dalt Tahirzad

MEYDAN
4 il, 4 ay (Azrbaycan Xalq Hrkat haqqnda gndlik geydlr) KNC CLD (1990-1992) *** Bu kitab 1988-dn bu gndk Azrbaycann azadl v torpalarnn btvly urunda ihid olmu btn evladlarmzn, o sradan ua urunda son nfslrindk vurumu AXC ua rayon bsinin bas, Azrbaycann Milli Qhraman Ramiz Qmbrovun v AXC Ouz rayon bsinin bas Tofiq Ouzun mqdds ruhlarna balayram. *** BRNC BLM YA AZADLIQ, YA LM! 6 yanvar 1990. ELMLR AKADEMYASI NIN BNASI. AXC-nin QURULTAY SLAHYYTL III KONFRANSI (1) 12.13. blfz by konfrans ad. O, orta mvqeli Vaqif Smdolu v Abbas Abdullann sdrliyini irli srd. Bynildilr. Onlar yerlri-ni yuxarda tutdular. Vaqif Smdolu: Sdrlik mn gzlnilmz oldu. Bzi nmayndl-rimiz rayonlardan iqlim raitin gr gl bilmyiblr (brk qar yab gec). Clilabad v Naxvan nmayndlrini salamlayaq. (Alqlar). Naxvan hadislri (srhd dirklrinin sklmsi) mharibdn sonra n byk qlbmizidir. Abbas Abdulla. Gndlikdki msllrdn dand. smayll XC nmayndsi Rasim rifov z qtnamlrinin oxun-masn tklif etdi. Xlil Rza: Konfransn 5 yaznn dvtnamsini mandat saymasn xahi edirm. A.Abdulla: Bununla nizamnamni pozmuruqmu? Mnsur liyev: AXC-y daxil olmayan qeyri-rsmi tkilat nmayn-dlrin mandat verilsin. A.Abdulla katiblrin (tklif olunan) adlarn oxudu. 3 nfr: Xalid Muxtarov, Arzu Smdov, lkbr Mmmdov yerlrini tutdular. (Birisi aran qatmaq n mandatn crb qqrd, hay-ky sald. Onu bayra xardlar). Bir olan tklif etdi ki, hr ey dqiq ssverm il olsun, demokra-tiya pozulmasn. Bhlul Abdullayev (dbiyyat nstitutu). Tklif etdi ki, zv ss salan nmaynd heyti zal trk etsin. (Mandatn atan olan Mehdi Mmmdovla gldi). blfz by sdrlrin seilmsin etiraz ednlr dedi ki, sizin alqlar ssverm kimi qbul etdik. Miralim by sakit olsun. (Ss-ky salan o imi). Xlil by mandat tlb etdi. Etibar by izahat verdi ki, Yazlar ttifaqna rayon statusu verilmyib. Nmayndlri rayon konfrans seir. Xlil by: Etibar sz vermidi ki, Y-na rayon statusu verilck. Olmaybsa hd vfasz xb. Sonra hesablama komissiyas seildi (aq ssverm n). Miralim (Clilabad): Sdrlr d, katiblr d demokratiyan pozmaqla qoyulublar. Demokratiya pozulsa (bundan sonra da) konfransn taleyinin nec olacan sylmk tindir. Abbas Abdulla V.Smdolu v A.Abdullann sdrliyini yenidn ss qoydu. Vaqif ksriyyt ss verdi. A.Abdullaya etiraz ednlr ox oldu. Fzail (mandat komissiyas): 193 nfr mandat verilib, 174- itirak edir. Bzilri... S.Alarl Etibarn sdrliyini irli srd. S.Rstmxanl camaat sakitliy ard. Etibar: Mnim sdrliyim dz glmir. Ssverm demokratik olmal-dr. Ali Sovetdki kimi olmasn. A.Abdulla: Gizli ssverm n hesablama komissiyasna namizdlr semk grkdir. Birisi tklif etdi ki, A.Abdulla iclas apara bilmdiyi n sdrlikdn knar edilsin. Ss qoyulsun (qoyulmad). Birisi tklif etdi ki, hesablayc komissiya zvlri rayonlardan olsun.

Vaqif Smdolu sdrliy balad (A.Abdulla ox bacarqszlq etdi). Bizim he birimiz AS-d sdrlik etmmiik. Bizi it yerin qoymadnz. Mn z yerimi trk edirm. (Aa dd). Xanm: Burada ss salanlar sasn bylrdir. Sizi senlr bilsydi ki bel ss salacaqsnz, sizi semzdilr. Blk d bzilri bura ss salmaa glib. Vaqif bydn xahi edk ki, z yerin qaytsn. (blfz by tribunann yannda durub gzlyir). A.Abdulla ssvermni davam etdirir. Vaqif Smdolu alqlarla yenidn sdrliy qaytarlr. Fzail by (mandat komissiyasnn sdri): 186 nfrdn 176-s itirak edir. 150 qonaq dvt olunub. Sabirabad XC nmayndsi: Aq ssverm il seilnlrin mandat etibar____saylmaldr. Tkilat komitsinin hesabat n Etibar by sz verilir. (Etibar harasa xb. By danr onun yerin). By: Hr yan hycanldr. Adamda vazal partladblar. 2 nfr lb. (Etibar glir. By yerini ona verir). Etibar: Tkilat komitsi H-nin vzifsini z zrin gtrd. sas ii konfransa hazrlq oldu. ox rayonlarda zvlk haqq qaydada olmad n qrara aldq ki, 2 min nfr 3 nmaynd glsin. Naxvann nmaynd heyti glib xmayb. TK bu gndn z faliyytini dayandrr. Yeni heyt seilck. Etibar by suallara cavab verir. Vaqif by (sdr) zalda gedi-gliin ksilmsini tklif edir. blfz by respublikada v AXC-d vziyyt haqqnda mruz edir. (Drin sakitlik kr). - Azrbaycan n ar, srt dvrn yaayr. Azrbaycann lm, ya olum mslsi hll olunur. Uzun mddt tpiklrin altnda zilmi bir xalqq. (Birisinin fikrini sylyir - Rusiyada inqilabla bal). 5-6 diktator vard: Kirov, Sverdlovski, Orconikidze, Stalin, Dzer-jinski. Stalin onlarn hamsna stn gldi. Sovet dvlti hrbi-polis sistemidir; o, mlki dvlt kend ziyyt kir. Xruov dvrndki yenilik yen geriy qaytd. Qorbaov dvrnnk is nec olacaqsa bilin-mir. qtisadi vziyytimiz hddn artq pisdir. Txminn 300 mindk qaqn var Azrbaycanda. Tkc Ermnistandan glnlr n txminn 8 milyard vsait grkdir. ctimai hrkatda biz nlr mane olur? Mafiya, Moskva, ermni diasporas. Azrbaycan xalq arasnda glmlr v yerlilr problemi yaradlr. Tutulan orularn irisind oxlu baqa millt var - Azrbay-canda yaamayan. Mnzil mslsi. Yerlilri qzdrrlar ki, siz ne il nvbdsi-niz, glmlr sizin evinizi alr. Psixoloji msllr var. Mesxet trklri il bizd psixoloji ayr-lqlar var. Azrbaycandan gedn ermnilrl yerlilr arasnda da bu ayr-lq var. Hl bizd mummilli psixologiya yaranmayb. Xalq hrkat il yerli brokratiyann mbarizsi gclnir. Milli azadlq hrkat gclnir. Moskva bundan qorxur, aran qzdrr. Clilabad hadislri yani nmundir. Clilabadllar dykn qvvdir. Xalq istyn adam niy seilmsin? Vzirova, Polyanikoya n qdr dedik, eitmdilr. Dedilr ki, partiya siyastimiz var. Demli, siyast odur ki, xalq vurudursun. Moskvada sz olub ki, Azrbaycan milisi xalqla birlib. Bu ii ortaya atdlar.2 Xanlar mslsi. Onun bir katibi var,3 ahnazarovla oturub-durur. Camaat birlib xarmaq istyir, indi olub o, gydndm. Adamda vziyyt irid hll olunub. Qubadlda, Gdbyd v b. rayonlarda vziyytin grgin olaca gzl-nilir. Onlarda katiblr XC yaratmaa qoymur. Landan he ks ke bilmz, hazrdrlar. Qubadl is qorxuludur. Xalq faliyyt gstrmy qoymurlar. Grcstan - Boral mslsi ardr. Sovet ordusu daxilind alanma gedib. Son ild 485 azrbaycanl meyiti glib Azrbaycana. Biz tcili milli ordu yaratmaq grkdir. Martadk respublikada sakitlik yaratmaq grkdir (sekilr n). Kilsni yandrrlar, evlr girib ourluq edirlr. Mart aynda sekilrd stn glmyimizi Moskva da, yerli brokratiya da istmir. Partiya da alanr. Azrbaycanda bu, qvvlrin arpazlamasna gtirib xarr. Sov.KP-nin dalmaq vaxt atb. Hr respublika z partiyas-n yaratmaldr. AXC Azrbaycan Xalq hrkatnda aparc qvvdir. Ziyallar byk i grrlr. Yazlar, biliklri il kmk edirlr. Azrbaycan qzetinin bu sahd ii bykdr. Dirli partiyas il tan olmuuq. Status istyir AXC daxilind. Tlb ttifaq yaranr. Ali mktblrd yintilrin qaban onunla almaq olar.

nlibel, Qurtulu, Qarabaa Yardm Komitsi mtrqqi tkilat-lardr. Lazm olsa xalq 1 ay ttil saxlama bacarmalyq. Azrbaycanda alblar ki, Orta Asiyadan mal gtirsinlr, Moskva qoymayb. Trkiy t-ya gndrmk istyib, Moskva razlq vermyib. Azrbaycanda ticart mafiyas var, istmir ki, Azrbaycana mal glsin. Srhd mslsi. Burada he bir qrn yoxdur. ranla Sovet hkumti arasnda mqavily gr, srhd dz ayn ortasndan keir. Hrbi nazirlik istdiyini edir. Biz hkumtin qanununu yox, hrbi nazirliyin hrktlrini pozmuuq. Ona gr d biz bir ey dey bilmirlr. Barannikov4 Azrbaycann daxili ilr nazirinin ovaxtk birinci mavini. 20 Yanvar qrnndan sonra ona Moskvada yksk vziflr verildi. Htta DN ildi, Rusiya thlksizlik idarsin balq etdi. deyir ki, o trf (Cnuba - .T.) 8 nfr keib, 2-si qaytmayb. Deyirm ki, 3 milyon almann qaytmamasna n deyirsiniz? Xalqa narkoman deyirlr. Deyirik ki, siz d all olma yrnin. ndi deyirlr ki, icaz verin aydan 5 km aral srhd kk. Deyirik ki, bu rtl ki, Astaradan yolu an. ran da razlq verib. Bizim hquqnaslar hr msld olduu kimi burada da lngidilr. Moskva bundan istifad etdi. By suallara cavab verdi. Trkiydki Trcman qzetinin son 15-17-ci nmrlrind Azrbaycan Xalq hrkatndan yazr, onu 20-ci srin Ouz dastan adlandrrlar. Katiblr bzn biclikl Xalq Cbhsi zvlri il qol-qola xalq iin xr, onlar bu cr lklyirlr. Nianov Naxvana gedck. ran hkumti he bir nota vermyib (kon-sulluq deyib). ranla Ermnistan arasndak mqavil yalandr. Mqsd Azrbaycan-la rann arasn vurmaqdr. Trkiy il aramzdak 11 kilometrlik srhd sklb arada asfalt yol kilck. (Alqlr). Xsusi idarilik5 hl lv olunmayb. Moskva guya iki ey (XK-nin lvin, Ermnistann Dalq Qaraba zn birldirmsin) z mnasi-btini bildirmidir. Ayn 5-ind bunu etmli idi. Hrbi chtdn biz n az 1 ay fasil grkdir. Tahir liyev msllri ox gzl bilir. Landa Arif by ilri ox gzl aparr, ancaq srf hrbi deyil, Tahir by d ondan ox razdr. Kndlrin hamsnn mdafisini tkil etmk grkdir. Vaqif Smdolu: By suallar Etibar byl sa byin sonrak -xlarnn vaxtn ourlayr. By: rana gedn manlar saxlayanda ran Moskvaya nota verir, Vzirov da biz yalvarr ki, onlar buraxn. Vaqif by: AXC fallar srhd hadislri balanan kimi xarici radiolara xbr verib. Mn el glir ki, qurultay slahiyytli konfransda srhd haqqnda dnya xalqlarna, BMT-y byanat qbul edib gndrmliyik. (Alqlar). Moskva v Tehran alrlar ki, dnya ictimaiyyti imali v Cnubi Azrbaycann varlndan xbr tutmasn. Clilabada glinc, arzum odur ki, Naxvan MSSR-l Azrbaycan SSR arasndak srhd gtrlsn. (Alqlar). Sz verilir Miralim Bhramova (Clilabad XC sdri): Minntdaram ki, biz xsusi diqqt yetirilir, sz verilir. vvki katibimiz qona fiziki kild thqir etdi. Xalq onu xarma tlb etdi. Ftliyevin bal il gln komissiya dz mvqe tutmad, sonra is Polyaniko. Qocamanov vlki katibin ideyalarn davam etdirdi. halinin myyn hisssini qar-qarya qoymaq mmkn oldu. Yerli mafiyann bas zizov xsusi silahlar (armatur) hazrlat-d. Dekabrn 8-ind xalq ayaa qalxd. Ktlvi mitinq oldu. rhbr (katib, prokuror, milis) istefa vermy mcbur oldu. Syavu Vlimmmdov, Yasif Nsirov, Nurddin Yusifov, kurator liyev, lisahib Orucov ... he bir i grmyib getdilr. Clilabad kommu-nistlrin dedilr ki, siz kommunist deyilsiniz. Kommunistlr, veteran-lar, qhrman analar, fqanstanda vuruanlar ayr-ayrlqda yncaq keirib qrar xardlar, qulaq asan olmad. Yalan mlumatlar verdilr ki, vziyyt pisdir - burada hrbi vziyyt olsun. Ayn 8-indn 22-sindk mitinq, ttil etdik. Tlbimiz odur ki, xalq istyn xs katib seilsin. Asaqqallarmz gzmzn qabanda thqir etdilr ki, xalq vurusun. halini orada yalnz Xalq Cbhsi saxlayb; 3 saat saxlamasaydq bir dn inzibati bina salamat qalmazd. Ayn 22-sind Bxtiyar Vahabzad il Xeyrulla liyev rayona gldilr. Biz getdik, ay idik. Sonra biz rsmi gr tlb olundu. Bal qap arxasnda Xeyrulla liyevi katib sedilr. 22 sutka Cli-labad yatmad. 3 gn d ondan sonra - st-st 25 gn. Yemdik, imdik. Xeyrulla liyev camaat qarsnda x edib dedi ki, Allahmz haqq, bu iki manatla Clilabada glmim. Mn lap sonda x etdim. Sonra mn vzif tklif etdi. Milislr mni tutdular. Camaat kmy armadm - qrn ola bilrdi. zm birthr qab qurtardm.

28-indn 29-una ken gec bizim stmz silahl hcuma kedilr. Hbs balayblar. Bizim ev 3 avtobus milis glib. Qap bal olub, hasardan ablar. Hava iqlananda evlr, adamlara hcum ediblr. Xalq hirslnib 30 dqiq rzind raykoma, milis hcum etdi. Tprck v dala onlar mlub etdik. Vziyyt indi sabitlib. Hakimiyyt xalqn linddir. Hr ey daltl hll olunmaldr. Sual: Hadislr vaxt AXC-nin zifliyini hiss etdinizmi? Cavab: Xeyr, ksin, Nemtin, Fzailin, baqalarnn glib x etmsi biz ordu qdr kmk etdi. Vaqif Smdolu: Clilabadda dvlt xalqa l qaldrb. Buna qiymt verilmlidir. YARIM SAATLIQ FASL Vaqif Smdolu: Btn dnyan tvi salan AXC-dir. Buradak vziyyt haqqnda Etibar v saya sz verilir. Etibar by: AXC-dki vziyyt trkiydkilri, xalqmz, Xalq Cbhsi zvlrini narahat edir. Glin qabaqca AXC-nin yaranma raitin baxaq. Noyabr-dekabr hadislrindn (iniilki) sonra AXC-nin yaranmas labd idi. Tbbs qrupu yarand - 13 mart 1989-da. Hrkat yarmgizli raitd faliyyt gstrirdi. 16 iyulda tsis konfrans keirildi. xsn bir-birini tanyanlar toplamdlar. Burada Cbhnin ad elan olundu. yul ayndan yen hrkat yksln xtt zr inkiaf etdi. Sonra ttillr hrkat baland, Azrbaycann hr yerin yayld. Aydn oldu ki, orqanlar hrkatla ayaqlaa bilmir. Cbhnin rhbrliyind mxtlif cr fikirln adamlar ortaya xd. Xalq Cbhsi rhbrliyi bhrana urad. Aydn oldu ki, AXC strukturunu yenidn qurmalyq. Fikrimc, hrkatmzda demokratiklik milli azadlq hrkat istiqamtind gedir, ona gr Proqram v Nizamnam d dyimlidir. Qurultay arma rhbrlik bynmdi. Dedilr ki, indi qurultay arsaq Xalq Cbhsi paralanacaq. Qarlql ittihamlara, bhtanlara l atld. O, mumxalq mzaki-rsin verilnd dmnlrimiz ox sevindi. Biz d onun yaamasna zmant ver bilmzdik. Ancaq, ox kr, Xalq Cbhsi yaad. Vrqlr yaydlar. Shbt demokratiyadan getmirdi. Bu prd altnda partiya quruluuna bnzr bir tkilat yaratmaq istyirdilr. Burada shbt elita demokratiyasndan gedir. Nizamnam d pozulub, zbanalq da olub. (Etibar by z hrktl-rini nzrd tutur - .T.). Czam kmy hazram, ancaq bunlara sbb Ni-zamnamnin naqisliyi idi. Hkumt d gcl ilyirdi - AXC-nin dalmas, onun mafiya il balanmas haqqnda ayilr yayrd. Bzi tkilatlar dini yayrdlar. Onlarn hrktlri AXC-y balanrd. ndi sas vzifmiz Nizamnam v Proqramda dyiikliklr etmk, yeni dar Heyti semkdir. Konfrans bir ay qabaq keir bilsydik daha yax olard - indi sekilr daha yax hazrlaardq. Qardak sas msl sekilrdir. sa Qmbrov. (Anas vfat edndn sonra sa by saqqal saxlayr). Xtayi rayonunun indiki ad mnasibtil zaldaklar tbrik etdi. - Deycyim tezislr mnim yox, dar Heytinin 7-8 zvnn birg ryidir. Dalq Qaraba, rhbrlikl xalq arasndak uurum mhm problem-lrdir. Azrbaycan Sovet ttifaq adlanan imperiyann aznda n yal tikdir. Hddn ar idir ki, bu i qansz tsn. n yax yol parla-ment demokratiyasdr. Bunu bomaq n hrbi vziyyt hazrlanr. ni-il noyabrn 24-nd hrbi vziyyt n rait vardm? Yox! ndi d sassz ed bilrlr. 5 oktyabra qdr Xalq Cbhsi yksln xtt zr inkiaf etdi (hmin gn AXC tsdiq olundu). Hans uurlar oldu? Hqiqti dnya icti-maiyytin atdrd (Dalq Qaraba haqqnda). n byk uuru xalqn laqeydliyin son qoymas, ictimai falln artmasna nail olmasdr. Suverenlik haqqnda Konstitusiya qanunu kaz zrind qalsa da glckd rolu ola bilr. AXC-nin cmiyytin aparc qvvsi kimi rolu itib. (Zalda naraz-lq). Rhbrliy tzyiqi azalb; son sessiya bunu gstrdi. Rhbrliyind paralanma var. Qrarlarnn qbul edilmsind hrc-mrclik hkm srr. Rhbrliyind xsi nfuz urunda mbariz gclnib. Bu, Nemt, Etibara, myyn mnada Zrdt v blfz aiddir. Nem-tin Meydanda Vorkuta ttililrin yardm haqqnda v s. x yad-nzdadr. Bir ne gn sonra bu zalda AXC nmayndlri il grd Etibar by dedi ki, Ali Sovetin hazrlad biabr sndl AXC zvl-ri (biz) razdr. Bu, yalandr.

AXC-nin indiki vziyyt dmsinin bir sbbi d xsusi txribat-larn onun iind olmasdr. (Mehdi Mmmdova toxundu. Rvn adl birisinin haradasa xm mqalsin geni yer verdi). Zrdt v Leyla haqqnda hr yerd geni shbt gedir. Zrdtlk anlay yaratmaq istyirlr. Hr ey yax gets bu xm mqal klind Azadlq qzetind ap olunacaq. 5 oktyabr - 6 yanvar dvrmz ks etdirn snd var. Onu siz atdr-maq n lav 20 dqiq vaxt istyirm. (Vaxt vermk istynlrl istmynlr arasnda mbahis balanr. sa by bildirir ki, bu bizim son xmz ola bilr. Nemt tribunaya glib deyir ki, saya 20 dqiq vaxt verilsin, ancaq ondan sonra da mn danmaq istyirm. Vaqif by ss qoyur. ksriyyt sa byin danmasna ss verir). sa by mlumat oxumaa balayr: - dar Heytinin ayr-ayr zvlrin qar thqirlr, txribat balanb. (sa Etibarla Nemtin dmiryolu qoulmaqla ttil elan etmsini ttili AXC H-nin yox, ttil komitsinin idar etmsini AXC H-n qar qsd adlandrd). Vaxt qurtarr, bunu gstrmk n Vaqif by ayaa durur, sa by is hl d danr. Vaqif by onun szn ksir: reqlament getdi. Sabit Barov, Tofiq Qasmov, Hikmt Haczad z vaxtlarn (hesa-batlarndan) saya verdiklrini bildirirlr. Bu tklif qbul olunmur. Vaqif by lav 5 dqiq vaxt verilmsin nail olur. sa by 7 nfrin: znn, Tofiq Qasmovun, Yusif Smdolunun, P-nah Hseynovun, Sabit Barovun, Hikmt Haczadnin v Canbax mi-dovun AXC Proqram v Nizamnamsin sadiqliyini bildirdi. Vaqif: dar Heytinin hr bir zvn hesabat n 5 dqiq vaxt verilck. sann oxuduu mqaldki ittihamlar ar idi. Ad kiln adamlara sz verilck. Mqalnin Azadlqda nrini is redaksiya z hll edir. A.Abdulla (iclas aparr): Grclrdn teleqram glib. Naxvana xsusi qounlar gndrmk istyiblr. 40 grc sgri bundan imtina edib. Baqa sgrlr d onlara qoulub. (Alqlar). Teleqramn sonunda deyilir: Yaasn mstqil Azrbaycan!. YARIM SAATLIQ FASL Abbas Abdulla (sdr): dar Heyti zvlri hesabat verck. Pnah Hseynov: dar Heyti zvlri 16 iyuldan sonrak dvr haqqnda hesabat ver bilr. Mni sentrist, mrkzi adlandrrlar. dar Heytind olan fikir ayrlqlar, mnc, tbiidir. Bundan sonra da danacaam. Rhim Qazyev: Szbazlq bsdir. Bizdn faliyyt proqram gzlni-lir. Dananda obyektiv dan. Aramzdak paralanmaya bir ey bais oldu - mnft, dabazlq. Borcumuz XC ideyasn rayonlarda yaymaqdr. Zrdt lizadnin lyaqtsiz hrktlri haqqnda danmq. MK iilri kimi burada oturub Qubadldan danmayaq; ora getmk grkdir. (Alq-lar). Bu hrkatda blfzin, Nemtin, Etibarn, sann v b. myi var. Mn xsn drvi kimi rayonlara dcym - [H-n] seilmsm d. Dalq Qarabada stmz taliya avtomat il glirlr, bizd deyir-lr ki, mnaqini demokratik yolla hll edk. Tikanl mftillri deyirlr ki, XX srin sonunadk gtrcyik. O vaxtadk gzly bilrikmi? Clilabadda 152 nfrdk yaralanan var. Tahir liyev Landa, Qubadlda vurumaq n 20 milis vermirlr, Clilabada is 2.000 milis yollayrlar. Vzirovun yeri urunda mbariz gedir - Rafiq Zeynalov, Vaqif Hseynov, Fuad Musayev, Hsn Hsnov hrsi bir trfdn gz dikib. Xalqn olan budur. Fransadan demokratiya gtirmli deyilik. Brdd, Adamda, Acabdid qarda qardaa qar qoyurlar. Burada xsi dostluq olmasn. (Bxtiyar Vahabzadni strtl brk tnqid etdi). Mn zm zorla tkilat brosuna salmam. Fikrimc, qvvlrimiz Lan, Qubadl, Zngilan, Qazax v b. Rayon-larda yerlmlidir. (Srkli alqlar). Tofiq Qasmov: Sndlrin hazrlanmasnda itirak etmim. Moskvada H-nin tapr il SSR AS sessiyasnda olmuam, Pribal-tika deputatlar il, RDQ zvlri il grmm. alacaq ki, AS sessiyasnn nvbti iclasnda 1990-nc ilin bdcsi haqqnda qanuna yenidn baxlsn. 30% dvlt sifarii azaldlsa 2 milyard dollar qabaa d bilrik. Ali Sovetin qrar il mdafi dstsi yaradlmasna nail olmal-yq. (Clilabadllar Tofiq Qasmova ilidilr - onlarn katib qar vuruunu pislmsin ox srt etiraz etdilr). Nemt (ortaya bir balaca muluq dd): blfz by Qorbaovu Azadlq qzetind byk demokrat adlandrb. Mns onun son hrktl-rini izlynd grrm ki, o, I Pyotrun nvsi v davamsdr.

Burada yerli mafiyalarla imperiyann mnafelri uyun glir, birdir. ox inc kild milltlr arasna nifaq salnr ki, imperiya unudulsun. Ermni mafiyas il Azrbaycan mafiyasnn mnafeyi birdir. Milli mbarizd nd xalqn n qiymtli oullar gedir. Qrn olsa Poosyana da, Vzirova da he n olmayacaq. Manqurdfrontun6 li il millti qrmaq istyirlr. Bir xalqn ziyals mhv olanda xalqn z d mhv olur. Xalqa dnn balar grkdir. (Zal tam diqqtl qulaq asr). Son vaxt xalqda ziyal anlay stolda yln kimi baa dlr. Pribaltikada mafiya xalqa qouldu, bizd is o, yen d xalqa qardr. (Qay cmiyytindn dand). Qaynarca qzetinin redaktorunu (AFR) mniml grnin sabah gn SSR-dn xardlar. O, Vtn cmiyyti xtti il glmidi. Mn ona Xutoru gstrmidim, sl xalq gstrmidim. nanram ki, Elin ona xalqn xobxtliyindn danmd. (amax dayaq dstsi tklif gndrir ki, Nemtin danna vaxt qoyulsun. Bir olan is durub tklif edir ki, xalq qhrman kimi ona istdiyi qdr danmaa imkan verilsin. Bu tklif keir). AXC ideyas ortaya dnd d mafiya onu yaymaqla mul oldu. (Bzilri zaldan getmy balayr. A.Abdulla vziyyti zorla sabitldirir, Nemt yarm saat sz verilmsini ss qoyur). Nmayi elan ednlr Fuad Musayevin kabinetind Hatminin srgn edilmsini irli srdlr. Noyabr-dekabr hadislrind 3 gn mn dedim ki, mafiya xalq aldatd. Mnim 7 arxa dnnimdn Sovet hkumtind briqadir d ilyn olmayb. Bakya glnd 6 ay vazalda yatmam. Bizim kenilki hadislri mlubiyyt kimi qlm vermy alr-lar. Hrkat dayananda mn Moskvan dinly bilmdim. Bizim z mxbirl-rimiz yazdlar ki, Meydana fahilr, narkomanlar yb. Birisi yazd ki, Nemt burjua airi hriyar tbli edib. (yanmda oturan Tahir Msimov dedi ki, bu, smayl Triqpeymadr - .T.). Bizim xalqn mnviyyatn mhv ediblr. Mndn danos yazanlar da balayram. Onlarn irisind mni z balas kimi sevnlr d vard. Onlar cmiyyt mhv edib. 29 iyunda H zvlri mn deyirdilr ki, sn xalq qrna aparrsan. 8 iyunda da bu addm atlmd. 52 nfr tutulmudu. Hmin heyt uzaqdan baxb dedi ki, canlar xsn, getmyydilr. 29 iyunda da bizi tutsaydlar onlar bel deyckdilr. Mnim fikrimc, mafiya H-d d, Xalq Cbhsind d z iini grb. Sonra guya hyatmn thlksizliyi n mni danmaa qoymadlar. Srhdd qrn olsayd AXC neylyckdi? Xalqn qzbini d biz ynldckdi. z nfsimizdn xilas olmalyq. Mn meydandan istdiyim vaxt kilcym. Dedilr ki, Nemt liderlik iddiasna db; bu mnim ryimi ardr. Hmin dar Heyti mni mcbur etmk istyirdi ki, Siyamkin mdafisindn l kim. XC mni onun mhkmsin getmy qoymurdu. Siyamki mafiya yrdirdi ki, Nemtin yaramazln de, iin yax olar; o buna getmdi. Mn mafiyaya boyun ymycym. (Alqlar). Xudu Mmmdovun bayats var: Elim kmyim olsun, Dilim kmyim olsun. Vtn yk olarsam lm kmyim olsun. Mni d lm bu idn ayra bilr. Bir arm var: kii kii olar. (Alqlar). Xalq Cbhsi ideyas yarananda l alaq adamlar da ona umudla baxd. Becan Frzliyev aldand, alver getdi. ndi ev alveri edn qruplar yaranb. (Sabirin Qanmaya bilmirm erini syldi). Mnim shvimi grb demyn mnim dmnimdir. Srhd mslsi qoyulub, axra qdr d gedcyik. Tbriz qdr ged-ckdik. Xalq Cbhsi indiydk Nizamnam il he n etmyib. Biz ziflynd oxlu qvvlr yaranr. Ancaq gcl olanda Seyid d, Mnsur da, Hatmi d biziml birg olur. Acabdid xalq hrkat olanda XC xaric msahib verdi ki, bu bizim iimiz deyil. Sessiyann olacan 1 ay qabaq bilirdik. Niy translasiya etdirmdik? Konstitusiya qanunundan niy istifad etmdiniz? Mn ayn 29-undan istefa vermim.7 Srhdlr dalmaldr. (Srkli alqlar). Dalq Qarabada ermni qalmamaldr. Biz mbarizni gclndirmsk Azrbaycanda ham deputat olmaq ist-yck. Moskva biz narkoman,alka dedi. Biz dala kilmdik. Mn Meydanda dedim ki, narkoman, alka Qorbaovdur, Politbrodur. Sabah gn mcbur olub szlrini dyidilr. Ancaq Yusif Smdolu xaric msahib verib dedi ki, bu, fitnkarlqdr; biz XX srin sonunadk srhdi gtrckdik. A balam, olmaz ki, susasan? Grk mn bhtan atasan?

*** Abbas Abdulla Sabit Barova sz vermk istdi, ancaq camaat dald, onun x sabaha qald. 7 yanvar 1990. III konfransn davam 11.20. Sdr Vaqif Smdolu ynca ar. Milli himn alnr. Ham ayaa durur, yumruqlar dyr. Himndn sonra Vaqif by dnn zalda, dhlizd siqaret kilib atlmasn pisldi. Sonra AXC konfransn Ali Sovetin sessiyasna bnzmmy ard. Qtnam hazrlamaq n Azadlq qzetinin mkdalarn tklif etdi. Murtuz lsgrov (prof.) ciddi reqlament gzlmyi tklif etdi. Frc Quluyev (Naxcvan XC): - Srhdlr gtrlb. 3 tlbimiz vard: birinci - Cnubla gedi-gli olmaldr. Simlr gtrlmli, torpaqlar kilmli, Qars mqavil-si yerin yetirilmlidir. 21 Azr gn mnasibtil 12 dekabrda mitinq keirdik. 31-in qdr hkumt vaxt verdik. Generallarla grdk. Trkmnay mqavilsi etibarszdr, nki Azrbaycan xalq onda itirak etmyib. Biz yenidnqurmaya kmk edirdik. Sovetin ryi dizinin stnddir. Dedik ki, biz qar gc ildils silahl mqavimt gstrcyik. adrlarda bo yeiklr ymdq - guya silahdr. Dedik ki, 300 nf-rimiz qrlsa da mbarizni sonadk davam etdircyik. Polkovnikl bir yerd srhdi kedik. Mn yolda ona dedim ki, silah-lyam, camaata gll atlsa mn sni glllmli olacaam. Zabitlr, onlarn ailsin qar he bir kobudluq olmayb. Simlr yandrlmamd. Moskva bizi ox pis qlm verdi. Biz etirazmz Moskvaya bildirdik, dedik ki, narkomanlar Qorbaov v qulbelridir. Culfada bir nfr ay kerkn boulub. Baqa he bir hadis olma-yb. Vzirov Naxvana glnd bizimkilr qatar saxlayblar. Danmaa glnd zn naza qoyub. Ancaq onu girov gtrcyimizi dedikd lacsz qald. Boynuna ald ki Moskvann mvqeyi yanldr. O bilmirdi ki, ssi yazlb. Biz dedilr ki, dvlt 35 milyon manat ziyan vurmusunuz, biz is dedik ki, dvlt xalqa 1 milyard ziyan vurub. Biz z hyatmzla risk edib hrkatda gedirik; bu zalda bir-birimizin dalnca danmaqdan l kk. Bu gn narkoman da, kommunist d, Xalq Cbhsi d birlmlidir. lk df aq mbarizy giridiyimiz vaxtda paralanmaya yol ver bilmrik. Axr ki, birldiyimiz bir vaxtda zmz z limizl vursalar bir d zmz gl bilmrik. zn siyasi karyera qazanmaq istynlr bilmlidir ki, n byk qhrmanlar adsz qhrmanlardr. Biz ntic lazmdr. (Srkli alqlar). Vaqif by: Sdr mqvva deyil. Biz d AXC zvyk. Biz d fikrimizi bildir bilrik. ndi H zvlri danacaq. Mzakirlr 84 adam yazlb. Btn Azrbaycan mbarizd n cbhdir, ancaq Azrbaycann znd d n cbh-lr var. Mn xahi edirm ki, yalnz srhd rayonlarnn nmayndlri dansn. Xaricd d danrlar ki, AXC dalr. Mn siz tam msuliyytl deyirm ki, AXC SSR-d n gcl Calq Cbhsidir. Litva Xalq Cbhsi 3 yer blnb.Pribaltikann baqa XC-lri d paralanb. Grcstanda da XC indi, demk olar ki, yoxdur. Hamn bizim birliyimiz qorxudur. 11.49. Sabit Barov. (Mnsur liyev ayaa durub qonaqlara sz vermyi tlb etdi. Vaqif by dedi ki, bura AXC konfransdr, siz d qonaq. Mn mane olmayn. Siz d sz verilck. ndi is oturun. Mnsur da ba st deyib oturdu). - Mn Xalq Cbhsinin ilrind - sndlrin hazrlanmasnda itirak etmim. Zrdtl birg iqtisadi komissiyada varam. Dnn sa by oxuyan sndl mn d tam razyam; o 7 nfrdn biri d mnm. qtisadi msllrl bal vaxt yoxluu zndn sann dey bilmdiyi eylri mn oxumaq istyirm. ........................................................ 2) qtisadi mstqillik, icar v b. haqqnda qanunlar ilyib hazrlamal, AS-d qbul etdirmliyik. 3) Ermnistanla btn iqtisadi laqlri ksmliyik. 4) ttifaq mssislri respublika tabeliyin keirilmlidir. (Sonra Azadln 3-nc nmrsind xan maddlri davam etdirdi). Az 30% ehtiyat respublikada qalmaldr.ttifaqn bir ox aktlar dayandrlmaldr. ( 5 dqiq lav vaxt istdi, verilmdi). 12.00. Hikmt Haczad:

- Mn Xalq Cbhsind ilk gnlrdn varam. Mtbuatn yaranmasnda itirak etmim. ndi is AXC-d vziyyt haqqnda danmaq istyirm. Bzi nma-yndlr kskin danmamaa, ad kmmy arrlar. Ancaq bura mitinq yox, bizim parlamentdir. Burada kskin danmasaq sonra gec olar. Blk d bu mnim son xmdr, ona gr hr eyi deycym. Qabaqca Zrdt lizad balad, sonra xsi populyarlq namin Nemt v Etibar baladlar Xalq Cbhsini datmaa. (Ssky. Etirazlar. Bzilri is dedilr:Qoy dansn). Noyabr hadislrind mn d itirak etmim. O vaxt ttil etdik, xsn mn d thmt verdilr. dn xarlanlara n kmk ed bildik? O vaxtdan fikrimd dn yarand ki, i grnd fikirlmliyik. AXC Proqram ngiltrd ingilisc xb. Deyirlr ki, demokratiya yerin milli azadlq hrkat balayb. Yox, demokratiya urunda mbariz el milli azadlq hrkatdr. Ana, Vtn urunda vuruacaq! (Srkli alqlar). Vaqif: Mn ad kilmsin demmim. 12.10. Ncf Ncfova sz verilir: - Vaxt azdr. 16 iyulda H-n seilmim. 3 nmrmiz xb, azdr.8 Aamal Sadiqin xidmti oxdur; Blletenin nmrsi onun myi il xb. Mnc, redaktor H-nin zv olmamaldr.9 Gndlik ilr grmm. ki klm d XC-dki vziyytdn danmaq istyirm. Bzn parla-ment mdniyyti ifadsi ildirlr. Bizd parlament olmayb dey bu mdniyyt d olmayb; bu bizim H iclaslarnda da mahid olunur. Hrnin bir fikri var: 15 nfr fikir sylyir, 4 nfr is baqa ryd olur. Qrar nec xarlmaldr - ss oxluu il. Bunu pozan da, ox tssf ki, Etibar by oldu. Kim baqa fikir sylyirs biz tlsib ona xain deyirik. Glin tlsmyk. Bura XC-nin qaymaqlar yb. Zrdtn vaxtil byk myi olub, sonra n edib - dey bilmrm. Etibarn da byk myi olub, pis ilrini d demliyik. Nemt meydan 14 gn saxlayb, sonra yib. Mnc, adamlara bu mvqedn qiymt verilmlidir. Onlar xain adlandrmaa tlsmyk. (Alqlar). 12.19. Zrdt lizad: Kenilki hrkatmzn nticsi olaraq AB-n Nyusuik jurnal ken il bizi ilin xalq elan edib. (Al-qlar). Ancaq ken il ilin adam is Qorbaov olub. Bu da qanunauyundur. Yenidnqurma olmasayd AXC d olmazd. Proqram v Nizamnamnin yaranmasnda itirak edn adam kimi, XC yaranan ilk gndn tbliat kimi XC-d itirak etmim. Clilabad hadislri XC Nizamnamsin, Proqramna uyun glmir. Dzdr, Pribaltika XC-lrind d ayrlqlar var, ancaq onlar bir-birini mdni kild dinlyir. Clilabad mslsi il buna gr raz deyilm ki, baqa rayonlarda da katib dyimk istyirlr. Katib dyimkl msl qurtarmr. Hakimiyytd, parlamentd hakimiyyti l almalyq. Msl bu cr qoyulmaldr. (Qurtard, lav vaxt istdi. Vaqif by qabaqca dedi ki, reqlament ss qoyulub. Sonra 5 dqiq lav vaxt verilmsini ss qoydu. Yen yerdn eti-razlar oldu). 12.24. Zrdt ss-ky altnda danmaa balayr: Nyusuikin bu nmrsind Poladan, ADRdn danlb. Gln nmrd Azrbaycandan mlumat vercyik. Biz istyirik ki, Azrbaycanda Almaniya, Pola variant olsun, Rumniya variant yox. Mn qandan qorxuram. (Yerdn brk ssky). AXC sekili orqanlarnn yncaqlarn myyn adamlar hmi bel pozmaa alblar. Mitinqlrd zoraklq ildilmsindn deyildi. Ancaq ken il AXC adndan pul da yld. Topxana il xalq XC ideyasndan uzaqladrdlar. Bunu Mrkzi Komit etdi. Kim? Fuad Musayev, Vli Mmmdov, Vzirov. Rafiq liyevi liyev fxrl deyir ki, XC-ni mn paraladm. Deyirlr ki, mn Byin leyhin danmam. Onun seilmsi demok-ratik yolla olmayb. Mn tzyiq edirlr. Mn bel gman edirm ki, bu, 70-80-inci illrd JEK-dn KQB-y qdr btn hakimiyyti z lin alan mafiyann iidir. (Zrdt El gc - sel gc deyrk krsdn dr). 12.26. Sz Etibara verilnd srkli alqlarla qarladlar. Etibar Mmmdov: H zvlri nitq sylmli deyil, hesabat vermlidir. (Nemt ayaa qalxb tklif etdi ki, H zvlrin yarm saat vaxt verilsin. Bu tklif kemdi). Mn tbbs qrupunun, H-nin zv olmuam. Mitinqlrin keiril-msind itirak etmim. ttihamlar beldir ki, Etibar, Nemt, Rhim XC-ni paralayrlar. Fikir verin: sann da, Zdtn d, Hikmtin d xlarnda o sz vard ki, blk bizim son xmz oldu. XC-ni paralamaq qabaqcadan planladrlb. Sabit d mhz slind z proqramlarn oxudu. Bu bhranl anda XC-ni paralamaq xyantdn baqa bir ey deyil. Hikmt dedi ki, Nemt v Etibar XC-ni datmaq

isyirlr. Mn d ad kmk istmirdim. Hikmt by bilsin ki, milli azadlq hrkat milli demokra-tik inqilab da edir. Bunlar deyir ki, xalq demokratiyan baa dmr. Onlarn demokrati-yas elita modelidir - 15 nfrin demokratiyas, xalqn taleyini 15 nfrin demokratik kild hll etmsi. Onlarn demokratiyas Pribal-tika, Avropa modelidir. Ancaq biz rqik. Avropann z modeli, bizim z modelimiz olmaldr. (Alqlar). Noyabrda biz mitinqd deynd ki hrkatmz milli-azadlq hrka-tna keib, o vaxt mn dedilr ki, boynuna almalsan ki, sn XC-ni dat-maq istyirsn, XC-dn x. Mn dedim ki, bunu Meydanda deyrm. Raz olmadlar. Ttillr. Hmin bylr laboratoriyada inqilab etmk istyirlr. Onlarn he biri n zavodda olub, n dmiryolunda. Yalnz mr vermyi bacarrlar. Sonra bizi ittiham etmk istyirlr. Dmiryoluna kmk n 60 min pul lazm idi. Yusif by mracit etdik. O da dedi ki, sa icaz vermir, deyir ki, hl bilinmir ki, biz onlarla gedcyik, ya yox. Sonra dedilr ki, 30 min siz verin, 30 min biz. Dedik ki, gr konfransda seilmsk n edcyik? Sabit dedi ki, dst yb XC-y qar mbariz aparacaam. Mn deyirm ki, hrkatmz milli hrkatdr, Cbhmizin ad da Milli Cbh olmaldr. (Srkli alqlar). 12.53. Vaqif by: Mndn sorudular ki, niy dnn danan Etibara sz verdiniz? Dnn o, AXCd vziyytdn dand, bu gn is hesabat verdi. 12.54. Leyla slam qz Yunusova. (Onun danmasn ox adam istmir. Leyla dedi ki, kiisiniz, mni dinlyin 5 dqiq). - Hesabat vermk mnim borcumdur. Bu iki il rzind mn iki mqal Fransada, iki mqal Amerikada, baqa yerlrd xb. (Rusca oxuduu n azrbaycanca ox pis danr, n demk istdiyi d ox vaxt aydn olmur). Pribaltika v Moskvada da bir sra yazlar xb. AB, Kanada, ngiltr, Danimarka, sve v baqa lklrl laqmiz var. lknin baqa hrlrindki demokratik hrkatla laqmiz var. Mn indi baa drm ki, niy Zrdtl Leyla Yunusova xalq dmni xb. Ona gr ki, biz qrmz faist lksind yaayrq. Azrbaycanda adam dmn etmk n deyilmlidir ki, o, ermni il qohumdur. Deyirlr ki, Leyla xanm Qriqoryantsla laq saxlayr. Bu kim lazmdr? Azrbaycan respublikadan biridir ki, bilinmir orada sekilr n vaxt keirilck. Mn l, siz diri - bu qurultaydan, konfransdan sonra Raxman10 bilck ki, n vaxt seki olacaq. (Yerdn: Sizin linizl!). Glin el edk ki, bu XC-d bir daha faizm yaratmayaq. Adama lk yaxmayaq. Biz niy grk admz11 dyik? Bu, xalqn hrkat olmaldr. ox sa olun. (Alqlar). 13.06. Vaqif by: H zvlri il fasilydk qurtaraq. nfr qalb. 15 dqiqy onlar dansn. 13.07. Slhddin kbrov (AXC Naxvan bsi H zv). (Ss-ky var zalda). - AXC-d yaranm bugnk bhranl vziyyt dnya sosialist siste-mind yaranm bhranla baldr. Bhrann bir sbbi AXC-d vahid ideologiyann olmamasdr. Onun Proqram lkd, dnya sosializm sistemind gedn proseslr saslanr. Proqram Vahid Azrbaycan konsepsiyas zr getmlidir. xslr gr yaranan qruplamalar AXC-d hakimiyyti l keir-mkdn baqa bir ey deyil. Radikallar (milli azadlq hrkat trfdarlar) id mhafiz-kardr, yeni qvlr imkan vermirlr. Mnc, vahid ideologiya yaransa birlik yaratmaq olar. AXC-dn qabaq gizli tkilatda olmuam. H zv olmuam, istefa vermim. ndi Naxvan XCdym. Mnc, Az.KP Sov.KP-dn ayrlmal, komsomol, hmkarlar ittifaq da mstqil olmaldr. Bizd millilik v demokratiya olmaldr. Mmmdmin Rsulzad deyir ki, milli azadlq yolu Mkk yoludur. Hr xbis fikir bu yolda tmiz-lnmlidir. Mn sizi birliy arram. 13.20. sa Qmbrov: - Dnn vaxtnz hddn ox aldm n zr istyirm. Bzi rayonlara gedib, bzi ilir grmm. Tbbs mrkzinin yaranmasnda itirak etmim. Siyast ox ciddi eydir. Dahi Mirz Clilin Politika ndir? mqa-lsind deyilir ki, politika saman altndan su buraxmaqdr. Bizim bzi dostlarmz da saman altndan su yeridirlr. Pul mslsi. Yusif byin hesabndan Naxvan dmiryolularna 30 mindn ox pul gndrilib. Bilcri d/y n d pul hazrdr. Yusif Smdolu z hesabndak pul haqqnda hesabat yqin ki, Azadlq qzetin-d ap etdirck ki, bh qalmasn. Siyamk mslsindn Nemt ox dand. Bu haqda, ona yardm n d i grmk. Biz dedilr ki, mane olsanz Siyamkin mhkmsini Moskvaya aparacaq. Bunu eidn kimi Hikmt Haczad v Leyla Yunusova o saat etiraz etdilr. Bu i Nemt taprld.

Etibar by bilmlidir ki, milli azadlq hrkat ox genidir. Azrbaycanda gedn btn hrkat slind milli azadlq hrkatdr. Bu hrkat demokratik sciyy damasa ya mlub olacaq, ya da byk qanlar bahasna kiik nailiyytlr qazanacaq. Biz rhbrlik dedi ki, Xalq Cbhsi olmayn, Milli Cbh olun, dini cbh olun. Ancaq biz o vaxt demokratiyadan geri kilmdik. Biz bu gn yeni heyt seilmycyik, nki he bir mqsdimiz yoxdur. (Alqlar). 13.36. blfz by: - El tsvvr yaranr ki, xalq dnr ki, btn gnahlarn sbbi 16 nfrddir. 2 gndr ki, el bil, bu 16 nfrin ittiham gedir. slind bel deyil. Azrbaycanda gcl hrkat gedir. Onda iki meyl var. Bir meyl odur ki, aadan qvvlr oyanb geni itirak edir. Bu, demokratik hrkatdr. Bir d milli istiqamt var. Maazalar yoxlanr, evlr st dalama gedir. Milli mbarizd varl da, kasb da yaddan xr. Vtn cmiyytini tnqid etdilr. O da xalqa xidmt edir, lap Sovet hkumti gtirsin. Milli mbarizni srf demokratik yolla da aparmaq olar. Ancaq el yer var ki, qan tklmlidir. Torpaq urunda qan tklm-lidir. (Alqlar). Filanks mni bu blaya salbsa mn onu ldrb meydan-dan xmalyam. (Alqlar). Hrkatmzda bu iki meyl saxlanlmaldr. Mn Milli Cbhnin trfdar deyilm. Mn Xalq Cbhsinin trfdaryam. (Srkli alqlar). (Shrab by dedi ki, sizin n pik qiymtlidir, yoxsa Byin sz? Bir saqqall axund ona qti etiraz etdi). Bax, hrkatmzda sciyyvi, maraql cht budur. Nmayndmiz axund, asaqqal adam Azrbaycann n namuslu, bir qpikd gz olmayan, ma-liyymizi etibar etdiyimiz Shrab byl12 mbahis edir. Onlar bir-birini tanmr. Bizim hllik qsurumuz budur. Dnn Miraliml d bel ey oldu. (Alqlar). Hrkatmz haqqnda. nlibel yarand. KQB-nin 3 polkovniki qapn balamd. Adrdq. Nemt Qorbaov haqqnda fikrimi tnqid etdi. Ancaq ona dnya miqyasl ilrin gr qiymt vermk grkdir. Tarix z hr eyi gst-rck. Nemt dz deyir ki, Meydan mlubiyyt deyil - o, xalqn ox byk qlbsidir. Bu 15 nfr ii axradk apara bilmirdik. Mclis ox zif idi. Birldikc (tkilatlar) tinlik artd. El bilin ki, suvarmaq n biz 4 qulun veriblr. Onlar byk qulun olanda ld saxlamaq tinlir. Bizd d beldir. Bizd siyasi xadimlr z yazdqlarna vurun olurlar. Buna snt xstliyi deyilir. ind byk rssamlar xalqn n ox sevdiyi sri yaradan kimi yaradcl dayandrrlar. (Vaxt qurtard. Sdr vaxt xatrladan kimi ham yekdillikl dan-sn dedi). Mn o vaxt hesabat vercym ki, mr vfa ets, xalq azad olacaq. (Alqlar). Qarabada qadn ac, qorxu iind yatrsa hesabat vermk olmaz. Ncf byin xidmtini xsusil yksk qiymtlndirirm. O he vaxt paralanmaq trfdar olmayb. Bugnk ylmamz da slind onun myidir. Hikmt sndlrimizi hazrlayb. Rhim by mli i grr. Bzn nzri il mli i dz glmir. Biz onlar birldirmyi hl bacarmamq. Onlar gnn vziyyti il hrkt edirlr. Kollegiallq grkdir. Rayonlarda da tz kommunist diktaturalar yaranr. Bu, grlmli, tnqid olunmaldr. Bunlarn hams: Ncf d, Etibar da, Rhim d, sa da son drc all adamlardr. Ancaq onlarla birg ily bilmirik. Nemti mn qarda kimi istyirm. Hmi birg olacaq. Nemt d bzn ox sz deyir. Dnn onun Becan haqqnda dediyi szdn incidim. Guya Becan Vzirovla danb, evin telefon kdirib. Mn bu gn bir yoldamn xidmtini itirsm glckd mnim haqqm da itck. He ks he ksin haqqn itirmmlidir. (Srkli al-qlar). 13.58. Tnffs. YARIM SAATLIQ FASL 14.57. Abbas Abdulla sdrlik edir. Kimlr sz vermk mzakir olunur. 15.00. Bayra Fhmin Hacyev gtirir. Xalid Muxtarov yuxar xb onu Lenin heyklinin lin keirir. oxlarnn bu, xouna gldi, l aldlar. ki nfr is mikrofonla dedi ki, bizim bayra qeyrtli oullar saxlamaldr, Lenin yox! Zalda bayraq asmaq n yer nzrd tutulmad n onun sancmaa xeyli vaxt getdi. Axr ki, sol trfd bir diry baladlar. Bzi adamlar danmaq istdi, xrda narazlqlar oldu. 15.10. Xudu Xuduyev (AXC NTK-nn sdri): Bizd mhkm intizam olmayb. Demokratiya deydey buna mane olublar. Artq hiss olunur ki, bzi xlar qabaqcadan hazrlanm ry yaradrlar. Ncf by qzetl mul olub, Rhim by rayonlarda olub. Ar-lq db Etibar, Hikmt v Byin zrin. Konfrans 60-70% demokratik keirilir. Bu da byk eydir. Ancaq bzilri Nizamnamdki mvcud k-sirlri

iirdirlr. Deyirlr ki, xalq demokratiyaya hazr deyil. ndi hmin qvvlr partiyalar yaratmaq istyirlr.13 Buna xalq nec qiymt ver-ck? Dananlar reqlamenti ciddi gzlmlidirlr. 15.17. Qubadldan Maqsud Mmmdov: Dnn sa by danan msl haqqnda mlumat verim. Gln yoldalar qatb-qardrmaa aldlar. 120 km Qubadldan ermnilr dhliz amaq istyirlr. Zngilan, Lan da thlk qarsnda qala bilr. Mrkzdn biz salam fikirlr glmlidir. Biz Qubadlya kmk istmirik, Vtn kmk istyirik. blfz byin gc nddir? Allahn tyindn yapmaq grkdir - Allahn z prinsiplri var. Ziyallar z prinsiplrini qurban vermk istmirlr, ancaq guya Vtn qurban olurlar. Tezbazar konfrans keirmk olmaz. Ham lider mvqeyindn x etsin, xalq grsn ki, kim lider ola bilr. 15.29. Oruc irinov yerindn danr, x etmk istyir. Camaat etiraz edir. Birisi xb dedi ki, sa Qmbrovun dnnki x tamamil dzdr. Papaql birisi (xstym dedi. Ttil komitsi adndan danr).14 Dnn sa dedi ki, ttil komitsi seilmyib. AXC-nin ox qurumu seilmyib. Ncf, Etibar, sa v Sfr Alarldan baqa he ks ttil komitsin glmirdi. Halbuki H-nin 9 zv TK-nn zv idi. Sentyabrn 27-sind d/y ttil qoulmasayd zavodlar ziyan grckdi. Dmiryolular ttil qouldular. Hmin qrar d/y-nun ttil qoulub-qoulmamasndan asl olaraq o cr qbul edilckdi, edildi d. Kim xalq namin i grmk istyirs tmiz grsn. Tklif edirm ki, H 9 nfr olsun. Sdr tam slahiyyt verilsin. Mclis yatmasn. Tbbs qrupundan 46 nfr Mclis zv seilib. Xalq Cbhsi bu gn bhrana db. Ancaq bu, Azrbaycan xalqnn xey-rindir; bel olmasayd iki aydan sonra vziyytimiz daha pis olard. Ermni qounlar srhd rayonlarnda hazr durub. Mdafi komit-si Milli Ordu yaradb srhd rayonlarna getmlidir. Tlblr indi ttilddir, onlar sfrbr edib rayonlara getmliyik. 15.43. Fzail Aamalyev elan oxudu (mandatlarla bal). Clilov Csart evdn oxdan (28 dekabrdan) xb, instituta gedib. Gman edirlr ki, srhd rayonlarna gedib. Hmin rayonlarn nmayndl-rindn xahi edirik ki, onu tanyanlar xbr versin. 15.46. msddin Umudov (ttil komitsi): ki gndr yncaq keirilir, ancaq 16 nfr H zvnn iini mzakir edirik. Zrdt lizad bir tkilatda blfz byi thqir edib. Biz xbr verdik, qulaq aslmad. Ttil komitsinin gnahlar var. Biz ttil komitsi zv kimi yox, sravi cbhi kimi ttililr kmy getmidik, nki ttil komitsi ilmirdi. H maraqlanmad ki, ttildn sonra fhlnin mk haqq verildi, ya yox. Onlar otaqda imperiyan evir bilirlr, ancaq fhl il ilmirlr. Bu gn baqa drdlrimizi unutmuuq. Asaqqallar urasna slahiy-yt vermmiik. sa byin dnn ttil komitsi haqqnda dandqlar il raz deyi-lm. Asaqqallar bizi ingilis bayrana evirmsinlr. 15.44. Mhyddin by (ttil komitsi): H-nin zvlri bizi tk qoyub getmidilr. (oxlar zaldan siqaret kmk n xr. Birisi hkmn danmaq istyir. Kiik qarqlq dr). 16.00. Krbalay likrama (nardaranl, Mail liyevin qarda) sz verilir. (Onun danmas il msl hll olunur, sakitlik dr). Bizi btn dnya izlyir. And olsun Allaha, buraya yanlarn he bir tqsiri yoxdur; bizi mnviyyatdan mhrum ediblr. Mn rkyana, asaqqal kimi danram. Byklrimiz olsayd bu gn qalmazdq. Peymbr deyib ki, bir-birinin kemiini qurdalamasnlar, bu, tfriqy sbb olar. ran bizim n tz brnamlr15 verir. Bizi tbrik edirlr. (Thmasib yen callq edir). Bu ndir? Htta asimanlarda mla-iklr bizim mclisi video kimi yazrlar. Sabah xalq qarsnda biabr olarq. Kimin burada rikli mal var? Biz bura glmiik haqqmz tlb etmy. 70 ildir bizi bir-birimizl vurudururlar, bsdir. Namusu olmayann dini yoxdur. Clil-abad iini az i bilirsiniz? Milis xalqn namusuna satad, onlar da qalxd. Qurban olum onlarn qeyrtin. Bu yaxnda 6 dvltd olmuuq - Krblada, Ncfd, Kveytd v baqa yerlrd. Dostluumuzu televiziya gstrmk istmir. Qurddan qorxan qoyundur. Kommunizm artq yoxdur. Yaasn slam bayra! (Sonra dua etdi ki, xalq blalardan hifz et. Kim ki aramza tfriq salmaq istyir, z dalarn z balarna sal. (Zal: Amin!). Dnyan qorxuya salmsnz. Bu Quran haqq (cibindn Quran xa-rr), dnyan zlzly salmsnz. (Alqlar).

16.15. Abbas Abdulla Qarabadan danmaq n yaz Sabir hmdo-va sz verir. - Ermnilrd i oxdur, bizd sz. Dalq Qaraba bu saat bsbtn Ermnistann linddir. Bunu btn msuliyytiml deyirm. (Maraqsz, mumi szlrl danr, ona gr d xn dinl-ynlr azdr). 16.25. Xaliq Hacyev: Bu konfrans xsusi konfransdr. Burada AXC yenidn yaradlmaldr. Dalq Qaraban, Klbcrin, he yerin nmayn-dlrin sz vermmliyik - salam siyasi tkilat yaradb onlar dinly bilrik. (Alqlar). 16.29. Etibar Mmmdov: Gndliy kemk grkdir. Orada da 4 msl var. Sekilri Mclisd d mzakir etmk olar. (Ss qoyulur, razlar-lar). Culfadan Ramiz Tayev: zn reklam ednlr sz verilir, dmir-yolularn nmayndsin is yox. Culfa Xalq Cbhsi bel Xalq Cbhsi tanmr. Mn xb gedirm. Birisi: Sdrimiz yorulub. Ona Sabirabad v Zngilan XC zvlrindn kmki vermk grkdir. A.Abdulla: 20 dqiqlik fasil. Fasildn sonra mn istefa verc-ym. Ancaq mhz niy Sabirabaddan kmki? 16.33. Fasil Xalid Muxtarov (fasild): Xahi olunur ki, ham 1 nfr kimi zal trk etsin, zal tmizlnck. (Birisi dedi ki, deysn, zalda silahl adamlar var - boaldrlar ki, qaydanda yoxlayb buraxsnlar). rid bir-biri il mbahis edn byk qruplar yava-yava bayra xmaa balayr. Qoca bir kii mikrofona yaxnlab ns qqrr, ancaq mikrofonu ksdiklri n he n dana bilmir, ssi eidilmir. 18.00. Fasildn sonra Sdr Vaqif Smdoludur. Mn bir qdr gecikmidim. ri girnd Rahim Hacyev (Xaliqin qarda) bzi sndlri oxuyurdu. (Gecikmyim sbb o oldu ki, adamlar ox ciddi yoxlayb sonra iri buraxrdlar. Dvtnamdn baqa pasporta da baxrdlar). Vaqif: Bu sndlrl bal kimin tklifi olsa 3 gn rzind Azad-lq qzetin gtirsin, orada dzlilrdn sonra ap olunacaq. Siyamk by bzi tkliflri verib: 1) Xalq Cbhsinin Cnub bsi yaradlsn. Biz cnublular buna kmk edrik. 2) Azadlq qzeti rb lifbasnda evrilib rana gndrilsin.16 (Alqlar). Baqa bir tklif var ki, AXC-nin ad imali Azrbaycan Xalq Cbhsi olsun. (Bu tklifi Qalib Hidaytovla mn irli srmdk). Ancaq gnd-likdn xmamaq n bunu sonra mzakiry vermk olar. Gndlikdki ikinci msl il bal olaraq universitetdn li Krimova17 sz verilir. 18.15. li Krimov: AXC-d bu gn ba vern proseslrin oxuna sbb Nizamnamnin kamil olmamasdr. Yeni Nizamnamni hquqular ilyib hazrlayb. (Yerdn: Nizamnam layihsi ap olunmaynca ondan danmaq dz deyil). Bu gn biz Nizamnamd ciddi dyiikliklr etmsk tkilati i apara bilmrik. Biz rayonlarda dayaq dstlrin toxunmuruq. Azadlq qzetind layih drc edilck. (Vaqif by camaat sakitldirdi). Xalq Cbhsin iki nzr var: onu geni hrkat kimi grmk v par-tiya kimi grmk. Milli azadlq hrkat ks olunmaldr. Rayonlarn muxtariyyti18 mslsi nzrd tutulmaldr. Bir d, Mclis sl qanunverici, H is icraedici orqan olmaldr. sas mddalar: ali orqan 2 ild bir seiln qurultaydr. (Qurultayn slahiyytlrini sadalad. Sonra Mclis kedi). 18.46. sa Qmbrov: Nizamnam layihsinin mlliflri kimdirs bilk. li Krimov: Qulamhseyn mllim,19 Fuad mllim,20 tlblr - mn d daxil olmaqla itirak etmiik. Suverenlik haqqnda Konstitusiya qanununu da bu hquq komissiyas hazrlayb. O, baqa sndlrin d ml-lifidir. (Alqlar). 18.50. Murtuz lsgrov (prof.): Respublikann suverenliyi haqqnda Konstitusiya qanununu mnim balq etdiyim bu komissiya hazrlayb. Konstitusiyann alternativ layihsini d hazrlamq. Baqa sndlrin layihlrini d hazrlayrq.21 Ancaq bu Nizamnam layihsinin mtni il tan deyilm. Tan olacaam. Hm Mclis, hm d dar Heyti faliyyt balamaldr. Bu layihni qbul etmsk yeni heyt se bilmrik. Azrbaycanda ap olunsun. (Alqlar). 18.55. Mnsur liyev (yerdn): Milyonerlr xb Xalq Cbhsindn danr. (O brk hirslnib, brkdn danr. Zalda qarqlq dr. Axr, ona sz verirlr). 18.56. Mnsur liyev: Ken il d Xalq Cbhsini dyidilr. Bu gn hrkata milli mzmun vermk istyirlr.

Xalq Cbhsi ken il o bayra gtrmy qorxanda ilk df Yaar lin gtrmd. Alt ay hbsd yatd. ndi o, bayrda qalb, ona dvt-nam d verilmyib. ndi bzi ziyallar XC-dn danrlar. Bu Nizamnam layihsi aueskunun layihsidir. (smayl Triqpeyma da yerindn durub ns deyir). Vaqif: Aran qonaqlar qardrr. Burada txribat var. Sizi sakit-liy arram. (Mnsur liyev xb gedir). Baqa snd haqqnda dan-maq n Tamerlan by sz verilir. 19.00. Tamerlan Qarayev: Bu qdr tklifi birdn-bir qbul etmk tin olar. (O, baqa Nizamnam layihsi oxudu). T.Qarayev suallara cavab verdi. 19.17. Bhlul Abdullayev: Dvtnamd yazlb ki, Nizamnamd dyiikliklr v lavlr. ndi is iki ayr-ayr layih tqdim olunur. Niy? Vaqif: Mn hazrlanmada itirak etmmim. Yax olar ki, H-dn kims izahat versin. 19.20. Etibar Mmmdov: Tkilat komitsi zvlrinin ba qar-q oldu. Bu, dzgn deyil - mnc, biz indi Mclisi semliyik, sdri sem-liyik, onlarn slahiyytlrini myynldirmliyik. Sonra H seil-mlidir. (Etibar yerlrdn gln suallara cavab verdi). 19.24. Tofiq Qasmov: Burada tqdim olunan I layihd monarxiya tklif olunur - sdr slind prezidentlik istnilir. II layihd demokra-tik nsrlr var. Onlar qzetd ap olunmaynca ninki qbul edil bilmz, he bir dyiiklik d olmaz. 19.26. Ramiz Tayev (Culfa XC): sas dava sdrin slahiyyti stn-ddir. Sdr prezident kimi slahiyyt verk, z kabinetini tkil etsin. (Alqlar). Baqa birisi danr. Aydn olmur ki, n demk istyir. Sdr mddtsiz olmaldr. 19.35. Tvb cmiyytinin sdri bdl qde: Bu ss-ky ondandr ki, Allaha inanmrq. , bir salavat evirin. (Tvb cmiyytinin faliyytindn dand). Qurandan danrlar, ss salrsnz. Proqramdan danrlar, ss salrsnz. Siz ndn dansnlar? AXC Nizamnamsin artrmaq grkdir ki, AXC trkibind islam tkilat da var. Niy qorxursunuz? slam deyilsiniz? Mslman deyilsi-niz? Mslman respublikasnda yaamrsnz? H zvlri d tvbkar olmaldr ki, yalan danmasnlar, mafiyaya uymasnlar. (Alqlar). str Mclis, istr H zvlri Tvbdn kemmi seilmsin-lr. Mn tlb edirm ki, bu saat ss qoyulsun. (Vaqif by bunun Mclisin iclasnda ss qoyula bilcyini dedi). Vaqif: 20 nfr Nizamnam il bal xa yazlb. Bu haqda qti qarara glmliyik. Fzail: Bu, mhm msldir. AXC-ni iflic vziyytindn qurtar-malyq. Bu gn, tssf ki, x ednlr Clilabad v Naxvan hadisl-rin dzgn siyasi qiymt vermdilr. msly diqqt yetirilmlidir: 1) sdrin slahiyyti; 2) H seilmlidir. Kim semlidir? Konfransm? 3) Mclis seilmlidir. Kim semlidir? Tkilat mslsind bayran 3 rngi ks olunmaldr. li Krimov: Razyam ki, ap edilmmi layihni qbul etmk dz deyil, ancaq ox msllr stst dr. Bu gn he olmazsa sdrin v Mclisin seilmsin aid maddlri bnd-bnd qbul edk. Lnkran XC nmayndsi: Mclis rayon nmayndlrindn tkil olunsun. h-ni Mclis sesin. blfz byi hammz danlayr, sevirik. Ancaq kim bilir ki, ondan sonra seiln d demokratik olacaqm? Ona gr mn sdrin slahiyytinin bel genilnmsin raz deyilm. Xaliq: Torpamz ial olunur, ial dairsi gndn-gn geni-lnir. Ancaq burada n il muluq? Burada txribat gedir. Suverenlik haqqnda Konstitusiya qanununu qbul etmiik. Ancaq onu hyata keirmk n he bir i grmmiik. Biz bu saat lazmdr ki, h sek, Qarabaa hcum edk. Fuad Aayev: Layihlr ap olunsun Azadlqda. Vaqif: blfz byin xndan sonra xlar ksilir. blfz by: Mslni mrkkbldirmyk. Mclis yoxdur. Hr rayonda konfrans arlsn. sas msl Mclisin stnd qurulmaldr. Azrbaycan xalqnn taleyini 15 nfrlik H yox, 90-100 nfrlik Mclis hll etmlidir. H onun qrarlarn yerin yetirmlidir. Blk indi hquqnaslar oturub 2 layihni birldirsinlr. Sabah ap edk, yayaq. Mclisi el etmk lazmdr ki, xalqn Xalq Cbhsindn narazl olmasn. Vaqif: Dqiqldirin. blfz by: H mrkzdn olmaldr, nki o gnd ylr - rayondak adam iclasa nec glck? Vaqif: Demli, bel qrara gldik ki, 2 layih birldirilsin?

By: Qalsn. Sabir Rstmxanl: Mn yerdn dedim ki, datdnz. Bunu blfz z tutub demmim. H iki, htta dsty ayrlb. Bir-birinin qarsnda gnahlarn etiraf etmdilr. Mn zm XC-nin sravi zv sayram. Bu gn bura mandatsz glmyimi zm qar etinaszlq sayram. Xalqn iind yara var. Onu gtrmliyik. Mclis hr rayon nmayndlrindn tkil olunmaldr. (Xanlar XC bas li by, Culfa XC nmayndsi v baqalar danmaq istyir. Camaatn bir oxu yerini trk edir. Zalda qarqlq). blfz by: Mclisi semk olar. Sfr Alarl: Khn Nizamnam d, yeni tklif olunan da hm sdri, hm d Mclisi semy imkan verir. Bir qadn kasb olmasna baxmayaraq xobxt milltin mracit etdi, birliy ard. ox uzun v mzmunsuz szlr yn irad etdi. Yerdn l alb xn ksmy dvt etdilr. Vaqif by onu zorla reqlament dey-dey mikrofondan ayra bildi. Vaqif by: Rayon tkilatlar konfranslar olanda mn seki mrh-lsin qalmamam. Xahi edirm ki, sekidn ba xan slahiyytli adam sdrlik etsin. 15 dqiq fasil elan olunur. Rhim Qazyev: Xahi edirm xmayn, bir dqiq qulaq asn. Lan, Qubadl adamn burada saxlamaq cinaytdir. Kimi istyirsiniz sek. Fhmin: Hr fasil saat yarm kir. Mn tklif edirm ki, xma-yaq, tkilat mslsin indi baxaq. Abbas Abdulla: Sdr fasil elan edib. (Camaat fasily xr). Bundan qabaqk fasild dhlizd mn radionun mkda Qalib Hi-daytov dedi ki, iri birthr girmim, dvtnamm yoxdur. Gec saat 3-d bir fikr oyanmam - he olmazsa AXC imali Azrbaycan Xalq Cbhsi adlanmaldr. Qzetiniz is grk imali Azrbaycan Xalq Cbhsinin orqa-n adlansn. Mn iri ke bilmycym, xahi edirm bunu sn atdr. Bu vaxt Vaqif Smdolu il grdk. Qalib fikrini ona syldi, o byndi. Mn dedim ki, Qalib, sn yaz, mn iri verim. O hr ikimizin adndan bu tklifi yazd. Bir azdan Ncf byi d grdk. O da Qalibin fikrin mntiq var dedi. Mn el iri girnd ilk nvbd Qalibin yazdn sdr Vaqif Smdoluna verdim. O da sonra oxudu. Ancaq indi bu vziyyti grnd baa drm ki, bu saat nmayndlrin yadna ninki imali Azrbaycan, he Azrbaycan da dmr; Hamn seki maraqlandrr. ndi zalda yzdk adam qalb. Zrdt lizad sa trfd bir dst il shbt edir. By is qabaq crgd oturub, 2 nfrl danr. Hiss edirm ki, hycanldr. Gziindn d bu duyulur. He vaxt inzibat olmayan bu adam mhz bel msllrd qtiyytsizdir. Yqin ki, hr hans frldaq, ibaz adam onun yerind olsayd bir ox qti addmlar atb z xeyrin ox ey etmy alard, ancaq Byd bu yoxdur. Xalid Muxtarov v Vaqif by zaldaklardan xahi edirlr ki, tkilat mslsin baxmaq n irid yalnz mandatllar qalsn; dvtnamlilrin zal trk etmsini xahi edirik. Mn d mandatsz olduum n 20.35-d zal trk edirm. *** Bu gn blfz by yenidn Azrbaycan Xalq Cbhsinin sdri seilib. 8 yanvar 1990. Dnn konfransda yaradlm AXC-nin yeni Mclisi bu gn Cbhnin z qrargahnda22 yaraq 14 nfrlik yeni dar Heytini seib. zvlri bunlardr: Arif Paayev, Vurun yyubov, Dilar liyeva, Etibar Mmmdov, Krblay likram liyev, sa Qmbrov, Yusif S-mdolu, Pnah Hseynov, Rhim Qazyev, Sabir Rstmxanl, Sabit Barov, Tofiq Qasmov, Firidun Smndrov, Hikmt Haczad. kinci mrtbd Mclisin yd byk iclas zal bizim Azadlq qzeti yerln mrtbd v lap qonuluumuzda olduu n tez-tez ba kib yeni mlumatlar toplayrdq. Buraya sl cbhilrdn baqa knar adamlar buraxmrdlar, ona gr d z jurnalistl-rimizdn savay bura qalxanlar az idi. Mclisin gedii il maraqlananlar irisind Nemti d grdm - seilmdiyini bilnd yaman prt olmudu. 11 yanvar 1990.23 Vziyyt ox pisdir. Planetimizin mnzrsi veriliind icmal Qabil Hseynov he bir xarici lkdn yox, yalnz z respublikamzn vziyytindn dand. Qeyd etdi ki, bu id tqsirkar Moskvadr. Lap axrda dedi ki, xalqmz yrtc, hiylgr, mkrli, canavar tbitli dmn qar Cbhnin bayra altnda birlmlidir.

Gnn ekran proqram da ox syankar oldu. Volodarski adna tiki fabrikinin partiya tkilat katibi dand v bildirdi ki, ermnilrin havadar Moskvadr. Baqa 10-15 nfr yaxn adamdan msahib alnd. Xalq sx birliy ardlar. (Qribdir - Vzirov bu xlara nec icaz verir?!). SND LNKRAN XALQ CBHSNN YERL RADO L HALY MRACT Hrmtli xanmlar v bylr! Lnkran Xalq Cbhsi DQMV mslsi, respublikann suveren hquqlarna hrmt edilmsi il laqdar olaraq yanvarn 11-dn btn hakimiyyt orqan-larnn, hr v rayon partiya komitlrinin, D-in faliyytini dayandrr. Mvqqti Mdafi Komitsi aada sadalanan daltli tlblr hyata keirilmyinc ona hval olunmu vziflri yerin yetirmyi qrara alr: 1. Mvqqti Mdafi Komitsi respublikann mrkzi v rayonun yerli hakimiyyt orqanlarn tanmr, nki onlar Azrbaycan xalqnn rf v lyaqtini, SSR Konstitusiyasnn 76-c maddsind tsbit olunmu respubli-kann suverenlik statusunu lazmnca mdafi etmir. 2. Respublikann Ali Soveti tcili olaraq DQMV-nin muxtariyytini lv etmli v onun yerin respublika mrkzi orqanlarnn tabeliyind olan rayonlar yaradlmaldr. 3. lknin v respublikann mrkzi orqanlar, xsusil d yerli orqanlar Azrbaycan xalqnn milli rf v lyaqtinin mdafisi n konkret qrarlar qbul edib mvqqti tdbirlr hyata keirn kimi bizim tlblr qvvdn dm saylr. Yuxarda sadalanan tlblr yerin yetirildikdn sonra Mvqqti Mdafi Komitsi z slahiyytlrini qanuni hakimiyyt orqanlarna thvil verck. Vtn qeyrtini, namusunu kmk vaxt atmdr. Vtn vladlar bir nfr kimi birlmlidir. Ya lmli, ya da qalib glmliyik. 11 yanvar 1990-c il. 12 yanvar 1990. Saat 19.00-da televiziyada icmal Qabil Hsey-nov ox maraql dand v yegan x yolunu xalqmzn birliyind grd. Gnn ekran proqramnda Sov.KP-nin Qaraba haqqndak bu gn qzetlrd xan qrarnn vvlkilrdn yax olduunu dedilr v qeyd etdilr ki, biz onun yerin yetirilmsin nail olmalyq. Verilidn vvl d, sonra da bir ne df aktual verili olacan elan etdilr. vvlc Azrbaycan Nazirlr Sovetinin sdri Ayaz Mtllibovla diktor Rafiq Hseynovun msahibsi oldu. Ba nazir Trkiyy sfrindn v Trkiy ibazlar il mqavillr balamasndan, Turqut zal il grndn dand. Vremyadan sonra Nemt, Rhim Qazyev, Aydn Mmmdov v MK-da yenic b mdiri ilyn Kamil Abdullayevin itirak il maraql verili oldu. Nemt ox dand. Bildirdi ki, ermnilrin hkumti xalq mdafi etdiyi halda, bizim rhbrlik n adi hquqlar urunda mbariz aparanlar hbs edir. Mlum olan 75 dustaq var. aumyann heyklinin uurulmasna gr 4 nfr hbs edilib. Sentyabr-oktyabr ttil-ilrinin mk haqq dnilmyib, halbuki televiziya ekranndan yksk vzifli xslr buna sz verirdilr. O, Naxvan hadislrinin d haql olduunu qeyd etdi. Bu zaman Kamal onun szn mdaxil etdi ki, bu, SSR-nin srhdidir. Yen Nemt z fikrini sbut etmy ald ki, bu, 175 ildn ox ayr dm vahid xalqn hrkatdr. Rhim Qazyev zif dand (xst idi, tez-tez skrrd). Hkumt qarsnda aadak tlblri qoydu: 1. Ttililrin mk haqq dnilsin. 2. Tutulanlar buraxlsn. 3. Clilabad, Naxvan hadislrin dzgn siyasi qiymt verilsin. 4. Onlarn bir d xalq qarsnda gr olsun. Ham birlsin. *** Bu gn Bakda vziyyt ox pis, narahat olub. dalt ev saat 01.45-d gldi (hmiki kimi). O, days olu Rdnn olu lhamn toyuna gedibmi. Amma toy haqqnda he bir shbtimiz olmad. Qan ox qara idi. Dedi: Mharib balad!. Mn dondum v ryim sdi. Dedi ki, Xanlara ermnilr 10 vertolyotla hcum ediblr. Adamlarmz qrblar. lk mlumata gr, 25 ln, oxlu yaralanan var. Ncf Ncfov bir ox qonu rayonlara zng edib, onlarn cbhilrini Xanlara kmy arb. dalt dedi ki, axam Xanlardan zng olanda Cbh qrargahnda Ncfdn baqa bir nfuzlu adam qalmamd, ona gr o, msuliyyti z zrin gtrb qzet redaktoru kimi yox, sl komandir kimi kinmdn v qtiyytl qonu rayonlarn qvvlrini laqlndirmy balad. ***

Bu gn btn mssislrd, hrin hr yerind xalq etirazlar olub. Xalq Televiziya v Radio Verililri Komitsinin sdri Elad Quluyevi, Sovet kndi qzetinin redaktoru Asif Quluyevi idn xarb. Ayn 10-11-ind Lnkranda da xalq xlar olub. Raykomu v 10 baqa rhbri xalq qovub, z nmayndlrini seib. Deyiln gr, Astarada da srhdi skb-dadblar. mumiyytl, sl xalq hrkat, inqilab balayb. Ya rbbi, sn biz rhm et! 13 yanvar 1990. Gndz saat 2-d mitinq olub. Mitinqd vziyytin ox ar olduu qeyd edilib. Nemt, blfz by, Krblay likram v b. danb. Mitinqd Milli Mdafi uras yaradld elan edilib. Milli Mdafi uras sdrinin blfz by, zvlrinin Etibar Mmmdov, Nemt Pnahov v Rhim Qazyev olduu qeyd edilib. Nemt z zavodlarnda - midt zavodunda silah istehsal olunmasna balandn bildirib. Mitinq bel qrarlar xarb: 1. Dalq Qaraba Muxtar Vilayti lv edilmlidir. 2. Ermnistanla btn laqlr ksilmlidir. 3. ................................... Gnn ekrannda mitinq v blfz mllim gstrildi. xn-dan az verdilr. Sonra Krblay likram x edib xalq sakitliy, birliy ard. Gnn ekranndan vvl is Vzirovun soyuducular zavodunun fhl-lri il grn v nitqini verdilr. Artistlik edirdi yen d. Bir qadn iki df ayaa qalxb sualllar verdi: 1. Biz bilirik, glib ox i grmsnz. Biz Qarabadan dan! 2. Siz birlikdn danrsnz, amma Xalq Cbhsinin adn kmir-siniz. Bunu nec baa dk? SND AXC DAR HEYTNN QRARI Azrbaycan Xalq Cbhsinin dar Heyti Respublika Hrbi Mdafi uras-nn yaradlmasn lazm bilir. urann iini tkil etmk, onun respublika rhbrliyi arasnda laqlri, gedn proseslrd AXC-nin mumi siyasi rhbrliyini tmin etmk mqsdil AXC-nin Sdri blfz liyev, dar Heytinin zvlri Etibar Mmmdova v Rhim Qazyev lazmi slahiyyt verilir. clasn sdri S. Barov (Azadlq qzeti, 14.01.1990, N:2). 14 yanvar 1990. Dnn mitinq gedn vaxt hrd ermnilr qar srt hrktlr balayb. Milislr i qarmayb. Tutulanlar yoxdur. Bu gn d ermnilr qar camaatn mnasibti ox kskindir - onlar hrdn xarrlar. Gnn ekrannda rhi irmmmd Hseynov Ermnistanda xan rusca Kommunist qzetindki Azrbaycan leyhin yazdan dand. Asaqqal sz veriliind Bxtiyar Vahabzad xalqa mracit edib bildirdi ki, sakit olaq. O, lzgilr d toxunan bel sz iltdi ki, indi-ydk ermnilr, lzgilr zmzdn frq qoymamq. (Bizim qonumuz lzgi Zeynal mllimgil bu sz brk toxunub. Yolda dedi ki, biz d mslmanq. N n Bxtiyar mllim lzgilrin adn ermnilrl birg kib? Mn dedim ki, yqin hirsli olub, blk d Rsul Hmztova gr bel deyib). Vremya veriliind (7gn) ruslar yen birtrfli dandlar. Guya Xanlarda ilk df azrbaycanllar ermnilri ldrblr. Qeyd edil-di ki, 21 ermni ldrlb. Bugnk Azadlqda daltin Qorbaova qar yazd Gy muncuq siyasti mqalsi, Azrbaycan KP MK katibi Hsn Hsnovun 8 yanvar 1990-c ild Bak hrind keirilmi partiyatsrrfat fallarnn yncanda x (rus dilind) geni kild verilib, baqa thlili yazlar drc edilib. 15 yanvar 1990. Shr Moskvadan 120 dqiqlik verilid Bakda klrin ahnginin pozulmas v 35 nfr ermninin ldrlmsi deyil-di. Qitlr, hadislr veriliind Qdrt bdlslimzad dand v o, Milli Mdafi urasn alqlad. Qeyd etdi ki, Bakda hrkt etmk odu sndrb kl il oynamaa bnzyir. Odur ki, srhdlr gedib orada dmn qar mbariz aparmaq lazmdr. hr bu gn d ox grgin olub. Tutulan ermnilri fq kino-teatrnn binasna doldurublar. rt qoyublar ki, haan bizimkilri ermnilr buraxsalar onda biz d ermnilri buraxacaq. hrd oxlu hrbi var. Deyiln gr, oxlu ermni ldrlb (tx. 30 nfr). Axam Vremyada tamamil bizim leyhimiz danblar - hmi olduu kimi.

Axam televiziyada .Vzirovun Bak soyuducular zavodunun fhll-ri il grn verdilr. Burada x edn I katib silah iltmyi bacaran btn gnclri knlllr dstsi yaratmaa ard v onlara silah da verilcyini bildirdi. A, ermnilrin qaytmasna gr camaata mutuluq vern Vziro-vun onlarla dy dstlr gndrcyin inanmaq mn ox tin glir. Allah elsin ki, gec d olsa allansn! SNDLR Mhz partiya komitlri knlllrin siyahsn tuturdu. Aq-aydn grnr ki, byk bir provokasiya hazrlanr. Ancaq AXC-nin radikal qanad hakimiyyt urunda mbarizdn vcd glrk bu tly dd, bununlada yalnz AXC-ni deyil, Azrbaycandak btn milli-demokratik hrkat zrb altna qoydu. [...] Bu bhranl anda - yanvarn 9-u -19-u arasnda respublika rhbrliyi v Mrkzin Bakdak nmayndlri: Y.Primakov v A. Girenko danqlar sasn AXC dar Heyti il yox, srf radikallardan ibart Milli Mdafi uras zvlri il aparrdlar. (Aydn Balaev. Azerbaydjanskoe naionalnoe dvijenie: ot Musavata do Narodnoqo Fronta. Bak: Elm, 1992, 48-inci sh.). *** Bu gn SSR AS RH-nin DQMV-d bzi baqa rayonlarda fvqlad vziyytin elan edilmsi haqqnda frman qbul edilib.24 7-ci maddd Bak v Gncd qadaan saat qoyulmas Azrbaycan AS RH-n hval edilir. Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind v bzi baqa rayonlarda fvqlad vziyyt elan edilmsi haqqnda SSR Ali Soveti Ryast Heytinin frman ... 1. DQMV-nin, Azrbaycan SSR-in ona bitiik rayonlarnn, Ermnistan SSR Gorus rayonunun razisind, habel Azrbaycan SSR razisind SSR-nin srhdlri boyunca srhdyan zonada fvqlad vziyyt elan edilsin. ... 7. Azrbaycan SSR AS RH-n tklif edilsin ki, ... Bak, Gnc hrlrind v digr yaay mntqlrind qadaan saat ttbiq edilmsi d daxil olmaqla hr cr lazmi tdbirlr grsn. SSR Ali Sovetinin sdri M.Qorbaov. Moskva, Kreml. 15 yanvar 1990-c il. (Kommunist qzeti, 17.01.1990, N:14). Ayn 13-nd Vilnsdn (Litva) libo qaydan Qorbaov, grnr, brk qzblnib, onlarn acn da bizdn almaq istyir. 16 yanvar 1990. Qitlr, hadislr veriliind Qabil Hseynov fvqlad vziyyti pisldi v birtrfli olduunu qeyd edib dedi ki, Ermnistan knarda qalb, halbuki sas irtica mnblri oradadr. Qabil Hseynov xalq yaramaz hrktlr etmkdn kinmy ard. Bugnk zvestiya qzetindki v Zaman proqramndak qrzli xbrlri, Qorbaovun bir df d olsun burada olmamasn tnqid etdi: N n Er-mnistanda zlzl olan kimi rhbrlik ora tez getdi? Mgr milli fla-kt tbii flaktdn az acnacaqldr? O verilidn sonra Nazirlr Sovetinin sdri Ayaz Mtllibov fvqlad vziyytin dzgnlyndn danb dedi ki, ayr-ayr yerlrd pozunluq thlksi, qanuna zidd hrkt olarsa hr cr tdbirlr l atlacaq. Gnn ekrannda SSR Ali Soveti ttifaq Sovetinin sdri Yevgeni Primakovdan Al Mustafayev msahib ald. O, yalnz alrq demkl kifaytlndi. Sonra Ayaz Mtllibov yenidn fvqlad vziyytin dzgnlyndn dand. Neftayrma zavodunun fhllrinin hams Mrkzi pislyib, onun qti i grmdiyini dedilr. Tatar Ravil Baqadinov ox yax dand (vvl azrbaycanca, sonra rusca). Mrkzi televiziyan, qzetlri pisldi. Vremya yen birtrfli olub. Vremyadan sonra Aktual ekran oldu. Birinci Bak hr partiya komitsinin I katibi Mslm Mmmdov dand v dedi ki, fvqlad vziyyt qar xanlar, onu pislynlr var. 7-ci maddy qar xrlar. Bu maddd deyilir ki, gr lazm olarsa Bakda, Gncd, Xanlarda v baqa yerlrd komendant saat olacaq respublika Ali Soveti-nin qrar il. (Tkrar etdi ki, lazm olarsa...).

Sonra Qaqnlar Cmiyytinin sdri Niftal Qocayev v Lenin adna AP-nin mllimi dandlar. Onlar xalq dincliy ardlar v dedi-lr ki, biz onlar (ermnilr) sviyysin enmmliyik. Yoxsa komendant saat olar. Uzun dvrdn sonra bu axam xli Qurbanovun Snsiz tamaasn Amalya Pnahovann verdiyi quruluda gstrdilr. 16 yanvara aid mnim z qeydim. Azadlq qzeti redaksiyasnda cbhi Fzail Aamalyevin da-ndqlarndan. [Fzail by cbhdn birbaa redaksiyaya glmidi. ynind hrbi geyim vard v sl dyy bnzyirdi. Btn mkdalar-mz onu byk maraqla dinlyirdi. Biz hr eyi kinmdn ab dand (bir ox eylri mn yazmram)]. Yanvarn 15-indn 16-sna ken gec saat 2-y 5 dqiq qalm 4 tank, 2 BTR, 10 avtomat, 1 pulemyot, 1 snayper il ayknd hcum etdik. Mrmil-rimiz yoxdu. Buludvuran topdan da hqiqi top dzldilmidi (3 dn). 6 top atld, ermnilr qad (30-a qdr top gllsi vard). mliyyat 1 saat 20 dqiq kdi. Top qzd, gll iind qald. Bizdn he ksin burnu da qanamayb. Ermnilr avtomat v pulemyotla cavab verdilr. Tanklarn in yandrmamdq. Hacknddn saat 5-in yarsnda xdq. Azad v Kamodan ermnilr qadlar; deysn, ayknd doluublar. Vertolyot gnd ayknd 2-3 df adam aparb-gtirir. Vertolyotumuz olmad. 45 butulka hazr idi. Gncd Qrib sgndrovu25 ermnilri mdafi etdiyin gr dyb-lr. Ayn 12-sind plenum olub, onu idn xarblar. Uaqlarmz ox coundur. Sarsntlar da olur. Xanlarda bu gn 3 nfri basdrdq. Kirov k-sin bu gn hid Sbuhinin26 ad verildi. Gncli bir olann tklifi il onlar Xanlarn gircyind basdrldlar. Gncd Hsn Hsnovla grdk. *** Bu gndn Bakya qounlar gtirilmy balayb. n mxtlif istiqamtlrdn glck hrbi qvvlrin hr girmsinin qarsn almaq n hrin gircklrind adamlar n mxtlif eylrdn barrikadalar qurmaa alrlar. 17 yanvar 1990. Bu gn saat 4-d Nsimi il Xalidgildn glnd Gnclik metrosunun yannda qarqlq grdk. Mlum oldu ki, tanklar hr girmk istyib, camaat qabaqlarn ksib. Sonra tinlikl 112 nmrli avtobusla Bilcri yolunadk gldik. Orada db 57 nmrli avtobusa minmli idik. Amma dhtli mnzr grdk. Burada Nasoslu stansiyasndan gln byk bir hrbi qvv (tanklar v manlar) txminn 50 min nfrlik camaat trfindn yolda saxlanlmd. Bli, Stepana-kert gir bilmyn rhbrlrimiz doma torpa mdafi ednlrin stn hrbi qvv gndrir (sanki mharibdir). Saat 8-d Aktual ekran oldu. Universitetin hquq mllimi Sfa Mirzyev dand ki, Klbcr, Lan, Xanlar rayonlarnda fvqlad vziyyt ola bilr. O, fvqlad vziyyti baa sald. 7 v 8-inci maddlr haqqnda ayilr olduunu bildirdi. Dedi ki, hrd ayilr gzir ki, guya artq Bakda qadaan saat var. Bu, yalandr, gr bakllar z yaramaz hrktlrin son qoysalar qadaan saat olmaz. Gncdn pis xbrlr gldiyini qeyd etdi. Xalq aldatmaa ald, fvqlad vziyytin dzgnlyn dedi. Amma byk bir ordunun Bakya gldiyini demdi. Gnn ekran. Dniz neftilri il msahib verildi. SSR xalq deputat Vkil Abbasov dand: Bu frman daha tez verils yax idi. Azrbaycann srvtlri Ermnistana verilmsin. Ali Sovetlrdn tlb olunsun ki, bu ii trdnlr czalandrlsn. Qalina v Klavdiya adl iki rus qadn dand. Dedilr ki, bakllar ox yax xalqdr, biz azrbaycanllar mdafi etmy hazrq. N n Vremya ermnilrin trfini saxlasn? Qalina ox ca-nyananlqla dand. mumiyytl, hr ikisi ox all, hycanl dan-b, biziml birg olduqlarn bildirdi. Qrib hmdli Gncdn xbr verdi. Vziyytin ox grgin olduunu dedi v gstrdi. Nurddin Yusifov (DN-nin mavini) ayknddki vziyytdn sz ad. Ora gedn knlllri gstrdilr. Kamo, ayknd v b. kndlrin vziyyti d pisdir. Landa vziyyt grgindir; basqnlar olub. Qubadlda vziyyt ardr. Naxvanda, Meri stansiyasnda vziyyt acnacaqldr. Manist Qrib smaylov xstxa-nadadr. Naxvanda televiziyaya baxa bilmyiblr. Krkid vziyyt ox pisdir. SSR mdafi naziri Bakda - Baylda uqun zaman ln hrbil-rin aillrin basal verdi. 8 nfr lb, 11 nfrdn xbr yoxdur. Dnnki Kommunist qzetind bu haqda yaz var. Gnn ekranndan sonra MK-dak mtbuat konfransn gstrdilr.

Vremya bu axam vvlkilrdn d pis xbrlr verdi. Bakl ermnilri (xstxanada, aeroportda, dniz vazalndan gednlri) dht-li zlm mruz qalb qaan kimi tqdim etdilr. Bir nesindn msahib d aldlar. Bli, btn dnyaya bir daha sbut etmy alrlar ki, azrbaycanl-lar qanin, quldurdurlar, ermnilr is yazq, dinc quzulardr. Bli, Moskva ermni qardalar il brabr stmz aq hcuma keib. Hir-simdn alayram. N n azrbaycanllar bir il bundan vvl dylb, thqir olunub, ana-baclarmz ldrlb glnd, 200 min azrbaycanl yurdundan didrgin olanada Moskva bir df olsun onlar gstrmdi? ndi qn soyuunda da bzi rayonlarda didrginlr adrda yaayrlar, qrlrlar, halbuki Bakda indi d ne min ermni var! Kommunist (bugnk) yazr ki, 700 adam bu gn br il Krasnovodska yola salnb. Sabah da salnacaq. Bir ildn oxdur ki, Ermnistanda z ata-baba yurdunda bir trk qalmayb, amma torpamza glm olan ermnilr indi d burada 1000-lrldir! Gec saat 11-d Korolu tamaasnn 1977-d Leninqradda kiln lent yazsn gstrdilr. Xalq Korolu kimi olmaa arrlar. Gec 2-y 15-dqiq ilmi Feyzi biz gldi. Dedi ki, Bilcri yolundan glirm. Ham orada keik kir. dalt idn hl d glmyib. Bu gec Azadln rusca ilk nmrsi xmaldr. *** Bu gn AXC dar Heyti SSR AS RH-nin frmann kskin tnqid edrk Azrbaycan AS-nin nvbdnknar sessiyasnn arlmasn v bu frmann qvvdn salnmasn tlb edib. (dalt mn telefonla bildirdi). Mrkzi Komit binasnn qarsnda, fvqlad sessiya armaq v Vzirovu istefaya gndrmk tlblri il bugndn etibarn fasilsiz mitinqlr v mumrespublika ttili balanb. 18-19 yanvar 1990. SNDLR Yanvarn 18-d Bakda v Azrbaycann on bir baqa rayonunda AXC-nin tbbs il keiriln izdihaml mitinqlrd mumi ttillrin baland elan olundu. [...] Mitinqilr Azrbaycan KP MK-nn binasn mhasiry almdlar. Artq 18 yanvardan etibarn .Vzirov z i yerind yox idi. [...] 18 yanvar 1990-c ildn etibarn respublikaya rhbrlik Y.Primakovun ifahi tapr il A.Mtllibova v V.Polyanikoya hval edildi. Yanvarn 19-da MK binas trafnda mitinqd bzi x ednlr trfindn mxtlif xslr MK-nn yeni birinci katibi elan olundu. Faktlardan grndy kimi, mitinq he d sovet hakimiyyti sistemin qar yox, hakimiyyt urunda mbarizy, mvcud iqtidarn hakimiyytdn devrilmsin ynlmidi. Dorudur, o zaman AXC Ali Mclisinin zv Qurban Mmmdov AXC H-nin bzi zvlrin: Nyi gzlyirik? Xalq syana hazrdr. Hakimiyyti gtrmk lazmdr des d, yerlrdn bel radikal tlblr gls d dar Heyti bu tkliflr mhl qoymayb, mzakir bel etmdi. [...] Bakda antisovet qiyam qalxdn bhan edib 20 yanvar facisini trtmk n he bir sas yox idi. (O.B.Sultanov. 80-ci illrin sonu, 90-c illrin vvllrind Azrbaycanda siyasi mbariz, 81-82-ci shiflr). *** ... Artq 19 yanvar gecsi Bakya qounlarn daxil olaca haqda E.Mmmdova mlumat verildi. [...] E.Mmmdovun znn dediyi kimi, ald mlumat televiziya il xalqa atdrmaq chdi is yanvarn 19-da saat 19.27 dqiqd Azrbaycan televiziyasnn enerji bloku partladlmas zndn qeyri-mmkn oldu. (Yen orada, 83-nc sh.). *** Naxvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikas Ali Sovetinin qrar Naxvan MSSR-d yaranm ictimai-siyasi vziyyt haqqnda SSR sas Qanununun 81-ci maddsin sasn Azrbaycan SSR, o cmldn onun trkib hisssi olan Naxvan MSSR suverenliyi v razi btvly mdafi edilmdiyindn; Azrbaycan SSR v Naxvan MSSR ali qanunverici orqanlarnn ttifaq orqanlarna dflrl ediln mraciti nticsiz qaldndan; Ermnistan SCR trfindn ediln hrbi tcavz nticsind muxtar res-publikann razi btvly v vtndalarn hyat thlk qarsnda qald-ndan; Trkiy v Azrbaycan SSR, Ermnistan SSR, Grcstan SSR arasnda RSFSR-in itirak il balanan Qars mqavilsinin rtlri kobud surtd pozulduundan Naxvan MSSR Ali Sovetinin fvqlad sessiyas qrara alr: 1) Naxvan MSSR SSR trkibindn xaraq zn mstqil respublika elan edir.

2) Qars mqavilsinin rtlrin uyun olaraq Naxvan respublikas-nn razi btvlyn qorumaq v ktlvi insan qrnnn qarsn al-maq mqsdil Trkiy respublikasna mracit edilsin. 3) Yaranm vziyytl laqdar olaraq Birlmi Milltlr Tkila-tna, ran slam Respublikasna v dnyann btn dvltlrin kmk mqsdil mracit olunsun. 4) Naxvan respublikas razisind olan sovet qoun hisslri respub-likadan xarlsn. 5) SSR Ali Sovetindn tlb edilsin ki, Naxvan respublikasna edi-ln tcavz son qoyulsun. 6) Qrar Azrbaycan SSR v SSR dvltlrinin nzrin atdrlsn. Naxvan MSSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri Naxvan MSSR Ali Soveti Ryast Heytinin katibi S.liyeva H.Xlilov

Naxvan hri, 19 yanvar 1990-c il . (Qrarn mtni rq qaps qzetinin 20 yanvar 1990 tarixli birinci saynda drc edilib). 27 *** 1990-c il 19 yanvarnda Naxvan MSSR Ali Sovetinin qbul etdiyi qrar da novruzgln bnztmk olar. Bu tarixi qrar qbul olunanda hl Ukrayna kimi byk bir lk susurdu. Demokratiyann xalq hrkatnn bayraqdar saylan Litva, Latviya, Estoniya ayrlmaq, azadla qovumaq n mqam gzlyirdi... [...] Yaponiyadan tutmu Almaniyayadk, Fransadan tutmu AB-adk dnyann onlarca lksinin informasiya mnblri Naxvann SSR-nin trkibindn xmaq haqqnda qrar qbul etdiyindn xbr vers d sovet informasiya vasit-lri v sovet siyastilri susdular. Bir ne gn sonra sovet informasiya mnblri kiik v dolaq bir xbr yaydlar: Azrbaycan SSR Ali Sovetinin Ryast Heyti Naxvan MSSR Ali Sovetinin 1990-c il 19 yanvar tarixli qrarn lv etmidir. Hmin qrarda n deyilirdi?, hans sasla onu lv etdilr? suallar is cavabsz qald. Naxvan MSSR Ali Sovetinin 1990-c il 19 yanvar tarixli qrar veriln gnn shrisi Naxvan hrindn 8 dild radio verilii efir xd, mtbut zrindn nzart gtrld, rq qaps qzetinin 8 nmrsi azad ap olundu. Naxvan Respublikas 8 gn mstqil oldu. Bu az mddt xalqda z gcn inam artrd. lin sonunda, noyabrn 17-d keiriln sessiyada Naxvann adna primlnmi Sovet Sosialist szlri atld. Bir gecnin irisind hkumt binalar zrindki qrmz bayraqlar xarld, yerin Azrbaycan Demokratik Respublikasnn rngli bayra sancld. ay sonra Azrbaycan Ali Soveti bunlar tkrarlad. Xalq azadlq hrkatnda Naxvan Azrbaycan irliy dartan bir qvv olduunu bir daha sbt etdi. [...] [li] HSEYNOLU [AMLOV] . (rq qaps qzeti, 19 yanvar 1992, N:008). 19-20 yanvar 1990. (Gec) Gndz redaksiyada qzetin28 nvbti nmrsi zrind ilyirdik. Artq bir ox materiallarmz hazr idi. Kommunist nriyyat ttil ets d Azadl buraxmaa fhllr sz vermidilr. Orada can-bala bizi gzlyirdilr. Dnn d (bir ne df) hrd fvqlad vziyyt elan olunduu haqqnda yalan mlumat almdq. Bu gn d bel xbrlr eidnd inan-madq. Ncf dedi ki, mn postlar yoxlamaa gedcym, siz is yorunsunuz, ev gedin. Rauf29 arayaq arvadna ba kmk n ertdn bizi trk etmidi. Mn v Arif30 dedik ki, postlara ba kmy biz d gedirik. ahin31 zng vurdular ki, man gtrb glsin. Son vaxtlar istirahtsiz olaraq (nb v bazar gnlri d) o qdr ilmidik ki, yuxuya o qdr hsrt qalmdq ki, lap keylmidik. Ona gr Ncf bir-iki yazn redakt n mn vernd zarafatla ona dedim ki, Ncf by, qzetdns post daha vacibdir. Yaz qalsn sonraya, indi is postlara gedk.

Arifin getmk israrn grb, o, ynini qalnladrmaq n yaxn-dak evin yolland, tezlikl glcyini dedi. O getdi, ahin gldi. AXC-nin dnn rotaprintl oxaldlm respublika rhbrliyin mracitinin vaxt saat 12-d bitndn sonra bu gn AXC yeni mracit qbul etmidi. Burada Hsn Hsnovun birinci katib qoyulmas tlb olunur-du. Ncf demidi ki, Polyaniko Etibara bildirib ki, yollar tmizl-msniz hr gcl gircyik. Televiziyann yeni byanat (mraciti) oxumasna da imkan vermyib, onu partladblar. Ncf hl glmmidi, gec saat 11-d pncrdn iql glll-rin uduunu grdk. Dhtli atma baland. Glllrin hans trf-dn gldiyini he cr aydnladra bilmirdik. (Sonradan yrndik ki, stadiona dolmu sgrlri bayra xmaa qoymurmular, onlar da camaata atrm). Bir azdan Ncf gldi. lind termos, dolu znbil (yqin iind yemk vard). ahin srn manda Ncf qabaqda yldi, mniml Arif is arxada oturduq. apayev ksi il Qaraba mehmanxanasna sar getdik. Burada manlarla ksmidilr yolu. He ksd silah yoxdu. Ancaq yoldan kil-mycklrini dedilr. Oradan xb Bakxanov ksi il Naxvan mehmanxanasna doru yol aldq. El krpy yenic ayaq basmdq ki, qardan liqalxanl, avtomatl sgr crgsi xd. Dayanmaq aq-akar lm demkdi. ahin tez geri verib saa - Sumqayt manlar dayanan ky srd. nqilab ksind (tramvay yolu il ksimd) xeyli adam ymd. Qrbdn (sonra yrndik ki, Salyan qazarmasndan) atlan aramsz glllr qadn v qzlar brk qorxuya salmd. Ncf onlar ev aparma mslht grd, zlrin is rk-dirk verdi. Yolda dedim ki, Ncf by, bu adamlarn silah yoxdur, onlar glllyrlr ax? Cavab verdi ki, lisilahsz adama he ks l qaldrmaz, bu he bir qanunda yoxdur. He ks bel i grmz. 3-nc mikrorayonun giriind d dayandq, ddk. Ncf adamlara rk-dirk, ruh verdi. Xalq onu tanyr, hrmt edirdi. Bu mn ox lzzt verirdi. mumiyytl, o mndn 3 ya balaca olsa da alna, llb-biilmi, dnlm hrktlrin, vtndalq qeyrtin, csartin gr ona zmdn yal yolda kimi yanaram. Ken df Xanlara basqn olan vaxt da - AXC qrargahnda he ksin olmad anda o, srkrdliyi z zrin gtrd, traf rayonlarn Xanlara yardmn operativ tkil etdi. Bu anda o, hqiqi srkrdy bnzyirdi. Olduqca tmkinli, ar vziyytd ban itirmyn, x yolu tapma bacaran bu insan mnim n drin hrmt v sevgimi qazanmd. ndi baqalarnn da ona bu sevgi il yanadn, ona inandn grnd frhlnirdim... Qzl ordu abidsinin yanna atanda grdk ki, gnclr yolun eni boyu dzlm man tkrlrin od vurmaa balayblar. Deyirlr ki, tanklar glib bu odun stndn kend butulkalar atacaq ki, tank yansn. Onlar hm d bayaq bura gln bir tankdan tvi dmdlr. Sn dem, Salyan qazarmasn yarb xan bir tank bura glmi, 2 nfri gll il vurub getmidir. Bu postda ham dedi ki, mhkm durmuuq. Hams-nn yegan silah is butulkalar (yanacaq dolu) idi. Buradan xb Tazad ksi il Bilcri postuna32 gldik. Suvorov33 ksin atanda grdk ki, qaba manlar ksib, irli kemk mmkn deyil. ahin man yolun qranda saxlad. Db piyada irlildik. Adamlar dst-dst durub hycanla shbt edirdilr. Ncf cld addm-larla Tbilisi prospektin doru irlildi. Biz mz d (mn, Arif, a-hin) ondan geri qalmamaa alrdq. Prospekt db barrikadan kedik, txminn 50 metr qabaqda ktly qardq. Ncf irlilyir, biz is onu izlyirdik. O glib ilk crgd dayand, yanndak cavanlarla qol-qola girdi. Mn onun arxasndak srada, byr trfd idim. Arifgil 5-6 crg arxada dayanmdlar. Burada min nfr adam olard. Qabaqda gur bir projektor yanrd. Ancaq hans mann (tanknm, BTR-inmi) stnd olduunu se bilmirdik. Projektor i dolandrb dz ktlnin stnd saxlad. iq yanda olanda grdk ki, li qalxanl, ba dbilqli, li rezin dynkli sgrlr sra il stmz yeriyir. Ncf ayaa durub hamya oturun! qqrd. Ham mlib oturdu. sgrlr rezin dynkl qalxanlarna dy-dy irlilyirdilr. Projek-torun gur inda onlar semk ox tin idi. Onlar grnd is gec idi... ... Deysn, havada Ncfin papan grdm. (Hr halda, grdym o eyin n olduunu indiydk aydnladra bilmirm). Buna kimi Ncfin, lini gzlrin tutub iqdan qorunduu da yadmdadr. Sa iynimdn dyn zrb il asfalta rpldm. zm dzldnd grdm ki, man (projektorlu) dz stm glir, sgrlr is bizdn tb, xeyli qabaqda camaat dynklyir. Dhtli bir qqrq, hay-ky qopmudu Qar, sy, haray bir-birin qarmd. sgrlr camaatn iin tst buraxan gzyaardc qaz atrdlar. Durduumu grn sgrlrin stm cumduunu duyanda yolun qrana kilmy imkan tapdm. Buradan aaclarn aras il keib mikrorayon trf adlaya bildim. Ancaq ryim Ncfin yannda qalmd. Bilmirdim ki, qaa bildi, yoxsa vurdular, orada qald. Onun bana n gldiyini yrnmk istyirdim. Arifgil d yoxdu. Yanyrni bir dvr vurub qaytdm. Bu vaxt uaqlar butulkalar sgrl-rin stn atmaa baladlar.

Atma dd. Bir azdan xbrdarlqdan keib sl glllr yadrld. sgrlr daha quduzlamdlar. Bu vaxt atlan bir butulka tankn stn dd v o yanmaa balad. (Tssf ki, bel silahla tankn yalnz stnn rngi yanr. Uaqlar is el gman edirdilr ki, daha tankn ii bitib). Bu, mcahidlr ruh verdi. Geri kilnlr d urra il qabaa cumdular. Ancaq avtomat atlri onlar biib-tkd. Yen ah-nal, qqrq gy blnd oldu. Mn Ncfi axtarmaq n yolun qrana yaxnladm ki, bayaq durduumuz yer baxm. Bu vaxt 15-16 yalarnda bir qz dli kimi alayaraq qqrr, mni evimiz aparn deyirdi. Qorxudan, dhtdn titryn qzn qolundan tutub mikrorayon trf aparmaq istsm d yen qad. Bilcriy trf z tutdu. Onu saxlamaq mmkn deyildi. El bu anda quduz bir sgr lind avtomat yolun qrana xd, qzbdn boularaq bejite, poka vas ne ubili!34 dey qqrd. Yol qranda olanlarn hams (ilrind mn d) geri kilmy mcbur oldu. Yazq qz da el yol boyunca qad. Onu xilas ed bilmmyim gr zm qnadm. Grk zorla da varsa tutub mikrorayona aparb kims thvil verydim. Ancaq slind ox fikirlmy vaxt da yox idi. Deysn, yol qrana yaxnlaanlardan sgrlr butulka atanlar ox idi. Qz hl gzmdn itmmi bir tank Tbilisi prospektinin knar il35 (z Bilcriy trf) yolu tmizly-tmizly irli d. O, yola yaxn duranlar at tutdu. Bu vaxt ikinci bir tank da yolun knarndak institut mllimlri yaayan binann yanndan camaata at aa-aa meydan tmizldi. Burada olan adamlar da dht iind hyt soxuldular. Glllr adamlar sr kimi biirdi. Gzmn qabanda birisi yer srildi. Tez iki- nfr yapb benzindoldurma stansiyas trfd dayanan bir mana apardq. Baqa birisi mftil torun yannda db qalmd. Aaclarn dibind yxlanlar da var idi. Bu, tankn ii idi. sgrlr el quduzlamdlar ki, artq adamlara deyil, binaya, balkonlara, evlr atrdlar. Bir yanan gll doqquzuncu mrtbnin balkonuna dydi (deysn, dmir), yer r tkld. Ola bilr ki, bunlar tsadfi gedn glllr idi. Mn bu sahd dayanman he cr mmkn olmadn grb Ncfi axtarmaqdan l kmy mcbur oldum. Binann hytindn keib yen Suvorov ksin ddm. Burada olan qadn v qzlar zorla ev gndrmk istyirdilr. Onlar ucadan qqra-qqra Qorbaovu qarayr, hkumt nifrin yadrrdlar. Bir ox yarallar bu hyt dayrdlar, oradan manlara qoyub xstxanaya aparrdlar. Gll dyib yxlanlarn yaral, yaxud l olduunu bilmk ox tin idi. Birincisi, bunu myynldirmy vaxt yox idi, ikincisi d, el ar yarallar var idi ki, husuz drdlar. Mn hytdn ky xanda camaatn stn yeni hcum oldu, bu vaxt da xeyli adam yaraland. Yanmdak bir olann bilyin gll dydi. O, axan qan grn kimi ana, mni vurdular dey qqrb qamaa balad. sgrlrin qabanda duranlarn hams liyaln idi. Allahdansa tapana da yox idi ki, atb dmndn heyif xaydlar. Yegan silah ii yanacaqla dolu butulkalar idi. Onu da sgrlrin stn, yaxud tanklara atmaq n ox yaxna getmk lazm glirdi. Hr butulka atlanda avtomat crglri adamlar biirdi. Ancaq buna baxmayaraq gnclr yen irli cumur, lmdn kinmirdilr. Onlarda dmn qar el qzb, el nifrt yaranmd ki, az qala tankn stn cumub onu dilri, drnaqlar il zmk istyirdilr. slind oxlar el bel d etdi. Etdi v rus faist ordusunun tanklar onlar zib torpaa, asfalta qar-drd. Lap iri girn gnclrin meyitlrin yaxn dmk mmkn deyildi; onlar sgrlr zlri yk manna doldurub harasa gndrirdilr. Camaat yalnz 20-30 metr aralda vurulanlar tez gtrb aradan xara bilirdi. Bel vurumalarn birindn sonra ara nisbtn sakitlnd Arifl ahini d tapdm (tk-tk). Onlar da Ncfi axtarrdlar. Birlikd yen n cbhy ne df yaxnladqsa da Ncfdn he bir xbr tuta bilmdik; el bil ki, bir tik ppk olub gy kilmidi. mz birlikd olan vaxt bir d grdk ki, barrikadalarn yannda sgrlrdn birini tutub (bir ne nfr) avtomatn lindn aldlar. Bu vaxt sgrlr Suvorov ksi il Tbilisi prospektinin ksimsindki man istehkamlarnn arasndan keib (olduqca iddtli mqavimti qrandan sonra) prospektl metroya sar txminn 30-40 metr irlil-midilr, ancaq hrbi texnika hl istehkam aa bilmdiyindn, arxada qalmd. Avtomat l keirn olan sgrlrin arxasnca prospekt dd. Onun yanndak cavanlar qraa kdilr ki, geri durun, bu, vurua gedir. Bu vaxt rayonun i snd, btn traf qaranla batd. Mn olan da gr bilmdim. Ancaq txminn 5-10 dqiqdn sonra birdn dhtli qaaqa dd - bir tank metro trfdn glib Suvorov ksin (biz duran yer) dnd v iddtli gllbarana balad. O el qfltn v srtl peyda oldu ki, oxusu he qamaa da macal tapmad. Yaxndak (yolun altndak) birmrtbli maazann arxasnda qonu binann hytidir. Buradan hyt dn yer n az metr yarm hndrdr. Adamlar bu hndrlkdn gzyumulu atlr (blk aya snanlar da olub), kimi dalarn, kimi aaclarn arxasnda gizlnirdi. Qaranlq olsa da tankdan dn iq v yanar glllrin (trassiruyui pulya) havadak iql izi bir ox eylri drk etmy imkan verirdi. Deyilnlrdn aydn oldu ki, avtomatl olan artq xeyli qabaa getmi

sgrlri arxadan dymy balayb. Qaranlq olduundan, hm d gzlmdiklrindn onlar qabaqca duyuq dmyiblr. Grnr ki, bu iddtli atma sslri irisind arxadan gln at ssini d eitmyiblr. Ancaq iql glllrin izi v yxlan sgrlr (bellrinin olduuna minm), nhayt, onlara kimins hcum etdiyini bildirib. Ola bilsin ki, onlar dstnin hcuma kediyini gman edib onun stn tank yeridiblr, tankn inda is ata-ata geri kiln olan grblr. Hmin igid geri kilib birmrtbli maazann kncn snb (grnr, gllsi qurtarb, yaraland n d hal olmayb). Tank v sgrlr maazan glllrdn keirdilr. Maazada sa qalmad. n ox adam bu meydanada mhz bu vaxt qrld v yaraland. Artq sgrlr el hala glmidilr ki, yalnz insana yox, insan yaamas gman olunan hr yer gll yadrrdlar. da mhz onlar sndrmdlr ki, vhiliklrini he ks grb lent k bilmsin. Mnim gzlrim qarsnda Suvorov ksindki Xalq Tsrrfat nstitutu mllimlrinin kooperativ binas, prospektdki 19 mrtb, prospektin hr iki trfindki uzun bemrtblr glldn keirilirdi. ql glllr (onlar 10 glldn biri olur) pncrlrdn iri soxulur, gz grnmyn daha 10 gllnin d buraya girdiyini bildirirdi. He bhsiz ki, bayrdak vurhavuru grmk istyrk pncrdn boylanan, yaxud evinin iind dayanb l seyr edn, ya da lap evd el-bel oturan ne-ne adam hmin qzl glllrin qurban olub. Artq sl mharib gedirdi. Bir azdan avtomat glllrinin sslri tanklardan atlan at sslri altnda batd. nsan canna vahim salan, traf lrzy gtirn tank glllrinin (bunlar tyyar vurmaq n ildiln zenit glllriydi!) ssini eidnlrin vziyytini yalnz bu an yaayanlar tsvvr ed bilr. liyaln insan tank qabana qatma zn rva biln xslrin he bir insani xlaq, insani dnc, insani psixologiya, insani mnviyyat, insani qanun, insani davran lsn smayan bu hrktini adi, normal insann tsvvr etmsi, qavramas asan i deyil. Papa bandan, kmsi ayandan, paltosu ynindn dn, l-aya soyuqdan donan lmlt tlbni, qocan tankn qabana qatb qovmaq, onun bdnini deik-deik etmyinc l kmmk hans lkd, hans cmiyytd, hans milltd mmkn ola bilrdi?!. ... stehkamlar gtrmk n metro trfdn prospektl bir tank gldi. O, div boyda KamAZ xortumuna gtrb qraa atd. KamAZn gcnn atmad nhng clz vcudlu insanlar stn glmk istyirdilr. Dorudur, bu insanlarn bdnind KamAZ gc yoxdu, ancaq onlarda el nhng rk vard ki, bu azman man gtrmk n 2-3 dqiq vaxt lazm oldusa, bu balaca vcudlar hmin qorxunc tanklarn qarsnda artq drdnc saat idi ki, mtantl dayanrdlar. Onlar diri gzl, labd lm getmy he ks mcbur etmmidi, onlara he n vd olunmamd, onlar he bir mkafat ummurdular, ancaq yen lmn stn gedirdilr. Niy? nki onlar sapsar dmnin 70 il onun qann sorduunu, maln tarac etdiyini, zn qul kimi kl vziyytin saldn ox gzl bilirdilr. Onlar bilirdilr ki, xaprst-mslman davasna girn bu aznlar dalt n olduunu vecin almr, Ana Torpam istyn azn ermnini qulaqlamaqdansa onun fitvas il mnim xalqm qrmaa glir. Daha buna dzmk mmkn deyil! Qaradan artq rng yoxdur! Bax, buna gr d bu oullar llrind silah adna bir ey olmasa da, Xlil Rza demikn, tprcyi il silahlanb tankn stn yumruqla gedirdi. Mn 1988-in noyabr-dekabr gnlrind d bu xalqn tankdan qorxmad-nn, glldn hrkmdiyinin dflrl ahidi olmuam. Ancaq onda rus hl z siftini tam amamd. ndi is mn ninki Bakdak, htta exoslovakiyadak, Almaniyadak, Macarstandak, Poladak, fqanstandak rusun da kim olduunu apaq grdm, bunu zmn kf etdim. Bunu Azrbaycan xalq da, nhayt, 70 illik fasildn sonra baa dd. Tssf, ox tssf ki, gec oldu bu baadm... ... Gzlrimin qarsndan bir mnzr he kilmir. Xalq Tsrrfa-t nstitutu mllimlrinin binas yannda dayanm bir avton (yqin ki, ii benzinl dolu idi) bir cavan olan yldi (deysn, src idi), dal-dal sgrlrin stn srmy balad. Bilmdim mqsdi n idi - ni partladb sgrlri mhv etmkmi, yoxsa tankla toqquub onu partlat-maqm. Hr halda, bu src yz faizli yox, min faizli lm getdiyini gn kimi bilirdi. Ancaq o, azadlq urunda hid olma qul kimi yaamaqdan stn tutdu! (Aradan bir qdr kendn sonra hmin man bir hrbi srb qraqda saxlad. Demli, hssas snayperlar ona texnikaya yaxnla-maa imkan vermyib, gnc src is mqsdin yetmmi hid olub). Hmi yapon kamikadzelri haqqnda oxuyanda dnrdm ki, bizd d bellri ola bilrmi? Bu gec hmin srcn, tanklara cuman liyaln insanlar grndn sonra min oldum ki, Azrbaycanda kamikadzelr dnyann hr bir lksindn, hr bir xalqndan daha oxdur! Ruslar dy girnd lm hiss etmmk n hmi srxo halda vurua balayrlar, ikinin tsiri altnda igidlirlr, bizim hid-lrimiz is Vtn eqi, torpaq sevgisi azadlq hsrti il srmst olmudular. ... Saat 5- ilmi Ncfi d, yenidn itirdiyim Arifl ahini d tapmaqdan limi zdm. Tanklar artq Tbilisi prospekti il Suvorov k-sinin ksimsindki istehkam dadb (istehkam iri yk manla-rndan dzldilmidi) oxdan metronun yannda vuruurdular. Grdkl-rim mni el vziyyt salmd ki, srxo kimi idim. sl mharib ab-havas mni el tutmudu ki, daha mnd atmann, glllrin qorxusu yox idi - mlli-bal keylmidim. Evdkilrin bu an nec hycan keirdiyini d dnb, daha burada qalmaqda bir mna grmdim

v 6-c mikrorayona - evimiz z tutdum. Yol boyu dst-dst durub, lisilahsz insanlar qran vhi, faist ordunun mllrindn qzbl, dht irisind danan kiilr, gnclr, qadnlar evlrin getmirdilr. Hr yan, hr evin qaba bu cr dstlrl dolu idi. Mn evimiz atanda blokumuzun qaps aznda qonularmzn topladn grdm. Onlar mni soru-suala tutmaq n irli glnd limi yellyib tez iri kedim - shbt halm yox idi. Onlar bulaq st-bama baxb, hm d zmdn vziyytimi oxuyub daha he n demdilr, mni sakit buraxdlar. Ev atanda mni grn Nail Allaha kr deyib taqtsiz halda yer kd. Bibiqz Zrif tez plam v toz-torpaa bulam paltarm xarmaa kmk etdi. Danmaa halm yox idi. Yorunlua gr deyil, zm sakitldirmk n el pal-paltarl arpayya uzandm v gzlrimi yumdum. Bayrda hl d gll ya davam edirdi. Evimizin pncrsindn Salyan qazarma-sndan atlan glllrin aln-arpaz iltlar grnrd. Belc bir ne saat yuxulayb, hrd n ba verdiyini yrnmk n evdn xdm... 20 yanvar 1990. (Gndz) Ncfin bana n gldiyini, hrd n olduunu yrnmk n hr xdm. Evimizin qarsnda (6-c mikrorayonun gircyind) artq sgrlr yurd salb, 2 tank mntq dzldib. Binamzdak arvadlar arasnda hrdki vziyyt haqqnda dhtli ayilr yaylb. Binamzdak Saleh Hseynovla birg xdq. Drdnc mikrorayonda onun bir dostunun evindn gc-bla il (telefonlara dn elektrik grginliyi hddn artq aa enib) Ncf zng vurdum. Yolda Lal xanm dedi ki, Ncf sadr, gec zng vurmudu, ancaq hl ev glmyib. ndi Mrkzi Komitnin qarsndadr. Mn d Salehl MK-nn yanna gldim. Kommunist ksind sgr-lr, tank dayanmd. Camaat Filarmoniya ba il hrkt edirdi. Vtn cmiyytinin qarsndan o yana izdiham idi. Birthr yara-yara kedik. Filarmoniyann yannda manlardan dzln istehkamn yanna atanda AXC mumi bsinin mdiri lsgr by Siyabln grdm. yrndim ki, midt zavodundak Milli Mdafi urasnn qrargahn gec dadblar. ln, tutulan yoxdur. By, Etibar, Nemt, Rhim brk yerd-dir. Ncfi d o burada grb. ox tinlikl adamlar aralayb MK pillkanlarnn yanna ata bildik. Ancaq n qdr axtarsam da Ncfi tapa bilmdim. Bxtiyar Vahabzad partiyan faist partiyas adlandrb ondan xdn bildirdi. Hsn Turabov da deputat mandatn atdn v partiyadan xdn syldi. Biz glndk is Anar deputatlqdan v partiyadan l kdiyini, Yazlar ttifaqnn I katibliyindn xd-n deyibmi. Bu gn xeyli adam partiya sralarndan xd. Mn Salehl pillkann aasnda durmudum. Birdn gll sslri eidildi. Meydandaklar hr trf qamaa baladlar. Fi-larmoniya trfdkilr prn-prn ddlr. Grdm ki, bir tank Kommunist ksi il glib, manlar vurub kemk, meydana daxil olmaq istyir. Xalq ona maneilik trdnd gy glllr atld. Bu gec rus gllsinin hkmn grn, sabahadk yata bilmyn yuxusuz xalq tvi-dn ban itirmidi. Tank liyaln adamlarn hcumu qarsnda geri kildi. (Ancaq sonradan eitdiyim gr, o, iki nfri basb ldrb). Bu an metronun qarsnda duran sgrlr d ora yan camaata at ab. Metronun lri ilik-ilik olub, divarlarda da gll yaralar a-lb. Yaralananlar var. Camaata qaaqa dnd mn qadn v qzlarn gzlrindki dhti lap yaxndan grdm. lm qorxusu altnda insann gzlrinin hdqdn nec xdnn ikinci df ahidi oldum. Bir ox qadnlarn bu sarsntdan ryi kedi, oxusu taqtsiz halda yer oturdu. Hamsnn rngi aarmd, oxusu qyya vurub hnkrrd. Kiilr is insan bu qdr ucuz tutan, onu oyuncaa evirn dvlt, partiyaya, Qorbaova, Vziro-va lntlr yadrr, onlarn cinaytinin czasz qalmayacana and iir-dilr. Saleh mni qucaqlayb bizimki d bura qdrmi! dedi SND MSAVATIN BAQANI SA QMBR FKRLRN YEN MSAVATLA BLR - Azrbaycan Xalq Cbhsinin rhbrlik etdiyi hrkat ox geni vst alaraq qsa mddtd SSR-nin digr respublikalarndan n xmd. 1990-c ilin yaznda SSR-nin btn respublikalarnda Ali Sovetlr sekilr gzlni-lirdi. Aq-aydn grnrd ki, proseslr normal davam edrs, Azrbaycanda Xalq Cbhsinin namizdlri parlamentd tam ksriyyt qazanacaqlar. Mstqillik, demokratiya trfdar olan qvvlrin stnlk tkil etdiyi parlamentin hans qrarlar xara bilcyi aydn idi. Buna gr d Moskva xalq hrkatn mcrasndan xararaq idarolunmaz hala gtirmk v sekilrin gzlniln nticlrinin qarsn almaq n sistemli bir i grd. Bakda 13 yanvar hadislri trdildi. KQB-nin xsusi hazrlad mliyyat nticsind erm-nilr qar bir

sra qanunsuz hrktlr edildi. Baqa myyn ssenarilr d hyata keirildi. (Azrbaycann myyn rayonlarnda guya hakimiyytin l kei-rilmsi v s.)... (Yeni Msavat qzeti, 17-20 yanvar 1997, N:4). 21 yanvar 1990. Manlar, nqliyyat ilmir. Piyada Memar cmi metrosuna glib Bak sovetind xdm. Metronun qarsnda xeyli adam yb. lr mxtlif cr bildirilr, elanlar, mracitlr, mlumat vrqlri yapdrlb. MK-nn qarsna (yuxar yolla) getdim. Binann pillknlri stndn geni izdihama baxdm. Kommunist ksi, Filarmoniyann alt v MK-nn qarsndak geni meydan badan-baa insanla doludur. Bu gn Kommunist ksindn meydana girn yerd qoyulmu manlardan ibart istehkam gtrblr. Natiqlr bir-bir danb kommunist partiyasna, Qorbaova lnt yadrr, partiyadan xdqlarn bildirirdilr. Sleyman Rhimovun olu amo Arif hm znn, hm d atasnn partiya biletini thvil verdi. Qulu Xlilov da partiyadan xd. mumiyytl, dananlarn hams partiyan syr, ondan xdn byan edirdi. Pillkanlarn yanndak sa v sol divarlarda dnn qanla yazlan arlar sgrlr bu gec tmizlyiblr. Dzdr, onlarn yeri durur, ancaq bu df yazn yal boya il hkk ediblr ki, pozmaq da tin olsun. Btn divar bu cr ar v rsmlrl doludur: Qorbaev, t ubiya naix detey!, Qorbaev ubiya!, Mia, t otveti!, Sovetskie soldat - palai!, Krovavy Qorbaev, t pala!, Sovetska armi faistska armi!, Doloy KPSS!!!, Qeneralny qolovorez, uberi svoix palaey!.36 Sonuncu drd ar iri hrflrl btn divar boyu yazlb. Altda is ingilisc bu cml var: Long live free Azerbaijan without USSR and Comparty of SU!.37 arlar arasnda 4 rsm d kilib. Onlarn birind Qorbaovun ba tsvir olunub. Dniz quldurlarnn bayrandak klly bnzdiln bu kild Qorbaovun alnndak (sa trfdki) uzun qara lklrin yerin oraq-kic, nsinin altnda is beguli ulduzla ayrlan iki pin smk kilib. kinci rsm iki ilgk sallanan dar aacndan ibartdir. Dar aacnn sa trfind oraq-kicli bayraq tsviri var, bayran stnd v altnda SSSR - oplot kolonializma! (SSR mstmlkiliyin dayadr!) cmlsi yazlb. nc rsm d dar aacdr. Enli P hrfi klind olan bu dar aacndan 7 ilgk sallanr, stnd is Demokrati KPSS38 yazlb. Drdnc rsmin - Kremlin yannda vole loqovo ( canavar yuvas) szlri qeyd olunub. xlar dinlyndn sonra geri qaytdm. Respublika xstxanas yanndak metro stansiyasnda xb 1920-ci ild Bakya azadlq gtirn XI ordunun heyklinin trafn gzdn keirirm. 70 il qabaq danak aumyann v Mikoyann bal altn-da birlmi ermnilrdn istifad etmkl rus qounlarnn bu yolda tkdy qanlar bu gn XI ordu davamlarnn aumyann nvlrinin hyatn qorumaq ad altnda yenidn tkrarladn, z d bugnk rus sgrinin 70 il qabaqkndan daha vhi, daha qanin olduunu grmk n iki gz - htta lap zif grn gz grkdir! Sonuncu df buradan 19-u gecsi (hl 20-sin kemmidi) ayrl-mdm. Onda buralar manlarn, bir d yanan tkrlrin hatsind idi. Metrodan xan kimi gzm ilk dyn ey XI ordu abidsind kndli-nin lindki ayn 19-undan sanclan milli bayraq v onun dayandoldurum tfnginin ucundak qara bayraq oldu. Milli bayraq sraagnk, qara bayraq is dnnkidir. Aradan ken bir gnd byk bir tarix ba verib... Abidnin dairvi gvdsin uzunluqlar txminn iki metr olan kazlar zrind bu arlar yazlb vurulub: Trebuem otmen komendant-skoqo asa!, Prekratite fizieskoe unitojenie azerbaydjanskoqo naroda!, Prekra-tite dezinformai sovetskoqo naroda!.39 Abidnin evrsi yanq inlrin kl izlri il hatlnib. Tanklar mdafii mcahidlrin zrin qzbl cumanda zlrini saxlaya bilmyrk abidy d hcum etmi, onun tyindki yalla drmab tkrlri il drin alalar qazmlar. 20-si gecsi yollara dzln beton manelr, tankn yaralad torpaq, yaxn-yrd dmn manlarnn zdiyi, qrd btn aaclar v kollar gllr, qrnfillr brnb. Sanki xalq tank altnda mhv olan aac gllrl saaltmaq istyib. 80 tonluq ar hrbi manlarn trtllar altnda xmir kimi yorulan kvrk yolqra mhccrlrin stn dzln gllr sanki bu aciz dmir bzklr qar qansz, vhi insan srsnn qddarln unutdurmaq n onlarn kksn qslb knllrini oxayr, mhrmlik edir. Kndi olu olduum n med qabanlarn qazd yerlri ox grmm. Uaqlqda grdym hmin mnzrlr gzmn qabanda indi yenidn canland. Sanki saysz-hesabsz qaban srs xncr dilrini i salm, aaclarn, bitkilrin zrin atlaraq onlar mhv etmy almd. trafda n qdr aaclar, iri budaqlar qrlb splnib! Yox, bu grdymz yolla son 70 ild ikinci df gln qanl dmnin qsdi gnahsz aaclar deyil, onlarn bitdiyi torpaqda yetin pald gvdli, inar boylu oullar qrmaqd! O gec hid olan mrd oullarn lmz, hmiyaar ruhu o amansz qabanlar, sar imal aylarn sr-rast ovuya tu edckdir!..

Respublika xstxanas trfd, yolun qranda 8 b marrutunda ilyn 2833 nmrli trolleybus atlb qalb. zik-zk olub. Src oturan yerin dz qarsndak d gll deiyi var. Btn lri glldn qrq-qrq olub. Qaban onu arxadan yaralayb - mann gerisi yoxdur... Tbilisi prospekti il zyuxar - gec gzlrim qarsnda ba vern hadislrin mkanna doru irlilyirm. Yol boyu rus vhiliyin ahid olub zn saxlaya bilmyn qzbli insan axnn grrm. Artq ikinci gndr ki, onlarn iind ruslar, demk olar ki, gzm dymir. Metroda da, he yerd d yoxdurlar onlar. Adamlarn syankar ruhu ykskdir. Mbarizlik qtiyyn aa dmyib. Yol boyu at ald duyulan btn yerlr gl dzlb. Tank izi, gll izi olan hr para torpaqda, divarda, aacda bir dst qrnfil bitib. Tbilisi prospekti il Suvorov ksinin ksidiyi yer, hadislrin o gec ba vediyi sas nqtlrdn birin atanda zm saxlaya bilmdim, birdn-bir hnkr-hnkr alamaa baladm. Su v meyv-trvz satlan birmrtb maazann arxa trfin yaxn yerd yeiklrdn, taxtalardan hasar kilib (o gecnin yadigarlar bunlardr), ortadak tk bir ayaqqab gllrl hat olunub. Yannda am yanr. Hans anas lms avtomat qabandan qaanda ayaqyaln qalb. Bu ayaqqabdan maazann arxasnadk gllrdn salnm uzun bir cr gedir, hidin bu yolla qadn, ancaq cann qurtara bilmdiyini gstrir. Rus gllsindn yaxa qurtara bilmyn bu liyaln, ayayaln gncin harayn o gec he ks eitmdi - o gec Qorbaov da, Bu da z kabinetlrind xorhaxor yatan vaxt Bakda avtomat, pulemyot, tank glllrinin ssindn baqa he n eitmk mmkn deyildi! Ninki o gnahsz cavann, bu boyda xalqn harayn he ks eitmdi, he kim can demdi - gll sslri ox iddtli idi!.. Bir az aralanan kimi daha tsirli shn il qarladm. Tbilisi prospekti il .Tazad ksi arasnda qalan txminn 50-60 metrlik yol yeiklr v o gecdn qalma dmir beton manelrl ksilib, gedi-gli tam dayandrlb. Btn bu yol paras qeyrtli bakllarn li il gl blnib. O Gec mhz burada ne-ne adam qanna qltan oldu. ndi kiminin papa (yeri glmikn, Ncfin papa da burada idi), kiminin sas, kiminin pencyi, kiminin kmsi... ynindn db qalan bu meydanada, iri hrflrl QANLI MEYDAN yazlan bu sahd O Gec mnim gzlrim qarsnda byk, amansz bir imperiya dnyada tklnmi kiik bir respublikann zrin quduzcasna hcum kmidi. mperiya qaban dilri il yrtclq edir, liyaln respublika is ill v tpikl, bir d qqrqla zn qoruyurdu. Qanl meydan adlandrlan bu yerdki yana maazalarn traf badan-baa gl iinddir. O Gec lin avtomat keirib dmn ordusuna at aan, yqin ki, byk igidlikl hid olan o mcahidin dayand, vuruduu yer gl dnizind zr. Dkanlarn divarlarndak gll izlrin, pncrnin lrindki gll deiklrin d gllr sanclb. Oullarmz yaralanan, hid olan yerlrd is xonalar dzlb, bankalarn iind amlar yandrlb (klkli havadr). Bir iri beton lvhnin stnd iri kazda da yazlb: Pozor armii - rasstrelivahix bezorujnx ldey!, M - materi trebuem vvoda armii karateley iz Baku!.40 Baqa yerd oxuyuram: Mixail i Raisa Qorbaev - ubiy!, Jenhin internaionalnoqo Baku - vvedite KARATELEY iz qoroda.41 Hrlnib, biz dyln yer getdim. Tanklar burada da qaban kimi aaclara soxulmu, trafn altn stn evirmilr. Tazad v Suvorov klrinin ksimsind tank bir svetoforu da ayaqlayaraq yer yapdrb. Bu gnahsz qurban da gl blmilr. Qanl meydan ryimd sonsuz qss v eyni zamanda xalqn mbariz ruhunun lmmsin, ksin, bu ruhun daha da ykslmsin sevinc hisslri il trk etdim. Bu an he ksl grmk, he ksl danmaq, he ksl salamlamaq bel istmirdim. Tk-tnha bir ada olsayd oraya qaar, zmn doyunca alayardm. Ancaq kimdn qaacaam? Qarmda dnnkindn d dykn siftlr grrm... 5-inci mikrorayonun (daha dorusu, Suvorov ksinin) qurtaracanda, meyv-trvz dkannn (qzet kknn yannda) sin bel byk bir mracit yazlaraq yapdrlb: OBRAHENE. QOLOVOREZAM QORBAEVA Vami ubito tsi bezvinnx, mirnx azerbaydjanev. Narod ne zabudet qorbaevskiy qenoit! Pro ruki ot suverennoqo Azerbaydjana!.42 Qenoit szndki tni qlml d etdim. Onu deyim ki, hrin hr yeri bu cr mracitlrl, lntnamlrl doludur. Onlar yazlr ki, gec sgrlr oxuyub allansnlar, ancaq dua oxumaqla donuz dardan xarm? MK-nn qarsnda bu gn AS-in sessiyas olaca v televiziyann 12-ci kanal il birbaa gstrilcyi deyildi. Ancaq ev atanda bunun hyata kemdiyini yrndim. *** Hadislr, ruslarn hcumu zaman 110 avtobus v taksi man mhkmc zilib. onlarn yalnz 30-a qdri brpa edil bilr. Trolleybus, elektrik xtlrini brpa etmk xsusil tin idi. Bu xtlr Mtbuat prospektind, XI qzl ordu meydan rayonunda v baqa yerlrd bsbtn dalmd. Qoun hisslrinin hr

kommunikasiyalarn, o cml-dn trolleybus xtlrini vurub datmas, bzn d el tamamil mhv etmsi bizim hammz heyrtd qoyub.... (Kommunist qzeti, 28 yanvar 1990). 22 yanvar 1990. Bu gn Azrbaycann azadl, rus imperiyasnn cngindn qurtulu-u urunda hid olmu oul v qzlarmzn dfni gndr. Azadlq meydanndak mitinqdn sonra cnazlr dast parka aparlb orada basdrlmaldr. Btn hr hidlrl vidalamaq n Meydana axr. sgrlr, tanklar ydrlb, he yerd gz dymirlr. Grnr, qorxurlar ki, qzblnmi xalq onlar mhv edr. Qorxmazla birg piyada Memar cmi metrosunadk gldik.43 Yol insanla dolu idi - ham meydana axrd. Metronun iind dhtli basabas vard. Gec gln qatar bir anda camaatla aznacan doldu. O qdr adam vard ki, src qaplar amadan birbaa Elmlr Akademiyas stansiyasnacan srd. lk df idi ki, bel hal grrdm. Bu stansiyada qatara yeni srniinlr girnd src camaatdan xahi etdi ki, kimin gc atrsa burada db Meydana piyada getsin - hamn aparmaa qatarn gc yoxdur. Baqalar il birg biz d piyada yola ddk. Nrimanov prospekti insanla dolu idi, el bil ki, kims qsdn onlar nmayi xarmd. Nqliyyatn ilmmsi halinin rahat getmsin rait yaradrd. llrind qara bayraqlar tutan gnclr qabaqda gedirdi. hidlr Xiyabanna atanda camaat iki yer blnd, bir hiss xiyabana, o biri is Meydana ynldi. Biz mehmanxanann, MK-nn yanndan tb Azrneft meydan il Azadla z tutduq. Shrdn zavodlar aramsz fit verir. Bu, istr evlrd, istr yollarda olan adamlara facini, drdi bir daha xatrlardr. Dorudur, Nrimanov prospektindn glnd Cnub qounlar komandanlnn (Stavkann) hytin ylm, generallarn qiymtli hyatn vhi azrbaycanllardan qoruyan oxlu tanklar, li avtomatl, pulem-yotlu sgrlri grnlrd hzndn ox qzb duyular vard, ancaq Azr-neftdn balayaraq Azadlq meydanna yetndk yolun hr iki trfind sra il dzlm gz yal analarn, qzlarn hnkrts insann ryini paralayr, birin, bein, minin yox, btv bir millt z vermi hdsiz facinin dourduu sarsnt istr-istmz qanl Qorbao-va, onu douran imperiyann murdar siyastin nifrt yaradr. Htta Qz qalasnda da aslan qara bayraq tariximizin, bugnmzn zrin kn lm klgsinin rmzi kimi dalalanrd. stristmz bu klgni mhv etmk haqqnda dnrsn... Neftilr prospektind qadnlarn geri qaytarldn grdk. Dfn mrasimi balayanda onlarn ayaq altnda qala bilcyi ehtimaln fikirlnlr (mnc, sbb budur) onlar hidlr Xiyabanna gndrib, burada gzlmyi mslht bilmidilr. Lenin muzeyinin qars da qadn v qzlarla dolu idi. Onun btn pilllri tutulmudu. Burada qara geyinmi, llrind gl dstsi olan minlrc qadn durmudu. Hnkrb alayrdlar. Saat 12-y10 dqiq qalanda buxtadak btn gmilr d eyni vaxtda fit verib zavodlara qouldu. Fitlri 5 dqiq kdi. Qorxmazla birthr Azadlq meydanna girdik. Azrbaycan mehman-xanasna hl xeyli qalm Neftilr prospektini dolduran izdihamn o biri ba is, eitdiyim gr, Qaqarin krpsnn yannda idi. Bulvar da insanla dolmudu. Bu gn blk d dnya tarixind n gur izdiham mhz Bakda olmudu. Burada, mnim txmini hesablamama gr, n az iki milyon adam vard. (Yqin ki, bunun n dqiq hesabn hrbilr, bir d kosmonavtlar bilir). Hr halda, Baknn yeriy biln btn halisi burada-dr (rayonlardan n qdr gldiyini is Allah bilir). Meydanda bir ne avtobus, yk avtomobili dayanmd. Hamsnn st adamla dolu idi. Hkumt evini tanmaq mmkn deyildi - tribuna-lardan savay, onun Meydan grmk mmkn olan btn yerlrind insan dayanmd. 1988-in noyabrnda ikinci mrtb (mikrofonlar, daha dorusu, ucadandananlar olan crg) nmayiilrl, mitinqilrl tutulmu-dusa indi Hkumt evinin btn mrtblrinin eyvanlar, skilri, adam dayana bilck hr hans kiik bir meydanas, binann st el dolmudu ki, bina olduqca nhng bir ar ptyin oxayrd; sanki bir ne ar ailsi hr mrtbd st-st qonmudu. traf binalar da belc idi. Meydana, izdihama baxmaq mmkn olan hr qar yerd insan durmudu. Azrbaycan mehmanxanasndan Ba tribunann qarsna glmyimiz yarm saatdan ox kdi. Artq mitinq balamd. Ancaq mikrofon zif olduu n qraqlarda ss eidilmirdi. Yalnz mrkz atanda n deyil-diyini eitdik. Manlarn stnd, dmir rivlrin stnd, tribunalarn yannda - Hkumt evinin divarlarnda oxlu arlar yazlb aslb. ksriyyti Qorbaova qardr. Mn bu arlar gr bildim: Qorbaov Azrbaycan xalqnn qanl clladdr, Tbilisi, Bak. Bs sonra hans hr... qtl yetck?, Palai russkoy armii. Vas rodili voli, a ne mat! V otvetite za slez materey!, Qorbaev, t pala, t lje, t vraq perestroyki, Qorbaev, tvoi ruki v krovi moeqo naroda!,44 Qorbaova, Vzirova - lm!, Bolevik - danak partiyasnn yeni lideri Qorbao! Azrbaycandan lini k!, Azrbaycan xalqnn qatillrin lm! Cllad Yazov, Azrbaycandan rdd ol!, hidlrin qan yerd qalmayacaq!.

Divarda bel bir rsm kilib: balta klind olan drd Q hrfi xa klind uc-uca dzlb, baltalarn uclarnda is Qitler, Qorbaev Qebbels Qimler yazlb. Bu drd adn v Q baltalarnn dzl faist svastikasn xatrladr. Demli, Qorbaov Hitler, Gbbels v Himler brabr tutulurdu. Ancaq inanmram ki, Hitler Qorbaov qdr qansz olayd. Leninin heykli altndak dymnax Azrbaycan sovet gerbinin stndn iki enli qara lent arlmd. Ba tribuna btnlkl qara para il rtlmd. Tribunalarn, elc d Hkumt evinin adamlar dayanan skilrinin st qrnfillrl dolu idi. Biz Meydann ortasna atanda Nemt danrd. Dedi ki, hkumt yen birflik, satqnlq edib xalqn bu ar matmini ucuz tutdu. Bura gur mikrofonlar bel qoyulmayb ki, danlan szlri ham eid bilsin. Ynca da tri yola salmaq istyirlr. Bu hadisy bu gn siyasi qiymt verilmlidir. Sonra Rhim Qazyev and idi ki, ln hidlrimizin qisasn alacaq, onlarn qann yerd qoymayacaq. Bildirdi ki, Salyan qazarmasnda 400-dk kursant rus sgrlri il dyr. Zeynb Xanlarova boula-boula, ssi tutula-tutula dand. O, Qorbaova lm hkm tlb etdi. Dedi ki, tprm bel partiyaya. Bildirdi ki, mn btn fxri adlarmdan imtina edirm. Rus qounlar Bakn trk etmyinc shny xmayacaam. Verdiyim avtoqraflar yalnz qurban gedn hidlrin fotolar olacaq. Mn btn hadislri videoya kdirmim. Qoy ham ruslarn cinaytini grsn. Yen Nemt sz alb x etdi. Dedi ki, Moskva alacaq ki, bu cinayti Qorbaovun, Vzirovun stn yxsn, gnahkar onlar gstrsin. Ancaq baa dmliyik ki, bizim ayr-ayr adamlarla iimiz yoxdur; bizim dmnimiz imperiyadr, imperiyadr, imperiyadr, rus faist imperiya-sdr. Bizim yegan xilasmz bu imperiyadan qurtulmamzdr. Onlar bizim Milli Mdafi urasnn qrargahna at aanda deyirdilr: turki, musulmane. Onlar biz mhz trk, mslman olduumuza gr hcum ediblr. Ancaq bu bizim qlbmizdir ki, ilk df dmnin sl surtini grdk. O gec Clilabaddan keib biz kmy gln tbrizli qardalarmz vard. Onlar glndn on be dqiq sonra at baland. Onlar da vurudular. Cnublu hid qardamzn qarda brahim sz verilir. brahim d Cnubun imalla bir olacan syldi. Nemt cnazlrin tez aparlmasnn leyhin idi v gstrdi ki saat 3-dn tez dfn olmaz. Ancaq bir molla tez mikrofonu l alb camaat cnazlri aparmaa, zlrini d onlarn ardnca getmy ssldi. Camaat Quran sdalar altnda Meydandan xmaa balayanda birisi mikrofonda dedi ki, dfndn sonra Meydanda mitinq yen davam etdirilck, ona gr buran da boaltmayn, nki sgrlr tuta bilrlr. Hm yorun olduum, hm d mitinqd mtlq itirak etmk istdiyim n cnazlri aparanlarla getmyib, Meydanda qaldm. 12.50-d ktlnin sas hisssi hidlr Xiyabanna yolland. Mn fasild Qorxmazla birg Hkumt evinin trafna dolandm. Smd Vurunun heyklinin tyindn balayaraq Meydanadk btn Pukin ksi boyunca yolun dz ortasnda bircrg gllr (qrnfillr) dzlmd. Meydanda da Dniz vazalnn qarsndan balayaraq enli bir gl zola vard. Basabasda hiss etmmidik, ancaq indi seyrklikd btn Meydann gl batdn grdm. Dorudur, Meydann zndkilri zmidilr, onlar tapdanmd (sn dem, Neftilr prospekti boyunca yerd grdym qrnfillr Azrneftdn Meydanacan knin ortasna dzlbm), ancaq ortada gldn hasar kib bir yeri evry almdlar. Qan lksinin hatldiyi bu kiik dairnin ortasnda bir gnc olan mlib heykl kimi hrktsiz durmudu. z aa olduundan sifti grnmrd. Da kimi trpnmz idi. Qarsnda am yanrd v qrmz xona qoyulmudu. Yqin ki, bu qan axan hidin, 20 yanvar qurbannn yaxn qohumu, ya da dostu idi. Adamlar bu kiik meydanann qranda evrlm durub hznl olana v qan lksin baxrdlar. Bu gn ilk df hiss etdim ki, Bak gl hridir. iirtmsiz deyirm - bu gn hrimizin klrind, meydanlarnda, skilrd, kolluqlarda - at alan hr bir gud n az yz man (yk man) gl splnib. Hkumt evinin trafnda yarpa tklm btn aaclar iklnib; btn kollar iy brnb, otlaqlar, at nfsi toxunmu divarlar gllrl bzdilib. Avropann n byk meydan olan Azadlq meydan badan-baa gl batb. Hmi adlq, iq bildirn qrmz bu gn qm-qss, soyuq, qan rmzin evrilib. Xalqn z hidlrin sevgisi bu gllr qdr tknmz imi! (Baknn kndlrindn bu gllri man-larla gtirib meydan v klr dzn qeyrtli bakllar onlar ehsan ediblr). Meydan gllrdn baqa hm d milis papaqlarnn nianlar (kokar-dalar), paqonlar il doludur. stnd SSR-nin gerbi olan nianlar, paqonlar ayaqlar altnda zilib yaprxb. 20 Yanvar gecsi xalqa qoularaq sgrlr qar vuruan bir ox milis oullarmz da hid olub. sgrlr gec keiyind olan avtomobil mfttiliyi mkdalarn da vhicsin glldn keiriblr. ndi bu hrktlri gz nn gtirn v qzbdn zn d pay gtrn milis qardalarmz qanin bir dvltin gerbini gzdirmyi zlrin thqir sayaraq onlar ayaqlarnn altna atb.45.

Qorxmazla birg Dniz limanna getdik. Burada, eitdiyimiz gr, Bak dniz gmiiliyinin gmi v tankerlri meyitlri aparmaa alan gmini hat edrk onu oradan xmaa qoymur. Lap sahild Neftqaz - 64, Kapitan A.Rcbov, S.Orucov v baqa gmilr dayanmd. Neftqaz 64 gmisinin qabaq lri glldn xlbir kimi deik-deik idi. Bu gec sgrlr onu avtomat v pulemyotlardan at tutaraq meyitlri aradan xarmaa alblar, ancaq bacarmayblar. (styirlr ki, meyitlri Nargin aparb basdrsnlar, ya da yandrsnlar; bununla da lnlrin sl say gizldilsin, azaldlsn). Eitdiyimiz gr, meyitlrin aparlmas mliyyatna respublika DTK-snn sdri Vaqif Hseynov v hrbilr nzart edirmi. Biz Meydana qaydanda yen Nemt danrd. Artq mikrofon yox idi. O, meqafonda deyirdi ki, Salyan qazarmasnda 276 azrbaycanl, 72 een, 63 grc, 56 zbk, 23 rus, 5 Bak rusu olan kursantlar sgrlr qar vuruub. (Ancaq dqiq bilinmdi ki, onlar sadr, yoxsa lb.) Onlar xalqmzn haqq iini mdafi edirlr. Azrbaycanda Sovet hkumtindn shbt ged bilmz. Biz bel hkumt tanmrq. 1500 meyiti Nargin adasna aparblar.46 16.10. Bir grc x edib SSR-y qar beynlmill mqavimt yaratman zrurtini gstrdi, dedi ki, grk Grcstanla Azrbaycan l-bir olsun. F.Hamov xbr verdi ki, dnn MK qarsna yan adamlar sgrlr glllyirdilr, ancaq onlara xbr verildi ki, bel etslr buxtadak v btn Bakdak neft nlri partladlacaq. Onlar bundan qorxub orada adamlar qrmadlar. Yusif Nayev (Bak soveti sdrinin mavini) Baksovetin xalqa mracitini oxudu. Fvqlad vziyytin txir salnmadan gtrlmsi zrurtini deyndn sonra yen z clz arn il camaata bel ad xbr verdi ki, Baksovet yaxn vaxtda k, yaxud meydanlardan birin 20 Yanvar ad verck. Onsuz da, danmasna camaatn fitl, qqrqla kskin etiraz etdiyi Nayev qlb bizimldir deynd ktl lap qzblndi, yerdn yox, bizimldir! sdas ucald, bununla ona bildirildi ki, yuxarlar biz deyil. 16.25. Etibar Mmmdovun xalqa mracitinin mtni sslndirildi. Gizli faliyyt ken Etibar buna mcbur olduunu yazrd. O, yanvarn 19-unda MK-da Moskva nmyndlri v Polyaniko il shbtinin mfs-sl gediini yazb xalqa atdrr. Bildirir ki, Primakov ona dedi ki, biz Vzirovu sizin tlbiniz gr gtr bilmrik. Onu gtrcyik, ancaq z iimiz kimi. gr Xalq Cbhsinin tlbi il olsa Azrbaycann azad-l il bizim aramzda 2-3 addm msaf qalar (txminn bel deyildi). Ayn 19-unda 17.45-d Polyaniko mn bildirdi ki, yollarda isteh-kamlar gtrlms qounlar hr zorla girck v silah ildcklr. ki yolumuz vard - ya adamlar geri kmli, ya da onlar orada saxlama-l. Gec olduundan v ksriyytin biziml razlamadndan ikinci yolu tutduq. Dorudur, qrlanlar, qurbanlar ox oldu, ancaq xalqn mbariz ruhunu qoruyub saxlaya bildik. Bununla milli azadlq hrkatmz yeni mrhly qdm basr. Rhim Qazyev 7 nmrli islah-mk drgsindn (hbsxanadan) dus-taqlarn gndrdiyi mktubu oxudu. Onlar da bu ar gnd xalqla bir olduqlarn bildirirlr. Ancaq vziyytlrinin daha ar olduunu deyir-lr, nki istslr d bu ar gnd xalq yolunda lmk imkanlar yoxdur. Onlar hidlrin aillrin pul da yb gndriblr. Rhim Qazyev z d xeyli danandan sonra dedi ki, son qrarmz budur: ordu Bakdan rdd olmaldr. Bel olmasa Ali Sovet respublika-mzn SSR-dn xmas haqqnda qrar qbul etmlidir. Nemt bildirdi ki, Milli Mdafi urasnn btn zvlrinin lmn frman verilib. Ancaq mn v Rhim Qazyev hyatmz 100 faizli thlk qarsna ataraq bu gn Meydana gldik ki, haqqmzda dmnlrin ayilr yaymasna imkan vermyk. (Eitmidim ki, guya Nemt Vzirovla lbir imi, indi qab aradan xb). sgrlr indi quduzlablar. Onlar buraya insan qrmaa gliblr. Onlarla iimiz olmamaldr; deyiblr ki, ln hr sgr sizdn min nfr qracaq. Yolumuz ttildir. Shiyy v tibbdn baqa hr yerd ttil olmal-dr. Matm saxlamalyq. Bugndn he bir dvlt tanmrq. 16.36-da mitinq qurtard. Bu gn Azrbaycan Ali Sovetinin dnndn balanm fvqlad sessiyas qurtarb. Cbhnin uaqlar rayonlardan olan deputatlar zorla Bakya gtiriblr. Onlarn bir qismi is Bxtiyar Vahabzadnin Azadlq radiosu il dvtini eidib glib. Sessiyann keirilmsind (tkilind) Ncf Ncfovun xsusi rolu olub. Ancaq sndlrin hazrlanmasnda, deputatlarla id Ncfl yana Sabit Barov, sa Qmbrov, Tofiq Qasmov, Pnah Hseynov, Vurun yyubov v b. ox fal itirak ediblr. Dnn eitdik ki, Naxvan Ali Soveti ayn 19-unda SSR-dn x-maq haqqnda qrar qbul edib. SNDLR BAKI HRND FVQLAD VZYYT TTBQ OLUNMASI HAQQINDA

SSR AL SOVET RYAST HEYTNN FRMANI Bak hrind vziyytin kskin surtd grginlmsi, cinaytkar ekstremist qvvlrin ktlvi itialar tkil edrk, qanuni faliyyt gstrn dvlt orqanlarn hakimiyytdn zoraklqla uzaqladrmaq chdlri il laqdar v vtndalarn mdafisi v thlksizliyi namin SSR Ali Sovetinin Ryast Heyti SSR Konstitusiyasnn 119-cu maddsinin 14-c bndini sas tutaraq qrara alr: 1990-c il yanvarn 20-dn Bak hrind fvqlad vziyyt elan edrk, SSR Ali Soveti Ryast Heytinin 1990-c il 15 yanvar tarixli frmannn qvvsi onun razisin amil olunsun. SSR Ali Sovetinin sdri M.Qorbaov. Moskva, Kreml. 19 yanvar 1990-c il. *** AZRBAYCAN SSR AL SOVETNN FVQLAD SESSYASI Yanvarn 21-d respublika Ali Soveti deputatlarnn d bir hisssinin tbbs il arlm Azrbaycan SSR Ali Sovetinin fvqlad sessiyas i balad. Sessiyada Azrbaycan SSR-dn seilmi SSR xalq deputatlar, Azrbaycan Xalq Cbhsinin v baqa qeyri-formal tkilatlarn nmayndlri itirak edirdilr. Sessiyan Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri E.M.Qafarova ad. Deputatlar 1990-c il yanvarn 19-21-d Bakda facili hadislr zaman hlak olanlarn xatirsini bir dqiqlik skutla yad etdilr. Sessiyann aadak gndliyi tsdiq edildi: 1. Sessiyann iinin slahiyytli olmas haqqnda; 2. SSR Daxili lr Nazirliyi daxili qounlarnn, SSR Mdafi Nazirliyinin v Dvlt Thlksizliyi Komitsinin hrbi hisslrinin 1990-c il yanvarn 19-da balanm hadislrin gediind Baknn dinc halisin qanuna zidd mllri haqqnda; 3. Bak hrin qounlar yeridilmsi il bal facili hadislrin trdilmsi raitini v sbblrini thqiq etmk n deputat komissiyas yaradlmas haqqnda; 4. SSR-nin xalqlarna, dnyann btn xalqlarna v parlamentlrin mracit haqqnda; 5. Bakda fvqlad vziyyt elan edilmsi haqqnda SSR Ali Soveti Ryast Heyti frmannn icrasnn dayandrlmas v qounlarn hrdn drhal xarlmas barsind. Deputatlar Azrbaycan SSR Ali Soveti fvqlad sessiyasnn iinin slahiyytli olduunu qbul etdilr. Sessiya Bakda fvqlad vziyyt elan edilmsi haqqnda SSR Ali Soveti Ryast Heyti frmannn icrasnn dayandrlmas barsind qrar qbul etdi v qounlarn hrdn xarlmas tlbini irli srd. 1990-c il yanvarn 19-da balanan v dinc hali arasnda xeyli insan lmn sbb olan hadislrin gediind SSR Daxili lr Nazirliyi daxili qounlarnn, SSR Mdafi Nazirliyinin v Dvlt Thlksizliyi Komit-sinin hrbi hisslrinin qanuna zidd mllri haqqnda qrar qbul edildi. Bakya qoun yeridilmsi il bal facivi hadislrin trnm raitini v sbblrini thqiq etmk n deputat komissiyas yaradld. Deputatlar sovet xalqna, dnyann btn xalqlarna v parlamentlrin mracit qbul etdilr. Sessiya Bak hrinin rusdilli halisinin SSR xalqlarna, hminin Bak hrinin rusdilli halisi nmayndlrinin - Azrbaycan Xalq Cbhsi zvlri v trfdarlarnn respublikadak rusdilli haliy mracitini byndi. Btn gecni davam edn sessiya z iini yanvarn 22-d shr qurtard. (Azrinform). BAKI HRND FVQLAD VZYYTN LV EDLMS HAQQINDA AZRBAYCAN SSR AL SOVETNN QRARI Azrbaycan SSR Ali Soveti sovet qoun hisslri v blmlrinin yegan mqsdinin SSR Konstitusiyasnn 81-ci maddsin uyun olaraq Dalq Qaraba Muxtar Vilayti razisind vziyyti normal hala salmaqdan v Azrbaycan SSR-in suveren hquqlarn tmin etmkdn ibart olmal olduunu qeyd edrk, SSR Mdafi Nazirliyi, Daxili lr Nazirliyi v Dvlt Thlksizliyi Komitsi qounlarnn respublikann paytaxt Bak hrind dinc haliy qanl divan tutulmas, yzlrl adamn ldrlmsi v yaralanmas il laqdar Azrbaycan xalqnn qzb v hiddtini ifad edrk, SSR-nin tkili haqqnda mqavi-lnin rtlrinin v SSR Konstitusiyasnn kobud surtd pozulduunu, suveren Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn razl olmadan Bak hrind fvqlad vziyyt elan olunmas v buraya qounlar yeridilmsi haqqnda qrar qbul etmi SSRnin hakimiyyt v idar orqanlar trfindn Azrbaycan SSR-in suveren hquqlarnn aq-akar tapdalandn tsdiq edrk qrara alr:

1. Bakda fvqlad vziyyt haqqnda SSR Ali Soveti Ryast Heytinin 19 yanvar 1990-c il tarixli frman Azrbaycan SSR-in suverenliyin qar tcavz, Bak v onun trafnda ktlvi qrna sbb olmu icrasna srncam vermi SSR ali hakimiyyt orqanlarnn v ali vzifli xslrin hrktlri is Azrbaycan xalqna qar cinayt kimi qiymtlndirilsin. 2. Btn qoun hisslrinin v blmlrinin n qsa mddtd respublikann paytaxt Bak hrindn xarlmas tlb edilsin. 3. SSR Konstitusiyasnn 119-cu maddsinin 14-c bndini kobud surtd pozmaqla Azrbaycan SSR-in ali hakimiyyt orqanlarnn razl olmadan qbul edildiyin gr Azrbaycan SSR-in suverenliyi haqqnda Konstitusiya Qanununun 6-c maddsin sasn SSR Ali Soveti Ryast Heytinin Dalq Qaraba Muxtar Vilayti v Ermnistanla qonu rayonlarn srhd zolaqlar istisna olmaqla, Bak hrind v Azrbaycan SSR-in digr rayonlarnda fvqlad vziyyt elan edilmsi bard 15 v 19 yanvar 1990-c il tarixli frmanlarnn icras dayan-drlsn. 4. SSR Ali Soveti Ryast Heytindn Bak hrind v respublikann rayonlarnda fvqlad vziyyt elan edilmsi haqqnda 1990-c il 19 yanvar ta-rixli frmann drhal lv olunmas tlb edilsin, Bak hrindn v hmin ra-yonlardan ordu hisslrinin v hrbi texnikann xarlmas bard srncam verilsin. 5. Bak hrind v Azrbaycann digr rayonlarnda Azrbaycan SSR vtn-dalarna qanl divan tutulmasnn bilavasit tkilatlarn, mqssir olanlar akar etmk n ictimai tkilatlarn nmayndlri daxil edil-mkl deputat komissiyas yaradlsn. 6. Mttfiq respublikalarn Ali Sovetlrin, dnyann btn demokratik hkumtlrin bel bir arla mracit edilsin ki, yzlrl adamn hlak olmas il nticlnmi v beynlxalq hquq normalarna zidd olan bu ac tcavz v vhilik hrktlrini pislsinlr. 7. gr ttifaq orqanlarndan msbt cavab alnmazsa fvqlad sessiya z iini davam etdirsin. SSR v Azrbaycan SSR arasndak ittifaq mnasi-btlrinin saxlanmasnn mqsduyunluu haqqnda mslnin mzakirsin balasn. Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri E.QAFAROVA. Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin katibi R.QAZIYEVA. Bak hri, 22 yanvar 1990-c il. *** Bu gn hidlrin dfnini tkil edn ictimai dfn komissiyas yaradlb.47 Sdri: prof. Qdrt bdlslimzad, mavinlri: Xliyddin Xlilov, Azr Nbiyev. zvlri: Bar Barov, Rhim Qasmov, brahim liyev, Nriman liyev, smayl ncli, Malik Mehdiyev, Xalid Muxtarov, Allahkr Paazad. SND ctimai dfn komissiyas ovaxtk respublika rhbrliyinin he bir qrar olmadan, ksin, onlarn maraqlarnn ziddin olaraq z-zn yarand. 20 yanvar gn Mrkzi Komitnin qarsndak mitinq mracit olundu ki, kimin ny gc atrsa (krk, bel, ling, da, sement, qum v s.) kmk etsin ki, qbirlr qazlb hazrlansn. Bundan sonra dst-dst adamlar: bnnalar, malakelr v b. z altlri il, oxlu tlb belkrkl indiki hidlr xiyaban olan yer gldilr. Qbirlrin qazlmasna baland. Ancaq hidlrin say txmini d varsa blli olmad n (ox olduu sylnilirdi) qbirlr iki istiqamtdn mrkz doru qazlrd. Axam komendant saat balananda DN-dn gldilr ki, birincisi, burada qbir qazmaa siz kim icaz verib? kincisi, buraxl vrqniz olmad n ev getmlisiniz. Onda Qdrt bdlslimzadni asaqqal kimi DN-n gndr-dik. Bir xeyli vaxtdan sonra gldi - cmi 10 nfr icaz vrqi vermidilr. Bura-da mn v baqa 9 nfr qaldq, qalanlar ev getdi. Shri gn hali yen axmaa balad. Mhz hmin gn dfn komissiyas el formalad ki, orada he kimdn asl olmayaraq mxtlif ixtisasl v yal adamlar topland. lk vaxtlar bir-birimizi yax tanmrdq. hidlrin dfni gn shr tezdn respublikadak Moskva emissarlar zn respublika Bdii Fondunun direktoru kimi tqdim edn smtin (familini bilmirm) li il txribat trtmy can atdlar v dfn komissiyasnn zvlri hl ymam bu ii yerin yetirmk istdilr. Bel ki, dfn gn tezdn Kirovun heyklinin trafnda qaldrc kranlar, mxtlif manlar peyda oldu v xbr gldi ki, smtin gstrii il heykli gtrrlr. Gedib onunla xeyli shbt etdik, bu hrktin hidlrin dfninin qarsn ala bilcyini, rus sgrlrinin dinc halini qra bilcyini baa salmaq istdik, he bir ntic alnmad. Mcbur olub smti cavanlarla sryrk hidlr xiyabannn indiki giriindk gtirdik v oradan da yola saldq. Txribatn qars belc alnd.

