ANKARA UNiVERSiTESi ECZACILIK FAKULTESi YAYINLARl

SAYI : 24

ANATOMi ve FlZYOLOJi
Eczacilik Fakultesi Ogrencileri igin FASIKUL I

2 nci BASKI

Prof. Dr. Naci

Ankara Eczacilik Ankara Fakultesi T i b b i Tip Fakultesi

A Y R A L
ilk Y a r d i m Profesorii ve Cerrahi Profesorij

O C N K R Et R M t n s NU A D S E ab ai cue TUP S 2 3 2 ! . 11 9 4 Arkari 4 9 5 9

ANATOMi ve FlZYOLOJl
Eczacilik Fakultesi Ogrencileri igin FA S i K U L I Prof. Dr. Naci A Y R A L Ankara Eczacilik Fakultesi Tibbi ilk Yardim Profesorij ve Ankara Tip Fakultesi Cerrahi Profesoru

O G N K R E L R Matbaasi N U A DSE 3 : 24 39 21 - 11 95 49 Ankara

ONSOZ Eczacilik ilmi, bir gok ilim dallarinin yan yana gelerek meydana getirdigi veteriner ve insan hastahklarinin tedavisinde kullamlan ilaglardan, bu ilaglarin nerelerden istihsal edildiginden, istihsal edilen madde veya bitkinin yada hayvamn hususiyetlerinden bahseden. ayrica bu ilaglarin hayvansal varliklar iizerindeki tesirlerini tetkik eden bir ilimdir. Bu arada eczacwin diger bir takim bilgileri de kazanmasi icap etmektedir. Bu bakimdan Eczacilik Fakiiltesi Egitim prugraminda Anatomi ve Fizyolojiye de yer verilmistir. Fakiiltenin kuruldugu iig seneden beri fahri olarak bu dersleri okutmayi ben iizerime aldim. Eczacilarm da liizumu kadar Anatomi ve Fizyoloji bilgisine sahip olmasi, meslegi hakki ile kavramak bakimindan luzumludur. Eczaci yalniz teknisyen gibi ilag yapan, yada yapilmi$ il&ci doktor regetesine gore veren kimse degildir. Eczacinin yapilmasi istenen ilacin nerelere ve nasil tesir ettigini de bilmesi lazimdir. Bu bakimdan liizumlu Anatomik ve Fizyolojik malumata sahip olmasi gerekmektedir. Bundan ba$ka Eczacinin fabrika veya Laboratuvarlarda da ilag yaparken ilacin tesir tarzlarini bilmesi gerekir. Sempatikomimetik ilag derken bunun sempatik sinir sistemine tesir ettigini, sempatik sinir sisteminin de Anatomi ve Fizyolojisini bilmesi lazimdir ki bilerek bir ilaci vermi$ veya yapmi$ olsun. Bu bakimdan Eczacilik Fakiiltesi ogrencilerinin ihtiyacini giderecek boyle bir kitaba ihtiyag vardir. Anatomist ve Fizyolog olmamama ragmen bu ihtiyaci gidermek igin kisa bir Anatomi ve Fizyoloji kitabini yazmak ciiretini gosterdim. Goriilecek kusurlarin ivi niyetime verilmesini rica ederim. Kitabi daktilo eden ve resimlerin bir gogunu yapan bilirim. Prof Dr. Naci AYRAL sekreterim

Bn. Suzan Bayhan'a te$ekkiiru bir borg

igiNDEKiLER

Anatomi

tarifi

Hucrenin yapisi Canlilarin tureme ve uremesi insanlarda Orguler O y n a k I a r Kemiklerin olus ve gelijmesi iskelet Kafa kemikleri kemigi tureme, Fekondasyon ve embriyon tesekkulu

1 " 5 10 27 37 39 41 43 45 48

^ 10 26 37 39 40
42 45 48

" -

Divar kemigi Alln kemigi akak kemigi Kazik kemigi Kalbur Saban Burun kemigi kemigi kemikleri kemigi

50 60 65 67 68 68 70 70 73 77 81 85 86 89 92 97 -

59 65 67 68 70 73 76 81 85 89 92 97 99

Goz yasi

Os concha nasalis infer Elmacik kemigi Damak Ust Alt Dil kemigi kemigi gene kemigi gene kemigi

