3-KOMPRESRLER

3.1- Temel Esaslar

3.1.1- Termodinamik Kayplar:
Aadaki ekilde, izotermik ve adiyabatik sktrmada kompresr ileri ayn
PV diyagram zerinde gsterilmitir. Eimi daha fazla olan eri adiyabatik, dier
eri ise izotermik sktrmaya aittir. zotemik sktrmada hava scakl sabit
kalrken, adiyabatik sktrmada scaklk,

k
1 - k
|
|
.
|

\
|
=
1
2
1 2
p
p
T T
bants ile hesaplayacamz ekilde artmaktadr. Ayn hacimsel klme
durumunda; hava scaklnn da artmas nedeniyle basn, adiyabatik olarak skan
havada, izotermik sktrmaya gre daha fazla artmaktadr. Bu nedenle; herhangi bir
p
2
basn deerine ulaldnda, adiyabatik skmadaki hacm klmesi daha az
olmaktadr. Baka bir ifade ile, sktrlan basntaki gaz hacmi adiyabatik
sktrmada daha fazla olmaktadr.

ekil dikkatlice incelenirse; adiyabatik sktrmada mutlak sktrma iinin
izotermik sktrmadaki mutlak sktrma iinden daha kk olduu grlr. Buna
ramen; adiyabatik sktrmada kompresr ii, izotermik sktrmadaki kompresr
iinden daha byktr. Bu durum, adiyabatik sktrmada sprme iinin daha fazla
olmasndan kaynaklanr. nk, adiyabatik sktrmada, skm hava hacmi daha
fazladr.
Adiyabatik olarak skrken snan havay ayn scaklkta kullanmak mmkn
deildir. Ayrca, hava tketilecei yere gidene kadar kendiliinden sour. Tketilen
hava scakl hemen hemen, kompresrn emdii hava scaklnda olmaktadr.
Dolaysyla; adiyabatik olarak skan hava hacminden ( v
2-ady
) ancak, izotermik
skan hava hacmi (v
2-izo
) kadar daha sonra faydal olmakta, hacmlar arasndaki
farkn kompresrden sprlmesi iin yaplan i bir enerji kayb olarak ortaya
kmaktadr. Efektif sktrma iinde izotermik sktrma aleyhine olan fark da gz
nne alnrsa, adiyabatik sktran kompresrn tkettii enerjiden ekildeki taral
alana karlk gelen ksm kaybolmu olacaktr. te bu enerji kayb basnl havay
pahal yapan etkenlerden biridir.
Yukarda belirtilen bu enerji kaybn nlemek iin adiyabatik sktrmada
havann snmasn nlemek, yani mmkn olduunca izotermik eriye yaklamak
gerekir. Havann sktrlrken soutulmas, yksek kapasiteli kompresrlerde yeterli
soutma yzeyinin bulunmamas nedeniyle mmkn deildir. Bu yola ancak, kk
kapasiteli kompresrlerde, gmlek soutmas denilen soutma ekli ile
gidilebilmektedir.

Adiyabatik sktrmada hava scaklndaki art, basnlar arasndaki oranla
yakndan ilgilidir. Ayn sktrmay basn oranlarn kk tutup kademeli olarak
yapmak da mmkndr. Bu nedenle, yksek kapasiteli kompresrlerde hava,
kademeli olarak sktrlr ve her kademe arasnda kompresr dna alnarak
soutulur. Yukardaki ekilde iki kademeli bir kompresre ait PV diyagram
grlmektedir. Bu ekildeki yatay taral alanlar kademeli sktrmada nlenemeyen
enerji kayplarn, dey taral alan ise kademeli sktrma ile tasarruf edilen enerjiyi
gstermektedir.
3.1.2- i Sal ve Gvenlii nlemleri
Kademeli sktrma, sadece kompresr enerjisinden tasarruf etmek iin deil
ayrca, i gvenlii ve ii sal asndan da zorunlu olmaktadr. zellikle pistonlu
kompresrlerde piston ile silindir arasndaki srtnmeyi azaltmak iin ya kullanlr.
Bu yalar yksek scaklkta patlayc ve zehirli bileimler oluturacak ekilde bozulur
ve oluan gazlar ile ya artklar basnl hava iine karr. Bylece oluacak
tehlikeleri nlemek iin skan hava scaklnn en fazla, kullanlan yan tutuma
scaklnn 40 C altnda olmas istenmektedir. Kompresrlerde kullanlabilecek
yan tutuma scaklnn ise en az 200 C olmas ngrlmtr.
3.1.3- Kademe Basn Oran ve Hesab
Aadaki bantlar incelenirse, hava scakl ve kompresrn tkettii
enerjinin basnlar aras oranla yakndan ilgili olduu tespit edilir. Basntaki mutlak
art miktar dorudan nemli deildir. rnein; bir atmosferden atmosfere
sktrmann neden olduu scaklk art ve enerji tketimi, dokuz atmosferden yirmi
yedi atmosfere sktrmann neden olduu scaklk art ve enerji tketimine eittir.
nk her iki sktrmada da basnlar arasndaki oran tr. Oysa, birinci
sktrmada mutlak olarak sadece iki atmosferlik sktrma olurken, ikinci
sktrmada on sekiz atmosferlik basn art olmutur. Herhangi bir basn deerine
kademeli sktrma ile