Dfn zaman cnazlr hr iki trfdn (aadan v yuxardan bir-birin doru) qazlm qbirlrd basdrlrd. Dfn qurtarandan sonra ortada bo qbirlr qald. Mcbur olub hmin qbirlrin azn lhd dalar il rtrk stn torpaqla basdrdq v burada gllr kdik. Qaznt zaman iki khn qbir d z xd. Biz onlardan xan smklri mscidd kfnldndn sonra yenidn dfn etdik v hidlrin ad-familiyas lvhlrd yazlanda bu iki xsin d Bakdak 1918-inci il ermni-mslman davasnn namlum hidlri olduunu yazdrmaq istdik. Ancaq ovaxtk respublika rhbrliyi buna icaz vermdi. Onda zmz ad-familiyalar lvhy yazan usta il dandq, gec bzk ilri aparan zaman saat 4 radlrind 1918-

ci il hidlri yazlm lvhni hmin qbirlrin stn brkitdik. Al vaxt fakt qarsnda qalan rhbrliyin daha etiraz etmy csarti atmad. hidlrin ilin yaxn Gyay rayonundan yal bir kii hr hid qbrin biri olmaqla 80 dibk gl gtirdi. Ancaq n adn, n d soyadn syldi, onlar mnim vladlarmdr deyib getdi. 20 Yanvarn ildnm rfsin kimi Bak kndlrinin, demk olar ki, btn gllri becrdiklri qrnfillrin hamsn gtirib hidlr ehsan kimi thvil verirdilr. Ancaq he ks znn kimliyini demirdi. Sonradan hmin gllrdn Grcstan hidlrinin ilin, Moldova hadislrind hlak olanlarn dfnin d yolladq. l rfsind yen iddtli soyuqlar dmd. Qbirlrin stnd zlk kn qrup (Bak metropoliteninin iilri) gecli-gndzl alrd. Sazaq v ya gz amaa imkan vermirdi, odur ki, Bak hr haliy Vtndalq Xidmti Trestinin kmkliyi il adrlar qurub, onlarda odun sobalar qoymaq mcburiyytind qaldq. Birbaa adrn iind i gedirdi. Bir qbir qurtarandan sonra adr o biri qbrin stn krlrd. Bellikl, soydalarmzn qeyrti saysind ildk btn qbirlrin st hazr oldu. Yeri glmikn, burada istifad olunan dalarn hams Jitomirdn v Uraldan gtirilmidi. Xalid MUXTAROV, kemi ictimai dfn komissiyasnn zv. 22 iyun 1997. 23 yanvar 1990. Bu gn qrndan sonra Azadlq redaksiyasnda ilk df yenidn y-dq. Ncfin zn tk basmd, gzlri yumulurdu (yuxusuzluqdan). Fransa v Macarstandan gln mxbirlr xeyli vaxtmz aldlar. Onlara meyitlrin fotolarn verdik. Sonra onlar Semako xstxanas-na yolladq ki, xstlri ksinlr. Bir ne saatdan qaydb gldilr, onlar Tiflis gndrdik. Redaksiyaya glnd liir Nvai ksind (apayev ksinin yaxnlnda) gll il dlikdeik edilrk xlbir dndrilmi 94-10 AQS nmrli avtobusu (39-uncu marrutda ilyn) grdm. Qabaq sind 103 gll yeri vard, btnlkd is 151 gll deiyi saydm. (lrin oxu ovxalanb tkldy n, tbii ki, onlara dymi yzlrc gllnin izlri d onlarla birg silinib). Gll yerlrinin oxuna qrnfil sancmdlar. Avtobusun yan pncrlrinin btn lri glllrdn qrlb tklmd. Deyirdilr ki, avtobusda 14 srniin olub, ilrind kiik qz ua da lb. Src hmin qzn atas imi. sgrlr avtobusu 20-si gecsi glllyiblr. Buradan sa adam xdna inanmaq mmkn deyil. Blli oldu ki, komendant iki ox mhm clafla l atb. Biri odur ki, guya thlk olduu n Bakdan ruslar krdr. Onlarn aillrinin thlksizliyin zmant vermdiyini bildirn-dn sonra hava v dniz liman Bakdan qaan ruslarla dolub. Bununla Moskva Bakda ruslara qar da qrnn hazrlandn bildirir. (Eitdiyim gr, mrkzi radio, Mayak bu haqda aq danrlar). Bu gn iki rus - bir kii v bir

qadn buna qar z etirazlarn bildirmk n redaksiyamza glmidi. (Qadnn Qorbaova mktubu qzetimizin rusca ilk nmrsind xb). Bli, Azrbaycandak hrkata mejetnieski (milltlraras) damas vurmaqdan tr, ermnilrdn baqa rus kartn da i salmaq n Moskva claflar alaqla l atdlar. Krp uaqlar qrdranlardan bundan artq he n gzlmk olmaz. Komendantn ikinci clafl ondan ibartdir ki, xtlrd mul-luq oxdur oxdur bhansi il bzi telefonlar ksdirib v ksdirck. Bu telefonlar is nmrlri qabaqcadan bllnmi, xaric v Moskvaya n ox mlumat gndrn telefonlardr. Bizim redaksiyadak 66-05-44 nmrli telefona, Ncfin evin v baqa mhur nmrlrin hamsna qulaq asrlar, onlarn tezlikl ksilcyi aydndr. Xalq radio v televiziyadan mhrum edn (rayonlar ua televizi-yas il respublikada ba vernlri yrnir. Bzi rayonlarsa Lnkran radiosundan yeniliklri alr) komendant (baqa szl, Qorbaov, Kreml siyasti) indi d telefonlar gtrb Baknn xarici alml laqsini btnlkl ksmk, sonra irid z bildiyini etmk niyytinddir. Ancaq bu, ba tutacaqm? SND ... 20 Yanvardan sonrak btn ktlvi mlumat vasitlrinin faliyyti dondurulmudu. Txminn bir hft sonra xmaa balayan qzetlr mlki senzorla yana hrbi senzor da baxrd. O gnlr redaktoru olduum Odlar yurdu qzetind rus vhtini ks etdirn tanklarla nanm hid killrini drc etdim... [...] Qzetin o nmrsini normal tirajdan iki df artq olaraq 300.000 buraxdrdm. [...] 22 yanvar gn Qafqaz mslmanlarnn bas Hac Allahkr Paazadnin BMT-nin Ba katibi Peres de Kuelyara, dnya dvltlrinin balarna balql mraciti mn gtirildi. Mraciti tez Trkiy trkcsin evirrk yeni qurulduundan hl teleks kataloquna girmmi v bu zdn d ksilmmi Vtn cmiyytindki teleksl mracitin mtnini BMT-y, YUNESKO-ya, YUNSEF, beynlxalq fv tkilatna, mumdnya nsan Hquqlar Komitsin, Qrbin xbr agentliklrin, xarici qzetlr, btn beynlxalq qurululara, Yaponiyadan tutmu Mavritaniyaya qdr teleks kataloqundak btn nmrlr verdim. [Ramiz sgr. Azrbaycan Xalq Cbhsi nec yarand? - Yeni FORUM drgisi (Trkiy), temmuz (iyul) 1992, cild 13, say 278, 15-inci sh.]. *** Ara sakitlnd, bu gn ilk df grdym Ncfdn sorudum ki, o gec sn n oldu axtardq, tapmadq. Dedi ki, mcz nticsind sa qurtardm. sgrlr bamdan dynkl vurdular, huumu itirib yxldm. Onu bacarmam ki, bir-iki metr yolun qrana kilmim, man stmdn kemyib, bir d dizlrimi qarnma ymam. Gec txminn saat 3-d ayldm, grdm ki, donmuam. Bamn stnd 3-4 sgr avtomatlarn mn diryib narodn front deyir. (Xalq Cbhsi zv onlarn tsvvrnd quldur imi). zm yen husuzlua qoydum, ancaq indic glllncyimi gzmn altna almdm. Sn dem, bu sgrlr arxadan gln yeni qvv imi v onlar hl gll atb quduzlama-yblarm, ona gr d mn insaflar glib, glllmyiblr. sgrlr aralanandan sonra durub mn d yava-yava yoldan uzaqladm. sgrlr grrdlr dey bu saatca gll atacaqlarn gzly-gzly aralandm. Bir olan ua mni knara krk ovxalayb qzdrd, rfini bama dolad. Sonra gec yars onlara - 9-uncu mikrorayona bir tinlikl gedib atdq. Shr is durub hr xdm. (Ncfin dand hvalat qsaca yazdm). *** Gec redaksiyada bir ox mracit v qrarlar (eyxlislamn Qorbaova mraciti, Ali Sovet sessiyasnn qrar, AXC-nin xalqa mraciti v b.) oxaldlb mxbirlr verdik, operativ mlumat toplamaq n Azrinformda sabahdan qrargah yaratma qrara aldq. Bu vaxt bir olan qaaqaa glib bildirdi ki, AXC rayon blrin sgrlr basqn edib, indi d buraya - Cbh qrargahna glcklri gzlnilir, tcili qan. Rus sgrlrinin ny qadir olduunu grdymzdn he birimiz z hyatmz mnasz yer qurban vermk istmyib tezlikl qrargahdan uzaqladq. Gedn vaxt yalnz n mhm sndlri zmzl gtrdk. 3 makina, Azadln 3 nmrsinin mindn artq nsxsi, redaksiyaya gln btn mktublar otaqlarda idi. Blk d sonuncu df grcyimiz duyusu il redaksiyan trk etdik. 24 yanvar 1990. Bugndk metro pulsuz ilyirdi, bugndn pulla xidmt balad. Baqa nqliyyatn yoxluu zndn metronun zhmti 2-3 qat artb. Xsusn 28 aprel stansiyasnda adam lindn trpnmk olmur, dhtli vziyyt yaranr. stisnasz olaraq ham (xsi man olmayanlar) n yaxn met-royadk piyada gedir (Gnlidkilr hmdliydk 5-6 km yol glirlr). Ancaq mn

bundan ikaytlnn bir kims grmdim. Ham ttilin davam etmsi xatirin nqliyyatn ilmmsini alqlayr. Xalqn mbariz ruhu ykskdir. Dorudur, qrnda AXC-ni, xsusn Nemtl Etibar gnahlandranlar oxdur, ancaq AXC-ni iftiralardan qorumaq istynlr onlardan lyglmz drcd artqdr. Bu gn Arifgil48 Azrinforma kdlr. Orada operativ mlumat qrargah yaratdlar. Mnim iim olduuna gr oraya getmdim. *** Bu gn grdym n vacib i o oldu ki, Sov.KP sralarndan btnlkl v birdflik zldm. nstitutda btn khn partiyalar yb ilk partiya tkilatn lv edn qrar xard. Otaq yoldam - 60 il partiya staj olan grkmli rqnas alim Mmmdaa Sultanov, direktorum - 35 illik kommunist Cahangir Qhrmanov v baqa qocaman partiyalar (szsz ki, gnc kommunistlr d bir nfr kimi) riz yazb qanl Qorbaov partiyasna nifrt etdiklrini, onun sralarnda qalmaq istmdiklrini bildirdilr.49 Akademiyann, baqa mssislrin kollektivlrind d Sov.KP sralar ildrm srti il boalr, btv kollektivlr ilk partiya tkilatlarn lv edir. z d, bu hrkatda ruslar, qeyri milltlr d itirak edir. Hm d hrkat tkc Bakda qalmayaraq btn respublikaya yaylb. ki, Mingevir, Gnc, ua, Sabirabad, Naxvan (hams) rayonlarnda bu hal daha geni yaylb, onlarda htta birinci katiblr d biletdn l kib. SND 1990-c il yanvarn 24-d Azrbaycan EA-nn stiqlaliyyt ksindki smailiyy binasnn byk iclas zalnda ksriyyti yazlardan ibart ziyallar toplants keirildi. Olduqca hycanl ab-hava vard. Zal aznacan dolmudu. He ks bilmirdi ki, ndn dansn. Xalqn o gnlrdki mumi psixoloji durumu eynn bu zalda da ks olunurdu. Toplantn Anar aparrd. Burada Xlil Rza Ulutrk, Sabir Rstmxan-l, Kamil Vli Nrimanolu, Mikayl Mirz, Qabil, Vaqif Smdolu v ba-qalar x etdilr. xlarda hidlrin xatirsi ziz tutulur, Moskvann qanl mllri qti kild pislnilirdi. Burada ziyallarn etiraz byanat qbul edildi. Bu byanatda gnahsz mhv ediln insanlarn qtlin sbb olanlarn taplb czalandrlmas tlb edilirdi. Eyni zamanda, ok vziyytin dm xalqn olduqca sarsntl vziyyti d bu yncaqda dil gtirildi. Yazlar el zaldaca Sov.KP sralarndan xdn bildirir, partbiletlrini yandrrdlar. Bu yncaq 20 Yanvar qrnndan sonra ziyallarmzn ilk etiraz toplants idi. Prof. Dr. Kamil Vli NRMANOLU. 21 may 1997. *** Qutqaend - inqilabi hrkatn bu n zif, n kt nqtlrindn birind d yzlrc adam partiya biletini yandrm, crm, yaxud rayko-ma qaytarmsa, demli, dorudan da, Az.KP-nin glcyi yax olmayacaq. Htta yzlrc, minlrc manqurdlarn, partiyaya sdaqti il vzifsin-d, glirli yerind qalmaa umud bslynlrin yardm il d bu partiya-nn xilas edil bilcyin az inanram. Qorbaova nifrt o qdr gcldr ki, o, lm rmzin evrilib. Bel adamla eyni partiyada olmaq adamlar dht gtirir. SND Azrbaycan SSR EA lyazmalar nstitutunun ilk partiya tkilatna 1985-inci ildn Sov.KP zv (p/b N:22786740) TAHRZAD DALT RF olundan RZ Mn 1985-inci ild - yenidnqurma deyiln ey balanan vaxt partiya bileti almam. Ancaq 20 yanvar 1990-nc il gecsi yenidnqurma mnim gzlrim nnd xalqmn tarixind nvbti yenidnqrmaya evrildi. Mn torpaq iallarna havadarlq gstrmkl daltsizliyi qanunildirn, torpa, azadl, suverenliyi urunda mbarizy qalxan demokratik bir xalq genosid uradan, liyaln hidlrimizi avtomatlarla silahlanan insanlq simasn itirmi banditlr adlandran, tcili yardm manlarn glly tutdu-ran, he bir demokratik, humanist prinsip tanmayan, xalq hmi Vzirov kimi clladlarn li il idar edn, Stalindn Qorbaovadk he bir ba katibinin xalqn ryin yol tapa bilmyn xalqa zidd partiyann zv olma zm thqir sayram. Mni bu rizml Sov.KP zvlyndn xm saymanz xahi edirm. mza: 20 yanvar 1990-nc il. Bak hri. /..Tahirzad/

22786740 N:-li p/b-ni riz il birlikd thvil aldm. Barov krm. 20.01.90. 25 yanvar 1990. Bu gn Shr v Bakinski raboi qzetlri xb - qara rngd, qara rivd, hidlrin fotolar il. Ayn 17-sindn bri xan ilk qzet-lrdir. Kommunisti xarmaa qoymurlar. Tlb edirlr ki, ad dyidi-rilsin, nki xalq artq kommunist szn nifrt edir. Kommunist partiyasnn, onun bas cllad Qorbaovun Azrbaycanda vhiliyi, insan qanna susamas btv bir xalq kommunizm dmn etdi. Divarlar-da Kommunist ksi yazlan btn lvhlr sndrlb. Bak soveti metrosunu sgrlr glllyib oran dadandan sonra (20.01) camaat Leninin metronun iindki dymnax portretini d gtrb atb. (Kirov, Lenin prospektlrind, ruslarn ad il olan baqa yerlrd d lvhlr qoparlb, sndrlb, dadlb). Hsn Hsnovun Nazirlr Sovetinin sdri, Ayaz Mtllibovun Az.KP MK-nn I katibi qoyulduu deyildi. H.Hsnovu hl Moskva tsdiq etmlidir. A.Mtllibovun I katib olmasn xalq bynmir. Bunun n balca sbbi odur ki, bu gn tkln qanlarda onun da li olduu, Azrbaycann mnafelrini aramsz olaraq ermnilr satd deyilir. Ancaq ksriyyt bununla tskinlik tapr ki, az vaxtda Azrbaycanda KP mhv olacaq v I katib ehtiyac qalmayacaq. Bu gn Arifgill ilmk n Azrinforma getdim, ancaq qapya atanda grdm ki, avtomatl sgrlr qapn ksib he ksi (xsusi vsi-qlilrdn baqa) iri buraxmr. Geri qaydanda Arifi, Zauru, Raufu da grdm. Bir xeyli ayaqst shbt etdik. Arif dedi ki, Azrinformda azr-baycanl (H.. adl) bir KQB zabiti var (tbii ki, paltarn dyimi), dnn orada ildiyimizi grb, sgrlri o arb. Bir-birimizi tapmaq n telefonlar verib ayrldq. Hllik he bir mssis ilmir. Htta neftayrma zavodu kimi bir nhng d yatr. Btn neftdayan katerlr Bak buxtasndadr. Bu gec dniz limannda brk atma olub. Katerlrdn ikisinin batrld deyilir. Camaat irisind bel fikir var ki, ruslar hr-dki meyitlri gmiy yb Nargin adasna aparmaq istyirlr ki, yandr-snlar, ancaq Xzr gmiiliyinin gmi v katerlri buna imkan vermir, onu haty alb buraxmr. Artq ne gndr ki, benzin yoxdur. Manlarn ksriyyti qarajda yatr. Ttil gr klrd istr xsi, istrs d dvlt manlar olduqca azdr. Taksilr d yoxdur. Yegan hrkt vasitsi piyada, yaxud metrodur. Bo manlar da he kimi gtrmr, daha dorusu, xaltura etmk istmir. 26 yanvar 1990. hidlrin yeddisi gn. EA-nn sas binasnda (N.Nrimanov pr., 31) EA mkdalarnn dfni. 24 yanvar shr-shr bu kimya elmlri doktorlar Sumqaytdan xsi Jiqulid glrkn yolda tank onlarn mannn stn xb. lnlr: k.e.d. Mmmdova Svetlana Hmid qz - 1939 k.e.d. brahimov brahim smayl olu - 1928 Y a r a l l a r : prof. Mrsqulov smayl Hsn olu - 1939 k.e.n. Mustafayeva Parlaq Rizvan qz - 1935 prof. hmdov dris Mcid olu - 1938. Jiquliy atlan tank v avtomat glllrini Pribaltikadan, z-mzdn olan jurnalistlr (videokamera il kirdilr) gstrdilr. Mx-birlr hm d zik mann fotosunu verdilr. mrmd ilk df idi ki, sind bir yox, iki, qoa foto grrdm. (ox kmdn professor . Mrsqulov da ald yaradan hlak oldu). Pribaltika mxbirlrin bir ne nfr msahib verdi. Etibar Cfrov50 da glib kmy balad. Saat 1-d Ziya Bnyadov, Torul ahtaxtinski, Framz Maqsudov v b. cnazlrin yannda dayandlar. Zalda indiydk bu qdr adam olmayb. Btn bo yerlr, pillkanlar tutulub, keidlrs ayaq st dayanan adamlarla doludur. Mehdi Mmmdov v Oruc irinov (Rabit Nazirliyi) gldilr, Xlil Rzann yanna keib oturdular. Ramiz Mehdiyev (KP MK-nn kemi katibi) d buradadr. Maqnitofon qoydular. Bir kii balarna gln hvalat dand. Yarallar he bir man gtrmyib. Axrda novxanl Eldar onlar Sumqayta aparb, tcili yardm man gtrb gliblr. Molla Fatih verdi. Basalndan sonra Yasin oxundu. Matm mitinqi baland. Akademik Urxan lkbrov ad. lk sz XS-nin51 direktoru prof. Ayaz fndiyev verildi: Qanl nb davam edir. Oljas Sleymenov (qazaxca balayb ruscaya kedi): Demk olar ki, bir hftdir Bakdayam SSR AS-nin nmayndsi kimi. Mahidi kimi glmim. Azrbaycann khn dostu v qohumu

kimi glmim. Hr gn el hadislr ortaya xr ki, soyuqqanllqla thlil etmk tindir. Cina-yt adlandra bilmrm (yqin ki, hesabata bel dck). Sovet xalqlar baa dmlidir ki, Sovet ttifaqnn respublikalarndan birind n ba verir. Bir ox lklrd (sayd) olmuam. Bu gec Bakda atlr eitdim. Sakitliyi, lyaqti saxlamaq grkdir. Adamlar, ziyallar saxlamaq grkdir. (znn, qazax yazlarnn, Orta Asiya respublikalarnn xalqlar adndan basal verdi). Prof. Mzahir Abbasov: Xalqmza olan tcavz. Mharibd qlbnin 90%-ini tmin edn Bakya hcum etmk Azrbaycan xalqna qar tcavzdr. Bu gn hid olanlarn 7-sidir. Nikolay Sergeyevi Bragin (Akademkitabn direktoru; tatardr; milli siyastdki yintilri tnqid etdi): Partiya biletimi thvil veri-rm. Azrbaycanca: Allah lnlr rhmt elsin. Akademik Bkir Nbiyev: lan da su ind adam vurmur. Alla Mixaylovna Hseynova: Bu tcavz qar etiraz edirm. Sovet qadnlarna vozzvaniye yazmam. Btn qadnlar buna qol ksin. li Quluzad (artist): Tarix tkrar olunur. Tkln qan yerd qalmayacaq. (Hadinin erini syldi). Gnortadan sonra hidlr xiyabanna yollandq. Bir ne min adam Nrimanov prospekti il xiyabana z tutdu. Akademiyada az-ox tannan btn adamlar dfnd itirak edirdi. Biz Moskva mehmanxanasnn yanna atanda xiyabandan mikrofonda Sirusun uca, gur ssini eitdik. Havay qurban vermy arrd. Sumqaytdak Xlor-zvi Sintez nsti-tutunun (XS) bir mkda S.Mmmdovaya v .brahimova z vern facidn dand. Mollalar Quran surlrini, aylrini oxudular. Bir qadn rkparalayan ssl mrsiy dedi. Mrhumlar torpaa taprld. Deyildi ki, hl hid d glck. *** Arif liyevi grdm. Dedi ki, bu gec saat 3-d Etibar Mmmdovu Moskvada hbs ediblr. Dnn o, Moskvadak Azrbaycan nmayndliyind mtbuat konfrans keirib. Bildirib ki, Qorbaov ikinci fqanstan yaratmaq istmirs Azrbaycandan xmaldr. Sonra deyib ki, AXC son nfr qalanadk mbarizni davam etdirck. O, Az. KP-ni tarix qovuan (indi mvcud olmayan) adlandrb. Daimi nmayndliy gec saat 12-d v 3-d basqn olub. kinci dfd hamn tutublar, Etibardan baqa hamsn buraxblar. (Bu haqda Azad-lq radiosu da xbr verdi). Latviya XC Azrbaycanla Ermnistan arasnda vasiti olma z zrin gtrb. Naxvanla Ermnistan arasnda ati dayandrmaq haqqnda razlq ld edilib. Trkiynin dr hrind 10 min nfrlik, stanbul, zmir v b. hrlrind Azrbaycanla hmrylik bildirn oxminli nmayilr keirilib. drda hkumtdn tlb edilib ki, Azrbaycana trk qounu gndrilsin. Dnnki Trcman qzeti qara xb v badan-baa Azrbay-cana hsr olunub. (Btn Trkiy 20 Yanvarla bal matm elan edib). *** Azrbaycann btn rayon v hrlrind Bak msibti v hidlrin yeddisi il bal 22-24 yanvar arasnda tziylr keirilib, xeyrat verilib, hidlr yas saxlanlb. Btn respublikada hr knd, hr ev qaraya brnb. Bu gn ilk df olaraq tk-tk trolleybus, avtobus v tramvaylar i xb. (Grnr, B.Vahabzadnin dnn radio il x, camaat i xmaa armas tsirsiz qalmayb). Ancaq nqliyyatn ilmsi ttil hrkatna sanclm baq zrbsi ola bilr. Bu gn komendant xbr verib ki, Azadlq v Azrbaycan qzetlrinin nrini dayandrb (Qorbaovun v ermnilrin gz aydn). Ncf d dfnd olub. (Ancaq mn grmdim). Sessiyann keirilmsi il muldur. hidlr xiyabannda bir aacdan Qorbaovun rngli fotosu aslb. Rssam stnd l gzdirib. nsinin altnda iki arpaz smk kilib, altnda pala (cllad) yazlb, azndan is qan tklr. mumiyytl, hrin hr yeri Qorbaovu faist, cllad adlandran, onu lntlyn kaz, kil v arlarla doludur. Bir ox yerlrd ruslara mracit var ki, Bakdan getmyin, dmn dyirmanna su tkmyin indi getmyiniz biz xyantdir. Arif dedi ki, AXC qrargahn sgrlr viran qoyub. Redaksiyamz-dak makinalar, telefon aparatlarn aparblar. Sndlr, qzetlr otaqlara splnib. sl vhilik trdiblr. 26 yanvar 1990. AZADLIQ radiosu 25 yanvarda Ukraynann Lvov hrind 10 min nfrlik nmayi olub. Bakdan qounlarn geri rlmasn tlb ediblr. Ukraynal sgr-lri geri arblar.

Etibar Mmmdovun tutulmazdan 23 saat qabaq Azadla verdiyi msahib sslndirildi. Beynlxalq shiyy tkilatnn, BMT-nin v baqa tkilatlarn nmayndlri il grmk istyib. Mtbuat konf-ransna oxlu foto, videokaset aparb. Azadlq v Azrbaycan qzetlrinin balanmasna etiraz olaraq ua camaat Kommunist qzetini boykot edib. uann I katibi Vaqif Cfrov deputat mandatndan l kib. sver Azrbaycana yardm gndrib. Mehdi Mmdov bugnk dfn mrasimindn v Bakdak siyasi vziy-ytdn dand. General Yazov qounlarn Bakya girmsinin sbbi olaraq AXC-nin hakimiyyti l almaq chdini v ermnilr qar ola bilck yeni basqnn qarsn alman labdlyn gstrib. AMERKANIN SS radiosu AB prezidenti Bu 2 gn dalbadal Qorbaovu mdafi etmidir. Qoun yeridilmsini o, ermnilrl azrbaycanllarn mnasibtini qaydaya salmaq lzumu kimi qiymtlndirib. Ancaq Azrbaycanda 50 nfrin Bakda hbs edilmsi departamenti yenidn fikirlmy mcbur edib. Departament qeyd edir ki, qounlar srhdi kemir. Tehranda aytullah bdlkrim Musvi rdbili Azrbaycanla Moskvann arasnn dzldilmsi n vasiti olmaa arb. (Azrbay-can dilind basal verib). Clilabadda 20 nfr AXC zv hbs edilib. Moskvadak daimi nmayndlikd 40 nfr tutulub. Shr Etibardan baqa hams buraxlb. Bu gn Vainqtonda azrbaycanllar Bak hadislri il bal nmayi keirilib. 27 yanvar 1990. Saat 20-dn televiziya (yalnz Bak kanal) ilyir. Ev glnd grdm ki, ham evlrin qarsnda Azadlq radiosuna qulaq asr. AZRBAYCAN TELEVZYASI Rafiq Hseynov ad:52 Qara llr Az.TV-nin ryi olan enerji bloku-nu partladb. (Basal verdi). Ayaz Mtllibovun x verilir: hid olmu qeyrtli oulla-rmz... Drdin zkaya stn glmsin yol vermk olmaz. (Ttild itirak ednlri hdldi). Elektrik stansiyalar dayanmaq rfsinddir. Neft xar bir ildn sonra normal qaydaya d bilr. Ham i balasn. Bizim xahiimizl, mdafi nazirinin mri il zabit aillrinin, rusdilli halinin Bakdan getmsi dayandrlb. DQMV-d Respublika Tkilat Komitsi i balamdr. Partiya tkilatlar ciddi bhran keirir. *** Azrbaycan Tkilat Komitsi zvlri glib 27-sind Stepanakert. Vilaytin yollar alb. *** Mirz brahimov xalqa mracit etdi: Cm axamlar qeybt etmk (?! - .T.) olmaz. Provokatorlar (?! - .T.) var - gzirlr, cavanlar yoldan xarrlar (?! - .T.). *** Tzpir mscidi gstrildi. Oljas Sleymenov x etdi: 21-ind Bakdan ilk znglri eit-dim, 22-sind burada idim. N vaxt gedcyimi bilmirm. Mnim yadma gln, Sovet lksind ordu ilk df dinc haliy at ab. balamaq grkdir. (Qhrlndi). ZAMAN Krkicahanda silahlar ylr. Lnkrana girmkdn danld. AXC Lnkran bsi slahiyytlrini yer qoyub, silah thvil veriblr. 1 zabit, 5 terroru ldrlb. (Mdafi komitsi dalara kilib). 20 nfr hbs edilib. *** Rhim Qazyev d tutulub. Zaman vtnprvrlrimizi terroru adlandrd. Bir azrbaycanl src bu ilri mafiyann trtdiyini dedi. Azrbaycanllar yalvarr-dlar ki, ruslar getmsin. *** AZADLIQ radiosu Srixdn Azrbaycana tibbi yardm glib. (Hkimlrin Bakda gll-lnmsindn oxlu faktlar danld). Bonn, Kopenhagen, Paris, Qars v b. hrlrd azrbaycanllarn etiraz nmayilri olub. Yusif Smdolu AXC H-nin qrarn oxudu.

SSR AS-nin 12 deputat (Afanasyev v b.) Azrbaycanda vziyytl bal olaraq SSR AS-nin fvqlad sessiyasnn arlmasn tlb etmilr. (Bunu Bill Keller Nyu-York taymsdak mqalsind xbr verib). Vainqton post da yazb bundan. Bu qzet sovet qounlarnn Bakya soxulmasn exoslovakiya v fqanstan tutmaa bnzdir. Qzet Etiba-rn tutulmasn xbr verir. Bu bhran Qorbaovun 1985-d hakimiyyt glndn bri qarlad n byk bhran adlandrr. Thlksizlik qvvlri 80 nfri hbs edib. Assoieyted Press Agentliyi xbr verir ki, Latviyada Azrbaycan v Ermnistan nmayndlri danq aparmaa razlq veriblr. Bakatin: AXC-d salam qvvlr vardr. Yazov Azrbaycan deputatlar il grndn sonra klrdn tanklar ydrb. AMERKANIN SS Faynenl tayms Azrbaycan hadislrin dair mqal hsr edib. 24 yanvarda AB Xarici lr Nazirliyinin nmayndsi 4 mslman tkilat il grb, Azrbaycanda vziyyti mzakir edib, Azrbaycana trfdar xb. Sovet ttifaqnda 60 milyonluq mslmanlarn vziyyti-n fikir verilmdiyi qeyd olunub. Heydr liyev Qorbaovu kskin tnqid edib (daimi nmayndlikd). Vzirov ordunun glmsini tsdiq edib. Gxtibar - narodny qeroy!, Etibara azadlq!. (Metronun gircyin yazlb yapdrlb bunlar). 6 qara Volqa v 1 RAF-da Etibar mdafi edn vrqlr vurulub. Dnn Yazov jurnalistlrl msahibsind deyib ki, AXC-nin struk-turunu lv etmy glmiik. Guya AXC respublikada Sovet hakimiyytini devirmk istyib. *** Respublika radiosu il xbrlri qeyri-azrbaycanl xs oxuyur. *** Azrbaycan Xalq Cbhsi il Ermnistan mummilli Hrkat arasn-da silahl qvvlri geri kmk haqqnda razlq ld olunub. Bazar gn shr tezdn qvvy minir. *** Vainqtonda Sovet sfirliyi qarsnda cm gn (dnn) bu hft 2-ci df azrbaycanllar Sovet ordusuna qar nmayi keirmilr (Azrbaycan Mdniyyt Oca tkil edib). Qzl ordunun tcili xb getmsini tlb etmilr. (rnb gn d nmayi olub). Bakya gndriln sgrlrin cibindn yaz xb: Ermnilr, azrbay-canllar ldrn!. *** 20 yanvardan sonra Kommunist qzeti ilk df bu gn kiik formatda xb. 24-25 yanvardak Azrbaycan KP MK-nn plenumu (A.Mtllibovun I katib seildiyi) haqqnda hesabat var. Hsn Hsnovun Nazirlr Sovetinin sdri seilmsi haqqnda Azrbaycan SSR AS RH-nin frman (16.01.90), Bakya qoun yeridilmsi il bal facili hadislri thqiq edck deputat komissiyas (sdr M.T.Abbasov, sdr mavini T.E.Qarayev) haqqnda mlumat, respublika rayonlarnda vziyytdn reportajlar, Etibar Mmmdov, Mhmmd Hatmi v Fhmin Hacyevin hbsi barsind Azrinformun mlumat, elc d kosmonavtlarn uuu haqqnda STA-nn xbri bu nmrd drc edilib. 28 yanvar 1990. Metro ilyir. Baqa nqliyyat nvlri d az-az ilmy balayb. Televiziya saat 20-dn ilyir. AZADLIQ radiosu Ryter agentliyi Yazovla evardnadzenin bir-birin zidd mlumat verdiyini qeyd edib. Yazov Bakya girmyin sbbini AXC-nin aradan gtrlmsi kimi izah edib, evardnadze is bu hrktdn siyasi mqsd olmayb qan tklmsinin qarsn almaq istnildiyini demidir. Heydr liyev tanklarn Bakya girmsin qar olmudur. nter-nnl herald tribun qzeti bu haqda xbr verir. Qzet hminin yazr ki, Qorbaov Az.KP-nin dalan qvvsini brpa etmk, bellikl, Azrbayca-nn SSR-dn xmasnn qarsn almaq n qoun yeridib. AXC zvlrin qar geni hbslr balanb. Vilnsdn Hseyn liyev zng vurub. Yevlaxdan Fxrddin zng vurub burada AXC fallar-nn hbs olunduunu dedi. Gncdn Sfiyy xanm xbr verir ki, burada da AXC zvlri ktlvi hbs olunur. Qrbi Almaniya azrbaycanllar Vtn cmiyytinin mkda Mah-mud Krimovun (rqi Berlindki nmaynd) iindn narazlq bildi-riblr. O, Azrbaycana drman gndrilmsin maneilik edir. Naxvanda Framz Allahverdiyev hbs edilib.

Yusif Smdolu H-nin 27 yanvar tarixli byanatnda Etibar Mm-mdovun v baqa demokratik qvvlrin hbs edilmsini Mrkzin milli-demokratik qvvlr qar cza tdbirlri, Azrbaycann suverenliyin nvbti tcavz kimi qiymtlndirir. Xlil Rzan 26 yanvarda kd DTK mkdalar hbs edib. Ailsi d onun harada olduunu bilmir. Sonra Mirz Xzr Xlil Rzann bir erini (Davam edir 37) oxudu. Qrbi Avropann bir ne yerind Azrbaycanla hmrylik yncaq-lar keirilib. amo Arifin mqalsi oxundu: xsn Qorbaovun terrora qar mbariz prdsi altnda tcavzndn sz amaq istyirm. Qorbaovun birbaa mri il ordular Azrbaycan qanna qltan edndn sonra deputat-lar Saxarovun szn inanacaqlarm? (ox tsirli bir yazdr. Xarici dvltlri dalti mdafi etmmkd tqsirlndirir). Trkiynin Kayseri hrindki etiraz mitinqlrind 40 mindn ox adam itirak edib. Sovet bayraqlar yandrlb. Trkiydki mitinqlrd Soveti mdafi edn AB-n mvqeyi d tnqid edilir. (Mscidlrd yas saxlayblar). Yavuz Trk (Trkiy Byk Millt Mclisinin nmayndsi, kemi mdafi naziri) Vainqtonda AB-n mvqeyini tnqid edib. Sovet hkum-ti Trkiynin Azrbaycana humanitar yardmn rdd etmidir. Hollandiyada Azrbaycanla hmrylik nmayii olub, televiziya v radio il verilib. Latviyann paytaxtnda da bel mitinq olub (Azri cmiyyti tkil edib). 27-sind Bonn hrind nmayii azrbaycanllar Sovet sfirliyi-n etiraz etmilr (iala v ktlvi hbslr). *** Baknn hrbi komendant Dubinyak televiziya il dand. Komendantn mlumatn oxuyan hrbi ad, 2-ci df verdilr. *** Baladlar! Televiziyada bir nfr cbhi il (irbala Aayevl) msahibni verdilr (rusca) - AXC-ni lklmk n. (Msahibni, deysn, DTK mkda gtrrd. .Aayev hbsddir.) .Aayev dedi ki, Zngzurun zvlrindn biri 11 min manat rvt alb qad. Nemti gnahlandrd ki, o deyib ki, ermni qrnlarn KQB, par-tiya dzldib ki, qounlar Bakya gtirsinlr. (Dediyindn bel xd ki, Nemtin xbri var). Bu ii d Milli Qurtulu Cbhsi edib. Milli M-dafi urasn xalq semyib, Nemt Pnahovun iidir. liyev (blfz) tbbssz olub. Nemt n istyib, onu edib. AXC silahl yolla hakimiyyti l almaq istyib, ona gr qounlar hr buraxmrdlar. Qan tklmsinin qarsn almaq olard, Polyaniko xbrdar et-midi. Pnahov savadszdr. (Btn tqsiri onun stn yxd). Qounlar glnd hams biabrcasna qadlar. .Aayev sonra azrbaycanca Azrbaycan xalqna mracit etdi: 43 nfr lb. Milli Mdafi urasnn insan lmn sbb olmasn ba-lamaq olmaz. Mn tk qalmdm. Etibar, Nemt, Rhim xalqn yannda olmadlar. zm aldanm hiss etdim. Rhbrlrimiz bizi atb getdi. *** Efird ba vern qsurlara gr sizdn v polkovnik Beladan zr istyirik.53 *** Akademik Firidun Krli xalqa mracit etdi (televiziyada): - Bzi yoldalar fitnkarl zlrin pe ediblr. Alaman da bir hdudu var. Alaya-alaya uzaa getmk olmaz. canla-bala girimliyik. 7 GN (Az. TV) lk df olaraq obyektivliy yaxn mlumat verildi. Ruslarn getm-si panika adlandrld. Kirovun heykli salamatdr. Partizan mhari-bsi nzrd tutulmayb. Yalan demiik - qz da, qadn da lb. hmdov familiyal birindn d msahib aldlar. AMERKANIN SS Nyu-York tayms qzeti: Qurban gednlrin say birdn-bir 125- atdrlb. Mllif Yusif Smdolu il grb. O deyib ki, Sovet Ordusu geri kils AXC vziyyt n msuliyyti z zrin gtr bilr.

Allahkr Paazadnin Qorbaova v Peres da Kuelyara mracit-lri oxundu (trkcdn Azrbaycan dilin trcm edilib). Regionlararas deputatlar qrupu zvlri byanat verib. (Oxundu): Rsvay qrardr. Fvqlad vziyyt haqqnda qanun grkdir. Qrar vziyyti nzr almadan qbul edilib. Milltlr Sovetindn istifad edilmyib. Tcili sessiya arlmasn tlb edirik. Burada Azr-baycanla Ermnistan arasnda vziyyt mzakir edilmlidir. Onlarn SSR-dn xmas, yaxud xarlmas mzakir edilmlidir. *** Kommunist yen iri formatda xd. Birinci shifd A.Mtlli-bovun 24 yanvarda televiziya il xnn mtni, Naxvan MSSR-d ictimai-siyasi vziyyt haqqnda Naxvan MSSR AS-nin 1990c il 19 yanvar tarixli qrarnn (Naxvann SSR trkibindn xmas v b. haqqnda qrar - .T.) Azrbaycan SSR Konstitusiyasna uyun olmamas barsind Azrbaycan SSR AS RH-nin frman (27.01.1990), respublikann ayr-ayr blglrindki vziyyt haqqnda mlumatlar, Bak hrinin komendant, general-leytenant V.S.Dubinyakn mlumat (500 nfrdk adam tutulub v s.) drc edilib. Komendantn mtbuat idarsinin mlumatnda is deyilir: Respublika hr v rayonlarnn oxunda msisslr tamamil v ya qismn ttill hat edilmidir. ZAMAN Henrix Borovik bizi yen szaras faist adlandrd. Bakda i xld haqqnda qpqrmz yalan sylnildi. Naxvanda muxtar respublikann SSR-nin trkibindn xmasna aranlarn xalqn drdlrin lac etmdiklrini dedilr. *** Sahib lkbrov respublika televiziyas il x etdi. strtl kild respublikada hakimiyyti z lin almaq istyn qruplar tnqid etdi. Rayonlara avtobuslar ilmy balayb. AMERKANIN SS Bill Keller dedi ki, qounlarn kommunist partiyasn xilas etmk n gldiyi aydn olur. AXC-nin balar hbs olunandan sonra tkilat gizli faliyyt balamdr. Lnkranda AXC-nin 300 mkda dalara kilib. ld ediln razlamaya baxmayaraq sgrlr hrd dinc haliy divan tutmaa balad. (lsgr Siyabov mlumat verib). hrd dhtli hadislr ba verib. 15 adam dfn olunub. 200 nfr itkin db. Yazov Gnc XC-ni d hakimiyyti devirmkd ittiham edib. Gncnin I katibi bunu inkar edib. Rus sgrlrinin Gncy girmsinin qars alnb (I katibinin byk myi var). 29 yanvar 1990. Yeni tapmaca: Banda var alas, Yannda var tulas (Mia v Raisa) AZADLIQ radiosu AXC-nin 200-dn ox fal tutulub (Y.Smdolu). Naxvan MSSR-d Framz Allahverdiyev v sdov hbs olunub. Riqada Ermnistan v Azrbaycan Xalq Cbhlri grcklr. Ttil davam edir. Nqliyyat qismn, yeyinti snayesi tam ilyir. Bzi mssislrd fhllr i gediblr, ancaq ilmyiblr. AXC-nin a-rna ml olunur. Rayonlarda mitinqlr olub. Rus sgrlri milislrimiz hcum edib onlar dymlr. Ryter xbr verir ki, Rusiyann hrlrind rus sgrlrinin Azrbaycandan arlmasn tlb edirlr. Nmayilr olur. AXC Nrimanov rayon dayaq dstsinin rhbri Tapdq Quluyev54 Eti-bar Mmmdovu mdafi etmk n dnya xalqlarna mracit etdi. sgrlr bir qz dnn soyublar. 280 manat pulunu, xz papan alblar. Hrbilr Xzr restorannn qaplarn sndrb rzaq aparb-lar. Dnn Az.TV i balayan kimi .Aayev adl birisindn msahib alblar. Bununla bal Azrbaycann hr yerind etiraz olub. Sabirabaddan AXC rayon bsinin bas Qurban Mmmdov zng vurub z fikrini syldi. Aayevin Cbhnin hakimiyyti silahl yolla almaq chdini demsini ifa etdi. Dedi ki, Nemtin, Etibarn, Rhimin v baqalar-nn tqsiri odur ki, onlar iallarn at amayacana inanrdlar. Azrbaycan xalqna Sabirabad XC-nin mraciti oxundu. (ox ciddi snd idi). 5-39-35, 5-16-85, 5-16-16 (Sabirabad XC). Elmi ii msiyy Abdullayeva Etibarn hbsi il bal rusca byanat verdi. 27 yanvarda Qrbi Berlind azrbaycanllarn nmayii olub. (Azrbay-can cmiyyti trfindn).

AXC Balakn rayon bsindn Osman Qunduzov dnn zng vurub. Aydn Mmmdov da zng vurub. (Hr ikisi yaxn gnlrd oxunacaq). Mtllibovun xalqa mracitin baxmayaraq partiyadan ktlvi imtina hallar dayanmayb. Yanvarn 20-22-sind Bakda 200 mindn ox adam partbletini verib. Onlarn iind Anar, Bayram Bayramov, Bxtiyar Vahabzad v b. vardr. Bu, xarici mtbuatn da diqqtini clb edib. Onlar baa dr ki, qoun-larn girmsinin sbbi nfuzdan dm partiyan qoruyub saxlamaq imi. Ayaz Mtllibovun AXC il dialoqa girmmsi v hbslrin qar-sn almaq istmmsi, grnr, partiyann tmlini daha da sarsdacaq. Bak buxtasnda gmilr meyit xarmaa mane olublar. Bir gmidn 60 azrbaycanl hbs alnb. Harada saxlanlrsa bilinmir. 40 dqiq atma gedib. Hseyn Arif zng vurub: Mharib vaxt almanlar xstxanalara bom-ba atmrdlar. eri: Korolu piyada, Hmz Qratda... Trkiynin Hrriyyt qzeti d Azrbaycanla bal yaz verib. Baltimor san qzeti (AB) 28.01-d Azrbaycann problemlrindn danr. Nyu-York tayms (Bill Keller): ndi aydn olur ki, qounun yeri-dilmsind mqsd xalqn yannda nfuzdan dm hakimiyyti qorumaq-dr. *** Bakdan Gnn ekran vzin xbrlr verdilr. xmaq n yalvarrlar. 30 yanvar 1990. ryim aryr. Bugndn televiziya Moskvan da gstrir. Bak soveti metrosunda lrdn btn mracitlr, erlr, arlar, elanlar, qzetlr crlb. rid - 28 aprel stansiyasnn iind xeyli mracit var (tutulanlara azadlq!, ttil!). Grcstandan Azrbaycana 19 yanvar zrrknlrin yardm n ma-n karvan glib (sasn azrbaycanllardr). Azrbaycanca, grcc, rus-ca yazlar var. ZAMAN Bakdan hrbi vziyytin gtrlmsinin mmknlyn Primakov cavab verdi ki, cinaytkar nsrlr tcrid edildikdn v silahlar thvil ve-rildikdn sonra sabitlik yaransa fvqlad vziyyt komendant saat il vz oluna bilr. Sonra yava-yava qoun xar. .Aayevin televiziya il msahibsindn danb (txminn 1 dqiq gstrdilr) onun btvlkd I proqramda gstrilcyini dedilr. Dedikl-rin gr, guya Azrbaycanda mssislrin 80%-i ilyir. A yalandr. AZADLIQ radiosu SSR XN-nin nmayndsi Gennadi Gerasimov bazar ertsi gn bildirib ki, Azrbaycanda vziyyti qaydaya salmaq n AXC il danq aparmaq zruridir. Ancaq o deyib ki, tinlik burasndadr ki, AXC vahid deyil; o, mxtlif fraksiyalara ayrlb. Qounlar Bakn sabitlik olma-ynca trk etmyck. Cm axam Riqada AXC H v Ermnistan mummilli Hrkatnn nmayndlri grck. Sovet nmayndlri olmayacaq. DQ mslsi mza-kir edilmyck. Hrriyyt v Milliyyt qzetlri (Trkiy) Azrbaycan hadislrin dair mqallr verib. Qarsda txminn 30 min nfrlik nmayi olub: Qatil Qorbaov, lini Azrbaycandan k!. Sleyman Dmirl (Doru Yol Partiyas) Trkiy hkum-tinin bu, Sovet hkumtinin daxili iidir demsini tnqid etmidir. Milliyyt qzeti yazb ki, Qorbaov baqalarna grk olmaq n Azrbaycan czalandrd. SSR-nin AB-dak sfiri Dubinin Vainqtondak mtbuat konf-ransnda demidir ki, Sovet hkumti daha ox qan axdlmasnn qar-sn almaq n qoun yeridib. O, Yazovun mvqeyini tnqid edib (Biz AXC-nin strukturlarn datmaq n qoun yeritmiik dediyin gr). Beykerl evardnadze bu hftdki grd Qafqazda vziyyti mza-kir ed bilrlr. Onlar mnasibtlri korlaya bilck adamlardan qar-lar. AMERKANIN SS Dubininin dediklri tkrarland. 31 yanvar 1990.

Metrolarda khn kazlar qoparblar, yenilri yapdrlr. Rayonlarda hidlrin qrxnadk toylar saxlanb. Partiyadan xma prosesi ziflyib. AZADLIQ radiosu (shr) Gyayda 5 minlik mitinq olub. 29-da Qutqaend mitinq keirmk istyiblr. Rayon partiya komitsi-nin I katibi Ramiz hmdov Bakdan tank istyib. 3 tank glib. Mitinq olmayb. 73-46-011, 73-10-211 (sver, Cenevr, nsan Hquqlar Komissiyas). Azrbaycan mslsi gndlikd varm? 12-ci msl btn dnyada insan hquqlarnn pozulmasna aiddir. Hans dvlts Azrbaycan msl-sini d des gndliy bu salna bilr. Mikayl Mfiqin 2 misi oluna ayn 20-sind gll atlb. Biri hid olub, biri qolundan yaralanb. Vkann redaktoru Y.vanov qaydb. Sovet kndind fqan g-rnmr. Kommunistd C.libyov yoxdur. lkbrov Dada (Mrkzi klinik xstxanada crrah) dand: Dhtli glllr ttbiq ediblr. Glllr gz yaardr; qorxuludur. ndependent qzeti (ngiltr) yazr ki, Dalq Qaraba v trafnda ba vern hadislr Sovet ttifaqnn iqtisadiyyatn sarstmdr. Grnr, txribat davam edckdir. Bakda istehsal olunan neftin 37%-i lknin baqa yerlrin gnd-rilir. SSR-d istehsaln indiki 1,5 % artm mharibdn sonrak n az artmdr. Los-Anceles tayms (31.01.90): Moskva AXC rhbrliyi il danqlara girmk istdiyi vaxt Kreml qounlar geri armaa hazr deyil. Sovet hkumtinin rsmi nmayndsi Mixaylov demidir ki, siyasi rhbrlik AXC il nec rftar etmyi mzakir edir. gr Baltika mclisind Xalq Cbhsi partiyann bacarmad halda mvffqiyyt qazansa bu, AXC-nin daha da nfuz qazanmasna sbb olacaq. Mixaylov deyib ki, Sovet qounlar Bakya girmmidn AXC-d fraksiyalar yaranb. O deyib ki, Azrbaycanda ...........min adam partiya biletini yandrb. Trkiy mtbuat Azrbaycan hadislrin geni yer verir. Msln, Trcmandak Qanmz, canmz, Azrbaycanmz, Rus tanklar Naxvan-da, Trk olmaq asan deyil v baqa mqallr maraqldr. Milliyytd (30.01.90) tanklarn trtllar altnda ziln tannmaz insan killri, fotolar drc edilib. Burada deyilir ki, Qorbaov Sovet imperiyasnn dalmas mslsi ortaya xanda shv siyast yeritdi. Azrbaycann n byk drdi odur ki, o, ermnilr qar durur, o, trkdr. Nailnin dediklrindn: dil mllim (sli Mataadandr) danb ki, sgrlr kd olumla gedn rus sinif yoldan saxlayb deyiblr ki, milltiniz ndir? Rus uaqdan soruublar ki, bunlar (azr-baycanllar) sizi incidir, elmi? Olan deyib ki, yox. Uaqlar el yerd soru-suala tutublar ki, adam olmayb. Olum ayaq st saralbm, nki rus balas incidir desydi onu glllyrdilr. GNN EKRANI vzin Dmiryolundak ar vziyyt gstrildi. zbkistann Nvai hrind yaayan azrbaycanllar 2.600 manatlq dava-drman gndriblr. Nizami adl nmaynd: Xbr biz gec atd. sl hqiqti Krasnovodskda yrndik. Azrbaycana yolladmz basal teleqramlarn potda qbul etmdilr. vkt xanm (Qrmz Aypara Cmiyyti): sverdn gln yk gzlyirik. Bu gn qana ehtiyacmz tam dnilib (tlblrin, gnclrin hesabna). Uitelskaya qazetada el yazrlar ki, guya biz baqa lkd yaayrq. Yazr ki, Azrbaycanda rus mllimlr iki aydr ki, maa verilmir. Sumqaytl bir mllim dedi ki, bel yalanlar respublika qzetlrind danmaqdan n xar? Tkziblrimiz mrkzi qzetlrd xmaldr. Zeydulla Aayev (AB-da olub): ndi xalqlar z drdlrini dnya miqyasnda hll etmy alrlar. Bizim opponentlrimiz (ermnilr) uzun illr tbliat aparblar, hr eydn istifad ediblr. Vainqtonda azrbaycanllarn Ocaq birliyi var. Komendantn mlumat: 18-indn bri ttillr zndn 250 milyon manatdan ox ziyan dyib. Dyirmi stolda halini i arrlar (Hmid Abbas). ZAMAN Braziliyann Moskvaya glmi yeni prezidenti Qorbaovdan sorudu ki, eitmim istefaya xrsnz. O is dedi ki, bel ey yoxdur. Bakdan reportaj: Mktb, metro ilyir. Buruq da gstrdilr. Bu gndn mant kassalar ilyir. amxorlularn mracitindn dedilr. Komendantn mlumat (tutulanlar haqqnda). Bak ilyir demdi. Ardnca Yerevan. Yen blokada sz. Stepanakertd ttil davam edir. Polyanikonun x burada translyasiya edilib. Nzart komissiyasnn sdri d bu gn Stepanakert glib. Sabah shrdn Riqada Pribaltika XC-lrinin vasitiliyi il Azrbaycan Xalq Cbhsi v Ermnistan mummilli Hrkat arasnda gr olacaq. ox gman ki, bir ne gn kck. Dizel yanacann qiymti lkd xeyli artb. Beykerin glii bir aydan sonraya - ayn 7-sin atlb. (Qorbaov ovaxtadk olmaya bilr).

Bugnk Zamann operatorlar: Mirzoyev, Avtandilyan, Babacan v baqalar. fqanstana 110 min, Bakya 70 min sgr gndrilib. AZADLIQ radiosu (gec) Cllilabadda Miralim Bhramovu axtarrlar. Moskvadak Azrbaycann daimi nmayndliyin basqn zaman Sevil Cahani d orada olub. O, msahib verdi: Etibarla grdk. Gnclilr Qorbaovla gr glmidilr. Basal vermy glnlr d vard. Deputatla namizd ad il 3 adam gldi. Onlar Bakda kiln video-film maraqlandrrd. Gec hcuma kedilr. sgrlr iri girdilr. Bizim yoldalar xarici jurnalistlr zng vurdular. 3-n yarsna kimi oxu gldi. Saat 3-n yars olard. Rstm brahimbyov getdi. 3- 15-20 dqiq qalmd. Yoldam Manaf rngi aarm halda iri girdi. sgrlr zmz evirib, llrimizi divara dirtdilr. AMERKANIN SS Bu Qorbaovla telefonla danb. Yalnz prezidentlikd qalb MK-nn Ba katibliyindn istefa vermsi haqqnda yaylan fikr toxunub. Qorbaov is Braziliya prezidentin cavabnda bel eyin olmadn bildirib. Qorbaov iki Almaniyann birlmsin etiraz etmir, ancaq bu bir-lmnin Avropann mnafeyin uyun ba vermsini istyir. Azrbaycandak hadislr Amerika mtbuatnn diqqt mrkzinddir. Krisen sayens monitor qzeti Moskva Azrbaycandak hadislrdn dolay z nfuzunu itirmkddir mqalsini verib. Rft Novruzov Moskvann milli mnasibtlri ayrd ed bilm-msini tnqid edib. Hsn Hseynov deyib ki, Volski hkumti Azrbaycan v ermni topla-r arasnda qalb. Sayudisin bas Landsbergis (SSR xalq deputat) Azrbaycan v Ermnistan arasnda grn 1 fevralda yerli vaxtla saat 9-da balana-can deyib. Latviya v Estoniya XC-lri zvlri d burada olacaq. Gr Baltik urasnn himaysind keirilck. ki azrbaycanl v iki ermni nmaynd itirak edck. Vziyyt umudverici deyil - qan tklb. Danqlarda ordunun Bakdan xarlmas tlb edilck. Landsbergis uura umud bslyir. Ancaq Azrbaycanla Ermnistan arasndak mnasibt-lr vziyyti grginldirir. Tayms qzeti (London) Bakya hcum Moskvan adrmdr mqal-sind Yazov v evardnadzenin ifadlrindki ziddiyytlr toxunub. Moskvada qoun gndrilmsi haqqnda mri kimin imzalad haqqnda sslr ucalr. evardnadzenin dediyin gr, qounlarn Azrbaycana girmsind he bir siyasi mqsd gdlmyib. Tayms yazr ki, Moskvadak Azrbaycan nmayndliyin basqn, burada gll atlmas, AXC bala-rndan birinin hbsi d Yazovun dz dediyini gstrir (mqsd AXC-nin strukturlarn darmadan etmkdir). Qoun xadimi Vitali Varennikov Gncd Xalq Cbhsi balar il grb. 1 fevral 1990. Cm axam Shr A.Mtllibov, H.Hsnov, E.Qafarova v b. hidlr xiyaban-na gldilr. Qorbaov o vaxt deyibmi ki, meyitlri bir yerd basdrmayn. Sabah AS-in sessiyasdr (Ncf, Bxtiyar Vahabzad). Bu gn Xiyabanda 1 milyona yaxn adam vard. Axam AS-in altndan sonadk crg uzanmd. Divarlarda ttil arlar. (Metroda vaqon-larda killrin, qaydalarn stnd vrqlr). Rhim Qazyev tutulmayb. *** Fvqlad vziyytdn bri ilk df olaraq Bakya Qrbin mxbiri glib. (zlr itndn sonra). Elm qzeti (Aydn Slimzadnin generalla shbti). GNN EKRANI vzi lyn neft buruqlarn gstrdi. haqqnda hesabat. 31 yanvarda respublikada 50,4% mssis ilyib (?!). nturist mehmanxanasnda xarici jurnalistlr n mtbuat konfrans keirilir. hidlr xiyaban tri gstrildi. *** hidlrin xatirsin Yasin. ZAMAN Bak. 78% mssislr ilyib Bakda (?!). Adamlar partiyaya girir (20 nfr).

Xarici jurnalistlrl gr. Qounlarn girmsi haqldr. f-rand Dadmirov: Vziyyt idarolunmazdr. Ncf d danr. Yerevan. Enerji atmr. Riqada gr. Qonaqsz v mtbuatsz gizli gr. Landsbergis, vans suallara cavab verdilr. Xlil Rza il msahib olacaq (Vremyadan sonra. Brk hycanlandq). stintaq altnda olan Xlil Rza il msahib (Moskvada). 67-ci madd il ittiham olunur. Aleksandr Krutov gtrrd msahibni. - Siz ermnilri Bakdan qovmaa armsnz. - Bu o vaxt lazm idi. Mn hiss edirdim ki, qorxulu gnlr yaxnla-r, onlar xilas etmk istyirdim. X.Rza Azrbaycan v ermni xalqlarna mracitini oxudu. blfz lisoya, Etibar Mmmdliy, Rhim Qaziy, Nemt Pnahova Sabirin eri il55 mracit etdi. AZADLIQ radiosu Neftayran qzetind ilyn Natella xanm irbala (irxan) Aayevin qrmaa kemsindn dand. Jurnalistlr glnd Dubinyak aeroportda deyib ki, AXC biziml danmaq istmir. Bu zaman Ncf bildirib ki, yalandr, istniln vaxt danmaa hazrq. Latviya qadnlar 300-dn artq latviyal sgrin Azrbaycandan a-rlmasn tlb ediblr. Trkiyd aclq ednlr olub (Azrbaycandak qounlara etiraz). AMERKANIN SS AXC H zvlri Sabit Barov v Hikmt Haczad Riqaya ermni-lrl dana gediblr. rt: DQ mslsi qalxsa danqlar drhal ksilck. Sovetskaya kultura, Komsomolskaya pravda56 v b. qzetlr Qorbaovun istefas (partiyada) mslsin toxunublar. *** AMERKA MTBUATI xbr verir: Yanvarn 30-unda Tbilisid ermnilrl azrbaycanllar grmli idilr. Lakin AXC repressiyaya mruz qald n nmaynd gndrmyib-lr. Azrbaycan v Ermnistan nmayndlri vziyyti sakitldirmy alacaqlarna sz vermilr. AXC lklnmmi hkumt nmayndlri il gr hazrdr. *** Bir general Bakdak fvqlad vziyytin fevraln ortalarnda gtrlmsi ehtimalndan danb. 200-dn artq adam lb, 500-dn artq yaralanb. Trkiynin xarici ilr naziri Msud Ylmaz Yunanstanda ml gln (trklrl bal) hadislri pislyib. 1000-dn artq trk hbs edilib. AXC zvlrinin dediyinin ksin olaraq i xanlar oxalr Faynenl tayms (ngiltr) qzeti yazr ki, rus milltilri Qorba-ovu, Bakya qoun gndrilmsini tnqid edib (Pamyatn rhbri Dmit-ri Vasilyev). Raboaya tribuna adl qzet mri kim vermidir? mqalsind axt hrindki mitinqdn yazb. Azrbaycandak sgrlr (20 Yanvarda) sasn ruslardan ibart olub. Ehtiyat hisslri indi nizami ordu il vzlnib. Azrbaycanda ttillrin dayanacan bildirn lamtlr grnmr. 2 fevral 1990. Bu gn Pravdada Gecdn sonra alatoran yazs xb. ZAMAN hidlr xiyaban gstrildi. hrd sakitlikdir. Az.NS-d qaqnlar mslsi mzakir olunur. Gncy ilk df qzetlr gtirilib. kid i getmir. Cbraylda AXC yerli bsi buraxlb. fal tutulub. 6 avtomat alnb. Xaric 12 tank satmaq istyiblr (SSR-dn). AZADLIQ radiosu Aamal Sadiq xalq birliy arb. Adamdan air Nizami sgrov (aktyor).

Komendant Ali Sovetin sessiyasnn davam etdirilmsin icaz vermir. Bxtiyar Vahabzad deputatlarn byanatn oxudu. Yhudilri mracit (Elm qzetindn). Nqliyyat, rzaq v shiyydn baqa snaye obyektlrind, neft mdn-lrind ttillr davam edir. Dubinyak mcbur olub AXC fallar il dana girmli olub. Xaricdki azrbaycanllar oxlu dava-drman toplayb birbaa Azr-baycana gndrmk istyirlr. Ryter agentliyinin mxbiri deyib ki, Bak matm v hiddt hri-dir. Qbiristanlqda da Kreml leyhin arlar var. AMERKANIN SS Trkiy il Yunanstann mnasibtlri ox pis vziyytddir. Hindistan Pakistana deyib ki, Kmird mnim iim qarma. Amerikann ssi radiosunun 6 dild (trkc, zbkc d) verililri dayandrlacaq. STA bildirir ki, Azrbaycanda bir ox mssislr ilyir. Dnn Riqada Azrbaycan nmayndlri Sabit Barov v Hikmt Haczad mtbuat konfrans keiriblr. 200-dn artq AXC fal hbs edilib. Bi-Bi-Si Tofiq Qasmov general Dubinyakla bu gn grb. Dubinyak bildi-rib ki, danqlar alnsa qounlar 2 hfty xara bilr. Tofiq Qas-mov deyib ki, qounlarn xarlmas qrafiki tqdim edils ttili dayan-dra bilrlr. Yeltsin RSFSR-d mxtlif partiyalarn olmasnn zruriliyindn danb. *** Respublika televiziyas il qocalar AXC-ni cinaytd tqsirlndirdilr. (Ndns, bizd kimi symk lazm olsa o saat qocalarn stn qarlar v onlar da mmnuniyytl z xidmtlrini tklif edirlr!). dil Namazovann Kommunistd yazs xb. AZADLIQ radiosu Elm qzetinin senzuradan kemsindn danld. Yhudilrin mraciti oxundu (Rhbr Birli). AXC-nin Azrbaycan xalqna 30 yanvar tarixli mraciti tkrar edildi. (20-sindki mumrespublika ttilin ar qvvd qalr). EA Ryast Heytinin mraciti (rusca) oxundu (Elm qzetindn hr-bi senzor xarb). Xarici mxbirlr Bakya glib. Ryterin mxbiri bildirir ki, AXC-nin onunla danmaq istmdiyini deyn general Dubinyakn szl-rini Ncf Ncfov ksrk bildirib ki, ordu sekilrd AXC-nin qar-sn almaq istyir. AXC fallarnn hbs olunmas gzlnilir. Etibar Mmmdov, Xlil Rza v baqalarnn hbsdn azad edilm-sini tlb edn xlar oldu. Bir qadn xahi etdi ki, BMT-y atdrn ki, z qounlarn Azrbaycana tksn, canmz bu ial ordudan xilas etsin. Azrbaycanl uaqlarn mraciti sslndirildi. Ylmaz Verdiyev dnya ictimaiyytin mracit etdi (alimlr adn-dan). Naxvandan Dnyamin: Azadlq radiosu Azrbaycan demokratik qv-vlrinin carsdr. Naxvan yegan yerdir ki, oraya ordu yeridilmyib. Mxtlif fitnlr trdib, nyin bahasna varsa bura qoun salmaq ist-yirlr. AXT-nun dosenti Qabil Hsnovun ssi yenidn efir buraxld: Meyitlrin stn avtomat qoyub killrini kcklr, sonra deycklr ki, grn azrbaycanllar nec vhidirlr. Riqada danqlar bu gn balanacaq. Ordu, qaqnlar v b. msllr mzakir edilck. Krisen sayens monitor qzeti (31.01.90) yazr ki, Qorbaov qounun yeridilmsindn sonra danarkn qeyri-adi raitd zn etimadszlq bildirmidir. Mxbir Yazov v evardnadzenin fikirlrindki ayrl gstrir. Riqada balanacaq danqlara toxunulur. *** Dnn Qeysr Xlilov Azrbaycan Radio v Televiziya Verililri Komitsinin sdri qoyulub. 3 fevral 1990. AZADLIQ radiosu

Naxvanda Framz Allahverdiyevi hbs ediblr. Bakya - KQB zindanna gtiriblr. 11 uaq anas olan anas x etdi. Framzin stndki silahn ona rsmn verildiyini dedi. KQB-d olu il gr ala bilmdiyini syldi. Yusif Smdolu zng vurub AXC dar Heytinin ttililr n pul toplamaq haqqnda qrarn bildirdi. Pulu onlara nec atdrmaq haqqnda lav gstri olacaq. Mnim Azadlq radiosuna dnn verdiyim msahib sslndirilmdi. 4 fevral 1990. AZADLIQ radiosu smayl xlnn 24 yanvarda Azrbaycan KP MK plenumundak nitqi verildi. O deyib ki, mn mharib itiraksyam. Mhariby dair oxlu kitablar oxumuam, ancaq ordunun dinc haliy qar trtdiyi bel vhiliyi he yerd grmmim. Qorbaov, onun laltlar: general Yazov, Primakov bu cinayt gr tarix qarsnda, xalq qarsnda, mhkm qarsnda cavab vercklr. Qorbaov ermnilrin - ahnazarov, Aanbeqyan, Zori Balayan v gityanla-rn lind oyuncaa evrilmidir. Meyitlri gmilr yklyib aradan xarmaq istyiblr. Mn tkc Semako xstxanasnda meyitin qolunda 312-ci rqmini grdm. ndi ba-xn ki, baqa xstxanalarda n qdr meyit olub. Mn tklif edirm ki, igidliyin gr general Yazova maral rt-bsi v Qlb ordeni verilsin. Qoy Suvorov, Kutuzov, Jukov kimi sr-krdlr yetirn rus xalq Yazov kimi qhrman olu il fxr etsin.57 Mn xalq yazsyam, deputatam. SSR Yazlar ttifaqnn zv v katibiym, Azrbaycan KP MK zvlyn namizdm, 45 ildir partiya zvym. Mn kommunist (bolevik) partiyasna mharibd kemim. ndi grrm ki, bu partiya mahiyytini dyiib, faist partiyasndan daha dhtli SS partiyasna evrilib. Ona gr d bu partiyada qala bilmrm. (smayl xl Krasnodar, Rostov v Stavropolda hrbi ar elan edilib, oradan gtiriln ermnilrin xalqmz qrmasndan, sonra onlarn tcili geri gndrilmsindn d dand). Bir xanm gizli teleqramlar oxudu. Ermnilr Azrbaycandak qrnlar mnasibtil bizim Qadnlar urasna tbrik teleqram gnd-riblr. SSR Rabit Nazirliyi Azrbaycandan gedn v gln btn sifa-rili gndrilrin stn nzart qoyub. Ayn 18-ind bizim respublika Nazirlr Soveti sgrlrin Azrbaycanda olduu btn vaxt rzindki kiln xrci respublikann bdcsindn dmy razlq verib (indiki I katib A.Mtllibov). AMERKANIN SS radiosu Dnn Nyu-Yorkda azrbaycanllarn izdihaml (say deyilmdi) nmayii olub. Onlar BMT binasn haty alblar. 3 saat kn nmayid rngli Azrbaycan bayra il yana Trkiy v AB-n bayraqlar da dalalanb. Nmayiilr rus qoununun Bakdan xarl-masn, Etibar Mmmdov v baqa azadlqsevrlrin buraxlmasn tlb etmi, bildirmilr ki, AXC etnik mnaqilr yox, respublikann suverenliyi urunda mbariz edir. Brsseld (Belika) azrbaycanllar nmayi xb qounlarn Bakdan xaric edilmsini, tutulanlarn buraxlmasn tlb etmi, Avropa (Qrb) dvltlrini Azrbaycandak demokratik hrkat mdafi etmmkd tqsirlndirmilr. 2 saatlq nmayiin itiraklar Azr-baycana hr cr yardm gstrmy hazr olduqlarn bildirmilr. Riqada balanan danqlar hllik msbt ntic vermyib. Ermni trfi gndlikd nzrd tutulmayan msllrin iddiasna qalxblar. Bu gn respublika televiziyas i xmaq haqqnda he bir ar, msahib vermdi. 5 fevral 1990. Bu gn shr 10-adk ictimai nqliyyat ilmyib. Vli Nbiyev, Tanrverdi Paayev v mn piyada Memar cmi metrosunadk getdik. Artq 20-ci gndr ki, ttil davam edir. SSR tarixind hl bel hatli (bir respublika lsnd) v uzun srn ttil olmayb. Azrbaycann snaye mssislrinin (neft snayesi d daxil olmaqla) n qdr sanball olduunu gz nn gtirnd SSR iqtisadiyyatnn iflic vziyytin ddyn tsvvr etmk ox da tin deyil. Ancaq Moskva hl zn ox tkbbrl aparr, guya he n olmayb, Azrbaycann ttili ona tsir etmir. Ttilin SSR-y tsiri, baqa yerlrd mssislrin mcburi dayanmas v b. haqqnda qtiyyn he bir mlumat verilmir. Ancaq, mnc, ttil bu hft d davam ets Moskvann dizlri qatlanacaq, o hkmn qounlar Bakdan xarmal olacaq. Ermnistann bas Arutyunyan yanvarn 18-ind Moskvada Qorba-ovla grb, 19-unda is bu haqda respublika televiziyasnda mlumat verib. Qara Vli (Nbiyev) deyir ki, Sdry hcum plannn v mliyya-tnn tfsilatn yrnmim. Bel ki, Sdrk v Krkiy hcum olan gn gndzdn rura Azrbaycan nmrli Villis man glib. ind nfr olub. diklri hiss olunub. Deyiblr ki, Framzi biz gstrin, o biz lazmdr. bhlnib yoxlamaq istynd at ablar. rurlular da cavab veriblr. Ermnilrdn ikisi lb, biri yaralanb. Blli olub ki, yaralanan Ermnistan mummilli hrkatnn balarn-dan

biridir. Onu tcili Naxvana aparblar. Ondan yrniblr ki, bu gec Naxvana - Sdry basqn olacaq. Bu mlumat alnanda axama yaxn imi. Naxvann I katibi Afiyddin Clilov, KQB-nin sdri, rayonlarn I katiblri v b. tcili mliyyat keirib 5 mindk man sfrbr edrk 3 saata Sdrk v Krkidn btn qadn v uaqlar xarblar. (ox az getmk istmyib, qalb). Sonra 14 buluddadan topu srhd gtiriblr. Bu mliyyat qurtaran kimi ermnilrin hcumu balayb. Naxvanllarn mdafi olunmas onlar adrb, nki hcumu gzlnilmz sayrlarm. Sdrkd ermnilr rab zavodunu partladblar. (Mn baqasndan eitmim ki, naxvanllar zlri onu partladb, iind d xeyli ermni mhv ediblr; onlar buran yiysiz grb iri doluublarm). Ermnilr d top ati ablar. (Deyiln gr Stinger raketlri d olub). Bir mrmi ev db, 1 qadn 2 ua il ldrb. Baqa mrmi rur XC binasna db, 3 nfri ldrb, o biri is 2 milisi mhv edib. Bellikl, bu vurumada 8 naxvanl hid olub. (Sonrak vaxtda is 4, cmi 12). Ermnilrin itkisi is hdsizdir. Sabahadk vuruma gedib. Nax-vanllar Yerevann 40 kilometrliyindk irlilyiblr. Shr grblr ki, ermnilr llrind a bayraq glirlr. Yerasxda (Arazdyn) rtliblr ki, dy dayandrsnlar. Bu danqda bizim trfdn Framz Allahverdiyev, I katib Afiyddin Clilov, KQB-nin sdri v b. itirak edib. Ermnilr tutulan ermni basn geri istyiblr, ancaq naxvanl-lar onu grmdiklrini bildiriblr. Rus hrbilri bu dy qarmayb. mliyyatdan mqsd naxvanllara qfltn hcum edib onlar prn-prn salmaq, qartmaq olub. Onlar sas gc Qarabaa verdiklri n (silahlar sasn buraya cmlyiblr) Naxvana hcumda yaraqlar (Qarabadak qvv il) mqayisd zif olub. Hm d naxvanllarn hazrl onlarn belini qrb. Mhz bu mliyyatdan sonra Arutyunyan Qorbaovla grb. Bu grdn sonra - 19-undan 20-sin ken gec qounlar vhilikl Bakya soxuldular, dinc halini qrdlar. Ancaq onlar nzrd tutduqlar qdr adam qrmaa mvffq olmadlar. Xalq buna imkan vermdi. Bu gn Azadlq radiosuna yenidn msahib verdim. Bayram Gnc qbul etdi. Ken df ifahi kild dandma gr cmllrimd prakndlik vard, bu sbbdn indi qabaqcadan hazrladm mtni oxu-dum. SND AZADLIQ RADOSUNA RK SZLRM (Qsaldlb) Azrbaycan xalqnn, ryindki azadlq duyularn kinmdn, rkl ifad ed bildiyi iki doma sz var - ikisi d Azadlq adnda; biri uzaq Mnxenddir, obiri is Bakda. Ayn 20-sind yzlrc gnahsz insan qanna boyayan ordu Bakdak Azadlq ocan sndrd, indi biz d Mnxendki Azadlmza mhtacq. Allah sizlr mr versin! N yax ki, siz varsnzm! Bilmirm siz bizim qzetin nmrlri il tan ola bilmisiniz, ya yox, ancaq 4- ana dilimizd, 1-i is rusca xan vur-tut 5 nmrmizd biz beyinlr Kommunist kimi qzetlrin 5 min nmrsindn ox tsir gstrmiik, xalq dzgn siyasi mbarizy ynltmy almq. Yanvar aynn 18-ind son nmrmiz xd. styirdik ki, nvbti nmrni nb gn buraxaq, ancaq qismt olmad. 19-u gecsi redaktor Ncf Ncfov, mkdalarmz Arif Aslanolu, ahin Hacyev v mn ba vernlri z gzmzl grmk n hr xdq. Manla dolab Bilcri arm yannda - Tiflis prospektind qurulmu istehkamlara gldik... (Bundan sonra qrn vaxt bamza glnlr geni tsvir olunur - .T.). Bu gec Azadln mkdalar azadlq urunda vuruan xalqn nec vhilikl susdurulmasna can atldnn ahidi oldular. Mn o gec grdym he bir kinoda, he bir yuxuda grmmim. sgrlr dinc ktlni dynkl qovandan sonra Tiflis prospektind iri yk manlarndan qurulmu istehkamlara atdlar. Mn bu hadisni ona gr bel inclikl danram ki, o gec hrin aeroport yolunda, x yolunda, Qurd az adlanan yerind v baqa gircklrind d eynn bu mnzr tkrarlanb. Bli, Tiflis prospektind - qrmz ordunun Bakya bununla nc df gldiyi (biri 1920-ci ild, biri 1988-in noyabrnda, biri is indi) bu geni yolun Suvorov (indiki 20 Yanvar - .T.) ksi il ksimsind, maral Suvorovun adn dayan yerd general Yazovun ordusu liyaln ktly dill deyil bilmyck divan tutdu. Silah yalnz ii benzin dolu butulkalar olan yurdsevrlri avtomat v pulemyotlarla biib-tkrdlr. Mnim gzlrim qarsnda tanklar ne df yaxnlqdak insan topalarna hcum krk, dy baxan halini glldn keirdi... Gzlrimin qarsnda ne-ne cavan gll apard. Lap yanmda duran bir olan qolundan yaraland - o gll mn d dy bilrdi... Dzdr, mrd oullarmz, igidlrimiz ox qrld, qan ox axd, o gec mn hyatmda n dhtli anlar yaadm, ancaq tam min oldum ki, Azrbaycan xalqn he ks mlub d bilmyck! lahi, li silahsz, yumruundan v Xlil Rza demikn, tprcyindn, nifrtindn baqa he bir

yara olmayan oullar tankn stn nec atlrdlar! Onlar he bir szl, he bir hrktl saxlamaq mmkn deyildi! Onlar Azrbaycan torpana soxulan ialya qar sanki z lmlri il at amaq istyirdilr. Onlar cahil fanatiklr yox, Vtn torpan hr eydn mqdds biln mqdds Vtn oullardr! Onlarn mzarlarnn torpa da mqddsdir, tutiyadr. Mn bu mqdds hidlrin ruhu qarsnda ba yirm. Mockva aalar deyir ki, Azrbaycan ekstremistlri orduya silahl mqavi-mt gstrib. Mn tam csartl bildirirm - o gec hali liyaln olub v yalnz maye dolu butulkalarla mqavimt gstrmkl tpdn-drnaadk n masir silahlarla yaraqlanm, mharib hazrlndak ORDUNUN QARI-SINI ALTI SAAT KSB! gr bu xalqn silah olsayd sovet ordusu Bakya girmk n grk atom bombas ildydi! N is, bu dhtlrdn dananda ryim aryr. Ayn 20-sind... eitdim ki, hrbi komendant Azadlq v Azrbaycan q-zetlrinin nrini dayandrb. Bu gn Moskva aalar etdiklri tay-brabri olmayan tarixi cinaytl-rinii rt-basdr etmk, onun tqsirini xalqmzn z boynuna yxmaq n alaq ideoloji kampaniyaya giriib. styirlr ki, Moskvan sudan duru xarb Azrbaycan Xalq Cbhsini mqssir etsinlr. Bundan tr n mxtlif yollara l atrlar. O gec yaralanan v tutulanlara veriln mstntiq suallarndan biri bu olur ki, sizi ora getmy kim thrik edib v Xalq Cbhsinin zvlri cavabn almaa alrlar. Respublikada qanl cinaytin mqssirlrini aradran rsmi v qeyri-rsmi komissiyalar yaradlb. Ancaq Mrkzi Komit qzetlrindn, televiziya v radio verililrindn aydn olur ki, ad kilms d strtl olaraq bu mqssir-lr Moskvada yox, Azrbaycan Xalq Cbhsi sralarnda axtarlr. Son gnlr gnahsz qanlarda ordunun deyil, mhz Xalq Cbhsinin mqssir olduunu xalqa inandrmaq n irbala Aayev kimi satqn agentlri, Fxri xiyabanda basd-rlmaq arzusunda olan elm, mk v mharib veteranlarn televiziyaya xarr, xalq Xalq Cbhsin qar qoymaq istyirlr. Ancaq ktbeyin ideoloqlarmz baa dmr, yaxud dmk istmirlr ki, tankn stn atlan oul Azrbaycan Xalq Cbhsinin urunda yox, Azrbaycan torpa urunda lm gedib. Xalqn etimadn itirn, onun nifrt v qzbini qazanan bir diktatura-nn hakimiyytini qorumaq n Azrbaycann dmnlrinin fitvas il Bakya qoun yeridn Qorbaov baa dmlidir ki, Azrbaycann azadlq eqini o vaxt mhv ed bilr ki, sonuncu azrbaycanln da gll il susdursun!.. 70 il boyunca Azrbaycann btn srvtlri talanb - xalqmz kommunist partiyasnn amanszl saysind dinmyib; dili sxdrlb - dinmyib; adt-nnlri thqir olunub - dinmyib; qanmaz, yaltaq diktatorlar boynunda oturdulub - dinmyib; hquqlar alnb - dinmyib. Ancaq Qorbaov, nhayt, baa dmlidir ki, bu xalq hr eyini ver bilr, hr eyini qurban ed bilr, birc eydn savay, o da torpaqdr - mqdds Azrbaycan torpa! Bu gn Kremlin mri il stmz tkc sgr ordusu yox, bhtan v iftira il silahlanan televiziya ordusu, radio, qzet-jurnal ordusu yeriyir. Qorbaov deyir ki, Azrbaycanda hakimiyyti devirmy hazrlardlar. Onun orqan olan Pravda is yazr ki, Azadlq qzeti xalq silahl syana sslyib. (z ara-mzdr, grnr, n etmk lazm olduunu onlar bizdn yax bilirmi!..). Bu gn Azrbaycan xalq ox drin v qaranlq bir siyast quyusunun dibinddir. Onun bana bundan da dhtli dalar tklmycyini demk olmaz. Bu quyudan sa-salamat xman bir yolu, yalnz bir yolu, vur-tut bir yolu var - Azrbaycan Xalq Cbhsinin ardnca getmk! Mn z xalqm bir daha Azrbaycan Xalq Cbhsi trafnda sx birlmy, onun btn arlarna qoulmaa sslyirm. Nicatmz yalnz bundadr! dalt TAHRZAD. 5 fevral 1990. AZADLIQ radiosu Litva KP MK-nn I katibi Brazauskas Azrbaycandak qrnlara etiraz edrk Qorbaova bu mzmunda teleqram vurub: ln azrbaycanllara Litvada kilsd yas tutulub. blfz liyevin BMT-nin ba katibi Peres de Kuelyara mraciti sslndirildi: Umudumuzu yen qhrman milltimiz balayrq. nsan z-zn nec basal versin? Azrbaycan xalqn hm ran, hm d Rusiya mxtlif adlarla tqib etmidir. 2 ildir ki, Azrbaycanda demokratik hrkat gedir. Qorbaov biz bhtan atr. Onun mslman ranla dostluuna n ad vermk olar? Biz dnyvi, demokratik respublika yaratmaq istyirik. Biz talonla veriln demokratiya istmirik. ran Azrbaycan xalqnn dini oyann alqlasa da milli oyanndan ehtiyat edir. Hmi bel vziyytd ranla Rusiya birlirlr. Bu gn Azrbaycan xalq AXC il birlikd mhakim edilir. Ordunu AXC-mi gtirib?

Azrbaycana 4 qoun nv gndrilib. 4-nc xsusi ordu. 4-ncnn ny xidmt etdiyi bilinmir. Polkovnik Petruenko da bunu bilmir. Dbilqnin altnda parik qoymu, blk d z sadr, insan siftini itiriblr. ki gn Bakda talan aparandan sonra hrdn yoxa xblar. Bu, Mitteran, Turqut zal, hddn artq hrmt etdiyim xanm Teter Qorbaovun mrini byniblr. Zlml yaadlan bir dvlt daltl brbad olar. Ayq olun, cnab Peres de Kuelyar. Bizim bir drmanmz var, o da azadlqdr. Bu yoldan bizi he n kindir bilmyck. AXC sdri blfz li Eliby. 30 yanvar 1990-c il. Bak hri.58 smayl xlnn plenumdak xnn tkrar: Qorbaov bilmir ki, mnoqostradalny armyanskiy narod mnoqoskandalny armyanskiy na-roddur.59 Lnkranda linasiri (Elin ssi qzetinin redaktoru) v baqalar-n tutublar. Onlardan xbr yoxdur. linasirin bir eri oxundu. (Lnk-randa hrbilrl razla gr AXC dinc raitd geri kilib. Bu da-n pozan hrbilr hr girn kimi hbslr balayblar). irbala Aayevin (televiziyada znn v 20 Yanvar mcahidlrinin, xalqn leyhin x edn mhbusun - kemi cbhinin) byk qarda Gyaydan zng vurdu: Dvlt Thlksizliyi Komitsi htta xst adamlar-dan da iyn vasitsi il zn lazm olan mlumatlar alr. irbala tlb vaxt xstlnib, ba zdlnib. Atam, anam onun veriliin baxdqdan sonra ok vziyytin ddlr. ndi xst yatrlar. Mn depu-tat komissiyasndan xahi edirm ki, yoxlasnlar grk xstdir, yoxsa yox. gr xst deyils qardam xalq qarsnda cavab vermlidir. AMERKANIN SS Qorbaov konstitusiyada partiyann rolu haqqndak 6-c maddni gtrmy bugnk plenumda razlq verib. O deyib ki, rhbrliyi Sov.KP grk z ii il qazansn. Mxtlif tkilatlar partiyaya evril bilr-lr. Ermnilrl AXC nmayndlri Sabit Barov v Hikmt Haczad-nin Riqada gr bu gn Azrbaycandak 2 ermni kndinin zorla baal-dlmasna chd edilmsi bhansi il ksilmidir. blhsn Bnisdr (rann khn prezidenti) Vainqton tayms qzetind mqal verib. Yazr ki, Azrbaycandak syan yalnz Qorbaovu deyil, randak Xameneyini v Rfsncanini d narahat edir. Bu aydndr ki, Azrbaycandak, elc d Orta Asiyadak vziyyt ran v Sovet totalitar sistemlri daxilind hll edil bilmz. Qorbaov bura qoun gndrdi, bunu Rfsncani razlqla qarlad. Qorbaov ya paralara ayrlm Sovet ttifaqna rhbrlik etmli, ya da znn yeni tfkkr siyastindn l kib vahid SSR-ni qaba sullarla qorumaldr. *** Bu gn Adada AXC Mclisinin fvqlad sessiyas keirilib. Sessiyada 48 rayon nmayndsi (hlledici ssl: 43) itirak edib. Mclis AXC-d fvqlad vziyyt elan edrk Mclisin nvbti sessiyasna qdr dar Heytin fvqlad slahiyyt verib, Yanvar hadislrind v Milli Mdafi urasnda AXC-nin rolunu yrnmk n komissiya yaradb v Mclisin iini qurmaq n 3 ayla katiblik seib. Bu yncaq AXC-nin tkilat kimi qorunub saxlandna, siyasi faliyytini itirmdiyin n gzl sbutdur.60 6 fevral 1990. AZADLIQ radiosu Mnim Azadlq radiosuna dnn verdiyim msahibmi sslndir-dilr. lk msahibmi texniki sbblr gr ver bilmdiyi n Mirz Xzr zr istdi. Ancaq hmin ilk msahibdn Lnkranla bal yer d dinlyicilr atdrld. Tibb elmlri doktoru V.fndiyevin imzas il Pravdada liyevina haqqnda drc olunmu bir yaz tnqid edildi, sonra is bel ey yazmad haqqnda V.fndiyevin bu gn davam edn Sov.KP plenumuna vurduu teleqram oxundu. Mrkzi televiziya v mtbuat Azrbaycan xalqna qar n alaq bhtanlar atmaqda davam edir. Bu fakt da o silsildndir. 2-3 gn qabaq Yevlaxda icazsiz mitinq keirildiyini deyn Zaman dnn d bildirib ki, Xanlar rayonunun Azad v Kamo kndlrindki ermnilr ultimatum verilib ki, ayn 4-ndk buradan ksnlr. Bu da a yalan olub. Riqadak grlr bu sbbdn ksilib. Ttillr davam edir. z d ox yax. (nqilab da bu gn bunu tsdiqldi). Cnubi Azrbaycanda da fvqlad vziyyt elan edilib. Parlamentin 170 deputat buna etiraz imzalayb. (Grnr, hams azrbaycanldr). Xarici mtbuat bugnk plenumda Qorbaovun Azrbaycanda ktlvi qrnlar haqqnda susmasndan tccblnib.

AMERKANIN SS Bnisdrin Vainqton tayms qzetind drc olunmu yazsnn 2-ci hisssi oxundu. Burada sln azrbaycanl olan khn prezident iddia edir ki, imali Azrbaycan Sovet ttifaqndan ayrlmal, vahid, byk ran yaradlmaldr. Baqa szl, biz ran boyunduruuna girmliyik. (Sanki ona gr xalqmz mbariz aparr ki, bir aann itati altndan xb baqasnn boyunduruuna kesin). *** Dnndn balayaraq Azadln yeni nmrsini buraxmaq zrind ba sndrrq. Mn bu gn o gec grdklrim haqqnda v Azadlq radiosunun 17-28 yanvar arasndak misilsiz xidmti haqqnda kiik mqallr yazb verdim. *** Bugnk Kommunistd Sov.KP-nin dnn balam plenumunda Qorbaovun mruzsinin mtni verilib. Bak facisi il bal deyib: ...qtiyytli tdbirlr saysind daha byk facidn yaxa qurtarmaq mmkn olmudur (?! - .T.). Minlrl adamn thlksizliyi n qorxu vard (?! - .T.), qbul edilmi qrarlar n balca sas da bu t-kil edir. Amma msl hm d bundadr ki, millti, antisovet qrup-lamalar aq-akar konstitusiya quruluuna qsd edirdilr, hakimiy-yt can atr, he d demokratiya yaratmaa yox, kobud qvv v davakar mil-ltilik diktaturas yaratmaa alrdlar. Bu, slind zoraklqla evrili etmk chdi idi - n az, n ox. Bundan tr btn strukturlar, n vvl d hrbi strukturlar hazrlanmd. Bzi siyasi qvvlr (?! - .T.) Azrbaycan Xalq Cbhsinin qlna girmy alrlarsa bu ancaq onlarn zlrinin hans niyytlr gddklrini gstrir. 8 fevral 1990. Cm axamdr. Bu gn hidlr xiyabanna 1 milyon 300 min adam ba kib (ictimai dfn komissiyasnn sdri, professor Qdrt bdls-limzad dedi). 9 fevral 1990. Rhbr Birlini grdm, dedi ki, lav 60 nfr hidin adn yrnib Azadlq radiosuna vermim. Onlarn ad he bir siyahya d-myib. Rhbr onu da dedi ki, dnizd bir ox yerdn meyitlr z xr. Bu gn By, Anar, Elin, bir sra akademiklr yb prezident Eldar Salayevin kabinetind hans mslnis mzakir edirdilr. (AXC H-nin baqa zvlri v Ncf d olub). Deysn, deputatlarn Moskvadak sessiyaya gedib-getmmsi mslsini mzakir ediblr. Hr halda, deysn, getmk qrarna gliblr. Trkiynin Milliyyt qzetinin mxbiri Mhmmdli Birand bl-fz liyevl msahibsini drc etdirib (Azadlq radiosunda oxundu): So-vet ordusunu passiv mqavimtl Bakdan xardacaq. Cbhnin paralanma-s haqqnda ayilr yalandr. Respublika deputatlarnn xeyli hisssi sessiya keirilmsin razlq verib. Gncy qoun yeridilib (razla baxmayaraq). Naxvana da yeritmk istyirlr, ancaq I katib Afiyddin Clilov mane olur. Burada ttil davam edir. Burada dmir yolunu bu gn hrbildirmk msl-sindn danlrd. 10 fevral 1990. Bu gn EA RH binasnda (Kommunist ksi, 8) Elmlr Akademiyas-nn alimlri v AXC zvlri respublika Ali Sovetinin sessiyasna hazrlq mslsini (150 deputat razlq verib) v SSR Ali Soveti deputatlarnn sessiyaya gedib-getmmsini mzakir ediblr. Deputatlar n videokasetlr, fotolar v baqa sndlr hazrlanb. Ancaq, mnc, deputatlarn ora getmsi mnaszdr. AXC dar Heyti d ayrca iclas keirib. AZADLIQ radiosu Yusif Smdolu bildirdi ki, Sovet mtbuat stmz hyasz bhtan kampaniyasna balayb. Litqazetann mxbiri evimd mniml 2 saat m-sahib aparb, sonra da azna glni yazb. Mn btn Sovet mtbuat il laqni ksirm. Bundan sonra mtbuatda mnim imzam grns (lbtt, mrkzi mtbuat nzrd tutur) bu, fitnkarlqdr. Yusif Smdolu AXC-nin bel byanatn oxudu ki, hrd yen xs-txanalar ny grs boaldlr. hrd srtl ayi yaylr ki, ayn 18-in AXC mitinq arb. Bizim bundan xbrimiz yoxdur v bel rait-d mitinqlrin leyhinyik . Mehdi Mmmdov tsdiqlnmmi bel mlumat verib ki, son plenumda Qorbaov Mtllibov v Mslm Mmmdova (BK-nn I katibi) deyib ki, sizlrdn biriniz hrd sabitlik n msuliyyti z zrini-z gtrsniz biz qounlar xarmaa hazrq. Onlar razlq vermyib-lr.

Boston qlob qzeti (10.02.90) son plenumdan yazb. *** Leninqradda xan Antisovetskaya pravda qzetinin (Respublika Partiyasnn orqan) 7-ci nmrsind Azrbaycanda Qorbaov qrn lntlnir. (Qzet rsmlidir, makinada yazlr, rotaprintd xr). Bu nmr badan-baa Azrbaycana hsr olunub. Saa Boqdanov adl birisi buraxr. *** Dnnki Kommunist Sov.KP MK plenumunun Litva KP XX qurultaynn qrarlar haqqnda 7 fevral tarixli qrarn drc edib. Azrbaycana ill vuran Qorbaov - Sovet dvlti zn Litvaya tutub deyir: Sov.KP MK plenumu Litva KP XX qurultaynn qbul etdiyi qrarlar onun Sov.KP il tkilati-siyasi laqsini ksmsi kimi qiymtlndirir. Plenum bel hrktlri pislyir, nki bunlar Sov.KP-nin birliyini sarsdr v sovet federasiyasnn yenildirilmsi prosesin, btvlkd cmiyyt byk zrr vurur. Litvallar bu hkmdn qorxacaqlarm? Hyat gstrr. *** Bugnk Kommunistd is SSR ttifaq prokurorluunda balql materialda 8 fevralda SSR prokurorluu kollegiyasnn iclasnda SSR xalq deputatlar T.X.Qdlyann v N.V.vanovun tutduqlar vziflrdn azad edilmsi v onlarn qanuna mvafiq surtd msuliyyt clb olunmasna razlq almaq n SSR AS-n tqdimatla mracit etmk haqqnda qrar xarlmdr. Dorudanm ermni Qdlyan tutacaqlar? Ndns, buna o qdr inanmam glmir. 13 fevral 1990. Bugnk Kommunistd Komsomolskaya pravdann 10 fevral nmr-sindki Bak. Nlr ba vermidir? adl mqal (mlliflr: Boris Vinev-ski, Andrey Kraynin, Dmitri Muratov, Gennadi Sapronov) trcm edilrk verilib. Mlliflr obyektivliy alblar. Bildirilib ki, qounlar erm-ni qrn vaxt lazm idi; dz yeddi gn onlara komanda vermyib gzlyn kim olmudur?. *** Bu gn Mslm Mmmdovu Bak hr PK-nn I katibliyindn xarb yerin Rft Aayevi (AH-in sdri) qoydular. 14 fevral 1990. Dnn Azadlq radiosuna msahib vermidim (respublikadak vziy-ytl bal). Bu gn shr dinldim ***. Bu gn SSR AS-nin nvbti sessiyas balayb. Alna insti-tutumuzda televiziya il baxdq. Qorbaov giri verdi. Qurtaran kimi bizim deputatlar Vli Mmmdov, Tofiq smaylov v baqalar x etmkdn tr qabaa xdlar. Qorbaov onlar oturtmaa ald. Tofiq smaylov z deputat slahiyytlrindn istifad edib tlb etdi ki, Bakda v baqa yerlrd lnlrin xatirsi bir dqiqlik skutla yad edilsin. Sz onun azndan xan kimi zal ayaa qalxd. Qorbaov min etdi ki, deputatlarmza sz verck. Gncnin I katibi, Lukyanova sual verdi ki, SSR AS RH-d Bak facisi mzakir olunubmu? Lukyanov: Bu v DQMV hadislri mzakir olunub. Deputatlara 1988-inci ilin yanvarnda balayan bu hadisnin tarixsi haqqnda geni mlumat paylanb. Z.Balayan: Qurultayda qrara alnmd ki, qurultaydan sonra DQMV mslsi mzakir olunacaq. ndi is gndliy salnmayb. Niy? Lukyanov: Lazm olsa gndliy salarq. (Deysn, Qorbaov nzrd tutub ki, Bak facisi il bal Azrbaycan deputatlarnn ssini ksmk n DQMV mslsini ortaya atacaq). Arif Mlikov: Yazov mnim, Sovet ttifaq Qhrman Ziya Bnyado-vun v baqalarnn yannda deyib ki, biz Bakya Sovet hakimiyytini brpa etmk n glmiik, DQMV il bal yox. Qorbaov: Biz hl Lukyanova suallar veririk. Vaqif Cfrov: DQMV mslsi 20 dfdn artq mzakir olunub. He bir qrar yerin yetirilmyib. ndi yenidn mzakiry qti etiraz edi-rik. Qorbaov onun szn ox kobudluqla (deyrdim ki, trbiysizlikl) ksrk Braziliyadan gln qonaqlar zala tqdim etdi. Vaqif Cfrov: Biz yenidn mzakiry qti etiraz edirik.

Bir deputat: Bakda v Yerevanda olmuuq. Qaqnlarn statusu haqqnda qanun layihsi hazrlansn. Blokada nticsind bir respublika baqasna dyn ziyan dsin. Anar: 5 gnlk poqromlar 10 minlrc qounu Bakya salmaa kifayt etdi. Ancaq lnlr, yzlrc adamn mhvi kifayt etmdi ki, 500 adam bir yer yb ona sanksiya verilydi. Bizim deputatlar soruur ki, bu ha-disy qiymt verilckmi? gr verilms biz sessiyada itirak etmyc-yik. Qorbaov: Lazm olsa bu mslni mzakir edrik. Bunu DQMV deputatlar da istyir.

QEYDLR 1 Bu konfrans haqqnda Azadln 20 Yanvardan qabaqk son nmrsind (14 yanvar 1990, N: 2) hesabat verilib. 2 Clilabadda milislr dinc haliy gll atmd. 3 Qrib sgndrov. 4 Azrbaycann daxili ilr nazirinin ovaxtk birinci mavini. 13-16 yanvar 1990-d Bakdak ermni talanlarna rhbrlik ednlrdn biri. 20 Yanvar qrnnday conra ona Moskvada yksk vziflr verildi daxili ilr naziri ildi, Rusiya thlk-sizlik idarsin balq etdi. 5 Xsusi daretm Komitsi. 6 Baltikyan respublikalarda yerli demokratlara qar sasn ruslardan ibart yaradlm beynlmill cbhlr (interfrontlara) bnztmdir. 7 Nemt 2 dekabr mitinqind istefa verdiyini bildirib. 8 Shbt Azad?q qzetindn gedir. 9 Ncf Ncfov Azadln AXC dar Heytinin, AXC-nin baqa rhbr orqanlarnn asllndan xilas olmas, yalnz qurultaya hesabat vermsi n ox ilr grd v ilk addm kimi z H-dn xd. 10 bdrrhman (Vzirov). 11 AXC-nin ad nzrd tutulur, Etibar byin Azrbaycan Milli Cbhsi adladrmaq tklifin etiraz edilir. 12 lyazmalar nstitutunun elmi iisi Shrab Bayramov. O sonralar AXC-dn v blfz bydn ox kskin kild z dndrdi. 13 Bada sa Qmbrov olmaqla AXC dar Heytinin bir ne zvnn yaratmaq istdiyi imali Azrbaycan Demokratik Partiyasna (ADP) iardir. 14 Bu danann adn yncaq zaman dqiqldirmy imkan tapmadm. Ancaq, fikrimc, o, dmiryolu Zeynal idi. 15 Verililr. 16 Jurnalist yyub Sdi bizim vaxtmzda Azadln rb lifbasnda 1-2 nmrsini hazrlayb Cnuba trmd. 17 Eliby iqtidarnda Azrbaycan Respublikasnn dvlt katibi. ndi AXCP sdrinin I mavini. 18 AXC rayon blrinin muxtariyytindn sz gedir. 19 ndi AXC? Ali Mclisinin sdri Qulamhseyn liyev. 20 ndi ADF-in vitse-prezidenti Fuad Mustafayev. 21 li Krimovun bildirdiyin gr, Murtuz lsgrov he vaxt hmin komissiyann sdri olmayb. 22 Redaksiya onda Vannikov (indiki Zivr by hmdbyov) ksi il apayev (indiki Tbriz) ksinin ksimsindki mktbqdr khn binasnda yerln AXC qrargahnda idi. 20 Yanvar qrnndan sonra qrargahla big redaksiya da dadld, onun mlak mhv edildi. Ara sakitlndn sonra Azadlq akademik amil zizbyov ksind ayrca binaya kd. Eliby iqtidar zaman qzet Ncf Ncfovun, Firidun Clilovun v mnim xsusi syimizl Xaqani ksindki indiki binas verildi. 23 11-17 yanvar 1990-nc il aid qeydlri hyat yoldam Nail xanm Tahirzad yazb. Azadlq redaksiyasndak grgin i mn qeydlr aparmaa imkan vermirdi. 24 Bu frman Azrbaycan KP MK brosunun 14 yanvar iclas (burada A.Girenko v Y.Primakov da itirak edib) v Azrbaycan AS RH-nin .Vzirovun gstrii il arlm yetr-saysz 15 yanvar iclas sasnda qbul olunmudu. Bu haqda geni mlumat almaq n O.B.Sultanovun 80-ci illrin sonu, 90-c illrin vvllrind Azrbaycanda siyasi mbariz kitabna (78-80-inci shiflr) baxlsn. 25 Xanlar RPK-n?n I katibi. Qorbaovun kmkisi ahnazarovla yaxn mnasibtd olduu deyilirdi. 26 Yanlmramsa, Sbuhi bu mliyyatda mhm rol oynayan Xanlar cbhilrinin ncllrindn biri li Nadirovun bacs oludur.

27 Naxvan MSSR AS fvqlad sessiyasnn bu qrarn Trkiy Cmhuriyytin tqdim etmk n sessiyada Eldar brahimov, Yadigar Babayev, Slhddin kbrov, li amilov v Aydn Qasmovdan ibart, ran slam Cmhuriyytin tqdim etmk ns Tahir liyev, Ramiz Axundov, Sahib Axundov, Krblay Muradli v Qrib Allahver-diyevdn ibart nmaynd heytlri yaradlmd. 28 Azadlq qzetinin. 29 ndi Ayna qzeti ba redaktorunun mavini olan Rauf Mirqdirov. 30 ndi Yeni nsil ?urnalistlr ?irliyinin sdri olan Arif liyev. 31 ndi Turan agentliyinin mkda olan ahin Hacyev. 32 Ncf bydn 20 Yanvar gecsi harada olduunu soruan Hrriyyt qzetinin (22-27.1.1997, N:3) mxbiri onun cavabndak Bilcrinin yerin Bayl gstrib; bu, yanldr. 33 ndiki 20 Yanvar. 34 N qdr ki sizi ldrmmiik, qan!. 35 ndiki irvan kafesinin yerind. 36 Qorbaov, sn bizim uaqlarn qatilisn!, Qorbaov qatildir!, Qanl Qorbaov, sn clladsan!, Sovet ordusu faist ordusudur!, Rdd olsun Sov KP!!!, Ba baksn, z clladlarn ydr!. 37 SSR-siz v Sov KP-siz azad Azrbaycan, ox yaa!. 38 Sov.KP-nin demokratiyas . 39 Qadaan saatnn gtrlmsini tlb edirik!, Azrbaycan xalqnn cismn mhv edilmsini dayandrn!, Sovet xalqna yanl mlumat verilmsini dayandrn!. 40 Silahsz adamlar glllyn orduya ar olsun!, Biz analar baksnlr ordusunun Bakdan xarlmasn tlb edirik!. 41 Mixail v Raisa Qorbaovlar qatildir!, Beynlmill Baknn qadnlar, BAKSNLR hrdn xarn!. 42 Mracit. Qorbaovun baksnlrin. Siz minlrc gnahsz, dinc azrbaycanln ldrmsnz. Xalq Qorbaov genositini unutmayacaq! Suveren Azrbaycandan linizi kin!. 43 Yerst nqliyyat ilmirdi. 44 Rus ordusunun clladlar. Sizi canavar doub, ana yox! Siz analarn gz yana gr cavab vercksiniz! Qorbaov, sn clladsan, sn yalansan, sn yenidnqurmann dmnisn, Qorbaov, snin llrin mnim xalqmn qanna batb. 45 ox tssf ki, mstqilliyimizin bu cr qanlarla ld edildiyini drk etmyn bzi polis iilrimiz indinin znd d frqin varmadan sovet nianlarn gzdirirlr. 46 Meyitlrl bal v qazarmada vuruan sgrlr haqqnda deyilnlr sonradan tsdiqlnmdi. 47 ctimai dfn komissiyas qbirlr qazmaq da daxil olmaqla dfnin btn arln z zrin gtrb v hidlrin qrxnadk onun zvlri hidlr xiyabannda sl vtnprvrlik nmunsi gstrrk tmnnasz xidmt ediblr; hidlrin qrxlndan sonra komissiya zn buraxb. 48 Arif liyev, Mehman liyev, Zaur Akifolu, Rauf Mirqdirov. 49 Bir mddt sonra onlarn oxu biletlrini geri gtrd. 50 Mhur fotoreportyor. O vaxtlar, yanlmramsa, zvestiya qzetind ilyir v CNN agentliyi il d mkdalq edirdi (Moskvada Eduard kimi d tannr). Yanvar hadisl-ri haqqnda hqiqtlrin dnyaya yaylmasnda onun birbaa hadis yerlrindn kib gn-drdiyi foto v videomateriallarn mhm rolu oldu. Hmin rfd o, Azadlq qzetini d fotolarla tmin edirdi. linizd tutduunuz bu kitabn cildind istifad edilmi fotonun mllifi d odur; hmin foto Azadln ikinci saynda drc edilib v mkafata layiq grlb. 51 Mrhumlarn ald Xlor-zvi Sintez nstitutu (Sumqaytda yerlir). 52 19 yanvardan sonra bu, televiziyada ilk verili idi. 53 Bu szlri televiziyada diktor demidi. Bir az nc komendantn mlumatn oxuyarkn aan polkovnikdn zr istnilmsi sl hqart idi. 54 Sonralar Azadlq qzetinin mxbiri olan tannm jurnalist Tapdq Quluyev (Fr-hadolu) indi Turan agentliyinin mkdadr. 55 Beynlmill eri il. 56 Komsomolskaya pravdann 30 yanvar saynda L.Nikitinskinin Tlfat vardr... adl geni mqalsi verilib (Kommunist 1 fevralda trcm edib). 57 Qorbaov .xlnn xahiini nzr ald v ox kmdn Yazova hqiqtn d maral rtbsi verdi! 58 Burada radiodan gtrln qeydlr qsaca verilib. Mracitin dqiq mtnini (Azrbaycan xalqna, dnyann btn demokratik qvvlrin, BMT-nin ba katibi Peres de Kuelyara mracit) blfz byin Bu mnim taleyimdir kitabndan (Bak, Gnclik, 1992, 194-197-ci shiflr) oxumaq olar. 59 ox zabke ermni xalq ox cncl ermni xalqdr. 60 Ada sessiyasnn materiallar ayrca blleten klind (68 shif) nr edilib.

KNC BLM DKL. LN XALQI 16 fevral 1990. EA-nn sas binas, ikinci qat. Mavir (AXC - KP) Saat 15.30. tiraklar: Yusif Smdolu, Vurun yyublu, Dilar liyeva, Firidun Smndrov, sa Qmbrov, Pnah Hseynov, blfz liyev, Sabir Rstmxanl, smayl xl (AXC-dn). Qurban Xlilov, Kamran Rhimov, Urxan lkbrov, Adil Hacyev (KP-dn). *** Qurban Xlilov: Mn DQMV-d XK-nin leyhin olmuam. 1926-dan partiya zvym. styirik ki, Xalq Cbhsi il shbt aparaq. Mtllibov deyib: Plenumdan sonra 50 dqiq Qorbaovla shbt etdik. DQMV mslsini xsusi qoydum. Dedim ki, Azrbaycan xalq irisind sizin nfuzunuz yoxdur; bu nfuzu qaldrmalsnz. Siz bu vziyytd kmk etmsniz zmz etmliyik. dzlms istefa vercym. Qorbaov deyib: Bu sessiyada bu msl qti hll olunacaq. Yanvarn 18-ind Qorbaov iclas etdi. 4 respublikadan, hr respub-likadan da 6 deputat, Azrbaycandan mn d itirak edirdim. Biz n istyi-rik? ndiydk n olub - olub. ndi xalqn halna qalaq. Hammz bir nq-ty vuraq. Mn 50% XC-dym, 50% hkumtd, partiyada. .xlnn sualna cavab: Mtllibov deyib ki, mn he ksi tklik-d qbul etmycym - btn bro zvlri il bir yerd; sonra ayr shbt olmasn. Sonra Qurban Xlilov dedi: Btn AXC adndan qrara almdlar ki, Hsn Hsnov I katib olsun. Daha sonra Q.Xlilov Mrkzi Komit qarsnda 18 yanvarda grd-yn dand: KP-dn murdar partiya yoxdur. MM yaradlb. Mrkz Vaqif Hseynovu I katibliy mslht bilir, o, Vzirovdan da pisdir. Hsn Hsnov I katib olmaldr. Biz grk Ali Soveti l keirk. (Sonra milisin ermnini - Aqanyan tutmasn, onu milis risinin buraxmasn, tyyar il gndriln hmin ermninin tutulub AXC-y th-vil verilmsini dand). smayl xl: Mtllibov da, Hsnov da qollarn rmayb ilmk istyirlr, araya girmk istynlr var. Vremya da dedi ki, 49 yal Hsnov proqram irli srb; bunun znd d ns var. Q.Xlilov: 113 MK zv plenumda itirak edirdi. Lehin - 82 nfr leyhin - 31 Mtllibova Lehin - 31 nfr leyhin - 82 Hsnova Vurun by: Kimin I katib olmasnn dxli yoxdur - he biri mstqil adam deyil. .xl: AXC ad il pis ilr grrlr. AXC-y iki cr mnasibt ola bilrdi: tank, razlq. Onlar da hiss edir ki, xalqa arxalan-madan he bir i grmk olmaz. Grb mslhtlmk istyirlr. Mrkzi Komitni d dndrn birincisi hrbi vziyytdir, onu hans kild hll etmkdir. Hrbilr gedndn sonra vziyyti kim boynuna gtr bilr? Rhbr-lik ehtiyat edir, KQB, DN ehtiyat edir. Demli, onlar qounun qalmasn istyirlr. Birinci problem budur. kinci problem respublikada btn ilrin demokratikldiril-msi. Rvtxorlar var. Ali Sovetd he olmasa 30-40%-in yenilmsinin trfdaryam. Sz sz sykk olmaldr. Moskva sessiyasnda deputatla-rmzn dyknliyi he olmazsa mslnin mzakirsin gtirdi xar-d. Bu problemlr cavab vermy hazr olun, z problemlrinizi d fikirlin. Kamran Rhimov: Rayonlardak vziyyt hammz narahat edir (r-vtxorluq v b.). (Vurun by sa by pldayr ki, bunu o adam sylsin ki, z Naxvanda tmiz ilyib). Vahid cbh yaradlmaldr. .xl: MK aparatnda dyiiklik gedir. Son grd xalqa dxli olmayan adamlar danrdlar. Y.Smdolu Qurban Xlilova sual verdi: Siz bu partiyann1 humanist-liyin inanrsnzm? Cavab: Danqsz.

Y.Smdolu: Biz d bu partiya mahiyytini dyidiyi n onunla btn laqni ksirik. Faist partiyas olduuna gr onun sralarn trk edib sabah onu tanmam hans xlaqa sar? (Pnah, Dilar xanm v baqalar ayr-ayr adamlarn partiya de-mk olub-olmamas haqqnda mbahisy girdilr). sa Qmbrov: Partiyan mzakir etmirik - o, Lenin dvrndn cina-ytlr balayb. Btn illziyalar itib. zmz mdrik gstrib dana balaya bilrik, son 1 illik tcrbmizdn imtina edrik. Vzirova da inanrdq. Son plenumda Mtllibovun Ali Sovetin qrarnn adn kmmsi, son biabr gr onlarn mvqeyini gstrir. Xalq Cbhsi mzakiry qoulur, ancaq onun nmayndsi itirak etmir. Respublika rhbrliyi zn arxayndrsa televiziyada mbahis edk. Dalq Qaraba bombas ortaya qoyulub ki, istniln vaxt Azrbaycan partlatsn. Srhd mslsi, rayonlarda xalq zorakla mcbur etmk Bakda camaat qzdrr. Hkumt kskin dananlarla dana girir, silah vercyini deyir, DTK xtti il ermni qrnlar tkil edir. Mqsd Azrbaycan xalqn qorxutmaq, Yazovun dediyi kimi, AXC-nin strukturunu datmaq, baqa respublikalara drs vermk idi. Qorbaov erm-nilr borcunu myyn drc qaytard. Rhbrlik xalq ikiqat qul etmk istyir: z quldur, bizi d parala-maq, znn qulu etmk istyir. Biz buna getmycyik. Bizc, Moskva biziml danq aparmaq n hl Mtllibova icaz vermyib. Konkret olaraq qounun xarlmasnda dana gl bilrik. F.Smndrov: Biz asayii z zrimiz gtr bilmrik. Orqanlara taprq verilmlidir ki, sakit olun. zizbyov rayon milisi haray qald-rb ki, ay camaat, gldilr. Bak kndlrind qrnn qaban Krblay likram alb. sa by: Biz sakitliy tminat ver bilmrik. KQB-nin ns trtm-ycyin inana bilrikmi? kincisi, Qorbaov sz ver bilrmi ki, Moskvada yhudi talanlar olmayacaq? Qorbaovun da itirak etdiyi ermni qrnnda 38 adam ld. Ancaq qoun girnd yzlrc adam ld. Htta yeni qrn olsa da bu lnlr qdr olmaz; demli; ordunun burada olmas sabitliy xidmt etmir. Sonra - hans bro il grk? Mtllibov, Hsnov v Polyani-konun da li qana batb. Sabir Rstmxanl: Polyaniko il Volskinin DQ mslsin mnasi-bti eynidir. Rhbrliyin i slubu dyims onlarla danmaq olmaz. Bu gn Pravdada, Kommunistd olan yazlar da bunu gstrir ki, Vzirov xtti davam edir. Azrbayan KP MK brosu zvlrinin hams istefa vermlidir - xsi lyaqtlri varsa. Kooperativ XC-lri yaradlmas DTK-nn iidir. Qurulan blokada simvolik idi. (By: Piket idi). (.xl: Yazov deyib ki, biz Azrbaycan lazmdr, azrbaycanllar yox). Dana o vaxt getmk olar ki, onlarn smimiyytin inanaq. Dnn hrbi prokurorla shbtd d dedik ki, ordu gets qayda-qanun yaradarq. 13-14-nd Bakda qrn olanda hrd 12 min daxili qoun hisssi vard. Vzirovun bir klmsi bs idi ki, qoun qrn sakitldirsin. Vzirov deyib: Ne toropites, pust rezvts.2 (Bunu Y.Smdolu dedi. Onda maqnitofon yazs var). .Qmbrov: Mtllibov indiydk olan cinaytlrdn imtina ed bi-lr, ancaq bundan sonrak btn cinaytlr xsn cavabdehdir. Sabir: Yen o ssenari il gedirlr ki, rhbrlikl xalq arasnda gr-ginlik qalsn, yen bir mddtdn sonra xalq istefa tlb etsin, yen qr-nlar trdilsin. Dilar xanm: Ttildn baqa silahmz varm? Adil Hacyev (dbiyyat Fondunun direktoru): Rhbrlik sizinl g-rmk istyir. Hazrlab onlarla grmyiniz mslhtdir. Y.Smdolu: eytan da Azrbaycan xalqna xeyir vermk istyirs onunla gr bilrik. .xl: N qdr ki rhbrlr Moskvadan asldr, onlar ily bilmyck, onlarn mr daha az olacaq. Bel gr ehtiyac duyuruqsa gr gedk. Y.Smdolu: Mn hr axam Yerevanla telefon laqsind olur, EH il danram. .xl: Mslhtdirs gedk, grk. Q.Xlilov: Respublikada oxlu cmiyytlr yaranr. Blk onlarn da nmayndlri il grlsn? .xl: Xalq zn itirib. Bir tkdn yapmaq istyir. O tk d Xalq Cbhsidir. K.Rhimov: Qar-qarya durmaq dvr deyil. blfz by: Shbtdn qamrq. Hr eydn qabaq fvqlad vziyyt lv edilmlidir. Moskvada bunu hll edib glmlidirlr. (.xl: Qorbaova inanmram).

Bu mslni hll etmk n gr bilrik. Qoy i olsun ortada. grcyiks grk. Mrkz biz qardr. Biz: MK, NS v AXC Mrkz qar birl bilriks grk; bir-birimizi tqsirlndirmmliyik. Mtllibov sz vers, milis idarsi sz verms vziyyt qarar. Shbtin mvzusunu dqiqldirmliyik. Xlil Rza kimi meydanda da-nb (X.Rza olmayb blfz olsun) sonra dalndan qaanlara qar srt olacaq. Rusun taleyi bizdn asl deyil. .Qmbrov: Prinsipc grn leyhin deyilik. By: Bro orqanlarn yerin z zrin msuliyyt gtrmlidir. *** Bu gn Azadlq radiosunda Mehdi Mmmdov dedi ki, mn Moskva universitetind Yakovlevin (Siyasi Bronun zv) shbtind olmuam. O bildirib ki, tkc Sumqaytda bir ne mssisnin ilmmsi SSR-d 600-dn ox fabrik-zavodu dayandrb. Bugnk Pravdada A.Qoroxov v V.Okulovun Cbh kim qar durur? mqalsi xb.3 Bu sl kommunist ruhlu yazda AXC-y quduzcasna bhtan v hcumlar, thqirlr ba alb gedir. (Htta Cbh szn lala drnaq arasnda yazrlar). Bel cmllr var:Biz yolun knarnda mant kassasnda ilyn bir qadnn yandrlm evini grdk. AXC n pul ya bilmdiyin gr bu cr czalandrlmd. (Bel yerd deyirlr ki, yalan-nn atasna min lnt! - .T.). Adamlar artq drk etmy balayrlar ki, AXC n demkdir v onun arxasnda kimlr durur. Azrbaycan snaq meydandr, ekstremistlr qanuni hakimiyyti devirmk sullarn burada snaqdan xarrlar.... 17 fevral 1990. Kondisioner zavodunda AXC dar Heytinin zvlri Vurun yyublu, Pnah Hseynov v Hikmt Haczad il gr Zavodun 10 min iisi var. 2 nvbli i gedir. ndi ttildir. Pnah Hseynov: Bhrandan x yolunu i balamaqda grrlr. Guya i balasaq orduya bhan qalmaz. Ancaq bel deyil - rhbrlik deyir ki, qoun xsa yen ara qara bilr. ndi ermnilr yoxdur; ruslar, yaxud Ermnistandan glmlr bhan ola bilr. AXC tkilat qurumunu datmaq xtti davam edir. AXC-nin respublikada vziyyti sabitldirmk n tdbirlri: 1) Sessiya arlmal v seki gn bildirilmlidir. Seki n yax kampaniya hazrlanmaldr. 2) Ktlvi mlumat vasitlri demokratikldirilmlidir. 3) Vziyyti qardranlar czalandrlmal, onlar orqanlar ara-dan gtrmlidir. Bunlarn hyata kemsi ns ordu gtrlmlidir. Moskvann ordunun burada qalmasnda mara ndir? Fikrimizc, onun mara yoxdur, nki SSR-d hl he vaxt bir ay ttil olmayb. Respublika rhblrliyi indiydk AXC il grmk n he bir mli addm atmayb - Moskva ona icaz vermyib. Demli, onlarn grgin-likd mara var. Yazovun,4 Bakatinin,5 Kryukovun6 2 mavininin burada olmas onu gs-trir ki, tkc Azrbaycan qurban verilmyib. ran v Trkiyy girmk n d bhan grkdir. AB il SSR maraq dairlrini bldrblr. AB artq fqa-nstan mcahidlrin yardm dayandrb. Demli, rqi Avropa bizdn gedir, ran, Trkiy, fqanstan is SSR-nin tsiri altna dr. ndi AXC xalqmz bu byk davadan sa-salamat xarmaq istyir. Ttil yegan silahmzdr. Xalq mharibd 5 il tr yeyib dolanb. Xalqmzdak bu qeyrt bizi d heyrt sald. Sessiyann nticlrini, xard qrar II gn mzakir edcyik (sat 11- qdr). dar rhbrlri d hrkt glms iimiz tin olar. AXC ttil armayb. Ttili xalq z edib. Biz bu ttili mdafi edirik. He olmazsa I gn respublika, deputatlarmzla hmry olmaldr (yni ttil davam etmlidir). Suallar verilir. Cfrov Aft (AXC Nrimanov rayon H zv): Tutulanlara cza verilmsi sonradan byk flakt gtirib xarmazm? Pnah by: Bakda tutulanlar mhkm dyblr. Respublika prokuror-luu he bir cinayt ii qaldrmr. Elektrotamp zavodu XC zv: Qorbaovun son sessiyada olmamasna mnasibt? Mrdkanda meyitlrin xmas dzdrm? Pnah by: Adtn sessiyan Lukyanov aparr. Meyitlrin xmas, deysn, ayidir. Bakya 5 min yeni qoun, arpay glir. Ola bilr ki, khnlr xr, yenisi glir. Yox, khnsi xmayb yenisi glirs, demli, mhariby hazrlq gedir. Sual: Etibar Mmmdov haqqnda fikriniz? Cavab: Qarda 4 gn qabaq Moskvadan glib. 57-ci madd il ittiham olunur, vkil tutublar. Hl vkill gr imkan verilmyib.

Pnah by: Etibar Cfrov 19-undan 20-sin ken gecki vziyyti videoya kib, Si-En-En verib. Hmin gn axam (20-si) btn Avropa hmin kadrlar gstrib. Sual: Moskvadak sessiyann xaraca qrara mnasibtiniz nec olacaq? Pnah by: Qrar maraql deyil. Deputatlarmz, onsuz da, sessiyadan yarmq qaydacaqlar. *** Tacikistanda lnlr 1 dqiqlik skutla yad edildi. Dostum Qorxmaz Mmmdov deputatlara, AXC H-n yazd mktubu oxudu. (Direktor dedi ki, burada yalnz Nrimanov rayonunun zvlri topla-nb, onlar danmaldrlar). Kollektiv d byndi. Vurun yyublu: Asaqqal dedi ki, bura uaq-muaqlar yb. Mn elmlr namizdiym. 1) Ordu burada qaldqca cinaytlr tryir. Bu gnlrd sgrlr bir qz zorlayblar. Taksini glllyiblr v s. 2) Fvqlad vziyyt z qanunsuzdur. AS qounu xarma tlb edib. Zaqafqaziyadan 5.000 silah ylb - 200- Grcstan v Azrbaycandan. Hans silahl qvvdn danmaq olar? slam amili d a yalandr. Fvqlad vziyyt hkmn gtrlmlidir, yoxsa baqa blalar bizi gzlyir. Dubinyak biziml grnd bir sz deyir, jurnalistlrl grnd baqa sz. Bir ne gn qabaq 18 lknin jurnalistlri il grd yapon jurnalisti dedi ki, Dubinyak bildirib ki, AXC-d salam qvv yoxdur - onlar biziml dialoqa girmk istmir. Mn dedim ki, o boyda general ikizllk ednd n dey bilrm? Qorbaov da ikizllk ednd general niy qnayaq? Birisi: Asaqqallar asaqqal deyil, onlar itatkardr. AXC bugndn ox radikal olmaldr rhbrlikl he bir dialoqa girmmlidir. Vurun by: Dialoqa girilmlidir. Aldanmamaq baqa msl. Bir zavod direktoru: Qorbaovun biz mnasibti pisdir. z yaramz zmz balamalyq. Lap sessiyann nticlrini III gndk gzlyk. gr bir ntic olmasa ilmliyik. Fhl ona cavab verdi: Niy biz ac fhllr acla tab gtiririk, siz zavod rhbrlri i xarmaa arrsnz? Baqa fhl: Mn el glir ki, siz burada kimdns i xaq sz-n eitmk istyirsiniz. Mn betonuyam. Plam sataram, dolanaram, ancaq hidlrin qann batmaa qoymaram. Etibar Mmmdov hquqa7 bir tlb qbul etdirib pul qazana bilmzdi, ya blfz liyevin dolanmaq imkan yoxdur? Bs siz rhbrlr niy i arrsnz? Niy yuxarlara tlb vermirsiniz? Direktor: Mn burada oturan polkovnik faist demim. Yeri g-lnd biz sizdn d qeyrtli tlblr irli srrk. Aamal Sadiq: Vuruu sinfi vurua evirmmliyik. Yeni bole-vizm hazrlayrsnz. Yerli brokratiya il vuruman uzaqda duranlar da hazrlayr. Onlar bunu istyir. Xalq z-z il vurudurmaq istyir-lr. (Yerdn:Sa ol!). Hikmt Haczad: AXC xaricl laqlr saxlayr. O vaxt Etibar Mmmdovla Leyla Yunusova bu il mul olurdular. Bizi qabaqca xaricd tandlar, sonra burada. Ayn 22-si - 23-nd Riqadan zng vurdular ki, Baltik uras sizinl mslhtlmk istyir. Dedik ki, ermnilrl danarq, ancaq Qaraba mslsi olmasn. Qaqnlar, informasiya, digr humanitar msllri mzakir etmy raz olduq. 70-dk jurnalist vard. AB-n 2 peyki danqlar izlyirdi. Biz danqlarn nticsin inanmrdq, ancaq Azrbaycandak vziyyti xaric baa salmaq istyirdik. mlli-bal arxivimiz vard (ora apar-lan). I gn Baltik uras il mslht keirdik. Onlar ilk df AXC il zbz durdular. Onlar grdlr ki, biz he d irtica deyilik. 2-3 saat 70 jurnalist mtbuat konfrans verdik. ox hazrlql idilr. Hqiqti dedik: AXC xalq dinc, demokratik sekilr aparrd, bunun qars-n aldlar. Btn SSR-nin qeyri-formal mtbuat burada idi. Biz dedik ki, AXC he vaxt qrna armayb. Dedik ki, Azrbaycan-da da, Ermnistanda da olan btn qrnlar pislyirik. Bu, ox yax qarland. Sabah gn ermnilr gldilr. Onlar da mtbuat konfrans verdilr. Bizi buraxmadlar. Jurnalistlr xb dedilr ki, onlar zlrini nedip-lomatino, prmolineyno, qrubo8 aparblar. Deyiblr ki, Naxvan, uan blokada etmmiik, Ermnistanda he bir azrbaycanl lmyib. 200 min nfr z xouna Ermnistandan xb. Zorakl pislmk maddsi olan sndi imzalamaqdan qtiyytl boyun qardlar. Saat 7-dn 11-dk gzldik. Saat 3-d (gec) Baltik u-ras onlar divara diryndn sonra kommnikeni imzaladlar (deyiblr ki, sndsiz buradan xa bilmrik). Sabah gn tkbtk grdk. Liderlri Aot Manuaryan dedi ki, Qaraba mslsindn yorulmuuq. Onu n siz vercksiniz, n d biz ala bilcyik. Zmant verin ki, oradak ermnilr he n olmayacaq. Dedik ki, biz millti deyilik. Sonra Z.Balayanla S. Kaputikyan pislmy baladlar. Dedilr ki, onlar istyirlr xaprst - mslman davas salsnlar. Sonra smimi shbt oldu. Telefonlarmz verdik.

Axam yen 7-d grnd grdk ki, msl tamam baqa crdr. Dedilr ki, Yerevandan telefonoqram glib ki, Xanlarda podpolkovnik Yuri Vladimirovi v Xanlarn icraiyy komitsinin sdri Kamo v Azad knd-lrini krmk istyirlr, AXC bu il muldur. Biz Bakya zng vurub yrndik ki, ayidir. Byanat verdik ki, yalan xd, olubsa da pislyirik. Dan davam etdirmy hazrq. Btn Baltik uras bizimldir. Brazauskas Bakya qoun girmsin etiraz edib. Sessiyada bunu pislycklrini dedilr.Hmin gn Vilns getdik. 140 tkilat birldirn MADO btn tutulanlarn, o sradan Etibar Mmmdovun buraxlmasn tlb etdi. Pribaltikada bizim mt-kkilliyimiz byk rol oynad. Sual: Qazaryan AS RH- mavin seilib. AOD9 ndir? Cavab: AOD-la Qaraba komitsi eyni eydir. Onlarda da hr bir yana km var. Birisi: Bu gn mumi nticy glmliyik. Bu gn ttil edn oullar sabah sakitliyi d qoruya bilr. Aydn Mmmdov10 deyir ki, qoun xandan sonra Azrbaycanda vtnda mharibsi olacaq. Niy zmz zmzdn xoflanrq? Mn he yerd silah grmmim. Hans silahla mharib edcyik? Mn el glir ki, rhbrlr bilir ki, xalq ondan Qaraba tlb edck. O is cavab ver bilmycyini grrk qounu burada saxlayb. Rhbrlik AXC il dana girmlidir ki, qounu xarma mzakir etsinlr. Podpolkovnik Mixaylovski (Nrimanov rayon hrbi komendantnn siyasi hiss zr ris mavini zampolit). Direktor yekunladrd. (Sz uzun-uzad frladb i xarmaq zrin gtirdi). Nrimanov RPK-nn I katibi: Dubinyak Moskvadadr. Sabahdan Bakda komendant baqas olacaq. DQ-da milis risi ermni yox, Kovalyovdur. Aptek iisi d hbs alnb Azrbaycanla laq saxlamaq stnd. Biz he ksi i armayacaq, hr z istynd xar. 18 fevral 1990. Bugnk Kommunistd fqann Anlalmazlq burulannda yaz-snda SSR AS-nin III sessiyasnda Yanvar facisinin Azrbaycanla Erm-nistan arasnda mnaqinin bir qolu kimi mzakir edilmsi rfsind bzi deputatlarn fikri verilib. Boris Yeltsin deyir: Bak facisi ba vernd mn Yaponiyada idim. Eitdiyim inanmadm, bu, ala-smaz v qorxu-lu bir tdbirdir. Suveren respublikann konstitusiya hququ kobud kild ayaqlanmdr. El hmin gn mtbuat iilrini yb msahib verdim. Sovet Ordu-sunun fqanstandan sonrak bu mlini qzbl lntldim. ... Bu, n ciddi kild ittiham olunmal, z siyasi qiymtini almal, gnahkarlar czalanmaldrlar. Bugnk qzetdki DQMV-d mlumatnda yazlr: Uzun srn fasil-dn sonra Adam Stepanakert - ua marrutu, Fzulidn Hadruta, Mardakert-dn Mirbir ken marrutlar zr gedi-gli yenidn alm, Martuni - Adam yolu brpa edilmidir. (Bu id fvqlad vziyyt rayonunun hrbi komendant, general-mayor, ermnilrin sonralar ldrmk istdiyi V.N.Sa-fonovun myi olub - .T.). Balam dialoqa (hrbilrin DQMV-nin ha-lisi il dialoquna - .T.) ekstremistlrin fitnlri, xsusn Ermnistann Gorus rayonunda trdiln fitnlr mane olur. Orada bu yaxnlaradk qadaan saat qoyulmam, fvqlad vziyytin elan edilmsin is, nec deyllr, onun rhbrliyi etinasz qalmdr. Fvqlad vziyyt qonu respublikann Meri rayonunda da ttbiq edilmmidir, hrnd onun razisindn ken Azrbaycan dmir yolu sahsinin davam edn blokadas nticsind buna ehtiyac vardr. mumn respublikada xbri: Bak hrind snaye mssislrinin 30%-dn oxu ilmir. Respublikann bir sra digr hrlrind mssislrin ksr hisssi dayanmdr. Yanvarn 18-dn bri itki 547,6 milyon manata brabrdir. 19 fevral 1990. Azadlq radiosu AXC h-nin qrarn oxudu (Y.Smdolunun ssi): 1) Azrbaycanda ham Sov.KP-dn xmaldr. 2) Azrbaycandan olan SSR Ali Sovetinin deputatlar mandatlarn thvil vermlidirlr. 3) Azrbaycandan olan Sov.KP MK zvlri istefa vermlidirlr. 4)..... Vzif sahiblri istefa vermlidirlr. AXC bunlarn hyata kemsin alacaq. *** Bu gn SSR AS-nin Milltlr v ttifaq Sovetlrinin birg qapal iclasnda bizim mslmiz mzakir olunub. Yarmq qalb.

20 fevral 1990. Bu gn Bak qrnnn bir ay bitir. Dnn qar yad. Bu gn d brk soyuqdur. El bil, hava da matm saxlayr. Azadlq radiosunda Fzail by Rhimolu (Aamalyev) bildirdi ki, SSR AS-dki qapal iclas bizim deputatlar trk ediblr. Bunlar Yazo-vun hyaszcasna xlarn etiraz olaraq zaldan xblar. Zalda vur-tut 6 deputatmz qalb (Mtllibov, Qafarova, nefti Qurban Abbasov, raykom Vli Mmmdov, Barueva v Heydr sayev). Deputatlarmz trdiln cinaytd Qorbaovu, Yazovu v baqalarn gnahlandrrlar. Onlarn czalandrlmasn tlb ediblr. Ermnilr ortala blokada mslsini atblar. *** Bu gn Azrbaycan radio v televiziyas dflrl Azrbaycan v rus dillrind Mtllibovun sessiyadak xnn mtnini verdi. Bu mtn zlynd yaxdr - Dalq Qaraba hadislri obyektiv thlil olunur, onun sbblri alr. dzgn gstrilir. Ancaq Mtllibov Azrbaycanda ba vern hadislri btnlkl Dalq Qarabala balayr v slind rus qounlarnn Bakya girmsind balca sbbin milli kimlr oldu-unu tsdiqlyir. O, he bir siyasi hrakatn adn kmir, xalqn suve-renlik arzularna toxunmur. Fvqlad vziyyti gtrmyi tklif ets d qadaan saatn saxlama mslht grr. (Qounlarn xmas ona srf etmir). *** Bu gn deputatlarmz Moskvada xarici v Sovet jurnalistlri n mtbuat konfrans veriblr. Zaman proqram deputatlarmzn zal trk etmsi haqqnda he n demdi - guya he bel ey olmayb. Qorbaov zn el gstrmy alr ki, deputatlarmzn hrktini sanki he vecin d almr. Ancaq o, grsn, sonadk bel soyuqqanl olma bacaracaqm? Yqin ki, bu soruya cavab 5 gndn sonra ala bilrik. Bel ki, Zaman bildirdi ki, bu gn AS bel qrar xarb ki, Moskva, Leninqrad v ttifaqn bir ox hr-lrind keirilmsi (25 fevralda) nzrd tutulan mitinqi Ali Sovet mslht bilmir. Qayda-qanunu pozanlar, anarxiya yaradanlar ciddi czala-nacaqlar. Szsz ki, bu mitinqlr birbaa Qorbaova qar olduuna gr Ali Sovet onu yasaq edir. Ancaq Qorbaov mafiyas Qdlyan mafiyasna stn gl bilckmi? Grsn, ermnilrin thriki il (Qaraba prezident hakimiy-ytin tabe etmk n) tcili kild prezident olmaa can atan, bu mqsdl nvbdnknar qurultay armaa nail olmu Qorbaova prezident taxtna ylmk qismt olacaqm? Dorudur, Amerika siyastilri onun hl ox gcl olduunu sylyirlr, ancaq onlar mxaliftin d zif olduunu demirlr.gr mxalift onun hakimiyyt nrdivannn bana hyaszcasna drmamasnn qarsn ala bilms (25-ind v sonrak gnlrd) onda SSR tarixind kinci Stalin (daha qanl, daha dhtli, daha hiylgr v daha amansz Stalin) - Qanl Mixail meydana glckdir v SSR adl bir funtli imperiyann can vermsin sbb olacaq bu avantrst cllad Azrbaycan v baqa mslman xalqlarnn bu imperi-yann cmdyi altnda zilib mhv olmasna alacaqdr. Xalqmz nyin bahasna olursa-olsun almaldr ki, he bir ermni toruna dmsin, Qorbaovun zhrli xncri il mhv ediln byk imperiyann cmdyinin onun stn yxlmasndan zn qoruya bilsin. Dorudur, bu, olduqca tin baa glck - xalqmz beynlxalq ld hazrlanm ermni xyanti-nin torundan yaxa qurtarmal, bu torun hrmklrindn birin evril-mi Qorbaovun torundan qurtulmaq n son drc all davranmal, ninki daha byk qrndan qorunmal, hm d Qaraba, Naxvan, Gnc-ni... znd saxlaya bilmlidir. Qars, rzurumu Trkiydn qoparmaq eqi il dnya imperializminin himaysi altnda hyata keirmy (z d ox uurla) balad plann qarsn alma, yaxud, n az, bu plann biz aid flakt blmsindn zmz qraa kmyi bacaracaqm? Mnc, bu olduqca mrkkb suala Azrbaycan xalq indiki halda 2 rtl tsllive-rici cavab ala bilr: 1) Qorbaov - ermnilrin lind onlarn btn tlblrinin icra-sna evrilmi bu amansz xalqlar dmni, demokratiya cllad tez-likl z xalq trfindn uzaqladrlsn (buna umud o qdr d ox deyildir; Qorbaov el hakimiyytprstdir ki, taxtdan l kmmk xatirin istnilinc qan axmasna raz olacaqdr); onun yerin bir all, imperiyann mnafeyini gdn bir xs gls ermnilrin cilovunu bir mddt ya bilr v biz d sakitlik qazanarq. 2) Azrbaycan xalqnn tarixd he vaxt olmam sarslmaz, sx birliyini yaratmaq saysind Vazgen - Qorbaov - Bu - Mitteran - Teter - Papa II Pavel ohan ittifaqna qar durmaq mmkndr. El birlik yaratmalyq ki, Azrbaycan KP MK-nin I katibi d, AS-in sdri, NS-nin sdri, raykom katiblri, idar balar... da hams xalqn szn desin, AXC il eyni mvqed dayansnlar. Bel birliyin yaradlmas xalqn taleyinin hllind n mhm rol oynayacaq. Btn blalardan sa-salamat xb-xmayacamz daha ox Qorbao-vun hakimiyytd qalbqalmamasndan yox, mhz xalqmzn yekdilliyindn asl olacaqdr. Deputatlarmzn sessiyan trk etmsi bu yolda ilk ciddi addmn atldn sylmy umud verir. slind el Mtlli-bovun x da onun nzrind inqilabi bir eydir. Yqin ki, onun bizimkilmsindn ox ey asl olacaqdr... ***

Azadlq radiosu bu gn Bill Kellerin 18 fevralda Nyu-York tayms qzetind xan Bakda vziyyt mqalsinin trcmsini verdi. Yax mqaldir. Los-Anceles tayms qzeti is irin Hanterin yazsn bura-xb. Disiz mqaldir. Burada yalan mlumatlar oxdur (nmayilrd Xomeyninin portretlrinin, Trkiy bayraqlarnn gzdirilmsi), hadislr dzgn qiymtlndirilmir. Hiss olunur ki, mllifin hadislrdn xbri yoxdur, yalnz baqalarndan ald khn mlumatlara bzk-dzk ver-mkl z mlahizlrini bildirib. Dnya radiolar indi Azrbaycann SSR trkibindn xmaq chdin-dn danr. Clilabad, Salyan v b. rayonlarda hbs edilmi AXC zvlri vertolyotlara mindirilib harayasa aparlr. Bakda tutulanlarn bir hisssi d Bakdan uzaqlaragndrilir. Hr iki aya ikst olan AXC zizbyov rayon bsinin laqisi Nsir Aayev vln dustaqxanasndadr. Bakdan Etibar Quluyev (dili Etibar deyil) Azadlq radiosuna zng vuraraq, partbletlri geri almaq meylindn dand. Qorxaqlar tprdklrini yalayrlar. *** Bugndn Azrbaycan Dvlt Universiteti Mmmdmin Rsulzad adna Bak Dvlt Universiteti adlanr. Mirabbas Qasmov ona rektor qoyulub. Los-Anceles tayms qzeti sessiyada deputatlarmzn zal trk etmsindn yazmdr. Qzet bildirir ki, Yazov z xnda azrbaycan-llarn barrikada qurub mqavimt gstrdiklrini demi, lnlri ekstremist adlandrmdr. Azrbaycan deputatlar onun xna etiraz olaraq zaldan xmlar. Vziyyti daha da grginldirmmk n mzakir txir salnmdr. Qzet yazr ki, Bakda lnlr rsmi olaraq 168 nfrdir. Ancaq slind onlarn say daha oxdur. Qounlar Azrbaycana demokratik hrkat bomaq n yeridilmidir. 21 fevral 1990. Shr-shr Amerikann ssi radiosunun (rusca) Ermni mummilli Hrkat balarndan biri Paruyr Hayrikyanla msahibsi verildi. O bildirdi ki, may aynda olacaq sekilrdk Ermnistann SSR-d qalb-qlmamas mslsini mzakir etmk n referendum keirilmlidir. gr qalmaa razlq verils seki bundan sonra olmaldr. Azrbaycanla bal suala bel cavab verildi ki, gr Azrbaycanda demokratik proses gets, insan hquqlar pozulmasa, poqromlar dayand-rlsa biz oradak hrkat da mdafi edcyik. Fikrimizc, ba vern milli qrnda gnahkar hakim dairlrdir, onlar bunu dayandrmal idi. Qarabaa glinc, DQMV adl inzibati blg var. Ancaq bu, rtidir. O, taleyini z hll etmlidir. Azrbaycanda qalb-qalmamas mslsini o z hll etmlidir. str Azrbaycan, istrs d Ermnistan trfindn he bir tzyiq yol vermk olmaz. (slind bu byk demokrat da strtl danak mvqeyind durur). Axam Azadlq radiosunda kinorejissor Qovoruxinin Moskovskiye novosti qzetind drc etdirdiyi (18 fevral) ox dyrli mqalsi oxundu. Bak hadislrini z gzlri il grn sntkar ordunu lntlyir, xalqn suverenlik urunda mbariz apardn yazr, Qorbaova yazm glir deyir. Mqaldn aydn olur ki, rus qounu Bakn almaq n 60 min gll ildib. 12 fevralda Dnbd d fvqlad vziyyt (FV) elan edilib. Orada 19 nfr lb, xeyli adam yaralanb. Hmin gn Frunzed d itia ba verib, ancaq FV-nin ttbiqi n bhan verilmyib. Hr iki respublikann qalxmasna sbb eyni ayi olub - Bakdan gtiriln ermnilr Dnb v Frunzed nvbdnknar ev verilck. Evsiz-eiksizlrin badan ad hr iki hrin halisi zndn xmdr. Dnbd bu, ar nticlr verib. Qorbaov v Sovet mtbuat bu hadislri Baknn ks-sdas adlan-drb. (Xalqmz gzdn salmaq n yeni bir alaq bhan!). Ancaq bir ey maraqldr - iki respublikada eyni vaxtda eyni ayini kim yayaraq halini qaldra bilr? Yqin ki, Qorbaovun bundan qtiyyn xbri d yoxdur... Bu gn uzun mddtdn bri ilk df olaraq Naxvan v Ermnistana qatarlar ilmy balayb. Hrbilr Culfa mainistlrin yolun thl-ksizliyin zmant verirlr. Bugnk Kommunist A.Mtllibovun 19 fevralda SSR AS-nin III sessiyasndak xnn mtnini drc edib. 23 fevral 1990. Bugnk Kommunist Azrbaycan AS RH-nin frmann (22.02.1990) drc edib: 1985-ci il fevraln 24-d seilmi onbirinci ar Azrbaycan SSR Ali Soveti deputatlarnn v 1987-ci il iyunun 21-d seilmi Azrbaycan SSR yerli xalq deputatlar sovetlri deputatla-rnn slahiyyt mddti yeni ar Azrbaycan SSR xalq deputatla-rnn v Azrbaycan SSR yerli xalq deputatlar sovetlri deputatla-rnn nvbti sekilrindk uzadlsn. Bu quzu deputatlar kim ldn buraxar ki?!

Hmin nmrd SSR NS-nin 1990-c il yanvarn 1-dn sonra Azrbaycan SSR-i mcburn trk etmi vtndalara (ermnilr - .T.) yardm gstril-msi sahsind lav tdbirlr haqqnda qrarna etiraz edn Yox, raz deyilik! material verilib. 25 fevral 1990. Kommunist qzetind smayll rayonunun Brovdal kndindn olan bir qadnn (Qhrman anadr) Mni niy aldatdlar? adl yazs verilib. Kenilki vdlr gr, onun olu Azrbaycanda qalb hrbi xidmt etmli idi, ancaq onu Uzaq rq aparblar. Qadn rkparalayan szlr yazaraq deyir ki, mn daha bu yalan dvlt inanmram. Bir azdan glcklr ki, obiri olunu ver, sgr aparaq. Mn bel dvlt oul vermrm. Bu yaz ttifaq orqanlarn, elc d bizim hrbi komissar blfz Qasmovu gzl sciyylndirir. Axam televiziyada Azrbaycan Demokratik Ziyallar Birliyinin (Mtllibovun dostu Nizami Sleymanovun padahn gstrii il AXC-y qar yaratd tkilatn) v ziyallarn itirak il gr keirilib. Mn bu vaxt hrd olduuma gr baxa bilmmim. Deyilib ki, sabah hkmn i xlmaldr. (Yeri glmikn, bugnk Kommunist v baqa respublika qzetlri gstrir ki, respublikann balca snaye obyektlri ilmir). gr i xlmasa SSR hkumti zavodlar balayacaq, skb aparacaq. (Dnnki qzetlrd is Sumqaytdan bel dhtli xbrlr veriblr - bu hrd o qdr zhrli kimyvi madd-lr ylb ki, z-zn yana v yaxud partlaya bilr, bu vaxt Aberon yar-madasnn halisi mhv olar; yegan xilas yolu zavodlarn ilmsidir!). Onlarn iind yegan all danan Kirpi jurnalnn mkda Mmmd by olub; deyib ki, hamnz ilyin deyirsiniz. Bs han il-mynlrin z, AXC balar? Niy armamsnz? Grk onlar n deyirlr? Bura ylanlarn hams ilynlrdir. zmz deyib zmz eidirik. Bu gn televiziyada Moskvaya gedrk bu son hadislrd Azrbaycan xalqnn gnah olmadn sylyrk tbliat aparan xalq diplomatla-r - 7 nfr rus da x etdi. Onlar aqca bildirdilr ki, indi Mosk-vada v Rusiyada btnlkl antiazrbaycan hval-ruhiyysi hkm srr. Grdymz mtbuat v radio mxbirlri aq bildirdilr ki, Azrbayca-nn xeyrin he bir material qbul olunmur. El gcl i aparlb ki, xalq Azrbaycan haqqnda he n bilmir, burada nlr ba verdiyindn xbrsizdir. Bizim dandqlarmza inanmaqlar glmirdi. *** Bu gn SSR-nin 200 hrind mitinqlr keirilmli idi. Qorxuya dn SSR AS, Sov.KP MK v NS xsusi qrarlar xardlar, xalqa mracit edib hdldilr ki, qayda-qanunu pozanlar n srt kild czalandrlacaqlar. Bunun tsiri oldu - Moskvada 30-35 min, baqa yerlrd is daha az adam mitinq xb. (Bakda, Azrbaycann baqa yerlrind bel mitinqlrin keirilmsini AXC mslht grmyib). Xarici radiolar dnn strtl deyirdilr ki, hakimiyyt istefa verm-lidir; buna xoluqla raz olmasa devrilmlidir. Mitinq tkilat-larnn 2-ci fevral inqilab yaratmaq arzusu ba tutmad. Qorbaov onlarn hdsindn gl bildi. Grnr, bu xall cllad hakimiyytdn o qdr d asanlqla l kmyck. Gzlrindn sadizm yaan bu amansz xsin diktator v riksiz hakim olmaq (tcili prezident olmaq n dridn-qabqdan xmas da bunu gstrir) istyi ox bykdr v o bu istyin hyata kemsi yolunda oxlu qanlar tkmy d hazrdr. Bu gn Tacikistan, Qrzstan v Moldovada, iki- gn qabaq is zbkistanda respublika Ali Sovetin v yerli sovetlr sekilr keiri-lib. Bli, Qorbaov sekilr vaxt respublikaya ordu yeritmk ssenari-sini, deysn, btn mslman respublikalarnda ttbiq etmy yrib. Qrzstan v zbkistanda (burada da yenidn Mesxet trklrinin bir ne ailsinin evini yandrdlar) xuliqanlq, poqrom sviyysi fvql-ad vziyytin ttbiqi n kafi olmasa da, hr halda, vziyytin grgin-liyi halini qorxudaraq hakimiyyt tabe etmk, sekilrd onlarn mqavimtini qrmaq n bs edib. Qalan mslman respublikalarndan frqli olaraq, Azrbaycanda bu oyun hl ilmir - Ali Sovet deputatlarn slahiyyt mddtini uzatmaq haqqnda bir ne gn qabaq frman xarlb. Bizd sekilrin n vaxt balanaca hl blli deyil. Ancaq o bllidir ki, Moskva SSR Ali Sovetin sekilrd olduu kimi bu df d qounun gcndn istifad etmy alacaq v zn haqq qazandrmaq n yeni hoqqalar xaracaq. Artq 1 ay 8 gn kn (yanvarn 18-indn bugndk), SSR iqtisadiy-yatnn belini qran ttillr cavab vermmsi, lal durmas da onun biz qar ns ox ciddi v mkrli mliyyat hazrladnn lamtidir. Grk Qorbaov indi ermnilrin hans sifariini yerin yetirmy alacaq? (Aldm mlumata gr, o bu gn Azrbaycan deputatlarn qbul edck. mumiyytl is, bizim mslnin sessiyada mzakirsinin davam 27-sin qalb). Dnn Litvada sekilr keirilib. Bir ne partiya (SSR tarixind ilk df olaraq) sekilrd itirak edib. Sayudis hrkat tam qlb qazanb (72 yer alb). Kommunist, Sosial-Demokrat, XristianDemokrat, Demokrat partiyalarnn hrsi bir ne yer ld edib. Bellikl, Litva SSR-d ilk df olaraq oxpartiyal parlament yaratd v GRD! Bir ne gndn sonra SSR-dn xmaq haqqnda qrar qbul edcklr. Szsz ki, baqa Pribaltika respublikalar da onun yolu il gedck.

Sa llri bizim bamza! Dorudur, onlarla bizi mqayis etmk dzgn deyil - Bu, xaprst dvltlri onlar mdafi edir (Litvada sekilri mahid etmk n 14 AB konqresmeni Riqaya glib), biz is Qorbaov bada olmaqla btn prezidentlr, btn parlamentlr dmn ksilib. AB senatnda Respublikalarn bas Bob Doulun ermni genosidini 24 apreld qeyd etmk haqqnda layihsi yen rdd edilib. 1988-inci ild zlzl vaxt Yerevana gln senator Doul ona ediln hrmtlrin vzini xmaq n genosid szn gtrmkl bu layihni 3-nc df senatda mzakiry qoymaq fikrinddir. Bu layih arxasnda uzaq mqsdlr gizlnir. Sumqaytdan prd kimi istifad edrk Azrbaycan xalqna qar irkin ideoloji tbliat apardlar. ndi is bu genosid prdsi arxasnda onlar Trkiydn torpaq iddialarna haqq qazandrmaa alacaqlar. Ayn 24-nd Kommu-nist qzetind K.Rhimovun drc etdirdiyi yazda ermnilrin Naxvan mslsini SSR Mdafi Nazirliyinin ba qrargahna xard gstrilir. Bakda olan Qaraqanda milis mktbi risinin drc edilmi yazsnda is ermnilrin SSR-nin Trkiy il balad mqavillri pozmalar aqca bildirilir. Yazq ermnilr Sumqayt v genosiddn istifad etmkl Azrbaycanla Trkiyni birbirin qardrmaq istyir. (Daha dorusu, onlarn ikisi il mhariby haqq qazandrmaq mqsdi gdrlr). Bizi bu bladan, mnc, yalnz SSR-nin dalmas qurtara bilr, nki Qorbaovdan ermnilr son anadk istifad edib ona istdik-lri havan aldracaqlar. Onun yerin glck rhbrin d rus-ermni dostluuna xyant edcyin inanmaq sadlvhlk olard. Bu gnlr iki Almaniya da srtl birlmk zrdir. Qorbaov is bizi Azrbaycan slam Respublikas yaratmaqda ittiham edir. AXC-nin ssi d ktllr irisind ox az eidilir, bu is myyn drcd aqnla, ruh dknlyn sbb olur. El tsvvr yaranr ki, o, he bir i grmr. Bunu bir ne gn qabaq Yusif Smdoluna da dedim. Ancaq aydn bir cavab almadm. exoslovakiya prezidenti Vatslav Havel AB prezidenti Buun yannda olub. Vur-tut iki ay qabaq hbsdn buraxlm dissident Havel z lksinin SSR asllndan tam xilas olmas n lindn glni edir. Bli, ham azadla can atr v zn mttfiq tapr. Bs biz kim arxada olacaq? Kim??!! 26 fevral 1990. Uzun ayrlqdan - komendantn qadaasndan sonra Sabirin Azrbay-can qzeti bu gn yenidn meydana atld (24 fevral tarixli 3-nc nmr il). Birinci shifd ldrmk olar, ymk olmaz... bal il Hkumt evi qarsndak 22 yanvar matm yncann fotosu verilib. Nmrnin n byk, n maraql v n dyrli yazs el redaktor Sabir Rstmxanl-nn And yerimiz mqalsidir. 20 Yanvar hadissinin sbblrini rh edn Sabir by dmnimizin byklyn, xalqn, AXC-nin v ziyallarn shvlrini gstrmkl yana, xalqn mnvi byklyn, azadlq zminin tknmzliyini d yr. Mqald bu fakt oxudum ki, fransz mtbuatnda Qorbaovun Azrbaycan hadislrin mnasibti iki szl bel ifad olunub: tatarlar qzblnir. Sabir by yazr: Biz el glirdi ki, bu tatar sz ken srd qalb, arizm yxlanda bu szl d vidalamq... Khn sz yaayrsa, blk khn mnasibt d yaayr? Tkc bu klm indiki demokrati-yann zn v astarn gstrir. Birin qazan, baqasna ay qa.... Mn mtbuat tariximizd yeni bir hal bu nmrd mahid etdim. ndiydk senzura buraxmayan materialn yerini bo qoymaa tsadf edilib. (Daha ox Molla Nsrddin jurnalnda. Odlar yurdu qzetinin son nmrsind d Az.SSR AS mracitinin yeri bo saxlanb). Azrbaycan qzeti is Rasstrelyanny simvol (Glllnmi rmz) mqalsind qlavlit (hrbi senzor) xaran sz v cmllrin yerini elc bo saxlayb v mqalnin sonunda yazb: Prosim izvinit za probel ne po naey vine (Bizim gnahmz zndn olmayan boluqlara gr zr istyirik). Bu nmrd Niyaz Hacyevin Czasz qalmayacaqlar!, Oruc Zeynall-nn O presse i pressinqe (Mtbuat v tzyiq haqqnda) adl maraql yazla-r da var (szsz ki, baqa yazlarn da hams hmiyytlidir). Mnc, Sabir by bu nmr il baqa qzetlr gstrdi ki, hrbi nza-rt altnda da qeyrtli qzet buraxmaq olar. O, bir daha bzi jurnalistlr can qorxusunu unutduracaq. O presse i pressinqe mqalsind gstrilir ki, respublikamz mumittifaq fonduna ild 40 milyard manat keirir. *** Bu gn tn IV gn Moskvadan glmi Elm qzetinin redaktoru Aydn Slimzad il grdm. Deyir ki, btn ruslar (hr halda, ksriyyt), elc d Pribaltika respublikalar Qorbaovu mdafi edir, onu demo-krat adlandrrlar (yqin ki, ilrin dr). O dedi ki, dnn televiziyadak ziyallarla grdn yalnz dvlt srf edn szlr saxlanb (Kirpi jurnalnn mkda Mmmd Mmm-dovun xndan savay). Msln, akademik mam Mustafayevin x-n btnlkl vermyiblr. Halbuki MK-nn irvanl I katibini mda-fiy

qalxm irvanl yaz ziz Cfrzadnin ttililr yardm n veriln pulu tulapay adlandrmas is ksilmyib... Qorxmazdan eitdim ki, Qorbaov sessiyann ilk gn Elmira Qafa-rovaya ekstremist deynd Arif Mlikov yerindn qalxaraq cavab verib ki, sn zn d qanin clladsan, mnim xalqmn qzn thqir etmy haqqn yoxdur. (Szsz ki, bunun doruluu bir azdan blli olacaq). Artq Moskva mtbuat v televiziyas artq bir ne gndr ki, bizi tamam unudub. Dzdr, dnn 7 gn verilii qaqnlarmz gstrdi, ancaq eynil ermni qaqnlarna da yer verdi, artqskik danmad. Azadlq radiosu is olduqca ziflyib - ayn 18-ind v 20-sind get-mi materiallar yenidn verir. Bel baa drm ki, ya Azrbaycandan znglr azalb (?!), ya da (buna daha ox inanram) AB-dan ona qulaq-burmas veriblr...11 Bu gn Hsn Hsnova mktub gndrdim ki, Nazirlr Sovetinin sdri kimi lyazmalar nstitutunun xzinsi n dan altnda yer tik-dirmkl maraqlansn v buna tdbir grsn. 27 fevral 1990. Shr Alman dalas radiosu bildirdi ki, bazar gn Tbilisid keiriln mitinqd nmayiilr respublika rhbrliyini hrin mrkzi meydanndak Leninin abidsini may aynadk gtrmy raz sa-lblar. hrin Lenin prospekti is bundan sonra Kostava prospekti (bir ne ay bundan qabaq avtomobil qzasnda lm Grcstan XC sdrinin fami-liyas il) adlanacaq. Bu gn sessiyada (Moskvada) Azrbaycan deputatlarnn tlbi il qaldrlan Bakdak hadislr siyasi qiymt verilmsi mslsin bax-lacaq. Eitdiyim gr, Arif Mlikov v baqa deputatlar ciddi sz veriblr ki, msl hll olmasa geri qaydacaqlar. Mn birc ondan qorxu-ram ki, Qorbaov n is gztli bir ey tklif etsin, deputatlarmz da, hmi olduu kimi, bir-birini qlb mnasibtil tbrik etsinlr... Kommunist qzetinin 20 fevral tarixli nmrsind Mqsd v vasitlr yazsnda SSR DN Qaraqanda Ali Milis Mktbi risinin mavini Kenes Beysebayev yazr ki (o, ermnilrin arasnda qulluq edn kursantlarn bas olub), Ermnistannn qeyri-formallar mtbr sviyylrd Trkiy v SSR arasnda 1917 v 1926-c illrd imzalanm beynl-xalq mqavillrin qeyriqanuniliyini sbut etmk n msl qaldrmaa hazrlarlar. Hmin mqavillr sasn, guya Ermnistann bir hisssi Trki-yy verilib. Bu mqavillrin pislnmsi n beynlxalq ictimaiyyti z trf-lrin kmk niyytinddirlr. gr bu ideya ba tutsa onda Ermnistan ona qaytarlm razi hesabna Qara dniz x qazanar. O biri trfdn d, bellikl, qeyri-formal hrkat ideoloqlarnn fikrinc, ttifaqn iqtisadi asllndan qurtarmaqdan tr tminat qazanr. Bli, bel uzaqgrn siyast yeridn gcl dmnl, xalqmz ta-tar adlandran Qorbaovla mbariz aparmaa deputatlarmzn gc atacaqm? tin sualdr... Gnortaya yaxn Akademiyann khn binasnda - smailiyyd akade-mik Framz Maqsudovla grdm (onun kabinetind). Artq bir ne illik smimi mnasibtlrimiz biz aq danmaa imkan verir. Bugnk hadislr z baxlarmz aqlayanda bir-birimizl razlamadmz yerlr d ox oldu. Msln, Framz mllim deyir ki, ham rvt alr, bu is xalqa zrb vurur; grk ham yb bir yerd ar sy qoysun ki, bu il rvt alnmasn. Etiraz etdim ki, xalqn, iinin hyat sviyysi yaxlamasa rvt davam edck. gr siz akademik 600 manat vzin 6.000 manat verslr, yaxud mn elmi ii 340 manat yerin 3.400 manat alsam he vaxt rvt haqqnda dnmrik. O da etiraz etdi ki, bu, mmkn deyil - sn hmin mbli he ks vermyck. Dedim ki, respublika tkc ild itirdiyi 5-6 milyard geri qaytarsa (hl xammal gndrmyib onu burada istehsal etmyi, baqa glir mnblrini demirm) bu imkana yiylnrik. Framz mllim xalqn mbariz yolu kimi syan v vtnda itatsizliyini qbul etmir, yalnz uzun srck parlament mbarizsin trfdar xr. Tbitc dvltl kskin mnasibtd olmama sevn akademik burada da yumaq mvqed durur. Parlament mbarizsi il mn d tam razyam, ancaq ox gzlmy vaxtmz yoxdur, nki zrblr bamza ox srtl enir. Shbt frlanb Nemtin stn glnd Framz mllim dedi ki, mn srhd sklrkn Naxvanda idim. MK-nn katibi Telman Orucov azndan qard ki, Nemti bura Vzirov gndrib. Mn z-zm fikirldim ki, Nemti niy Vzirov gndrmlidir? Framz mllimin bu sz mni d ox fikirlmy mcbur etdi. Nemt haqqnda son vaxtlar xalq irisind oxlu xoaglmz szlr dan-lr. mumiyytl, hl yayda mitinqlr vaxt bir oxlar onu sevmir, o, x ednd Meydandan gedirdi. 20 Yanvardan sonra is qrnlara bir sbbkar da Nemti sayanlar oxdur, nki o, bir sra yerlrd demidi ki, dalmayn, silah gtirilck. Mn Nemtin hrktlrini dalbadal dzb mntiqi ntic xaranda istr-istmz ondan naraz qalmaa, daha dorusu, bhlnmy mcbur oluram. Dzdr, onu da nzrdn qarmaq olmaz

ki, bu bhlri Nemtin z il shbt blk d aradan qaldra bilr. Hlliks onunla bal bu suallarm cavab istyir: * niy Nemt mitinqd (13 yanvarda - yarm milyon insann qarsn-da) dedi ki, midt zavodunda silah hazrlanacaq? Qoun Bakya girnd midt zavodunu turmla ald; * niy Nemt Xalq Cbhsinin n gcl, ancaq paralanma haqqnda ayilrin yaylmaa balad vaxtda (szsz ki, KQB v MK-nn qays saysind) mitinqd saat yarm x edrk yoldalarnn oxunu dmn, satqn adlandrd v slind Xalq Cbhsinin id paralanmasna sbb oldu? (Etibar oraya glib xmasayd nlr ba vercyini sylmk tindir); * niy Nemt Naxvanda srhd dirklrinin sklmsin balq etdi?; * niy Nemt mitinqd dedi ki, bizim 40 min silahl adammz var?; * niy Nemt Clilabaddak katib davasnn genilnrk o miqyas almasnn balca sbbkarlarndan biri oldu?; * niy Nemt Xalq Cbhsindn xd, ancaq Milli Mdafi urasnda (AXC-y tabe olan) qald?; * niy Nemt (Rhim Qazyevl birg) televiziyada x edib (20 Yanvar qrnndan bir hft qabaq - 12 yanvarda) xalqn taleyini az qala hll edcyin zmant verdi, xalq slind azdrd?; * niy Nemt MK qarsnda dar aaclar (rmzi olsa da) qurdurdu?; * niy Nemt 19-u gn postlara gedib dedi ki, dalmayn, silah gtirilck?; * niy Nemt dedi ki, Vzirov ya millt qhrman olacaq, ya da onu dar aacndan asacaq? (Hans xidmtin gr o, millt qhrman olmal idi?). Nemti Vzirov aldatmd, yoxsa Nemt zn aldanm gstrir-di?; * niy Nemt hadislrdn sonra qab gizlndi (eitdiyim gr, SSR-d deyil)? Dzdr, o, ayn 22-sind dfnd itirak etdi, ancaq Meydandan sonra grnmdi? Bu suallarn hr biri 1988-in noyabr-dekabr gnlrinin ba qhr-man - bu gn d drin hrmt bsldiyim, dliqanlln v hrtp-rstliyini balca qsuru saydm Nemt qar byk ittihamdr v blk d onlar alma gtirmkl mn byk gnah ildirm. rkdn arzu edirm ki, Allah mni bel fikirldiyim gr yaxn vaxtacan peman etsin - Nemt z bu suallara dorudzgn cavab versin v hrktlri il xalq z dzlyn inandrsn. Ancaq i burasndadr ki, bu suallarn, demk olar ki, hamsn mn yzlrc yurddamdan (ksriyyti Nemti sevn) eitmim. z d bu sorularn yaranmasna balca sbb odur ki, qounlar Bakya girmlrin sbb gstrrkn n ox Nemtin dediyi szlr v grdy ilr saslanblar. Bu bhanlr hanslardr? * Bakda Sovet hakimiyytini devirmk istyirdilr. (Nemt MK qarsnda demidi ki, MK-n v baqa yerlri l keirmk grkdir); * SSR srhdi dadlb, dvlt n thlk yaranb; * rayonlarda (Clilabadda, Lnkranda v s.) Sovet hakimiyyti devrilib; * Azrbaycanda 40 minlik silahl adam olub (milli qoun), ona Milli Mdafi uras balq edib; * hali badan-baa silahlandrlb v b. Mn bir oxlarndan eitmim ki, Nemt 6 ay KQB zindannda ya-tarkn onu hazrlamlar. Dzdr, bunlar ciddi mlumat saylmasa da eyni sz oxlarnn demsi yax lamt deyil. Szsz ki, bu gn Nemtin hrktlrin ya yax, ya da pis qiymt vermk olduqca tezdir, ancaq onu dqiq bilirm ki, hal-hazrda ondan nara-z olanlar hddn artqdr v gr o hqiqtn bu gnahlarn he olmasa kiik bir hisssinin yiysidirs xalq onu ryindn silck. Allah etsin ki, danlanlarn hams yalan olsun! *** Axam Qorbaovun prezident olmaq n sessiyada nec alaqlqlara l atdnn ahidi olduq. (Bu badan deyim ki, Azrbaycan mslsi prezidentliy gr yen txir salnd). ki ayan bir bamaa diryib prezidentliy can atan Qorbaov simasz, ikizl, yalan, claf adam olduunu yz milyonlarca insana yani gstrdi. Regionlararas deputat qrupunun (RDQ) bas olan tarixi deputat Stankevi v hququ Sobak lk ldn gedir, vziyyti qaydaya sala biln gcl hakimiyyt malik adam lazmdr deyn bzi deputatlara cavab verdilr ki, prezident biz bugnmz n deyil, sabahmz n d grkdir, daxilimiz n deyil, arici siyastimizi idar etmk n d lazmdr. Biz indi kimliyindn asl olmayaraq bel tlm-tlsik prezident sesk v ona btn slahiyytlri versk yaxn kemiimizdn biz yax tan olan diktaturan brpa edrik. Ona gr d Konstitu-siyada onun hakimiyytin nzart edn maddlr artrlmal, onun msu-liyyti d myynldirilmli, mttfiq respublikalarla onun mnasibti, Ali Sovetl qurultay v sessiya il laqlri aydnladrlmal, and imlidir v b. Yalnz bunlar qanuni kild tam ilnib hazrlandqdan sonra prezident sekisin balamaq grkdir. Szsz ki, Sobak v Stankeviin tkliflri ox alldr, nki yeni diktator yaranmasnn qarsn almaa alrlar. Ancaq Qozbel (Qorba) sessiyann ilk gnnd Azrbaycandan olan deputatlarla shbtin-dki kimi bu df d sbilikdn dann itirdi v nsi smy balad. Sobak v

Stankeviin tkliflrini deyovaya demaqoqiya (ucuz, dk demaqogiya) adlandrd (zal bu vaxt guruldad, o, camaat zorla sakitldirdi). Sonra dedi ki, daha sian-piik oynamal deyilik, grk boynumuza aqca alaq ki, bizd hrtrfli dnlb hazrlanm mxalift var. O, xalq inandrmaa alr ki, Qorbaov pis adamdr, bu uursuzluqlara sbb lk balardr v b. Onlar yenidnqurmann inkiafn istmirlr. Ancaq lky, yenidnqurmaya prezident grkdir. Bunu lknin mnafeyi tlb edir. Bzn alma gic fikir (duratskaya msl) glir ki, prezidentlikdn imtina et (demli, qabaqcadan mindir ki, prezidentliy namizd zdr - .T.), ancaq sonra dnrm ki, bunu qorxaq-lq kimi qbul edrlr (?!). V bellikl, mxaliftd olan deputatlara mlli-bal hrb-zorba glndn, onlar qorxudandan sonra (Sobak v Stankevi bzm-dlr) o, prezidentliyinin labdlyn tsdiqlyn ss oxluuna nail oldu. SSR-nin tarixin yazlacaq bu hadisdn qabaq v sonra ba vern iki epizod da ox maraqldr. Hammzda bel bir inam vard ki, Qorbaovu ermnilr hakimiyyt bana gtirdiyi kimi onu prezident qoyanlar, buna alanlar da mhz ermnilrdir. slind ermnilrin lind oyuncaa evriln Qozbel onlarn mri il Dalq Qaraba feln Azrbaycandan alb Ermnistana verdi; ahnazarovun dostu Vzirovu Azrbaycana I katib qoymaqla il yarm xalqmzn azn yumdu; ermnilrin tam silahlanmasna rait yaratd, bizim is srvuran tfnglrimizi d yd; ermnilr mqavimt gstrn xalq basz qoymaq, onu qorxutmaq, AXC-ni mhv etmk n Bakya terroru qoun dstlri yeritdi v yzlrc insan qrdrd. Biz indi inanrq ki, Sumqaytn tkilind (Ermnistandak azrbaycanllar qovmaq n), Bakdak son ermni qrnnn tkilin-d (buna he bh yoxdur) Qorbaovun xsi itirak olub. Onun sessiyada bizim deputatlara thqiramiz mnasibt gstrmsi v ona dmn ksiln xalqn haqq ssi qarsnda qulan kar etmsi d bunu apaq tsdiqlyir. Son qrnn mhz ermnilrin sifarii il olduuna ham mindir. O, stlik, ruslar ss-kyl Bakdan xarmaqla, btn mlumat vasit-lrind azrbaycanllar vhi, qanin kimi tandan alaq tbliat kam-paniyasn qzdrmaqla ermnilr ox yax xidmt etdi. (Bu sonuncu tdbirl Qozbel Azrbaycandak yarm milyon rusun mnafeyini nzr almad)... Ssvermdn qabaq x ednlrdn biri d Ermnistann I katibi Arutyunyan idi. O, lky prezident lazm olduunu, z d hkmn lazm olduunu sylyib slind prezident olandan sonra Qorbaovun grcyi bu ilri sadalad: * dmir yollarn blokadaya alanlar czalandrmal; * Dalq Qaraba problemini hll etmli; * SSR srhdlrind pozunluu aradan qaldrmal (baqa szl, Naxvana qulaqburmas vermli); * milltlraras nifaqa son qoymal (baqa szl, ermnilri inci-dnlrin, yni azrbaycanllarn drsini vermli). He bh yoxdur ki, Qorbaov mhz ermnilrin yardm il prezi-dent olacaq v bu taprqlar da yerin yetirmy mcbur edilck. Erm-nilr Dalq Qaraba almaq n n son frldaa prezident sul-idarsin l atmaq istyirlr, tkc bunu snaqdan xarmayblar. slind SSR-y prezident d mhz ona gr lazmdr ki, hkmn Dalq Qarabada qayda-qanun yaratsn, yni onu qabaqca z taleyin keirsin, sonra is ermnilr versin. nanram ki, Qorbaov bunu etmy alacaq. Br cmiyytin, demokratik qanunlara xas olmayan, XX srin sonu n cinayt saylan aqakar razi ialna brat qazandrmaq n Vazgenin mnvi rhbrlik etdiyi ermni millti ox irkin bir ideoloji vasit kf edib - timsah kimi gz ya axtmaq v z qurbann dnyann gznd lklmk. Vaxtil Trkiyy, daha dorusu, Osmanl impe-riyasna xyant edrk onun dalmasna gtirib xaran ermnilr z nancibliklrin gr haql cza aldlar. ndi onlar Byk Ermnistan yaratmaq n yenidn AB senat sviyysind genosid mslsini ortaya atr, Trkiyni tqsirkar etmy alrlar ki, onlara qar Sovet ttifaq v AB-n yardm il tcavz balayas olanda dnya dvltlri yazq, ox zab kmi, qdim, mdni ermni milltini qnamasn. Eyni ssenari il onlar Dalq Qaraba almaq n Sumqayt hadissini tkil etmi, Moskvann, Azrbaycan KQB-sinin yardm il Bakda ermni qrn trtmilr ki, zlrinin alaq niyytlri klgd qalsn. ndi onlar Naxvan da istyirlr v szsz ki, daha byk ermni qrnna mhtac qalacaqlar. Bu zaman is prezident Qorbaovun onlara byk kmyi dy bilr... N is. Prezidentliy dair ssvermdn sonra deputatlardan birisi (familiyas yadmda qalmayb) tklif edib ki, prezident btn xalq trfindn seilsin v tlb edib ki, bu tklif ss qoyulsun. Qorbaov qulaqardna vurub. Be-alt adam danandan sonra is yadna db ki, bel bir tklif var ki, v ... tklifin ss qoyulmasn ss qoyub. lbtt, Qorbaovun tam idar etdiyi, znn sedirdiyi deputat ktlsi hmin saat tklifin ss qoyulmasna etiraz edib (indiydk el hal olmayb ki, Qorbaov nyis istsin, ancaq deputatlar onu rdd etsin). Bu vaxt Moskvadan olan

Boldrev familiyal deputat deyib ki, sizd n adi etika olmal idi ki, tklifi birbaa ss qoyaydnz. Ax tklifin ss qoyulmasn ss qoymaq n demkdir?.. Dnn Qorxmazn mannda hidlr xiyabannn yanndan glir-dik. Mehdi Hseyn ksind nqliyyat dayand - dnn gec sgrlrin l-drdy Rhim adl gncin meyitini xiyabana basdrmaa gtirirdilr... Bu gn Axn qzetinin (EA XC-nin orqan) 3-nc nmrsini aldm. Qabaqk 2 nmrdn seilrk, bu, nisbtn mzmunlu xb. Azrbaycan v rus dillrind maraql sndlr drc edilib. Burada oxudum ki, dbiyyat nstitunun elmi iisi, AXC zizbyov rayon blmsi H-nin zv Bhlul Abdullayev hbs edilib. Bundan xbrim yox idi. Bu gn yorny yanvar. Baku-1990 kitabn aldm. Sndlrdn, ap olunmu qzet-jurnal mqallrinin, bir d fotolarn toplusundan iba-rtdir. Deyildiyin gr, sata xmayacaq. Moskvaya (deputatlara vermk n) bir ne min nsxsi aparlb. Szsz ki, deputatlarmzn Azrbay-canda n ba verdiyini baa dmsind bu kitabn byk rolu olacaq. Mn Allahkr Paazadnin Qorbaova mracitini hm ana dilimizd, hm d rusca dflrl oxumuam, ancaq bu kitabda onun drc edilmsi n qdr xouma gldis onu sakitc oxuyandan sonra mracit yenidn valeh oldum - Qorbaovu zbsurt lntlmk, onun gzlrinin iin canisn! demk n eyxlislam z xalqnn rhbr nifrt v qzbindn gc alaraq csart tapmdr. Bu, tarixi bir snddir v Azrbaycan ruhani xadiml-rinin tarixind n rfli shiflrdn biri kimi bdi qalacaqdr. Onu oxuyan deputat n qdr da olsa da Qorbaovun kimliyini drk etmlidir. Baqa sndlr d xalqlar arasnda sni nifaq salan Qorbaovu lntlm-lidir. Dorusu, bel bir kitabn olduqca az vaxtda (1 aydan da tez) nec xa-rlmasna tccb edirm; minm ki, Mtllibovun onda itirak yoxdur; o, bel ey yol vermzdi. Veribs, demli, o da xalqn azn yummaqda aciz-lik kir. Bugnk sessiyadak bir mhm nqtni hkmn qeyd etmliym. Prezidentin olub-olmamas mslsi mzakir edilnd deputat Lauristin Pribaltikann 3 respublikasnn deputat korpuslar adndan byanat verdi ki, Baltik respublikalar SSR-nin daxili ilrin qarmaq fikrind deyil, ona gr d prezident mslsind v baqa mzakirlrd itirak etmycklr. Biz bu saat SSR hkumti il mstqilliyimizl bal danqlar aparmaa hazrlarq. 28 fevral 1990. Artq bir ne gndr ki, respublika qzetlri DQ-da Azrbaycann suveren hquqlarnn brpa olunduu haqda mlumat verir, hr gn bir ne nazirlik v komity mxsus idarlrin tabeliyinin Azrbaycana qaytarl-dn bildirir. Ancaq uadan, Qaraban baqa yerlrindn gln ta-nlar sylyir ki, bunlar yalandr; Polyanikonun balq etdiyi Res-publika Tkilat Komitsi zvlri gndzlr DQ-n kndlrind yeyib-iir, axamlar glib uada yatrlar. Bundan mqsd xalq sakitldirmk, ona Qaraba bizimdir fikrini alamaq, uzun mddt davam edn ttili yatrmaq, ttililri yumalt-maqdr. Ancaq n qdr ki Dalq Qarabada ermnilr yaayr, bu torpa istmkdn ermni he vaxt l kmyck. (el indi d kmyib) v Moskva Azrbaycana bu cr gzl nifaq ocandan xilas olmaa imkan vermmy alacaq. Axam Gnn ekrannda bir fhl ox yax dand. O, ne gn qabaq ziyallarn yncanda x edn bir alimin (akademik Bahadur Zeynalovun) camaat dmir yolunda i xmaa armasn, alimlrin yk boaltmas fikrini kskin tnqid edib dedi ki, mn el alim grk deyil, sn alimsns get, mnim xalqma hcum edn alimlrin qabana x, onlarn cavabn ver. Yk damaq is snin yox, mnim iimdir. Bundan bir saat qabaq Azadlq radiosu axam saat 7-d balanan ve-riliind bildirmidi ki, Azrbaycan Demokratik Ziyallar Cmiyyti yara-nb v o, AXC il lbirdir. Fevraln 12-sind hr iki tkilat ttili davam etdirn ara qol kib, baqa tlblr d irli srb. Ancaq ayn 24-nd ADZC bu hdi pozub, hadislr he bir qiymt vermdn xal-q ttili dayandrmaa armdr. Grnr, buna sbb qardan gln sekilrd kimlrins deputat olmaq arzusu balca rol oynayb. Bu iki verilidn sonra mhur ziyal verilii yenidn tkrar gstrilmy balad. Onu mn ken df gr bilmmidim. Yeni t-kilatn lideri, Ayaz Mtllibovun dostu12 Nizami Sleymanov geni tamaa auditoriyasn bu xbrlrl dht gtirmy ald ki, ilmsk bizi flakt gzlyir, nki ruslar zavodlar skb aparacaq-lar, ac qalacaq. Kim respublikann mhv olmasn istmirs, kim xalqn dmni deyils (dediyindn bel xd) tcili i balamaldr. Bzi millt qhrmanlarnn xalq flakt srkldiyini syl-yn ziyallar zlrin borc sayaraq hamn i ard. Kirpinin mk-da Mmmd Mmmdov is haql olaraq gstrdi ki, buraya yanla-rn hams ilynlrdir. Mn gzlyirdim ki, bu gn bir trfd il-ynlr oturacaq, bir trfd ziyallar. Onlar deyck ki, niy ilmirik, biz d alim, ziyal kimi onlar inandrmaa alacaq...