C r a n i u m Ut tarafin kemikleri, koprucuk kemigi Kurek kemigi Kol kemigi On kol kemikleri, ulna R a d i u s El kemikleri

99 - 104 104 - 106 106 - 108

VII

Alt taraf kemikleri, kalt;a kemigi P e l v i s Uyluk kemigi T i b i a F i b u l a Ayak kemikleri O m u r g a S a c r u m C o c c y x T h o r a x S t e r n u m K a b u r g a I a r Butunu ile iskelet

109 - 115 115 - 118 118-122 123 - 126 126 - 127 127 - 137 137 - 146 146 - 149 149 - 150 150 - 152 152 152 158 - 159

VIII

ANATOMi. Canli varhgin yapisini aratiran ilme Anatomi denir. Buna gore nebat yapisindan bahseden ilme Bitki Anatomi si, hayvan yapisindan soz eden bilgiye Hayvan Anatomisi, insan yapisindan bahseden bilgiye'de insan Anatomisi denir. insan anatomisi, insan viicudunu yapan her tiirlii doku ve organdan bahseder tnsan viicudunda aym ii gormek icin degislk yerlerde bulunan bir takim doku sistemleri vardir. Kemik sistemi, adele sistemi, damar sistemi, sinir sistemi gibi. Bu ekilde sistemlerden bahis a$an anatomiye Sistematik Anatomi denir. Muayyen bir bolgede bulunan doku ve organlardan bahseden anatomiye Regional veya Topog rafik Anatomi denir. Mesela, kasik bolgesinde bulunan deri, cilt alti, damar, sinirler, kemik, vesair dokulardan Topografik Anatomi bahseder. Adele ve sinir kisimlannm nasil gahtigini, galitigi veya gah?madigi zamanlarda ne gibi fonksiyonlar veya fonksiyon bozukluklarinm ortaya ciktigmdan Fonksiyonel Anatomi bahseder. Dokulann Mikroskop ile tetkiki ve onlarin mikroskopik yapisindan bahseden anatomiye Mikroskopik Anatomi veya Histoloji denir. Dokulann ve organlann meydana gelii ile insan veya hayvan oluundan ve bir yavrunun meydana geliinden bahseden anatomiye de Tesekkiil Anatomisi veya Embriyoloji denir. Yaayan varhklarin yapisim te$kil eden en ku^iik iiniteye hiicre CelluIa yada Cel : Sel denir. Tipki cansiz varhklarin en kiigiik birliklerine Atom dendigi gibi. Cellula bir canli varhgin en kugiik birimidir. Cel bir gok atom ve molekiillerin yan yana gelmesinden meydana gelmi canlihk gosterileri bulunan en kiigiik bir varhktir. Cel'in bugiin dahi sirri Qoziilmemi^tir. Canlihk gosterileri olan; yaama, gogalma, ve olme gibi vasiflan vardir. Canli varhklarin en kikjiik birimi olan hiicrenin bulunmasi mikroskopun ke?finden sonra olmutur. tlk Mikroskop 1590 da Hollandah Zacharias Jansen tarafindan komplike bir ekilde imal edilmitir. Fakat bunu miiteakamil bir halde 1659 da Leeuwen Hoek yapmitir. Cellula adini ilk defa ingiliz alimi R. Hooke kullanmitir. R. Hooke ?i?e mantarlanndan yaptigi ince bir kesiti gozden ge^irir1

ken bunun bal petegi gibi CelIula adim verdigi hiicrelerden yapildigini gormii^tiir. Hiicrenin protoplazmasi V. Mohl tarafmdan bulunmutur. 1825 de R. Brown ve Purkinje tarafmdan hiicrenin niikleus'u bulmutur. 1839 da Schwann biitiin hayvanlar ile nebatlann sellulalardan yapilmi oldugunu meydana gikardi. Esas itibariyle bitki ve hayvan selleri hemen hemen aynidir. Yalniz bitki hiicrelerinde $imik olarak, protoplazmadan farkli bir terkipte, bir zar Pellicula vardxr. Bu zar hiicrenin etrafini sarar. Hayvan hiicrelerinde ise boyle bir kabuk ekseriya yoktur. Hayvan ve insan selleri canli olan protoplazmadan yapilmi^tir. Bir sellula iginde miihim olan 3 teekkiil vardir : 1) Cytoplasma 2) Nucleus 3) Centrosoma Bunlann hepsi protoplazmaya ait kisimlardir (ekil 1).