(
(
(
(

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
1 10
1
2
1 1
4
1
2
1 2
k
1 - k
k
1 - k
1 - k
k
p
p
v p W
p
p
T T

ulalacak ise seilecek en aklc yol, kademe basn oranlarn sabit tutmaktr.
Bylece; hem kademe sonu scaklklar, hem de her kademedeki kompresr ileri
dolaysyla motor gleri en kk deere sahip olur.
ok kademeli kompresrlerde kompresr giri basnc ( p
ilk
), kompresr k
basnc ( p
son
) , kademe basn oran ( x ) ve kademe says ( n ) arasndaki ilikiyi
yle kurabiliriz:
n
n
n
p
p
x x
p
p
x
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
x
1
1
1
.
|
|
.
|

\
|
= =
=
= = = = =
ilk
son
ilk
son
1) - a(n
son
a2
a3
a
a2
ilk
a1
1) - a(n
son
a2
a3
a
a2
ilk
a1



Kademe basn oranlar ve her kademeye giren hava scaklklar birbirine eit
deil ise, kompresr toplam iini bulmak iin her kademedeki kompresr ilerinin ayr
ayr toplanmas gerekir. Eer, kademe basn oranlar ve kademelere giren hava
scaklklar birbirine eit ise bu toplama iini u ekilde kolayca yapabiliriz.


(
(
(
(

|
|
.
|

\
|
=
(
(
(
(

|
|
.
|

\
|
=
(
(
(
(

|
|
.
|

\
|
=
1 10
1 10
1 10
4
3
4
2
1
1 1
4
1
k
1 - k
a2
a3
a2 a2
k
1 - k
a1
a2
a1 a1
k
1 - k
a1
1 - k
k
1 - k
k
1 - k
k
p
p
v p W
p
p
v p W
p
p
v p W

= =
= = =
a1 a1
a2 a1
olduundan
v p v p
T T T
1 1
1

+

(
(
(
(

|
|
.
|

\
|
=

1 10
1
1
2
1 1
4
k
1 - k
1 - k
k
n
p
p
v p n W

3.1.4- Ara Soutucu:
Havann sktrlma esnasnda soutulmas basn orannn ve hava
miktarnn dk olmas halinde mmkndr. Nihai basncn 5 at den byk olmas
durumunda ok kademeli sktrma gerekli olur ve hava her kademe arasnda ara
soutucuya alnarak soutulur.

Ara soutucular scak havay, yaklak olarak kompresrn emdii hava
scaklna kadar soutabilmelidir. Bunun salanabilmesi iin soutucuda yeterli
soutma yzeyinin oluturulmas gerekir. Bir atmosferdeki 1000 m
3
havay
soutabilmek iin yaklak 12 - 15 m
2
lik soutma yzeyine ihtiya vardr.
Soutucuya giren su, soutucudan kacak olan hava scaklndan 10 C daha
souk olmaldr. Ayrca, su soutucuda normal olarak 10 C den fazla snmamaldr.
Su iindeki kirecin, soutucu iindeki borularda kelmemesi iin su scakl 40 C
nin zerine kmamaldr. Kk kompresrlerde silindirin dorudan soutulmas
durumunda 1000 m
3
hava iin 3 m
3
suya ihtiya vardr. Ara soutucudan geecek su
miktar yle hesaplanabilir.