Verilidki xlardan aydn olurdu ki, (mndn qabaq ttili davam etdirmy aranlar), ziyallarn xeyli hisssi Demokratik Ziyal-lar Cmiyytinin bu hrktini bynmyib, onu ifa edib, ttili dayan-drmamaa arb, ancaq onlarn he biri efir verilmyib. Eitdiyim gr, Sabir Rstmxanl v baqa ziyallar onlara qar nalayiq mnasi-bt gr zal trk ediblr. mumiyytl, bu verili xalq iri-sind ziya-llara nifrt yaratd. Yax ki, AXC H-nin bir ox zvlri Akademiyadandr, yoxsa adam bu akademiklr gr xcalt krdi. Bu gn prezident Bu glck prezident Qorbaovla telefonla dan-b. Nikaraquada yeni sekilr (Orteqa mlub olub, olaq qadn qlb qaza-nb) v baqa msllr mzakir edilib. Hr ikisi raz qalb. Szsz ki, Azrbaycandak qrna da toxunulub. Azadlq radiosu bildirdi ki, Qorbaov Pribaltika respublikalar il danmaa balayb. O, hr respublikadan 2 deputat olmaq 6 deputat qbul edib. Grd Lukyanov v Nianov da olublar. Onlar SSR-dn ayrlmaqda olan Pribaltika il diplomatik danqlara giriiblr. Radio elc d bildirdi ki, gln nvbdnknar qurultayda Qorbaov prezident olub slahiyytlr qazanana kimi Pribaltika respublikalar bo qalm deputat yerlri n yeni sekilr aparacaq v qurultayadk SSR-dn xdqlarn bildircklr. Ali Sovetd mslmiz bu gn d mzakir edilmdi. 1 mart 1990. Bu gn cmaxamdr (bizd adna deyirlr). hidlr xiyabannda adam oxdur. Sabah hidlrin qrx tamam olur. Xiyabanda dyiiklik ediblr. Girckdki pavilyon badan-baa qara paraya brnb, sadak lvhy d qara para kilib. Pavilyonun stndki qara lvhd a hrflrl hidlr xiyaban, divarda is hidlrimiz Allah rhmt etsin! szlri yazlb. Ali Sovet binasnn aasndan hidlrin qbirlrin doru uzanan crn yanlarnda qara bayraqlar dzlb. Nri-manov prospekti v Mehdi Hseyn ksindki elektrik dirklrin qara paralar sarnb. Hzi Aslanov abidsi yanndak divara oxlu yazlar yapdrlb. Divarn stnd is xalqa mracit qoyulub. Hndrd olduu n onu ham oxuya bilir. Orada yazlb ki, Qorbaov xalqmzn qatili kimi Azrbaycan Xalq Mhkmsin verilmlidir. Bel bir mhkm yaradlmal, Qorbaovun glib-glmmsindn asl omayaraq onu ifa v mdafi edn iki vkil tyin edilmlidir. Bugnk Shr v Azrbaycan gnclri qzetlri hidlrin qrx il bal geni yazlar verib. Shrd Mzahir Sleymanzadnin Qorba-ovun nyin bahasna varsa prezident seilmk istyin qar yazd V vide isklyueniya...13 mqalsi ox csartli v kskindir. Bu qzetd Hidayt Elvsaln hid anas yazsn oxuyanda gzlrimin yan saxlaya bilmdim. *** Gnortadan sonra Akademiyann sas binasna (N.Nrimanov prospekti) getdik. Shrab byl AXC H-dn bir nfr grmk istyirdik. Onlar adtn II qatda 206-c otaqda yrdlar, ancaq ken hftnin sonunda Oktyabr rayon komendant liavtomatl sgrlrl glib onlar datmaq istyib v bura ymama taprb. ndi harada gldi toplarlar. Shrab by yrndi ki, dar Heyti dbiyyat nstitutunda Dilar liyevann otandadr. Oraya atanda grdk ki, blfz byin z burada - dhlizddir, iri girmk istyir. zmz atdrdq. Shrab dedi ki, Clilabaddan siz ikayt gndribr ki, onlara yardm edsiniz - bu saat Xeyrulla liyev (I katib) camaata divan tutur. Tanklar klrl qa-drb camaat vlvly salrlar. Qorxudan uaq salan qadnlar var. Sonra Shrab by Clilabadda xalq incidnlrin siyahsn By verdi: 7-8 nfr idi. lrindki biri Ali Sovetd ilyir, biri Qay cmiyyti sdrinin mavinidir. By Shraba bildirdi ki, btn katiblr AXC-y qar tzyiqlr, tqiblr balayblar. Onlara kmk etmyin yegan vasitsi demokratiya-nn brpasdr, yoxsa ayr-ayr adamlara kmk etmkl i dzlmyck. Mn By dedim ki, daha camaatn ttil etmy gc qalmayb, dvlt is alr ki, onu z gcn yatrtsn, ancaq bu ii siz grmlisiniz. O, cavab verdi ki, bu saat el ttil mslsini mzakir etmy ymq. styirik ki, bizim mlubiyytimiz saylsa da (nki rhbrliyi AXC he ny mcbur ed bilmdi) ttili zmz dayandraq. Qorxmaz bildirdi ki, Qorbaovun prezident sekisind Azrbaycan deputatlar itirak etmlidir. By dedi ki, Pribaltika respublikala-rnn deputatlar il bu bard birg tdbir zrind dnrk. Daha vaxt olmad n By biziml saollab otaa girdi. hr qaydanda Sabirin heykli yannda Bhlul Abdullayevi insti-tutumuzun mkda Mhsn Nayevl shbt edn grdm. Dnn Axnda tutulduunu oxuduum adamn indi kd dayandn grnd, lbtt, tccblndim. Grdk, pdk. Sn dem, iki gn qabaq buraxlb. Daknddn glib. Uaqlqdan xstliy urayan (qan laxtalanmr) olu il birg tutulub. Rus sgri ata-bala ikisini d glllmk istyib. Deyir ki, bu anda Vaqifl olunun Cdr dznd mhz edilmsi gzmn qabana gldi. Mn d dedim ki, he

olmasa qabaqca mni ldrn. Bir-iki saniyy lmli idik, mcz bizi xilas etdi. Olumu birthrl Mrdkanda qurtara bildim. zm is apardlar. Gzdirmdiklri hr qoymadlar (Krasnodarda da olub). Sorudum ki, ox incitdilr? Cavab, yaza bilmycyim kild oldu, ancaq onu bel ifad etmk mmkndr ki, hr bir cza v tdbir l atblar. Deyir ki, grdklrimizin hamsn yazacaam, qoy glck nsillr grsnlr ki, bamza nlr gtiriblr. Shbtimiz snasnda professor Nazim Axundov v tarixi Mahmud smaylov da glib xd-lar. Onlar da Bhlulla grb hal-hval tutdular. Tssf ki, onlarla uzun-uzad shbt etmy imkan olmad. Ancaq yazacan oxuyacam umudu il ondan ayrldm. *** Axamtrfi (gn yilnd) evimizdn grdm ki, Bilcri trfdn durna qatar kimi dzln vertolyotlar hrin qra il uub dniz trfdn Z istiqamtin (harasa dqiqini bilmdim) getdilr. Qrxa yaxn vertolyot idi. sgrmi, dy texnikasm aparrdlar, dey bilmrm. Sabahk qrx mrasiminmi hazrlq grrlr, onu da bilmi-rm. (Hrbi komendant ayn 28-indn Bakya rayonlardan yk v xsi manlarn glmsini qadaan edib ki, 40 gn hrd min-amanlq olsun. Sanki xbri yoxdur ki, 1 milyon adam dfn gn saat kimi dqiq hrkt etdi. gr 22sindn MK-nn binas yannda sgrlr havaya glllr atb, camaat tvi salaraq basabas yaratmasaydlar (yax ki, ln olmayb) daha he bir hadis qeyd alnmazd. eyxlislam Allahkr Paazad ken cmaxam gn televiziya il msahib-sind (bu gec d tkrarn verdilr) camaat 40 gn sakit olmaa, hidlrin ruhunu sevindirmy ard. Bu ardan sonra azrbaycan-l olan ksin azca da varsa czndan qraa xmasna inanmaq tindir. *** Qrxn gnn eyxlislam myynldirib. (Cm gn mqdds gn olduuna gr. Ancaq oxlar deyir ki, 2 mart Qorbaovun ad gnn ddy n eyx qsdn bel edib. Bunun dorudanm bel olduunu syly bilm-rm, ancaq onun mraciti, el bu gn Shr qzetindki msahibsi v ba-qa xlar da gstrir ki, Qorbaova drin nifrt bslyir v onu lntlyir). Azadlq radiosunda Tbilisid AXC v Ermnistan tkilatlar arasnda danqlar haqqnda mlumat verildi. Bildirildi ki, EH-l baqa ermni hrkatlar arasnda fikir ixtilaflar var, ona gr o, danqda itirak etmyck. O, Ermnistan SSR-nin trkibind grr v Dalq Qaraba israrla tlb edir, bu istyi barmazdr. Ancaq bzi hrkatlar Ermnistan SSR-dn ayrlmaa arr. Bu danqda onlarn hamsnn nmayndlri olub. Gzarpan he bir ntic ld edilmyib. *** Amerikann ssi radiosu xbr verdi ki, 21-23 fevralda Quzey Kiprd (Cnubi Kipr Trk Cmhuriyytini nzrd tutur) Azrbaycan, sninlyik! ar altnda yncaqlar, konfranslar keirilib, mscidlrd Bak hrin tziy saxlanb, ehsan verilib. Filoloq alim Yavuz Akpnar (o, dflrl Azrbaycanda olub, azrbaycanl qardalarn tk qoymayacan bildirib. Aat ndican da xlar edrk Azrbaycanla hmrylik bildirmidir. mumiyytl, btn Quzey Kipr Azrbaycana dayaq olmudur. Gec d olsa gstrim ki, txminn bir hft bundan qabaq rann Tbriz, Tehran v Xorasan hrlrind prezident Rfsncaniy qar etiraz mitinqlri olmudur. O, bir xnda bildirmidir ki, Sovet hkumtinin Azrbaycanda, Bakda hrktlri onun daxili iidir v biz onunla dostluumuzu pozmamalyq. Geni ktllr bu byanatdan qzblnib. Azadlq v Amerikann ssi radiolar bu haqda xbrlr verib. Azadlq bu axam ttili dayandrmaq haqqnda AXC-nin qrarn verib. dar Heyti adndan Dilar xanm liyeva bildirib ki, oxlu tlblrl (sadalanr) irli srlm ttil 17 yanvardan bri davam edir. Dinc davam edir. SSR AS sessiyasnn gediin tsir edib. Fhl sinfinin misilsiz fdakarln gstrdi. AXC ttililr maddi v mnvi yardm gstrib. Biz iimiz xyant ednlri d unutmayacaq. AXC H ttili 1990-n martn 5-indn mvqqti dayandrmaa qrara alr. AXC dnya ictimaiyytin ttilin tlblrin ml edilm-diyini bildirir v byan edir ki, onlara yaxn glckd ml edilmmsi rsmi hakimiyyt inamn itmsin gtirib xara bilr. gr sekilr demokratik raitd keirils, demokratik tsisatlar brpa olunsa AXC Bakda v respublikada sabitlik yaradlmasnda itirak ed bilr. AXC yeni faliyyt proqram qbul edib. Burada sekilr hazrlq, AXC strukturunu mhkmlndirmk v b. ilr nzrd tutulub. Bizim mbarizmiz 40 gn qabaq balamayb ki, 40 gn sonra da baa atsn. -hidlrin qan il suvarlm bayramz yen dalalanacaq! Mbariz davam edir! Sonra D.liyeva AXC H adndan hid aillrin basal verdi. Bli, 40 gndn artq kn mumrespublika ttili (SSR-nin TARXN-D N MHTM TTL!) he bir ntic vermdi! Sbbi o oldu ki, Moskva Azrbaycan xalqn qtiyyn saymadn, onunla dana girmk istmdiyini nmayikar biimd gstrdi, yerli satqn balar is onun

qorxusundan AXC-y yaxn glmdilr. By demikn, bu, AXC-nin mlubiyyti oldu, ancaq xalqn mlubiyyti demk deyildir. Dzdr, bu ttil hr hans demokratik lkd olsayd ona reaksiya verilrdi. Sovet dvlti znn antihumanist, antide-mokratik sciyysini bir daha z xard. Ancaq he inanmram ki, o, ttilin dhtli zrbsini hiss etmmi olsun - o bu zrbnin acsn hl uzun illr kckdir. Ttilin mtkkil kemsi, xalqn he bir hiyl v tbliata uymamas, fhl v ziyallarn hmryliyi z byk qlbdir. Bu birlik glck mbariznin qalibiyytin zmant verir. *** Zaman veriliind sessiyadan danld. Bildirildi ki, SSR Ali Sovetinin hr iki palatasnn bgnk birg iclasnda Azrbaycanda v Ermnistanda vziyyt, habel bu vziyyti normal hala salmaq tdbirlri haqqnda mslnin qapal raitd mzakirsi baa atdrlmdr. Bzn emosiyalar qzmdr. Ancaq trflr arasnda irliy doru faydal addmlar atlmdr. Sessiyann yaxn iclaslarnn birind qrar qbul olunacaq (?!). Bu xbrin ardnca Ermnistandan bel bir kadr verildi ki, dzdr, Azrbaycan Ermnistann dmir yollarndak blokadan bu gnlr gtrb, ancaq onun yenidn balamayacan demk tindir. Gln qatarlarn irisind oxlu snq, dadlm vaqonlar var; Azrbaycandan ken il d bel vaqonlar glirdi. (Ken il Gnn ekran veriliind dflrl gstrildi ki, bu vaqonlar Drbnd atmam dadlr, xarab edilir. Azrbaycandan Ermnistana da onlar, tbii ki, belc trlr). Bu kadr slind onu gstrir ki, ay Azrbaycan, n qdr atlb-dsn d xeyri yoxdur - sz Ermnistan deyndir. Bunu mn Qorbaovun biz qar xsi mkri sayram. Grk deputatlarmz n ediblr v n edcklr. Tssf ki, baqa he bir doru-dzgn xbr ala bilmirik. Zaman bildirdi ki, Donetsk axtalar ttil hazrlarlar. Bu gn SSR futbol empionat balanb, ancaq onda 16 komanda yeri-n 14- itirak edir Grcstann Dinamo v Quriya komandalar SSR Futbol Federasiyasndan xdqlarn bildirib. Grclr d SSR-dn addm-addm xmaq prinsipi gtrblr. 2 mart 1990. hidlrin qrx gndr Evd vacib iim olduundan hidlrin ziyartin gecikdim. Mrasim saat 12-d balayb, mn is 1- ilmi xlar eitmy baladm. Gecikmyim bu da sbb oldu ki, Azrbaycann yeni nmrsi xb v ham qzet kklri qarsnda nvby dzlb. Bu nmrd AXC-nin ttili dayandrmaq haqqnda axam Azadlq radiosunda oxunmu byanat da drc edilib. Yol boyu oxlarnn lind bu qzeti grrdm. Bak soveti metrosunun qarsndan keib Lermontov ksin ddm (khn MK binasnn qaba il). Dast park trfdn o qdr adam glirdi ki, ilk baxda ziyartin baa atd-n dnmk olard. Hr yan al-lvan qrnfillr brnmd. Xalqn kdri hdsiz idi. hidlri ziyart edndn sonra ev qaytdm. Btn Azrbaycan aillri kimi biz d hidlrin qrx il bal evd tziy mclisi dzltmidik. Rayondan mhz bunun n glmi anam Ruqiyy xeyrat plovu biirmidi. smayll rayonunun Topu kndindn olan fal cbhi, dostum kr Rhimov da universitetin iisi olan olu Rhiml birg bizd idi. kr mllim hddn artq hssas adamdr. Mn ona Topuda mllim ildiyim 3 ild (onda o, mktbimizin direktoru, z d ox bacarql direktoru idi) yax bld olmuam. O, 1988-dn zbri Bakda keiriln btn mitinqlrd itirak edib, bundan tr ox vaxt htta man tutaraq Bakya glib. Mitinqlrd onu dflrl mn d grmm. Bu gn bizdki kii xeylaqlarnn hams: kr mllim d, mn d, qardam Xalddin d, Rhim d saqqallyq. slind Azrbaycan kiil-rinin byk ksriyyti 20 Yanvardan sonra hidlrin qrxnadk saqqal saxlamaa sz verib v buna ml edib. Mni v Xalddini bel saqqal grnd anam vvvlc kvrlib ala-d, bir qdrdn sonra toxtad. N is, kr mlliml dnyann bu alxantl, gynrtili duru-mundan ox dandq, azadlmz urunda hid olanlarmzn xatir-lrini dualarla yad etdik SND Azadlq radiosu il Mhmmd Hatmi x edrk bildirmidir ki, Azrbaycan matm elan etmidir. O demidir ki, rus ordusu Bak xstxanalarn-dan lnlrin meyitlrini xlvtc xarb

yandrr v gzdn itirirlr ki, hidlrin say azaldlsn. Hatmi bunu da demidir ki, Azrbaycan torpanda btn kiilr qrx gn saqqal buraxacaqlar. [rq qaps qz. (Naxvan Respublikasnn qzeti), 23 yanvar 1990]. 3-4 mart 1990. amaxda AXC Mclisinin sessiyas olub.14 Mc-lisd 48 rayonun nmayndsi itirak edib. Bu msllr mzakir olunub: 1) Deputat komissiyasnda AXC korpusunun faliyyti haqqnda. 2) AXC-nin siyasi faliyytinin perspektivlri bard. 3) AXC-nin rsmi v qeyri-rsmi ictimai-siyasi qurumlara mnasibti haqqnda. 4) 20 yanvar 1990-nc il hadislrind AXC-nin rolunu myynl-dirn komissiyann mlumat. 5) ttifaqn ictimi-siyasi qurumlar il laqlrin formalar haq-qnda. 6) AXC-nin Yevlax rayon bsind yaranm bhran haqqnda. 7) AXC Sabirabad rayon H mracitinin mzakirsi. 8) DQMV-d vziyyt haqqnda. 6 mart 1990. Kommunist Ermnistan SSR-in razi iddialarnn yolverilmzliyi haqqnda Azrbaycan AS RH-nin qrarn (28.02.1990) drc edib. Qrarda deyilir ki, RK(b)P MK Qafqaz Brosunun 1921-ci il 5 iyul tarixli qrarn qanunsuz hesab etmk haqqnda Ermnistan SSR AS-nin faktlar saxtaladran v iki qonu xalqn cbhlmsi kimi perspektivsiz yolu davam etdirn 1990c il fevral tarixli qrar hquqi qvvsi olmayan qrar hesab olunsun. Qzetin bu nmrsind Nedelyadan evrilrk verilmi Srhdin o tayna adl byk mqal d drc edilib. Burada deyilir: ... Srhdin ktlvi surtd yarlmas AXC-nin hakimiyyt urunda mbarizsinin trkib hisssi oldu. Clilabad rayounda hakimiyyt AXC-nin lin kemidi. Clilabada qoun gldikdn sonra Miralim Bhramov da rana qamdr. O, halidn qopartd 2,4 milyon manat da aparmdr. Salyan hrind yerli sakinlr iki nfr ran hlini brk dymlr. Xalq Cbhsinin xadimlri yenidn birl-mk ideyasn elan etmkl istslr d, istmslr d slind sovet azr-baycanllar il ran azrbaycanllar arasnda dmnilik toxumu spmi-lr (?!). 7 mart 1990. Kommunist Azrbaycan SSR-d v Ermnistan SSR-d vziyyt v hmin regionda raiti normal hala salmaq tdbirlri haqqnda SSR AS-nin qrarn (05.03.1990) drc edib. He n - sizin it gldi, bizim ar apard! Azrbaycan KP MK Nizami Gncvinin anadan olmasnn 850 illiyi haqqnda qrar qbul etmidir. 8 mart 1990. Bugnk Kommunist dili alim Aydn Mmmdovun Ac hqiqtlr, arl dnclr adl yazsn verib. Dorudan da, bir sra arl hqiqtlri sylyib: ...rhbrdnrhbr dyin vdlrl alda-dlm camaat siyasi narkoman sviyysin endirildi. 12 mart 1990. Bu gn Kremld SSR xalq deputatlarnn nvb-dnknar nc qurultay i balayb. Qorbaov prezident olmaq ist- yir. 13 mart 1990. Kommunist Azrbaycan SSR Xarici lr Nazirliyinin byanatn drc edib. Burada gstrilir ki, nsan hquqlarnn mdafi-ilri cmiyyti BMT-y Azrbaycanda ermnilrin ktlvi surtd qrl-mas v Dalq Qaraban statusu adl mruz tqdim edib. Nazirlik mru-zdki saxtaladrma v thriflr etiraz edir. 14 mart 1990. lyazmalar nstitutu. blfz byl gr Saat 14.14. Elmi katib Aydn Xlilov sz By verndn sonra hidlr bir d-qiqlik skutla yad edildi. blfz by: Txminn yanvarn 4-5-ind MK-da rhbrlikl toqqu-maa baladq. oxlar deyir ki, bu ilrd Vzirovun gnah var. Mn bununla raz deyildim, indi he deyilm, nki o burada yoxdur. Moskva 2 ildir ki, ermni - Azrbaycan mslsini frladr. Grclr dedi ki, 179 Stinger raketi var ermnilrin. Yoxladq, grdk, dzdr. Ermnistanda silah anbarlarn ourlayrdlar. Moskva-dan dedilr ki, gedin, znz hll edin mslni. Vzirov dedi ki, silah hazrlayaq, z bamza ar qlaq. Bir hft rzind Azrbaycanda ox ciddi hazrlq getdi. 150 min knll dstmiz vard Qarabaa getmy. Sabirabaddan 500 ylrd, zorla 40-n gndrdik. Moskva da, ermni d grd ki, msl younlayb, ms-lni bu cr Bakya ynltdilr.

Ermni qrn vaxt AXC-d 3 nfri baqlayblar. Bunu da yuxa-rdan ermnilr dzldib. Kirov rayonunda 4 nfri talan stnd tutduq, milis verdik, sabah yen grdk ki, onlar buraxblar. Bak hr D risi Nofl Krimov ii dzltdi. Bakatin ona general rtbsi verdi. Nofl v baqa birisi daxili ilr naziri kemk n mni, Etibar v Nemti kd vurmaq istyirdilr. Guya mn Trkiyd bozqurdlarla laqd olmuam. Moskva KQB-si yoxlad ki, yalan-dr. Bu thlk tam getmyib. Ermnistandan glnlrl yerli halini vu-ruduracaqdlar. ndi d hmin thlk qalr. Kri by ld qalan didrginlri (400 ail) evlr yerldirdi (Zngzur cmiyyti). Ona mn icaz verdim ki, 6 ay yiysi olmayan evlri tutun, aillri yerldirin. Bu, mafiyann xouna glmdi - onlarn pullar batrd. Ona gr qrn salrdlar. Krini girldilr, 18-i axam kd (midt ksi) baqladlar. Mn zm onu grdm, mana qoyub apardm. Danmaa qoymadm. Tcili yardm xstxanasnda hkim yax baxd. ryin dymmidi, q da yaralanmd. Vziyytin bu gediind Nofl 5 gn bundan qabaq Krini tapb, deyib ki, gl, sndn n is izahat alacaqlar... (Zala oxlu adamlar gldi - baqa institutlardan. Ham Byin x- il maraqlanr). Bakatin Nofl deyib ki, sni general edirm. Ermni qrnndan sonra Moskva Bak milisin 50 min manat mkafat verib ki, he n etmyib-lr. 6-7 nfri polkovnik, podpolkovnik edib. Moskvada deputatlarmz sual verdilr ki, niy 13-14-nd qrn dayandrmal adamlara rtb verilir? Deputatlar inanmadlar. ndi Nofl Krini arb deyib ki, izahat ver ki, Zngzuru blfzl Xalq Cbhsinin tlbi il talanlar mqsdi n yaratmam. O da razlamayb. ncidiblr. Tapana il bandan vurublar. Dzmyib, qa udub, xstxanaya db. Bakllar mnim stm qaldrblar. Bu cr frladrlar. Glm il bakl davas salmaq n KQB, ermni bandas da alr. vvlc Bakl birliyi yaratdlar. Mn d iclasnda itirak etdim. Sonra grdm ki, arxasnda baqa eylr durur: Bakn qaqnlardan tmizl-mk, Mehdiabad datmaq v s. Sonra onu dyiib Qardalq cmiyyti etdilr. Guya Bakda min-amanlq yaratdlar. ndi o, Ziyallar Cmiyyti il birlib. Nizami Sleymanov Mtllibovla bir oxuyub. Verililrini televiziya il iki df verib. ziz xanm kimi xanmlar deyir ki, ttil-ilr tulapay veriblr. AXC xalq tank altna armayb. Bu, rmzi piket idi. Bakda Baka-tin dedi ki, hrbi vziyyt olmayacaq. Bu, byk oyundur. Nemt v b. szlrl iin iindn xmaq istyirlr. Bu msly Moskva v dnya ermni dias-poras rhbrlik edib. 4 ba Bakda oturmudu. Byk qrn hazrlamdlar, ancaq alnmad, ona gr hrd qrdlar. Yhudilrl dil tapmq. 20 mini getmy riz verib. Yhudi sio-nistlrinin (dnya zr) vitseprezidenti Mark mnim yanmda Amerikaya zng etdi ki, Bakda biz he ks toxunmur. Ermnilr ruslarla bizi toqqudurmaq istyir, o da alnmr. Ruslar da tbii kild gedck. Yeltsin ruslar Rusiyaya arr, Pamyat da bel. 27 milyon rus Rusiyadan knarda yaayr. Qazaxstanda, zbkistanda ev 20 min manatadr, Rusiyada 3 min manata. Glmlrl yerlilr arasnda dava oyunu hazrlanr. Bu, byk milli lyaqtsizlik olar. Bu da diasporann iidir. Dnya yhudilri il onlar (ermnilr) z-z durub. AB-da yhudilrin 8 sinaqoqunu yandrb, 1 qbiristanln dadblar. Bu baxmdan yhudlirl mttfiqlik biz srflidir, nki onlar dnya mtbuatnda ermnilri dada bilr. O vaxt trklr 90 min yhudini (spaniyadan qaan) xilas ediblr, onlar indi 300 min yaxndr. Bunun yubileyini Trkiyd keirmk ist-yirlr. Yhudilr genosid mslsin mane olurlar (senatda). AB-da yaayan bir ox yhudi trkiylidir. Onlarn babalar Trkiyd genosid vaxt qrlb. Onlar yrndilr ki, stanbulda, zmird yhudi ldrl-myib, ancaq vandaklar qrlb, demli, yhudilri trklr yox, ermnilr qrb. ndi iki yhudi alimi bunu yrnir. Onlar biz d mracit ediblr ki, yrnk grk o vaxt Trkiydn qaan yhudilr varm, niy qablar? ki df AXC mslsini Moskvada Siyasi Broda mzakir ediblr. Bizim nmayndlr d olub. Deyiblr ki, rdikallardrsa dadaq. Deyiblr ki, yox, ilrind mtdillr d var. Ayaz da khn qaydalarla deyir ki, AXC radikallardan tmizlnsin. Biz d deyirik ki, 5 ey aydnlamaldr: 1) Moskvann bu id gnah; 2) ermnilrin (htta qadnlarn) Bakya gln ordunun trkibin dmsi sbbi; 3) Azrbaycan rhbrliyind bu hadislri bilib gizldnlr; 4) AXC-nin shvlri v b. Biz AXCnin shvlrini demk istmirik, nki bundan dmnlr istifad edck. Ziyallar bu gn susmamaldrlar. 195 meyit 1989-da sgrlikdn g-lib. Bunun ssi xmr. Bel lmkdns 20 Yanvar gecsi lmk daha -rflidir.

Tzyiq, repressiya ken df olduu kimi yava-yava balayr. Qorba-ov da, ermnilr d, baqalar da aradan xacaq. Ortada qalacaq Azrbay-can rhbrliyi. Vzirovu tqsirlndircklr. Sonra Mtllibovu dmn edcyik. Bizim yolumuz parlament mbarizsi yoludur. Qaraba mslsini hll etmliyik. Suverenliy nail olmalyq. Deputatlarmz mstqil he n ed bilmirlr. Yazb veririk, dan-rlar. Qorbaov oyun oynayr. Litvaya gzt edir. Estoniyaya da edck. Ancaq Azrbaycan suverenlik haqqnda qanun qbul ednd guya he n grmr. Qorbaov Azrbaycan xalqnn li qanl clladdr, ancaq dnya lsnd byk xsiyytdir Avropan kommunist diktaturasndan xilas edib. exoslovakiya, ADR, Pola, Macarstan mstqil olub. Bir azdan bunun qarsn almaq olmayacaq. 3-4 il Qafqazda da hrkat yenidn qalxacaq. yulda sekidir. Biz d itirak edcyik. alacaqlar ki, Etibar, Rhim, Framz v baqalar seilmsin. 1-2 ay tzyiq davam edck. AM-nin15 tlblrini brk incidirlr ki, deyin bizi AXC aldadb. Xalq bzn idar olunmur mitinqd. Yazovun z itirak il ermnilr 4 vertolyotu Xanlara gndrdilr. Yalvardq ki, biz d bir vertolyot verin, he olmasa onlarn qarsna xaq. Mslni arladran Etibarla sa arasndak fikir ixtilaf-dr. sa demokratiya istyir, Etibar is deyir ki, bu, azadlq hrkatdr. Milli azadlq dalas Cnubdan da glir. Cnubda dinl azadlqse-vrlr birlib. alrq ki, Cnubda ns bir siyasi Azrbaycan qurumu yaransn. Orada qorxulu amil Mntziridir. O deyir ki, randa btn xalqlarn mvqeyi myynldirilsin. Orada ns demokratik yolla bir qurum yaranmasa inqilab olacaq, bu is yen millti 30-40 il dala atar. Biz grk glckd Almaniya kimi birlk. Srhd mslsin dair sual verildi. - Murmanskda srhd aqdr. Pribaltikadak tlblr yayda AFR-d ilyir. O vaxt Stalinl Mikoyan Azrbaycanda srhdi ksdilr. ndi is evardnadze - Sitaryan xtti ilyir. Mn Turqut zaln burada olan dos-tu il d ona xbr yollladm ki, evardnadzey ox uyma. Srhdi yen khn yerdn kirlr. Deyirlr ki, sizin Nazirlr Soveti qrar versin, o torpaqlara dymyk. Srhdi sknd bizim camaat bir az tlsdi. Dedilr ki, xrci dyrik. Srhd almalyd, ancaq tez oldu. Vaxt indi idi. Hkumt ondan istifad etmk istyirdi ki, islam respublikas v b. haqqnda hay-ky qaldrsn. Sual: Etibar v Qaraba? Cavab: lnlrin v tutulanlarn ksriyyti AXC zvlridir. 150 adam talan tutulub, iind 3 AXC zv var. Ancaq bu i (Yanvar hadisl-ri) st hrbilr tutanlarn hams AXC zvlridir. Yakovlev Y.Smdolu il grnd deyib ki, Miralim Bhramov 3 kq qzlla (3 milyon pulla) rana qab. Halbuki bu vaxt o, Bakda idi. rana ne kfiyyat gndriblr onu tapmaa. Rhim d qrxa glnd qayna-nasgild tutulub. Y.Smdolu exoslovakiya prezidenti Havel il grnd prezident deyib ki, biz AXC-ni yrnirik; bu, 1918-inci il inqilabnn davamdr. Bundan sonra Yakovlev d biziml maraqlanb. O, Suxarevdn16 soruub, o da deyib ki, 67-ci madd il dindirilir, xaricl laqsi yoxdur, bandit deyil, xlarnda qorxulu ey demyib. Etibarn mstntiqi deyib ki, o, Bakya gets onu aradan gtrrlr. Rhimi 75-inci madd il dindirirlr (ktlvi itia). Maddni dyidirmy alrq. 300-dn ox mhbus var (AXC-dn, rayonlardan). Qaraba mslsi. Polyaniko v onunla olan 2 rus qazarmalarda qalr, sgr yemyi yeyirlr. Ermnilrin bir nesi dnb. Vzif vd edirik, zlri zlrini satmaa balayrlar. Kndlrin aras almaa balayr. Sual: Vzirov haqqnda fikriniz? Cavab: Onun haqqnda z fikrimd qalram. O, respublikaya el vaxt glmidi ki, vziyyti dzld bilmzdi - buna gc atan adam deyildi. Onu DTK aldadrd, baqalar da aldadrdlar. Azrbaycanda dvlt balarn gnahlandrmaq dz deyil. Azrbay-can Moskvann bazardr - o, kimi ists vzify qoyur. mperiya-nn bizi tapdaladn dey bilmirik, qqrrq ki, suveren hquqlar tapdalanr. Ax snin suveren hququn varm? Hammz klyik. Vzirov ayn 16-snda deyib ki, istefa verimmi, deyiblr ki, olmaz. 18-ind Qorbaova zng vurub: Mn istefa verirm ki, xalq qrlmasn. 19-unda Primakov Qorbaova deyib ki, Vzirov biz mane olub. 19-unda saat 4-d istefa verib xb. 14-nd hrbi vziyyt haqqnda mr varm - Moskvadan gtiriblr, tarixini burada qoyublar. Vzirov neylsin? llr boyu imperiya bu siyasti yrdb. ndiydk kim deyib ki, tqsir Moskvadadr? Moskva hl Mtllibova icaz vermir ki, biziml z-z otursun.

Riqada ermnilr deyiblr ki, azrbaycanllar AXC vsiqlrini gs-trrk evlri talan edib. Burada yalanlar xb, nki bizim he vsiq-miz olmayb. 600 ev talan olunub (azrbaycanl, rus, xaricdn glnlrin evlri). Bakda qrn olacan ermnilr biliblr, orular Bakya a-rblar. Hmin gec burada oxlu oru olub. Sual: Azrbaycan mtbuatnn hqiqti yaza bilmmsinin tqsirini kimd grrsnz? Cavab: Yalnz Moskvada. Moskvann nhng jurnalistlri Azrbaycan haqqnda hqiqti yaza bilmirs buradak nec yazacaq? ilyayev yazd, onla-rn redaksiyasn17 yandrdlar. Ermnilr czalandrr. Sual: AXC siyasi tkilata evrilckmi? Cavab: AXC hl d yaranmaqda davam edir. Siyasi b, mlumat, mt-buat blri olmaldr. Qrargahmz datdlar. Camaat nec ists o cr olacaq. Yazov deyir ki, AXC qurumu baqa eydir, dvlt iind dv-ltdir, onu mhv edcyik. Gnd tuturlar. Yqin yen oxlu tutacaqlar, bir ay davam edck, XC-ni sallayacaqlar. Sual: Ziyallar Cmiyytin, Qardala ziyallarn mnasibti nec olsun? Cavab: Xalq yaratmayan, yuxardan tkil ediln tkilatlar z-zn dalacaq. Qay da, Umud da, Qaraba18 da bel olub (yax ki, Sabirin hesabna he olmazsa yax qzet xard). ndidn ziyallara zng vu-rub syrlr. Onlar xalqa ilmslr xalq onlardan z dndrck. Sual (Qorxmaz): Glck planlarnz? Parlament sekilri. Andim olmaldr. Tsadfi adamlar girmsin. Cavab: Xalq Cbhsi xalqn drs kecyi universitetdir. Partiyalar hkmn yaranmaldr. Deputatlarn htta 30%-i bizdn olsa fikrimizi yerid bilrik. Yazov deyib ki, mn Azrbaycan SSR AS-nin [22 yanvar] qrarn ona gr qbul etmirm ki, onu deputatlara XC zorla qbul etdirib. Bunda s-lind hqiqt d var. Kvorum yox idi. Deputatlar rayonlardan mana qoyub gtirdik. Qapn baladq, l buraxmadq ki, qrar qbul edin, nki bilirdik ki, sabaha qalsa Moskva zng vurub beyinlrini yeyck. Sual: Azadlq qzeti xacaqm? Cavab: Hl icaz vermirlr. Biz d gizli buraxmaq istmirik, nki bundan istifad edib XC-ni balamaq istyirlr. Sual: Ermnilr qaydr? Cavab: Yox. Qaydanlar evlrini satmaq istyirlr. Azrbaycanda onlar olmayacaqlar. Sual: Xanlar rayonundan ermnilr gedir? Cavab: Bu rayonda Azad, Kamo, ayknd kndlri kr. 6 milyon pul lazmdr. 2 milyonu atmr, Azad, Kamo boalb, bu gnlrd ayknd d gedck. aumyan rayonunu da laxladrq.19 Sual: Sov.KP-d qalan yoldalara mnasibt? Cavab: Mrkkb sualdr. Mstqil Azrbaycan partiyas olsa nisbtn x yolu ola bilr. Sov.KP-d qalan z xalqna xyant edir. Sual: 20 Yanvar cinaytini trdnlr z xacaqm? Bilirik ki, mqssirlr Qorbaov, Yazov, Bakatindir. Cavab: Xeyr. Sual: blfz liyevin thlksizliyin minsinizmi? Cavab: Uzaq ba tutacaqlar. Mni 3 komendant axtarr. Kirov rayon komendant iib deyib ki, liyevi axtarram. Mn d ona zng vurdum. SSR KQB-sinin sdr mavini Bakda idi. Ona v baqalarna zng vurub deyirm ki, mn Bakdayam. Tutmaq istsniz zm komity glcym, ancaq sgr qabanda getmycym. Sual: Xlil Rzan mdafi edirsinizmi? Cavab: Edirik v edcyik. Ancaq tlsik i grb onu AXC-dn xardq. El etdik ki, baqalarna grk olsun, onlar televiziyaya xma-snlar.20 Onu da eitmiik ki, deyiblr Xlil Rzann ii Etibarnkn-dan ardr. Sual: Nemtin mvqeyi? Deyirlr ki, butulkada su qoyub.21 Cavab: Nemtd d, Etibarda da el eylr var ki, dykndirlr. Primakov deynd ki bel gets AXC mhv olacaq, Etibar dedi ki, o vaxta siz qalmayacaqsnz. Onlarn rngi qad. Sorudu ki, niy? Cavab verdi: nki xalq sizi d, bizi d mhv edck. Bayrdaklar grmrsnzm? Nemt deyirdi ki, bir gll sn Primakova, birini Girenkoya, birini d Vzirova vurub pncrdn atlacaam. Bax, onlar bel xox glmyi sevirlr. Sual: Gmidki meyitlr v Salyan qazarmas haqqnda ayilr fik-riniz? Cavab: 400 itkin indi 40-a enib. Tutulanlar qaytarrlar. styirdi-lr ki, respubikan boaltsnlar bellikl. Hadisdn bir ay qabaq mn demidlir ki, Beka vadisind (Suriya) rus v ermnilrdn ibart iki dst var (ksriyyti ASALA-nn22 zvlridir), tlim keirlr. Bilmirik ki, o gec hrd olublar, ya yox. Ancaq o uzunsallar onlardan ibart idi. Ola bilsin ki, gmid onlar aradan xarmaq istyiblr. Salyan qazar-mas is gizli qald.

Ramiz Duyun: Mn 6 il Salyan qazarmasnda qulluq etmim. Orada bel ey olmayb. Ancaq evlrd snayperlri zlri qoymudular. Bo patron atrdlar, qazarmalardan is iddtli at ardlar. Gedn rus aill-rinin dalnca da zlri bu cr provokasiya trtdilr. Sual: Ermnilr sizinl danmaq istyirmi? Cavab: Bli. oxlar istyir. Mn rt qoyuram: Miatsum23 cmiyyti il grmrk. Hayrikyann adamlar il grrik. Onun 20 min ard-cl var. O deyir ki, Azrbaycan da, Ermnistan da mstqil olandan sonra dana bilrik. Mn d dedim ki, kllrin mqavillri d kl mqavilsi olacaq; mstqil olarq, sonra zmz danarq. Grclr biziml birlirlr (ideyaca). Sual: 20 Yanvar hadissin AXC siyasi qiymt verckmi? Cavab: Hr eyi dqiq yrnndn sonra qiymt verck. Qorbaovun da, zmzn d tqsirimizi bildircyik. Sual: Seki? Cavab: Sekiydk hrbi vziyyt gtrlck. Tbliat aparacaq. 16.50-d gr bitdi. *** Bu gn qzetlrd hr il martn 21-inin Novruz bayram kimi qeyri-i gn olmas haqqnda Azrbaycan AS RH-nin frman verilib. 16 mart 1990. 14 martda Qorbaov SSR prezidenti oldu. SSR xalq deputatlarnn nvbdnknar III qurultaynn hesablayc komissiya-snn sdri Y.A.Osipyan bu haqda mlumat verib. Anatoli vanovi Lukyanov SSR AS-nin sdri seilib. 17 mart 1990. 15 martda baa atan qurultay Litva SSR Ali Soveti-nin 1990-c il 10-12 mart tarixli qrarlar il laqdar qrar qbul edib. Burada deyilir ki, hmin AS Litva dvltinin mstqilliyinin brpa edil-diyini, respublika razisind Litva SSR Konstitusiyasnn v SSR Konstitusiyasnn qvvdn ddyn elan etmidir. Qurultay hr mttfiq respublikann SSR-dn azad surtd xmaq hququnu ... tsdiq edrk myyn edir ki, Sovet ttifaqnn trkibindn xmaq qaydas v bunun nticlri qanunla myyn edilndk Litva SSR Ali Sovetinin ... birtrfli qrarlar etibarsz-dr. 25 mart 1990. Kommunist Azrinformun byanatn verib. Burada bildirilir ki, 24 martda Ermnistan yaraqllar Qazax rayonunun Baanis Ayrm, Pirili v ayl kndlrind qddarlq, zoraklq v vhilik mllri trdrk adamlar ldrm, evlri yandrm v datm-lar. Azrbaycan rhbrliyi basal verib. Litva znn prokurorunu seib, Litva radio v televiziya komitsi SSR tabeliyindn xarlb, burada 50 ild ilk df olaraq alternativ sasda yerli sovetlr bir ox partiyalarn da tmsililri daxil olmaqla sekilr keirilib. Azrbaycan da SSR trkibindn xd - martn 25-indn SSR-d ttbiq olunan yay vaxtna kemdi! Mtllibovun byk qlbsidir!.. 27 mart 1990. Qorbaovdan sonra ikinci prezident d oldu - zb-kistanda slam Krimov. Bugnk Kommunistd Qazax hadislri il bal sndlr v mlu-matlar drc edilib. 28 mart 1990. General-mayor A.Kapliyev bugndn Baknn komen-dant tyin edilib. General-polkovnik Y.atalin Zaqafqaziya blgsin glib. Burada v-ziyyt yenidn grginldirilir. 3 aprel 1990. Kommunist Litva SSR xalqna v Litva SSR Ali Sovetin Qorbaovun mracitlri il yana, 31 martda keirilmi Azrbaycan KP MK plenumu itiraklarnn Qorbaova mracitini d drc edib. Burada deyilir ki, ermnilr 23 martdan balayaraq Naxvan MSSR-in, Qazax, Tovuz, Gdby, Klbcr, Lan, Qubadl rayonlarnn kndlrini mntzm at tuturlar. slind, Azrbaycan xalqna qar elan edilmmi mhariby balanmdr. Bu nmrd baqa hycanl yazlar da var. 14 aprel 1990. Shr saat 8-d Sabir Rstmxanl, sa Qmbrov (AXC dar Hey-tinin zvlri), mn v Azr Mrsliyev (Komsomolskaya pravdann mxbiri) Qutqaen rayonunda keirilck AXC rayon bsinin tsis konf- ransnda itirak etmk n yola ddk. Yncaq saat 11-d balanmal idi. smaylldan keib bir ne saata Qutqaen atdq. Gman edirdik ki, konfrans artq balanar, ancaq Qbl mehmanxanasnn yanna atan-da xeyli adamn ydn grdk, bunlarn itiraklar olduunu hiss edib man oraya srdrdk. Mandan dn kimi izdiham bizi hat etdi.

Blli oldu ki, raykomun I katibi Ramiz hmdov iki ayan bir bamaa diryrk ynca keirmy icaz vermir. Rayon cbhilrin bal z zrin gtrm Adil Hacyev ox narahat idi. Camaat da xeyli hycanl v naraz grnrd. Drdmz d buraya yanlar sakitldirib txminn 200 metr aralqdak raykom binasna gldik. ri girnd grdk ki, Sosial-De-mokrat Qrupunun bas Araz lizad d buradadr. Danmzn ilk on - on be dqiqsind katib da atb ban tutdu ki, konfransa icaz vermycym. Bhansi (hr df dyiirdi) bunlar oldu: mn qabaq-cadan xbr verilmyib (mni saymayblar), onlar (seilsilr) pis adam-lardr, indi mnasib vaxt deyil, rayonda grginlik oxdur v s. v i.a. Btn bhanlrin qsa mzi bu idi - bu rayonda Xalq Cbhsini yaratmaa qoymaya-caam! Araz lizad katibin hr klmsin irad tutur, tbir caizs, crt-qozluq edirdi. Sonra o bel bir misal kdi ki, ay medn ksb, menin xbri yoxdur v bu msld ay rolu katib ayrlmd. Bu thqir R.hmdovu lap hvsldn xard v o dedi ki, sosial-demokratlar zl-rin baqa lider tapmaldlar, nki siz znz idar ed bilmirsiniz v bala layiq deyilsiniz. Axrda Araz hirslnib bayra xd v be-imiz tk qaldq. Yalnz bundan sonra katibl tmkinli danq aparmaa imkan yarand. Dzdr, ilk vaxtlar - txminn yarm saat katib he cr yumalmad, sa Qmbrovla onun arasnda ox kskin mkalim getdi. sa by dedi ki, bu hrktinizl znz xalqla zbz qoyursunuz v ba verck toqquma-da qalib xacanza arxaynsnz, nki rus snglrinin sizi qoruyaca-na minsiniz. Ancaq o snglr d sizi xilas ed bilmyck. Bu szlrl sa by, grnr, katibin n hssas yerin toxundu v fik-rimc, yalnz bundan sonra onda yumalma ba verdi. Azr Mrsliyev shbt birbaa mdaxil etmirdi. sa by az, ancaq sl Cbh liderin xas lyaqt, tmkin v alla danrd. Dorusu, mn onunla ilk df idi ki, bel dar rivli siyasi grd itirak edir-dim v ilk df idi ki, ondak mbarizliyin ahidi olurdum. El bu grl d o mnd zn qar drin hrmt yaratd. Sabir Rstmxanl air-humanist kimi konfransn keirilmycyi tqdird ba ver bilck nticlri katib baa sald v bildirdi ki, Qutqaend olmasa Adada, smayllda da varsa bu gn hkmn yncaq keirilck v onun qars-n ala bilmycksiniz. Mn d z nvbmd konfransn keirilmmsinin btn respublikada douraca ks-sdan katib xatrlatdm v bu rayonun olu olaraq xalqla rhbrlik arasnda toqquma ba vermsini arzulamadm syldim, ondan da tyindn tkmsini istdim. Axr, katib yumald v bel ortaq ry gldik ki, konfrans olsun, ancaq rayon bsi sdrinin v baqalarnn sekisi keirilmsin, yn-caq rayon zhmtkelrinin Xalq Cbhsi rhbrlri il gr saylsn. Yncan saat 4-d olmas qrarladrld. Gnortast R.hmdov bizi raykomun bufetin yemy dvt etdi. Onsuz da, gnortadan xeyli kemidi. Onunla 2 saatdan artq n-boaz etmidik v yncaadk haradasa yemli idik. Nahar vaxt katib sa by bir d dedi ki, demk, qrarladq ki, seki olmayacaq. sa by cavab verdi ki, mn siz bel sz vermmim. Sadc, orada sizin arzunuzu deyrm, ancaq camaat sekiy balasa mn onlarn iradsin qar xa bilmrm. Bel bir namyynlikl d konfransa yollandq. Biziml rayon DTK bsinin risi Cbrayl Nayev, RPK-nn b mdirlri, rayon qze-tinin redaktoru ziz zizov, baqa idar mdirlri d (yqin ki, nzart n) konfransa gldilr. 16.14-d Qutqaend Lenin adna kolxozun mdniyyt evind ydq. Zalda tmir gedirdi. clas Rasim Srkrov ad v AXC-nin ynca kimi balamaq istdi, Adil Hacyev ayaa duraraq qap tez-tez alb-rtldy n glib-gedn, girib-xan sakitlndk gzlmk lazm gldiyini bildirdi. Sabir by d DTK risi Cbrayl Nayevl glirdi, ancaq yolda gecikmidi. Onu da gzlmli oldular. Nhayt, o da gldi. Zalda baqa rayonlardan arlm oxlu qonaqlar da var. 16.27. A.Hacyev ynca yenidn ad: - Ninki qonaqlar, z nmayndlrimiz d (200 nfrdn ox) bayrda qalb. Bakda, Naxvanda hlak olmu, bir-iki gn qabaq ilini qeyd etdiyi-miz Tbilisi hidlrinin xatirsini 1 dqiqlik skutla yad edk. (Edi-lir). 27 rayonun, bir sra partiyalarn, o sradan KP-nin nmayndlri d yncamzda itirak edir. (Sonra yncaa Adil sdr, Rasim katib seildi. Demli, ziyallarla gr yox, tsis konfans keirilmy baland). ndiydk 6 bel konfrans keirilib. Rasim mllimin hazrlad mruzni dinlmy vaxt yoxdur. Qutqaen Xalq Cbhsi qzetinin birinci nmrsi xb, ikincisi hazr-dr, rayondak hadislrl bal gtir bilmdik. 16.35. Rasim by mruz il yox, mumi mlumatla x edir. 16.44. Adil: Konfransa yax hazrlamdq, qovluq, qzet, bloknot, qlm v b. hazrlamdq. Ancaq konfransmzn keirilcyin he umud yox idi. Allah Sabir byin, sa byin, dalt byin, Araz byin v baqa-larnn cann sa elsin, onlar icaz aldlar.

(clasn slahiyytli olub-olmamas ss qoyulur. Gec. Mnc, ssverm o qdr d mtbr deyil). Litva hadislrin mnasibt bildirn qtnam qbul edcyik. 16.51. sa Qmbrova sz verilir. O, AXC-nin yaranma sbbindn (xal-qmza qar tcavzdn) dand. - Xalqn mbarizsi nticsind ken sentyabrda Dalq Qarabada XK-nin lvi haqqnda qrar xardq v Azrb. SSR-in suverenliyi haq-qnda Konstitusiya qanununu qbul etdik, AXC-ni rsmi tsdiqltdik. Moskva v Bak rhbrliyi ssenari hazrlad. Camaatla rhbrlik arasnda narazlq trdildi, nticd Clilabad hadissi meydana gldi. Srhd hadislri trndi. Cbhnin dalmadn grb ssenarini sr-tl hyata keirmy baladlar. aumyan rayonunda vertolyotlardan dinc halimiz at tutuldu. Burada vtnda mharibsi baland. Sonra 13-15 yanvarda Bak hadislri trdildi. Bu, Bakya, Azrbaycana qoun yeritmk n lazm idi. Hadislrdn qabaq biz MK-nn II katibi Polyaniko il grmdk. O deyirdi ki, proqramnz hddn artq mumidir, xalq baa dmz. Siz ora milli, dini msllri lav edin, Cbhnin adn dyiib Milli Cbh qoyun. Mqsd aydn idi - bizi shv yola salmaq. Milli Mdafi uras da nvbti tl idi. 1989-un yaynda bu tly dmdiks, 1990-n yanvarnda bzi yoldalarmz bu tly dd. Sonra 20 Yanvar. O cinayt bugndk davam edir. Bu hadisnin balca cinaytkarlar Qorbaov bada olmaqla Sov.KP MK, Vzirov bada olmaqla Az.KP MK-dr. Biz khn v yeni rhbrlik tanmrq, nki yeni rhbr-lik d khn adamlardr. Dnya ictimaiyytinin ryi Azrbaycan xalqna ynldilib. Btn prob-lemlr qalr, he biri hll olunmayb, ksin, daha da mrkkblib. Repressiyalar davam edir. Bzi yerlrd qrargahlarmz dadr, blrimizi balayrlar. Bir ne saat sizin I katibl grdk. O dedi ki, nmayndlr seil-myib, rayon cbhilrin balq edn adamlar xalq tmsil etmir. Bayaq ssverm keirildi, iclas slahiyytli sayd. Ancaq sizi qar-durmadan kinmy arram. Grk bir-birimizin ryini nzr alaq. Rhbrlikl xalq bir-birinin xouna glmynd adtn rhbrlik d-yiir, ancaq grnmyib ki, rhbrliyin xoun glmyn xalq dyiilsin. (sa by sonra Litva hadissin toxundu). Bellikl d, bizdki qrn ol-masayd Qorbaov qvvni Litvaya yeridckdi. Sabah Azrbaycanda ktlvi siyasi partiyalar olacaq. Blk d parti-yalar yaranandan sonra AXC partiyalar birldirck. (Sonra sa by suallara cavab verdi). ndiki hrbi vziyytdn istifad edn rhbrlik bu yaxnlarda ola-caq sessiyada seki haqqnda qanun qbul edck. Yen 360 deputatdan 120-sini ictimai tkilatlardan semk istyirlr. Prezident vzifsi tsis etmy alrlar, halbuki bu Ali Sovetin mddti qurtarb. Tsis olunsa da mumxalq sekisind olmaldr. 17.21. Adil: Vndam mktbind pionerlr riz yazblar ki, biz Larisa v lqarn lmn sbb olan partiyann tmsilisi olmaq istmi-rik, qalstuk vurmuruq. ndi uaqlarn atalarn arr, incidirlr. Katib qula ksmkl (bizim rayonda kemid bel ey olmudu) he n ld etmk mmkn deyil. 17.26. Sabir Rstmxanl: Bu yncaq AXC iclasndan daha ox ziya-llarla gr bnzyir. Ona gr frstdn istifad edib bzi msllrdn danacaam. Azrbaycan qzetini yerlr atmaa qoymurlar. 70 ildir irimiz yadlq toxumu spirlr. Kooperativ XC-lri yaradrlar. Azrbaycandak demokratik hrkatn inkiafna bir qram da qay yoxdur. Niy AXC-nin qsurlarn yalnz qrnda axtarrlar? AXC sr-hdlrimizi qoruyurdu. kildi, indi srhdd qanlar axr. ox tssf ki, biz ancaq mitinq almq. El bilirlr ki, mi-tinq olmayanda i getmir. Rayonda XC-nin z siyasi taprqlar olmaldr. 20 Yanvardan sonra baa ddk ki, bu imperiyann trkibind yaaya bilmrik. Bizim iqtisadi gcmz eldir ki, 2-3 il ac qala bilrik. Azrbayca-nn yax iqtisadiyyatlar olsa vziyyt 1-2 il dzlr. Bu qdr qanlar tklb, respublika prokurorluu bir dn d cinayt ii qaldrmayb. Moskva da, yerli hakimiyyt d qanmz batrmaq ist-yirlr. (Sonra suallara cavab verdi). 17.51. Adil. (Sellm ya balad. Camaata vurnuxma dd). Mclisin seilmsin kedilr.

Rayon DTK risi, fallar, sonra Sabir by, sa by v baqalar ba-yra xd - birincilr btnlkl, sonraklar fasil n. Bayra xanda grdk ki, dolu da yar. Sabir by xudahafizlib Bakya qaytd. 18.50. Qaydb glnd grdk ki, hl seki davam edir. Mclis zvlrinin sekisi bitdi. Asaqqallar urasna atam - rif Tahirli-ni d sedilr. laqi seilnd msl bir qdr uzand. Adil Hacyev yekdillikl AXC Mclisinin zv seildi. Demli, eyni zamanda laqi d oldu. Redak-siya heytinin sekisi baland. Hmzt Hmzyevin ad glnd blli oldu ki, o, AXC-nin zv deyil. Nzart komissiyas seildi. mumiyytl, seki prosesi xouma glmdi. Camaat sekid kolxoz iclasnda olduu kimi hay-kysz, etiraz-sz, yekdillikl ss verirdi. Qasm smaylovun, Adan, Vartaenin v baqa yerlrin cbhi-lri Qutqaend d XC yaradlmasn tbrik edib getdilr. Azrbaycan Sosial-Demokrat Qrupunun sdri Araz lizad sz ald. Balca olaraq sosialdemokratiyann vziflrindn dand. Btvlkd sosializm quruluunu ittiham etdi. (oxlu suallara cavab verdi). 20.26. sa by yeni seilmi heyti tbrik etdi. Bundan sonra o, gnc-li uaqlarla Gncy yola dd ki, shr tezdn oradan Naxvana getsin (Azr Mrsliyevl birg). Onu yola salb qaytdq. Konfransn sonunda mn Azadlq qzetinin mxbiri v bu rayonun ziyals olaraq x etdim. Dedim ki, eitmim (Adil Hacyevdn) Qut-qaen cbhilrinin qzetinin adn Azadlq qoymusunuz, mn buna eti-raz edirm. Qzetin ad ilk nmrdki kimi Qbl olsun; qoy camaat da bilsin ki, Qbld Xalq Cbhsi var. Sonra rayonda bu saat n balca mslnin camaatn siyasi savadnn artrlmas olduuna diqqti krk bzi misallar gtirdim. Axrda is cbhilr tvsiy etdim ki, n qdr tin olsa da rayon rhbrliyi il tmkinli davranlsn, nki hr bir grginlik xalqa ziyanldr. lbtt, bu tmkinliliyi mn sassz gzt getmk, rhbrliyin dediyi il durub-oynamaq mnasnda yox, xalqn mnafeyinin tlb etdiyi hr hans id ortaq dil tapmaq n sy gstrmk mnasnda izah etdim. Onu da deyim ki, btvlkd konfransn sviyysi mni ox naraz sald. Kim lehindir? - Ham! Kim leyhindir? - He ks! Bitrf? - Yoxdur! Yekdillikl keir. Ssverm sasn bu cr kommunist ssvermsi ru-hunda kedi. Ancaq btvlkd AXC-nin yeni bir qolunun yaranmas kimi bu hadis mn ox qiymtlidir. Onu da danmaq istmirm ki, Qutqaend Xalq Cbhsi bsinin yaradlmasnda itirakm is, lbtt, mn frh verir. Gec Qutqaend Nriman mimgild qaldm. O, Azadlq radiosunda-k xm (20 Yanvar gecsi haqqnda) eidib, ox narahat olub. Htta Bakya mni yoluxmaa da glmk istyib, ancaq vaxt tapmayb. mim hmi mn krp uaq kimi baxr. O mni lap ox istyir v mn d ona hdsiz drcd, z doma atam kimi hrmt edirm. Nriman mi mni brk danlad ki, snin o gec orada n iin vard? Gtirdiyim dlillr etiraz etdi v 20 Yanvar gecsi hyatm thlky atma, sgr dynyi yemyi axmaqlq, giclik sayd. N qdr dansam da mntiqin mnasz olduunu grb shbtin mvzusunu dyidim... 15 aprel 1990. Doma Xrxatalaya - ana yurduma atanda ya yard. Mal qaba deyiln yerd qoz aacnn yannda kndilrim mni haty aldlar v yan altndaca soru-suala tutdular. Hams dnn hrd (Qutqaen-d) XC konfransnn keirilmsini eitmidi v mnim d oraya gldiyimdn xbrdar idilr. Sual vernlrin iind birisi vard, dedi ki, Xalq Cbhsi d xalq qrna verdi da... Onsuz da, eitmidim ki, Mrkzi Komit rayonlarda hali irisin-d ox gcl tbliat aparr ki, Yanvar qrnnn balca mqssiri Xalq Cbhsidir, ancaq zbsurt bel ey eitmmidim. Bu kiinin o szlri savadszlndanm, yoxsa mn satamaq nm syldiyini bil-mirm, ancaq onun dediyini cavabsz qoya bilmzdim; slind frstdn istifad edrk, qulaq asanlar da iin sl mahiyytindn xbrdar etdim, qrnn sl sbbkarnn rus imperiyas olduunu sbirl baa saldm. Onu da deyim ki, kndilrin bir oxu shbtim qorxu il qulaq assa da ksriyyti hvsl dinlyirdi. Bu gec jdr mimgild Quran xtmi oldu. Nriman mimin tb-bs il Kafya nnm Quran oxudulurdu. Qutqaendn d xeyli adam gl-midi. Quran xtm edilndn sonra mclis siyasi soru-suala evrildi. Ha-mn Xalq Cbhsi, 20 Yanvar hadissi, ermnilrin tcavz maraqlandrrd. Mn btn suallara sad, anlaql cavab vermy alrdm. Bu gec mni inandrd ki, knd camaat il geni gr ehtiyac var - xalq ox eyi bilmir, onlara qsdn thrif olunmu mlumat

verilir. Ev qay-danda bacm Zinyt mllim deynd ki mllimlrimiz v agirdlr mktbd sninl gr keirmk istyirlr, sevindim. Ona dedim ki, sabah mktbd olacaam. 16 aprel 1990. Shr saat 11-d Xrxatala knd orta mktbinin 10-11-inci sinif agirdlri il grm oldu. sas tbbs, sn dem, uaqlq dostum v qohumum sabli Mmmdov imi. oxlu mllim d glmidi. llidn artq uaq vard. (zlri qsdn son siniflrin agirdlrini dvt etmidilr). Mn mktblilrl grmy ona gr can atrdm ki, onlar inandra bilsydim onlar da aillrind, ictimai yerlrd mnim dediklrimi yayacaqdlar. Mn Xalq Cbhsinin Proqramn izah etdim, dmnlrimizi tantdm. 20 Yanvar gecsinin sl qatillrinin kim olduunu syldim v bizi qarda hl daha byk arpmalar gzldi-yini bildirdim. Yalnz azadln, suverenliyin bu xalq xobxt edcyin, deysn, ninki onlar, htta mllimlri d inandra bildim. Onlarn inanmas mni ox sevindirdi. Deysn, he olmazsa Xrxatalada Xalq Cb-hsin sadiq adamlarn saynn azalmasnn qarsn aldm... Bu gn camaatla oxlu baqa grlrimi d siyasi shbtlr hsr etdim. 17 aprel 1990. Bu gn Qutqaen qaytdm. Sabah Bakya getmliym. Bu gec yen Nriman miy qonaq olmaq qrarna gldim. Axam dndn sonra mim dedi ki, qardaolu, O Gec grdklrin-dn miy shbt el. Qabaqca dndm ki, bu shbt mnaszdr - o yen kendfki kimi azna glni deyck. Ancaq ryimd dndm ki, gr bir savadsz adam da inandrmaa gcm atmrsa onda Xalq Cbhsi zv olmaa v htta onun mtbuatnda almaa haqqm varm? Dorusu, shbt qtiyyn hvsim yoxdu. Dedim ki, mi, o gec yarmq qalan ni bura gtir. Gtirdi. Tkbana (mim imir) yal plovla iib shbt giridim.24 Danm nec qzn alndsa adtn hr cm-ly bir sual vern mim dinmz-sylmz gec saat 1-dk mni dinldi. Azadlq, suverenlik, demokratiya v xalqn xobxtliyi urunda mbarizd hl oxlu qanlarn axaca labdlyn, hidlrin alsz yox, n mqd-ds insanlar olduuna mimi ninki inandrdm, htta, deysn, onu z t-rfdarm da etdim. O mn bir daha niy ora getdin? mnal he bir sual vermdi. Deysn, o qdr ilhamla, vcdl danmam ki, mimin balaca olu Fazil d nsini stola diryib gzlrini azma zillyrk mn qulaq asb. Onu multfilm baxmaa gndr bilmdilr; dedi ki, dalt qaann shbti daha maraqldr. slind mn el onun krp yaddann mhkmliyini d nzr alb el eylr dandm ki, bu qanin imperi-yann cinaytlrini he vaxt unutmasn. Bilmirm, III sinif agirdi olan bu uaq da haansa Azrbaycan urunda vurumal olacaqm, ancaq tam mi-nm ki, o, 100 ya da olsa bu shbtimdn sonra xalqmzn liqanl cllad Qorbaovlar yetidirn, hmi dndn ermni clladlarna sd mizdirn rus siyastin nifrt edck. mumiyytl, rayondak bu grlrimi ox faydal sayram. lk df idi ki, xalqn iind Xalq Cbhsini mdafi etmli olmudum. Sevini-rm ki, zmdn naraz qalmadm (B.Vahabzad)... 19 aprel 1990. Kommunistd Mhmmd Nbi olu sdovun Azrbaycann daxili ilr naziri tyin edilmsi (17.04.1990) v Bak hri Orconikidze rayonuna Suraxan rayonu adnn qaytarlmas (18.04.1990) haqqnda Azrbaycan AS RH-nin frmanlar drc edilib. ndiy-dk DNnin bas Aydn Mmmdov idi. 20 aprel 1990. 18 apreld Estoniya Ali Soveti Estoniyann idar edilmsinin mivqqti qaydas v Estoniyann rmzi haqqnda qanun layih-lrini mzakir etmidir. Bu layihlr, elc d AS-in 30 martda qbul etdiyi Estoniyann dvlt statusu haqqnda qrar ona saslanr ki, Esto-niya 1940-nc ildn ial olunmu razidir. 21 aprel 1990. Bugnk Kommunist: SSR AS T.X.Qdlyann v N.V.vanovun cinayt msuliyytin clb edilmsi haqqnda SSR ba prokurorunun tqdimatn rdd edib, ancaq onlarn pokurorluq orqanlarn-dan xarlmasna razlq verib. Sovet hkumti Litvaya neft gndrilmsini dayandrb. 22 aprel 1990. Bugnk Kommunist Azrbaycan SSR-in DQMV razi-sind baqa mttfiq respublika xalq deputatlar sekilrinin keirilmsinin konstitusiyaya zidd olmas haqnda SSR AS RH-nin 1990-c il 3 mart tarixli frmannn vilaytd icra edilmsi barsind Azrbaycan AS RH-nin qrarn (20.04.1990) drc edib: DQMV razisind Ermnistan SSR-in dvlt hakimiyyti orqanlarna xalq deputatlar sekili zr hr cr faliyyt qadaan edilsin. Bu nmrd Azrbaycan SSR DQMV-nin sgran, Hadrut, Mardakert, Martu-ni rayonlarnn v Stepanakert hrinin inzibati-razi blgsnd qismn dyiikliklr edilmsi haqqnda Azrbaycan Ali Soveti Ryast Heytinin frman (21.04.1990) da drc edilib. Bu frmana sasn

Xocal hr soveti, Cmilli, Meli, Axullu, Slaktin, Ba Gneypy, Xocavnd, Muanl, miranlar, Kuropatkino knd sovetlri, Krkicahan qsb sove-ti yaradlr.25 25 aprel 1990. Pribaltika z iinddir!.. 26 aprel 1990. Kommunistd Azrbaycann Astafa, Qobustan, Xz v Hacqabul rayonlarnn yaradlmas haqqnda Azrbaycan AS RH-nin frman (24.04.1990) drc edilib. 27 aprel 1990. Nursultan biovi Nazarbayev Qazaxstann prezidenti seilib. 29 aprel 1990. AXC Mclisind itirak etmk n Gyaya yola ddk. RAF mannda blfz by, Ncf by, Fzail by (AXC Mclisinin katibi), Bhlul Abdullayev (AXC Mclisinin zv, filol. elm. doktoru), Azadlq qzetinin mkda Zaur by, Byin bacs olu Mbariz, Becan by, institut tlbsi Nadir by, Zngzur komitsinin bas Kri Na-yev v mn idik. Shbt ed-ed Krdmir glib atdq. Burada XC rayon bsinin idar heytind didim vard; By istyirdi ki, onlar sakitldirsin, ona gr d man burada saxladq. Bayrda mn, Kri, Bhlul, Zaur v Krdmir cbhilrindn bir nesi shbt edirdik. Kri by AXC mdafi komitsi sdrinin mavini Mhyddinin onu zamin gtrb slind qarmasndan, dustaqda Bak hr D risi Nofl Krimovun onu xsn nec incitmsindn, hyatndan bezib qaq udmasndan danrd. Bhlulun da shbtlrin hycansz qulaq asmaq ox tindi. Deyirdi ki, 20 Yanvardan sonra tutulmuduq.26 Rus sgri bizi yer yxb bamza kmnin daban il dyr, ya tvoy vlastelin, t moy rab, ne zabud etoqo! Svobodu xotel da? Vot tebe svoboda!27 dey tpiklyirdi. Mn Bhlul by mslht grdm ki, ahidi olduqlarnn hamsn yazya krsn. Bildirdi ki, bir hiss yazb Azrbaycan qzetin vermim. Yerd qalan yazmaa is sn kmk et. Mns, tbii ki, vaxtmn yoxluundan buna raz olmadm. Axam qa qaralanda Gyaya getmk istdik. Krdmir cbhilri l kmdilr, bizi mdniyyt parkndak restorana apardlar. Vaxtil (s-lind el indinin znd d) raykomun, rayon hampalarnn qona glnd bura gtirrdilr... ox yax sfr adlar. By Krdmir camaatnn salna bad qaldrd. O, Xalq Cbhsinin buradak fallarnn didimsin d to-xundu. Bunlar da dedi ki, Yazovun, Bakatinin, Qorbaovun bu xalqa gc at-mad. Biz haqq tapdamrq - yegan gcmz bundadr. Faliyytimizd onu sas gtrmliyik ki, haqq tapdalamaq olmaz. 1989-uncu ild dnyada n mbariz xalq Azrbaycan xalq, n gcl demokratik hrkat is bizim hrkat olub. By Xalq Cbhsinin lyaqtli oullarnn xidmtlrin toxundu v Ncf byi xeyli trifldi. 20.58-d By ikinci df sz ald. Dftr-qlm l atmal oldum: Milltin iynin xmaq n onun ayana dmk grkdir!. Sonra By bildirdi ki, biz sinfi mbariz yox, haqq urunda sava edirik. Biz hl kasblara he n vermmiik... Yolum drvilikdir, sofuluqdur - bilmirm. Ancaq mbarizd sonadk varam. Manda gznlr, kef knlr Xalq Cbhsi deyil. Bu gn milli mbarizd varl, kasb bir yerd gedirik, sabah is mn buna raz olmaya-caam... Kasb unutmamalyq. Pambq lnd boynunuzun toz basmasna niy dzrsnz?.. ryi nisy alanlar var... Xalq Cbhsi hl formalamayb. 21.26. AXC Krdmir rayon bsi H zv liyusif Mlikov sz ald. Onun v bir oxlarnn salq syldiyi vaxt mn Krdmir XC H zvlrinin (9 zv var) bir nesi (Yengibar by, Qismt Zrbliyev, l-qar Quluyev, liyusif Mlikov v b.) il grb yaranm vziyytin sbbini yrnmy aldm. Hams dedi ki, Mehman Xankiiyev raykom-la v baqalar il laqy girib tdbirlrimizi pozur v baqa xoagl-mz ilr grr. 21.38. Ncf Ncfov salq zaman bunlar qeyd etdi: Azad olmasa on qazanan da, min qazanan da zn xobxt hesab ed bilmz. Mn inanmram ki, o xobxt gn gr bilcyik, ancaq onun urunda vurumalyq. By yerindn dedi ki, bunlar (Ncf byi v baqa liderlri nzrd tuturdu) deputat seilndn sonra onlar XC dar Heytindn, trkibdn xaracaq; qoy mstqil hrkt etsinlr. zm is deputat olmayacaam. Bu mclisd mn d uzun bir sicillm salq syldim. Gec txminn saat 11-d bizi gtirib Gyayda drdlr. Krdmir fallar bizi mehmanxanada yerldirib geri qaytdlar.

Bizi thvil alan gyayllar yemy dvt etdilr. Mn xsn get-mk istmirdim, nki Krdmird yax yemidik. Ancaq gyayllar l kmdilr. Bizi yen manlara mindirdilr v Gyayn harasndasa yerln bir yemkxanaya gtirdilr. 24.47-d (daha dorusu, 00.47-d) By bu mclisi ad v adi shbt, xatir trzind danmaa balad. Dedi ki, grk Krdmird ilk df olmayaydm... Hiss etdim ki, orada lazmam... Ancaq Gyayda yad deyilm. n ox Gyay, Clilabad, ki rayonlarnn sakinlri mni doma sayr. Trmdn xanda dli kimi idim. sblrim pozulmudu. Gyayl Oqtay, sfndiyar mn yanadlar. Onlar mni da qrana aparb sakitldir-dilr. Gyayda ziyallq v tfkkr yuxardr. *** Bhlul Abdullayev syldi ki, trmd he ny gcm atmad, dustaq-lara klmyi-hadt yrtdim ki, adam kimi, mslman kimi lk. Bu vaxt By d bel hadis dand ki, 1988-in 4 dekabr gecsi (5-in ken gec) Nemt iki df dedi ki, By, blk son gecmizdir, klmeyi-hadt oxuyum? Qoymadm. Dedim ki, qlblrdn dan. Sonra Fatih oxumaq istdi. Dedim ki, Fatihni llr oxuyarlar, biz qlb lazm-dr! trafda dyb-zirdilr. Ona dedim ki, sakitl. Nemti olum kimi istyirm. Ancaq o mn deyir ki, sn lsn xalqn xobxtliyi olar. Mn sni ldrsm xalq qhrman olaram, ancaq xalqa hrmt edirsns grk zn zn ldrsn. (Bu, Meydandan sonrak sh-btdir. Nemt Byi yumaq sayr v onun mbariznin azn yana ydiyini gman edirdi).28 Shbt kiilikdn dnd By dedi ki, bizim kiiliyimizi kommu-nistlr mhv ediblr. Bu, milltimizin facisidir. Bu shbtlr Byin n son anda bel nec all, qeyrtli olduuna mni inandrd. Gecdn xeyli tm mehmanxanaya dndk. Ncf by Fzail by v Zaur byl, Bhlul by tkc, mn tlb Nadirl, By is Becan byl bir otaqda geclmli olduq. Yerd qalanlarn hrsi bir otaqda yerlmidi. ox gec yatdq v gec d yuxuladq. Mehmanxana raitsiz v soyuq idi. 30 aprel 1990. Saat 10-da balamal AXC Mclisi saat 12-nin yarsna yaxn balad (rayon marif iilri evind). Sdrliyi Bhlul Abdullayev aparr. AXC H-dn By, Dilar xanm, Sabit Barov, Pnah Hseynov itirak edirlr. (Aamal Sadiq, Sabir Rstmxanl, Vurun yyubov, Tofiq Qasmov, Firidun Smndrov da glirlr). riy yalnz Mclis zvlrini, bir d Azadln mkdala-rn (Arif by, Zaur by, mn - bada Ncf by olmaqla) buraxdlar.29 Yerdn tkliflr verildi ki, sa Qmbrovun, Yusif Smdolunun yaratd imali Azrbaycan Demokratik Partiyasna (ADP) mnasibt bil-dirilsin, AXC-y qar repressiyalara siyasi qiymt verilsin. (ld - hytd AXC rayon blrinin buraxd qzetlr satlr. Msln, kinin stiqlal, Sabirabadn Demokrat, Gyayn Haqqn ssi v b. Dnn Fzail by AXC Ada Mclisinin ap olunmu material-larn sata gtirmidi). Balca olaraq 5 msl mzakir edilir: Katibliyin slahiyyti v onun hesabat, yaradlm komissiyalarn hesabat, AXC Mclisinin genilndirilmsi, ADP-y mnasibt, hrbi ara mnasibt. Sabah-k yncaq btnlkl Nizamnamy hsr edilck. Fzail Aamalyev katiblik haqqnda hesabat verdi. Bildirdi ki, Mclis zvlri il katiblik arasnda laq son drc zifdir. (Mclisin sviyysi, itiraklarn diskussiya mdniyyti ox xouma glir. Bir ox zvlr danqlar diktofona, maqnitofona yazr-lar. clas zalnda Nizami, Fzuli, S.Vurun, C,Cabbarl, Makarenko, Pukin v Lermontovun portretlri, Molla Nsrddin mcmusinin 80 illiyin hsr olununmu stend xlarsa binada Sov.KP-nin gcl ruhu hakimdir. Sov.KP-y eq olsun! ar il yana, partiyann qurultay v konfranslarna, yenidnqurmaya hsr edilmi lvhlr, killr boldur). II mslni III il dyidirdilr. Komissiyalarn hesabatlarna balanlr. Milli Mdafi urasnn (MM) yaradlmas v faliyyti haqqnda komissiyann hesabat. (Bu haqda F.Smndrov hesabat verir). MM-nn 5 zv olub (blfz liyev, Etibar Mmmdov, Nemt Pnahov, Rhim Qazyev v Xaliq Hacyev. Sonralar Azadln aparc mxbirlrindn olan Xaliqin bu urada itirak srf simvolik idi. - .T.), 4- ilyib. Bu gn d komissiyann ii baa atmayb. Bzi zvlr hbsddir. Onlar azadla xanda izahat alb tam mlumat onda verrik. Bzilri deyir ki, MM-dn AXC-nin xbri yoxdur; o, AXC-y ziyan vurub. Ancaq AXC H-nin protokollar gstrir ki, AXC buna razlq verib, sdri v H-nin iki zv (E.Mmmdov, R.Qazyev -

.T.) trkib daxil edilib. MM yaradlandan sonra is AXC il laqsi olmayb, ona hesabat vermyib, AXC rhbrliyin tabe olmayb. MM-nin yaranmas ilk nvbd Azrbaycan KP MK il baldr, ona gr son drc dqiq olmalyq. Hr hans bir shv bizim zrimiz tari-xi msuliyyt qoyur. 12.28. By aray verir ki, Milli Mdafi Komitsi (MMK) il Milli Mdafi uras (MM) qardrlmasn. MMK-n Mmmd lizad rh-brlik edib. Hesabat vern Smd by bildirdi ki, onlar qardrmrq. MM-nin ii n AXC sdrinin d, H zvlrinin d tqsiri var. Yerlrdn olan xlardan aydnlar ki, bir ox rayonlarda (Qubadl, Zngilan v b.) rayon rhbrlri, prokurorluq v milis iilri MM-na daxil olublar, ancaq indi czalanan yalnz AXC zvlridir. Tofiq Qasmov: MM Moskva KQB-sinin, Vzirovun qurduu idir - qounu yeritmk n nc mrhldir. Ancaq qrar onlar xarmayb, biz xarmq. El Etibardan da bunu istyirdik ki, Vzirovdan qrar alsn, o is bunu etmdi. Biz MK-ya yox, z iimiz qiymt vermliyik. Bu biz lazmdr ki, glckd bel shvlr yol vermyk. Pnah Hseynov: Respublika rhbrliyinin bu id cinayti var, AXC-nin is shvlri. Firidun Smndrov: MM il bal z shvlrimizi boynumuza almaa kiiliyimiz atmaldr. Ayn 13-nd (yanvarn) Etibar Mmmdov H-n glib dedi ki, biz rhbrliyin razl il MM yaratmq, midt zavodunun zaln da biz qrargah veriblr, hrbi dvrn qanunauy-unluu il siz d biz tabesiniz. (Thmasib Novruzov bu xa etiraz edrk zaldan xr; deyir ki, n qdr bel shbtlr qulaq asacaq?). MM bizdk yaradlmd. Yanvarn 16-snda biz onu lv etmk haqqnda qrar xardq. Ancaq H-nin bzi zvlri gzldilr, dedilr ki, blk o, qlb ald (hrtdn pay umdular). AXC-nin ox rayon b-lrinin mdafi uralar bizi tanmr, telefonoqramm qbul etmirdi-lr; onlar yalnz MM-n tanyrdlar. (Sonra F. Smndrov pul yeyintisin toxundu). AXC hl tkilat kimi formalamayb. Bir sra rayon blri raykomun blrin evrilib. Bzi rayonlarda istintaq orqanlar AXC zvlrinin oxlu cinayt-lrini rt-basdr edir, AXC-y kmk etmk istyir (?1 - .T.). Glin zmz tmizlyk. Bu gn Qarabada 12 seki komissiyas yaradb seki keirirlr; biz oran itirmiik. Tkilat Komitsi he bir i gr bilmir. 200 metri sgrsiz ged bilmirik. Ola bilr ki, yaxnda respublikamzn yarsn itirk. (Bu xbr cmaat silklyir. Vurun by durub Firidun by iradla deyir ki, bu haqda Ada Mclisind danlb. Aamal Sadiq d Vuruna etiraz edir ki, niy hqiqti bilmy mane olursan? Niy istyir-siniz ki, camaat anlamasn? cazsiz dand n Aamal by irad tuturlar). Clilabad - Lnkran hadislri haqqnda komissiyann hesabat. (Bu haqda AXC NTK-nn zv msddin Rhimov danr). Clilabad v Lnkran hadislri bir-birin bnzmyn mxtlif ha-dislrdir. Birinin (Clilabadn - .T.) mrkzind xsi iddia, o birin-d is vtnprvrlik durub. Mn yalnz Clilabaddan danacaam. Clilabad hadissini Aacavad Salamovla mn yrnmiik. Bu dedikl-rim ikimizin fikridir. (Mclis naraz qalr ki, komissiya adndan hazr hesabat vermk vzin xsi ry tqdim edilir). blfz by Miralimin trfini saxlad, dedi ki, mn katiblrin qapsnda bir ay dayanaram, Miralim is qapn tpikl ar; biz bel adamlar grkdir. Bu, orada camaatn narazlna sbb oldu, Miralimin hrktlrini is srtlndirdi. By barq etdi, ancaq bu barq 10 gn kdi. (Sonra msddin by rayonda soru apardqlarn bildirdi v AXC-y Clilabad camaatnn nifrtini bildirn oxlu sitatlar oxuyan-da yerdn gcl etiraz dalas qalxd). AXC rayon bsi dar Heytinin zv Sxavt deyib ki, Bula, Teterl danmam... H-nin bir zv ran televiziyasnda x ed-rk deyib ki, biz Clilabadda lnt glmi ura hkumtini yxmq, islam respublikas qurmaq istyirik, bizi qbul edin. Na Nayevin kabi-netindn d 2 mktub xb - biri Turqut zala. Silah ourlanb, pul yeyi-lib. (Mclis zv Tamerlan Qarayev tklif edir ki, bu i yarmq oldu-una gr mzakirdn xarlsn). (F.Smndrov hesabat obyektiv sayr v tklif edir ki, AXC Clil-abad bsi buraxlsn, onun yeni heyti seilsin). Fzail Aamalyev: Mn Clilabadda olmuam. Bu hesabatda hqiqt d var, ancaq onu tam qbul etmk olmaz. Clilabad hadislri xalqn haqq ii idi. Msllr dqiqldirilsin, nvbti Mclislrin birind yeni-dn mzakir olunsun. 13.58. blfz by: rticann hcumu vaxtnda balamq bir-biri-mizi tfti. Deyildi ki, guya By Clilabadda olub. Mn orada cmi 2 df olmuam; biri Nuh yyamnda, biri d son df. Sorunu aparman prin-sipini myynldirmk grkdi.

Yakovlev,30 KQB-nin sdri deyir ki, Miralim rana 3 milyon manat pulla keib. Halbuki o, Bakda idi, mniml d grrd. ndi onun bacsn tutmaq istyirlr - guya Miralim pulu ona verib. Clilabadda 40 min isiz var, onu feodal dstsi yaradb; indi biz onu mdafi ediriks bu, rfsizlikdir. Miralim 40 min isizi mdafi edirdi. FASL 3.35. Fasildn sonra yen Bhlul by sdrlik edir. 57 Mclis zv buradadr. Nizamnam layihsini mzakir etmyi sabaha saxlayrlar. Tamerlan Qarayev Becan Frzliyevin ikayti il bal komissiyann ii haqqnda hesabat verir. Deyir ki, komissiyaya mn, Smd by v Xanlar-dan li by daxilik. Komissiya zvlri bir yer ya bilmyib, ona gr d Mclisin tapr yerin yetirilmyib. (Yerdn: li byi tutmaa axtarrlar). Ramiz Tayev (Naxvan): Rayonlarda i gr bilmirik, Mclis glnd is ir, aslana dnrk. Becann evi vziflilr n yox, AXC zvlri n yncaq yeri olub. Hr gn 10-15 Xalq Cbhsi zv onun evind yeyib-iib. Niy gah Miralimi, gah da Becan pislmkl yoldalar itiririk? (F.Smndrov niys Clilabad bsinin balanb, yeni idar heytinin seilmsin ox fallq gstrir). By: Niy adam ilin kimi onu qoyub qarq? Miralimin, Xlil Rzann aillrini nzr almalyq. Grk qabaqca tam yrnk grk onla-rn gnah ndir, sonra balamaqdan danaq. (blfz byin xn Mclis ox smimi v drin rbtl qar-layr). Aamal Sadiq: Biz ahmat oynayrq - qaralarla biz, alarla is usta qrossmeyster Qorbaov. Cbh tkilat kimi yava-yava itir. Biz FV qzetinin 4-nc nmrsini buraxmq.31 Bir oxlar bu qzeti yaymr ki, bizim (rayonlarda xan - .T.) qzetin qiymtini ldrr. Qazaxda onu yandrblar. (Son vaxtlar bir sra rayonlarda AXC blrini balayblar. Sra yava-yava Bakya da glir artq Nizami v Oktyabr blri balanb. Tutulanlar da gn-gndn oxalr). Ramiz Tayev (Naxvan): Mafiya tzkdir, onu qurdaladqca iylni-rik. Cbh zvlrini darda qoyub qamamalyq. Fvqlad vziyyt srtl-n kimi bizim AXC H camaat radikallar v liberallar dey iki yer paralayr. Milli Qurtulu kimi ox mrtce, aq deyirm - KQB-y qulluq gstrn tkilatn qarsn AXC almad, ala bilmdi. Onlar MK-dan xandan sonra camaat istehkamlara aparmaq istdilr. AXC onun qar-sn almad. Xalq Miralimin dalnca gedirdi. Bu gn namrdcsin onun arxasn-dan zrb vurmamalyq. H bizim srhdi gtrmyimizi d pisldi, guya dvlt idarlri il balyq. Bel deyil. Srhdin almas bizi xilas etdi. Srhd alma-sayd biz ermnilrin qarsnda dura bilmzdik. (Mclis zvlri narahatlqla vurnuxur). Mn yni onu demk istyirm ki, biz mnvi kmk oldu. (Yerdn Ramiz byin son szlri narazlqla qarland - niy silahdan strtl d varsa dand?). FASL Fasildn sonra partiyalara AXC-nin mnasibti mslsi mzaki-r olunur. nc Yeni Msavat Partiyasnn nmayndsi hmd Rza danr. Rus szlrini ox ildir, deysn, savadsz olmadn nzr arp-drmaq istyir. Naqis dan v mumi szlr ynndan ibart nitqi Mclis zvlrinin he xouna glmir. Htta bu sbbdn deyir ki, qulaq asmaq istmirsinizs dm aa. (Tofiq Qasmovun sualna cavab verrk bildirir ki, proqrammzda silahl syan mslsi yoxdur, ancaq inqilab vaxt bu, istisna edilmir). Mhmmd Hatmi ikinci hrkat yaratmaq istyirdi, biz buna razlq vermdik. Onu partiyamza gtrmk istyirik, ancaq trafndaklar olmadan. Mnsur liyev dini ideoloqlarmzdandr. Allahu kbr qzeti-nin buraxlmasnda itirak edir. (Suala cavabnda: Msavat Partiyas Trkiyd yaamr; o, Kltr Drnyi kimi faliyyt gstrir). Bizd sdr yoxdur, 5 katib var. sas katib mnm. Mn rssamam. Dan-m budur. Xalq Azadlq Partiyasndan Fikrt Cfrov. (Rusa oxayr; dan- da rus aksentlidir). sas mqsdimiz imali Azrbaycan suveren grmkdir. Yunus Ouz da buradadr; tkilat brosunun sdri odur. Mayn 6-snda Azrbaycan Yallar Hrkatnn tsis konfrans olacaq. Respublika Partiyasna sz verilnd Fuad Aayev v Arif liyev ikisi birdn ayaa qalxb qabaa gedir. Tribunaya F.Aayev xr, A.liyev is geri qaydr. Fuad Aayev bildirir ki, 2 Respublika Partiyas var - bir Aydn Mmmdovun itirak etdiyi (Arif byin tmsil etdiyi), biri is bizim mstqil partiyamz. ki partiyann sndlri d az qala eynidir. Nizamna-mnin yazlmasnda mn ox yaxndan itirak etmim. Biz Azrbaycann SSR trkibindn xmas mslsini qoymuruq, nki Azrbaycan SSR-y girmyib - o, ilhaq olunub. Biz hl Ermnistann Azrbaycana tcavzn dvlt (Ali Sovetin sessiyas) sviyysind qiymt vermmiik. Buna gr d ikaytlrimizi Mrkz eitmir.

Fuad by Azrbaycan parlamentinin qarsnda duran vziflr haqqnda, fikrimc, ox all mlahizlr irli srd. 20 Yanvar hadislrin toxunarkn gstrdi ki, Azrbaycana qoun yeritmk n dvltin 3 tdbiri vard: 1) ermni qrnlar; 2) dvlt mssislrin hcum; 3) yerlilrl Ermnistandan glnlr arasna toqquma yaratmaq. Bu sonuncu thlk hl d qalmaqdadr. Dirli Partiyasnn nmayndsi zalda olmad n danmr. Bu partiyalar AXC platformasndadr. Azr Qasmzad (Dirli Partiyasndan) glir. Bildirir ki, bu partiya qabaqlar faliyyt gstrn Trqqi tkilatnn bir blm kimi yaradlb. Son 69 ild ilk df olaraq biz mstqil qzet (Dirli) buraxmq. Soy v Dn blletenlri buraxrq. Tcavz d nr etmiik (rusca). Dirli qzetini rusca da buraxacaq. Hammz AXC-nin zvyk. Partiya zn AXC-nin trkib hisssi sayr. sasn ziyal v tlblrdn ibartdir. By sorudu ki, ne zvnz var? Cavab: 300- yaxn. Hr istyn adam, AXC-d olduu kimi, biz zv yazla bilmz. (Txminn 1 il qabaq Azr by mn savadsz adam tsiri ba-lamd. Ancaq indi partiya haqqnda mlumat v suallara cavablar, elc d indiydk grdy ilr onun hazrlqsz olmadn gstrir).32 Azr: Bizd iki sinif var: xalq v kommunist partiyas. 19.02. Sabir Rstmxanl: Bu xlar mni sevindirdi. Onlarn (Dirliin - .T.) mtbuatlar il tanam. Aramzda el ciddi fikir ayrl yoxdur. Mclisin gedii mni raz salmad. Mclis msuliyytsiz yana-rq, hazrlqsz glirik. Bakda da yax ilmirik. Bu Mclisl, bu srtl biz he bir i gr bilmrik. Azrbaycan srhdlrind 28-dn ox knd boalb. Qabaqlar AXC bunun qarsn ala bilirdi. ndi n i grmliyik? Xalq hrkatnn sabahk gn haqqnda mxtlif layihlrimiz olmal idi. Tutulanlar xilas etmk n AXC yaxn vaxtlarda ns bir aksiya etmlidir. (Yerdn:dzdr, dzdr). SSR-nin mxtlif yerlrind Azrbaycan mdniyyt mrkzlri var. Onlar Azrbaycan xalqna qar iftiralarn aradan gtrlmsind byk xidmt gstriblr. Ancaq onlar birldirn qvv yoxdur. Yanvar hrkat AXC-nin nfuzuna zrb oldu. Yanvar gstrdi ki, biz tklikd he n ed bilmrik, grk lk bir yerd ayaa qalxsn. Bugnk demokratik mtbuatn kitabxanas yaradlmaldr. Qarabada bu gn Azrbaycan n olum-lm mslsi hll olunur. Umudsuzlamamalyq. Qarabaa mdni hcumumuz olmaldr. Btn cbh-lr boyu hcum etmliyik. Nazirlrin biri d ora getmir. Mclislrimizin yncann smrli olmasn arzulayram. 19.20. Dilar liyeva: AXC il mxtlif partiyalarn birg forumu keirilsin. Orada mumi mqsdimiz haqqnda byanat verilsin. Sabir byl o msld raz deyilm ki, Yanvar hadislri hrmtimi-zi sndrd. Qumbaridze deyib ki, 9 Aprel grc xalqnn qlbsidir. Ancaq onu deyim ki, 20 Yanvar hqiqtlrini biz dnyaya atdra bilmmi-ik. Grclr 9 Apreldn 3 seriyal sndli film kiblr. ncsn baxdm. Biz d film aparmdq. nc filmd ondan istifad ediblr. SSR Ali Sovetinin sessiyasnda Rodionovun xndan sonra alqlar oldu. Bu alqlar altnda Bak qrnlar gstrildi. Ayn 8-ind Tbilisidki yncaqda gec saat 2-nin yarsnda mn sz verildi (baqa nmayndlr irisind ilk sz olaraq). Grcc da-ndm. Biz zarafatla deyirdilr ki, azrbaycanllar Grcstan gl-lrl v bayraqlarla fth etdilr. 5 mindn artq azrbaycanl vard orada. Grcstanda azrbaycanl kndlri ehsan verirdilr. Grcstanda interfront yaradrlar. Bizdn xahi etdilr ki, azr-baycanllar ora girmsin. Biz d almalyq ki, onlarla mnasibtlri pozmayaq. almalyq ki, bizimkilr ora girmsin. (Grclrl dostluq mslsin mnasibtd Mclisd mbahis dr, nki onlar Azrbaycan-dan torpaq istyirlr). Sdr: Qonaqlar Mclisin keirilmsin mane olur. Sabah Nizamnam-nin mzakirsin d onlar buraxlmayacaq. Ona gr d imkan olanlar bu gndn getsinlr. Martuninin Krmli kndindn olan by: Xalq el bilir ki, orada i gedir. Getmir. Qaraba tam gedndn sonra xalq btv qalxacaq, onda is qrnmz daha ox olacaq. AXC onun qarsn almaldr. Ermni kndlrind ox srtl tikintilr gedir. Tkilat Komitsi kimlrdn ibartdirs bilirsiniz. Onlar azrbaycanl kndlri il maraqlanmr. ndi azrbaycanl kndlrindn kmy axn balayr. Bir qdr d kes Qaraba tamam ldn xacaq. (Yerdn: N etmliyik?). Kndlrimizd tikinti srtlndirilmlidir. Hkumtin yaxasndan tutub silklmli-yik. Ora kmk lazmdr. Hyat sviyysi yaxlasa oullar da orada qala-caq.

Mmmdov Mutvar (ua): Son Mclislrd, demk olar ki, Qaraba-dan shbt getmir. Bunu MK da mzakir etmk istmir, AXC d.Bayaq Qara-ba mslsi glnd deyirdilr ki, ny lazmdr bu msl? ndi Qarabaa Volskinin trs z glib. ndi Tkilat Komitsi giz-li faliyyt gstrir. Biz KQB-dn qorxub metroda gizli Mclis keirnd bundan yax qrarlar qbul edirdik. Mclis Qaraba haqqnda byanat xarmaldr. Ov tfnglrini yrlar, avtomatlardan sz amrlar. AXC Qaraba ms-lsin mnasibt bslms yeni partiyalar yaratmaqdan danmaq bsdir. (Yerdn: Ermnilrin silahndan ox danlr. Ondan qorxmaq grk deyil). Qurban Mmmdov (Sabirabad): Ermnilr Tuun yanndan magistral yol kdilr. Bizimkilr is hsrtl baxrlar. AXC hkumt tsir etmlidir. Camaat kmy hazrlar. Qarabaa kmk ednlri incidirlr. Tlb etmk lazmdr. Mclis byanat vermlidir. Birgnlk ttilmi, mitinqmi olmaldr. Bu gn respublikada tikintini dayandrb Qarabada inkiaf etdirmliyik. Brddn nmaynd: 73 top, 30 raket tutulub ermnilrdn. Bu il zarafat etmk olmaz. Thmasib Novruzov (Adam): Tkc Qaraba yox, Naxvan, Lan, Qubadl da nzr alnmaldr. Fzail Aamalyev: AXC rhbrliyi il respublika rhbrliyi grmlidir. Qardurmadan xlmaldr. Kri Nayev dustaqda yatanlardan dand. H-nin bzi zvlri fvqlad vziyytin n vaxt gtrlcyini gzlyirlr. Bu gn Framz, Zeynal, Etibar ld olsayd ttildn qaymz olmazd. Bir by: 1) Azadlq qzeti hkmn xmaldr. 2) Fvqlad vziyyt lv olunmasa hrkat qalxmayacaq, hrkat qalxmasa fvqlad vziyyt gt-rlmyck. 19.30. Kri il Aamal Sadiq dalamaa baladlar. blfz by: Kri sbi adamdr, xst adamdr. Nofl onun bana tapana il dyb, televiziyaya xarmaq istyib, o raz olmayb, qaq udub. Ya grk armayaq, ya da dzk. Danqlar. Moskva onlara (rhbrliy) grmy icaz vermyib. Moskva onlara deyir ki, AXCni radikallardan tmizlsinlr. zmz d tnqid elmliyik zmz. 24-n33 hqiqtn byk hazrlq varm, iki gn qabaq bilib qars-n alblar. Bakda tikintini dayandrb Qaraba inkiaf etdirmk ideyas var. Ttil asan deyil. Grk hkumt dsn qabaa, biz gedk dalnca, sonra tqsir stmz-d qalmasn. Yoldalarmzdan Ayazn yannda olan var. Mn hl olmamam. Tk-tk yoldalarmzn ryini yrnirlr. Bakda AXC il rhbrlik 2 saatlq grs sonra yerlrd katiblr d onlar kimi hrkt edck. Sabit Barov: h-n tutulan iradlarn bir oxu dzdr. Dalq Qarabadan dqiq mlumatmz yoxdur. Riqada Aot Manuaryan biz dedi ki, min olsaydq ki Dalq Qara-bada ermnilr he n olmayacaq, ondan l krdik. Moskvada frand Dadmirovla grdk. Dedi ki, rhbrlikl AXC Dalq Qaraba mslsi trafnda birl bilr. Ttil hazr deyilik. Bu gn Ermnistanda sessiya gedir. Onun da nticlrini grk bilk. msddin Umudov (Kirov rayonu): Ttil hazr deyilik. 20.50. Yerli nmayndlr tklif edirlr ki, Mclisi yarmq qoyaq, sabah davam etdirk. 1 may 1990. Dnn gec Gyay restorannda am edndn sonra bizi kr kndin qonaq apardlar. Ncf by, Arif by, Zaur by, tlb Nadir by, AXC amxor bsinin laqisi Yusif by v mn kr sakini Heydr byin qona olduq. Yolda dedilr ki, Byi, H zvlrinin bir oxunu, Ncf byi mehmanxanada qalmaa ona gr qoymurlar ki, rayonun rsmi tkilatlar fitnkarlqlar trd bilr. Shr Gyaya qaytdq. Bak facisind Gyaydan 2 nfr hlak olub. Onlarn xatirsini yad etmk n Mclis itiraklar hr parkna, onlarn dfn olunduu yer ziyart gldilr. Saat 11- qalm hidlrin - Rauf sayev v Mehman Muradovun mzarlar banda molla Fatih verdi. Parkn qurtaracanda qrmz allarla, gllrl bzdilmi mzarlarn yannda mstqil Azrbaycann rngli bayra endirilib. Knarda stnd Burada 20 Yanvar 1990-c ild Azrbaycann gnahsz hid olmu olan v qzlarna abid qoyulacaq szlri yazlm mrmr da basdrlb. Camaat mzarlarn trafnda dvr vuraraq dayanb. Yal qadnlarla yana, balaca uaqlar da bura glrk deyilnlr diqqtl qulaq asrlar.

Bu parkda air li Krimin d mzar var. Mzarlara - hidlrin bdi msknin gedn yolun stnd bir uurulmu heyklin yeri durur; baxan kimi hiss olunur ki, hans dahinin is olub, uurublar. Cavan axund Mircavad aa nitq syldi. Bugnk nsli bir daha sayq-la, mbarizliy ssldi. (Axund Smrqnd ruhani mktbini bitirib). Yenidn Fatih verilndn sonra qbirlrin stn gllr dzld. kinci molla Yasin oxudu. Bu molla da cavan idi. Bu gn 1 may bayramn qeyd etmy ymlarn, yaxnlqdak frlanclarn ss-ky, hr-lncklrin gurultusu onun ssini eitmy mane olurdu. Grnr, bu ylnc ocaqlarn mzarlqlarmzdan tmizlmk d bizim xalqn ayrca bir iin evrilck. *** Parka glnd yolda tsadfn tan olduum AXC Dvi rayon b-sinin laqisi Krim by dnn Mclisd AXC H zv Firidun Smn-drovun Dvi v Xamaz cbhilrin hcumundan gileylnrk sylyir-di ki (yaxndak yoldalarna), Firidun by rayonun rhbr tkilatlar-nn mvqeyindn x edir. Rayon prokurorluu, raykom v b. bizi incidir. Bankda 24 mindn ox pulumuzu hbs edibr. ldrln bir ermni qadn-nn cinaytini bizim stmz yxmaq istyirlr. Rayona gln Firidun by biziml grmkdns ny grs prokurorla grb, dnn d slind onlar mdafi edirdi. Prokuror mn dedi ki, sizin hrktlrinizi sizdn sorua bilrlr. Dedim ki, harada, mhkmd? Cavab verdi ki, yox, el sizin dar Heytind. Onda mn baa dmdim ki, o ny iar edir. Ancaq dnn Firidun by dananda aydn oldu ki, prokuror mhz Firidun byin dana bilcyini nzrd tuturmu...34 Molla Yasini qurtarandan sonra AXC-y uzun mr arzulad. 11.10. hidlrin ruhuna bir Fatih d oxunur. Mollalar bayra pb, qbirlr llrini toxunduraraq gedir. Sonra bada By olmaqla Mclis itiraklar, bura toplaanlar mzarlarn trafnda evr vuraraq hidlrin xatirsini yad edirlr. Sonra itiraklar li Krimin mzarn da ziyart edirlr. Molla Fatih verir. airin mzar saddir. stnd kli hkk edil-mi bada var. Mzarn qars ikicrg gllr kilmi meydanadr. Bu park da li Krimin adnadr. *** 12.20. AXC Mclisinin ii davam edir. Yalnz Mclisin v AXC H-nin zvlrini, bir d Azadln mk-dalarn iri buraxrlar. Qonaqlar yoxdur, ona gr d dnn aznacan dolmu zaln indi yarsndan oxu bodur. Yen Bhlul Abdullayev sdrlik edir. Rayon tkilatlarndan biri tklif edir ki, Azrbaycan bayra ilk df 78 il nc Gncd qaldrlb; bu yubiley orada qeyd edilsin. Qrara alnr ki, Gncd Mclis arlsn. AXC ki bsi SSR tabeliyind olan mssislrin respublika tabeliyin keirilmsi haqqnda byanat vermyi tklif edir. Onun nma-yndsi deyir ki, SSR-dn xmaq istynd biz he ks maddi kmk etm-yck, ona gr indidn tbir grmliyik. Taxl kmliyik. kid mssislrl bal i grmy balamq. Xudu by AXC maliyy qrupunun hesabat vermsini tlb edir. NTK-dan msddin Rhimov deyir ki, AXC-nin maliyy ilri haqqnda qayda-qanun yoxdur. Qaraba mslsinin mzakirsin balanlr. Pnah Hseynov AXC H adndan qsa aray vermk istdiyini bil-dirir: -Bir ox msllrin (tqiblrin v b.) hll olunmas AXC tkila-tnn mhkmlndirilmsindn asldr. Ziyallarn Elm qzetindki byanat ox mhmdr. AXC r-n t-kilatlarnn balanmasnn qanunsuz olmas haqqnda byk hquqi snd hazrlanr. Tutulanlar azad etmk n el bir tsirli vasit yoxdur. 600 min-dn ox imza toplanb. Yerli mafiyann tutdurduqlarn buraxmaa az-ox qvvmiz var. AXC tqiblr haqqnda hl hkumt qarsnda etiraz qaldrmayb. Deputatlarn faliyyti v b. nticsind milli barq yaratmaq istyirik. AXC Elm qzetindki byanat imzalam xslrl birg bu sahd i grmlidir. Qrargah brpa etmliyik. Gln Mclisdk sdrin zrin myyn thhdlr qoyaq, slahiyytlr verk ki, gln Mclisdk ns i grb sonra hesabat versin. Fikrimc, H grdy ilr haqqnda may aynda hesabat verck. 12.51. Dilar xanm liyeva: 2 gn qabaq Tofiq Qasmovla birg Hsn Hsnovun yannda olmuuq. Qarabala bal yer toxunuram. Biz hesabat verdi. Kndlr birldirilir (msln, sgranda). Finlandiyadan kndl-r hazr evlr gtirilir. Dedi ki, evlri tikcyik, siz qaqnlar ora aparmaqda biz kmk edin. Mayn 10-unda bir d onun yanna gedcyik. Komissiyalarn bir nesi yaranb (qadnlar, mdniyyt v din v b.) 12.54. Vurun yyubov Moskva sfrindn danr. - Moskvada Azrbaycann daimi nmayndliyi konfrans armd. Azrbaycandak viyyt v ondan x yollar haqqnda 30-dan ox mruz oldu. Bir ox partiyalar vard. Milli Qurtulu AXC-ni

tam inkar etdi. Sosial-Demokrat Partiyasndan Zrdt, Araz, Leyla, AXC-dn mn, Sabir, Hikmt, bir d Yurddan nmaynd vard. Ermni d vard Moskvadan, da-nmad. Sosial-demokratlar 20 Yanvarda AXC-ni tqsirlndirdilr. Leyla aq hcuma kedi. Hikmt onlarn cavabn verdi, bhtanlar akarlad. Sosial-demokratlar KPSS-in yeni nv adlandrd. Qardurmadan kindirmy aldq. Artq mumittifaq tkilatlar hadislrin mahiyytini baa dr. Moskovskiye novosti qzetinin mxbirin bir rus qadn cavab verdi ki, biz qabaqlar Sumqayt facisinin kkn bilmirdik. frandla35 orada Milli Qurtulu, sosial-demokratlar v biz grdk. Hikmt getmk istmirdi ki, sosial-demokratlar mane olacaq. Bel d oldu. Araz lizad hay-ky sald. Sabit Barov konkret tkliflr verdi. Moskvada yaayan azrbaycanllar SSR Ali Sovetinin Azrbaycandan olan deputatlarna mracit ediblr ki, qeyrtiniz olsun, mandatlardan l kin. Moskvada Azrbaycann daimi nmayndliyi Azerbaydjanskiye novosti adl 8 shiflik qzet buraxacaq 13.10. Sabir Rstmxanl: ox danrq, ancaq vziyytdn x yolunu gstr bilmirik. Azrbaycanda hakimiyytd olan qvvlr AXC-ni mhv etmk ist-yirlr. Onlarda iki duyu var: AXC-nin mhvini arzulayrlar, ancaq erm-nilrin xofu onlar AXC il birliy svq edir. Bu vziyyti nzr alaq. AXC bu saat raitin quludur. zmzd yaranan ictimai qvvlrl laqmiz yoxdur. Sdrimizin d, redaktorumuzun da gnah var. AXC-nin mhkm tkilat quruluu yaranmasa he bir i gr bilmycyik. Maal iilr olmaldr. imizd partiyalar leyhinym. Ktlviliy geni yer vermliyik. Mn xsn ADP yaranmasnn leyhinym. Qarabala bal. Polyaniko bizl (Qaraba Komitsi) grd, bunu AXC zn layiq bilmir. Bir yerd qrar xarlmaldr. Ttilin yox, mumrespublika mitinqinin trfdaryam. Biz olan olub. Aldmz almq. Yumaqlq biz ziyan verir. 13.21. blfz by: ly bilmirsiniz. lmirsiniz. Ciddilik yoxdur. Gzlyirsiniz ki, mitinqlr, ttillr n vaxt balayacaq. Tb-bskarlq yoxdur. Glck deputatlarmz sizsiniz? mlli-bal bazar psixologiyas hkm srr. Msllr qoyun, hll edin. Biri danr, o birisi yerdn atmaca atr. Shrdn he bir i grlmyib. (Yerdn tklif verilir ki, Mclis daimi sdr seilsin). Qurban by (Sabirabad): ndi d Mclisin trkibinin artrlmasn-dan danrq. ndiki Mclis ox aa sviyyddir. Bak, Gnc, Sumqa-yt v b. hrlrdn artrmalyq, sonra tkilatlardan (msln, EA-dan). Bakda yaayb rayondan Mclis zv olanlardan tmizlnmliyik. Qurban by sa Qmbrovu H-dn xarma tlb etdi: Mclis gl-sin, Mclisin sdri olsun. blfz liyevdn tlb olunsun ki, AXC-nin tkilatnn tatlarn hazrlayb gln Mclis versin. Bizim Nizamnammiz yoxdur, nki qurultaymz olmayb. (Qurban byin xna yerdn oxlu etirazlar oldu). Xudu Xuduyev: Mclisin zvlri idar olunur. lmyn quru budaq-lar atmalyq, yoxsa yeni qurum gyrn deyil. Arif by Paayev (Lan): hidlr mslsind iimizd gnahkarlar axtardq. hidlr olmasn niys qbul ed bilmirik. Rasim rifov (smayll): Qurban byl razyam - AXC hrkatnda durunluq var. Mclisin bu sviyysi il vziyyti idar ed bilmir. Onun intellekt sviyysi H-nin sviyysindn aadr, halbuki biz konsepsiya hazrla-yb H-n vermliyik. Thmasib Novruzov (Adam): san Mclis sdr gtirmkdn v Tamerlan onun yerin H-n aparmaqdansa el Tamerlann zn Mclis sdr qoymaq olar. Mardakert v Martuni d Adam XC-n birldiyi n onlardan yeni zvlr Mclis artrlsn. (Artq 10-15 dqiqdir ki, iqlar snb. Maqnitofonlar ilmir. l maqnitofonlar dada yetir). By tklif edir ki, Mclisin sdrini sek; bunun n Mclis zvlrindn bir ne nfri gizli ssvermy buraxlsn. Tamerlan z trfimdn tklif edirm. Qurban z tklifini bel dorultmaq istdi ki, sa partiya da yaratd n H-dn xmaldr. Mclis o, sdr olsun. By dedi ki, yni Mclis sdrliyi H zvlyndn aa idir ki, orada ilmk olmaz, burada olar? ingiz Qniyev (Ada): Bakda yaayb rayondan Mclis zv olmamaq fikri mn ynldilib. Qanunlara mnasibt bildirmliyik, i grmliyik. Yusif by (amxor): amxor r-nu 12 ermni kndi xarb ardaql olmaqla. Onlar boalanda Zori Balayan alayrd. (Yerdn ss-ky: Mtlb kein). FASL Gyay restorannda nahar.

Nahardan sonra gzl Gyayn - uca inarlar dnizin batm, 1 may bayram mnasibtil hr yan al bayraqlara, gurultulu arlara, partiya-nn, dvltin, xalqlar dostluunun yenilmzliyin dair transparantlara, Leninin saysz-hesabsz portretlrin qrq olmu bu sfal hrin ge-ni klrind Arif by v Zaur byl gziib shbt edndn, Zaur byin ikinci gn dalbadal biz verdiyi dondurma qonaqln baa vurandan sonra yen iclasa qovuduq. 16.00. Baland. Qurbann rayonda yaayb-ilmyn xsin Mclis zv seilmmsi haqqnda tklifi ss oxluu il rdd edilir. Sonra Mclis kimlri clb etmk stnd diskussiya balanr. Qrara alnr ki, respublika hmiyytli elm ocaqlarnn hrsindn 1 zv seilsin. Mclis daimi sdr semk qrara alnr. AXC H-n v sdrin taprlr ki, gln Mclisdk tat v maliyy msllrini qaydaya salb tsdiq versinlr. Sdrlik n Tamerlan Qarayev, Qurban Mmmdov, Arif Paayev namizd irli srlr. Sonuncu ikisi namizdliyini geri gtrr. Tamerlan yekdillikl Mclisin sdri seilir. Onun slahiyytlri myynldirilir. Tklif olunur ki, Tamerlan by el indidn sdr olsun. Bhlul deyir ki, o, Mclisin sdri seilib, bu iclasn yox. 16.48. Ncf Ncfov: Son vaxtlar ilk dfdir x edirm, ona gr x formasn da itirmim. Mtllibovla qzetl36 bal uzun v maraql shbt etdim. rtlr irli srd, qbul etdim. Qzetin buraxlmasna z razdr. Bu gn shbtdn 16 gn keir, bir xbr yoxdur. Binadan da xbr yoxdur. Niy mn qzetin baqa formada xmasna almamam? Baqa rayonlarda qzetlr xr - lap ox olsa 10 min nsx, ayda uzaq ba 1 df. Kaz, mtb mslsi tindir. Azadln xmas o demkdir ki, Cbh var,37 rayonlarda Cbhy tzyiq nisbtn azalar. Bunlara sasn d gzt getmy dyr. Bu yaxnda msbt cavab almasaq baqa formada (yni gizli kild - .T.) buraxmal olacaq. (Yerdn rhbrliyin qzet qarsnda qoyduu rtlri soruurlar. Ncf byin cavab: Hrbilr tnqid olunmasn - onsuz da, senzor bu materiallar buraxmr; xsn Mtllibovun z tnqid olunmasn - bu da mqbuldur). By deyir ki, Qarabala bal msllrd AXC sdrin vzif tap-rlrsa ona slahiyytlr d verilsin. Sonra demyin ki, By bizi flakt apard. Buvaxtadk mn formal sdr olmuam. Mn veriln slahiy-ytlri Mclis yazb versin, mn d z iimi bilim, sabahs gn deyim ki, Mclis bu slahiyyti mn verib. dar Heytindn narazlm yoxdur; bu szlrimin he ks dxli yoxdur sadc slahiyytlrimi bilim. Pnah by sz alr: blfz by sdrl H zvlri arasndak laq-lrin tnzimlnmsini tlb edir. Sdr H-nin iclasn arr, istdiyi mslni qaldrr, kim i hval edibs ondan cavab tlb edir. By istyirs ona tam slahiyyt ver bilrsiniz. O, hddindn artq demokratik adamdr v a, bu demokratiklik bzn i ziyan gtirir. O he vaxt slahiyytlrindn sui-istifad etmyck. Ancaq rt qoyaq ki o, H-nin indiydk olan qrarlarn lv etmsin. Yerdn Elman: Bel mcrrd slahiyyt lazm deyil. Ona konkret n slahiyyt verilmlidir? By: Ken Mclisd mn dar Heytini tnqid etdim ki, Mclis ox mdaxil edirsiniz. Bu df onlar ayrca oturdu, Mclis zn itirdi. Bu Mclisd ox gcl oullar var. Onu daha da gclndirmliyik. dar Heyti il Mclis bir-birin mdaxil etmsin, mn d icaz verin arada uluq salm. (Glm). Elman: dar Heyti Mclisin iin qarmasn. By: Mclisin sviyysi hl yksk deyil ax. Vurun yyubov: Shbt konkret bu qrarla (Qaraba mslsi il - .T.) bal, yoxsa mumiyytl AXC sdrin n kimi slahiyyt verilmsindn gedir? AXC sdri kimi slahiyyt yalnz Nizamnam il verilir. Bel i etmyin - By d zrri olar. Tamerlan by: Vurun by, bs dar Heytin niy fvqlad slahiy-yt verildi? Vurun by: Slahiyyt verilmsin etiraz edn adamlar var. Msln, biri mn. Dilar xanm: Fvqlad vziyytl bal AXC sdrin slahiyyt ve-rilmlidir. Vurun by: Mn bu qrarla bal ona slahiyyt verilmsin tam raz-yam, ancaq AXC sdri kimi is yox. Qrarla bal AXC sdrin - By tam slahiyyt verilir (2 nfr leyhin). 17.30. Mclis sdrlik Tamerlan by hval edilir. Fasil elan olunur. FASLDN SONRA Tamerlan Qarayev sdrlik edir.

18.00. AXC Nizamnamsinin mzakirsin balanlr. Tamerlan by: layih var: H-nin, Mclis komissiyasnn v Poli-texnik nstitutun dayaq dstsinin layihlri. Hr z layihsinin nri il mul olsun. (Sonra mxtlif tkliflr irli srlr. Qrara alnr ki, bnd-bnd mzakir olunmadan layihlr apa verilsin, ancaq onlar haqqnda bu-rada qsa mlumat atdrlsn). Elman by Mclisin layihsindn danr. Suallara cavab verir. 19.00. lk layih trafnda mzakirlr xeyli uzand. 19.21. Politexnik nstitutun dayaq dstsinin layihsi mzakir olu-nur, daha dorusu, onun haqqnda institutun nmayndsi danr. Qrara alnr ki, qardak fvqlad Mclis btvlkd Nizamnamnin mzaki-rsin hsr olunsun - bu Mclisin vaxt sonra bildirilr. By bu institutun layihsinin ox zif olduunu onun nmayndsin deyir. Tklif edir ki, layihlrin mlliflri yb tqdim olunan 3 layihdn 1 layih hazrlasn v Mclis vahid layih verilsin. (Bununla mul olmaq Tamerlan by taprlr). Mqdds Mehdiyev (Xamaz): Ayn 16-snda Xalq Cbhsinin Xamaz bsi balanb. Rayonda istintaq aparlr. 300-dn artq adam istintaqa clb edilib. Cbhnin lvi Sabirabaddak lvl baldr. RK bizi ra-yonda zbana postlar yaradlmas, ekstremizm, Ali Sovetin buraxlmas tlbi v baqa eylrd tqsirlndirir. Yanvarn 15-ind Azrbaycan Hrbi Komissarl Band siqnal verib rayonun hrbi komissarlna; bu, mharib siqnaldr. Rayonda XC-nin strukturu artq yoxdur. Bina limizdn alnb. Dayaq dstlri il laq itib. 2025 nfr qalb. ayi yaylr ki, bir ne rayon yr edck. Dnn burada Firidun by d dedi. Eitdim ki, o, Dviy glib, ancaq niy Xalq Cbhsi il grmyib? Lzgilr milli qurum tlb edirlr [Sadval (Birlik) tkilat]. Bu, ox ciddi msldir. AXC onlarla laq yaratmaldr. Onlar deyirlr ki, Samur ay bizi ayrr. Moskva da onlara kmk edir. xsn blfz by bu il mul olsun. Moskvadan ayr-ayr nmayndlr Mahaqalaya glirlr. Ermni deputatlar da bu il maraqlanrlar.38 Drbnddki azrbaycanllarn sxdrlmas davam edir. 4 rayon (Quba, Qusar, Xamaz, Dvi) cbhilri birlikd z ryimizi bildirc-yik. Qrmz krpd Dastan qeyri-formallarnn itirak il gr keirmk istyirik. Niyazi brahimov (Yeni Msavat Partiyas): Demokratik qvvl-rin birg konfrans keirilsin. Fzail by deyiln mnasibt bildirir. AXC rayon blrinin buraxd qzetlrin onun nvanna gndrilmsini xahi edir. Deyir ki, onlar Axundov kitabxanasna vercym, orada AXC-y ayrca gu ayrlacaq. Qurban by: Bizim hadis il bal rayon v Kommunist qzetlrind yaz gedib. Biz mhkmy vermiik. Qabaqca rayonda yaz gedir, sonra qoca veteranlar leyhimiz riz verir. Tdbirlr: mhkmy vermk. Bu ii rayonun pullular edir. Onlarn irkab olan kimi bilib yazmaq lazmdr prokurorlua, qoy balar qar-sn. Bizdki hal btn rayonlarda olacaq. Onlar sekidn AXC-nin uzaqla-drlmas n bunu edirlr. Mqsdlri: XC fallarn qorxutmaq, yax halda tutmamaq kimi gzt getmkl bizi neytralladrmaq, bamz qatb sekini keirmk. Baqa xlar olur (qsa). 20.14. Ncf by yeni yaranan partiyalara mnasibtini bildirir. Onlar birlirmyi AXC z lin gtrmlidir. zlri birls AXC knarda qala bilr. Dyirmi stolmu, ns fikirlsin H. By deyir ki, Mclis AXC-nin v Mclisin sdrlrin taprsa bu ii grmk olar. 20.26. By yekun sz sylyir: Mlumat qtl var. H-nin Mclis-dn, Mclisin H-dn xbri yoxdur, ona gr hr bir cr danr. Bzilri qorxuya db. Tlsmyin. Bizi Allah v zmz datma-saq he ks dada bilmz. Lnkranda datdlar, yen icaz veriblr, otaqlar qaytarblar. Qzet gizli xsayd AXC-nin zn lv edrdilr. May aynda btn balanm blrimiz alacaq. Rayonlarda XC-lrinin nfuzunu sni kild artrmaq olmaz. El etmliyik ki, XC-nin ardnca sevgidn getsinlr, qorxudan yox. Tamerlan byi tbrik edirm. Arxayn olduq ki, Mclisd hr ey cavab vern adam var. Ncf by Mclisin zv olmaldr. Bu Mclis Azrbaycan xalqnn dyirman olmaldr - kadrlar yetidirib yuxar trmlidir (Ali So-vet - deputat). Sekiy brk hazrlamalyq. Obiri konfransa kimi grcksiniz ki, bizi nec qarlayrlar. Axam 20.36. Mclis qurtarr. 2 may 1990. Bu gn Gyayda ziyallarla rayon sakinlrinin grdr. Shr saat 11-d balanmal idi.

Arif by v Zaur byl gedib Gyay bazarnn yemkxanasnda shr yemyi yedik. Sonra onlar Bakya yola ddlr. Saat 12-nin yarsnda Maarif evin xanda grdm ki, gecikmim. 11.30. By dindn danr. Onun yannda (ryast heytind) Pnah Hseynov, Vurun yyubov v Ncf Ncfov yliblr. Onlardan arxada bir-iki fal cbhi oturub. By dinin xalq geriy atmadn bildirdi. O, dnyann xaprst lklrind mslmanln qbuluna ciddi meyldn sz ad. Marksizm-leninizmi cfngiyat adlandrd. lkdki hrbi-polis rejiminin mahiyytini ad. Bildirdi ki, Azrbaycan rhbrliyi khn stalinizm sullarndan l k bilmir. Etibar v baqa siyasi dustaqlar mslsin toxunuldu. Hindu tayfa-larnn Amerikada bana alan oyunlarn Moskvann Qafqazda etdiyi sylnildi. Krutov (Moskva televiziyasnda Xlil Rzan dandran diktor) KQB-nin podpolkovnikidir. Suallar verildi. - Dnnki Mclisin gediindn razsnzm, By? Hans mbariz sullarnz var? - ... AXC bir siyasi mktbdir. Gyay Mclisindn razyam. Ona gr yox ki, i grdk. Mclisin sdrini sedik. Baqa ilr grld. AXC yanvaraqdrki mbarizsind n gcl XC idi. O, gcl olanda rayonlarda rvt aa dmd. ndi rvt yen qalxb. AXC-ni rus imperiyas zir. Yazov deyir ki, mqsdimiz AXC-nin strukturunu mhv etmkdir. Biz, lbtt, zrb vuruldu. Ancaq snglrin stnd dayanmaq olar, oturmaq olmaz. Bu cr hakimiyyt saxlanlmaz. Nemt mbarizd Lenin sulunu gtrr. Vziyyt xarab olan kimi Finlandiyaya qar. (Glm). Sekilr AXC nmayndlri nzart edck. Seki bizd demokratiya-nn sviyysini gstrck. Pnah by suallara cavab verir. Ancaq cavablara kemzdn qabaq AXC-nin faliyytindn danr. - ox uurlarmz olub - ermni hcumlarnn qars alnb, Moskvann ermnilr aq yardmna mane olmuuq, respublikada demo-kratik ruh yaratmq v b. Biz kasb-varl mbarizsi aparmaq fikrind deyilik. Onlar inan-drmalyq. Nzriyymiz yoxdur. ox qarq dvrd yaayrq. Gah Msavat dvrn l atrq, gah Hitlerin srin. Ziyallarn byanat (Elmd) onu gstrir ki, htta hmi rhbrliyin mvqeyind dayanan ziyallar da hrkatmzn perspektivin inanr. Xalqmza qar trdiln cinaytin iki sbbkar var: Qorbaov bada olmaqla Moskva rhbrliyi, Vzirov bada olmaqla respublika ba-lar. AXC-nin d shvlri olub, cinayti yox. Mayn ortalarndan fal hrkata balayacaq. Bu rait saxlansa sekilri boykot edck, seilnlri etibarsz sayacaq. Qeyri-demokratik seki qanunu hazrlanb. Tqib mslsi. Sabirabadda XC-n qar 8 mqal, Gyayda 4- xb. Ssenari Mrkzdn glir. Hamsnda eyni ittihamlardr - pul ylb, zorla partbilet yandrblar. Biz qar mbarizd kifayt qdr qanunsuzluq edilib. Biz bunlar-dan istifad etmkl ks mbarizy balayacaq. Ruhdan dmmliyik. Respublika Tkilat Komitsi he bir i gr bilmir. Rhbrliyimiz min oldu ki, Moskva ermnilri sonadk mdafi et-mkdn l kmdi, ona gr onda ruh dknly yaranb. AXC rhbrliyi bel hesab edir ki, partiyalarn yaranmas zruridir, ancaq onlar AXC-ni, Xalq hrkatn zifltmmlidir. lkd istyirlr ki, oxlu partiyalar yaransn, z aralarnda didisinlr, bundan Sov.KP istifad etsin. By: Azrbaycan Xalq Cbhsi SSR-d n gcl Xalq Cbhsidir. AXC hrkatn iindn xb. 12.31. Vurun yyubov: Trkiyd 1989-uncu ilin n byk siyasi xadimi n mkafat blfz by verilib. (Alqlar). Avropa lklri Azrbaycan xalqn 89-un n siyasi fal 3 xalqndan biri kimi qiymtlndirib. Moskva tz katibdn39 milli qhrman yetidimk siyasti hazrlayb. Onlardan biri ADR-in milli bayrann tsdiqi v hmin gnn milli bayram kimi qeyd olunmasdr. Ancaq bu il AXC oxdan mul olub. MM (Milli Mdafi uras) MK-nn ideyas idi. Onun ideya anas Aydn Mmmdov (Bdii Trcm Mrkzinin direktoru) v Polya-niko idi. Tamerlan Qarayevin balq etdiyi deputat komissiyas Yanvar cina-ytini yrnmk n ox yax ilyir. Litvada olan sgrlr (azrbaycanllara) AXC mracit edib ki, orada fvqlad vziyyt elan edils silah iltmsinlr. Ali Sovetimiz-dn tlb edirik ki, Litvann mstqilliyini tansn. Landsbergisin mavin By zng vurub kmk istyib. Tdbirlr hazrlamq.

Mclis yenidn seilmlidir. Onun say oxaldlmaldr. Komissiya-lar olacaq. amax Mclisind AXC-ni tmizlmkdn dandq, 2 saatdan sonra Mtllibov AXC-ni tmizlmkdn sz ad. Byanat verdik ki, z badan-ayaa irk iind olanlar biz mslht vermsinlr. Rvt aadan yuxar Moskvaya axr. Rvtin sistemi dalmaldr. Trkiyd tibb institutuna girn abituriyent 90 sual verirlr (400 bal toplanmaldr). 1 saat drs buraxmaq olmaz. MM. Ayn 18-ind Etibar Mmmdov dedi ki, partiya bizi aldatd. 01.05. Ncf Ncfov: Azadlq qzeti xacaq. (Sonra bu mslnin incliklrin, Mtllibovla grn toxundu). Bakya ermnilr qaydrlar. Ancaq onlar bu mhitd yaaya bilmy-cklr, ona gr mni narahat edn msl deyil. (Dubinyakn yanndak mbahisdn dand). Litvaya siyasi kmk edirik, iqtisadi kmyin d formalar taplr. Mtllibov baa dr ki, srhd mslsini hll etms bhran yen qalxacaq. Televiziya ox mhm obyektdir. Ona gr o vaxt nc onu sradan -xardlar. Rhbrlrini d bli, ba st deyn adamlar qoydular. Bizd o antidemokratik ruh televiziyada hl gedck. 01.19. By yenidn suallara cavab verir. - Zngzur v Boral cmiyytlri yaayr. Qaqnlar cmiyyti ya-rand n Zngzur ziflyib. - Nizami Sleymanov adam kimi yax adamdr. Siyasi xadim deyil, si-yastl mul olmamaldr. Mtllibovun mvqeyind durdu. O xanm da (ziz Cfrzadni) qzdrb sald ortaya, ttil veriln pulu tula-pay adlandrd. Onlara mnim mnasibtim dyidi. Allah, Tanr hr ksin z qiymtini verck. - Xaricd 40-adk azrbaycanl cmiyyti var, ksriyyti il laq saxlayrq. Mehdi Mmmdov, Yusif Smdolu, Sabit Barov v b. laq saxlayrlar. - Cnubi Azrbaycanda xalq hrkat var, Cbhsi yoxdur. laqlr var, n kilddir - dey bilmrik. Bu Sovet hkumti ox pis hkumtdir - randa z Kommunist Partiyas yaradr, sonra ranla mnasibti yaxladrmaq n onlar satr. - lifbamz yqin ki, latn lifbas olacaq. Trklr 100 cildlik ensiklopediya hazrlayblar. Bilgisayarlar (kompterlri) var, onlardan biz d istifad ed bilrik. lyazmalar nstitutunda hazrlanan40 lifba layihsi MK-ya verilib. Bizim 20-ci illrdki lifban gtrmmyimiz sbb trklrl uyunsuzlua sbb olmamaqdr. Yoxsa kompterd dyiiklik etmli olarq. -SSR AS Yanvar hadissin siyasi qiymt vermyck. Vers AXC-ni cani sayacaq. - Son byk mqsdimiz imali v Cnubi Azrbaycan birldi-rib mstqil Azrbaycan yaratmaqdr. - Kommunistlr AXC-nin zv ola bilr. Onlar da bizim qardamz-dr, ancaq ilrind bileti atb sonra geri gtrn qidsizlr d var. On-lara mnasibt yax olmamaldr. - almaq lazmdr ki, rayon rhbrliyi il XC arasnda uurum yaradlmasn. Bundan istifad edib glckd rus imperiyas bizd vtn-da mharibsi yarada bilr. - Mnim bildiyim gr, 20 Yanvar hadissind 163 nfr lb, 37 n-fr namlumdur (bzilri gizlnib). Bu ayn 6-7-sind dqiq mlumat ve-rilck. Mlumat tz deyil. - dar Heyti zvlri arasnda intriqa yoxdur. Camaat bunu dzgn qiymtlndirmir. Fikir ayrlqlar var, bu da demokratiyadr. - Srhdd qrrlar, ldrrlr d. Ancaq qranlar ox vaxt brabr, bzn d ikiqat cavabn alr. - Landsbergisin katibi xahi etdi ki, siz z mracitinizi (litval-lara bizim sgrlr l qaldrmasn) baqa xalqlara da deyin. Biz d bzi-lrin dedik ki, bel mrcit qbul edin. - Yax hisslr keirirm. Xalqla grnd sevinirm. - Demokrat (Sabirabad) qzetin msahibd deyilib ki, siyasi xadim deyilm. Mnim beynimd qalan siyasi xadim Atatrk, yaxud smt nndr. Onlarla mqayisd mn he nym. Tito zn .nnnn tlbsi sayb. (Sonra Lozanna konfransnda nnnn faliyytindn danr). II dnya mharibsindn Trkiyni bitrf xard. Mharibnin qurtarmasna 10-15 gn qalm Almaniyaya mharib elan etdi. BMT-nin d zv oldu, Almaniya il d dostluu pozmad. Pnah by: amax Mclisind qrara alnd ki, AXC-nin sekili orqanlarnda Sov.KP zv ola bilmz, nki biz Sov.KP-ni siyasi partiya saymrq. Siz znz Zori Balayanla bir partiyada nec tsvvr ed bilrsiniz? blfz by suallar verilir. (Hamsn birlikd qeyd edir). Cavablar: - Turqut zaln bir shvi oldu - dedi ki, biz Azrbaycandak hrkat mdafi etmirik, nki orada islam dvlti yaratmaq istyirlr; onlar i olacaq, biz is snniyik. Mn bunu tnqid etdim. Sonra onun evinin qar-snda piket oldu. Htta istefasn tlb etdilr. O, all adamdr, sistemi var. ngiltr onun sistemini qbul edir. Teter zn zal adlandrr.Ancaq shvi ondadr ki, lknin

zn Avropaya ynltdi; trk-dn fransz xarmaq istyir. Mn Alparslan Trkein trfdaryam. O, trk-islam konsepsiyasna dayanr. Bozqurdlar damas yapdrlb. - Biz SSR-nin trkibindn birdn-bir xa bilmrik. Mssislrimizin 93%-i SSR tabeliyinddir. Litvada is 45 %-i idi. - Mssis rhbrinin dyidirilmsi (AXC trfindn) ox qorxulu oyundur; siyastdn riyast kemkdir. - Xsusi mlkiyyt olmaldr. (Rahim by - AXC Gyay rayon bsi h laqisi, Mclisin zv By veriln sualn xsn zn aid olduuna gr sual vern ittiham irli srd. Baqa birisi dedi ki, anam yhudidir. Ona gr XC mni incidir). - Mn yhudi milltin hrmt bslyirm. Mirz Xzr Gyay yhudi-sidir. Ancaq bizi mdafi edib. srail Sovet Hakimiyytinin Bakya qoun yeritmsini pisldi. Qarq aillr toxunmaq, uaqlara dymk Allah baxmndan da yolverilmzdir. [Sonra Rahim byl kemi maarif mdiri Vidadi by (anas yhudi olan) mbahis etdi. Vidadi dedi ki, mn bu gndn AXC-nin zvym. Onun urunda mbariz aparacaam]. - Bir rayonda iki XC ola bilmz. Bu 2-3 il ar olacaqdr. Grk z-z durmayaq. - Gncd 6 nfr aclq elan edib. Rasimi41 d tutublar. Hl ittiham irli srlmyib, guya hans cinaytds itirak edib. - Yeni cmiyyt yaradlandan sonra yqin didim olmayacaq. Bu imperi-ya ermnini ry tprb azrbaycanlya vermy yrdib. (Ermnistanda ermnilr azrbaycanllar bezikdirrk buradan qarmaq n rk maazalarnda onlara rk satarkn nc ryin stn tprb sonra onlara verirdilr. blfz by bunu nzrd tutur. - .T.). Eyni dinli, eyni dilli, eyni amall zbkl trk bir-birin qrdrb, baqa yerlrd d hminin. (Sonra By gyayllara minntdarlq etdi). 14.18-d gr qurtard. Camaat ondan ox raz qald. Zaur byl Arif by hl shr tezdn Bakya qaytmdlar. Ncf byl mn d gr qurtarandan sonra ham il saollab Gyay drd-yoluna xdq. N qdr gzlsk d Bakya avtobus da, xsusi man da olmad. Daha hr qaytmayb Ucara getdik. Gecni orada qalb, shr tezdn paytaxta gldik. Ucarda yadda qalan o oldu ki, mehmanxanada yer alan-dan sonra hrin qrandak Gblk restoranna getdik. Ncfi Ali Sovetdki dalaqanlna gr tanyb biz yax hrmt etdilr. (Pulunu dz aldlar). n balcas budur ki, burada bir ne saat ox srbst shbt ed bildik. 8 may 1990. Bugnk Kommunist: Azrbaycan KP MK brosu Azrbaycan Dvlt Qurumunun Dirldilmsi Gn (28 May) haqqnda qrar qbul etmidir. Azrbaycan Nazirlr Soveti Azrbaycan EA lyazmalar nstitutuna Salman Mmtazn adn vermi-dir. Qdlyan v vanov Qorbaovun tamahkarlq mqsdil sui-istifad hallar v mafiyaya havadarlq il laqdar olduunu iddi etmkddirlr. Onlar uydurma imali Qafqaz ii zr namlum xslrin mmmal ifadlrin istinad edirlr. 11 may 1990. lyazmalar nstitutu. Byl msahib (Sfr Alarl, Azr Abdulla gtrrlr).42 By: Mn hmi msbti grmy alram. Bir df Vzirov yarm-q stkan mn gstrib dedi ki, bu, doludur, ya bo? Dedim ki, dolu. Dedi ki, yarmqdr ax. Dedim ki, hr halda, iind bir ey var. Dedi ki, ms-bt adamsan. MK-da ziyallarn, XC-nin v dvlt rhbrlrinin dnnki gr haqqnda sual. Cavab: Gr Ali Sovetin binasnda oldu. Bunlar itirak edirdilr: A X C - d n : mn, sa, Tamerlan, Krblay, Dilar xanm. Z i y a l l a r d a n : Eldar Salayev, Rstm brahimbyov, Anar, eyxlislam, Ramiz Rizayev, Azad Mirzcanzad. R h b r l r d n : Ayaz Mtllibov, frand Dadmirov, Rafiq Zeynalov, Elmira Qafarova, Naim Ftliyev, Fazil Muradliyev v b. Mslht uras yaradlb. Birinci gn ilk iclas olacaq. Tutulan-lar, AXC-y mnasibt, fvqlad vziyyt, sekilr, sgrlik, Azadlq qzeti v b. mzakir edilck. Seki haqqnda qanun layihsi bu gn qzetlrd xmal idi. Grnr, dnnki shbtimizin tsiri olub. Biz ictimai tkilatlardan namizd-lrl raz deyilik (deputatlarn 3-dn biri, layihy gr, ictimai tki-latlardan olmaldr). deyan qanlar bahasna yaymaq ny grkdir? Marqaret Teter qadnln saxlad. Biz Pribaltika xalqlarndan daha allyq. Qoun qrrsa burada aln n i var? Kim daha ox Vtni mdafi ed bilr? (Bundan sonra rvtl v b. il mbarizni AXC-d edrik).

17 may 1990. Mslht urasnn A.Mtllibovun da itirak il ilk ynca keirilib. Azadlq qzetinin d mslsi mzakir olunub v onun xmasna icaz verilib. Burada respublikada prezident institutu yaratmaq haqqnda da razla glinib.43 18 may 1990. Bu gn Azrbaycan KP MK-nn plenumu olub. A.Mtl-libov partiyadan Azrbaycan SSR prezidentliyin namizd gstrilib. *** Bu gn Azrbaycan SSR Ali Sovetinin 11-inci sessiyasnda Ayaz Niyazi olu Mtllibov Azrbaycann prezidenti seilib. 20 may 1990. Bu gn Dalq Qarabada Ermnistan SSR AS-n qeyri-qanuni sekilr keirilir. 22 may 1990. Prezident Ayaz Mtllibovun 21 may tarixli 1 N:-li frman xd: Azrbaycan Demokratik Respublikasnn elan olunduu 28 May gn Azrbaycan dvlt quruluunun dirli gn elan edilsin. 25 may 1990. Azrbaycan SSR AS-nin Azrbaycan SSR-in DQMV-n dair Ermnistan SSR Ali Sovetinin v onun Ryast Heytinin qrarlarnn konsti-tusiyaya zidd olmas haqqnda 18 may tarixli qrar mtbuatda xb. 8 iyun 1990. Bu gn Azrbaycan KP-nin XXXII qurultay alb. 15 iyun 1990. Azrbaycan SSR AS-nin Azrbaycan SSR-in Ermnistan SSR il hmsrhd rayonlarnda yaayan vtndalarn thlksizliyini tmin etmk tdbirlri haqqnda 11 iyun tarixli qrar mtbuatda drc edilib. Ermnistanla srhddki btn rayonlarda fvqlad vziyyt elan edilib. 21 iyun 1990. Azrbaycan KP MK DQMV-nin Hadrut rayonunda mvqq-ti tkilat brosu yaradlmas haqqnda qrar qbul edib. 26 iyun 1990. Bu gn Azrbaycan SSR AS-nin nvbti sessiyas olub. Vtndalq, mlkiyyt, icar, mhkm icraat, Azrbaycann iqtisadi ms-tqilliyi, seki... haqqnda qanunlar qbul edilib. Respublika AS-n sekilr 2 sentyabra tyin edilib. (Sonradan sekinin vaxt 30 sentyabra dyidirildi - .T.). 29 iyun 1990. Mtbuatda Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin DQMV-d Azrbaycan SSR-in suveren hquqlarnn brpa olunmas v vilaytin sosial-iqtisadi inkiaf sahsind tdbirlr haqqnda qrar barsind mlumat verilir. Dnn Rft Aayev Bak hr XDS-nin sdri, Snan lizad Bak hr Soveti K-nin sdri, Rauf Glmmmdov onun birinci mavi-ni seiliblr. 2 iyul 1990. Azrbaycan xalq airi Osman Sarvlli vfat edib. Bu gn Moskvada Sov.KP XXVII qurultay alb. 4 iyul 1990. Bu gn Azadln 20 Yanvardan sonrak ilk nmrsi44 xb. Ancaq, ndns, onu A.Mtllibovla bu haqda danqlar aparm redaktor Ncf Ncfov yox, Redaksiya heytinin zvlri: Aamal Sadiq fndi, Sfr Alarl imzalayblar. Mnim dqiq yadmdadr ki, lyazmalar nstitutunda blfz by AXC-nin yeni hazrlanm mhr-n ilk df mhz Ncf byin Azadln redaktoru olmas haqqnda mrin zrin vurmudu. Yni onu redaktorluqdan xarblar?.. Qzetin tiraj da birdn-bir 53 min 500- db. Qzetin balnn biimi d dyidi-rilib... N is, qzetin 1-2-ci shiflrind AXC dar Heytinin Azrbaycan xalqna mraciti verilib. blfz li Elibyin slam zlly mqalsindn baqa digr yazlar sasn qardak sekilr aiddir. 5 iyul 1990. Respublika rayonlarna ermni hcumlar artdqca Azrbaycan rhbrliyi d AXC-y tzyiqi gclndirir. Kommunist indiy-dk Sabirabad v Neftala cbhilri haqqnda geni yazlar verib. Bugnk nmrd is bildirilir ki, Qubadl rayon prokurorluu AXC rayon bsinin hesabna keiriln pullar yoxlayb. Rayon bsinin kassasn-dan 5 min manat gtrb aradan xm (sedirm mnimdir - .T.) AXC rayon bsi ryast heytinin zv A. krov barsind cinayt ii qaldrl-mdr. Unutmamal ki, Aydn krov Azrbaycann ermnilrin qar-snda dayanan qeyrtli oullarndan biri olmaqla yana, Qubadlnn birinci katibi .Yhyayevin n xolamad adamdr.

8 iyul 1990. Bu gn AXC-nin tbbs il Bakda Azrbaycan demokratik qvvlrinin forumu olub. Yncaqda 60-dan artq ictimai tkilat, cmiyyt, partiya v b. birliklrin nmayndlri itirak edib. - Demokratik Azrbaycan seki bloku yaradlb. Bloka 50-dn ox tkilat daxil olub. Dnn v bu gn AXC-nin Mclisi keirilib. 10 iyul 1990. Mtbuatda Azrbaycan SSR vtndal haqqnda qanun drc edilib. 12 iyul 1990. Sov.KP XXVIII qurultaynda x edn general-mayor V.N.Safonov deyib: DQMV-d vziyytin nizama salnmas n im-kanlar vardr. Bunun n aadaklar etmk grkdir: - Mvcud srhdlri dyidirmk chdlrindn imtina etmli, sivilizasiyal dnyada srhdlrin toxunulmazl bard ham tr-findn qbul olunmu qaydaya, lkmizin sas Qanununa - SSR Kons-titusiyasna ciddi ml etmli. - Ermnistanda daim mnaqilr trdn silahl dstlr yaradldn nzr alaraq lk prezidenti onlarn buraxlmasn v trksilah olunmasn elan etmlidir. ks tqdird bu milltlraras mnaqi uzun illr davam edck v facili nticlr verck (sedirm mnimdir - .T.). - Azrbaycann daxili ilrin Ermnistann mdaxilsin son qoyulmaldr. Mnaqili msllr yalnz respublikann v vilayt rhbrliyi trfindn hll edilmlidir, nki bu, Azrbaycann daxili iidir. Grsn, V.N.Safonov da ox sadlvh deyil ki?!. 13 iyul 1990. Bu gn Aamal Sadiq v Sfr Alarlnn im-zaladqlar ikinci Azadlq xb (150 min nsx). Bu nmrd Demokratik Azrbaycan seki bloku haqqnda geni mlu-mat, sekilrl bal yazlar, Zamann tlbiyl imali Azrbaycan Demokra-tik Partiyas bal altnda ADP-nin tsis komitsinin zv sa Qmbrovla msahib v b. materiallar verilib. 14 iyul 1990. Baknn komendant Azadlq qzetini yen balad! 17 iyul 1990. Kommunist qzeti Sov.KP XXVIII qurultaynn Humanist, demokratik sosializm doru proqram byanatn drc edib. Bu nmrd Sov.KP MK Siyasi Brosunun yeni seilmi trkibi d var (killri v qsa trcmeyi-hallar il). 10 iyulda Mixail Qorbaov Ba katib, Mikolas Burokyaviyus, Givi Qumbaridze, Stanislav Qurenko, Aleksandr Dzasoxov, Vladimr vako, slam Krimov, Pyotr Luinski, Absmt Masliyev, Kahar Mhkmov, Vladimr Movsisyan, Ayaz Mtlli-bov, Nursultan Nazarbayev, Saparmurad Niyazov, van Polozkov, Yuri Prokofyev, Alfred Rubiks, Qalina Semyonova, Enn-Arno Sillari, Yefrem Sokolov, Yeqor Stroyev, van Frolov, Oleq enin, Gennadi Yanayev Siyasi Bro zv seilmilr. SSR-d televiziyann v radionun demokratikldirilmsi v inkiaf haqqnda SSR prezidentinin frman (14.07.1990) da mtbuatda verilib. 18 iyul 1990. Kommunist Sov.KP XXVIII qurultayna Azrbaycan KP XXXII qurultaynda Moskvadan 3 nfrin - V.A.Mixaylovun, N.S.Kona-revin (SSR dmir yolu naziri!) v L.P.Kravenkonun (STA-nn direkto-ru) seilmsin etiraz ednlr sosioloq F.Mehdiyevin Emosiyaya uymayaq cavabn verir. Hmin qzetin bugnk nmrsind Baknn yeni komendant Valeri Ziyayevi Bnyadovla msahib drc edilib. 26 iyul 1990. Mtbuatda SSR prezidentinin SSR qanunvericiliyi il nzrd tutulmam silahl dstlr yaradlmasn qadaan etmk v silah qanunsuz saxland hallarda onu geri almaq haqqnda 25 iyul tarixli frman drc edilib. General Safonovun szlrini xatrlasaq bu frman ermnilr aid edilmlidir. Yaayaq, grk... Kommunist yen Azrbaycan SSR prokurorluunda silsilsindn AXC Sabirabad bsinin (burada rhbr Qurban Mmmdovdur) faliyytinin dayandrlmas v onun cinaytlri haqqnda Azrinformun geni xb-rini drc edib. 1 avqust 1990. SND Bak hri komendantnn mri N:4 31 iyul 1990-c il Respublika zhmtkelrinin v ziyallarnn arzusunu v Bak hrind vziyytin sabitlmy doru meyl etdiyini nzr alaraq Azrbaycan Xalq Cbhsi-nin Azadlq qzeti yenidn buraxlsn.

Bak hrinin komendant, polkovnik V.Z.BNYADOV. 4 avqust 1990. Azadln bu gn yeni nmrsi xb. (Yalnz Re-daksiya heyti imzas qoyulub). Balca olaraq seki msllrin, Qaraba mvzusuna v siyasi dustaqlara hsr edilib. Bu gn Babk Hseynolunun redaktorluu il Aydnlq qzetinin ilk nmrsi d apdan xd. Tiraj 50 mindir. Qay cmiyytinin qzetidir. 10 avqust 1990. Qutqaen (Qbl) rayonundan mn d Azrbaycan Ali Sovetin deputatla z namizdliyimi vermk istyirdim. Cbhi olduuma gr namizdliyimi he cr qeyd almadlar (bilirdilr ki, alnsam camaat hkmn mni seck). Halbuki Sabir adna kolxozu birl-dirn Xrxatala, Catelli v Hmzlli kndlrind mnim trfdarla-rm xeyli imza toplamdlar. Xrxatalada knd ziyallar v cbhil-rindn Niyazi Zhrabl, Msaqif Hseynov, Msavr Hacyev, Abbasli Sbzliyev, Ltif Alcanov, sgr Qasmov, mdad Zeynalov, Maarif Smdov, imnaz Muradxanova, Catellid Firidun Nbiyev, Hmzllid ntiqam Dadaov v baqalar bu id xsusi fallq gstrmidilr. Qeydalnmada yol verilmi ciddi qanunsuzluqlarla bal Mrkzi Seki Komissiyasnn sdri li Krimova yazdm ikayti bugnk Azrbay-can qzetind Sabir Rstmxanl drc edib. 11 avqust 1990. Azadln nvbti nmrsi d xd. Dnn Tbilisidn Adama gln 43-80 AQF nmrli avtobus Xanlar rayonunun Nadil kndi yaxnlnda partlayb, nticd 17 nfr lb, 15 nfr yaralanb. 14 avqust 1990. Bugnk Kommunistd it ictimai tkila-tnn hrbi ekspertlri A.Yevstiqneyev, Q.Melkov v B.Murasovun Moskov-skiye novosti qzetind drc edilmi (12.08.1990) Bakda Yanvar facisi adl ox dyrli ryinin trcmsi verilib. 18 avqust 1990. Bu gn Azadln Redaksiya heyti trfindn buraxlan yeni nm-rsi xd. Cbh qrargahnda AXC-nin Mclisi vard. Ncf by mn d xbr etmidi. Burada qzetin mslsi d hll edilmli idi. Tamerlan Qarayev qzaya ddyn gr Ta Xalisbyli sdrlik edirdi. Sekilrl v blfz byin AXC sdri kimi slahiyyt mddtinin uzadlmas il bal msllrin mzakirsindn sonra nvb Azadla atd. sa Qmbrov v Hikmt Haczad Ncf byi redaktor kimi hddn artq srbstlikd, he bir ryi nzr almamaqda gnahlandrb Aamal Sadiqin redaktor seilmsin tkid etdilr. Onlar dstklynlr d oldu. Ancaq Firidun Clilovun x, demk olar ki, mslni hll etdi. O gstrdi ki, bizim irimizdki Ncf by kimi tmiz v vicdanl, tvazkar adamlarn qdrini bilmliyik. Onu bura zorla mn gtirmim. gr Ncf indi buradan gets bir d he vaxt qaytmayacaq; glin onu itirmyk. Mhz bundan sonra Firidun byin d trfdarlar tapld v Ncf byin redaktor qalmas qti qrara alnd, ancaq onun qarsnda rt qoyuldu - redaktor redaksiya heytinin fikrini nzr almaldr. 25 avqust 1990. Azadln 20 Yanvardan sonra Ncf byin komandas il ilk nmr-si xd. Ncf by qzetin dyidirilmi balna da, Redaksiya heyti imzasna da, Aamal Sadiqin redaksiyaya gtirdiyi mxbirlr d toxun-mad, ksin, Azr bilbyli, Azr hmdov, hmd Abdal, Elin Quluyev, Kamal liyev v baqalarna qalb mkdalq tklif etdi. Oxucu, bellikl, qzetd he bir zahiri dyiiklik hiss ed bilmz. limizd hazr materiallar az olduuna gr rsmi sndlr v iri yazlara geni yer verdik. 12 sentyabr 1990. Mtbuatda Azrbaycan SSR-dn olan SSR xalq deputatlarnn byanat drc edilib: Azrbaycan SSR-in tarixn yaranm razisinin btvly v Azrbaycan xalqnn varlnn z thlk altndadr. Cinaytkar hrktlr ntic-sind 38 nfr hlak olmu, 71 nfr yaralanmdr. Biz ...bildiririk ki, bu gn qaldrdmz msllr etinasz yanalmasn

respublikamzn suve-renliyini qorumaq barsind SSR Konstitusiyasnn 81-ci maddsind nzrd tutulan hdliklri yerin yetirmkdn rsmn imtina etmsi kimi qiymt-ln-dircyik. *** AP OLUNMAMI MQAL YASLI GNLRMZD VAZALI, yaxud toxunulmazlq statuslu

sdr

Mhmmd peymbr deyib: Bir zamanlar stnzd sfeh mirlr hkmran olsa onlar bdxahlar irli kr, bellrin hamilik edrlr. Min yz il qabaq sylnmi bu dahiyan szlrin sanki bizlr tulandna heyrt ed-ed, hamilik ednlrin zbanaln dndn peymbrin bu klamlar il d tslli tapram: Qvvtli adam gld qalib gln deyil, qzblnn vaxt qzbini boa bilndir. Qzbimi bour v sizi d, sevimli oxucular, tmkinli olmaa arram. Qzetimizin sonuncu - 15 sentyabrdak 11-12-ci qoa nmrsinin 16-c shifsindki Shv dnd yerimiz balnn bo riv irisind yetim qaldn grdkd yqin ki, sizinl zarafat etdiyimizi dnmsnz. Ancaq birinci shifdki Bugnk nmrmizd bildiricisinin n aa blmn oxuyub msldn hali olanlar v qzetin ken hftnin nb gn yox, bu hftnin rnb axam sata xdn izlynlr is duymu olarlar ki, halmz ninki zarafatlq idi, ksin, bir ana-bac axtarrdq ki, gnmz alasn. Azadln ar xan, mkdalar ldn salan, yuxusuz qoyan nmrlri d olub, ancaq bundan ikaytlnmk o yana, hmi daxili lzzt almq. Budfki ziyyt is biz ninki lzzt vermdi, htta sblrimizi d xeyli korlad... Bir nmr qabaq drc etdiyimiz Diqqt balql kiicik xbr sevimli televiziyamzn Gnn ekran xbrlr proqramnda dvlt hmiyytli msllr irisind mhm yer ayrlanda hiss etmidik ki, bu nmrd apn oxuculara sz verdiyimiz material iddtli mqavimt gzlyir. Bel d oldu. Qarmza ilk ktk Kommunist nriyyat mtbsinin ym sexind atld. Qzetin 16 shif xacan qabaqcadan bilslr d nriyyatn v sexin balar qsdn ii qvvsi ayrmadlar. Nticd ym v trtib lngidildi. mkdalarmzn btn xahilrini qulaqardna vurdular. sblr son drc grildi. Bu mqavimtin abdiy olduunu grb, nhayt, iilr verildi. ndi is qabaa senzor kty itlndi. O material qzetd getmyck! dey bir ne gn qabaq arxaynlqla byanat vern komit sdrinin45 sifarii il senzuraya balq edn general SSR v respublika konstitusiya-larn pozmayan, mtbuat haqqnda qanunun btn tlblrini gzlyn tamamil mlki mzmunlu msahibni v respublika prezidentin televiziyann 200-dn ox mkdann gndrdiyi teleqramn mtnini slind he bir bhan gtirmdn qadaan etdi. Baknn hrbi komendant da bu qadaan byndi. Respublikadak 2 n nfuzlu xsin bel qti hmryliyi, szsz ki, tsadfi deyildi v uaq olmayan bizlr d baa drdk ki, onlar slahiyytlrini amaa mcbur edn qvv qarmza daha yeni ngllr, daha iri ktklr xaracaq. Yanlmadq. nb gn (bir gn gec) hazr qzet shiflri quradrma sexin atanda quradrclarn briqadiri iki ayan bir bamaa dirdi ki, a shifli qzeti apa ver bilmrm. Hmin xanma yuxardan nec xbrdarlq etmidilrs o btn gc v bacarn, bilik v enerjisini son damlasnadk v son anadk Azadln boulmasna mtinlikl, kii kimi srf etdi. Bli, sex risinin qanunsevrliyi, evlrin zng vurulmu nriyyat byklrinin he n ed bilmrik cavablar (htta sonra ikaytlndilr ki, niy bizi evd nara-hat edirsiniz?) qzetin nrini istristmz bazar ertsin saxlad. Bazar ertsi nriyyat iilrinin bir qisminin aradan xmas, bir qisminin is a shifli qzetdn imtina etmsi il baland. Nhayt, senzordan materialn yerinin bo getmsin d, yaznn balnn saxlan-masna da ayr-ayrlqda icaz alnd, ancaq haqqnda shbt gedn qhrmann adn kmk yasaq edildi. (Biz d ninki hmin nmrd btn yerlrd onun adn pozmal olduq, htta talt qanunu zr o tabu ad-familiyan bu yazdan da silirik). N is, axama yaxn qzetin metal lvhlri hazr oldu. (Bir arada gizldildi d). Bu df ap sexi byklrinin haray-hiri almi bana gtrd. Az qalmd davaya dk. Ancaq, Allaha kr ki, sa-salamat, he bir hadissiz tdk, ap da qurtard. Bu df is blli oldu ki, hazr qzeti ninki bu gn axam, he sabah shr d kklr vermycklr. (Mhz redaktorun trsliyi nticsind oxucular rnb axam gn shr tezdn qzeti ala bildilr). ... Btn bu alamal hadislr irisind birc ey glmyim tutur - qzetd lknin o boyda prezidenti Qorbaovu kskin tnqid etmiik - he ksin tk trpnmyib, ancaq Radio v Televiziya Verililri Komitsinin sdri kimi adic bir mmurun zbanalndan ortabab yaz vermk istynd da-da stmz uub. Grnr, mhm dvlt obyekti olduu n bu

idarnin sdrin SSR prezidentindn d stn toxunulmazlq statusu verilib. Beldirs, alamal gnmz hl qabaqdadr - indiydk televiziya yasl gnlrimizd bizi Vazalya oynatmaq istyirdis indn bel toy-bayramlarda rekviyem aldracaq. dalt TAHRZAD. 22 sentyabr 1990. 26 sentyabr 1990. Bu gn eitdik ki, gec AXC tkilat bsinin mdiri Arif Abdullayev z evind ldrlb. Canilrin kimliyi bilinmir. sln Gdby rayonundan olan Arif by milis iisi idi v yoldalarmzn demsin gr, Cbhy bhli adamlarn soxulmasnn qarsn qtiyytl alrd. lk baxda kobud, qaraqabaq adam tsiri balasa da slind ox mehriban insand. balad ilk vaxtlar aramzda anlalmazlq da olmudu, ancaq tezlikl dil tapdq. Bir ne gn qabaq o, Aydn Mmmdov v mn redaksiyamzla stadionun arasndak bada - ayxanada oturub shbtlirdik. Grdm ki, ox mlumatl adamdr. sasn Azrbaycandak etnik problemlrdn danrdq. Arif by indiki hakimiyytin antitrk siyasti yeritmsinin balca sbbini onun hlledici pill kadrlarnn kkc qeyri-trk (iranmnli) olmalarnda (pasportlarndak azrbaycan-l termini altnda gizlnrk) grrd... Redaksiyada v Cbhd cedn shbtlrd Arif byin qtli iki cr yozulur: 1) Cbhy soxulmaq v burada nfuz dairsi yaratmaq istyn yara-maz adamlarn onu aradan gtrmsi; 2) 8 sentyabrda Azadlqda xm Qoulara eztiyac qalmad yazsna gr qoularn ondan qisas almas. Mn birinciy daha ox inanram, nki onun prinsipiallnn bzi adamlar nec narahat etdiyini duyurdum... N is, olduqca rkgyndn itkidir. lmli oul deyildi... Allah rhmt ely!.. 30 sentyabr 1990. Bu gn Azrbaycan SSR Ali Sovetin v yerli sovetlr sekilr gn-dr. Bakda fvqlad vziyyt davam edir. Bu sbbdn d sekilrin zora-klqla keirilcyin, onun nticlrinin saxtaladrlacana min olan AXC bunun qarsn mmkn qdr almaq n hl 18 avqustda RSFSR, Latviya, Litva, Estoniya Ali Sovetlrin, Moskva v Leninqrad -hr sovetlrinin deputatlarna mracit edrk sekilr mahidilr gndrmyi xahi edib. Demokratik Azrbaycan blokunun 180-dn ox namizdi var. slind 20 Yanvar qrn mhz Ali Sovet bu sekilrd Azrbay-can Xalq Cbhsinin labd qlbsinin qarsn almaq n tkil edilmidi, ona gr d prezident A.Mtllibovun sekid Cbhni knar-da qoymaq n he ny baxmadan Moskvann tmnnasz yardmndan isti-fad edcyin qtiyyn bh yoxdur. 4 oktyabr 1990. Bugnk Azadlqda mnim stibdad divar yarld! mqalm xd. Yazda sekilrin ilkin nticsi gstrilib: Azrbaycan KP Naxvan xlmaqla btn rayonlarda tam v qti qlb qazanb. AXC-nin d tm-sil olunduu Demokratik Azrbaycan blokundan 40-a yaxn deputat seilib. 360-la mqayisd onlarn say doqquz df azdr. Sekilr hdsiz qanun pozuntular il keirilib. Bu haqda qzeti-mizd oxlu mlumatlar verilib v yen verilck. 25 oktyabr 1990. Xlil Rza bu ayn 22-sind zindandan zamin buraxlb. Bugnk nmrmizd Rvn Mmmdlinin onun haqqndak Azadlq nmkar azad-lqda adl yazs verilib. Bugnk Azadlqda AXC seki komissiyasnn sdri, AXC dar Heytinin zv Sabit Barovun sekilrin yekunu haqqnda ox geni hesabat (msahib klind) drc edilib. Sabit by bildirir ki, sent-yabrn 30-unda Demokratik Azrbaycan blokunun 231 namizdindn 24- deputat seilmi, 39-u is tkrar ssvermy qalmdr. mumiyytl, iki dvrd bu blokdan 31 deputat seilib (Polyanikonun demokratlara ayr-d yerin say qdr). *** Bir hft bundan qabaq mingevirli oxucumuz Sadiq Qarayevin mnim adma gndrdiyi mktubu aldm. ox emosional yazlm bu smimi mk-tubda yaadmz gnlr xas ruh dknly, umudsuzluq ksini tapm-d. Tkc onda yox, bir oxlarnda yaranm bu umudsuzluu

aradan gtr-mk n Azadlqda hm oxucunun mkubunun qsa mzmununu, hm d zmn ona cavabm vermyi qrara aldm. Ayn 21-ind yazn bitirn kimi redaksiyaya tqdim etdim. AP OLUNMAMI MQAL ALAMAQDAN BAQA HE NY GC ATMIR Salam, hrmtli, istkli, qlbimizi hmi nurla, umudla dolduran Azadlq! ... AXC bir ox azri vladlar kimi mnimn d doan gndir. Mn bir ox ikaytilr kimi xsi mnafe gdmr, imperiyann iyrnc siyastini baa dr, bununla brabr, bu iyrnc qurulua qar z etirazm bildirirm... Sizdn bir xahiim var - gr mmkns mnim Trkiyy kmyim kmklik edsiniz. Mni pis mnada baa dmyin. AXC hl rsmi qeydiyyatdan kemmi-dn nc mn onun zv olmuam. Mni n vzif maraqlandrr, n d ki, xsi mnafeyim. kr Allaha, ev-eiyim var, i d ki taplr. Amma xalqmzn bugnk gn o qdr acnacaqldr ki, adamn gc alamaqdaq baqa he ny atmr... Da cssli Arif byin vhicsin ldrlmsin he cr inana bilmirm. Arif by biz axrnc df blfz byl konfransda itirak etmy glmidi. Arif by mnim xatirimd hmi yaayacaqdr! Allah ona rhmt elsin, qoy onun qbri nurla dolsun! Mn Azadln btn mkdalarn daha qtiyytli grmk istyirm. Mn onlar bir-birindn ayrmaq istmirm. Bu mktubu dalt Tahirzadnin nvanna yazram. dalt by, istsniz mktubu qzetd ap ed d bilrsiniz, etmy d. Onsuz da, mn zavoddan xb, baqa zavoda i dzlmim. Mnim idn o qdr d qorxum yoxdur. Mvcud quruluun alaq, rzil, rvtxor rhbrliyi hamya mlumdur. Ondan kinmk z qorxaqlq olard. Sizin mktubunuzu gzlyirm. mkan daxilind mn cavab yazn. Mn xalq hrkatnn irlilmsi n limdn glni sirgmmyi zm borc bilirm. Ondan tr harada oluramsa-olum, frqi yoxdur. Ailli olmam bir balaca mni lngidir. Xlas, hr eyi mktub-da yazmaq olmur... Sadiq QARAYEV. Mingevir hri. KYNK BTL OLANDA ONU YANDIRMAZLAR! Mingevirli yurddamz Sadiq Qarayevin mktubuna aq cavab Hrmtli Sadiq by! Gndrdiyiniz mktub xalqmzn byk hisssinin dnclri il st-st ddy n onu azca qsaldaraq drc edirik. Xahii-nizl cavab da yazram, ancaq bu cavab tkc Siz yox, Sizin kimi dnn minlrc soydamza ynldiyi n onu qzetd aq veririk. Azrbaycan Xalq Cbhsin, qorxmaz azadlqsevrlrimiz, Azadlq redak-siyas mkdalarna bsldiyiniz inam v sevgiy gr siz minntdarq! Btn tvi v hycanlarnz da tam smimiyytl baa drk. Ona da inanrq ki, siz rksiz, qorxaq adam deyilsiniz, gerkdn z xalqnn taleyin acyan, ona kmk etmy hazr olan qeyrtli mbarizsiniz. Yazdqlarnzn, demk olar ki, hams il ortaam - birc msldn baqa. Bu cavab da daha ox el hmin msly gr yazram. Hrmtli Sadiq by! Siz baqa bir lky (o lknin qarda yurdu, yaxud dmn yuvas olmasnn he frqi yoxdur) kb getmk istyirsiniz v bu fikri-nizi xalqmzn bugnk vziyytinin dzlmz olmas il izah emy alr-snz. ox gman ki, son vaxtlar bir ox azrbaycanllarn, xsusn yksk ixtisas-l ziyallarn yaamaq n mrlk olaraq dnyann n mxtlif lklrin kb getmsi v bu nnnin getdikc gclnmsi Siz blli deyil. Tssf ki, beldir! Tssf ki, minlrc yurddamz xalqnn bana gtiriln msibt-lr dzmr - kimi dli, kimi sbi olur, kimi zn ldrr, kimi xarici lky qar, kimi Sizin tk ruhdan dr (bellri lap oxdur), kimi d dmnl sonadk vurumaq n hr ey dzb dayanr. Gzl bir atalar szmz var: Kynk bitli olanda onu yandrmazlar. Bu gn ana yurdumuz Azrbaycan hmin kynkdir. Bu kynyin iin daraan sar v qara, glm v yerli bitlr xalqmzn canna qorxu, tvi, laqeydlik, ruhdandm... xstliklri yoluxdurmular. Daha pisi budur ki, kynyimizd ninki bitlr, htta qansoran gnlr d peyda olub - bdni qopsa da ba il smrmyi davam etdirn gnlr! ndi deyirsiniz ki, qaaq bu bitlrin, gnlrin lindn?! ndi deyirsiniz bu bitlr, gnlr gr kynyimizi ataq, craq, yandraq?! Yox, Sadiq by, yox! Biz - Azrbaycan Xalq Cbhsinin sravi zvlri, Azrbay-can xalqn rkdn sevn, onun yolunda zn hqiqtn qurban vermy hazr olan on minlrc sad yurdsevr bu kynyi bir saniy bel trk etmycyik! Onu biz balamayblar, onu biz zmz tikmiik v onun iind doulmuuq! Bitl-rimizl, gnlrimizl d zmz bacaracaq! Dorudur, bizim silahmz yoxdur, liyalnq, silahl gnlr, bitlr is ox, lap oxdur! Onlar bizi qorxudub kynkdn qarmaq istyirlr. Ancaq qorxmayn, ruhdan dmyin! Bitlri qrma-n bir yolu var -

tmizlik! Glin kynyimizi bitlrdn tmizlmk n hr eydn qabaq ryimizi, beynimizi, dnclrimizi tmizlyk! ...Mn 1988-in fevralndan bu yana xalqmn, milltimin bana gtiriln btn msibtlrin, facilrin iind olmuam. Grmm ki, xalq qorxub, kinib, ancaq he vaxt umudsuzlamayb! He vaxt da qraqdan kmk ummayb, yalnz v yalnz zn arxayn olub. Bax, bu zninamn saysinddir ki, 1988-d gzlrim qarsnda Bakda Meydana soxulmaq istyn tanklarn qaban minlrc igid oul-qzmz z sinlri il ksdi! Meydan dadlan gn - 5 dekabrda Nizami metrosunun qarsnda, indiki Rid Behbudov ksind, Fhl prospektind... yaln yumruqlar zirehli tanklar geri oturtdu, 89-un sentyabrnda gec saat 3- ilmi parlamentd suverenlik haqqnda Konstitu-siya qanunu qbul etdirildi! 90-n yanvarnda yzlrc igid onun kynyin daramaq istyn zirehli bitlrl liyaln vuruda hid oldu, ancaq yenilmdi! Mn z xalqmn gcn milyon-milyon olanda da, hrkdlb prn-prn sal-nanda da grmm. V inanmam ki, trkdn, taldan, lzgidn, tatdan, krddn, avardan, saxurdan... ibart biz azrbaycanllar o qdr gclyk ki, bizi he bir dmn mlub ed bilmz! Dorudur, bu gn bitlr, gnlr bizi zifldib, xstlndirib, ancaq onlarn balca istyi - xalqmza taun yoluxdurmaq arzusu gznd qalacaq! Dmn qabandan sn qasan, mn qasam bs bu yurdu, bs bu xalq kim qoruyacaq?! Xalq anadr - qoca ana. Qoca, xst anan atb gedrlrmi?! Alaya-alaya otursaq, ah-nal il gn keirsk, alaq, satqn dmnl ortaq olan milltdalarmzn xainliyindn ruhdan dsk bs kynyimizi bitlrdn kim tmizlyck? Qalx, qarda! Ban dik tut v trafna csartl boylan! Onda grcksn ki, tk deyilsn trafnda lm yox, qlby hazrlaan byk bir xalq dayanb - 7 milyonluq xalq! Dzdr, grcksn ki, bitlr o xalq trksilah edib. Sn d silah tapmayacaqsan, ancaq bu vaxt zindandan yenic xm Xlil Rzann nrsini eidcksn: N qm, kinl silahlan! Topdan, tfngdn stn, Tankdan, raketdn gcl qeyrtinl silahlan! Arxal kpklr nifrtinl silahlan! ... Yox... sn lmmlisn! Hl ki, gedib-gln nfsinl silahlan! Qfsdsnmi? Qr, sk, qfsinl silahlan! ... Baxnla, qannla, vcudunla silahlan! Dn Smndr quuna... Yan... odunla silahlan! Bli, qardam, yan, odunla silahlan! Ancaq bitlr baxb kyny od vurmaq olmaz. Olmaz!.. Hrmtli Sadiq by! minm ki, Siz d, Sizin tk dnn baqa soydala-rmz da Vtnin bu ar gnnn snaqlarndan za xacaq v xalqmzn Azadlq gnn biziml (blk d ruhumuzla) birg bayram edcksiniz. Drin hrmt v inamla: dalt TAHRZAD. 21 oktyabr 1990. 1 noyabr 1990. Bu gn Azadlqda mnim indiydk qzetd aparmaq istdiyim dil islahatnn mahiyyti il bal yazm drc edilib. MQAL BZ NY SAVADSIZ YAZIRIQ Arada oxucularmzdan giley eidirik ki, Azadlq qzeti savadsz dill yazlr, qrammatik normalar, mqbul terminlr gzlnilmir. Dorudan da, biz ax niy savadsz yazrq? alrq ki, masir Azrbaycan dbi dilind kk salan v alimlrin ciddi etirazlarna baxmayaraq dzldilmyn shvlrdn, yanllqlardan he olmazsa Azadlq qzetind qurtulaq. ndiki dbi dilimizin acnacaql vziyyti xalqmzn z vziyytindn he d gerid qalmr. Biz gzly bilmrik ki, xalqn ba n vaxtsa aylsn v dil problemlri il d mul olsun, ona gr d indidn zmz yava-yava (hllik strtl kild) bu problemlri hll etmy alr v savadsz yazmaa balayrq... ndiydk ham Quliyev, Nuriyev yazr. Biz is Quluyev, Nuruyev veririk, nki -yev kilisinin artrld Quli v Nuri adlar Azrbaycan dilind yoxdur. Quliyev v Nuriyev is

rus dilinin ziyanl yadigardr. Pas-port yazln bhan ednlr is szmz budur ki, pasportlar he olmazsa innn bel dzgn yazlsn. ndiydk ham ayn 2-d, ayn 6-da, ayn 7-d yazr. Biz is ayn 2-sind, ayn 6-snda, ayn 7-sind veririk, nki adlq halda ayn 2-si (6-s, 7-si) yazrqsa hmin szn -si (-s) kilisini yerlik v xlq hallar-da aradan gtrmy, pozmaa Ali Sovetin d slahiyyti yoxdur. ndiydk ham ax, bs szlrindn sonra vergl qoyur, ancaq biz hmin vergl atrq, nki ax, bs ara sz yox, qvvtlndirm datlardr v onlardan sonra vergl ilnmz. mumiyytl, dilimizdki vergllrin oxu rus dilind hmi vergll ilnn feli sift v feli balama trkiblrinin (priastny oborot, deepriastny oborot), baqa qrammatik vahidlrin dilimizd sni kild ildilmsinin tsiri olduuna v dilimiz uyuma-dna gr yersiz vergllrdn mmkn qdr qarq. ndiydk ham kvorum, partnyor, proqnoz, hmsdr (sopredse-datel)... yazr, biz is yetrsay, qarda, ncgrm, sdrda... istilah-larn ildirik. nki biz alrq ki, dilimiz 30-40-nc illrd zorla yeridilmi istilahlardan yava-yava tmizlnk. nki xalqn zrindki sartin ruhu yaban istilahlara da kb. z d yeni istilah yaradclnda dilimizin z imkanlarna daha ox arxalanrq. Ancaq bu deyilnlrl yana, ayr-ayr mlliflrin terminlr mnasibtinin mxtlif olduunu da bildirmliyik. Bel qrara glmiik ki, onlarn iltdiyi terminlr redaksiya mdaxilsi yalnz qarlql razlama sasnda olsun. ziz oxucular! gr savadl dilbilnlrimiz dilimizdki yzlrc bel drdlr indiydk ar qlsaydlar indi biz d savadsz yazmaa mcbur olub sizin yannzda xcil qalmazdq. Ancaq bir eyl zmz tskinlik veririk ki, atalar deyib: Bal n vaxt tutsan tzdir. Ona gr d he 70 ildn sonra da khn bazara tz nrx qoymaq gec deyil. Hrdnbir khn bazar qurdalamamz grnd narahat olmayn. dalt TAHRZAD, filologiya elmlri namizdi. (Azadlq qz., 1 noyabr 1990, N:19). 11 noyabr 1990. Seki haqqnda n son mlumat: AXC-dn cmi 23 deputat seilib (DA blokundan 29 nfr; 23 deputat da bura daxildir). Qzetimiz kommunist partiyasna qar tbliat, mumiyytl, antikommunist fikirlri genilndirir, partiyann nfuzunu mhv etmy alr, nki bizim fikrimizc, n byk dmnimiz kommunizm ideolo-giyasnn zdr. 22 noyabr 1990. Bakdan fvqlad vziyytin v qadaan saatnn gtrlmsi, elc d yeni ttifaq mqavilsinin rdd edilmsi tlblri il imali Azrbaycan Azad Tlb ttifaqnn tbbs zr Bak Dvlt Universitetind 15 noyabrda 10 ali v 2 orta ixtisas mktbi tlb t-kilatlarnn birg ynca keirilmi, burada respublika tlb v gnclr tkilatlarnn Ttil Komitsi yaradlmdr. Onun ar- il 19-21 noyabrda gstriln 2 tlbl gnlk xbrdarlq ttili olub. Bugnk nmrmizd bu haqda ilk shifd geni yaz var. Fikrimc, Xaliqin Kbin (ttifaq mqavilsin qar) v Nazir ahquluyevin46 Lenin sosialist inqilab nzriyysi mqallri d oxucular-da drin maraq oyadacaq. 29 noyabr 1990. Bugnk Azadlq Aynn min oyunu... yazlar top-lusu il yeni ttifaq mqavilsini rdd edir, Qulamhseyn liyev v El-dar Namazovun47 Qorbaova v SSR diktatna qar mqallri il slin-d mstqilliyimizi gerkldirmy sslyir. Azrbaycan prezidenti Ayaz Mtllibovun frman il bu gn Azr-baycan SSR-in AZRBAYCAN RESPUBLKASI adlandrlmas v onun oraq-kicli sovet bayrann rngli v ay-ulduzlu milli bayramzla vz edilmsi n Ali Sovet tvsiy edilib ki, bu mqsdl Konstitusiyada dyiikliklr aparlsn. 6 dekabr 1990. 3-6 noyabr 1990-da stanbulda I Milltlraras Azrbaycan Trk Drnklrinin qurultay keirilib. Burada Dnya Azrbay-can Trk Drnklri Birliyi yaradlb. (Qurultay haqqnda bugnk Azadlq mlumat verib). 20 dekabr 1990. Bu hftdn hm AXC qrargah, hm d Azadlq qzeti redaksiyas z mnzillrini dyiiblr. ndiydk Zivr by h-mdbyov ksindki binada bir yerd olsaq da indi Cbh Sovet ksin-dki Mktbqdr Pedaqoji Mktbin khn binasna (N.Nrimanovun heyklinin yanndadr), redaksiya is Ketsxoveli48 ksindki yen hmin mktbin birmrtbli khn binasna kb. (Bu mktb is Cbhnin Z.B.hmdbyov ksindki qrargah verilib). Redaksiyann otaqlar geni olsa da ox brbaddr. Dmnin taxta-lar arasna ayaq girir.