(ekil 1) Bir Hiicrenin Yapisi : a C e n t ^ s m a , b Enchylema, c Golgi agi d N u c l e u s , e Chromatin agi, f Linin agi, g Vakiiol, h Hiicre zari, j Cytoplasma, i Nucleus zari

Protoplazma bir <jok maddelerin yan yana gelmesinden olmu kompleks bir teekkiildur. Simik biinyesi kati olarak bilinmemektedir. Terkibi hayvandan hayvana ve orgiiden orgiiye degisiklikle: gosterir. Protoplazma, proteinleri yapan amino asitlerden yapilmistir. Kivami yumusak ve liizucidir, iginde bulunan proteinler kolloid haldedir. Bundan baska kolloid halde gliisid ve lipoidler ile demir, kalsiyum, magnezyum, sodyum, klor ve fosfor gibi iyonlar vardir. Protoplazmanin pH si 7 dir. Yani notre yakin alkalendir. Protoplazma umumiyetle hidrogel halinde bulunan kolloidal bir mad2

dedir. Fakat bazan hidrogel halden hidrosol hale ve tekrar hidrogel hale gegebilir. 1 Cytoplasma (Protoplazma). Protoplazmanin bir kismidir. Hiicrenin biiyiik bir kismini sitoplazma te^kil eder. Iginde vakiioller, holmgren kanallari, golgi agi denen bir gok teekkiiller vardir. 2 Nucleus (Cekirdek). Sitoplazma iginde bulunur. ekilleri hiicreden hiicreye degiir. Yuvarlak, oval, uzunca, bazen de fuslu ve pargali olur. Sel'in ortasinda, bazen tabamnda bulunur. Biitiin canli hiicrelerde vardir. Hiicrenin en miihim kismidir. Sitoplazmadan daha koyudur. Bazi bakterilerde Nucleus goriilmez, fakat yerine, faaliyette bulunan metakromatik tanecikler vardir. Hiicre qekirdeginin gogalmada biiyiik rolii vardir. Nevilerin biitiin hususiyetlerini biinyesinde saklayan kromozomlar gekirdek iginde bulunur. Bazi hiicreler yaslandikga gekirdeklerini kaybeder : Mesela, deri epiderm hiicreleri ile eritrositler boyledir, her iki tip hiicrede de Nucleus yoktur. Hiicrelerin bazilannda birden fazla gekirdek vardir. Bunlara Polycaryocyte = Cok gekirdekli hiicre veya Giant cell = dev hiicre denir ( $ e k i l 2).

(ekil 2) (['ok Cekirdekli Dev Hiicre (Giant cell) a Hiicre zari, b Sitoplazma c Nucleus

Bu tip hiicreler ya evvelce yanyana olan hiicrelerin hudutlarinin kaybolarak birle$mesinden (Syncytium) olur, ya da hiicreler gogalirken yalniz gekirdekler boluniir, protaplazmada boliinme olmaz ve bu ekilde gok cekirdekli hiicreler ortaya gikar, bunlara da Plasmodium denir. Bir gekirdek mikroskop ile tetkik edilirse iginde 4 teekkiil oldugu goriiliir : a Cekirdek (Nucleus) zari b Cekirdek suyu (Enchylema) 3