( ) ( )
h2 h1 p h s1 s2 s
t t c m t t c m =

burada, ve c olarak alnrsa; 1 = c 24 . 0 =
p


h
s1 s2
h2 h1
s
m
t t
t t
m

= 24 . 0
olur.
3.1.5- Kompresr Gc Hesab:
Daha ncede belirtildii gibi, adiyabatik kompresr ii izotermik kompresr
iinden fazladr. Aradaki enerji fark soutucularda veya ebekede s enerjisi olarak
d ortama yaylmaktadr. Politropik sktran kompresrlerde de bu enerji kayb
kanlmaz olarak karmza kar. Dier yanda, kompresrn kendi yapsal
zelliklerinden kaynaklanan enerji kayplarda ( srtnme ve trblans kayplar gibi)
vardr. Tm enerji kayplar izotermik randmanla gz nne alnm ve bu nedenle
kompresrn motor gc hesabnda izotermik kompresr ii esas olarak alnmtr.

mek izo


=
102 3600
log 10 303 . 2
1
2
1 1
4
p
p
V p
P | kW |
Bu bantdaki kompresrle motor arasndaki mekanik sistemlerin randmandr.
mek
3.2- Kompresrlerin Yapsal zellikleri
Kompresrler basnl hava retmek amacyla kullanlan makinelerdir.
Madencilikte genel olarak ak hava basncnda emilen hava 6-7 atmosfere
sktrlarak kullanlr. Ayrca, basnl hava lokomotifleri iin 180-200 atmosfere
basan kompresrlere de uygulamada rastlanmaktadr. ok uzun ebekelerde, den
hava basncn tekrar artrmak amacyla 4 atmosferden 6-8 atmosfere hava basan
ara kompresrleri de seyrekte olsa grmek mmkndr.
Kompresrleri, pistonlu veya trbo kompresrler olmak zere iki ana grupta
toplamak mmkndr. Pistonlu kompresrlerin basnlar yksek(250 at gibi), debileri
dktr. Debileri 100 m
3
/h 'ten 20-25000 m
3
/h 'e kadar deiebilir. Turbo
kompresrler ise en fazla 20-30 atmosfere kadar baslabilir buna karn, kapasiteleri
yksektir. Minimum kapasiteleri 15000-20000 m
3
/h in altna inemez. Maden
ocaklarnda ska tketilen 30000-120000 m
3
/h seviyelerindeki basnl hava bu tr
kompresrlerle retilir.
3.2.1- Pistonlu Kompresrler
Pistonlu kompresrler kendi aralarnda gruba ayrlr.
Aksiyal Pistonlu Kompresr
Lamelli Kompresr
Vidal Kompresr
3.2.1.1- Aksiyal Pistonlu Kompresrler
Aksiyal pistonlu kompresrler, bir silindir ve bu silindir iinde dorusal hareket
yapan pistondan oluur. Piston tek yzeyi ile sktrma yapabilecei gibi, dnml
olarak iki yzeyi ile de sktrma yapabilir. ki yzeyi ile sktrma yapan pistonlarn
her iki yzeyinin de eit byklkte olmas gerekmez. ekillerde rnei verilen
pistonlu kompresrlerde olduu gibi, piston yzeyleri sktrlan havann hacmi ile
orantl olarak farkl byklklerde olabilir.
Dk basnlarda (7-8 at kadar)
alan kompresrler genellikle
pistonunun tek yzeyi ile sktrma
yapan, iki kademeli ve ara soutmal
kompresrlerdir. Kademe basn oran
2.5 -3.5 arasnda deiir. Kapasiteleri
nispeten yksektir.
Aksiyal pistonlu kompresrler
buhar gc veya elektrik enerjisi ile
tahrik edilirler. Buhar gcnden
yararlanmak hem ekonomik olmakta
hem de kompresrn altrlmas
asndan kolaylklar salamaktadr.
Yksek kapasiteli kompresrlerde
genellikle buhar gcnden yararlanlr
Kk kapasiteli pistonlu kompresrler
ise sadece elektrik motorlar ile tahrik
edilirler
Aadaki ekilde maden ocaklar iin basnl hava reten, iki kademeli, ara
soutmal aksiyal pistonlu kompresr grlmektedir. Her kademe ayr bir buhar
motoru ile altrlmakta ve bir krank mili ile motorlar aras uyum salanmaktadr.
Motorlara verilen buhar miktarn vanalar ile kolayca ayarlamak ve bylece
kompresrn alma hzn, buna bal olarak kapasitesini deitirmek mmkndr.