3 yanvar 1991. Bugnk Azadlqda kkl dyiiklik oldu: 1) 20 Yanvardan zbri Redaksiya heyti altnda xan qzetin sl re-daktoru Ncf byin ad qeyd olundu; 2) 20 Yanvardan sonrak nmrlrdn dyidirilmi baln ilkin yazl biimi qaytarld (Xaliq khn bal nzrd tutub hmi deyirdi ki, bu Sazadl haan dyidircyik? Dorudan da, o baln nndki aypara S hrfin bnzdiyindn, adamda Sazadlq tssrat yaradrd); 3) nvanmzn ad akademik amil zizbyov ksi gstrilib (hl kdki lvhlr dyidirilmyib - Ketsxoveli yaamaqdadr; biz bunun-la o lvhlri d dyidirmk istyirik). Azadln bu nmrsi blfz byin n ks yol yazs v AXC Ni-zamnamsinin layihsi il dyrlidir. 10 yanvar 1991. Dnn Landan uaya qaydan Molodyoj Azerbay-djana qzetinin mxbiri Salatn sgrovan ermnilr ldrblr. 14 yanvar 1991. Dnn Litvann paytaxt Vilnsd ruslar 20 Yan-var tkrar ediblr - Litva televiziyas tutularkn zirehli texnikadan istifad edilib. oxlu lnlr v yaralananlar var. 20 yanvar 1991. Bu gn xalqmzn tarixind n gynrtili gn-lrdn biridir. O dhtli gecdn dz bir il keir... Azadlq meydanna ymaq mmkn olmadna gr dnn Sumqayt-da byk mitinq keirilib. 5 fevral 1991. iyi burnunda yeni Ali Sovetimizin bu gn ilk sessiyas olub. Deysn, buna parlament demy tinlik kcyik, nki kommunistlr el balancdan Dembloku buynuzlamaa giriiblr. Onlar fit alb, tpik dyb bizim deputatlar zaldan xmaa mcbur ediblr. Allah axrn xeyr calasn... 13 fevral 1991. Mnim Ksrviilik: kk, zyi, ardcllar, dirildilmsi adl mqa-lm d49 daxil olan Azrbaycan filologiyas msllri mqallr toplusunun III buraxl artq hazrdr. Aydn Mmmdovun tbbs il nr balayan bu toplunun ilk buraxl 1983-d, II buraxl is 1984d (msul redaktoru prof. Firidun Clilovdur) xb. Bu son nrin msul redaktoru prof. Kamil Vliyevdir. II-III nrlrin msul katibi mnm. Milli ruhlu ziyallar arasnda ilk iki buraxl trklk ideyalarnn yaylmasna gcl tkan verdiyi n drin rbt yaradb, eyni zamanda is trklr v trkly dmn ksilnlrd (bada li-shbt Sumbatzad v qrar liyev olmaqla) kkryn qzb dourub. 16 fevral 1991. Hyat qzetind Azr Mrsliyev qar yazlm hdyana bu gn cavab hazrladm. AP OLUNMAMI MQAL ODUMUZU BLS SNDRTMYK! 50 Qddar soydalarndan ikaytlnn kininin redaktoru Hsn by Zrdabi ac-ac fryad edirdi ki, bama gln zlmlri bir daa yazb yol qra-nda basdracaam ki, qoy glib-kenlr nlr kdiyimi bilsinlr. Bu, tn yzilin shbtidir. Mirz Clilin soydalar kafir Molla Nsrddini ldrmk ist-yirdilr ki, savab qazanb cnnt dsnlr. Bu, srimizin vvlinin shbtidir. Komsomolskaya pravda qzetinin mxbiri Azr Mrsliyevin soydalar onu millt v Vtn xyantd gnahlandrb, ayan Azrbaycandan ksmk istyirlr. Bu is bugnn shbtidir. ... ildir ki, bamza gtiriln msibtlrin ninki xaricd, he Moskvada da eidilmmsini alm car kir, hamdan imdad dilyirik. ildir ki, Moskva mtbuatn hrfbhrf oxuyuruq grk saysz bhtan v sylrin irisind he olmazsa bir hqiqtciyz taparqm. V ildir ki, hmin hqiqt-ciyz yerin hqiqtin zn tapan kimi Moskvadan ssimizi btn dnyaya atd-ran Frhad Aamalyevin, Etibar Cfrovun, Mais Mmmdovun, Azr Mrs-liyevin... Azrbaycan xalqnn dmnlri olduunu byan edir, onlarn qtlin frman veririk...

Bu ild Moskvaya hqiqt axn gclndikc Bakdan - A evdn hmin axn bomaa alan tzyiq d amanszlar, ad kiln mxbirlr btn Sovetlr Birliyin v dnyaya respublikadak zlm v istibdaddan, zbanalq v drbylikdn csartl yazdqca znn sl-kk bhli olan ntfsi qarqlar onlar milli nihilizmd tqsirlndirirlr. Btn tarix boyu beynlmilli olmalar il fxr edn kommunistlr bu gn millti silah-n stn tuturlar. Mirz Xzri yhudiliyin gr xalqmza ya xarmaa alanlar indi d Azr Mrsliyevin dnyann salamat vaxtnda qurduu ail hyatna grnmmi hyaszlqla, vhicsin mdaxil edir, qidc ona yaxn olan mr-gn yoldann baqa milltdn olmasn ld bayraq edrk onu xalq nifrtind bomaqdan tr dridn-qabqdan xrlar. Bir ey gz qoymuam - bu mxbiri lklm kampaniyas hmi o vaxt qzr, cua glir ki, o ya qalabyinin51 drbyliyini, ya da Azrbaycanda ikinci xsin52 hrktlrini, ya da krsnn yksk zirvsind oturanlarn xalq ayaq-lamasn tnqid edir. (slind, yerd qalan jurnalistlrin d gnah ox vaxt el bunlardan ibart olur). Bu badan deyim ki, mn Azr Mrsliyevl dost deyilm, onunla yaxn laq-lrim d yoxdur. Ancaq onu haqq nahaqqa vermyn obyektiv jurnalist kimi tany-ram. lk df ona 1984-d bld olmuam - Novruz bayram haqqnda elmi mqalsini Azrbaycan filologiyas msllri toplusuna gtirnd. Sonralar yrnmim ki, Azrbaycan (trk - .T.) dilini, dbiyyatn, mifologiyasn, ta-rixini, mdniyytini ox gzl bilir. Onunla sonuncu grm 1990-da olub Qb-ld, raykomun birinci katibinin kabinetind. ki ayan bir bamaa diryib Cbhnin rayon bsinin tsis konfransn keirmy qoymayan birinci katib Ramiz hmdovu sa Qmbrov, Sabir Rstmxanl v bu stirlri yazanla birg o da yumaldrd. Ancaq Azr tk burada yox, Azrbaycan adlanan yurdun hr yerind, xalqn irisind olub, z d n qorxulu, n arl, n gynrtili nqtlrd... Onlarca jurnalist v elmi ii yadmn bu fikri il ortaam ki, Azrin vladlarnn da atalar tk yurdsevr olacan bh altna almaq rzillik-dn baqa bir ey deyil. ...Hseyn Cavid 1918-d Bakda aumyan baksnlrinin lindn tsadfn sa xandan sonra blisi yazd. Ancaq o onu ldrmk istyn ermnilri yox, ermnini onun zrin gndrn, nsann iind oturan blisi gnahlandrd, onu lntldi, oxucunu mhz blisl vurumaa ard. O blis bu gn yen ba qaldrb - Qafanda v Sumqaytda, Oda v Yeni Uzend, Quqarkda v Bakda, Moldovada v Cnubi Osetiyada... Xalq bugnk fla-kt v sfaltlr salan, lkni uurumun qrana srklyn, milltlri bir-birin qrdran, cml xyantlr bais olan blis aramzda, iimizd dola-maqda, meydan sulamaqdadr. blis dyrli, all oullarmz limizdn qoparmaa alr, blis bizi vurudurmaq istyir. blis azr yurdunun, Odlar diyarnn alovlarn sndrmy can atr. Glin odumuzu blis sndrtmyk! dalt TAHRZAD. 16 fevral 1991. 23 fevral 1991. AXC Mclisinin bu gn nvbti sessiyas olub. Bir sra msllrl yana, RSFSR Ali Sovetinin sdri Boris Yeltsi-nin SSR prezidenti il bal byanatndan sonra ona qar aparlan siyasi tqib kampaniyasn pislyn byanat da qbul edib. 3 mart 1991. Bu gn yen tkrar sekilrdir. 7 mart 1991. Bu gn Demblokun etirazna baxmayaraq Ali Soveti-miz 17 martda SSR-ni saxlamaq n referendum keirmyi qrara alb. Halbuki, qanuna gr, ssverm bu qrardan iki ay sonra olmaldr. 11 mart 1991. SND 11 mart 1991-d AXC Yevlax rayon bsinin II konfrans arlmd. hrin Azrbaycan klubunda keiriln bu yncaqda AXC sdri blfz Eli-by, elc d rayon bsinin qeydiyyatnda duran mrhum alimimiz Aydn Mmm-dov da itirak edirdilr. blfz by konfransda Azrbaycan Xalq Cbhsinin mramlar il bal xeyli dand v xnda Azrbaycan xalqnn qarsnda duran, demk olar ki, btn mhm problemlr toxundu, Azrbaycann btvly haqqnda dnc-lrini d cbhilrimizl bld. O, Azrbaycann yaxn glckd z mstqil-liyini qazanacana inandn bildirdi. Yncaqdan sonra Kr aynn qranda xudmani bir ay sfrsi dzlt-dik v burada ox maraql, smimi shbt alnd. Shbtd blfz bydn ba-qa, Yevlax cbhilrinin bas Rafiq by, bmizin dar Heytindn Sahib by, A Aydn, Samit by, Nizami by v baqa cbhilr d itirak edirdilr. Aparc mvzu Qaraba problemi idi. blfz by deyirdi ki, biz mtlq Qaraban ermnilrin hatsind, onlarla qonuluqda olan btn trk rayon v kndl-rini silahlandrmalyq ki, onlar zlrini dmndn qoruya bilsinlr.

Sahib by Bydn sorudu ki, bunun n n lazmdr? By is cavabnda qaytd ki, oxlu pul grkdir. O gnlrd z xsi mann satm Sahib by dedi ki, mnd 17 min manat var, onu silah n verirm. blfz by glmsdi v Sahib by ox razln bildirrk dedi ki, biz dvlt sviyysind milyonlar-la pul lazmdr... Mn szaras Bydn sorudum ki, Qaraba sava 10 il baa atarm? O is bildirdi ki, yox, 2 il yekunlamaldr. Sonralar Qaraba dylrind zm d xsn itirak edrkn grdm ki, By n qdr doru deyirmi. 1992-ci ilin av-qust-sentyabr aylarndak srtl sonadk ged bilsydik v iimizdki xya-ntkarlardan qurtulma bacarsaydq By deyn vaxtdan htta yarm il qabaq da Qaraba azad etmk olard. blfz byl bu gr v shbt Yevlax cbhilrind mlli ruh yksk-liyi yaratd. Bir sra cbhilrimiz (Samit by, Sahib by, Qaz by v b.) ll-rind silah Vtn urunda knll cbhy getdilr. Yeri glmikn, onu da bildi-rim ki, Samit, Sahib v Qaz bylr Yevlaxda xalq hrkatnn nnd gednlr-dndi. 1988-in noyabrnda Yevlaxda Topxana mesi il bal keiriln izdihaml mitinqd onlar aclq elan etmidilr. liyin-smyndk Azrbaycan sevgisin-dn yorulmu, qeyrtli v igid olumuz Sahib liyev 1992-nin yaynda Kasapetd gedn ar dylrd qhrmanlqla hid olaraq lmszly qovudu. Elin QAZIYEV, 5 avqust 1997. 14 mart 1991. Ayn 10-unda AXC Mclisi keirilib. Mclis qrar qbul edib: 1. Azrbaycan Respublikasnn ksriyyti kommunistlrdn ibart olan Ali Sovetinin 17 mart 1991-inci il mumittifaq referendumunda i-tirak etmk haqqnda 7 mart tarixli qrar Azrbaycan xalqnn mnafeyin zidd qrar kimi qiymtlndirilsin. 2. 17 mart 1991-inci ild keirilck referendumda itirak etmk haq-qnda AXC Mclisi adndan Azrbaycan xalqna mracit edilsin. ........... 7. Aclq edn Mstqil Azrbaycan bloku deputatlarnn tlblrinin AXC Mclisi trfindn mdafi edilmsi respublika ictimaiyytin v rh-brliyin bildirilsin... . Bugnk Azadlqda hm Mclisin ynca haqqnda mlumat, hm onun btv qrar, hm AXC-nin Azrbaycan xalqna mnasibti, hm d ac-lq ednlrl bal Toxlarn aclardan xbri yoxdur yazs verilib. Nsib Nsibzadnin AKP v istiqlal problemimiz adl yazsn drc etmy balamq. Redaktorumuz Ncf by d aclq ednlr arasnda olduuna gr bugnk nmr mnim imzamla xb. 17 mart 1991. Bu gn SSR-ni saxlamaq haqqnda referendum kei-rilir. Yqin ki, Mtllibov 99,9 %-li nticy nail olacaq.53 Ayn 15-ind Bakya gln (Moskvadan) Trkiy prezidenti Turqut zal mxaliftl grmdi. Bu, Cbhd ox pis hval-ruhiyy dourdu. 21 aprel 1991. Axam Nail mn dedi ki, televizorda Aydn Mmmdovun avtomobil qzasnda facili kild hlak olduunu xbr verdilr. Bunu eidnd mni sanki ildrm vurdu. vvlc he n drk etmdim - tamam keyldim. Sonra yava-yava zm gldikc itkinin gynrtisi ryim doldu, uaq-lar duymasn dey balkona xb hnkrt il aladm, ryimi boaltdm. Dzdr, rhmtlikl aramz son vaxtlar bir qdr srinlmidi (mn-dn asl olmayaraq), ancaq ne illr bir institutda, bir bd ildi-yim, hmi drin hrmt bsldiyim bu adamn lm mn 23 yanda h-lak olmu qardam Noflin facisi qdr tsir etdi... Bli, Azrbaycan xalq XX yzillikd yetirdiyi n savadl dili ali-mini, n gzl natiqini v n tssbke TRK OLU TRKn itirdi! nanmram ki, Azrbaycan torpa bir d Aydn qdr iti beyinli adam ye-tidirsin - o hqiqtn dahi idi, thlil bacar is Allah vergisi idi. Bu xalq bel istedad qoruyub saxlama bacarmad... 23 aprel 1991. Bu gn Novo-Oqaryovoda yeni ttifaq mqavilsi haqqnda byanat qbul edilib. 26 aprel 1991. Bugnk Azadlqda mndn tr xsusn lamtdar olan 3 yaz drc edilib. AXC rhbrliyinin mrhumlar Dilar liyeva v Aydn Mmmdov haqqnda basalqlar v ayn 20sind Qax rayonundak qzann sbblri haqqnda material 2-3-nc shiflrd verilib. Aydn haqqnda basaln mn yazmam (imzasz). Onun haqqnda Elm qzeti-n d basal

vermim. Dedilr ki, sabah xacaq. He olmazsa bu can-sz yazlarla zm, ruhuma bir qdr tskinlik verrm... Qzetin 5-inci shifsind mnim akademik Ziya Bnyadovla msahi-bm var. Bal: Ziya Bnyadov: 28 aprel istiladr. Dzdr, Ziya ml-limin Cbhdn xou glmir (xsusn sa byin qarasnca ox srt szlr sylyirdi), ancaq xsi tanlmzdan mummilli mnafe n istifa-d ed bildim. slind mnim sas mqsdim Ziya mllimdn yaznn ba-lna xarlm szlri qoparmaq idi. Ona 28 aprel haqqnda ver-diyim sualdan dflrl yaynsa da l kmdim v hr df sual baqa variantda qoyaraq tkrarladm. Grnr, axrda o da bezdi v mhz mnim istdiyim, almaa aldm 28 aprel istiladr cavabn verdi. mi-nm ki, Ziya mllim 28 aprel bu cr qiymt verndn sonra (ax o hm d Akademiyann vitse-prezidenti, Azrbaycan KP MK-nn zvdr!) tarix-ilrimizin dncsind v siyastilrimizin ryind d kskin dn yaradacaq. Redaksiyamz da el buna alr. 7-ci shifd is Ncf byin Ken gzt demzlr! adl kiik qeydi xb. Burada mxbirimiz srail Musayevin Cbh qrargahnda dylmsin etiraz edilir. Deysn, Cbh zr istms Ncf baran deyil. Yanlmramsa Azrbaycan tarixind ilk dfdir ki, qzet, orqan olduu tkilata z kskin etirazn bildirir. 27 aprel 1991. 28 aprelin Azrbaycanda ial gn olduunu syl-mk n ym M.Rsulzad adna Bak Dvlt Universiteti tlb-lrinin mitinqini bu gn milislr v OMONular rezin zopalarla qddarlqla dadblar. Bak hr Daxili lr darsin 50-dn artq adam (tlb, mllim, jurnalist v b.) tutularaq aparlb. Deputatlar Tofiq Qasmov v Rhim Qazyev d tutulanlarn arasndadr. 6 may 1991. 4-5 mayda Xanlar rayonundak n byk kndlrdn biri - ayknd ermnilrdn tmizlnib.54 21 may 1991. Bu gn AXC dar Heyti Azrbaycan v Ermnistanda vziyytin ks-kinlmsi il bal byanat verib. Burada hminin deyilir: Azrbaycana razi iddiasna dn v Kremlin fitnlrin uyan qvvlrin tbbs il balanb artq drd il davam edn ermni - Azrbaycan mnaqisi yeni mrhly qdm qoymudur. Sovet Ordusu, SSR DN qoun hisslri v Azrbaycan qanunu mhafiz orqanlar SSR prezidentinin frmanndan bir il sonra, nhayt, 1991-inci il aprelin 30-unda dinc haliy qar terroruluqla mul olan qanunsuz ermni dstlrini trksilah etmy balamlar. Mrkzi hakimiyytin bu tdbirin prinsipc trfdar xan AXC dar Heyti bel hesab edir ki, soet qounlarnn Azrbaycan v Ermnistanda apard- bu gecikmi mliyyatlar ttifaq rhbrliyinin SSR Konstitusiyasna uyun olaraq Azrbaycan razisinin btvlyn qorumaq vzifsinin drki v onu yerin yetirmkl bal deyil. Bu, hr eydn vvl, Azrbaycan Ali Sovetinin nvbti sessiyasnda yeni ttifaq mqavilsinin mzakirsi, respublika ictima-iyytini bu mqavilnin imzalanmasnn zruriliyin inandrmaq, Azrbaycandak kommunist rhbrliyinin nfuzunu qaldrmaq, Azrbaycan Mrkz daha mhkm balamaq, ermni kommunistlrini hakimiyyt qaytarmaq v Ermnistana tti-faqdan xmaa imkan vermmk mqsdi gdr.55 26-27 may 1991. AXC-nin IV konfrans alb. Onun vaxt bir ne- df txir salnmd. Gndlikd 4 msl var. Konfrans z iini yarmq saxlayb; davam 8-9 iyunda olacaq. 1 iyun 1991. Bugnk Mdniyyt qzetind mnim mhur alim v crrah Cavad Heytl Almz hisslrimiz hakim qlaq balql geni msahibm drc edilib. 8-9 iyun 1991. AXC IV konfrans z iini davam etdirib. Rhim Qazyev salam, tutumlu (?!- .T.) qvvlr sasnda Vahid Milli Cbhd (?!- .T.) tkil olunmaq v ... H-d qeyri-smimiliyin brqrar olmasn sas gtrrk AXC dar Heytindn istefa verib.56 12 iyun 1991. Bu gn B. Yeltsin Rusiya prezidenti seilib. Q.Popov Moskva, A.Sobak is Leninqrad hrinin meri seilmilr. Leninqrad-llar z hrlrinin Sankt-Peterburq adn zn qaytarblar. 3 iyul 1991. Bu gn Sov.KP Siyasi Brosunun iclasnda yeni tti-faq mqavilsinin layihsi mzakir olunub, bu snd lkdki ar siyasi-iqtisadi bhran aradan qaldrmaq n mhm vasit hesab edilib.

4 iyul 1991. SSR prezidenti M.Qorbaov Azrbaycann Goranboy v Cbrayl rayonlarnn razisind fvqlad vziyyti lv etmk haqqnda bu gn frman verib. Frmanda Goranboy rayonu hm d kemi aumyan rayonu adlandrlr, halbuki kemi Qasm smaylov rayonundan ibart olan bu raziy hm d kemi aumyan rayonu daxil edilmidi.57 Htta bu frmanda da Qorbaovun kmkisi ahnazarovun dsti-xtti aydn duyu-lur. QEYDLR 1 Kommunist partiyasn nzrd tutur. 2 Tlsmyin, qoy oynaqlasnlar. 3 Kommunist qzetind lst (18.02.1990) trcmsi verildi. 4 SSR mdafi naziri. 5 SSR daxili ilr naziri. 6 SSR DTK-snn sdri. 7 Universitetin hquq fakltsi nzrd tutulur. 8 Qeyri-diplomatik, aq, kobud. 9 Armnskoe obhenaionalnoe dvijenie (Ermni mummilli Hrkat adnn qsaltmas). 10 Azrbaycann daxili ilr naziri. 11 Sonradan blli oldu ki, Azadlq radiosunun bizim dild verdiyi verililr AB-dan ox gcl tzyiq edilib, Mirz Xzr sxdrlb. O mniml telefon sohbtind d bunu strtl boynuna ald. 12 Ali Sovet sekilrd Nazim Sleymanov deputat ola bilmdi v mhz bundan sonra kskin mxalift kerk mtbuatda sekilrin nticlrini l salmaa, respublika rhbrliyini srt tnqid etmy balad, bunun n htta dnn sydy AXC-nin mitinqlrinin tribunasndan da istifad etmkdn kinmdi. 13 stisna olaraq; mqal z Azrbaycan trkcsinddir. 14 AXC Mclisinin amax sessiyasnn stenoqrammas Fzail Aamalyevin rhbrliyi altnda Bakda 165 shiflik bror klind nr edilib. stnd yazlb: Tan ola bilrsiniz: Moskvada Azrbaycann deputat korpusu xalqa xyant etdi. Qanl Yanvar qrn: kimdir gnahkar?.. Cbhd partiyalama: rylr v tkliflr. Azrbaycvan Xalq Cbhsini gzlyn thlk... v sair.... 15 ndiki Azrbaycan Dvlt Tibb Universiteti. 16 SSR-nin ba prokuroru. 17 Moskovskiye novosti qzeti nzrd tutulur. 18 Qarabaa Xalq Yardm Komitsi nzrd tutulur. 19 AXC Goranboy rayon bsinin rhbri, Azrbaycann Milli Qhrman, xalqmzn qeyrtli olu Maallah Abdullayevin bal altnda bu rayonun igidlri 300-dn artq hid verrk kemi aumyan rayonunu ermni yalardan tmizldilr v indiki Goranboy rayonunu rsy gtirdilr. Azad edilmi torpaqlardak dylr zaman dal-m yaay yerlri v snaye mssislri Maallah by 1992-93-d Goranboy rayon icra hakimiyytinin bas olarkn badan-baa abadladrlmd. 20 Xlil Rza hbsd olarkn Moskva televiziyas il x etmi, beynlmillilikdn danmd. 21 Sual qeyd dftrsindki kimi verirm. Sonuncu cmlnin hans mnada verildiyini xatrlamram. ox gman ki, 20 Yanvar gecsi silah kimi ildiln butulkalardan shbt gedir v hmin lr benzin vzin su doldurulduu deyilir. 22 Ermnistann Azadl Urunda Gizli Ermni Ordusu - beynlxalq terrorla mul olan cinaytkar qurum. Bir ox Trkiy sfirlrini ldrb. Xsusn Trkiyd geni txribat-la muldur. 23 Birlm (DQ-la Ermnistann birlmsi nzrd tutulur). 24 1994-n avqustundan mn ikini birdflik ataraq mntzm ibadtl mulam. Kemi gnahlarmdan kemyi rhman v rhim Allahdan tmnna edirm. 25 1991-in ortalarna doru rus-ermni hrbi qvvlri onlarn hamsnda trk varlna son qoydu. 26 Bundan qabaqk qeydlrimd Bhlulla Hs Hacyev ksindki grm haqqnda yazmam. 27 Mn snin aanam, sns mnim qulum - bunu unutma! Azadlq istyirdin? Al, bu da sn azadlq!. 28 4 iyundan sonra Nemt xalqn xobxtliyi namin blfz byi v onun hakimiyytini mhv etmkdn tr hqiqtn d lindn glni sirgmdi. Bunun mqabilind o, dediyinin ksin olaraq, xalq qhrman ola bilmdi, 1988-dn bri qulluq etdiyi qvvlrdn is yalnz mavirin maviri vzifsini qazana bildi... 29 Bu vaxt Azadl komendant baladna gr xmrd, ancaq bizim uaqlar hr ehti-mala qar material hazrlamaq istyirdilr. Mn is qzet he n yazmayacaqdm - oraya yalnz bu qeydlri aparmaq n getmidim.

30 Sov. KP Siyasi Brosunun zv. 31 ki dild xan Fvqlad vziyyt - rezvaynoe polojenie qzeti Aamal Sadiq fndinin (ASF-in) redaktorluu v rhbrliyi altnda zavodlardan birinin mtb-sind ox gizli kild drc edilirdi. Bu qzet fvqlad vziyytin n kskin vaxtla-rnda xalqn gerk mlumat ala bilcyi yegan qaynaq v AXC-nin yegan ruporu idi. 32 4 iyunda v ondan sonra Azr Qasmzad AXC-y qar barmaz mvqed durdu v Ali Sovetin unudulmaz mhkm-sessiyalarnn krssndn qiyamlara mnvi dstk verrk AXC-y qar ar ittihamlar irli srd. ox kmdn yeni iqtidar bu xidmtlrini unudaraq onu da hbs etdirdi. 33 Yalan genosid gn - 24 apreld Bakda ermnilrin txribata hazrlamasndan sz gedir. 34 F.Smndrov 4 iyun hadislrindn sonra da Cbh mvqeyind mhkm durmad. O, televiziyada yeni iqtidar dstkldi, buna baxmayaraq vzifsindn - BDU-nun rektorluundan knarladrld. 35 Azrbaycan KP MK-nn katibi frand Dadmirov. 36 Azadlq nzrd tutulur. 37 Ncf byin bu fikri hyatda zn dorultdu - Cbhnin varl uzun mddt mhz Azadln faliyyti il myynldi. slin baxsa el indinin znd d hmin hkm qvvddir. 38 Sadval tkilat sonralar mhz ermnilrin v Moskvann tkilatl altnda Azrbaycana qar geni txribat mllrind bulundu. 20 mart 1994-nc ild - Novruz bayram rfsind Bak metrosunun 20 Yanvar stansiyasnn partladlmas v burada xeyli insanin tlfat onun qanl terrorunun nticsidir. Bu tkilat Azrbay-can Respublikasnn quzeyind sni blclk, separatlq hrkat yaratmaqla lkmi-zin paralanmasna alrd. Azrbaycann thlksizlik orqanlar bu cinaytkarlar akarladlar v onlar layiq czaya mhkum edildilr. 39 Ayaz Mtllibov nzrd tutulur. 40 Latn lifbasn brpa etmk zrind alan lifba komissiyas bu institutda yerlirdi. 41 Gnc cbhilrinin bas Rasim Mrslov. 42 Sonralar bugnk shbt sasnda bir-ne msahib drc edildi. Mn burada yalnz bir ne mslni, z d n tri kild qeyd aldm. 43 Mtllibov v respublikann baqa rhbrlri Mslht urasnn sonrak yncaqlarna glmdilr. Aydn oldu ki, onlarn balca mqsdi prezidentliy glmk n Cbhnin razln almaq imi. Bellikl, AXC nvbti df aldadld v sonralar bu zdn oxlu qnaqlara mruz qald. 44 Qzetin stnd nmrsi 2 (5) yazlb. Bu, yanldr, nki 2 (4) nmrsi 14 yanvarda xb. 45 Radio v Televiziya Verililri Komitsinin sdri Qeysr Xlilov. 46 Nazir hmdli indi Millt qzetinin ba redaktorudur. 47 Q.liyev indi AXC Ali Mclisinin sdri, E.Namazov is prezidentin kmkisidir. 48 ndiki akademik amil zizbyov ksi. 49 Bu buraxlda mqalnin II hisssi xb; I hisssi II buraxldadr. Mqalnin III hisssi indiydk nr olunmayb. 50 Bu mqal Hyat qzetind xm (12.02.1991) Dz iimizi ymyin, Azr Mrsliyev! balql replikaya cavab olaraq yazlb. Azadlq qzetindki (21.02.1991) Hrbi-shra demokratiyas mqalsi mnim v Xaliq Bahadrn bu mvzuda ayr-ayrlqda qlm ald-mz iki yaznn sni cala olduuna v he birimizi raz salmadna gr hr ikimiz onun altna imza qoymaqdan imtina etdik. 51 Komendantn. Hrbi senzor baa dmsin dey bu termini iltmidim. 52 V.Polyanikonun. 53 Bu rqm cmi 95 % oldu, halbuki ssvermd halinin 20 faizdn d az itirak etmidi. 54 Azadln mxbiri Tapdq Frhadolunun bu hadisy dair geni reportaj qzetin 17 may tarixli nmrsinddir. 55 Byanatn btv mtni Azadln 24 may tarixli nmrsinddir. 56 R.Qazyevin byanat Azadlqda verilib (21.06.1991). 57 aumyan rayonunun ermnilrdn tmizlnmsi hamdan qabaq Goranboy cbhilrinin, onlarn igid v yenilmz bas, Azrbaycann Milli Qhrman Maallah Abdullayevin adlar il baldr. NC BLM PARALANMA. DAILAN TFAQ 13 iyul 1991. AZRBAYCAN XALQ CBHSNN I QURULTAYI

Dnn Qbldn mhz bu qurultayda itirak etmk n qaytdm. Azadln mkda Vli Nbiyev (Yall) bildirdi ki, biz dvtna-m yazlmayb, daha dorusu, bizim admz Cbhy gec veriblr. N is, Vli il bu gn redaksiyaya gldik, uaqlar artq getmidi-lr qurultaya. Dnndk (axamadk) onun harada keirilcyi blli deyildi; bel shbt vard ki, hriyar adna klubda olacaq. Ona gr d biz bura gldik. Ancaq DTK mkdalar bildirdilr ki, qurultay Opera v Balet Teatrndadr. Biz d ora yollandq. Dvtnamsiz iri keib x-sn Bydn icaz aldm. Vli d kedi. Saat 10-da balamal qurultay ox gecikdi. 11.33. By qurultay aq elan edir. Nmayndlr v qonaqlar yumruqla-rn qaldrb Azrbaycan himnini ayaq st dinlyirlr. Shnnin arxasnda Tuncr Kirhann ildiyi Mmmdmin Rsul-zadnin portreti (o qdr d uurlu alnmayb) v Azrbaycann milli bay-ra aslb. 11.36. By hidlr haqqnda danmaq n sz AXC dindarlar ko-missiyasnn sdri Hac likrama verir. O, hidlrin ruhuna Fatih oxuyur. Ham ayaa qalxb dua verir. Mn zalda parterd sada (z shny) oturmuam. Mnim crgmd Trkiydn gln hmd Qaraca, mam Musta-fayev, sol trfd is eyxlislam Allahkr Paazad, Xlil Rza, Tamerlan Qarayev v b. (hams lojalarda) yliblr. 11.42. Sdrlri semk n namizdlr irli srlmy balayr. ri ox istidir. Kondisionerlr ilmir. mumiyytl, tkilat-ln zifliyi hiss olunur. Rhim Qazyevin sdrliyi mzakir olunarkn aydnlar ki, sslri saymaq n komissiya yaradlmayb. Yenidn ssverm komissiyas seilir. R.Qazyevin leyhin 23 nfr, bitrf 27 nfr oldu, ksriyyt is lehindir. sa Qmbrovun sdrliyin ksriyyt ss verir. leyhin - 18, bitrf - 13 Arif Rhimov: lehin - ksriyyt, leyhin - 34, bitrf - 54 Nsir Aayev: lehin - ksriyyt, leyhin - 5, bitrf - 62 li Krimov: lehin - ksriyyt, leyhin -12, bitrf - 57 Faiq Baxliyev: lehin - ksriyyt, leyhin - 56, bitrf -ksriyyt sgndr Hmidov: lehin -105, leyhin - 39, bitrf - 69. Etibar haqqnda deyilir ki, onun da sdrliy namizdliyi var. Blli olur ki, Etibar qurultayda itirak elmir, ona gr d onun namizdliyi ss qoyulmur. Sdrlr sa, Rhim, li, Nsir seilirlr. Yerlrin otururlar. (By mandatl zv olmadna gr sdr seil bilmycyini sylyir). 12.09. S.Rstmxanl qonaqlar salamlayr. (Nsir Aayevi ikst-liyin gr kresloda llri stnd gtirirlr sdart. Trkiydn gln mxbirlr nc buna qrib baxrlar, biz izahat veririk). 12.13. Nsir Aayev sdrliy baldayr. Katibliyin seilmsin keirlr. (ox maraqldr ki, H-nin zvlri hrsi bir trfd oturub. El bu da AXC rhbrliyind ciddi birliyin olmadn gstrir). 12.38. Katibliyin seilmsi davam edir. Buna (5 nfrin seilmsin) xeyli vaxt gedir. Bir trk jurnalisti (yanmda oturan) deyir ki, gr 5 ki-inin seilmsin bu qdr vaxt gedcks azadlnzn ii fna olacaq. Nsir byin ox incliklr getmsi onun tcrbsizliyini gstrir. 12.44. blfz by 6 nfr leyhin, 5 nfr bitrf olmaqla qurul-tayn slahiyytli nmayndsi v sdri olmaq hququ verilir. Tamerlan Qarayev d sdr seilir. Onu sdart aranda (By vvl-cdn oturub) yerdn alqlar eidilir. (ndi 6 sdr oldu). FASL 14.08. Fasildn sonra i balanr. Yen Nsir Aayev sdrlik edir. Sdartd 5 nfrdir (sra il): Tamerlan, Nsir, li, sa, By. (R-him yoxdur; deysn, gedib). 197 nmaynd il qurultay i balayr. 14.16. Reqlament mzakir olunanda Fhmin Hacyev deyir ki, Etibar, Rhim v sgndr qurultayda itirak etmirlr; sbbi aydnladrlsn. Sdr deyir ki, hl reqlament mzakir olunur (sasn qbul edilir). Sonra konkret bndlr (cmi 13 bnddir) zr mzakir balanr. 14.37. blfz by qonaqlar haqqnda danr: Trkiydn 21 nfr qonaq var, bir nesi d glmlidir. sverdn sabah glck. Azrbaycan Kltr Drnyindn hmd Qaraca (alqlar), Yhya Dadln (alqlar), Hseyn Abulut (alqlar), Hsn Uysal (alqlar), baqalar. Siyah qurtaranda srkli alqlar qopur. Hamburqdan Nemt Rhmani, svedn lirza Qzvinli, Cnubi Azrbay-candan qardalarmz var, adlarn ksk onlar faci gzly bilr (ham ayaa qalxb alqlayr). zbkistandan Alim Krimov, Qazax Mahmudov, Latviya XC sdrinin mavini var Redisens, Estoniya XC-dn .......,

Mrkzi Trklr Cmiyytindn Srvr sf, Grcstandan Tomaz Sereteli (srkli alqlar), Teymur Bibiya (?), qaqauzlardan Sebastian Dimitr, Rusiyadan Ravil Muxamedov, noaylardan Xalkisto (?), Qazan Trk Assambleyasndan Rafael Muxammeddinov, svedn jdr Tazad glib. Azrbaycandan: eyxlislam (l alnmr), mam Mustafayev (piklr), Azad Mirzcanzad (alqlar), Hac Sabir (alqlar). Polad Blbloluna da bu binaya gr minntdarlq.1 Arif Mansurov, Xlil Rza oturub (srkli alqlar), bayraqtikn Gltkin ana (ham ayaa durub alqlayr). Camal Qlc da glib. Menecer mktbind artq bir ne ay drs deyn Knan by d var. Albaniyann televiziya irktinin prezidenti Peterkul. Tbrik gndrnlr: sverdn bir qrup azrbaycanl, Sumqaytdan, 7 gn qzetindn redaktor E.Eminbyli, Trkiydn Milliyyti alma Partiyasndan - Alparslan Trke (bir oxlar ayaa durub alqlayr; By onun tbrikini btnlkl oxuyur; qurtaranda srkli alqlar). By sonra Nihat tinqayann tbrikini oxuyur. 15.05. hmd Qaracaya sz verilir. (Sa lojada oturub. lind diplomat shndn keib tribunaya glir). .Qaraca oxuduuna gr x yorucu tsir balayr. xn qurtarb blfz byl pb gedir. 15.31. Trkiydn Yaar by danr. O, Mhmmd Kngrlinin tbri-kini oxuyur. 15.38. Grcstandan T.Sereteliy sz verilir. Abbas Abdulla ona tr-cmilik edir. Grcstan Milli Demokrat Partiyas adndan qurultay tbrik edir. Abbas Abdulla bzi yerlrd tinlik kir. Htta bir yerd deyir ki, n qliz oldu? Sereteli o baa dsn dey bzi cmllri yenidn tkrar edir. Sonra Abbas Abdulla Sereteliy grcc cml deyir ki, qurultay nmayndlri onun grcc bildiyin inansn. 15.49. Latviya XC sdrinin mavini var Redisens danr. O dan-an Xalid Sfrli (Latviya Azri cmiyytinin sdri) trcm edir. 15.56. Trkiydn Seyfddin Altayl. Tbrikimi z ana dilimd oxuyaca-am deyrk Azrbaycan trkcsind danmaa balayr. (Fasily yaxn zaldan xdm). 16.50. Fasil elan olunur. FASL li Krimov sdrlik edir. Mandat komissiyas yaradlr. Redaksiya komissiyas yaradlr. 17.05. libayraml hrindn Tahir xanm Msimzad2 hdiyy verir: taxta lvh, zrind yandrma sulu il blfz byin, ortada Ata-trkn v sada Mmmdmin Rsulzadnin portretlri kilib, yuxarda kiiler yazlb. kli gtrb sdart oturan stolun qarsna qoyurlar. 17.08. Gndlikdki baqa msllrin mzakirsi. 17.20. Reqlament mzakir edilir. li Krimov qurultay ox yax aparr. Yeri glnd kskinlik etmyi, artq dananlarn szn ksmyi d bacarr. O, AXC-nin daxili hyatn yax bildiyi n gzlnilmz suallara da dzgn, all cavab-lar verir. Txminn 6-nn yarsnda Azadln redaktoru Ncf byl birg onlara getdik. Gec brk ya yad, z evimiz qayda bilmyib Ncf-gild qaldm. Onun ailsi bada idi. Gecdn xeyli kendk shbtldik, qzetl bal vziyyti mzakir etdik. 14 iyul 1991. Ncfl gldik. Biz atanda balanmd. 11.20. 243 nmaynd seilib, 76%-i ali thsilli ziyallardr. 50%-dn oxu - mllim, 2 kommunist, 89 -trk, 120 -azrbaycanl, 36 - he n.3 Bu gn qeydiyyatdan 175 nfr keib. 11.36. Nemt Pnahovun qurultaya qonaq glmsi tklif olunur. Ss qoyulur. Lehin ksriyyt, leyhin - 23, bitrf - 23. Tklif qbul olunur. 11.44. Aberondan Mstavr by tklif edir ki, Etibar, Rhim, sgn-dr gednd he bir tklif, irad irli srmyiblr; mumiyytl, onlarla bal mslni bu qurultayda amaq grkdir. Sonra Sirusun da qurultaya glmsi qrara alnr. 11.48. By qurultaya glmynlrl bal aray verir - biz dvt et-miik, glmyiblr. FASL 12.28. Balanr (170 nmaynd il). dar Heytinin hesabat. 12.30. sa Qmbrov H-nin hesabat il x edir - 8 yanvar 1990-dan buyanaya dair4. sa byin xndan tri qeydlr: - 20 yanvarda hr yerd piketlri datdqlar halda MK-nn qaban-dakna dymirdilr; istyirdilr ki, bu ktlni MK binasna ynltsinlr, AXC-nin hakimiyyt can atdn sbut etsinlr.

- 22 yanvar sessiyasnn tkilind cbhilrin mhm rolu oldu. - Yanvarn 31-ind aq faliyyt ke bildik.5 Xalqda qzb o qdr gcl idi ki, DTK mkdalar da bizi nian vermirdilr. Sabit v Hikmt aq kild Pribaltikaya - Riqaya gednd baa ddk ki, H zvlrin qar hbs tdbirlri daha olmayacaq. - Bzi tkilatlar (yqin ki, Ziyallarn Demokratik Cmiyyti v b.) yaratmaqla AXC-y alternativ qurumlar ortaya qoymaq istyirdilr. - Ada Mclisi tarixi hadis idi - cbhilrin zlri Cbhnin hl yaadna inandlar. - 40 gnlk ttilimiz nticsind dnyada neftin qiymti 20% artmd. Sabit Barovun Azrbaycan qzetind 1 may 1990-nc il tarixd drc olunmu mqalsi Azrbaycan mxaliftinin Mtllibovun konsepsiyasn ciddi tnqid edn ilk x idi. - Mslht uras mcburi shv idi, ancaq Azadlq qzeti xd, qrargahmza qaytdq v b. yun ay AXC-nin saxlanmasnda uurlu aydr (1990). 13.16. sa by xn qurtarr. Suallara cavab vermy balayr. 13.47. Zlimxan Mmmdova (AXC-nin Xtayi bsi) sz verilir. FASL 15.10. Fasildn sonrak iclas balanr. Katiblik mlumat verir. 243 nmaynd seilib, sonra 2 mandat verilib (245). 1 nfr d (Aydn Mmmdov) Yevlaxdan fxri nmaynd seilib - cmi 246 nfr olur. Rhim Qazyevin byanat oxunur: AXC-nin strukturu yaranmad. Mc-lis brokrat aparata evrilib. (Tamerlan Qarayev ittihamlar var). Sravi cbhi kimi qalacaq, zmir bsind alacaam. (Byanat oxunandan sonra alqlanmr). 15.27. Ziyddin by liyev (Aberon) danr. sa byin H adndan hesabatn tnqid edir. Aray verilir ki (Mstavr), x xsi fikrini bildirib, onun mandat da saxtadr. Fzail Aamalyev deyir ki, Rhim Qazyevin byanatna mnasibt bildirilsin. 15.43. Tovuzdan Firidun lkbrov: H-nin hesabat onun faliyyt-sizliyi haqqnda hesabat idi. dar Heyti AXC-nin qeybt komissiyasna evrilib. (Mstavr Ziyddinl dalamaq n onu zaldan bayra arr). 15.47. Xalid Mehralyev (Zrdab): Cbh byk dmn qarsnda disiz tkilata evrilib. Hrkat xalqla laqsini zmkddir. Cbhd el qurum yaradlmaldr ki, hm radikallara, hm liberallara yer olsun. 15.54. Noay trklrinin nmayndsi: 1927-d noaylar 3 yer bldlr. Bu ilin oktyabrnda noay dvltinin 600 illiyin dair konfrans olacaq, sizi ora arram. 16.02. li by (sdr) bildirir ki, xlarda H-n mnasibtlr ox zifdir. 16.03. Nsrullayev (Ouz rayonu): H-nin hesabatnda AXC-nin faliy-yti thlil edilmdi, ba verilmi faktlar sadaland. 20 Yanvardan sonra Cbh nokauta dmd, yerlrl laqni ksmi-di. H tam faliyyt gstr bilmyib. Hesabat qeyri-qnatbx hesab edirm. 16.12. Osman Qunduzov (Balakn): H-nin hesabat kimlrin ryini ks etdirir? ndi H-nin iind olan ziddiyytlr bhrana dmyimizin s-bblrindn biridir. Ken ilin oktyabrnda Mclis oldu, orada grdk-lrimi rayonumuzda ylan 20 min camaata dana bilmdim - bunu rayon dar Heyti mslht bilmdi. Bel vziyyt baqa rayonlarda da ba ve-rib. blfz bydn xahi edirm ki, he olmazsa bu qurultayda bard-rclq mvqeyi tutmasn. AS-in mandat komissiyasna referendumdak pozuntular haqqnda s-ndlr verilmyib. Bizim bir diplomat sndi itirdilr Cbhd. 16.24. Arif Paayev (Lan): H-ni haqsz tnqid edirlr. Rayon blrin muxtariyyt verilib, onlar bacarqszlqlarn tnqidl vz edirlr. 16.26. Tahir Krimli (smayll): Referenduma dair sndlr itm-yib. Sonra, he ks zn yrtmasn - kim gedir-getsin, kim ksr-kssn. AXC aadan yaradlb v bdi yaayacaq. (Srkli alqlar). 16.28. Tofiq Qasmov (AXC H zv). AXC-nin tkilat qurumunun yaradlmamas sbblri zrind dayand. Nemt Pnahov deyib ki (olacaq mhkmsindn qabaq), SSR prokuroru-nun nmayndsi mn bildirib - bir mitinq tkil el, orada xalq sn azadlq verilmsini istsin. 20 Yanvardan sonra AXC reanimasiyadan xm ly bnzyirdi. 11 yanvarda (1990) Etibar da, Rhim d deyiblr ki, biz bu H-ni tan-mrq. Bura glmyiblr. Rayon laqilri bizi tnqid etdilr. Onlarn zlri ilyiblr? 10 nfr btn respublikaya ata bilrmi? (Tofiq by danmaq n lav 5 dqiq vaxt verilir). AXC-ni repressiyadan qoruyub bugnk gn gtirmkd H-nin byk rolu olub. Bu qurultay qidlri mzakir etmlidir.

16.44. Sdr: xa 78 nfr yazlb. xlar 5 dqiq olsun. 16.47. Daqn Aalarov (Mclis zv): Bu fraksiya il tkilat indi-ydk mvcud olubsa qhrmandr. 16.53. Fhmin Hacyev: sa by xsi fikirlrini H adndan dedi. ADP-nin yaranmas Azrbaycan Xalq hrkatna ciddi zrb idi. 16.59. Rafael Muxameddinov (trk xalqlar assambleyasndan). (Trki-y trkcsind danr). Rus demokratlar ovinist v imperialistdir. Onlar Rusiya imperiya-sn saxamaa alrlar. Biz etiraz etdik v tatar sgrlr 20 Yanvardan sonra Bakya gnd-rilmdilr. Biz Yeltsin yazdq ki, Azrbaycan btn trklrin torpadr. Mn yazdm ki, Ermnistan Azrbaycana hcum ets o, btn trklrin d-mni olacaq. (Srkli alqlar). 17.16. Ravil Muxammedova sz verilir. Bismillahirrhmanirrhimdn sonra Demokratieskaya Rossiya partiyasnn bu nmayndsi rusca dan-r. Qurultayda rusca ilk xdr. Yeltsinin sekiqaba platformas, kli olan plakat qurultaya balayr. 17.22. Cavid Mmmdov (Azrbaycan Snaye Universiteti). (Camaat artq yorulduuna gr zalda ss-ky oxdur). 17.27. amil Quluyev (AXC Mclisinin zv, Nrimanov rayon b-si): H-nin hesabatndan raz deyilm. Ancaq i grmynlr d onu tnqid edirlr. 17.35. Yusif by (Sumqayt, Mclis zv). H-ni mdafi edir. 17.38. Framz Allahverdiyev (rur): Bumenlr haqqnda film baxdm. Onlar xeyli vaxt qabaq adam ti yeyirdilr, indi is azaddrlar. Mn dnrm ki, niy onlar azaddr, biz - Mete kimi babas olan trklr rus imperiyasnn quluyuq? Mn radikal kimi danram. hmd Qaracann, Alparslan Trkein -xn alqlayb sonra kommunistin dfn mrasimind fxri qarovulda dururuq. (Tamerlann zizbyov rayon I katibinin dfnind itirakn n-zrd tutur). Peymbrimiz blfz byin ardnca azadlq mbarizsin gedk! (Yksk pafosla v uca ssl danan Framzin x srkli al-qlar altnda bitir). 17.46. Faiq Baxliyev (Mingevir): H ona gr ilmyib ki, vahid proqram yoxdur. h-nin ayrayr zvlrinin hrsinin z proqram olub. 17.48. ki nfr d danandan sonra xlarn ksilmsi qrara alnr. 17.49. Thmasib Novruzov (Adam, Mclis zv): AXC H ilyib, ancaq bzi vziflri unudub. uadan baqa DQMV-nin he bir rayonun-dan qurultayda nmaynd yoxdur. O rayonlarda AXC blri yoxdur, dem-li, DQ- AXC unudub. Hikmt Haczadnin shvi zndn Vesti xbrlr proqramnda getmi xbrlr sasn deyirlr ki, AXC DQ-dan ermnil-rin xmasnn leyhindir. Tofiq by ilmyn H zvlrindn yalnz Etibar v Rhimin adn kdi. Bs Yusif Smdolunun adn niy kmirsiniz? 17.55. Hikmt Haczad zaldak mikrofonla Thmasib bildirir ki, mn byanat vermmim, sn d yalan deyirsn v zr istycksn. 17.57. Naxvanl nmaynd (zaldak mikrofondan): Etibarla Rhim H-ni tanmrdlarsa onlar Naxvanda AXC dayaq dstlrinin yaradl-masnda niy byk mk srf edirdilr? 17.58. smayl Triqpeyma (AXC asaqqallar urasnn zv): Yer brk olanda kz kzdn grr. (Hikmtin xndan sonra zalda yaranm hay-ky hl d sakit-lmyib). 18.09. Hikmt Haczad Vesti il bal aray verir. Thmasib yen callq edir. Sdartdn sa by hirslnir ki, Thmasib by, bsdir bildiyiniz-bilmdiyiniz eylr haqqnda danmanz. 18.15. Azrbaycandak rus mdniyyt fondunun nmayndsi danr. 18.18. Sankt-Peterburqlulara AXC qurultay adndan mracit oxunur. 18.20. Mirismayl Hadyev v smayl Mirzyevin - milidn AXC qurultayna nmayndlrin dnn orada hbs edilmlri il bal AXC qurultay adndan rayon rhbrliyin etiraz teleqram gndrilir. 18.22. Qurultayn bugnk ynca qurtarr. 15 iyul 1991. 11.04. Nsir by sdrlik edir. Mesxet trklrinin nmayndsi Yusif Srvrov danr. Sdartd Tamerlan, li, Nsir, blfz bylr yliblr. (sa by sonradan glir). Bu gn d xarici lklrdn yeni qonaqlar glib. Teatrn btn qatlar, zal dolmuub. Yusif Srvrov: 207 min Mesxet trk var SSR-d. Bu il 29 iyunda Qazaxstandan trklri xarmaq istyirdilr, Nazarbayev, O.Sleymenov, baqalar qoymadlar. ndi ay vaxt veriblr. Bizim Grcstana qaytmamza almaq grkdir. 47 il bu dnyaya splnmiik. Turqut zal SSR-y glnd bizlrl grmdi, Gener is nc almanlarla grmk istdiyini bildirdi.

11.26. sa Arsalikov (Boynak partiyas, een). (11.28. Qonaq dananda Nemt Pnahov zala glir, bir ox nmaynd-lr ayaa durub onu alqlayr). een nmaynd z xalqnn facisindn danr. 11.35. Sfr Araz by (Azrbaycan Tantma Drnyinin ba katibi, Trkiy). 11.43. sa Qmbrov suallara cavab vermk n sz alr. 12.05. Sual-cavabda fasil (reqlament gr). 12.26. Fasildn sonra yncaq balanr. sa by suallara cavab vermyi davam edirir. (By ox qayl grnr. Shbt Milli Mdafi urasndan gedir, Nemt zaldadr, Etibargil yoxdur v b.). 12.42. H-nin hesabatna mnasibt bildirmk n Tamerlan by sz verilir. (Mikrofonda gzlynlri oturtmaq n sdr Nsir by psixoloji gc ttbiq edir, bir nmayndni htta slahiyytini lindn almaqla hd-lyir. mumiyytl, nmayndlr zaldak mikrofonlardan istifad etmyi yax bacarmrlar). Bu ilin sonunadk imperiyan saxlayan kommunist partiyas dalacaq. (Alqlar). (Yanmda oturmu Ncf by zarafatla soruur ki, ayn nesind dalacaq dedi?). 13.23. blfz by sz verilir. (Nemt zaldak mikrofondan dan-maq istyir, sdr Nsir by onu intizam gzlmy arr, bildirir ki, bu hrktlrl Bakn Azrbaycana qar qoya bilrsiniz. Nemt otur-maa mcbur olur). - Teymurlng bayranda Gc haql olandadr yazb - Haqq gcl olan-dadr yox. Biz haqla gcl olmalyq. 53 nfr imza edib ki, radikal qanad hesabat verms biz zal trk edcyik. (Byin narahatlna sas sbb bu imi). Mxalift lazmdr, ancaq dmniliy, paralanmaa yol vermk olmaz. Mn yol gstrmirm, ancaq mbarizy girimiiks he ks minnt qoymayn ki, mn gedrm. (Alqlar). Arif Paayev Lan qorudu. O yolu AXC balatd. O glib Bakda oturmal idi? Hac likram siyast yox, din xadimidir. Etiraznz var - durun, deyin. Dilar xanm 5-10 nfr brabr i grd. Pnah byi nzrd tutursunuzsa (H zvlri hesabat versin demkl) qoy o, hesabat versin. mperiya dalr, ancaq iki ey qalacaq: DTK, ordu. Bizim hrkatmzn dirlmsind, inkiafnda Hatmi, Xlil by, Etibar, Rhim, Miralim v b. byk i grblr. Ancaq sas ii dar Hey-ti grb. Xalq ac olduuna gr sekilrd yumurtaya, toyua, t ss verdi. 13.43. Nemt yen zaldak mikrofona yanab. Bildirdiyin gr, sual vermk istyir. Zalda axnama dr. 13.45. Nemt azadlq aiqlrin mracit edir: Milli Mdafi u-rasn mn yaratmam. Mn sz istyirm. (Zalda qarmaqarqlq db). 13.51. H-nin hesabatna qiymt vermk n redaksiya uras qrar-nn layihsini Mirbaba Babayev oxuyur. Kafi qiymt verilmsi ss qoyulur. Lehin - ksriyyt, leyhin - 23, bitrf - 10. (Xaricdn - Fransadan glmi Haid Bornak qqrr ki, dar Heytin ss vermyin). FASL Fasild bzi hvalatlar eitdik. Hikmt Haczad il Thmasib Novruzov (Adamdan Mclis zv, Etibar Mmmdovun qzn trfdar-larndan) dhlizd ill davasna xblar xarici qonaqlarn gz qar-snda. H.Bornak dhlizd qqrr. Foto v videomxbirlr onu kirlr. Bornak deyir ki, sa Fransaya glnd bildirirdi ki, Qorbaov bizi himay edir, burada is Qorbaovu ittiham edir. Onlar xalq aldadrlar. A, Bornakn yava arvadlar kimi vay-ivnl yaxa yrtmas, az qala baylmaq astanasndak lnl mn ox qeyri-tbii grnr. Qurultay pozmaq n bzi qvvlrin aq-ana aldna da-ha bhm qalmr. Burada Nemt kart yqin ki, silah kimi ildilir. nc qatda bufetd Nemtl zldim, grdm. Mndn sorudu ki, haan glmisiniz? Dedim ki, el hmi buradayam. Blli oldu ki, mni Trkiydn gln hans qonaasa bnzdib. Hrktlrindn naraz olduuma gr daha yannda dayanmayb ondan ayrldm. blfz byi dhlizd grb mslht bildim ki, sdri dyisinlr, nki o, zalda grginlik yaradr. Bu vaxt bir xanm v baqa adamlar da sdri dyimk tklifini ona etdilr, o da dedi ki, dyiilck. Bu fasil dyqaba dincli bnzyir. Szsz ki, qurultay qar-da ox grgin dylr gzlyir. gr bu dy lyaqtl balayb lyaqtl qurtarsa nys umud etmk olar, ancaq o,

ill-tpik vuruu olsa yqin ki, qurultay yarmq qalacaq v AXC-nin, Tamerlan demi, am kimi qalm i da sn bilr. Blk d kimlrs mhz el bunu istyir?.. FASLDN SONRA Sdr li Krimovdur. 16.07. Hac likram: Peymbrin d, indiki dill desk, 14 nfrlik idar heyti vard. Onlardan ikisi - Zbeyrl Zahid peymbrl zd hmry idi, id yox. (Hac dini hdislrl qurultay paralamaq istyn-lr yd verib onlar sakitliy arr). Btn dnyann gz buradadr. Kim n edibs Allah onun mkafatn verck, he ks minnt qoymasn. (Sonra o, dmnlrin burnunun ovulmas istyi il Fatih oxuyur, zal Allaha taprr). 15.17. Byanat oxumaa sz verilir. Arif Rhimov oxuyur: Bu byanat H hesabatna qiymt verilmzdn qabaq oxunmal idi. Bu qurultaya gr mn qonaqlar qarsnda xcalt kmy balayram. H Mclisin ilmsin imkan vermyib. H zvlri arasnda i blgs olmayb. 30-a qdr rayon bsi, 3 millt vkili, Yunus Ouz, Niyazi brahimov, Arif Paayev (H), Vaqif Smdolu (asaqqallar ura-sndan), 4 partiya imza edib 8 iq mrkzi adndan. (Muxtar manov bir ne gn qabaq mn 8 iq birliyini Arifin yaratmasndan danmd; demli, bu byanat da o yazb). Mqsd hmryliy armaqdr. (Srkli alqlar). Bayraqdak 8 guli ulduzun 8 gusindn szln 8 ideya btvlkd azrbaycanlq ideyasn tkil edir. O skkiz ideya bunlardr: 1) hmrylik, 2) milliyytilik, 3) mfkurilik (trklk, masirlik, islam), 4) dvltilik, 5) xalqlq, 6) demokratiya v hrriyytilik, 7) ictimai daltilik, 8) ncllk. (Zal Arif byin xn diqqtl dinlyir v ox smimi qarla-yr). 15.35. Nemt krsddir. Onun xndan bzi qeydlr: -MM haqqnda mlumat vermk istyirm... -Sz yaylb ki, Nemt qurultay datmaa glib... -Mn mbarizmizd bir yol tutmuam - milli azadlq hrkat... -Demokratik yolla imperiyan saxlamaq xalq hrkatna xyantdn baqa bir ey deyil.6 -mperiya grd ki, DTK il, ordu il, kommunistlrl imperiyan qorumaq olmaz, ona gr xalqn iindn casuslar tapb hrkat pozmaa baladlar (demokratlar nzrd tutur). (Sonra Nemt blfz by qar ittihamlar irli srr v onu qeyri-smimilikd sulandrr). 15.47. Nemt lav vaxt verilmsi ss qoyulur. Lehin - 108, leyhin - 45, bitrf - 19. Bellikl, lav 20 dqiq sz verilir.7 (Zalda axnama var). Nemt: AXC-nin Proqramn dvlt yazmd. Bunu blfz dedim, o da razlad, ancaq bildirdi ki, taktiki gedi gr qalsn. Sosial-demokratlar, demokratlar imperiyan qoruyub saxlamaq istyir-lr; onlar kommunistlrin vzedicilridir. Mn Nemt Pnahov AXC H zv olduum mddtd onun bir dn d qrarna tabe olmamam!8 29 iyundan sonra (1990) Cbh dnyada tannb - mitinqlrl, ttillr-l; onlarn he birindn Hnin xbri yoxdur. Oktyabra qdr bir dn q-rar xarmayblar. Hams mnim iimdir. (Sonra Arda qzetind ya-zlanlar tkrarlayr, blfz byi DTK agenti adlandrr).9 Meydanda nmayi komitsi, Qarabaa Xalq Yardm Komitsi, partiya-lar blfz liyevin li il yaradlb. (Zal brk naraz qalr. oxlar zaldan xr. blfz by etiraz ednlri li il sakitliy arr). Nemt: mperiya dvltin dalmasndan daha ox AXC-nin dal-masndan qorxur (Zalda ciddi narazlq). Ona gr Etibargil burada iti-rak etmir. Nemt gedir. 16.15. li Krimov: Sizin razlnzla mstsna hal kimi Nemt by sz verdik. Glin bu x mzakir etmdn iimizi davam etdirk. (Nemtin bu x, mnc, Nemt fenomenini mhv etdi. Qurultay artq zn xrclyib qurtarm bir siyasti grd. O, yalnz qisas v bhtanla zn tsdiqlmy can atd). 16.19. sa Barov10 AXC-nin maliyysi haqnda hesabat, daha dorusu, mlumat verir. Soru-suallara cavab verir. 16.38. Nemt zaldak mikrofondan deyir ki, Meydanda 3 milyon manat pul ylb; Rsul deyib ki, 120 min olub, ondan da mn 40 min verilib. (40 minin hesabatn verir).

16.40. sa Barovun hesabat qurtarr. 16.41. Aacavad Salamova AXC nzart-tfti komissiyasnn hesaba-t n sz verilir. O, hesabatdan sonra suallara cavab verir. 17.24. AXC NTK-nn zv msddin Rhimov lav mlumat verir. 17.26. Azadlq qzeti haqqnda hesabat n Ncf by sz verilir. Mruzy 15 dqiq vaxt ayrlr. - ki ildki redaktorluq faliyytimdn danacaam. (Zalda ss-ky d oxdur, mikrofondan da ss pis eidilir, ona gr d qulaq asanlar azdr; ksriyyt shbt edir). 17.44. Ncf by suallara cavab verir. 18.05. Qrara alnr ki, mzakirlr sabah davam etdirilsin. 16 iyul 1991. Nsir by tk ylib. 10.13. Nsir by qurultayn nvbti iclasn amazdan qabaq nma-yndlri tbrik edir ki, dnn Rusiya televiziyas yncamz haqqnda mlumat verndn sonra Azrbaycan televiziyas da qurultaymzdan ilk df qsaca xbr verdi. (Dnn Vesti proqramnda Ncf byin d msahibsi verilib). 10.26. Hl yetrsay yoxdur. Zaldak mikrofonlardan cari msllr haqqnda shbtlr gedir. Bu gn AXC-nin yaradlmasnn ikinci ildnmdr. Bunu xatrla-maq tklif edilir. 10.31. sa Qmbrov sdrlik edir. AXC-nin maliyy, nzart-tfti v redaksiya hesabatlar il bal mzakirlr balanlr. 10.33. Neftala nmayndsi danr. - Neftalada Yanvarda 2 nfr ld, 7 nfr ar yaraland. Cbh ox tqiblr urad. AXC biz soyuqluq gstrir. 10.39. Yusif Mrdov (mkir). Muxtar manovun11 Azadlqdak amxorla bal mqalsindn ikaytlnir. 10.44. blfz by sz verilir: - Bu gn Avropada Yeddilrin ynca olacaq. Orada yqin ki, Qaraba mslsi d mzakir edilck. Redaksiya urasna tapraq ki, qurultay adndan teleqram mtni hazrlasn, onu tcili Londona gndrk. 10.46. Prviz by. 10.49. Mirzhseyn Zeynalov: Qzetd12 Etibar, Rhim tnqid edildiyin gr mitinq tkil etmim. sraili mn dydrmm,13 qzetd bo shify sbbkar mnm. Qzet niy mn yer vermir? Mnim azm bala-yanlara ar olsun! 19.52. Aamal Sadiq zaldak mikrofondan danr. 10.53. Tahir Krimli (smayll): Ncf byi rusca Azadla ba redaktor etmliyik, Aamal Sadiq azrbaycanca qzet redaktor olsun. H-d v AXC-d radikallar v demokratlar var. Onlarn hr birinin z arqumentlri var; onlar ideyaya evrilibs bardrmaq olmaz. Ancaq hr birin Cbh daxilind fraksiya kimi faliyyt gstrmy rait yara-dlsn. Tahir by Nemt mracit edir ki, intellektual qvvlr yerimizi vermyi bacarmalyq. Azrbaycan imperiyalar - AB v baqalar idar edir. blfzi DTK agenti adlandrmaq n demkdir? Tahir by ox emosional danr v onun gur ssli xn istr bizimkilr, istrs d qonaqlar yax qarlayrlar. Sdryin nmayndsi mumi szlr danr. 11.10. Zaldak mikrofondan qoca bir kii deyir ki, bizi ham salamla-yr, ancaq grk qonaqlara xo gldin deyk. 11.12. Ssverm il qrara alnr ki, xlar dayandrlsn. Zaldak mikrofonlarla qsa tkliflr verilir. 11.21. Ss qoyulur v qrara alnr ki, mzakirlr ksilsin. 11.23. Azadlq qzetinin ii qnatbx saylr. leyhin - 7, bitrf - 3 nfr. Xaricdn glmi azrbaycanl qonaq danr. FASL 12.15. Hollandiyadan glmi brahim by sz verilir. (z zalda yoxdur, gecikir). 12.20. Siyasi mruz n blfz Eliby sz verilir. blfz by dnyada, SSR-d v Azrbaycanda siyasi vziyyt uyun olaraq mruznin mzmunca 3 yer blndyn gstrir. - Krfz mharibsin mnasibt dnyada, o sradan Azrbaycanda da oxlarn adrd. Sddam Hseyn Moskva kommunistlrindn d qat kommunist idi. O, rb milltini imperializmin ayaqlar altna atd.

Bugnk Yeddilrin yncana SSR kiik Kanadann icazsi il girir. Kommunist partiyas lb, ancaq allahsz olduuna gr ona Fatih vern yoxdur. (Srkli alqlar). Polyaniko kfiyyatn ox grkmli nmayndsidir, nzr alaq. Yaxn glckd Azrbaycann birliyi d gndliy salnacaqdr. Sovet ttifaqn mrhl-mrhl paralayacaqlar. Onun birdn-bir paralanmas dnyann mhvi ola bilr; 40 milyon adam xaric qaar. Pamyat tkilat slavyan-trk birliyi ideyasn irli atmd; indi d meydandadr. Azrbaycan v Orta Asiya kommunistlri qdr pis kommunistlr yox-dur. (Alqlar). ndi onlar ortala milltilik ideyas atrlar. (Mruznin iqtisadiyyata aid blmsin atanda By deyir ki, mn kmk ediblr, onu oxuyum. By buradk yazlanlar oxumur, fikirlrini z szlri il sad dill izah edirdi). ndi el ediblr ki, Azrbaycan ttifaqa borcludur, halbuki indiy-dk deyirdilr ki, yalnz Ukrayna v Azrbaycann ttifaqa borcu yoxdur. Bdcmiz 4% ksirl trtib olunub. Azrbaycanda atmosfer adamba-na 300 kq zhr atlr, t is 30 kq istehsal edilir. Maa 1 df artb, manatn alclq qabiliyyti 7 df aa db. Yaay sviyysin gr Estoniyadan 10 df geri qalrq. Rayonlarmzn rk maazalarnda nisy kitabalar var. Bunlarn sbbkar Azrbaycan kommunist partiyasdr. Dalq Qaraba mslsi. Bizi koraltdlar. Topxanada 4 aac ksilnd Meydanda millt dnyan dadrd, indi insanlar mhv edirlr, he k-sin vecin olmur. Bax, qorxulusu budur, faci budur. Mslni Moskva hll edir - Polyanikonun ssenarisi il. Ruslar bu gn Nvdi mslsini qoyublar ki, ermnilr orada pasport rejimini yoxlayacaqlar. Sdrk, Qubadl, Lan, Qazax, Tovuz zif, ar yerlrimizdir. Da-xild is Adam v uadr. I katib Vaqifin14 Moskvaya tabeiliyi vtn-prvrliyin stn gldi. kincisi qaqnlar mslsidir. Qaqnlardan 17 uaq lb bir kndd. Hkumt Bakda qaqn partlay dzltmk istyirdi. adrlar-da qalan qaqn aparmrlar, evdki qaqn xarrlar evlrini satmaq n.15 Mesxet trklrin torpaq verirlr, pul alrlar. Qaqndan da pul alarlar?! Gncd 84 yal Mukim qoca il 74 yal arvadn ky atb-lar ki, Qarabaa gedin. Hbsxanalarmz dzlmz vziyytddir. Qul halnda ildirlr mh-buslar. nsan haqlarn mdafi edn tkilatlar han? Qurultaya tklif edirm ki, komissiya yaradlsn, hbsxanalardak vziyyt yoxlanlsn. Hbsxanalarda qul alveri gedir. By ekologiya problemlrin toxunur. Sovet dvltinin ba ilmir. Azrbaycann is n ba ilyir, n d aya. SSR prezidenti torpaq vermk haqqnda 3 df qrar xarb, Azrbaycan is deyir ki, mn suverenm, bu msly sonra baxaram. Ziyallar: 1) mmur, 2) mtdil, 3) demokratik, 4) satqn ziyallar olur. Rvt sistemi ali mktbi korlayb. Ziyallarmzn hrkat-mzda itirak etmmsinin sbblrindn biri budur. Hquq fakltsin 300 min manat alrlar, dollarla alrlar. Rektor mllimi hdlyir ki, sni qbula buraxmaram ha! By milli msly toxunur. Din. Snni-i shbti salrlar. Cnubi Azrbaycandan danmrq ki, Rfsncani mndn inciyr. Rfsncani dnndn incisin, lap gora incisin. (By Vahid Azrbaycan - Drbnddn Hmdanadk olan Azrbaycan ideya-sndan danr). (By prezident idariliyin toxunur). Biz Mvrt uras stnd haql tnqid olunuruq. Prezident bizi aldatd, ona gr onu balaya bil-mirm. Prezident 12 maddni yerin yetirmy sz verdi. Azadlq qzeti ald. Sekilr tamamil saxta, yalan oldu. Bu cr yaramazlaq, iyrnclik ola bilmz. Referendum da o cr. Bu cr gets prezident sekisi boykot edilmlidir. Xarici laqlr. Yanvar hadislrind ran hkumti bizi mdafi etdi, Trkiy is yox. Dzdr, Trkiy xalq ayaa durdu, ancaq Turqut zal shvlr yol verdi. 200 minlik Kipr - Rauf Denkta etiraz ssini btn dnyaya yayd. Liviya v lczair bizi mdafi etdi. Avropadak btn trk ocaqlar, srail d bizi mdafi etdi. AXC v siyasi partiyalar. vvlc xalq partiyalara xalq dmni, xain kimi baxrd. Biz partiyalamaa kmk etmliyik. Partiyalar ox zifdir. Onlar bir yer ylmaldr. AXC vvlkindn daha gcldr, ancaq rayonlarda onun brokratik aparat yaranr. Xalqdan ayrla bilrik. Bu, ox qorxuludur. Mn Atatrk siyasi mktbini kemim, onun davamsyam.

14.24. By 2 saatlq ox maraql v dyrli xn qurtarr. Btn zal ayaa qalxb onu srkli alqlar altnda krsdn sdart trr. Bu mhbbt v ehtiram bel nticy glmy sas verir ki, qurultayn dn-clri v psixoloji yaants Byl myynlir. xnn sonunda blfz by bir ox ziyallara minntdarlq etdi, onu tnqid ednlr (Framz) d mnasibtini bildirdi, ancaq dnn Nemtin onun haqqnda syldiyi amansz v daltsiz ittihamlara toxun-mad, Nemtin he adn da kmdi v bu alicnabl il ondan yksk-d durduunu qurultay itiraklarna bir daha apaydn gstrdi. BR SAATLIQ FASL 15.30. Hl qurultay balamayb. Camaaat yava-yava yr. Bundan qabaqk kiik fasild By yanab dedim ki, radikallar dnn Nemti qabaa vermkl i grmk istdilr, ancaq bu, ksin, on-larn ziyanna oldu. Bu gn is onlar Haid Bornakn x il aran qatmaq istyirlr. Grk Bornaka da sz versiniz ki, camaat z gz il grb onun dnnki hay-kynn mnasn v mqsdini anlasn, z ona qiymt versin; yoxsa el bilrlr ki, o hqiqtn d dyrli adamdr v hr-ktlri d bo yer deyil. By bildirdi ki, bel d edcyik. 15.36. sa by fasildn sonrak iclas ar. AXC qurultayna gnd-riln bir mktubu oxuyur. Mlliflr hbsdki Sabirabad cbhilri Qurban Mmmdov v Demokrat qzetinin redaktoru ahin Sfrovdur. 15.40. Tklif edilir ki, Byin mruzsi ayrlqda yox, Proqram v Nizamnam layihlri il birlikd mzakir edilsin. (Blli olur ki, yetrsay yoxlanmaldr. 166 nfr var). Qurultayn sabah da (lav 1 gn) ilmsi ss qoyulur. (By z d mandatn qaldrb razln bildirir). Lehin - 50, leyhin - ksriyyt. (Rayon nmayndlri ev tlsir). 15.55. AXC qurultay adndan Yeddilrin bu gn alan grnn gndliyin Qaraba mslsinin salnmasna etiraz mktubu (rusca) oxunur. Qbul edilir. 16.02. Xaricdn v SSR-dn gln oxlu qonaq, zmzdn olanlar sz istyir. Ss qoyulur ki, 4 nfr zmzdn dansn. Bu vaxt Ramiz Tayev icazsiz-zadsz birbaa tribunaya xb etiraz edir. sa by qu-rultaya ediln bu hrmtsizliy, lbtt, dzmr v R.Tayevi tribunadan drr. ndi d Fzail Aamalyev zalda hay-ky salr. Ramiz zalda dalar, onu bayra xarrlar. (Bu gn, grsn, naxvanllara n olub bel?). sa by aran sakitldirmk n incsntin yardmna snr - libayramldan olan Tahir xanmn yaratd baqa portret - Alpars-lan Trkein taxta zrindki ksi qurultaya tqdim olunur. Tahir xanm xahi edir ki, portret xsn Trkein zn atdrlsn. 16.12. Suallara cavab n blfz by sz verilir. By zaldak qoulara hirslnir: Bura qouxanadr? Kein oturun!. 16.32. By qurtarr. li Krimov bzi sndlri oxuyur. (Rhim Qazyevl sgndr Hmidovun qurultaya glmsi xbri, deysn, radikallar falladrb). 16.37. R.Qazyev sz verilir: -Qurultay trk edib getmyimin sbbini, gndrdiyim byanatda bil-dirmidim. ndi zm glmim. AXC z nzriyysini hazrlaya bilmdi. ndi d o, gcl mitinq v ttillrd (sasn Etibar, Rhim v Nemtin tkil etdiyi - .T.) qazan-d nfuzunu xrclyir. Bamza ylan minlrc oul-qzmza ml-li-bal faliyyt proqram ver bilmmiik. Xalqa baran deyn adam (Hikmt Haczadni nzrd tutur - .T.) xalq hrkatnn banda dura bilmz. (Grsn, bu kililr niy bir-biri il yola getmir?). 125 min manatlq aparatura alnb, haradadr onlar? 16.48. R.Qazyev lav 5 dqiq vaxt verilir. -20 Yanvar hadislrin hl siyasi qiymt verilmyib. (20 Yanvar zr komissiyada ii lngitdiyin gr Tamerlan tqsirlndirir). Mn he vaxt qan tkmyin trfdar deyilm, ancaq qul klliyi il d raz deyilm. Bu kild tkil olunan qurultay formaldr. Onu n yax halda sentyabrda keirmk olard. nsanlarn yox, qidlrin ardnca getmliyik. 16.52. Rhim byin x srkli alqlarla qarlanr. 16.53. Bayraqtikn Gltkin ana alamsnaraq zaldak mikrofondan blfzi, Rhimi, Etibar birliy arr. (Bu anda Mirz Clilin Anamn kitabndak Azrbaycan xalqnn tmsilisi Zhra byim anann qidy qulluq edn, az qala bir-biri il dmn olmu oluna yalvarlar, ahnallri gzlrim nn glir. Grsn, tarix tkrar olunmur ki?!.). Onun szlri zal ox mtssir edir. 16.55. Xlil Rza: Bismillahirrhmanirrhim. (Glm -N vaxtdan ruhaniliy balad? mnasnda). Bu gn 2 tabut var: Sovet imperiyasnn, Kremlin tabutu v Batnn (Qrbin) tabutu. Qrb trk birliyindn qorxur. (Qzetdn oxuyur. Turanl yn szlr sylyir).

Tamerlan byin xnda hakim dairlr soxulmu milli satqn-lar bardrmaq chdlri var. (Alqlar, glm). Xlil by bir ltif danr: Xankii adl milis tapanasn verib qoburu il ynrd. ndi kommunistlr d tapanan itirib qoburu il ynrlr - prezidentin arvadnn azrbaycanl olmasn tlb edir-lr. (Glm, alqlar). 17.05. sa by: Sizin vaxtnza yarm dqiq qalb. Xlil Rza: Yarm dqiqy mn XXI srcn yol gedrm. (Glm, al-qlar). sa by: Xahi edirm Xlil byin gedcyi yolu qsaltmayn. (Gl-m). Xlil by Yaasn Xalq Cbhsi! erindn bir ne bnd oxuyur. (S-rkli, gurultulu alqlar). 17.09. sa by: ryi kitablar kimi, kitablar ryi kimi dolu olan Xlil by d reqlament ml etdi; baqalar da bundan ibrt gtrsn. 17.09. Ramiz Rizayev (EA-nn mxbir zv): Cbhilrd intizam yoxdur - hams gecikir (sa byin szlrindn yapd). mnasibtd d beldir. Etibar Moskvada olanda Hikmt by niy niy dedi ki, o, Xalq Cbhsi-nin adndan getmyib? O sizin yoldanz deyil? (R.Rizayev d Tamerlan 20 Yanvar komissiyasnn lngliyin gr tqsirlndirir). Dvlt balar snd vermirs niy Ali Sovetd demirsiniz? Demokratik blokun zvlri ayr-ayrlqda ox yaxdrlar (R.Rizayev z d bura daxildir - .T.), ancaq btvlkd he ny nail ola bilmdilr (R.Rizayev deputat seilmdi -.T.). Tamerlan by AXC Mclisinin sdri kimi onlara (rsmi dairlr - .T.) ox kmk edir; deyirlr ki, rhbrlrimizdn biri d demokratdr. (Alqlar). 17.19. Tamerlan by aray verir: Rhim by ilk msahibmdn dan-d; grnr, sonrak msahiblrimi oxumayb. Orada da, burada da olmam haqqnda. Emosiyalara qaplb siyast qurmaq olmaz. Ramiz by akarlqdan danr, ancaq o, komissiyaya indiydk ayaq basmayb. (Alqlar). 17.23. Sabir Rstmxanl: Bu mitinq hval-ruhiyysindn sonra da-nmaq tindir. Qribdir, qurultaymz hm bura l alr, hm ora l alr. Bs niy ymq? Byin mruzsi I gn olmal idi. Etibar Moskvada demidi ki, biz Azrbaycan fqanstana evir-cyik. Hans silahla? Camaat bu gn ayr-ayr adamlarn yox, tkilatn ardnca gedir. 17.37. Haid Bornaka sz verilir: Bir il yarmda Cbhdn n grdk? Bular xlq deyirlr. Biz he n glmir. (Zalda hay-ky, ss-ky). (Bu qadn sa Qmbrov v Hikmt Haczadnin Fransada olarkn guya xalqa xyant etdiklrini sylyir). -Xlq Cbhsi Tamerlan deyil. Sevil Cahaniy ekstremist deyib atblar l. (Bir oxlar etiraz lamti olaraq zaldan xr). sa by deyib ki, biz Qorbaovun dalnda dayanmq. (Bir ox qadnlar: O, KQB adamdr dey qqraraq zaldan gedir. Bu xanmn x qurultay itiraklarnn drin nifrtin sbb olur. ksriyyt daha onu dinlmk istmdiyini bildirir. Sskydn qulaq tutu-lur. Bornakn n dand da ox tinlikl eidilir. sa by zal sakitliy arsa da xeyri yoxdur - qzblnmi nmayndlr onun krsdn drlmsini istyirlr. Bu arada Bornakn Tofiq Qasmov v Araz li-zady, Vtn cmiyytin qar ittihamlar da eidilir. Grnr, ya znn, ya da onu bu qurultaya dartb gtirn(lr)in btn dmnlrini xlq tantmam l kmk fikrind deyil). Xlq Cbhsi Etibarla Rhim kimi adamlardr. (Zal onun dan-n ksmyi sdrdn tlb edir. Ancaq sa by sbrl bu dann sonunu gzlyir). 17.51. Zal l alr ki, Bornakn ssi eidilmsin, o is dalaqan k- qadnlar kimi l-qol ata-ata danr. A, onun zn ninki qonaa, mumiyytl, qadna yaramayan trzd son drc mdniyytsiz aparmas, kimlrins qurultay gzdn salmaq n bel ucuz v dk altdn istifad etmy almas xsn mnd drin ikrah yaratd. Ax siyasi m-barizni kii kimi aparmaq olar!.. randan gln v ran kkl baqa xarici qonaqlar qqrrlar: Fars nkri eiy xsn! Sn azrbaycanl deyilsn! Sn azrbaycanl olamaz-san!. 17.53. sa by: Reqlamentd qonaqlar nzr almamdq. N deyirsiniz? H.Bornak bu vaxt ona suallar verilmsini zaldan tlb edir. sa by: Reqlamentd qonaqlara sual vermk nzrd tutulmayb. 17.55. Sz Qrm tatarlarnn nmayndsin verilir. Mn xaricdn glmi, sln Cnubi Azrbaycandan olan xanmdan so-rudum ki (o, Bornakn zaldan xarlmasn tlb ednlrdndi), siz Bornak xsn tanyrsnzm? Bildirdi ki, onun aya Cnubi Azrbay-cana dymyib. O, ran agentidir.16 18.02. Vilnsdn rssam Ramiz Heydrli danr. O, Azrbaycann 1918-20-ci illrdki gerbini (z kn, rngli) qurultay tribunasnn qarsna asr. Ham ayaa qalxb gerbi alqlayr.

Ramiz by deyir: Bu gerbi yaratmaq n msabiq etmk olmaz. Cmhu-riyytin yaratdqlarnn nqtsin d toxunmaq olmaz. Liderlri xalq lider edib, xalq da onlar lind saxlamaldr. Mn 502 deputatn imzasn yb (Tofiq Qasmovla birg) Etibarn xilas n Qorbaova gndrdim. Tssf edirm ki, bu gn Etibar by xalqn qurultayna glmyib. hidlr xiyaban and yerimiz olmaldr. Orada and imliyik ki, bu mbarizdn l kmycyik. 18.15. Litvadan Mahir Hmzyev (Litva seyminin zv, Sayudisin zv). 18.20. sa by: AXC zmir rayon bsi tklif edir ki, nmaynd-lrdn, xsusi dvt olunmu qonaqlardan baqa sabah he ks zala bura-xlmasn. (Yetrsay olmadna gr qrar qbul edilmir). 18.23. Qurultayn bu i gn d baa atr. *** Bu gn Hyat qzeti Suveren Dvltlr ttifaq haqqnda mqavil layihsi barsind SSR AS-nin 12 iyul 1991 tarixli qrarn drc edib. SSR-ni bu adla yenildirmk istyirlr. 17 iyul 1991. 10.27. Zalda istr qonaqlar, istrs d nmayndlr azdr. Xzr (Trkiy) qzetinin mxbiri hmd by deyir ki, bu gn vizamzn vaxt qurtarr, grk uzadaq. Ona gr d tkc hmd by yox, xarici qonaqlarn oxu vizasn uzatmaqla, respublikann rayonlarndan olan nmayndl-rin d ksriyyti vaxt problemini hll etmkl (nki idn qala bilr-lr) muldur. 10.30. Qurultay 167 ssl z iin balayr. AXC sdrinin sekisin keirlr. Nsir Aayev blfz byin namizdliyini irli srr. Bu, zalda mx-tlif rylr dourur, nki hl Nizamnam qbul edilmdiyin gr sd-rin seilmsi, daha dorusu, namizdliyinin irli srlmsi dzgn sayl-mr. sa by Nizamnamd AXC sdri vzifsinin tsisini ayrca olaraq (Nizamnamnin mumi mzakirsindn ayrca) ss qoyur. ksriyyt ssl q-bul olunur. N a m i z d l r verilir: Ordubaddan Frc by, Etibar by, Nemt Pnahov, Tamerlan Qarayev, Hikmt Haczad. .Hmidov Etibar byin adndan bildirir ki, o mn taprb ki, namizdliyim irli srls sn mnim admdan geri gtr. sa by onun szlrini rsmildirir. Baqa birisi d Nemtin AXC-nin he bir sekili orqannda iti-rak etmk istmdiyini bildirir. Culfadan bir nmaynd Etibar, Rhim, Nemt v sgndr qar etinaszla etiraz lamti olaraq zal trk edir. Bir oxlar z namizdliklrini geri gtrr. Siyahda tkc blfz byl Frc Quluyevin ad qalr. Nzart-tfti komisssiyasnn say trkibi mzakir olunur. 7 n-frlik trkib bynilir. Namizdlr irli srlr: li Krimov, Hseyn Mlikov, Saleh Abbasov, Yusif Yaqubliyev, Hmidulla Hseynov, Fhmin Hacyev, lvi Hkimov, msddin Rhimov, Ta Xalisbyli, Qabil Mmmdov, Xudu Xuduyev, Tamerlan Qarayev, Mirbaba Babayev v b. (19 namizd). .Krimov, .Hmidov, F.Hacyev, Q.Mmmdov, X.Xuduyev, M.Baba-yev, .Hkimov, Zhrab by z namizdliklrini geri gtrrlr. Thmasib Novruzovun adndan onun seilmk istmdiyi bildirilir. Tahir Krimli d geri gtrmk istynd zal onu piklrl saxlamaa alr, ancaq o, shr iclasn btvlkd antidemokratik saydna gr namizdliyini geri gtrr. Siyahda 10 namizd qalr. 11.34. AXC-nin PROQRAMININ mzakirsin balanlr. Proqram layihsi daxil olub: R.Qazyevin, Mclisin yaratd komissiyann v dar Heytinin layihlri. 11.38. Arif Rhimov Mclis komissiyasnn layihsi haqqnda dan-r: -Yalnz dnn bildik ki, H-nin d Proqram layihsi var. Bizim layihd R.Qazyevin layihsindn istifad olunub. AXC Proqramndan v onun sekiqaba proqramndan geni istifad etmiik. 11.47. Sual-cavab. 12.09. 15 dqiqlik fasil elan olunur. 12.35. Sual-cavaba yetrsay lazm olmadna gr (.Qmbrov) qurultay azlqla iin balayr. Arif Rhimov suallar cavablandrr. 12.51. blfz byin tklifi var - milid hbs olunanlar 5-inci gndr aclq edirlr. Qurultay bu i mnasibt bildirsin. Onlara acl dayandrmaq haqqnda mracit edk. 12.52. Sndlr oxunur. Bu gn Rusiyada ar ailsinin kommunistlr trfindn glllnmsi gndr. O, qrmz terrorun balanmas tarixidir. Rusiyada gedn xalq deputatlar qurultayna teleqram gndrrk Da-lq Qaraba haqqnda AXC-nin mvqeyini bildirk.

12.59. Rhim Qazyevin layihsi mzakir olunmaldr. Rhim z zal-da yoxdur, ona gr d sa by tklif edir ki, onu tqdim etmyi bacaran varsa glsin. Bel adam irli xmadna gr III layihy keilir. 13.05. H-nin tqdim etdiyi layihnin indi mzakir edilib-edilm-msi mzakir olunur. orasndadr ki, bu layih bu gn shr tkilat komitsin tqdi olunub v oxaldlaraq nmayndlr paylanmayb. Tki-lat komitsinin zv dedi ki, H-nin layihsi biz dnn axam saat 6.10-da verilib, ona gr d oxaldlmamasnn tqsiri bizd deyil. Tqsir H-nin znddir. 13.15. li Krimov izahat verir: Ambisiyal msldn tr mbahis aparrq. He bir trf i ciddi yanamayb. 13.18. Pnah Hseynova sz verilmsi ss qoyulur. 88 lehin, 46 leyhi-n, 6 bitf. Zalda 181 nfr itirak edir. 13.24. blfz by aray verir: Proqram 30%-dk dyi bilrik. 13.31. sa by sdrliyi li by verir. Deyir ki, qurultayn pozulmas-n istynlri sevindirmk istmiriks sbirli olaq. Tofiq Ouz (Ouz rayonu):17 Pnah byin hazr olmayan layih haqqnda danmas qurultaya, Mclis, Cbhy hrmtsizlikdir. li by zorla Pnah Hseynova sz verir. Bildirir ki, qabaqk layi-hnin byk hisssi sekiqaba proqramdan gtrlb. gr Pnah by sz vermsniz biz d vvlki layihy mlliflik iddias edcyik. 13.37. Pnah by danr. (sgndr Hmidov zalda ox canfanlq edir. Grnr, qurultay datmaq istynlr mli rhbrlik vzifsi onun zrin db. dar Heytinin tnblliyi, laqeydliyi v msuliyytsizliyi d buna gzl rait yaradb). 13.49. Pnah by suallara cavab verir. li by tklif edir ki, hr iki layihdki ortaq yerlr qbul olunsun, ayrlan yerlr mzakirdn sonra qbul edilsin. Arif Rhimov v Pnah Hseynovun razl il bu tklif d keir. 14.00. Fasil elan edilir. FASL 15.11. li by tklif edir ki, Proqram v Nizamnam sas kimi qbul edilsin, onlarn bnd-bnd mzakirsi v qbulu qurultayn ikinci dvr-sin saxlanlsn. Yerdn tkliflr verilir. 15.16. blfz by qsa aray verir (layihlr haqqnda). Tahir Krimli qurultay qlb il baa vurmaa arr. Pnah by v Arif by ortaq Proqram haqqnda danmaq n raz-ladrma komissiyasnn zvlri kimi shny xrlar. Arif Rhimov: Nizamnam ox diqqtl yazlb, ancaq Proqram haqqn-da bunu dey bilmirm. Mramnam il bal el bir ciddi fikir ayrl yoxdur. Pnah Hseynov: Preambula v mumi prinsiplrdn baqa Proqramn yerd qalan hisslri sas kimi qbul olunsun. Bu tklif ss qoyulur. 15.30. Lehin - ksriyyt, leyhin - 13, bitrf - 8. 15.35. AXC Nizamnam komissiyasnn sdri Nsir Aayev Nizamnam layihsi haqqnda mlumat verir: Komissiya Rhim, Fhmin, Hikmt - Pnah, AXC EA bsinin iqtisadiyyat komissiyas, Yunus Ouz, AXC NTK, AXC zmir rayon bsi hazrlayan layihlri, EA-nn mracitini nzr alb. Nizamnamnin sas kimi qbul olunmas mqsduyundur. 15.40. Aydn Krimov Nizamnam layihsi haqqnda danr. (Kemi tikinti naziri Arif Mansurov gzm dydi. O, demk olar ki, qurultayn btn yncaqlarnda itirak edib). 15.49. Nizamnam layihsi haqqnda zaldak mikrofondan mzakirlr balanr. xlarn byk ksriyytind layih bynilir. 15.59. Mzakirlrin dayandrlmas ksriyytin ssi il qbul olu-nur. li by tklif edir ki, mbahisli yerlri Nizamnamdn xaraq, yaxud onu bir ne maddsiz qbul edk. 16.13. Qrara alnr ki, Nizamnamnin yalnz AXC-nin respublika tkilatlarna aid hisslri (VI blm) qbul edilsin. 16.15. Nizamnamnin sas kimi qbul edilmsi d bynilir (lehin - ksriyyt, leyhin - 17, bitrf - 8). Sdr li Krimov qurultay tbrik edir. 16.17. Bellikl, Nizamnamnin VI blmsi (AXC-nin respublika orqan-lar) sas kimi qbul edilir. 16.20. AXC-y kollektiv zvlk haqqnda madd qbul olunur. 16.26. AXC-y kollektiv zvlk haqqnda sasnam qbul olunur. VI blmnin baqa maddlri ss qoyulur. 16.44. Mtbuat orqanlar redaktorlarnn qurultay, yoxsa Mclis trfindn seilmsi mzakir edilir.

Redaktorun qurultayda seilmsi: lehin - ksriyyt, leyhin - 11, bi-trf - ? (Yunus Ouz mslnin bu cr ss qoyulmasna etirazn bildirib deyir ki, redaktorun qurultayda seilmsinin acsn 2 ildir ki, grrk. (Baqa szl, o, Ncf byin redaktor kimi srbstliyini hzm ed bilm-ynlrin fikrini ifad edir). Baqa maddlr ss qoyulur. 17.07. Naxvanl bir fhl nmaynd qurultayda fhllrin az olduunu ciddi qsur sayr v ziyallarn i grmdiyini sylyir. 17.11. AXC Mclisi zvlrinin d iki hisssinin AXC sdrinin tqdimat il seilsi tklifi qurultayda etiraz dourur. Bu, 118 ssl rdd edilir. 17.17. Yetrsay yoxlanlr. 182 nfr itirak edir. 118 nfrin tklifi bir d ss qoyulur. leyhin 18, bitrf 3 ss olmaqla (90%) ksriyytin razl il sdrin tqdimat gtrlr. 17.25. Azadlq qzeti redaktorunun seilmsi haqqnda shbt gedir. Yunus Ouz, lvi Hkimov redaktorun indi seilmsinin leyhindirlr). Tamerlan by Ncf byin namizdliyini irli srr. 121 nmrli mandat sdartin bu msld tzyiqin etiraz edrk qurultaydan getdiyini bildirir. (li Krimovun Azadln mkda olmas nmayndlrd istr-istmz onun Ncf byin trfini saxlad- haqqnda yanl dnclr dourur. Ancaq, mnim fikrimc, onun zala bu istiqamtd tzyiqi aq hiss olunmayacaq drcddir). 17.31. Tkliflr var ki, redaktor sekisi qurultayn 2-ci dvrsin keirilsin. 17.33. blfz by: Qurultaydan naraz olanlar, kimdn narazsnzsa intiqamnz qurultaydan almayn. Hr adam bir ne nfri l xarr ki, qurultay pozulsun. Mlumatm var ki, rayon partiya komitlri, KQB hr gn bizim qurultayn gediini mzakir edir ki, sabah nec ilsinlr. 17.36. Yunus Ouz tklif edir ki, gndlik dyisin. Azadlq redaktorunun el indi seilmsi ss qoyulur. Lehin - ks-riyyt, leyhin - 9, bitrf - 9. 17.37. Namizdlr verilir: Ncf Ncfov, Aamal Sadiq, Babk Hseynolu, Arif Hacyev. Aamal Sadiqin adndan geri gtrrlr. B.Hseynolu v A.Hacyev d geri gtrrlr. 17.45. Birc Ncf qalr. O da aq ssverm il seilir. ksriyyt lehindir. (Alqlar). leyhin 5, bitrf - 4 (184 nfrdn). 17.47. Redaksiyann nizamnamsinin mzakirsi AXC Mclisin tap-rlr. 17.49. Gizli ssverm n fasil elan olunur. (AXC sdri, NTK zv-lri seilmlidir). 17.51. Ssverm n fasil Ncf byin sekisi, qurultayn gedii boyunca leyhin n az ss verilmsi bir daha gstrir ki, onun ziyallar v btnlkd xalq arasnda hrmti v nfuzu olduqca ykskdir. Fasild ham ona yanab tbrik edirdi. (Az qala btn qurultay boyu bir yerd oturduumuza gr, tbii ki, ilk tbriki mndn eitdi). Yunus Ouz da mxaliftd olsam da tbrik edirm dedi. Baa dmdim ki, o, qzet, Ncf by, AXC-y, yoxsa dar Heytin mxaliftddir. FASLDN SONRA 18.40. Yetrsay yoxdur, qurultay balamr. Nsir by nmayndlri zala arr. 18.42. Trkmnistandan Mhmmd by sz verilir. 18.51. Qurultaydak yetrsay yoxlanr - 163. Trkmnistan prezidentin mracit gndrilir (insan hquqlarn pozmasn dey). 18.52. Mlumat verilir ki, milidn yenic mlumat aldq: 4 AXC zv v 2 qurultay nmayndsinin (hbs olunanlar) vziyyti ardr. 18.54. Mclis zvlyn namizdlrin siyahsn Tamerlan by oxuyur. 19.02. Tamerlan by suallara cavab verir. 19.16. Mclis zvlrinin slahiyyti tsdiq olunur. 19.19. Qurban Mmmdovun mhkmsin (Sabirabadda) adam aparmaq n rayon cbhilrin qrafik verilir. Sabah saat 11-d AXC qrargahnda Mclisin ilk iclas olacaq. 19.33. 67 nfrin imzas il byanat verilir (Naxvan Ali Mclisi-nin 20 Yanvara siyasi qiymt vern qrarnn Azadlq qzetind nr edilmsi haqqnda). Qbul olunur. 19.35. blfz by tklif edib ki, Ali Sovet mracit qbul edk ki, Trkiy konsulluunun ilmsin rait yaratsn (bina v b.). 19.36. Mirbaba by qurultaya girn 5 qtnam v 7 mracitnamdn danr. lk qtnam birbaa prezident sekilri haqqndadr. (Yalnz bu qtnamnin btv oxunmas istnilir). Sekilri boykota arrq. (Tk-lif edilir ki, qzetd drc olusun). sa by tklif edir ki, sosial-demokratlara prezident sekilrind itirak etmmk haqqnda mracit olunsun. (Bu qtnamnin iind). Daqn Aalarov tklif edir ki, tkc sosial-demokratlara yox, btn demokratik qvvlr sekid itirak etmmk tvsiy olunsun.

Ta Xalisbyli Nvdi kndi il bal hkumt mracit etmyi irli srr. 19.48. blfz by: Azrbaycan Ali Sovetin mracit qbul edk ki, Azrbaycanda yaamayan azrbaycanllara Azrbaycan vtnda hququ ve-rilsin. (Alqlar). 19.55. Tkliflr ksilir. 19.56. 31 dekabr btn dnya azrbaycanllarnn hmrlik gn kimi qbul olunur. (Arif Rhimovun tklifi il). 19.58. Cnubdan Heydr Qaraca danr. (Stokholmdan glib, sve-dn). Vtnimi bel soyulmu grmk heysiyytim toxunur. hriyarn Azrbaycan eri il bitirir xn. (Srkli al-qlar). 20.10. Nsir by xarici qonaqlardan zr istyir ki, onlara ox sz ver bilmdik. 20.12. Avropadan (Almaniyadan) gln smayl Nfisi danr. Baqa msllr mzakir olunur. 20.23. Sekilrin nticsi elan olunur. 2-ci protokol. Sdr: 200 blleten hazrlanb. 185 nfr verilib, 15-indn istifad olunmayb. blfz liyev: lehin - 166, leyhin - 16, ssvermyn - 3. (Ham ayaa qalxr, srkli alqlar). Frc Quluyev: lehin - 16, leyhin - 166, bitrf - 3. Nzart-tfti komissiyas da oxunur: Yusif Yaqubliyev, Aacavad Salamov, Elxan Rzayev, Tanrverdi Paayev, Prviz Rzaquluyev, msd-din Rhimov, Ta Xalisbyli. 20.31. Mandat tsdiqlnir. 20.32. Seyfddin Altayl qurultay tbrik edir. Trklrdn peymbr yoxdur, nki onlar dz yolla gediblr. [Sonra o, hdiyylri - Atatrkn portretini (ham ayaa qalxb srk-li alqlayr), Azrbaycan v Trkiynin bayraqlarn, baqa bir ox hdiyylri tqdim edir. Arif Rhimova da hdiyy verir. Hseyn Abulut Nsir Aayev hdiyy tqdim edir. O, Arif Paayev d, z dilinc desk, plaket verir]. 20.42. Qurultayn II dvrsinin sentyabrda keirilmsi qrara alnr. 20.42. Hseyn Abulut (Trkiy): Qurultay son drc demokratik ke-di. Azrbaycan xalq bizdn daha ox milliyytidir, qorxmazdr. Xrda incikliklr bu birliyi poza bilmz. 20.46. Mtbuat konfrans sabah saat 4-d Cbhd olacaq. 20.47. blfz by minntdarlq edir qurultaya. Almaz ldrmn Azrbaycana dair erini oxuyur. (Srkli alq-lar). 20.52. Azrbaycann milli himni sslnir. Ham ayaa qalxr. Yumruq-lar yuxar diklir. Birc By faraat dayanb, Nsir by is ayaq stnd dura bilmdiyindn ylib. Sdartd sa, li v Tamerlan yumruqlarn dyb. 20.54. Srkli, lap srkli alqlar. rklri sevincl, umudla dolduran alovlu alqlar. Nsir by: Allah sizin bu qvvnizi hifz etsin! (Qurultayda deyiln son cml). *** Bugnk qzetlr E.A.evardnadzenin Sov.KP-dn xd haqqnda 3 iyul tarixli byanatna Sov.KP Mrkzi Nzart Komissiyas RH brosunun mnasibtini drc edib. Bli, Sov.KP-nin son gnlri yaanr! Ancaq Azrbaycan kommunistlrinin lideri A.Mtllibov 15 iyuldak plenumda ndiki mrhld Azrbaycan Kommunist Partiyasn tkilat-siyasi chtdn mhkmlndirmk vziflri haqqnda mruz edib. Kommunist qzeti is Mtllibovdan sonra ikinci (slind ondan qabaq birinci) xs olan Viktor Polyaniko haqqnda byk reklam materia-ln Den qzetidn trcm edrk verib. (Azrbaycan xalqnn Polyani-kodan ziz dostu yoxmu!). 18 iyul 1991. AXC I qurultayndan sonra AXC qrargahnda mtbuat konfrans 17.18. Sabir Rstmxanl ar. Onun yannda Tamerlan Qarayev, Hik-mt Haczad, Tofiq Qasmov yliblr. S.R.: Yalnz gcn inanan tkilat z evinin sirrini qorxmadan z bel xara bilrdi. Mnim suallarm: 1) (Sabir by) Sizc, qurultay demokratiyann zoraklq, qaragruhu-luq zrind qlbsi kimi qiymtlndiril bilrmi? 2) (T.Qasmova) Siz Cbhd bundan sonra fraksiyaln mexanizmi-ni nec grrsnz? 3) (msddin Rhimova) str qurultayda, istr Mclis v konfrans-larda Cbh zvlri arasnda zoraklq, thqir hallar ba verir. Sizc, yeni seilmi tfti-nzart komissiyas bu il ciddi mul olacaq-m?

4) (blfz by) Siz z sdr aparatnz nec tsvvr edirsiniz? ndiki H-dn nec istifad edcksiniz? 5) (Hamsna) Qurultayn mumdnya hmiyyti haqqnda n dey bilr-siniz? (mumazrbaycan hmiyyti gcldr). Onlar nvb il suallarma cavab verdilr. lifba il bal sual Firidun Clilov cavablandrr. I qurultay btn trk xalqlarna mracit hazrlayb. Qurultay By ox yksk qiymtlndirdi. Hr ey hazr deyildi, trd-dd vard - blk haanasa qalsn. Qurultayn kemsin maneilik trdirdilr. Dvlt d gecikdirdi, yer vermdi. Tamerlan by Haid Bornakla bal suala cavab verdi: O, iranprst-dir. savedn Heydr by bildirdi ki, bu lknin Upsala hr kitabxana-snda ah smayl Xtayi dvrnd latn lifbasnda yazlm 200 shiflik lyazmas var. blfz by: Xalqa el xidmt etmk grkdir ki, xalq z sn trf glsin. sa byin hesabatn bynmdim - el bil ki, qsdn bel etmidi ki, H-ni istefaya xarsnlar. Nemt top-tfng haqqnda he n demmim. Vesti xbr verib ki, Azrbaycanda grc evlri yandrlb. Abbas Abdulla dedi ki, bu, yax olub - Mtllibovla Qamsaxurdia arasnda grdn sonra olub. Grc televiziyas gstrib, sonra Vesti gstrib. (Mirzhseyn Zeynalov v Ramiz Tayev mnim qaragruhularla bal sualmdan qcqlandlar). 20 iyul 1991. AP OLUNMAMI MQAL YOLU BLDK. BS NEC GEDCYK? (AXC I QURULTAYI HAQQINDA SUBYEKTV DNCLR) Tanlarma cavab Qurultay bitndn sonra grdym onlarca dost-tanm onun nec kediyini, biz n verdiyini soruub. Onlara bacardm yerdk cavab vermim. Bu qeydlri is hl grcyim tanlarma nvanlayram. Siyasti v nzriyyi olmadma gr qurultaya siyasi qiymt vermk, onu nzri thlil etmk fikrind deyilm. Ancaq be gn boyunca dftrm yazd-m qeydlr, mahidlrim syknib subyektiv dnclrimi oxuculara tqdim edirm. Blk d bir oxunuz bzi mddalarmla razlamayacaq, mni qrzli-likd, trfkelikd sulandracaqsnz; ancaq burada yazlanlar mnim he kimin v he nyin tsiri altnda dyimyck qti mvqeyimdir. Yeldyirmanlar... Don Kixot intizarnda Mhz onlarn aparc olduu nmayi, mitinq v ttil hrkat saysind AXC-nin xalq iind nfuz qazandn v Cbhnin indiydk mhz bu nfuzu xrcldiyini iddia edn r a d i k a l l a r l a AXC-ni beynlxalq almd v SSR-d nfuzlu demokratik qvv kimi tantdqlarn, mbarizmizi kortbiilik, nizamszlq v zoraklq caynandan qurtararaq onu proqram, nzriyy v zka il yaraqlandrdqlarn, xalqn n facili gnlrind respublika trafnda yaranm mlumat mhasirsini yardqlarn... iddia edn d e m o k r a t l a r arasndak iki illik strtl dartma qurultayda Cbhnin iki cinah arasnda mharib klind, axr ki, z xd v ikincilrin qlbsi il baa atd. Hl IV konfransda - kfiyyat vuruu zaman qardak dy uduzacan gz nn alm radikallarn bas Etibar Mmmdovun z qurultaya glmmidi... Radikallar qurultayda yetrinc tmsil olunmudular, ancaq mlubiyyt uradlar. Onlarn yenilmsinin balca sbbi, mnc, dyn strategiyasn dzgn semmlrind oldu - onlar el ilk andan tribunadan ideya arpmas vzin txribat mqsdi il istifad etmy baladlar (qurultay pozmaa, datmaa, AXC-ni v onun demokrat liderlrini ictimaiyytin v xarici qonaqlarn gznd biabr etmy aldlar), intellektual sviyysi yksk olan qurultayda is bu yol ox az smr verdi. Bu mqsdi gerkldirmk n atlan taktiki addmlar da ox uursuz idi. Yeldyirmanlar il Don Kixotun vuruma-sn (burada Don Kixot rolu demokratlar n nzrd tutulmudu) xatrlada-caq hmin taktiki gedilrin toplusunu qurultayn keirildiyi gnlr zr ardcllqla izlyk. 13 iyul. E.Mmmdov qurultaya glmir. Qurultaya sdr seilmi R.Qazyevi d bir azdan glib aparrlar. Naxvanda qurultay rfsind operativlikl xarlan, N.Pnahovun AXC-y v onun indiki ncllrin qar kskin ittiham-larla dolu byk materialnn (Naxvandak mitinqd xnn

mtnindn ibart) drc olunduu Arda qzetinin 26 iyun nmrsi qurultay nmayndlri arasnda yaylr. Qurultayda grgin anlar yaanr. 14 iyul. Radikallarn istyi il N.Pnahovun qurultaya glmsi qrara al-nr. H.Haczadnin xsind dar Heytin psixoloji v cismani hcumlar edi-lir. 15 iyul. Zala glmi Nemtin dflrl mikrofona yaxnlamasndan ruhlanan radikallar sakitldirmk n sdr Nsir Aayev Baknn Azrbayca-na qar qoyula bilcyi thlksini onlara xatrlatmaa mcbur olur. Aydnla-r ki, radikal qanad qurultayda hesabat verms 53 nmaynd zaldan gedcyini byan edir. Bu, qurultay yetrsay atmazl il bomaq hdsidir. blfz byin v Tamerlann xlar qurultayda sakitlik yaratd anda Fransadan glmi18 Haid Bornak dalaqan qadnlara mxsus keyfiyytlrl i dr v zalda kskin sbilik yaradr. N.Pnahova qurultay nmayndsi olmasa da istisna klind sz verilir. Qurultay datmaa glmdiyini syls d o, dz 40 dqiq DTK agentlri olan H zvlrindn, xyantkar blfz bydn, DTK-nn li il yaradlm v ali mqsdi imperiyan qorumaq olan AXC-dn danr. x il qar trfi dy kcyini dnn Nemt yanlr - vurumaa Don Kixot tapmr. 16 iyul. gndn sonra .Hmidovla birg qurultaya yenidn qaydan, x- nmayndlrd alq douran R.Qazyevin sasn smimiliyi radikallar raz salmr. Onlar dadc Haid Bornaka sz verilmsini tlb edirlr. Bu tlb d csartl yerin yetirilir. Fransal xanm is diinin dibindn xan AXC-nin, onun sdrinin, H zvlrinin zrin yadrr, zal mlli-bal bir-birin qatr v qurultay bhran hddin gtirmk n dridn-qabqdan xr. Ancaq H.Bornakn da Don Kixotla vurumaq arzusu boa xr - x v iyrnc davran il zn ifa edir, demokratlarn qti qlbsini daha da srtln-dirir. 17 iyul. ndiydk he ny nail ola bilmyn, ksin, mvqelri bir-bir ldn vern radikallar zaldak polkovniklrinin idarsi altnda gclrini AXC Proqramnn qbul edilmsin qar ynldirlr; H-nin Proqram layihsini vaxtnda hazrlamamas da buna gzl rait yaradr. Tzyiq o qdr gclnir ki, sa Qmbrov sdrliyi gnc li Krimova trk edir v mhz li byin qtiyyti saysind Proqram xilas edilir. Bu vaxt radikallarn hrsi bir ne nfri zaldan aparmaqla qurultay yarmq qoymaa alr. Bu da ba tutmur. Bellikl, radikallarn begnlk ssenarisi sonadk, z d var gcl oynanr. llrind partladc quru tutduqlar haqqnda tsvvr yaradaraq onlar qurultay 5 gn grginlik iind saxlayrlar. Ancaq onlarn silahnn mahiyyti aydn olduqca ham sakitlir v sonuncu gn zal titrdn qlb alqlar bu qurunun radikallarn zn partlatdndan soraq verir... xslrin deyil, ideyalarn arxasnca getmliyik Mllifi demokratlar olan bu cmlni radikallardan da eitdik. Ancaq qurultay onlarn mlubiyyti il bitdi, nki onlarn silah ideyalar deyil, xslr ballq oldu. Hr hans birbaa fikir dyndn yaynan (R.Qazyev istisna oluna bilr) radikallarn sediyi yol ox sad idi demokratlar xyantkar kimi tandb onlar ayr-ayrlqda nfuzdan salmaq, bununla da btvlkd demokratizmin xalqa zidd olduunu sbut etmk. Onlar bunu o qdr nalqla etdilr ki, qurultayda ikrah dourdular v qar trfin he mdafiy ehtiyac qalmad. Nemt Pnahov son iki ild dnyann bir sra lklrini gzrk bir ox siyastilrl nsiyytd bulunsa da onun dnclrinin 1988-in noyabr-dekabrn-dan irli getmdiyi aydnlad. 1988-d Meydann tkbana qhrman (z d sl qhrman!) olan Nemt 1989-un yaynda Xalq hrkatnn banda artq nizami bir tkilatn durduunu v burada zn lider yox, sravi zv kimi grnd etirazn callqla bildirdi. O, yeni mrhld liderliy tlbatn btnlkl dyidiyini, hvskarla v emosionalla yox, drin savada v dnyagrn malik ziyallarn irli xmas il bara bilmdi. V 1989-un noyabrndak mhur ifaedici nitqi sslndi. Bu gn AXC-ni DTK-nn yaratd-n, onun Proqramn da DTK-nn yazdn, blfz byin d DTK agenti olduunu sylyn Nemt onda AXC dar Heytinin zv idi v qurultaydak bugnk xnn smimiliyin o vaxt inanardm ki, o, adnn 8 yanvar 1990-da yeni seilck dar Heytin namizdlr irisin salnmasna da icaz vermyydi. Bli, Nemt AXC-y dmn ksildi, ancaq ona gr yox ki, bu tkila-t DTK yaradb, mhz ona gr ki, 8 yanvar 1990-da o, dar Heytin zv seilmdi - Mclis zvlrinin ssini ya bilmdi v blfz by bundan tr xsusi canf-anlq gstrmdi. (Nemtin AXC qrargahnda - yeni dar Heytini semkd olan Mclisin keirildiyi zaln qaps aznda gzimsinin, S.Rstmxanl-nn yeni trkib ddyn, znn is seilmdiyini bilnd Cbh qrargahn nec qzb v nifrtl trk etmsinin ahidi zgsi yox, mnim zmm - hmin vaxt mn Azadlq redaksiyas il qonuluqda yerln, Mclis keiriln zaln yannda cbhilrl shbt edirdim). hrt taxtndan birdflik salnm Nemt znd he bir gnah gr-myrk AXC-ni bunun sbbkar sayd v onu gzdn salmaqla mlub etmyi qrar-ladrd; 1990-n yanvarndan bri bu sahd az almad. z n facilisi budur ki, o, zmannin srtl dyidiyini hiss etmir v el dnr ki, trafn-da grdklri yen 1988-dki Biz lrik - Nemti tk qoymarq! dey qqran, tkilatdan mhrum, bir rhbr bt kimi tapnan v yen onun bir barmann iarsi il idar olunacaq, be dqiqdn sonra mni DTK apara bilr dedikd onu qorumaq n hyatlarn

qurban vermy hazr olan fanatiklrdir. O, mhz bu tsvvrl d qurultaya glmidi, ancaq be dqiqdn sonra mni DTK apara bilr szlri d, iki il boyunca dyimdiyi iftira ssenarisi d he ks tsir gstrmdi v qarsnda el 1988-dki Nemtin durduunu grn qurultay Nemt fenomeni deyiln ey birdflik son qoydu. Nemtdn frqli olaraq Haid Bornak AXC-ni yox, onun balarn gzdn salmaa alr v bu sahd myyn tcrbsi var. (stanbulda v Bakda bu mzmunda seanslar keirib). 1990-n birinci yarsnda Paris getmi AXC ncllrinin Fransada AXC tmsilisi slahiyytini mhz ona deyil, Ramiz Abutalbova vermsindn qzblnn H.Bornak hmin vaxtdan AXC-nin, onun Mclisinin sdrlri, H zvlri .Qmbrov, H.Haczad v b. haqqnda rkbulan-drc ayilr yaymaa balayb. Bornakn demsin gr, AXC ona gr AXC deyil ki, onun rhbrlri bu gn qurultayn sdartind ylmi adamlardr. Fikrimc, qurultayn sdri sa by znn nvanna nlr sylncyini yax bils d yen H.Bornaka sz vermkd ox dzgn hrkt etdi, nki onun x il radikallar z mvqelrin sarsdc zrb vurdular. zn azrbay-canl adlandran bu xarici qonan misli grnmmi hyaszlqla daxili i-lrimiz qarmasndan hiddtlnn qurultay nmayndlrinin iftiralara dzmyib zaldan getmsi, htta avropal qonaqlarn bel onu krsdn drmyi tlb etmlri H.Bornaka veriln n obyektiv cavab idi. Rhim Qazyevin byanat v xna glinc, xsn mn onlar mzmunca smimi, niyytc AXC-y qar ynldilmi sayram. Rhim by sralarnda dorudan da mhm ilr grdy AXC-nin zv olaraq qalacan bildirib; bu blk d onun liderlik iddiasnn olmamasndan irli glir. Ancaq zn qar diqqtsizliklrdn brk incimi Rhim byi d xsi mnasibtlr sonadk da-ltli olmaa qoymur. Dzdr, onun AXC-y v rhbrliyin tutduu iradlarn oxu il (msln, Cbhnin tkilat qurumunun yartmazl, faliyytsizliyi v b.) razlaram, yalnz baqalarn tnqid edrkn znd he bir nqsan grmrs, Cbh Proqramn partiya proqram adlandrarkn z d ikinci bel proqram tklif etdiyinin frqin varmrsa, ideyalar arxasnca getmyin vacibliyini sylyrk z xslrin ardnca gedirs onun da smimiliyin inanmaq tinlir. Tssf ki, htta Rhim by diskussiyaya girmk imkanlarndan boyun qard... rtl bazar dostluu pozdu Azadlq qzeti mxbirinin Cbh qrargahnda dylmsi il bal qzetd materiallar verilrkn redaksiyada buna qar xan yegan mkda mn olmu-am - hmin yazlarn pekarlq chtdn zifliyi il yana, onlarn evin sirrini l yaymas v Cbhni paralamas baxmndan da zrrli olduunu bil-dirmim. Ancaq sonralar ba vern hadislr, xsusil qurultay mnim grl-rimd ciddi dzli etdi. Sn dem, evin sirrini amamaq xatirin eyiblri rtmyin axr qurultayda qonaqlarn qarsnda xcalt kmkl qurtaracaq-m; grk vaxtnda hr ey csartl qiymt vermyi bacaraydq. Dorudur, qurultay btnlkd zkann, mdniyytin, nizam-intizamn, demokratiyann zoraklq, qaragruhuluq zrind qlbsi saylmaldr, ancaq n qdr ki eyiblrimizi ab-aartmaa qorxuruq, qonaq qabanda hl ox qzaracaq. Radikallarla demokratlar arasndak uzun kn arpmann kkn Cbhd hkm srn prinsipsizlikd axtarmaq grkdir. Bli, Milli Mdafi uras (MM) haqqnda vaxtnda birmnal, qti qrar xarlmad, uzun srn qeyri-myynlik is qarlql ittihamlara sas yaratd v btvlkd Cbhnin yox, H-nin ayr-ayr zvlrinin MM haqqnda qeyri-rsmi rylri kskin cbhdaxili ixtilaflara sbb oldu. Mclis d, dar Heyti d csartsiz-lik gstrdi v buna gr d demokratlar qurultayda czalandrldlar - M M o n l a r d a n z q i s a s n a l d . rtl saxlanan bazar dostluu pozdu! Zorakl, qaragruhuluu szd pislyib slind onunla bacarmayan, z evlrind - Cbh qrargahnda qayda yaratmaa aciz olan demokratlar qurultayda z zgrnliklrinin ac bhrsini daddlar. Tsadfi deyil ki, mn xalqn ssiym, mni susdurmaq olmaz dey sdr mhl qoymadan qurultay mikrofonu il istdiyini danan, htta qonaqlar tbrik edn, arlar sylyn, sdrin eti-razlarn vecin almayb qurultay tribunasndan nitq sylyn, hr dqiq mikrofona qab nmayndlr arasnda n mxtlif rylr douran cbhilr mhz qrargah rkynlridir. Evin sirrini bayra xarmamaq namin Cbh bel-lrin he vaxt gzn st qan var demyib - nticsi is gz qabanda oldu. Tssf ki, Cbh rhbrlri yen d susdular. Onlar ninki bu xrda qsurlara gz yumdular, hm d N.Pnahovun, H.Bornakn xlarnda btvlkd Cbhnin thqir olunmas faktnn stndn skutla kedilr, halbuki onlarn hrkt-lrin qurultay siyasi qiymt vermli idi. Bli, evin eyibini amaq istmirsns zhmt kib thqirlr dz. Thqir dzrsns onda yeni thqirlrdn ikaytlnmy haqqn yoxdur! Qurultayn ikinci mrhlsi bunu nzr almaldr. Haqq gcd yox, gc haqdadr Btn bu tnqidi qeydlriml yana, mn htta qonaqlarn gz qarsndak bu aq-saql olduqca normal sayram - hr halda, qurultayda bir-birin zidd iki mvqenin yar gedirdi. Az qala

hr saniysindk qabaqcadan myynldirilmi tl, he bir kimy, mxalif fikr yol verilmyn, natiqlrinin xlar qabaqcadan hazrlanan v ciddi senzuradan keiriln birssli, yekdil kommunist qurulaylarndan v Ali Sovetin sessiyalarndan frqli olaraq Cbhnin qurultay tam demokratik raitd kedi. Dorudur, sdrlr bzn tcrbsizliy yol verirdilr (say komissiyas yaradlmadan sdrli-y namizdlrin irli srlmsi, Nizamnamd dyiiklik edilmdn sekili orqanlara namizdlr verilmsi v b.), ancaq onlar shvlrini mmnuniyytl dzl-dir, reqlamenti, Nizamnamni v btvlkd qurultayn demokratik ruhunu ox ciddi gzlyirdilr. Bu htta bzi hallarda, sa by demi, demokratiyann inf-lyasiyasna aparb xarrd. Bli, AXC-nin I qurultay Sovet Azrbaycannda, mvqeyini bildirmk istyn hr bir qrupa v xs imkan yaradlan v tnqid olunmu liderlri mdafi etmk n mikrofonlarn yanna nvb yaranmayan ilk qurultaydr! n balcas odur ki, qurultayda he kimdn v he ndn kinmdn hamnn gz qarsnda ideoloji diskussiya aparmaa ideal rait vard. Xarici qonaqlarn da heyranlqla bildirdiyi kimi, bu baxmdan qurultay demokratiyann sl qlbsi oldu. Haqqn gcd yox, gcn haqda olduunu (blfz by) prinsip kimi gtrn qurultay sbut etdi ki, AXC-d demokratizm qaragruhuluq zrind qlb ald. Olduqca sevindiricidir ki, qurultaya gc haqq kimi qbul etdirmk chdlri-nin hams boa xd; qurultay istr radikallarn demokratlara, istr demok-ratlarn radikallara tzyiqlrini eyni prinsipiallqla df etdi. DFTRMDK QEYDLRDN. AXC dar Heyti Mclisin v IV konfransn taprna biganlik gstrrk Proqram layihsini vaxtnda hazrla-mayb (yeri glmikn, bundan qar trf tez z xeyrin istifad etmy al-d). Qurultay msuliyytsizliy z kskin mnasibtini bildirdi. Nizamnamd Mclis zvlrinin d iki hisssinin AXC sdrinin tqdimat il seilmsin d qurultay he cr razlq vermirdi. (Halbuki sdrin xsn zn yksk ehtiram bslndiyi nmayi etdirildi). blfz byin siyasi mruzsi trafnda mzaki-rlr almasn da (z buna tkid ets d) mhz qurultay mslht bilmdi. dar Heytinin shlnkarlqla hazrlanm hesabat mruzsi is kskin tnqidl zldi. Qurultayn grdy mli ilrd d (Proqram v Nizamnamnin sasn qbulu, AXC sdrinin, nzart-tfti komissiyasnn, Azadlq qzeti redaktorunun seilmsi) tam akarlq v demokratiya tmin olundu. Sentyabradk gzlyk! lk dvrsind qurultay daha ox hrkatmzdak bhran ndn yaranb? sualna cavab axtarmaa ald. Buna mxtlif sbblr gstrildi: * AXC-nin ilk v evik tkilat qurumunun yaradlmamas; * onun hyatdan doan sanball Proqramnn olmamas; * Mclisl dar Heytinin iinin smrli laqlndirilmmsi; * Mclisin brokratik aparata evrilmsi; * dar Heytind gcl kimlrin mvcudluu v zvlr arasnda dqiq i blgsnn yoxluu; * AXC rayon blri il iin dzgn qurulmamas; * ziyallarn hrkata geni clb edilmmsi v b. Ancaq hmin qsurlarn nec dzldilmsi yollarna, demk olar ki, toxunul-mad. Grnr, bu i qurultayn ikinci dvrsind yaradlacaq sdr aparatnn boynuna qoyulacaq. Yolumuz hayanadr?. Mqsdimiz aydndrm?. Bizi qarda nlr gzl-yir?. Tssf ki, xsi mnasibtlr nglini amaa alan qurultay bu i o qdr vaxt srf etdi ki, bu balca sorulara cavab vermy, nzri-siyasi-ideolo-ji thlillr aparmaa imkan tapmad. Fikrimc, qurultay yalnz ilk suala aydnlq gtirdi - biz demokratiyaya gedirik! Ancaq hans vasitlrl? Hl bilmirik. Tutaq ki, bu gn - sabah Azrbaycan kommunist partiyas adn dyiib, msln Azrbaycan Milli Demokratik Partiyas oldu v AXC-nin arlarn m-nimsdi, bu raitd n etmliyik? Hl bilmirik. Ali Mclisimiz imperiyann n mxtlif gulrindn qonaq glmi een, noay, Qrm tatarlar, Mesxet trklri, trkmn, zbk, qaqauz... nmayndlri Azrbaycan Xalq Cbhsin, Azrbaycan demokratiyasna umudla z tutur, ondan kmk dilyirlr. Bir ox xarici lklrdn, Baltik respublikalarndan, Grcs-tandan, Orta Asiyadan glmi demokratlar AXC-nin yksk nfuzu olduunu bildirirlr. Ancaq qurultay haqqnda Rusiya televiziyas yalnz nc gn mlu-mat verirs bu ninki dnyann, htta SSR-nin demokratik hrkatlar il laqlrimizin zifliyin sbutdur. Bu sahd dn hans yollarla yaratmal-yq? Hl bilmirik. mperiya boyunduruundan xmaq n yollar hanslarldr? Hl bilmirik. Sentyabradk gzlyk! dalt TAHRZAD.

20 iyul 1991. 26 iyul 1991. SND Azadlq qzetinin kemi redaktor mavini ..Tahirzadnin BYANATI Mn 24 iyul 1991-inci ild Azadlq qzetinin redaktoru Ncf by Nc-fova idn xmam bard riz vermim. Bununla bal aadaklar bil-dirmyi grkli sayram. Mn elmi yaradclm yalnz Azadlq qzetind ilmk xatirin yarmq qoymudum. Bel hesab edirdim ki, xalqmzn ddy bhranl vziy-ytd, azad sz deyn qzet mnim elmimdn daha vacib v faydaldr. V ilk nmr-sindn balaraq Azadlqda vicdanla, ziyytlrdn usanmadan aldm, dey-sn, az-ox i d grdm. ndi artq ictimai-siyasi hyatda nisbi sakitlikdir v elm yenidn qaytmaq olar. Ona gr d mn yaaymn mnas saydm, sonsuz mnvi qida aldm elmi ilrimi baa vurmaq qrarna gldim; qzetd-ki iim is elml mul olma n az vaxt baxmndan mmknsz edir. Bu, q-zetdn getmyimin birinci v n balca sbbidir. kinci sbb is odur ki, qzetdki i sistemi mnim prinsiplrim uyun glmdi. Hmin prinsiplr bunlardr: 1) hr bir aparc ii qzetd myyn sahnin yaradcs, yaxud aparcs olmaldr; 2) hr bir iinin ox dqiq myynlmi vzif blgs olmaldr; 3) he ks baqasnn yerin ilmmli v he ksi z yerin iltmmli-dir; 4) hr ks yalnz ona taprlm i gr msuliyyt damaldr; i yerin yetirildikd mkafatlandrlmal, yetirilmdikd czalandrlmal-dr.. sasnda balca olaraq bu prinsiplrin dayand konkret tkliflrim (redaksiyada mlumat, nzriyy v publisistika blmlrinin yaradlmas il bal) kollektivin mumi yncanda qbul olunmad. Mn is prinsiplrimin ziddin ilmyi sevmirm. (Dzdr, hl qzet kollektivinin yaranmad, iin qaydaya dmdiyi ilk vaxtlarda prinsipdn danmaq smimilikdn uzaq olard, ona gr d bunu ciddi kild irli srmdim, ancaq iki df istefaya xmaq chdiml qzetd iin tkilin v istiqamtin tkan verdim). Fikrimc, redak-siyada indi mvcud olan ham hr il mul olmaldr prinsipi yanldr v bu, 16 nfr yaradc iisi olan kollektivd redaktorun maket tutmas, qzet mkdalarnn indiydk vsiqsiz qalmas il nticlnir, gerid qalan sahlr gr msuliyytsizlik v tnbllik raiti yaradr. Bu raitd xsn mn zmn ayda 1.340 manat maa19 alan sravi mmura evrildiyimi, vzind is mnvi qidadan mhrum olduumu grdm. Grdm ki, elmd itirdiyim mnvi qazanc Azadlqda qazandm 1.340 manatdan oxox artqdr, ona gr d yeni-dn elm z tutma qrara aldm, nki mn he vaxt pul qazanma mqsd say-mamam. xardm qrar qtidir v onu dyimk fikrind deyilm. Btn bu deyilnlrl yana, onu da bildirmyi vacib sayram ki, mnim qzetdn getmyimin redaksiya kollektivi v redaktorla xsi mnasibtlrim dxli yoxdur; ksin, mn bu gnc, all v dzlksevr (ancaq tnbl) kollektiv-l, onun qeyrtli bas Ncf byl birg iim gr fxr edirm v zm mnn, ruhn hmi onlarla bir yerd sayacaam. Byanat Azadlq qzeti kollektivinin mumi yncanda oxunduqdan sonra redaksiyadak xsi iim tikilmk n trtib edilib. dalt TAHRZAD. 26 iyul 1991-inci il. Bak hri. 30 iyul 1991. SND AZADLIQ qzeti Bak hri 30 iyul 1991-ci il QRAR N:44 Azrbaycan Respublikas QM 37-ci maddsin sasn (z xahii il) qzetin redaktor mavini dalt rif olu Tahirzad 24 iyul 1991-ci ildn tutduu vzifdn azad edilsin. SAS: z rizsi Redaktor: 19 avqust 1991. N.NCFOV

Chr tezdn televiziyada SSR-d dvlt evrilii olmas (Mixail Qorbaovun hakimiyytdn uzaqladrlmas) v 6 aylq fvqlad vziyyt ttbiq edilmsi haqqnda xbri eidn kimi artq demokratiyann sonunun atdn v btn demokratlarn, o sradan Azadlqdak mslkdalarmn da quduzlam v amansz kommunist terroruna mruz qalacana bh etmdiyim gr yenidn Azadla i girmk n tcili riz yazb redaksiyaya apardm v i balayan kimi saat 10-da Ncf by ver-dim ki, uaqlar tutsalar mn d qzetin mkda kimi onlarn arasnda olum. Ncf el bu gndn mni qzetd mqavil zr (daimi i yerim lyaz-malar nstitutu olmaqla) yarm tat ba mxbir gtrd (indiydk olmayan bu vzifni mndn tr yaratd), nki indi redaktor mavini gnc v savadl mxbirimiz Bahddin Hziyevdir. Dorusu, mn he bir vzif-zad iddiasnda da deyildim, nki slind redaksiyada yalnz formal kild tmsil olunmaq istyirdim, ancaq Ncf he olmazsa hftd iki gn d var-sa ilmyim israr etdi. SNDLR Azrbaycan Xalq Cbhsi Azadlq qzetinin redaktoru Ncf by Ncfova qzetin kemi redaktor mavini dalt by Tahirzaddn RZ lkd nisbi ictimai-siyasi sabitlik yarandn gman etdiyim gr elml mul olmaq n bu yaxnlarda Azadlq qzetindn getmidim. Ancaq bu gn - demokratik qvvlr qar irticann balanc ola bilck bir vaxtda zm yen doma kollektivin sralarnda grmk v onun taleyin ortaq olmaq istdiyim gr mni qzetd istniln i gtrmyinizi xahi edirm. dalt TAHRZAD. 19 avqust 1991-inci il (SSR-d fvqlad vziyytin ilk gn). *** Shr televiziyadan dvlt evrilii haqqnda xbri alan kimi blfz byin yaad mnzil onun qarda Almurad byin evin getdik. ri girn kimi zarafatla dedim ki, bizimkilr hakimiyyt gldi. By is dedi ki, Seyid, dorudan da, hkimiyyt mhz bizimkilr gldi, nki bu, Sovet imperiyasnn sonu demkdir, bunlarla imperiya mhv olacaq. Sonra Byl birg AXC-nin Sovet ksindki qrargahna gldik. AXC rh-brliyindn baqa, q geyinmi Rhim Qazyevl Etibar Mmmdov da orada idilr. R.Qazyevin kefi la idi. Hmin gn gec saat 1 radlrind telefon ssin oyandm. Dstkd Rhim Qazyevin ssini eitdim. Dedi ki, Moskvadan zng edirm. Mehmanxanadayq. n-frik. Bir d yanmdadr. Mn ondan bu vuratlasnda Moskvada n etdiyini so-ruduqda cavab verdi ki, burada myyn ilrim var, glnd danaram. Sonra mndn xahi etdi ki, AXC zmir rayon bsinin onun da zv olduu dar Hey-tini toplaym, Ayaz Mtllibovun prezident seilmsi n i aparm (prezi-dent sekisi 8 sentyabra tyin olunmudu). O, fikrini bel saslandrd ki, biz Moskvaya gstrmliyik ki, Azrbaycan Respublikas hqiqtn mstqildir v ba vermi hadisy baxmayaraq z prezidentini seck. Tbii ki, biz R.Qazyevin tklifi il razlaa bilmzdik v onu tkila-tmzn rhbrliyindn uzaqladrmaq n zmir rayon bsinin dar Hey-ti zn buraxd v mvqqti sasnam zr Mclis mni sdr sedi. Mn o zaman Rhim Qazyevin Moskvada n axtardn zm-zmdn ox soruurdum. Sonrak hadislr bu soruma hrtrfli cavab verdi. Tofiq SEYDOV, 13 avqust 1997. 20 avqust 1991. Hyat qzetinin bugnk nmrsind SSR vitse-prezidenti G..Yanayevin 18 avqust tarixli frman (Shhtin gr Mixail Sergeyevi Qorbaov SSR prezidenti vzifsini icra ed bilmdiyin gr... 1991-ci il avqustun 19-dan SSR prezidenti vzifsinin icrasna baladm); Sovet rhbrliyinin byanat (G.Yanayev, V.Pavlov, O.Baklanov; 18 avqust) (19 avqust 1991-d Moskva vaxt il saat 4-dn SSR-nin ayr-ayr yerlrind 6 ay mddtin fvqlad vziyyt elan edilsin; SSR Dvlt Fvqlad Vziy-yt Komitsi yaradlsn v b.); SSR-d Dvlt Fvqlad Vziyyt Komitsi-nin 1 nmrli qrar (16 madddn ibart); SSR prezidenti vzifsini ic-ra edn G.Yanayevin Dvlt v hkumt balarna v BMT ba katibin m-raciti (18 avqust) drc edilib. A.Mtllibov randa idi. Dnn Bakya qaydb.

21 avqust 1991. Bu gn QKP-ni yxdlar! A..Lukyanov Qorba-ovla grmk n Qrma gedib. N.Nazarbayev M.Qorbaovla telefonla da-nb, SSR AS RH-nin iclas Qorbaovun vzifdn uzaqladrlma-sn qanunsuz sayaraq DFVK-nin btn sndlrini etibarsz sayb. 22 avqust 1991. Qorbaov yerin qaytd. Bu gn televiziya il -x etdi. Raboaya tribuna qzeti 21 avqustda yazb ki, Mtllibov randa olduu vaxt Qorbaovun hakimiyytdn knar edilmsindn raz qaldn bildirmi v QKP-ni bynmidir. 23 avqust 1991. Bu gn milislr, Tvb v Qardalq cmiyytl-rinin adamlar Sovet ksindki AXC qrargahn vhicsin dadb-tkdlr, mitinqilri, Byi, Ncfi, Pnah, Sabiri v baqalarn d-yrk yaraladlar. (Cbh qrargahnn arxasndak Tusi adna mktbin tinind Hac bdl mandan mitinqilrin dylmsin baxr v glr-d). Cbhy bu hcumla Mtllibov n qazanmaq istyir? Al stnd adam indiki vaxtda bel i grrmi? Ax bu hrktl o, indiydk demokrat ki-mi grnmk n yalandan da varsa grdy btn ilrin (28 May gn, bay-raq v b.) stndn xtt kdi. SSR-nin qaynar qazana dndy, Moskvada de-mokratlarn artq yenidn qlb ald bir zamanda onun bu hrktinin mntiqini baa dmk ox tindir mn. 26 avqust 1991. Azadlq meydan. Fvqlad vziyyt vaxt ilk mitinq 18.24. Xalq hcumla Meydan alr. Hr trfd hrbi manlar, ZTR-lr, sgrlr, milislr. (Camaat onlar yarb keir). 18.35. Tribunada: sa Qmbrov, Tamerlan Qarayev, Pnah Hseynov, Tahir Krimli v baqalar. Meydanda txminn 50.000 adam var. Sevinc. Tbriklr. Qoruyucular (Xlil, lqar v b.). ARLAR: 20 Yanvar qrnnn mqssirlri cinayt msuliyytin!, Rukovodstvo Azerbaydjana za QKP - v otstavku!,20 Qanunsuz prezident sekilri dayandrl-sn!, Kommunist partiyasna son qoyulsun!!!, Fvqlad vziyyt Bakdan Lenin mavzoleyin keirilsin!, Haqsz qan yerd qalmaz!, Kommunistlr kom-munizm, xalqa azadlq!. 18.48. Mikrofonlar quradrlr - Rauf Nsirovun itirak il. 19.06. Mikrofon hazrdr (Rauf yoxlayr). 19.08. sa Qmbrov AXC v Demokratik Azrbaycan blokunun birg mi-tinqini aq elan edir: Bizi bu Meydana xalq - siz qaytardnz! (Aydn Mmmdov, Dilar liyeva v Arif Abdullayevin, hidl-rimizin ruhu bir dqiqlik skutla yad edilir). 19.11. Hac likram hidlrin ruhuna Fatih oxuyur. Dnn televiziyada Baknn komendant Valeri Bnyadov mitinqi qa-daan etdiyini dedi. 19.20. sa by danmaqdadr: 20 Yanvar rfsind biz demokratik hrkatda ox qabaa xmdq, ona gr glly sinmizi aq qoyduq. 19.25. Srkli s - te - fa!. sa by: 3 illik tcrbni unutmayaq - tk-tk adamlar idn xa-rb guya mslni hll edirlr. Tlblrimiz: * Azrbaycan Ali Sovetinin tcili fvqlad sessiyas arlsn; * Bakdan fvqlad vziyyt gtrlsn; * prezident sekilri dayandrlsn; * kommunist partiyas lv edilsin; * Ali Sovet buraxlsn, sekilr haqqnda yeni qanun qbul edilsin; * Milli Ordu yaradlsn. 19.29. Sabir Rstmxanl: Bu gn Azrbaycanda demokratik mbariz-nin yeni mrhlsi balanr. 19.40. Tamerlan Qarayev: Mn ilk dfdir ki, bel byk mitinqd -x edirm. (Tanklar meydandan kemy balayr. O, milis, sgrlr m-racit edir). Azrbaycann znn n yksk ordeni olmaldr v bu orden hidlr verilmlidir. 19.49. sgndr Hmidov - milis podpolkovniki. 19.49. sa by: Rayonlarda da mitinq gedir. 20.03. Valentina Sergeyeva. 20.05. Arif Rhimov danr. 20.14. Mitinq dalr. Sabah sessiya arlmasa III gndn ttil balanacaq. 27 avqust 1991.

Kommunistlrl, deysn, qurtardq ax! Bu gn htta bizim Kommu-nist qzeti d z rfli adndan imtina etmy mcbur olub (htta 20 Yanvar qanlarndan sonra da xalqn tlblrini qulaqardna vursa da) yeni - Xalq qzeti ad altnda xd. Qzetin bugnk nmrsind bir ox mhm sndlr drc edilib. Bakdak Lenin meydan bugndn rsmn AZADLIQ MEYDANI ad-landrld! Yeni tyinatlar: Y..aponikov SSR mdafi naziri, V.P.Barannikov (Azrbaycan daxili ilr nazirinin kemi birinci mavini) SSR daxili ilr naziri, V.V.Bakatin (20 Yanvar qhrmanlarndan biri) SSR DTKnn sdri, V.N.Lobov SSR mdafi nazirinin birinci mavini, P.S.Qraov SSR mdafi nazirinin birinci mavini - Dvlt Mdafi Msllri Komitsinin sdri tyin ediliblr (23 avqust 1991). SSR Ali Sovetinin sdri Anatoli Lukyanov istefa verib. 24 avqustda Ukrayna zn mstqil dvlt elan edib. Bugnk Hyat v Xalq qzeti 23 avqustda AXC qrargahnn da-dlmas il bal Azrinformun Bir hadisnin iki yozumu xbrini v Azadlq meydannda mitinq (dnnki mitinq haqqnda) balql xbri drc ediblr. SSR prezidentinin maviri, maral S.Axromeyev (25 avqust)21 v Sov.KP MK ilr mdiri Nikolay Kruina (26 avqust) zlrini ldrb-lr. 28 avqust 1991. Azadlq meydan. AXC v MADB-nun birg mitinqi 18.13. zeyir by Hacbylinin Korolu operasnn uvertras alnr. Meydanda he bir hrbi qvv yoxdur. 60 mindn ox adam var. Ba tribuna-nn qars boaldlb. Mhafizilr (balarnda rng sarq) mey-dan haty alblar. Tribunada: sa Qmbrov, Tamerlan Qarayev, Sabir Rstmxanl, Tofiq Qasmov, Sabit Barov, Vurun yyubov, Nsir Aayev, Pnah X-lilov, mam Mustafayev v b. (Jurnalistlrdn Babk Hseynolu, Elin Mmmdov, fotoqraflar Rasim, Bnyamin Kamalolu v b. ilyirlr). 18.17. Mitinqi sa by aparr. O, mitinqi aaraq mlumat verir ki, irimizd txribatlar var. lind bkl qzet olanlar hmin qzetlri ciblrin qoysunlar. 50 nfrlik txribat dstsinin olaca da gzlni-lir. Azrbaycan rhbrliyi bizim arlarmz limizdn ald. ndi d istiqlaliyyt, Milli Ordu v b. haqqnda danrlar. 18.31. Tofiq Qasmov. Moskvaya - Rusiya Ali Sovetin gedii il ba-l danr. 18.41. Sabir Rstmxanl: Azrbaycan Yazlar Birliyi, Mdniyyt Fondu v b. da mitinqlr keirib tlblr irli srrlr. (Sonra o, Yaz-lar Birliyinin byanatn oxuyur). (Meydandan dnn Leninin heykli gtrlb). Dnn telestudiyann qarsnda mitinq olub. Qeysr Xlilovun istefasn tlb ediblr. Bu televiziya Azrbaycan xalqnn yox, prezi-dentin, MK-nndr. (Nemt aada, camaatn iind - ba tribunann lap qarsnda dayanb). 18.53. Xsusi tyinatl milis dstsinin zv, milis leytenant Q-m Qmzad: 100 - 150 nfrimizin silah var. Bizim yegan dmnimiz var - ermni faizmi! (Sonra o, ssini qal-drr, ancaq ermnilr qar x ox da gurultulu qarlanmr). 18.56. sa by onun szlrin dzli verir ki, bizim yegan dmnimiz ermnilr deyil. z iimizd d ermnilr az deyil. 18.58. Trkiydn glmi lham Qolal by: Azrbaycana iki df gl-mim. Bu df yax oldu Lenini gtrdlr. (Glm). 19.00. Pnah Hseynov biz n istyirik? sualna cavab verir: Bizim sas mqsdimiz Azrbaycann istiqlaldr. (ndiki xlarda daha Azrbaycann rhbrlri konkret olaraq adbaad tnqid edilmir). Bizi bir ne df aldadblar, indi yen glin baraq dey aldatmaq istyirlr. Daha getdi. o yer glib atb ki, biz nazirlik, portfellr tklif edirlr. Camaatda bel ry yaratmaa alrlar ki, guya bizim m-barizmiz ermnilr l verir. Biz he bir mitinqd hl istefa mslsi qoymuruq. Biz siyasi reji-min getmsini istyirik. 19.13. sa by: Ayaz Mtllibov dnn televiziyada deyib ki, ona bhtan atlb. Qoy o, bhtanlar mhkmy versin. (Glm). Tlblri siyasi mbarizdn yayndrmaq n drslri bir ay gecik-dirmk istyirlr. Tlblr is yoldalarn 1 sentyabrda Bakya a-rrlar. 19.15. Tamerlan by: Sabah AS-nin nvbdnknar sessiyasnn a-rlmas sizin dnnki tlbinizin nticsidir. Xalq paralamaa al-an siyast aparlr. Azrbaycanda DTK lv olunmaldr. (Alqlar). O orqann respubli-kadak hr saat xalq n thlklidir. Bir ox cinaytlr alb; onlar-da DTK-nn li var. DTK-nn b mdiri hbs olunub. (Bu gn x edn AXC ncllrinin, demk olar ki, hams radi-kallqdan uzaq adamlardr).

xsi mstqillik olmayan yerd dvlt mstqilliyi ola bilmz. x-si azadlq is mlkiyyt azadl il baldr. Leninin heykli yerind Mmmdmin Rsulzadnin heykli qoyulmal-dr. (lk srkli alqlar). (Tamerlan by tlb edir ki, sabahk sessiya televiziyada birbaa gs-trilsin). 19.32. Nemt tribunadadr. Qabaa xr. Onu grn mitinqilrdn bir oxu Ne-mt dey qqrmaa balayr. Onu tez geri kirlr. 19.33. .Mustafayev: Onlar kolxoz bazarlarndan ylm asaqqal-lara qulaq asrlar. (Glm). Mn sizi fikrimizi, iimizi Xalq Cbhsi trafnda birldirmy arram!22 (Srkli, lap srkli alqlar. la!). Ziyallar xalqla bir olmaldr! 19.39. sa by d ziyallar Cbhy qoulmaa arr. 19.40. Naxvanl deputat Frc Quluyev. Naxvandak vziyytdn danr: Orada da nvbdnknar sessiya arlb. Naxvanda vilayt KP qadaan edilib, komsomol balanb, mlak millildirilib, qzetlri qapanb. Milli mdafi qurumlar yaradlr. Milis xalqn trfin keib v onu mdafi edcyini bildirib. 19.44. Leyla Yunusova: ki ildn sonra yen bu meydana ydq. Mn rusdilliym, rusca fikirlirm. Bizi bir vaxt dilimizdn mh-rum etdilr, indi is xalqmzdan mhrum etmk istyirlr. (Sonra rusca danmaa balayr. Mtllibovla bal politieska bezdarnost ifadsi ildir). Mtllibovlarn millti olmur. Ambarsumyan v baqalarn tnqid edirlr ki, Rusiya AS-d x edirlr. Bs ermni xalqn kim mdafi etmlidir? Ancaq bizim rhbrlrimiz bizi Rusiya demokratiya-sndan ayrmaa arrlar. (Bugnk Vkan tnqid edir). Hmin qzet deyib ki, guya Azrbaycan demokratiyasnn respublikada prezident sekil-ri haqqnda vahid fikri yoxdur. Bu, yalandr. 19.56. Mataadan xalq deputat Fzuli Axundov (Bak sakinlri adndan)23 Mtllibovun, Mataaya gedn yolu qohumluq laqsin gr t-mir etdirmkl Bak kndlrind xalq hrkatn paralamaa ald-n sylyir. 19.59. Nsir by (Bak v Kndlr Birliyindn) Bak kndlrinin hrkatmzdak rolundan danr: Aberon v Xz rayonlarnn 22 kndi Bak v Kndlr Birliyin birlib, hammz is AXCy. (Alq-lar). 20.05. sa by:ndiydk rhbrlik bayramz limizdn almaq ist-yir; ayn 30-unda Mtllibov burada mitinq keirmk fikrinddir. Namus-lu azrbaycanllar orada itirak etmmlidir. Ba tutsa biz videoya k-ck, kommunistlrin qullarn tanyacaq. 20.06. sgndr Hmidov: Dnn Mtllibov dedi ki, DTK respublikaya baxr. Sadiq liyev tutulub (DTK-nn b mdiri). DTK bu gn d txri-bat hazrlayr. Polyaniko hl maarasndadr. 20.20. sa by: Bir ox ziyallarmz (Arif Abdullayev, Aydn Mm-mdov, Dilar liyeva) siyasi qsdlrin qurban olub. Bir oxunun ryi partlayb. 20.12. Mdi bdl sz verilir: Mn zm zavallyam, ona gr d zavalllara acyram. Mn xobxtm ki, 23 avqustda lmdim, bu gn grdm. (Sonra o, hidlrin ruhuna Fatih oxuyur). Mn z Cbhmi tap-mam. Daha sonra o, rusca danr, Bak halisin mracit edir. Bu asaq-qal sl bakl lhcsind danr. 20.16. sa by: Mn atdrblar ki, Mdi bdl cavanlqda hrbi tyyari olub. (Mdi bdl yanmdan keirdi, bu sz eidn kimi zara-fatla dedi ki, mni satdlar). 20.17. Azrbaycan Qadnlarnn Hququnu Mdafi Komitsinin zv Aida Mmmdovaya z verilir. Qadnlarn hrkatda rolundan danr. 20.21. sa by: Bugnk mitinqin keirilmsind biz kmk edn (vsa-itl) mnnimiz Srxan Srxandr. (Alqlar). Tlblrimiz: * Azrbaycann dvlt mstqilliyi haqqnda mli qrarlar qbul edilmlidir; * prezident sekilri dayandrlmaldr; * Milli Ordu yaradlmaldr. Baqa tlblr d var. Bunun urunda sabah sessiyada mbariz aparaca-q. Sabah imkan olanlar AS-in yanna toplasnlar. Ttil olmasa da bu haqda tbliat aparlmaldr. Sabah saat 6-da sizi yen buraya dvt edirik. 20.28. Uvertra sslnir. Yumruqlar dylb. 200 min yaxn adam. *** hr sovetinin qrar il Gncnin mrkzindki Leninin abidsi d sklmdr. str SSR-d, istrs d Azrbaycanda btn tkilatlarda hm kt-lvi kild Sov.KP-dn xlr, hm d idar v mssislrd ilk partiya tkilatlar zlrini buraxr. 29 avqust 1991.

Azrbaycan Xalq Cbhsinin tlbi v xalqn kskin tzyiqi il bu gn Azrbaycan Ali Sovetinin nvbdnknar sessiyas alb. Bizim depu-tatlarn saysind televiziya il birbaa gstrildi. 30 avqust 1991. Sessiya Azrbaycann dvlt istiqlaliyyti haqqnda byannam qbul edib. Fvqlad vziyyt lv edilib. Milli znmdafi qvvlri ya-ratmaq qrara alnb. Dnn A.Lukyanovun hbs edilmsin SSR AS razlq verib. B.D.Pan-kin SSR xarici ilr naziri tyin edilib. V.N.qnatenko STA-nn di-rektoru qoyulub. Bu gn Azadlq meydannda Ayaz Mtllibovu mdafi edn mitinq keirildi. Adamlar zorla idar v mssislrdn toplayb gtirmidi-lr. Qardalq v Tvbnin adamlar mitinqin keirilmsind sas rol oynadlar. Universitetin rektoru, akademik Mirabbas Qasmov aparc idi. sasn dvlt adamlar dand. Qardaln bas Aa Mtl-libova sekid mane olma fikirln adamlara mlli-bal hd-qorxu gldi. Zeynb Xanlarova is dedi ki, prezident sekisind Mtllibova ss vermynlr ermnidir. 31 avqust 1991. Bu gn AXC-nin nvbti qzetinin - rusca Svododann ilk nmrsi xd. Redaktoru Ncf NcfovunMolodyoj Azerbaydjanadan silahda, Azadlq qzetinin beiyi banda dayanm Arif liyevdir (Arif Aslanolu). 20 Yanvardan qabaq da Ncf byin redaktorluu il AXC-nin rusca qzetinin (Azadlq ad il) 1 nmrsi xmd v onda hm rusca, hm d azrbaycanca yazlar verilmidi; ona gr d oxucu onun hans dild oldu-unu myynldirmy tinlik kirdi. Grnr, el buna gr qzetin adn trcm ediblr. Uurlar olsun! 3 sentyabr 1991. Bugnk qzetlrd mhm sndlr drc edilib: Azrbaycan Respublikasnn dvlt mstqilliyini brpa etmk haqqnda byanam barsind Azrbaycan AS-nin qrar: Azrbaycan respublikasnn dvlt mstqilliyini brpa etmk haqqnda byannam qbul olunsun (30 av-qust 1991). Azrbaycan Respublikasnn dvlt mstqilliyini brpa etmk haqqnda Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin byannamsi (30 avqust 1991). Azrbaycan Respublikasnn dvlt mstqilliyini brpa etmk haqqnda aktn layihsini hazrlamaq barsind Azrbaycan AS-nin qrar (30 av-qust 1991). Bak hrind fvqlad vziyytin lv edilmsi haqqnda Azrbaycan AS-nin qrar: Bak hrind SSR Ali Sovet Ryast Heytinin 1990-c il 19 yanvar tarixli frman il ttbiq olunmu fvqlad vziyyt lv edilmi saylsn (30 avqust 1991). Azrbaycan Respublikasnn milli znmdafi qvvlrinin yaradlma-s haqqnda Azrbaycan AS-nin qrar (30 avqust 1991). Zrdt lizad prezidentliy namizdliyini geri gtrb. 2 sentyabrda SSR xalq deputatlarnn nvbdnknar qurultay ba-layb. SSR prezidentinin v mttfiq respublikalarn ali rhbrlrinin bya-nat il N.Nazarbayev x edib. Byanatda deyilir: 1.Suveren Dvltlr ttifaq haqqnda arzu edn btn respublikalar trfindn mqavil hazrlansn v imzalansn... 7. SSR xalq deputatlarnn qurultayndan xahi olun-sun ki, mttfiq respublikalarn beynlxalq hququn subyekti kimi tannmas v BMT-d respublikalarn zvly mslsin baxlmas haqqnda onlarn bu tkilata mracitin trfdar xsn. Balca olaraq prezident sekilrinin dayandrlmas tlbi il bu gndn Bakda xeyli mssis ttil balayb. Bu gn khn Parapet (indiki Fvvarlr) banda Telman Orucovun rhbrliyi il qadnlarn (!!) Ayaz Mtllibovu mdafi edn mitinqi ke-irilib. Adamlarn say yzlrl llb. Gr prezident Mtllibov hans yardma mhtac qalb! 4 sentyabr 1991. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi Txminn 100 min yaxn adam var. 18.17. sa by ar. Tlblrimiz: * prezident sekilri dayandrlsn; * Ali Sovet buraxlsn, yeni seki qanunu qbul edilsin. (Heydr liyevin dnn Naxvan AS-nin sdri seilmsi24 xbrini meydan alqlarla qarlayr). Dnn Ayaz Mtllibov Suraxanda olanda ona sui-qsd edilmsi ch-di haqqnda mlumat aldq, ancaq o, dqiqldirilmlidir.