c Qekirdekgik (Nucleolus) d Qekirdek agi di Kromatin agi d2 Linin agi Cekirdek suyu (Enchylema) hidrogel bir sividir. Iginde gekirdegin diger teekkulleri bulunur. Terkibi, demir ve bilhassa fosfordan zengin olan ve Nukleoprotein denilen proteinli bir madde ile biraz da lipoidlerden ibarettir. Cekirdekgik (Nucleolus) gekirdek igindeki kromatin ve linin agi arasinda bulunur. Adetleri bazen bir bazen de iki tane olur. $ekilleri yuvarlaktir. Hiicrenin <jekirdeginde iplik gibi bir ag teekkiilu vardir. Buna linin agi denir. Bu ag iizerine Chromiol denen gok ince Kromatin tozlarinin sikiik olarak aizildigi goriiliir. Bu suretle bir ag daha meydana ?ikar ki, buna da Chromatin agi denir. 3 Centrosoma. Cekirdege hemen bitisik daha koyuca, protoplazmaya ait, bir teekkiildiir. Buna Cytocentrum ismi de verilir. Centrosoma l a n n iginde bazan bir veya iki tane daha ktigiik cisimcikler bulunur, bunlara Centriol denir. iki tane oldugu zaman DipIosom ismini alir. Centrosom lar bazan yildiz gibi bir hal alir, etrafmda ince iplikler bulunur. Bu hale Aster = Yildiz denir. Centrosomlar hiicrenin fizyolojik haline gore $ekil degi^tirebilirler. Her hiicrede umumiyetle bir Centrosoma vardir. Bazi hiicrelerde birkag tane olabilir. Centrosonia ve Centriole ler hiicrelerin iiremesinde biiyiik rol oynarlar. Sinir sisteminin hiicreleri iiremez, bunlarin Centrosom unda Centriole yoktur. Hiicrelerin sitoplazmalarinda ayrica, hiicre metabolizmasi lie alakali ve sekresyon yapmakla ilgili Plastosom veya Mitochondria denilen teekkiiller de vardir. Bunlarin terkibinde lipoid bulunur. Holmgren kanallari hiicre ici ifrazim lemfa araliklarma bo$altan bir geit kanallardir. Vakiioller hakikatte bos degildir, bunlarin lginde kristaloid ve kolloid halinde bir takim maddeler vardir. Hiicre Zari. Insan ve hayvanlarm hiicrclerinin di yiiziinde zara benzer bir te^ekkiil vardir. Bu nebat hiicrelerinde oldugu gibi kimyasal yapisi ayri bir tabaka degildir. Bu sitoplazmanin koyula^masindan olur. Buraya ektoplazma da denir. Bu kisimda lipoid maddeler goktur. tnsan hiicreleri 5 - 100 \i biiyiiklugiindedir. Normal mikroskop ile goriilemeyecek kadar kiigiik seller oldugu gibi deve ku?u yumurtasi gibi, bir buguk kilo biiyiikliigiinde olan hiic4

reler de vardir. Normal mikroskop ile goriilmeyen canli varliklar 30.000-40.000 defa biiyuten Elektron mikroskop lar ile, bugiin, gorulebilmektedir. Hucrelerin Hayat gosterileri. Hiicreler en kiigiik canli organizmalar olup, bunlarin fizik ve simik etkenlere karsi reaksiyonlari, metabolizmalari, sekresyonlan, hareket, buyiime ve QOgalma gibi canlihk gosterileri vardir. Hucrelerin Tiiremesi. Her hiicre kendinden evvel mevcut olan diger bir hiicreden iirer. Kendi kendine bir hiicre meydana gelemez, yani (Generatio Aequivoca, abiogenesis, generation spontene) soz konusu degildir. Pasteur'dan evvel kendi kendine fermantasyon olur zan edilirdi. Pasteur bunu tecriibeleri ile giirutmii ve fermantasyonun havadan diien canli varliklar ile oldugunu ispat etmitir. Bu hususta soylenen aforizmalar unlardir : Virchow : (Omnis cellula e cellula = Biitiin hiicreler evvelce mevcut bir hiicreden gelir.) Harvery : (Omnevivum ex ovo : Biitiin canlilar yumurtadan gikarlar). Ilk canli hiicrenin nasil husule geldigi bilinmemektedir. Her din kitabi canhlann husuliinii degiik ekilde ifade etmi?tir. Semavi dinlere gore insanlar Adem ve Hava'dan meydana gelmiftir. Bazi filozoflar canhnm tipki cansiz maddeler gibi evrende onsiiz olarak bulundugunu soylemektedir. Bunlar ilmi olmaktan ziyade indi goriilerdir. Bugiin daha ziyade $u gorii hakimdir; Diinya meydana geldigi zaman, bugiin bilemedigimiz bazi ?artlar tesiri altmda cansiz maddelerden canli madde, yani protoplazma husule gelmitir.