Basnl hava lokomotifleri iin 220 at'e kadar varan yksek basnl hava
gereklidir. Yksek basnl hava basan kompresrler kademeli pistona sahiptirler.
Kademe says 3, 4 veya 5 olabilir. Aadaki ekilde be kademeli yksek basn
kompresr grlmektedir. Dk basn kademeleri arasndaki ara soutucular iki
kademeli kompresrlerde olduu gibidir. Yani, ara soutucuda souk su borular
iinde akar ve borularn evresinde hava dolar. Yksek basn kademelerinde ise;
hava borular iinde hareket eder, borularn evresinde soutucu su dolar.
Aadaki ekilde 7-8 atmosfere kadar basan pistonlu kompresrlerin
izotermik randmanlar verilmitir. Grlecei gibi, izotermik randman kompresr
kapasitesi ile yakndan ilgili dir. 12000 m
3
/h kapasiteli kompresrn randman %70
mertebesine ularken, 800 m
3
/h kapasiteli kompresrn randman %59 olmaktadr.
50
52
54
56
58
60
62
64
0 400 800 1200 1600 2000 2400
Kapasite [ Nm
3
/h ]

z
o
t
e
r
m
i
k

R
a
n
d

m
a
n




[

%

]

60
62
64
66
68
70
72
0 4000 8000 12000 16000 20000 24000
Kapasite [ Nm
3
/h ]

z
o
t
e
r
m
i
k

R
a
n
d

m
a
n

[

%

]

3.2.1.2- Lamelli Kompresrler
Yandaki ekilde Lamelli
kompresr ematik olarak gsterilmitir.
Kendi ekseni etrafnda dnen piston
zerinde ince kanallar ve bu kanallar
iinde serbeste hareket edebilen
lameller mevcuttur. Piston dnmeye
baladnda lameller merkezka
kuvvetinin etkisi altnda dar doru
kar ve silindir i yzeyine bastrrlar.
Lameller arasnda oluan odacklara
hapsedilen hava, odack hacmi
kldke sktrlm olur. ekildeki I
No'lu odackta emilen hava bulunur. Bu
odacn hacmi odack adedi ile
arplrsa bir devirde emilen hava hacmi
hesaplanr. I No'lu odack, dnerek II
No'lu odack konumuna gelince, skma sona ermi olur. Kompresr dndaki supap
ise kompresr durduunda ebeke havasnn kompresre geri dnmesini nler.
alma prensibi basit olan bu kompresrn pratik uygulamas o kadar kolay
olmamaktadr. Yksek kapasitelere ulaabilmek, kaaklar minimuma indirebilmek
iin pistonun yksek devirle dnmesi gerekir. Dier tarafta yksek dnme hz,
lamellerin silindir i yzeyine daha fazla bastrlmasna ve dolaysyla anmalarn
artmasna neden olur. Anmalar azaltacak nlemler zerinde titizlikle durmak
gerekecektir.
Bu tr kompresrlerde gmlek soutmas yaplarak tek kademede 4 atmosfere
ulalmaktadr. Basn deerini 7-8 atmosfere karabilmek iin, aksiyal pistonlu
kompresrlerde olduu gibi, ara soutmal birbiri ile seri olarak alan iki kompresr
gereklidir.
Kapasiteleri 6000 m
3
/h 'e kadar kabilmektedir. ounlukla elektrik motoru ile
tahrik edilirler. Boyutlar, aksiyal pistonlu kompresrn boyutlarndan kktr.
2.1.3- Vidal Kompresrler
Yandaki ekil bir vidal kompresr
ematik olarak gsterilmitir. ekilde
grld gibi, vida dileri yarm daire
eklindedir. Kompresr dileri ekilde
grld gibi dndnde; E'den giren
hava, diler ile silindir i yzeyi arasnda
hapsedilerek basn blmesine gtrlr
ve burada basnl ortama (A)
sktrlarak itilir. Bu kompresrn iki mili
vardr. C milini motor tahrik eder. Bu milin
hareketi d ve e dilileri zerinde f miline
iletilir. Vidalar hareket ederken ne kendi
aralarnda nede silindir i yzeyine
srtnrler. Bu nedenle anma hi
yoktur. Vidalar yalanmad iin
sktrlan gaza ya artklarnn da
karma tehlikesi yoktur. Basn odas ile
hava emi odas kesin snrlarla
ayrlmam olmasna ramen genede
hava kaaklar ok azdr. Yksek devirli
kompresrlerdir. Kk basn deerleri
tek kademede, 7-8 atmosferlik basnlar
ise ara soutmal olarak iki kademede
elde edilir. Kapasiteleri 200-15000 m
3
/h
arasnda deiir.
3.2.2- Turbo Kopresrler
3.2.2.1- Yapsal zellikler
Turbo kompresrler esas olarak santrifj tulumbalar gibi akm makineleridir.
Konularmzla ilgili olarak; tulumbalardaki akkan su iken, turbo kompresrlerde
akkan havadr. Her iki makine de zerinde kanatlar bulunan bir dizi ark (fan) dan
oluur. Akkan arka aks dorultusunda girer ve onu radyal, yani aksa dik olarak
terk eder. Akkan aksa dik ynde hareket ettiren kuvvet, kanatlarn salad dnme
hareketi srasnda kazanlan merkezka kuvvetidir. Bu tr makine isimlerinin bir
ksmnda kullanlan santrifj sfatn bu geree dayanmaktadr. Kanatlar sahip
olduklar mekanik enerjiyi akkana ksmen hz, ksmen de basn enerjisi olarak
havaya yklerler. Akkan hava olunca hava moleklleri bir yandan hzlanrken bir
yandan da skrlar. Asl skma ilemi diffzrde meydana gelir. Diffzr
kompresrn gvdesinde yer alr ve hareketsizdir. Kanad terk eden hava diffzre
girer ve burada hzndan kaybeder. Bylece molekllerinin kinetik enerjisi potansiyel
yani basn enerjisine dnm olur. Basncn iki deiik yoldan retilmi olmas
turbo kompresrlerde randmann dk olmasna neden olur. Diffzrden kan
hava makine gvdesinde yer alan ve sabit olan toplama kanal ile bir sonraki arka
sevk edilir.
Turbo kompresrde kanatlarn alt ksm daima havay kesecek ekilde
ekillendirilir. Kanatn st ksm ise dnme eksenine dik, i bkey veya d bkey
ekilde olabilir