Dnn Qorbaov yeni federasiya haqqnda danmaa balayb. Ona qar- yalnz Ukrayna mqavimt gstrib. Bizim slahiyytsiz deputatlar da buna razdrlar. Ttil ba tutub (alqlar). Dnn Bakda 60-dan, bu gn is 70-dn ox mssis ttil edir. 18.34. Ttilkomun zv Xaqani by ttil edn mssislri sayr: Bak poladtkm zavodu, Zaqfederasiya gmi tmiri zavodu, Kel manqayrma zavodu, Musabyov adna zavod, vaqon tmiri zavodu, evtikm kombinatlar, Orconikidze zavodu (bu yaxnlarda prezident orada olsa da bu gn onlar ttill sekiy etiraz etmilr). Bunlar mtkkil ttil edirlr. (Alqlar). Ttililr hbs olunur (msln, 5N:-li RAF park, 3 nfr). Ora OMONular tkblr. Daxili ilr naziri Mhmmd sdov 1 saat vaxt vermidi, dayan-dra bilmdi. Prezidentin kmkisi ora gedib. -rur d/y ttililr ss verib. Adam d/y, strateji mqsdli Mincivan d/y da ttil qoulublar. Tlb edirik ki, Bilcri deposu dayandrlsn. 18.58. sa by dnnki qzetlrd Bak prokurorluunun xbrdarlna nec baxrsnz? sualna bugnk mitinqimiz bunu gstrir cavabn verdi. Bs ayn 30-undak mitinqi, dnn Telman Orucovun tkil etdiyi qadnlar mitinqini keirmy kim icaz verib? (Azadlq qzetinin xmamasna toxundu). Trkiydki qardalarmz bildirirlr ki, biz A.Mtllibovu yox, AXC-ni mdafi edirik. Bu gn burada Vestinin, Si-En-En-in, Trkiynin v b. mtbuat orqanla-rnn nmayndlri var, yalnz mnfur Azrbaycan televiziyasndan ba-qa. (s-te-fa!). 19.00. Xlil Rzaya sz verilir. (Srkli alqlar). Mnsub olduu Birlik partiyasnn adndan danr. Ayaz Niyazi olu Mtllibovun cinaytlrindn danmaq istyirm. (Gcl alqlar). (Elmira Qafarovaya lr dedi. Bunun ardnca srkli alqlar, is-te-fa balanr). nglm deyir ki, kvorum yoxdur (seki haqqnda danr). Bunlar demokratiyann anasn kbinsiz yataa knlrdir. (Glm). A.Mtllibovun 16 cinaytini yazmam (sonra onlar sayr): 1) rusladrma apard, 2) 2 il rus ordusunu yemldi, 3) saxta sekilr keirdi, 4) latn lifbasn verdi qrmz mollalarn ixtiyarna... (Heydr liyev inandn deyir). 20 min ermni pasportunu dyiib, sizin aranza soxulub. Ermnilri yenidn tmizlmliyik (Ermnisiz Azrbaycan erini deynd srkli al-qlar qopur). (Sonra mhur Yaasn Xalq Cbhsi! erini vql oxuyur). 19.15. sa by. 19.16. Hmid Mmmdova (Ordubad RK sdri, Mclisin sdri): Ordu-bad Azrbaycanda yegan rayondur ki, sdri raykom katibi deyil, cbhidir. Referendumda itirak etmdik. 19.25. sa by: Mtllibov zn cbhi adlandrd. MK-dak cbh-ilrdn xbri yoxdur. Dnn EA-nn qarsnda mitinq olub. Alimlr adndan Ylmaz Ver-diyev sz verilir. 19.27. Ylmaz Verdiyev. 19.38. Sodrujestvo cmiyytindn Anatoli Solovyov. Azrbaycandak ruslarn hrkatmza mnasibtindn danr. O da mraciti oxumaq n Yuri Stasenkoya sz verir. Stasenko azrbaycanca danr, Baknn rus halisin mracit oxuyur. 19.51. sa by. 19.52. Tarixi doktor vkt xanm Tayeva (Azrbaycanda Qadn H-quqlarn Mdafi Cmiyyti adndan). Elmira Qafarovan kskin tnqid edir. (s-te-fa!). (Eitdim ki, Becan Frzliyev Naxvan Nazirlr Kabinetinin sd-ri seilib). 20.03. sa by: ayi yaylb ki, guya Cbh manlara benzin veril-msini ttil gr qadaan edib. Bu, AXC-y qar txribatdr. 20.05. Hac likram: Dad yarmq lindn. Bundan qabaqklardan gl drmidik ki, bu prezidentdn glab kc-yik? Ayn 8-ini25 matm gn elan edirm. Peymbrin lm gndr, mam Hsnin hid olan gndr. (Sonra Hac likram 30 avqust mitinqind Aann camaat hdlm-sinin cavabnda dedi ki, onlar vuran yerdn qan xacaq, biz vuran yerdn su?! Camaatn indiydk n diqqtl qulaq asd x blk d budur).

20.13. sa by. Nizami Sleymanovun balq etdiyi Demokratik Ziya-llar Birliyi AXC-ni mdafi etdiyini bildirib. (z varm! - .T.). T-kkr edirik. Ayn 6-snda saat 5-d mumrespublika mitinqi keircyik, n gcl mitinq olmaldr. Respublikalardan deputatlar clb edcyik. Ttil davam edir.Yaasn mstqil Azrbaycan! 20.18. Mitinq bitir. Musiqisiz. *** Bu gn mtbuatda Slahiyytini itirmi DQMV xalq deputatlar soveti-nin Azrbaycan Respublikas DQMV-nin statusunun dyidirilmsin dair konsti-tusiyaya zidd hrkti haqqnda Azrbaycan AS RH-nin 3 sentyabr tarixli qrar drc edilib. Ermnilr DQMV v Goranboy rayonunun bir hisssi (kemi aumyan rayonu) sasnda Dalq Qaraba Ermni Respublikas yaratdqlarn ean ediblr. Bizim AS RH-i bu qeyri-qanuni akt qbul olunduu andan etibarsz sayb.

6 sentyabr 1991. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi 17.35. Balanr. Meydanda 100 mindk adam var. Uvertra alnr. Yumruqlar qalxr. Ba tribunann qabanda .Qmbrov, T.Qarayev, V.yyubov v b., arxa-da B.Vahabzad, V.Smdolu, X.limirzyev, A.Abdulla, Q.bdlslimzad v b. 17.39. sa by ar. Mikrofonlar ilmir. Fasil. Bxtiyar Vahabzad qabaqda grnn kimi alqlar. Meydanda ilk df Mmmdmin Rsulzadninin portretini grrm. sa by: Mitinq gln yollar balayblar. Sumqaytdan glnlri OMONular dynkl dyblr. A.Mttlibovun 20 Yanvarda rolu dqiqldirilmyib. O, hakimiyyti indiydk ordu il idar edib. O, ttifaqa mnasibtd mvqeyini tez-tez dyiib. QKP-ni tand. Respublikan pis vziyytd qoydu. Btvlkd kommunistlr qar xmrq. 18.03. Xaqani by ttil haqqnda mlumat verir. 18.05. lsgr Siyabl. Trkiydn gln teleksi oxuyur (trkc). Deyi-lir ki, Elmira Qafarova Volkan Vurala26 mracit edib, bizi tanmayn27 deyib. (18.09. Moskvadak Azrbaycan deputatlar glir, camaat onlar alqlarla qarlayr). 18.15. sa by: Bakya gln btn yollarda milis qoyublar. Bakya adam buraxmrlar. (Deputatlar qabaa xr, onlar alqlayrlar). 18.18. B.Vahabzady sz verilir. (Gurultulu alqlar). sa by: Bxtiyar Vahabhadnin qan tzyiqi var, dana bilmir, sonra danar. Ona gr sz Qasm Qasmzady verilir. Qasm mllim Tofiq Krlini (ad kmdn) tnqid etdi. 18.25. sa by: Gyay rhbrlri sz verib ki, sekid 96% itirak olacaq. Uaqlara deyilir ki, ata-ananz ss verms siz kitab verilmyck. 18.25. Moskvadan glmi Tofiq Qasmov: Qurultay SSR adl bir dvlt son qoyub qurtard. Bu imperiyann mhvi mnasibti il siz basal verirm. Qansz-qadasz baa atd. Sov.KP Moskvada lb, bir zas Azrbaycanda faliyyt gstrir. Ayaz Mtllibov Azrbaycanda aldran vuruuna raz olmaq istmir-s ayn 8-ind sekidn l kmlidir. 18.38. sa by: Televiziyan sgrlr hat ediblr. Heydr liyevl bal bizdn inciyirlr. O, gnahlarn boynuna alsn, Kremlin, KQB-nin sirlrini asn, ona inanaq. 18.49. Abbas Abdulla: Elmira Qafarova tcili getmlidir. (Trkiy il laqnin pisldirilmsini tnqid edir). Trkiy tele-fon xttini d, televiziya kanaln da xalqmza havay verib. Trkiyd xalq ayaa qalxb, bilmir ki, istiqlalmz bayram etsin, yoxsa satqn ba-larmza gr qan alasn? krl Qaraca by snd gtirib (Slahddin Qlc v Seyfddin Altayldan). (Baqa bir mracit d oxuyur). 19.03. sa by: rann Bakdak konsulunun mavini AXC qrargahna glib dedi ki, rann Azrbaycann mstqilliyindn narahat olduu haq-qnda xbr yalandr. A.Mtllibov bakl - glm shbtini yayb. 19.07. Mhmmdi kndindn Mdi Vaqif: Qardalq yeznlrin qulluundadr.28 (Glm). Mtllibov ah smayl Xtayi kimi bir lind qlnc, bir lind qlm ora getsydi prsti edrdim, ancaq o, bir lind gzg, bir lind daraq hakimiyyt glib.29 (Glm). Sekiy 3 gn qalm prezident camaata xox glir. 19.16. S.Rstmxanl: Bizim bugnk shbtlr lk sviyysindki shbtlrdn 10-15 gn gecikib. Binann zl dalb, 8-inci mrtbd bir ota saxlamaq istyir-lr. Moskvada pioner, komsol da zn buraxb. Siyasi chtdn respublika-larn mstqilliyi slind tannb. Azrbaycann istiqlalndan sonra bi-z mnasibt dyiib. Htta ermnilrin d. Bu gn seki Azrbaycan paralayr, biz inamszl artrr. 19.25. sa by. 19.26. Nizami Sleymanov (Az. ZD). (300 mindn ox adam var. Xsusn sol cinahda - z dniz baxanda adam oxdur). Seki gn ne-ne lnn adna bildiri gndrilib. llrin hesabna ss alan deputatlardan ibart parlament ldr. 19.35. sa by: E.Qafarova Naxvan Ali Sovetinin son dvrlrdki qrar v qanunlarn qanunsuz, konstitusiyaya zidd adlandrb. Biz Nax-van Ali Mclisini mdafi edirik. (Alqlar). 19.38. Qdrt bdlslimzad hidlr haqqnda danr: Ayn 8-ind (seki gn) hidlrin dfnindn 600 gn keir.

Yeltsin 3 nfri qoruya bilmdiyin gr xalqndan zr istdi, bizim rhbrlr is hidlrimizi hrmtdn salmaa aldlar.Mn sizi ss vermy yox, hidlri ziyart etmy alram. 19.43. sa by. 19.44. Fhmin by: Sabah saat 4-d mumsumqayt mitinqi olacaq, sizi ora dvt edirm. 19.46. Tamerlan Qarayev. (Alqlar). Moskvadak qurultaydan danr. Keid dvr elan olunub. Respublikann daxilind ciddi islahatlar hyata kems bu istiqlal kaz zrind qalacaq. Qurultayda Azrbaycan, nhayt, z szn dey bildi. 20.09. sa by: Kim sekiy getmycks lini qaldrsn. (Ham qald-rr). Birinci qrar: Boykot! (mumi qrardr). Tklif var ki, ayn 8-ind shr saat 8-dn 10-adk bura yaq. Biz sizi shrdn hidlri ziyart etmy, axam saat 4-d bura ylmaa dvt edirik. Matm gndr. Seki bildirilrini yn. Yaasn mstqil Azrbaycan! 20.16. Milli himn alnr. 300 mindn artq adam yumruunu dyb dayanb. Aada - Meydanda Azrbaycan bayrandan kynk geyinmi olan dayanb. oxlu bayraqlar dalalanr. Mar, yumruqlar, alqlar. Srkli al-qlar, a-zad-lq!. 20.19. Ttild fasil elan olunur, nki sabah - birisign istiraht-dir. *** A.Mtllibovun frman il (05.09.1991) Azrbaycan Respublikasnn Mdafi Nazirliyi yaradlb, Valeh yyub olu Bradl is nazir tyin edilib. 8 sentyabr 1991. Azadlq meydan (prezident sekisi gn). AXC-nin mitinqi. sa Qmbrovun atas Yunis by dnn vfat etdiyin gr bu mitinqi Abbas Abdulla aparr. Mn gecikmim. Txminn 5-in yarsnda balayb. 17.10. Vaqif Smdolu danr. Deyir ki, Mtllibov Qorbaova da, Yeltsin d l verir, ona gr d onu seirlr. Nazarbayev v Akayev is vitse-prezidentlik tklif etdilr ki, mslman respublikalarnda qeyrt-li rhbrlr qalmasn. Mtllibovun byanatn30 omaq kimi hmi onun bana vuracaq, srvtimizi limizdn almaa alacaqlar. 17.15. Tamerlan Qarayev: Dnn hrbi mktbin yannda sgrlr 3 qar-damz ldrblr. 20 Yanvar davam edir. Moskvaya da mlumat vercym. Sekilrin nticsi blli idi. Mtllibov prezident idi, olaraq da qald. (Tamerlan yazdn oxuyur. ox kir. Darxdrc glir adama. Tribunann qarsnda azrbaycanl sgrlr bo qalm yerd dayanb-lar. Qollarnda bayramzn rnglrind lentlr - nvbtidirlr). 17.36. Estoniya AS nmayndsi Reyn Tamme. (O danarkn Estoniya v Azrbaycann bayraqlarn qardak aparatn stn qoa qoyur. Tamme rusca danr. Sovet imperiyasn syr). Za vau i nau svobodu!31 O, df azadlq deyir (slind azalq), aadan onu dstkl-yirlr. 17.40. skndr Hmidov: Dnndk bizd yalan prezident var idi. (Glm). Bugndn is bizd frldaq prezident var. (Glm). Mba-rizmiz bundan sonra balanr. Cbhnin qrargah n bir hfty yer verilmlidir - yaay olmayan yerd. Vermslr incimsinlr, binan tutacaq. Onlar bizi birliy arrlar, onlarn millti varm ki, onlarla birlk? Bir hft vaxt veririk ki, prezidentlikdn l ksin. 17.47. Firidun Smndrov: Respublikada rsmi yarm milyon, qeyri-rsmi bir milyon isiz var. (17.51. Dedilr ki, blfz Eliby glir. Meydan: A-zad-lq!. Can-lanma. A.Abdulla: Azrbaycan Xalq Cbhsinin baqanna eq olsun! Meydan blfz byi sonsuz sevgi il qarlayr. By qabaa xr, xalq onu alqlayr. Onu tribunada yldirirlr. Camaat hat edib. Xa-rici reportyorlar v fotomxbirlr onu kirlr. Mdi bdl onu qu-caqlayb grr). Firidun Smndrov xn davam etdirir: Respublika nvsiz razi olmaldr... 17.57. A.Abdulla: blfz by rahatlansn, z sz demk istynd sz vercyik. 17.58. Moskvann deputat Andrey Babukin. erl balayr. Onlarca azrbaycanl gnc grdm bizim barrikadada.32 Bu bizim sizin-l birg qlbmizdir. ndi mn sekiy mahidi kimi glmim. 21 seki mntqsind olmuam. El adam vard ki, 20 blleten atrd. Qutu-lar mhrlnnd mntq zvlrinin oxunun itirak olmayb. Liderlrinizi: blfzi, Tamerlan qoruyun. 18.04. A.Abdulla: Arxada qoyulmu yzlrc jurnallarda sekiy eti-raz olaraq imza atn. 18.05. Leyla Yunusova. Azrbaycanca balayb ruscaya keir. (Tribunada milli bayraqlar endirilib qara bayraqlar da aslb). Rhbrlik z istyin uyun AS, NS yaradb. ndi is zvqn uyun mxali-ft yaratmaq istyir.

(Meydanda 200 min yaxn adam var). 18.10. Firidun Clilov (professor): Mn hm Qarabaa Xalq Yardm Komitsi ryast heytinin, hm d Qaqnlar Cmiyyti ryast heytinin zvym. Hr ikisindn istefa verirm. Qaqnlar Cmiyytinin sdri d-nn televiziyada qaqnlar biabr etdi. Azrbaycanda 1918-dn bu yana 1 milyona yaxn qaqn var. Vzirov o vaxt, Mtllibov is dnn xalqla birlmk ansn ldn buraxd. 18.24. A.Abdulla: Dnn satqn televiziyada 4 naxvanl hquqnas dand. Onlar naxvanl deyil. O satqnlar elan eldilr ki, guya Nax-van Azrbaycandan ayrlb. 18.26. Framz Allahverdiyev (a-zad-lq!) Naxvann ba naziri Becan brahim olu Frzliyevin mktubu il sz balayr. O yazr:Mn bu qlbni AXC-nin qlbsi sayram. (Sonra 4 hquqnasn televiziyadak x il bal etiraz mktubunu - Heydr liyevin imzas il - oxuyur). Naxvan Azrbaycandan ayrmaq istynlr Azrbaycanda demokratik hrkat bomaq istyirlr. (Daha sonra prezident sekilrinin Naxvanda dayandrlmas haqqnda qrar - Heydr liyevin imzas il - oxuyur). Naxvan AS-nin sdrinin mavini, ba nazir cbhidir, 6 rayondan 3-nd hakimiyyt cbhilrin linddir. (H.liyevin bu szlrini dedi ki, mn kemi ilrim gr gnah-m boynuma alr v sz verirm ki, mstqil, vahid Azrbaycan urunda a-lacaam). He ks Naxvan Azrbaycandan ayra bilmz. Azrbaycann Atatrk blfz byin trafnda birlk! 18.50. A.Abdulla: Qeysr Xlilov qamaq istyir. Politexnik nstitut-da onu professor etmk istyirlr. Qeysr Xlilov bu bildiri33 dolu torbalar (5 torba var) televiziyada gstrsin. Bu torbann nesi d Cbh qrargahndadr. 18.53. Mdi bdl: Framz dedi ki, televiziyada dananlar qa-dnlarmzdan utansnlar. Utandlar, ayn 3-nd qadnlar ydlar Pa-rapet bana. (Glm). sa byin atasnn mclisini aparb oradan glmim. (Sonra Yunis byin v hidlrimizin ruhuna Fatih oxuyur). 18.58. A.Abdulla: Ne il bundan qabaq lnlr ar glib. Bu ya-xnlarda lm Tofiq Bayram da sekiy arblar. 19.00. Xalid limirzyev (professor): ziz mitinq itiraklar. Mnim kimi adamlar bura mrhlmrhl glirlr. Mn yalanlarla z-lmim. Xalq bu gn gtirnlr balardr. Xalq sekilrd aldatdlar. blfz byi thqir etmk millti thqir etmk demkdir. Mtllibov Kompartiyan buraxmaldr, parlamenti buraxmaldr. Bu gn verilnlrin hams kaz zrinddir. Ziyallar mbarizy arram. Tlblrimi mbarizy arram, onlar Cbhy qoulsunlar. (Xalid mllimin alovlu x mitinqilr ox yax tsir bala-yr). 19.10. A.Abdulla: Ad kmirm, bzi cbhilrin harada olduunu so-ruurlar. Kim Cbhdn gedibs onu minntl armayacaq. 19.14. blfz by sz verilir. blfz Eliby: -Yolumuz mstqil, vahid Azrbaycan yoludur! (By ox tinlikl nfs alaraq danr).34 Yolumuz Demokratik Cmhuriyytimizin brpasdr. Kommunistlr onu mhv etdiyin gr indi kommunist hkumtini tanmrq. Bizim yolumuz ayr-ayr adamlara qar deyil. Bizim yolumuz demokra-tiya yoludur. Biz yenidn xalq z-z qoymaq istmirik. Polyaniko burada ikn Azrbaycanda vtnda mharibsi toxumlar spib. Bak asaqqallarna minntdaram ki, imperiyann iki il ald bakl kndli qrnna yol vermdilr. Mdi bdl kimi zn mann qabana atb vladmz qurta-ran byklrimiz varsa he ndn qorxumuz yoxdur. Koalisyon-zad deyirlr; bizim mbarizmiz mslk mbarizsidir, xe-yir davas yox. Kommunistlrin mslki yoxdur, onlar dnn Leninin boynuna burada zncir saldlar. Kommunist partiyas faist partiyas kimi bey-nlxalq mhkmy verilmlidir. Parlament buraxlmaldr. Cnubi Azrbaycanda demokratik inqilab gzlnilir. Sabah Tbrizd ba verck hadislr mnasibt bildirilmliyik. Yaxn 1 ayda tkilatlanmalyq. (Fazil Ncibin Sakarya ay eri-ni sylyir: ... Ayaa qalx, Sakarya!). 19.27. A.Abdulla: Bugnk mclisimizd 27 lknin mxbirlri iti-rak edir.

19.29. Tofiq Qasmov: ndiki tarixi raitdn istifad edib Azr-baycan azad etmliyik. Bunu ed bilmsk bizim qeyrtimiz yoxdur. Kommu-nistlr hakimiyytdn getmlidirlr, yoxsa biz azad ola bilmrik. Biz qanunsuz seiln prezidenti tanmrq! (Televiziyann verdiyi mlumatlara sasn aydn idi ki, artq Mtllibovun prezident olmasnn qarsn almaq he cr mmkn deyil -.T.). Btn hakimiyytin istefa-sn tlb edirik! (s-te-fa!). Azrbaycan parlamenti yenidn seilm-lidir. Demokratik dvltlr mracit edirik: Azrbaycann istiqlaln tansnlar, ancaq prezidenti v hakimiyyt strukturlarn yox! Bizim mtbuat v televiziyada x imkanmz olmadna gr hr hft bura ymalyq. Hr mssisd ttil komitlri yaratmalyq ki, sabahk qti hcumumuzda lazm olanda istifad edik. Azrbaycan xalq azadla atanadk yatmamaldr. Yatmaq qurtard! Bizim nvbti tbliat, tlb mitinqi gln V gn saat 6-da olacaq. Moskvada ln 3 hiddn biri bakldr (Krievski). hidlri-miz Azrbaycann Milli Qhrman ad vermliyik. 19.44. A.Abdulla: Ttil dayanb. Dmiryolulara tkkr edirik! 19.45. sgndr Hmidov: Ttil alnb. sa byl mn 4,5 milyon crim ksilib. Ttil dayandrlb, ancaq istniln vaxt balayacaq. 19.46. Tofiq Qasmov: Qurultayda qbul olunan insan hquqlar byan-namsin sasn ttil gr hkumtdn icaz almaq lazm deyil. 19.47. Mitinq qurtarr. 9 sentyabr 1991. Grkmli sntnas, Azrbaycan xalaln dnyaya tandan Ltif Krimov (1906) bu gn vfat edib. 11 sentyabr 1991. Bugnk qzetlr SSR Dvlt urasnn Litva, Latviya v Estoniyann istiqlaliyytini tanmas haqqnda 6 sentyabr tarixli 3 frman drc edib. 13 sentyabr 1991. Azadlq Meydan. AXC-nin mitinqi. Mitinqi sa by aparr. 200 min yaxn adam var. Mn glndk Nsib Nsibzad danb. 18.40. Televiziya iisi Nriman danr. Sabir Rstmxanln teleradioirktin sdri qoyma tklif edir. (Alqlar). 18.49. sa by: Biz rhbrlikl he bir dana getmycyik. Ya rhbrlik btn komandas il istefaya gedck, ya da xalqn btn tlb-lrini yerin yetirck. 18.51. Tofiq Qasmov: Adtn prezident seilnd onu xarici ba-lar tbrik edir, bizimkini is Klbcrdn, Gdbydn tbrik edirlr. 98,5%- gr ona he ks hrmt etmir v he bir demokrat onu tbrik etm-yck. 19.06. ual bir by: uada sekid bayram hval-ruhiyysi olma-yb. 19.15. sa by. Mlumat var ki, Mtllibov Qeysr Xlilovun yerin Mmmd Murad qoyub. Mmmd Murad kiiliyi yalnz pencyin dymsinin sada, ya solda olmas il myynldirir. Mtllibov ziyyt kmsin, el Qeysr Xlilovu yerind saxlasn. 19.16. Nsir Aayev: Bak v Kndlr Birliyini dliyy Nazirliyi qeyd alb; o indi mumrespublika tkilatdr. (Bana Buxara papaq qoymu Nsir by gur ssl ox hvsl danr). Xalq aclq gzlyir. Mssislr, torpaqlar partokratiyann adamla-rna satlr. Bu sat qurtarandan sonra deycklr ki, indi torpa sa-taq. Bu acln balanc indi qoyulur. 19.23. sa by: Ttililrin bzilrini hbs edib idn xarblar. Onlarn oxu yerin brpa edilib. Ancaq yen d tutulanlar v idn xa-rlanlar var. 19.26. Yunus Ouz. 19.31. sgndr Hmidov: Sabah saat 9.30-da Mrkzi Komitnin qaba-na glin kommunistlrin qurultay olacaq. Toplanmzn adn h-llik dinc piket qoyacaq. Radikallar glsin. SDM iilri indi haqlarn ayn banda alrlar, nki sonuna umudlar yoxdur. lmyi bacarmayan xalq yaaya bilmz! (A-zad-lq!). 19.39. sa by: Qurultayqaba piket mumi tlbdir. Sabah 9-da y-aq, nki hl qurultayn yerini gizldirlr. 19.40. Framz Allahverdiyev (srkli alqlarla qarlanr): Sentyabrn 11-ind Fazil Muradliyevin35 Naxvana gizli mktublar g-lib ki, Naxvan raykomlar gizli d olsa konfranslar

keirib qurultaya nmayndlr gndrsinlr. Naxvan MR Ali Mclisi partiyann qadaan edilmsin v mlaknn millildirilmsin qrar xarb. Muxtar Respublika prezidenti tanmr, yalnz AXC-ni tanyr. Naxvan iqtisadi blokadaya alnb. Ora rzaq gndrilmir. KP Sd-rk-Trkiy yolunun tikilmsin maneilik trdir. Yerevan - Qafan qatarndan 363 nfr girov gtrlb. Dnn L.Ter-Petrosyan bizi tbrik edib dedi ki, Naxvandak demokratik dyiiklik-lri alqlayrq. Sonra tutulanlar buraxma xahi etdi. Biz uaq v qadnlar buraxacaq, sonra is bizdn aparlan 1.500 qoyunun hr 10-una bir ermni dyicyik. (Glm). 19.54. sa by: Naxvanllar z hesablarn ox yax bilirlr. 19.55. blfz by sz verilir. (Srkli alqlar, a-zad-lq!). - Biz deyirlr ki, xalq meydana yrsnz, sonu n olsun? Bu meydana biz tinlikl girmiik. Bu yol uzundur. ndi dyiikliklr qan tkmkl yox, yncaqlarla olur. Baltikyan dvltlr 4 il bu cr vurudu v azad oldu. Biz d demokratiya qlb almaynca bu dvlti balamayacaq. Boy-nunda 120 milyon insan qan olan KP beynlxalq mhkmy verilib cani ki-mi mhakim edilmlidir. Biz d bunu tlb edirik. Trkiydn Azrbaycann mstqilliyini yrnmk n xsusi dvlt nmayndli glib. KP onu tanmasa da o, AXC-ni tanyacaq, onunla protokol balayacaq. Banda Bilal by imir durur. deyamz gizltmirik: Azrbaycann istiqlal kaz zrind qald n o, tanna bilmz. Biz Azrbaycan Xalq Cmhuriyytini brpa etmliyik. KP-nin varislri onu brpa ed bilmz. Dvltin pulu, ordusu, btn baqa atributlar olandan sonra bu dvlti tanmaa aracaq. Etibar by haqqnda. Sadc deyir ki, fikirlrimi hyata keirmk n partiya yaratmaq istyirm. xsi qzet amaa icaz alb. Rhim byi d grmm, x etmk istmdi. O, fal cbhidir. Heydr liyev haqqnda. sa by hr zaman onun haqqnda AXC-nin mu-mi fikrini ifad edib. Biz bolevik deyilik; .Vzirov, C.Krimov v b. da Azrbaycana glsin, zr istsin, balayaq. Naxvanda Ali Mclisin sdrinin iki mavini cbhidir. Dnn mn Naxvandan zng ediblr ki, Naxvan Qaraba mslsini kskin qoyacaq, Ermnistan blokadaya alacaq. Qarabadak qounlar Azrbaycana tabe olmaldr. Azrbaycann cnub srhdlrin Azrbaycann z nzart etsin. 20.10. sa by: blfz byin manndan vsiqni milis mayoru Dv-lt Quluyev alb. Tcili qaytarsn. Respublikada ictimai-siyasi fallq gclndirilmlidir. Tlblri-miz bu gn Azadlq qzetind ap olunub. AXC Sbayel rayon bsin bina ayrlb. Nvbti mitinqimiz gln V gn saat 5-d olacaq. Bizim iimiz haqq iidir. Biz qalib glcyik! 20.14. Milli himn alnr. Camaat dalmaa balayr. blfz by v baqa cbhilr tribunann qarsna glib ll-rini yuxar qaldrrlar. 14 sentyabr 1991. Bu gn - Azrbaycan KP-nin XXXIII qurulta-ynda bu siyasi tkilat zn buraxaraq 70 ildn artq davam edn -rfsiz mvcudluuna son qoydu.36 19 sentyabr 1991. Siyasi maarif evi. Ziyallarn ynca Giri qapsnda Leninin heykli, zalda Leninin bst. 15.15. S.Rstmxanl respublika ziyallar il AXC-nin, demokratik qvvlrin birg yncan ar. (B.Vahabzad, .xl v T.Qarayev ryast heytind ylirlr. tirak txminn 120 nfr olar). - Drd msl mzakir olunacaq. Respublikada vziyyt ox ardr. Prezident alternativsiz, antide-mokratik seilib. Parlamentin vziyyti pisdir; 10 nfrdn ox KQB ii-si, prokurorlar, milislr, hrbilr deputatdr. Partiya zn buraxd. 61 il partiyada olan Mirz brahimov bunu istmirdi. Fhl v raykom kommunistlr istmirdi. Bir qadn alayrm ki, evd mrbb biirmy pesok yoxdur, bs partiya dalandan sonra iqti-sadiyyat kim idar edck? 250 min qaqn var. Goronboya aparlanlar yenidn Bakya qaydr. 15.29. Sabir hmdov (Qarabadan yenic glib): Danmaq xstliy evrilib. Anlamalyq. Qarabada mharib gedir. imiz soxulub evimiz-d bizi dyrlr. Qarabadan glib Bakda vazala dnd, el bil, baqa lky drsn - he kimin he n vecin deyil. Moskvada 3 nfr lb, yas hl d gedir. Bizd is hr gn adam lr, el bil, qarqa lr.

Cbhd patronun birini 1 manata satrlar. Xyant davam edir. Xal-qn qan il alver ednlr var. Hadrutda yerldiriln azrbaycanllarn vziyyti Azrbaycana kmzdn qabaqk vziyytdn daha pisdir. Azrbaycan mharib qanunlar il yaamaldr. Buradan gedn rzaq ora atmam yolda satlr. Mitinq-zad hams ydrlmaldr. S-frbrlik olmaldr tcili. 15.41. Nriman Qasmzad: Qardurma: 1) rhbrlik, 2) mxalift (AXC). Bu qardurma flakt gtir bilr. Respublikada mvqqti siyasi rhbrlik uras yaradlmaldr (AS buraxlanadk) daxili siyasi sabit-liyi tmin etmk n. Xarici dvltlrl danqlar aparlmaldr. 15.45. Pnah Hseynov: AXC-nin son mvqeyi. Dnn AXC rhbrliyi v Mstqil Azrbaycan deputat bloku grb. Qaraba haqqnda byanat qbul olunub. Bu gn televiziyada oxunmaldr: hrbi sfrbrlik; Ermnistanla srhd balanmaldr; srhd rayonlarnda hali silahlandrlmaldr. Yeltsin v Nazarbayevin gliin mnasibt bildirilib: DQ Azrbay-cann daxili iidir. Prezidentin istefas mslsi qoyulur. Tdricn hakimiyyt dyim-lidir. 23 avqusta qiymt verilmlidir. 15.54. Deputat Arif Hacyev: Blokun sviyysi aadr v faliyyt gstrmsin rait yoxdur. Prezidentin istefasnn qoyulmamas yalnz rt daxilinddir: parlament buraxlsn v b. 16.01. Xaliq Hacyev: Ayaz Mtllibov bandas il he bir danq ola bilmz. AXC dflrl aldanb, yen aldanmamaldr. 16.08. Professor Nurddin Rzayev: mli tkliflr irli srk. AXC il rhbrlik birl bilms flakt qarsndayq. Milli mdafi he-sab almaldr. 16.16. Leyla Yunusova: Mtllibov mxalift v demokratiyaya oxar ey yaratmaq istyir. Mtllibova rsmi tbriklr gndrilir. Ancaq baqa prezident yox-dur, onunla hesablaacaqlar. Bizdn soruurlar: siz kimi tmsil edirsi-niz? Btn mxalift Yeltsinl grd tmsil olunmaldr. Bu gn Yelt-sinl danqlarda itirak edck adamlar myynldirilmlidir; Dadmirov komandas artq gcszdr. pillli seki qanunu hazrlanmaldr. 16.28. Tamerlan Qarayev: 0 gn Moskvada oldum. Cbhdn baqa qvv-lr d vard. Btn dnya ermni mslsindn bezib. Ermnilr bunu bilir. Onlar sonuncu dy hazrlarlar. Bunu o beynlxalq gr d gstrdi ki, bo szlr i kemir. oxlu pullar xrclnib. ndi az da olsa qlblr ld etmk istyirlr - muxtar respublika yaratmaq. Yeltsinin glii proqramn hazrlayan qrupla grdm. Dedim ki, Azrbaycann daxili iin qarmasn. Qorbaov indi he ndir - Yeltsin aparatndan kaz glir, o da oxu-yur. Guya Qorbaov DQ-la bal frman hazrlayb. 16.45. AP-nin professoru Vilayt liyev yerindn tklif verir ki, sabah btn ziyallar Azadlq meydanna glsin. Tamerlan: Keid dvrnd Mvqqti Ali ura lazmdr (parlament gcszdr) - qanunverici orqan kimi. cra orqanlar da yoxdur. Rayonlarda qrn dck: sovet sdri - ic-rakom. Tayfa davalar dck, ona gr yerlrd hakimiyyt qurumu dyi-ilmlidir. Nazirlr Kabinetind d keid dvr dyiikliyi edilmlidir. 16.54. Sevil Cahani uzun-uzad sual verir Tamerlan by. 17.00. smayl xl: Yqin ki, bugnk Komsomolskaya pravdan oxumusunuz - ermninin proqram verilib. Vilayt mllim deyir ki, aeroportda Yeltsini nec qarlayacaq-larn mq edirlr. Biz qonaqlarmz bel qbul etsk Qaraba mslsi-ni hll ed bilmrik. 10-15 gn daxili qvvlrimizi sfrbr edib DQ mslsini hll etmk grkdir. ndiki parlamentd 90% z xsi mnafeyini gdn adamlardr. On-lar he bir demokratik qanun qbul etmz. Qorbaov, Bu, Mitteran, Roma papas kimi dnya qumarbazlar meydana glib, dnyan idar edirlr. Kaz zrind bzi eylr elmiik (istiqlal, ordu v b.), indi i grmliyik. Respublikann taleyini dnn intellektual mrkz yaratmal-yq. Bunu etmsk Moskvann li il mhv olacaq (qorxuram - Grcstan gzmn qabandadr). 17.12. Mirzhseyn israrla .xlya sual vermk istyir. 17.12. B.Vahabzad: Orqan yaradlmaldr - dnn adamlardan. Ancaq bu orqan hm AXC, hm rsmi hakimiyyt qbul etmlidir. Prezidentin mslhtisi Xalid Gzl, Qeysr Xlilovdur. O parlamentd ylmyi zm thqir bilirm. Ancaq o, pis-yax varsa Qorbaovun frmann n il lv ed bilrik? 17.17. sgndr Hmidov (AXC sdrinin mavini kimi danr): 20 Yanvar hadissin siyasi qiymt verilmlidir. Prezident qeyri-demokratik yolla seilib - tannmamaldr. Ali Sovet

buraxlmaldr. Qaraba n Ali Sovet hrbi sfrbrlik etmlidir. Hrbi obyektlr millildirilmlidir. Srhd rayonlar hrbi vziyyt rayonu elan edilmlidir. SSR ordusu qvvlri Azrbaycan Ali Sovetin tabe olmaldr. Onlar deyir ki, biz muzdlu qoun olmaa hazrq - mqavil balayaq. Dalq Qarabada oyun gedir. Bir-iki knd ermnilrdn getdi37 - M-tllibov prezident oldu, indi Ter-Petrosyan prezident olmaldr - hmin kndlr geri alnr. Qaraban hlli n qan tklmlidir. 17.23. Abbas Abdulla: Azrbaycan rhbrliyi qaqnlardan istifad edir. ndi Azrbaycan rhbrliyi (3- d) Azrbaycan idar etmk qabiliy-ytind deyil. Niy aldanrq? Hams buraxlmaldr. Mstqillik qanu-nu verilib, ancaq mssislr ttifaqndr. Trkiy d oyuna girir - bura gln nmaynddn (imirdn) xahi etdilr ki, Turqut zal teleqram gndrsin, Mtllibovu tbrik etsin. Trkiy d bizim demokratiyann boulmasnda itirak edir. Bu hkumtl he bir danq ola bilmz. 17.29. ingiz liolu: Parlament xsi mlkiyytin leqalladrl-mas haqqnda qanun hazrlamaldr. Yerlrdki hakimiyyt xalqn ryi il qoyulmaldr. sgrlrin ay 2 mindir - 2 mini verir, glib bir ay evind oturur (Azrbaycan rayonlarndan). 8 il sgrlikdn qamam, ancaq indi orduya getmy hazram. Xaricd kltr ocaqlarmz qumarxanalarda yerlir. Qrb qanunla-rna gr, mssisd ictimai tkilat varsa o, vergidn azad olunur, ona gr d qumarxana kltr mrkzi ar. 17.36. Sabit Barov: Cbhnin tkbana gc atmr, ziyallar k-mk etmlidir. Yaradc tkilatlarn laqlndirici uras yaradlmaldr. Etiraz yoxdursa bunu Cbh z zrin gtrr, tkilat uras yaradar. Dyirmi masa yaradlmaldr. Cbh hesab edir ki, parlament buraxlmaldr. Buna n az 6 ay vaxt lazmdr. Bu vaxtda Dyirmi masa yaratmaq olar. Tkilatlardan Dyirmi masa n namizdlrini versinlr. Gln II gn saat 3-d burada yaq. 17.48. Yerdn tklif olunur ki, tkilat komitsi indi yaradlsn. 17.48. Mmmd smayl: Ham eyni sz deyir. Ham yalan deyir. Mza-kirlr artq kifaytdir. Tkilat komitsi indi yaradlmaldr. 17.56. Sabir by qtnamsini oxuyur. Birinci ynca (gln hftki) aparmaq n tbbs qrupu yaradlsn: B.Vahabzad, .xl, S.Rstm-xanl, R.Rizayev, T.Qarayev, L.Yunusova, A.Abdulla, S.Barov v b. 18.02. Geoloq Makulu: ingiz liolu xaricdki soydalarmz th-qir etdi. O, qumarxanaya dbs z tqsiridir. 18.04. Xanm Xlilova: Yeltsini qarlayacaq tbbs qrupu yara-dlmal, plakatlar yazlmaldr v b. 18.07. Slhddin kbrov (Naxvan deputat). Dvlt, hakimiyyt qar mnasibtd gztli v gztsiz variantlardan danr, gzt-li varianta stnlk verir. - Mvqqti ali qanunverici orqan yaradlsn. Dalq Qaraban statusu lv olunmaldr, yoxsa ayn 21-ind Ermnistan mstqil olacaq, onu tan-yacaqlar, sonra DQ mslsi Azrbaycann v SSR-nin mslsi yox, dnya mslsi olacaq, BMT-nin qounlar ora glck. 18.16. Aamal Sadiq. 18.19. Ramiz Duyun: Gln yncaq televiziyada kilmlidir. Az-rinforma mlumat verilmlidir. 18.21. S.Rstmxanl: Bura da hmiki adamlar glib. Glmynlr yen yoxdur. Tbbs qrupu sabah saat 12-d AXC-d toplasn. 18.22. Qurtard. 20 sentyabr 1991. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi 18.00. Adam azdr - 100 min. Bir ne dqiq nc By v Etibar ayr-ayrlqda, cangdnlrin hatsind, camaatn alqlar altnda gldi-lr. 18.08. Mitinq uvertra il balayr. Yumruqlar gy diklir. (Naxvana tyyar bileti min manatadr, qatar ilmir. Azadln mxbir Elin Quluyev dedi). arlar: Azadlq mbarizmiz axracan davam edckdir, Kommunistlr-dn ibart Ali Sovet buraxlsn!. 18.11. Sabir Rstmxanl mitinqi ar. 18.20. Pnah Hseynova sz verilir. Qarabada 400 milis var, yen cbhilr nddir. 18.29. blfz by. (xn diktofona yazdm). 18.45. S.Rstmxanl. 18.49. Valentina Sergeyeva.

18.53. sgndr Hmidov: Biz mktub yazblar ki, siz ayb olsun ki, Mmmd Muradla (Az.TV) mkdalq edirsiniz. AXC-y hftd 3 saat yer veriblr. 26-lar rayon partiya komitsinin binasn AXC-y veriblr.38 Qaraba mslsi Bakda hll edilck. Sabah mitinq glin. Yeltsini, Nazarbayevi d dvt edcyik. Sessiya olacaq. Ali Sovetin qarsnda mitinq olacaq. Ali Sovet zn buraxmasa millt onu sryb bayra atacaq. (Alqlar). Azrbaycandak hrbi hisslr azrbaycanllar balq etmlidir. 19.00. S.Rstmxanl: Mitinqlr televiziya il gstrilsin. 19.02. Etibar Mmmdova sz verilir. (Lap srkli alqlar). - ayi yaylr ki, mni v Rhim Qazyevi mafiya satn alb, ona gr bura glmirik. Bu hrkat tam qlb il baa atanacan qvvmizi srf edcyik. AXC rhbrliyinin taktiki v strateji shvlri, mitinqin mqsdynl kild aparlmamas mnim glmmyim sas sbb idi. Siyasi realln itirmyn adam zn 98,5% yazdra bilmz.39 Azr-baycann vziyyti Dalq Qarabadak vziyytl v Yeltsinin glii il laqdar grginlib. Mn demidim ki, yerli diktatoru baqa milltdn olan demokratdan stn tuturam. Ovaxtk demokratlar da Lenini kmy ardlar, nticsini grdk. Yeltsin Rusiyann mnafeyi haqqnda d-nr. Bu mnafe is Zaqafqaziyan Rusiyann lind saxlamaqdr, bundan tr is hmi ermnilrdn istifad ediblr. Yen ermni amilini gc-lndircklr. N Bu, n Meycor, n baqalar demokratiyan qoruyur; onlar z mna-felrini qoruyurlar. Onlar SSR-nin dalmasn istmirlr. Milli birlik. Ham birlmyck. deologiyann sasnda milltilik durma-ldr. ndi Ali Sovetd mstqillik akt hazrlanr. Biz 1920-dn sonra-k tarixi ial adlandrmaq istyirik. A.Mtllibov Yeltsinin bura gliini onun tannmas kimi qlm verck. Ayaz Mtllibov deyirdi ki, bir kii varm ki, proqram irli srb vziyyti xilas etsin? El kii var!40 Dnn televiziyada AXC-nin sfrbrlik haqqnda qrar oxundu. Azrbaycan Ermnistana mharib elan etmli, onu dmiryolu il blokadaya almaldr. Azrbaycan blokadaya almaq qeyrimmkndr. Tcili fvqlad sessiya arlmal, mstqillik akt qbul olun-mal, hakimiyyt Mvqqti Milli uraya verilmlidir. ndiki hakimiyyt siyasi tkilatlara silah ver bilr. Silahlanma ancaq vahid dvlt mrkzindn - Mdafi Nazirliyindn olmaldr. 19.24. Tamerlan Qarayev: Parlamentin buraxlmas qanunidir v bu tlb yerin yetirilmlidir. Ancaq bu, qanunla olmaldr. Dvlt uras yaradlmal, Ali Sovetin qanunvericilik slahiyyti ona verilmli, o ura hmin qanunu hazrlamaldr. 19.49. Slhddin kbrov (deputat): DQMV lv olunmaldr - Azrbay-can Cmhuriyytini brpa rivsind. 19.56. Yusif Smdolu. 20.02. S.Rstmxanl: Heykllr uurulacaq, adlar dyidirilck. 20.07. Xlil Rza (srkli alqlar): Azadlq meydanna smayan azad-lq aiqlri! Azrbaycann ryini yeyib Azrbaycan trklrin qar et-nik nsrlr vuruurlar! Elmira Mikayl qz Qafarovann funtli cmdyin min lnt! (oxlu sy v lntlrl dolu xn o, Yaasn Xalq Cbhsi! eri il bitirir). (Srkli azad-lq!). 20.17. S.Rstmxanl E.Qafarovaya min lnt deyilmsin qar -xr ki, qadn symk olmaz. Camaatn buna etiraz eidilir. (Xlil byi alqlayanlar da halinin bed biridir). 20.20. AXC sdrinin mavini sa Qmbrov: Avqustun 19-undan bir ay keir. Bu vaxt illr brabrdir. Bu vaxt AXC-nin strategiyasnn dzgn-lyn gstrdi. Biz ox qabaa xmamal, ox da geri qalmamalyq. 1990-n yanvarnda biz ox qabaa xmdq. (sa byin x slind radikal Etibar byin xna qar idi, ancaq o bunu ox ustalqla etdi. Bildirdi ki, tdricn qlblr qazan-malyq. Biz yol ver bilmrik ki, Azrbaycan nc df demokratiya bay-ra altnda ial olunsun). Bizim etirazmz olmasayd Azrbaycan kommunist partiyas bura-xlmayacaq, adn dyickdi. Bina da41 bizim dinc etirazmzn ntic-sidir. Yaasn azad, mstqil, vahid Azrbaycan! 20.31. Gln I gn axam saat 6-da nvbti mitinq olacaq. 20.34. Blbl adna musiqi mktbind oxuyan 10 yal Jal Kazmo-va. Balaca qz Azrbaycann milli himnini oxuyur. Btn meydan llri yuxarda onu dinlyir v yava-yava ona qoulur. Bugnk mitinqin blk d n tsirli yeridir bu. 400 mindn ox adam olar Meydanda. 20.36. Uvertra. 21 sentyabr 1991.

9.48. Prezident saraynn (khn MK binas) qars. Binann qar-s Filarmoniyann giriindk dolub. 50 mindn ox adam var. A-zad-lq qqrrlar. arlar: Boris Nikolaevi, dobro pojalovat!, Naqorny Karabax neot-delima ast Azerbaydjana!, Da zdravstvuet demokrati, Za vau i nau svobodu!, Azerbaydjanskiy narod ne dopustit vmeatelstva vo vnutrenne dela svoey respubliki!42, Ayaz Mtllibov, xalq paralama!, Raspustit reaki-onny parlament! 43, Milli ordu yaradlmasn yubadanlara min lnt!, Da-lq Qaraba oyununda oyunular iki respublikalarn mafiyalar, DTK v Moskva-dr, Nursultan-bey, dobro pojalovat!.44 9.54. Tribunaya girilrd milislr dayanb, tribunann qarsnda is cbhilr qayda-qanunu gzlyirlr. Azrbaycann bayra v Rusiyann bayra milislrin arasndan zorla keirilir. sgndr Hmidov meqafonla yncaa rhbrlik edir. Mik-ro-fon!. Aada zolaq-zolaq kynkli bir olan boaz yrtla-yrtla mik-ro-fon! qqrr v camaat da zn qour. oxlu mxbirlr var. Rusiyadan glnlr d oxdur. 9.58. Mikrofon i salnr. sgndr Hmidov sz balayr: Qaraba mslsi yalnz Azrbaycan xalqnn daxili iidir. (Yuxarda dayananlar: sa Qmbrov, Sabir Rstmxanl, Yusif Smdolu, Sabit Barov, Pnah Hseynov, Slhddin kbrov, Mnsur liyev, Fzail Aamalyev, Tahir liyev, Mhmmd Hatmi, Xlil Rza, brahim brahimov. Azadln mxbirlri: mn, Xaliq, Elin Quluyev. Elmira mrah-qz yqin ki, camaatn iinddir. Xarici mxbirlr: STA, zvestiya, Nyu-York tayms, Si-En-En, Rossi-ya radiosu, Qazaxstan prezidentinin mtbuat xidmti, Azrfilm, Yeltsi-nin mtbuat xidmti, Qazaxstan televiziyas, Postfaktum). traf klrin dirklrind Azrbaycann v Rusiyann bayraqlar qoa aslb. sgndr Hmidov: Yeltsin v Nazarbayev d Mtllibov kimi bir prezidentdir. Mtllibov da onlara nkrilik etmmlidir, nki Azr-baycan xalq nkr xalq deyil. Onlardan hr hans biri bura glib demyinc ki Qaraba xalqn z iidir, burdan getmycyik. 10.09. sa Qmbrov: Mstqillik haqqnda byanat respublika rh-brliyi taktiki bir addm kimi atb, yen ttifaqda qalmaa can atr. Yeltsin v Nazarbayev hqiqtn konflikti hll etmk istyirdilrs grk qabaqcadan z inanlm adamlarn gndrib respublikada vziyyti yrnydilr, mxtlif qvvlrl, AXC il, mxaliftl grydilr. gr Rusiyann qanuni prezidenti bizim ilrimiz qarmaq ists bu, btvlkd Azrbaycan v rus xalqlar arasnda mnasibtlri korlaya bilr. Azrbaycan rhbrliyini xalq idar etmyi bacarmayan qvv kimi rdd edirik, acaq bugnk mitinqd n onlar rdd, n d mdafi edirik, bu gn mvzumuz baqadr. Yeltsin v Nazarbayev sizin qarnza xmasa-lar, demli, gzlri klglidir v bura glmy zlri yoxdur. 10.22. sgndr Hmidov: Moskvann nkrlri bu gli rfsind yen bzi txribatlar trdiblr. Ancaq bizim ruslarn nmayndlri buna imkan vermdilr. 10.23. Bak ruslarnn nmayndsi Vladimir Malinov (li il arxa-dak prezident iqamtgahn gstrib bizim dild): Xalq onlar deyil, xalq sizsiniz! (Alqlar. Yumruqlar qalxr). Sonra ruscaya keir: Kii olun, Yeltsin sbut edin ki, Azrbaycann yiylri indi sizsiniz. (Alqlar, a-zad-lq!). Boris Nikolayevi, Qaraba mslsi o vaxt hll olunacaq ki, siz glib deycksiniz ki, Qarabada mharib gedir, Azrbaycann mstqilliyi pozulur. (Srkli alqlar). 10.28. sa by: Biz indic mlumat aldq ki, onlar (Yeltsin v Nazar-bayev) daha Qarabaa getmycklr. Onlar proqramlarnda dyiikliklr ediblr. Onlar bura dvt edk. nfrlik nmaynd gndrk: Sabir Rstmxanl, Vladimir Malinov, Arif Mansurov (Tbiti Mhafiz Komitsinin sdri). 10.31. sgndr Hmidov: Aada sakitlik olsun. Sraagndn Mardakertin Krmli kndind dy gedir. 10.33. 82 yal Mdi bdl hidlrin ruhuna Fatih oxuyur. 10.37. Tamerlan Qarayev: Stepanakertd d byk mitinq var, onlar tlb edirlr. Ona gr d bura gl bilmslr vziyyti baa dmliyik; bu onlarn biz hrmtsizliyi olmaz. (Yerdn narazlqlar eidilir). 10.47. .Hmidov: Yeltsin v Nazarbayev Stepanakert getsydilr u-a camaat da Stepanakert girckdi. Rhim Qazyev v 5 deputatmz gi-rckdilr. Allaha kr ki, bu gn Stepanakertd qan axmad. Dnn AXC qrargahna 26-lar raykomunun binasn veriblr (sizin gcnzl). ndi rhbrlik d sizin znz grck, Qaraba da xalqn gc il hll edilmlidir. 10.52. Yusif Smdolu: Xo xbr gldi ki, qonaqlarmz DQ proble-minin Bakda hll olunacan baa drlr. Ancaq biz Qarabaa msl-sini o vaxt hll ed bilrik ki, Azrbaycan xalqnn Milli Ordusu olsun.

10.55. Sabir Rstmxanl yuxardan glir, deyir ki, qonaqlar bura glmyck, ancaq mitinqin sediyi nmaynd heyti il grck. Y.Smdolu: Ermnistana gedi-gli viza il olmaldr. 10.57. .Hmidov: Ola bilsin ki, qonaqlar glmsin, ancaq rhbrlr glsin. (Yerdn fit, etiraz). Onlar grmlidirlr ki, Qaraba btn xalq qoruyur, ayr-ayr ddmlr yox. gr o (Mtllibov) biz xyant ets onu 6-c mrtbdn mn zm atacaam. 11.01. Arif Mansurova sz verilir: Hrmtli xslr! Mn siz min-ntdaram ki, mn brokrat olaola mni nmaynd sediniz. Orada gcl ox-rana (mhafiz) vard. Yeltsinl Nazarbayev shbt edirdilr. Mn gr-dm, dedim ki, mni mitinq gndrib, istyirlr ki, o banditlri, ekstre-mistlri grsiniz. Dedim ki, sa Qmbrov deyir ki, o bizim adamdr, lr mitinqdn tr. (Glm). Dedi ki, glrm. Nazarbayev dedi ki, biz oraya glsk Yerevanda da mitinqd x etmliyik. Orada 10-12 dqiq dandq. ndi nmayndlr sein, gndrin. Orada45ox la eidilir, arada Qaraba qqrn. 11.09. Slhddin kbrov: Axam aldmz xbr gr, Naxvan Ali Soveti sdrinin frman il Naxvan Mdafi Komitsi yaradlb, cbhi Elman Abbasov onun bas qoyulub, btn qvvlr rsmildiri-lib. DQ-n muxtariyyti lv olunmaldr. 11.12. Jal yen milli himni oxuyur. (Camaat ona qoulur). 11.15. brahim brahimova sz verilir: Naxvandak siyasi fallq Azrbaycann baqa yerlrin nisbtn daha gcldr; onu Azrbaycandan ayrmaq n Naxvana iftiralar atrlar. Dmir yolunu Azrbaycan rh-brliyi balayb - qabaqlar Ermnistan n olan bu i indi Naxvan blokadaya almaq ndr.46 11.25. Sabir Rstmxanl: Bu gn Azrbaycan xalqnn tarixind yeni bir dvrdr. 200 ildir ki, Rusiyann qsbkarlq niyyti qurtarmr. Qaraba Volskinin vaxtnda olduu kimi idar etmk olmaz. Mn ox istrdim ki, Yeltsin bu gn hidlr xiyabanna getsin, indiydk getmmkd gecikib, ax Rusiyada ln 3 nfrin yasn hl d saxlayrlar. 11.36. blfz by Filarmoniyann yannda camaatn ii il glir, ham onu alqlayr. Sabir xn yarmq ksir. Xalq a-zad-lq! qqrr. Camaat cua glir. By tribunann qarsn glib camaat salamlayr. 11.38. Sabir (davam edir): Millt o zaman azad olur ki, o, beynind azad olur. 11.42. sgndr: Biz haql irad tuturlar ki, Goranboydan danm-rq. Ancaq Goranboy, Qaraba hams eyni problemdir. 11.44. Firidun Clilov. Milli problemlrimizdn danr. [Gltkin Sfrli - bayraqtikn Gltkin ana il rastlab shbt-lirm. Mirz Hsn Sfrlinin qzdr. ndiydk 2.000-dn ox bayraq tikib. Milli himni oxuyan Jal Kazmovann (Nrmin Kngrlinin)47 nnsidir. Danr ki, atam lnd gznd ya damlas vard. Dedi ki, azad Azrbaycanda yaamaq mn qismt olmad, aln siz yaayn. Ancaq, deysn, mn d qismt olmayacaq. 63 yal Gltkin anaya tslli verdim ki, Allah qoysa o gn birlik-d grcyik. 23 avqustda dyln alman jurnalistini mdafi ednd milislr Gltkin anan dynkl vurublar. Barmann yaras hl d saalmayb. ndi Yeltsinl Nazarbayev Azrbaycan bayra tikib hdiyy gtirib]. 11.58. sgndr by. 11.59. blfz by. A-zad-lq!la qarlanr. -Biz istyirik ki, milltimizin enerjisini datmayaq, msllri-mizi zaman-zaman hll edk. ndi srtl hakimiyyt gl bilrik, an-caq 40 il xalq iind dmnilik davam ed bilr. Biz ziln xalqn byk olu yox, azad xalqn kiik sgri olmaq istyirik. Biz fundementalist deyirlr - shvdir; 1918-d din indikindn 20 df gcl idi, ancaq demokratik respublika quruldu. Tanklarn, toplarn stnd qurulmu parlament buraxlmaldr. (Rejissor Vasif Babayev danr ki, Qeysr Xlilov Eldar Baxa deyib ki, bs deyirlr Hafiz Bax lb? O is Hafiz Bax olmadn zorla baa salb). By: Primakovla Yanvarqaba grmzd bildirdi ki, azadlnza bir addm qalb. Bu nec dvltdir ki, vertolyotla hcum edib kndi yandrrlar, he bir l gtrlmr? Bu glnlr bilmlidirlr ki, Ermnistan trksilah edilmlidir. Bi-z n yol gstrirlr? Bak hr prokurorluunun nzrin atdrram: sa Qmbrova, s-gndr Hmidova, mn xbrdarlq mktubu gndrirlr ki, mitinq keir-sniz sizi hbs edcyik. Onlar beynlxalq qanunlar bilmirlr. Bizim yolu-muz Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yoludur. 12.19. Valentina Sergeyeva danr. (Tribunadaklarn oxu prezident iqamtgahndan dn pilllrin stnd oturub. By xn qurtarb glrk mnim yanmda yldi. Jurnalist Al Mustafayev ona Dakndd mslman respblikalarnn balad mqavildn danr).

12.24. sgndr: Meydann sol trfind camaat Meydana mitinq a-ranlar var; bunun AXC il he bir laqsi yoxdur. 12.26. Leyla Yunusova: Starovoytova, Z.Balayan v b. Stepanakertddir. (12.35. Etibar sa trfdn camaatn ii il glir. Srkli alq-lar). 12.37. sgndr: Mtllibov tlblri meydana ymaq istyir. Kimi nmaynd gndrk Yeltsinl grmy? sa by sz vercym. Bu gn axam saat 6-da Azadlq meydannda grn nticlri bil-dirilck. 12.39. sa: - Yeltsingil 5 nfrlik heyti qbul etmy hazrdr: sgndr H-midov, Pnah Hseynov, Leyla Yunusova, Valentina Sergeyeva, sa Qmb-rov. (Mnim getmyimi blfz by mslht grb). (Yerdn narazlq. Etibar Mmmdovu da heyt salma tlb edir-lr. E-ti-bar!). Bununla mitinqimiz baa atr. (Camaat yen etiraz edir ki, Etibar da orada olsun). blfz by Etibarn da nmayndlr daxil olunduunu deyir. (Al-qlar). 12.45. Mnsur liyev dava edir ki, niy Milli Msavat Partiyasn (zn nzrd tutur) qoyub sosial-demokratlarn nmayndsi Leyla Yunu-sovan gndrirlr? Camaat dalmaa balayr. Azadlq meydan. AXC-nin gndzk mitinqinin davam. 18.20. Hl balamayb. Meydanda adam azdr - 100 min olar. 18.21. Uvertra. Yumruqlar. Qarda sa Qmbrov, sgndr Hmidov, arxada Vurun yyubov, Sabir Rstmxanl, Etibar Mmmdov, Pnah Hseynov, Fzail Aama-lyev v b. Nizami Sleymanov, Qasm Qasmzad v b. da buradadr. 18.25. sa by aparr mitinqi. O, AXC-nin nvbdnknar mitinqi aq elan edir v mitinq itiraklarna mlumat verir: - Gr48 balananda Mtllibovla Qafarova gldilr, ancaq shbt mdaxil elmdilr. Qonaqlar bildirdilr ki, Azrbaycana qonu dvltin rhbrlri kimi gliblr - iimiz qarmaq istmirlr, Qaraba bizim daxili iimizdir, ancaq burada ruslarn, qazaxlarn v b. da qan axd n bura glmyi vacib sayblar. Shbtd bildirdik ki, vtndalar dvltin konstitusiyasna hrmt etmlidirlr. Problem mhz bu baxmdan hll edilmlidir. Ermnistan AS z qrarn lv etmlidir. Yeltsinin yegan rti o oldu ki, nv silah, ordu vahid bir mrkz-dn idar olunmaldr. Etibar, sgndr bildirdilr ki, Azrbaycan 70 ild sovet ordusuna bdc ayrb, ona gr d bu ordu Azrbaycandan xdqda silah burada qalmaldr. Gr 1 saatdan artq kdi. Grn sas mqsdlrindn biri budur ki, Yeltsin dnyaya gstrmk istyir ki, htta Qorbaovun da hll ed bilmdiyi bir ms-lni o hll edir. kinci mqsd ordunu Qarabadan xarmaqdr, nki ona da tzyiqlr var. Biz bildirdik ki, ordu xarlsa vaxt myynldirilmlidir. ox ciddi oyunlar gedir. Bizim sas mqsdimiz, qazancmz mvqeyimizi bildirmk oldu, bir d onlarn Azrbaycana gliinin proqram dyidi. Yeltsin Stepanakert z nmayndsini gndrmidi ki, Qaraba nma-yndlrini Bakya arsnlar. Onlar da dedilr ki, 4 veteran gndrrik, onlarla birg Yerevana usunlar. Yeltsingilin gliinin bir qsuru var ki, proqram qabaqcadan hazr-lanmayb. Biz orada olanda mzakir edirdilr ki, Qarabaa gedk, ya yox. Biz glnd hl qrar xarmamdlar. Respublikada sfrbrlik elan edilmlidir. Qaraba halisi tcili silahlandrlmaldr. Yeltsin deyirdi ki, Qaraba sizindir, znz bilrsiniz. Deyilmyn is budur ki, biz ordunu kcyik, onda oran qoruya bilrsinizs qoruyun. 18.40. sgndr Hmidov: Grd vvl Nazarbayev, sonra Yeltsin da-ndlar. Bildirdilr ki, Qaraba Azrbaycann daxili iidir. Ancaq ttifa-q saxlamaq onlarn tklifidir. ttifaq mqavilsin nec baxdmz sorudular. Mn dedim ki, ox pis mnasibt bslyirik. Yaxn 1-2 aya ordunu onlar xaracaqlar, nki istiqlalmzn yaxnladn grrlr. hali 15 gn silahlandrlmaldr, yoxsa zmz buna mcbur olaca-q. Bundan sonra he bir rhbrin xalqa demy sz olmaz. Gzlnilmz sessiya arlsa sizinl laq saxlaya bilmsk shr sa-at 10-da ora glrsiniz. Rhbrlr piik kimi bir trfd bzb oturmudular, el bil, shbt xalq taleyindn yox, 5-6 nfrdn gedirdi.

18.49. Tahir Krimli: Cmisi 20 gndr ki, smayllda hakimliy balamam. Gnd 100-200 adam qbul edirm, xalqn drdi qurtarmr. Bizim gcmz atar ki, smayllda btn sovet hakimiyytini dayan-draq. Grk onlar knll kild hakimiyytdn l ksinlr. Siyasi mhbuslar azad edilsin. znmdafi dstlrinin silahl qvsi olmur, tcili ordu yara-dlsn. Azrbaycan xalq zn mdafi etmy hazrdr. Milli valyutamz olmaldr. 18.56. Etibar Mmmdov: Mn siyahya dmmidim. Mitinqilrin tlbi il AXC mni o siyahya salma zn rva bildi. Grd hr znn bir partiyan tmsil etdiyini dedi, mn is siya-hya xalqn tlbi il salnmam. Mn Yeltsin dedim ki, snin dnnki msahibn (televiziya il) Azrbaycana tzyiqdir, nki o, ordunu kmkdn danrd. Mn dedim ki, hrbi qulluqular gednd silahlarn qoyub getmli-dirlr. Bel olmasa Azrbaycandan knardak 100 min hrbi qulluqunu a-racaq. Nazarbayev orada BMT qounlarnn gliindn dand. Onlarn gli-gedii he nyi hll etmir. Hr eyi biz hll edc-yik. Azrbaycan ordusunun yaradlmas haqqnda qrar kifayt deyil. Payz arnda Azrbaycandan knara sgr gndrmmliyik. Tkc meydana ymaqla i bitmir. Bu tzyiq btn sviyylrd da-vam etdirilmlidir. 19.05. blfz by: El bir deyck szm yoxdur. Yeltsinin xidmti ondadr ki, xuntan hakimiyyt glmy qoymad. Azrbaycanda da siyahlar tutulurdu.49 Sovet ttifaqnn 300 milyard manatdan ox borcu var. Bu ttifaq dalsa borcu kim verck? Yeltsin d istyir ki, bu borcu respublikalar arasnda blsn. Nazarbayev sovet atom bombasna yiylnmk istyir, ancaq biz bir avto-mat da vermk istmirlr. Bel gets biz Yeltsinl Nazarbayev haqqnda byanat vermy mcbur olacaq, onlar yarmdemokrat adlandracaq. Nec olur ki, demokrat ha-kimiyyt ken kimi diktator olur? Ziyallar bu televiziyaya xmasnlar. Xudu Mmmdov o vaxt xmad. nvanmza tnqidlri iirtmyk. Mn Ncf ne df demim ki, qzetd mnim karikaturam verin. Mxaliftin birliyin almalyq. Cangdnlrl (teloxronitellrl) gzmyimizi (mn, Etibar, sa) bi-z irad tuturlar. (Camaat bu fikr qti etiraz edir). 19.20. Yerdn kims ns deyir. blfz by ona sufi slubunda cavab verir: Leyli v Mcnunla, blbll v gll. Biz xalq sev-sev haqqa doru gedirik. 19.22. Hac likram. (Camaat yava-yava dalr). (Camaata tskinlik verir). Muzdurdan biz rhbr olmaz. (Alqlar). 19.29. sa by: Dnn gnaha batdq - mrnd fiziki i grmyn ray-kom iilri sabahadk stol-stul dayblar.50 Qaplarn mhrlmiik. Televiziyann imkanlarndan AXC istifad edck. Biz Grcstandak hadislr mnasibtimizi bildirmliyik. Qtnam gndrk ki, Qamsaxurdia mxalifti bomasn. Tssf ki, Yeltsinl Nazarbayev hidlr xiyabanna getmyrk yal-nz klillr gndriblr. Bu, Azrbaycann dvlt balarnn iidir. zmz gln hft n ar hft olacaq. Hr ey ldn ged d bi-lr, hr ey ld ed d bilrik. Milli ura, ya da Milli Mclis yaradlacaq. Btn hakimiyyti lazm gls stmz gtrcyik. Bizim xalq he vaxt xor oxumur, hammz solo oxuyuruq. Ancaq Azr-baycann himnini xorla oxuma hammz bilmliyik. 19.44. Jal (Nrmin) himni oxuyur, camaat tkrar edir. 19.45. Mitinq qurtarr. *** AP OLUNMAMI MQAL

GLTKN ANA BAYRAQLARI VER BLMD 21 sentyabr 1991. Prezident iqamtgahnn qars. Son df 1990-n 22 yanvarnda buradan gedn xalq bir il skkiz aydan sonra onun mum taleyi yen bu binann tyin srklyib. Onda badan-baa lntnamlrl, karikaturalarla, Qorbaovun, partiyann, sovet ordusunun nvanna nifrinlrl dolu olan divarlar indi trtmizdir, binann stnd d Azrbaycan Kommunist Partiyasnn Mrkzi Komitsi yerin Azrbaycan Respublikasnn prezidenti yazlb. Onda fvqlad fziyyt yenic qoyulmudu, indi is yenic gtrlb. Onda qoun btn Azrbaycan tutmaqla hdlyirdi, indi is Azrbaycandan xb getmkl. Onda da xalq namlum glcyindn narahat idi, indi d. Bli, bu bir il skkiz ayda ox ey dyis d bir ey olduu kimi qalmaqdadr - xalqn yiysizliyi! ... Yz minlik insan ordusu Azrbaycan Xalq Cbhsinin ar il shr tezdn bura yb. Baltik respublikas ldn gedndn sonra Qafqaz respublikasnn da SSR-dn xmasn dayandrmaq n Azrbaycan v Ermnis-tan yeni grkmli Qaraba problemi gtirn qonaqlarn de-fakto SSR prezi-denti Boris Yeltsinl Qazaxstan prezidenti Nursultan Nazarbayevin sl mqsdini yrnmk istyn xalq meydana drd yal Qaraba bizimdir! ar il xb. Baqa arlar da var: Dalq Qaraba oyununda oyunular iki respubli-kann mafiyalar, DTK v Moskvadr, Yaasn demokratiya!, Ayaz Mtl-libov, xalq paralama!, Milli ordu yaradlmasn lngidnlr min lnt! v b. Gltkin ana yenic tikdiyi iki milli bayramz qonaqlara vercyi an gzlyir. izdiham da qonaqlarn glib onlara Qaraba sizindir, srhd dyiil-msindn shbt ola bilmz mjdsi vermsinin intizarndadr. AXC sdrinin mavini sa Qmbrov bildirdi ki, Yeltsin v Nazarbayev Qaraba dynn hqiqtn amaq istyirdilrs grk qabaqca z adamlarn gn-drib respublikadak vziyyti drindn yrnydilr, rsmi ryl yana mxali-ftin, o sradan AXC-nin d fikri il tan olaydlar. Yeltsini xalq sediyi, o, Rusiya xalqn qanuni tmsil etdiyi n onun bizim daxili ilrimiz qarmas btvlkd Azrbaycan v rus xalqlar arasnda mnasibti korlaya bilr. Mitinq qonaqlarn sl niyytini zlrindn yrnmk v xalqn hval-ruhiyysini d onlara yetirmk mqsdi il Sabir Rstmxanl, Arif Mansurov v Viktor Malinovu qonaqlar buraya armaa gndrir. Onlar hl yola dmz-dn qabaq xbr glir ki, qonaqlar bizim tzyiqimizl daha Stepanakert getmkdn l kiblr. sgndr Hmidov Allaha kr edir ki, onlarn plan dyiib, yoxsa uallar Yeltsinl birg Stepanakert girckdilr, qan tklckdi. (Ancaq sonra aydn oldu ki, Yeltsin Stepanakert getdi d, Ermnistan bayra altnda ermnilrl grd d, Azrbaycan tanmayan suveren Dalq Qaraba nmayn-dlrini ilk df mstqil kild danqlara - Minvodya ard da, ua-llar is n Stepanakert yr etmk hvsind oldular, n d bir qarqan incitdilr). Meydana qaydb hrmtli xslr z tutan Arif Mansurov qonaqlarla 10-12 dqiqlik gr haqqnda hesabat verdi: sa Qmbrovun Yeltsin bizim adamdr, lr mitinqdn tr szlrindn vcd gln Rusiya prezidenti xalq iin xmaa qabaqca razlq verib, Nazarbayev is deyib ki, onda grk Yerevanda da mitinq gedk, bu is mslht deyil; bundansa 5 nfrlik nmaynd heyti seib gndrin, grk. Tamerlan Qarayevin ncdntlqini nticsind bu grdnimtinan daha saymamazlq kimi qbul etmyn ktl bu rtl razlad. Nmaynd heyti yaradlanadk respublikadak, Qarabadak vziyytl bal xlar oldu. Slhddin kbrov Naxvan Ali Mclisi sdrinin frma-n il Naxvan Mdafi Komitsinin yaradldn v cbhi Elman Abbaso-vun ona ba tyin edildiyini xbr verdi. Sabir Rstmxanl 3 nfr rus hidin Sovet ttifaq Qhrman ad verdirn, onlara indiydk yas saxlayan Yeltsinin 131 Azrbaycan hidinin mzarlarn indiydk ziyart etmmsini qnad. (Sonradan bilindi ki, Yeltsin hidlr xiyabanna klil gndrmkl kifaytlnib). Yusif Smdolu dedi ki, Milli Ordumuz yaranmaynca Qaraba mslsi hll edilmyck. AXC-nin sdri blfz by Qaraba probleminin yen Moskvadan qzdrldn, orada dinc azrbaycanllar htta vertolyotlarla qranlarn el bu sbbdn czasz buraxldn v problemin hllinin Ermnistann trksilah edilmsindn asl olduunu syldi. blfz by qar-da duran balca mqsdimizin Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin brpas oldu-unu byan etdi. brahim brahimov, Firidun Clilov, Valentina Sergeyeva, Leyla Yunu-sova v b. mxtlif drdlrimizdn dandlar. Xbr yayld ki, dvlt qvvlri camaat Azadlq meydanna yb orada z mitinqini keirmk istyir. Bu soraq mitinq itiraklarn qzblndirdi. Nhayt, qonaqlarla grck 5 nfr myynldirildi: AXC-dn sa Qmbrov, sgndr Hmidov, Pnah Hseynov, Mstqil Sosial-Demokrat Par-tiyasndan Leyla Yunusova v Bak ruslarnn nmayndsi Valentina Sergeyeva. Heyt yaradlmaq rfsind mitinq gln Etibar Mmmdov da mitinq iti-raklarnn arzusu v blfz Elibyin razl il buraya qouldu.

Grn nticlrini axam Azadlq meydannda keirilck mitinqd eitmk istyi il dalan izdihamn irisind, tikdiyi Azrbaycan bayra-n Yeltsin ver bilmyn Gltkin anan da grdm... dalt TAHRZAD. 22 sentyabr 1991. 25 sentyabr 1991. Respublika ictimai-siyasi mrkzi (kemi siyasi maarif evi). Ziyallarn 19 sentyabrdak yncann ard 15.26. Mmmd smayl ar (aparc odur). (Ramiz Rizayevl Abbas Abdulla onun yannda oturub. blfz by, Etibar by v b. da buradadr). 15.29. Sabit Barov: Ziyallarn, yaradclq ittifaqlarnn v b. birliyi ziyallar ictimai-siyasi hrkata clb etmk mqsdi gdr. M-vrti Dyirmi masann sasnamsi hazrlanb (tan edir). Bunun km-yi o olacaq ki, bilcyik respublika ziyallar mumilikd n dnr. Parlament buraxlmaldr. 15.42. Tarixi Cmil Hsnov tklif edir ki, Dyirmi stol Respub-lika Ziyallarnn Siyasi Mzakir Mrkzi, yaxud Respublika Siyasi Mzakir Mrkzi adlandrlsn. 15.50. mam Mustafayev: Azrbaycan Xalq Mslht uras adlansn. (Baqa tkliflr d olur). 15.56. Bxtiyar Vahabzad mam Mustafayevi dstklyir. 15.58. Mnsur lisoy Mslht uras yox, Milli ura yaratma tklif edir. Sabit by ona deyir ki, Milli Mclis seilmlidir, bu yn-caqda olmaz. Parlament buraxlmasa onda bu uran Milli uraya evir-mk olar. 16.03. Mahmud smaylov mam mllimi dstklyir. Arif Hseynov: Dyirmi stollar hmiyytini itirib. Mhmmd Tantkin Hatmi deyir ki, Xalq uras adlansn. Bir qadn camaatn ba-beynini aparr, he bir etiraza qulaq asmr. Axr ki, onu susdura bilirlr. 16.16. Yunus Ouz Sabit byin oxuduu sasnamy tnqidi yanar - lo-yal sasnamdir, mqsd bir ne grdn sonra onu dayanlrmaqdr; el tsvvr yaratmaq istyirlr ki, mxaliftl ziyallarn birliyi var. Demokratik Qvvlrin Siyasi Mrkzini yaratmalyq. 16.18. Mmmd Sleymanl. sasnamy tnqidi mnasibt bslyir - zv olmaa ifahi mraciti, sdart szn bynmir. 16.23. mam Mustafayev z tklifin izahat verir: Milli ura de-ynd baqa qarda xalqlar incik salarq, ancaq Azrbaycan Xalq Mslht uras is hamn hat edir. Bunu yaratmaqdan tr is tkilat komit-sini tsdiqlyk. 16.25. Mlik kii (Milli Qurtulu Partiyasndan): N qdr gzl-mk olar? (Bu da qqra-qqra danr. Camaat l alr ki, ssini kssin). Biz bu gn Xalq Komitsi yaratmalyq. 16.31. Abbas Abdulla: Xalq Mslht urasna trfdar olan olmad. Tkilat yaradaq, adn sonra qoyarq. Hllik adn Demokratik Qvv-lrin Mslht uras qoymaq olar. 16.34. blfz by sz verilir: Bu, AXC-y ks deyil, ksin, AXC-nin istdiyi eydir. Shbt addan getmir, adn nec istyirsiniz qoyun. T-kilat komitsi yaradn. Xalq faciy gedir; ylmsnz, xalq bu bla-dan xarn. DTK xalq paralayr. styirdilr ki, yerliilik yaratsnlar. 16.38. xlar ksilir. Sabit by tkliflr haqqnda danr: Bu qurum konfederativ olmaldr. Qrarlar mcburi deyil. Mqsd ziyalla-rn mvrt orqann yaratmaqdr. i bu ardcllqla grk: 1) vvla, myynldirk - bu mqsdli tkilat yaratmaq grkdir-mi? 2) ad qoyulsun; 3) sasnam sas kimi qbul edilsin; 4) qurumun zyi yaradlsn (ilkin trkibi) - 15 nfr. 16.43. M.smayl tklif edir ki, bir-bir oxuyun, ss qoyaq. 16.45. ksriyyt qurumun yaradlmasn bynir. 3 nfr leyhindir. Sabit by tkilatn tklif olunan adlarn oxuyur (5 ad). Milli uran Mnsur lisoy, Azrbaycan Ziyallarnn Ali Mslht urasn is Ramiz Duyun tklif edir (7 ad olur). Sonra o, tkliflri ss qoymaq istyir. 16.53. Xalid limirzyev soruur ki, biz bura qa qayrmaa glmi-ik, yoxsa gz xarmaa? Biz bura glmiik ki, ziyallar Xalq Cbhsinin trafnda birlsin. (Alqlar). 2 ad ss qoyulsun. Abbas Abdulla 4 ad ss qoyma tklif edir. 16.56. Adlar ss qoyulur:

1) Azrbaycan Xalq Mslht uras - 28 lehin. 2) Azrbaycan Demokratik Qvvlrinin Mslht uras - 70 lehin (ksriyyt). 3) Milli ura - 12 lehin. 4) Azrbaycan Ziyallarnn Ali Mslht uras - 12 lehin. kinci ad qbul olunur. 17.01. Ta Xalisbyli deyir ki, zalda 300 adam var, cmi 70-i ss verib. Ona gr d adlarn he biri kemir. Mlumat verilir ki, zalda 173 nfr itirak edir. Mmmd smayl tklif edir ki, n ox ss toplayan iki ad ss qoyulsun. Hatmi deyir ki, ssvermnin hmiyyti yoxdur - zal tsadfi adamlarla doludur. Dvt-namlilr saylr (Fzail Aamalyev sayr) v yekunladrlr - 102 dvtnam. 17.05. Dvtnamlilrdn kim bu adlara trfdardr? 1) Azrbaycan Xalq Mslht uras - 22 nfr lehin. 2) Azrbaycan Demokratik Qvvlrinin Mslht uras - 81 nfr lehin. 17.08. Sabit by: Ad qbul olunur - Azrbaycan Demokratik Qvvlrinin Mslht uras. nc mrhly atdq - sasnamni sas kim qbul etmk. (Ss qoyulur. Lehin - ksriyyt, leyhin - yoxdur). Drdnc mrhl. Qurumun ilk trkibi (tbbs qrupu): mam Mustafayev, smayl xl, Bxtiyar Vahabzad, Sabir Rstmxanl, Tamerlan Qarayev, Mmmd smayl, Abbas Abdulla, Ramiz Duyun, Sabit Barov, Aamal Sadiq, Leyla Yunusova, Sabir hmdov, Qdrt bdlslimzad, Murtuz lsgrov, Qasm Qasmzad, Ramiz Rizayev. Tklif olunur ki, bu tbbs qrupu bir hftlik yaradlsn, indi onun yenidn seilmsi lazmdr. 17.17. Murtuz lsgrov: Tbbs qrupu 27 nfr olsun. vkt Tayeva deyir ki, bura AXC dar Heytinin zvlri saln-masn. Mahmud smaylov trkib tklif olunur. O is deyir ki, 15 nfr bsdir. Onlar tkilat yaratsnlar, nizamnam v proqram hazrlasnlar. Nsir Aayev qeydiyyatdan kemi partiya v birliklrin nmayndl-rini bura clb etmyi tklif edir. blfz by namizdliyini geri gt-rr. Xalid limirzyev, Tantkin Hatmi, Hmbt Sleymanov, Etibar Mmmdov v b. seilir. Ta Xalisbyli Siz ziyal deyilsiniz. Tprm siz grn i! deyrk hirsli halda zaldan gedir. (O, trkib dmyib). 17.32. gzar qrupun siyahs ss qoyulur. ksriyytl keir, ley-hin v bitrf yoxdur. 17.34. Abbas Abdulla: Qonu Grcstanda arl proses gedir. Qamsa-xurdia ovinistdir. ndi ii o yer yetirib ki, milli-etnik qruplar ara-snda dy gedir. (Sonra o, Azrbaycan Yallar Hrkat adndan Gr-cstan xalqlarna yazlan mktubu - rusca - oxuyur). 17.38. Fzail Aamalyev bu mracitin qti leyhin olur - onlarn z daxili iidir. Abbas Abdulla: Kim istyir, glsin imza atsn. 17.39. Mmmd smayl: Bugnk yncaq ryimizi artd. 17.44. Firidun Smndrov aray verir: Parlamentin buraxlmas, ordunun yaradlmas mexanizmi haqqnda respublika rhbrliyin bu yn-caq adndan mracit edk. (Alqlar). 17.46. Rafiq smaylov: Tkilat bsi televiziyann qabana otu-raq ttil getsin, qoy prezident grsn ki, mam Mustafayev ttil edir. 17.51. Sabit Barov rhbrliy gndriln tlblri oxuyur: 1) dvlt idariliyind ciddi islahatlar aparlsn. Ali Sovet buraxlsn, seki qanunu hazrlansn; 2) yaradlan Dvlt urasna qanunvericilik slahiyyti veril-sin; 3) respublikadak qounlar Dvlt urasna tabe edilsin, milli ordu yaradlsn. 17.59. Xalid limirzyev Qbldki hrbi bazadan danr: Onunla bal xsusi komissiya yaradlsn. Mmmd smayl respublikadak btn hrbi hisslr aid bel qrar xarman vacibliyini bildirir. Tklif-lr qbul olunur. Qurumun nvbti ynca V gn saat 3-d olacaq. 18.08. Qurtarr. A, bu ziyallardan he gzm su imdi - onlar siyastprstdn daha ox riyastprst bnzyirlr... 26 sentyabr 1991. Bugnk Azrbaycan qzetind Balanlmaz cinayt adl geni yazm xb. Redaktor Sabir byin d grlri il st-st ddyndn yazya he l vurmayb. Burada milltimizin v dilimizin minilliklr boyu mvcud olmu trk adnn 1937-d azrbaycanl termini il dyidi-rilmsini mn trk varlnn dmni olan Sovet dvltinin, kommunist partiyasnn, Stalinin balanlmaz cinayti sayram. Onu da gstrirm ki, milltimizin Cnubi Azrbaycandak 20 milyona yaxn byk blm zn rsmi kild trk adlandrr, dilin d trk dili deyir. Bs harada grnb ki, bir

milltin, bir dilin iki ad olsun? Azrbaycanl termini is Azrbaycan xalq mnasnda ox uurludur v onu ilklikdn xarmaq olmaz. 27 sentyabr 1991. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi 100 mindn az adam var. Mn glnd balanmd. 18.35. sa Qmbrov Jeleznovodsk sndinin (kommnikenin) hyata kemmsindn danr. Mdafi Nazirliyinin faliyytsizliyini tnqid edir. 18.39. Yenic hbsdn buraxlan Qurban Mmmdova sz verilir. Hbsd olarkn ona mnvi yardm ednlr, mtbuata minntdarln bildirir. -Qanuna hrmtsizlik gstrilnd zor qvvy minir. Azrbaycan hbsxanalarnda 40-50% gnahsz adam yatr. Hbs dr-glrind ttil komitlri yaradlr, ktlvi aclq tdbirlrin hazr-lq grlr. Deputatlar amnistiya tlb edirlr. Tk-tk buraxmalar haq-qnda camaat arasnda crbcr sz-shbt yaylr. Yatanlarn ksriy-yti gnclrdir. Cinayt etmy csart lazmdr, yatanlarn oxu da c-sartli adamlardr. Mvqqti saxlama kameralarnda dzlmz rait var. SSR hbsxanalarnda 40 min vrmli xst var. Bugnk parlamentin intellektual sviyysi xalq ddy bladan xilas etmy qadir deyil. Bu parlamentin glcyi yoxdur. O, tarix shnsini qansz trk etmlidir. Debil parlamentdir. Qaraba oxdan bizim deyil. 18.56. sa by: Sual verilir ki, kommnikedn narazsnzsa Tamerla-nn itirakna n deyirsiniz? Bu sual T.Qarayev yox, A.Mtllibova ver-mk lazmdr ki, niy son anda msuliyyti mxaliftin stna atd? Hm d onlarn itirak nticsind bu snd Ermnistan n Azrbaycana nisbtn daha zrrli olub. 19.01. Xalid limirzyev: Demokratik qvvlrin dnn tsis formu olub. 300-dn ox ziyal itirak edib. Tlblri: AS buraxlsn, zabit qvvlrimiz Azrbaycana qaytarlsn... Bu grl51 biz Ermnistann DQ-n iin qarmaa slahiyyti olduunu tsdiqldik. 19.11. sgndr Hmidov: Televiziya yalan xd. Biz hftd 50 dqiq vaxt veriblr. Dnn mn, sa by v b. studiyaya getdik, 45 dqiqlik verili kdilr, efir vermdilr. Birinci gn saat 5-d televiziyann qarsna ylmalyq. (A-zad-lq!). 19.15. Qumuq (Tenqlik tkilat) Kamil liyev. (Qurban byi zamin buraxblar, tam yox). 19.18. sa by: Dnyada Rumniya variant var, Grcstan v Qrozn variantlar da. 19.19. een nmayndsi Zlimxan Aslangireyev. 19.20. Zaman qzetinin mxbiri Ylmaz Polad. (Bu yaxnlarda Stepa-nakertd dyln mxbiri srkli alqlarla qarlayrlar). Mn 5 aydr Azrbaycanda yaayram. (Ermnilri pislyir). Onlar z-if olduumuzda arxamzdan vurdular. Dnyann he bir yerind jurnalist-lr toxunmazlar, ancaq ermnilr bunu etdilr. Dnya ssimizi eitsin: biz kimsy dmn deyilik. (xnn so-nunda meydan: a-zad-lq!). 19.25. sa by: Bizi tnqid edirlr ki, Qarabada dydr, siz is y-b sz oyunu oynayrsnz. Bizi mcbur etmyin ki, bu tribunadan hara n gndrdiyinizi deyk. Bizim gcl bamz yoxdur, olsayd Yeltsinl Nazarbayev gln kimi onlarn qabana db Jeleznevodska getmzdi. 19.26. Hac likram: Peymbrimizin bu gn anadan olan gndr. Al-tnc imamn - mam Cfr Sadiqin ad gndr - mtbuat is bunu xbr vermir; ar olsun onlara! Namrd yaamaqdansa kii kimi lmk yaxdr. Ar olsun namrd yaayanlara! 19.35. sa by: Bir il bundan qabaq - ken il 26 sentyabrda Arif Ab-dullayev ldrlb. 19.36. blfz by. Zrdt lizadnin stiqlal qzetind onu tn-qid etmsi il bal Mbariz lizadnin 1951-inci ild Mikayl Rfiliy atd bhtandan danr. Jeleznovodsk sndi zrrlidir. DQ-n yannda Azrbaycan sz ya-zlmayb. Girov gtrnlr qanun (hans qanun?) sasnda czalanacaq. Mos-kvann li var. Elmira Qafarovaya Qarabadak komendant deyib ki, mn siz yox, Baran-nikova52 tabeym. Barannikov Yanvarda xalqmzn qanna batb. Barannikov v aponikov snd imzalanmasa qounu Azrbaycandan xarmaqla hdl-yirlr. KQB-d bzi xslr d onlara xidmt edir. 16-sndak sessiyada prezident and ick, bir ne msl mzakir edilck. gr bir hfty dvlt ordu yaratmasa ordu yaratma AXC z zrin gtrck. (Alqlar). Bu df is hquqi sndlr sasnda yaratmalyq. Hkumt ya ordu yaratsn, ya da istefa versin. Moskvann Tiflis hadislrini Bakda yaratmasna imkan vermyc-yik. Yen d Azrbaycan xalq arasnda snni-ilik mslsini yaymaa a-lrlar. Onlar bir-birinin iind dindir. Biz Avropan zmzdn daha yax tanyrq. Biz 1920-d yarmq qalm Azrbaycan Demokratik Respublikas srini davam etdirmk istyirik.

19.54. sa by: milid Azad Mirzyevi hbs ediblr. Naxvanda ranla danqlar gedir. lk drd avtobus Naxvandan Bakya ranla yola db. I gn saat 5-d AS-in qarsna toplaaq. sas tlb sessiyann a-rlmasdr. Hkumt yen xalq qabaa vermk istyir. Biz is onlar qa-nunlar vermy mcbur edcyik. He bir qvv Azrbaycan xalqnn mbari-zsinin qarsn ala bilmz. 20.01. Uvertra. Yumruqlar. 20.04. Alqlar. sa by bzi kiik elanlar oxuyur. 29 sentyabr 1991. Ada hr meydannda AXC rayon bsinin mitinqi Txminn 3 mindn ox adam var. Lvhlr: AXC Qbl rayon bsi, AXC Mingevir rayon bsi (baqa rayonlarn lvhlri yoxdur). oxlu milli bayraqlar. 14 rayondan (Q-bl, Neftala, Krdmir, Gyay, Ucar, Brd, smayll, Zrdab, Ming-evir, Trtr, Sabirabad, Yevlax, amax, ki) cbhilr toplab. (4 rayondan da sonradan gldi). 16.10. Uvertra alnr. Bakdak kimi burada da yumruqlar qalxr. Bu mitinq Bakdan oxlu adam glib: Pnah Hseynov, Sabit Barov, Sabir Rstmxanl, Qurban Mmmdov, Murtuz lsgrov, Xalid limirzyev, Mdi bdl, sgndr Hmidov, msddin Rhimov, Ellada xanm, Aida Babayeva, Faiq Baxliyev. 16.13. AXC Ada r-n bsi H-nin zv Veyis Mmmdov mitinqi ar. (Hiss olunur ki, glnlr sasn rayonlardandr, adallar azdr). 16.15. ingiz Qniyev qonaqlar tqdim edir. (16.16. qlar sndrdlr. Bir az meqafonla dand. Sonra iq dzldi). (16.20. smaylldan Tahir Krimli glir). (Rayon D-nin risi Cahangir Hseynov da bura gldiyini bildirir v tribunada dayanr). (Qbl cbhilri il yncaq balanmazdan qabaq grb shbt-ldim. Rasim Srkrov ikaytlndi ki, bizi tnqid etmisn). 16.24. Sabir Rstmxanl. (Uzaqdan yerli qadnlar dst il yb baxrlar. Bir ne yerli qadn is qabaqda dayanb. Qalan itiraklar kiilrdir. Aramzda mi-lislr d dayanb). - zeyir byin musiqisi alnanda divar dibind oturanlar var. Bzil-ri is lini belin qoyub bu i bo ey kimi, keib gedsi ey kimi ba-xrlar. Yox, bu mbariz qlbmizdk davam edck. Vaxtil biz deyn szlri sy kimi qbul ednlr indi hmin szl-ri zlri deyirlr. Allah bu xalqa hr ey verib, birc qeyrtli balar vermyib. Cbhnin qsurlar varsa onun sbbkar sizsiniz - birlmirsiniz. Yalnz biz azadla xandan sonra qan tkln cavanlarmz z qanlar-n biz halal edrlr. Biz padahsevn milltik (kinay il). Parlament seilnlr siz ss vermmidiniz? (Yerdn: yox!). (Sabir by Milli Ordudan, torpan kndliy verilmsindn v b. da-nr). 3-nc ildir ki, airliyi d unutmuuq. Vtndasansa grk sngrd olasan. (er deyir zndn: Barmq). 16.42. Bir nfr adal (ad Akif) bir klm sz demk n tribu-naya soxulur. Mhafizilr onu drrlr. (Srxoluu hiss olunur). ingiz Qniyev .Hmidova sz verir. 16.44. .Hmidov adallara blfz byin salamn atdrr. (AXC-nin urunda ald msllrdn danr. KP-ni tnqid edir. Parlamenti qamlayr). - Sabah Bakda keiriln mitinq tcili AS-in fvqlad sessiyasn keirmyi tlb edck. gr keirilmzs parlament binas alnacaq. De-mokratiya xalqa qulluq etmlidir, xalq demokratiyaya yox! Parlament burax-landa yerlrd d sovetlr zlrini buraxmaldr. Bu yaxnlarda prezidentl grnd dedi ki, mn l vercksn? Dedim ki, 23 avqustda mn 3 dubinka vurublar. Gl sn 4 dubinka vurum, l verk. (Glm, alqlar). Trmlrimiz adamlarla doludur. Amnistiya verilmli idi. 5 qpiy gr 5 il i veriblr. 16.53. Xalq deputat Faiq Baxliyev: Parlament buraxlmaldr, nki onlarn qbul etdiklri he bir qrar v qanun ilmir. Bir ild xalqa he n vermyiblr. Yeltsinin li uzandqca qan daha ox tklmkd-dir. Qaraba bizim deyil; onu almalyq. (Qzetimizin fotoqraf Nofl fndiyev qardak binann pnc-rsindn ynca kir). Qarabada Yeltsingilin qarsna ermnilr xarlmd. 16.59. Veyis by. Yerli problemlr toxunur. Mrkz gedn vergi kanallarndan biri dondurulsun (taxl nzrd tutur).

Adada 106 kooperativ var, guya 60- knd tsrrfat il mul-dur. Vergi inspeksiyas olmasa xalqa xeyir ver bilrm. Mn kafeli 13- almam, 15- ver bilrm, ancaq yerli orqanlar mni mcbur edirlr ki, alveri qiymtin satam. (Bunu namlum kooperator deyib). 17.07. Mxalift qzetinin redaktoru Aamal Sadiq. Regional mi-tinqlrin keirilmsini alqlayr. (17.11. q ksilir, yen yanr). - gr siz siyasi hyata fal mdaxil etmsniz tlblriniz yerin yetmyck. (AS-in son sessiyasnda itirakndan, buz stn xm dana deputatlardan danr. Sabirabad qzetinin redaktoru, demokratlarn qat dmni Mmmdaa sayevl grndn sz ar). 17.20. Adal xalq deputat, rayon D-nin risi Cahangir Hsey-nov: lkmizd olan bu 70 illik hakimiyyt bizi pis gn qoyub. Trkiyd Atatrkn mzar stnd oxumuam ki, rfi olmayan baqalarnn ikar olmaldr. Bizim sas problemimiz Dalq Qaraba mslsidir. Mn Azrbaycan xalqn birliy arram. Yerdn sual glib ki, parlamentin buraxlmasna mnasibtiniz? M-nim d olduum parlamentimizin sviyysi aadr. Buraxlsa da, bura-xlmasa da el ilmlidir ki, xalqa gn alasn. 17.26. Murtuz lsgrov: Mn partokratiya vaxtnda Adaa glib xarici siyastl bal sizinl grmm. 20 Yanvardan sonra siyasi icmallqdan imtina etmim. mperiyan 12 bal gcnd zlzl sarsdb, onu ayaq st dikltmk mmkn deyil. (37-nin blalarndan danr). (Trkiy Anayasasn - Konstitusiyasn lind gstrir). Haanadk Moskvadan gndriln konstitusiyalardan, qanunlardan istifad edcyik? Bu parlamenti Azrbaycan xalq semyib. Moskvada ilmkdn tr Azrbaycandan 20 deputat istyirdilr - ayda 2 min manat maala, ancaq de-putat taplmrd. (Ordunu53 Azrbaycana biz armq deyn akademik Tofiq Krlini, latn lifbasna qar xan Mirz brahimovu tnqid edir). Anayasamz yazmal, qbul etmliyik. Mvqeyimiz Xalq Cbhsinin mvqeyin uyundur. (Xsusilmnin hmiyytini Yaponiya hyatndan g-trln faktlarla izah edir. Suverenliyin mahiyytini ar). 17.43. ingiz Qniyev. Bu yaxnlarda yaranan Demokratik Qvvlrin Mslht urasndan danmaq n Xalid limirzyev sz verilir: - Ziyallar tdricn hrkatmza qoulur. Bizdn soruurlar ki, n istyirsiniz? (Sonra bu suala cavab verir). Qaraba ldn vernlri mhkmy vermk lazmdr. (Alqlar). Qarnla he bir millt kii olmayb - bala tannmaq lazmdr. (Hamn Cbhnin bana ylmaa arr). 18.01. Xanm Xlilova (Qadn Hquqlarn Mdafi Cmiyyti). Qa-dnlar hrkata qoulmaa sslyir. Elmira Qafarovan Ada camaat yox, rayon rhbrliyi seib. (Artq qa qaralb, meydanda elektrik lampalar da yanmr. Yalnz tribunann yannda yerd bir lampa iq salr, mn d onun ina yazram). 18.07. ingiz by sz Qurban Mmmdova verir: Mn bu 15 ayda hr gun Ada cbhilrinin yardmn hiss etmim. (Hquqnas kimi hquqla-r nec qorumaqdan danr). Armatur v yaba mharibsin hazrlamalyq! (Alqlar). Qrib-dir ki, tklck qanmz alqlayrq. (Qeyrti qarnnda olan qeyrtsiz-lri tnqid edir). 18.18. Akif adl bayaqk adal sz demk istyir: Bizim qorxaql-mz da limizdn alblar. 20 Yanvarda milyonlarla pul ydlar,54 hara getdi? (Yerdn qqrrlar ki, danma. Fit alrlar. Ssini ksmy alrlar, sonra yen danr). Sz yox, i lazmdr. (Onu drrlr). 18.22. ingiz by: Birinci df deyilir ki, milyonlarla pul ylb. Ylmaybsa yumruqlarnz qaldrn. (Qaldrrlar). 18.23. Tahir Krimli. (Alqlar. Girdiman yurdundan gtirdiyi salam camaata yetirir. Prezidenti tnqid edir). Bu gn biz Azrbaycan n silah buraxmaa hazrq. Hr bir hakim 4 min manat maa verilsin! 18.34. Nazim Hacyev (maliyy bsinin mdiri) aray verir ki, ylan 70 min pul Qayya v baqa blr krlb. 18.35. Mnsur lisoy. 18.39. msddin Rhimov (AXC NTK-dan). Pul ylmasndan dan-r. 18.50. Mdi bdl: lin be barma da bir deyil. Bayaq danan o-lan (puldan) balaca barmaqdan hesab edin. (Fatih verir). 18.56. Mn - .T. 19.02. Atam rif Tahirli. Qarabaa aid erini oxuyur. (Alqlar).

19.09. Sbhi brahimov. (Mstntiq. z dmdir. Qarabadak iindn danr. Rayonlardan glnlr yava-yava gedirlr). - Bli, rvt almq, ancaq bizi bu sistem mcbur edib. (On df-lrc deyir ki, mn Qarabaa gednd syldilr ki, snin ban xarabdr. Aran qatr. Yerdn etirazlara baxmr). 19.22. ingiz by mitinqin qazn qiymtinin 15 df - 1.500% artrl-masna etiraz edn qrarn oxuyur. Qaz vvlki qiymtlrl dmy a-rr. (Nazirlr Kabinetinin bu qrar 1 oktyabrdan qvvy minir). 19.29. Veyis by. Mitinqin byanatn oxuyur (parlament, Qaraba, Mil-li Ordunun yaradlmasnn srtlndirilmsi v b. haqqnda. Neft lampa-snn inda oxuyur). 19.34. Asaqqal licabbar. Qaz haqqnda dand. Dedi ki, bizimki-lr Ermnistan v Grcstanda qaz sata bilmdiklrin gr pulunu xalqdan almaq istyirlr. 19.37. Zlf by smayll (Milli Qurtulu Partiyasndan. Hatmi-nin adndan danr): Milli Qurtulu Partiyasnn narodn opoleniye dstlri yaradlr. lk dstlr Qarabaa gndrilib. (Mniml shbtin-d dedi ki, 50 nfr gndrilib). 19.43. Uvertra alnr. Yumruqlar. Dalma. 30 sentyabr 1991. Ali Sovetin qars. AXC-nin mitinqi arlar: Dalq Qaraba problemi he bir dvltl mzakir olunma-maldr!, Rdd olsun xalqa yad Ali Sovet!, Ayaz Mtllibov, xalq parala-ma!, Down witt masked kommunist mafia!,55 Referendum - 75%, prezident sekilri - 98,5% a yalandr, Grcstan variantn istmirsinizs Ali Soveti buraxn!, Qarabada tkln qanlarn msuliyyti Ayaz Mtllibovun zrin dr v b. 17.42. sa by mitinqi ar. Deyir ki, tlbimiz tcili nvbdnknar sessiya armaqdr. Meydanda txminn 70-80 min adam var. Moskva mehmanxanasnn qar-s, hidlr xiyabanndan mehmanxanann yuxarsnadk adamla dolub. Ali Sovetin binasnn yuxarsnda xeyli milis man v avtobusu (ii dolu) dayanb. Milislr llrind dynk durublar. Tribunaya hr iki girii d oxlu milis ksib. Yqin ki, binann ii d milisl doludur. Tribunada jurnalistlrdn savay, AXC fallarndan S.Rstmxan-l, P.Hseynov, T.Qasmov, .Hmidov, F.Clilov, E.Mmmdov (cbhi olmasa da) Fhmin, F.Baxliyev, ziyallardan X.limirzyev, B.Mmm-dov (Aydnln redaktoru) v b. dayanb. sa by: Cessiyadan baqa ikinci tlbimiz: bu mitinq haqqnda tele-viziyada obyektiv mlumat verilsin. 17.56. Sabir Rstmxanl: Milis iilri xalqn trfin kemy hazrdr. (Alqlar). 350 deputatn, demk olar ki, hams komissiya zv-dr, ancaq ilri yoxdur. Qanunlar Moskvadan glir, burada trcm edilir. 200 mindn ox didrgin AS gn alaya bilmir. Evlrini llrindn alblar.Litva AS sessiyasnda hmi maarifilik ii aparlb, dnya-da, lkd, respublikada vziyytlr thlil edilib. Bizim AS balar savadsz, lyaqtsizdir, xalq iin xmaa zlri yoxdur. Onlarn z fi-kirlri yoxur. lmyn bu AS buraxlmaldr. Keid dvr n ilk orqan yaradlmaldr. 18.08. sa by: Mlumat var ki, sah mvkkillri evlri gzib camaa-t bura ymaq istyirlr. Txribatlar var, ancaq he n ed bilmyiblr. Dnn prezident frman il yaradlan respublika Mdafi uras haqqnda AXC-nin ryi barsind mlumat vercyik. (Oxuyur). Hmin u-rann yaradlmasndan AXC-nin xbri olmayb. 18.12. AXC sdrinin mavini Tofiq Qasmov: Xalqmzn balca mslsi DQ-da v srhd rayonlarnda vziyytin nizama salnmasdr. Azrbaycan 70 ild ttifaqa hr il znn xrcliyindn 2 milyard manatdan ox xeyir verib. ndi is deyir ki, orduya xrcimiz yoxdur. Ali Sovetin 200 nfrdn oxu raykom v inzibati aparatn iilridir. Ona gr d Azr-baycan qanunvericilik sahsind n gerid qalanlardandr. AS indiydk bazar iqtisadiyyatna kemk n he n etmyib, he bir qanun qbul etmyib. Elan olunmu mstqillik d ba aldatmaq ndr. 90%-i kommunist olan AS buraxlmaldr! Mdafi Nazirliyi elan olunduu gndn sfrbrlik etmli idi, halbuki zn indiydk yer axtarr, ii axtarr. Bu gn knlllrin siyahlarn cbhd hazrlamaq olar. O siyahlar biz AS-, Mdafi Nazirliyin ver bilrik. 18.21 Etibar Mmmdov. Dnn yaradlan Mdafi uras 1990-nc ild yaradlan Milli Mdafi urasnn (MM-nn) qanuni davamdr. O vaxt o, qeyri-qanuni hesab olunurdu. Bu df biz qanuni yolla kemyi qrara aldq. Sizin tzyiqinizl, bizim tkidimizl bu ura yaradld, preziden-ti d ora saldq ki, sonradan yaxasn qraa kmsin. Tutulsaq hammz bir yerd tutulaq. (Glm). Bu ura Azrbaycann mdafisind tam sla-hiyyt malikdir. (Alqlar). DN d, DTK da bu urann

nzarti altnda ilyck. Yaxn gnlrd sfrbrlik elan edcyik. Azrbaycandan qraa sgr getmy qoymayacaq. Mdafi urasna iqtisadi sfrbrlik apar-maq slahiyyti d verilib. (Yerdn M-na salnan Etibar Mmmdov, Tahir liyev v Rhim Qazyevin hans adla Cbhni tmsil etdiklri soruulur). Mn tkilati chtdn AXC-dn xsam da sravi baxmdan AXC-nin zvym. Tahir liyev Cbhnin zv deyil? Rhim Qazyev Cbhnin zv deyil? Mn d AS-in buraxlmasnn trfdaryam. Mxaliftl preziden-tin razl sasnda Milli ura yaradlmaldr. 18.33. Fzail Aamalyev. (18.34. Mikrofon ksilir. 18.40-da brpa olunur). - Biz burada fasilsiz mitinqlr kemliyik. Lazm gls geclr d burada qalmalyq. Qaraba mslsind konkret i grlmlidir. Yeni yaradlan Milli Mdafi uras da yqin ki, myyn i grck. Yeltsin d Primakovun taydr. Niftal Qocayev (Qaqnlar Cmiyytinin sdri) ev mafiyasnn mari-onetkasdr. 18.47. Fhmin Hacyev: Qaraba haqqnda kommnike Azrbaycan xalq-na xyantdir. Bu yaranan ura (Milli Mdafi uras) Azrbaycanda Gr-cstan vziyytinin yaranmasnn aradan gtrlmsin sbb olar. Milli barq n Heydr liyev d buraya salnmaldr. 18.49. Mhmmdi kndindn Mdi Vaqif. (sgr atas kimi dan-r. Oluna ar glib): Milli Ordumuz olmaynca oul vern deyilm. 18.55. AXC analitik mrkzinin rhbri Pnah Hseynov: Binan tut-maq (AS) he n vermz. Televiziyan tutmaq da hminin. Biz istsydik 8 sentyabrda qarqlq salb Bakda sekini pozardq. Yeltsin glnd d hminin. Ancaq biz gman etdik ki, prezident bunu baa dr. Mtllibov hm AXC-dn qorxur, hm d AS-dki qurdlardan. Orucov, Qafarova aq deyirdilr ki, AS buraxlanda Mtllibov bizi atacaq. Yanvarqaba vziyyt indi yen d tkrar olunur. Ancaq onda ermni ta-lan vard, indi rus talan ola bilr. Mtllibov onda da MM-ni kuri-rovat elyirdi, indi d edir. Onun aqibtinin tkrar olunmasna yol ver bilmrik. (19.09. Mikrofon ksilir, dzlir). Bel qrar vard ki, fasilsiz mitinq keirk. Ancaq txir saldq, nki prezident yoxdur, Qazaxstana gedib, 3-nd glck. O olmasa AS d arlmayacaq. Ayn 5-indn gec olmayaraq vaxt myyn etmliyik ki, mi-tinqimiz balasn. Bu, axrnc hdd olacaq. 20 Yanvarn tkrarn istmiriks mhm qrarlarn qbulunu bir hfty etmliyik. 19. 05. sa by. (Yerdn sgndri istyirlr, sa by deyir ki, sgn-drsiz mitinq olar?). Respublika rhbrliyi randan kemkl Naxvana yk aparlmasna maneilik edir. Mbariz edn rhbrlr56 z kimlrini xalqn iin keirmmlidirlr. Xbr glib ki, hrbi hisslrdn silah gizlinc aparlr. Biz buna respublika rhbrliyi vasitsi il tsir etmy alacaq. 19.13. sgndr Hmidov: AS-i n prezident buraxacaq, n d zlri - onu biz buraxdrmalyq. Silahn getmmsi n d dmiryolu ttil etmlidir. Televiziya alnmaldrm? (Yerdn: Bli). Prezidentin xalqa addm atmas da cfngiyatdr. Radikal addmlar atlmaldr. nc gn bura qadnlar glmsin. Yax cavanlarmz var. Hrbi-lrimizi dvt edirik. Milisin 70%-i sz verib ki, xalqa silah iltmy-ck. Moskvada A evi mdafi ednlr d nc gn bura glsinlr. 19.18. sa by: Azrbaycanda hakimiyyt xalqn lin keck. Yaasn azad v mstqil Azrbaycan! (Srkli alqlar). 19.19. sa by: Hiss olunur ki, getmk istmirsiniz. Bunu nc gn saxlayn. (Camaat dalr). 2 oktyabr 1991. Ali Sovetin qars. AXC-nin mitinqi 12.00. 20 mindn ox adam var. Mn gecikib glmim. Mitinqi sa by ab, mlumat verib, sonra Xlil Rza sz alb. nnvi xn edirdi. 12.10. sa by. 12.11. Ta Xalisbyli. Xalqn yox, stolun yolunda zn fda edn El-mira Qafarovan tnqid edir. (Gn adamlarn beynini deir, ona gr d mitinqilrin bir oxu hidlr xiyaban trfd aaclarn klgsin yb. Meydanda duran-lar balarna qzet tutub, kaz papaq qoyub. oxlu milis var). -Parlament buraxlmaldr. Birlik! Birlik! 12.21. sa by: Dnn gnorta AS rhbrliyi57 bizi shbt dvt edib. sgndr by, Pnah by, mn onlarla grdk. Dedilr ki, tkliflriniz varsa verin komissiyalara tapraq, mzakir

edk, sonra qrar xaraq. (Glm). Dedik ki, indiydk verdiyimiz he bir tklif komissiyalardan cavab almamq, indi versk n vaxt cavab alarq? Sonra qorxa-qorxa sorudular ki, sabah AS binasn, televiziyan alacaqsnzm? Dedik ki, hllik mddtsiz mitinq keirik v hllik AS-i, televiziyan almaq n Cbh rhbrliyinin qrar yoxdur. Mmmd Murad bildirib ki, sa Qmbrov Azadlq qzetind mnim haqqmda yazd szlr gr zr istyck. Ancaq istr Mmmd Murad, istrs prezident onu qoyduuna gr zr istmlidir. Bu gn televiziyann Gnclik redaksiyas ttil balayb. ndic televiziya qllsinin stn rngli bayramz sancld. (12.16.). (Ham yuxar - qlly boylanr). 12.27. Pnah Hseynov: Biz istyirik ki, ayn 8-indk AS buraxlsn. Hmin gn SSR AS-nin sessiyas olacaq. Sessiyada itirak n Vzirov v Polyaniko da daxil olan deputat qrupu yaradlb. Biz niy getmliyik? styirik ki, AS buraxlandan sonra oraya mahidilrimizi gndrk. Dnnki shbtdn sonra myus olduq. Xsusn sdr he n baa d-mr. Onlar hrd qarqlq salmaa umud edirlr. OMON-u da bura ondan tr gtiriblr. gr biz dalsaq (AS-i armadan) bu mrhlni uduzacaq. Grk Mtllibov sabah buraya glnd burada 50-60 min adam grsn, mcbur olub sessiyan armaa frman versin. Ermnilrin qarsna xalq qvvlrini (narodn opoleniye) xar-maqla ordunun yaradlmasn lngitmk istyirlr. gr AS rhbrliyinin proqram varsa glib burada x etsinlr, yoxdursa rdd olub xb getsinlr. Sbrimizin hddi var, onun tkndiyi an glib atb.Ali Sovetin iki rhbri (Elmira Qafarova, Telman Orucov) htta dvlt evriliin d getmy hazrdrlar. Televiziya tlblrimizi vermli, mitinqi translyasiya etmlidir. Onsuz da, bu gn 21.15-d biz televiziyada sz verilmlidir, ancaq yqin ki, ksib brbad hala salacaqlar. 12.39. Mnsur lisoy (lind sa axsaya-axsaya mikrofona gedir): hidlrimizin mzar stnd 20 Yanvar sz yazlmayb. Yaasn azadlq! Yaasn Azrbaycan! 12.45. sa by: XC Mdafi urasna mnasibt bildirmyib. Qazn v taksinin qiymti qalxb. 12.47. Xrdalan taksi parknn nmayndsi Frman by sz alr (burada ttil gedir): Bu qiymtlrin qalxmas il bal iki gndr ki, bizim qarajdan bir nfr d i xmr. (Baqa parklara mracit etdi ki, onlar da ttil etsinlr). 12.49. Tamerlan Qarayev sz verilnd alqlar qopur. - zizlrim! Bu gn havann isti olmasna baxmayaraq iimiz kmk n buraya yldnza gr qarnzda ba yirm. Sessiya tcili arlmaldr. 8-ind SSR AS-nin sessiyas olacaq. Azrbaycan AS RH-nin qrar il oraya gedck nmaynd heyti hazrla-nb. Onun buna slahiyyti yoxdur. ttifaq Sovetin gedck 5 nfrdn 4- fhldir, balar Polyanikodur. Gr Azrbaycan xalqn kim tmsil edck? gr bel olsa mn bu binada (AS) ilynlri d ttil araca-am. Ora mahidilri gndrib sonra qrar xararq. AS-in buraxlmas btn mxaliftin, o cmldn mnim d tlbim-dir. Onun buraxlmas mexanizmini d hazrlamq. istiqamt var: 1) Dalq Qaraba; 2) mstqillik haqqnda qrarlar; 3) xalqn vziyytinin yaxladrlmas. Camaatn gzn kl frmk n 30-40 qanun layihsi hazrlayblar. Onlar kaz zrind qalacaq. Yolumuzdan axradk kilmycyik. Milli Ordu yaradlmaldr. AXC Mclisinin, AXC sdrinin imzas olmdan he bir tdbir l at-mayn, rsmi qrarsz grln hr bir tdbir dmnilikdir, xyantdir. Ayq olmalyq. Tutduumuz yoldan kilmycyik. 12.59. sa by: Yerdn mktub glib ki, xalqn sbri tknib, axrda meydanda tk qalacaqsnz; televiziyan almaq lazmdr (yerdn alqlar). Biz sizin zminiz inanrq, ancaq sizin d bizim qtiyytimiz bh etmy sasnz yoxdur. Biz inanmadmz eylr getmycyik, hr add-m yz df lb-biirik. Mnni Sxavt Mmmdov rhmt gedib. O hmi xalqla bir yerd olub. Onun xatirsini bir dqiqlik yad edk. (Bayraqlar endirilir, oturan-lar ayaa qalxr). 13.03. Abbas Abdulla: Bylr, bayanlar, qardalar, baclar, hamnz rkdn, candan salamlayram! (Jeleznovodsk kommnikesini tnqid edir). Ayn 1-ind atma ksi-lck, bu yandan da Mdafi uras adl bir ey yaradlr. Mdafi na-ziri xst, asmatik adam qoyulur, o is zn bina axtarmaqla muldur. Trkiy il bal oyun gedir. Rsmi dvlt sviyysind mqavillr balanmr. 20 gndn oxdur ki, Naxvana qatar ilmir, ancaq Yerevan susur, Moskva susur, nki bizim

prezidentimizin d iirak il ssenari yaz-lb. Qamsaxurdia xarici lk casusu xb. Azrbaycan rhbrliyi d bizd Grcstan vziyyti yaratmaa alr. Bizim milltin generaldan ox sgr ehtiyac var. 13.12. sa by: Milislrdn tklif var ki, niy SSR-nin gerbini pa-pamzda dayrq? O, milis iilrinin zndn asldr. 13.14. smayl xl: Azrbaycan xalqn byk siyasi burulana sa-lblar. Kk ox uzaa gedir; Teter, Bua, Mitterana, Qorbaova gedir. Bura Yeltsini d lav edirm. Onlar bri iki yer blblr: mslman v xristian dnyasna. ran dirldi, onu mhv etdilr. raq dirldi, onu mhv etdilr. n-di nvb trk dnyasndadr. Baxn, kim ruslarn tyindn yapb? M-slman respublikalar! Qaraba mslsind hmi umudlu olmuam. Bizim guya Mdafi Na-zirliyimiz, Mdafi uramz yaradlb. Onlar birldirmk grkdir. Ali Sovetin dyidirilmsi qarmzdak msllrdndir. Sessiya 8-indk arlmaldr. Bizim birliyimizi paralamaq istynlr var. 13.25. Mirzhseyn (AXC qrargahndan) quru aclq (su immkl) elan edib. 13.27. Stasenko. (Azrbaycanca balayb rusca davam etdirir): Mn Gy-ayda doulmuam, Azrbaycan he yer dyimrm. (Ruslara mracit edir, ancaq meydanda he bir rus gz dymir. mumiyytl, nahar vaxt olduuna gr camaat xeyli seyrklib, 2-3 min nfr qalb). 13.30. sa by ingiz Qniyev sz verir. (29 sentyabr Ada mitinqindn danr, mitinqin qtnamsini oxuyur. Elmira Qafarovann Adadan qanunsuz seilmsinin tarixsini dan-r. Bildirir ki, he ksi sekiy qoymayblar, blletenlrin hamsn zlri salblar). 13.39. Moskvada A evi mdafi edn Nizami Musayev58 sz verilir:Azadlq dstsinin dylri sizin aranzdadr. Hazr g-liblr, nec lazmsa gliblr. (Alqlar). Bizim dylrin lind ya-l bayraqlar olacaq. Lazm glnd, onlarla i grnd onlara qulaq asn. Biz hr bir tdbir hazrq. (Milislr z tutdu ki, siz d, biz d azrbay-canlyq). Lazm glnd bu bina da, o bina da, Azrbaycan da bizim olacaq. 13.44. sgndr Hmidov. (hidlr xiyaban trfd dayananlar da meydana axr): Bu gn bu meydan trk etmmliyik. Saat 5-dk fasil olacaq. 5-d qti tdbir grlck. Binann iind milislrin yksk rh-brliyi arasnda trddd gedir, az hisssi zor ttbiq etmk istyir. 13.47. Milis iisi (serjant Zaman Axundov, axund nvsidir) dan-r: zm xal qazanmaq mqsdi il glmmim. (Azrbaycan hkumtini tnqid edir). Dynk gcn xalq idar etmk olmaz. Sizi milis qar qoymaq dz deyil. (Milislr onun xna diqqtl qulaq asrlar).Cbh Naxvanda demokratik hrkat n il qoruyur? Azrbaycan hkumti ne ildir Dalq Qaraba blokadaya ala bilmir, ancaq indi Naxvan blokada-ya alb. Mnim paqon qardalarm! Siz cinaytkar mr verils ona itat etmmy arram! Bu Ali Sovet QKP-dir, fvqlad vziyytd yara-dlb. Qti addmlar atmaq vaxt atb. Bu addmlar bir-birimiz qar olmamaldr. Bir-birimizi eidk! (xnn sonunda Gltkin ana onu pd). 13.59. sa by milis qardamza qeyrtli xna gr minntdarlq edir v fasily xldn bildirir. SAAT 17-YDK FASL Polyanikonun rhbrliyi il hrsi 20 mindn 6 BTR ermnilr verilib (bir milis serjant dedi); ermnilr ayn 14-nd Goranboyda istifad ediblr o silahdan. 17.20. Fasildn sonra mitinq hl balamayb. Mn lyazmalar nsti-tutundan xb Hsn Seyidbyli ksindn tolleybusla gldim. Moskva mehmanxanasnn yannda dalbadal 12 milis man (adamtutan) grdm. AS-l mehmanxanann arasnda is ikisi milisl, biri mlki paltarl adamlarla dolu 3 PAZ avtobusu durub (gnorta onlar yox idi). Grnr, camaat datmaq qrarladrlb. AS binas qarsnda duran milisl-rin d say bir ne df artrlb. Binann qaps azn bir crg, meydanadan binaya qalxan pillkan is baqa crg ksib (gnorta bunlar da yox idi). Ancaq milislrd dynklr tk-tkdr. Milis 450-500 nfr-dir. Meydanda adam azdr (20 min olar). Grnr, vziyytin mrkkbl-cyini nzr alb glmyiblr. Qadnlar azdr (glnlr d giri pill-kanlarnda oturublar). 17.31. sa by mitinqi ar: Bu gn he bir bina tutmayacaq. (Mn AS binasnn yann doladm. Bina il di poliklinikas arasndak yolda da oxlu milis manlar, suspn manlar dayanb). Ali Sovetl prezident arasnda qardurma mahid olunur. Bir-biriniz qar diqqtli olun. AS-i, televiziyan tutmaa hr hans a-r dvlt xadimlrinin iidir. Bizim mitinq fasilsizdir. stniln adam x ed bilr, z par-tiyasnn mvqeyini izah ed bilr. Tkrar shbtlr d ged bilr. Gec d burada qalacaq. 17.41. Firidun Clilov. (17.42. Yuxardan - AS-in binasndan xan rus sgrlrini gtirib milislrin arasnda bir crg dzrlr. Grnmsinlr dey onlar yerd oturdurlar. Camaat fit basr. 17.44-d AS binasndan bir

dst d sgr xb ikinci bir crg dayanr. Fit ssi gy qalxr. sa by deyir ki, bun-lar sizi qzdrmaq, sbildirmk ndr. Htta Moskvadan OMONu da arblar. Sakit olaq). Firidun by Ali Soveti itahla tnqid etmyinddir. 17.51. Nrmin bala Yaa, ey sevgili millt, yaa, var ol! erini zbr sylyir. Sa lind mikrofon tutub, sol lini yumruqlayb yuxar qaldrb. Meydan da onu yumruqlu llrl dinlyir! (Alqlar). Sonra Azrbaycann himnini oxuyur. Meydan da ona qoulub xorla oxuyur. Yorulmu yumruunu arada dyiir. (Alqlar). 17.54. sa by: A-zad-lq!. (Meydan: srkli a-zad-lq!). Xalq birliyi-nin qarsn he ks ala bilmz. Milisi, OMONu bura gtirmkl sb-lrimizl oynamaq istyirlr. Kimin sblri mhkmdirs o da udacaq. 17.56. Xalq deputat Arif Hacyev. (Camaat meydanda getdikc oxalr. Artq mehmanxana il AS-in qars tam dolub. sgrlrin iind grdym mayor dedi ki, alayn risi - familiyasn bildirmdi - Bilcridn, 5456 nmrli hrbi hissdn glib. Azrbaycanca danrlar, mqsdlri milislrinki il eynidir).59 18.08. Mnsur lisoy danr. (Mn mayordan sorudum ki, mr olsa camaat dycksinizmi? Cavab verdi ki, qayda pozulsa, h). 20 Yanvar hadislrin qiymt verilmyib - siyasi qiymt. (Hrriyyt qzetinin Azrbaycan mxbiri Rhbr Birli il gr-dm. Deyir ki, Tiflisdn glirm. Xalq iki yer blnb - yars Qamsa-xurdiann, yars mxaliftin trfdardr. Mxalift 3 yer blnb. Ancaq grc ad glnd ham mumi mnafed birlir). Mnsur lisoy: Maddi srvtlrimiz yen gec-gndz Rusiyaya axr. (O, prezident Mtllibovu ox kskin ifadlrl tnqid edir). 18.21. Mdi bdl: Xalq Cbhsinin dediklrin ml edk. 18.27. Trk jurnalisti Ylmaz Polad danr. (Onun x camaat hrkt gtirir, htta milislri d. Bu arada zaqatalal deputat Arif Hacyevl shbt etdim. Mnim Azrbaycan qze-tindki mqalmdn razln bildirdi. Zaqatalada milli mnasibtl-rin nisbtn qaydasnda olduunu syldi. Bzi adamlarn dann qeyd etmdim. sa by blfz byin niy son mitinqlr glmdiyinin sbbini soruanlara izah etdi ki, o, xstdir). 18.40. Deputat Faiq Baxliyev: Bu parlament buraxlmaldr! (Arif Hacyev danr ki, Mtllibov Qarabada - Stepanakertd olanda tk qalb. Qorxudan yilibmi. Bu Faiq Baxliyev onun qolundan tutub deyib ki, Ayaz mllim, kii kimi otur, zn kii kimi apar. Faiq d danrd ki, biz Qarabada Mtllibovu yox, Azrbaycan prezidentini qorumuuq). Ermnilri Qarabadan qovmalyq! (Yuxar tribunann qarsnda artq xeyli adam - txminn 200 nfr var. Aada is meydan tamam dolub). 18.50. sa by: Txribat ssenarisi bel imi ki, qrn trdilck, sonra sgndr Hmidovla mni hbs edib mslni hll edcklr. Alma-Ataya xbr veriblr60 ki, xalq televiziyaya hcum etmk istyir, biz d tdbir grcyik. Prezident is deyib ki, mn glndk bu oyunlar dayandrn. lav mlumat var ki, Mtllibov artq Bakdadr. 18.53. Qara Yanvar cmiyytinin zv Cmil Hacyev: Biz, Azrbaycan yarallar AXC il bir yerdyik. Azadlmz urunda qan tkmy d ha-zrq. 18.54. Tofiq Qasmov: Bizim nyimiz lazmdr o binan tutmaq, tele-viziyan tutmaq? Mqsdimiz demokratik yolla parlament semkdir. Zaman, tarix bizim xeyrimiz ilyir. Obyektiv olaraq tlbimizi yerin yetirmy mcbur olacaqlar. Parlament d buraxlacaq, mstqilliyimiz d brpa olu-nacaq. Yegan tlbimiz: Ayn 8-indk fvqlad sessiya arlsn, Milli ura yaradlsn. Mn minm ki, biz qalib glcyik. 19.08. Mdi Vaqif. (Ondan sonra kims dand). 19.29. sgndr Hmidov: Mn iki df x edcym - bir indi, bir d mqam glnd. ndi hidlr xiyabannda bir dst gzir fitn-karlq hazrlamaq n. Televiziyann yannda da bir dst var. Mndn solda olan milislr 5 metr dala kilsin. 23 avqustda da bel balad. Bu gec mqsdimiz atacaq. Polyanikonun mri il 80 nfrlik rus OMON-u buradadr. He ksdn qorxmuruq. Mn demokratiya trfda-ryam, ancaq xalqa lazm olsa demokratiyan ayaqlarm altna salmaa haz-ram. Biz hazr glmiik, ancaq mn qan trfdar deyilm. Dalb getmk istyn yoldaarma deyirm ki, gzlsinlr. Bu gec Azrbaycann taleyi hll olunur. 19.36. sa by: Bzi adamlar ciblrin da doldurub, hrd man-larn, evlrin lrini qrmaq istyir. Bunun qars alnmaldr. sgndr by biz hazrq dedi. Bizim silahmz birliyimizddir. 19.37. Yunus Ouz. Trklk mvzusunda danr.

19.43. Tovuz cbhisi, sonra baqas sz alr. (Camaat yava-yava seyrklir; sas sbb budur ki, ayaq stnd da-yanmaqdan oxlar yorulub). 19.53. 20 Yanvar hadislrinin itiraks, II drcli lil Arif by. (Dedilr ki, rizsini geri gtrsn, ona soyuducu verk). 19.57. smayl xl. (Bilcri sgrlri artq ayaa qalxb; ksriyytinin lind dynk). 20.03. Sabir Rstmxanl: Mn danmaq istmirm, sa by zorla sz verib. Mn vziyyt aydn olmayan yerd danmaq istmirm. Bu gn d 20 Yanvar rfsindki durum mahid olunur. Bu gn qlby yolumuz du-manl olsa da var. Mn el glir ki, yaxn gnlrd parlament buraxlacaq. Birliyimiz olsa bu gn Azrbaycann azadl n gzl rait var. (20.08. Tamerlan Qarayev AS binasndan xb tribunaya dr. N x-br gtirir grsn? Sabir by Barmq erini sylyir). claflarla, millt xyant ednlrl bara bilmrik! Yaasn xalqmz! 20.04. sa by: 3 hftdir zrgrlr ttil edirlr. Onlarn haql t-lblri dnilmir. 20.16. Tamerlan Qarayev: AS RH qanunsuz olaraq SSR AS sessiyasna nmayndlik hazrlamd. Mn tcili Bakya qaytm Azrbaycan pre-zidenti il AXC rhbrliyinin razlna sasn danq apardm. Nticlri: 1) Azrbaycan nmayndliyi sessiyaya getmyck. 2-3 ma-hidi gedck. 2) Gn sabah mxaliftin rhbrlri il danqlar aparlsn. Parlamentin buraxlmasna, islahatlar keirilmsin v ba-qalarna prezident hazrdr. Biz tutduumuz yoldan kilmycyik! 20.21. sa by. (AXC sdrinin mavinlri sgndr byi v Tofiq byi buraya dvt edir). Onlarla mslhtlndn sonra qrarmz deycyik. Bugnk yncamzn nticsi o oldu ki: 1) Azrbaycan nmaynd-liyi Moskvaya getmyck. 2) Sabah prezidentl ciddi shbt olacaq. 3) Bu gn televiziyada 45 dqiqlik xmz var. Bu gn burada qalmamz sabahk danqlara mane ola bilr. V gn Azadlq meydannda saat 5-d grndk! Orada danqlarn nticsini deycyik. 20.25. Nrmin (Jal) bala himni oxuyur - camaatla birg. Milislr d camaata yuxardan baxr. Yumruqlarn qaldrmadqlarna gr onlar aadan syrlr. 20.27. Mitinq dalr. 4 oktyabr 1991. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi Adam hr dfkindn azdr - 80-90 min nfr olar. 17.35. Uvertra. Tribunada: .Qmbrov, P.Hseynov. V.yyubov, B.Vahabzad, X.Rza, F.Smndrov v b. Nriman miml glmim. O, ilk dfdir Bakda mitinqd olur. 17.40. sa by ar: Sraagn Rumniya variant rfsind idik.61 Rhbrlik gzt getmyi bacard. (Prezidentl dnnki gr haqqnda dand). Gr hl d davam edir. Mxaliftin tlblrindn biri d AS sessiyasnn arlmas-dr. Ayn 7-sind keirmy razlq ld olundu. Sonra deyildi ki, 8-ind keir bilrik. Bunu msbt addm kimi qbul etdik. Sessiya n tlblr: 1) Milli Ordunun yaradlmasnn srtlndi-rilmsi. 2) Azrbaycann dvlt mstqilliyinin brpas. Bu msly A.M-tllibov razln bildirdi. 3) Mvcud parlamentin buraxlmas. Bu haq-da uzun diskussiya getdi. Brabrlik sasnda (50+50) mvqqti Milli Mclis yaradlacaq. Danqda baqa msllr d toxunuldu, xsusn iqtisadi msll-r. Hr ey hakimiyytdn, kimin hakimiyytd olmasndan asl olacaq. Ali Sovetin qarsndak mitinq Mtllibovu qorxudub. Danqlar AS-in sessiyasnadk davam edck. 17.57. Ramiz Duyun (Demokratik Ziyallarn Mslht uras adndan. Parlamenti tnqid etdi. DZM-nn byanatn oxudu. znn bir erini dedi). 18.07. sa by: Ramiz by polkovnikdir. Daha bir siyasi mhbusu azad ediblr. 18.08. Cmalddin hmdov (Adamn Qrvnd kndindn). xn oxuyur. 18.09. Bxtiyar Vahabzad (alqlar): Bel millti olan xalq baslma-yacaq. Yava-yava sl mqsdimiz doru gedirik. Biz ermnilrin cavab-n ver bilrik. Mn il yarm qabaq ordu yaratma tklif etdim. Onda in-diki nazir Bradl buna qar xd. Biz bel nazir lazm deyil, biz milli qeyrtli nazir grkdir! (Alqlar). Yaxdr ki, qardurma yava-yava ziflyir. Sizi bir az dzmy arram. 18.14. sa by.

18.14. Astafadan cbhi Vasif by. (Astafada cbhilrin tqib edilmlrindn danr). Emil Hsnovu (mainist) idn xarblar. 18.19. Pnah Hseynov: Biz tez-tez deyirlr, yazrlar ki, mxtlif arlar yerin yetirmirsiniz. Deyirlr ki, ayn 8-ind dediyinizi etmsniz sizi kommunistlr qatacaq. Sraagn biz qar mlli-bal tdbir hazrlanbm. KQP variant ttbiq etmk istyiblr. Yen d qan tkb hakimiyyt glmk istynlr var. Biz grnd prezident dedik ki, n sni biz inanmaa a-rrq, n d biz sn inanrq. Ancaq vziyytin msuliyytini drk et-mk grkdir. Prezident bzi araylar verdi. Yanvaradk taxl var. Ya da vd edirlr. Bu is onda mmkndr ki, Azrbaycanda siyasi sabitlik olsun. Permd v baqa yerlrd aclq syanlar balayb. Yalnz ciddi siyasi dyiikliklr bizi xilas ed bilr. Blk d btn i qabaqdadr. Ayn 8-indki sessiyadan ox ey asl-dr. Yegan umud sizdir. Bizi n ox qorxudan bir nfrin d bel qannn tklmsidir. Ancaq o gn qti hrkt etmsk qanmz hl ox tklck. 18.28. sa by: Bir nfr mktub yazb ki, AXC qousu Bhddin Hziyev Etibar Mmmdovu gzdn salmaa alr. Biz Azadl zmz sx-drmrq. Qzet mni d, sgndri d, Pnah da ox tnqid edir. Biz dz-rk, nki qzetin srbstliyi cmiyyt d msbt tsir gstrir. 18.31. Nazim Rzayev (televiziyada rejissor): Bu yaxnlarda RTV ir-ktinin rhbrliyinin dyidirilmsind kollektivin byk rolu olub. (xn oxuyur. Mxalift szn etiraz etdi ki, respublikada mxaliftdn nfuzlu ikinci bir qvv yoxdur). 18.44. Nsir Aayev (BKB): Axamnz xeyir, ismtli xanmlar, qeyrt-li bylr!.. 18.50. sa by. 18.52. sgndr Hmidov (srkli alqlar): Bizd (Cbhd) fikir ayrl yoxdur, ancaq mxtlif baxlar var. Sonuncu mitinqdn alaya-alaya getdim. Sizin gznzd azadlq sevgisi, i grdm, o iq mni alatd. (A-zad-lq!, a-zad-lq!). Mn prezident inanmram, onun AS-i buraxacana da inanmram. Ayn 8-ind hamnz AS-in qarsna arram. Bizi iqtisadi, siyasi blokadaya alacaqlar, ona gr d hmin parlament bizi xilas edck oullar glmlidir. Azadln bizi tnqid etmsin kemi Kommunist qzetinin tnqidi kimi baxram. Bu gn Bak hr prokuroru qoyulmu Mmmd Quluyev (deputat) bizi yataqdan gtrmkl hdlyib. O bizi yataq formasnda grmk istyirs yayda glsin plyaja. (Glm). 18.01. sa by: Bazar gn Sabirabadda mitinq olacaq. Sessiya il bal iki tlbimiz var: 1) sessiya birbaa gstrilsin; 2) sessiyann gedii reproduktorla meydana verilsin. Nrmin xanm oxuyacaq himnimizi, onu yrnin. 19.04. Nrmin Kngrli (Jal Kazmova) himnimizi oxuyur. (Btn meydan ona qoulur). (A-zadlq! - srkli) 19.06. Camaat dalmaa balayr. *** Bu gn Sabir Rstmxanl Azrbaycan Respublikas Dvlt Mtbuat Komitsinin sdri tyin edilib. 8 oktyabr 1991 1-2 oktyabrda Alma-Atada 13 suveren respublikann rhbrlri q-tisadi Birlik haqqnda mqavil layihsini mzakir edib. Mqavily qo-ulma qti qrara alm 8 dvlt onu 15 oktyabradk paraflamaa hazr olduunu deyib, 4- (o sradan Azrbaycan) lav razladrmalardan sonra mqavily qoulacan bildirib. Qazaxstan, Belarus v zbkistan is hl 2 oktyabrda ona qol kib. Mqavilnin tam mtni bugnk Hyatda verilib. *** Bu gn mxaliftin tlbi (v A.Mtllibovun razl) il Ali Sovetin nvbdnknar sessiyas i balayb.62 Televiziya il birbaa gstrilmsi mqavimtsiz hll olundu. Milli Mclis yaradlmas ms-lsi mzakir edilir. sgndr Hmidov camaat AS-in qarsna mitinq ard. 9 oktyabr 1991. Ali Sovetin sessiyas bu gn Milli Ordunun yara-dlmas haqqnda qrar qbul etdi. Mxaliftin inadla tlb etdiyi ms-llrdn biri d mhz bu idi. 10 oktyabr 1991. Bu gn sessiyada Elmira Qafarova AS sdrli-yindn istefa verdiyini bildirdi. Bundan sonra Tamerlan Qarayev d bel etmyin zruriliyini syldi v Telman Orucov da eyni ii

tkrarlamal oldu. AS-in hr rhbrin yenidn etimad gstrilmsi n gizli ss-verm keirildi. Ssverm nticsind Elmira Qafarova vzifsind qal-d, onun hr iki mavinin is etimadszlq gstrildi.63 11 oktyabr 1991. Ayn 8-indn balayan sessiya z iini bu gn baa atdrd. Oktyabrn 16sndak nvbti sessiyada birinci msl ki-mi Milli ura yaradlmas mzakir olunacaq. Deysn, AXC-nin oxgn-lk grgin v olduqca hycanl ii z nticsini vermkddir ax! 12 oktyabr 1991. Bu gn AXC Qbl rayon bsi idar heytinin zv Yusif Ab-lovun64 dvti il Faiq Baxliyev, Niyazi brahimli, Qulamhseyn liyev v baqalar il zona mitinqi keirmk n hmin rayona getdik. Mitinq ox gur v maraql oldu. SND Biz - Qbl cbhilri bmizin faliyytini gclndirmy n qdr a-lsaq da rayon rhbrliyinin amansz tzyiqi l-qol amamza imkan vermirdi. 30 avqustda mitinq keirmk istsk d pot idarsinin qarsnda-k meydan (Lenin meydann) hamdan qabaq milislr tutmudu. Onlarn qorxu-sundan camaat bura toplamaa csart etmdi. kinci tbbsmz 12 okt-yabrda oldu. Ancaq bilirdik ki, z gcmzl he ny nail ola bilmycyik - milis mitinqi hkmn dadacaq. Buna gr d Bakdan nfuzlu qonaqlar dvt etmyi qrara aldq ki, onlarn saysind Qbl camaatnn da bir yer yb z sz-n demsin rait yaradaq. dar heytind mslhtlmlrdn sonra mn Ba-kya getdim, nc Azadlq qzetinin redaktor mavini dalt Tahirzadni, sonra Cbh qrargahnda baqa cbhilri grrk Qbly zona mitinqin dvt etdim. dalt by d bir sra cbhilri sfrbr etmy sz verdi. Ayn 12-sind shr tezdn mn bir RAF mannda dalt Tahirzad, millt vkili Faiq Baxliyev, AXC-nin b mdiri Niyazi brahimli v AXC Mclisinin zv Qulamhseyn liyevl birg Qbly yola ddm. Biz rayona atanda camaat meydana toplamaqda idi. Rayon cbhilri bizi intizarla gzlyirdilr. Bir azdan elolumuz, professor Xalid limirzyev Bakdan, AXC Mclisinin zv olan hquqnaslar Qurban Mmmdov v ingiz Qniyev is Adadan gldilr, AXC NTK-nn zvlri msddin Rhimov v Tanrverdi Paayev, Birlik partiyasndan Hseyn Artqolu da mitinqd itirak etdilr. Artq kifayt qdr nfuzlu qonaqlarn ydn grn camaat csart glrk tezlikl meydan doldurdu. Ancaq traf rayonlardan arlm nmayndlr glmdiyin gr (yqin mitinqi keir bilcyimiz inanmamdlar) zona mitinqi alnmad. Rayonun tarixind lamtdar gnlrdn birin evriln bu gur mitinqd yerli cbhilrl yana, ad kiln qonaqlarn da ksriyyti dand. Mitinqd balca olaraq respublikadak ictimai-siyasi vziyyt thlil edildi, Ali Sovetin fvqlad sessiyasnda AXC-nin mvqeyi izah olundu. Yncaq iki qtnam qbul etdi. Birincisind mitinq itiraklar Qbl radiolokasiya stansiyasnn (RLS) faliyyti bard ciddi tdbir grmyi respublika Ali Sovetindn tlb etdilr. kincisind is Gyaydak 7 nmrli mktbin mllim kollektivinin siyasi v iqtisadi tlblri dstklndi. Bu mitinq Qbl cbhilrinin nfuzunu rayon halisi irisind xeyli ar-rd. Yusif ABILOV. 25 iyul 1997. 15 oktyabr 1991. Azrbaycan Xalq hrkatnda qlmi il ox i grm, indiydk AXC blletenlrini, FV - P qzetini, Azadln bir ne nmrsini buraxdrm Aamal Sadiq fndinin ba redaktor ol-duu Mxalift qzetinin d ilk nmrsi bu gn apdan xd. 16 oktyabr 1991. Bu gn Etibar Mmmdovun tsis etdiyi Mil-lt qzetinin sfrnc nmrsi (xsusi buraxl) nr olundu. Po-liqrafik baxmdan yksk sviyyd (rngli) hazrlanm, A.H.Hseynovun redaktorluu il 30 min nsx xan qzetd sasn siyasi sndlr ap olu-nub.65 16-19 oktyabr 1991. Azrbaycan Ali Sovetinin sessiyas Dqiq bilinmdi ki, bu, demokratlarn tlbi il arlm sessiya-nn davamdr, yoxsa qabaqcadan 16-sna tyin edilmi mstqil sessiya. Bu dqiqldirilmdn, fvqad sessiyann msllrini z zrin gtr-rk balayan sessiyann ilkin ii Ziyad Smdzadni Ali Sovet sdrinin birinci mavini semk oldu. Elmira Qafarovann tzyiqi il seiln Z.Smdzad el balancdan znn bacarqszln gstrdi. Xsusn Konstitusiyann 112-ci maddsinin ss

qoyulmas n tklifi formala-dra bilmmsi, adi eylr gr saatlarla vaxt itkisin yol vermsi, E.Qa-farovann suflyorluu altnda hrkt etmsi deputatlarda ciddi etiraz dourdu. Bxtiyar mllim onu kskin tnqid etdi. 112-ci madd deputatlarn byk oxluunun ryi il saxlanld, daha dorusu, onun gtrlmsi rdd edildi, yenidn Konstitusiyaya salnb-salnmamas is yetrsay olan baqa vaxta saxlanld.66 Mvqqti Milli Mclis is Milli ura adlandrld v onun haqqnda qanun 1-inci oxunuda qbul edildi, bildirildi ki, 2 gndn sonra trafl mzakir olunacaq. Sessiyann n mhsuldar, n grgin, n faydal v n mdni (btn tarixi boyu!) mrhlsi ayn 18-ind oldu. Bu gn 2 balca msl hllini tapd - SSR il iqtisadi mqavil balamaq ideyas rdd edildi, AZR-BAYCANIN STQLALI HAQQINDA KONSTTUSYA AKTI QBUL OLUNDU! Birinci msl il bal bildirildi ki, Mtllibov hl Alma-Atada bildirib ki, xalqm bu mqavilnin leyhin olsa mn onu imzalamayacaam v msuliyyti atb AS-nin stn. (O, sessiyada, demk olar ki, itirak etmdi). Grgin mbahis v mzakirlrdn, respublika banknn sdri Qalib Aayevin v ticart naziri Aaslim Barovun araylarndan sonra (ikincisi mqavilnin trfdar idi), Mstqil Azrbaycan bloku deputat-larndan xsusn Tofiq Qasmov, Etibar Mmmdov, sa Qmbrov v s-gndr Hmidovun inandrc v qti xlarnn tsiri altnda htta dnnki kommunistlr d slind SSRni dirltmk demk olan iq-tisadi mkdalq haqqnda mqavilni imzalamaman vacibliyini drk etdilr v bu mvqeyi mdafi etmy baladlar. ri snaye mssislri rhbrlrini tmsil edn bir deputat is b-tn rtlrimizin dnildiyi halda mqavilni imzalaya bilcyimizi de-di v indiki mqavil layihsinin yaramadn, onu yenidn ilyck ko-missiya yaratma tklif etdi. (Etibar Mmmdov bildirdi ki, artq he bir dzli qbul edilmyck; ox gecdir). Sdrlik edn Ziyad Smdzad demokrat deputatlarn gcl psixolo-ji tsiri altnda mavilni balayb-balamamaq haqqnda tklifi ss qoydu. Ssvermd 250-dn artq deputat itirak edirdi. Onlarn 170-dn oxu balaman leyhin, 20-dn oxu is lehin ss verdi. Ziyad Smdzad bu df is Elmira Qafarovann gcl psixoloji tsiri altnda cal-la balayaraq (qrar qbul edilmdi - 181 ss lazmdr) ikinci tklifi d ss qoydu (komissiyaya qaytarmaq). Bu tklif trfdar xanlar is lap az oldu. Bel olanda tzc mavinliy balayan akademik a-ba qald. El-mira Qafarovann tlqini il oxlu ba-ayaq vurandan sonra Etibar by onu vziyytdn qurtard - lehin olsayd 181 ss lazm olard, leyhin ol-duu n bu adi ss oxluu da kifaytdir. Z.Smdzad oxlu anlalmaz eylr mzldand. Axrda Bxtiyar Vahabzad dzmyib ondan sorudu ki, n qrar qbul olundu? Qulan Qafarovann azndan qraa k. zn el aparrsan ki, mn snin vicdanna bh etmy balayram. Smdzad dedi ki, qrar qbul olundu (mqavilni imzalamamaq), z d mn mstqil adamam, respublikann azadl n d gncliyimdn al-ram (halbuki deputatlar o seilnd zn dflrl rpmdlar ki, respublika SSR-dn ayrlsa acndan lcyini isbat etmy alan mhz sn idin). N is, Qafarova-Smdzad sddi yarlb mqavilni imzalama-maq qrar xarld. Bu, kommunistlrin d azadln mahiyytini baa dmlri baxmndan olduqca mhm hadisdir. Mstqillik haqqnda Konstitusiya akt da yekdillikl (!) qbul olundu. Madd-madd ssvermdn ken akt AS tarixind ox gman ki, bel qanuni kild byniln yegan snddir. Qrar qbul olunan kimi Tofiq Barov, Nriman Hsnzad, sa Qmbrov, sgndr Hmidov, Qolovina v baqalar deputatlar tbrik etdilr. Hmin gn gec - ayn 8-ind prezident Mtllibov televiziya il xalqa gzaydnl verdi. Gec Qbldn Nriman mim d zng vurub mni tbrik etdi. Minnt-darlq edndn sonra dedim ki, ancaq bu kommunistlr ox da etibar etmk olmaz. Onu sl snd evirmk n referendum keirilmlidir. BMT-y, dnya dvltlrin, SSR respublikalarna mracitlr olunmaldr, s-nd mli il mhkmlndirilmlidir. Ayn 19-unda milli birlik haqqnda tsvvrlr dalaraq alt-st ol-du, kommunistlr haqqnda dndklrim is bir daha tsdiqlndi. Hay-kyl snd qbul edn kommunistlrin hrsi bir yana dalrd ki, sessiyada yetrsay olmasn. Bellikl, ayn 19-unda gnn birinci yarsnda yetrsay olmamas zndn zaldak mikrofonlardan rkboaltma prosesi aparld. (He bir konkret msl mzakir edilmdiyi n bu, sdrlik edn Qafarovaya ox l verirdi). Gnn ikinci yarsnda is ayn 21-ind balanacaq yeni trkibli SSR AS sessiyasna Azrbaycan nmayndliyinin gndrilib-gndrilmmsi mzakir olundu. Qabaqcadan deputatlara trkibind Vzi-rov, Polyaniko da olan 27 nfrlik tam slahiyytli deputat heytinin siyahs verilmidi. Demokrat deputatlar msl qaldrdlar ki, hmin sessiyada Azrbaycan nmayndlri mvrti ssl, yalnz mahid-i kimi itirak ed bilr v bu, razladrld. Tofiq Qasmov 5 nfr gndrmyi tklif etdi. Sonrak mzakirlr-d say 8- xd. Araz lizad E.Qafarovann da getmsini irli srd. T.Qasmov is etiraz etdi ki, biz ora slahiyytli deputat

korpusu gndr-mdiyimiz n AS-in sdri v mavini orada olmamaldr. Tofiq Qas-mov, Araz lizad, dil Namazova, Tofiq smaylov, Cahangir Mslm-zad, Maqsud brahimbyov v b. ibart heyt sessiyada mahidi kimi itirak etmy razlq verildi. (Zalda yetrsay olmadna gr tsdiq edilmdi, razlq verildi). E.Qafarovann zn bu msld sakit aparma-s v yetrsay olandan sonra heytin qti trkibini myynldirmk bar-d szlri, mnc, ara sakitlndn sonra yen onlarn nzrd tutduu heytin formaladrlacan gman etmy sas verir. Ayn 19-unda sessiyada bugnk zvestiya qzetind Nuykinin Qaraba gndliyi mqalsin kskin etiraz bildirildi, Yeltsin v Nazarbayev, Ru-siya prokurrluuna, zvestiya redaksiyasna E.Qafarovann adndan eti-raz gndrildi. Mn bir ey qrib gldi ki, istr dnnki Vremyada Ne-mt Pnahovun tutulmas67 haqqnda sensasiya kimi xbr verilmsi, istr-s d bugnk zvestiya mqalsi ayr-ayr faktlar kimi qiymtlndiri-lir, onlarn Suverenlik akt il bal olduu grlmr. Ayn 19-unda qsdn daldqlarna qtiyyn bh yeri qalmayan deputatlar Milli ura haqqnda mslnin mzakirsini aradan gtrmy imkan yaratdlar. E.Qafarova yetrsay yoxluu bhansi il istr Milli ura, istrs d BMT-y v baqa dvltlr mracit msllrini yetr-say olan baqa vaxta saxlad. Tntn il sz verdi ki, bu msllrin mza-kirsind 300-dn ox deputatn itirakn tmin etmy alacaq, hmin sessiyan is bu yaxnlarda aracaq. Bellikl, Mstqil Azrbaycan blokunun deputatlar ox pis alda-dldqlarn grdlr. Onlarn tlbi il arlan fvqlad sessiya-dak Mvqqti Milli Mclis mslsi bu sessiyaya atld, indi is yen ya-rmq qoyularaq qeyri-myyn vaxta saxlanld. E.Mmmdov v .Hmidov buna qti etiraz etdilr v ayn 21-ind sessiyann davam etdirilmsini tlb etdilr. .Hmidov dedi ki, gr bel olmazsa biz bazar gn (20-sin-d) keirilck mitinqdn baqa mqsdl istifad edcyik. Bu yerd tele-viziya sndrldy n qti qrar bilinmdi. Bir ey aq-aydndr ki, Moskvann lind oyuncaq olan Mtllibov onun szndn xa bilmir, sl suverenliy yol vermmk n bu cr xrda oyunlar (mstqillik akt, nmaynd gndrmm v b.) oynayr, slind istr Milli Ordunun yaradlmas, ttifaq mlkiyytinin Azrbaycann ixtiyarna kemsi, ciddi iqtisadi v siyasi islahtlarn hyata keiril-msi n he bir qti mli i grmr, hay-ky, reklam sciyyli kampaniya il ba qatmaa alr. Bununla o hm Moskvann, hm d Xalq Cbhsi-nin, mxaliftin yannda yax kii olmaq, hm d hakimiyytini mhkm-ltmk istyir. Mxtlif vziflr boyun olunan mxalift zvlrinin sralarn paralama bacarm Mtllibov onlarn li il znn r-qiblrini d aradan gtrmk taktikasn yeridir. Telman Orucovun taleyi buna sbutdur. n ox qorxduu adam olan Heydr liyevin dayaqlarn sarstmaq, zn yerlrd mhkmltmk n ayn 19-unda o, yerli hakimiyyt orqanla-rnn balarn tyin etmk haqqnda frman verdi. (112-ci madd Kons-titusiyada brpa olunmasa ox gman ki, H.liyev bu frman da Naxvanda donduracaq v Mtllibov da cavab olaraq Naxvan Ali Mclisini burax-maq haqqnda frman verck. Sonrak hadislr is Azrbaycan - Naxvan mnaqisini real i evirck v Azrbaycann istiqlal haqqnda dnclr Moskvann bu ssenarisi il boulacaq). lbtt, Mtllibov Moskvann yannda ox diliqsadr (btn baqa rhbrlr kimi), ancaq o, grk drk etsin ki (drk etmy onda csart olarm?!), arxasn xalqa sykms Vzirovun taleyi onunku il mqayisd daha rfli olar, nki Mtllibov hakimiyytdn onun dvrndkindn d dflrl artq qann tklmsi nticsind ged bilr. Ayn 19-unda Mtllibov Dakndd zbkistan - Azrbaycan birbaa mqavilsini imzalayb (prezident Krimovla). Vremyada onunla msahib verildi. Mxbir sorudu ki, siz niy dnn iqtisadi birlik haqqnda mqa-vilni balamaa glmdiniz? O is cavab verdi ki, bu mqavilni Alma-Atada paraflamq (parafirovali), ancaq ona lav olunan sazilr haq-qnda xalq z szn demlidir v b. Bel xd ki, Mtllibov slind xalqla gizlnpa oynayr - o, sazi-i Alma-Atada imzalayb, sessiyada is baqa oyungstrir. lbtt, sabah-k mtinqd bu msl daha incliyi il aydnladrlacaq. (Ola bilr ki, mn nyi is dzgn baa dmmim. Ancaq bu, hmin Mtllibovdur ki, Nazirlr Sovetinin sdri ikn z xalqndan gizli kild Dalq Qaraba mssislrinin Azrbaycan tabeliyindn xarlmasna qol qoymudu). Bli, Azrbaycan mstqillik akt qbul edib v istr mxalift, s-nayeilr v ticartilr bunun xalqa faydasn duyur v bynirlr (so-nuncular, lbtt, z xsi mnafelri daha ox maraqlandrr; onlar bi-lirlr ki, mstqillik onlara hamdan ox srflidir). Ancaq hmi ol-duu kimi indi d qeyri-istehsal sahsind, ideologiya v siyastd alan ixtisassz, pesiz siyastbazlar mstqilliyin onlarn mhvi demk olduunu aydn baa ddklrin gr bu yolda atlan btn addmlarn qarsn almaa alacaqlar. Mtllibov-Qafarova duetinin aktn qbulunun sabah gnndki hrktlri d bunu aydn gstrir. Beld is xalqn vziyyti ox ar olacaq. Bir yandan istiqlal bomaq n Moskva burada qan tklmsini (fvqlad vziyyt yaratmaq n) istyck, obiri yandan is demokratiyan bomaq, kommunist nomenklaturasnn hakimiyytini saxlamaq n indiki rhbrlik yeni qrnlar trtmkd maraql olacaq. Hakimiyyt glmk

istyn nc qvv v baqa dstlr d tbbs l keirmy alacaqlar. Bellikl, slind ox zif olan mxaliftin bu qvvlr arasndan xalq sa-salamat xarmas, respublikada qan tkl-msinin qarsn almas ox tinlck. Bunun n n mhm rt, mnc, Rusiyada vziyytin inkiaf saylmaldr - el rait yarana bilr ki, onlarn Azrbaycan haqqnda fikirlmy imkan olmaz, burada is Mtllibov mxaliftl indiki kimi frldaqla yox, mlli bal, zmantli sazi balaya bilr. Yalnz bu vziyytd, mnc, mbarizmizi milli barq yolu il apara bilrik. Hr halda, qardak n oxu ay hr eyi inclikl gstrck. *** 19 oktyabr tarixli Hyat qzeti, balnn stndki Azrbaycan mstqil dvltdir! ar il xb. lk material stiqlaliyyt brpa olunur, ikincisi is (onun yannda) Azrbaycan Respublikasnn prezidenti A.N.Mtllibovun tbrikidir (mstqillik mnasibti il). Ancaq, ndns, Aktn zn drc etmyiblr.68 Grnr, hl redakt edib qurtarmayblar (ya da hl Moskva stn qol kmyib). *** Prezidentin 18 oktyabr tarixli frman il Azrbaycanda icra haki-miyyti balar tyin olunacaq (onlar I katiblri vz edck). 20 oktyabr 1991. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi 16.22. Nrmin (Jal) xanm himnimizi oxuyur. Adamlar yara-yara tribunaya qalxram. T r i b u n a d a : Ziyad Smdzad; deputatlardan: Etibar Mmmdov, sa Qmbrov, Tahir Krimli, Mrym Hsnova, sgndr Hmidov, Fi-ridun Clilov, Sabir Rstmxanl; cbhilrdn: Pnah Hseynov, Ra-miz Tayev, Asif Klntrli, Fzail Aamalyev, Hikmt Haczad, Hac likram, Mdi bdl; ziyallardan: Mmmd smayl, Firidun Smndrov, Xlil Rza (tribunada hmiki n uca yerd oturub yazr). 16.30. Nrmin Bir kr yksln bayraq erini zbr deyir. (Balaca qzlar - balarnda rng bantlar - tribunann qarsna yblar. Gltkin ana da onlarn arasndadr). Nrmin Tofiq Fikrtin Millt rqisini d zbr sylyir. 16.33. sa by: AXC-nin qlb mitinqi aq elan edilir. (Srkli al-qlar). 38 nmrli mktbin agirdlri glib bada Glstan mllim olmaqla. (Tribuna hasar stnd bir sbt v bir dst gl d qoyulub). Bu mstqillik akt suverenlik haqqnda qanun deyil. Bunun ardnca konkret ilr grlmy balad. Hamnz AXC adndan tbrik edirm, nki bu sizin qlbnizdir! ADR ideyasn yaadanlardan biri Mehmet Kngrli, biri d blfz bydir. (Srkli alqlar. hidlrin ruhu yad edilir). 18.39. Firidun Clilov: Bu sizin bayramnzdr. Bu sizin bu meydanda 4 il ayaq st durmanzn bhrsidir. (Pnah Hseynov Xlil Rzaya yaxnlab indi ona sz verilcyini deyir, ancaq xahi edir ki, bayram mitinqi olduuna gr cmdklr min lnt!i baqa vaxta saxla). Firidun by: Biz hl zifik; gcmz tkc bu bayra yksltmy atb. (Sodrujestvonun nmayndsi baqa ruslar da bana yb msahi-b verir). Firidun by: Eyforiyaya qaplmamalyq. Mn Trkiyd olanda dedi-lr ki, Azrbaycandan torpaq gtir. Mn dedim ki, o torpaqdan gtirmrm, o torpaq grk azad olsun - sonra. Gln ay gedcym, onda aparacaam. 16.48. X.Rza. (Mikrofon qarsna xan kimi hkim, hkim deyir - kims aada hkim yardm lazmdr). Xlil by 1 milyard 300 milyonluq trk dnyas adndan mitinqi sa-lamlayr. - Azrbaycann qlbsi qabaqdadr. Bizim sl qlbmiz onda olacaq ki, Tbrizli, Zncanl Azrbaycan barmza basacaq! (Mrym Hsnova-nn erini oxuyur: Birldirmyinc Azrbaycan, zm zm haram demi-m). (Azrbaycan, Ulduz, Gnclik jurnallarna abun yazlmaa a-rr). Casus partiyalar ifa edin. Parlament rkdr, ona etibar etmk olmaz. Onu darmadan etmk n AXC trafnda birlin. Murdar depu-tatlarmz knar edin. Salyan z zibilini atmaldr, Lnkran z zibi-lini. (Alqlar). Milltimizin trk ad qaytarlmaldr! Bu murdar parlamentin iindn trk bahar gyrmlidir. Stalin trklrin dmnidir. (Topo-nimlr l atr: Nalik-Nalcq, Savalan-Sualan). Lenin-Stalin siyastini darmadan edcyik. Biz trk lifbasna kemliyik, 65 milyonlq trkl birlcyiz. gr Xalq Cbhsi bu i girims mn Heydr lirza Atatrk pnah aparacaam. (Srkli alqlar). Ona deycym ki, soyad qanunu qbul etsin. (Azrbaycanla bal z erini oxuyur. xn xalq srkli alqlarla qarlayr).

17.05. sa by: Eitdiyim gr, Rhim Qazyev aadadr, yuxar qalxsn. 17.07. Ziyad Smdzad: 19 oktyabr Azrbaycann tarixind n lamt-dar gndr. Mn AS sdrinin I mavini kimi bu qanunun qbulunda itirak etdiyim gr xobxtm. (Alqlar). Firidun byin dediyi kimi, qarmzda tinliklr oxdur, ancaq bunlar suveren Azrbaycann tinliklri olacaq. Mn sizi Azrbaycan prezidenti Mtllibovun adndan (fit, hay-ky) tbrik edirm! Biz yalnz xalq birliyi lazmdr. 17.09. sa by: lind az-ox slahiyyt olan hr bir xs xalqn xeyrin i grsn. gr ilrimiz dz gets burada Azrbaycann bir ox nmayndlrini grrsiniz. 17.11. Qumuq airsi eyidxanm Alieva. (Qumuq Tenqlik xalq hr-kat adndan danr qumuqca. Sonra uzun er oxuyur). 17.15. sa by: Slavyan mdniyyt mrkzinin sdri Valentina Serge-yevaya sz verilir. 17.21. sa by: blfz byin adna gllr gtiriblr. O bura gl bilmdi. Sizin icaznizl o gllri blfz byin evin gndrk. Gltkin anaya sz verilir. O, hriyarn Azrbaycan erini syl-yir. (Xlil by mn deyir ki, bu erin trcmsi mnimdir). 17.24. sa by: Asif Klntrliy sz verilir. (Mn Ziyad Smdzady dnn Mtllibovun Vremyadak x il bal sual verdim. Dedi ki, grmmim, baxmamam. Cavab srdrd. Bu vaxt deputat Mtlb Mtllimov onunla mbahisy giri-di. Smdzad sbut etmy ald ki, o, MK-da ildiyi vaxt asl adam olub, xalqa ziyan dymyib. Firidun Smndrov v Tahir Krimli d sh-bt, daha dorusu, giley qoulur. Murtuz lsgrovla da grdm. O de-di ki, paraflama mqavilnin ilkin rtlrinin razladrlmasdr. Onun altnda familiya yox, inisiallar qoyulur v bu mqavildn istniln vaxt imtina etmk olar. Mn Mtllibovun oyun oynadn dedikd yan-mzdak Mmmd smayl bildirdi ki, oynayr, ancaq xalqn xeyrin. O, ttifaq stmz qaldrmaq istmir). 17.34. Rus qadn Ldmila ikanova (Sodrujestvodan). 17.36. Zaman qzetinin mxbiri Ylmaz Polad sz alr: Arxanzda 65 milyonluq Trkiy var, qorxmayn! (Alqlar). (xnn sonunda srkli a-zad-lq). 17.39. Sz Etibar by verilnd srkli alqlar qopur. - ziz milltim! Mn d sizin kimi xobxtm ki, bu xobxt gn grmk mn d nsib oldu. Biz dinc yolla - qan tkmdn bu uuru qazana bil-dik. n tin gnlrimiz bundan sonra balayacaq. Haqqmzda ayilr yaylmd ki, onlar azadla layiq deyil, azadlq rfsind birbirini didcklr v s. Bizi z iimizdki 5-inci kolonla qorxudurlar, fhl sinfi il hd-lyirlr. Fhllr d bu xalqn oullardr. 17.44. Xanm Xlilova. (Tribunada qonum Xlil Rzadan soruuram ki, bu aktla bal sizd hqiqi bayram hvalruhiyysi varm? Deyir ki, ab-daan sevinc yoxdur, ancaq umud qlcmlar var). 17.48. Tamerlan Qarayev srkli alqlarla qarlanr. - Siz bu bayram gn mbariz Qarabamzdan salam yetirmkl zm xobxt sayram. Parlamentd AXC-nin, Mstqil Azrbaycan blokunun faliyytin oxlar bh il yanard ki, onlar n ed bilrlr? Bu bayram bizi boaltmamaldr. Allah-taala bizim stmzddir. (Hr iki lini qald-rr. Meydan: a-zad-lq!). 17.55. Tahir Krimli. Bayram mnasibti il xalq smimi salamlayr. - O gn olsun ki, mstqil Azrbaycann mstqil ordusu burada parad keirsin, biz onu salamlayaq. (Alqlar). Ali Sovet buraxlmal, Mvqqti Milli Mclis olmaldr. O mclis z hkumtini tkil etmlidir. 18.01. Vladimr Malinov (azrbaycanca balayb, rusca qurtarr). - Bu fndqlar bilmlidir ki, biz bu torpaqda doulmuuq v Azr-baycan xalq il birg vuruacaq. (Alqlar). 18.05. Rhim Qazyev: Bu gn mqdds bir gndr. Baladmz bu gn urunda son damla qanmadk vuruacaam. Qarda yolumuz ox uzundur. Nemtin adnn bu gn burada kilmmsi mni tccblndirir. Millt z-zndn dmn hazrlaya bilmz. Dnn kommunistlr biz edni bu gn biz onlara ed bilmrik. Biz dalt v dalt urunda mbariz aparmalyq. Xyantl gln hr bir adama qar barmaz olmalyq. Mstqillik aktmz istr Mrkzd, istrs xaricd byk tvi dourur. Biz yeni 20 Yanvarlar hazrlana bilr. Bir snd - byanat hazr-lamq. Bynsniz onu qzetlr verrik. Mzi: istiqlalmz thlk altndadr. (Oxuyur). Azrbaycana gcl hrbi mdaxil gzlnilir. Drcin xalqn razln alr. 18.14. Demokratik Qvvlrin Mslht uras adndan Murtuz ls-grov: - Gznz aydn, 4 il gzldiyimiz gn gldi.

Mn hrbi mdaxil gzlmirm. Ancaq bizi iqtisadi yolla bomaa a-lrlar. slam Konfrans Tkilat Azrbaycan ora qbul etmk n danqlara hazrdr. 18.19. Mstqil Azrbaycan deputat blokunda yegan qadn Mrym H-snovaya sz verilir. (sgndr Hmidova sual verdim ki, Mtllibov sizi aldatmayacaq ki? Dedi ki, bu suala z xmda cavab vercym). - Rhbrlikdn tkc Ziyad mllim glib. Ka onun aya uurlu olayd. Ziyad mllim, siz o partokrat deputatlar diz kdrn. Siz tmiz rkl glmisinizs qiblnizi evirin xalqa, xalq sizinl olar. (Alqlar). (Ziyad Smdzad yaxnlab lini Mrym xanmn iynin qoyur, ktl-ni salamlayr). Bayaq Xlil Rzann dediyi air Mrym mnm. ki vtn eri m-nimdir, 32 il qabaq yazlb. (Sonra eri oxuyur). 18.27. Sabir Rstmxanl: Bugnk bayramnz mbark! 18.32 Solovyov (Sodrujestvo). (Sa trfdn bir dst Ne-mt, Ne-mt! qqrr). Solovyov: Mn azadam! 18.37. sa by Nemti istynlr cavab verir ki, Nemt aranzdadr-sa glsin. (Nemt camaat yara-yara bann adamlar il glir. Qq-ran da el o dst idi). 18.40. Nemt tribunadadr. Etibar onu qraa kib ns deyir. O da ban bulayr. 18.41. Nemt: ziz yurddalarm, ey azadlq aiqlri! 17 noyabrda sizi bu meydana dvt edcym. Mn bama glnlrin ha-msn danacaam. Ya mni qbul edcksiniz, ya da lvida deycym si-z. (er oxuyur). Mn hr hans veriln azadla inanmram. Azrbaycan xalq bizim meyitlrimizin stnd keib azadla xacaq. Azadlq bayram mnasib-til tbrik etmirm, azadlmz qabaqdadr. 18.48. Culfal Ramiz Tayev camaat tbrik edir. 18.51. Nsir Aayev sz verilir. Milli birlik n rait yaran-mdr. 18.56. sgndr Hmidov. (Nemt tribunada ns qat-qutu salr, onu sakitldirirlr). - Mn yoldalarmdan frqli olaraq ox da nikbin danmram. st-yirlr ki, hrbi qvvlrl xalq toqqudursunlar. Qorbaov da deyir ki, Azrbaycan iqtisadi mqavily qol kck. Parlament buraxlmaldr. Xrdalan qsbsin 2 diviziya gtirilib. Ruslara qar provokasiya ed bilrlr. Mn razyam ki, mnim iki olum lsn, ancaq bir rusun burnu qanamasn. O xalqa dillnmk olmaz. Azrbaycan prezidentin Moskvadan tzyiq gcldr. O da tbitc qor-xaq adamdr, ona gr d ona tzyiqimizi gclndirmliyik. III gn sessiya-nn vaxtn tyin etmslr prezident iqamtgahnn qarsnda mitinq edcyik. Aclq qiyamlar trtmk istyirlr. Parlamentin ilk sessiyasnda bu istiqlal aktn qbul etsydilr respublikamz indiydk bir ne dvlt tanya bilrdi. III gn saat 6-da prezident iqamtgahnn qarsna sizi dvt edirm. Mitinqlri V gndn VI gn keiririk. 1992-nin may-iyun aylar Qaraban azadl vaxt olacaq. Birinci v axrnc df deyirm: ADR-in elan edilmsi o demkdir ki, biz Zngzuru, Basarkeri geri qaytaracaq. Bizim istiqlalmz Trkiy tanmaldr. minm ki, Pakistan v ran da bizi tanyacaq. Ayn 17-sin Nemt mitinq arb. gr onlar dadclq faliy-ytini dayandrmasalar arxivlrdki sndlri z xarmaa mcbur olacaq. (Nemt sgndri arr, grrlr). 19.11. Hac likram: Hr ks zalmla barsa Allah onun slin-ns-lin lnt elsin! Bizim qolqanadmz snb, birlsk hr ey qaydaya dck. Sizi taprram Allaha. (Nemt yen sgndrin yanna glib onunla ns danr. trafn-da z cayllar dayanb). Bu boyda SSR-nin qabanda dar Heytimiz,69 14 nfr dayanb. 19.23. sa by qsa siyasi thlil vermk fikrind olduunu deyir. Son 2 ayda: * siyasi mhbuslarmzn hamsna azadlq verilib; * KP-ni buraxmq; * Milli Ordu haqqnda qanun v qrarlar qbul edilib. Azrbaycan razisindki hrbi obyektlr bizd qalr; * mstqillik haqqnda qanun qbul edilib. Bugnk vziyytd sz gzir ki, AXC il rhbrlik arasnda sazi var. Sazi yox, yaxnlama var. Prezidentin d msbt addmlarn qiymt-lndirmliyik. O, sessiyada oturub mqavilni triflmdi, qanunun qbu-luna maneilik etmdi. Onun mnfi chtlri d var - lkni tkbana idar etmk istyir. Prezidentin sovetlri buraxmas Konstitusiyaya n qdr uyundur?