CANLILARIN TUREME VE UREMESI Canlilarin iiremesi ve biiyumesi hucrelerin biiyiimesi ve gogalmasi ile olur. Hucrelerin gogalmasi igin di$i ve erkek hucrelerin van yana gelmesi l&zim oldugu gibi, buna liizum olmadan da hiicreler gogalabilirler. Bir canlidan diger bir canlmin olmasi yani yavrunun meydana gelmesi igin dii ve erkek hucrelerin yanyana gelmesi ve bir hiicre haline gelerek bunun gogalmasi lazimdir. Bu ekil cinsli gogalma nisbeten miitekamil canhlarda vardir. Bazi canhlarda yavru olmasi igin dii ve erkek hiicreye liizum yoktur. Oriimcek ve kabuklu bazi hayvanlarda dii hiicre erkek hiicre tarafmdan ailanmadan yeni bir hayvan teekkiil edebilir. Bu ?ekilde ailanma olmadan olan gogalmaya (Parthenogenesis) denir. Bazi hayvanlarda disi hiicre sun! olarak, kimyevi bazi maddelerle a?ilanabilir, bu ?ekil 5

ailamaya sun'x Parthenogenesis denir. Bazi hayvanlar hem tenasiil uzuvlannin i?e kari$masi ile hem de tenasiil uzuvlarmm ie kanmamasi ile ^ogalabilirler, bu ekilde gogalmaga Muhtelit 90galma denir. Umumi olarak hiicrelerin ?ogalmasi iki $ekilde olur : I Cinssiz, Tenasiilsiiz gogalma, II Cinsli, Tenasiil uzuvlan araciligi ile gogalma, I Cinssiz, Tenasiilsiiz gogalmaya Monogamie denir, iki tiirlii olur. 1 Boliinme ile iireme (Par division) (Sekil 3), 2 Tomurcuklanma ile iireme (Par bourgeonnement) (ekil 4 ) .

II Tenasiil uzuvlan araciligi ile, cinsli iireme : Bu tip iireme de erkek ve disi cinssel hiicreleri birlefir ve bir hiicre olur. A?ilanmi olan dii hiicre gogalarak yavru husule getirir.

Solucan smifinda oldugu gibi, bazi nevi hayvanlarda hem erkek ve hemde di^ilik uzuvlan bir hayvan iizerinde mevcuttur. Bunlara Hermaphrodite denir. Tenasiil uzuvlan vasitasi ile iiremede, yani bir varhgin meydana gelebilmesi igin, dii tenasiil uzuv mahsiilii yumurtamn erkek tenasiil uzuv mahsiilii olan rneni hayvancigi (Spermatozoid) ile a^ilanmasi lazimdir. Bu hadiseye fekondasyon denir. Dogum bakimmdan canlilar iige ayrilir; 1 Oviparlar. Bu cins hayvanlarda di?iler yumurtalarini viicutlanndan dian atarak, miinasip bir yere birakirlar. Ayni ekil6

de erkeklerde meni hayvanlanni di?ari birakirlar. Meni hayvanciklari hareketleri ile yumurtalari bulur ve onu a$ilarlar. Baliklarin bazi cinslen ile kurbagalarda yavrular boyle olur. Bazi baliklar yavruyu memeliler gibi dogururlar. 2 Viviparlar. Bu cins canhlarda meni hayvanciklari, yumurtayi, di?inin tenesiil uzuvlan iginde ailar ve embriyon dii tenasiil uzuvlan icinde biiyiir ve olgunlasarak, tarn olarak yavru seklinde dogar. insanlar ve memeli hayvanlar boyle dogarlar. 3 Oviviviparlar. Bu cins canhlarda yumurta disinin tenasiil uzuvlari iginde a?ilanir ve neviinemanm ilk devrelerini dii uzuv iginde gegirdikten sonra sert bir kabukla ortiilmiis olarak di^i tenasiil uzuvundan disari gikar. Buna yumurta denir. Yumurta miisait sarti buldugu taktirde (sicaklik gibi) iginde embriyon nesviinema bulur ve yavru olarak cikar. Tavuk ve Kularda yavrulama boyle olur. Hiicreler iirerken evvela cekirdek ikiye ayrihr (Karyodieresis) ; bundan sonra protoplazma boliiniir (Cytodiefesis). Hiicreler gogahrken yalniz Karyodieresis olur ve Cytodieresis olmazsa gok gekirdekli hiicre Polykaryocyte ler meydana gelir. Karyodieresis (Qekirdek boliinmesi) iki tiirlii olur : 1 C d d r d e k (nucleus) yapismda belli bir degiiklik olmadan ikiye boliiniir; bu ekil boliinmege aragsiz boliinme (Amitosis) denir. 2 Cekirdek yapismda, bir takim degisiklikler olur, gekirdek jginde iplik gibi bir teekkiil belirir, kromozomlar goriiliir ve nihayet gekirdek (nucleus) ikiye boliiniir. Bu ekil boliinmeye aragli boliinme (Mitosis, karyokinesis) denir. Sinir sistemi gibi miitekamil orgiilerin hiicreleri iiremez. Mitoz hadisesi de basit degildir, bir gok saflialar birbirini kovalayarak gekirdek boliiniir. Sicak kanli hayvanlarda bir hiicrenin mitoz ile boliinmesi 10- 12 dakika devam eder. Mitosis birbirini takip eden 4 devrede tamam olur. Bu devreler $unlardir : 1 Prophasis - ilk devir 2 Metaphasis - Orta devir 3 Anaphasis - Son devir 4 Telophasis - En son devir 7