st ksm i bkey olan kanatlarda hava, dier kanat trlerine gre, kanad daha
yksek hzla terk eder. Bu nedenle kanat tarafndan uygulanan mekenik enerjinin
byk bir ksm hz enerjisine, daha kk ksm ise basn enerjisine dnr. D
bkey kanatlarda durum tersinedir. Turbo kompresrlerde st ksm d bkey
kvrml olan kanatlar kullanlr. Bylece mekanik enerji, daha byk bir oran ile
dorudan basn enerjisine dntrlr ve randman nispeten ykselmi olur.
Pratikte, kanatlarnn st ksm dnme eksenine dik olan bir arkn oluturduu
basn fark " v " bants ile hesaplanr. Bu bant, birimi metre akkan stunu
olmak zere, hem santrifj tulumba hem de turbo kompresr iin geerlidir.
Bantdaki v akkann kanad terk ederken sahip olduu hzn bir bileeni olan
evresel hz gstermektedir. evresel hz v kanata etki eden tepki kuvvetlerini de
belirleyen nemli bir faktrdr. Pratik uygulamada arkn dnme hzna bir snr
koymak gerekir. Kanatlardaki anmalar nedeniyle santrifj tulumbalarda uygulanan
evresel hzlar 35-55 m/s arasnda kalrken, malzeme mukavemeti nedeniyle turbo
kompresrlerde 250-300 m/s nin zerine klmamaktadr.
18 /
2
Basn birimini atmosfere dntrebilmek iin aadaki forml kullanmak

10000 18
2

=
v
p
gerekir. Bu formle gre trbo kompresrlerde; kanatlarn 120 m/s 'lik evresel hzla
dnmesi halinde, 1 at 'deki hava ancak 1,1 at 'e sktrlabilir. Basncn 1,2 at 'e
ykselebilmesi iin kanat evresel hznn 165 m/s olmas gerekir. evresel hzn
250-300 m/s olmas halinde ise bir atmosferde emilen havann basnc en fazla 1,65
at 'e kabilir. Maden ocaklarnda kullanlan yaklak 7 at basncndaki havay
retecek kompresrn ok sayda ark olmas gerekir.
Malzeme mukavemeti asndan evresel hzn 165 m/s deerinde olmas
tavsiye edilmektedir. Bu hzla elde edilen basn oran yaklak 1,2 dir. ok kademeli
sktrmada kademe basn oran 1,2 alndnda 7 at 'lik havay basabilmek iin 11
kademeye, yani arka gereksinme vardr.