112-ci madd brpa olundu. Naxvanla aradak narazlq aradan gt-rld. Prezident ayn 3-ndn sonra biziml grmy kinir. O, tsir dmkdn qorxur. Rayonlarda son qrarla bal qarqlq yaranb. Prezident zn Moskaya evirmmlidir. Biz alacaq ki, az itkilrl ox qlblr qazanaq. blfz by bu gn (evind) dedi ki, 23 avqustdan bu yana70 n byk ql-bmiz hrkatmzn dinc, qansz getmsidir. 19.33. Universitetin tlbsi Paa by Hsnov lvi Bnyadzadnin adn xatrladr. (Bam ardan dalr; ox tinlikl yazram). 19.35. 246 nmrli mktbin agirdi Ramil by71 (bizim binada yaayan) Trk ocuu erini sylyir. 19.37. sa by: Sessiyann vaxt III gn axamadk bilins mitinq ol-mayacaq, bildirilms olacaq. 19.40. Nrmin (Jal) milli mar oxuyur. (Ndns, meydanda adam ox seyrklib - 100 min olar, halbuki ba-lancda iki df ox idi). 19.44. Camaat dalr. 26 oktyabr 1991. Bu gn Azadlq meydannda mitinq olub. ox vacib iim olduuna g-r ged bilmdim. Ancaq Qbl cbhilrinin bu gn Bakda olan ba-s Rasim Srkrov axam zng vurub mitinqd grdklrini mn da-nd. Mitinqd bildirilib ki, respublika rhbrliyi bizi aldatdna gr onunla laqni kscyik. Prezidentin yerlrd tyin etdiyi raykom aalara qar etirazlar bildirilmlidir (halbuki Cbh indiydk bunu qadaan edib) v s. mu-miyytl, bu mitinq danqlarn pozulmasna ardr. Axam Aktual ekran verilii oldu. Jurnalist Fazil Rhmanzad v filosof dostum Firuz Mustafayevin itirak etdiyi bu verilid azsayl xalqlarla bal shbt getdi. F.Rhmanzad Moskvada tal mdniyyt mrkzinin (hminin bir sra mdniyyt mrkzlrinin d) yaradlmasna etiraz etdi, onlarn rhbrlrini harn, quduran adlandrd. Sonra ad kmdn mnim Azr-baycan qzetind sentyabr aynda xm Balanlmaz cinayt mqalmi tnqid etdi, azrbaycanl terminin qar xmama is bel qiymt ver-di ki, sap zmzdn olan baltalar bu sz qardr. F.Rhmanzad mqa-ld gtiriln faktlara mhl qoymadan yen onilliklr boyu deyilnlri tkrarlayaraq Xtib Tbrizidn buyana azrbaycanlnn ilndiyini sy-ldi. Ancaq onun mni v trk adn qoruyaraq onu qondarma azrbaycanl termini il vzlmyin qarsn almaa alan baqalarn sap z-mzdn olan balta adlandrmas, elc d azsayl xalqlara thqiramiz ya-namas ryimi artd. Qrara aldm ki, I gn televiziyaya gedib mn sz verilmsini tlb edim. *** Prezident frman il prezident yannda Dvlt uras yaradlb, dvlt katibi, dvlt mavirlri vziflri tsis edilib, prezident idar-si yaradlb. 25 oktyabr tarixli frmanla Tofiq Kazm olu smaylov dvlt katibi tyin edilib. O, prinsipial adamdr. *** Bu gn Azrbaycann kemi xarici ilr naziri Tahir kbr qz Tahirova vfat edib. 28 oktyabr 1991. Gndz Azadlq redaksiyasnda oldum. Ncf d uzun mddtdn bri ilk df idi ki, i xmd. (Yaradclq mzuniyytind idi. Qzetin gndlik olmas msllri zrind alrd). Niyytimi ona deyrk teleirkt gldim. Yeni sdr Mmmd Murad 168 iini idn qovub. Onlar iri girm-sin, ikayt glmsin dey giri qapsna oxlu milis qoydurub. Txminn saat 4-d sadrin qbul otana d bildim. (Azadlq qze-tinin mxbiri olduuma gr buraxdlar). Mndn baqa da xeyli adam var-d, hams sdrin qbuluna dmk istyirdi. Katib Nataa xanm ana dilind (rusca) bildirdi ki, sdr Azadln mxbirini, Mhbddin Sm-di (Kommunist qzetinin mxbiri) v baqa iki nfri qbul edck, qa-lanlar gzlmsin. Sdr z adamlar il irid yeni verililr baxr-d. Bir ne saat da gzldikdn sonra, nhayt, saat 7-nin yarsnda Mm-md Muradn yanna girdim. Bu otaqda ilk df idi ki, olurdum. 7 telefon, bir selektor dzlm stolun arxasnda ylmidi. A kostyumdak A.M-tllibovun qraqda kiik portreti qoyulmudu. Yan-yana dzlm videomaqnitofonda yeni kilmi verili baxrd. Bu vaxt istristmz bir fasil yarand. Birdn zn Mhbddin Smd tutub onu hanssa mhm vzify (direktorunmu, ya ba redaktorunmu mavini) tyin etdiyini bildirdi, onu tbrik etdi. rid oturmu Vaqif lixanlya taprd ki, sabahdan onun sndlrini hazrla. Sdr bildirdi ki, Mhbddin

Sm-din znn bu idn xbri yoxdur. Sonra dedi ki, o, ox tmiz adamdr. l-btt, tmizliyin he n dey bilmrm, nki tanmram, ancaq adamn zndn xbrsiz onu vzify qoymaq (ryini sorumadan) mn ox qrib gldi... Mmmd Muradla yarm saatdan ox shbt etdim. Txminn bel sual-cavablarmz oldu: - Adamlar idn xarmaqda mqsd ndir? - Televiziyaya yeni nfs gtirmk.72 xarlanlarn oxu natmiz adamlardr. ndi yeni qvvlr gtircyik. Yeni il rfsind ikinci proqram da istifady vercyik. Burada televiziya il laqsi olmayan adamlar verili yapacaqlar. Qoy iki proqram arasnda yarma getsin. ndi yeni 8 man da gtirmim. alacaam ki, bel texniki vasitlrin barter sulu il gtirilmsini genilndirim. - Televiziyada sinxron trcmy yer vercksinizmi? Ax indi rusca verilid azrbaycanca mtnlr trcm olunur, azrbaycanca evrilid is ruscalar yox. Hm d rusca verililri kndlrd baa dmrlr. - Birinci proqramda gln ildn rusca he bir verili verilmyck. Moskvadan olan btn verililri d gtrcyik. Sinxron trcm d ola-caq. - Trkiy televiziyasn niy translyasiya etmirsiniz? - Pozun verililr verirlr. Turqut zaln olunun kanalnda el eylr gstrilir ki, baxmaq mmkn deyil. Biz Trkiy televiziyasn qa-baqca yazb sonra efir vercyik. mumiyytl, dediklrinin bir oxu il razlamasam da shbtimiz-d mn Mmmd Muradn he d savadsz v bacarqsz adam olmadn grdm. Dzdr, bizimkilr onu qtiyyn bu i yaramayan adam kimi qlm veriblr v verirlr, ancaq mnd yaranan tssrata gr, o, prezidentin televiziyada xsi yavri olsa da Qeysr Xlilova nisbtn n az iki- qat ziyal adamdr. Qovulanlarn irisind gerkdn d oxlu natmiz adamlarn olduunu vaxtil televiziyada ilmi mxbirimiz Xaliq by d tsdiqlyir. N is, gliimin sbbini baa saldm. Dedi ki, hmin verilil bal sndn baqa da zn thqir olunmu sayan adamlar var. Onlar sabah glcklr, sn d gl, szn de. Sdr mavini nvr Qafarlnn sabahk kilil mul ola-can dedi v sabah saat 11-d onun yanna, o, sessiyada olarsa nvr ml-limin yanna glmyimi dedi. 29 oktyabr 1991. lyazmalar nstitutunda idim. Saat 11-in yarsnadk gzldim. i-ni bu gn brpa edn sessiyan televiziyada gstrmirdilr. Telestudiya-ya yollandm. Mn Ali Sovetin yanna atanda grdm ki, onun qaba bombodur; bir kncd 10-15 nfrlik dst durub - llrind bayraq. Telestudiya trfd is ii sgrl dolu oxlu man dayanb, lizopal milislr is tx-minn 30-40 nfrlik bir dstni (sonra yrndim ki, Goranboydan glnlrdir) Ali Sovetin telestudiya trfdki qaps azndan geriy itl-yirlr. Telestudiyann giri qapsndan baxanda irid saysz-hesabsz milis iisi grdm. ri otaqda xeyli zabit oturmudu. Dnn onlarn he bed biri d yoxdu burada. Grnr, Ali Soveti qorumal olan qvvl-rin bir hisssi burada yerldirilmidi v studiyann zn d qorumaq n oxlu yeni qvv gtirilmidi. Hyt girnd grdm ki, nmayii-lri qovmaq n ildiln xarici Brondspayd man (suspn) burada saxlanb, ii d adamla doludur. Televiziya binasnn birinci qat da milisl dolu idi. Divar boyu dzlm kreslolarda ylmiilr. ri girib-xanlara ox diqqtl baxrdlar. Saat 12-y ilmi sdrin otanda oldum. Katib Nataa xanm bil-dirdi ki, mavin nvr mllim sdrin yanndadr, o iridn xanda grrsiniz. Saat 2-y ilyndk burada gzlmli oldum, iridn he ks xmrd (he girn d yox idi). Baqa gzlynlrin d fasily x-dn grb mn d nahara hytdki yemkxanaya getdim. Burada yemk yeyn-lrin d oxu milis iilri idi. Qaydanda Nataa xanm dedi ki, nvr mllim xd, sni tapmadq. O biri yoldalar saat 3-d glcklr. Mn narazlm bildirdim ki, bel idis niy saat 11- dvt edilmim? Bir istdim ki, xb gedm, ancaq dndm ki, televiziya rhbrliyinin lin bhan dck ki, biz imkan verdik, z danmad. Hm d deyc-yim szlrin vacibliyi, -drd saatlq srndrmiliyin acsndan qaba-a idi, ona gr d canm diim tutub saat 3-dk gzlmyi qrara al-dm. Oaatan oturub xmn txmini mtnini yazdm. Saat 4- ilmi mni nvr Qafarlnn yanna ardlar. Grdm ki, otanda Bak qzetinin mxbiri Valid Qardal, professor blfz Rcbov v baqa iki nfr oturub. (Sonradan bildim ki, biri lzgi cmiy-ytinin sdri professor li Musayev, o biri is krd nmayndsi hmd Apoyevdir). nvr mllim redaktor Kamil Quluyevi arb verilii kmyi taprd. kili studiyasnda mn azrbaycanl termini il bal sylyck-lrimi bildirdikd yerd qalanlar nc shbtimizin yapqsz, laqsiz olacan bildirib brk narahatlq keirdilr. Ancaq 10-15 dqiqlik shbtdn sonra baa ddlr ki, slind hammz eyni eyi deyirik, ona gr li Musayev v hmde Hpo (ona bel deyirlr) z vaxtlarn da m-n verdilr, baqa vaxtda zlrinin ayrca verilid danmaq istdikl-

rini bildirdilr. Qaldq 3 nfr. kili slind btnlkl hazrlqsz baland - n danaca-mz, hans suallar verilcyini he mzakir etmy bel vaxt tapmadq. kili vaxt mn dananda redaktor Kamil by (hmde Hpo onu assimilyasiya olunmu krd adlandrd) iki df verilii yarmq qoyub yanmza gldi, ox srt dandmz dedi. Mn is qidmin ziddin he n danmayacam bildirdim. N is, vur-tut yarm saatlq verili kilib qurtard. Vaxt darl ox eyi demy imkan vermdi. Axamst hammz veriliin videoyazsna bir d tkrar baxb te-lestudiyadan xanda Ali Sovetin qarsna xeyli adamn ydn grdk. rid hl sessiya gedirdi. Mn Valid byl birg AS-in meh-manxana il zbz qaps trfdn - yuxardan aaya doru ddm. Aaya ennd yanma li Nadirov (Xanlar cbhilrinin ikinci ildir ki, gizlnmkd olan, axtardak lideri) gldi. 20 Yanvardan sonra z xmayan li byi grmyim ox sevindim. Sa-saqqal xeyli aarm, bu iki ild 20 il qocalmd. Bildirdi ki, yenic Xanlarda Cbhnin faliyytini brpa etmim. styirm tutsunlar ki, hrkat yenidn gc-lnsin. O, Rhim Qazyevi grmk istyirdi. Gzldik, deputatlarmz sessiyadan xb meydana gldilr. sa by meqafonla ox qsa mlumat verdi ki, deysn, oyuncaq Milli Mclis yaratmaq istyirlr. Biz sabah gnn birinci yarsnda sessiyada itirak etmycyik. N etmli olduumuzu Cbhd mzakir edcyik. sgndr Hmidov is cbhilri qtiyytsizlikd tqsirlndirnl-r dedi ki, siz bura 30 min adam glsydiniz iridkilr bel oyun oynama-a rk etmzdilr.73 N is, sabah 4-d buraya yma taprb getdilr. li Nadirov Rhim byi gr bilmdi. Ona dedim ki, bs o vaxt - o yenic gizlnn vaxt bizim qzetd li xalqn oludur adl yaz vermiik - atasnn mktubunu. O, xbri olmadn syldi. Gec bizd qalmas arzusu il onunla evimiz gldim. Evd rayondan glmi baqa qonaq da olduunu grn li by he cr dayanmad, haqqnda yaz olantqzeti gtrb getdi, sabah grcyimizi vd etdi. Bu gn AS-d Milli ura mslsi yarmq qalb. *** Ruslan Xasbulatov bu gn Rusiya Ali Sovetinin sdri seilib. 30 oktyabr 1991. Ali Sovetd Milli Mclis Ali Sovetin Milli uras kimi tsdiq olunub. SSR AS-n nmaynd gndrmmk, ora yalnz mahidilr yolla-maq qrara alnd. Amnistiya haqqnda qanun xarld. Milli Mdafi urasnn sasnamsin baxlb, prezidentin tsdiqi-n verilib. Baqa bir sra xeyirli qrarlar da xarlb. Milli ura mzakir olunan vaxt kommunistlr yen ivn qoparanda Rhim Qazyev millti Moskvadan gzlyn mumi flaktdn danb, de-putatlar birliy arb. Araz lizad ruslarn biz qalmasn dey si-lahlar korladna dair oxlu sndlr gstrib. (Rhim byin dediklri vvlc Shr qzetind, sabahs gn is hakimiyyt qzetlrind: Xalq qzeti v Hyatda da xd). Bu arada SSR mdafi naziri aponikov da Bakya gldi (20 okt-yabr). Sz yox ki, o, Milli Ordumuzun yaradlmasnn qars almaq mqs-di gdr. Bakdan da Yerevana uub. mumiyytl, bu gnlr Moskvann Azrbaycana qar ox gcl txri-batlar hazrlad sylnilir, ham sayqla arlr. Xsusn snaye-i deputatlar azadln onlara faydasn duyurlar v demokrat deputatla-r mdafi edirlr. Ramiz hmdov kimi fanatik kommunistlr is vziflrini, mvqelrini qorumaq n btn xalq Moskvann ayaqlar altna atmaa hr an hazrdrlar v respublikada n qorxulu vziyyti bu cr kom-munistlr yarada bilr, ona gr istr cbhilr, istrs d halinin ge-ni hisssi mhz onlardan kinir. 1 noyabr 1991. kiliindn bir ne gn sonra - bu gn gec Zaman xbrlr proq-ramndan sonra bizim itirak etdiyimiz Aktual ekran verilii,74 axr ki, televiziyada gstrildi. Verili qurtaran kimi ev Hacal Ncfov, Oqtay Babazad (televi-ziyann rejissoru), sgr Quluyev, Ncf by zng vurub trifldilr. (Ncf bydn zm xahi etmidim ki, baxb fikrini sylsin). 9 oktyabrda qbul edilmi Azrbaycan Respublikasnn Silahl Qvvl-ri haqqnda qanun mtbuatda bu gn drc edilib. 5 noyabr 1991.

Bu gn Azadlq qzetind Nemt Pnahov haqqnda yazm xd. Bi-lirm ki, bu mqal nemtilrd byk narazlq douracaq. MQAL NEMT YENDN QAYIDIR nam da qaytara bilckmi? Biz lrik - Nemti tk qoymarq!. Mhur Meydan epopeyasnn yadigar olan bu aforizmin yaranndan bizi illik zaman fasilsi, 20 Yanvar gynr-tisi v 18 Oktyabr istiqlaliyyt akt ayrr. Tarix tkrarlanr - Nemt yen meydana qaydr, qardan yen noyabr glir, Azrbaycanda yen yanvar gzlnilir. Tarixin bel dnmnd ryimd dolaan narahatl sravi Azrbaycan vtnda kimi z xarmaq istyirm. Bu badan deyim ki, mn d 19 gec-gndz Nemtl birg meydanda yatm, onun qhrmanl il ynm, adna klg dmmsi n leyhdarlar il arpm on minlrdn biriym. Aramzdak mnasibtlr he vaxt dostluq, ya-xud dmnilik sviyysin qalxmayb. Ancaq son illik mahidlrim bu yaz-n yazmaa mni vadar etdi... Noyabrdan ken bu ild bir gerkliy min olmu-am - iind yaadmz rejim xalqn arasndan xan qhrmanlar min hiyl v fitn il xalqn z li il d bour, onlar xalqn nifrt v lntin tu edir. Nemtin taleyi d bu baxmdan istisna deyil. 20 Yanvarda, deyiln gr, eyni vaxtda drd Nemti Bak klrin xa-rb75 gzlyin, bir azdan silah gtircyik syltmi, sadlvh v mlumatsz adamlara hidlrin qatilinin mhz Nemt olduu fikrini alama bacar-m bu rejim, mnc, Nemtin tbitindki bir qsurdan ondak liderlik, byk-lk iddiasndan ustalqla yararland v indi d yararlanmaqdadr. Nemtin indiki v glck facilrinin sbbkar da el bu qsurdur. Fikrimc, 1988-in noyabrnda Azrbaycan Xalq hrkatnn fsanvilmi, ortaqsz lideri olan Nemt 1989-un iyulunda Azrbaycan Xalq Cbhsi yarananda burada ona ba yox, dar Heytinin sravi zv yeri ayrlmasndan brk naraz qald v xalqa ondan sdaqtl qulluq ed bilcklrin inanmad cbhilr hdsiz qsqanclqla yanad. Bir ox all ziyallar Cbhdn didrgin salan bolevik lntnamlri, onlar Cbhy yaxnlamaa qoymayan DTK agentlri ittiham tezlikl i dd. Bugnk gn tkc Zrdt lizad v Leyla Yu-nusovann deyil, btvlkd AXC-nin, onun sdrinin DTK agenti olduunu, Cbh Proqramnn da DTK-da yazldn sylyn Nemtd bu fikrin mhz 1990-n 8 yanvarnda - AXC dar Heytin zv seilmmsindn, blfz byin bu haqda Mclisdn xahi etmmsindn sonra yarandna bhm yoxdur. Bu gn Moskva Azrbaycanda KP-nin dalmasndan daha ox AXC-nin dalmasndan qorxur. nki AXC milli azadlq hrkatnda tormoz rolunu oynayr qnati d onun byklyn hmin etinaszln birbaa mhsuludur. (Ancaq ox qribdir ki, mni 5 dqiqdn sonra DTK apara bilr szlrin vrdi etdiyimiz Nemt 20 Yanvardan sonra DTK-ya meydan oxuyaraq dvlt srhdini eldn-bel keir, mu-mittifaq axtarnda olduu halda Baknn klrind srbst gzir, mitinq-lr keirir). Onun AXC-ni qbul etmmsin he bir iradm yoxdur - mnim zm d Cbhni ideal tkilat kimi tanmaq fikrindn uzaam v onu istniln qdr tnqid ed bilrm. Ancaq qbul edilmyn qarda (opponenti) mhv etmy almaq bol-evizmin tzahrdr. Nemtin 8 yanvar 1990dan sonrak btn faliyyti yalnz AXC-ni nfuzdan salmaa, onu paralamaa, mhv etmy ynldilib. Dzdr, qeyd edir ki, bu gn AXC-ni datmaq urunda mbariz ox yanl fi-kirdir. O z-zn iflasa urayacaq, ancaq z-zn dalmaa inanmad n mli tdbirlr l atr. Bu ilin 15 iyulunda AXC qurultayndak 40 dqiqlik x da bu mqsd xidmt edirdi. (ox qribdir ki, sonradan o, mtbuatda bel qeyri-smimi byanat verdi ki, qurultayda szm axra kimi demy imkan ve-rilmdi. slind is qurultay itiraklar lklr gzib glmi Nemtin 1988 sviyysindn yarm addm bel qabaa getmmsin tssflndilr. Mn zm qarmda irisini clz kin v nifrt didib-paralayan, byk ideyalarn xsi mnasibt qurban vern sykn bir adam grdm v 1988-dki bahadrn bu gn dmsin acdm). kincisi d, AXC-nin tklif etdiyi yol bynilmirs baqa x yolu gs-trilmlidir. Etibar Mmmdov v Rhim Qazyev d Cbhdn uzaqladlar, an-caq onlar Cbhni mhv etmk mqsdin dmdilr, zlrinin baqa yolu olduunu gstrdilr, xalq da onlarn smimiliyin inand. Nemtdn is indiydk AXC-ni symkdn savay he bir konkret xilas yolu, he bir proqram eitmmiik. Nemt Azrbaycan fhllrinin liderin evril bilrdi. Bu yaxnlarda AXC-nin tkil etdiyi ttilin alnmamas hrkatmzda Nemtin yerinin bo qaldn gstrdi. Ancaq o, fhllri tkil etmk, azadlq mbarizmizi mli il irli aparmaq vzin btn gcn AXC-nin respublika rhbrliyin satlmasn sbut etmy ynldir, slind mni d cua gtirmyn istiqla-liyyt aktn baaldatma sayr. Bs vzind z n tklif edir? Meyitlr s-tndn adlamaqla qazanlan azadlq!76 Biz 20 Yanvarda da meyitlr stndn adladq, ancaq azad olmadq, ksin, o qan tknlrin hakimiyyt glmsin yol adq. Bu gn d Azrbaycanda cmiyyt-d kskin iqtisadi

tbqlmnin yarand, hakimiyyt can atan mxtlif qv-vlrin n rzil hrktlr yol ver bilcyi bir raitd qan tklmsi bizim azadlq arpmamz on illrc geri ata bilr. Hl he pusquda durub Azrbay-canda aran qatmaa alan Mrkzin trd bilcyi fitnlrdn danmram - grsn, Nemt Ali Sovetin trafna ym xalqn tlblrin gz yuman Moskva televiziyasnn onun hbsini az qala sensasiya kimi btn lky yaymasn-da qeyri-adi he n grmrm? Bli, Nemt yenidn qaydr. Tarix ona, xrclyib qurtard xalq inamn qaytarmaa sonuncu imkan yaradr. Bu imkandan o, istifad edckmi? Yaayarq, grrik! dalt TAHRZAD. (Azadlq qzeti, 5 noyabr 1991). MLLFDN. Nemt bu mqaldki bzi fikirlr z mnasibtini Ss qzetind (29 oktyabr 1992) bel bildirdi: Azadlq qzetind dalt Tahirzadnin kiminls bir msahibsi xmd (msahib yox, bu mqal idi - .T.). (?) orada deyilirdi ki, guya Nemt dar Heytin seilmdi dey AXC-y qar ev-rildi. Bu, n az hyaszlqdr. Niy? Ona gr ki, vvla AXC-d mn aparc qv-v ola-ola hmin tkilatdak atmamazlqlara, keqebenin ora soxudurdu-u adamlara qar mbariz aparmam. Noyabrn 29-unda Azrbaycan xalqnn gz qarsnda meydanda AXC-dn xmam haqda byanat verdim. Sonra is deyir ki, mntiqsizliy bir baxn haa - yanvar aynda guya konfrans olub - istefamdan iki ay sonra (?) - dar Heytin mnim d adm salnb, amma itiraklar trfindn seilmmim (sedirmlr mnimdir - .T.) . Tarixi hamnn unutduunu, yaxud unudacan dnn Nemtin n az hyaszlq v mntiqsizlik kimi qiymtlndirdiyi faktlarla bal ona aadak suallar vermk istrdim: 1) dar Heytindn istefa verdiyini 2 dekabr 1989 mitinqind bil-dirdiyi halda niy 29 noyabr mitinqin istinad edir, halbuki bu mitinqd o he x etmyib? (lbtt, 3-5 gnn tez-gecliyi prinsipc he nyi hll etms d shbt hadislr n qdr dqiq yanalmasndan gedir). 2) AXC il laqsini tam ksmidis niy istefa verndn bir ay 4 gn sonra (2 ay sonra yox) 1990-n 6 yanvarnda AXC-nin qurultay slahiyyt-li III konfransnda dar Heytinin zv kimi hesabat vermyi zn rva bilirdi? (Halbuki bu konfransn olmasnn zn yerli-dibli inkar edir). 3) AXC il laqsini tam ksmidis niy 8 yanvar 1990-da dar Heyti zvlyn yeni namizdlr irisin adnn salnmasna etiraz etmdi? Halbuki AXC-nin ozamank qrargahnda (Vannikov ksind) ikinci qatda sekinin nticsini intizarla gzlyirdi? 4) Niy dar Heytin seilmdiyini yrnn kimi 8 yanvarda qrar-gah qzbl trk etdi v bir d bura ayaq basmad? 5) Milli Mdafi urasnn 13 yanvar 1990-da rsmn AXC-nin qrar il yaranmasn v AXC dar Heytin tabe olacan la bildiyin baxmayaraq (bu yaradln Vzirov - Nemt dueti il n qdr bal olma-sna he toxunmuruq) cbhi olmaya-olmaya niy bu qurumda itirak edir-di? 6) n az hyaszlq v mntiqsizliyi edn kimdir? 7 noyabr 1991. Bugnk Xalq qzetind Azrbaycan Respublikasnn dvlt mstqil-liyi haqqnda Konstitusiya Akt (18 oktyabr 1991) drc edilib. Qzetin hmin nmrsindki yeniliklrdn: Azrbaycan DTK Milli Thlksizlik Nazirliyin evrilib; Trkiy Azrbaycan tanyacaq; Vadim Bakatin respublikalararas (?!) thlksizlik xidmtinin rhbri, Yevgeni Primakov SSR Mrkzi Kfiyyat Xidmtinin direktoru tyin ediliblr (20 Yanvar onlara db!). 8 noyabr 1991. Azadln bugnk nmrsind AXC-nin sdr vzi sa Qmbrovun imzas il Azrbaycan Xalq Cbhsinin byanat drc edilib. Burada gstrilir ki, Moskvadan hrbi hakimiyyt balarnn, o cmldn mdafi naziri aponikovun Azrbaycana bhli sfrlrindn sonra Dalq Qarabada v Ermnistan srhdlrind vziyytin arlamas, tcavzkarn hyaszlamas narahatlq dourmaya bilmz. Bellikl, 20 Yanvar ssenarisini yenidn tk-rar etmk istyirlr.77 9 noyabr 1991. Trkiynin ba naziri Msud Ylmazn rhbrlik etdiyi Nazirlr Kabineti bu gn Azrbaycann mstqilliyini tanyb.78 11 noyabr 1991.

9 noyabrda Trkiynin ba naziri Msud Ylmaz v xarici ilr naziri Sfa Gray Azrbaycann ba naziri Hsn Hsnova telefonla bildirmilr ki, Trkiy hkumtinin mumi iclas Azrbaycan Respubli-kasnn istiqlaliyytini tanyb. Bu gn Trkiynin Bakdak ba konsulu Altan Qaramanolu tanma haqqnda Sfa Grayn byanatn Trkiy hkumti adndan Ayaz Mtl-libova tqdim edib. *** Rft Aayev bu gn Bak hr icra hakimiyytinin bas tyin edilib. MQAL MEYDAN lil cmiyytdn doulan demokratiya da ikst oldu - 70 illik fasildn sonra ktl glllnm qorxusu keirmdn ilk df mitinq yd v... torpaq davas dymy balad. Xarici dnya il dil tapmaqdan tr yuxardan nazil ol-mu yenidnqurmann demokratiya salnamsind ilk shif mhz 1988-in fevra-lnda Stepanakertd ym Qaraba iddial bu Miatsum! mitinqind ya-zld. lk addmndanca xmirin xyant qatlm sovet demokratiyas el buna gr daha ox xyant oyuncana evrildi. Azrbaycan demokratiyas da sbi anann dlisov uana bnzdi - ermni-lrin arxasnda hans qvvlrin durduunu grn, Barov vahimsi canndan hl d tmizlnmyn, Moskvann n itatkar, dilsiz-azsz klsin evrilmi z rhbrliyindn is imdad grmyn, taleyin hkmn buraxlm Azrbaycan xal-q adl 7 milyonluq basz insan toplusu Qaraban ldn getdiyini grb ba-n btnlkl itirdi v Meydana yaraq sarsnt iind hayqrmaa ba-lad: Qaraba bizimdir!. Sonra Yerevandak Teatr meydan il Bakdak Azad-lq meydannn yar. Sonra ttillr. Sonra Topxana. Sonra 19 gecli-gndz-l Noyabr-Dekabr. Sonra fvqlad vziyyt. Sonra 40 gnlk ttillr, is-te-fa!. Sonra 20 Yanvar, 131 hid. Sonra yeni hakimlri qorumaq n bir il 8 aylq yeni fvqlad vziyyt, Etibara azadlq!. Sonra raykomlardan, prokurorlar-dan, ekistlrdn ibart Azrbaycan parlamenti, lin 28 May bayra verilmi 28 Aprel ideologiyas. Sonra SSR-ni saxlamaq n keiriln referendumda kommu-nistlrin qlbsi. Sonra 19 avqust evrilii, kommunizmin, Sov.KP-nin lm, yeni Rusiya hakimi Yeltsinin taxta x. Sonra 23 avqust irticas - AXC qrargahnn darmadan olunmas, cbhilrin, deputatlarn qanna qltan edilmsi. Sonra yen Meydan... MEYDAN BZ N VERD? MEYDAN xalqn 1920-d mhv edilmi zninam duyusunu zn qaytard. Xalq inand ki, onun tzyiqi altnda ninki Bakdak hakimlri, htta Kremli d geri oturtmaq mmkndr. Meydan mummilli mnafelr urunda birlmyi ba-cardmz gstrdi. Meydanla hmry milyonlarca insann rayonlarmzn meydanlarnda eyni vaxtda eyni tlblri irli srmsi Azrbaycan tarixind ilk df ba verirdi. Bir az ifrata varsaq da Meydan slind milltimizin tam formalamasnda misilsiz rol oynad. MEYDAN xalqn sl mnvi potensialn: mbarizlik, tmizrklilik, f-dakarlq, qoxmazlq, nciblik, baqa xalqlara hrmt kimi yksk keyfiyytlrini z xard. MEYDAN xalqa Azrbaycan demokratiyasn bx etdi. Azrbaycann milli bayra ilk df burada ucaldld. Azrbaycan Xalq Cbhsi d meydanda douldu. Demokratik Azrbaycan mtbuat da Meydanda yarand. MEYDAN rsmi hakimiyytin himaysindn mhrum xalqn sl ncllrini ye-tidirdi v xalqa tantd. 88-d bir airl bir fhlnin umuduna qalan (Nem-tin szlridir) Meydan 89-dan Azrbaycan Xalq Cbhsinin mtkkil ziyal qvvsi idar etmy balad. MEYDAN Azrbaycanda rhbrlikl xalq arasnda ba verck labd qanl toqqumalarn, vtnda mharibsinin qarsn ald. MEYDAN Azrbaycan rhbrliyin xalqla hesablama yrtdi v parlamen-ti d trbiylndirdi. MEYDAN BZDN N ALDI? MEYDAN yarmq v sbi demokratiya dodu. ncllrimizin oxu el d-nd ki, milyon yarm insann and iirik! deyrkn yksln me kimi yumruqla-r il hr eyi hll etmk v Meydanda istniln tlbi hazrlayb formala-draraq hyata keirmk mmkndr. Bellikl, Meydandan yumruqlarn gc il ilyn parlament kimi istifad olunmaa balad. Bir mitinqd aumyann heyklinin gtrlmsi il balanb Azrbaycann BMT-y girmsi il qurtaran 160 tlb irli srld. Nticd Meydan emosiyas siyasi gerlik duyular-n tdricn stlmy balad. Bu emosiyalar demokratiyamzn sistemind-ki btn atmazlqlarn, qaragruh hval-ruhiyysinin stn rtd. (El bu-na grdir ki, fvqlad vziyyt balanan kimi demokratik hrkatmzn ksr-sizliyi z xd. Aydn oldu ki, biz dinc raitd siyasi, iqtisadi v mdni is-lahatlar

aparmaq, mvcud hakimiyyt z rtlrimizi qbul etdirmk n sis-temli mbarizy hazr deyilikmi). Nticd Azrbaycan demokratiyas haki-miyyt urunda mbarizni uduzdu. Yaranm lverili tarixi raitd respublikada MTKKL SYAS MXALFT YARADILA BLMD. Bu sasn ondan irli gldi ki, AXC bada olmaqla mxalift siyasi qurumlar mvcud rejimin mqavimtini v Meydan taltini qraraq gcl bir tkilat kimi sonadk formalama bacarmad. 20 Yanvardan sonra demokratik hrkatdak saray kimlri mumxalq mnafe-yini stldi. ...Budur, hrsi bir gn kimi ken il gerid qalb. Al bayraqlar dalalanan sraagnk Meydandan bugnk leninsiz Meydana xyaln boylanr, dnrm: bli, itirdiklrimiz az deyil 131 hid vermiik, ancaq qazandqlarmz daha oxdur - qarmzda stiqlal aktmz durur, arxamzda is Meydan dayanb - AZADLIQ MEYDANI! dalt TAHRZAD (Azadlq qzeti, 15.11.1991). 14 noyabr 1991. SSR Dvlt uras bu gn yeni ttifaq mqavi-lsini mzakir edib v Suveren Dvltlr ttifaq adl konfederativ dvlt yaradlmasn qrara alb. Mtllibov da mzakird itirak edib. 21 noyabr 1991. Dnn saat 16.30-da DQMV Martuni rayonunun Qara-knd kndi yaxnlnda hrbi vertloyot partlayb. Azrbaycann dvlt katibi Tofiq smaylov, ba prokuror smt Qaybov, dvlt maviri Mhmmd sdov, ba nazirin mavini Zlf Hacyev, SSR xalq depu-tatlar Vaqif Cfrov, Vli Mmmdov, prezident aparatnn b m-diri Osman Mirzyev, mxbir Al Mustafayev, operator Fxrddin ah-bazov, generallar N.Jinkin, V.Kovalyov v baqalar hlak olublar. 19 noyabrda Eduard evardnadze SSR xarici laqlr naziri tyin edilib. Btn mttfiq (indi suveren) respublikalarda kommunist partiyalar ya buraxlr, ya da onlarn ad dyidirilir. 19 noyabrda Trkmnistan KP Trkmnistan Demokratik Partiyas oldu. zbkistanda is o, zbkistan Xalq Demokratik Partiyas adlanr. 22 noyabr 1991. Vertolyotun partladlmas zaman hlak olanlar dfn edildi. Ayn 21-ind axam saat 8-dn Bakdan Naxvana v Yerevana gedn qatarn hrkti dayandrlb. 26 noyabr 1991. Hyat qzetind Azrbaycan Respublikasnn dvlt istiqlaliyyti zr Azrbaycan Respublikas referendumunun keirilmsi haqqnda Azrbaycan AS-nin 15 noyabr tarixli qrar drc edilib. Referen-dum 29 dekabrda olacaq. Bu gn Ali Sovet Milli urann slahiyytlrini mhdudladran 30 oktyabr qanununun maddlrini lv etdi. 27 noyabr 1991. Bu gn Milli urann ilk iclas keirilib. Milli ura 25 + 25 deputatdan (25 komblok + 25 demblok) ibartdir. 29 noyabr 1991. Bugnk Hyatda DQMV-d, Azrbaycan Respublika-snn v Ermnistan Respublikasnn srhdyan rayonlarnda vziyyti sabit-ldirmk tdbirlri haqqnda SSR Dvlt urasnn 27 noyabr tarixli qrar drc edilib. Murad Kri olu Babayev Azrbaycann ba prokuroru tyin edilib (26 noyabr 1991). 2 dekabr 1991. SNDLR AZRBAYCAN XALQ CBHS SDRNN SRNCAMI 2 dekabr 1991 N:3 AXC Mclisinin qrarna mvafiq olaraq AXC sdrinin rhbrliyi il AXC sdri mavinlri, b mdirlri v sdrin tyin etdiyi ayr-ayr xslrdn ibart AXC-nin craiyy Komitsi yaradlsn. AXC-nin sdri .ELBY AZRBAYCAN XALQ CBHS SDRNN SRNCAMI 2 dekabr 1991 N:4 AXC rhbrliyinin tklifi il AXC craiyy Komitsi aadak trkibd yaraldlsn v AXC Mclisinin tsdiqin verilsin: 1. sgndr Hmidov 2. Qurban Mmmdov 3. Niyazi brahimov 4. Fa-zil Mustafayev 5. Pnah Hseynov 6. Yusif Hacyev 7. Zakir Quluyev 8. lsgr Siyabov 9. Daqn Aalarov 10. Qabil Mmmdov

AXC-nin sdri .ELBY AZRBAYCAN XALQ CBHS SDRNN SRNCAMI 2 dekabr 1991 N:5 Qurban Mmmdovun mhkm ii il laqdar Tkilat bsinin mdiri vzifsinin icras mvqqti olaraq 2 dekabr 1991-ci ildn Pnah Hseynova taprlsn AXC-nin sdri .ELBY AZRBAYCAN XALQ CBHS SDRNN SRNCAMI 2 dekabr 1991 N:6 lsgr Siyabov AXC laqlr bsinin mdiri vzifsin tyin olunmas il laqdar AXC mumi bsinin mdiri vzifsindn azad edilsin. AXC-nin sdri .ELBY (Azadlq qzeti, 6 dekabr 1991). 7 dekabr 1991. Grcstanda vtnda mharibsinin yaranmasna imkan vermi, son nticd hakimiyytdn silahla uzaqladrlm pre-zident Zviad Qamsaxurdia dnn z adamlar il Gncy glib. Azrbaycan ona siyasi snacaq verilmsini mqsduyun saymayb. Sonra o v adamlar cevana doru gediblr. 8 dekabr 1991. Bu gn Minskd Belarus, Rusiya v Ukrayna Mstqil Dvltlr Birliyinin yaradlmas haqqnda Minsk sazii imzalamlar. Bu, SSR-nin aradan gtrlmsi demkdir. Bugndn SSR adl dvlt beynlxalq hququn subyekti saylmr. 10 dekabr 1991. Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin Milli ura-s haqqnda AR-nn Konstitusiya qanunu (30 oktyabr 1991) bu gn Hyatda drc edilib. Mmmd Araza Azrbaycann xalq airi ad verilib (7 dekabr 1991). Midht Teymur olu Abbasov Azrbaycan Respublikasnn dvlt katibi tyin edilib (9 dekabr 1991). Milli ura Azrbaycan Respublikasnn dvlt srhdi haqqnda qanun qbul edib (9 dekabr 1991). 11 dekabr 1991. Bu gn Rumniya hkumti d Azrbaycann mst-qilliyini tanyb. Gln xbrlr gr, bu gn uann bas Mika-yl Gzlov z kabinetind ldrlb. SND Txminn [1991-inci il] noyabrn ortalarnda mn Adam RH-nin bas Syyaf Verdiyevl grdm. Bakdan yenic qaytmd. Dedi ki, A.Mtllibov Bakda ona v uada RH bas M.Gzlova dn-dn taprmdr ki, Adamdan v uadan Xankndin bir gll bel atmasnlar. A.Mtllibov ox kobud surtd demidi: Silahl xmsnz? v hr ikisini dn-dn hdl-midi. S.Verdiyev mn dedi ki, gr inanmrsansa M.Gzlovdan soruarsan. Tssf ki, cmi bir ne gndn sonra mlum oldu ki, M.Gzlovu uada z i otanda glllyiblr. Qrib SMAYILOV [AXC Adam bsinin bas, 11.01.1997]. 12 dekabr 1991. Bugnk Hyatda bir sra sndlr drc edilib. Azrbaycan - Ermnistan mnasibtlrin dair SSR Dvlt urasnn 1991-ci il 27 noyabr tarixli qrar haqqnda Azrbaycan AS Milli urasnn 6 de-kabr tarixli qrarnda deyilir: 1. Kemi SSR ttifaqnn Dvlt u-rasnn 1991-ci il 27 noyabr tarixli qrarnn mstqil Azrbaycan Respub-likasnda hquqi qvvsinin olmad qeyd edilsin. SSR xalq deputatlarnn nvbdnknar qurultaynn arlmas m-slsin dair bizim Milli urann 11 dekabr tarixli qrar il Azrbay-candan seilmi SSR xalq deputatlarnn faliyytin xitam verilib. Prezidentin frman il (11 dekabr 1991) Tacddin brahim olu Mehdiyev mdafi naziri tyin edilib v ona general-mayor sgri rtbsi verilib. Azrbaycan Respublikasnda mlkiyyt haqqnda qanun (9 noyabr 1991) drc edilib. Seneqaln paytaxt Dakarda slam Konfrans Tkilatnn (KT) z-v olan lklrin xarici ilr nazirlrinin VI konfransnda Azrbaycan bu tkilatn 46-c tam hquqlu zv olub.

Taleh Hmidin redaktor olduu Yeni fikir qzetind bugndn Kndi slim, kndi kkm symyim yox! (Kitabi-Dd Qorqud da xalq dmni x-md...) adl byk yazm xmaa balad. 13 dekabr 1991. Mstqil Dvltlr Birliyinin yaradlmasna m-nasibt haqqnda Azrbaycan AS Milli urasnn 11 dekabr tarixli qra-rnda (bugnk Hyatda) deyilir: 1.Mstqil Dvltlr Birliyini yaradan Be-larus, RSFR v Ukrayna dvltlrinin 1922-ci ild SSR-nin drd tsisisindn olduunu nzr alaraq SSR-nin beynlxalq hququn subyekti kimi z mv-cudluuna xitam verdiyi bard Belarus, RSFSR v Ukrayna dvltlri ba-larnn byanat bynilsin. 24 dekabr 1991. 21 dekabrda Alma-Atada SSR-y son qoyuldu. Kemi SSR-nin 11 respublikasnn rhbrlri Mstqil Dvltlr Birliyinin yaranmas haqqnda byannam v baqa sndlr qbul etmilr. (Bugnk Hyat qzetind drc edilib.) Azrbaycan Respublikas Ali Soveti Milli urasnn Mstqil Dvlt-lrin Birliyin mnasibti haqqnda 20 dekabr tarixli qrarnda Azrbayca-nn indiki vziyytd MDB-y qoulmas mqsduyun saylmr. 25 dekabr 1991. ran da (bu gn) Azrbaycann mstqilliyini ta-nmal oldu! 26 dekabr 1991. Bugnk Hyatda mhm sndlr xb. *** 25 dekabrda Milli urann iclasnda thsil, elm, mdniyyt v din msllri komissiyasnn sdri, professor Firidun Clilov latn qrafikal lifbamzn brpas haqqnda mlumat verib. Mzakirdn sonra deputatlar hm lifbamzn brpas haqqnda qanunu, hm d Latn qrafikal Azrbaycan lifbasnn brpa olunmas mrhllri haqqnda qrar qbul etmilr. *** Milli urann yen 25 dekabr tarixli qrar: Hr il dekabr aynn 31-i btn dnyada yaayan azrbaycanllarn hmryliyi gn elan edilsin. *** mumi sgri vzif haqqnda qanun layihsi birinci oxunuda qbul edilib. *** 22 dekabrdan Tbilisid grclr bir-birini qrr. Bizim Milli ura bu mnasibtl Grcstan xalqna 25 dekabrda mracit qbul edib: Azrbaycan parlamentinin zvlri milli barq ld olunmas iind vasit-i rolu oynamaa hazrdrlar. *** SSR-nin daxili qounlar DQMV-dn xb gedir. Burada vziy-yt ox grgindir. *** RSFSR bundan sonra Rusiya Federasiyas (Rusiya) adlanacaq. *** AB-n dvlt katibi Ceyms Beyker Prinston universitetindki nit-qind deyib: ...xsusn Azrbaycan hkumtinin digr respublikalara qar mharib ehtimalna qar silahlanmas lamtlrini grrk. Bu shv v zamann tlblrin uyun glmn siyast ml ednlr bilmlidirlr ki, Qrb onlar n tanyacaq, n d onlara yardm gstrckdir. *** Dnn Mixail Qorbaov artq mvcud olmayan SSR-nin prezidentli-yindn istefa verdi. *** AP OLUNMAMI MQAL DNMK LAZIM DEYL !! Baknn komendant bel buyurmudu Gnc Azrbaycan demokratiyasnn 1 nmrli qzetinin - Azadln 100 nmrli addmnda, keilmi tin yolun arl-acl, qadaal blmlrin boylanmaq istyirm... Qrmz ordu Bakn ikinci df fth edn kimi ilk nvbd Azrbaycan Xalq Cbhsinin qrargahn v orada yerln Azadlq qzeti redaksiyasn darmadan etdi. Redaksiyann btn

avadanl, sndlri, ilk nmrlrin min-lrc nsxsi mhv oldu. Bak hri hrbi komendantlnn (BHK) mri il sonuncu nmrlri 14 yanvarda (azrbaycanca) v 18 yanvarda (rusca) xm qzetin nri dayandrld. Xalqn gcl tzyiqi altnda BHK Azadln yenidn xmasna icaz vermy mcbur oldu, ancaq bir rtl - hrbilr szn iltmk olmaz! Be-llikl, 4 iyul 1990-da qanl Yanvardan sonrak ilk nmr iq z grd. Burada prezident sekilri v respublikada siyasi vziyytl bal AXC-nin Azrbaycan xalqna mraciti verilmidi. 13 iyul nmrsind is Azrbaycan Ali Sovetin qardak sekilrl bal materiallar v sndlr drc edilmidi. Grnr, bu nmrlr (xsusn prezidentin kskin tnqid edildiyi birincisi) hddini am-d, ona gr d BHK qzetin nrini ikinci df dayandrd. Azadlq 4 avqust 1990-dan sonra mntzm xmaa balasa da ikiqat tzyiq altna dd: hrbilrin mllrindn yazma qti qadaan edn hrbi senzurann v hakimiyyt soydalarnn meyitlri stndn adlayaraq glmi yerli partokratiyann. Oyunu dzgn oynayaq! mqalsindn (11 avqust 1990, N:5) sonra Bak hr PK-nin birinci katibi Rft Aayev mxbir hmd Abdal kabinetin arb thqir etmi v ona all olma mslht grmd. Birlmi 11-12-ci nmrlrin (15 sentyabr 1990) 16-c shifsi a xd - hrbi senzor (general z) v hrbi komendant respublika teleradio verililri komitsinin sdri Qeysr Xlilov haqqnda tnqidi materialn apna icaz vermdilr. Redaksiya shifni a buraxmaqda tkid ednd yuxarlar Kommu-nist nriyyatn i saldlar. Qzeti gn gecikdirmi szn gerk mnasnda lbyaxa dydn, tsvvrglmz sb sarsntlarndan sonra xan hmin nmrd Yanvar hadislrini aradran komissiyann sdr mavini T.Qara-yevl bu stirlrin yiysinin msahibsind hrbi senzor mdafi naziri Dmitri Yazovun ad il bal faktlar pozdu (ancaq Qorbaovun tnqidin toxunmad). 13 v 14-nc nmrlrdn sonra BHK polkovnik Valeri Bnyadov79 tele-viziyadak xnda qzetd, fotolar drc olunmu xalq deputatlna na-mizdlrin siyahsnn verilmsini v AXC-nin sekilr mahidilr ar-masn qanunsuz sayaraq bundan sonra htta hrbi senzora da inanmayaraq Azad-l xsn znn oxuyacan bildirdi v komendantn mhr olmadan qzeti ap etmyi Kommunist nriyyatna qti qadaan etdi. Bellikl, yalnz Azadln yox, respublikann btn demokratik mtbuatnn (Azrbaycan, Aydnlq v b.) n ar gnlri baland. o yer atd ki, ninki hrbilr v onlarn klgsin snm rhbrlr, htta yuxarlarla dostluq edn xslr haqqnda da tnqid zoraklqla boulmaa balad. gr rhmtlik Dilar xanm liyevann Sovet ordusunda qulluq edn azrbaycanl sgrlrin dzlmz vziyyti haqqnda materialnn nmrdn (27 sentyabr 1990, N:4) xarlmas o qdr gzlnilmz deyildis d hrbi komendantn v senzura risinin nyin bahasna olur-olsun radio zavodunun direktoru K.Alov haqqnda materialn apna mqavimt gstrmlri tccbl v bhli idi. (Materi-al redaktorun mhz bu bhni dil gtirmsindn sonra nmrd saxland). 22-ci nmrdn (22 noyabr 1990) sonra hrbi senzor yenidn komendantn etimadn qazand v faliyyt balad. 23-nc (Yuxarda Allah, Allah-dan aa hid ruhlar... mqalsi) v 27ci (Yiysizlik mqalsi) nmr-lrd hrbilrin respublikada trtdiyi qanunsuzluqlara dair btn faktlar materiallardan xarld. 1991-inci ilin birinci yars senzurann tyan dvr oldu. lk nmr (3 yanvar 1991) Qorbaov yenidnqurmasnda fvqlad vziyyti sciyylndirn n bariz rnkdir. Hrbi senzuraya artq nenci df etimadszlq gstrn V.Bn-yadov xsn z vur-tut bec yerd qlm qatd: birinci, Demokrat deputatlarn ynca xbrindn lkd v res-publikada vziyytin grginliyini nzr alan itiraklar 20 yanvaradk Ali Sovetin sessiyasnn arlmasnn zruriliyini bildirdilr, or-dunun hidlrin ilindk hrdn xarlmamasn onlarn ruhunu th-qir etmk kimi qiymtlndirdilr cmlsini gtrd v istehza il yaz-d: ksin, hr ey ox yax olacaq; ikinci, Bak kndlri asaqqallarnn A.Mtllibova, E.Qafarovaya v H.Hsnova Bakdan fvqlad vziyyti gtrmk haqqnda mracitinin apna icaz vermdi. (Mracit redaksiyann tkidi il sonrak nmrd xd); nc, Qurban Mmmdov bada olmaqla narkomanlqda v ermni danala-rn ourlamaqda gnahlandrlan Sabirabad cbhilrinin mhkmsindn re-portaj 2-ci shifdn btnlkl xarmaa ciddi chd etdi; drdnc, Xilaskarlq ittiham olunur yazsndan Lnkranllar xalq hakimiyytini ilk df grdlr. Onlar grdlr ki, milissiz d ba-zarda bolluq v ucuzluq olur, brokratik aparatsz da sakit yaamaq mm-kndr parasn xard, hrd hrbilr fitn trd bilmsin dey Qarabaa kmy getmy hazrlaan silahl knlllrl birg dalara, melr kildik cmlsinin yannda is z dsti-xtti il yazd: Mey getmdilr, zlrinin ayaa qaldrd xalq alaq aqqallar kimi atd-lar; beinci, Eldar Namazovun mhur Amerika Helsinki qrupunun mkda Robert Kuenl Amerikallar hqiqti bilmlidir adl msahibsind qona-n syldiyi mn dnrm ki, qounlarn yeridilmsinin (Yanvar hadis-lri nzrd tutulur - .T.) z dhtli idi cmlsi

komendant dht gtirmidi v onu kaz zrindn siln polkovnik bel bir tarixi frman yazmd: Dnmk lazm deyil!!. lbtt, Azadln mkdalar bel aznlqla bara bilmzdilr; onlar ttifaq v dnyann bir ox ktlvi mlumat vasitlrin, SSR xalq deputatlarna, lknin msul xslrin bu biabrlq haqqnda tcili xbr verdilr. Bu mqavimt komendantn zn myyn qdr ydrmasna sbb oldu; o, bir daha bel nadancasna senzorlua yol vermdi. Ancaq daimi grginlik kollektivi he vaxt trk etmdi; mkdalar yen z mateiallarn nc zlri senzuradan keirmy mcbur oldular. 5-inci (31 yanvar 1991) v 6-c (7 fevral 1991) nmrlr xandan sonra BHK yen Qeysr Xlilov televiziyas il hd-qorxu gldi, SSR-nin saxlan-mas n keirilck referendumun leyhin drc edilmi materiallar qanunsuz sayaraq onun leyhin imza toplayan demokratlara psixoloji tzyiq gs-trmy ald. Bu xdan sonra qzetd he bir material qadaan edilmyib v Ali Sovet Bakda fvqlad vziyyti gtrndk yalnz hrbi senzorun nzarti altnda xb. (17-ci nmr istisna tkil edir bu stirlrin yiysi il akademik Ziya Bnyadovun msahibsind onun komendant olu il bal veriln sual 18-inci nmrni d tqib mruz qoydu). Fvqlad vziyyt lv edilndn - senzurann hquqi sas gtrlndn bri Azadlq siyasi senzuradan kems d onun kskin xlarn Kommu-nist (son vaxtlar Azrbaycan adlandrlb) nriyyatnn li il susdurma-a alblar. Ancaq Azadln azadlq ruhu btn tzyiq v mhrumiyytlr qalib glib. dalt TAHRZAD. 28.12.1991. 29 dekabr 1991. Azrbaycan xalq bu gn mumxalq ssvermsind (referendumda) bu soruya cavab verck: Siz Azrbaycan Respublikasnn dvlt mstqilliyi haqqnda Azrbaycan Respblikas Ali Sovetinin qbul etdiyi Konstitusiya Aktna trfdarsnzm?. Ham byk hvsl seki mntqlrin gedir. 31 dekabr 1991. Referendumda seicilrin tqribn 95%-i itirak edib v mstqil-liy h! deyib. Hyatda Latn qrafikal Azrbaycan lifbasnn brpas haqqnda qanun v Latn qrafikal Azrbaycan lifbasnn brpas haqqnda Azr-baycan Respublikas qanununun qvvy minmsi qaydas bard Milli urann qrar drc edilib.80 Latn qrafikasnn ttbiqi 1992-d balayb 1995d tamamil baa atacaq.81 QEYDLR 1 Qurultayn teatr binasnda keirilmsin mdniyyt naziri P.Blblolunun icaz verm-si nzrd tutulur. 2 Tahir xanm Qbl rayonunda doulub boya-baa atb, libayramlda ail qurub. 3 Anketlrd milliyyti qrafasnda yazlanlardan sz gedir. 4 AXC-nin qurultay slahiyytli konfransndan sonrak dvr dair. 5 lk z xan blfz by oldu. 6 4 iyundan qabaq v sonra Gncd imperiyann oyunca olan qiyam Surt Hseynovun yanndan l kmyrk qanuni hakimiyyti silahl yolla devirmkd ona hrtrfli yardm gstrmi Nemt, grsn, xalq hrkatna xyanti nec baa drm? 7 Qurultayda st-st 40 dqiqy yaxn danan (halbuki qurultay nmayndlrinin, demk olar ki, he birin bu cr sxavtl vaxt ayrlmayb) Nemt sonralar mtbuatda hay-ky sald ki, Cbh qurultaynda mn danmaa imkan vermdilr. Bu, a yalan idi. 8 Buna bnzr bir ifadni Eliby iqtidarnda ba nazirin mavini olmu Rsul Quluyev 4 iyundan sonra iltmidi. O demidi ki, mn Nazirlr Kabinetind ildiyim mddtd kemi iqtidarn he bir gstriini yerin yetirmmim... 9 Ancaq Nemt z mmnuniyytl DTK generalnn qulluunda durmud, ona olduqca mhm xidmtlrd bulundu. 10 Eliby iqtidarnda respublika Dvlt Vergi Mfttiliyinin risi olan sa by onda Azadlq qzetind ilyirdi. 11 ndi Yaz nriyyatnn ba redaktoru olan Muxtar manov (Qaradal) o vaxt Azadlq qzetinin mkda idi.

12 Azadlq nzrd tutulur. 13 Azadln mxbiri srail Musayev. Ciddi thlili yazlar il mhur idi. Onun dylmsi qzetl AXC H arasnda xeyli grginlik yaratd. Ancaq Mirzhseyn doru de-mirdi - onun adam dydrck qvvsi yoxdu. 14 uann I katibi Vaqif Cfrov nzrd tutulur. SSR Ali Sovetinin deputat idi. Vertolyot qzasnda hlak oldu. 15 Bakda yaayan qaqnlar Qaraban kndlrin krmk ad altnda evlrindn xa-rrdlar. 16 Mn Haid Bornak bir d Heydr liyevin Fransaya ilk sfrlrindn biri zaman televiziyada grdm. O, H.liyevin qbul etdiyi yerli azrbaycanllar irisind idi v zn fransz kimi apararaq ona franszca suallar verirdi. 17 Vartaen rayonunun adnn dyidirilrk Ouz edilmsind bu rayonun cbhilrinin lideri Tofiq byin mstsna myi olub. 18 O blk d mhz bu mqsdl Fransadan gtirilmidi. 19 Hmin vaxt bu, respublikada n yksk redaktor mavini maa idi. Mqayis n deyim ki, Azrbaycan KP MK-nn orqan olan Kommunist qzetinin redaktoru onda 600 manata yaxn maa alrd. 20 Azrbaycan rhbrliyi Dvlt Fvqlad Vziyyt Komitsini dstkldiyin gr istefa versin!. 21 Maral Axromeyev SSR-d kommunist partiyasnn v kommunizmin sonu il st-st dm lmndn qabaq yazdna gr, btn hyatn hsr etdiyi ideallarnn mhv olduuna dz bilmyrk intihar edib. 22 ox tssf ki, 4 iyun qiyamnda .Mustafayev asaqqallq vzifsinin hdsindn gl bilmdi v Ali Sovet tribunasndan xalq z yalan mlumatlar il a-ba sald. 23 Eliby iqtidarnda da, indi d Bak hr icra hakiminin mavini. 24 Bu faktla bal Azadlq qzetin (6.9.1991) baxlsn. 25 Seki gnn. Hac likram istyirdi ki, xalq sekid itirak etmsin. 26 Trkiynin SSR-dki sfiri. 27 Azrbaycann mstqil dvlt kimi tannmasndan sz gedir. 28 Mataal Aann balq etdiyi Qardalq cmiyyti bu kndl qohum olduu deyiln A.Mtllibova qulluq gstrirdi. Mdi Vaqif buna iar edir. 29 xsn mn Ayaz Mtllibovun xsiyytinin bu cr thqir edilmsin qtiyyn raz deyilm. mumiyytl, onun z sliq-sahmanna fikir vermsi bzi leyhdarlar n inc yer seilib. Dorudur, mn ona prezident kimi sla hrmt etmmm, ancaq siyasi mbarizd bu cr quraqdan aa zrb sullarn he cr qbul ed bilmirm. Azadlq qzetind ildiyim mddt boyunca da siyasi opponentlrimizin xsiyytin toxunulmasnn qarsn almaa var gcml almam. Mnim qidm gr, dmni ldr-mk, onun ban ksmk olar, ancaq onu thqir etmk is gnahdr, hm d bu, acizlik niansidir. ox tssf ki, Mtllibov?? z d xsusn televiziya vasitsil bu suldan geni istifad edirdi (Vsal fndiyevin mhur pamfletlrini kim unudar?!) v son nticd bu siyast onun zn ziyan gtirdi. 30 DFVK-ni (QKP-ni) mdafi etmsi haqqnda randa olarkn verdiyi byanat. 31 Sizin v bizim azadlmz urunda!. 32 QKP gnlrind (19-23 avqustda) Moskvada A evd Yeltsini qoruyanlarn qurduu barrikada nzrd tutulur. 33 Seki mntqsin ss vermy glmk n bildirilr nzrd tutulur. Sekiy getmyn-lr sbut kimi z bildirilrini Cbhy veriblr. 34 23 avqustda Qardalq v Tvbdn olan qoular, milislr AXC qrargahn dadarkn Byi d vhicsin dym, onun qara ciyrini zdlmilr. Bu mitinq vaxt da o zn hl ox pis hiss edirdi. 35 Azrbaycan KP MK-nn katibi. 36 ox tssf ki, 4 iyundan sonra Azrbaycanda bir ne kommunist partiyas (Ramiz hmdov, Sayad Sayadov v baqalarnn bal altnda) yaradld. Bununla xalqmza qar n ar cinaytlr etmi bir mnfur partiyaya brat qazandrmaa alld. 37 ayknd, Azad, Kamo v b. nzrd tutulur. 38 4 iyun 1993-dn sonra respublikann ba prokuroru olmu li mrovun sylri saysin-d Cbhnin bu binada silah cbbxanas saxlad sbuta yetirilndn sonra bina AXC-dn qanunsuz olaraq alnd. 39 Mtllibovun prezident sekisinin nticsini nzrd tutur. 40 E.Mmmdov zn nzrd tutur. 41 AXC-y qrargah n .Hacbyli ksindki yeni binann verilmsi nzrd tutulur. 42 Boris Nikolayevi, xo glmisiniz!, Dalq Qaraba Azrbaycann ayrlmaz hisssidir!, Yaasn demokratiya!, Sizin v bizim azadlmz urunda!, Azrbaycan xalq z respublikasnn daxili ilrin qarlmasna yol vermz!. 43 Mrtce parlamenti buraxmal!.

44 Nursultan by, xo gldiniz!. 45 Qonaqlar funikulyorun st trfindki qonaq evind qalrlar. 46 Naxvan prezident sekilrind itirak etmdiyi n A.Mtllibov buraya srt yanard. 47 Bir df Jal Kazmovadan sorudum ki, byynd n olmaq istyirsn? Dedi ki, Nrmin Kngrli olmaq! El bu dilyini nzr alaraq qeydlrimd onu hm d Nrmin Kngrli kimi tandram. 48 Yeltsin v Nazarbayevl olan gr. 49 Kommunistlrin divan tutmaq istdiklri adamlarn siyahlar. 50 AXC qrargah n verilmi 26-lar raykomunun binasnda grln ilr nzrd tutulur. 51 Jeleznovodskda Yeltsinin tbbs il keiriln gr nzrd tutulur. 52 O zaman Rusiyann daxili ilr naziri idi. 53 XI ordunu. T.Krli bununla 28 aprel ialna brat qazandrmaq istyirdi. O bu fikrini parlamentd sylmidi. 54 Ada cbhilrini nzrd tutur. 55 Rdd olsun maskalanm kommunist mafiyas!. 56 Ayaz Mtllibovla Heydr liyev nzrd tutulur. 57 Ali Sovetin sdri Elmira Qafarova v onun mavini Telman Orucov. 58 Azrbaycanfilm kinostudiyasnn rejissoru olan Nizami by Eliby iqtidarnda respublika DN banditizm v terrorizm qar mbariz idarsinin risi idi. Son bir ox mitinqlrin thlksizliyinin tmin edilmsind (bu qeydlr yazlan dvrd) onun xeyli myi olmudu. 4 iyundan sonra hbs edildi. 59 Bu mlumat mn tez sa by, o da camaata elan etdi. Bu hrbi qvvnin Moskvadan deyil, Bilcridn gtirilmsi mitinqilri xeyli sakitldirdi. Hmin mlumat mayordan Azadlq qzetinin mxbiri kimi yrnmidim. 60 Bu mitinq vaxt Mtllibov orada idi. 61 Rumniyada liyesku qvvlri z xalqnn dmnin evrilmi kommunist diktator aueskunu bir qdr bundan qabaq devirmi v ox qsa srn mhkmdn sonra arvad il brabr glllmidi. sa by bu hadisni nzrd tutur. 62 Bu sessiyann geni thlili n O.B.Sultanovun ...Azrbaycanda siyasi m?bariz kitabna (124130-uncu shiflr) baxlsn. 63 slind bu oyun hakimiyyt can atd sylniln, Mtllibova v mxalift gcl rqib ola bilck T.Orucovu sradan xarmaq n qurulmudu; bir azdan T.Qarayev he bir ciddi mqavimtl qarlamadan yenidn AC sdrinin mavini seildi. 64 Qblnin Catelli kndind doulmu v Qbl RLS-in Zaraan kndind yerln hrbi hrciyind ilyn v yaayan, el oradan da rayon sovetinin deputat seilmi Yusif Ablov AXCnin yarand ilk gndn onun sralarnda fal itirak edib. Qbl RLS-in faliyyti il bal rayon camaat arasnda geni tbliat ii apardna gr (unutmayaq ki, rayonun rhbri Ali Sovetin krssndn el hmin 8-11 oktyabr sessiyasnda RLS-in xalqa he bir ziyan vurmadn byan etmidi v onun mvqeyi, szsz ki, respublika rhbrliyininki il st-st drd) RLS hrbi hisssinin komandanl onu idn xard. 12 oktyabr mitinqind RLS-l bal qrarn qbul edilmsind Y.Ablovun ?? rolu olmudu. 65 Milltin 1-inci nmrsi 11 yanvar 1992-d xd. 66 Bu maddy gr, Naxvan Ali Sovetinin sdri Azrbaycan Ali Soveti sdrinin mavini saylr. 8 oktyabr sessiyasnda hmin maddnin ikinci hisssind dyiiklik aparlaraq Naxvan Ali Soveti sdrinin Azrbaycan AS sdrinin mavini olmas mddas gtrlm v bununla respublikada ictimai-siyasi sabitliy ciddi zrb vurulmudu. 67 N.Pnahov 16 oktyabr 1991-d Ali Sovet yanndak mitinqd iqtidarla mxalift arasnda gizli svdlm olduunu demi, hbs edilmidi. O burada aqca bildirmidi ki, n-c qvv deyiln qvv (liyevilr) mnm. 68 Mstqillik haqqnda Konstitusiya akt mtbuatda yalnz 7 noyabr 1991-d drc edildi. 69 AXC-nin dar Heytini nzrd tutur. Hac likram da H-nin zv idi. Ancaq sonra-lar o da Cbhnin qat dmnin evrildi, 4 iyundan sonra Ali Sovetd Cbh iqtidarna nifrinlr syldi. Sonra slam Partiyas yaratd, rann xeyrin casusluqda ittiham olunaraq hbs edildi. 70 23 avqustda Tvb v Qardalq cmiyytlrinin, hr polisinin itirak il AXC qrargah dadlm, blfz by, baqa cbhilr, millt vkillri vhicsin dylmdlr. 71 Ramil Hsnov indi Az.D-n?n Beynlxalq iqtisadi mnasibtlr fakltsind oxuyur. 72 slind bu szlrin doruluunu sdr id sbut etdi. Mnim xsi fikrim gr, Azr-baycan televiziyasnn 1991-dn zbri n yksk pekarlq sviyysi mhz Mmmd Mu-radn dvrn dr. 73 29 oktyabr sessiyasnn geni thlili n O.B.Sultanovun ...Azrbaycanda siyasi mbari-z kitabna baxlsn.

74 Azrbaycandak azsayl xalqlarn qardaln mhkmltmy ardmz bu veri-lid Fazil Rhmanzadnin fikirlrin d kskin etirazm bildirmidim. Aradan xeyli kendn sonra - 1993-n avqustunda F.Rhmanzad televiziyada x edrkn bu ve-rilid dediklrimi tamamil thrif edrk el ry yaratmaa ald ki, guya mn onda (1 noyabr 1991-d!!) ... lkrm Hmmtovun qondarma Tal-Muan Respubli-kasn dstklmimmi!.. 75 Mnim onda Nemt yaxn adamlardan eidrk bu mqald verdiyim hmin yanl mlumatdan Nemt sonralar mhtkirlikl istifad etdi v saxta Nemtlrin sayn 16-ya atdrd. Bu baxmdan prof. Kamal Abdullann Yqin ki, yazdqlarm 16 Nemtdn he biri-n lazm olmayacaq mqalsi (525-ci qzet, 27 noyabr 1992, N:1) maraq dourur. K.Abdulla ora-da Nemt mracitl yazr: Artq saysz-hesabsz msahiblrinin birind (blk d bir ne-sind?) brat n yazrsan ki, 20 yanvar gnnd imperiya 16 dn Nemt dzltmidi. 76 Tofiq Nemtin Meydan qzetind yazmd: 1991-ci ilin 17 noyabr gn Nemt Pnahl mitinq tkil etdi. O vaxt AXC, indiki iqtidar rhbrlri hmin mitinq glmdilr. Glmmlri bir yana, stlik, mitinq izdihaml olmasn dey hrd rusdilli haliy qar txribat olacaq ayilri yaymaqla, dalt Tahirzad kimi qlm sahiblrinin: Nemt yen qaydr, yen qan, yen qrn yalanlaryla onu he endirmk istdilr (Meydan qzeti, 26 noyabr 1992). Hrmtli idama - Meydan qzetinin redaktor mavini Tofiq xatrlatmaq is-trdim ki, bir sra jurnalistlrdn frqli olaraq mn he vaxt yalan yazmamam, onun iltdiyi yen qan, yen qrn szlri d znn kfidir - mn bel ey demmim. Meyitlr stndn qazanlan azadlq ifadsini is Nemtin 20 oktyabr 1991-d Azrbaycann mstqilliyi haqqnda Konstitusiya aktnn qbul edilmsin hsr olunmu mitinqd - mqalmin xmasndan vur-tut 15 gn qabaq syldiyi bu cmllr saslanaraq yazmam: Mn hr hans veriln azadla inanmram. Azrbaycan xalq bizim meyitlrimizin stn-dn keib azadla xacaq. Yeri glmikn, Nemt bundan be ay nc - 18 may 1991-d Naxvandak mitinqd xnda da demidi: Azadlq lm tlb elyir, qan tlb elyir, qurban tlb elyir. V gr biz o qana hazr deyiliks, formalamamqsa bundan sonra da get-ged ar vziyyt dcyik. (Arda qzeti, 26 iyun 1991, N:23). 77 Azrbaycanda ordu quruculuunun ozamank problemlrinin geni thlili il tan ol-maq n O.B.Sultanovun ...Azrbaycanda siyasi mbariz kitabna (133-141 v 150-156-c shiflr) baxlsn. 78 Bu haqda mlumat Azadlq qzetinddir (12.11.1991). 79 Akademik Ziya Bnyadovun olu. 80 25 dekabr 1991 tarixli bu qanun v qrarn qbul edilmsind, elc d onlarn hyata keirilmsind prof. Firidun Clilovun xsusi rolu olub. 81 Eliby iqtidar dvrnd latn lifbas hrtrfli ttbiq edilmy baland - btn drsliklr bu lifbada ap edildi, qzet-jurnallarn materiallarnn myyn hisssi latn qrafikasnda verildi, dvlt idarlrind d bu qrafikadak sndlrin say yksln xtt zr srtl artrd... Tssf ki, 4 iyundan sonrak iqtidar bu qanunun da il-msin imkan yaratmad v 1995-d baa atmal proses indiydk durunluq bataqlnda can kimsinddir. Htta bu qanunun lv edilcyi haqqnda ciddi ayilr dolar v onlarn tkzib edilmmsi hmin ayilrin he d kksz olmadn gstrir. *** DRDNC BLM RF 11 yanvar 1992. Bu gndn Azrbaycan Xalq Cbhsi sdrinin - blfz Elibyin mtbuat xidmtinin (ilk) rhbri ilmy balamam.1 Respublikann tannm alimlri: akademiklr Ziya Bnyadov, Bkir Nbiyev, professorlar Cahangir Qhrmanov, Qara hmdov, Xalid li-mirzyev, elmlr namizdlri Frid Mmmdova, Fazil hmdov il birg Qbl rayonunun Nic kndin mrhum alim Voroil Qukasyann 60 illiyini qeyd etmy getdik. Ad kiln alimlrin, demk olar ki, hams dand. Mn is blfz byin bu mclis gndrdiyi mktubu oxumaqla mtbuat xidmtinin rhbri kimi faliyyt baladm bildirdim v o mktubu oxudum. ndi Nicd yaayan udilrd z talelri il bal hdsiz nigaranlq var. Ona gr d onlar mktubu sonsuz sevincl v srkli alqlarla qar-ladlar.2 SND

Nic kndin VOROL QUKASYANIN 60 LLK YUBLEY MCLSN Bu gn Azrbaycan elminin bayramdr - grkmli trkoloq v qafqaznas alim, filologiya elmlri doktoru Voroil Levonovi Qukasyann 60 illik yubileyidir. Yarm srdn azca artq yaam Voroil mllim qsa mrnd yzilliklr boyu hrmt v mhbbtl yad edilck mllr, srlr qoyub getmidir. Btn zka v bacarn Azrbaycan elminin trqqisin, Azrbaycan xalqnn milli mdniyytinin inkiafna srf edn bu olduqca smimi v gzl insan, sl beynlmilli yalnz udilrin yox, btn Azrbaycan xalqnn iftixar v milli gvncidir. Biz - Azrbaycan ziyallar onun yoxluunu bu gn daha kskin hiss edir, onun unudulmaz xatirsi nnd ba yirik. Qeyri-demokratik ictimai sistem sayca kiik xalqlara byk blalar nsib edir. Bu baxmdan udilrin d taleyi istisna deyil. Azrbaycan Xalq Cbhsi bel hesab edir ki, Azrbaycann tam siyasi-iqtisadi suverenliyi btn azsayl xalqlar hmin blalardan qurtaracaqdr. Biz o sradan qdim udi xalqnn da - Qafqaz Albaniyas tarix v mdniyytinin birbaa varislrindn birinin bu torpaqda minilliklr boyu xobxt yaayacana inanrq. AXC Azrbayca-nn tam hquqlu vtnda olan udi xalqnn milli mdniyytini inkiaf etdirmyi vacib sayr. Fikrimizc, mvcud hyat reallqlarndan irli gln problemlrin hllind udilr hmi olduu kimi indi d yalnz iind yaa-d Azrbaycan xalqnn mnvi v maddi yardmna arxalanmal, z tale-yini bu smimiyyt stnd qurmaldr. Bu, sevimli mllimimiz, olumuz, qar-damz v dostumuz Voroil Qukasyann yz illik v min illik yubileylrinin d Nicd udilrin milli bayramna evrilmsi demkdir. M bu xo gnd bir daha AXC adndan udi xalqna n smimi duyularm yetirir, Voroil Qukasyann yubiley nliklrin rvnq arzulayram! Drin hrmtl: Azrbaycan Xalq Cbhsi sdri. 10 yanvar 1992-ci il. Bak hri. blfz ELBY,

MLLFDN. blfz byin bu mktubunun udilrin sonrak hya-tnda hlledici rolu oldu. Bu snd udi xalqn, hqiqtn d, mrkkb hyati problemlrdn birdflik xilas etdi v onlar istr Nicd, istr Ouz rayonunda AXC-nin gerk himaysini duyaraq yen adi qaydada yaamaa baladlar. Udi xalq z minntdarln 1992-nin iyunundak prezident sekisind bildirdi - onlar bir nfr kimi yalnz blfz Eliby ss verdilr! *** Bu gn Yeni fikir qzetind ken ilin 12, 19 v 26 dekabr tarixli nmrlrd xmaa balam Kndi slim, kndi kkm symyim yox! (Kita-bi-Dd Qorqud da xalq dmni xmd...) adl mqalmin son hisssi drc edilib. 14 yanvar 1992. Bugnk Azadlqda AXC Mramnamsinin layih-si drc edilib. 17 yanvar 1992. Bugnk Azadlqda AXC Nizamnamsinin layih-si drc edilib. 18 yanvar 1992. M.zizbyov ad. Azrbaycan Snaye Universitetind (indiki Azrbaycan Dvlt Neft Akademiyas - .T.) hid tlblrin xatirsin hsr olunmu gec Aid xanm Babayeva ad (Azrbaycan Qadn Hquqlarn Mdafi Cmiyyti). hid tlb Aaby Novruzovun atas Oqtay hidlr laqeydliyi tnqid etdi. hid tlb Oruc Canpoladn atas dand. Tlb Babayev Rahimin valideynlri Ordubaddan gl bilmyib. 11.57. blfz Eliby: - Azrbaycan xalq yasdan istifad etmir. Olu ldrln yas gnl-rind bel ss xarmr. Baqa xalqlardan frqimiz budur. Aabyin atasnn dediyi szlr mni tutdu. Bu institutda lyaqtli adamlar oxdur. Ancaq arxada pul yan, hakimiyyt urunda vuruan rf-sizlr d var. Vtn, onsuz da, azad olacaqdr. hid vermyn millt azad ola bilmz. Bzn estonlar, latlar sakit deyirlr. Onlar da qrxnc illrd on minlrc qurban veriblr. Bu biganlik, bu soyunuluq, bu rfsizlik sonda n olacaq? Bu impe-riya bizi rfsiz edib. lknin prezidentindn tutmu aa yaramazna qdr yalan satr. Vtnin azadl urunda lnlr milltin ruhunda bdi yaayacaq-lar. Onlar milli azadln yksk mrhlsind dayanrlar.

Rus imperiyas lini hl Azrbaycandan kmyib. Hl ermnilr d, grclr d onun altnda zilir. El gn olmur ki, rayonlarmzda 2 nfr, 10 nfr lmsin. Biz Bakn qardrmaa qoymayacaq. Tbilisi variantnn yaranma-sna qoymayaq. Bunu dmnlrimiz istyirlr. Hakimiyyt glmk ist-ynlr burada da, yuxarda da var. Allah hidlrimizin ruhunu hmi yuxar elsin. Duamz hid he bir kmk etmir, ksin, zmz kmk edirik. hid atalar n rf-li atalardr. Vaxt glck ki, o hidlrin hr strini axtarb tapacaq, z xaracaqlar. Basal vermk olmur - z balamza, qardamza nec basal verk? Ancaq millt basal verirm; ban sa olsun, millt! Estoniyadan glmi Frhad Xlilov dand: Baltik xalqlar da ktlvi hid veriblr v bundan oxlu drs gtrblr. Yaxn dostu Aydn B.Vahabzadnin Aaby yazd erlri oxudu. Rahimin qrup yolda Abbas Mahmudov: Rahim Yadigar txlls il erlr yazb. Barelyefi yannda yazlm Qlb qurbansz olmur sz-lri onun znndr. Dekan mavini lqar by tlblr haqqnda xatirlrini dand: Rahim v Canpoladla yad olmuam. Matm yncann qrarlarn Asif by oxudu. (Yarmq qoydular ki, yen danan var). Xanm Xlilova (Azrbaycan Qadn Hquqlarn Mdafi Cmiyyti). Aabyin dostu Ceyhun by. Asif by. Qrar v mracit (Milli uraya) qbul olundu. (By televiziyadan glmi Hicran Hseynova msahib vermkdn im-tina etdi ki, mn bel vziyytd msahib ver bilmrm). Saat 13-d By institutda Azrbaycann btn dnyada mhur nhng alimi - akademik Azad Mirzcanzad il onun otanda grd. By dedi ki, Amerika qoymayacaq ki, dalan dvlt3 bir d qdrtli ol-sun, ona gr Ukraynan, Azrbaycan mdafi edck. A.Mirzcanzad ox maraql eylr dand. nsanlarn urunda ba vern dyimlr toxunarkn bildirdi ki, Sobakn doktorluq disser-tasiyas zbkistan kolxozlarnn sosialist iqtisadiyyat mvzusundadr. Byl akademikin shbti siyastdn daha ox flsf mvzusunda idi. Hr ikisi maraql shbtdadr. Grn sonunda A.Mirzcanzad blfz by O svobode voli (rad azadl haqqnda) adl bir kitab ba-lad. *** Bu gn mtbuatda Azrbaycan Respublikasnn Azadlq urunda mbariz fxri adnn myyn edilmsi haqqnda qanun (13 yanvar 1992) drc edilib. Hyat qzeti 1990-c il yanvarn 19-20-d Bak hrin qounlarn yeridilmsi il laqdar facili hadislrin tfsilatnn v sbblrinin thqiqi zr Azrbaycan Respublikas Ali Soveti komissiyasnn ryini 2-4-nc shiflrd verib. 22 yanvar 1992. Bugnk Hyat qzeti A.Mtllibovun 16 yanvarda Moskvada MDB i-tiraks olan dvlt balarndan biri kimi imzalad 7 sndi v MDB rhbrlrinin hmin gn qbul etdiyi baqa sndlri drc edib. 24 yanvar 1992. Bu gn 17.30-da AXC sdri blfz Elibyin mnim tkil etdiyim ilk mtbuat konfrans keirildi. Yncaq AXC qrargahnda blfz b-yin kabineti il zbzd yerln kiik zalda idi. 16 mxbir glmidi. (Azadlq, Mxalift, Novruz, Ayna, ki sahil, Shr v b. qzetlrdn, Azrinformdan). Cbhdn By, Pnah Hseynov v Aydn Krimov itirak edirdilr. nc By mni mtbuat xidmtinin bas kimi jurnalistlr tq-dim etdi. Sonra Aydn Krimov dand. Mxbirlrin suallarn sasn blfz by cavablandrd, ancaq P-nah byl Aydn by d jurnalistlrl nsiyytd bulundular. blfz by qeyd etdi ki, AXC qurultaynn ilk mrhlsindn sonra Xalq hrkatn Azrbaycan Xalq Cbhsi yksltdi, halbuki ondan nc hrkat Cbhni qaldrmd. *** 19 yanvarda ermnilr Xankndinin lap yaxnlndak Krkicahan qsbsini tutub salamat qalan evlri d yandrblar. Burada olduu kimi Nbilr kndin d zirehli texnika il hcum krk onu dadan ermni-lr bu yaay mntqlrini l keirndn sonra hali uaya qab.

uann Kosalar v Malbyli kndlrind ar vziyyt davam edir. *** Azrbaycan prezidenti Ayaz Mtllibov dnndn Trkiyddir. *** Bugnk qzetlr prezidentin frman il Azadlq urunda mbariz ad alanlarn (20 Yanvarda hid olan v yaralananlarn) siyahsn drc edib. 25 yanvar 1992. AXC-nin I qurultaynn ikinci dvrsi. EA-nn sas binasnn dyirmi zal Sdrlr (sdartd ylnlr): li Krimov, sa Qmbrov, Nsir Aayev. 11.00. lvi Hkimov danr. Nsir Aayev sdrlik edir. 174 nfr mandatl, 3 mandatsz nmaynd var. Zal tamam dolub. Qonaqlar crgsind eyxlislam, Hac Sabir, Arif Mansurov. 11.18 - 27. Tanrverdi Paayev AXC NTK-nn hesabatn verir. Mandat komissiyasnn hesabat ksriyyt ssl qbul olunur. 11.29. Nsir by qurultayn ikinci dvrsini aq elan edir. hidlrin xatirsi yad edilir. 11.32. blfz by mruz edir. Vaxt almamaq n, yazdn oxuyur.4 12.14. blfz by mruzsini qurtarr. li Krimov sdrlik edir. Qaraba mslsindn danlr. Adamn nmayndsi Qaraba ms-lsin dair uada mavir keirmyi tklif edir. 12.22. li by AXC Proqramnn mzakirsin balayr. 12.25. Arif Rhimov (Proqram zr redaksiya komissiyasnn zv). Proqramdan danr. 13.05. li by. Saat 2-ydk fasil elan edir. FASL 14.48. li by ar. Mandatlar saylr. 14.48. blfz by. Lnkranda hlak olanlarn sabah ildnmdr. Tkilat komitsinin sdri kimi zr istyirm ki, bufet tkil ed bilmmiik. Ankara v stanbul il telefonla dandq. Ankaradan Cmil nal dand. Dedi ki, siz z faliyytinizi grmrsnz. Syldi ki, siz FV raitind mlub oldunuz, ancaq o gtrln kimi linizin dal il 300 nfri yxb Milli ura dzltdiniz. Qurultaya salam gndrdi, dedi ki, mn qurultayn sgriym. Nihat tinqaya zng edib. Sleyman Dmirl Ayaz Mtllibovla g-rmy srin yanar. Nihat kemi mdniyyt naziri Namiq Kamal Zeyb-kin d salamn yetirdi. 14.55. li by. Mandatlar yen yoxlanr. 14.59. Arif Rhimov Proqramn preambulasn oxuyur. mumi prinsiplr hisssi oxunur. 15.10. Pnah Hseynov zaldak mikrofondan hesabat verir. Mirbaba Babayev AXC Mramnamsin Vahid Azrbaycan ideyasnn sa-lnmasna qar xd: bu, ran trfdn srhdlrin balanmasna g-tirib xara bilr - biz srhdlrin toxunulmazln tanmadmza gr. 15.19. By d daxil, ksriyyt Vahid Azrbaycan ideyasnn Proqrama sa-lnmasna ss verir (leyhin 13 nfr). Hquq dvlti, yoxsa hquqi dvlt terminlri zrind mbahis d-r. (sa Qmbrov, Tofiq Qasmov hquq dvltin qar xrlar). Tofiq Qasmov da birlmi Azrbaycann beynlxalq hquq normala-rna zidd olduunu deyir. Arif Rhimov cavab verir ki, beynlxalq hquqda paralanm dvltlrin birlmsi d var. T.Qasmov deyir ki, bel ey yoxdur. Hikmt Haczad hquq dvltinin dzgn olduunu sylyir. 15.32. blfz by d termin mslsin qoulur: Hquq dvlti olmaldr. Vahid Azrbaycan ideyasna glinc, n balca beynlxalq hquq milltlrin z mqddratn tyinetm hququdur. Almanlar he para-lanmalarn qbul ed bilmirdilr. randan qorxmayaq. Bhlul Abdullayev: Dili tamam dyik: imali Azrbaycan yerin imal Azrbaycan, Cnubi Azrbaycan yerin Cnub Azrbaycan olsun. 15.38. li by Vahid Azrbaycan ifadsinin Mramnamdn xarlma-s il bal Tofiq Qasmovun tklifini ss qoyur. Lehin cmi 17 ss ve-rilir (sa Qmbrov da onlarn iind). 15.41. ksriyyt hquq dvltin trfdar xr.

16.02. Mramnamnin mumi prinsiplr hisssi qbul olunur. 16.15. Aydn Krimov AXC Nizamnamsi haqqnda mlumat verir. Ni-zamnam Cbhnin n az 2 illik faliyytini nizamlayacaq. ................................................................................................ 17.34. Tofiq Qasmov Nizamnam haqqnda danr: gr 7 sasnam v 1 reqlament hazrlanmasa bu Nizamnamni qbul etmk olmaz. Proqramn da II layihsi birincisindn xo glir mn. Prezidentimizin Milli Ordu dzltmk fikri yoxdur. O, yalnz prezi-dent qvardiyas yaratmaq istyir. MDB-y girmyimiz ox byk thlkdir. Sizin kmyiniz ehtiyacmz var. Respublikan zllm ad altnda icra hakimiyytinin li il satmaq istyirlr. zllm Milli urann li il olmaldr. cra hakimiyytinin onlarda olmas azadlq yolunda ngldir. styi-rik ki, yerli icra hakimiyyti seki il olsun. (Yerdn Tofiq by sual oldu ki, sekiy nzart nec olacaq? O da ca-vab verdi ki, xalq mbariz olmal, yerli hakimiyyti d dizinin altna al-maldr. Bu sz alqlarla qarland). 17.48. Asif Krimov (Adamn Papravnd kndindn olan cbhi).5 *** Bu gn Vka qzetind udilrl bal geni yazm xd.6 26 yanvar 1992. EA binas. Qurultayn ikinci gn Nsir Aayev sdrlik edir. 10.59. Arif Rhimov Mramnam haqqnda danr. 12.43. kiqat vtndalq mslsi zrind Byl Tofiq Qasmov arasnda mbahis gedir. 12.44. Saat 2-ydk fasil. FASL 14.20. li Krimov sdrlik edir. Proqram trafnda mzakirlr davam edir. Mstavr Axundov (Aberon): uada halinin 20 faizi qalb. ndi ermnilrin 3 il qabaqdan ald koridor alr. Bir aydan sonra Qaraba mslsi ermninin xeyrin hll olunacaq. Qazaxdan olan nmaynd (ba leytenant formasnda): Milli Orduda he 20 faiz silahlanma getmyib. 14.46. Adamdan Thmasib Novruzov: Qarabada 27 azrbaycanl kndi tamamil boaldlb. AXC d gzlm mvqeyi tutur. Birisi: Tkc Goranboy rayonunda 20 mindn ox qaqn var. 14.56. blfz by: Qtnam qbul olunacaq. Qaraba zr respublika m-avirsi arlmasa msl hll olunmayacaq. Qaaq, partizan formasnda hll olunmamaldr. Hkumt, DN, DTK, prezident Qaraba mslsini hll etmslr istefa versinlr. Trkiydn azrbaycanl tlblr AXC fonduna 160 dollar gndrib-lr. Birisi: Vertolyotlar (18 vertolyot) Klbcr trfdn qalxr. Hku-mt onlar vurmaa silah vermir. Yetrsay olmadna gr Qaraba haqqnda yalnz byanat qbul olunur. 15.22. Mramnamnin mzakirsi yenidn balanr. (Yetrsay var). Ncf byl birg zaldan bayra xdq. O, siqaret kirdi. Onunla qzetd qalb-qalmamas haqqnda shbt etdik. Dedi ki, AXC Mclisinin qrar mnim redaktor qalmama imkan vermir. (Mclisin qrarna gr, AXC zv iki vzif tuta bilmz; Ncf by is hm d Milli urann zvdr. Mnim fikrimc, Mclis mhz Ncf byi qzetdn uzaqladrmaq n bu qrar xarmd). 17.16. blfz by. Dinl bal izahat verir. Sabirin mrsiylrini gizldib mollaya toxunan erini z xara-raq bizi ateist ediblr. (Dinl bal mbahisd blfz by dedi ki, Fazil Muradliyevl Firidun Clilov din ilrin baxan komissiya v komitlr rhbrlik ed bilmzlr - onlar dini bilmirlr). 17.35. Mramnam btvlkd qbul olunur. Ham ayaa qalxb alq-layr. 10 DQQLK FASL 17.59. Fasildn sonra sa Qmbrov sdrlik edir: Tamerlan Qarayevl blfz by ken df fxri sdr seiliblr. Tamerlan Trkiydn glib, yerind otursun. (Keib oturur). Aydn Krimov Nizamnam haqqnda mumi mlumat verir. 18.47. blfz by zvlk haqq il bal x edir: lmynlr vermsin, ilynlr 1% versin. Bu tklif ss qoyulur v qbul edilir. 5 manat ymaq tklifi is bun-dan qabaq qbul edilib, ona gr narazlq yaranr.

27 yanvar 1992. AXC qrargah. AXC I qurultaynn II dvrsinin III gn 11.00. li Krimov sdrlik edir. Nizamnamnin mzakirsi davam edir. Rayon (hr) bsi icra orqannn (idar heytinin) konfrans t-rfindn seilib-seilmmsi mbahis dourur. Rayon mclisinin hquqla-rndan shbt gedir (qalsn, ya yox). Aydnlar ki, Cbhnin yerli qurum-larnn faliyytin n mxtlif baxlar mvcuddur. Hm d zavoddak qurumlarla kolxozdak qurumlar eynildirmk olmaz. (Mikrofonun yoxluu qurultayn aparlmasna da tsir edir. Qonaqlar arlmayb). Rayon qurumlarnn eynihquqlu olmas qbul edilir. Rayon v hr qurumlarna yeni lavlr edilir. Ssvermlr gizli olsun (rayonlara da aiddir). AXC Mclisin d bir sayda yeni zvlrin (ziyallarn) seilmsi mzakir olunur. Mclisin 85 zv var (2 Sumqayt, 2 Gnc, lav 4 rayon). Bunun d biri 28 edir. (Naxvan qurumu xsusi mzakir obyektin evrilir). Naxvanl bir qoca kii Qurban Mmmdova deyir ki, kl o naxvanlnn bana ki, sni televiziyaya buraxd. Naxvan Cbhsin slind respublika tkilat hququ verilir (qu-rultay keirmkdn savay). AXC Mclisin Ryast Heyti qurumu lav olunur. AXC-nin respublika orqanlar haqqnda bndlr qurultayn birinci mrhlsind qbul edilib. ndi ora bzi dyiiklik v lavlr edilir. Yetrsay 2/3 qbul olunur (qurultay v konfransda). Sdrin mavinlrini qurultay yox, Mclis tsdiq edir. Qzet redaktorlarn da qurultayn yox, Mclisin semsi tklif olu-nur. Bu madd ciddi mzakiry sbb olur. li Krimov By sz verir. O, Ncfi mdafi edir. Redaktoru qu-rultay sesi olur. Bundan sonra AXC Mclisi AXC Ali Mclisi adlanacaq. 13.24. Nizamnam btvlkd qbul olunur. Mdi Vaqif blfz byi tbrik edir. Mdi bdl d Byi tbrik edir. Rssam Tahir Msimzad By znn kdiyi lvhni bala-yr.Taxta stnd Mmmdmin Rsulzadnin kli, Azrbaycann xrit-si, yatm uaq, ay - bozqurd kilib v Tanr trk qorusun, Anam Azrbay-can szlri yazlb. Nsimi cbhilri d By nfis ilnmi skkizgu bir lvh hdiyy verir. Ortasnda rb lifbasnda Azrbaycan Xalq Cbhsi yazlb. Cnubi Azrbaycandan olan Aqin by: Gn o gn olsun ki, Vahid Azr-baycan qurultayn Tbrizd keirk! (By onun dn AXC nian san-cr). 13.35. By. 13.36. li by. Ali Mclis lav zvlrin seilmsi mzakir olunur. 59 nfrin siyahs var. 64 nfrin siyahs tsdiqlnir. Qzet redaktoru mslsi hll olunur. Qnimt Zahidov (Slimolu) Azadln redaktoru seilir. 3 nfr (Aacavad Salamov, Elxan Rzayev v ?) NTK-dan xmaq haqqn-da riz verib. stefalarn qbulu Mclis qalr. 15.33. Bir saatlq fasil. FASL 16.50. Fasildn sonra Nsir Aayev sdrlik edir. Xaliq Hacyev Ncf byi, Azadl kskin tnqid etdi, onu mafiya-ya qulluq etmkd tqsirlndirdi. Mn Xaliqin syldiklrin qti etiraz edrk Ncf by haqqnda dediklrinin tam daltsiz v sassz olduunu, subyektiv mnasibtlrdn irli gldiyini bildirdim. 17.16. Ta Xalisbyli qurultay sndlrinin mzmunu haqqnda dan-r. 1) Milli Ordu haqqnda AXC I qurultaynn byanat; sasn qbul olunur. 2) Qazaxstan v Orta Asiyann demokratik qvvlrin mracit; sasn qbul olunur. 3) AXC qurultaynn een xalqna mraciti ; sas kimi qbul olunur. 4) Respublikada iqtisadi durum haqqnda; sas kimi qbul olunur. 5) Qaraban dalq hisssind ba vern son hadislrl bal byanat. 6) 20 Yanvar hadislrini thqiq edn komissiyann ryin mnasibt; qbul olunur. Qarabala bal oxlu szlr deyilir, tkliflr irli srlr (Th-masib Novruzov, Qasm Qrxqzl v b.).

Qasm Qrxqzl: DQMV artq yoxdur, ancaq gcl Dalq Qaraba Respublikas var. Hr df Qaraba zr komissiya yaranandan sonra (Volski, Polyaniko, indiki komit) Qaraban myyn hisssi ermnilr verilib. Krkicahan ermnilrin almas n zmznklr bel hiyl i-ltdilr - yeni qvv gtirrk bizim uaqlara dedilr ki, siz 3 gn dinc-lin, biz sizi vz edk. Onlar uaya getdilr, sa qalan 86 ev d hmin gnlrd tamam yandrld.7 Arvad-uaq artq uan trk edir. Krki-cahandak z evim indi 10 kilometr araldan baxram. Dnyamin Qnbrli (Naxvandan deputat): Alaman xeyri yoxdur. Naxvan durub alasn? Alamr. Mslni dvlt sviyysind hll etmk grkdir. Trkiy haqqnda danmaq n Tamerlan Qarayev sz verilir: Nax-vana Trkiydn gndriln kmyin bir hisssi xsusi ciblr girib. zal, Dmirl, nn il ayrca dandq. Onlar dedilr ki, aln, Qa-raba mslsinin dinc yolla hllini tapn, yoxsa bu mslnin perspekti-vini grmrk. Arif Rhimov cavab verir ki, Naxvana Bakdan yardm yoxdur. Xalq yalnz ran v Trkiydn gln yardm hesabna yaayr. z d yardm Milli Orduya verilib; ordu ona gr mvcuddur. AXC Ali Mclisin lav 28 nfr seilir. 20.07. blfz by qurultayda son sz deyir. 29 yanvar 1992. Dnn Xankndi zrind uan Adam - ua ver-tolyotu vurulub. 40 nfrdk adam (btn srniinlr v heyt zvlri) h-lak olub. 30 yanvar 1992. Dnn Trkiynin Azrbaycandak sfiri blli ol-du - bu indiydk ba konsul ilyn Altan Qaramanoludur. Naxvann ba naziri Becan Frzliyev haqqnda burann Ali Mc-lisi srt qrar xarb. Baqa szl, Becan by H.liyevl ily bilmdi. 1 fevral 1992. Bu gn Azadlq meydannda Qarabada v srhdl-rimizd yaranm vziyytl bal oxminlik mitinq keirildi. Mn i-tirak ed bilmdim. 5 fevral 1992. Azrbaycan Ali sovetind AXC v Milli ura zvlrinin Qarabaa dair birg mavirsi Midht Abbasov, Hsn Hsnov v b. itirak edir. 12.03. sgndr Hmidov ynca ar: Qaraba mslsi beynlxalq sviyyy xsa ldn gedck. Daha dorusu, o ldn gedib, geri qaytarmal-yq. sa Qmbrov sdr seilir. (Yuxarda - tribunada Elmira Qafarova, Ziya Smdzad, Tamerlan Qarayev, sa Qmbrov oturublar). 12.07. hidlrin xatirsi yad edilir. 12.07. sa Qmbrov: alaq ki, bu mavirni smrli aparaq, kon-kret qrarlar xaraq. 12.09. blfz Eliby: Bu mavirni keirmk haqqnda AXC qurul-tay qrar qbul edib. Qarabadak vziyytdn danlmayacaq - hammza aydndr. Bu gn buraya ylanda he kim he ksi ittiham etmmlidir. Qaraba probleminin beynlmilllmsi qorxusu var. Bunu bir ox l-klrd, Almaniyada da baa dblr. Qaraba srail kimi bir ey e-virmk istyirlr. ki aydan bir mdafi naziri dyidirilir. Ordunun yaradlmas bal-bana buraxlb. Grnr, kfiyyat onlar bir-birin vurudu-rur. Mqsdimiz DQ-dak ermni terroristlrin qar mbarizdir. Dn-yada n byk terror ermni terrorudur, o da qvvsini Qarabaa keirib. Azrbaycanda buna qar vahid mbariz proqram yoxdur. Milli urann qrarlar hyata kemir. cra hakimiyytinin hams tqsirkardr, prezidentin d tqsiri b-ykdr. Bugnk hakimiyyt strukturu drbylik yaradr. AXC n prezident, n Heydr liyev, n Hsn Hsnova, n d baqa-sna xidmt etmir. gr o kimis hakimiyyt gtirmli olsa z sralarn-dan xan gtirmk istyck. Mvqeyimiz beldir. Btn qvv Qaraba mslsini nec hll etmy ynldilsin. 12.21. Zrdt lizad: ndiydk ona gr uduzmuuq ki, mdni c-miyytlrd mvcud olan siyasi v hrbi sullardan istifad ed bilmmi-ik. Milli ura byanatlar qbul etmlidir. Ermnilr el cinaytlr ilyiblr ki, onlar briyyt qar ci-nayt saylmaldr. Azrbaycanla Ermnistan vasitisiz danq aparmaldr. Qaraban dinc ermni halisin qar tcavz olsa Azrbaycan z buna tdbir grmlidir. Bel olsa bizim mlumatlara inam gclnr. 14 fevral prezident veriln son mhlt olmaldr - o, MDB

qarsnda bu-nu qti qoymaldr. Yoxsa onun mstqil Azrbaycana balq etmy sla-hiyyti yoxdur. Azrbaycan dnyada mdafi edn yegan qvv Azrbaycan dvlti, parlamenti v prezidentidir. O baqa msl ki, onlar pis ilyirlr. 12.34. Rafiq Turabxanolu (Xalq Demokrat Partiyas). nc mumi sz-lr danr. Sonra konkret tkliflr irli srr: 1) Azrbaycann dvlt orqanlar Qarabaa krlsn. 2) Siyasi partiyalarn mrkzi uaya evrilsin. 3) Azrbaycann potensial qvvlri Qarabaa ynldilsin. 4) Prezident simvolik olsun, AS buraxlsn v s. 12.38. Leyla Yunusova (rusca danr): Qaraba mslsini uduzmuuq. Mn aspekt nzr yetirmk istyirm. Mtllibov komandas znn tam bezdarn olduunu gstrib. Qaraba mslsini ayrca siyasi, yaxud hrbi yox, siyasi-hrbi sullarla hll etmk grkdir. O, artq beynlmilllib. Biz beynlxalq ictimai ryi hazrlamaq sferasnda uduzmuuq. Preziden-tin mtbuat xidmti Qarabaa gedn xarici jurnalistlr rait yaratmr. Trkiy v sver Ermnistanla bizim aramzda vasiti olma tk-lif ediblr. Mstqil mlumat mrkzi yaratmaq grkdir. (Alqlar). 12.48. Elmar Abbasov (Amerikann Dostlar Cmiyyti; rusca dan-r). N demk istdiyi bilinmdi. 12.51. Aida Babayeva (Azrbaycanda Qadn Hquqlarn Mdafi C-miyyti; rusca danr): Abidlrimiz Qarabada mhv edilir. YUNESKO-ya mracit edilmlidir. Ermnistanla aramzdak telefon rabitsini ks-mk grkdir - Bakdan Yerevana oxlu mlumat verilir. Polyaniko Azrbaycanda indi kimin emissardr? Ermnistann Klbcr rayonundan q-zl xarmas dayandrlmaldr. 12.58. Mstavr Axundov (AXC): Dalq Qarabada bu gn n vacib ms-l sngr mslsidir - bu siz qrib glmmlidir. Mxaliftin dmni z iinddir - gn qabaq AXC qrargahnda Byi syblr (Nemti nzrd tutur), bu gn Fhmin Hacyev Cbhni g-nahlandrb. 13.04. sgndr Hmidov: Mavir Qarabaa v srhdyan rayonlara aiddir. ndiydk 14 knd verilib, 2.225 mnaqi ba verib, 701 nfr azrbaycanl lb, 1.460 adam yaralanb, 1.230 ev dalb. Demokratlara hr-mtim var - n edirlr etsinlr. Qaraba bizim qanmzla hll olunmal-dr. Mxalift 1988-dn Milli Ordu yaratmaq mslsini qoyub. Ordu il qvardiyan semynlr mdafi naziri qoyuldu. Kndlrimiz 1.220 d-f hcum olub. Milli Thlksizlik Nazirliyi hansn qabaqcadan xbr verib? Bakdan 5 dst dyr; onlarn he birinin bir-biri il laqsi yoxdur. Qaraba dinc yolla bir ne df hll olunub, indi glib bugnk vziyyt. Bzi qvvlr 8 zenit qurusunu quradrmr, niy? Vertolyotlar niy i salnmr? Vahid Qaraba dstsi yaradlmaldr. 5-6 yerdn eyni vaxtda mliyyat keirilmlidir. Hrbi-snaye kompleksi yaradlmaldr, bir adamn lind cmlmlidir. Voyenkomatdan hrbi nazir olmaz; o, rvt almaa yrib; o, hrbi mliyyat apara bilmz. Hrbi nazir mlki adam olmaldr.8 gr Qarabada, srhd rayonlarnda prezident 2 hfty v-ziyyti dzltms Bakda sabitliy he ks zmant ver bilmz. Qarabada i grnlr qar txribat dayandrlmaldr. Bu gn Rhim by qazarmada yatanda shr tezdn yanndak 4 nfri ldrblr, onu da yaralayblar.9 Bizi qorxutmayn! Bu yolda lm zmz rf bilirm. (Alqlar). 13.16. sa Qmbrov: Dnn Rhim byl bir sgrin mbahissi olub, ona ev getmy icaz vermyib. sgr d shr avtomatla 4 nfri glll-yib, 7-8 nfr yaralanb. (Etibar Mmmdov durub etiraz edir ki, axam he bir mbahis ol-mayb. sa by cavab verir ki, bu, ua hr icra hakimiyyti bas-nn mlumatdr). 13.18. Sabir Rstmxanl: Respublikann bir yerind mharib gedir, o biri trfind dinclikdir. Hr yerd hrbi vziyyt olmaldr. Vahid milli siyastimiz yoxdur. Bunsuz mdafi sistemi d yaratmaq tindir. Khn hakimiyyt xalq thqir edir, zir. Bu kild xalqa mstqil-lik lazm deyil. rimizdki pozuculuq ilrin qar mqavimt gst-r bilck orqanmz yoxdur. (E.Qafarova v Z.Smdzad mrglyirlr). Milli Ordunun yaradlmasna mqavimt gstrilir. Milli qvardiya yaratmaq istyirlr. Camaatmzn sbrindn, vtndalq qeyrtindn sui-istifad edir-lr. Xalq flakt aparmaq istmirlrs i grmlidirlr. (Baknn meri Rft Aayev Mstavr Axundovun yannda ylir). Azrbaycan n hlledilmz problem yoxdur. Tcili kild srhd-lr balanlmaldr. Deyirlr ki, vertolyotlar vurmayn, ermnilr hirslnr.

Btn lklrl diplomatik laqlr yaradlb tbliat n istifa-d edilmlidir. Prezident zn ali ba komandan elan edib. Mharibd-ki prezident xaric getmz - Stalin Tehrandan uzaa getmdi. Knardan Azrbaycana gln hrbilr i qbul edilmir. Btn hrbi qvvlr mrkzldirilmlidir. 13.31. Etibar Mmmdov: Bu gn shrki hadisy sa by mit hadi-ssi xarakteri vermk istdi. Mn bunu qabaqcadan demidim ki, mn, Rhi-m, blfz by v b. qsd olacaq. lhseyn d10 xbr vermidim ki, Mrkzi Kfiyyat darsi bunu edck. Tsiri olmad. Ermnilr Bakda hrbilrl konfrans keiriblr. Azrbaycann znn mvcudluu bh altna alnacaq. Bu plan artq hazrdr. Qarda Naxvan mslsi durur. ox tssf ki, respublika rh-brliyi bu id d kor-koran itirak edir. Naxvan Ermnistandan da, Azrbaycandan da blokadaya alnb. Naxvann Azrbaycana qar narazl-n yaradrlar ki, o, mstqilliyini elan etsin. AB mstqil Naxvan tanmaq istyir - plan beldir ki, Naxvan tannsn, sonra is Qaraba tannsn. Tssf ki, rhbrlik buna rait yaradr. Msl BMT sviyy-sind mzakiry evril bilr. AB v baqalarnn hdfi mslman lklridir. Livan z iini artq grb. Yeni mharib ocaqlar lazmdr. Qaraba bu mrkzlrdn olacaq. Ermnilr Azrbaycan n seilck yeni prezidentin seilmsind (mzakirlrd) itirak edirlr. Milli Ordunun yaradlmasna he balanlmayb. Hazrlqsz gnc-lr hazrlql balarn li il lm gndrilir. Ordu siyast tabe olmamaldr. Ondan qorxmaq lazm deyil. MTN-in mkdalarnn yardan oxu Moskva il laqdardr, baqa kfiyyatla laqlri var. Milli sgr paltar geyib txribat trdirlr ki, xalqda orduya nifrt yaransn. Ordunun yaranmas n istniln qdr kadr v zabit var, silah da tapmaq olar. Ordunun yaradlmasna icra hakimiyyti (prezident) rhbrlik etmlidir, o is bacarmr, ona gr d bununla Milli ura da mul ol-maldr. kili hakimiyyt olmaldr, yoxsa Azrbaycann mstqil dvlt kimi yaranmas sual altnda olacaq. 13.42. lvst Sadqov (Adamdan): Bada Dada Rzayev olmaqla he ks mliyyat plan hazrlamr, kortbiiliy stnlk verilir. Hazr mliy-yatlar pozulur, txribatlar trdilir. Xramort kndind Dada Rzayevin rhbrliyi altnda olan qvvlr aradan xdlar, byk tlfat oldu (37 nfr lb - .T.). Mhasirdkil-ri xarmaq n (ellid) n qdr mracit etsk d kmk olmad. ln-lri almaq n rait yarananda xbr gldi ki, geri qaydn. 80 nfr mhasiry dd, nec xilas oldularsa bilmirm. Qarabada oyun gedir, artq qurbanlar verilir. Vertolyotsuz, Daalt-sz11 ayn 31-indn buyana 52 nfr yaralmz olub, 21 nfr lb, bir ne meyiti ala bilmmiik. Ermnilr 11 yaraln mana balayaraq sryb ldrblr, 2 nfri yandrblar. lnlrin 8-i cbhidir. Biz kmk yoxdur. mliyyata iki rhbrlik balq edir (milli znmdafi qvvl-ri, ordu), birinin o birindn xbri yoxdur. Qarabada partizan mharibsi il he n ld etmk olmaz. 1) Respublika prezidenti hrbi mssislri zlldirmlidir. 2) Milli Ordu nizami orduya evrilmlidir. 13.55. Pnah Hseynov: ndiki rejim saxlansa Qaraba mslsi hll olunmayacaq. Onlar dinc yolla hakimiyytdn getms qeyri-dinc yola l at-lar. Bu is vtnda mharibsi yaradar. Orta yol da ola bilr: 1) Azrbaycanda yeni seki keirilmlidir. 2) Yerli idar orqanlar dyidirilmlidir. 3) Torpaq islahat hyata keirilmlidir. Azrbaycanda milli etimad hkumti yaradlmaldr. Bu i bala-nlb (Milli ura). Azrbaycanda mharib vziyyti elan edilmlidir. Kemi Milli ura daha geni kild brpa olunmaldr. Bu pla-n Ayaz Mtllibovun xilas plan adlandranlar da var. slind beldir. Biz hakimiyytdn konkret sz eitmk istyirik. 14.03. sa by: Tkliflr glib ki, cbh xatirlri danmayb konkret yollar gstrilsin. (O, mavirni nec aparma mslhtlir). 14.05. Mmmd smayl yerindn deyir ki, dvlt adamlarna sz verin. 14.06. Qurban Mmmdov: Buradak mzakirnin gedii gstrir ki, Qaraba mslsi guya yalnz mxaliftin iidir. (14.09. Qurban by AXC-nin mvqeyini izah edir). Leyla xanmn v sgndr byin dediklrini tam mdafi edirik. Azrbaycanda hakimiyyt cinaytkar qruplarn linddir. Respublikada siyasi nikbinlik yaradlmasa suverenliyimizi itir bilrik. Azrbaycann indiki rhbrliyi bizim rhbrlik deyil, Moskvaya ilyir. ndi AXC-nin mvqeyi:

1) Respublikann btn sahlri hrbi ehtiyaca ynldilmlidir. 2) Kemi Mdafi uras Fvqlad Mdafi uras kimi yenidn yaradlmal v btn mdafi ilri ona taprlmaldr. 3) Milli urann qbul etdiyi fvqlad vziyyt haqqnda qanun hyata keirilmlidir, hr yerd fvqlad vziyyt elan olunmaldr. 4) Respublikadak xeyriyy cmiyytlri, mxtlif fondlar birlm-li, ylan btn pullar Fvqlad Mdafi urasnn hesabna kem-lidir. 5) Vtnin mdafisi urunda hlak olanlarn ailsin 50 min manat-lq birdfik yardm edilmlidir, onlara fxri adlar verilmlidir. 6) Srhdd partizan dylri qadaan edilmlidir. Bu dylr zba-na aparlr. 7) Respublikadak btn silahlar qeyd alnmaldr, silahl adamlar olmaz (nzartsiz). AXC bu id kmy hazrdr. 8) halinin hrbi v vtnprvrlik duyular gclndirilmlidir, camaata mharib psixologiyas alanmaldr. 10) Yad ordulardak qvvlrimiz Azrbaycana arlmaldr. 11) Qafan v Gorusdan, Ermnistann baqa yerlrindn atlan at-lr mharib kimi qiymtlndirilmlidir. Ermnistan - Azrbaycan mnasibti insan hquqlarnn pozulmas ki-mi qiymtlndirilmlidir. 12) Prezidentin Sovet ordusuna zn ali ba komandan tyin etmsi xyantkarlqdr. Bu, Moskvadan verilmi ssenaridir - hmin qvvlrdn xalqa qar istifad ednd rahat olsun. 13) Respublikada yanacaq ehtiyat ciddi nzart gtrlmlidir. Er-mnistana, Grcstana yanacaq satlr, Milli Orduda is benzin atmr. Benzin alverin son qoyulmaldr. 14) Hquq-mhafiz orqanlarna nzart gclnmlidir. Hquq zba-nalna son qoyulmaldr. 15) Hrbi prokurorluq, hrbi tribunal, qospitallar yaradlmaldr. Bu tkliflrdn sonra qrar layihsi (kommnike) hazrlamq. 1)mumrespublika sfrbrliyi elan edilsin. 2) Ermnistanla btn laqlr ksilmlidir. 3) Ermnistanla btn srhdlr ksilmlidir. 4) Fvqlad Mdafi uras yaradlmal, trkibi M trfindn seilmlidir. 5) Btn dyn qvvlr FM-na verilmlidir. 6) Daalt mliyyatnn tqsirkarlar taplb czalandrlmal-dr. Bu kommniked nzrd tutulanlar 14 fevraladk hyata kems aksi-yalara balansn. Milli ura hakimiyyti z lin almaldr. 14.31. Mrd Mmmdov tklif edir ki, bir saatla fasil edk. Xlil Rzann olu Tbrizin dfnind itirak edk. 14.33. Tofiq Qasmov: Biz nmaynd heyti sek - dfnd itirak etsin, prezident d bura glsin. Bu gn n i grcyiks bilk. Ba nazir buradadr, mdaf naziri, daxili ilr naziri d taplb gtirilsin. Prezident olmasa bugnk dann he bir mnas yoxdur. 14.36. sa by: Milli ura yetrsay hcmind buradadr. Ham eidir. Hm hamnn x etmsi, hm d prezidentin x birdn mmkn deyil. Qoy prezident aparat v AS maviry mnasibt bildirsin. 14.37. Ziyad Smdzad: Mn buraya dvtnam alanda onun bel sanbal-l olacan nzr almamdm. 4 ild shvlri etiraf etmmiik. Problem biganlik bykdr. Pre-zidentin istefas mslsini qoysaq pis ntic verir. Prezident aparatn-dan Milli uraya Qarabala bal mktub glib. Glin tkilat komitsi yaradaq, bu gn mslni mzakir edk. TK-d Milli ura zvlri, partiyala-rn nmayndlri itirak etsin. 14.48. sa by: Bak v Kndlr Birliyindn Hac mrulla. (Leyla Yunusova deyir ki, bu gn bo ll buradan getmk olmaz). 14.50. Hac mrulla. (Dvlt katibi Midht Abbasov yuxarya - ryast heytin qalxb E.Qafarova il Z.Smdzadnin arasnda ylir. Grnr, prezidentin glmsi mzakir edilir. Hac mrulla tkliflrini verir). 14.54. Midht Abbasov: ziz yoldalar. Bu, ox yax tbbsdr. An-caq bzi msllri tkilatlar unudub. (Leyla Yunusovaya rusca mra-cit edir). Sizin xnz prezident aparatnn hazrlad tdbirl-r uyun glir. (Glm). Siz dvt edib yrnmisiniz ki, prezident apara-t n hazrlayb? Biz bura bu gn gizli konsepsiyan gndrmiik. Onu xalqa amaq ci-nayt olard. Sizin nfuzlu komissiya bununla ml olsun. O komissiya bizim sndl d tan olsun, sizin qrara da baxlsn. Milli ura n q-bul ets prezident d ona ml edr. 15.00. Leyla Yunusova cavab verir: Qaraba mslsi 4 ildir siz ta-ndr. Sizin tklifiniz mslni ldrmkdir.

15.02. Midht Abbasov ona cavab verdi. sgndr Hmidov da dedi ki, ona gr prezident bura glmlidir; byin trifi il mul olmayn. (sgndr tribunaya xb dedi ki, prezidentl xalq arasna pr kmyin. znz, ya qohumunuz prezident olmaq istyirs aq deyin). 15.04. Xanm Xlilova: Biz qadnlar prezidentl grmk. Demi-ik ki, ayn 5-ind mavir olacaq. O da dedi ki, itirak edrik. Burada n var ki? Biz istyirik ki, prezident d itirak etsin. 15.06. Rasim Mrslov glndk adman Hseynov sa Qmbrova tklif edir ki, siz sdr kimi prezidenti gtirin. sa by cavab verdi ki, o, Milli uraya glmir, ancaq yrdin grm nec edim? Sdr kimi bunu onla-ra (Ali Sovet rhbrliyini gstrir) hval edirm. 15.09. Elmira Qafarova: Biz milli birlik yaratmaq istyirik. Ancaq ye-n meydanlarda olduu kimi danrq. Prezident glmy imtina elmir. Milli ura sizin tkliflrinizi mzakir edck. (Szn qsas, o, pre-zidentin glmmsini saslandrmaa alr). Bu gn qtnam qbul olun-masa deyrlr ki, Azrbaycanda mharib hazrlanr. Milli ura mzaki-r etsin, sizdn d itirak ediniz. 15.13. Midht Abbasov: Prezidentin glib itirak etmsi baqa, onun itirak il qrar qbul etmk baqa. Qrara vaxt lazmdr. 15.15. sa by: Mn yalnz Bak - Moskva tyyarsind bu qdr siqaret-siz qalmam. 20 DQQLK FASL 15.54. sa Qmbrov zalda adam az olmasna baxmayaraq yncaa ba-layr. 15.55. Ziyallarn nmayndsindn Azad adl birisi rusca snd oxu-yur (izah etdi ki, ziyallarmz rusca oxuduuna gr dili yax bilmir). 16.08. sa by bir ne nfrin (xa yazlanlardan) adn oxuyur. oxu yoxdur; hidlr xiyabannda Xlil Rzann olu Tbrizin dfn m-rasimind itirak edirlr. 16.09. Firidun Abbasov (rssam): 20 Yanvar tkil edn qvvlr Cb-hni 3 yer bldlr. Polyaniko Qarabada nlr edib? Mn onun haqqnda mqal yazdm. Azrbaycan v Azadlq qzetlri ap etmdi. Polyanikonun agent olduunu bil-bil onu Qarabaa gndrdilr. uan mhasiry almaqla halini xarmaq istyirlr. Qarabada partizan dstlri yaradlmaldr. 16.20. adman Hseynov (yerindn): Yalnz konkret tkliflr edilsin, baqalarnn sz ksilsin. 16.22. Tofiq Qasmov: Bu gn prezidentin bura glmmsi v onu hat ednlrin buna ciddi maneilik etmsi Vzirovla da ba vermidi - onu da mitinqlr getmy qoymurdular. Bu gnd d prezident glmirs biz onun Qaraba vziyytini dzldcyin inanmrq. 3 aydr ki, arrq, gtir bilmirik. Ba nazir, mdafi nazirin, prokurorlua, baqalarna vzi-flr taprlb. ksriyyti yerin yetirilmyib. Rytel Estoniyadan zng edib deyir ki, Azrbaycann sgrlrini Esto-niyadan aparn, halbuki biz oxdan qrar xarmq. Srhdlr haqqnda da qanunumuz var, ancaq indiydk ilmir. Milli urann qrarlarna m-hl qoyulmur, prezident istdiyi kimi edir. Ay yarm keib, mqavil haqqnda (MDB) biz tklif verilmyib. Milli ura ona etiraz ets d prezident gnd bir snd qol kir, hmin sndlr d qol kiln andan qvvddir. Prezident mstqil ordu yaratmaq fikrind deyil. Yoran davas apa-ranlara da Qaraba probleminin qalmas srflidir. Bu millt xsi m-nafedn baqa bir ey yoxdur - 70 ild Vtn duyusunu itiriblr. Bu gn Rusiya olmasa Ermnistan biziml mharib apara bilmz. O, Ermnistanla hrbi birlik haqqnda mqavil balayb. Bu gn burada bu problemi hll etmk istmynlr oxdur. Burada Cbhnin tkliflri var, Milli urann tkliflri var, prezidentin d var - baxaq. Biz ikinci dfdir gzt gedirik. Milli ura mslsi hll olunana qdr yerlrd icra hakimlri qoydu. (Tofiq by zn byk-lr oturan yer tutub danr). Problemi gizltmkl onu hll etmk ol-maz. Bu gn hll ed bilmiriks bu mslni sabaha saxlayaq. Bu gn bir his-s ayraq, tkliflri nzrdn keirk. Bu mslni hkmn hll etmliyik. (Alqlar). 16.47. Elmira Qafarova: Prezidentl dandm. O, partiya balar il gr razdr. O, konkret tdbirlr haqqnda mlumat verr. Mxfi shbt olmaldr. 15.48. sa by: Dzdr, sirlri amq olmaz. Ancaq prezident glib mumi mluma ver, yaxud shbti dinly bilr. Midht Abbasov, adman Hseynov v Leyla Yunusovaya hvale edilsin ki, prezidentin gliini t-min etsinlr. Leyla Yunusova: Prezident glms ona etibarszlq gstrilmli-dir. (Alqlar). Mrd Mmmdov: Prezident 1 saatdan sonra glcks niy grgin-lik yaradrsnz? E.Qafarova: Btn tkliflriniz prezident atdrlacaq. sa Qmbrov: Tkliflr atacaq, ancaq o niy glib qulaq asmasn? (Fzail Aamalyev ayaq st durub x edcyini gzlyir). 16.56. Fhmin Hacyev (4-nc mikrofon): Prezident bura glms sa-bah onun mslsi qoyulmaldr. hrbi taktika bel yerlrd mzakir olun-mamaldr. Hrbi nazirliy is bir ne qvv maneilik edir.

16.58. Fzail Aamalyev: Bu gn Azrbaycann taleyi Qarabada hll olunur, Qaraban taleyi is prezident aparatnda. Bu msl Milli ura sviyysind hll olunmaldr. Milli ura Rusiyaya nota il mracit etmlidir. 17.03. Yunus Ouz: Grnr, qanla hakimiyyt gln Mtllibov qanla da getmk istyir. Bu gn hakimiyytl mxalift arasndak mnaqini aradan gtrmk imkan var. Milli ura prezident idar sulunu lv et-mlidir. (Cmd Nuruyev yerdn sz atr ki, sn Milli uraya al y-rtm). Mdafi uras, MTN, DN d Milli uraya tabe olmaldr. 17.13. srail Musayev sual verir: Milli ura var, partiyalar var, prezident yoxdur, ba nazir is var. ndi Milli ura qrar xarsa ba nazir yerin yetir bilrmi? sa by: Bunu ba nazir z dey bilr. 17.15. Mqdds Mehdiyev (Xamaz): Ermnilr lzgilri d qzd-rrlar. 17.17. amo Arif: Hr hans bir qvv gc tabedir. Qaraba oxdan satlmdr. Vzirovun glmsi nvbti gedi idi. DQMV-dki mssis-lri Rusiyaya vermy Mtllibov imza edib. Onun 20 Yanvarda li var. QKP-ni mdafi etdi. smt Qaybov v baqalar da ermnilri son mnzil qovanda vuruldular. Xalq Cbhsinin d gnah var. Prezidentin seilmsin kim xeyir-dua vermidi? Sekilrd itirak n idi? lk nvbd srhd balanmaldr. 17.29. Xalid limirzyev (Respublika Demokratik Qvvlrinin Bir-liyi): Biz bu gn bura ny ymq? Prezident problemi hll etmk is-tmir, yoxsa bacarmr? Hr ikisi pisdir. Prezident v onun aparat eti-raf etmlidir ki, bu iin hdsindn gl bilmirik. He olmazsa bu mc-lisd demk lazm idi. Bunun deyilmmsi prezident d, Milli uraya da, Cbhy d etimad ldrr. Qaraba artq ldn gedib. Dnn Moskva televiziyas dedi ki, Fransa-da Ermnistan v Azrbaycan prezidentlri DQ-a hava koridoru amaa raz-lq verib. Cbhnin tklif etdiyi msllr ox mumidir, konkretldi-rilmlidir. Respublikan tk he ks xilas ed bilmz. Prezidentdn xahi edk ki, orda-burda xalqdan xbrsiz byanat vermsin. Respublika televiziyas milli xyant ocadr. Dqiq qrar qbul etmmi buradan getmyin. 17.53. Rasim Mrslov (Gnc). (Mnsur liyev zaldan alovlu x edir. rqiyy xanm tklif edir ki, qrar qbul etmmi buradan getm-yk). Dnn Gncd bir hid dfn etdik. Gnc hr balar ox -rfsiz hrkt etdilr. Mn ktlvi vtnda itatsizliyin arram. 17.55. Hsn Hsnov (ba nazir): Suala cavab vermk istyirm: Na-zirlr Kabineti burada veriln tvsiylri yerin yetirmk slahiyy-tin malik deyil. Biz mslni hrbi yolla hll etmy hazr deyilik. Nazirlr Kabine-ti 2 milyard 700 milyon manat Qarabaa ayrb, ancaq hrbi yk z zrin g-tr biln oul yoxdur. Silah istehsalna balamq. Ermni ordusunu rus ordusu tmin edir, bizi is yox. Rusiya biz birbaa mstmlk kimi baxr - o indi ninki 1922-ci il mqavilsini, 1936-c il konstitusiyasn yada salr, birbaa 1813-nc il mqavilsindn danr. Rusiya biziml dmn ola bilr, bu is ox qorxuludur. Mn Omanda olanda onlar dedi ki, Rusiya sfirliyin tabe olun, mn qulaq asmadm. Hrbi yola pul ayrmaa hazrq, silah hazrlamaa hazrq. Diplo-matik sahd d hans dvlts (msln, Trkiyy) sfirlik slahiyyti ver bilrik ki, beynlxalq almd bizi tmsil etsin. Sudiyy rbistan bi-z ox mehribandr. (Mnim bir szml rus sfirini protokoldan xardlar). Misiri d tklif ed bilrik, htta Ukraynan da. Bel olsa diplo-matik sahd bir az dyiiklik etmk olar. Regional konfrans keirmk olar. Trkiy d buna razdr, ran da hazrdr. Nazirlr Kabinetin Milli ura v prezident trfindn n hval olunsa yerin yetirmy hazram. Hllik is gcmz atmayan i yoxdur. 18.06. sgndr Hmidov yerindn sual verir: N i grmsnz? Hsn Hsnov: Biz demoqrafik yolla12 Qarabada dyiiklik etmk is-tdik. sgndr: Prezidentin mri il siz Qarabala bal ne frman ve-rilib? Birmi? Hsn Hsnov: Saynda aa bilrm. Qurban Mmmdov da sual verdi: lnlr gr msuliyyti kim da-yr? Hsn Hsnov. Bu msl indi balamayb - biz Rusiyaya ilindn sonra balayb. Niyazi brahimov: nazirlik: DN, XN, MTN siz deyils kim tabedir? Hsn Hsnov: Konstitusiyan oxuyun. (H.Hsnov oturdu, sonra yenidn qaytd). Bizim Ermnistanla laq-miz sfrdr, yoxdur. Ancaq yolu saxlamalyq (Naxvana gr). Sual: Xankndin benzin haradan verilir? H.Hsnov: DQ-n bir ne yerind gizli neft anbar yaradlb. Xoca-ldan o yana qatar getmir. Gedirs, demli, xocalllar verir. (Demk ist-yir ki, bel ey yoxdur).

18.20. Rasim Musabyov (prezidentin milli msllr zr maviri): Ermnistanla Rusiyann mqavilsi tkc Azrbaycana yox, baqa dvltlr d qardr. SNQ deyiln ey mvqqti msldir, keib-gedn eydir. Rusiya bel mqavillrl baqa respublikalar da zn kmk istyir. Ermnistanla Rusiyann hrbi mqavilsi bizim d lqolumuzu ar. Yeltsinin trafn-da Starovoytova il Burbulis, Ali Sovetd is Kovalyov il eynits erm-niprst siyast yeridirlr. Bu siyastin son nticsi o olacaq ki, Rusiya bizi z tpiyinin altnda saxlasn. Biz millt kimi milli sfrbrlik etmliyik. Hrbi sfrbrlik -tindir (bu bizi dnyada tcavzkar kimi qiymtlndirmy rait yaradar). stsk d, istmsk d, Qaraba mslsi beynlxalq msly evrilib. (Ra-sim by ana dilimizd pis danrd, ona gr d srail Musayevin tk-lifi il rusca danmaa balad). Bu gn siyasi oyun gedir - kim kimi pis vziyytd qoya bilr? Orduya 60 min adam, ild 3 milyard pul grkdir. (sgndr Hmidov onunla raz-lamr). 18.34. Rasim Musabyova suallar verilir (sgndr, Mdi bdl v baqalar). 18.42. sa by xlarn ksilmsi zrurtini sylyir. 18.47. Qurban Mmmdov: Bugnk sndin qbul edilmsi Qarabaa da-ir vziyyti xalqa atdrmaq n lazmdr. Hkumtin d vziyytdn x-maq proqram yoxdur. (H.Hsnov yerindn durub deyir ki, o proqram var - m-nim admdan danma). (Sonra Q.Mmmdov kommnikenin bnd-bnd mzakirsin balayr). 19.08. Midht Abbasov: Sabah mavirmiz davam edk. Bu gn ilyk. Sabah prezident d glsin. Biz birlmy ymq. 19.10. blfz by: Mn d mavirnin sabah davam etdirilmsin ra-zyam. Milli ura mavirni z zrin gtrsn, onu genilndirsin. gn d olsa oturaq, mumi fikr glk. Heyvanlar iyl-iyl, insanlar dill-dill yaxnlarlar. 19.11. sa by: Mnc, mavirnin sonluu pis deyil. Redaksiya komis-siyasna rait yaradaq, sabah yeni layih hazrlasn. 19.13. blfz by: Bu gn mdafi naziri, daxili ilr naziri, th-lksizlik naziri d o snd qol kmlidir. 19.14. sa by: O nazirlr d sabah burada olub snd qol ksin. [sa by 9 nfrlik redaksiya komissiyas tklif edir. E.Qafarova is Kamran Rhimov, Zrdt lizad v Hacbaba zimovu da tklif edir. T.Qarayev Abbas Atakiiyevi (AS aparat) tklif edir. Prezident apara-tndan Rasim Musabyov tklif olunur, Leyla Yunusova ona etiraz edir. H.Hsnov Niyaz Hacyevi Nazirlr Kabinetindn tklif edir]. 19.18.sgndr Hmidov: Siz etibarm yoxdur - blk sabah bizi bu-raxmadnz, ya ylmadnz? (Xeyli adam oldu komissiyada. T.Qasmov etiraz edib deyir ki, 3 nfr bsdir. Uzun-uzad mzakirlr gedir. sa by deyir ki, ox adamn olmas sabahk mzakirnin asan kemsin rait yaradar). 19.28. T.Qarayev deyir ki, siyahlar bir d dqiqldirmk grkdir. 19.30. sa by: Sabah 12-d balayaq ki, onadk redaksiya komissiyas ily bilsin. 6 fevral 1992. Ali Sovetin binas. Mavirnin ikinci gn Bu gn yalnz Milli urann yox, btn Ali Sovetin dvt olunduu aq-aydn grnr. ksin, irid AXC-nin v siyasi partiyalarn, t-kilatlarn zvlri ox azdr. Grnr, prezident zn qorumaq n ciddi ehtiyat tdbirlri grb. 12.10. Prezident A.Mtllibov, E.Qafarova, Z.Smdzad, T.Qarayev glirlr. (blfz by zalda yoxdur). 12.11. Elmira Qafarova sdrliyi l alr (sgndr Hmidov buna etiraz edir), sz prezident verir. (sa Qmbrov, Tofiq Qasmov, blfz by, Leyla Yunusova... da zalda deyil). Prezident Ayaz Mtllibov: - Dnn burada deyiln szlr mn blllidir. Mn bu tbbs by-nirm, ictimai partiyalara, cmiyytlr minntdarlm bildirirm. G-nn 24 saatnda biz yalnz bu msl il (DQ mslsi il) muluq. Sual ondan gedir ki, hans yollarla biz Azrbaycanda min-amanlq brpa ed bi-lrik, bu mnaqini aradan qaldra bilrik. Bu, ox tin msldir. 1988-inci ild, ilk mrhld biz frsti ldn buraxb Qaraba msl-sini hll etmyi bacarmadq. ndinin znd DQ problemi beynlxalq prob-lem evrilib. Shlnkarlmzn ucbatndan ictimai ryi formaladra bilm-miik. Hammz glck n ibrt drsi gtrmliyik. Biz hrbi konsepsiyamz hcum, at, basqn zrind qurmamalyq. Biz vaxt lazmdr. (12.21. blfz by glib ylir).

Azrbaycan xalqnn btn qvvsi Dalq Qarabaa, Azrbaycan kndl-rinin mdafisin ynldilmlidir. mli ilr grlr. Genimiqyasl mliyyatlar n biz vaxt lazmdr. Hrbi sursat yoxdur, satmrlar. R-qiblrimiz buna vaxtnda nail olublar. Yollar axtarrq, demk olar ki, taplb. He bir qsbni, kndi daha dmnin lin vermycyik. Zabitlrimiz birinci mrhld keyfiyytli olmayb (sasn tqad-lr). Milli Ordunun trkibini son vaxtlar yaxladra bilmiik. Ame-rikal bir general bizim hrbi nazirliy gndrdim. Bu gn onunla gr-cym. O adam htta banan respublikalarnda da bel ordu grmyib; bu, ordu deyil. Bu, kimin nqsan olmasndan asl olmayaraq ac faktdr. DQ probleminin hllind i s t i q a m t o l m a l d r . Birincisi mdafi mslsidir. Orada yegan hrbi qrargah yaradaca-q. Hrbi vziyyt elan olunmaldr. Son ayda respublikada silah alveri balayb. Cbhnin znd d satlb. Bu yaxnlarda paylanm avtomatlar taplmr. Hrbi geyimli adamlar maazalara basqn ediblr. Ermnilr bu mslni iki il qabaq hll ediblr. Gz-qulaqda olmalyq - blk d Azr-baycanda qsdn silah satrlar ki, qarmaqaqlq ba versin. Mn sla-hiyyt versniz mn bu sahd amansz tdbirlr grrm. Biz bir olmalyq. kinci msl ondan ibartdir ki, slh olmaldr. Mn hmi demi-m ki, Azrbaycan xalq vuruqan deyil. Mn deynd ki Azrbaycan xalq slhn trfdardr, xalqma ziyan verirm? ki ay bundan qabaq Ali So-vetd olan shbtlr ny lazm idi? O shbtlr mxfi qalmal idi. Ermnilrl danqlar aparmalyq. Biz drd ildir bu mharibni, savaman btn dnya il aparrq. Say-ca, razic bizdn kiik olan bir dvlt qalib gl bilmirik; onlar gcl-dr, bunu etiraf etmliyik. Biz bu mharibni Qrb lklri il aparrq, bir d bizim qonu olan byk dvltlrl, cmhuriyytlrl (siz bilirsi-niz ki, mn kimi nzrd tuturam). Rusiyann indiki rhbrliyinin tra-fnda dolaanlar Azrbaycann leyhin ilyirlr. Dnn televiziyaya msahibmd dedim ki, 1813-nc il mqavilsindn dananda Nuykin niy Qaraba xanlnn adn kmir? Siyasi danqlar aparlmaldr. Trkiyd olanda da biz bel de-dilr. Siyasi yolla danqlar olmaldr. Milli ura bu haqda bir qra-ra glmlidir. Mn Yeltsinin bura BMT qounlar armasna pis baxram. Siyasi qvvlr glsinlr, ancaq qvvlrdn, kaskalardan13 shbt getmyib. Mn de-dim ki, ermnilr d el bu problemi beynlmillldirmk istyirlr. Bi-zim razlmz olmasa BMT qoun gtir bilmz. Ansiferov adl mxbir uan grndn sonra glib mn dedi ki, mn bu sa lim nifrt edirm ki, Azrbaycan leyhin mqallr yazmam. Nolar, madam Koks14 da glsin. Biz qapallqdan xmalyq. Glin bu id bir olaq. Mtbuatn qvvsi cmiyytd drdnc qvv adlanr. Yasir r-fat mn dedi ki, biz siyasti dyimiik, indi tbliata l atmq, siz d bu yola l atmalsnz. Allah bilir indi kabinetlrd mslman lklri n nlr ha-zrlanr! Siz bilmlisiniz ki, Dalq Qaraba mslsi Ermnistan - Azrbaycan mnaqisi deyil. Biz inc siyast yeritmliyik. Burada rus fak-toru mhm rol oynayr. alrlar ki, Azrbaycandak ruslar vahimy salsnlar. 20-30 avtomatdan tr hrbi hisslr basqn edirlr. Dzdr, silah taplmaldr, ancaq danqlarla. Dalq Qarabala bal bir msl haqqnda da danmaq istyirm - SNQ haqqnda. Mn bilirm ki, buna Milli urann ryi mnfidir. M-ni Alma-Atada gzlmirdilr, htta bzilri mni grnd tutuldu. Mn ora getmsydim Tiflis variant bizd tkrar olunacaqd. Bu gn ona gr 84 lk bizi tanyb. Bu, pisdirmi? SNQ-nin vziyyti pisdir - sonu bi-linmir. Ukrayna il Rusiyann mnasibtlri pisdir, grrsnz ki, Ukray-na leyhin tbliat gclnir. SNQ daxilind biz Ukraynann mvqeyini mzakir etmiik. ndi Belorusiya da, zbkistan da bu mvqey qoulub. Mn hmi demim ki, mstqil dvltin atributlar: ordu, srhd, gmrk, pul olmaldr. (12.56. sa Qmbrov yuxar qalxr, ancaq qraqda oturmaa mcbur olur). Avropa inteqrasiyaya gedir, biz ksin gedirik. Na put ivilizovannoy inteqraii idet erez dezinteqraii.15 SNQ msllrin toxunarkn hamnza ehtiyatl olma tklif edirm. Bzilri16 onu imperiyann yeni formas sayr, i bunu ryind saxla da! Vaxt lazmdr. Dalq Qaraba Rusiya trfindn istiqamtlndirilir (mn rus xalqn nzrd tutmuram). Bu yaxnlarda mn bzi rus yazlar il grmm, onlar deyir ki, biz bu xalqn bana alan oyunlara gr rus kimi xcalt kirik. ndi Qrb siyasti haqqnda. Mn Davosa getmyi son anadk qrarla-drmamdm. Mni bzilri tnqid edir ki, bel vziyytd xaric gedir. Davosda 10-15 addm da piyada gzmmim. Man - konqres. 60-70 adamla grdm. Birinci nvbd Henri Kissincerl17 grdm. Dedim ki, sizin haqqnzda mlumat azdr. Dedi ki, sni sualla snayacaam. Mn d toplan-tda onun cavabn verdim.

Senator l Bredli il, baqalar il grdm. Senator sorudu ki, bu mnaqi sizd mhariby evrils kimdn yardm alarsnz: Trkiydn, randan, Rusiyadan? Mn dedim ki, sizdn. Siz istsniz bu mharibni dayan-dra bilrsiniz. Bu shbtlrimiz ox faydal oldu. Bu trfdn sfrdn ox razyam. Bel sfrlr xmalyq. (Onu qud men18 dey ingilisc nec trifl-diklrini dand). slam fundamentalizmi onlar narahat edir. Dedim ki, islam bym din kimi xristianlqdan geri qalr? Ancaq dvlt z yerind, din z yerin-d. Niy bunu siz biz zorla yeritmk istyirsiniz? Azrbaycan dilind Qo-ran bu yaxnlarda xb. Dmirll d grdk. Dedi ki, he kimin leyhin blok yaratmaq is-tmirik. Orta Asiya il Trkiynin laqlri Azrbaycandan olacaq. Trkiy sfrim d hrtrfli faydal oldu - ox eyi amaq istmirm. Biz haql da, haqsz da irad tutanlar var. Gliz xalqmz blmyk. Mn Trkiyd olanda dedim ki, bizim demokratiyann son vziyyti Tr-kiydki kimi olacaq. styirik ki, 4-5 nmli partiya olsun. Parlament d o partiyalardan ibart olsun, hkumt koalisyon olsun. Trkiyd d mlumat qtl var - kommunistlr hakimiyytdn l kmir. Mn danandan sonra vziyyt aydnlad. Mn kommunist olmasaydm daxili imkanlarm ifad ed bilrdim. Gnd dururam, deyirm ki, ay Allah, mnim xalqma dnc ver. Mn xalqmzn glcyin inanram. 13.16. Prezident qurtarr. E.Qafarovann sdrliyin etirazlar yks-lir. E.Qafarova sz T.Qasmova verir. 13.17. sgndr Hmidov tribunaya xb deyir: Mni buradan ya DN, ya da thlksizlik qvvlri dr bilr. blfz byin burada olmama-sndan istifad edrk yalan dediniz ki, guya o, sa byin yox, E.Qafarova-nn sdr olmasn deyib. Biz prezidenti mhkmy vermirik. Niy onunla bizim aramza prd kirsiniz? kincisi d, silah Cbh yox, Elmira xanm, sizin trafnzdak adamlar satr. (Alqlar). 13.20. Tofiq Qasmov: Mn d sa Qmbrovun sdr olmasn tklif edirm. Bu, Milli urann ynca deyil. 13.22. sgndr Hmidov: Prezident dedi ki, biz kommunistlri d-mn saya bilmrik. Ancaq sizin kimi kommunist rhbrlri dmn sayrq. 13.24. E.Qafarova: Onda 15 dqiqlik fasil elan edirm. (oxlar fa-sily xmaq istmir). FASLDN SONRA 13.45. sa Qmbrov sdr yerind ylib. A.Mtllibov, E.Qafarova, Z.Smdzad glirlr. Zalda hl gzim var. 13.47. sa by: Xahi edirm ylin, mavirnin iini davam etdi-rk. Mavirnin gediind kiik grginlik yarand, grk olmayayd. Tqsir mnddir - gecikmidim. tklif oldu: 1) Prezidentin mruzsini sas tutub mruzlr olsun. 2) Yazl suallar verilsin. 3) ifahi sual-cavab aparaq. Ayaz by nc yolu (ifahi sual-cavab) mslht bilir. 13.50. Sual-cavablar balanr. sgndr by deyir ki, sual-cavabdan sonra prezidentin x tra-fnda mzakirlr d olsun. adman Hseynov: Daalt mliyyatnn uursuzluunu v respubli-kadak hrc-mrcliyi n il izah ed bilrsiniz? A.Mtllibov: Daaltda mliyyatnn zbana aparlmas indi istintaqa sb olub. Sual: Apardnz kadr siyastindn razsnzm? A.Mtllibov: Yolu demokratiyada grrm. Mrd Mmmdov: 1) Vertolyotlarn vurulmasna19 gstri vermi-sinizmi? 2) 366-c alayn Xankndindn xmasna gstri vermisi-nizmi? 3) Klrd niy atma gedir? Dnn Xlil Rzann olunun df-nind Etibara qsd olduu deyilir. A.Mtllibov: Vertolyotlarn vurulmasn dnrdk, hllik im-kanmz yox idi. ndi sursat l keirmiik, quradrlacaq. Respublika hava srhdlrini xsusi sisteml qorumaq grkdir. Generalla grdm, rtlr qoydu, dedim ki, yerin yetircyik. 366-c polkun vziyyti ox mrkkbdir, 1982-ci ildn orada yerl-ir. Danqlar aparrq. Orada olan hrbi sursatn 90%-ini aparblar. Hrbilr qorxurlar ki, o sursat xsa ktlvi toqquma olsun. 4-nc ordunun rhbrliyini dyimk haqqnda ken hft mrim hazr idi, ancaq bu mr olan kimi 366-c polk ermnilrin lin ker. lacsz qalsa... Mn d qsd plan vard. stynlrimiz xaricdn demidi. Mxali-ft qzetlri d terror trfdar olma pislmlidir. Mnim lim siya-si xadimlr qalxmaz. Mlumatm var ki, bzi sgrlr iir, tiryk kib hcuma keir.

14.08. sgndr Hmidov:1) Universitet qarsnda dym, 23 avqustda Cbhnin dadlmas, Arif Abdullayevin lm, Xamaz cbhisi, depu-tatn bann qrxlmas ... il maraqlanmsnzm? 2) Dalq Qarabada vziyyt n vaxt dzlr? A.Mtllibov: 1) Mn bel eybcr hrktlrin trfdar deyilm. s-tintaq mrkkb msldir. sgndr: Bizi dynlri iri vziflr kirsiniz. A.Mtllibov: N demk istdiyinizi bilmirm. amo Arif:1) Vzirovun istefasn bilirdinizmi? 2) Vziyyt pis-ls Tiflis variantna l atardnz, yoxsa dinc kild istefa verr-diniz? 3) aykndin boaldlmasn z adnza baladnz, bs indi bizim kndlrin boalmas kimin ad il balanmaldr? A.Mtllibov: Ayn 18-ind d, 19-unda da mnim Vzirovun istefasn-dan xbrim olmayb. Msllr MK-da hll olunurdu. Bayra mn yox, Xalq Cbhsi qbul edib, mn onun iradsini yeri-n yetirmim. Himn iliib qalb, xahi edirm kim bu il muldur-sa onu baa atdrsn. Mn Qamsaxurdia kimi avtoritar deyilm. Mn he vaxt vzifdn tutan adam olmamam. Sual: Mxaliftin rolunu nec qiymtlndirirsiniz? A.Mtllibov: Mxaliftsiz vziyyti normal hala salmaq mmkn de-yil. 14.24. Etibar Mmmdov: 1) Prezident xarici sfrlrd olmaldr. Siz niy svery getmmidn dediniz ki, getmirm, sonra getdiniz? Bu, prezident nfuzuna xll gtirmir ki? 2) Trkiyd demisiniz ki, biz Azrbaycanda sekilri keirib Trkiydki kimi parlament yaradacaq. Sekilr n vaxt olacaq? 3) Vzirov 14-nd gtrlb. 18-indn respublikan siz tmsil edirdiniz. A.Mtllibov: Trkiy parlamentind dandmz msllr yerin-d durur. Prezident olmaq istynlr darxmasn - eitdiyim gr, onlar cavandr, onlara da qismt olar. Yanvar hadislri il bal dz demirsi-niz. (Sual-cavablar n lav yarm saat ayrlr). Gncdn Rasim by: Gncdki aerodromdan Qarabaa oxlu tyyarlr uur. Onlarn uuuna nzart edin. A.Mtllibov: Tklifi qbul edirm. Hac mrulla:1) Ermnilrin biz vurduu ziyanlar hesablanbm? 2) Bak v kndlrind varllar kim silahlandrr? A.Mtllibov: Vallah, mnd silah yoxdur. Mn demokratik adamam. Ba-kda silah alverin keilib. Mnim silah mnbyim yoxdur v biz silah sat-mrq. Ziyan is statistika idarsi hesablaya bilr (Hsn by [Hsnov]). Mtlb Mtllimov:1) Milli ura Qarabala bal tdbirlr plan hazrlama (bir hfty) taprmd. Niy iki aydr etinaszlq gs-trirsiniz? 2) Niy Yeltsinin DQ-a BMT qoununu armaq istmsini pis-lmdiniz? A.Mtllibov: 1) DQ-k vziyyt bam qatd. 2) Yeltsin is nota gndrcyik. Mdi bdl: 1) Niy televiziyada Xalq Cbhsi zvlrin birbaa x etmy icaz verilmir? 2) 35 min silah glib Bakya, 5 mini paylanb, qalan han? A.Mtllibov: Mnim boynuma atmayn, qoca kiisiniz. Mdi bdl: Mn bu gn-sabah dnyadan gedcym... A.Mtllibov: O gn grcksn. (Glm). Pnah Hseynov: Sizin xnzda siyasi islahatlara toxunulmad. Bu bizi narahat edir. A.Mtllibov: qtisadi islahatlar Milli urann qanunlarndan asldr. Bir il axnama il mul olmuuq. Mzakird 27 qanun layi-hsi var. Qrbdn pul kmyi olmadan iqtisadi vziyytimiz dzlmyck. Ba-zar mnasibtlri n pis SSR-d v bizd olacaq. Sankt-Peterburqu bizim cayllar saxlayr (ticart nnmiz var). 14.52. li Nadirov: 1) Ermnilr z razimizd bizim vertolyotlar vurduu kimi biz d onlarnkn vura bilrikmi? Vuranlar repressiyaya uramayacaq ki? 2) Sfrliyev rayonu yaratma indiki vziyytd saxlamaq olmazm? A.Mtllibov: Vertolyot mslsi sad deyil, texnika lazmdr. Sual: Polyanikonu yannzda saxlaman sbbi ndir? A.Mtllibov: O, ruslar tmsil edir. Onu mn dvt etmmim. V-zifsi d yoxdur. Myyn sbblr var, cavab vermk istmirm. sa Qmbrov: Moskvann caniininin Bakda qalmasn xalq ist-mir. Sual: 1) Trkan aerodromunda he n qalmayb. Oradak binalar da ko-operativlr satblar. 2)Niy rus sgrlri klr polevoy formada -xr? Onlar Azrbaycana yeridiln tcavz qounlar deyil ki? A.Mtllibov: Ehtiyatl, sayq olmalyq. Aerodroma gedib baxarq. ... Yeltsinl Nazarbayevi mn dvt etmmim. 15.08. sa by: Prezident tkkr edirik. 1 saatlq fasil. FASLDN SONRA 16.27. sa by sdrlik edir. E.Qafarovadan baqa rhbrlikdn he ks yoxdur.

16.31. Tofiq Qasmov dnn qbul olunmu sndl tan etmk n krsy xr: Bu sndi imzalamaq n prezident, ba nazir, baqalar burada olmal idi. sa by: Onlarn vacib ii var idi dey getdilr. sgndr Hmidov: Onlar olmayanda o sndi mzakir etmy dymir. Baqa sndlri d qbul edndn sonra bana oyun glir. Siz ox yax qrarlar qbul etmisiniz, icra hakimiyyti yerin yetirmyib. Bu snd imza-lanmam xsaq xalqa hqiqti nec atdracaq? 16.37. E.Qafarova: Dnnki komissiyaya prezident aparatnn iil-ri d daxil idi, ona gr d o snd ilyck. (sgndr by etiraz edir). sa by: Mzakiry kek. sgndr: Onlarn itirak olmadan nec mzakir ed bilrik? On-lar glms mn mzakird itirak etmycym (zaldan getmycyik). 16.41. T.Qasmov: Glin mzakir edk. Qbul etmrik - etmrik. (Sndin ad stnd mbahislr gedir: tcili tdbirlr proqram yazlb). (Bnd-bnd mzakir balanr. T.Qasmov qabaqca sndi btv oxuyur). 17.07. T.Qasmov: sas msl odur ki, bu gn snd imzalanacaq, ya yox. mzalanmayacaqsa gedk. Ar szlrin yazlmas sas deyil. E.Qafarova de-yir ki, prezident Rhim Qazyevin qrargah risi olmasna razlq verib. 17.48. Bnd-bnd mzakir davam edir. DTK general Mustafa Nsirov qrargah yaradlmas leyhin -xr: Hara tlsirik? 18.02. blfz by: Rhim byin Qarabada byk nfuzu var. Onlar o q-rargahda ii tkil ed bilrlr. 18.11. Ramiz Rizayev tklif edir ki, Rhim Qazyev general rtbsi ve-rilsin. 19.13. 8-inci bndl bal blfz by deyir ki, Novruz bayramnadk ilk parad olsun. Bununla razlalmad. Vaxt qabaa kirlr. 19.42. Hl 9-uncu madd mzakir olunur. Zaldan rsmi qvvlr gedib, yalnz AXC v siyasi partiyalarn n-mayndlri, bir ne nfr d Milli urann zv qalb. Prezident apa-ratndan yalnz Kamran Rstmov v Rasim Musabyov itirak edirlr. Tofiq Qasmov deyir ki, zmz alb zmz oynayrq. Qurban Mm-mdov ona cavab verir ki, bir aydan sonra baqalar oynayacaq. 19.48. Pnah Hseynov: Btn 12 bnd atlsn, birc o yazlsn ki, prezident 1 aya, 2 aya Qarabada vziyyti dzltsin. Biz bura umudla glmiik, ancaq prezidentin bu mnasibti onu gstrir ki, bizim balca iimiz sl hqi-qti xalqa atdrmaq olmaldr. 19.52. Tofiq Qasmov onunla razlamayaraq bu bndlrin hamsnn lazmlln gstrir: Shrdn grdymz ii yarmq qoyub getmli deyilik. 19.58. Ziyad Smdzad: lk df olaraq Qarabala bal fundamen-tal tkliflr irli srlr. Shbt Rhim bydn getmir, vahid qrargahdan gedir. Glin bu mavirnin hrmtini vvlki kimi saxlayaq. 19.55. blfz by: Msllrin hllin vaxt qoyulmaldr. Bu addm yax addmdr. ki gn, demli, bo-bouna oturmuuq? Glin 2-3 gn vaxt qoyaq, Azrbaycanda dvlt quruculuuna dair yeni mavir araq, bu mavirnin d qrarlar nzart gtrlsn. 19.57. sa by: Mn d bu ii qiymtsiz etmyin trfdar deyilm. 20.15. blfz by: Bizim yaxlmz n, qan iind olmamas n himn, gerb mslsini birg mzakir ed bilrik. Dvlt quruculuu-na dair mavir keirk. Mn el glir ki, mavirnin tkilind nqsanlar var. Tmsili mslsin ciddi yanalsn. Dvlt nmayndlri ciddi yanasnlar. Mtllibovun trafnda milk kimi toplarlar. Bu yaltaqlq ny la-zm? zfaliyyt drnyin evirmyk mavirni. 20.44. sa by blfz by son sz verir. blfz Eliby: - Bu mavirnin ssverm hququ yoxdur. Burada mumildirilmi snd ortaya qoyulmaldr. AXC mcburiyytdn tbbskarlq etmidir. Rhbrlik d mcburiyytdn glmidi. Grk el edk ki, mcburi ylma-yaq. ox fsus ki, yalnz grginlik olanda yrq. Qurban by dz deyir ki, bu gn biz alb biz oynayrqsa sabah kimin oynaca mlum deyil. Sa-bah da deycklr ki, mxalift bel edir. Bu snd ham qol ks ictimai msuliyyt gtrlr. Mqsd o deyil ki, frladb btn msuliyyti prezident aparatnn stn qoyub onun is-tefasn tlb edsn. Mn prezidentin prezidentliyini tanmamam, in-di d tanmram. Ancaq icra aparat ilmir; onda grk yazaq ki, prezi-dentdn baqa btn aparat istefa versin. Buradan gednlrin oxu evd arvadnn tnsindn rahat yata bilmir. Bu gn hidlrin 7-sini dfn ediblr, sabah 8-i gzlnilir. Bel anarxiya grmmiik. Artq llrimiz frq qoymaa balamq. Bunla-rn hamsnn knopkas prezidentddir.

3 hftdn sonra yeni mavir arlsn. 3 hftdn sonra istefa-n mzakir edk. 20.53. Tofiq Qasmov: stefa btn cmiyytlrd normal haldr. s-tefasz sndlrimiz sabahs gn mnasibt dyiib. stefa mslsi qalsn. sa Qmbrov: stefa mslsi qalsa bu sndi prezident imzalamaya-caq. Qoy prezident mavirlri z mnasibtlrini bildirsinlr. Ziyad Smdzad... Kamran Rstmov: Bu snd ultimatum yox, razlq sndidir. blfz by: stefa mslsini 3 hftdn sonra qoymaq olar (ma-vird). 21.03. sa by mavirnin qurtardn bildirir v hamya tk-kr edir. SND ...Rusiya cbhd Azrbaycann sxdrlmasyla ttifaq rivsind hazrlanan iqtisadi mkdalq mqavilsin qol kmyn, SSR-nin xaric olan borclarnn verilmsind itirak etmk istmyn Azrbaycana drs ver-di. ...1991-ci ilin oktyabrndan 1992-ci ilin yanvarnadk Xocal rayonunun C-milli, Meli kndlri, Xankndi hrinin Krkicahan qsbsi, Adam rayonunun mart Qrvnd kndi, Xocavnd rayonunun Xocavnd kndi, Tu kndinin azrbaycan-llar yaayan hisssi, Hadrut rayonunun Axurlu, Slaktin kndlri, Goranboy rayonunun Ballqaya, Baqlaq kndlri ermnilr trfindn yandrlm, mhv edilmidi. 21 yanvar 1992-ci il tarixd Qeybal, 21 fevral 1992-ci ild Aa Quu-lar, Malbyli, 17 fevral 1992-ci ild Qaradal v s. yaay mntqlri yan-drlaraq viran qoyuldu, halisi qovuldu. (O.B.Sultanov. ... Azrbaycanda siyasi mbariz. 140, 153, 155-inci shif-lr). 15 fevral 1992. AXC qrargah. AXC Ali Mclisinin sessiyas blfz by ynca ar: 111 hidimiz hl ermnilrin lind-dir - ala bilmmiik. 13.10. sgndr Hmidov: Qaraba verilib. 4-5 gn ua da veril bilr. Qti tdbirlr proqram: 1-2-ci gnlr camaat klr tkmk. Ha-kimiyyt shbti qoyaq. Hakimiyyt Milli uraya verilmlidir. lnlrin 30%-i arxadan glllnib. 4-nc ordunun bizi qrmas 20 faiz, qrmamas 80 faizdir. Qan tkmy getmliyik. 13.19. Slhddin kbrov Milli urann prezidentl grndn danr. Milli Ordunun cmi 150 sgri var. DN bildirdi ki, limizd olan mvqelri d qoruyub saxlamaa gcmz atmayacaq. Ermnilrin mqsdi ndir - Dalq Qaraba azrbaycanllardan t-mizlmk, Landan koridor amaq, mmkn olduqca qabaa irlilmk, bun-dan sonra Azrbaycanla danqlara balamaq. Dvlt katibinin Milli uraya tqdim etdiyi gizli sndd bu variant gstrilib.x yolu - indiki rhbrliyin btnlkl hakimiyytdn getmsi. Hadislr idar olunmaldr. FASLDN SONRA 16.20. Yetrsay dzlndk sgndr Hmidov danr. x edn nfr AXC-ni qti addm atmaa sslyir. Neft Da-larndan olan nmaynd deyir ki, bel addm atlmasa bizim dayaq dstmiz faliyytini dayandracaq. 17.10. Arif Hacyev Ali Mclisin sdri, Sabit Barov v li K-rimov Ali Mclis sdrinin mavinlri seilirlr. oxlu x qti addm tlb edir. Balakndn Osman Qunduzov deyir ki, Balaknd avarlarla trklri vurudurmaq istyirlr. Zngilandan olan nmaynd bildirir ki, Zngilandan ken dmir yolu il Qafana benzin (39 n), rzaq (6 vaqon) gedir. Biz maneilik etmk istynd icra hakimiyytinin bas prokurora gstri verib ki, onu hbs edin. Ta Xalisbyli tklif edir ki, Bak qorxuludursa Gncd mvqqti h-kumt yaradlsn. 17.51. Hikmt Haczad: AXC-nin crakomu bu mslni iy-iy ortaya atb; thlil eitmk istyirm. Hcum haqqnda qrar qbul edcyik - han-s plana sasn?! Mn planla lmk istyirm! Prezidentin istefas il mn d razyam. lmy hazrq ar-na gldikd is konkret planlar yoxdursa bu tklif baxmama tklif edi-rm. (Yerdn sz atrlar, o da inciyib xn yarmq qoyur). 17.58. Arif Hacyev: A.Mtllibovun reytinqi hmikindn xeyli aadr. stefas il razyam. Hikmt byin sualna is burada cavab veril-mmlidir. Mclis mumi xtti bynmlidir. Tfsilatfilan sonrann iidir. Mtbuatda (demokratik) nisbi senzuraya yol verilsin (cbhdki v-ziyytl bal olaraq).