1 Prophasis. Mitoz devirleri iginde en uzun olanidir. Bu safhada hucrede degi?iklik!er bagosterir. Protoplazmanin ortasi agik ve di kismi koyu olmaga ba$lar. Hiicrenin gekirdegi $ier. Centrosoma diplozom halinde gift goriiliir. Etraflarmda iplikler teekkiil ederek yildiz eklini alir. Bunlara iki yildiz ?ekiinde oldugu ndan Diaster denir. Diplosomlar Centrosoma igindeki Centriol lerden olur. Bu centriol ler birbirine bir takim baglarla baglidirlar. Bunlara Centrodesma = Merkez mekigi denir Propha sis safhasinda gekirdek igindeki Nucleolus = gekirdekcik ler de yava yava eriyerek kaybolur, kromatin pargaciklari birbirine ug uca eklenerek sik bir yumak husule getirirler, buna Spirem denir. Bu yumak daha sonra U ?eklindeki yilankavi kivnmlari olan bir gok pargalara aynlir ($ekil 5). Bu pargalara Chromosom denir ( e k i l 6). Kromozomlann sayisi aym cins hayvanlarm biitiin hiicrelerinde daima aym sayida bulunur. Insanlarda kromozom sayisi 23 gifttir ( = 46 adet). Siganlarda 16 gift, bazi protozoerlerde 1000 gifttir. Bir hiicredeki kromozomlann hepsi bir boyda degildir, her boydan bir gift bulunur. Yalniz diilerde ve erkeklerde kromozom giftleri farklidir: Diilerde ve erkeklerde 23 gift yani 46 kromozomun 22 gift, yani 44 adedi birbirine benzer. Diger iki kromozom erkek ve divide degiik bigimde yer ahrlar. Her iki cinste miiterek olan ve her birinden birer gift bulunan 22 gift yani 44 adet kromozoma Diploid kromozom, otozom, Somatik kromozom isimleri verilir. Diger iki kromozoma Seks kromozomu veya Hetero Kromozom ismi verilir. Bunlar X ve Y Kromozomu ismini ahrlar ve birbirinden, goriinii^leri, farklidir (Sekil 6 a ) . Erkeklerde 22 gift (44 adet) otozom ve 2 adet ( X Y ) Hetero

kromozomlan vardir. Di^ilerde 22 gift (44 adet) otozom ve 2 adet ( X X ) kromozomu vardir. ( X ) kromozomu di?ilik vasfini ( Y ) kromozomu erkeklik vasfini ve eklini verir. Kromozomlar canlimn biitiin karakterlerini yavruya veya hucreye nakleder. Hususiyetler, kabiliyetler bu yapilar iginde gizlidir. Kromozomlann evvela biikiim yerleri, dirsekleri, asterlerin bulundugu taraftadir. Biraz sonra bunlar kahnla$ir ve daha seyrek bir yumak halini alir, bu zaman gekirdegin zari da erir ( e k i l - 5 c ) . Sik ve seyret yumak olurken Centriol lerde birbirinden uzaklair ve her biri bir kutba gider ve merkez mekigi = Centodesma da uzar ve biiyiir. 8

2 Metaphasis. Bu safhada kromozomlar biikiim yerleri ile Centrodesma nin orta kismina tutunurlar. Bu vaziyette biikiim yerleri taraftadir. Centrosom lar hiicrenin iki kutbuna yerleirler. Kromozomlar ekvatora yerle$mi olduklarindan bu hale Ekvator Plaki ismi verilir. Hiicrenin biitiin goiiiniisii tek bir yildiz gibi oldugundan hiicrenin bu haline Tek yildiz = Monoaster denir (Sekil - 5 d, e).