1
2
p
p
x =
n
11
2 . 1 log
1
7
log
log
1
2
=
x
p
p
log
= n
evresel hz ile devirsel hz arasndaki ilikiyi eklinde ifade
edersek kompresr imalatnda edinilen tecrbeleri anlamak daha kolay olacaktr.
ark ap, yani kanat ykseklii ile devir says bir arkn oluturduu basn farkn
belirleyen nemli iki byklktr. Ayn basn farkn elde edebilmek iin devir says
kk ise kanat yksekliinin byk; devir says byk ise kanat yksekliinin kk
tutulmas mmkndr. Kanat genilii ise kapasite zerinde etkili olan bir
byklktr. Kapasite byk ise kanat genilii byk, kapasite kk ise kanat
genilii kk tutulmaldr. Yksekliklerine gre genilii kk olan kanatlarn
randmanlar byk oranda der. Yeterli bir randmann tutturulabilmesi iin kanatn
genilii ile ykseklii arasndaki orann belli bir snr deerin altna inmemesi gerekir.
n d v =
ok kademeli kompresrlerde tm arklar ayn mil zerine dizmek akla gelen
ilk yntemdir. Bylece her ark ayn devirsel hzla hareket eder. Dier yanda,

kademe basn oranlarnn ayn tutulabilmesi iin ark aplarnn, yani kanat
yksekliklerinin de birbirine eit olmas ilk bakta uygun olur. Ancak, skan havann
hacmi klecektir. Havann getii kademe says arttka kanatlarn sprd
hava hacmi azalacak, dolaysyla kanat geniliklerinin ilerleyen kademelerde
klmesi gerekecektir. Bu durum, sabit kalan kanat ykseklikleri yannda kanat
geniliklerinin azalmasna ve dolaysyla randmann gittike dmesine neden olur.
Randmanlardaki bu d kabul edilebilir snrlar iinde tutabilmek iin kademe
basn oranlarnn eit tutulmas eklindeki istemden vazgeilmi, kanat ykseklikleri
kademe sras arttka bir miktar azaltlmtr. Bu yap tarzn aadaki ekilde
grlen trbo kompresrde izlemek mmkndr. Son arkn da randmanl sktrma
yapmasna imkan veren hava miktar olduka yksektir ve bu durum trbo
kompresrlerin neden yaklak 250000 m
3
/h lik kapasitenin altnda ekonomik olarak
altrlamadklarn aklar.
Tek mil zerine sralanan arklar ile oluan trbo kompresrler ancak
kapasitenin yksek olmas durumunda randmanl olmaktadr. Dk kapasiteli
kompresrlerde ise
son kademelerdeki
randman d
kabul edilemeyecek
derecede byktr.
Trbo kompresrn
salad avantaj-
lardan daha kk
kapasitelerde de
yararlanmak amacyla
baka bir yap tarz
daha gelitirilmitir. Bu
ikinci yap tarznda
btn arklar ayn mil
zerine balama
fikrinden vazgeilmitir.
Mil says ikiye
karlm, bylece arklarn devirsel hzlarn iki grup halinde de olsa deitirmek
mmkn olmutur. Ayrca ark says drde indirilmi, buna ramen istenilen basnca
ulaabilmek iin 250 m/s lik evresel hzlarla allmtr. Yukardaki ekilde bu tr
bir kompresr ematik olarak verilmitir. Elektrik motorunca dndrlen dili ark (a),
di saylar farkl olan (b) ve (c) dili arklarn dndrmektedir. zerinde (1) ve (2)
No'lu ilk kademe arklarn bulunan mil daha dk devirsel hzla dnerken (3) ve (4)
No'lu son kademe arklar yksek hzla dnmektedir. Bu yntemle; kapasiteleri 8000-
18000 m
3
/h, izotermik randmanlar % 62-66 olan ve 5-6 at 'ye hava basan
kompresrler retilmitir
Trbo kompresrlerde soutma, ara soutucu veya gmlek soutmas ile
gerekletirilir. Ara soutucu kullanlrken, her kademe ile bir grup oluturulmu,
her grup arasna bir soutucu yerletirilmitir. Bylece 11 kademeli kompresrde
ara soutucu bulunur. Gmlek soutmada soutucular arklar arasnda bulunur.
Trbo kompresrler buhar trbini veya elektrik motoru ile tahrik edilir. Buharla
tahrik edilen sistemlerde buhar debisini ayarlayarak kompresr devrini ayarlamak
kolayca mmkndr. Elektrik motorlarnda ise motorun minimum devir says altna
inmek ancak dili mekanizma kullanmakla mmkndr.