18.04-17. li Krimov: Bu amillri nzr almalyq: 1) Qaraba qo-rumaq n el addm atarq ki, Bakda Qaraba boyda yara aa bilrik. 2) Fev-raln 28-ind Azrbaycan BMT zvlyn qbul olunmaldr. 3) Ordunun m-lak bldrlck. Birinci mrhld ideoloji hazrlq aparmalyq. 1) Rusdilli hali il birg yncaqlar keirmliyik, nki hrbi kfiyyat ilk nvbd onlardan istifad ed bilr. 2) Mitinq keirib mqsdimizi xalqa baa salmalyq. lap zorakla atsa da ilk addm Mtllibov atmaldr. Axrnc patronumuzu da mitinql atmalyq. (li by bir ne konkret tklif verir). *** 13 nfrdn ibart Ryast Heytinin seilmsin baxlr (sdr v 2 mavin artq seilib). *** Bu gec Moskva televiziyasnda maral aponikov dedi ki, Stepa-nakertdki Sovet ordusu alay orada n qdr lazmdrsa o qdr d qalacaq. 16 fevral 1992. AXC Ali Mclisinin davam Shrdn AXC Ali Mclisi Ryast Heytinin sekisi il bal i aparlr. Firidun Smndrov hazrlad qrar layihsini oxuyur. Oxuduqca bu szlri ildir: Axeec (Axece yerin), Axeecin sdri Elinby (Eliby yerin). (F.Smndrov AXC dar Heytinin zv olub, indi is AXC Ali Mclisinin zvdr). Qrar xeyli yumaqdr (prezidentin istefas mslsi qoyulmayb). sgndr Hmidov etiraz edir. lvi Hkimov is bildirir ki, bu qrar balca olaraq li Krimovun tezislri sasnda hazrlanb. Gncdn Rasim Mrslov deyir ki, Gncd 4 gndr ki, mitinq kei-rilir. gr bel qrar qbul olunsa Gnc AXC-dn tcrid olunacaq. Qrar layihsindn narazlq oxdur. Htta tklif olunur ki, ya yeni redaksiya heyti yaradlsn, ya da khn heyt yeni zvlr salnsn. kin-ci tklif qbul olunur. Hikmt Haczad gecikib glib. Gln kimi F.Smndrov ona Hik-mt byin znn xtti il yazlm bir vrq verdi. Burada bndlr zr qeydlr yazlb. (Grnr, Firidun by qrar layihsind el qeydlrdn is-tifad edib). xlar balanr. Fzail Aamalyev byanat oxuyur. (12.07. By indi gldi). Mstavr Axundov: Xocaln ldn versk Qaraba gedck,20 biz sgra-n alsaq Qaraba ermnilr itirck. (O, tklif edir ki, Cbh sgran almaa qvv gndrsin). blfz by yerindn qalxb deyir ki, sgran hkumt almaldr. Biz ona demidik, indi yen qaytarb atrlar Cbhnin stn. Nsir Aayev Mclisi-mbusan zvlrin mracit edrk danr: Dalq Qaraba AXC z zrin gtrs bu, hrkata xyant olar. Torpa hakimiyyt, dvlt qorumaldr. Qaraba verilib. Onun siyasi hlli 2 il bundan qabaq olub. Btn xristian kfiyyat biz qardr. Bs bizim hrkatn n kfiyyat var? Buun, Yeltsinin, baqalarnn mxaliftin mra-cit etmliyik. Hrkat Konstitusiyadan qraa xmamaldr. (Mlumat: Ali Mclisin Ryast Heytin 10 nfr zv seilib). Pnah Hseynov: Cbh n ox Bakda zif, dmn n ox Bakda gcldr. Tahir Krimli: Qadnlarmzn aponikovun yanna getmsin etiraz edirm - kiilrimizi qabaa gndrmliyik. Htta rayonlarmzn gircyindki qadn abidlrini d gtrmliyik. Silahl syandan danmaq olmaz. Ancaq prezident ultimatum verilmli-dir. 13.20. Mn qardan gln mlumat blokadasn yarmaq n tklif verdim: Cbhd mlumat mrkzi yaradlsn. (Nizami bandan kerk lyazmalar nstitutuna glrkn orada Ha-tminin mitinq keirdiyini grdm). FASLDN SONRA Ali Mclisin zvlri olmayanlar iri buraxlmr (yalnz Azadlq, Mxalift, Ayna, Ss, Vtn qzetlrinin mxbirlrin v AXC cra-iyy Komitsi zvlrin icaz verilir). Bu mrhld Tofiq Qasmov da itirak edir. 15.08. Firidun by (Tovuz XC) yeni qrar layihsini oxuyur. Madd-madd (bnd-bnd) mzakir balanr. blfz by, Tofiq Qasmov, Vurun yyubov v b. dzlilr, tkliflr verirlr. Tlblr: 1) Prezident v Nazirlr Kabineti tam trkibd istefa versin, mva-fiq slahiyytlr, hakimiyyt Milli uraya verilsin. Ali Sovetin istefas mslsi d qalxr (Slhddin kbrov). To-fiq Qasmov bunu mqsduyun saymr. Qurban Mmmdov is Nazirlr Ka-binetinin buraxlmasna etiraz edir (hamn zmz dmn etmyk, na-zirlr n kadrlarmz yoxdur). sgndr Hmidov is prezidentin qrarlarn mhz Nazirlr Kabinetinin yerin yetirmdiyini sylyrk onu da buraxma tklif edir (baqa

szl, Hsn Hsnovu da Ayaz Mtllibov-dan ayrmaq istmir). Ta Xalisbyli deyir ki, prezident gets Nazirlr Kabineti yaratmaq mnim boynuma. (Glm). Tofiq Qasmov: gr prezi-dent Ta byi secyiks o, Nazirlr Kabinetini tkil edr. (Glm). Prezident istefaya gets Ali Sovetin sdri onun yerin kemlidir. Ali icra ha-kimiyyti d (NK) istefaya getmlidir. li Krimov da Nazirlr Kabinetini buraxmamaq fikrini mdafi edir. Qrar bel formaladrlr: 1) Prezident bada olmaqla btn icra hakimiyytinin istefas, btn hakimiyytin mvqqti olaraq Milli uraya verilmsi qti tlb edilsin. 2) Bu tlbi mdafi etmk mqsdil btn idar v mssislrd, thsil ocaqlarnda fevraln 12-sindn ktlvi aksiyalar keirilsin. Qurban by konkret vaxtda ktlvi tdbirlr balamaa qti etiraz edir, thlksizliyinin tminat n prezident imkan yaratma tklif edir. blfz by deyir ki, bugndn mitinqlr hkumt balayr, siqaret-satanlar dyrlr. ndi biz hrkat qaldrmal deyil, onu idar etmli, ona nzart etmliyik. Qurban byin tklifi il bel bir lav qbul olunur: prezidentin xsi v ailvi thlksizliyi, istdiyi tqdird xaric getmyi tmin olun-sun. Bu tklif ayrca bnd kimi gtrlr. kinci bnd qbul olunmur. Moskva Dayaq dstsinin zv Shrab amxalovla Mclisin sdri Arif by arasnda mbahis dr. (Htta brk sbilmi Arif by de-di ki, o, KQB-nin adamdr, Mclisi pozur). blfz by deyir ki, mn d bilirm ki, bir ne nfr baqa yerlr ilyir, ancaq bunu demy n eh-tiyac var? 3) AXC-nin btn qurumlarnda 4 aylq fvqlad vziyyt elan edilsin. (Qbul olunur). (Hikmt Haczad deyir ki, maddlrdn ox da yapmayn, biz mha-rib elan edirik. Bel sndlr hl ox qbul edilck). 4) Milli ura istefaya alsn. 5) Respublikann rusdilli halisi il AXC rhbrliyi mavir keirsin, Avropa Thlksizlik urasna, BMT-y mracit edilsin. 6) Tdbirlrin keirilmsinin tkili AXC K-n v Ali Mclisin RH-n taprlsn. blfz by mlumat verir ki, deyiln gr, sabah general Qromov Bakya glck v ordu mlkiyytindn Azrbaycana verilck hissni my-ynldirmy balayacaqlar. Balaknd li Ansuxskinin trtdiyi zbanalqlar haqqnda ge-ni shbt gedir. 17.45. blfz by yekun sz sylyir: Amerika Azrbaycandan, Qaraba-dan rusu xarmaq istyir. ua - Lan yolunu ermnilrin hrbi qvv il amas burann ermnilrin olmas demkdir. Bizim kfiyyatmz ox pis ilyir. SND ... AXC Ali Mclisi q r a r a a l r: 1. Prezident bada olmaqla ali icra hakimiyytinin istefas v btn hakimiyytin mvqqti olaraq Azrbaycan Respublikas Milli urasna ve-rilmsi qti tlb edilsin. 2. Prezident knll istefa verdiyi tqdird onun xsi v ail zvl-rinin thlksizliyi, pensiya hququ tam tmin edilsin v prezident xarici dvltlr getmk arzusunu bildirrs ona drhal rait yaradlsn. 3. AXC-nin btn strukturlarnda bir ay mddtin fvqlad vziyyt elan edilsin. 4. AXC zv olan xalq deputatlarndan tlb edilsin ki, Milli ura-nn prezident v ali icra hakimiyytin etimadszlq gstrmsin al-snlar. 5. Respublika razisindki azlqda olan xalqlarn cmiyytlri il AXC rhbrliyinin birg mavirsi keirilsin. 6. AXC craiyy Komitsin v AXC Ali Mclisinin Ryast Heytin ktlvi tdbirlrin hazrlanmas v hyata keirilmsi taprlsn. (Azadlq qzeti, 18.02.1992, N:14). 22 fevral 1992. Bugndn Yeni fikir qzetind blfz bydn gtrdym geni msahib (Deyirdim ki, bu qurulu dalacaq) drc edilm-y balayr. 25 fevral 1992. rann xarici ilr naziri likbr Vilayti Azrbaycana glib. 28 fevral 1992. SNDLR

26 fevral. Azadln mxbiri Xaliq Bahadr uadan telefonla xbr verir: Xocal od iinddir. hr tam ldn gedib. Hrbilrin qadnla-r v uaqlar mhv etmyin,21 onlar Mrkz yn szlrini ratsiya tutub. DN nformasiya Mrkzindn fevraln 26-s saat 16-ya olan mlu-mat: Xocal 99 faiz itirilib. (Azadlq qzeti, 28.02.1992). *** Tarixs IV orduya mnasibtd vaxtsz srt mvqeyin Azrbaycan n baha baa glcyini sbut etdi. ki ay kemmi Azrbaycan xalq Xocal facisi il zlmli oldu. Tsadfi deyildi ki, mxaliftin zv Araz lizad IV orduya mnasibtd tutulan mvqeyin Xocal facisi gnlrind shv olduunu drk edrk deyirdi ki, Vtn n byk xyant edn mnm, nki ne aydan bri Moskvada danqlar aparb tkid etmim ki, ordu bizim srncammza kemlidir. Pro-Armeniya agentliyi mkda extmann Meqapolis-ekspressd drc olunan mqalsind Adam sakinlrinin ldrlm hmvtnlrinin drisini soymas haqda iftira yaylrd. 67 milyon dollar vsait qoymu ermni diasporunun kmyi il yaradlan Vesti xbrlr proqramnn faktlar thrif etmkl vhi azrbaycanl obraz yaratmaq sahsindki faliyyti bu chtdn xsusil thlkli idi. Ermni trfi xarici jurnalist Florens De-vidin guya szlrin istinad edrk .Mustafayevin kdiyi kadrlarn22 saxta olduunu yaymaa alsalar da F.Devid bel fikir sylmdiyini byan etmkl ermni uydurmasna son qoydu. (O.B.Sultanov. ... Azrbaycanda siyasi mbariz. 139, 164-nc shiflr. Bu kitabn 156-169uncu shiflrind Xocal facisinin trafl v obyek-tiv thlili verilib). *** Bugnk Azadlq AXC sdri blfz Elibyin 27 fevral tarixli byanatn drc edib. Burada deyilir ki, Qarabada azrbaycanllar yaayan 56 yaay mntqsindn 47-si dadlm v ial olunmudur. Bunda balca olaraq Mtllibovu sulandran Eliby AXC-nin 29 fevrala t-yin olunmu mitinqinin qeyri-myyn mddt txir salndn bildi-rir. 4 mart 1992. AXC Ali Mclisinin sessiyas Gndlikdki msllr: 1) Prezident sekilri haqqnda. 2) AXC nzart- tfti komissiyasnn trkibi haqqnda hesabat. 3) Cari msl. 11.03. Arif Hacyev ynca ar. 11.20. Birinci mslnin mzakirsi balayr. Qurban Mmmdov AXC-nin mvqeyi haqqnda mlumat verir: Rayon blrin ry bildirmk taprlmd. ndi yekdil fikir beldir ki, Cbh sekid itirak etsin, blfz byin namizdliyi irli srl-sn. Hquqnas brahim Vliyev: Mclis zvlrinin ryinin qabaqcadan formaladrlmasna tsir gstrilmsin. Qurban by oxlu suallara cavab verir. Respublikann 37 milyon dol-larlq mlak xaric satlb. Partokratn vicdan qbul etmyib, bu fak-t ortaya qoyub. 11.33. xlar balayr. zeyir by (Gnc). 11.38. Mstavr Axundov (Aberon r-nu): Dnn Ali Sovetdn btn ra-yonlara seki komissiyalarnda dyiiklik n mktub gndrilib. Sonun-da real ntic var, sekiy getmliyik. 11.41. Arif Hacyev Milli urann sekilr mnasibti haqqnda mlumat verir. Boykota getsk bu, sekid itirakdan daha ox grginlik yarada bilr. Boykota getsk xalq irisind ciddi paralanma yarana bilr. 11.46. li Krimov: 25 rayon bsi sekilr trfdardr. Azrbay-can Demokratik Qvvlr Birliyi d sekilri istyir. 11.48. Rhim by (Lnkran): blfz by namizd verils sekid i-tirak edcyik. Ancaq indiki raitd seki dzgn deyil. Ken sekid milislr plomblu qutunu gtrb dyidirdilr, biz d qardurmaya get-mdik. ndi xahi edirm ki, Mclis biz slahiyyt versin ki, lazm gl-s gc ttbiq edk. (Bu tklif ss-ky qoparr). Fzail Aamalyev aray verir ki, mxalif qvvlr birliyi d blfz byi mydafi edck. li Krimov: Yqin ki, Mclis sekid zorakln qarsn almaq haqqnda qrar xarar. Burada zor iltmk ehtiva olunur. 11.52. Caryev (Qazax): Mvcud rait bizim xeyrimizdir. Mxalif-tin bir namizdi olmaldr. Qazax rayonunda bu gn hr hans tzyiqi df edib qlb almaa hazrq. 11.57. Astafadan Eyvaz by: blfz by namizd gstrils o, Astafa-da qalib glck. Etibar by d verilib. 31 mntqnin 16-snda cbhilr stnlk tkil edir. Hr mntqnin qarsnda man olacaq, hr ma-nda lmdn qorxmayan 4-5 hazrlql olan. risind

mahidil-rimiz olacaq, o, ll laq saxlayacaq. rid callq olsa mandak-lar glib onlarn l-qolunu balayb aparacaqlar. cra hakimiyyti manei-lik trts onun istefasn tlb edcyik. 12.00. Bir qonaq: Cbhnin qlb ehtimal sfr faizdir. Cbh Ali Soveti buraxb yeni seki keirsin, Dvlt uras yaradlsn, mxa-lift orada itirak etsin. 12.04. Tovuz nmayndsi: Sslrin 70 faizini toplaya bilrik. 12.05. Nsib Nsibzad: ndi tam hakimiyyt bhrandr. Hakimiyyt bizdn qorxur. Ancaq biz d onlardan qorxuruq. AXC tarixi msuliyyti z z-rin gtrmlidir. AXC-nin namizdi qalib gls Rusiyann tzyiqi artacaq. Xarici siyast konsepsiyamz yoxdur. 12.11. Mdi Vaqif: Martn 17-sind, sentyabrn 8-ind getmdik - ny nail olduq? Fevraln 6snda yumruq kimi birlib ny nail olduq? Bak v Kndlr Birliyinin reytinqi partokratiyannkndan aa deyil. Biz blfz byi namizd verib mdafi edcyik. minm ki, Bak qoular biz gll atmayacaq. 12.12.Aacavad Salamov: Naxvanda cbhilrin bir oxu hakimiyyt-ddir, xalq onlardan narazdr. Biz qzl balmz z bulanq hovuzu-muzda mhv ed bilrik! Qrar qbul etsniz sekiy getmy razyam. 12.15. Mingevirli by: Bizd kriminogen vziyyt ox ardr. Se-kilrin nec qurtaracan demk tindir. (Faktlar sayr). blfz Eliby ona sual verir ki, DN-nin mvqeyi dzgndrm? Hmin by cavab verir ki, h. 12.21. brahim Vliyev sekinin leyhin xr: Biz sekid qlb ala bilmycyik - sekid oxluq qazansaq da. Seki komissiyas obyektiv nticni lv edck. 12.24. Firidun Smndrov: Biz sekiy getsk Elinby23 verils d 30 faiz qlb ala bilrik. Biz qar dvlt mexanizmi durur. Respublika-nn xeyli rayonunda Etibar by faktoru gcldr. 12.30. li Krimov: lav 20 rayon da z ryini bildirib: 18-i lehin, 2-si leyhindir. Naxvanda 33 faiz sekinin lehindir. Naxvan seki-nin leyhin olan 4 tkilatdan biridir. 12.33. flatun by: Mn Cbh trfdaryam. 4 ay Trkiyd olmuam, teatrda sr tamaaya qoymuam. Elibyin Trkiyd Sleyman Dmirl qdr nfuzu var. Trkiy xalq bizim arxamzdadr. Elinby deynd dndm ki, baqa Elindn shbt gedir. (F.Smn-drovun tlffzn nzrd tutur). Mn bir hfty gedirm Trkiyy. Pul da var, para da gtirmim. Naxvan 30 faiz ss toplaybsa ayb olsun onlara. 12.38. blfz by: Trkiydn 4 nfr glib. Frankfurtdan babu Alparslan Trkein Avropa tmsilisi Ayxan zr by buradadr. Ona 10 dqiq vaxt verilmsini istyirm. 12.40. Ayxan zr by: Hyatmn n mutlu gnn yaayram. Sizinl qovumaq n illrc mcadil etdik. (Gzlri yala dolur). Siz trklr-dn, Alparslan Trkedn salam gtirdik. Sizinl birg l bilmmyimizin zabn kirik. Qarabada xunxar-casna qanmz axr. Trfkelrimiz tknmyck. Birimiz yz min ola-caq. min llr mant olacaqsnz inaallah blfz Eliby! Turan yaplacaq! (ox qqra-qqra danr). Avropada insan hquqlarndan danarkn Qarabada axan qanlara su-surlar. O torpaqlar bizimdir, bizim d olacaq. Mcadilnizd, mcadil-mizd rklrimiz hr an birg atr. (Srkli alqlar, Mclis zvlri-nin oxu ayaa qalxr). 12.46. Xalq deputat Tahir Krimli: Gl bel xdan sonra dan. Sekinin Moskvann oyununun olmasna he bhmiz yoxdur. Bu oyunu niy salblar? Qoy Azrbaycan xalq paralansn. smayll rayonunda 11 seki komissiyasndan 6-snn bizim demokratlardan olmasna razlab aldatdlar. Elibyin seilmsi qeyri-realdr. O, Avropada, Trkiyd i grr. Onu niy mhv edirik? O, prezident olsa da ily bilmyck. Biz tkilatla yox, blfz byin nfuzu il udmaq istyirik. Mn sa bydn bhlnirm - onlar ilk vaxtdan prezident sekisin gediblr. Tklifim: bugnk mitinq qrar xarsn, Ali Sovet tzyiq gstrilsin ki, z qrarn lv etsin. 12.51. Frc Quluyev24 (Naxvan, Ordubad): Ordubadda 100 faizli qlby sz veririk. Ancaq biz sekid itirak etmycyik. Yeni Ali Sovet seilmlidir. blfz Elibyi indi imali Azrbaycana prezident vermk tezdir - o, Vahid Azrbaycann prezidenti ola bilr. 12.57. Ramiz Tayev (Culfa): blfz byi mhv etmyk. (Ona yerdn atmaca atrlar). liyevl vuruacaam, he ks liyevi ortala salmasn. 13.02. li Krimov: 49 rayon bsi sekiy trafdardr, 4- leyhi-ndir. Naxvanda sekini Cbh qadaan edir, ancaq Azrbaycan Cbhsinin mvqeyi bu gn verilck. Frc Quluyev (Ordubad): strtl danmayn; biz liyev qadaan etdirmyib. Bu gn Cbh sekiy getmk qrar xarsa Naxvan z qra-rn dyi bilr. 13.05. Sabit Barov (qrar layihsi oxuyur). Maddlri oxuyandan sonra deyir ki, respublika mrkzi seki komissiyasnn sdri, kommunist li Krimov xmaq haqqnda riz verib. 4 nfr d

gedib. Biz sdr mavini yeri vermk haqqnda ifahi razlq var, istyirik ki, sdr bizdn olsun. (Mzakir gedir). 13.27. Trk artisti, mnni Bar Mano glir. oxlar ayaa qal-xr, onu alqlayr. Vurun yyubov mclisin bir artistin glii il po-zulmasna etiraz edir. Mnni blfz byi d gtrb bayra xr. Birinci maddnin (sekiy gedib-getmmk) mzakirsi uzun kir. 13.32. Ssverm gedir. Rauf Qarayev sayr. Sekiy getmyin lehin: 59, leyhin: 20 (li Krimov da), bitrf: 3. 13.38. sa Qmbrov: Sekilri gcllr udacaq. El edin ki, Cbhy ma-nevr n imkan verilsin, qrar ox da konkret olmasn. (Shbt Cbhnin seki-y rtl gedib-getmmsi stnd mbahisnin nticsidir). Namizdi is gln sessiyada yox, indi gstrmliyik - blfz byi. 13.55. Arif Hacyev mzakirlr yekun vurur. Btn rayonlarda qrar-gahlar yaradlmaldr. Btn respublika rayonlarnda eyni gnd, eyni sa-atda mitinqlr keirk. 14.14. Thmasib by (Adam) Qarabadak vziyytdn danr. Adama yalnz cbhilr adam gndrsinlr. Adamda cbhi olmayan-lar hadis trdnd st alb. sir dyinlr benzinl dyimsinlr (msln, Fzulid). Silah satanlara amansz olun. Mdi bdl benzin sir dyinlri lntldi. 14.22. Zlimxan Mmmdov (Xtayi r-nu): Rayon icra hakimiyyti ba-snn mavini stm tapana krk mni glllmkl hdlyib. Mdi bdl: Siz o icrakomun yanna libo getmidiniz? Z. Mmmdov: Bli. Mdi bdl: Qlt elmidiniz. (Glm). Z. Mmmdov: Biz qrara tabe olmuuq. li Krimov: Bu msl Ryast Heytind mzakir olunsun. *** Dnn Azrbaycann mstqilliyi BMT-nin 46-c sessiyasnda rsmn tannb v lkmiz bu tkilatn zvlyn qbul edilib. Xocal facisi haqqnda da bu sessiyada dnya ictimaiyytin mlumat verilib. 5-6 mart 1992. Ali Sovetin fvqlad sessiyas gn AS binas qarsnda oxminli mitinq 25 10 min qdr adam var. oxusu hidlr xiyabann ziyart edib g-lib. Orada nvb vard. Yanvar hidlri crgsindn aada 52 qbir crglnib (Salatn sgrovann mzarndan baqa). Bu gn 2-ci crgd 5 yeni qbir qazlr. 11.34. Rhim Qazyev AS qarsna toplaanlara mracit edib sa-kitliy ard. Dedi ki, kimin cibind n varsa qraa qoyub glsin. Ada-ma bir-iki mrmi dn kimi qoyub qaanlar da sizin aranzdadr. Ermnilr yen vaxt udub yeni hcuma kemk istyirlr. Milltin l-m d, itimi d olar. Biz 7 milyonluq xalqn 7 min dys yoxdur. Qeyrt-li il qeyrtsiz bu gn frqlnir. Bu gn millti qzdrb ekstaza g-tirmk lazm deyil. Mn bu gn tlb edcym ki, televiziya rhbrliyi d gtrlsn. 4 il qqra-qqra uduzduq. Bu gn institutlar yatr, gnclr qar. lmdn qamaqla lmdn qurtarmaq olmaz. Yerdn kims dedi ki, rhbrlrimiz pisdir. Rhim by cavab verdi ki, su axar, uxuru tapar. Bu xalqn bundan artq rhbri ola bilmz. Burda ylanlarn oxu yarm kilo t prezident ss vernlrdir. xn qurtarandan sonar Rhim by AS binasna - sessiyaya qay-darkn pillkanlarda xarici v rus mxbirlri onu soru-suala tutdular. Rhim by dedi ki, veriln torpaqlarmz geri alacaq. Almanlar da Kremlin 30 kilometrliyin glmidi, axr n oldu? Ancaq bizim mbari-zmiz he bir xalqa qar deyil. Biz azadlq istyirik. ndiydk Rusiya biz samal ink kimi yanab. 11.50. nvr (Brsoylu) meqafonla dedi ki, E.Qafarova istefa haqqn-da riz verib, onun yerin Tibb nstitutunun rektoru Yaqub Mmmdovu se-irlr. Bu xbr camaatda uultu yaratd. Mitinqin tkilatlar (Azrbaycan Demokratik Qvvlrinin Birliyi v Bak v Kndlr Birliyi) bu icazsiz xbrvermdn naraz qaldlar. Abbas Abdullaya mitinqi ciddi aparmaq taprld. trafda xeyli milis nvb kir. llrd plakatlar, plakatlarda yazlar, arlar: aponikov takoy je pala, kak zov!, SNQ uqroza suverenitetu Azerbaydjana, Russians and armenians! Hand of from the Karabach!, Krov detey, jenhin i starikov ne ostanovit raspad Rossiyskoy imperii!, Poka jiva Rossiyska

imperi - krovoprolitie mejdu narodami neizbejno! (bu ar tkqollu qoca bir kii tutub), Faizm jiv v lie armno-russkoqo separatizma. Balca arlar is bunlardr: Btn hakimiyyt Milli uraya!, Qaraba qoruya bilmyn hkumt istefa vermlidir!, Xocal facisin gz yuman parlamenti v ilan yuvasndan Mtllibovu v onun alveri mafiyasn mhv etmk!, Qaraba torpa prezident Mtllibovun ucuz siyastinin qurbandr, Rdd olsun Mtllibov, dayaz v satqn, alaq, ikizl, yaltaq, qeyrtsiz, qorxaq deputatlar!. Nsir Aayev mikrofon quradrlandan sonra mitinqi ar, sz Abbas Abdullaya, sonra is Mmmd smayla verir. M.smayl: E.Qafarovan xarmaqla ba qatmaq, sas fikri yayndr-maq istyirlr. ridn gln Pnah Hseynov bildirir ki, prezident d oradadr. Deputatlar ox sakitdir. Qarabadan shbt getmir. (oxlu xarici mxbir glib. Avstriyadan likameral nfrlik mxbir dstsi meydan kir, btn xlar yazr. Obirilr yqin ki, iriddir). 13.12. 63 gn ermni sirliyind olmu Mehman Hseynov (ba leyte-nantdr, rota komandiri olub. Xstxanadan qab glib) danr: - Bizi satdlar. 122 sgrimi 20 nfr saxladlar. Bina qarsnda yan ilk sgrlrik. Bizdn Krkicahanda intiqam aldlar. 2 ay idi mni dyimirdilr. Yalnz Xalq Cbhsi i qarandan sonra buraxdlar. sgndr by demidi ki, onun bandan bir tk skik olsa 10 ermni glllycym. Ermnilr mn dedilr ki, sn Cbhd n ilyirsn? Dedim ki, he cbhi deyilm. Bir gndn sonra yrndilr ki, hqiqtn cbhi deyilm. Kfiyyatlar ox yax ilyir. (zn camaatn iind olan ermni casuslarna tutub danr). Biz uaya gednd ermnilr el bildi ki, eenlrdir, randan g-lnlrdir, igidlikl vuruurduq. Stepanakertin iin girmidik, iki mhllni tutmuduq da. Sat-dlar. Kmk vermdilr. Bizi qsdn bezdirdilr. Bizim batalyonu qsdn qrdrdlar, nki oxu Xalq Cbhsinin uaqlar idi. Stepanakertin oxusu dalb. Top alanda sevinirdim. Deyirdim ki, deysn, Azrbaycanda vziyyt dyiib. Ancaq Adam grndn sonra grdm bel deyil. Bel rhbrliyi saxlayan xalq bu gn layiqdir. Mn deyirdilr ki, n qdr ki mafiya siz rhbrlik edir, uduzacaqsnz. Bu mafiyan sp-rb Stepanakertdn o yana atmaq lazmdr. Xocaldak faizm d deyil, ona tz ad tapmaq lazmdr. 13.28. lham adl mxbir deyir ki, uadan glirm. Xocalda n varsa kmim, gstrcklr. 13.42. Arif Hacyev iridn glib mlumat verir: Bu gn shr E.Qa-farova istefa verdiyini bildirdi. ndi Yaqub Mmmdovun gizli ssverm yolu il seilmsi prosesi gedir. Bellikl, gndliyi pozdular. AXC Azrbaycan prezidenti v onun komandasnn istefas tlbini qoymudur v bunun stnd dayanacaq! Biz bugnk sessiyada istdiyimiz nail olmasaq sonra ox tinliklr kcyik. gr parlament yolu olmasa biz baqa yolla mbarizni davam etdircyik. *** Gnortast lyazmalar nstitutuna gedib ayamn dincini aldm. *** 16.12. Meydanda natiqlr bir-birini vz edir. Mdi Vaqif, Ta Xalisbyli v baqalar danr. Hams prezidentin istefasn tlb edir. Yuxar - AS binasna gedn pillkanlarn stn 100-dn ox qadn xb. Onlar, deysn, AS binasn nzartd saxlamaq istyn dykn qadnlardr. 17.00. Mn d dandm; Azrbaycan rhbrliyinin milli hisslrinin yoxluunun onlarn ana dilin mnasibtind z xdn syldim - onlar mstqil Azrbaycan imperiyann dilind (rusca) tmsil etmy ba-layblar. Qadnlar yuxar - binaya qalxmaq istyirlr. Milislr iki- crg dayanaraq yolu ksib. ridn gln Leyla Yunusova bildirir ki, prezident danr, de-yir ki, heyf, mn o vaxt vahid qouna qol kmdim ki, indi burada rus qou-nu olayd. *** 20.39. Ev gedrk yin-bam mhkmldib qaytdm. Qaydanda n meydanda adam az idi. Grdm ki, buraya toplaanlarn oxu AS binasn mhasiry alb. Xsusn yuxarda hali oxdur. Ba -k-k binann evrsin doladq. Binann arxasndan baxanda hytd oxlu man grdk. Tanrverdi Paayev zarafatla dedi ki, deysn, pre-zidenti marojna mannda qaracaqlar. Telestudiya trfdn glnd grdk burada lap divara yapm hdsiz adam yb. Yenidn meydana yaxnladq. Mdi Vaqif bir azdan dedi ki, arxa-dan prezidenti marojna mannda qarmaq istyirlr. (Bildim ki, bu, Paayevin szlridir. Sonra z dedi ki, Ta Xalisbyliy mn demim). Mdi Vaqif onu da dedi ki, arxaya, manlarn yanna kmy gedin.

mumiyytl, gr iki saat qabaq istr cbhilrd, istr camaatda xeyli umudsuzluq vardsa indi nikbinlik xeyli artb. Milislr d slind hadi-slr sravi seyri kimi baxr. AXC crakomunun zv ingiz Baxov dedi ki, son anda blokada msuliyytini z stmz gtrdk. Milislrin bayaqk nizamndan sr-lamt qalmayb, onlar da xalqa qarblar (grnr, ns duyublar). Binan mhasiry alanlarn sralarn gzirm. Byk ksriyyti tlblrdir. 20.56. Deputatlarn bir oxu ikinci qatda grnr. Bizim deputatla-rmz yumruq dyb bayrdak camaat ruhlandrr, mhkm durmaa a-rr. Deyiln gr, bzi deputatlar dlrindki nian xarb qamaq istyirlr (indi fasildir). mumiyytl, xbr glib ki, prezident mxalift deyib ki, nmayn-dnizi gndrin, danaq. Yadma ken ilin 8 oktyabr dr - onda da eyni vziyyt idi, ancaq Cbh ba ver bilck toqqumann msuliyytini z zrin gtrmdi, ona gr d camaat dald v Cbhy inam da xeyli azald. Ancaq indiki mhasi-r daha gcldr v Xocal facisindn sonra millt lm-dirim vuruu-na hazrdr. Htta bel fikir d var ki, 8 oktyabrda 5-10 qurban versydik indi Xocalda 1.000 nfr lmzdi. Uaqlar lr kazlar yapdrrlar ki, iridkilr oxusun. Bir olan deyir ki, indi Mtllibovla xalqn birlmsin yalnz pncr lri mane olur - bir saatdan sonra o lr d gtrlck v onlar birlck. 21.08. rid gedn shbtlrdn v televiziyadan camaatn xbri yoxdur. ri il bayrn laqsi, demk olar ki, ksilib. Bu, tkilat-ln zifliyini gstrir. AS-in hytind AQZ 01-64, 40-28 AQA, AQZ 01-58, AQZ 16-56, 39-89 AQA, 40-49 AQA v baqa nmrli manlar, 40-31 AQP nmrli PAZ avtobusu dayanb. Bundan baqa 3 nmrsiz Jiquli yanbayan durub. Hrsinin iin-d 4-5 nfr var. Burada gzin olanlar dedilr ki, bunlar prezident qvardiyalardr. (Bzilrinin banda pilotka vard). Lap arxada bir yerd 4 nmrsiz Jiquli dayanmd. Birinin stn-d Polis yazlmd. Onlarn risi Nazim mllim (familiyasn yr-n bilmdim) bildirdi ki, biz milli polisik, DN-n tabeyik. Bir ay olar ki, yaranmq. Nmrlrs ona gr yoxdur ki, dzltdirmy vaxt tapma-mq. Onun srcs is dedi ki, nmr dzltmy dmir yoxdur (?!). Onlar prezident qvardiyasndan olmadqlarn syldilr. 21.35. Yerdn arlar var ki, camaat seyrlir, ii grmk vaxt-dr. Mmmd smayl dedi ki, siz bura ny glmisiniz? Axra qdr dz-mliyik. 21.39. Bir qadn: vkt xanm Tayeva irid btn camaatn adn-dan prezidentin istefas tlbini qoydu. Baqa bir sra deputatlar da is-tefa istyib. Ancaq ksr deputatlar onu triflyir. Prezidentin istefa vermk fikri yoxdur, deputatlar da onun xmasna ss vermycklr. ndi znz qrar xarn. Mdi Vaqif dedi ki, Etibar by xbr gndrib ki, glib z szm deycym; onu gzlyk. Sonra Mdi Vaqif bildirdi: Araz lizad irid deyib ki, btn mxalift qvvlrini, partiyalar balamaq, Milli uran buraxmaq g-rkdir. Bellrini thqir etmk grkdir; millti qeyrtsiz edn bellri-dir. (O, Arazn nvanna srt szlr iltdi). Bir (Rhim byin cangdni) dedi ki, arxada 150 nfr lidynk-li, qalxanl, silahl, itli qvv gizldiblr. Sonuncu xbrdarlq edirik - gr onlar qvv ilts biz d ildcyik. 21.53. ingiz Baxov milislr mracit edib deyir ki, onlar indi trddd edirlr. Bir ox prokurorluq iisi bildirib ki, gr xalqa qar- silah ildils biz d xalq qorumal olacaq. 22.22. Rhim Qazyev l xb deyir ki, indi Etibar by sessiyaya q-rar layihsi tqdim edib. Orada istefa tlbi var. Arxadak qvvlr 10 dqiqy kilib getms zm z qrarm vercym. (Alqlar). *** 20 dqiq qabaq AS binasnn trafna dolandm. Radio binas il oradak k badan-baa yngl manlarla (iki crg) dolub. Mehman-xana il hidlr xiyaban arasndak kd d saysz manlar daya-nb. oxunun iind ylrk gzlyn adamlar var. ksriyytind milis-lr v cbhilr oturub. Hiss olunur ki, cbhilr i grmk n m-qam gzlyirlr. Ancaq prezident adamlarnn olduu duyulanlar da var. 22.30. Yuxardan tz xbri Xalid limirzyev atdrr: Bizim deputatlar da arxaya qvv gtirildiyini bilirlr. sgndr Hmidov deyib ki, 10 dqiqy kilmslr tdbir grcyik. Yeni seilmi AS sdri Yaqub Mmmdov da bildirib ki, onlar getms mn d istefa vercym. 22.33. Yeni xbr. Murtuz lsgrov: Rhim by dedi ki, dynklilr getms hamnz hbs edcym. .xl da prezidenti thqir etdi ki, o hl dynkdn doymayb. lk layih verilib. Birind Etibar by prezidentin cinaytlrini sayb. Prezident ban donuz kimi aa salb26 he ny reaksiya vermir.

22.37. ingiz Baxov qrar layihsini (Etibarnkn) oxuyur. (Konstitusiya pozuntular sadalanr). Qrar Mstqil Azrbaycan deputat blokunun zvlri imzalayb. (Murtuz lsgrov dedi ki, qrarn mzakirsi shrdk davam ed-ck; shr d buradan getmyk. Mslnin el bu gec hll olunmasn is-tyn xalq etiraz etdi). 22.43. Murtuz lsgrov: Rhim byl Etibar by xahi etdilr ki, he n etmyin. qrmaq olmaz. Rhim by dedi ki, 500 dynkli sgr xb getdi. Kommunist deputatlar prezidenti triflyirlr. Prezident d z qti szn demyib. ki layih sabahadk mzakir olunacaq. Sabahadk bu-rada qalaq. 22.52. blfz byin camaata salamn yetirirlr. Bildirildi ki, iki gn qabaq blfz by Xocalda ln iki ua grndn sonra shhti pisl-ib. (O, gndr ki, xstdir, Cbhy glmir). Xbr xd ki, Araz lizad hrbi hisslr zng vuraraq buraya qo-un armaq istyir. Qadnlar irid tlb edirlr ki, prezident hkmn istefa vermlidir. Shrdn irid Xocal facisin aid sndli filmin gstrilmsi ss qoyulub. 200-dn ox kommunist deputat bunun leyhin olub. ndi yeni-dn ssverm olub (tzyiq altnda), onlar deyiblr ki, biz ona gr etiraz edirik ki, camaatn ryi xarab olar. 23.11. AS binasnn trafna dvr vurub gldim. Mhasiry alanla-rn sras xeyli seyrklib. Mlumat verilir ki, Azrbaycann ox ye-rind eyni tlbl mitinqlr keirilir. Trkiyd d oxlu mitinqlr, n-mayilr var. stanbul v Ankara universitetlrind d ttildir. Trki-yd Azrbaycan mdafi n knlllr yazlr. Meydanda oxlu tonqallar qalanb. Hava xeyli soyuqdur. llrim yr. 23.15. Mdi Vaqif Moskvadan gln xbri atdrr - Moskvada da bizi Sodrujestvo v b. mdafi edir. 23.17. Ta Xalisbyli: Yaramaz Mmmd Muradn radiosu xbr verib ki, Bak ictimaiyyti ylb Qaraba mslsini mzakir etmyi tlb edir. Prezidentin istefasna toxunmayblar. 23.23. Meydandak btn manlar siqnal vermy balayr, ham bir yerd istefa qqrr. 23.25. Siqnallar yen tkrar olunur. 23.29. Siqnallar v is-te-fa!. 23.45. ridn xbr glir ki, artq kommunist deputatlar preziden-ti mdafi etmirlr. Siqnallar v is-te-fa!. 23.48. Rauf Qarayev xbr verir ki, sgndr Hmidov l xaraq bil-dirib: yarm saata istefa verms hcum edcyik. 0.35. Mdi Vaqif xbr verir ki, iclas qurtarmaq zrdir. Deputat-lar getmk istycklr. Qaplar mhkmlndirin. Mandaklar dsn. Samosvallar qaplar kssin. 0.50. Abbas Abdulla camaatla xsi shbtind dedi ki, dnn Hsn Hsnov Mtllibovla syb; lap arvad-uaq syn xblar. Baqa bir olan dedi ki, Hsnov bu gn danb, deyib ki, hammz is-tefa vermliyik. 0.52. Mdi Vaqif bildirir ki, Mtllibov sonuncu xn yeni-c bitirib. 3 ay vaxt istyib. ndi sa Qmbrov Cbhnin mvqeyindn dan-r. Yqin ki, cavabn yaxca verck. Glin Mtllibovun mhlt istmsin mnasibt bildirk. (Manla-rn srkli siqnal v is-tefa!). 0.55. Yeni xbr: Daxili lr Nazirliyinin mkdalar deyiblr ki, biz d xalqlayq; onun iini bu gec bitirmk grkdir. (s-te-fa!, rdd ol-sun!). 0.57. Qaudan Kri Nayev mn dedi ki, hrdn oxlu yeni qvv glir (yataqxanadak tlblr v baqalar). 1.10. Deysn, deputatlar xmaq istyirlr. Camaat qaplara axr, lri dyclyirlr. 1.18. AS binasnn arxasnda dayanm televiziya manlarnda ses-siyann translyasiyasna baxan xeyli adam da sessiyann qurtardn g-rb qaplar tutmaa dalr. 1.20. Yzdn artq milis (sasn zabitlrdir) binann arxasnda topla-b. Baqa yerlrd onlar, demk olar ki, yoxdur. Meydan badan-baa milis manlar il doludur. li (Quluyev) ma-ndaklarn hamsnn db yuxar xmasn xahi edir. Artq meydan, demk olar ki, tam boalb; 2-3 otan trafnda 10-15 adam qalb. Mdi Vaqif: Bu gec msl hll olunacaq. Demblokdan olan bylr, xn l. Arxada adam azdr ora gedin. 1.38. Arxa trfd 60-88 AQA nmrli yannsndrn man i sa-lnb, hazr dayanb. Nmrsiz Jiqulilr hams bir yer yb. 1.47. Tlb Paa Hsnov: Gizli ssvermnin (prezident etimad gs-trmk haqqnda) nticsi elan olunmadan artq hrkt yol vernlr bi-zim dmnlrimizdir. Mdi Vaqif: Sol trfd sndrlb, qapn amaq istyir-lr. Qaplarn hams birdn alacaq. Vaxtn deycyik. Artq hrkt yol vernlr bu xalqn olu deyil.

2.01. Mdi Vaqif: Aybniz deyir ki, mn istefa vern deyilm. Bs biz n deyirik? (s-te-fa!). ridn xbr glib ki, birc saat da dayan-saq glini faytona mindirmi kimiyik. 2.11. Srkli siqnallar. s-te-fa!. 2.55. rk man glib, camaata rk satr. rid, deyiln gr, yen qapal iclas gedir. Birinci qapda jur-nalistlrin hamsnn toplamas da bunu gstrir. Artq ne saatdr ki, bizim deputatlardan l xb bir xbr gtirni yoxdur. 3.21. Deysn ax hcum balayr! Ham manlardan xb zyuxar - Ali Sovet trf qar. Aada adam azdr. 3.34. AXC Ali Mclisi zvlrindn xahi olunur ki, tribunaya qalx-snlar. 3.46. Camaat yuxar qar. Mdi Vaqif deyir ki, lazm deyil - iridn cavab gzlyirik. (Blli olur ki, bu hcumlar yuxardaklar qorxutmaq n imi). 3.52. Brk axtadr. Barmaqlarm donub. oxlar tonqallarn tra-fna yb. Qadnlar, qzlar da oxdur. Yuxardaklar yatmaa qoyma-maq n meydan is-te-fa! qqrr. 5.29. ridn hl d he bir deputat xmayb. Deysn, yen yncaq gedir. Camaat xeyli azalb. 5.31. Mdi Vaqif: Milislr yuxarda hrkt gliblr. Onlar biz ox olanda biz qrde olurlar, az olanda is dyrlr. (Aada toplaan camaat yuxar qalxr. Mandaklar da xr). 5.37. Artq hava iqlar, shr alr. AS binasnn arxasnda televiziya mannda televizorla iclas sa-lonu gstrilir. He bir danq yoxdur. Sdr yoxdur. Zalda bir ne depu-tat gziir. Kamera eyni yeri gstrir. Grnr, prezidentl baqa yerd danq gedir. Milislr arxada bir yer toplab (3 crg). Cbhilr, Milli Ordu sgrlri onlarn qaban ksib onlarla mbahis edirlr. (Artq havann inda yazram). Mn arxada olanda Rhim Qazyev l xb deyib ki, hl ortada he n yoxdur. Prezident z kabinetin kilib, biziml danmr. 6.07. Dan yeri qzarb, ancaq gn hl xmayb. hr bomboz, du-manlq grnr. Mdi Vaqif meydandan ken manlara taprr ki, adamlar buraya arsnlar. 6.14. Mdi Vaqif: Yarm saat da dzsniz btn Azrbaycan burada olacaq. (Gednlr oxdur, glnlr is az). 6.32. Akif liyev adl bir hkimin anas alaya-alaya glir ki, olum gec evd olmayb. Onu sakitldirirlr. Etibar adl bir olan gtirib camaata bir blok VT siqareti payla-yr. Deyir ki, zmn evdki siqaretimdir. Grdm ki, camaat siqaretsiz-likdn zab kir, gtirdim. 7.02. Dedilr ki, arxaya bir ne avtobus sgr gtiriblr. Camaat ora axd. Bir azdan dedilr ki, getdilr. Camaat arasnda prn-prnlik var. Bir olan gldi, dedi ki, sgrlr camaatla pb ayrld. 7.20. Tofiq Qasmov sessiyada danr. Ali Sovetin giri qaps ya-nnda byk bir ni sndrblar. 6 mart 1992. Gec yuxusuz qalmaq mn o qdr tsir etms d btn gn ayaq st olduum n ldn dmdm.. Shr saat 8-d bir tan manla ev ge-dib 3 saat dinclndn sonra yenidn meydana - AS binasnn qarsna gldim. Burada adam dnnkindn oxdur (10 mindn artq). Dnnkindn frqli olaraq indi binann z d mhasirddir v mhasiry alanlar da 5 min olar. Bu gn glnlr irisind oxlu ziyallar da grrm ki, onlar indiydk siyasi qorxaqlqlar il tanmam. Grnr ki, onlar ya prezi-dentin istefa vercyin inanrlar, ya da onun dnn gec televiziyada gstrilmi sessiyadak xndan (biz MDB-y girmliyik, mn prezident kimi mslhtlr qulaq asmamalydm, Milli Ordu yaratmamalydq, ona gr bu gn qaldq v s.) qzblniblr. 14.15. Meydanda elan edirlr ki, prezident istefa vermy raz olub, parlament istefan qbul etmlidir. Mn binann trafna dolandm. Hr trfd xeyli adam var. Binann arxasndak nmrsiz Jiqulilr - prezident qvardiyalar gedib. Bir olan yanma glib telefonunu verdi: 94-47-55, Faiq Aveyli. Bil-dirdi ki, hrbilr Xankndin guya mit eylri gndrirlr, ancaq amq - iindn yeyck, hrbi geyim v b. xb. Mxbirlr bunu yazsn. Meydan yen Mdi Vaqif idar edir. Xbr verir ki, kims (adn oxudu) prezident istefa verndk aclq elan edib. Cavabnda da deyir ki, inallah, axama iftarn aar. (Glm). mumiyytl, sl bakl olan Mdi Vaqifin irin hr lhc-

sindki mzli dan camaat xeyli nikbinldirir. Mclisi onun idar etmsinin is n mhm chtlrindn biri odur ki, Mtllibovun hmi bakllarn onun dalnda durmas haqqnda yalann o, ifa edir. Mdinin yannda Bak kndlrindn gln xeyli hacnn, baqa a-saqqallarn, nfuzlu xslrin olmas da bu fikri tam yalanlayr. 15.00. Rhim Qazyevi byk bir ktl yuxardan tribunann yanna gtirir. O danmaa balayr: Tarix boyu gzldiyimiz gnlr glib. Bi-zim dnyada kmyimiz yoxdur. Azrbaycan topa yumrua dnmlidir. Bu xalqn olu olmamla fxr edirm. 15.05. Rhim by danarkn sar rngli bir hrbi vertolyot dz cama-atn ba stndn uur. Ancaq o, shbtini ksmir, camaat da fikir ver-mir. Rhim by: Mn indiydk Rft Aayevin27, Bxtiyar liyevin28 leyhin olmuam, ancaq indi onlarla bir sngrd vuruuram. Onlar symyk. (Bu szlri dnn d deyib). lmn stn dz gednd lm adamdan qar. Biz lmdn qorxmamal-yq. Bu gn bizim iimiz qurtarmr - iimiz balayr. Xalqmz 5-6 il tinliklr gzlyir. 15-20 dqiqy rsmi mlumat alacaqsnz. Ondan sonra ilrimiz qay-daya dr. Saat kimi ilmliyik. 15.09. Rhim byin x qurtaran kimi camaat postlara! deyib yen yuxar axr. Bu x onlar xeyli ruhlandrr. Quzey Kipr Trk Cm-huriyyti Vtn qzetsinin Trk Dnyas yayn koordinatoru hd Bageri videokamera tapmaq n ona kmk gstrmyimi xahi etdi. blfz byin yardms lvi Hkimovu onunla caladrdm, baqa imkanllarn da telefonlarn verdim. Deyiln gr, prezidentin ryi gedib. Hava yaman soyuqdur. Damc-damc ya da yar. lcksiz llrim ya-man yr. Binann yuxar hisssinin mhasirsi ziflyib. Yeni adamlar a-rb aparrlar. Grnr, o trfdn qamaq niyyti var. (ndi sessiyada fa-sildir. Deputatlar foyed gziirlr). Milislrin xalqla he bir ii yoxdur. ksin, yarm saat bundan qabaq xbr yollayblar ki, bir saata kimi prezident istefa verms milis qv-vsi d xalq trf keib istefa tlb edck. 15.37. Binann yuxar hisssin 500-dn ox adam yaraq onu qoru-yur. rilrind oxlu qadn da var. 15.44. Binann arxasndak ikinci mrtbd (eyvanda) dayanm gnc-lr meqafonla camaat bura arr. (Prezidentin bu hissdn d qamaq ehtimal var. Burada oxlu milis v dnizi toplab). Binann telestudiya il zbz qapsnn az da, mumiyytl, hy-tin bu hisssi adamla doludur. Ham intizarla istefann rsmilmsi xbrini gzlyir. Camaat arasnda xbr yaylb ki, bizimkilr sgran alblar. Bunun hqiqtmi, yoxsa Mtllibovun yalan mlumatm olduu blli deyil. Erm-nilrin iki vertolyotunun vurulduu da deyilir. Tssf ki, bu cr mitinq v piketlr uzun srs d onun yeni mlumatlarla tchizi ox pis tkil olu-nur. 16.10. Mmmd smayl deyir ki, bunlar vaxt uzadb qaranla saxla-maq, sonra bir hoqqa xarmaq istyirlr. Qeyrtli qadnlarmzdan 10-u, kiilrdn 10-u glsin, gndrk deputatlarn yanna, 15 dqiq vaxt verk. Bu ii axama saxlamaq olmaz. 16.24. Paa: Meydanada dayanmaa artq ehtiyac yoxdur. Kimin imkan varsa qaplarn azna toplasn. Artq iin son anlar, son dqiqlri-dir. Televiziyada z dilindn eidk. Sayq olmalyq. (Camaat byk ktllrl hr trf axr). 16.46. Professor Qdrt bdlslimzad mni grb dedi ki, televi-ziyann iilri mslht bilib ki, Mtllibovun televiziya il mraci-ti birbaa yox, lentdn verilsin. Bunu deputatlara, iri atdrmaq grk-dir. Onunla birg binann arxasna keib televiziya manlarnda nvb risi Azri tapdq, ona vziyyti dedik. Bildirdi ki, birbaa translyasiya olmayacaq. Binann hr trfind qaln mhasirilr qat var. Aada - hidlr xiyaban trfd respublikann kemi proku-roru, Mtllibovun qat dmnlrindn biri lyas smaylovu da camaat arasnda grrm. Camaat mslnin gecikmsindn nigarandr. 17.04. Mdi Vaqif: rid idim. Ayazn mankada yazlm ri-zsini zm oxumuam. 20 dqiqy hr ey bilinr. Tahir dilov (AXC Neft dalar bsinin zv): Shr saat 8-dn respublikann ksr rayonlarnda gcl mitinqlr gedir, Bak mitinqi mdafi olunur. zm smayll, Mingevir, Lnkran zonas il laq saxlamam. 17.50. 10 nfrlik bir nmaynd heyti (Zlimxan Yaqublu, Ta Xa-lisbyli, liyar Sfrli, Qasm Qasmzad v b. Mni d bura salmd-lar) prezident xox glmk n gndrdilr ki, tcili getms bildiyi-mizi edcyik. Bizi qapdan iri buraxmadlar. rid durmu Paa, Abbas Ab-dulla, Xlil (hrbi) bildirdilr ki, saat 6-ya kimi qol kdi - kdi, k-ms saat 6-da yb prezident idariliyi lv edilck. Qaranlq dr. Soyuq ox gcldr, adamlar donur. Qardalq c-miyyti adamlarnn arxada txribat trtmk istdiklri xbri glir.

18.02. Milislr gedirlr. Onlardan xahi olunur ki, getmyin, baqa qvvlr txribat trd bilr. 18.03. Binann qarsnda hay-ky qalxr. Mikrofonla elan edirlr ki, Mtllibov istefa rizsin qol kib. Byk nlik, fit, qqrq, ma-nlarn aramsz siqnal. Sevinc sayql aradan gtrmsin dey bina-nn trafna yeni qvvlr gndrilir. 18.06. s-te-fa! ssi. 20-25 min azdan xan bu ss meydan titr-dir. 18.07. Mmmd smayl: Deputatlardan biri glib bunu demmi qap-lar bo buraxmaq olmaz. 18.09. Rhim Qazyev xbr gtirir ki, istefa verildi. U-ra!, a-zad-lq! sslri, yumruqlar. 18.11. sgndr Hmidov mlumat verir: Mn sz vermidim ki, iste-fa verilmmi bura xmaym. Nhayt, o, istefa verdi. (A-zad-lq!). Sizin gcnz olmasayd biz buna nail olmazdq. Mn hamnz tbrik edirm! (A-zad-lq!). Gednin arxasnca danmaq istmirm. Hakimiyytd olanda szm demim. styirdilr ki, siz iri girib bir-iki deputat dysiniz, adn dvlt evrilii qoysunlar. Bunu mn deyirdilr. Yaxn gnlrd yeni Dvlt uras yaradacaq. Mn mrbillah demokrat olmamam, radikal olmuam. Xalqn azad-l urunda demokratiyan tapdalamaa hazram. (Adlar kdi). Bu, onla-rn xidmtidir. Sizi tbrik edirm! ndi gedirm Nazirlr Kabinetini mzakir etmy. 18.17. Pnah Hseynov: Dmn agentlrinin aramzdan getmsi il i qurtarmr. Hrbi nazir Tahir liyev dedik ki, blfz liyevdn baqa Cbhnin liderlri d, xalq orduya getmlidir. Yaxn gnlrd Azadlq meydannda xalqmzn tam azadln bayram edcyik. (Alqlar). 18.19. Rhim Qazyev: Prezident istefan qbul etdi. Bugndk n iy-rnc xsusiyytimiz o olub ki, gednin dalnca danmq. Mtbuat i-ilrindn xahi edirik onu thqir etmsinlr. O, siyasi xadimdir. Qan tklmsin raz olmad. Xalq bu ar vziyytdn xarmaa dzmmz lazmdr. Blk d bu adam xeyir verrdi, trafnda rfsizlr, yaltaqlar olmasayd. Mn ona dedim ki, siyasi mbarizniz davam edin. Yen hakimiyyt bu cr glsniz mn sizi qbul edrm. ndi n msul tarixi andr. Bu gn hr ks lindn glni elmli-dir mdafimiz n. Bugndn bakl, kili, naxvanl shbti edn bizim dmnimizdir. Ev sahibi z evinin drdin z qalmaldr. Bu gn ynmy haqqmz yoxdur. n tin yolumuz indi balayr. Novruz bayrammz ryiaq qarlayaq! 28 May sl azadlq bayram kimi qeyd edk! Qlbmizin balanc an glib. (A-zad-lq!). 18.26. Mdi Vaqif: Bu olmad. ki gndr sin vururuq, bs saol-lamayaq? Kimin imkan var qalsn, olmayanlar getsin. Deputatlar glib mlumat verck. 18.28. Qurban Mmmdov: 4-5 saat bundan qabaq blfz by uzaqgrn-likl mracit hazrlayb. z xstdir. (Sonra blfz Elibyin tbriki-ni oxuyur). (Binann trafndak mhasir gtrlb. Camaata getmy icaz ve-rils d ham yerind dayanb). ... Landa Arif Paayev rus ordusundan da intizaml qvv yaradb. Lan alnmaz qalaya evrilib. uada da vziyyt yaxdr. Mharib vziyytin uyun olaraq qadnlar, qocalar v uaqlar krlr. uada dant azdr. Tahir liyev (nazir) mnim yanmda zng etdi, dedi ki, bizimki-lr sgrana giriblr. 18.38. Natiqlr bir-birini vz edir. 18.59. Tahir Krimli: Sizin 2 gnlk mbarizniz nticsind... bugndn trqqiy gedirik! ndiydk rhbrlrimizdn xcalt kirdik. Yaasn vahid, demokratik, mstqil Azrbaycan! (A-zad-lq!). 19.02. Mdi Vaqif: blfz by Bak camaatna xsusi salam gndrir. Bugnk mbarizmizd Byin uzaqgrn siyastinin byk rolu olub. Eq olsun blfz by! 19.03. Nrmin xanm meydandak camaatla birg milli mar oxuyur. Camaat Etibar byi tlb edir. 19.05. Etibar Mmmdov: Hamnz Azrbaycanda demokratiyann ilk qlbsi mnasibti il tbrik edirm! Milli mnafe vzif mnafeyindn stn tutulur. Ayaz Mtllibovun da knll istefa vermsi ox yaxdr. Biz he ksin xsi lyaqtin toxunmamalyq. Burada istefann tam knll olmasn demk olmaz; z d dedi ki, ktlnin tzyiqi olub. Prezidentin getmsi il i bitmir. oxlu txribatlar artacaq.Vahid millt kimi vurua bilcyimizi sbut etmliyik. ndiydk rhbrliyi tnqid etmiik. Bugndn el etmliyik ki, ermnilrin aya bu torpaqdan ksilsin. 19.11. Rhim byi istyirlr. O da deyir ki, mnim fikrim Etibar b-yinki il st-st dr. Baqalar yen danr.

19.16. Camaat dalr.Tribuna trfd ham bir-birini tbrik edir. SND Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin fvqlad sessiyasnn 6 mart 1992-ci il tarixli qrarna sasn Azrbaycan Respublikasnda koalision hkumt yaradlmas bard Ba nazir H.HSNOV v koalisiyaya daxil olmas nzrd tutulan AXC-nin sdri .ELBY arasnda RAZILAMA PROTOKOLU Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin fvqlad sessiyasnn 6 mart 1992-ci il tarixli koalision hkumt yaratmaq haqqnda qrarn, bu vzifnin Azrbaycan Respublikasnn Ba naziri H.Hsnova hval edilmsini, Azrbaycan Ali Sovetinin sdri Y.Mmmdovun v Azrbaycan Respublikas Ba naziri H.Hsnovun AXC sdri .Eliby mracit ed-rk AXC-ni koalisiyada itiraka dvt etmsini nzr alaraq danq-lar aparan trflr razla gldilr: 1. Ba nazir H.Hsnov v AXC sdri .Eliby arasnda yaradlacaq koalisi-on hkumtin strukturu, frdi trkibi, faliyyt proqramnn sas istiqamtl-ri v prinsiplri bard razlq ld edilmidir. 2. Qarlql razla sasn formaladrlm hkumtin trkibind digr ictimai-siyasi tkilatlarn da nmayndlrinin v mstqil mtxs-sislrin itirak nzrd tutulmudur. 3. Trflr Azrbaycan Demokratik Respublikasnn (1918-20-ci illr) siya-si-mnvi varisi olan Azrbaycan Milli Mrkzinin (Ankara) nmayndlrinin koalisiyaya dvt edilmsi bard razla glmilr. 4. AXC hesab edir ki, koalisiya hkumtinin razladrlm frdi trki-bi yalnz AXC Ali Mclisinin koalisiyada itirak rtlri bard 8 mart 1992-ci il tarixli Mclisinin qrar29 Azrbaycan Respublikas Ali Soveti trfindn qanunildirildikdn sonra parlament tqdim edil bilr. Azrbaycan Respublikasnn ba naziri Azrbaycan Xalq Cbhsinin sdri 8 mart 1992. AXC Ali Mclisinin sessiyas H.HSNOV .ELBY

10.57. Arif Hacyev xahi edir ki, Mclis zv olmayanlar zaldan xsnlar. Sdrin mavinlri li Krimov v Sabit Barov yerlrind yliblr. 11.08. Yetrsay var (89 nfr). 11.09. Mdi Vaqif: Rhmli Allahn ad il. Xocal facisindn sonra ilk df grrk. Hac mrulla Fatih versin, kommunistlr-dn qalan bir dqiqlik skutu trgidk. Hac mrulla Fatih verir. 11.12. Tofiq Qasmov, Etibar Mmmdov da glirlr. 11.13. Arif Hacyev: Cbhnin sdri xstdir dey gl bilmyib. Gr-dynz ii hl qlb adlandrmaq olmaz. Bir ox tkilatlarn bu id myi olub: Bak v Kndlr Birliyinin, Demokratik Qvvlr Birliyinin. Bayrda mitinq mtkkil aparlmasayd irid mqsd nail olmazdq. Bu gn ox ar, ox tin mzakirlr gzlnilir. AXC Ali Mcli-si qrarnn birinci bndi hyata keib. Sonrak bndlr yerin yetm-s mlub ola bilrik - bir mafiya baqasn vz edr. (Cvhr Dudayevin mktubu glib. Onun kmkisini dvt edirlr. Hmin kmki dnn axam Bygild, daha dorusu, Almuradgild idi. Azrbaycann eenistan tanmasn xahi edirlr). 11.22. Rauf Qarayev: Gndlikd bir msl durur: Azrbaycanda icti-mai-siyasi vziyyt v AXC-nin vziflri. 11.25. Dudayevin xsi nmayndsi glir. Bir oxu ayaq st qalxb onu alqlayr. (Nmaynd Mcidov Musa Hsnovidir). 11.30. Sabit Barov: Dnnki iclas haqqnda. Dnn AS-d tsadfn yan demblok deputatlar iclas keirdilr. Deputatlardan baqa mn, Pnah, Hikmt, Qurban bylr d itirak edirdik. (Yetrsay yoxdu, cmi 12 deputat vard). He bir qrar qbul olunmad. Bu iclasdan qabaq - saat 11-d AXC Ali Mclisi RH-nin iclas oldu. (13 nfrdn 8-i itirak edirdi). Mclisin gndliyi mzakir olundu. Saat 6-da is birg iclas oldu. RH-dn 10 nfr, K-dn 3-4 nfr, demblok-dan bir ne nfr itirak etdi. sas msl bu oldu ki, prezident idari-liyi lv

edilsin, btn hakimiyyt Milli uraya verilsin, Milli ura is genilndirilsin. Koalisyon hkumt o vaxt razlq veril bilr ki, onun tkili Milli uraya taprlsn. Bu da koalisyon Milli urada ola bi-lr. Dnnki iclasda mitinq mslsindn d danld. sgran mdafi edildi. Sual: AS-in buraxlmas ilk nvbli msl deyilmi? S.Barov: Grk reallqlarla hesablaaq. Onu buraxa bilrikmi? n az, ox geni slahiyytli Milli ura yaradlmaldr. Sual: Prezident institutu lv edilmlidir? S.Barov: Keid mrhlsind lv edilmlidir. Sonra referendum keirilmlidir - xalq mslht bils yaradlar. 11.42. sgndr Hmidov: Biz siyasi tkilatq, qrarmz bir olma-ldr. Prezident istefa verdi, Nazirlr Kabineti is hl qalr. AS tam buraxlmaldr. Qlb xalqn tzyiqinin saysind oldu, iridki deputatlarn yox. Bu gn ham bizi real qvv kimi grr, ona gr d prezidentin dostla-r da, dmnlri d birlib zrbni biz vuracaqlar. 8-10 gn mslni hll etmsk hakimiyyt can atan 5 qvv dmir kimi birlib bizi zck. Koalisyon hkumt getmk olmaz. Yerlrd d (imkan olanlarda) haki-miyyt l alnmaldr. Mitinqlr hkmn keirilmlidir. Mstqil Azrbaycan deputat bloku yoxdur - ham msuliyytdn qad; mn dedim ki, adamlar bayrda mn ymam. 11.49. Ncf Ncfov: Yek kiisn, camaatn qabanda yalan dan-ma - deputatlarn da hamsnn adndan danma. .Hmidov: Tkc sninl shbtimiz olmayb. (Grnr ki, .Hmi-dovla S.Barov trfdarlar arasnda myyn narazlq var). 11.51. ingiz Qniyev: Binann o cr mhasiry alnmas nzrd tu-tulmamd. E.Qafarovann istefasndan sonra oyunlar getdiyini grb 7-8 nfr bu qrara gldik. Shr qdr ox oyunlar getdi. Birinci-ikinci saatdan milislr bil-dirdi ki, milis sizinldir (tx. 90%). Shr saat 11-dn sabahs gn g-nortayadk deputatlarla laq ksilmidi, cmi nfr 23 dqiqlik g-lib mlumat verdi. Qadn nmayndsi gndrdik ki, saat 14-dk istefa verilms tdbirlr grlck. Rhim byin prezidentin yenidn hakimiyyt qaytmaq istmsini xalq yax qarlamayb. O, iki df camaat blokadadan aralamaq istyib. On-dan sonra qrara aldq ki, dembloku da bayra buraxmayaq. Seyfli30 iridn hans deputat xardb? (Yerdn: Rhim by). Etibar Mmmdov: Rhim byin adn hallandrmayn. ingiz Qniyev: Ad hallandrmram. Yalan deyirm? (Yerdn: Yox). Mdi Vaqif: Bak v Kndlr Birliyi z smimiliyini gstrdi, ancaq iridki bylr (deputatlar) mitinq doma olmad. Pnah Hseynov: rid deyilirdi ki, mitinqi biz idar etmirik. Bu-rada taktiki gedi d vard. ingiz Qniyev: Biz xbr verydiniz d. Pnah Hseynov: Hakimiyyt bldrlmsi d Qarabadak vziyytl balanmaldr. Cbhnin mvqeyi odur ki, kommunistlrin hakimiyyt gl-msi il razlamasn. Hsn Hsnov tzyiq edib ba nazir seildi. Bu bizim qrara ziddir. Mmmd Murad blfz byin dnnki mracitini televiziya il verm-yib - ona yuxardan (ad kilms d H.Hsnov nzrd tutulur - .T.) tz-yiq olub. El dnnlr var ki, biz Hsn Hsnovu hakimiyyt gtirmkd oyuncaq olmuuq. Bu fikrin yaranmamas n qti tdbirlr grm-liyik. Hsn Hsnovun, Yaqub Mmmdovun Qaraba mslsin, MDB-y, orduya m-nasibtd proqramlar yoxdur. Biz III gn istdiklrimiz nail olsaq Azr-baycanda dmir intizam yaradlmaldr. Yaxn bir ne gn qti evrili etmsk limizdki tbbs itir bilrik. 12.13. Yusif Mrdov: Tbbs ldn versk xalq AXC-nin arxa-sndan ged bilr. 12.16. Rauf Qarayev: Prezident institutu lazm deyil. Qrarmzn ikinci hisssi (btn hakimiyyt Milli uraya!) hyata kemyib. Koalisyon hkumti M yaratmaldr. AXC rayon blri he bir hakimiyyt davasna getmmlidir. Demokratik mrkziyyt prinsipi Cbhdki fvqlad vziyyt dvrnd qal-maldr. 12.22. blfz by glir. Ona sz vermk istyirlr, ancaq lanl cbhi asaqqal olduuna gr By nc ona sz vermyi tkid edir. Zakir Cabbarov (Landan): Biz ahsevn xalqq. uann krlmsi Lana ox tsir edir. Bizd ar texnika yoxdur. Tahir liyev d biz gzlmdiyim mnasibti gstrdi. Tzyiqi gclndirmliyik. ld olan inam yaadaq. 12.29. blfz by: - Mn bu id byk qlby gr sizi tbrik edirm! Bu, xalqn ql-bsidir. Shbt prezidentin yxlmasndan getmir. sas odur ki, hr ey demokratik sulla oldu. Amerikadan mn zng

etmidilr. Artq bir ne qzetd xb ki, Azrbaycanda demokratiya qat-qat gcldr; burada msl-ni Grcstandak kimi tankla hll etmirlr. Bu, obirilr d byk drs oldu ki, artq diktatura yerimir. Tklif oldu ki, orada itirak ednlr Cbh sdri adndan tk-kr edk. Millt z borcunu yerin yetirib. Avropaya bu, ox byk tsir edck, demokratik qlbnizin tsiri olacaq. Soruurlar ki, prezidentliy kimi namizd grrsiniz? Fikrimizi demiik - biz yalnz z demokratik mbarizmizd yetimi adam nami-zd vercyik. Kemz - kemsin. ox gcl oyunlar oynanr. AXC-nin indiki, kemi liderlrindn xahi edirm ki, oyunu oynayanda biz d xbr edin. Deyiln kimi, inqilab all adamlar balayr, frldaqlar hakimiyyt glir. Koalisyon hkumtd itirak edib-etmmk mzakir olunmaldr. Milli uraya byk hrmtimiz var. Hmin Milli uradan narazl-m var - cmi 4-5 nfr ilyir. lk nvbd zmznklri deyirm. Millt d umudludur ki, 25 nfri semim, orada mni mdafi edir. Burada M haqqnda qrar mzakir edilmlidir. Mnvi-psixoloji hazrlq pisdir. Ermnilr xalqmz l salr. Vrqlr atrlar, lazer silah var, Qrad var v s. Lanl qardala raz deyilm - uadan qadn-uaq xarlmal-dr. Bu, mharibnin tlbidir. Bunu xalqa alamaq lazmdr. Yeri gls Lan da boaldlmaldr. Rusiyann txribat il ciddi mul olmalyq. 366-c alayn yerin gizli desant yerldirirlrmi? yrnmliyik. AXC-nin mvqeyi var, ancaq xalqn mnafeyi tlb ednd Proqram da, Nizamnamni d pozmaq olar. Milli Thlksizlik Nazirliyi lv edilmlidir. Rhim Qazyev qsd edn d odur. Daalt mliyyatnda da onlarn li var. Lan - ua - Qubadl dhlizinin almasnn qars alnmal-dr. Naxvan Cbhsi mzakir edilmlidir. Ramiz Tayev, Framz Allah-verdiyev orada Ali Sovetd durub deyirlr ki, biz liyevilrik. liyevi-lr ola bilmz, cbhilr ola bilr. 12.52. Redaksiya komissiyasnn yaradlmas mzakir olunur. 12.58. blfz by: Bu gn srt qrarlar qbul edilmlidir. Lap Cbh adndan deyirm ki, xalqa qar xana qar lap silahla da varsa mbari-z aparacaq. Mvqelri getdikc srtldirmliyik. 13.00. Aacavad Salamov: blfz by silahl syandan dananda mnim zm baxd. (A.Salamov AXC nzart-tfti komissiyasnn zv-dr). Ancaq yeni Nazamnamd bu, nzrd tutulduuna gr mn ona qar de-yilm. (Glm). Proqram v Nizamnam hl qzetd ap edilmdiyin gr yerlrdki tkilatlar qeyd almrlar. Adamlara tapraq, qsa vaxta hazrlasn-lar. .Mmmdov: Yaqub Mmmdovu da, Hsn Hsnovu da yax tanyrq. Onlara qar indi mbariz aparmasaq gln sekilri onlar yen udacaq. 13.08. lvi Hkimov: Sraagnk hadis Azrbaycan tarixin qzl hrflrl yazlacaq. gr tlblrimiz tam yerin yetirils bu, Azrbayca-nn Rusiyadan qrlmas, rann tsirinin aradan gtrlmsi demk olar. AXC hakimiyyt davas etmir. O, hakimiyyt seki il glck. Mnd hl qorxu var ki, bu sessiyada MDB-y girmyi tsdiqlmy ala bilrlr. 13.14. Dudayevin nmayndsi Musa Mcidov danr: Hrmtli msl-manlar! Dudayev mn slahiyyt verib ki, siz deyim ki, btn eenis-tan Respublikas sizinldir! (Ham ayaa durub alqlayr. M.Mcidov yalnz bu szlri deyib krsdn dr). 13.15. Tofiq Qasmov: Ruslarn sz var ki, yeyo neizvestno komu po-vezlo.31 Hl qlb almamq. Gstrdik ki, Azrbaycan xalqna qar olan he ks hakimiyytd qala bilmz. kincisi is, onunla topsuz-tfng-siz bacarmaq olar. Xalqmza xyant etmi ilk prezidenti lyaqtl yola saldq. Dn-yada yax ad xardq. eyxlislam biz dedi ki, prezidenti bir ey qor-xudur - o, istefa vers buradan sa xa bilckmi? Mn el glir ki, bi-zim n byk mdniyytimiz dmnimiz lyaqtli mnasibtimiz oldu. Hiss edirm ki, Cbh khn atmosferddir. Sizi eyforiyadan kin-dirmk istyirm. Taktiki shvimiz nd oldu? Prezident institutunu lv etmli idik. Siyasi analizl mul olmuruq. gr bel olsayd, demblok da vahid fikr glsydi bizim qarmzda bu gn problem dayanmazd. E.Qafarovann istefas mslsini ortaya atanda istyirdilr ki, vaxt kesin, camaat yorulsun. Ona gr biz etiraz etmdik. 36 saat mn yatmamam, yazmam. Bir-birimizl laqmizin yoxluu bizi pis vziyytd qoymudu. Sessiyada hakimiyyt mafiyas birldi. Dnn Yaqub Mmmdov prezi-dent aparatnda olub, prezident aparatn saxlamaq n hquqi sas da ta-pb, mn is ona kontr-sas tapmam.

Mn qidm gr tmiz qalmam. Mn srbstlik verin. Kadrlar-mz ox asan itiririk. KQB ilyir, ayi yayr. Rhim by irid qtiy-ytli x etmdi, ancaq ax o xalqn qhrmandr! Bizd hl bole-vizm var. Hsnl Yaqub birlib, arxalarndak mafiya da birlib. A-n deyirm - ham xb gets d tk AXC Qaraba mslsin hll ed bilmz. Yerli icralara glinc, prezident sul-idarsi lv olunanda on-lar da z-zn gedir. Ancaq biz onlara demliyik ki, siz hl qalmals-nz; onlarla da vurumaq olmaz. Milli uraya ciddi yanalmaldr. Biz yekdil qrarlar qbul edirik. Ancaq icra hakimiyyti limizd yoxdur. Dnya grs ki bu problem-lri dinc yolla hll etmirik, xaricdn mdaxil gcln bilr. Btn hakimiyytin Milli uraya verilmsi mslsini qoyaq - yalnz Kons-titusiyann qbulu mslsindn baqa. Ancaq prezident institutu mtlq lv edilmlidir. Bu iki msly birg getmy gcmz atacaqm? Ona gr, fikrimc, koalisyon hkumt getmliyik. Yaqub Mmmdovdan Ali Sovetin sdri olmaz. Obirisi d (H.Hsnov) onun taydr. Burada myyn edin - koalisiyaya gedirik, ya yox. Yerli hakimiyyt d dysk iimiz tinlck. 13.38. Arif Hacyev: blfz by dedi ki, Naxvanda liyevin cbhi-lri var. Glin vziyyti yrnmy komissiya yaradaq. BR SAATLIQ FASL 15.10. Ta Xalisbyli: Stalindn buyana cinaytkar balarn he birin he n edilmyib. Canilr czalandrlmaldr. Mtllibova han-s xidmtlrin gr on min manatlq tqad ksilib, man, on gzti verilib? Azrbaycan qadn-qzlarnn aparlmas, uaqlarnn ldrlmsi n cza verilmlidir - Ali Sovet d, Cbhy d. Rhim Qazyev xalq qhrman olsa da prezident mdhiyy demmli idi. Biz hl he bir mvffqiyyt qazanmamq. Yegan mvffqiyyti-miz odur ki, Gncni v Bakn satmaa qoymamq. 15.17. Mstavr Axundov: Bak v Kndlr Birliyi qrar xarb ki, bu gn gec blfz byin xalqa mraciti televiziyada verilsin. Bu ii hyata keirmk n Mclis Birliy slahiyyt versin. Gln mitinq rayonlardan da adam armalyq. 15.20. lvi Hkimov: Rhim Qazyevin zaldan Rft Aayevi buraxdr-mas haqqnda sz yayld. R.Aayev ona gr buraxld ki, hrd ruslara qar fitnkarlq gzlnilirdi; deyildi ki, bel ey olsa msuliyyt onun boynuna dsn. 15.25. Arif Hacyev: Dnn Az.RTV-nin sdr mavini Rhim liyevl grdk. O, Byin mracitini v byanatn vermy boyun oldu, ancaq Mm-md Murad qapn balayb indiydk vermir. 15.27. Qrara alnr ki, hm byanat, hm d x televiziyada get-sin. 15.28. Yusif by (Sumqayt): Ken sessiyada prezidenti yxmaqda baqa qvvlrin d mara vard v onlar biz kmk edirdilr. ndi is onlar biz qar xacaqlar. ki- gn d itiririk. N edcyimizi .Qmbrov, T.Qasmov, Mclis sdri, ists blfz by mhdud daird myynldirmlidirlr. Qar trf uaq deyil, hazr-lar. 15.37. Qurban Mmmdov: Mn sevinc yox, thlk duyuram. Prezidentin istefasndan sonrak gediat bizi qanl hadislr aparr. Fevraln 28-ind mlum idi ki, Yaqub Mmmdovun ya AS sdri, ya ba nazir qoyulmas bzi demblok deputatlarnn itirak il mzakir olunub. Yoxsa he olmazsa oyunbazlq xatirin d varsa onu seilmsin etiraz edilrdi. Deputatlarn yorulmas vaxt da, Yaqub Mmmdovun H-sn Hsnovu ba nazir sedirmsi d zaqovordan xbr verir. blfz byin byanatnn v xnn getmmsi d thlklidir. ox gman ki, bu gn, ya sabah ya Yaqub Mmmdovun, ya da Hsn Hsnovun xalqa mraciti olacaq, yalnz bundan sonra hmin x ver bilrlr. Prezident institutunun lvindn shbt getmmlidir. Onlar da bunu istyirlr. Ancaq mqavimt gstr bilrlr, sonra biz minnt qoyaraq lv edrlr. Hakimiyyt, onsuz da, 100% klanlarn linddir. Xalqn biz mnasibti dyi bilr. Qurmadn oyunun nticsindn bhrlnmy almaq ziyan gtir bilr. Y.Mmmdovu, H.Hsnovu qoymaqda itirakmz yoxdursa onlardan fayda da gzly bilmrik, koalisiyada itirak etmmliyik. Abbas Abdulla Q.Mmmdovla mbahis edir ki, Y. Mmmdovun seil-msind yerliilik amili olmayb. 15.59. Frc Quluyev: Demblokda iin o qdr d yax alnmamas-nn sas sbblrindn biri d odur ki, n edcyimizi bilmirdik. ndi Ali Mclis konkret tvsiylr versin. 16.02. Mdi bdl: Bizi yaradan var. Bs siz niy onun adn dili-niz gtirmirsiniz? Cannz azar alb? (Mdiy - sonralar hcc ge-dib hac olmudu - hamnn hrmti olduuna gr onun szlrini gl-l yola verirlr).

Aacn gvdsini ksdik, kk qalb. Prezidenti tolladq,32 torpaq qa-lb, ora hr ey kmk olar kk xarlandan sonra. Torpaq Milli ura-dr. 16.07. Tahir Krimli: blfz byin dilindn terrora gedilmsinin deyilmsi ox thlklidir. Biz dinc vasitlrl mbariz aparmalyq. (Tofiq byi tnqid etdi ki, o, prezident aparatnn lvini istyir, icra aparatn is saxlama tklif edir). Yeni sekilr kimi hkmn yerli hakimiyyti yerli sovetlr qaytarma-lyq. Qurban by d bizi ox qorxudur. Yaxn 20 il n prezident ehtiyac-mz yoxdur. Mxalift ancaq buna nail olmaldr ki, ba nazir zrind Milli urann, Milli ura zrind xalqn nzarti olsun (televiziya mtbuat v b. il). 16.16. Aydn Krimov: Prezident sulu lv edilmlidir. Koalisyon hkumt getmk olar - Xarici v Daxili lr, Mdafi Nazirliklri AXC-y tklif olunsa. Sessiya televiziya il gstrilmlidir. 16.23. brahim Vliyev: Bizd pekar, gcl parlament olmadna gr prezident onu saymr. Prezident sulu lv edilmlidir. AS buraxl-maldr. (Buna min deyilm). He olmazsa slahiyytlrindn oxu Milli uraya verilmlidir. Biz istyn Milli ura yaransa koalisyon hkumt getmk olar. Ali Sovetd ilk msl kimi Azrbaycanda mharib vziyyti elan edilmlidir. Mitinq olsa deputatlar glckmi? Olacaqsa deputatlar gtirmy dayaq dstlri kmk etsin. 16.31. Tamerlan Qarayev (onun klini yalnz Trkiy mxbiri kir, halbuki indiydk olan xlarnkn bir ne nfr kirdi. Bu, Xocalya gr ona mnasibtin xeyli soyuduundan irli glir). - Xocal hadissin ciddi qiymt verilmir. Mahiyytin gr Xocal hadissi Qanl Yanvara brabrdir. Ancaq Qanl Yanvar oxumuzun ban qaldrdsa Xocal hadissi milltimizin ban yer soxdu. Ayr-ayr adamlarn adn hallandrmaq. x yolu deyil. Mqssirlr ciddi cza verilmlidir. (Yerdn: 20 Yanvar tqsirkarlar nec oldu?). Qzetlrd yazlanlar yalandr, bhtandr. Mn elan olunmu fv-qlad vziyyti ttbiq etmkd Tahir liyev kmk n getmidim Adama. Mn sz vermidilr ki, Xocalya gndrmk n vertolyotlar verilck. Guya mn hrbi mliyyat pozmuam. ndi yrnmim ki, mliyyat olmayb. Onu Fhmin Hacyev hazrlamal idi. 850 milyon manatlq sursat vermiik ora. Mayas batanlar da mnim leyhim qoulub. Bu gn rus sgrlri d bizimkilr qoulub, sgran ala bilmirlr. Bs o hans mliyyat idi ki, Xocalda olacaqd? Mn komissiya yaradlmasn tlb edirm. Hadis yrnilsin. Yoxsa mn Cbhd, demblokda qalb-qalmamam mzakir edcym. 16.43. brahim brahimov: vvlc parlamentli respublika, sonra prezidentli respublika olmaldr. Ona gr prezident sulu lv edilm-lidir. Koalisyon hkumt getmk olar. Milli uraya kmk edn icra aparat grkdir. 72 qanun qbul edilib. Bu sahd yalnz Rusiya v Pribaltika il mqayis edil bilrik. 16.51. Etibar Mmmdov: Mn deynd ki Cbhnin rhbrliyi prezi-dentin istefasn irli srnd msuliyytsizlik edir, istdiyimdn et-midim. Hrmt etdiyin tkilat tnqid etmk lazmdr. Cbh rhbrliyi istefa tlbini qoyanda istefadan sonra n edc-yini myynldirmyib. Ona gr d bu gn mafiya giley-gzar yaranb. Orann znd istefadan sonra cmi bir ne 10 dqiqy onlar zlrini cmlyib vziyytdn xdlar. Mn mandat verdiyim n danmadm. An-caq cbhi deputatlardan da ss xmad. Onlar prezident kimi prezident idariliyini d lv ed bilrlr. Btn hakimiyytin bir orqana - Milli uraya verilmsi dz deyil. Tutaq ki, Milli uraya verildi. O, parlamenti vz ed bilrmi? Orada 12-13 nfrdn artq itirak ed bilmir. Bir adam 3 vzify blnmlidir. Xalq ora aranlarn bzilri (sgndr by, sa by) glib biz deyirdi-lr ki, glin ora, deyin ki, camaat dalsn. Ona gr d msuliyytsizlik-dn danram. arrsansa proqramn, aydn mqsdin olmaldr. Gln df piket olanda bir ey ba vermycyin tminat varm? Cbh ya hakimiyyti l almaldr, ya da onun hanssa qruplarn lind alt olmamas haqqnda dnmk lazmdr. Konkret mvqe myynldi-rilmlidir. Koalisyon hkumt gedilcks hans rtl? Mn tklif edirm ki, yegan rt MDB-y girmmk olmaldr. kinci rt: yeni hkumt bir il vaxt verilmlidir. Bu gn Ali Sovetin buraxlmasn tlb etmk msuliyytsizlikdir. Milli uraya Cbhnin z deputatlar glmir. Glnd ilmir. Hllik mn bu saat burada bolevizm grrm - vurub-datmaq, yer-lrd hakimiyyti l keirmk. Sizin o qdr kadrnz varm? (Qurban Mmmdov: 200 nfr kadrmz var). Mtllibov kimi adam balamaq olmaz. Cbh Mclisinin sdri is onu trifldi. Demli, mqsd Mtllibovun getmsi idi.

17.12. Faiq Baxliyev: 2-3 gn bundan qabaqk hadislr 1990-n balancndak vziyyt bnzyir. Onda da Vzirovun istefas tlb olunurdu. O getdi, yerin Mtllibov gldi. Onda da, indi d proqram yox idi. Mn prezident d, ba nazir d grmm. Prezident v ba nazir mexanizmi bir-birin dmndir. Ona gr d koalisyon hkumt lazmdr. 17.17. Sabir Rstmxanl: Cbh grdy iin qdir-qiymtini versin. Grln ii gzdn salmaa alrq. Bu sessiyan komblok armaq ist-yirdi. Sa olsun Bak v Kndlr Birliyi; onlar prezident trafnda gedn shbtlri yax bilirdilr. rid duranlar da onun ad ortada olduu-na gr silah iltmy kindilr. ndi uurumun yannda dayanmq. Biz camaatn ln ruhunu dir-ltdik. Vzif blgs Qaraba yaddan xartd. Hakimiyyt davasn lv etmk n prezident sulunu lv etmliyik. Onun grcyi btn ilr Milli ura il Nazirlr Kabineti arasnda blnmlidir. Mtllibov deyirdi ki, mn gednd baladm beynlxalq mqavillr pozulacaq. Ancaq o bilmirdi ki, bizi beynlxalq almd o, uurumun dibin salb. Onu khn KP-nin rhbri, QKP-ni bynn adam, qanunsuz prezi-dent v s. kimi tanyrlar. Bu cr istefa il biz bir ox lklrdn qur-tardq. ndi mvcud olan adamlarn hamsn lklmli deyilik, onlarn bzilri il ilmliyik. Mitinqd 100 yalan dedik ki, yarm saatdan sonra, yarm saatdan sonra - xalq buna dzd. Keid dvr n koalisiya hkumtin qoulanlar qurbanlqdr. Biri mn. Hr bir cr baxr. Ancaq ona getmliyik. 17.36. Murtuz lsgrov: Qaplarn tutulmas, adamlarn girib-x-mas hll olunmamd (sgndri tnqid edir). stefan n deputatlar, n d biz qazandq; buna xalq nail oldu. Prezidenti mhakim etmyin d vaxt atacaq. He ks czadan qurtar-mayacaq. Prezidenti ox iirtdilr. Mitinq xalqn tlbi il arlmd. Camaat demblokun zvlri-nin hrktlrini yax qarlamad. Qanl Yanvarn sbbkarn tapma-dq. Bs niy deputatlar gec ora qoun aran sorumadlar? (Tahir Krimli: Mn Hsn Hsnovun yaxasndan yapdm). 1) Prezident aparat lv edilmlidir. O, xalqa xyant edib - zn dorultmad. A ev ya mehmanxana, ya doum evi olmaldr. Prezident apara-tnda 17 nfr anas, qaynanas ermni olan var. 2) Nazirlr Kabineti buraxlmaldr. Nazirlr Sovetini Milli ura yaratmaldr. Koalisiyal hkumt gedilmlidir. Hamn yxmaq olmaz. Yerlrdki icra hakimiyytini Milli ura tsdiq etsin. Parlamenti buraxmaq olmaz. 17.55. Xanm Xlilova: llri qan iind olan Mtllibovu biz qan-sz yxdq. Bizim Azrbaycan Qadnlarnn Hquqlarn Mdafi Cmiyytinin bu id byk rolu oldu. Professor vkt xanmn x xalq drk etmyn deputatlara ox tsir etdi. ki layih vard: ya prezident getsin, ya da kralia kimi hquqsuz ol-sun. Bizimkilr ona getmy raz idilr. eyx dedi ki, n istyirsiniz? Dedik ki, blk gzt getdik, ancaq camaat bir saat vaxt verib. eyx dedi ki, 2 saat da camaat saxlaya bilsniz prezident istefaya razdr. 17.59. Abbas Abdulla Etibar byin AXC rhbrliyini msuliyytsiz-likd tqsirlndirmsi dzgn deyil. Koalisyon hkumt getmmliyik. Vzify gednlr Cbh il laqni ksmlidir. (Yerdn: Ba nazir dyimlidir). A.Abdulla (qzbl): Ba nazir mnim yerlimdir, qohumumdur, gizltmi-rm, ancaq mn onun kabinetind iki il qabaq istefa ver deynd he kim ona sz dey bilmirdi... 10 mart 1992.Azrbaycan AS-nin yeni sdri Yaqub Mmmdovun Azrbaycan xalqna mraciti mtbuatda drc edilib. Bugnk qzetlrd Azrbaycan AS-nin sdri Y.Mmmdovun imzas il Elad Quluyevin Dvlt Teleradio Verililri irktin sdr tyin edilmsi haqqnda 8 mart tarixli prezident frman drc edilib. Mmmd Murad baqa i kemsi il laqdar azad olunub. 14 mart 1992. Atam rif Tahirlinin ikaytnam kitab Q-zl rq mtbsind 10 min nsx tirajla nr olundu. Buraya onun n mxtlif janrlarda yazd erlr daxildir. Bu gn Yaqub Mmmdov halid qanunsuz saxlanlan silahlarn thvil verilmsi haqqnda frman imzalayb. 16-17 mart 1992. 22.55. AXC Ali Mclisind itirak etmk n AXC qrargah qar-sndan karus avtobusunda Adama yola drk. Yanmda AXC Nsimi rayon bsinin laqisi li Quluyev ylib.

Avtobusda orta yerlrd d skamyalar qoyulub, man dopdoludur. 7-8 nfr liavtomatl cbhi (birind qumbaraatan da var) srniinlri qorumaa ylib. 5 Jiquli mannda da hm lisilahl, hm d dinc srniin Adama yollanr. . 6 ratsiya laq saxlamaq ndr. Demk olar ki, Ali Mclisin btn zvlri ya bu manlardadr, ya da indiydk Adama yola dblr. sgn-dr Hmidov, li Krimov (Ali Mclis sdrinin mavini; sdr Arif Hacyev qabaqcadan gedib), Ta Xalisbyli, amil Quluyev, baqa fal cbhilr buradadr. Naxvan cbhilri (Framz, Dnyamin v b.), qadnlar cmiyytinin zvlri (Xanm Xlilova v b.), Adam cbhisi Thmasib by, Arif Camal (Fransada Avropa qzetinin mxbiri, sln Pakistanldr), Seyid hmd hmdov (Snaye Universitetinin dosenti), Shr qzetinin mxbiri lham Qasml buradadrlar. Ucarda bir saat ayxanada dincldik. Saat 05.06 dqiqd Adama atdq. AXC rayon bsinin qrargahna yetidik. rid (zirzmid) ayxana var, orada yldik. rid cbh-ilr yatb. zizov Arif Qdrt olunu ayrca otaqda soru-suala tutublar. O, 1956 tvllddr. Xocaldandr. Ermnilr sir db. Deyiln gr, xocalllar satb (28 nfri). Sttarova Sadt lsgr qz (1962 tvlldl, cbhi) onu libayraml hrindn tutub gtirib. Quluyev Vliyddin Framin olu (1944) bir il bundan qabaq Xocalya glib. O, Arifin satqnlna ahidlik edir. Bu kii danan vaxt Arif a qarda, qulaq asn deynd trafdaklar sndn biz n qarda? dey ona qzbl baxdlar. Ona olduqca dmncsin yanardlar. Arif fevraln 16-snda sir db, 18-ind buraxblar. Deyiln g-r, glib 3 gn Adamda olub, sonra libayramlya qab. Shrin mxbiri lham xanm bir stkan suyu qzbl onun zn rpd. Ancaq mtthim he nyi boynuna almr, deyirdi ki, mn he ksi satmamam. Adam cbhilri is onu hrin ortasnda yandracaqlar il hdlyib gnahn boynuna alma tvsiy edirdilr. Cbhi Yhya xliyev dedi ki, Xocaldan sir dnlrin ham-snn qzl dilrini xarblar, sninkini niy xarmayblar? Uaq-larn ban ksdirn sn olmusan. 06.20. Qazarmada - kemi pionerlr evinin zalnda 20-dn ox cb-hi yatb. Otan divarnda a paralar zrind bu szlr yazlb: Tr-kn zndn zg dostu yoxdur. Atatrk, Vtn olu! Azad, mstqil, vahid Azr-baycan urunda mbarizy hazrsanm?. Shn hisssind dklr st-st ylb. Yoran ox azdr. Cbhilrin ksriyyti ya staq yatb, ya da stn srql, palto atb. Hiss olunur ki, brk yorundurlar. ayxana adlanacaq hissd 20 Yanvar hadislrin, ran zlzlsind adamllarn kmyin aid fotosrgi, divarlarda mrhum Eldar Barovun lm haqqnda mtbuat xbrlri yapdrlb. Mn samovarlar qoyulan yerdn tsadfn bir dst Azadlq qzeti tapdm - ilk nmrsi idi. aylar tsrrfat mqsdlri n ildir-dilr. Mn onlar gtrb hamya xatir n baladm. 06.33. Artq hava iqlab. Qrargahdan bayra xram. A parada hriyarn bu beyti yazlaraq giri qaps stndn aslb: l-l ver, syan el, oyan, oyan, Azrbaycan! Qalx ayaa, ya azad ol, ya tamam yan, Azrbaycan!. Hytd bir kncd tkri partlaq ZTR yatb. Qaratoyuq itahla oxuyur. Qonaqlar ay iir, shbt edirlr. Adama gliimizd yadmda qalan ilk ey o oldu ki, avtobusdan baxan-da gec qaranlnda ox az evdn iq glirdi. (Demli, yalnz iq g-ln evlrin aillri qalb, qalanlar kb gedib). Bzi dy-cbhilrl tan oluram. zizov Yura (1956) - Gyay cbhisi. Anas rus, atas azrbaycanl. 3 martdan Adamdadr. sgrana ayn 6-snda hcumda itirak edib. Mnim zizov Arifin cinaytinin sbuta yetirilmmi czalandrlmamasn demyimdn naraz qalb. Narazln ifad etdi. Mn is hr eyin qa-nunla olmasnn vacibliyini syldim. Yura danr ki, xuliqan olmuam, ikibazlq etmim, dustaqda yat-mam. 20 yamda evlndirdilr ki, blk allanam. ndi bura zm k-nll glmim ki, torpam qoruyam. Cbhi Yhya xliyev d iki df hbsd yatb, Sibird olub. n-di, z demikn, lind baq v qumbara dmnin stn cumub. (Uzun b-aq cibind grnrd). 06.53. Bizim uaqlar iyinlrind ratsiya, llrind Dudayev buraxan gdk avtomat (xzinsi 28 gll tutur) gziirlr (lqar Mmmdov, Na-tiq Quluyev). 07.11. ayxanada qaz sobasnn trafna yan Mdi Vaqif, Abbas Abdulla, amil Quluyev, Aydn Krimov v b. shbt edirlr. Abbas by danr ki, 1990-nc ilin 22 yanvarnda gec yars radioda sgrl-rin bizimkilri nec qrmas haqqnda shbtlrini tutub maqnitofona yazdm, sonra

Axtar qzetind ap etdirdim. sgrlr deyirdilr ki, tan-kn altnda adamlar el zmiik ki, 10 il d qalsalar he ksi tapa bilmzlr. Mdi Vaqif yuxulayr, onu qlann irisin yatmaa aparrlar. O, oruc tutur. Ucarda onunla Ta Xalisbylinin arasnda mbahis dd ki, sfrd olan adam oruc tutmaldr, ya yox. Ta Xalisbyli mlumat verdi ki, Azrbaycanda olan 4-nc ordu martn 17-sind respublikada evrili hazrlaybm (Mtllibovu yeni-dn hakimiyyt gtirmk n), ancaq st alb. Bu gec televizor xbr verdi ki, Yaqub Mmmdov Adamda olub, indi is Trtr rayonundadr. Xanm Xlilova bana toplaanlara Mtllibovun istefas zama-n Ali Sovet zalnda ba vernlrdn danr. Mtllibov tez-tez deyir-mi ki, mni xalq seib, mn qanuni prezidentm. Ona cavab veriblr ki, x bayra, sni sen xalqa de ki, dalb getsin. Gec yuxusuz qalan cbhilrin oxu mrglyir, bzilri is gzl-rini tutub yuxulayr. Yoldak ayxanalarda da, burada da qnd yoxdur. He olmazsa burada pe-enye var. 07.26. sgndr Hmidov Ta Xalisbylinin evrili haqqnda de-diklrini tkzib edir. Politexnik Universitetin hrbi kafedrasnn mllimi, mayor Qulu-yev Barat Thmz olu Adamdak batalyona mslhtilik edir. Mn o vaxt lyazmalar nstitutuna Partiya Tarixi nstitutunun bi-nasn vermkdn tr ziyallarn mracitini imzalamaq n Abbas Ab-dullaya mracit ednd demidi ki, mn bu prezidenti tanmram. Ancaq bu yaxnlarda onun, Yusif Smdolunun v Cabir Novruzun imzas il prezident onlarn redaktor olduu qzet v jurnallara yardm xahi etdiklri mracit dbiyyat qzetind ap olundu. Abbas by bunun tarix-sini dand. Dedi ki, mn Moskvada idim. Glnd qzetd mraciti oxudum. Cabir Novruzova mnim admdan mraciti yazd n etiraz et-dim. Ondan xbrim olmad haqqnda bir cmllik tkzib yazdm ki, nm-rd ap el. Elmdi. Mtllibov istefaya xandan sonra is zng vurdu ki, ken nmrd yer olmad, bu nmrd vercym. Mn is dedim ki, daha lazm deyil. 07.57. Camaat yemy aparmaq istyirlr. Blli olur ki, 4 gndr ki, Adamda atma yoxdur. 08.21. Yemk n qrargahn yanndak restorana gldik. Abbas Ab-dulla, Ta Xalisbyli, Aydn Krimov, Fransa mxbiri v onu trn kii bir stol arxasnda yldik. Stolun stn gird irin peenyelr, a rk, kr tozu, konfet qoyulmudu. Sonra ya-pendir, yumurta gtirdi-lr. Abbas Abdulla: Fransa prezidenti Fransua Mitterann arvad knl-l ermni dy dstsi yaradb. Bu restorana Alazan raketi db. lrin oxu qrqdr. Yanq yerlri var. (mumiyytl, Adam hrind 70-dn ox bina dalb). Restorann birinci mrtbsind oxlu un v kartof kislri st-st ylb. Bir otaq is drmanla doludur. Bunlarn xalq yardm olduu o sa-at bilinir. sgrlr d bu restoranda nahar edirlr. Onlar z nvblrini biz verdilr (qti etirazmza baxmayaraq). Barov Hseyn Aabala olu (1964). Naxvann Ordubad rayonunun Drns kndindn. Moskvada yaayr. Texnikdir. Moskvadan 10 nfrlik dst gtirib, 1-i eendir - Mutsayev Lyoma Xavajdinovi (1961). Knll glib. Deyir ki, grdm bizd vziyyt sabitlib, bura gldim. Mn ona gr gldim ki, burada mslmanlar sxdrrlar. Btn dnya, Rusiya erm-nilr kmk edir, mslmanlara is yox. styirdim ki, xalq daha qtiyytli olsun, mdafini tkil etsin. Hseyn by: Silahmz yoxdur, yalnz qumbaralardr. Bizl glnlr-dn 15-i qaydb, Bakda gzlyir. Silah niy vermdiklri haqqnda he bir mlumat vermirlr. Hr eydn bamz xr, ancaq qvvmizdn s-mrli istifad olunmur. Lyoma by: Biz komandir Allahverdi by Barova konkret tkliflrl mracit etdik, ancaq bizi baa dmrlr. Biz harada olsa bo vaxt kei-r bilrdik, ancaq istyirik ki, xalqa xeyir verk. Txminn 10 gndr bura-dayq, demk olar ki, ciddi bir id itirak etmmiik. Nayev Hseyn Behbud olu (1926): Fevraln 25-ind gec saat 11-dn sonra rus qounlar Xocalda mhariby balad. Mehdiknd trfindn Xoca-lya hcum oldu. Grdk ki, knd yanr. Ayn 26-snda shr 5-in yarsnda Bemrtby doluduq (hr sovetini yandrdlar). Axam saat 7-ydk orada qaldq. 7-d xdq. (Kndd qalan lsiz-ayaqszlar, geciknlr idi - 60-70 nfr). Grdk ki, Xankndindn sgrana tanklar glir. Ondan yendik Xocal ayna, soyunduq, ay kedik. Bizi Naxvanik yolunun alt trfin-d donuz fermasnn yannda ermnilr tutdular. ndi tutulan Arif zizov da biziml idi. O, avtomatdan atandan sonra bizi mhasiry aldlar. Sonra llrini qaldrd ki, biz atmayn, biz tslim olduq. (Qabamzda gedn o idi). O birini - Hseyni ldrdlr. Bizim pullarmz aldlar. rk zavodunun mdiri Aydn Abo-vun 20 min pulunu aldlar. Bizi KamAZ manna yb sgrana gtirdi-lr. Hammz KPZ-y ydlar (qadnlar ayr, kiilri ayr). Hkim gldi Arifin atasn sarmaa. Arif hkim n dandsa onunla atas-n bizim yanmzdan xartdlar. Ondan sonra atasn buraxdlar. Sonra mn Arifi grmdim. Hseynov Sahib Qmi olu (1940). Olum Valeh Hseynovun 22 ya var. Girov gtrblr, nianlsn ldrblr. Musiqii idi. Gitara a-lrd. Camaat deyir ki, Arif onun musiqii olduunu sylyn kimi Vale-hin llrini pe basb yandrblar.

5 meyiti Acabdinin otlanl kndind basdrmam. linin xna-s getmmi 6 aylq glinim Sadt qab zn gllldib ki, ermni lin kemsin. Hseyn Nayev: Ermnilr mcbur edib zmznklri zmznkl-r dydrrdlr. 10 qzl diimi xardlar. 12 qramlq zym gtr-dlr, 2.500 manat pulumu aldlar. Ksiyin mesind (sgran) oxlu meyitlrimiz qalb qarn altnda. 09.35. Ta Xalisbyli qrargah qarsnda kiik bir mitinq dzdib nitq edir. 10.33. Xocal v Adam hidlrinin basdrld yeni salnm qbiristanla ziyart gldik. 86 qbir var. 2 yeni qbir qazlb, hl bo-dur. Abdullayev Faiq Heydr olu - 25 yanda. Nianl idi. Adamda evind lb (6 gndr). Qbirinin stnd qrmz lent balanm snq gzg, para, gl-ik, dsmal v baqa eylr srilib. Hseynov Novruz Hsn olunun (1966 - 13.03.1992) qbirinin stn is gl-ik dstlrindn savay Novruz sovqat, meyvlr, irnilr spilib. Qbirlrin hams tzdir, he torpaqlar qurumayb. lnin ksri cavandr. Hamsnn bada vzin taxta basdrlb, taxtalarda -hidlrin ad-famili, tvlld v lm tarixi yazlb. Qbiristanlq 3 crgdir. st crgdkilr vuruub lnlrdir, orta crgdkilr xocalllardr, bir oxlarnn kimliyi bilinmir. 10.58. Mclisin harada keirilcyi hl dqiqldirilmyib (daha dorusu, camaata bildirilmyib. Ermni txribatndan qorunmaq n yeri son anadk gizli saxlamaa alrlar). Adamda hrbi qvvlr praknddir. Cbhd cbhilr, baqa 2 yerd is OMON v Milli Ordu sgrlri yerlir. Qatr Mmmdin (Yaqubun) dstsi is ayrca faliyyt gstrir. Deyirlr ki, Rhim Qazyev dnn Milli urada mdafi naziri tsdiq olunub (indiki mdafi naziri Tahir liyevin is daxili ilr naziri qoyulduu sylnilir). Bu, myyn umudlar dourur. BMT Ba katibinin xsi nmayndsi Sayrus Vens d bu gn Qarabaa glmlidir. (Deyiln gr, dnn Adama gln Yaqub Mmmdov - AS-in sdri hava limanndanca geri qaydb). Ona gr bu gn ermnilrin Ada-m topa tutmayaca gzlnilir. Qbldn glmi cbhi Rasim Srkrov bildirdi ki, Qblnin khn Cbh bas Adil Hacyev rayonda hr milis idarsinin bina-snda rayon znmdafi batalyonu yaradr (sasn lzgilrdn ibart). Onun demsin gr, mqsd bu batalyonu Nic udilrin qar qoymaq, eyni zamanda rayonda lzgi-trk qardurmas yaratmaqdr. Mlumatn n drcd shih olduunu bilmirm, ancaq Rasim byin Adil by soyuq mna-sibtinin bu mlumata da hopduunu hiss edirm. 11.08. AXC Adam bsi qrargahnn qarsndak baaya topla-mq. Deyiln gr, fevraln 28-ind Xankndindn raket atlarkn qrargahn qarsndak armud aacna dyib, yoxsa binann stn db byk tlfat verrdi, nki zirzmid xeyli mrmi varm. 11.20. Qrargahn yanndak mk saraynda toplarq. ri yalnz Ali Mclisin zvlrini, bir d mtbuat nmayndlrini buraxrlar. Birinci qat lisilahl mhafizilrl doludur. 12.10. ri girn adamlar bayra xartmdlar ki, irid yal-nz Ali Mclisin zvlri, bir d mtbuat nmayndlri qalsn. Olduqca ciddi yoxlayrlar. Zala da ciddi nzartl buraxrlar. Girndn sonra da irid liavtomatl cbhilr arxada dayanb. 12.11. sgndr Hmidov danr: Adam gets Azrbaycan ged bilr. Adamdan Bakyadk ermninin qaban saxlamaq olmaz. Hrbi sfrbrlik olsa 1milyon 200 min adam ya bilrik. Voyenkom-lar sfrbrlik etms zmz onlar mcbur etmliyik. Artq bizim 12-13 silah istehsal ed biln zavodlarmz var. Mtl-libov istehsal dayandrmd, indi d oyun gedir. Praknd dstlr birlmlidir. Adam cbhsinin slahiyyti ge-nilndirilmlidir. Dnn Fzulini at tutublar. Nvbti sessiyamz ua hrin salma tklif edirm. 12.17. Yusif by (mkir). 12.20. Mstavr by: AXC Mclisi Dada Rzayevin Adamdak faliyyti il maraqlanmaldr. ks halda inanmram ki, biz Xocalda olduu kimi Adam-da da duru gtir bilk. 12.23. Bir by: sgndr byl razyam - hrbi vziyyti pozan yerind glllmk lazmdr. 12.28. stk by: gr Mdafi Nazirliyi, Thlksizlik Nazirliyi, DN portvellri bizd olsa koalisyon hkumtd i grmk olar. 12.31. Zakir by (Lan): ki gn bundan qabaq televiziya xbr verdi ki, Lann Qoru kndi boalb. O, dan bandadr. Ora yz il sonra da ermni aya dy bilmz. El edirlr ki, xalqn rhbr d, zn d inam itir. Bu xalq hara qar? Ermninin halisi qdr ordu dzltmy imka-nmz var. Rayondaklar rhbrliyi aldadr, onlar da xalq. Landa min qdr avtomat var. Avtomatla Lan qorumaq olmaz. 12.40. Faiq Baxliyev: Yaqub Mmmdovun imzas il 14 rayonda fv-qlad vziyyt elan olunub, ancaq ilmir, nki yerli hakimiyyt khn qaydada ilyir.

Mn rus hrbi komissar dyidirmim.33 Bizd hrbi sfrbrlik elan edilib. 3 rota hazrlamq. Hrbi komissarlqda sfrbrlik ge-dir, onun yannda Msavat partiyas knlllr yazr - bu, dhtli n-tic ver bilr. Mingevir d diqqt yetirilmlidir. Ora da 7 mindk qaqn glib. Orada fvqlad vziyyt olmasna mn icaz verin. Qaqnlarla ilyn Cbh orqan olmal, hara n qdr gndrmk lazm olduunu myynl-dirmlidir. 12.46. Yusif by (Sumqayt): Respublikadak btn xeyriyy cmiyytlri (Qay,linc v b.) birldirilsin. hali arasnda vahim yaradlmasnda qaqnlar rol oynayr. Bunu is MTN edir. Televiziyann rhbrliyi dyidirilmlidir. ayilr gzir ki, separat danqlar nticsind AS-in sessiyas geriy atlr. 12.53. vqi by (Daksn): Hrbi ilr yartmazdr Daksnd. 12.56. Aydn Krimov: Rayonlarmzda ktlvi bapozuqluq var. Eitdiyim gr, htta Bakdan da kmy hazrlaanlar var. Xalqa sahib-sizlik hissi alayrlar. 13.05. Qrib by (AXC Adam Mclisinin sdri): Son bir ayda biz t-kilati i gr bilmmiik. Bugndk 731 nfr xocalln (diri) almq. Milli Ordudan 5 nfr, Qaradaldan 11 nfr geri almq. Rsmi hkumt dirilrimiz d, llrimiz d yiy durmad. Maazalar ilmir. hrdn getmyn adamlarn dolan ox tindir. Bugnk gn rzamz azdr, 100 kq t ala bilmik. Boaldlan kndlrin halisindki silahlarn grclr, eenlr satlmas faktlar var. Ermnilrin hl ial etmdiyi torpaqlardan da adamlar gedir. Yiy-sizlikdn. Bazar yox, maaza yox, yemkxana yox. Dnndk budka aanlar mara-fon yar keirirdilr, indi onlar bo qalb. Tsrrfat ilri getmir; he ks lini adan-qaraya vurmur. lk nvbd pullular qab gedib. Bunun qars alnmaldr. Dalq Qarabaa daxil olmayan yerlrin qaqnlarna yardm gstril-mmlidir. Adamda qndin kilosu 80 manatdr. Yardm el burada qalanlara gstrilsin. AXC-nin rayon blrind sfrbrliy nzart edilmlidir, yoxsa yen kasb balalar gedck. 13.20. Qurban Mmmdov: Salammleykm, gnnz aydn olsun. (Adam cbhilrin iradlarn sylyir). Culfal tyyari Orxan by Mmmdov bura vurumaa glib. Bin aero-portunda ondan rvt istyiblr, glib Adama. Burada Tamerlan Qarayevin yannda Fhmin Hacyev deyib ki, naxvanlsan, get, Naxvanda vuru. Camaat arasnda hay-ky yaradrlar. Adamda ilk ati mn grmdm - he n yox idi. Ancaq el iirtdilr ki, adallar da qamaa bala-dlar. (Arif Hacyev: Qurban by, konkret tkliflrinizi deyin). Bu gn el mqam glib atb ki, AXC mdafi il bal hr hans antikonstitusion tdbir grs xalq onu baa dck. Silah zbt etmli-yik, lmy hazr olmalyq. kinci dnya mharibsind Stalin fanatik inam qlb qazandrd. Allahu kbr arndan da qorxmamalyq. Fvqlad Vziyyt Komitsi yaratmaq lazmdr. 13.31. Vidadi by: Cbhdn 100 kilometrlrl uzaqda oxlu silahl adam psixoz yaradr. Cbhd vuruandan sonra silah da gtrb gedirlr - buna yol vermk olmaz. Mxtlif klanlar zlrini qorumaq n Qarabaa kmk batalyonu ad il silahl dstlr yaradrlar. 13.35. Arif Hacyev: xlarn ksilmsi tkliflri var. Ancaq srhd rayonlarnn nmayndlrin qsa sz verk. 13.37. Xocavnd (kemi Martuni) rayonunun nmayndsi: Bizd cmi 3 knd qalb. O knd xsa srhd Acabdi v Beylqan rayonlarnda daya-nacaq. Biz tcili kmk grkdir. Muanl kndindn bir nfr d kii xmayb. Acabdidn aa ham kef iinddir. Yerlrd yaradlan knll dstlri az xeyir ver-ck; intizamszdrlar. 13.42. Adr (kemi Mardakert) rayonunun nmayndsi: Televizor niy meyitlri gstrir, inammz qrrlar? Mardakertd 64.000 ermni yaa-yr. Geciksk o kndlri geri qaytara bilmycyik. 13.49. Dnyamin Qnbrli (Babk rayonu): Qarabadan da dhtli bir gn Naxvan n var. Naxvan onlar n nisbtn asan tutulan yer olacaq. ndiki nisbi sakitliy is sbb odur ki, Naxvanda da yollar-dr, onlar da qar basb. Azrbaycandak btn qvvlr vahid mrkzdn idar olunmaynca kndlrimiz dalacaq. Artq Naxvanda vahid Hrbi ura yaradlb. Azrbaycanda da bu proses getmlidir. 13.55. Moskvadan olan qonaq (vkil) vz Hmbtov: Azrbaycann Mosk-vadak daimi nmayndliyin pozpredstvo (pozornoye predstavitelstvo)34 deyirik - Xocal qrn gn orada yaz ingiz Hseynovun yaradc-l il bal banket verilib. 14.01. Cmalddin hmdov (Adam): Adamda fvqlad vziyyt elan olunub, ancaq ilmir.

Adamdan niy krlr? nki kndlrin balar gedir, camaat da onlara baxb gedir. 5 LDR K, ERMNSTAN BZML DVLT S-VYYSND MHARB EDR, BZ S XALQ SVYYSND. Ona g-r uduzuruq ki, xalq sviyysindki mhariby dvlt rhbrlik etmk ist-yir. 14.05. Pnah Hseynov qrar layihsini oxuyur. Bundan qabaq bir ne sz deyir: Knll ordu olmaz. ndi xbr glib ki, Brdd iki batalyon bir-birini qrr. Qrar layihsi: 1) Respublikada fvqlad vziyyt elan edilsin. 2) Milli Ordunun yaradlmas srtlndirilsin. Bu i hrbi komissar-lara taprlsn, hrbi komissarlqlara cbhilr d clb edilsin. 3) Cza mharib dvrn uyunladrlsn. 4) rzan ciddi uotu aparlsn. 5) Strateji mhsullara nzart edilsin. 6) Sabotajn qars alnsn. 7) AXC rhbrliyindn tlb edilsin ki, qaqnlarla bal AXC-d qurum yaradlsn. 8) Ktlvi mlumat vasitlri zrind hrbi senzura qoyulsun. Leyla Yunusova Azrinforma direktor tklif edilsin. .............................................................. Cbhd xsi ikaytlr baxlmasna son qoyulsun. Qaraba mdafi fondlar birldirilsin. 12) Qeyri-rsmi pul toplan dayandrlsn. Mzakirlr balayr. 14.19. Murtuz lsgrov: Manlar k Adamdan Bakya 10 min ma-nata aparr. Kn qarsn almaq n operativ tdbirlr l atmal-drlar. Hcuma keilmlidir. Xarici ilr naziri respublikann ssini dnyaya atdrmr. Demokratik islahatlarn hyata keirilmsi dayandrlmamaldr. 14.26. Pnah Hseynov: Bu Mclisin sas hmiyyti odur ki, qaan haliy psixoloji kmk gstrilsin. Ermnistann tam blokadaya alnmas n srhd rayonlarnda sabahdan gcl i aparlsn, htta qoun kil-s d onu amaq olmasn. 14.36. sa Qmbrov: Prezidentin btn slahiyytlri Yaqub Mmmdova verilib, ali ba komandanlq da. O, xounuza glmirs dyiin (deysn, bel d olacaq, nki son faliyyti bel nticy sas verir). Ancaq mhari-b vziyyti elan etmk olmaz. Demokratik islahatlar dayandrmaq olmaz. Hbsxanalardak knlllrin Vtni qorumasna disbat yaratmaqla da olsa rait yaradlmaldr. (Hquqnaslar Tahir Krimli, Murtuz lsgrov, Qurban Mmm-dov arasnda, elc d Tahir Krimli v sa Qmbrov arasnda mbahis dr). 14.41. Ta Xalisbyli: Bu gn ymamzn sbbi respublika-da yaranm vahim il baldr. Vahimni gtrmk n tbliat qrupu yaratmaq grdir. Mharib zonasndan qraqdak yerlrdn knlr qar- ciddi mbariz aparlmaldr. 14.50. Layih sasn qbul olunur. 14.51. amil Quluyev (Nrimanov r-nu): Bu gn ox vacib qrar qbul etdik. (Cbh rhbrliyini bir sra msllr gr tnqid edir). Sbatsz-la yol vermk olmaz. 15.03. Qbldn Rasim Srkrov: Adaml by dedi ki, bizd un yoxdur. Ancaq sizin rayondan glib bizim icra hakimiyyti il un alveri n mqa-vil balayblar. (Sonra Rasim by Qbld Adil Hacyevin milli mda-fi batalyonu yaratmasn tnqid edir). 15.07. Xanm Xlilova. rid (sessiyada) grdklrindn dand. 15.08. Mclis zvlrindn he ks Adamdan getmsin. Faliyytimizi myynldirk. 15.09. Mclis qurtarr. Hamn (Mclis itiraklarn) dalm restoranda yemy arrlar. Yolda grdm ki, sa bydn baqa, Mclisd x edib zn gs-trmyn Sabir Rstmxanl, Vurun yyubov, Mirbaba Babayev v baqa Cbh fallar da buradadr. Bellikl, Ali Mclisin Bakda olduundan da gur kemsi, Azrbaycann btn rayonlarndak cbhilrin htta taksi tutaraq Adama glmkl bu Mclisin keirilmsin olduqca ciddi hmiyyt vermsi, mnc, AXC qurumlarnda xalq taleyin ciddi mnasibt olduunu bir daha gstrir. V bu, szsz ki, mni ox sevindirir. *** Nahardan imtina edrk, Qbldn gln cbhilrl birg Brdy yola ddk. Onlar rayondan manla glmidilr v onsuz da, qaydanda Brddn keckdilr. Mn d onlara yolda oldum. Brdy glmkd is mqsdim burada yerldirilmi ata-anasz Xocal uaqlarn Bakya AXC-y aparmaq, sonra is onlarn Cbhnin himaysi altnda min yaay-n tmin etmk, qaysna qalmaq idi. blfz Elibyl d shbtim olmudu v o, fikrimi bynrk yerli tkilatlarn mn kmk gstrm-si n mktub da vermidi. Cbhnin Qaraba v srhdlr

zr bsinin mdiri Daqn Aalarov is sz vermidi ki, gtiriln uaqlar burada yerbyer etmk onun boynunadr. Brd yolunun stnd nahar etdik. str yemkxanann pncrsindn, istrs d z manmzdan grrdk ki, adamllarn sx k manla-r arxas Adama, z Bakya v baqa yerlr doru yol alb. Adamdan xandan sonra yol boyu siqaret alverilri dzlb. Brdy-dk xeyli yerd qoyun v mal aqqalar aslb, t satlr. Brd mehmanxanasna glndk bu hrin kediyimiz btn kl-rind Bakdak vziyytin tkrarn grdk - hr yerd siqaret srgil-ri dzlb, hr yanda gur alver gedir. Rasim Srkrovgil mni Brd mehmanxanasnn yannda drb getdilr. Bu vaxt axam saat 6 olard. Mehmanxana inzibatsndan xahi edim ki, mn ayrca (birnfr-lik) otaq versin. 4-nc qatdak 413-nc ota verdi v 4 manat da artq ald. (26 manat vzin 30 manat. Qiymtlr artandan sonra ilk dfdir ki, mehmanxanada oluram, sn dem, qiymtlr r xbm). Otaqda yerlib, vaxt itirmmk n AXC Brd rayon bsin v rayon icra hakiminin yanna getmyi qrara aldm. Dorudur, icra hakimi-nin binas (yerlilr ona raykomluq deyir) mehmanxanann 300 addmln-dadr, Cbh is Trtr aynn obiri znd, mehmanxanadan txminn 800-900 metr araldr, ancaq mn nc Cbhy yollandm. cra aparatnn binas qarsndan kend bura ym oxlu adam grdm. hrin bir ne yerind avtomatlardan at alrd. Sadt saraynn ikinci qatnda yerln Cbh iqamtgahn tap-dm. rid yalnz Talb by vard, sonra baqalar da gldilr. Mqs-dimi syldim, bzilri dedi ki, uaqlar Bakya aparblar, bzilri is burada qaldqlarn bildirdi. Sonra onlarn arasnda rayon cbhilrinin khn basna mna-sibt haqqnda mbahis baland. Mn Talb byi gtrb icra bas-nn yanna gldim. Binada mni qaqnlarla i baxan Saday mlliml tan etdilr. O bildirdi ki, uaqlar bir ne yerd saxlanlr. Sabah glrsiniz, onlarla tan olarq. Belc rtlib ayrldq. Mehmanxanaya qaydanda saat 8- az qalmd. Mehmanxanann resto-ran adlandrlan yerind televizorda 24 saat veriliin baxdm. Gnn sas yeniliklri: -BMT Ba katibinin xsi nmayndsi Sayrus Vens Bakya glib. -Bakda (khn nturist mehmanxanasnn binasnda) AB-n Azrbaycandak sfirliyi alb, bir trkoloq (familiyasn yax eit-mdim)35 sfir tyin edilib (o, trkc dand). -Rhim Qazyev Azrbaycann mdafi naziri, Tahir liyev is daxi-li ilr naziri qoyulublar. AXC-nin Adamda keiriln Mclisi haqqnda is bir klm d sz ol-mad, halbuki televiziyann mxbiri Mclisd itirak edirdi. Televiziyada ilk df olaraq bel bir meyl duydum ki, deysn, artq milltin ruhunu ninki qrmaq, ksin, yksltmk xtti tutulub. Bunu ve-riliin mumi hval-ruhiyysi d gstrirdi. hrd aramsz gll sslri eidilirdi, sanki iddtli dy gedirdi. Havaya oxlu fing atlrd. Cbhi Talb by dedi ki, bu gn axr rnbdir, ona gr d cama-at adlq edir. Ancaq mn az qala qulann dibind partlayan dhtli av-tomat glllri il uaqlarn v qadnlarn, qocalarn nec bayram etdi-yini baa dmdim. Raykomluqdak Saday mllimin is dediyindn aydn oldu ki, at aanlarla mbariz aparmaq olmur. Mehmanxanadak otamdan da eitdiyim fasilsiz gll atf-anl mnim laylam oldu. Ken gec yuxusuz qaldmdan v mul olmaa da he bir i tapmadmdan (ilk df gldiyim bu hrd he bir tanm da yoxdur) lap ertdn - saat 9-dan yatdm. Yuxu mni gll ssl-rinin tviindn qurtarrd. (20 Yanvar gecsindn sonra mnd avtomat atlrinin ssi qorxu yaradb). Yeri glmikn, restoranda televizora baxan bir brdli kii gl-l atanlar n tkrpdici kii sylri il syrk onlarn mqsdinin camaat rayondan qarmaq olduunu, sonra is boalm evlri soymaq istdiklrini syldi. (Deysn, artq Adamda boalm evlrin soyulmas genilnib). 18 mart 1992. Shr saat 6-da radionun qulaqbatrc ssin yerimdn dik atldm. El bildim ki, otaqda radio aq qalb. Ancaq n qdr axtarsam da onu tap-madm. Diqqt verib grdm ki, ss mehmanxana il zbz, yolun o taynda yerln rabit bsindki ssgclndiricidn glir. Az qala btn hri bana gtrn v he bhsiz ki, mehmanxanann v trafda yerl-n evlrin btn sakinlrini ayaa qaldran radioda qabaqca Azrbaycan SSR-in himni alnd, sonra is khn xbrlr verildi. 24 saatdak yeniliklrin he biri yada dmdi. Daha yatman mmknsz olduunu grb ayaa durdum. Nvbti dedi ki, grk suvuran, ni doldursun, sonra mehmanxanada su olsun. (Bu da haa-na kck!). O, qonu hyt gedib oradak kranda yuyunmam mslht grd. Birinci qatdak inzibatdan suyun haan glcyini

soruanda saat 8-cn glcyini dedi. Onu da xbr verdi ki, bu gec Mirbiri (Trtri) ermnilr dadblar, 3-4 avtobus adam gec yars Brdy d glib. mumiyytl, camaat arasnda ox gcl ayi yaylr. Brdy g-lrkn oturduumuz yemkxanada xrkpaylayan yanmzdak Ouz cbhisi Tofiq Ouzdan sorudu ki, dorudanm Ouz camaat da kr? Tofiq by buna glnd Rasim Srkrov hmin qadndan sorudu ki, ermnilr ver-tolyotdan atd vrqlrd brdlilr deyiblrmi ki, tezlikl kn? n-di d qadn gld. Aydnlad ki, traf rayonlar arasnda, tkil olunmu ayilr yaylr. Mn qtiyyn bh etmirm ki, istr bu ayi-lr, istr Brddki kimi atmalar thlksizlik orqanlarnn yaxn-dan itirak il trdilir. Nvbti qadnn mslhti il qonu hyt getsm d burada da suyun glmdiyini grdm. Bli, Brdd qaz gcl olsa da (Adam camaat qad-na gr onlarn qaz indi Brdy glir) su zifdir. Baqa he yerd su tapmayb lacsz qalaraq nmrmd stn baxanda adamn zhri yarlan aftafadak su il l-zm yumal oldum. Aslqandak dsmalla zm silmy is zm he cr mcbur ed bilmdim - l yaylmla qurulandm. Htta su gls bel gzgnn yoxluuna gr zm d qrxa bilmyc-yimi grrk taleyimi saat 8-d glck mehmanxana dllyin taprma qrarladrdm. O vaxtacansa evdn gtrdym yemyi yey-yey Adamdan xandan sonrak srgztlrim haqqnda qeydlri yazmaa oturdum. 08.12. Qardak radio, axr ki, Rhim Qazyev v Tahir liyevin yeni tyinatlar haqqnda xbr verdi. Korolunun uvertrasn aldr-d, dylrimizin igidliyindn dand, ordudan qaan frarilri sayd. 08.15. Su hl d glmir. Aaya - dllyin yanna drm. O da hl glmyib. Yuxar qalxram. 08.17. Urrra! Su glir!! Nvbti qadndan gzg d alram. Bir ne dqiqdn sonra zmn taleyini zm hll edcym!!! *** 08.50. Zeynalova Frid blfz qz (1960), Dmirova Mahir X-lil qz (1958). Bu Trtr sakinlri il (onlar mehmanxanaya gec yars gliblr) g-rb oradak vziyyti yrndim. Gec saat 3-d ermnilr hr Kris-tal raketlri atblar. Onlarn dediyin gr, hr yanrm. hali qab. Tkc 500-dn ox ail Brdy glib. lnlr ox olmaldr. Milli Ordunun sgrlrinin qald pe mktbinin, hrbi zavodun binas partlayb. Raykom - rayonun icra bas Mzahir Rfiyev rayondan qab (sraagn Yaqub Mmmdov da rayona glnd onu tapmayb). hali basz-dr. Bu qadnlarn dediyin gr, vurulmal obyektlrin yeri qabaqcadan fingl ermnilr bildirilib. cra hakiminin yanna gedrkn yolda patrullar grdm (bizim Milli Ordunun sgrlri). ynind hrbi paltar olanlar yoxlayrdlar. Gec gll atanlara qar mbariz aparblar. Onlarla shbtldim. Yoxlay-a bugndn balayblar. Raykomluqda Saday mllim ba kdim. Otanda oxlu qaqn var-d. Ban tamam itirmidi. Grdm ki, ondan mn haray olmayacaq, kati-bin znn yanna qalxdm, ancaq blli oldu ki, Yusif Allahverdiyev Tr-trddir (ora gec at vaxt gedib kmy). Mavini Tahir mllimin yanna gndrdilr. O is Brd rayon XDS-nin sdri Rhil xanmla te-lefonla danb mn hrtrfli kmklik gstrmyi xahi etdi. 10.11. Rhil xanm smaylova (raysovetin sdri): fqan veteranlar urasnn (500 veteran) 22 tatl iisi var, rayon sovetinin is 5. Dz-dr, mn blr, tatlar yaratdm. ndiydk rayonlarda sovetlrin bank-da hesab yoxdur. Nazirlr Kabineti biz aid sndlri icra hakimiyytin gndrir. Niy? Xalq adam i qoyub idn xaranlar hakimiyyt sayr. ndi is bu gc icra hakimiyytinddir. [Rhil xanmn kabinetin girnd o mn ox tan gldi. Blli oldu ki, o da universitetd, filfakda oxuyub - bizdn bir ne kurs sonra. erlr d yazrm, ona gr tanyram. O da mni tand v htta qb-lli olduumu da dedi. Bildirdi ki, ri Aqil smaylov da (familiyalar tsadfn st-st db) qblli - Vndamdandr]. Rhil xanmla qaqnlar haqqnda shbt etdik. O mni manla gz-dirmk n rayon mulluq mrkzind ilyn rini ard. Aqil by gln kimi is indiki mrhld rayon sovetinin hquqlarndan, respubli-kadak mumi vziyytdn v b. dandq. mumiyytl, shbtcil, xoqlq v nsiyytcil adam tssrat yaradan Rhil xanm Azrbaycann, demk olar ki, hr yerind hquqlar icra hakimlri trfindn tam sxd-rlm rayon sovetinin slahiyytlrini lindn almaa qoymayan, ksin, onu genilndirn csartli v masir tfkkrl, milli dnclri vzif mnafeyindn stn tutan (o, kemi II katibdir), aqgzl adam kimi yadmda qald. ri Aqil by gldi. Mn onu tanmadm. O is dedi ki, mn Qbl Ra-yon Maarif bsind hrbi sah zr inspektor olanda snin atan rif mllim d Xrxatalada hrbi mllim idi. N is, Rhil xanmdan Xocal uaqlar yerln nvanlar gtrb Aqil byl yola ddk.

Qabaqca tiki fabrikinin uaq baasna gldik. Fabrikin lap yann-da yerln baann mdiri Flora Mustafayeva glndk binaya gz ye-tirdik. Divarlarda Krupskayadan sitat, Leninin kli olan gu v baqa kommunist tbliat nsrlri vard. Mdir glnd bunlar ona irad tut-dum. Onunla qaqnlar yaayan otaa kedik. Burada iki otaqda ail yaa-yr. Birind 7, ikisind 3 nfr, cmi 13 nfr. 3 nfrlik aillr z drdl-rinin dalnca harasa getmidilr. Onlar gr bilmdik. 7 nfrlik ailnin bas Elmira Hsnova da Adamda idi. Ai-lnin bas li Hsnov Xocal dynd qhrmanlqla hid olub. 6 uaq qalb: lham, Mrsl, Budaq, Bahar, Gzl, Nigar. n byklri 16 yal lhamdir. Qaldqlar otaq geni, rahat v isti idi. Bakya gedib-getmmk istdiklrini sorudum. 16 yal lham 50 yal kii kimi mtantl cavab verdi: Xocal torpanda mnim atamn qan tklb. Ora-da qohumlarmzn ban ksiblr, o torpaq urunda vurumuuq. Mn atamn qan tkln yer qaytmaq istyirm. ancaq hllik harasa getmyi anam bilr. O glnd danaram. Mnc, Bakya raz olar. Qzn lmdn adi ey kimi danmas, qohumlarnn vuruma sh-nsini tmkinl tsvir etmsi mni qhrlndirdi. Xocalnn mrd, dya-ntli, qeyrtli camaatna hrmtim bir daha artd. lham onu da syldi ki, Brdnin isti havasnda bir azdan sonra ya-amaq dalq Xocal camaatna tin olacaq. Vziyytl mumn tan olub Aqil byl birg rayon birlmi uaq xstxanasna gldik. hrin mrkzindn (Adam - Bak yolunun Brddn ken hisssindn) tnd Aqil by dedi ki, artq iki- gndr ki, Adamdan gln klr ox seyrlib. Onlar ilk vaxtlar ox byk srtl siqnallar ver-ver, hay-ky yarada-yarada keib gedir, halini tvi salrdlar. Mn bir df birini saxlayb sorudum ki, ay balam, ermnilr dalnzca d-b ki, bel hay-ky salrsnz? O qaraqqrn sbbi is, fikrimc, bu idi ki, qaanlar zlrin brat qazandrmaq n bel qoymayn ldrd-lr tsvvr yaratmaq istyirdilr. Manlar is ona gr srtl gedir-di ki, gnd 2-3 reys edib oxlu pul qazansnlar. Adamllarn mhz bu cr dhtli qa brdlilri d tvi sald v onlar da qamaa z qoy-dular. (mumiyytl, Aqil byin bu szlrinin doruluunu istr Brdd, istr Trtrd grdym bir ox adamlar da tsdiqldilr v dedilr ki, Adamn kmsi btn traf rayonlara drin psixoloji v mnvi zrb vurdu). Aqil by dedi ki, bizd, onsuz da, Ermnistan qaqnlar ox idi, indi is 7 mindn artq Qaraba didrgini Brdy pnah gtirib. Onlar yer-ldirmk, yedirtmk, qaysna qalmaq indiki qtlq v bahalq raitin-d, rayon banknda pul olmad bir vaxtda ox tindir. Uaq xstxana-snda Xocal didrginlri hkim Zrif Hseynovann tbbs il yerldirilib, onlarn qays da sasn bu sravi hkimin iyinlrin db. Xstxanada 5 palatada 10 ail yerldirilib. (Cmi 47 nfr; onlar-dan 15-i valideynlr, 32-si uaqlardr). Uaqlarn ksriyyti xrda yaldr. Vziyytlri ox pisdir. Bir uaq ayaqyaln idi, sorudum ki, ayaqqabn yoxdur? Dedi ki, yox. xarb 100 manat verdim ki, zn ayaqqab aldr. Bu uaqlar dhtli facinin ahididir. Atas-anas gznn qabanda ldrlnlr, qssab bandan qurtulanlardr onlar. Bir oxunun atas, anas, n yaxn qohumlar hlak olub. Bu didrginlr frli dvlt yardm yoxdur. sasn yerli camaatn tk-tk yardm v xstxanann vsaiti hesabna yaayrlar. Hkim Z.H-seynova bildirdi ki, qaqnlara gr planmz dolmur. Hkimlr maa da verilmir. (Onsuz da, 3 aydr ki, maa ala bilmirlr). Ona gr d bizim onlar burada ox saxlamaa imkanmz yoxdur. Onlarn Bakya aparlmas is ox yax olard. Qaqnlarn zlri d bu fikirl razladlar. Ordan xb smt Qaybov (khn zizbyov) ksindki 41 nmrli evdki qaqn ailsigil yollandq. Yolda Aqil by dedi ki, indi qaqnlara baxmaq, onlara yardm etmk xeyli tinlib. Ermnistanllar glnd nisbtn ucuzluq idi, indi is vziyyt, onsuz da, dzlmzdir. Camaat z bir ey tapmr. Bu qaaqada hr yanda mal-qarann, qoyunun qiymti 2-3 df aa dd. Ancaq qssablar tin kilosunu yen d khn qiymt satrlar (100-120 manata). smt Qaybov ksind admanov Nbi Al olu (1925) yaayr. Arvad v 14 uaq onun hdsinddir. Zahid Mikaylovun yaruuq binasnda yaayrlar. Kii qarn stnd qalb, ciyrlrin soyuq dyib. sln Erm-nistandan olan Nbi kii didrgin db. Onun olu man qzasnda adam ldrmk stnd hbs edilib. Uaqlar is xrda yaldr, xstlri d var. Mn sz verdim ki, olunu hbsdn qurtarmasna alacaam.36 Dzdr, Nbi kii dedi ki, biz vur-tut 2 df un veriblr, baqa yar-dm olmayb, ancaq axam yrndik ki, onlara adambana 300 manat pul ve-rilib. Texniki pe mktbindki qaqnlarla da tan olmaq istdim. Ar-tq saat 1-i kediyin gr fasil idi v mktbd he ksi (rhbrlikdn) tapmadq. Aqil by dedi ki, bu mktbin yataqxanasnda Xocal qaqnlar baqa-lar il birg yaayr. Onlarda da hr iki valideynini itirmi uaqlar yoxdur; baqa yerlrdki vziyyt burada da eynidir. Ona gr daha onlara ba kmdik. Gnorta Aqil byin i yerin gldik ki, Bakya zng vurum. blfz byl danmaq lazm idi, nki onunla yalnz uaqlar aparmaq haqqnda danmdm, burada is ail mslsi ortaya xr.

Rhil xanmn otandan (Aqil by d raysovet binasnda ilyir) Byin Cbhdki nmr-sin v Daqn Aalarova zng vurduq, 93-l balayan nmrlrin ylma-dn dedilr. Onda Byin evin (Almuradgil) zng vurdum, yax ki, ev-d oldu. Mslni dandm, tk qalm uaqlarn olmadn bildir-dim. O, aillrin gtirilmsin razlq vermdi, dedi ki, bu mslni Ba-kda mzakir edrik. Bellikl, bundan sonra qaqnlarla onlarn Bakya aparlaca haqqnda shbtin mzmununu dyidirmli oldum. Rhil xanm tlb yoldam, yenic Brd rayon qzetin redaktor qoyulmu Mircfr Seyidovu yanna ard (mnim ondan he bir xbrim yoxdu). Mircfr glndk yen qaqnlardan, knlrdn dandq. Blli oldu ki, dnn icra hakimi aparatnda mavir keirilib v deputat ko-missiyas yaradlb. Bu komissiya yeni rhbr iilri myynldirck v onlarn vzifdn qovulmas mslsini qoyacaq. Rhil xanm dri-zhrvi dispanserind hr iki valideynini itir-mi uaqlarn olduunu syldi. Bu vaxt onun otana gln Mircfrl grdm. Mni oraya aparma o, boynuna gtrd. Qabaqca Mircfrin i yerin - raysovetl zbzdki redaksiya binasna ba kdik, onun kabine-ti, kollektivi il tan oldum. Redaksiyann mannda dispanser gl-dik. 35 arpaylq kiik dispanser boaldlb, yataqxanaya evrilib. Bura-da txminn 60 nfr yaxn adam (13 ail) yaayr. Dqiq siyahnn olduu hkim is getmidi. Hkim Rna Hsnbyova bildirdi ki, buradak qa-qnlar xst kimi qeyd alnb v xstlr ayrlan vsait onlara xrcl-nir. Bu qaqnlara dvlt yardm, demk olar ki, yoxdur, onlar camaat saxlayr. Xocal sakinlri, qaqnlarn buradak asaqqallar Valehov Xamoy Saleh olu (1930) v Hseynov Bymmmd Mrdan olu (1932) il hkim Rna xanmn otanda shbt etdik. Onlar dedi ki, hcum vaxt kndd txminn 7.000 adam vard, onlardan yalnz 300- yaxn adam vertol-yotla xara bilmidik. N qdr adamn sa qaldn he kim bilmir. Adamlarmz Masall, Yevlax rayonlarna, Bakya dalb. Xamoy kii: Adama 17 Alazan dd, onlar qamaa baladlar, ancaq Xocalya bir gecd 74- yad, camaat kd az qala gl-gl gzirdi, he nyi vecin almrd. Mn: Xocal camaat z kiiliyinin, mrdliyinin qurban oldu. Bymmmd kii: Xocalya 60-a yaxn tank, BTR hcum kdi, rus qounu basqn etdi. Bel bir texnikaya xalq yox, ordu cavab vermlidir. Bizd is ordu yoxdu. Ona gr qrldq. Xamoy kii: Kndd vziyyt pis idi. q olmayb, rk biir bilm-yiblr, camaata xmir paylayblar. gr vvlcdn ordunun, hrbi qvvnin ix-tiyar lif Hacyevd olsayd Xocalya zaval dymzdi (onun ad kiln-d Bymmmd kiinin gzlri yala doldu). Xocalnn bas Elman Mmmdovdan shbt dnd onun da ca-maatn xilas n lindn glni etdiyini syldilr. Valideynlrini itirmi uaqlardan dandq. Blli oldu ki, onla-rn valideynlrinin hr ikisi sadr, xstxanada yatrlar. *** Axam saat 5-d Trtr (khn Mirbir) hrin Mircfrl bir-g yollandq. Rhil xanm z xidmti QAZ - 24 mann ltfkarlqla bizim srncammza verdi. Brddn vur-tut 18 km aral olan Trtr glnd yolboyu aramsz axan k manlar grdk. ri yk manlarnda, lafetlrd ev yala-r danr, minik manlarnda aillr Brddn keib gedirdilr. Yolda srcmz dedi ki, brdlilr qorxur ki, Trtr d ged, onda Brd-ni vurmaq asan olar; oradan atlan top Brdy dr. Ona gr d brdli-lr tvi keirir. Trtrd hamdan qabaq rayonun hrbi komendant Mhmmd Tantkin Hatminin (bli, zdr ki, var - hmin Hatmidir!) yannda olduq. O bil-dirdi: Ermnilr demidilr ki, bayramnz yasa evircyik. Axam saat 12-d 6 top atblar Trtr. Gec saat 3- 15 dqiq qalm (martn 17-sindn 18-in ken gec) iki df (20-y yaxn) Qrad raketi atblar. rk dkan dalb, redaksiya-mtb ciddi xsart alb. 15- yaxn ev dalb. 3 nfr lb (24 yal Firdovsi Paayev, 23 yal Zrif hmdova. 3-nc bilinmir). Shbtimizd Hatmi by mlumat verdi ki, indi Trtrd 5 hrbi qv-v (Trtr razi-mdafi rotas, Trtr razi-mdafi batalyonu, Gnc razi-mdafi batalyonu, Milli Qurtulu batalyonu, rayon D-nin ro-tas) onun rhbrliyi altnda birlib. Cmi bir ZTR-lri, qumbaraatan-lar, baqa hrbi texnikalar var. Ermnilrin yerst hcumlarnn qar-sn almaa qvvlri atr. Ancaq hava hcumunda (raket, vertolyot) z-ifdirlr. Mdafi Nazirliyi kmk etmlidir. (Hrbi texnikann potensi-al slind hrbi sirr kimi gizli saxlanld). Aviasiya (zenit) qurula-rn quradrmaa mtxssis atmr. Ermnilr qonu ayl kndin oxlu texnika gtirirlr. Hatmi il shbtimizdn qeydlr: - Bu camaatda qorxaql qotur xstliyi kimi Adam yayd. - Sabah mr vercym ki, arvad-uaq xarlsn (ancaq el bugndn ham kr). - Ermnilr mnim d yaadm mehmanxanan datmaq istyiblr, mrmi qonuluqdak redaksiyaya db.

- Marquevan, Karmirvan (Qrmzknd) ermni kndlrini almaq is-tynd rayonun bas Mzahir Rfiyev qoymad. O qorxur ki, mn onun ha-kimiyytin rik xam. Ancaq demim ki, mnim bel fikrim yoxdur. Gl l-l verib xalqn mdafisini tkil edk. - Seysulan, Yarmcan ermni kndlrini almq. (Seysulann alnma-snda Brd v Gnc dylri d fal itirak ediblr - .T.). - Mn ay yarmdr ki, buradayam. Mndk mdafi, demk olar ki, t-kil edilmmidi. ndi ermniy cavab vern qvvmiz var. Verdiyim camaatn tvi dmsi bsdirmi? sualna ondan bli cavab aldm. mumiyytl, onunla rayon icra hakimiyytinin bas M-zahir Rfiyev arasnda ziddiyytin olduunu grb, hm d AS sessiyala-rnda sl partokrat kimi tannm bu mhafizkar kommunistl grmk v dnn gec ba vern hadisy mnasibtini yrnmkdn tr mtlq icra bas il shbt etmk qrarna gldim. Hrbi komendatura il zbzd yerln khn raykom, indiki icra hakimiyyti binasna girdim. O boyda binada vur-tut bir olandan baqa bir ins-cins yoxdu. Beinci drcli vzifsi olan hmin olan btn bi-nan lk-vlk edrk he ksi tapmayandan sonra bayra xd v ba-nn humanitar msllr zr mavini Oqtay Musayevi haradansa tapb g-tirdi. (Grsn, drdi olan adi rayon sakininin bu binada kimis taparaq drdini sylmsi mmkn olan idirmi?!.) Khn jurnalist olan Oqtay mllim mni Rfiyevl grdrmk n raykomluun arxasndak hytdn keirib ox da uzaqda olmayan bir-mrtbli tikiliy apard. ri girnd grdm ki, byk otan ortasn-da bilyard stolu qoyulub, onun trafnda a rtkl kreslolar dzlb. Burada rayonun 7-8 nfr n mhm vzifli adam (prokuror, milis risi, raysovet sdri v baqalar) ylmidi. Jurnalistliyimi bildirrk s-ndlrimi tqdim etdim, rayondak vziyytl tan olmaq istdiyimi syl-dim. Bu mumi mlumat eitdim ki, Trtr rayonunda 64 min, hrin znd 16 min hali var. Rayon qonu Adr (Mardakert) il 50 km hmsr-hddir. Trtrl ermnilrin aras 800 metrdir. Mzahir Rfiyev dnn gecki hcum haqqnda mlumat verdi: 4 n-fr lb (Oqtay Musayevin sonradan verdiyi mlumata gr, 3 nfr lb: Paayev Firdovsi nur olu, liyeva Glgz Hsn qz, Aslanova Maniy Va-sili qz - ermnidir. Hatminin siyahsndak Zrif hmdovann ad kilmdi), 17 nfr yaralanb (Oqtay Musayevin mlumatna gr, n ar yarallar: Paayev nur mir olu, Mirzyev Hafiz Aslan olu, Mirzyeva -raft Bahadr qz v baqalar. Oqtay mllim lnlrin v yarallarn siyahsnn baqa adamda olduunu syldi, ancaq bildim ki, Hatmi kimi, onlarda da bel dqiq siyah yoxdur). 7 ev tamam yanb, 2 v 5 nmrli orta mktblr, mtbredaksiya binas, 2 maaza darmadan olub, 100- qdr ev qismn dalb, zrr kib. Mn yolda oxlu knlrl rastladmz deyrk onlarn qar-snn alnmas n hans tdbirlrin grldyn sorudum. Mzahir Rfiyev: K bugndn balayb. ndiydk qaban alm-dq. Gec evlr dalandan sonra dayandrmaq mmkn olmad. Knlr yal-nz arvad-uaqlar, qocalardr. Rayon XDS-nin sdri Aprel Qurbanov: Kn qarsn almaq n tviqat ii aparrq. Trtrdn ktlvi km yoxdur - yalnz arvad-uaq kr. Gec adamlar (qadnlar, uaqlar, qocalar) pot binasnda yerldirib onlarn thlksizliyini tmin etmidik. Mlki mdafi ilri aparmq. Sonra M.Rfiyev rayonun mdafi vziyyti il bal sual verdim. O dedi ki, biz Mdafi Nazirliyi he n vermir. Mn d bildirdim ki, bu nazirlik hl he ks he n vermyib - rayonlar hr eyi z gclrin l-d edirlr. O da myyn ilr grdklrini syldi. Bir yerd mdafinin tkili mnim, snin iindir deynd etiraz etdim ki, mnim yox, sizin ii-nizdir, nki bu rayonu mhz siz taprblar. Bundan sonra shbtimizin tonu kskinldi. slind el vvlcdn d onun cavablarnda mn mna-sibtd srtlik hiss olunurdu. Mn d, z nvbmd bu adama daha srt, bir-baa suallar vermy baladm: - Deyirlr ki, son bir ne gnd rayonda olmamsnz. Harada idiniz? Eit-diyim gr, Yaqub Mmmdov rayona glnd d burada deyildiniz. Raykomun yannda ylmi, banda ox bahal pjik papaql birisi (adn v vzifsini demkdn israrla boyun qard) Rfiyevin he yana qamayb burada xalq yolunda zn hid etdiyini ox yaltaqcasna bildirrk mn d hcum etmk istynd, icra basnn znn zn cavab vermy gc atacan v ondan he n sorumadm, onun mda-xilsinin yersiz olduunu ox srt kild pjikin zn rpdm. R-fiyev d brk sbildi, onu otaqdan qovdu, mn is dedi ki, mni istinta-qa kirsn? Sn izahat vermliym? Mn he yana getmmim. Yaqub Mm-mdov gln gn is Gncd i dalnca olmuam. Ertdn d onunla tele-fonla danmdm. mumiyytl, mni lklmk istyirlr. Bilirm ki, sizi kim tlimatlandrb. Rfiyevin zndn xmas, bel sbilmsi slind onun acizli-yindn irli gldiyi n mn lzzt verirdi. (Sonra Rfiyev tklikd mn dedi ki, sn grk mni prokurorun, baqa rhbrlrin yannda o vziy-yt salmayaydn). Rfiyev mni taktszlqda gnahlandraraq grk bu sual mavinlrim verib onlardan cavab alaydn dedi. Mn is mlumat ilk mn-bdn almaq

jurnalistin borcudur cavabn verdim. Onu da xatrlatdm ki, jurnalist istdiyi sual vermkd azaddr, siz is istdiyiniz cavab ve-r bilrsiniz. Mn deynd ki siz 70 minlik haliy cavabdehsiniz, onlarn taleyi siz taprlb, ona gr d sizin dzmnz mnimkindn 70 min df ox olmal-dr v bu gn Brd raykomluunda rhbrlri qaqnlarn nec tntitdi-yin aid bir misal gtirnd Rfiyev lap zndn xd: Vzifdn tr ln nec olsun (kobud kii sy iltdi). Mn hakimiyytdn yapmam-am. mumiyytl, sni mnim yanma gndrn ox pis hazrlayb. Mn buraya tsadfn gldiyim, ona qar da he bir xsi dmn-ilik duyusu bslmdiyim n qdr inandrmaa alsam da bu xoflu raykoma gerkliyi atdrman mmknszlyn v onunla bu haqda dan-man bsliyini grdm. (Aq-aydn duyulur ki, Rfiyev Mtllibovdan sonra z mvqeyinin xeyli laxladn hiss edir v xouna glmyn hr hans sz-shbti zn qsd kimi qiymtlndirir). Milli barq msllrin glnd o he bir barq alnmayaca-n dedi. Sonuncu sualma - niy i yerind yox, burada oturmusunuz? sorusuna tdbir hazrlayrdq cavabn eitdim. (Sonradan aldm mlumata g-r, o bir hftdir ki, buraya kb. Yaxas camaatn lin kemsin dey raykomluqda oturmur). Rfiyevin mavini Oqtay Musayevl v Mircfrl birg dnn gec Trtrd dalan evlr ba kdik. Artq gec ddyndn ox eyi yax- gr bilmdik. Ancaq iki ey yadmdan xmaz mrminin qlplri bir dmir darvazan doram-doram, xlbir kimi deik-deik etmidi; baqa bir mrmi is yolun ortasnda txminn iki metr yarm drinlikd byk bir uxur yaratmd - bu mrmi ev dsydi onu yer zndn silrdi. Yolda O.Musayev Rfiyevin olunun evin iki df mrmi dmsin baxmayaraq onun kmdiyini, n cbhd igidlikl vuruduunu, manla gedib bir nfrin meyitini ermnilrin iindn tkbana gtirdiyini syldi. (Bunlar Mircfr d tsdiqldi). mumiyytl, katibl aramzda gedn btn shbtin ahidi olmu O.Musayev mnim ona verdiyim bzi suallarn kskin olduunu, camaatn ar vaxtnda bann he yer get-mdiyini anlatmaq istdi v sl raykom iisi kimi risini tssbke-likl mdafi etdi. Tbii ki, dediklrind hqiqt d vard v mn Rfiyevl ox srt davrandm baa ddm. (slind bu srtlik hr ikimiz-d eyni drcd olmudu). Evlr baxb qaydanda mn yen Rfiyevl grdm, onun kommunist mvqeyini bynmdiyimi (sessiyalardak xlarna sasn), ondan xoum glmdiyini zn aqca dedim, ancaq bugnk shbtimd onun xsiyyti-n qtiyyn toxunmaq fikrind olmadm syldim v nds nzaktsizli-y yol vermims htta zr istmy d hazr olduumu bildirdim. O is kommunist partiyasnn onun nsillrini nec mhv etdiyindn (!), 6 ayl-nda yetim qalb ziyytl bydyndn, myin layiqli qiymt verilmm-sindn dand... *** Brdy glib (saat 8- qalm) Aqil byin tkidi il onlarn evin getdik. (rif mllimin olu v qblli kimi). Rhil xanm z ox mehribanlqla qonaqprvrlik gstrdi. Oullar Amur v Seymurun da-nd gzl erlr qulaq asaraq lzzt aldq. Gec yen mehmanxanaya qaytdm. Shr saat 5-d is durub dnn saat 10.11-dn sonrak bu qeydlri yazmaa baladm. ndi - artq bu qeydlr bitndn sonra azacq dinclib Yevlax hri-n getmk istyirm. Deyirlr ki, orada da Xocal qaqnlar var. 19 mart 1992. 17.05. Yevlax. Rafiq Nsibovun (rayon sovetinin sdri) kabineti. Yevlaxda indi Qblnin kemi birinci katibi Ramiz hmdovun icra hakimiyytinin bas olduunu bildiyim gr onunla grmyim dey raysovet sdrinin yanna gldim. R.Nsibovla el yenic salamlam-dq ki, bu da Ramiz hmdov! Sn dem, z kabinetind tmir getdiyin gr hllik Nsibova snbm. Khn tanlar v dostlar kimi gr-dk. Yer - yer raketlrini (3 raket) dnn gec Mhmmd Hatminin adamlarnn skb apardn tlala syldi. (Raketlr Mingevir bndini qoruyur). R.hmdov ald ki, bununla bal Tahir37 zng el-sin, onu ala bilmdi, axrda Tamerlana38 zng etdi. ltdiyi sizinkilr ifadsindn baa ddm ki, onlara zng etmkd mqsdi msuliyyti mhz bizimkilrl bldrmkdir. Bu znglrdn bir ey alnmayanda Trtr-l - Hatminin z il dand. Hatmi ona dedi ki, raketlr mnddir, onlar ermnilr atacaam. R.Nsibov: Bu zfaliyytlr xalqn bana oyun aacaq. Sleyman Frzliyev (icra hakimiyytind qaqnlarn ii zr t-limat) il shbtldim. Kamil Muradov (icra hakimiyyti basnn hr problemlri z-r mavini): Dalq Qarabada txminn 40 min qaqn var. Yevlaxda 2 mindn oxdur. Yevlax rahat yerd olduuna gr Zaqatalaya yox, baqa yer yox, bu hr glmyi, burada qalma stn tuturlar. Neft bazas, avtobaza Yev-laxda olduuna gr mdafi ilrind rolumuz bykdr. Batalyon yarat-mq.

Xocaldan bizd 59 ail (315 nfr) var. (2 ail internatda, 2 ail mehmanxanada, 2 ail aeroportda, qalanlar qohumlarnn yannda yaayr). Mal-qaraya yem istynlr, onlar gtirmy man istynlr d var. dzltm il muluq. Qaqnlara dvlt xtti il he n vermirik. Rayonlara dvlt blgs olmaldr. Respublikadak rzaq qtl qaqnlarn taleyin zrb vura bilr. Yevlax camaat onlara ox kmk edib. *** 16 martda - bayramqaba bir Yevlax sakini (adn bildirmyib) h-rin Aran mehmanxanasndak 42 ailnin hr birin 2 hinduka (sallofan-da) paylayb (84 hinduka). Qarxun knd maazasnn mdiri lham Mehdi-yev mehmanxanann bir gnlk yemyini z xrcin hazrladb, hr aily is 100 manat pul verib. Yunun ilkin emal v tdark istehsalat birliyi-nin ba direktoru, xalq deputat Surt Hseynov (1959)39 Yevlaxdak 1.500 qaqnn hr birin 500 manat yardm edib, qalanlarna da etmk fikrind-dir. Gstrcyi yardm 20 min nfr n nzrd tutub (qaqnlar is bu rayonda 30 min yaxndr). z lind avtomat Goranboyda vuruur. Deyiln gr, indiydk 50 milyondan ox pul xrclyib. (Mni bir sual dndrd - yni yunda o qdr pul var ki, 5 0 m i l y o n qraa xrclysn, zn d dolandrasan??!) Xocal qaqnlar il grrm. Hseynquluyev Mseyib Hseynqulu olu (1936). Yevlax hri, Firdovsi ksi 25, tel.:6-37-83 (kod 266). z ailsi 10 nfrdir. Bu hytd Xocaldan 28 nfr yaayr. Xalid ana da buradadr (Hsnova Xalid Bhlul qz). Ayn 29-unda (hadisdn 3 gn tm) medn xandan sonra Xocaldan Xalid ana, Sevindik Paayev, Reyhan Paayeva v b. grblr ki, bir ermni onlar azrbaycanca arr ki, glin, mn azrbaycanl OMONam. Onlara yaxna gednd glllyib - Dhraz kndinin drsind (sgran rayonu, Abdal Glablnn 3 kilometrliyind). 3 meyit db (Zhra, Telman v baqa birisi). 300-400 nfrdk sir db. Nzakt Ramil qz Hsnova (1975). Xocaldandr. Hadisdn qabaq - 13 fevralda Yevlaa glib. Atas il qarda Mehdi (naat nstitutu-nun II kurs tlbsi) hlak olub. Qaqnlarn sndlri, paltarlar yoxdur. lk nvbd mit ya-lar, evl tminat, paltar lazmdr (qalantereya fabriki paltar gndr-mir). Yevlaxdan baqa he ks onlara kmk etmyib. Sleyman: Yevlaa Belika hkimlri 40 ton dava-drman gndrck. Mseyib kii: Xocal qalard. Ermni kim idi ki? Rus ald. Paayev Elad Sevindik olu (1972) (Dhrazda sir olub): Xocal mesindn glnd mhasiry ddk, atb xdq. Paayev Reyhan Bylr qz (1952) (Eladn anas). Tnzal Sevindik qz (1975) Tran ------------------- (1977) Yegan ------------------- (1982) Kamil Bhlul qz (1958). Hams bir yerd sirlikd olub. O n l a r d a n r l a r : lk mhasird 500- yaxn adam olard. Vuruduq. 3 nfr ld. Mhasirdn xdq (Xocal mesind, Gendr trfd). Sonra 3 gn yol getdik, Dhraz kndin atdq (sgran rayonunda). Orada pusquya ddk (Abdal Glablnn bann stnd). 50-dn ox adam med qarda qalb dondu. 3 nfr d burada ld. Sa qalanlarn hamsn - 250-y yaxn adam Dhrazda xeyir-r yerin (maara) apardlar. Maarda su verdilr, rk, iy buda, iy kartof verdilr ki (iki qoca ermni qadn), znz ped biirib yeyin. Dn gn gec saat 10-da 11 cavan olan sedilr (lddin, Sya-vu, Vqar, amo, Rvn, Rft, Yaar, liyar, Zakir, Elad, Usub-li). Hams bizim knddndir (Xocalnn Qaqn mhllsindn). Cavanla-r xarandan sonra ld uzun avtomat sslri gldi. Dedik ki, yqin gllldilr. Uaqlar su adna l xdlar, grdlr ki, qarn stnd qan izi yoxdur. Yarm saat sonra man ssi gldi. Bildik ki, onlar manla apardlar. Onlardan indiydk xbr yoxdur. Cavanlar gtrndn sonra ortaya lyn qoydular. Ermni kiilr de-dilr ki, siz l dymmi stnzdki qzllar, pullar gtirin yn. Bizim kiilr d dedilr ki, bel edin. Tkc bir qadndan (Matandan) 3 tros zncir, 2 komplekt brilyant gtrdlr, bir qadn (Minar liyeva) satdqlar Jiqulinin pulunun hamsn tkd. n az salan 1.000 manat verdi. Kilo yarm - iki kilo qzl olard. 5 milyona yaxn pul yld. (Ermni-lrin balarnn mavininin ad Samveldir). Dedilr ki, sabah sizi buraxacaq (arvad-ua). Sabahs saat 2-d hamn l xardlar. Kiilri bir trf, qadnlar bir trf ydlar. 30 nfr kii seib zlrind saxladlar ki, benzinl dyisinlr. Uaqlarn, qadnlarn hamsn buraxdlar. Elad Paayevi d anas yaral damaq ad il iridn xara bilib. (Dhraz kndindn 27 fevralda gndz saat 2-d xdq). Abdal Glabl sanato-riyasnn yanna avtobusla gtirdilr. He bir zab-

ziyyt vermdilr. s-grandan glnlr is dhtli zab veriblr. Samvel dedi ki, mn baklyam, onlar mn hrmt ediblr. Biz hrmt edn d o oldu. Ruslar deyirdilr ki, ne milyon verin - ermni kndlrini dadaq. Tamerlan bir gn qabaq Elman mllim40 demidi ki, sabah Xocalda na-har edcyik. Camaat deyirdi ki, biz veriln yardm pulunu rusa verin, bi-zi qorusun. Solyarka olmad ki, raketlri i salsnlar, potu iltsinlr. A-dam kmy glmdi. Grk sgran alnayd. Onlarn dediyin gr, Tamerlan uaya ratsiya il deyib ki, uada raketlri gizlyin, yoxlama glck, orada da bel ediblr. 20 mart 1992. Yeni fikir qzetinin 22, 29 fevral, 6, 13 mart tarix-li nmrlrind blfz byl apardm msahibnin (Deyirdim ki, bu qu-rulu dalacaq) son hisssi bugnk nmrd drc edilib. Bu msahibni ken ilin sonlarna yaxn gtrmdm. lyazmaya z d baxan By bzi redaktlr d aparmd, ancaq ox az. Bu gn televiziyada Aktual ekran veriliind x edrk Adam, Brd, Trtr v Yevlaxda ahidi olduum hadislrdn yarm saat dan-dm. 24 mart 1992. Azrbaycan Xalq Cbhsinin rsmi nmayndsi mxbiri-mizl (Turan A-nn mxbiri il - .T.) msahibsind bildirib: gr depu-tatlar prezident institutunun lv edilmsin raz olmasalar o zaman biz prezident sekilrin hazrlaacaq. AXC-nin irli srdy namizd AXCnin sdri blfz Elibydir . (Azadlq qzeti, 24.03.1992, N:24). 25 mart 1992. Bu gn Ali Sovetin fvqlad sessiyas arlb.41 Yaqub Mmmdov nvbti df istefa verib. DTK-nn bas lhseyn Hseynov deputatlara deyib: U menya yest sila, tob pastavit ix na koleni. [Onlar (mxalifti - .T) diz kdrmy mnim gcm atar]. Rhim Qazyev prezidentin el bu sessiyadaca seilmsini tklif edib. Ancaq qzn mbahislr prezident sekilrinin 7 iyun 1992-d kei-rilmsi qrar il bitib. 26 mart 1992. Bugnk zvestiyada Azrbaycan prezidentinin s-lahiyytlrini icra edn respublika Ali Sovetinin sdri Yaqub Mmmdov-la msahib verilib. Burada deyilir ki, Ermnistandan frqli olaraq biz MDB-y qoulmamq. Rusiya is buna gr bizi czalandrmaa can atr. Biz istiqlaliyyt, demokratiya v suverenlik yolu semiik v kemi ttifaq kimi hr hans bloka qoulmaq arzusunda deyilik. Rusiya is Qarabadak bu vziyytin kmyi il istyir ki, biz birliy daxil olaq. Y.Mmmdov mxaliftin mumi sfrbrlik keirmk tlbin eti-raz edrk mumi sfrbrliy he bir lzum yoxdur deyib. 27 mart 1992. AXC Ali Mclisinin sessiyas Gnortadan sonra baland. Balca msl prezident sekilrind AXC-nin itirak edib-etmmsidir. 17.48. Mdi bdl: Adamdan glirm. Texnika istyirlr. Biz n mane olur ermnilr qalib glmy? Nyimiz yoxdur? Qeyrtimiz. Yuxarda vzif davas gedir. 17.54. Hac mrulla: 1990-n yanarndan sonra AXC-nin nfuzu d-md. Ancaq 23 avqustdan sonra vziyyt dzlib - arxamzda Milli Ordu du-rur. 18.25. amil Quluyev: Fal cbhilrimiz orduya getmyi dayand-rblar - rhbrlrimiz sekiy gedirlr, biz orduda, zibillr is burada zibil prezident secklr. Qurban Mmmdov: Sekiy getmliyik. Mn sekinin 100% bizim ql-bmizl baa atacana minm (tk-tk alqlar). 18.40. Arif Hacyev Bxtiyar Vahabzadnin mktubunu oxuyur ki, mn .Elibyin vkili olmaa hazram. (Bxtiyar mllim bir qdr tlsib - Cbh sekid itirak edibetmycyini hl myynldirmyib! Ancaq onun Elibyi dstklmsi yqin ki, cbhilri d sekid itiraka ruh-landracaq). Pnah Hseynov: Sylr var ki, burada he bir qrar qbul olunmadan dalaq, gedk. Yaqub Mmmdov deyib ki, biz parlament sekisi haqqnda qrar qbul et-msydik Azrbaycanda da evrili olacaqd, bizd d Dvlt uras yara-nacaqd (Grcstanda olduu kimi). Bir ne aydan sonra partiyalar haqqnda qanun qbul edilck, qvvlr dalacaq, bizim z adammz vahid qvv il namizd irli srmy bir d he vaxt imkanmz olmayacaq. sa Qmbrov: Sekiy mtlq getmliyik, blfz Elibyin namizd-liyi verilmlidir - mtlq qlb alacaq. Qalib glmk realdr. Baqa yol yoxdur. Msuliyyti z zrimiz g-trmy hazr olmalyq.

19.04. Sabit Barov qrar layihsini oxuyur. 19.47. Aq-aydn grnr ki, AXC hkmn prezident sekilrin ged-ck, blfz byi d namizd gstrck. Ancaq qrar xarmaq gln Mc-lis saxlanlr. 30 mart 1992. Ali Sovetin sdri, prezidentin slahiyytlrini ic-ra edn Yaqub Mmmdov bu gn prezident sekilri il bal olaraq lk-nin ictimai tkilatlarna, siyasi partiyalara mracit edib. 3 aprel 1992. Heydr liyev Fransann Krua qzetin msahib verib, gr Azrbaycan xalq tlb ets respublikaya rhbrlik ykn z iyinlrin almaa hazr olduunu bildirib. Bak halisinin 99 faizinin ona mhbbt bsldiyini bildirn kemi partiya lideri Azrbaycan xalqnn daha avantrist rhbrlr dzmdiyini byan edrk respublikann MDB-d zvlyn v kemi sovet ordusunun mmlktd bundan sonra da qalmasna qti etirazn bildirdi. (Azadlq qzeti, 3 aprel 1992, N:27). 4 aprel 1992. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi 16.04. Meydana txminn 40 min yaxn adam glib. Mitinq saat 4-d balamal olsa da, grnr, meydan dolandan sonra balamaq istyirlr. Yuxar tribunaya ox ciddi nzart edirlr. Sa v sol oturacaqlarn ba tribunann yanndak sahsind oxlu liavtomatl olanlar dayanb. Birinci dfdir ki, mitinqi silahl adamlarn bel qoruduunu grrm. Mxbirlri d hmiki kimi asanlqla buraxmrlar. Htta mnim zm minntl yol verdilr. Deputatlardan sa Qmbrov, Arif Hacyev, Sabir Rstmxanl, Slhddin kbrov glir. Bir qdr shbtlirik. Sonra onlar yuxar qalxrlar (sgndr Hmidov onlar dvt edir). 16.20. Mdi Vaqif mitinqi aparr v ar. Ancaq mikrofon il-mir, ona gr d bir az bo vaxt keir. 16.25. Mdi Vaqif: Bu, ken ayn 5-6-sndak mitinqin davamdr. Xocal facisinin dnn 40- idi. Fatih verk. (z Fatih oxuyur). Biz tk onlarn yox, btn hidlrin qann yerd qoymayacaq! 16.28. Nrmin Kngrli (Jal Kazmova) sa lini yumruqlayb yuxa-r qaldrr v Azrbaycann milli himnini oxuyur. Meydan da ona qoulur, olduqca zmtli bir xor yaranr. 16.29. li Krimov: Martn 6-snda prezident istefa verndn sonra AXC prezident institutunun lvini tlb etdi. Biz milli razlq hkumti yaran-masn istyirdik. Tssf ki, AS-dki oxluq tklifi qulaqardna vurub prezi-dent sekisi keirmy nail oldu. AXC-nin itirakndan asl olmayaraq sekilr ba tutacaq. Qarabala yalnz Mdafi Nazirliyi muldur. AXC seki haqqnda rayon blrinin ryini yrnib. mk kollektivlri d mnasibt bildi-rib. ndi d AXC-nin bir ox zv sekiy getmmy arr. AS Azrbaycan xalqna df xyant etmi seki komissiyasn saxlamaq istyir. Milli ura tkid edib o komissiyann yenidn tkili-ni gndliy sald, ancaq mzakir olunmad. (16.36. Mikrofon xarab olur, yenidn qoulur). Artq 10-adk namizdin ad kilir. Mclis zvlri bildirdilr ki, komissiyalar onlarn lind olsa da mnvi gc bizim trfimizddir - bunu sosioloji sorular da gstrir. mumi fikrimiz bel oldu ki, seki komissiyas yenidn tkil olunsa qalib gl bilrik. Xalqn xeyrin ir-li srln tdbirlr bir ne il qabaq AXC trfindn deyilib. Umudvarq ki, siz bizi mdafi edcksiniz. 16.39. Mdi Vaqif: Bu gn bayram gndr (orucluq bayram). Qsa danmaq grkdir. sgndr byin aray var. 16.40. sgndr by: ndic mlumat almq ki, DTK qrar verib ki, bir ne adam DTK binasna hcum edib bir ne pncr sndracaq. Guya arxivlri l keirmk istyirik Bu meydanda da onlarn adamlar var. Sizi ora getmy thrik ed bilrlr. Sayq olun. Arxivin bir hisssi ar-tq lazmi adamlardadr. Lazm olsa sizi ora aracaam. 16.41. Arif Hacyev: Prezident sekilri tyin olunub. Biz fakt qar-snda qalaraq AXC-nin sekilrd itirak etmsi haqqnda qrar xarm-q. Seki komissiyalar paritet (tnsay) sasda olmaldr. Xalq arasnda hakimiyyt gcl xsin glmsi mzakir olunur. Bu gcl xs blfz Elibydir v biz hammz onun trafnda birl-cyik. (Meydan: El-i-by!, El-i-by!). Biz mxaliftin namizdi kimi Elibyin namizdliyini irli sr-cyik v onu mdafi etmy arrq. (Alqlar). 16.47. Sz sa Qmbrovundur:

- Mitinqlrdn hammz yorulmuuq. Sz qulaq asan yoxdur. Ona gr d szdn i kemk lazmdr. Hakimiyyt Cbhnin lin kemlidir. Hakimiyytd olanlar bir-biri qarsnda gzklglidir. Onlar Moskva-nn bir szn iki ed bilmzlr. Siz znz grdnz ki, biz sekilrin kemsinin qarsn almaq n n qdr arpdq. Biz bu qrara glmiik ki, hakimiyyt .Elibyin xsind xalqn lin kesin. ap olunmu seki dairlrinin siyahsnda Xocalnn, Xocavndin adn grmk ox ardr. Bu, Xocal hidlrin thqirdir. Biz Milli uradan xmaq istyirdik - qrarmz oyuncaa evrilir. AXC Mclisi mslht bildi ki, M-da faliyytimizi davam etdirk. almalyq ki, mxaliftin vahid namizdi olsun. Cbhnin nami-zdi blfz bydir. Tssf ki, bizim tqsirimiz zndn onu xalq yax tanmr. Biz onu btn xalqn namizdi kimi irli srmk. (Tribunann qarsna Respublikamza xsiyyt lazmdr! ar ya-pdrlr). Rhim Qazyev mxaliftin uzunmddtli tzyiqi il mdafi naziri qoyulub. Ona hammz kmk etmliyik. Sekilrd qalib glmsk hmiki kimi yen uduzacaq. Mn minm ki, birlsk qlb bizim trfimizd olacaq. 16.59. Mdi Vaqif. (Bir mktub oxuyur: Mn bilmirm kim ss verim - blfz by, yoxsa Etibara. Onlardan biri namizd verilsin). Etibar by cb-hi olub. blfz by hammzn mllimidir. Yqin ki, Etibar by buna getmz: Ustadna km baxann.... Daln demirm. 17.01. Sodrujestvonun zv Ldmila xanm: Azrbaycan xalq n lya-qtli namizd ss vermlidir. 17.03. Professor Qasm Qasmzad (Azrbaycan Demokratik Qvvlr Birliyi adndan danr. Yazdn oxuyur). Bu gn imperiya Moskvas yeni tllr qurur. Balarmza xbrdarlq edirik: o iblisi-mlunla-rn fitnsin getmsinlr. Grkmli Azrbaycan aydnlar Mtllibovlara qar arpblar. 17.09. Trkiydn gln Altan by: Dyrli bozqurd qardalarm! Siz sizin kimi bozqurd qardalarnzdan salam gtirdim! Siz bozqurdlarn bas Alparslan Trkedn salam gtirdim! rgnkun dalarn ritdiyimiz kimi qollarmzdak sart znci-rini d ryimizdki azadlq alovu il ridcyik! (Bu by ox gur, qqra-qqra danr. Ancaq camaat zn kmk n onun bel alovlu danmas meydandaklar sa byin soyuqqanl v sakit nitqindn daha az clb edir). 17.15. Fzail Aamalyev: Biz sekilr getmliyik. Dnya standartla-rna uyun gln blfz Elibyin namizdliyini biz mxalift qvvlri mdafi edirik. 17.17. zbkistan Qaraba komitsinin sdri Yadigar by: Siz Bir-lik, Erk tkilatlarnn, Qaraba komitsinin salamlarn gtirmi-m. Bel gets ermnilrin zbkistandan xarlmasn tlb edcyik. (Bir ar da aslr: Xocal intiqam tlb edir!). 17.21. Hseyn Artqolu (Birlik partiyasndan). 17.25. lham by: Mn sizin hamnz canmzla, qanmzla Eliby ss vermy arram. (Sonra El-i-by! qqrmaa balayr, camaat da ona qoulur). (Qorbaovu z ssi il tqlid edir, guya Qorbaov olaraq Ter-Petros-yan sakitldirmk n ona bir xrit, Mtllibova is tamam baqa x-rit gstrir. Qorbaovu, Yeltsini, Vzirovu tqlid edir. Camaat xeyli gldrr. sl komik artist imi. Qurtaranda da El-i-by! qqrr). 17.31. Trkiyd oxuyan tlbmiz brahim liyev: Azrbaycan xalqna daltli hakimiyyt lazmdr. blfz by ss vermy arram. 17.32. Nsir Aayev (Bak v Kndlr Birliyi): Bizim yegan xilas-mz Azrbaycann bayrandadr: trklk, masirlik, islamlq. Mmmdmin Rsulzady d xaricdn kmk axtardlar. Bu gn d arlar eidilir ki, Azrbaycann xilas n SNQ-y getmliyik. Hal-hazrda Ukraynann z SNQ-y getmirs Azrbaycan ge-d bilmz. blfz Eliby Bak v Kndlr Birliyinin mclisi ss verib. Yaa-sn Eliby! 17.37. Sabir Rstmxanl: Sekilr mnasibtimizi bilirsiniz. M-nvi haqqmz yoxdur. Cbhnin Mclisi qrara alb ki, Cbh sekid i-tirak etsin. Biz guya Azrbaycan Demokratik Cmhuriyytini brpa etmiik. ancaq indi hakimiyytd bu Cmhuriyyti mhv ednlr durur. Lazmdrsa bu Cm-huriyyti xaricd yaadanlar gtirmliyik. Vtn, el bil, ancaq kasblar ndr - dvltlilr dxli yoxdur. Bizim btn qvvlrimiz grk mxaliftin trafnda birlsin. (blfz byin adn bir yerd d kmdi). 17.46. sirlikd olmu Mehman hseynov: Mn sirlikd olanda erm-nilr soruurdular ki, Cbhnin hakimiyyt glmsin inanrsanm? Bu gn bu Meydana baxb deyirm ki, inanram.