(ekil 5) Mitosis S a f h a l a n a Mitosis baIamadan hemen evvelki durum; b Prophasls, Diaster, Spireni teekkiiltt; c Prophassis'den Metaphasis'e geci; d Metaphasis, Kromozomlar ikiye bolttnttyor; e, f, g Anaphasis; h, j Telophasis.

3 Anaphasis. Kromozomlar bu safhada uzunlamasma ikiye ayrilir ve her biri centrodesma iizerinde ayri bir kutha dogru hareket eder, kromozomlarin bu yiirtiyuune Metakinesis denir. Anafaz kromozomlarin ikiye aynlmasi ile ba?lar. Bu safhada kromozomlar a y n ayri kutba dogru giderler ve hiicre gift yildiz gibi goriilur. Bundan dolayi bu safhaya Qift yildiz = Diaster* denir ($e9

u i\\\ in
( ) 0

.A.

s i
c
io JJ
n

&Y M ^ W KK
? D
AA.

? { A it

* A
i(>

* *
i<P
^

/=
x x iS xx j o
N A

^/N

(Sekil 6) a Insan Kromozomlari Her Kromozomdan bir cift vardir, Ancak Erkeklerde XY Disilerde XX Kromozomlar bulunur.

10

kil 5 f, g). Birer kutba dogru giden kromczomlar bu kutuplarda yava$ yavas tekrar birleerek bir yumak haline gelirler. Bu esnada nucleus zari ile nucleolus lar yeniden goriinmege baslar. Daha sonra yumaklard.an nucleus aglari husule gelir, daha sonra da hereyi tamam olan iki gekirdek ortaya gikar. Diasler safhasmdan sonra protoplazma ortasindan bogulmaga balar ve bu bogulma tarn olunca hiicre ortasmdan ikiye boliiniir. 4 Telophasis. Y a v r u gekirdckler olduktan sonra, hiicrenin boliinmesine kadar gee en safha, bazen Telophasis safhasi olarak ayn bir safha halinde miitalaa edilir ( S e k i l 5 h, i). Telofaz ve Anafaz safhalarinda, protoplazmayi yapan biitiin maddeler e$it olarak yavru hiicrelere dagihr. insanlarda Tureme, Fekondasyon ve Embriyon te$ekkiilu : Yumurtamn meni hayvancigi ile ailanmasina Fekondasyon denir. Bu ailanma diji tenasiil uzvunun bir kismi olan rahim tiiplerinde olur, a?ili yumurta buradan uterus igine sevkedilir ve rahim uvannda daha once hazirlanmi$ miikoza igine yerleir. Bu aili yumurta burada siir^tle gogalarak embriyo ve fotus'u meydana getirir. Ortalama olarak 9 ay iginde bir hiicre gogalip ne$viinema bularak yavruyu meydana getirir. Bu da dogum dedigimiz bir hadise ile anne viicudunu terk eder. Ananin uterusunda ilk a?ih yumurtadan 3 ay sonuna kadar olan safhasindaki canhya Embriyon, 3 avhktan doguma kadar gegen safhadaki canhya da Foetus denir. Yumurta. Yumurta, kadin yumurtaliklarmda te^ekkiil eder, ve her ay bir tane yumurtaliktan gikarak, tiipler aracihgi ile uterus'a gider. Yumurta a$ilanmi ise rahim miikozasmda yerle^ir ve orada gogalarak embriyon, fotus ve yavruyu husule getirir. Yumurta ailanmami ise rahim miikozasi yumurta ile di$ari atilir ve bu kanama ile kendini gosterir. Buna Menstruatlon, adet kanamasi veya Regle denir. Sahsa gore degimek iizere her 22 - 24 giinde bit tekrarlar, ve 3 - 6 gun devam eder. Yumurtahkdan yumurtamn atilmasina (oviilasyon yumurtlama) denir. Yumurtalik ovarium iginde yumurta'lar bir gok safhalar gegirdikten sonra olgun bir hale gelir ve bu zaman yumurta a?ilanmaga hazirdir. Yumurtamn diger hiicrelerde oldugu gibi bir protoplazmasi, zari, niikleus ve nukleolus'u vardir (Sekil 7). Yumurtamn di?inda Corona Radiata denilen bir tabaka vardir, bu tabaka, yumurtahkdan gikarken yumurta ile beraber suriiklenir. Yumurta, yumurtalik igindeki Graaf folikullerinde bulunur ve buradan olgunlasarak disari gikar. Coi"ona Radita altinda daha kesif bir tabaka vardir. Bu tabaka protoplazmadan yapilmitir. Buna Zona pellucida denir. Bunun 11