Trbo kompresrlere ait izotermik randman erisi yukardaki ekilde
verilmitir. Grld gibi, izotermik randman bu tr kompresrlerde de kompresr
kapasitesi ile yakndan ilgilidir. Trbo kompresr randman ile pistonlu kompresr
randman karlatrldnda trbo kompresr randmannn dk olduu tespit
edilir. Mekanik randmanlar asndan trbo kompresrler daha iyi durumda
olmalarna ramen, trblans kayplar ve hava srtnmeleri nedeniyle trbo
kompresr izotermik randman dk olmaktadr.
3.2.2.2- Geri Tepme Olay
Aadaki ekil 'de trbo kompresr Kapasite-Basn diyagram verilmitir.
Grlecei gibi erinin ekli santrifj tulumba erisine ok benzer. eitli motor
devrilerinde elde edilen erilerin pik noktalarn birletiren eriye Geri Tepme Snr
denmektedir. Bunun nedenini yle aklayabiliriz: Bu erinin sandaki alanda
kompresr ile basnl hava ebekesi uyum iinde alr. rnein, ocakta hava
tketimi artp ebekeden ekilen hava kompresrn rettiinden fazla olursa ebeke
basnc der. ebeke basncnn dtn gren kompresr kendi karakteristiine
uygun olarak daha fazla hava basmaya balar ve bylece ocakta artm olan hava
ihtiyacn karlar. Bu durumun tersi olup ocaktaki hava tketimi azalrsa, ebeke
basnc artar. Ykselen ebeke basnc karsnda kompresrde rettii hava
miktarn azaltmaya ve dolaysyla ocaktaki hava tketimine ayak uydurmaya balar.