Biz bablal ilk batalyonun zvlriyik. Msuliyytl deyirm: onu qsdn qrdrdlar, nki biz cbhi idik. Biz hidlr xiyabannda ilk and iib gednlrik. Rhim Qazyev bilmir - Dada Rzayev o batalyonu da-dr. Ermnilrin qorxduu bir ey var - AXC-nin hakimiyyt glmsi. Xocalda namusuna tcavz olunan soydalarmzn ruhuna and verirm - z taleyiniz bigan olmayn! Yen ken df olduu kimi evd otursanz Qaraba da gedck, btn torpaqlarmz da. Hakimiyyt d bilsin ki, daha bu xna o xnadan deyil - sekilri sax-taladrmaa qoymayacaq. 17.52. Mdi Vaqif: Salyanda sabah saat 2-d zona mitinqi olacaq. s-gndr Hmidov da orada olacaq. Kim ists oraya ged bilr. 17.58. Mdi Vaqif: Bu gn bayram axamdr. Mnim d azm oruc-dur. Sz verirm sgndr by. U menya na eto yest sila.42 18.00. sgndr Hmidov: Azrbaycann oxlu rvtxorlar var. An-caq Azrbaycann birc blfz byi var. Bu xalq blfz by ss verck. Ona maneilik edn hakimiyyt dairlri bilsin ki, bir ildn sonra mnim kimi bir baxarab glck, onlarn hamsn bu meydanda asacaq. gr bu ayn 8-ind Milli ura seki komissiyasnda 70% dyiiklik etms biz Ali Soveti d, Milli uran da dadacaq. Seki komissiya-sn datmaa, lhseyn demikn, u nas sila i sredstvo yest. Biz Xankndind bayramz asandan sonra Yerevanda da ermni qal-mayacaq. Onlar deynd ki Amerika bizimdir, biz onlarla hmry olacaq. Sekilr hamlqla getmliyik. blfz byi zorla da olsa hakimiyy-t gtircyik. Bu respublikan pis gn qoyan Yaqub Mmmdov, Hsn Hsnov-dur. Onlarn adna xaricd 1 milyard 200 milyon dollar qoyulub. 4 qvv birlib blfz by maneilik etmk istyir. ndi sl boz-qurdluq etmk mqam glib. 18.10. Mdi Vaqif. Nrmin balamz mar oxuyacaq. Nrmin oxuyur. Tribunann qarsnda Nihat tinqaya, Trkein nmayndsi, ba-qa cbhilr yumruq qaldrb. 18.12. Mdi Vaqif: Ayn 5-6-snda AS qarsnda piketd duranla-ra gec d olsa minntdarlm bildirirm. Camaat El-i-by! qqrqlar il dalr. *** *** Bu gn Hsn Hsnov Azrbaycann BMT-d daimi nmayndsi, Feyruz Mustafayev is ba nazirin vzi tyin edilib. Fikrt Sadqov Azrinfor-ma direktor qoyulub (ayn 3ndn); Azad rifov baqa i keib. *** Midht Abbasova tkkr edrk dvlt katibi vzifsindn xa-rblar. Yerin hl he ks qoyulmayb. *** Bu gn Rusiyann xarici ilr naziri A.V.Kozrev bada olmaqla hkumt nmaynd heyti Bakya glib. O, Rhim Qazyevl d grb, bal qap arxasnda shbt edib. 7 aprel 1992. Bugnk Azadlqda AXC Mramnamsi drc edilib. Bu nmrd AXC Ali Mclisinin prezident sekilri bard 4 aprel tarixli qrar, Rusiyann xarici ilr naziri A.Kozrevl Yeltsin Qara-ba mnaqisini bir ne gn hll ed bilr balql msahib v b. materi-allar verilib. 8 aprel 1992. Yaqub Mmmdovun frman il Cfr Vliyev Mrkzi Seki Komissiyasnn sdri tyin edilib. 9 aprel 1992. Bu gn AXC Ali Mclisinin fvqlad sessiyas olub (mn itirak ed bilmdim), blfz Eliby Azrbaycan Respublikas prezidentliyin rsmn namizd gstrilib. 10 aprel 1992. Bugnk Azadlqda AXC Nizamnamsi drc edilib. Qzetd mxbir srail Musayevin Ali Mclisin dnnki yncan-dan Mn xalqmn sgriym balql hesabat verilib. 15 aprel 1992. Bu gn AXC Mrkzi Seki Komissiyas (rhbri Sabit Barovdur) tbliat qrupu (rhbri Vurun yyubovdur) mtbuat blmnn rhbri olaraq mnim tbbsml blfz byin mtbuatda, plakatlarda v baqa yani tbliat - tviqat vasitlrind grkli olan fotosunu kdirmk n onu ox dil tutandan sonra Akademiyaya gtir bildik. Fotoqraf Rasim Sadqovu

armdq. Yksk pekarla malik bu usta sntkar rqnaslq nstitutunda Byin milli bayraq nnd v baqa pozalarda oxlu rngli v a-qara killrini kdi. 23 aprel 1992. Mn v Becan brahimolu Azrbaycan prezident-liyin namizd blfz Elibyin tbliat kampaniyasnn trkib hisssi kimi blfz Eliby: Bu mnim taleyimdir kitabn trtib edrk n-r hazrlamq. Bu gn Qzl rq mtbsind kitabn ilk nsxsinin zxds oldu.43 Kitab mtb iilrinin syi nticsind olduqca qsa mddtd ap edilib (100 000 nsx). 24 aprel 1992. Azrbaycan Milli stiqlal Partiyasnn lideri, respublika prezidentli-yin namizd Etibar Mmmdov Sttar xan adna manqayrma zavodunun mk-ilri il grnd gr Heydr liyev prezidentliy namizd gstrils v ikinci tura blfz byl birg qalsa kim ss verrdiniz? sualna Heydr liye-v, - dey cavab verib. (Azadlq qzeti, 24.04.1992, N:32). *** Bakdak - Bilcri yolunun stndki nhng XI rus ordusu abidsi sklmkddir. 20 Yanvar gecsini trdnlrin babalarnn rfin qo-yulmu bu mnfur tikilidn 28 Mayadk iz qalmamaldr. *** Bu gn Xarici Dillr nstitutunda Azrbaycan prezidentliyin nami-zd blfz Elibyl seicilrin gr oldu. Burada sgndr Hmi-dov v b. xslr d itirak edirdi. Birisi: gr siz prezident seilsniz... deyrk sual vermk istdikd sgndr by tez onun szn ksdi ki, blfz by artq prezidentdir! Rus Dili v dbiyyat nstitutunun mllim v tlblri demokrat-larn hakimiyyt glii il rus dilinin lkd sradan xmasndan v z institutlarnn tezlikl balanacandan narahatlqlarn bildirdi-lr. Grnr, bu narahatlq cmiyytin mhm bir qismind zn ciddi yer alb. blfz by institutun lv edilmycyini (o, prezident seilrs) dedi. Baqa birisi dedi ki, Etibar by Sizin tlbniz olsa da namizdli-yini geri gtrmycyini v prezident seilcyin min olduunu bildi-rib; Sizin buna mnasibtiniz? blfz by gl-gl cavab verdi ki, bu sekid Etibar by z mllimindn nec prezident seilmyi yrnsin, g-ln df d o seilr. Gr ox smimi v maraql kedi. Byk zal aznadk dolmudu. 27 aprel 1992. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi Meydanda adam hmikindn azdr - 50 min olar. sa byin dnn ax-am televiziya il x camaat adrb. 17.24. Arif Hacyev ad. 17.25. sa Qmbrov. Bugnk mitinqimiz ial gnn hsr olunub. Uzun illrdn bri ilk df icaz verilmi mitinq keiririk. Deyirdilr ki, 28 aprel 28 Mayn mntiqi davamdr.44 Xeyirl ri qovudurmaq istyirdilr. Dz bir il qabaq universitet qarsnda tlb-lr mitinq keirmk istyirdilr. Tlblri, millt vkillrini dyd-lr. Namizdimiz blfz Elibydir. Yaqub Mmmdovun namizdliyi sasn kolxoz-sovxozlardan irli srlr. blfz by 500 min nfrdn ox imza atb. Partokratiya indi lac yalnz sekilri yarmq saxlamaqda grr. Sessiyann mqsdi d bu idi. Bhan gtirirlr ki, guya ya senzini lv edckdilr. Yaqub Mmmdov Tahir liyevi daxili ilr nazirliyindn azad etmk haqqnda frman verdi. Biz ona xbrdarlq etdik. Buna baxmayaraq o, Nurd-din Yusifovu nazir tyin etdi. Bu, hmin adamdr ki, Clilabad hadislri-nin n byk gnahkarlarndan biridir. T.liyevin idn xarlmasn eidn qeyrtli bac-qardalar-mz Ali Sovetin qarsna yd. ki df istefa verib szn geri gtrn Yaqub Mmmdov bu df d frmann geri gtrd. Biz televiziya il AS qarsnda mitinq keirmyimizi deyn kimi deputatlara 15 dqiqy zng edib bildiriblr ki, sessiyan saxlayn. Onlar da saxlayblar. Btn bunlar rhbrliyin qeyrismimiliyini gstrir. Sekilr bizi zorla clb ediblr. ndi onu yarmq qoymaa icaz ver bilmrik. Bu, respublikada yenidn qeyri-sabitlik yaradacaq. Respublikada prezident vzifsinin icras var, ba nazirin icras var. Qoy bu adamlar, mvqqti xslr iyunun 7-sindk z vziflrini icra etsinlr. 17.48. Arif Hacyev: Soruurlar ki, niy tribunada sgrlr var? Bi-rincisi, eitdiyimiz gr, Viktor Polyaniko yenidn Bakdadr. kincisi d, AB-n parlamenti AB vtndalarnn Azrbaycanda

olmasn mna-sib bilmyn qrar qbul edib. Bu bizi narahat edir. Ona gr d bizim xahi-imizl blfz Eliby bu gn mitinq glmyib. (El-i-by!, El-i-by!). 17.49. Universitetin tlbsi: Bu gn d universitet qarsnda mi-tinq keirdik. 17.52. Arif Hacyev: Bir ox milis blmlri bildirir ki, Tahir li-yev idn xsa onlar ttil edck, ktlvi tdbirlr l atacaq. Biz silah sardan, ordu sardan dmndn geri qalmrq. blfz byin prezident-liyi sabitlik yarada bilr. 17.54. BDU-nun mllimi Etibar Talbl bu gn BDU qarsnda ke-iriln mitinqin mracitini oxuyur. (blfz by ss vermy arr-lar). 17.58. Tahir Krimliy sz verilnd alqlar qopur: Mitteran deyib ki, yaddan unudan xalq azadln da unudacaq. (aldan danr). (blfz byin n layiqli namizd olduunu sbut n uyun faktlar deyir). blfz byin rqiblri45 milli burjuaziya il birldiklrini de-yirlr, Tayevi misal gtirirlr. Tayev z srvtinin aas idi. Xalq srvtini soranlardan milli burjuaziya olmaz. 18.07. Vaqif Smdolu: Mn dedim ki, daha x etmycym Mey-danda, nki meydan artq siyasi xadimlrindir, airlrin yox. Moskva bizi oyuna kir, biz d o oyuna gedcyik. Mn bu milltin l-msini istmirm. Biziml adam kimi dansalar adam kimi danacaq, silahla dansalar silahla danacaq. Yaasn Azrbaycan, yaasn azadlq! 18.14. Mmmd smayl danr. (Sonda er d oxudu). 18.23. ingiz Qniyev (respublika zr Mrkzi Seki Komissiyasnn zv kimi mlumat verir): Sekiy 9 namizd vard. rf Mehdiyev geri gtrd, indic Araz lizad qeyd alnmad (camaatda ss-ky) - 20 min imza toplaya bilmyib. 7 namizd qeyd alnd. n ox yerd ss toplayan namizd blfz Elibydir. Gn proqramnda veriln mlumatlarn oxu yalandr. blfz by toplanan imza yarm milyondan oxdur. Yerd qalanlar 30-40 mindn ox deyil. Yaqub Mmmdov n saxtakarlqla iclaslar keirilib. Onlar haqqnda biz imzal mlumatlar verin, istintaq orqanlarna vercyik. 18.27. Arif Hacyev. 18.28. Nsir Aayev (Bak v Kndlr Birliyinin sdri): Sosial-demok-ratlar aran qardrmaq istyirdilr, imkan vermdik. Dnn BKB Mhmmdi kndind z mclisini keirib. Byanat qbul edib (byanat oxuyur). 18.38. Xalid limirzyev. Demokratik qvvlrdn dand. 18.46. Trkiynin millt vkili Zngr zr by (bozqurd). blfz byi btn trklrin lideri adlandrd. 18.50. Milis mayoru smayl Hkimov. 18.54. Bxtiyar Hmzyev (Demokrat Gnclr Birliyindn). 18.57. Mdi Vaqif suala cavab verdi: Deyirlr ki, Hac Mayl Bak v Kndlr Birliyin sdr qoyulub. Dnn Hac Mayl, Qurtuludan Mlik kii, Tvbdn Hac bdl fallq etdilr, mclisi pozmaa aldlar, alnmad. 19.00. Millt vkili Frc Quluyev Naxvan camaatnn blfz by ss vercyini dedi. 19.04. sgndr Hmidov. (Onu da camaat counluqla qarlayr). blfz by artq seilib. 27 rayonda olmuam. Artq bugndn blfz by prezidentdir. Buna mane olsalar Ali Sovetin binasndan atacaq onla-r. Polyaniko qaydb. Ayn 3-ndk buradan xarlmasa ayn 5-ind onu bu meydanda edam edcyik. Bu gstrir ki, Yaqub da Ayaz Mtllibovun yolunu tutub. Mtllibova veriln gztlr lv edilmlidir. Milis iilri Tahir liyevi mdafi etmdilr. Bu gn dal tarixl mitinq keirmyin n ad var? Ona da xbrdarlq edirik ki, mavinlrini xarmasa onunla da danacaq. Milisin sralar tmizlnmlidir. Ta-hir trafn tmizlmlidir. Bu gn biz dqiq xbr atb ki, blfz by, millt xyant hazr-lanr. Bildiririk ki, bir millt olu hlak olsa, on Yaqub kimisi, Feyruz46 kimisi gedck. Qan qanla yuyarlar. Artq Qarabada dylr bizim stnlymzl gedir. Mayn 7-sind sevincksiniz.47 Sleyman Dmirl v Alparslan Trke bu gn burada olmal idi. Yaqub Mmmdov trk sfirliyi il dand ki, onlar Tiflisdn Daknd get-sinlr. Mayn 3-n saat 5- mitinq tyin edirik. msl var: 1) trklr: Sleyman Dmirl, Trke danacaqlar, 2) sekini dayandrmaq istslr blfz byi prezident elan edcyik, 3) Polyaniko ovaxtadk getms buraya ayandan sry-sry gtircyik. By dedi ki, mnim vkillrim xalqdr. Meydana ylanlarn hr biri mnim vkilimdir. 19.20. Arif Hacyev: minik ki, silahl syan etmyimiz ehtiyac qal-mayacaq. 19.21. Mitinq bal elan edilir.

28 aprel 1992. Bu gn AXC qrargahnda mnim tbbsml (seki kampaniyasnda mtbuata baxan xs kimi) mtbuat konfrans kei-rildi, prezidentliy namizdlrin irli srlmsinin yekunlar haqqnda danld.48 3 may 1992. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi Mitinq Trkiynin ba naziri Sleyman Dmirlin v Milliyyti Hrkat Partiyasnn bas Alparslan Trkein Azrbaycana glii il baldr. 13.11. Mitinq alr. sa Qmbrov ar. Meydan El-i-by! v Boz-qurd! (Trke nzrd tutulur) qqrr. 13.17. Sz trkiyli qonaq Zngr zr by verilir. (Yerd qalan xlar diktofona yazdm).49 blfz by bugnk mitinqd sl prezident kimi dand. Bu gn Bakda Trkiy sfirliyi d alb. Orada da By zn prezi-dent kimi hiss edirdi. (Televiziyi il baxdm). mumiyytl, Sleyman Dmirll Alparslan Trkein glii Byin prezident olacana ox ciddi zmant verir. Ayn 1-indn Trkiy televiziyasnn birinci proqram Bak v knd-lri n birbaa translyasiya edilir. 8 may 1992. SNDLR 92-ci ild raq prezidenti S.Hseynin 50 illik yubileyind ua v La-nn ial plan il bal trcminin Cmd Nuruyev dediyi faktlar haq-qnda mtbuatda ox danlb. ...Cmd Nuruyev aa indiy qdr sirr olan faktlar aqlayb: Orada Krd i Partiyas v Krd Fhl Partiyasnn iki nma-yndsi: Msud Brzani v Tlbani itirak edirdilr. Qeyd edim ki, Tl-bani ran krddr v Tehran yaxnlnda onun byk villas var. Krd tkilatnn liderlrindn birinin randa yaamas da ox mmmal-dr.... ...Bs ld etdiyiniz mlumatlar Bakya n vaxt atdrdnz? sualna verdiyi cavabdan mlum olub ki, C.Nuruyev Bakya ox tinlikl qaydb. Mayn 5-d parlamentd x edib v bildirib ki, lind uann v Lann n vaxt ial olunaca haqda dqiq faktlar var. Bu msl Mclisd mzakir edilib v mdafi naziri tyin olunmu Rhim Qazyevs bununla bal bildirib ki,Cmd Nuruyevi kims yrdib. Axrda bel mlum olub ki, o, prezident olmaq n uan qurban verib. Mnd olan mlumata gr, Rusiya il aparlan danqlar zaman ondan soruublar ki, sn prezident krss lazmdr, yoxsa Azrbaycan? Rhim prezidentliyi seib. Sonradan bu fakt Ramil Usubov da tsdiqlyib - dey msahibimiz qeyd edib. ...C.Nuruyevin dediyin gr, bu msllri parlamentd qaldrdna gr 93-c ild Rhim Qazyevin tapr il hbs olunub v .Eliby i qaran-dan sonra azad edilib. ...Htta ua gedndn sonra - mayn 14-d R.Qazyev bizi inandr-maa ald ki, n danrsnz, mnim ordum ordadr. Tahir liyev, Eti-bar Mmmdovun dstsi ordadr v bizim orada byk bir qvvmiz toplanb. Bir-iki gn uan qaytaracaq. Halbuki mayn 1-dn sonra uann rhbr-liyindn he ks orada qalmamd. Tbii ki, ua gedndn sonra Lan saxlamaq qeyri-mmkn idi. Sonradan aradrdm ki, Rhim by aprelin axrnda Arif Paayevin rhbrlik etdiyi batalyonu lv edib v btn bu ilr rhbrliyi tamami-l knar bir adama taprb. uann v Lann verilmsind xidmti olan bu adamlar hl d vzifddirlr. Lan mslsi qalxanda da o z sznn stnd durdu ki, Lanla bal problem yoxdur. Amma sonradan mlum oldu ki, Lan ssenarinin davamdr. El Klbcrin z d Rhimin hesabna verildi. O vaxt Qra-ovla grd mn d itirak etdiyim n bel bir qnat glirm. Qeyd edim ki, mtbuatda bu haqda hl he n deyilmyib v bu faktlar ilk df-dir ki, aqlayram - dey Cmd Nuruyev z fikrini tamamlad. (M.Qisuri. C.Nuruyev Lan satanlarn adlarn aqlayr. - a qz., 15 may 1997). *** "E.Orucovun uaya glmsi il knlllrin ktlvi surtd v mxtlif bhanlrl hrdn xarlmas prosesi balayb. 3 may 1992-ci ildn zns-orta n o, hrdn x qadaan edn mr vers d bu mrl daban-dabana zidd qrib bir addm atr, hrin giri v xna nzart edn postu v laqbaumu gtrtdrr. Nticd 1400 nfrdn ibart hrbi v 680 nfrlik (2080) qvv qalmal olduu halda, uaya hcum rfsind cmisi 300 nfrdk canl qvv qalb. Mayn 4-d "12 mayda Xankndin hcum olacaq" ad altnda, hcumdan 9 gn vvl ninki sas zrb istiqamtind, htta uaya aparan digr keid v yollardan minalar xarlb.

uaya hcumdan qabaq "ATM v Qrmz Xan nmayndsi glck", digr hallarda is "t'mir" ad altnda hrbi texni-ka dy mvqelrindn xarlb, hr hcum rfsind tank leyhin l qum-baralar dylrdn alnaraq anbarlara ylb, avtomatlarn niangah-lar xarlb. Hcumun dqiq vaxtn 3 saat yarm qabaqcadan bilmsin bax-mayaraq E.Orucov hrbi hisslr mr v gstri, hr aparan yollara minala-rn yenidn basdrlmas haqqnda taprqlar vermyib, yollar at nzarti-n gtrlmyib. mumiyytl, hrbi hisslr dy hazrl vziyytin gti-rilmyib. Nticd sgrlr yalnz (!) hr hcum balanan vaxt hycan siqnal il qaldrlb v ky drk z dy qabiliyytlrini sonadk brpa ed bil-myiblr. uaya hcum mayn 7-dn 8-n ken gec saat 2.15-d balayb. Bundan 15 d-qiq sonra E.Orucov hrin mdafisind effektli rol oynaya bilck minaatan-lar batareyasn z il Kosalar kndin aparb. Kosalara hcum shr saat 6 radlrind balayb. Kosalarla ua arasnda rabit laqsi olmayb. Onda E.Orucov Kosalara hcumu hardan bilib? N n daha hmiyytli v vacib obyekt olan uan trk edrk onu minaatanlar batareyasnn kmyindn mhrum edib? Bu suallarn cavabn E.Orucov mhkmd bel aqlayb: "E'tiraf edirm ki, shv etmim". O, 8 may 1992-ci ild shr saat 10 radlrind vziyyti thlil etmmi, stnlyn kimin trfind olduunu bilmdn rayon rabit qova-nn (paytaxtla yegan rabit xttinin!) partladlmas haqqnda qrib bir gs-tri verib. E.Orucov bir qdr sonra bundan daha mmmal v qrib bir addm atr: "Tar sexi" deyiln razid Fxrddin Sfrovun bal il dmnlr geriy oturur. F.Sfrovu dy blgsindn "Qrad" axtarmaa getmk" tapr- il xarr, daha sonra is Yevlaxa zng edrk vertolyotlara "Tar sexi razisini bombalamaq" tapr verir... Nticd "Tar sexi" razisindki sgr-lrimiz z vertolyotlarmzn bomba zrblrin m'ruz qalr, bir ne sgr hlak olur, dylr geri kilir. Gnn ikinci yarsnda E.Orucov sgrlr arasnda daha gcl hcum haqqnda xof yaradb, axama yaxn uadan xmaq mrini verir. Bellikl, ua squt edir". (Arif Paayev: " He bir iqtidar v he bir ittiham Lan alaynn -rfli dy yolunu Azrbaycan hrb tarixindn sil bilmyck". - "Azadlq" qz., 9 may 1997). *** LAINLA BALI QEYDLR. A.Paayev z nvbsind sylyib ki, Lann ialnn sas sbbi bu ra-yonda yaradlm Lan razi mdafi polkunun R.Qazyev v .Musayevin imza-s il 30 aprel 1992-ci ild lv edilmsi il baldr. Eyni zamanda ialdak digr sbblri vurulayan A.Paayev gr, bu ial myyn qvvlrin Landa Krdstan dvlti yaratmaq niyyti il d izah etmk olar. Bel ki, hl 1992-ci ilin 5 maynda raqda Sddam Hseynin ad gnnd itirak edn millt vkili Cmd Nuruyev d uann 8 mayda ial olunaca haqda myyn adamlar x-br veriblr. Bundan sonra is raqdan el bu niyytl Azrbaycana nmaynd heyti gndrilib. Daha sonra, A.Paayevin aqlamalarna gr, Landa Krdstan dvlti yaratmaq n Bikek v Minvoddan klli miqdarda vsait gndrilib ki, bu da Azrbaycanda szgedn razidki cinaytlrin mhkm baxndan yayn-drlmas mqsdini dayb. A.Paayevin szlrinc, iin istintaqn aparan Mcid Xasyev el bu pul-larn hesabna Lann ialnda gnahkar olanlar v sl faktlar mhkm-d gizldib, istintaq baqa istiqamt ynldib. Bu gn d hmin pullarn hesabna Azrbaycann dyn oullarnn ba ksilir - dey bildirn A.Paayev M.Xasyevin ua v Lann ial sbblrini xalqdan giz-ltmsinin nticsidir ki, daha sonra 6 rayonumuz da ermni ialna m-ruz qald fikri il szlrini tamamlad. (Faiq lkbrov. Arif Paayev yenmi mhkm qurulacaq? - a qzeti, 15-20 may 1997, N:5). *** sa QMBR: Azrbaycanda ox drin bir bhran mvcud idi v ... o bhrandan itkisiz, yaxud az itki il xmaq mmkn olmad. ... O vaxt hakimiyyt urunda mbariz sasn ya senzini lv etmk, yaxud Dvlt uras yaratmaq istynlr-l Ayaz Mtllibovu hakimiyyt qaytarmaq istyn qvvlr arasnda gedirdi. T-ssf ki, bu mbariznin qarsn almaa bizim gcmz atmad. May hadislrindn iki ay nc - martda A.Mtllibovun istefasndan son-ra parlamentd nvbti prezident sekilri haqqnda msl mzakir olunarkn biz tkidl tlb etdik ki, sekilr txir salnsn. Prezidentin slahiyytl-ri Ali Sovet, Ali Sovetin sdri v ba nazir arasnda bldrlsn, koalisyon hkumt yaradlsn. V bu hkumt parlament qarsnda hesabat vermk rti-l Azrbaycann bugnk problemlrini hll etmy alsn. Ancaq tssf ki, bu mmkn olmad. Hakimiyytd olan kommunistlr prezident sekilri keir-cklrini byan etdikd AMPdn olan millt vkillri d onlar dstkldi-lr. O zaman biz byanat verdik ki, mvqeyimizi dzgn baa dn, biz prezident sekilrindn kinmirik. Seki olacaqsa AXC-nin nmayndsi qalib glck; ancaq tssf ki, onlar vziyyti dzgn qiymtlndir bilmdilr. Koalisyon hkumt mslsin d qeyri-ciddi yanadlar. Bizim koalisyon hkumt tlbi qoymaqda mqsdimiz hanssa vzif ld etmk deyildi, vzif, onsuz da, biz ardcl ola-raq tklif edilirdi. Mqsdimiz

cmiyyt v btn siyasi qvvlr gstrmk idi ki, hakimiyyt urunda mbariz aparmrq. Sadc, Azrbaycann problemlri-ni hll ed bilck bir hkumtin formalamasn istyirik. Mmkn olmad v hakimiyyt urunda mbariz aparan bu qruplarn faliyyti xarici qvvlrin m-daxilsi il mayit olunaraq uann, Lann ialna v 14 may biabr-lna gtirib xard. (Xalq ayaa qalxaraq etimad gstrdiyi qvvlrin hakimiyyt glmsini tmin etdi. - Yeni msavat qz., 20-22 may 1997, N:33). 9 may 1992. Xudat hrind yaayan Azr mn mracit etmidi ki, Xamaz ra-yon icra hakimiyyti basnn Xudat hrind nmayndsi olan anam Xumar Slimovan hrdki bzi qvvlr Xalq Cbhsinin adndan istifad edrk incidirlr, nki o, lzgidir. Mn mslni ayrd etmk n bu rayona getmy sz vermidim v bu gn - 9 may nb gn Azrin xsusi man il Xamaz rayonuna yola dmyi bir hft qabaqcadan qrarladrmdq. Bir hftdn oxdur ki, anam Ruqiyy xanm ar xst halda Bakya gtirmiik. ndi respublika onkoloji mrkzind yatr (mdsind i var; crrahiyy mliyyat aparlmaldr). Azr shr tezdn biz gldi. Onun mannda qabaqca onkoloji mrkz gedib anama ba kdim, sonra is Xamaza yola ddk. Ruslarn qlb gn kimi bayram etdiklri bu tarix Azrbaycan xal-qnn hycanla yaad bir gn evrildi. Mn Xumar Slimovann ailsi il qtiyyn tan deyilm. Yolda olu Azr syldi ki, Xudatda yaayan anama qar cbhilr bir sra haqsz ittihamlar irli srrlr. Msln, deyirlr ki, guya o, hrd lzgil-rin sayn artrmaq n onlar sni kild rayona qeydiyyata gtrb, hytyan torpaq sahlrini haliy verrkn pul alb, cbhilr il-mk n yer vermyib, onlar istyn qdr cbhini prezident sekilri zr seki komissiyasnn trkibin salmayb v s. Bunlarn ksriyytini zn cbhi adlandran v slind anamn yerin kemk istyn bir m-llim tkil edir v anam da brk sbilir. Azr istyirdi ki, mn birbaa onlarn evin gedim v anas il sh-bt edim. Ancaq bununla razlamadm v bildirdim ki, hkmn qabaqca ra-yon cbhilrinin ryini eitmliym, sonra Xudata glib orann cbh-ilri v Xumar xanmla shbt edrk vziyyti aydnladraram. (Mn prezident sekilri zr AXC mrkzi qrargahnda mtbuat qrupunun rh-bri kimi Xalq Cbhsini tmsil edirm). Qusar v Xamaz rayonlarnda lzgilrl bal ba ver bilck nara-zlqlarn qarsn almaq, qardurma yaranmasna yol vermmk xsu-sn indiki mrhld - prezident sekilrind blfz Elibyin uurla irli xd bir vaxtda ox vacib olduuna gr mn bir cbhi kimi z borcumu yerin yetirmk mqsdil v indiydk grmdiyim, tanmadm Xamaz rayonundak vziyyti yrnmk n bu sfr razlq vermidim. Azr d bri badan bildirmidim ki, gr anan cbhilr qar han-ssa repressiyalarda itirak edibs mn Cbhnin trfini saxlayacaam, z d bu zaman cbhilrin xsiyyti mnim n hmiyytli deyil (mn onlar da tanmram). N is, yolda Azrl bel dandq ki, mn nc Xamaz hrind d-b rayon cbhilrinin qrargahna gedck, onlarla shbt edck, bu-gnk mitinqlrind itirak edck, sonra is axama yaxn onlarn nc-l Mqdds Mehdiyevl Xudata glib burann cbhilri v Xumar xanmla birg vziyyti aydnladracaq, gecni d orada qalaraq shr tez-dn Bakya qaydacaam. Azr mni Xamazda drb z Xudata getdi v mni orada gzly-cklrini bildirdi. Rayon soveti binasnda yerln Cbh iqamtgahna gldim (vur-tut bir otaqda yerlir). Rayonlardak AXC zvlri irisind n ox tqib, thqir v repres-siyalara urayan Xamaz cbhilri z tkilatlarn vur-tut ay qabaq qeyd aldra biliblr (ona gr hl d mhrlri yoxdur). cra hakimiyyti bas (kemi Gdby rayon partiya komitsinin I katibi) Rafael Hseynovun istefasn tlb edirlr v bu mqsdl d saat 2-y mitinq tyin ediblr. Mn sevindim ki, onlarn ktlvi tdbirlrind itirak etmyi-m mnasib rait yaranb - bel ktlvi yncaqlar rayon bsinin camaat iind nfuzunu yrnmy d yax vasitdir. Xamaza dnd saat 1- qalmd. Mqdds Mehdiyevl (o, AXC Ali Mclisinin zvdr. Mclislrd grsm d indiydk he bir xsi laqm olmayb), rayon mclisinin sdri Atabala mlliml, baqa cbhi-lrl grdm, rayondak mumi vziyytl tan oldum. Aydnlad ki, milli mnasibtlrd hllik he bir ciddi problem yoxdur, ksin, qeyri-trklr d blfz byi dstklyirlr v sakitlikdir, Cbhnin rayonda nfuzu bykdr - bugnk mclis (mitinq) 6-7 min adamn glcyi gzl-nilir. Xamaz nisbtn byk rayondur - 132 min halisi var, hrin znd 35 mindn ox adam yaayr. Gcl iqtisadiyyata malikdir, ona gr d mil-yonular da az deyil. Txminn saat 2-nin yarsnda vziyyt qfltn dyidi. Xbr gldi ki, ermnilr uan l keiriblr. Mqdds by AXC mlumat mrkzin-dn dqiq mlumat ala bilmdi. (Yeri glmikn, rayon daxili ilr b-sinin risi ona xbr gndrmidi ki, milltin ln gndr, tdbir ke-

irmyin). Mlumat milis idarsindn alndna gr mn respublika Da-xili lr Nazirliyinin telefonlarn verdim ki, oradan dqiq cavab bi-linsin. Yax ki, cbhilrin Bak il tcili danmaq imkanlar var. Onlar qsa mddtd nazirliyin mtbuat mrkzindn yrndilr ki, ua hqiqtn alnb. Mn mlumat yoxlamaq n mdafi naziri Rhim Qa-zyevin d telefonlarn verdim. Bu vaxt (txminn saat 2-y 15 dqiq qal-m) radioda Mdafi Nazirliyinin byanat v AXC sdri blfz El-ibyin srncam oxundu. Mdafi Nazirliyi bildirdi ki, uada sgr-lrimiz z mvqelrindn geri kiliblr, blfz by is btn rayon -blrindn tlb edirdi ki, onlar siyasi aksiyalarn dayandrsnlar, res-publika v rayon tkilatlarnn mdafi tdbirlri il bal qanunvericiliy zidd olmayan gstrilrin ml etsinlr. Bu xbr cbhilr arasnda mhkm prtlik, aqnlq v qzb ya-ratd. Bzilri el indic Qarabaa getmk lazm olduunu syldi. Mqdds by qrargahdan radio qova il haliy mracit etdi ki, blfz byin srncamna sasn tdbirlrimiz dayandrlr. Ancaq u-ann alnmas bard he bir mlumat vermdi, nki el mnim yanmda Cbhnin mlumat mrkzindn yrndi ki, bu haqda iki ziddiyytli mlu-mat var. Cbh bu bard qti sz demdiyin gr camaat irisind d bel mlumat yaymamaq qrara alnd. Bu vaxt Azrbaycan Milli stiqlal Par-tiyasnn iki nmayndsi d qrargaha glib bildirdi ki, biz bu gn saat 11-d partiyamzn qrargahndan yrnmiik ki, ua alnmayb. (Sabah Etibar byl - prezidentliy nvbti namizdl rayon mrkzind gr ol-mal idi, nmayndlr hm d bu msl il bal glmidilr). Onlara radionun verdiyi xbr sylnildi. Mn cbhilrl danmaq arzumu bildirdim. Mqdds by rayon so-vetind olan zaln qapsn adrmaq istdi, ancaq aarn olduu xs ta-plmad (bayram gndr ax!). Onda mn cbhilri geni dhliz yb onlarla ayaqst shbt apardm. Dedim ki, ua gr verilibs d t-vi dmk grk deyil, zmz itirmmliyik. Bu oyunlarn hams se-kilrin yarmq qalmas, artq seilcyin bh qalmam blfz Elibyin prezident olmamas n qurulan tdbirlrin bir hlqsidir. Biz bamz itirmmliyik, mtkkilliyimizi qoruyub saxlamalyq. He bir zfaliyyt yol vermk olmaz. Cbhnin gstrilri zr ciddi nizam-intizamla hrkt etmk grkdir. Baa dmliyik ki, bu bizim son dymzdr; ya demokratiya, azadlq urunda arpmamzda qalib glib xalq a gn xaracaq, ya da bir dflik mhv olacaq v bu xalq yen yz illr boyu ayaa qalxa bilmyck. Ona gr d tmkinimizi itirmy haq-qmz yoxdur. Sekilr urunda mbarizmiz dayanmayb. Rayonda hali ara-snda i aparn, sakitliyi brpa edin, xsusn milli msly ox ciddi fikir verin. Cbhilr bu mlumat da atdrdm ki, qeyri-rsmi xbrlr g-r, bu ayn 12-sind Ali Sovetin fvqlad sessiyasn keirmk v orada pre-zident semk istyirlr. ua hcumu da, ox gman ki, bu mqsd xidmt edn tdbirlrdndir. Yerli cbhilr bel bir mahidlrini syldilr ki, Mtllibov randa olanda ermnilr Xocaln aldlar, Yaqub Mmmdov randa olanda is ua getdi - ax bu ranla niy laq saxlayrlar? Saat 3- qalm cbhilr mni Azadxan Babayevin (o da cbhidir) evin nahara gtirdilr. Atabala by, Mqdds by, Azadxan by v Bhruz by rayondak vziyyt haqqnda geni mlumat verdilr. Sonra mn Xudata getmk arzumu bildirdim, bunun milli msl il bal olduunu syldim. Xamaz cbhilrinin asaqqal, dflrl hbs-lr atlm, incidilmi, ancaq tmkinini itirmmi v dzgn siyasti il camaat arasnda da nfuz qazanm Atabala by dedi ki, myimiz saysind rayonda milli msllr bizim xeyrimizdir. O, Xudata getmyimin i ziyan vura bilcyini dedi v getmyimi mslht grmdi. Bu ii M-qdds byl mzakir etmyimi mslht bildi. Mqdds Mehdiyevl 2 saatdan artq tkbtk shbt etdik (Azadxan byin evind). O bildirdi ki, lzgilr (sadvallar) aq kild sylyir-lr ki, ua ldn gets onlar da burada qalxacaqlar. Vaxtil rayonda lzgi-lrin Yumruq adl (lzgicsini o dedi, yadmda qalmad) gizli millti tkilat olub. iddtli tqiblr (DTK-nn) baxmayaraq o zn qoruyub saxlaya bilib v indi Sadvala qovuub. Bu rayonda da onlarn nmayndl-ri var. Sovet kndi (indiki Brkt) qzetinin redaktor mavini mn Xamazn mrkzind deyib ki, bizim torpamzda oturub (Xamaz nzrd tutur) biziml vurumayn. ndi Azrbaycanda lzgi ilrin Rusiyann vitse-prezidenti Burbu-lis, Polyaniko v baqalar rhbrlik edir (o, bzi generallarn da fa-miliyasn dedi). Rayon icra hakimiyytinin bas Rafael Hseynova lzgi mslsi srf edir, ona gr onun li il bu msl lazm glnd qzdrlr. Rayonda - Xudatda reket dstsi var. Onun bas mn xbr gndrib ki, Rafael Hseynovun istefasn tlb etsn sni ldrcym. Son mi-tinqdn qabaq is bel xbr yayd ki, gr istefa tlb etsniz mn lzgi mslsini qaldracaam (z trkdr - sln randan glm turudu tayfa-sndandr. Xudatda onlardan 10-15 ail yaayr). Bu msl bizi brk nara-hat etdi v ona xbr yolladq ki, Xamaza glsn cavabn vercyik, o da glmdi. Maraql burasdr ki, onun indi hbsd yatan qat residivist qar-dan Xumar mllim azad etdirmk istyir. Demli,

onun da bu adamlar-la laqsi var. (Azr d sylyirdi ki, anam pis rhbr olsayd randan gl-mlr ondan narazlq edrdilr). Shbt Xumar mllimnin stn glnd Mqdds by dedi ki, x-sn onun mn v mnim ona mnasibtimiz yaxdr. nsan kimi d yax adamdr, he ks pislik edn deyil. Ancaq Xumar mllim rayona ba qo-yulan btn adamlara szsz xidmt edir, sl kommunistdir (partokrat), El-mira Qafarovann rfiqsidir. Onun nmayndlri dnn AXC Ali Mc-lisinin sdri Arif Hacyevin yannda ikaytd olublar (halbuki bu haqda Azr mn he n demyib). Ancaq o, cbhilr qar repressiyalarda itirak etmyib, onlara qar kskin mvqeyi il seilmyib. Onunla mna-qiy girn cbhi Hacmurad mllimin ondan xsi narazlnn is Cbhy qtiyyn dxli yoxdur. Bellikl, shbtdn aydnlad ki, mnim Xudata getmyimdn cbh-ilr qar istifad edil bilr, ona gr d bu fikirdn dandm. Gecni Azadxan bygild qalma qrara aldm. Sonra Bhruz byl birlikd Xamaz hrini gzmy xdm. Qabaq-ca hrd kirayd yaayan (isiz) Mqdds Mehdiyevi z evin trdk (Bhruz by hm d onu qoruyur), sonra hrl tan olduq. Xamaz ox xouma gldi - klr hddn artq tmizdir. Bak il mqayisy bel glmz. Binalar planl tikilib. sasn birmrtbli, iki-mrtbli olsa da ox xoaglimlidir. Dvi il tutuduranda (glnd Dvidn keirsn) qat-qat gzl, abad v masirdir. Yolda Bhruz by syldi ki, Xamazn ox gcl iqtisadi potensial var. All bir rhbr xalq firavan dolandra bilr. Yeri glmikn, Xamaz cbhilrinin mclisi bel bir qrar xarb ki, Rafael Hsey-nov istefa versin, onun yerin Mqdds Mehdiyev Cbhnin namizdi ki-mi Yaqub Mmmdovun mzakirsin verilsin. Bu tlbl cbhilr rayon-da xeyli imza da toplayb, Ali Sovetd olublar. sa Qmbrov deyib ki, tez irli atlm tklifdir, ancaq ortaya atmsnzsa grk axradk mda-fi edsiniz.50 Mqdds by syldi ki, mn mitinqd son anadk bu qrarn oxunmas-nn leyhin idim. Ancaq cbhilr oxudular. Onlar sz veriblr ki, mni tk qoymayacaqlar, ancaq indi hiss edirm ki, gcl zrb altndayam. Htta cbhilr dedim ki, mni qurban verdiniz. Onlarn is mnim namizdli-yimi irli srmkd mqsdi odur ki, ken df ingiz Frcovu Sley-manov vz etdi v o, cbhilr, xalqa grnmmi divan tutdu. Sleymano-vun yerin is Rafael Hseynov gldi ki, bu ondan da betr oldu. ndi d Rafaelin yerin Sovet kndi qzetinin khn redaktorunu gtirmk ist-yirlr. Buna gr d cbhilrimiz z namizdlrini irli srblr v rhbrliyin mn mnasibti, tbii ki, xeyli dyiib. Bugndk camaat arasna xmayan Rafael Hseynov v rayon prokuroru uann alnmas-n eidndn sonra hrin mrkzind ax, gl-gl, nmayikaran gzirlr. Onlar ua facisind z xilaslarn grrlr. Gec Azadxan by sln Clilabaddan olduqlarn (bir qismi Yardm-ldandr), nsillrinin Qazaxstana srgn edildiyini, oxlu adamlar-nn qrldn syldi. Babalarnn ksriyytini gmilrdn balqlara yem ediblr. Ona gr nnsi vsiyyt edib ki, nslimizdn kim torpaa taprlsa ehsan vern gn hm d qurban ksib camaata paylayn. Biz seyid nsliyik v nnmin vsiyytini yerin yetirir, hr lnimizi dfn ednd qurban da ksirik. Shr (ayn 10-unda) saat 5-d msciddn ssucaldanla veriln azan s-sin oyanb bu qeydlri yazmaa baladm. Qurtaranda (indi) saat 7.30-dur. QEYDLR 1 Bu vzifd cmi 25 gn ildim. 2 Bu yncaq haqqnda qsa xbr v blfz byin mktubundan bir para Hyat qzetind (16.01.1992) drc edilib. 3 SSR-ni nzrd tutur. 4 blfz Elibyin qurultaydak mruzsi Azadlq qzetind drc edilib. Azadlqda qurultay haqqnda geni hesabat verilcyini nzr alaraq mn bu qeydlrd ox incliy getmdim. 5 Universitetd bir qrupda oxuduumuz Asif by Eliby iqtidarnda Adam rayon icra hakimiyyti basnn I mavini idi. 6 Udilr: 7 milyona snan 7 min adl hmin yaznn trkcsini d Azrbaycan qzetind (31.01.1992) vermim. 7 Buna bnzr ssenari ua v Lan boaltmaq n d ttbiq edilib - nc Tursudak dy qvvlr dinclik verilib, sonra hmin qvvlri vzlynlr tezlikl geri kilrk oran tamamil trk edib v uann ardnca Lan camaatda sni tvi ya-radlmaqla boaldlb. 8 .Hmidov bunu deyrkn Rhim Qazyevi nzrd tuturdu.

9 Dorudan da, R.Qazyevin yanndak bir ne nfr avtomat silahla qtl yetirilmi, z is ayandan yaralanaraq (?!) sa qalmd. At aann z d aradan gtrlmd. Sonralar yaranm mumi dncy gr, bu hadis xalq irisind onun nfuzunu qaldrmaq n xsusi tkil edilmidi v son nticd onun mdafi naziri tyin edilmsin xidmt edirdi. Bu suiqsd haqqnda ilk mlumat mhz bu yncaqda .Hmidov vermidi. 10 Azrbaycan Dvlt Thlksizlik Komitsinin sdri.) 11 20 noyabrdak vertolyot qzas v Daalt kndi trafnda oxlu itki il nticlnn dy nzrd tutulur. 12 halinin say trkibind dyiiklik etmkl. 13 BMT-y mxsus yal dbilqlilr nzrd tutulur. 14 ngiltr parlamentinin zv baronessa Kerolayn Koks. Ermniprst mqeyi il tannr. 15 evirmsi: Bizim mdni inteqrasiya yolumuz dezinteqrasiyadan keir. 16 Ba nazir Hsn Hsnovu nzrd tutur. 17 AB-n kemi dvlt katibi. 18 Yax adamsan. 19 Azrbaycann hava srhdlrini pozan Ermnistan vertolyotlar nzrd tutulur. 20 ox tssf ki, hyat bu deyilnin doruluunu tsdiqldi. 21 Bak hr prokuroru kr Rzayev Azrbaycan televiziyasnn I proqram il xnda (25 fevral 1997) Xocalda 2.216 nfrin qtl yetirildiyini, 1.275 nfrin is girov gtrldyn bildirdi. 22 Bu kadrlarn respublika televiziyas il gstrilmsi Qaraba v onun trafndak ra-yonlarn halisini dht gtirdi, onlarn boaldlmasn srtlndirdi. 23 F.Smndrovun z deyimi saxlanlb. 24 Frc by sonralar AXC craiyy Komitsinin sdri oldu. ndi hbsddir. 25 Bu sessiyann geni thlili n O.B.Sultanovun ...Azrbaycanda siyasi mbariz kitabna (170178-inci shiflr) baxlsn. 26 Bu kitabda, baqa xslrin dilindn d olsa, bel thqiramiz ifadlrin getdiyin gr tssflndiyimi bildirir v btn oxuculardan zr istyirm - .T. 27 Bak hr partiya komitsinin I katibi, sonra is Baknn meri. 28 Bak hr Daxili lr darsinin risi. 29 Prezident institutunun lvi, Konstitusiya qbul etmkdn baqa Ali Sovetin btn slahiyytlrinin Azrbaycan Ali Soveti Milli urasna verilmsi. (Snddki qeyddir). 30 Demokratik qvvlr qar srt mvqeyi il seiln deputat Hac Seyfl. 4 iyundan sonra hakimiyyt glmi iqtidarn dvrnd hbs olundu v dustaqda vfat etdi. 31 Hl bilinmir ki, kiminki gtirib. 32 Mrhum Mdi bdl bakl idi. Bzi szlrini z lhcsind olduu kimi saxlayrq. 33 F.Baxliyev bu vaxt Mingevir icra hakimiyytinin bas idi (Mtllibov dvrn-dn). O, Cbh sralarnda olarkn hakimiyyti ilk dadanlardandr. 34 Burann adna rusca postpredstvo (postoyannoye predstavitelstvo - daimi nmayndlik) deyilir. 35 Robert Finn. Sonradan Riard Mayls, daha sonra is Riard Kozlari lkmiz AB-n fvqlad v slahiyytli sfiri tyin edildilr. 36 Onun rizsini Bakya glnd daxili ilr naziri Tahir liyev xsn atdrdm, ancaq nticsini yrn bilmdim. 37 Daxili ilr naziri Tahir liyev. 38 Ali Sovet sdrinin mavini Tamerlan Qarayev. 39 O, Eliby iqtidarna qar silahl qiyama balq etdi, 4 iyundan sonra is Azrbayca-nn ba naziri oldu. Onun da raz v hlledici yardm il hakimiyyt glmi iqtida-ra qar da silahl qiyamda, dvlt evrilii chdind bulundu v bu df is tcrbli rqibin mlub olaraq Moskvaya qad. ndi Bakya gtirilib v burada hbsddir. 40 Xocalnn icra hakimiyytinin bas. 41 Sessiya haqqnda Azadln parlament mxbiri li Krimovun hmin qzetd (27.03.1992) trafl hesabat drc edilib. 42 Buna mnim gcm atar. DTK sdri lhseyn Hseynov bu szlrl demokratik qvvlri hdlyirdi. Mdi Vaqif onun AS sessiyasndak bu xn yada salr. 43 Bu haqda geni hesabat Azadlqdadr (28.04.1992). Tofiq Meydan qzetind (26.11.1992) bel yazmd: Bdbxtlikdn dalt Tahirzad Bu mnim taleyimdir kitabnn redaktorlu-undan (redaktor Hidayt v Vli Hbiboludur - .T.) sonra xalq thsili nazirinin mavini vzifsin irli kilmidi... 44 Bu tezisin mllifi Ayaz Mtllibovdur. 4 iyundan sonrak rhbrlr is Nriman Nrimanovu Mmmdmin Rsulzaddn stn tutmaqla slind hmin kommunist tezisin ikinci hyat verdilr. 45 Balca olaraq Etibar Mmmdovu nzrd tutur.

46 Ba naziri vz edn Feyruz Mustafayev. 47 Xankndini alacamz nzrd tuturdu. Ancaq ruslar onlar aldatdlar - mayn 8-ind ermnilr uan aldlar. 48 Bu mtbuat konfrans haqqnda Azadlqda (1 may 1992) geni hesabat var. 49 ox tssf ki, diktofon xarab olduu n xlardan istifad ed bilmdim. 50 Mqdds by sa Qmbr prezident slahiyytlrini icra ednd Xamaz rayonu icra hakimiyytinin bas tyin edildi. *** BENC BLM QLB 14 may 1992. Bu gn Ayaz Mtllibov Ali Sovetin sessiyasnda yenidn prezi-dentliy qaytarld. Bu id Moskvadan savay Hac bdln v Aann da rolu oldu. SND 25 apreld keiriln piketd prezidentliy sekilrd namizdlrin ya hddin sni qoyulmu mhdudiyyti gtrmk tlb olunurdu. Piketilr Azrbay-can Konstitusiyasnn 121-ci maddsinin 2-ci bndind dyiiklik edilmsini, prezidentliy namizdliyin ya hddinin lv olunmasn, H.liyevin prezident-liy namizd kimi qeyd alnmasn tlb edirdilr. Naxvanda da eyni tlblr-l mitinqlr keirilirdi. [...] Digr piketilr qrupu is deputat Hac bdln bal altnda Ali Sovetin qarsnda adr quraraq mitinq keirir, si-lahl hdlr edirdi. Piketlr qar tdbir grmk, onu yatrtmaq istiqamt-li bir tdbir d grlmrd. [...] ua slind mdafisiz qalmd. Bundan istifad edn ermni hr-bi birlmlri Azrbaycann Dalq Qarabada nzarti altnda qalan sonuncu yaay mntqsi, tarixi ua hrini 8 may 1992-ci ild ial etdi. [...] ctimai-siyasi v hrbi bhran qardurman partlay hddin at-drmaqda idi. Ali Sovetin hytind 11 gn davam edn fasilsiz mitinqin tzyi-qi altnda A.Mtllibovun yenidn hakimiyyt gtirilmsi chdinin ssenarisi hazrland. Piketilrin mqsdi Ali Sovetin sessiyasn artdrmaa nail olmaq v evrilii hyata keirmk idi. Ali Sovetin sdri is nvbti sessiyan mayn 27-n nzrd tutmudu. [...] ...Prezidentliy namizd Yaqub Mmmdov sessi-yann tcili arlb-arlmamas mslsini Milli urann mzakirsi-n qoydu. [...] Milli urann arlmas mayn 15-n tyin edildi. Lakin silah-l piketilrin tlbi il sessiyann hkmn ayn 14-d keirilmsi tlbi qoyul-du. [...] 14 may 1992-ci ild Ayaz Mtllibovun yenidn hakimiyyt gtirilmsi mqsdiyl Ali Sovetin fvqlad sessiyas arld. 253 millt vkilinin itirak il keiriln sessiya gndliy Xocal facisi il bal gzlnilmyn msl sald. [...] ...Ali Sovet sdrinin tklif var ki, 6 mart tarixli qrar lv edilsin mracitin nmayikaran trzd Bu deputatlar byk shv eldi v Azrbaycan xalqn qrna gtirdi; el etmyin ki, hamnz hbs edim ifadsi il etiraz ssi ucaldan Milli Qurtulu partiyasnn nmayndsi a-hin adl hrbinin xndan sonra da qtiyyt gstrmdilr. 41 deputat ... 6 mart 1992-ci il tarixli qrarn lvind itirak etdi. Sosial-demokrat partiyasnn lideri Araz lizad 6 mart 1992-ci il istefasnn znn dvlt evrilii olduunu qeyd edrk hmin evrili ss vermi deputatlar haqqnda cinayt ii qaldrlmasn tklif etdi. [...] Prezident sekilri il laqdar 25 mart 1992-ci il tarixli sessiya-nn qrarnn lvi v bir ay yarm mddt davam edn seki kampaniyasnn da-yandrlmas haqqnda da qrar qbul edildi. [...] Sonra yenidn hakimiyyt gtirilmi prezident x edrk dedi: ...ictimai qurumlarn, partiyalarn, cryanlarn faliyytini mtlq da-yandrmalyq. [...] Mn diktatura demk istmirm, ancaq lazm olsa ona da getmliyik, millt thlk qarsndadr. Mn zm hquq-mhafiz orqanlarnn rhbrlrin tutub deyirm v bildirmk istyirm ki, ...mn sizi czalandraram. [...] Nazirlr Kabinetinin mslsini imkan verin, qsa bir mddtd hll edcyik. Bu gn tklifim var, Hseynov Rhim li olunun namizdliyini verirm ss qoyarsnz, mn d kabinet gedib frmanna qol kcym. [...] Bu gndn fvqlad vziyyt ttbiq etmk lazmdr. [...] Yadnzdadrm, mn siz aq surtd yalvarrdm ki, SNQ-y qol kdim, mn indi d deyirm ki, fsuslar olsun ki, Milli ura, Ali Sovet z mnim qolumu tsdiq etmdi, o mqavilni burada

ratifikasiya etmdi, fsuslar olsun. Blk d bu faciy biz dmzdik. Blk yox, yqin ki, ba vermzdi. [...] zm tuturam xsn Heydr liyev, glin birlk, nki bu zid-diyyt, yersiz olan ziddiyyt bizim xalqmz btvlkd paralayr. Yqin ki, bizim hammzn shvi olub, boynumuza alaq, glin btn qvvlrimizi birldirk. (O.B.Sultanov. ...Azrbaycanda siyasi mbariz kitab, 190-195-inci sh.). 15 - 16 may 1992. Cm gn. Mtllibova qar silahl xalq syan gn Btn qvvlr Mtllibova qar birlib. Trkiy televiziyasnn verililrini ksiblr. 15.21. 4 man (hrbi) yola dr AXC qrargah qarsndan. Ca-maat onlarn ardnca - piyada. Qrargahn qarsndak zeyir Hacbyli ksi badan-baa adamdr (350 min nfrdn ox olar). Axn bu kdn Rid Behbudov k-sin atb sola dnr. Axnda byk ksriyyt gnclrdir. Qadnlar da az deyil. blfz byin qbul otann qarsndak balkondan tribuna kimi istifad edirlr. Buradan mitinq aparlb, Mdi Vaqif idar edib. Rid Behbudov ksind camaata qouluram. Xalq a-zad-lq!, -bl-fz! qqrr, Cavanir Quluyevin bstldiyi Azrbaycan sgri marn oxuyur. Xarici Dillr nstitutunun yanna atanda hndr yer xb ba-xram - Rid Behbudov ksindki camaatn ucu n qabaqda, n d arxada grnr. Yarm milyondan ox adam var. 5 dekabr 1988-d trsin gldiyimiz bu yolu indi dzn geri qaydrq. K boyunca birmrtbli evlrin hams-nn qarsnda vedrlrd su xarb camaata paylayrlar. Hava yaman istidir (30 drc olar), yol da yoxu. 15.57. oxlar trlyib, pencyini xarb. Birisi Mtllibova qar- ar qqrr, yerd qalanlar da ona qoulur. Baqa birisi is Hac bdl sataan ar sylyir, trafndaklar glr.1 16.03. Rid Behbudov ksindn Abbasqulu aa Bakxanov ksin dnrk. Qardak camaatn yen ucu grnmr - yqin krpnn yannda olar. Manlarn hrkti dayanb. zdiham getdikc byyr. 16.06. El-i-by!. AQZ 26-03 nmrli milis mannda ylmi milis leytenantn-dan (adn demdi) soruuram: Milis kiminldir - Tahir liyevl,2 yoxsa yeni nazirl?. Cavab verdi ki, Tahirl, xalqla. Krpnn yanna atrq. Yen camaatn ucu grnmr. Mn Rdd ol-sun Ayaz Mtllibov mafiyas! v Ordu v milisi xalqla hmryliy ar-rq! arlar tutmu dstnin qarsna keirm. 16.16. Krpnn stndym. 16.18. Naxvan mehmanxanasnn qarsnda durub eyni zamanda hm sola - Bakxanov ksin, hm d saa - naatlar prospektin baxram. naatlardak camaatn ucu, nhayt, grnd - Olimp maaza-snn qabandadr, Bakxanovdaklar is Volodarski fabrikindn oyana, z d el sxdrlar ki, iyn atsan yer dmz. Demli, n az 600-700 min adam var. Ancaq dstlr indi nizamla gedir. Bu kd binalar klg saldna gr bir az srin dd. 16.22. Statistika idarsinin qabanda Pnah Hseynov v Naxvan-dan olan millt vkili Slhddin kbrovla rastlaram. Burada ii liavtomatl Milli Ordu sgrlri il dolu, stlrin-d milli bayramz v Trkiynin bayraqlar dalalanan hrbi yk man-lar sraya dzlb gedir. 16.33. Kasparn yataqxanasnn qarsndan keirik. Bir olan dos-tunun iynin xb lindki yayl yellyir v El-i-by! qqrr. 16.35. Cbhilrl (li Krimov, brahim Vliyev v baqalar) grrm. li by, deysn, ox yorulub. 16.40. Nrimanov (indiki zizbyov)3 prospektindym. zdiham irlilyn btn yerlrd kommersiya, komisyon maazalar-nn hams baldr. Camaat ox intizamldr, he bir artq hrkt yol verilmir. Xorla, pik altnda Azrbaycan sgri mar oxuyurlar. Bayaq Pnah by camaatn, daha dorusu, xalqn Cbhnin dnn gecki arn dstklmsindn ox razlqla danrd. 16.47. li bazarn qars. Bura yanlarn (alverilrin) oxusunun glsatan, hr hli olduu bilinir. zlrindn ox qayl grnrlr. Yqin Ayaz Mtllibovun yenidn geri dnnn onlara ziyan gtir bilcyindn ehtiyatlanrlar. 16.51. zizbyovun heyklinin yanna atanda DTK-nn qarsndan kenlr grnr. Bir kii iynind qoall tfng gedir.

16.56. Biz DTK binasnn yanna atanda Ali Sovetin qarsnda aramsz atma balayr. Camaat prn-prn dr. Fxri xiyabana trf geri qarlar. Bir mddt dayanrlar. Xbr verilir ki, atanlar bizim s-grlrdir. Camaat yen qabaa cumur. DTK binasn kend knin bart iyin brndyn grrk. 17.01. iddtli, fasilsiz atma gedir. Moskva mehmanxanasn-dan, bir d Mehdi Hseyn ksindn biz atrlar. hidlr xiyabannda da onlarn (mtllibovularn) qvvsi var. 17.04. Camaatn hcumu dayanr. Deyirlr ki, atan bizimkilrdir. 17.05. Camaat yen Ali Sovet doru cumur. 17.07. Ali Sovetin qars tamam tutulur. stnd AXC yazlan ZTR. i v st adamla doludur. 17.07. Aramsz qlb atlri balayr. Yox! Sn dem, bu, Moskva mehmanxanasndan biz atlan atlr imi! oxlar ZTR-in arxasnda gizlnir. Mehmanxanaya yaylm atlri alr. Mharibdki kimi mlli-bal atma gedir - sanki 20 yanvar gecsidir! 17.09. (Birinci batalyon: liyev blfz Vli olu, 03 nmrli ZTR-dn). Hac mrulla, Mbariz Mustafayev (Bak v Kndlr Birliyindn olan ZTR-dkilr) faldrlar. 17.16. Meydandak dy manna (QAZ 53-) xram. Buradaklar: Namiq Baxyev, Nizami Yhyayev, Rasim smaylov (IV batalyon). Yen mehmanxanadan atrlar. Bu mandan ona cavab ati amaq is-tyirlr. Pulemyot xarab olur. Eln Abbasov atmaq istyir. 17.20. Xbr glir ki, telestudiya alnd (deysn, dz deyil). lind tapana tutmu Mdi bdl qucaqlayb prm, sa ol, Hac deyirm. Qqrr ki, yox, hac deyilm, haclar oradr (pis ad xarm haclar nzrd tutur). 17.24. Telestudiyann hytin girirm. Bizim Milli Ordunun sgr-lrin Azadlq qzetinin vsiqsini gstrib keirm. hmd hmdov (buradak sravi sgr): Bizim sgrlr z xalqna gll atmaz. 25 sgrik. Arif sgrov (buradak milis starinas): Silahsz glmiik. Telestudiyann qarsnda sgrlrimiz durub. Buran OMONu-lara taprblar. ua milis batalyonundan rota komandiri Orduxan K-rimov. Sdrin kabinetin girirm. ridki xslrin bayrda ba vern hadislr haqqnda rylrini yrnmk istyirm. (Onlarn hams a-badr, hiss olunur ki, zlrini tamam itiriblr v n etmk, nec dan-maq, kimi mdafi etmk lazm olduunu bilmirlr). Mmmd Murad: Qann leyhinyik. Rafiq Zeynalov (prezident aparatnda b mdiri): Hadislrin gediini tam drk ed bilmirm. strdim ki, bunlarn hams son nti-cd Azrbaycan xalqnn mnafeyini gdsn. Mmmd Hsnov (hquqnas): Qanun pozulmamaldr. Bu hrkat qeyri-demokratik hrkatdr. Zoraklqdr. Xalqmza ziyan olmasn. Televiziya rhbrliyi dyiilib. Sdr yen Mmmd Muraddr.4 17.36. Atma sslri Mmmd Muradn kabinetindn d eidilir. Mtllibovular hidlr xiyabanndan atrlar. Mmmd Muraddan birbaa efir mslsini sorudum, yanndak, statusu mn blli olmayan Tofiq Sultanov5 buna etiraz etdi. 17.38. Bu vaxt xbr glir ki, studiyada artq birbaa verili ge-dir. Oraya yollanram. Verili hl yoxdur, ancaq kili hazrlq ge-dir. Rauf Qarayev, ingiz Qniyev studiyada yliblr. Diktor Hqiqt sgrzad yanlarnda oturub. Rejissor Vasif Babayevdir. Milli Ordunun sgri brahim Dnyamalyev lind tapana qapda dayanb. 17.42. Hqiqt sgrzad ingiz byl Rauf byi birbaa verilid tamaalara tqdim edib knara kilir. ingiz Qniyev xna ba-layr. Mn studiyadak uaqlara deyirm ki, birbaa efiri yoxlayn, grk hqiqtn gedirmi? Bir azdan xbr glir ki, yoxladq, gedir. ingiz Qniyev: Bakda AXC qanuni hkumti brpa etmk rfsin-ddir. Yerlrd AXC-nin blri trafnda birlin. ingiz by televiziya il btn xalq Ali Sovetin qarsna top-lamaa arr. 17.49. Rauf Qarayev danmaa balayr. Vziyyti izah edir. 17.52. Birbaa verili qurtarr. 17.53. Telestudiyadan xram. 18.01. Mn Ali Sovetin qarsndak meydanadan burada topla-m camaata televiziyadak birbaa verili haqqnda mlumat verdim. Camaat xeyli ruhland. lqar Mhrrmov (Sabirabaddan) itiraklara konfet paylayr. 18.05. sgrlrimiz: Sumqaytdan - Cavan Frcov, Tovuzun libyli kndindn Rvn Zirddin olu camaat irisind keik kirlr. 18.10. Elxan lkbrov (cbhi) - yaralanb, ba sarqldr. lindki avtomat Ali Sovet tutularkn rus sgrlrindn alb. Ali Sove-t indi yalnz bizimkilr nzart edir.

18.12. Meydanda indi 20-30 min adam olar. 18.15. Ali Sovet binasnn iin pncrdn girirm, nki btn pncrlrin si qrlb, yer tklb. Htta iridki pncr -lrind d (sa qalanlarda) oxlu gll deiklri var. 18.22. Ali Sovet binasndan ev zng etmk istyirm. Telefonlar ilmir. Bir milis deyir ki, KQB xtlri ksib. Arif Hacyev, Qurban Mmmdov, Niyazi brahimov v baqalar iri girirlr. Milislr ikayt edir ki, pistoletimizi alblar. Bir nfr glib xbr verir ki, sa by televiziya il birbaa da-nr. 3-nc mrtby qalxb 18inci otaqda televizora baxrq. 18.27. sa by: Artq Qaraba problemi yoxdur, Qaraban qaytarlma-s problemi var. Pnah Hseynov da sz balayr. Xalq Ali Sovet binasnn qar-sna arr. sa by: He bir yad lknin qounu6 iimiz qara bilmz. 18.45. Bu otaqda Mstqil Mlumat Mrkzindn olan Akif Mmmd-zad deyir ki, dnnki Mtllibov qaytarlan sessiyada yetrsay olmayb. Kartla ss vernlr kartm yoxdur dey ll d ss verrk sni ss oxlu-u yaradrdlar; onlardan biri d Baknn prokuroru Mmmd Quluyev idi. Akifin demsin gr, bu gn Ali Sovetd adam az olub. Sdr Yaqub Mmmdov tezdn xb gedib, ondan sonra baqa iilr d qalmayb. Dnn axam Azadlq qzetini ap etmyiblr, ona gr d bu gn kklrd yoxdur. Ali Sovetdn xram. Meydana glirm. 18.53. Qabil Mmmdov camaata xbr verir: Bir qdr bundan qabaq 44-35 AZ nmrli manla thlksizlik qvvlri nindza formasnda AXC qrargahna hcuma kedilr. Siftlri yarya kimi rtl idi. Q-rargah qarsnda gcl atma oldu. Onlardan iki nfr ldrld. Tcili yardmda (zlri gtirn) apardlar. ri gir bilmdilr, an-caq qrargah pis gn qoydular. 19.01. Mn sa byl Pnah byin televiziya il birbaa x haq-qnda camaata mlumat verirm. 19.06. sgndr Hmidov glir. Mlumat verir ki, bizimkilrdn 1 nfr lb, 3 nfr yaralanb. Dedi ki, buran siz aldnz. 19.09. Kapitan Fhmin Hacyev danr: Qlb qazanmaq n 3 gn gec-gndz burada qalmalyq. Yarmq he n qoymayaq. 19.13. Bxtiyar Vahabzad: Xalqmza gll atan prezidentdn pre-zident olmaz. Ancaq mhkm durun. 19.15. Bir qoca qadn danr. Bxtiyar Vahabzadni triflyir. 19.29. Meydanda camaat nisbtn azalr. Bel vaxt adamlar adtn -xlar olanda yr Ancaq indi n mikrofon var, n d meqafon. [Axam saat 19.30-da mxalift zv Fhmin Hacyev televiziya il saat 8- qdr prezident saray boaldlmasa tyyar vasitsi il binann bombardman edilcyini bildirn ultimatum verdi. ox kemdn he bir ma-ney rast glmdn prezident sarayna daxil olan cbhilr binada he ksin olmadnn ahidi oldular. - O.B.Sultanov. ...Azrbaycanda siyasi mbariz kitab, 198-inci sh.] 19.35. Meydanda Milli Ordunun sgrlri olan qzlarmzla gr-rm - Qaraban ilk knll qzlardr: Sahil Zamanova (18 ya var), Kmal Qhrmanova (lqbi Qqni; 18 ya var). 17 yalarndan vuruur-lar. uadan gliblr. Soruurlar ki, uada zirehli texnika yox idi, bs burada niy var? Niy uada burada olan silahlar yox idi? 19.39. Mikrofon quradrlr v xahi olunur ki, mlki geyimli adamlarn hams aa dsn. Bunu onunla izah edirlr ki, vziyyt grgindir, yen ata bilrlr. 19.44. Arif Hacyev mikrofonla danmaq istyir. Cihazlar xarab olur. 19.49. Arif by: Bu gec qanunuluu brpa etmliyik. Milli ura zvlrinin v AS iilrinin glmsin rait yaradn. Qlb eyforiya-sna uymayn. He ks buradan getmsin. 19.52. Btn mlki geyimli adamlar drrlr. Yuxarda yalnz Milli Ordunun sgrlri qalr. 19.54. Aamal Sadiq danr. *** Dinclmk, sonra qaytmaq n ev gedirm. Deysn, sol ayam bayaq-k basabasda zilib. *** Evd televizora baxdm. Moskvann Novosti proqram Bak hadis-lrindn he bir rh vermdn dand. Azrbaycann Gn proqram is Cbhnin xalq meydana ar il ald. Hrbi ahinin dnnki sessiyada olan x da verildi. Bir qdrdn sonra respublika dliyy naziri lyas smaylov d-nnki sessiyan yuyub pr srdi, Ryter agentliyinin mxbirin verdiyi msahibd onu qanunsuz saydn syldi. Sabir Rstmxanl da dand. sasn respublikann bugnk gnndn sz ad. Tamerlan Qarayev d x edib, Milli uran armaqdan dan-b v deputatlar AS- dvt edib.

Bir az dinclrk qaynm Nsimi il birg yenidn meydana qaytdm. 23.49. Daxili lr Nazirliyinin arxasndan kend (Poluxin k-sind) at sslri eitdik. 00.02. Prezident iqamtgahna glirik. Milli Ordunun sgrlri s-nd istyirlr. Qbul bsind hmiki milislrl yana, sgrlri-miz d keik kir. Sfr Xalqov (knll mdafi batalyonunun vzvod komandiri) bizi Naxvandan glmi Ramiz Tayev taprr. Ramiz by mlumat verir ki, bu gn Naxvandan iki tyyard 120 nfr silahl adam glib. Gln-lrin hams cbhilr, knll mdafiilrdir. O, lav mlumatlar verir ki, hrd yaylm ayilrin ksin olaraq bu qvvni liyev yox, Naxvan Cbhsi gndrib. Bu bina indi onlarn nzarti altndadr. (Nsimi il mni avtomatl knlllr Zakir Hseynov, Elbrus Adgzlov, Sleyman liyev mayit edirlr. qamtgahn irisind post ox gcldr). II mrtby qalxrq. Bir ne otaqda qap plomblanb (ayn 6-sn-dan). III qatda 315-inci otan stnd R.H.Aayev (Rasim Aayev) yazlb. Grsn, o sabahdan burada oturacaqm?!. IV qat. 605-inci otaqda (N..Mustafayev) qapnn lcyinin stnd bir para kazda bu szlr yazlb qoyulub: Nizami, mn Hmbtovann evi-nin yanndayam. Grsn, Nizami Mustafayev bu qeydi oxuya bilckmi?!. 00.24. VII qatda 707-708-inci otaqlarn (bir yerddir) qaps taybatay aqdr (qbul ota). Ancaq kabinetlrin z baldr. Grsn, katib qor-xusundan aq qoyub qamayb ki? 00.28. IX qatda 914-915-inci otaqlarn qaps da aq qalb. Yenidn V qata drk. Binann dniz trfdki (cnub ba) lif-tindn xrq. Cmi bir otaq var, o da plombludur. Dhliz ksilib. Onun ardn tapmaq n IV qata db imal badan xrq. V qata uzun dh-lizdn kerk iclas zaln grrk. Qaps aq, irisi qaranlqdr. Tyyar limanlarnda olan tavari silahyoxlayan mandan prezidentin ka-binetini tanyrq. Onun iindn kerk prezident kabinetin yaxnla-rq. Tbii ki, baldr. Qaydanda Ramiz Tayev zarafatla dedim ki, ancaq n blfz by yaraan binadr ha! Gldlr. Uaqlarda Sddam avtomatlar v tapanas da var. 01.06. Ali Sovetin qarsndayq. Ukraynal bir qadn (Masisdn qo-vulub) azrbaycanca danr. Deyir ki, torpaq vermyin ermnilr. 01.09. Vladimir Malinin bizim dild danr. Deyir ki, limd si-lah Qaraba qoruyacaam. Yerdn a-zad-lq! qqrrlar. Mitinqi idar edn Mdi Vaqif (o, mitinq aparmaq sahsind daha sl mtxssis olub) deyir ki, el aznz yrnib azadlq! qqrmaa. Balam, azadsnz da bugndn. 01.05. Yol yoldam Nsimi il DTK-ya gedirik. Yolda - Moskva meh-manxanasnn yannda bir ar tank grrk. Fxri xiyabann cnub qurtaracanda bir ZTR (stnd AXC yaz-lan) dz yolun ortasnda saxlanlb. Sorudum ki, DTK-ya gr burada sax-lamsnz? Dedi ki, dzdr, oran tutmuuq, ancaq hr ehtimala qar ye-n ehtiyatlyq. 01.26. DTK-ya giririk. El yenic shbt balamdq ki, dedilr blfz Eliby televizorda danr. Nvbtinin otana keib bir yer-d baxdq. blfz by: Bizd mstqil dvlt olmayb. Moskvann gstril-rini yerin yetirib. Biz tam yeni dvlt qurmalyq. Son 8 ayda 3 mdafi naziri, son 3 ayda 3 daxili ilr naziri d-yiilib. Bu, dvltin znmdafi qvvsini mhv etmk demkdir. 14-ndki hadis xalqn ban z daxili problemlrin qardr-maq mqsdi dayr. Bizim yolumuz demokratiya yoludur. qidmiz bayra-mzn rnglrind tmsil olunur. Biz qanunsuzluun qarsn almaq n xalqa mracit etdik, 100 minlrc adam Cbhnin qarsna gldi.Biz a-lacaq ki, he ksl dmnilik etmyib dvltiliyimizi quraq. Bu gn Azrbaycan xalqnn n ar gnlrindn biridir. (By xalq Ali Sovet binasnn qarsna ard). Mustafa Kamal deyib ki, n -tini haqq tapmaqdr. Ondan sonra tini is haqq qorumaqdr. Mn inanram ki, azad olacaq! 01.37-d x qurtard. 01.38. DTK mkdalar il shbt edirik. (Vidadi Mmmdov, lia-a hmdov, Mahir biyev, Rfi Cfrov). Dedilr ki, axam txminn 8-in yarsnda Pnah Hseynov gldi. Zalda nazir lhseyn Hseynov bada olmaqla btn mkdalar topladlar. lhseyn bu yncaqda z byanat oxudu ki, DTK mkdalar xalq mdafi edir. [01.41. Televiziya kinonu ksib bir xbr verdi ki, Qarada rayon D 14 may tarixli AS sessiyasnn qrarn qanunsuz sayr (84 imza)]. Mehmanxanadan at aanlarn DTK mkdalar olub-olmadn sorudum. Dedilr ki, yox, onlar Hac bdln adamlar olub.

Vidadi by dedi ki, mr olsayd Hac bdln dstsini asanlqla dadardq. 14- gn 8-in yarsnda i glnd milislr yolu ksmidi-lr. Bizi 3-4 df vsiqlrimizl yoxlayrdlar, ancaq Mtllibov trf-darlarn soru-sualsn buraxdlar. sa by gec 12-y 10 dqiq qalm DTK-ya zng vurub ki, sizin t-rfdn provokasiya gzlnilir. Dedik ki, adamlarnz gndrin, bizdn lisilahl bir adammz bayra xsa biz cavabdehik. lhseyn mnasibtlrini sorudum. Hams ox pisldi. Niyazi brahimov mracit edib ki, DN, MTN, prokurorluq, dliyy iilri xalqa qar x etmsinlr. Biz d bu mraciti sas gtr-rk. Alfa qrupunun indi hrd olub-olmamasn sorudum. Dedilr ki, onlar olsayd Cbh bu obyektlri ala bilmzdi. Keqebeniklr syldilr ki, dnn Mtllibov seilndn sonra bizd hl mlumat yox idi, ancaq Ermnistandan zng edib sorudular ki, Mtllibovu qaytardlarm? Haradan bilirdilr? Binada (DTK-da) indi txminn 20-25 nfr var. liaa by dedi ki, AS qarsnda adam ox olmasa qorxu var, ona g-r rayonlardan da adam glmlidir. 02.43. DTK-dan xrq. Ali Sovet glirik. Nsimini iri burax-mrlar, o, ev getmli olur. 02.54. Milli urann yncana girirm. Yetrsay yoxdur. Elektron tabloda bu deputatlarn soyadlar yazlb: Qarayev T.E., Hacyev A.H., liyev X.S., irinov Y.A., Mmmdov M.A., Rhimov .V., Mtllibov M.A., Rhimov K.N. (8 nfr). Ryast Heytind Yaqub Mmmdov, Ziyad Smdzad, Tamerlan Qarayev oturublar. (Deysn, lap vaxtnda glmim). Tamerlan danr: Azrbaycan z dvltiliyini itirmk rfsin-ddir. Vtnda mharibsinin olmamas n respublikann btn rhbr iilri il shbt aparmalyq. 3 nfrimiz atmr, onlar da glsin. Sual: Sessiya Milli uran lv edib. Bizim qrarmz qanuni ola-caqm? Tamerlan: Yetrsay olmayb sessiyada (Z.Smdzad lind snd gs-trir). kincisi d, o, xalqn qzbin sbb olub. 03.03. Yaqub Mmmdov: Bu gn shr kimi shbt ed bilrik. Shr hakimiyyt mslsi hll edilmlidir. Milli ura Ali Sovetin qrarn lv ed bilmz. Ona gr d tklif edirm ki, bu gn Ali Sovetin nvbti sessiyas arlsn. 03.07. dalt Rhimov: Sizin yalanlarnz o saat bilinir, nki siz d mnim kimi siyasti deyilsiniz. Sizin oturduunuz o yer d hr saat, hr dqiq xalqa ziyan verir. Sizin qoyduunuz adamlar biz pulemyotdan at a-dlar. ua gednd bel yanmrdnz, halbuki burada snan lrdn ryiniz yana-yana danrsnz. Sessiya tam qanunsuz keib, ona gr onun qrarlar slahiyytsizdir. Ziyad, sn zn uaq kimi aparrsan. 03.12. Yaqub Mmmdov: Tssf edirm ki, mnim nvanma haqsz hcumlar etdiniz. Mn he vaxt haqdan qamamam. O atlr olmasayd mn yen xalqn qarsna xardm. Mnim fikrim budur: glin hakimiyyti verk Azrbaycan Xalq Cb-hsin. Bunun n limdn glni etmim v edcym. Mtllibovu mn gtirmmim v bu fikird olmamam. 03.16. Arif Hacyev: Hakimiyyt olmayan bir vaxtda hakimiyyt dava-s gedir. Biz bu qti qrara l atmasaydq ermnilr Brdy, Yevlaxa kimi glckdilr. Hakimiyyti biz vermk lazm deyil, onu artq alm kimiyik. Xalq bizim gstriimizi eidir. Milli uran armamz da vtnda slhn atdmz addmn nticsidir. Lan ox ar vziyytddir. Blk d htta verilib. Ona gr d bu gec hr eyi hll edib silah Qarabaa gndrk. Millt yaznz gl-sin. O sessiyada yetrsay olmayb. AS sdri imzalamasa o snd qvvdn d-r. 240 nfr itirak etmli idi. Biz sizin vziyytinizi tsvvr edi-rik. Yqin AS sdri olmanza pemansnz. Ancaq bu msuliyytin altn-dan qaa bilmzsiniz. Tarix qarsnda hammz cavab vermliyik. Yetrsay olmadn 15 dqiqy sbut etmk olar, siz d o qrarlar imzalamrs-nz. Bununla msl qurtarb gedir. Shr saat 6-da, 5-d hkumtimiz olmaldr ki, sgr arxayn cb-hy getsin. 03.27. Yaqub Mmmdov: N istyirsiniz edin. Mn maneilik etmy-cym. Ancaq mn sbut edin ki, yetrsay olmayb. 253 adam qeydiyyatdan keib. 03.29. A.Hacyev: Biz son nfsimizdk vuruacaq, xalqn qabandan qamayacaq. Lap bir kndd d olsa dvlt elan edcyik. Ancaq bu, milltimiz ziyandr. 03.31. Tahir liyev zorla tribunaya xr: Mn daxili ilr naziri kimi bildirirm ki, sessiyann arlmas tzyiq altnda olub. Siz m-racit etdim, dediniz ki, bu il mul olma. Silahl dstlr AS qar-snda qald. Nazirin xbri olmadan risi tyin etmisiniz. Milis si-lahllar mdafi etdi. 03.35. Y.Mmmdov: Siz onda nazir deyildiniz. 03.37. xtiyar irinov: Milli ura komissiya yaradb sessiyann qrarlarn yrnsin, bir-iki saata fikir deyk. 03.39. Yaqub Mmmdovun tklifi il 5 nfrlik deputat qrupu yara-dlr.

03.41. Fasil elan olunur. *** 06.04. Yaqub Mmmdov v Ziyad Smdzad glib Ryast Heytind ylirlr. Bundan iki- dqiq qabaq Rhim Qazyev zaldan ld (siqaret ki-ln yerd) bir ne adamn yannda (Bxtiyar Vahabzad d orada idi) dedi ki, hakimiyyti gtrm stm, sonra vziyyt dzlnd qanuni hkumt se-ilsin. Yaqub Mmmdov bu tklifl razlad.7 06.20. Yaqub Mmmdovun tklifi il deputatlar qeydiyyatdan keir-lr. 23- itirak edir. Yetrsay 34 nfrdir. 5 nfr d glir. Tamerlan de-yir ki, 11-inci mrtbd yatanlar var, onlar oyadn, glsinlr. 06.36. Deputatlar yenidn qeydiyyatdan keirlr. 29 nfr itirak edir. 33 nfr var. Rhim gls dzlir. Bir d yoxlay keirilir. 29 nfr itirak edir. 4 nfr karto-kaszdar. Sayrlar, zalda 34 deputat var. Demli, kims ss vermir (blk d dymsi ilmir). Milis zabiti Zlimxan Hseynovla bir yerd oturub shbt edirik. 06.41. Rhim by glir, ona sz verilir: Vahid Musayevin igidliyi sa-ysind texnika gizldilib. Dada Rzayev v Fhmin Hacyev hrsi bir t-rfdn ordunu xalqa qar qoymaq istyirlr. Mn tcili Daknd getmli oldum. Sabah yox, birisi gndn biz dn silahlar vercklr. Tklif edirm ki, btn hakimiyyti mda-fi nazirliyi z zrin gtrsn. evrili etmk mvqeyim yoxdur. Siya-si oyunlara qarmaq fikrim yoxdur. 06.46. Firidun Clilov: Mdafi Nazirliyi hans ziyal potensia-l il hakimiyyti l almaq istyir? V bir d, uan kim verib? Rhim: 8-ind vziyyt grginlnd dy rayonlarna getmim, Gncdn Moskvaya uub 2 saat orada qalb yen Gncy qaytmam, Yaqub Mmmdova mlumat vermim. Lana kifayt qdr texnika atlb. Orann icra hakimi txribat aparr. Taprmam ki, onu tutub MN-n gtirsinlr. 06.51. B.Vahabzad: Rhim byin xna mnasibt bildirilsin. 06.52. Tahir Krimli Yaqub Mmmdova deyir ki, fikri qsdn yayn-drrsnz. R.Qazyev d deyir ki, silah, texnikan burada saxlamaq xya-ntdir. Tahir byl onun arasnda mbahis dr. 06.54. Tofiq Qasmov: Rhim byin tklifi alasan deyil - MN or-duya rhbrlik ed bilmir, respublikaya ed bilrmi? Hm d hrbi evrili etmmiik. Konstitusiyaya uyun hkumt yaratmalyq. 06.56. Slvr Aslanov: MN-nin slahiyytini genilndirmliyik. V-ziyytimiz tindir. 06.57. Vahid hmdov: Hakimiyyt davas gedir. Ola bilr ki, Lan bu gn bizim olmayacaq. Rhim byin tklifin bo baxmaq olmaz. 06.58. sa Qmbrov: vvla, tanklar haqqnda. Prezident iqamtgah trafndak qvv prezident qvardiyasna aiddir. lbtt, texnikann bel ar vaxtda Bakda olmas pisdir. Ancaq xalqn tlbini mdafi edn qvvlrin olmas pis deyil. Mn MN-nin hakimiyyti hans qvv il idar edcyin dair suala cavab eitmdim. MN-nin hakimiyyti tam l almas da mcrrddir. Rhim by dedi ki, hans qvv Azrbaycan bhrandan xara bilr? Bu qvv AXC-dir. Ona gr d onun tklifinin qti leyhinym. 07.02. Tamerlan deyir ki, Milli urann bundan qabaqk ii haq-qnda qrar xaraq, sonra baqa msly baxaq. 07.03. xtiyar irinov deputat komissiyasnn 14 may sessiyasna mnasibti haqqnda sndi oxuyur: Bu sessiya Azrbaycan Konstitusiyasna ziddir. Prezident sekilri mtlq keirilmlidir, onu dyidirmy AS-in slahiyyti yoxdur. AS-in Milli urasnn buraxlmasnda cmi 226 deputat itirak edib. Halbuki 240 nfr itirak etmli idi. Demli, ssverm etibarsz-dr. Trkibi dyimk haqqnda M-ya tkliflr verilib, ancaq baxlma-yb. Baqa qrarlar da ssvermd pozuntularla qbul edilib. Komissiya bel ry glir ki, kartokasz deputatlarn ssvermsi xsusi qeydiyyat zr aparlmayb. 07.09. Yaqub Mmmdov: Yetrsay olub, ya yox? 07.10. .irinov: Bzi msllrd yetrsay olduunu myynldir-mk tindir, ancaq Mnn lvi mslsind olmamas tsdiqdir. Kartokasz deputatlarn siyahs olmayb. 07.12. Y.Mmmdov: Milli ura mslsind yetrsay olmadna g-r qrar qbul etmdik. 07.13. T.Qarayev: Kartokaszlar bzn 14, bzn 5 nfr olub. Tkc M yox, baqa msllrd d yetrsay olmayb. 07.15. Tahir Krimli xtiyar irinova sual verir. 07.16. .irinov: Videokasetlr baxdq. Kartokasz ss vernl-rin xsiyytini myyn etmk mmkn olmad. (07.17. Rhim Qazyev zaldan xr. Onun ssi yetrsaya tsir etmy-ck ki?).

07.18. Mtlb Mtllimov: Mingevirli deputat Mustafayev sessi-yada x edib ki, kartokas olanlar da ll ss verirlr. 07.22. Z.Smdzad: 14.10 dqiqd 108 deputat itirak etmyib. 07.23. T.Qarayev: Faktlar var ki, adam itirak etmyib, ancaq ad i-tirak ednlrin iinddir. 07.24. dalt Rhimov: Sessiyaya silahl tzyiq olub. Bu, qrar layi-hsind ks etdirilsin. (blfz Eliby Milli urann balancndan itirak edir. lyas smaylov da onun yannda oturub). 07.27. Qrar layihsi yoxdur. Tofiq Qasmov deyir ki, siz mzakir edin, biz qrar layihsi hazrlayaq. (O, xtiyar irinovla birg gedir). 07.28. 10 dqiqlik FASL verilir. *** Fasild deputatlar arasnda mzakir v mbahislr gedir. Tahir Krimli Rhim Qazyevin xn qabaqcadan hazrlanm v ii poz-maa ynldilmi faliyyt sayr. Arif Hacyev dedi ki, Mtllibov vzifdn gtrlms milli ni-cat hkumti yaradlacaq, dvlt evriliind itirak ednlri hbs ed-cyik. Rhim Qazyevin ordu mslsin gldikd, o bildirdi ki, ordu ondan ox biz qulaq asr. O da, biz d orduya mracit etsk bizi daha ox ei-drlr. Qarabada yalnz Cbhnin batalyonlar, bir d OMONular sona kimi vuruub, MN-nin batalyonlar is texnikan satb, dydn qab-lar. Rhim byin iddia etdiyi kimi ki, guya Cbh tank v BTR-lri, il-kan Qarabaa gndrmyrk burada saxlayb, bu fikir d dz deyil. Bir o-lan syldi ki, Fhmin Hacyev televiziya il x edrk prezident iqamtgahn tslim etmy yarm saat vaxt verndn sonra xbr gldi ki, oran bizimkilr alblar (7 nfrl, z d tam mqavimtsiz). Qaan qvv-lrdn iki tank v bir ilka da orada qalb - o texnikan cbhilr MN-nin yanna gtirdilr, oradan da meydana. SND 14 mayda Ali Sovetin sessiyas hl davam edrkn - axam saat 20-21 arasnda AXC-nin qrargahnda toplaaraq (sgndr Hmidov, mn, rhmtlik Tahir Mmmdov, Nizami Musayev, Mehdi Mehdiyev) vziyyti mzakir etmy baladq. Arxaya qaaraq bildirim ki, Dada Rzayev ordu komandan olanda onun trafna AXC zvlri yerldirmidik; bel ki, onun referenti v btn qoruyucular cbhilrdi. Ayaz Mtllibov Dada Rzayev gstri vermidi ki, sabah AXC hr hans bir ktlvi tdbir hyata keirmy alsa onu silahla yatrsn. Bu mqsdl qabaqcadan biri Prezident iqamtgahnn hytind, biri metronun 20 Yanvar stansiyasnn yannda, biri is x imrliyinin gircyind olmaqla 3 tank yerldirilmidi. Ancaq onlarn ekipaj rhbrlrinin hams (Mehman by, Smaleh by, Tofiq byl 13 yal sa) AXC zv idi. Biz hkumtin xalq zmk planlarnn qarsn nec alma mzakir etdik. Mhz grdymz tdbirlr nticsind ad kiln tanklarn heytlri 15 mayda Dada Rzayev tabe olmadqlarn v xalqn trfin kediklrini byan etdilr. Hmin gn xalqn yenidn qanunsuz olaraq hakimiyyt qaytm prezident qar syankar nmayii balanarkn Prezident iqamtgahnn hytind v 20 Yanvardak tanklar yerlrindn trpnmdi, xdak tank is camaata qoularaq Ali Sovetin qarsna gldi. Ali Sovetin qarsndak baqa zirehli texnikaya glinc, onlar tlim mqsdil istifad olunan 2-3 BRDM-dn ibart idi v dy yaramrd - onlar slind hakimiyyt psixoloji tzyiq gstrmk n buraya gtirilmiqdi v onlar idar ednlr d kursantlard. Ali Sovet binas tutulandan sonra ingiz Qniyevl Rauf Qarayev televiziyada x edrkn artq telestudiya, Prezident iqamtgah v DTK binalar da alnmd. Prezident iqamtgahnn qorunmas Ramiz Tayev, telestudiyannk Qara Tofiq, mumi obyektlrinki Tahir Mmmdova tap-rld, aeroportun mhafizsini AMP z zrin gtrd, ancaq bunu icra etm-di. Mn hmin binalarn thvil gtrlmsind xsn itirak etmim. Prezident iqamtgahnda he ks qalmamd. Prezidentin kabinetind yalnz A.Mtllibovun aslqandak bir dst kostyumundan v stolun stndki qlm- karandandan baqa he n yoxdu. Grnr, ahidlrin demsin gr, binadan n sonuncu xm V.P.Polyaniko lazmi sndlri v artq sayd hr eyi gtrmd. Mnim fikrimc, birgnlk prezident ayn 15-ind xalq etirazn yatr-maq n n srt gstrilr veribmi v n ciddi tdbirlr hazrlanbm. Bu sbbdn d DTK sdrinin mavini mhz hmin sirlrin almamas namin zn gll il vurub ldrd. (Onun otandak sndlr mhv edilmi, bilgisayarlar is btnlkl yararsz hala salnmd). Xalqn gcl etiraz is btn cza tdbirlrin stn gldi. Qabil MMMDOV, AXC-nin ozamank b mdiri.

12 avqust 1997. 07.57. Bzi deputatlar zalda gziir, bzilri yuxulayr. Yuxulayan-larn ksriyyti cbhi qonaqlardr. Onlar artq bir ne gecdir ki, oyaqdrlar. Arif Hacyev xsusn ldn db. Onun gzlri qzlhmdi alma kimi qpqrmzdr. zn tk basb. Kynyinin yaxas qapqara kir-dir yqin ki, bu gnlr ynindn xmayb. sl cbhiy oxayr. ki g-nn yuxusuzluu onun sblrin d aq-akar tsir edir. FASL 08.28. Arif Hacyevdn televiziya n msahib alrlar. Dedilr ki, bir azdan verilck. Qbldn glmi cbhilr bildirdilr ki, bu gn orada tdbir-lrimiz var, sni d aparmaq istyirik. Onlarn manna minib, ev aya-qst xbr verndn v anama xstxanada ba kndn sonra rayona yola ddm. SNDLR Mayn 14- axam Ayaz Mtllibov Ali Sovetd yenidn prezident kimi x etmy balayarbalamaz AXC qrargahnn qarsna adamlar y-maa balad. blfz by evdn gldi v AXCnin rhbrliyi d shrdk qrar-gahda qald. Shr tezdn is artq Cbhnin qars xalqla dolmudu. Ayn 15-ind shr ertdn AXC sdrinin otanda Cbh rhbrliyi, rayon blrinin balar v Cbh fallar toplaaraq tdbirlr plan hazr-lamaa baladlar. Qrargah qarsna toplam yz minlrc insan is Cbhdn qti addm tlb edirdi. Bu zaman artq mitinq d 243243243243balad v blfz byin kabinetinin qarsndak balkondan idar olunurdu. Burada cbh-ilrl yana, AXC-ni dstklyn qvvlr d x edirdi. Msln, Qurban Mmmdov byan etdi ki, yenic Heydr liyevl telefonla danmam v o da bizim trfimizddir. Sonra Qurban by zarafatla onu da syldi ki, Heydr by deyir ki, Ayaz Mtllibov qorxan birisidir, brk dursanz qaacaq. AMP-in nmayndlri Nazim manov, Qabil Hseynli v Babk Hseynolu da qrargaha gldilr v mitinqd x edn Nazim by dedi ki, Trkiydki Etibar Mmm-dovla telefon laqsi saxlamq, o da btnlkl AXC-ni dstkldiyini bil-dirir. blfz byin otandak mzakirlr vaxt Ayaz Mtllibovun emis-sarlar: Rvn Cavadov v Tarix buraya glrk bildirdilr ki, Cbh hr hans ktlvi tdbir grrs ona qar silah ildilck, qan tklck. Onlar bu fikri gn rzind dn-dn tkrarladlar. Mzakird itirak ednlrin bzisi qan szndn qorxaraq trddd keirmy balad. Ancaq mn v baqa cbhilr, onsuz da, srhdlrimizd lk rhbrliyinin tqsiri zndn hr gn gnahsz qanlarn axdn sylyrk qti tdbirlr grmyi tlb etdik v yncaq da buna trfdar xd. Aldmz mlumatlara gr, hakimiyyt orqanlar Prezident iqamtga-hna yr edcyimizi gzldiyi n oran xsusil mhkmltmidilr. Ancaq biz mzakirlr vaxt qrara gldik ki, hakimiyyt qeyri-qanuni qaydan prezident konstitusiya yolu il rdd edilmlidir, ona gr d Ali Sovet getmk planla-drld. Bu plan ox gizli saxlanlrd v onu mn d qatlmaqla n mhdud sayda adam bilirdi. Nmayiin qarsnda getmk rfi mn nsib oldu. Arxamca is ba-lq etdiyim AXC zmir rayon bsinin, elc d Binqdi v Nsimi rayonlarnn cbhilri addmlayrd. Mndn arxada rngli bayramz glirdi, bayran arxasnca da Cbh rhbrliyi (sa Qmbrov, sgndr Hmidov, Tofiq Qasmov v baqalar. blfz byin burada itirak qadaan edilmidi) irlilyirdi. DTK binasnn yanna atanda namlum istiqamtlrdn atlrl qar-landq, ancaq, grnr, bunlar camaat qorxutmaq n gy atlrm, n-ki ln v yaralanan yoxdu; yalnz bir nfr tsadfn mandan yxlaraq hlak oldu. Mdaf Nazirliyin yetind grdk ki, binann btn pncrlrindn Azrbaycan sgrlri milli bayraqlarmz qaldraraq xalqla hmry olduqlar-n bildirirlr. Qsa aqnlq v axnamadan sonra xalq izdiham yenidn Ali Sovet doru ynldi. Ali Sovet qarsndak polislr insan selini grdkd silahlarn ataraq hidlr xiyabanna doru qadlar. Ali Sovet meydanasnda olarkn Moskva mehmanxanas v hidlr xiya-ban trfdn atlr ald. Bir qdrdn sonra mitinq baland. Onu da deyim ki, btn nmayi vaxt Trkiy jurnalistlri biziml birg irlilyir v hadislri kamera il krk peyk vasitsil birbaa Trkiyy trrdlr. Tofiq SEYDOV, 12 avqust 1997. *** 1992-ci ilin 15 mayndan sonra Ali Sovet binas qarsnda izdihaml mitinq keirilirdi. blfz Eliby mitinq itiraklar qarsnda x etdiyi vaxt Ali Sovetin qarsndak pillknlrd bir ne

mhafizi il birlikd R.Qazyevin mikrofona doru srtl gldiyi grnd. Mhafizilr bir ne nfri kobudcasna itlyrk R.Qazyev yol adlar. Mikrofonun lap yaxnlnda kims R.Qazyevin qarsn ksmk istdis d bu mmkn olmad v mdafi naziri kobud bir hrktl mikrofonu x edn blfz Elibyin lindn almaa ald. Tribunaya yaxn olanlar btn bunlar akar grd v Rhim Qazyevin bu hrkti hay-ky v uultuya sbb oldu. Ali Sovet qalasn fth edn silahl dstnin uultusu R.Qazyevi ayltd v o blfz byin x qurtarana qdr gzlmli oldu. Hmin mi-tinqd x edn R.Qazyev yaranm vziyytd dnya tcrbsin sasn lkni hrbilr idar etmli, hakimiyytin mdafi nazirliyin verilmli olduunu syldi. Orduya rhbrlik ed bilmyn R.Qazyevin lky rhbrlik etmsi iddias da narazlqla qarland v R.Qazyev gldiyi srtl d Ali Sovetin qar-sndak meydan trk etdi. (Mxalift qz., 27 noyabr 1993). 16-17 may 1992. Bu iki gn Qbld oldum. Rayon cbhilrinin mclisind v ke-irdiklri mitinqd itirak etdim. Baqa rayonlarda olduu kimi burada da hakimiyyti onlar l almaq niyytind idilr. DTK binasn mhrl-midilr, icra hakimiyyti iilri (xst ba oxdan i xmrd) cbhilr he bir mqavimt gstrmirdilr. Mn Bak il laq saxla-dm, n son gstrilr sasn cbhi yoldalarma (onlarn arasnda-k nfuzuma gvnrk) mslhtlr verdim, qanundan qtiyyn qraa x-mama tvsiy etdim. Bada Rasim Srkrov olmaqla btn cbhilr z-lrini tmkinli aparrdlar. Qbld he bir ciddi hadis ba vermdi. SND Yaranm siyasi burulandan qurtulmaq mqsdi il 16 - 17 mayda AXC-nin sdri .Eliby, Arif Hacyev, Ziyad Smdzad, Tamerlan Qarayev, s Qmb-rov, Tofiq Qasmov, Firidun Clilov, Slhddin kbrov, Vahid hmdov, R-him Hseynov, Rhim Qazyevin itirak il iki gnlk danqlar aparld v mumi dil tapld. Respublikada yaranm ar ictimai-siyasi vziyyti normalladrmaq mqsdi il koalisyon hkumtin yaradlmas v Ali Sovetin ye-ni sdrinin seilmsi mslsi qrara alnd. Ali Sovetin sdrliyin sa Qmb-rovun namizdliyi irli srld. Mhz artq l alnm hakimiyytin qanunildirilmsi mqsdi il 18 may 1992-ci il tarixd 250 deputatn itirak il sessiya arld. (O.B.Sultanov. ...Azrbaycanda siyasi mbariz kitab, 205-inci sh.). 18 may 1992. Ali Sovetin sessiyas Jurnalistlri zala buraxmadlar. Mtbuat iilri n olan zal-da televizorla baxdq (burada birbaa gstrilir). 18.18. Ziyad Smdzad deputatlar qeydiyyatdan kemy arr. 229 nfr itirak edir. Yetrsay 240 nfrdir. Deyiln gr, 249 nfr aa-da katiblikd qeyd alnb. Bu df operatorlar demblok oturan trfi gstrir. 18.27. 241 nfr itirak edir. 9 nfrin kartokas yoxdur. Sessiya balaya bilr. 18.27. Ziyad Smdzad ar: Sessiya bu gn z iini qurtarmaldr. Yaqub Mmmdovun 3 rizsi var. (rizlri oxuyur). (Bayrda: s-te-fa!).8 18.31. Y.Mmmdovun rizsi ss qoyulur. Lehin 192, leyhin 14. Ye-trsay yoxdur. Mbahis dourur rizlrin mzmunu. 18.35. Tamerlan rizy baxlman gndliy salnmasn ss qoyur (238 ssl). 18.36. Kartokasz deputatlar saymaq n komissiya yaradlr (a-yiddin liyev, Aslan Abbasov, Mirmahmud Fttayev). (Sessiyan Ziyadm, Tamerlanm aparr - bilinmir. Tamerlan tbbs l alr). 18.39. Tahir Krimli bildirir ki, mn mstqil deputat kimi he bir ssvermd itirak etmycym. Tamerlan Ziyad Smdzady deyir ki, fikir verm, gijdyir (mikrofonun aq qalmasndan xbri yoxdur). 209-u itirak edib, 230-u lehin (istefann) ss verib. (Sessiya l trldyndn camaat xbri alqlayr). 18.43. Mrd Mmmdov Yaqub Mmmdova tkkr elan edilmsi-ni tklif edir. Yeni sdrin seilmsini ss qoymaq istyirlr. 18.44. Faiq Baxliyev soruur ki, gndlikd baqa msllr yox-dur? Z.Smdzad yoxdur deynd T.Qarayev 3 msl var sylyir. Bir deputat deyir ki, ya bu gn respublikadak vziyyt mnasibt bildirilsin, ya da parlament buraxlsn.

18.50. sgndr Hmidov: Ddymz vziyytin sbbkar bu parla-mentdir. Onun buraxlmas gndliy salnsn. (Bayrda gurultulu alq-lar). 18.51. Mmmdaa sayev (Sabirabad): Ayaz mllim onun trafndak adamlarn diktsi il ilyirmi. Mn onu mdafi etmim. Ancaq ondan naraz qaldm ki, seiln kimi kin-kdurti unutmad. Bu parlament xalqa lazm deyil. Bir deputat: Dvlt Mdafi uras yaradaq, prezidentliy namizd-lri ora daxil edk. 18.57. Z.Smdzad: Qabaqca sdri sek, sonra gndliyi tsdiq edk. Respublikan 10 dqiq d basz qoymaq olmaz. Xalq Cbhsi rhbrliyi il, baqa yoldalarla mumi dil tapmq. sa Qmbrovun namizdliyi verilir. (Bayrda alqlar). 19.00. Bxtiyar Vahabzad xb san triflyir: kinci namizd lazm deyil!9 (Bayrda alqlar). Naxvann daxili ilr naziri Heydr liyevin namizdliyini irli srr. (Bayrda alqlar). Birisi Etibar Mmmdovun namizdliyini irli srr. (Bayrda al-qlar). Birisi Sabir Rstmxanlnn namizdliyini irli srr (Sabir san mdafi etdiklrini bildirir). (Bayrda: is-te-fa!. Kim istefa - bilinmir). 19.05. Vaqif Smdolu: Heydr liyev byk xsiyytdir, ancaq onu Naxvandan ayrmaq cinaytdir. z burada olsayd namizdliyin raz ol-mazd. san mdafi ed bilmsk onda blk d bu parlamenti buraxmal olarq. Bu mzakirlri ksk. 19.08. Arif Rhimzad: liyevin namizdliyi mtlq ss qoyulmal-dr. 19.09. sa by: Namizdliyimi geri gtrmk fikrind deyilm. Ehti-yac olsa zm haqqnda mlmat verrm. 19.10. Arif Hacyev: AXC-nin razl olmayan bir adamn respub-lika rhbrliyind olmas tindir. Hquq qaydalarna gr, iclasda olma-yan, proqramn bildirmyn adamn namizdliyi irli srl bilmz. Onunla telefon laqsi saxlayn. Bizd qti minlik var ki, liyev d sa Qmbrovun namizdliyini mdafi edck. 19.13. sa Qmbrov z Proqram il bal danr. Etimad gst-rils iyunun 7-sindk bu vzifd qalaram. Bu yk Yaqub Mmmdov kimi qtiyytli bir adam da ydi Mn son gnlrin hadislri il mul oldu-uma gr proqram hazrlamamam. Mnim proqramm AXC-nin proqram-dr, blfz Elibyin proqramdr. AXC-nin etimad mandat il ilm-yn adamn taleyi tin ola bilr. Heydr liyevin seilmsi hm d respub-likada paralanma amilin evril bilr. 19.20. sa by suallara cavab verir. (Bayrda Mdi bdl qq-raraq danr, camaat da hayky salr). 19.20. sdov Heydr liyevi ox triflyndn sonra konkret he k-sin namizdliyini irli srmr. 19.24. sa byin namizdliyinin blleten daxil edilmsi ss qoyu-lur. Keir. Bir deputat Arif Hacyevin tklifini mdafi edir - liyevl tele-fonla danlsn. 19.28. Arif Hacyev: H.liyev burada yoxdur, z d sadan az ss y-b. li mrov: liyev d hkmn blleten salnmaldr. 19.30. 10 dqiqlik fasil - Heydr liyevin ryini telefonla yrn-mk n. Fasild AS binasnda 15 may hadislrinin izlrin baxram. Pn-crlrin iri lrinin ksriyytind oxlu gll deiyi var. kiqat lrin bayr qatndak deik balaca, iri qatdak is ondan 10-15 d-f bykdr. Prdlr d gll il deilib. Foyed tavanlarda oxlu gll yerlri var. ilraqlarda da bzi lampalar qrlb. 20.41. Ziyad Smdzad: Heydr liyevl danmaq mmkn olmad. (Yerdn tkliflr olur ki, sessiya sabaha saxlanlsn). 20.43. Arif Hacyev: Bakda evrili qar inqilab olub. Bakdak vziyyt AXC nzart edir. Onun raz olmad namizd ily bilmz. M-slni sabaha saxlamaq olmaz. Bayrda da bu namizdlikl bal narazlq var. 20.45. smayl xl: Vziyytimiz ardr. Mslni uzatmaq ol-maz. Azrbaycanda AXC hakim qvvdir. Bizim bir ne gn qabaq buraxd-mz shvi bir d tkrar etmyin. Gerklik hissini itirmyk. (Yerdn: Ss qoyulsun). 20.47. Hacbaba zimov: Bzi deputatlar yen d paralamaq, kimis kims qar qoymaa chd gstrirlr. He olmazsa indi yekdillik gst-rk. Bsdir shv etdiyimiz. Baqa bir alternativ olmadan sa by ss verk. 20.49. Z.Smdzad: Hesablayc komissiya sek (namizdlrin adla-rn oxumaa balayr, yarmq qalr). Bir deputat: Heydr li olunu ya dvt etmliyik, ya da onunla tele-fonla danlmaldr. Yoxsa sessiya sabah 9-da balansn. 20.52. Mrd Mmmdov: Heydr liyevi burada thqir ednd ssiniz xmrd. Siyasi yekdillik gstrk. 20.53. Tofiq Qasmov: Ali Sovetin reqlamentin gr, sessiyada i-tirak etmyn adamn namizdliyinin irli srlmsi mmkn deyil. Bu n bazardr amsnz? 20.54. Z.Smdzad seki komissiyas zvlrinin trkibini ss qoyur.

241 nfr itirak edir ssvermd. 20.53. liyevi mdafi edn deputat Tofiq by qar ns deyir, eidilmir. 20.59. Hesablayc komissiya (7 nfr) 240 lehin ssl seilir. Sd-ri semk n onlar qonu otaa gndrilir. (Onlar glndk fasil yara-nr). liyevprst deputat artq nc dfdir ki, Z.Smdzad il bar-maq hdsi il danr. 21.03. xtiyar irinov (hesablayc komissiyann sdri) seki haq-qnda mlumat verir. 21.09. Z.Smdzad: Deputat Samur Novruzov (hmin liyevprst depu-tat!) tkidl tlb edir ki, sessiyann sabaha keirilmsi ss qoyulsun. (Z.Smdzad ss qoyur, bu tklif cmi 20 ss toplayr). Demli, bl-letend yalnz sa Qmbrovun ad qalr. 21.12. GZL SSVERM N FASL VERLR Fasild zalda Rhim Qazyev cbhilrl brk mbahis edir. Cbhi Tofiq Seyidov onu hndrdn (biz jurnalist balkonunda onu ay-dn eidirik) v ox kskin tnqid edir, onu ordu yaratmamaqda, Mdafi Nazirliyind ii dzgn qura bilmmkd, sekiy qar xmaqda, hakimiyyti l keirmk istmkd... gnahlandrr. z d, eitdiklrinin hams faktlardan ibart olduuna gr Rhim Qazyev zn n qdr t-miz xarmaa alsa da onun dediklrinin qaban gtirmkd acizlik kir, Tofiq byin srt v haql szlrindn tsirlnib alnn tutur, siqareti siqaret calayr. Dstlrin qamasn R.Qazyev txribatlarn ii adlandrr, Cbhni ona maddi v canl qvv il kmk gstrmmkd tqsirlndirir. Tofiq by is cavab verir ki, biz siz manat-manat yb n qdr pul gn-drmiik, n sem oullarmz birinci batalyona verdik, hams arxa-dan glllndi. Niy bunlarn (li il zaldak deputatlar gstrir) oul-lar barlarda kef etmlidir, mn lmliym? Mn onlara Vtn qoruyan de-yilm. 22.02. Zaldak monitorlarda Qarabadan qaan dylr aid video-lentlr gstrilir. Bunu, grsn, kim tkil edib? FASLDN SONRA 22.32. Z.Smdzad sz .irinova verir. O, protokolu oxuyur. Ssvermd 258 deputat itirak edib. 1 blleten etibarszdr. Blleten sa Qmbrovun ad salnb. Lehin - 234 leyhin - 14 Bitrf - 9 Lehin deputatlarn 90,7 faizi ss verib. 22.35. S A Q M B R O V ALQILAR ALTINDA TRBUNAYA IXIR: - Adtn bel dqiqlrd standart szlr ildilir ki, etimadn-z doruldacaam. Mn is sz verirm ki, vziyytin pislmsinin qar-sn alam. alacaam ki, Xalq Cbhsinin iini davam etdirm. Alq-lara ehtiyac yoxdur. imizi davam etdirmliyik. (Bunu deyrk gedib sakitc Z YERND - Ali Sovetin sdri krs-snd ylir) 22.40. sa Qmbrov: Yqin tcrbsizliyimi nzr alacaqsnz. Tc-rbli mavinlrl mslhtlcym. *** (Nazirlr Kabinetind dyiikliklr haqqnda qrarn mzakirsi ba-layr). 22.42. Sz ba nazir Rhim Hseynova verilir. 4 birinci mavini olacaq: Vahid hmdov, Abbas Aydn olu Abbasov, Ziyad labbas olu S-mdzad, Rhim Hsn olu Qazyev. 5 mavini olacaq. 4- var: Aayev Rft, Glmmmdov Rauf, Rada-yev Matvey, Clilov Firidun (humanitar sahlr). 5-inci yer hl raz-ladrlmayb. 22.46. sgndr Hmidov: NK-nin strukturu formaladrlarkn nzrdn qaan ey var - hrbisnaye kompleksinin nmayndsi mavin ol-maldr. sa by cavab verdi ki, Vahid hmdov HSK-ni tmsil edir. Baqa tkliflr oldu. 22.49. Mavinlr ss qoyulur. 22.57. Rft Aayevin lehin - 173, leyhin - 62, bitrf - 9, ss vermdi - 4, itirak edir - 248. Qbul edilmdi. sa by: Bu kemir, lazm olsa bu msly Milli urada baxarq.

23.01. Matvey Radayev d kemir: 168 lehin, 67 leyhin, 12 bitrf, 2 ss vermyib, 249 itirak edir. 23.05. Bir deputat deyir ki, sa by, 20 dqiqdir sdrsiniz, 2 df AS-in iradsin qar xmsnz - AS tsdiq etmyni Milli ura ts-diq ed bilmz. sa by: Milli urann slahiyyti var. (Zalda birdn-bir gcl etiraz uultusu). 23.09. Ziyad Smdzadnin AS sdrinin I mavinliyindn azad olun-mas ss qoyulur. (O, ba nazirin I mavini olur). 226 ssl keir. 23.11. Z.Smdzady sz verilir. (ox qsa xdan sonra db aada ylir). 23.13. Tamerlan Qarayevin AS sdrinin I mavini olmas ss qoyulur. Lehin - 234, leyhin 8, bitrf - 3. sa by: caz versniz Tamerlan by soldan saa kesin. (Glm). (Tamerlan sol stuldan durub sa byin sandak stulda oturur). 23.15. sa by: Solda boluq yaranb. Mavin yerin Afiyddin Clilo-vun namizdliyi irli srlr. (211 ssl keir). 23.16. Milli ura haqqnda Konstitusiya qanununun layihsi tqdim edilir. Milli ura bundan sonra Ali Sovetin Milli uras yox, Azrbay-can Respublikasnn Milli Mclisi adlandrlsn v keid dvrnd Ali Sovetin slahiyytlri Milli Mclis verilsin. 23.19. Firidun Clilov xahi edir ki, bu qanun haqqnda izahat ve-rilsin. sa Qmbrov: Ali Sovet haqqnda mnfi szlr sylnildi. Onun sessiyalar da respublikada vziyytin sabitliyini pozur. 23.21. Konstitusiya qanunu adbaad ssvermdn keir. Lehin - 171, leyhin - 48, bitrf - 13, ss vermyn - 8, itirak edir - 240. Kemdi. 23.22. sa by: Demli, Ali Sovet z slahiyytlrini Milli uraya vermk istmir. Onda bu deputatlar respublikada vziyyti qeyri-stabil et-my almalarn saslandrsnlar. (Kommunist deputatlar ortadak mikrofonlardan x edib eti-razlarn bildirirlr). 23.26. sgndr by: Camaat bayrda sizin xaracanz ryi gzl-yir. (Glm). Deputatlarn toxunulmazl gln sekilrdk qalr. Ona gr lehin ss verk, bu gecni burada yatmayaq. 23.30. Xeyrulla liyev. 23.31. Tofiq Qasmov: Ken sessiyada iki deputat Milli urann leyhin xd. Onlar reqlament gr idn xmal idilr, ona gr d Milli uran buraxmaq onlara daha lverilidir. Milli ura mhsuldar ilyib, 100-dn ox qanun qbul edib. 23.37. Yerdn oxlu ss: Ss qoyun. 23.39. Cbrayl Nayev (Qbl deputat) d Ali Sovetin slahiyyt-lrinin Milli Mclis verilmsin tam trfdar xr. 23.40. S.Rstmxanl: Ken sessiyada prezidenti qaytaran deputatlar z gnahlarn drk edib ss vermlidirlr. 23.41. sa by acizan xahi edir ki, ss versinlr. Lehin 215 ss verilib, ancaq yetrsay yoxdur - 240 yerin 236 ss var. 23.43. Deputatlar adbaad qeydiyyatdan keirlr, 247 nfr itirak edir. 23.44. Arif Hacyev: Dvltin iini sabotaj etmyin. 10-15 deputat sabotaj etmsin. 23.45. Nriman Hsnzad: Milli ura gec-gndz ilyir. 14- gn biabr tamaa idi. Snin lindn hans slahiyyti alrlar? 23.47. li mrov: Biabrlqdansa ss versk yaxdr. 23.48. Tofiq Barov: Bunun deputatlara mnfi tsiri olmayacaq. (Yerdn tkidl: Ss qoyun). 23.49. sa by: Biz v ldki camaat 5 gecdir ki, yatmrq. Bu ge-c d yatmaya bilrik. 23.50. Tahir Krimli: Siz deputatlar yuxarda oturanlar l sa-lblar, istdiklri qrar qbul etdiriblr. Bizim parlament ancaq fv-qlad sessiyalar parlamentin evrilib. An deyim ki, ss vermsniz camaat sizi bayra buraxmayacaq. 23.52. Tamerlan Qarayev izahat verir. (Yerdn tkidl: Ss qoyun). 23.57. Yeni, adbaad ssverm: Lehin - 244 leyhin - 3 Bitrf - 3 Ss vermir - 4 tirak edir - 254. Qbul edilir. 23.58. Srkli alqlar. Grsn, Azrbaycan kommunizmdn xilas olurmu?!. 23.59. sa by: Mn bu qrara gr siz minntdaram! 00.00. adman Hseynov: Milli Mclisin zvlri indi tsdiq olun-sun (say, trkibi).

00.01. T.Qarayev: Bunu tlsik etmyk. Kim Milli Mclisd itirak etmk istyirs sabahdan riz versin. 00.03. sa by: Bu Ali Sovet 14 may qrarna gr z tqsirini yumaq n hquqi imkan yaradaq. (Bununla bal qrar layihlrini oxuyur). 00.05. Qrarlar adbaad ssvermy qoyulur. Lehin - 214 leyhin - 1 Bitrf - 2 Ss vermdi - 3 tirak etdi - 230. Yetrsay yoxdur. 00.07. sa by: Yen khn xasiyytimizdn l kmirik. Zaldan xan deputatlar iri dvt edin. 00.08. Yenidn qeydiyyatdan keirilir. 242 deputat itirak edir. 00.10. Milli urann buraxlmas haqqnda qrarn lvi adbaad ss-vermy qoyulur. 241 ssl qbul edilir (1 leyhin). 00.11. Prezidentin qaytmas haqqnda qrarn lvi adbaad ssvermy qoyulur. 236 ssl (leyhin 1) qbul edilir. 00.13. Respublika prezidenti sekilrinin dayandrlmas haqqnda q-rarn lvi adbaad ssvermy qoyulur. 240 ssl keir (2 leyhin). 00.15. sgndr Hmidov: Mn ayb olar ki, deputatlarn evin mi-lis gndrib onlarn silahn alaq. Ona gr onlar gtirib silah thvil versinlr. 00.17. sa by: hrdki silahl qvvlr trksilah olunandan son-ra deputatlardak silahlar verk. 00.18. sgndr by: DTK sdrinin birinci mavini Sadqov zn glllyib, qorxuruq ki, o biri deputatlar da bel ed. (Glm). 00.19. sa by deputatlara tkkr edir. Azrbaycan Ali Sovetinin son sessiyas baa atr. 00.20. Xahi edilir ki, deputatlar kartokalar thvil versinlr. (Bayra xrq). *** sgndr v Nsir Aayev camaat qarsnda danrlar. sa by glir. 00.31. AZRBAYCAN MLL MCLSNN SDR SA QMBROV: - ziz qardalarm, ziz baclarm! (Ssini eidn kimi srkli alqlar). Biz z Konstitusiyamz qoruya bildik. Ali Sovetin slahiyytlri Milli Mclis verildi. Qvvlrin paralanmasna imkan vermmliyik. Qlbni hr gn, hr saat qazanmalyq. Vziyyt hddindn artq mrkkbdir. Lakin mn gman edirm ki, torpaqlarmz qaytarmaa imkanmz var. Yaasn azad, demokratik, btv Azrbaycan! 00.36. Srkli alqlar. Srkli El-i-by!. (blfz by glir). 00.37. sa byin tklifi il hidlrin ruhu bir dqiqlik skutla yad edilir. blfz by gldi. (Srkli, coun El-i-by!). 00.39. Tamerlan Qarayev: Azrbaycan Xalq Cbhsinin bykly nami-n qardurmadan xilas olduq. 00.41. Srkli El-i-by!. 00.41. blfz Eliby: - ziz bac-qardalarm, ox sevimli, candan istdiyim gnclik! Bu gn Azrbaycan demokratiyasnn n gcl qlblrindn biri-dir. Bu gn Azrbaycan demokratiyas btn dnyaya z gcn gstrdi. Bu gn znz d grdnz ki, bir millt kimi meydana xb z g-cmz gstr bilirik. Yaxn 10 gnd Bakda sakitlik yaradacaq. Bakda bundan sonra gll ssi eidilmyck. hidlr xiyabannda 1-dn artq gll atmaq olmaz.10 Btn gcmz Qarabaa ynldcyik. 2-3 aya qtiyytimizi grcksi-niz. Var olsun azadlq! 00.45. Srkli a-zad-lq!. Aada bir nfr blfz by ksn ryi btn camaata paylayr. 00.46. ingiz Qniyev AXC rhbrliyi adndan xalqa tkkr edir. 00.47. Tahir Krimli: Bizim qarmzda 9 bal jdaha durmudu. Onun 5 ban ksmidik, bu gn d 3 ban ksdik. Mrtce parlamenti buraxdq. Yaasn azadlq!

00.50. Sabir Rstmxanl danr: limizdn qram-qram alnm hquqlarmz bu gn qramqram qaytardq. Arzu edirm ki, dnyada azadl-n da bir Azrbaycan variant olsun. 00.54. Universitetin mllimsi Sevil xanm. 00.56. Yunus Ouz mayn 14-ndn kn mitinqi ayn 19-unda bal elan edir. Tribunann qarsnda boyaboy Dmnini tan, milli intibahn ykslt, haqq snindir! ar yazlb. 19 may 1992. Bugnk Hyatda Parlamentin yeni sdri seildi adl geni hesa-batdan sonra sa Yunis olu Qmbrov (1957) haqqnda qsa tqdimat verilib v bir sra khn frmanlar drc edilib. Yaqub Mmmdovun 16 may tarixli frmanlar il Rhim Hseynov ba nazir, Vahid hmdov ba nazirin birinci mavini, sgndr Hmidov daxili ilr naziri, Fxrddin Thmzov milli thlksizlik naziri, Mmmd smayl teleradio irk-tinin sdri tyin ediliblr. Azrbaycan Respublikas prezidentinin slahiyy-tini hyata keirnin (Y.Mmmdovun, yoxsa .Qmbrovun?) srncam il Mmmdaa Cfrovun daxili ilr nazirinin birinci mavini, Slhd-din kbrovun is milli thlksizlik nazirinin birinci mavini tyin edildiklri qsa Mlumatda xbr verilir. Rhim Hseynov Feyruz Mustafayevi, Vahid hmdov Artur Rasizad-ni, sgndr Hmidov Tahir liyevi, Fxrddin Thmzov lhseyn Hseynovu, Mmmd smayl Elad Quluyevi vz etmilr. 21 may 1992. Azrbaycan prezidentinin slahiyytini hyata keirn Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin sdri sa Qmbrovun frmanlar il 19 may-da Hikmt Haczad Azrbaycann Moskvadak slahiyytli nmayndsi, 20 mayda Pnah Hseynov dvlt katibi, 21 mayda Arif Hacyev razi idaret-m orqanlar il i zr dvlt maviri, xtiyar irinov hquq siyas-ti zr dvlt maviri tyin edilmilr. 29 may 1992. Dnn xalqmzn bayram idi, bu gns mnim msibtimdir - anam Ruqiyy xanm onkoloji mrkzd crrahiyy mliyyatndan bir hft son-ra rk atmazlndan (texokardiyadan) vfat etdi. Dzdr, 23 yanda suda batm (1978) memar qardam Noflin facisi onun ryini zmd, ancaq son drd il yarmn iztirablar, rk rpntlar is vur-tut 60 illik dincliksiz, gynrtili, son nfsindk yalnz vladlar n ya-anm mrn birdflik nqt qoydu... Daha ox mnim fikrim yxd onu, bilirm...11 6 iyun 1992. AXC qrargah. Azrbaycan prezidentliyin namizd blfz Elibyin mtbuat konfrans AXC qrargahnda 29 apreld keiriln mtbuat konfransnda jur-nalistlr sz vermidim ki, sekidn az nc sizi blfz Elibyl g-rdrcym. Verdiyim sz ml etmk, yalan olmamaq n Qbldn g-lrk bu gn prezidentliy namizdl onlarn birbaa nsiyytini tkil etdim. Ancaq mnd yncaq hval-ruhiyysi qalmayb. 16.07. AXC MSK-nn sdri Sabit Barov mtbuat konfransn ar. 16.10. blfz by mxbirlr mracit edir, onlar salamlayr. - Mni bir ox eylr narahat edir - sensasiya xatirin araqz-dran materiallarn mtbuatda verilmsi. sa by MDB haqqnda bir cml deyib, halbuki mn, sgndr by, Pnah by z fikrimizi bildirsk d buna baxmrlar. sgndr by deyndn yapblar. Bunlar dmn dyirmanna su tkrlr. Xsusn Babk by12 aiddir. Mniml kimin aras yoxdursa Xalq Cbhsinin nfuzunu niy salmaa alr ax? Azrbaycanda siyasi durumu sabitldirmy almaq lazmdr. randa yazdlar ki, AXC sionist qvvlrin v AB-n yardm il hakimiyyt gldi, Aydnlq da onu tkrar ap edir. 16.18. Trkiy qzeti, Murad Arvas sual verir. blfz by: Xalq Cbhsi bu xalqa hl ox lazm olacaq. (Hikmt Haczadni triflyir - gzt getmyn adamdr). 16.31. Ramiz sgr Nizami Sleymanovu populist demaqoq adland-rr. By deyir ki, mn bel adn trfdar deyilm, ancaq o, xalq gz gr-gr aldadr. Sentyabrda xalq AXC-nin siyastinin tsirini hiss edck.

Qzetlrin mara ndir ki, prezident aparatna AXC-dn 50 nfr glmsin AXC-nin, 1.500 nfrin hakimiyyti qapazlamas kimi qlm ve-rilir? 16.40. Tbriz televiziyasnn mxbiri: Siz ranla Ermnistan, Ru-siyan bir sayrsnz. .Eliby: Ermni lobbisi randa ox gcldr. randan Ermnista-na silah keirilir. randak danqlardan sonra biz Xocaln, uan v Lan itirdik, ona gr rana etimadmz qalmayb. ngilislr bumenlri aacdan drb onlara mktb adlar, ran is 20 milyonluq kkl xalqa mktb amaa niy icaz vermir? (Alqlar). ran qzeti yazr ki, blfz sionistdir, AXC dinsiz tkilatdr. Mn cavab vermyim? Amerika mxbiri: Dnn niy grd13 itirak etmdiniz? .Eliby: Knd camaat deyir ki, onlar bir-biri il didiirlr. Sonra da ki, onlar mnim kimdn yngl idilr. (Alqlar). Elmira mrahqz (Azadlq): 14 may dvlt evrilii ednlr niy czalandrlmad? AXC etimad gstrmdiyi parlamentin msuliyytini niy z zrin gtrd? .Eliby: Biz respublikada sabitlik yaratmaq istyirik. Heydr liyevl, AMP-l AXC-nin arasn vurmaq istyn txribat- qruplar var. Seyfddin Altayl: Beynlxalq sndlr mnasibtiniz nec olacaq? .Eliby: Azrbaycan alacaq ki, dvltlrdn daha ox tkilat-larla mkdalq etsin. Elin Abdullaolu (Azadlq): QKPd hans prezidentliy namizd AXC il birlikd olub? .Eliby: Yaqub mllim ox yalan danr. O n bilir ki, Konstitu-siya ndir? Nizami Sleymanov ikili oyun oynayr - guya. sgndr by: Ayn 14-nd evrili olaca bilinirdi. Etibar Trkiyy getdi. Tahir liyev dedi ki, mn gstri olmaynca evriliin qarsn almayacaam. Qurban Mmmdov haqqnda sual verilir. Cavab: O gzlyirdi ki, respublika prokuroru olsun. Ba prokuror da qorxub onun iini uzatd. .Eliby: ran, Trkiy v Rusiya il danmq ki, sekilr vaxt txribatlar aparlmasn. Rusiyann zn bizdki txribatlar srf etmir. fqanstanda 10 mindn ox, SSR-d is 40 mindn ox sgr qurban gedib. ran ruhani ad altnda Azrbaycana kfiyyatlar gndrir. Ha-clarn qarsna Xomeyninin, Xameneyinin klini vururlar. Bu, din (is-lama) ziddir. Biz mscid, kilsy v sinaqoqa hrmtl yanaacaq. Gcl ordusu v polisi olmayan dvltd gcl demokratiya ola bil-mz. Zrdt lizad sual verdi. 7 iyun 1992. Bu gn Azrbaycan prezidenti seilck. Ayn 3-nd Etibar Mmm-dov z namizdliyini geri gtrb. O bildirib: ndi seki keirmk vaxt de-yildir. blfz Elibyin prezident olacana he bir bh yoxdur. Ham byk hvsl ssvermy gedir. Heydr liyevin ad ya senzi il bal blleten dmyndn, Etibar Mmmdov is namizdliyini geri gtrn-dn sonra onlarn trfdarlar Nizami Sleymanova ss verirlr. Onlar bunu he gizltmirlr d. 10 iyun 1992.Dvlt departamentinin mtbuat katibi Marqaret Tatuayler Azrbaycandak prezident sekilri il laqdar iyunun 8-d AB-n rsmi mvqeyini aqlayaraq bildirib ki, Azrbaycanda ilk df demokratik sekilr keirilib. Bizim mahidilr qrupundan v AB-n Bakdak sfirindn sekilrd ciddi qanun pozuntusuna dair he bir mlumat alnmayb. Bu, bir daha Azrbaycann yeni rhbrliyinin beynlxalq hquq v qanun normalarna sadiq olduunu tsdiq edir. (Azadlq qzeti, 10.6.1992, N:47). 12 iyun 1992. Prezidentliy namizd blfz Elibyin tbliat kampaniyasnn trkib hisssi olaraq mnim materiallarmdan ibart (burada yalnz Byin trcmeyi-hal z trfindn yazlb) blfz El-iby: Deyirdim ki, bu qurulu dalacaq kitab Qzl rq mtbsind 50 min nsx ap edilib. Gnclik nriyyatnn buraxd bu kitabn nri st-st iki hftdn artq kmyib. Kitabn hazrlanmasnda Mirclal Yusifov mn yaxndan kmklik gstrib. srin redaktoru Vurun yyubovdur. 13 iyun 1992. Bu gn Azrbaycan Respublikas Mrkzi Seki Komissiyasnn ic-las olub. Prezidentliy namizdlr bu qdr ss toplayb: BLFZ ELBY - 59,4 faiz (1.829.448 nfr), Abdullayev (Turabxanolu) Rafiq - 0,5 faiz, smaylov lyas - 0,7 faiz, Mmmdov Yaqub - 1,7 faiz, Sleyma-nov Nizami - 33 faiz. BLFZ BY PREZDENTDR! ***

Bu gn dostum - professor Kamil byl grdm v onun Trkiyd yenic nr edilmi Azrbaycan trklrinin azadlq elisi blfz li Eliby kitab il tan olaraq sevindim. Professor Turan Yazqann qey-rti il buraxlan bu dyrli kitab da blfz byin prezidentliyin dost rmandr. SND 1991-ci ilin sentyabrndan Trkiy universitetlrind drs demkl yana-, AXC-nin rsmi tmsilisi olmaq rfi mn qismt oldu. .Elibyin tapr il Azrbaycan hqiqtini, milli-azadlq hrka-tmzn mahiyytini, hdflrini Trkiyd v Trkiy vasitsil dnyada ta-ntmaq zruri idi. Mn Trkiyd tmsili olduum bir il mddtind AXC-nin ideyalarn yaymaq, Ermnistann Rusiya dstyi il Azrbaycana hcumunun mahiyytini akar-lamaq, Elibyin baxlar sistemini aqlamaq n dvri mtbuatda 100-dn artq mqal ap etdirdim, onlarca mitinq, panel v elmi konfranslarda x etdim. Trk ocaqlarnda, Aydnlar ocanda, Trk Dnyas Aradrmalar Vqfind, Azrbaycan Kltr Drnyind, Trk Dil Qurumunda, Atatrk Kltr Mr-kzind, stanbul, Ankara, zmir, Konya universitetlrindki xlarmda Azrbaycann milli mcadil yolunu, millidemokratik prinsiplrimizi aydn-ladrmaa almam. Ayr-ayr dvlt rhbrlri v siyasi xadimlrl, xa-rici nmayndlrl, elm, mdniyyt adamlar il grlrimd Azrbaycandak mvcud ictimai-siyasi durumu btn ynlri il ab rh etmy almam. Bu mddtd .Elibyl, AXC il v baqa demokratik qurumlarla mt-madi laq saxlam, bacardm btn vasitlrl Azrbaycan Xalq hrkatna yardm etmy sy gstrmim. 1992-ci ilin maynda AB-da keiriln byk ictimai-siyasi tdbird Azrbaycan: dnn, bu gn, sabah mvzusunda mruz etmim. 1992-ci ilin iyununda Trk Dnyas Aradrmalar Vqfind Azrbaycan trklrinin azadlq elisi blfz li Eliby adl kitabm nr olunub. Bu kitab .Elibyin xsi hyatna, siyasi mbarizsin v AXC-nin tarixin hsr edilib. Onu mn vur-tut birc hfty yazmam, nki Elibyi ox yax tan-mam buna imkan verib. Prof. Dr. Kamil VL NRMANOLU, 20 may 1997. Bugnk Azadlqdan: yunun 10-da Milli Mclis Azrbaycann Moskvada daimi v slahiyytli nmayndsi H.Haczadnin xn dinldikdn sonra Rusiya il ikitrfli danqlara girmyin trfdar olduunu bildirib. Burbulis H.Haczady bildirib ki, Rusiya ermni - Azrbaycan mnaqi-sin qarmaynca bu msl z hllini tapmayacaq. Onun fikrinc, NATO, ATM, BMT v baqa beynlxalq tkilatlar bu msl il mul olsalar da real he n ed bilmycklr. Azrbaycann xarici ilr naziri T.Qasmov Dalq Qaraba mslsi z-r keiriln Oslo v Roma konfranslarnn xard qrarlarla razlad-n bildirib. 16 iyun 1992. Azrbaycan Respublikasnn prezidenti BLFZ ELBYN andim mrasimi 14.13. blfz by zala girir. Fotoqraflar, televiziyalar onu ha-t edirlr. 14.15. sa by Milli Mclisin andim mrasimin hsr edilmi ic-lasn ar. Tribunada Ali Sovet sdrinin mavinlri Tamerlan Qarayev v Afiyddin Clilov ylib, Heydr liyev is yoxdur. 14.16. Cfr Vliyev (MSK-nn sdri) seki haqqnda hesabat verir. blfz by prezident seilmsi haqqnda rsmi snd tqdim edir v onun iynin rngli prezident lentini keirir. 14.24. Uvertra alnb qurtarr. 14.24. blfz by Qurana (bu zrli Quran lyazmas lyazmalar ns-titutundan gtirilib) v Azrbaycan Konstitusiyasna l basaraq and iir. Ham ayaq st dinlyir. Azrbaycann dvlt himni alnr. 14.27. Alqlar. blfz by bir vaxtlar Mtllibov yln yerd oturur. 14.28. eyxlislam Allahkr Paazad prezident xeyir-dua ve-rir. 14.36. eyx By Quran verir, Quran ona, onu Allaha, xalq is ona taprr. 14.37. Pravoslav kilssinin protoiyereyi Georgi ata prezident xe-yir-dua verir. 14.40. sa by mrasim glnlr haqqnda qsa mlumat verir. Bzi teleqramlar oxuyur (Qrzstandan - sgr Akayevdn, Naxvandan - Heydr liyev, Qafar Mmmdov, Asif Klntrli, Rid Hsnov v Anar Sfrovdan, Trkiydn - Turqut zal, Sleyman Dmirl, Hikmt tin v

Msud Ylmazdan, AB-dan - Corc Budan, Rusiyadan - Boris Yeltsindn, eenistandan - Cvhr Dudayevdn v b.). 14.46. AZRBAYCAN RESPUBLKASININ PREZDENT BLFZ ELBY sz verilir. Ham ayaa qalxr. - Hrmtli millt vkillri! ziz qonaqlar! Xanmlar v bylr! Ulu xalqm! Bir az vvl Azrbaycan Respublikasnn prezidenti kimi sizin qar-nzda and idim. ndi is frstdn istifad edrk btn seicilri-m mn gstrdiklri yksk etimada gr drin minntdarlm bildi-rirm v bir daha tkrar edirm ki, prezident andma dnmdn sadiq qalacaam. Tbiidir ki, bu gnlr hammz 1918-ci ilin mayn, rqd ilk df respublika hakimiyyt formasn elan edn v demokratik inkiaf yolunu sen anl slflrimizi sonsuz ehtiramla yad edirik. Biz zmz 1918 - 1920-ci illr Azrbaycan Demokratik Respublikas-nn varislri adlandrrq. Bu hm tarixi daltin brpa olunmas, hm d suverenliyimizin v mstqilliyimizin real mzmunla znginlmsin imkan verck yeni siyasi xttin elan edilmsi demkdir. ndi Azrbaycan hdsiz drcd ar gnlrini yaayr. Qarabada, Er-mnistanla srhd boyu rayonlarda mharib gedir, torpaqlarmzn bir his-ssi tcavzkar trfindn zbt edilmidir, iqtisadiyyat drin bhran i-risinddir, nizam-intizamdan sr-lamt qalmamdr, yksk ixtisasl kadrlar atmr, cinaytkarlq ba alb gedir... Bir sra xarici lklrin siyasi, iqtisadi, hrbi txribatl, informasiya blokadas respublika-mza gcl ziyan vurur. Btn bunlar azm kimi, Azrbaycandak siyasi -kimlr, qardurmalar cmiyyti iridn didib-paralayr. Aq demk lazmdr: biz uurum qarsndayq. Vziyytdn x yolu varm? Var. caznizl bir ne mslnin zrind dayanm. lk nvbd qamtimizi dzltmliyik, qti bilmliyik ki, sstlk, inamszlq, ruh dknly bizi lm aparacaq. Faliyyt gstrmliyik! n vvl dvltimizin razi btvlyn qoruyub saxlaya biln, suve-ren Azrbaycan v onun vtndalarn buxovlardan tam azad etmy imkan vern idaretm sistemi yaratmalyq. Bu sistemin sasnda iki prinsip durmaldr. vvla, qanunun aliliyi tmin olunmaldr; ikincisi, birdflik yqin etmliyik: hakimiyyt problemlri hll etmir, n lverili rait ya-radr ki, vtndalarn zlri hmin problemlri hll etmk imkanna malik olsunlar. Biz bu mqsd atmaq n xalqn btn fiziki v qli qvvlrini sfrbrliy alacaq. Hllik is n tlb olunur? Gcl hakimiyyt, milli razlq v mnvi birlik. Gcl hakimiyyt n xalqn etimad grkdir. Prezident sekil-ri gstrdi ki, bu cr etimad var. Milli razla v mnvi birliy g-linc is mn tqribn 74 il bundan vvl Mmmdmin Rsulzadnin de-diyi, indi d son drc aktual sslnn szlri tkrar etmk istyirm: ...Bu gn firq ehtiraslar, xsi qrzlr v btn bu kimi Vtn v millt qaysi qarsnda sfil qalan qrzlr atlmal, Vtn qays v millt duyusu hr eydn yksk tutulmaldr. Respublikada yaranm grgin vziyyti nzr alaraq bu gn bir da-ha bildirirm: Azrbaycann rhbrliyi xalqa sdaqtl xidmt etmy ha-zr v qadir olan btn qvvlrl mkdalq etmy hazrdr! Yeri glmikn deyim ki, hakimiyyt zrind n tsirli, oxaxli nzart sistemi hazrlanmal v tcili i salnmaldr. SSR dalmdr, lakin imperiya tfkkr durur v yqin ki, uzun mddt z amansz tbitini gstrck. Demli, hr cr aq v gizli tcavz hazr olmalyq. Amma bir sra kemi respublikalarn mvqeyi gstrir ki, lklr arasnda yeni mnasibtlr yaratmaq meyli gclnir. Azrbaycan da bu proses z kmyini sirgmmlidir. Mstqil Dvltlr Birliyin daxil olan lklrin hams, n vvl Rusiya il brabr hquqlu v qarlql surtd faydal laqlr yarat-malyq. Xsusil nzr arpdrmaq istyirm ki, suverenlik v inteqrasi-ya bir-birini istisna etmir, ksin, masir dvrd bir-birindn asl olan amillr saylr. Avropa lklrinin tcrbsi bunu yani kild sbut edir. mkdalq oxaxli olmaldr. Azrbaycan he bir ittifaqa gir-mdn Trkiy v ranla da, Amerika v Avropa il d, mumiyytl, btn rql v Qrbl siyasi, iqtisadi, elmi-texniki, mdni laqlr yaratma-ldr. Milltlraras mnaqilri aradan qaldrmaq n mhm vzifl-rimizdn biri olacaq. Dflrl demiik ki, biz birinci nvbd zmz arxalanmal, Azrbaycann mdafi qabiliyytini mhkmlndirmliyik. Er-mnistann tcavznn qarsn yalnz gcl Azrbaycan ala bilr. Amma eyni zamanda siyasi vasitlrdn imtina etmirik. Blokada yarlr, bir sra dvltlrin balar, ictimai tki-latlar, hrbi v siyasi birliklr Ermnistann tcavzn pislmilr. Gman edirik ki, hm hrbi qdrtimiz, hm d slhsevr qvvlrin tutduq-lar mvqe problemin hllin z tsirini gstrckdir. Biz azrbaycanllar Qafqazn n qdim v mdni xalqlarndan biri-yik. daltli slh v minamanlq hkm srn Qafqaz evi yaratmaq vzifsi hm d bizim hdmiz dr. Hans rtlrl?

Srhdlr toxunulmaz qal-mal, lklr bir-birlrinin daxili ilrin qarmamaldr, azlq tkil edn milltlrin milli-mdni hisslrin hrmt bslnilmli-dir... znn qdim tarixi boyu Azrbaycan dflrl ar vziyyt d-m, hr df d n ar snaqlardan lyaqtl xmaq n znd qvv tapmdr. Bu df d bel olacaq. yirminci ild Vtnimizi istila etdilr, ancaq yilmdik. Uzun illr boyu hr cr zlm mruz qaldq, amma mnliyimizi itirmdik. Qanl Yanvarda yzlrl vtndamz hid oldu, amma zmimiz qrlmad. Qa-raba mnaqisi balanandan bri Vtnimizin n qdr vlad aramzdan gedib, amma sarslmrq, ksin, mtinlirik. Yolumuza Azrbaycann azadl v mstqilliyi ulduzu nur sar. Biz bu ulduzun inda demokratiya v trrqqiy doru irlilyirik. Diqqtiniz gr ox sa olun.14 14.54. sa by hamnn adndan z danr. 14.59. 45 dqiqlik andim mrasimi baa atr. Alqlar. QEYDLR 1 Hac bdl hm A.Mtllibovun qaytarlmas mqsdil Ali Sovetin qarsnda bir ne gn dalbadal mitinqlr tkil etmidi, hm d em qzeti onunla bal karikatura vermidi v bu karikatura camaat irisind geni yaylmd. Bu sbblrdn onun reytinqi camaat arasnda kskin dmd. 2 ox tssf ki, sonralar Tahir liyev xalqn ona olan inamn dorulda bilmdi. 3 ndiki Hseyn Cavid prospekti. 4 Mtllibov qaydan kimi Mmmd Murad yenidn RTV komitsi rhbrliyin qaytarmd. Mn Elad Quluyevin kabinetind onu grnd qabaqca adm. 5 O, Lal-vkt Hacyeva vaxtnda Prezident aparatnda mtbuat katibi olmudu. 6 Rus qounlarn nzrd tutur. 7 Pnah Hseynovun bildirdiyin gr, blfz Elibyin sekilrd mtlq qalib glcyi artq hamya aydn olandan sonra Moskvann itirak il mayn 18-ind hrbilrin hakimiyyt glmsi v Rhim Qazyevin prezident elan olunmas variant da hazrlanbm (bu haqda Fhmin Hacyev mlumat verib). Ali Sovetdki shbt d, grnr, bununla bal imi. (Bax: Pnah Hseynov. Cinaytimiz mlubiyytimizdir. - Mxalift qzeti, 30 sentyabr 1993). An deyim ki, Yaqub Mmmdovun Rhim Qazyevin tklifini bel soyuq-qanllqla qbul etmsi mni tccblndirmidi. Demli, buna sas varm. 8 Jurnalistlrin oturduu zalda bayrdak sslr aydn eidilir. 9 1993-n iyununda is Heydr liyevin mtlq hakimiyyt glmy layiq olduunu (o, slind artq glib hakimiyytd ylmidi) sylyn B.Vahabzad uaq-muan (sa Qmbr v baqalarn nzrd tuturdu - .T.) n etdiyini grdk demidi. Hr halda, bir il n ox frqli mvqelrdir... 10 hidlrin dfni zaman gll atlmas nzrd tutulur. 11 mumiyytl, bu hrkatda itirak ednlrin byk ksriyytinin analar z vladlarnn taleyindn tvi keirrk, onlarn bana glnlrdn sarslaraq ya xst ddlr, ya da kdiklri iztirablara dzmyrk cnntmkan oldular. blfz Elibyin anas Mehrinis xanm (1987), sa Qmbrin anas Tahir xanm (1989), Ncf Ncfovun anas Valid xanm (1991)... kimi msum analar z oullarnn mbarizsi saysind Azrbaycann nec mstqil v azad olduunu grmdn Uca Tanrnn drgahna qovudular. slind onlar da azadlq mbarizmizin n tmnnasz itiraklar v mqdds hidlridir. Allah-taala onlarn, elc d btn azadlqsevrlrimizin ruhu nigaran, nakam analarna rhmt ely. Amin! 12 Aydnlq qzetinin redaktoru Babk Hseynov. 4 iyun qiyamndan sonra bir mddt telera-dio irktinin sdri oldu. Heydr liyevin tbliind xsusi xidmtlri var. 13 Televiziya il prezidentliy namizdlrin debat nzrd tutulur. Burada yalnz blfz by itirak etmirdi. 14 blfz Elibyin x Hyat qzetindn (17 iyun 1992, N:117) gtrlb. *** AYRILMAZDAN NC OXUCUYA DEMY MCBUR OLDUUM BR NE SZ Mnim oxucu il saollamaq fikrim yox idi, nki Azrbaycan Xalq hrkatnn sonrak dvrlrini d yazma, yalnz bundan sonra onlarla xudahafizlmyi ryimdn keirirdim, ancaq

Azrbaycan Jurnalistlr Birliyinin bas Hac Hacyevin aadak szlrini oxuyandan sonra daha zm saxlaya bilmdim. Azrbaycann znd v xaricind, xsusn Trkiyd bel bir yanl dnc var ki, guya Azrbaycan z istiqlalna AXC-nin mbarizsi nticsind qovumudur. Lakin kemi SSR-nin btn respublikalar, htta n az savadls olan v n az mbariz olan Trkmnistan da qovumudur. AXC S STQLALI Z SR KM GSTRMK N 1990-CI L 20 YANVAR FACSN TRTM, YZLRL DNC ALN BDBXT ETMDR. Bunu aqca gstrmk lazmdr ki, Xalq cbhsi v onun liderlri yuxarda qeyd olunan keyfiyytlri zndn Azrbaycann istiqlaln mhkmlndirmk, onu flaktdn qurtarmaq n faydal bir i gr bilmdilr v hmin keyfiyytlr gr bir i d gr bilmzdilr. Buna gr d Azrbaycan istiqlaln Xalq cbhsinin adna yazmaq byk yanllqdr. Kemi Sovetlr Birliyinin dalmas Yeltsin (Rusiya), Kravuk (Ukrayna) v ukeviin (Belorusiya) Belovej mesind bir araya glmsil baa atm v tarixd nadir bir hadis - MPERYANIN KMS BA VERMDR, BELLKL D KEM SOVETLR BRLYNN BTN SR LKLR KM AZRBAYCAN DA AZADLIA IXMIDIR (sedirmlr mnimdir - .T.). (Hac Hacyev. stiqlaln zabl yolu. Boz ouz-Nicat nriyyatlar, Bak, 1996, 71-inci sh.). 1992-1993-nc illrd az qala qat msavat kimi tanmaa baladmz Hac mllimin siyast bazarnn konyukturunu bel tez mnimsmsi gzlnilmz olmasa da, yazdqlar is 4 iyundan sonra Ali Sovet tribunasndan, yeni iqtidarn alov pskrn jdahaya evirdiyi ktlvi mlumat vasitlrindn (xsusn onun uzaqvuran topu olan televiziyadan) min dflrl sylnmi, artq eynnib ypranm szlrin tkrarndan baqa bir ey deyils d bu xarda ksini tapm daha ox qabardlan, 1993-dn buyana xalqa inadla tlqin ediln iki mddan cavabsz buraxma mmknsz saydm. Birincisi, nhayt, baa dmk lazmdr ki, 20 YANVAR FACSN ZMZN TRTDYN DEMKL MOSKVANIN XALQIMIZA QARI CNAYTLRN TAM BRAT QAZANDIRIRIQ V Z AZADLII, MSTQLLY URUNDA VURUARAQ CANINDAN KEM 131 HDMZN RUHUNU, HDLR XYABANIMIZIN MQDDSLYN THQR EDRK. 20 Yanvar Azrbaycan xalqnn AZADLIQ mbarizsi tarixind n rfli shiflrdn biridir v dinc soydalarn bdbxt olmas prizmasndan baxanlar onun hmiyytini, mumiyytl, azadlq urunda arpmann ny lazm olduunu anlama bacarmazlar, nki srnmk n yaranmlar ua bilmzlr! (Maksim Qorki). Grkmli rus yazs bu flsfnin n qdr dahiyan yani mnzrsini yaradb! Yalnz srnmk n yaranm mxluq - koramal bir vaxt qarsnda grdy, al qanna boyanm, ancaq yen gylr umaq hsrti il rpnan ahinin szlrindn ruhlanaraq uman lzztini dadmaq istyir v sldrm qayann bandan atlr, yer rplaraq zilndn sonra is ahini qnayr, onun ucsuz-bucaqsz gylr, latmaz ucalqlara can atmasn axmaqlq sayr! Bli, dnyann lzztini srnmkd grn, srnmk azadln n byk nemt sayan koramallar ahinin ngin gylrd szmk eqinin mahiyytini he vaxt drk ed bilmzlr! Onlarn mntiqin gr, dnn Atatrkn Anadoluda yz minlrc trkn qan bahasna Trkiyni yadlarn tapdandan tmizlyrk onu mhv olmaqdan xilas etmsi d, bu gn Azrbaycanda kllik zncirindn qurtulmaq urunda gedn lm-dirim vuruu da, eenistanda ba vern mstqillik sava da axmaqlqdan, dinc insanlar bdbxt etmkdn baqa bir ey deyil! Onlarn flsfsin gr, Azrbaycan he ermnilrl d torpaq urunda vurumamal, aillri bdbxt etmmk xatirin Dalq Qaraba el ilk tlbdc dinmz-sylmz verrk sakitc oturmal idi! (N byk rzalt!!!). Xobxtlikdn, azadl mhz ahin kimi dyrlndirn insanlar koramaldnclilrdn qat-qat oxdur v son shiflrini oxuduunuz bu kitab da el onlardan tr yazlb. kincisi, AZRBAYCAN HE VAXT N AZ MBARZ OLAN TRKMNSTANA DA VERLM AZADLIQ SDQSN ORTAQ OLMAYIB v XALQIMIZ NNK Z AZADLIINI Z QAZANIB, HTTA DAHA ARTIINA NAL OLUB - MHZ ONUN DA (Baltikyan respublikalar, Ukrayna v Grcstanla birg) STQLAL URUNDA LM-DRM SAVAI NTCSND YELTSN, KRAVUK V UKEV BELOVEJ MESND BR ARAYA GLM, MPERYANIN KMS BA VERMDR. Mgr imperiyalar da z xou il krmi?! Mgr dnyann n mhtm imperiyasnn parampara olmasnda xalqmzn misilsiz rolunu dana bilrsinizmi?! Mgr 1988-in Noyabrnda Moskva tanklarnn qaban z yaln vcudlar il ksmi, lm meydan oxuyan igid oullar AZRBAYCAN XALQI deyildimi?! Mgr hmin ildki 19 gnlk cahanmul MEYDAN EPOPEYASINI tarixd yadigar qoyan AZRBAYCAN XALQI deyildimi?! Mgr 1989-da SUVERENLK HAQQINDA KONSTTUSYA QANUNUNU SSR-d ilk df qbul etdirn v el hmin 1989-da dnya xalqlar irisind LN N MBARZ XALQI adn qazanan AZRBAYCAN XALQI deyildimi?! Mgr SSR-ni diz kdrm, onun iqtisadiyyatnn belini qrm QIRX GNLK TTL uurla baa atdran AZRBAYCAN XALQI deyildimi?! Mgr Qorbaovun qanl ordusuna mhl qoymadan 22 yanvarda z hidlrini dfn etmk n Azadlq meydanna glrk dinc aillri bdbxt etmi AXC-dn qisas almaa yox,

STQLAL YOLUNDAN DNMYCYN BYAN ETMY ym 2 MLYON insan AZRBAYCAN XALQI deyildimi?!. Yetr, cnablar! Yetr Azrbaycanmzn hr gusin splnmi yzlrc hidlr xiyabannda uyuyan, Allah-taalann insana n byk nemti olan hyatlarn tmnnaszcasna z VTNNN AZADLII, SUVERENLY v TORPAQ BTNLY urunda qurban vermi mqdds oullarmzn mqdds ruhlarn funtli, iyrnc iftiralarla thqir etdiyiniz! Yetr bir tik rk n tarixi saxtaladrdnz, AZRBAYCAN XALQInn olduqca rfli qhrmanlq mbarizsini dandnz! Yetr AZRBAYCAN XALQInn n byk nailiyyti olan azadlna, mstqilliyin qaralar yaxdnz! Yetr znzn kl tbitinizl ynrk sizi kllikdn qurtaranlara bhtan atdnz! ziz oxucularm! Allah-taala sanki sizlri nzrd tutaraq buyurmudur: Kitab hlindn bir dst sizi yolunuzdan sapdrma arzu etdiklri halda, yalnz zlrini dz yoldan sapdrrlar, lakin onlar bunu drk etmirlr (Quran, Ali-mran sursi, 69-uncu ay). Bli, dorudan da, xalq hqiqtdn sapdrmaa alanlar, bunun n n alasmaz sullara l atan hli-kitablar zlri d drk etmdn zlrini tarixin almaz torunda doladrrlar! MEYDANA toplaaraq z iradsini byan edn AZRBAYCAN XALQIn ekstremist, xuliqan, cinaytkar, narkoman... adlandran dnnki kommunistlr - demokrat, millti qiyafsin brnm indiki neokommunistlr z tbitlrin v kemilrin sadiq qalaraq bu gn d Mmmdmin Rsulzadni - kabinetlrindn portretlrini syl tmizldiklri AZRBAYCAN AZADLIININ DEOLOQUNU v LK MSTQL AZRBAYCAN DVLTNN QURUCUSUNU bolevik Nriman Nrimanovun - AZRBAYCANIN LK MSTQL DVLTN XI RUS ORDUSUNUN L L MHV ETM, Azrbaycann bdi sadtini Rusiyada axtaran Moskva qladiatorunun ayaqlar altna atmaa alr, Azrbaycann sni kild yaradlan neokommunist yozumlu mcrrd, lidersiz mstqillik tarixindn v sanki M.Rsulzaddn xbrsiz, z-zn yaranm, sanki N.Nrimanovdan xbrsiz, z-zn mhv olmu AZRBAYCAN CMHURYYTNDN danarkn cin bismillahdan qorxan kimi MSAVAT szndn qorxur, onun v qurucularnn adlarn tabuladrr, xalqmzn 1988-1992-ci illrdki antikommunist mzmunlu arpmasn da he xarmaq, ondan qisas almaq, mmkn olsa onu tarixdn silmk, sl mstqilliyin yalnz 1993-n iyunundan sonra balandn sbut etmk n hr cr fnd, uydurmalara, a, qara v qrmz yalanlar kompleksin l atr, iyundanqabaqk 6 illik tarix mxsus milli liderlrin, xalq ncllrinin is badan-baa cinaytkarlardan ibart olduunu yen dyimz kommunist sullar il xalqn beynin yeritmk istyirlr. Ancaq n qdr mnasz, n qdr bo chdlrdir, ax btv bir xalqn yaddann silindiyini gman ednlr bilmlidirlr ki, TARXN YADDAINI pozmaa he ksin gc atmaz. qtidarlar sradan xr, sultanlar fani olur, saraylar Mdain xrablrin evrilir, ancaq HQQT is bdi qalr! Bu gerkliy inanmaq istmynlri inandrmaq n he bir mntiq mvcud deyil, inananlar is hadislri iqtidar, hkmdar, saray tssb il yox, ALLAH qorxusu il dyrlndirmy almaldr, nki axirtd ALLAH DRGAHINDA bu dnyann sadaladm hmin gclri yox, Allahn z, onun HQQTin sdaqtimiz bizim qurtarcmz olacaqdr, ona gr d kimin, nyin xatirin is yalan tarix yaratmaq hr eydn nc znxyantdir!.. Ax Allahn aylrin inanmayanlar, szsz ki, Allah doru yola salmaz. Onlar [axirtd] iddtli bir zab gzlyir! Yalan ancaq Allahn aylrin inanmayanlar uydururlar. Onlar sl yalanlardr! (Quran, n-Nhl sursi, 104-105-inci aylr). Sevimli oxucum! lind tutduun bu kitab btv bir milltin - AZRBAYCAN XALQININ torpaq v qurtulu urunda drd il yarmlq mbarizsinin gzgsdr. (Onun n qdr tmiz olduunu v gerkliyi n qdr doru-dzgn gstrdiyini myynldirmk is snin zrin dr). Bu tarixin yaradcs n ayrca bir xs, n d ayrca bir tkilatdr; onun mllifi byk, ulu v azadlqsevr AZRBAYCAN XALQIDIR - badan mhrum, tcrbsiz, sadlvh, buna gr d yrtc dmnlr hr addmba uduzmaa mhkum AZRBAYCAN XALQI! Sn bu xalq gah dmn qarsnda liyaln dayanan, gah dmni il amansz dy girin, gah n ar duruma drk zn zndn imdad axtaran, gah da qazand qlbni bayram edn... anda grrsn. N byk rf ki, o, Meydanda bir df d olsun acam deyrk qarn davas dymdi, yalnz v yalnz AZAD-LIQ! hayqrd v he zaman da ruhdan dmdi, yadlardan kmk ummad. N yazq ki, hmin drd il yarmda onun bana glnlr ox rkgyndn, itkilri is bykdr, nki rfsiz kommunistlrdn ibart satqn Azrbaycan balar Moskvann adi bir mmurunun gstriini AZRBAYCAN XALQININ iradsindn stn saydlar v Moskvann Yerevann da istyin uyun gln btn buyuruqlarn qul szbaxanl il danqsz yerin yetirdilr. n gynrtilisi is budur ki, balarmz ninki z xalqn dmnlrdn qorumaqda acizlik, ksrsizlik v laqeydlik gstrdilr, ksin, dmn qar lm-dirim savana girin soydalarnn l-ayan buxovlamaa, onu trksilah etmy v dmn qarsnda liyaln qoymaa aldlar, bununla da xalqnn qat dmnin evrildilr. Allah-taala buyurub: Bellikl, hr bir obann gnahkarlarn orann balar tyin etdik ki, onlar [gnahlarn, bunun nticsind is axirtd zablarn daha da artrmaq n] orada bacardqlar qdr mkrl mul olsunlar. Onlar yalnz zlrin qar mkr

edrlr, lakin [bunun] frqin varmazlar (Quran, l-nam sursi, 123-nc ay). Hmin gnahkar balarn dmn evrilmsi xalqmzn son dvr tarixind ilk n byk milli sarsntdr. 1991-in sonu - 1992-nin vvllrindn is bu drd il yarmlq kemiimizin n ac, n dhtli v n sarsntl ikinci dnmi baland - biri digrini yxb hakimiyyt glmk istyn mafioz qvvlr (onlar xalqn srvtini uzun illr boyunca rvt v gizli iqtisadiyyat yolu il talam kommunistlrdn ibartdi) mvcud iqtidarlar xalqn gzndn salmaq, onlar devirmyi asanladrmaq n Vtn torpaqlarnn alverin giridilr. Onlarn xyanti il nc Qaraban trk kndlri, sonra Xocal, ua, Lan, daha sonra Klbcr... ldn getdi. (Bu alver 1993-n payznda topdansata evrildi - 6 rayon bir ld verildi). Heyf, ox heyf ki, Xalq hrkatnn an-hrt, vzif, var-dvlt hrisi olan, z nfslrini cilovlamayaraq eytann v Moskvann qarmana kemi bzi liderlri d QRU-nun yaxndan itirak etdiyi bu cinaytkar alver clb olundular; onlara n rfsiz vzif - hamnn gz qarsnda qqran miskin icra rolu ayrld. (ox tssf ki, bir vaxtlar Azrbaycan Xalq Cbhsinin ncllri olmu, az sonra is onun qat dmnlrin evrilrk AXC-ni mhv etmk n dridn-qabqdan xm bu adamlar xalq indi d yanl olaraq cbhi kimi tanyr v onlara bsldiyi nifrtini AXC-y ynldir. ndiki iqtidar da z tbliatnda onlar btn hallarda mhz cbhi kimi tqdim edir). Torpaqlarmzn satlmasna maneilik edn Ramiz Qnbrov, Eldar Barov, Mikayl Gzlov, irin Mirzyev kimi onlarca rdmli igidlr, xalqa geryi anladan Dilar liyeva, Aydn Mmmdov kimi nadir beyinlr Polyanikolarn li il birbbir aradan gtrldlr. mumiyytl, 1992-93-nc illr say-sem oullarmzn mqsdynsz hrbi mliyyatlarda mqsdynl kild ktlvi qrdrlmas (msln, Daalt mliyyatndak kimi) dvrdr; dmnin hazrlayb hyata keirdiyi bu qrndan mqsd milltin genofondunu, dyknlik ruhunu mhv etmk idi. Bu, Xalq hrkatnn n ciddi paraland v ona n ar zrblr vurulan mrhldir. Bellikl, Rusiyadan v Ermnistandan zrin axan, az qala btn xaprst dnyasnn (elc d mslman rannn) dstkldiyi amansz v qanin dar dmnlrl v zmznklr adlandrlan gzn hakimiyyt ehtiras tutmu daha iyrnc v qorxunc ya il zbz qoyulmu xalq! He ks dana bilmz ki, mhz bu n msul, n grgin, n qorxulu, n umudsuz v hlledici anda xalqmzn yegan daya, arxas v xilaskar mhz onun z btnindn doulmu AZRBAYCAN XALQ CBHS oldu - btn dmnlrimizin n ox qorxduu, qurumunu mhv etmk n 20 Yanvarda stn maral Yazovun ordu kdiyi, yarand gndn n amansz v imansz iftiralara tu gln, ancaq z HAQQI v HQQT il hr cr yalanlar mlub edn, btn stnlklrini d, atmazlqlarn da qan yadda il z xalqndan gtrm AZRBAYCAN XALQ CBHS! Bli, Vtnimizin torpaqlar urunda z sralarndan MNDN ARTIQ HD VERM, slind bugnk AXCP-nin, Msavat, Milli stiqlal, Sosial-demokrat, Vtnda Hmryliyi, Vhdt... partiyalarnn anas olan AZRBAYCAN XALQ CBHS rntl taxtalardan hazrlanm yrtq-skk, canna on minlrc siovullar daram nhng gmi kimi yerindn aramla irlilmi, frtnalara sin grrk blfz Eliby, sa Qmbr, Etibar Mmmdov, Zrdt lizad, Tofiq Qasmov, Sabir Rstmxanl, Nemt Pnahov, Leyla Yunusova... kimi liderlrin bal altnda bzn doru, bzn yanl yollarla irlilmi, bzn dalalar ah qalxarkn z turmanlarndan nesini itirmi, bzn sualt qayalara toxunaraq ar zdlnmi v srniinlrindn qurban da vermi, bzn dnizin qabarma v kilmlrini gzlmli olmu, ancaq tarixin btn snaqlarndan za xm v SON MQSDN YETRK srniinlrini mnzil bana - AZADLIQ v MSTQLLY atdra bilmidir! Bu kitab oxuyub baa vurmu, kediyimiz yollara artq inclikl bld olmu oxucum yqin ki, mniml btnlkl razlaacaq. Bli, mhz AZRBAYCAN XALQ CBHSNN nclly, BLFZ ELBY v SA QMBR dnc v ml qardalarnn rhbrliyi altnda 1992-d KNC MSTQL MLL AZRBAYCAN DVLT quruldu. Milli Ordu yaradlmas n vacib msl kimi n kildi - Azrbaycan sgri 1992nin oktyabrnda Xankndinin ikic kilometrliyin atd, rus ordusu Azrbaycandan birdflik xarld; dvltiliyin n vacib institutlar yaradld, 1992 dvlt quruculuu ili elan edildi; xalq ilk df olaraq rvt almayan prezident v Ali Sovet sdri grd, rvtxorluq minimuma endirildi nazirlr v komit sdrlri, icra hakimiyyti balar, n byk direktorlar... da vzify rvtsiz tyin edildilr; milli iqtisadiyyat dirldilmy balad, ldrlm istehsalatda 4% artm ba verdi, milli pul vahidi - manat ttbiq edildi v tezlikl o, Qafqazn dnrli valyutasna evrildi, dvltin z vtndana v xarici lklr btn borclar qaytarld v talan edilmi xziny 100 milyonlarca dollar srmay, yeni yaradlm Ll-Cvahirat Fonduna is yz kiloqramlarla ll-cvahir topland, vtndalar rvt almadan maala v dilnilik etmdn tqadl yaaman mmknlyn z gzlri il grdlr, lknin yeralt v yerst srvtlrinin vtndalar arasnda daltl blnmsinin proqram ilnib hazrland; dzgn xarici siyast kursu myynldirilrk bir ox lklrl siyasi-iqtisadi laqlr yaradld, srin neft sazii imzalanmaa hazrland, btn dnyada DEMOKRATK AZRBAYCAN imici formaladrld; milli mdniyytin inkiaf n kildi; Thsil qanunu qbul edildi, orta mktblr n n qsa vaxtda 7 fnn zr proqramlar dyidirildi, 80-dn artq adda yeni drslik hazrland, agirdlr ilk df olaraq Azrbaycan vtnda kimi, trk kimi

trbiylndilr; sravi vtndalarda Azrbaycann iql glcyin tknmz umud yarand!.. z d btn bunlarn hams VUR-TUT BRC LN ND ba verdi! (zndn qabaqklar gnd yz df sritsiz dey syn indiki sritlilr is artq beinci illrini yaasalar da xalqa nvnticlrimizin dycyi 2 milyard dollara yaxn xarici borcdan, tyan edn korrupsiya v rvtxorluqdan, tayfabazlq trbiysindn... baqa, gzarpan he n ver bilmyiblr). Bu srtl gedrs Azrbaycann tezlikl n inkiaf etmi dvltlrdn birin evrilcyini grrk dht gln dmn qonularmzla Azrbaycann srvtlrini riksiz, xalqn itirak olmadan mnimsmk n hakimiyyt inadla can atan i mxalift birlrk silahl yolla bu hakimiyyti devirdilr, Azrbaycan Xalq hrkatnn n byk nailiyyti ar zrb altna qoyuldu. Htta mhvolma annda bel Azrbaycann dvltilik mnafeyini hr eydn uca sayan prezident BLFZ ELBY n doru siyast yeritdi v mhz bu siyast nticsind Azrbaycan xalq indi d AZADLIQ v MSTQLLK kimi n dyrli srvtini qoruyub saxlamaqdadr (bu mstqillikdn xalqnm, yoxsa iqtidardak klannm daha ox faydalanmas baqa shbtin mvzusudur). Azrbaycan Xalq hrkatnn mahiyytinin saxtaladrlmasna imkan yaradan balca amillrdn biri d onun gediini iqlandran materiallarn hddn az olmasdr. Dorudur, qzet-jurnal shiflrind, baqa mlumat vasitlrind splnmi halda oxlu fakt qeyd alnb, ancaq sravi oxucunun onlarn hams il tan olmas, tbii ki, dedikc tin, daha dorusu, mmknszdr. Buna gr d Hrkat thlil edn srlrd sasn mllif subyektivliyindn irli gln qrzli birtrflilikdn baqa, bzn mvzuya dair materiallar bilmmsindn doan yarmqlq da zn gstrir. Son illrd tariximizin indiki ana hsr edilmi kitablarn oxunda hr iki haln ahidi oluruq. Ancaq Aydn Balayevin Azrbaycan milli hrkat: Msavatdan Xalq Cbhsindk (Bak, Elm, 1992; rusca) v O.B.Sultanovun 80-ci illrin sonu, 90-c illrin vvllrind Azrbaycanda siyasi mbariz (Bak, Maarif, 1995) tdqiqatlar Hrkatn tarixini inclikl bilmk v onu soyuqqanl thlil szgcindn keirmyi bacarmaq baxmndan diqqti kir. kinci mllif sasn 1988-1993-nc illr dvrn thlil etmyi ayrca mvzu kimi gtrdy v onu hrtrfli, ox geni kild ildiyi n onun sri xsusil maraq dourur. Alimin btn hadislri he bir siyasi qvvnin v ayr-ayr xslrin deyil, btvlkd Azrbaycan xalqnn maraqlar, Azrbaycann hl formalamaq istyind olan mstqil dvltiliyinin mnafelri baxmndan thlil etmy almas oxucuda hrmt dourur. Dzdr, onun gldiyi bir sra nticlrl ciddi mbahis aparmaq mmkndr, ancaq onlar da gydndm olmayb myyn faktlar toplusunun thlilindn alndna gr alim mvqeyi kimi dyrlidir. Azrbaycan Xalq hrkat o qdr nhng, mrkkb, oxaxli v oxmrhlli prosesdir ki, ondan, szsz ki, hl bundan sonra da ne-ne qaln kitablar yazlacaq. Mhz glck yazarlarn kitabxanalarda, arxivlrd axtarlarn ynglldirmk, onlar yuxarda rnyi verilmi thqir v thrif yolundan kindirmk n bu kitab ortaya qoyuram. Onun nec rsy glmsini birinci cildin giriind oxuculara anlatmam. Ancaq burada is srin nri il bal bir gileyimi dil gtirmk istyirm. burasndadr ki, kitabn lyazmas il tan olanlarn, demk olar ki, hams onun gecikdirilmdn buraxlmasn grkli sayb, ancaq buna kmk lazm olduunu bilnd he biri lini cibin salmaq istmyib. Saymam - dz 14 n sanball by az aaraq zlri n n srfli rtlrl yardm dilmim, ancaq bu kitab buraxdrmaa gc atdna qtiyyn bh etmdiyim hmin bylrin hams irin-irin ba st!lrdn, get-gllrdn sonra mni Allah versin!l yola salb. Artq siyastdn uzaqladn bildirrk tmiz kommersiya il mul olan daha imkanl, dnn gur-gur guruldayan, vurub-yxan olan kimi ad xarm A. by is ninki szndn qad, htta df istmyim baxmayaraq qorxusundan fotosunu da vermdi ki, birdn mkdalq etdiyi indikilr bel bir kitabda onun klini grrlr!.. Allah yen kasba versin! Nhayt, z kirayd yaayan bir mllim ortaya xd, ev almaq n illr boyunca qpik-qpik yd az mbldki pulunu MHZ BU KTAB n danqsz verdi! Tssf ki, onun vsaiti az olduundan kitabn riftlrini ox kiiltmy, materiallar hdsiz sxmaa, bir sra mliyyatlar dost-tann yardm il yola vermy mcbur olduq. Szsz ki, btn bunlar kitabn poliqrafik keyfiyytini aa salacaq, ancaq varn vern utanmaz. nallah, bylrimiz daha da imkanl olandan sonra srin daha gzl ikinci nrini ortaya qoyarq, onda onlar zlri haqqnda yazlanlar daha iri riftlrl, daha asan oxuyarlar!.. (Zarafat bir yana, bel bir nair taplaca halda srin yenidn ilnilmi v genilndirilmi ikinci nrin drhal balamaa hazram. Ona gr d Xalq hrkatnn kemi fal itiraklarna el indidn z tuturam - kimd bu kitabn mahiyytin uyun dyrli sndlr varsa ltfn el indidn bir surtini mn atdrsn; ikinci nr gerklnd ondan istifad edilrkn, alnd qaynan hkmn gstrilmsin sz verirm). ziz oxucum, mni gileyi, xsi narazln z xaran adam sayman qtiyyn istmzdim mni incidn mhz bu kitabn nrin soyuqluq, qarladm hay-ky, yalan tssbkelik faktlar deyil, bel olsayd azma su alardm. Mni gyndn odur ki, byli-mllimli-yoldal he birimiz TARXMZ YAATMAQ NAMN maddi fdakarlq gstrmk istmirik, halbuki bu tarixin yaradcs olan igid oullarmz z qanlarn bel bizdn sirgmmidilr!..

n sonda btn oxucularma Allah-taalann bu mqdds klamlar il z tuturam: nsanlarn elsi d vardr ki, Allahn razln qazanmaq yolunda [Allah rizas n] z cann fda edr. Allah z bndlrin qar ox mehribandr! Ey iman gtirnlr! Hamnz bir yerd slh [islama] glin! eytann yolu il il getmyin, nki o, sizin aq dmninizdir! gr bu qdr akar dlil [aylr] gldikdn sonra siz yen d doru yoldan azarsnzsa, o zaman bilin ki, Allah da qvvt v hikmt sahibidir! (Quran, l-Bqr sursi, 207-209-uncu aylr). Arzum budur ki, rhman v rhim Allah Azrbaycann bayran dnya durduqca uca ed, dvltimiz, milltimiz, ordumuza zaval vermy, xalqmza bir d he vaxt gynrtilr gstrmy, hr id btn soydalarmza yardm ola, onlar eytann mkrindn qoruya! Amin! dalt TAHRZAD. 15 avqust 1997 End of the txt