Kompresr ile ebeke arasndaki bu uyumu geri tepme snrnn sol tarafndaki
alanda grmek mmkn deildir. Ocaktaki hava tketimi azaldnda ebeke basnc
artarken, kompresr rettii hava miktarn azaltacak olursa bast havann basnc
decektir. Bu durumda ebeke basnc, kompresrdeki basntan fazla olduu iin
ebekedeki hava kompresre hcum edecektir. Geri tepme olarak isimlendireceimiz
bu olay kompresr kndaki supabn devreye girip ebeke ile kompresrn ilikisini
kesmesine kadar devam eder. Supabn devreye girmesi ile ebekeye hava gitmedii
iin ebeke basnc dmeye balar. ebeke basnc, kompresrn hava retmeden
salad basn deerinin altna dmesi halinde supap devreden kar ve
kompresr ebekeye tekrar hava basmaya balar. Bu anda kompresrn alma
noktas, geri tepme snrnn sa tarafnda ayn basn deerine karlk gelen
kapasite noktasna srar. Bu durumda retilen hava miktar tketilen hava
miktarndan gene fazladr, kompresrn alma noktas hzla geri tepme snrnn sol
tarafna kayar ve geri tepme olay yeniden balar.
Tehlikeli olan bu olayn nlenmesi gerekir. Bu konuda akla gelen ilk yol hava
tketimini yapay olarak artrmaktr. Ocaktaki hava tketiminin geri tepme snrnn
altna dmesi halinde bir vana alarak basnl hava d ortama verilir. Bu ilem elle
yaplaca gibi otomatik olarak da gerekleebilir. Hava tketiminin yapay olarak
artrlmas ekonomik olmayan bir yntemdir ve ancak geri tepme olay ile pek sk
karlamayan ocaklarda uygulanabilir. Zarar bir miktar azaltmak iin basnl hava
serbest ortama deil de bir trbine verilerek kompresre yardmc olunabilir. Geri
tepme olaynn ska grld iletmelerde kullanlabilecek bir dier yntem ise
kompresr ile ebeke balantsn kesmek ve kompresr ebeke basnc dene
kadar bota altrmaktr. Bu yntemin uygulanabilmesi iin ebekenin de ok byk
olmas gerekir. ebeke bylece bir hava deposu gibi grev yapar. Bota alan
kompresrde snmalar hzla artar, bunu nlemek iin darya bir miktar hava vermek
gerekir. Bu yntem gene de birinci yntemden daha ekonomiktir.
Turbo kompresrn normal kapasitesi, izotermik randmann en yksek olduu
noktada emilen hava miktar olarak belirlenir. Baslan hava miktar bunun altna veya
stne kacak olur ise izotermik randman decek, yani enerji maliyeti artacak
demektir. Geri tepmeye neden olacak kapasite normal kapasitenin ok altndadr,
buna bal olarak izotermik randman dk, enerji maliyetide yksek olur. Bu durum
geri tepme olaynn bir dier olumsuz yann oluturur.
Yukardaki ekil 'de verilen kompresrn normal kapasitesi 4000 dev/dak iin
30000 m
3
/h olup,bu devirde geri tepme kapasitesi 18000 m
3
/h 'dir. Ocan ortalama
hava tketimi de 30000 m
3
/h ise bu kompresrn seimi uygun olur ve eitli
nedenlerle ocaktaki hava tketimi % 40 orannda azalsa bile, geri tepme olmadan,
kompresrde bu tketime ayak uydurabilir. Ocan ortalama hava tketimi kompresr
normal kapasitesinin altnda ise, % 40'lk uyum pay daha da azalacak ve kompresr,
hava tketimindeki dalgalanmalara bal olarak ok sk geri tepmeye balayacaktr.
Bu nedenle kompresr seerken, ocan ortalama hava tketimini mmkn
olduunca iyi saptamak ve uyum aral geni olan kompresrleri semek gerekir.
Kompresr yapmndaki gelimeler sayesinde, kompresr kapasitesini geri tepme
olmadan normal kapasitesinin % 60 'na kadar indirmek mmkndr.
Basnl hava makinelerinin randmanl bir ekilde alabilmesi iin hava
basncnn sabit tutulmas gerekir. Hava tketimi deitike kompresr bunu nasl
karlayacaktr? Basn sabit kalacak ekilde hava miktarn deitirebilmenin ilk yolu,
motor devrini deitirmektir. ekil 'deki rnekte motor 4000 dev/dak hzla alrken
kompresr 5.5 at'de 30000 m
3
/h hava basmaktadr. Motor devri 4160 dev/dak'ya
ykseltilirse, basn sabit kalmak art ile 39000 m3/h hava baslabilir. Benzer
ekilde, motor hz 3925 dev/dak'ya drlrse baslan hava miktarda 17000 m
3
/h e
der. Demek ki, rnek olarak verilen kompresrle basn 5.5 at olmak zere hava
miktarn 17000 m
3
/h ile 39000 m
3
/h arasnda deitirmek mmkndr. Bunun iin
yaplacak tek ey motor devrini deitirmektir. Sabit basnta hava miktar ayar bu
yntemle en kolay ve ekonomik ekilde gereklemi olur.
Motor hzn ayarlamak yeterli olmaz ise emilen veya baslan havay bomak
gerekir. Bu yntemde enerji kayplar kanlmaz olur. Ancak, elektrik motorlar ile
tahrik edilen kompresrlerde motor devrini istenildii gibi deitirmek mmkn
olmadndan emilen havay boma ynteminden vazgeilemez.
3.2.3- Pistonlu ve Turbo Kompresr Karlatrmas
Turbo kompresrlerde hava akm sreklidir ve havada ya kalntlar yoktur.
Turbo kompresrlerin kurulmas iin gereken alan ayn gteki pistonlu
kompresre gereken alann 1/5 kadardr. Ayn ekilde temel yapsda
turbo kompresrde kk ve hafiftir.
Turbo kompresrde pistonlu kompresrde bulunan subaplar bulunmad iin
daha az arza yapar.
Turbo kompresr ya tketimi azdr.
Satnalma maliyeti turbo kompresrde daha azdr. Bakm ve onarm
maliyetleri de benzer ekilde azdr.
Enerji maliyetlerinde durum tam tersinedir. zellikle kk kapasiteli turbo
kompresrlerin izotermik randman ok kktr.
Ekonomik adan, 15-20000 m
3
/h 'in altnda pistonlu, stnde ise turbo
kompresrler avantajldr.
Bu snr srekli kullanlmayan kompresrlerde 8000 m
3
/h der.
Yksek basnlar iin pistonlu kompresrlerden vazgeilemez.
Hz ayar ok kolay olduu iin buhar kuvvetinden yararlanmak daima
avantajldr.