(ekil 9) iginde Yumurta btilunan bir Graaf kesesinin Mikroskopik goriiniisu : a Yumurta (Ovocyte); b Stratum granulosum; c Liquor follicuii; d Tunica interna; e Tunica externa; f Theca follicuii

labiatte bir mayi kesenin icini doldurur. Bu mayi'e Liquor follicuii denir. Bu mayiin iginde Folliculine adi verilen bir ig ifraz maddesi vardir. Folliculine kadma kadmlik hususiyetlerini veren bir ig ifrazdir. Stratum Granulosum* tabakisimn di tarafmda Graaf Folikiiliinun kabuk kismi vardir. Buna Theca Folliculi denir. Bununda ig Tunica interna ve dis Tunica externa olmak uzere iki kisrni vardir. Tekamiil ve olgunlasma esnasinda yumurtanin iginde bir takimdegi^iklikler olur. Yumurta iginde bulunan 46 kromozom 23'e iner. Kromozomlan normalin yarisina inen yumurtalar ovocyte olgunlasmi demektir, ve asilanabilme kabiliyetindedir. Yumurtanin olgunlamasi asagida soylenecek ekilde olur : Vesicula germinativa mr zan kaybolur ve kromatin agmdan kromozomlar meydana gelir. Kromozomlar karyokinesis de oldugu gibi ikiye aynlirlar, bu suretle 46 kromozomdan 92 kromozom husule gelir. Daha sonraki bir safhada bu kromozomlann yarisi, yani 46'si yumurtanin sitoplazmasindan (Vitellus) da bir kismini alarak asil yumurta hiicresinden ayrilir. Ayrilan bu hiicreye I inci Kutup Hucresi denir. Ayrilan kromozomlardan 46'si asil hiicre iginde kahr. Yumurta hiicresi tekrar boliinmege devam eder. Bu defaki boliinmede kromozomlar ortalarindan ikiye ayrilmazlar. Mevcut 46 14

kromozomun yansi bir tarafa yansi diger tarafa gider. Bundan sonra 23 kromozomlu bir gekirdek bir miktar da vitellus alarak asil hiicreden ayrihr, buna da II inci Kutup Hiicre si denir. Bu suretle gerek asil yumurta hiicresinde, gerekse aynlan kutup hucresinde 23'er tane, 11 gift otosom + 1 x Kromozomu) Kromozom kalir. Yumurtanin yari kromozomlarini atarak asil kromozom sayisinin yarisina inmesine yumurtanm olgunlamasi (Meiosis = Reduction) denir. Olgun hale gelen yumurta Graaf kesesinden ve dolayisi ile yumurtahktan atilir ve Tubalar araciligi ile uterus igine gelir ($ekil 10, 11). Olgun bir yumurta eger bir spermatid tarafin-

(ekil - 10) A t tenyasinin yumurtasinin olgunlasmasi esnasinda I. ve II. Kutup hiicrelerinin atilmasi ve kromozom sayisinin yariya inmesi; a I inci Kutup hiicresi; b II inci Kutup hueresi; c III ve IV iincii Kutup hucreleri

dan asilanirsa tam bir hiicre olur ve bu gogalarak embriyon ve fotus husule gelir. Meni H&yvanciklari (Spermatid, Spetmatozoid). Meni hayvanciklan a$ilamayi yapan erkek tenasiil hiicresidir. Spermatozoid ler meni (sperm) iginde bulunur. Meni, beyaz Luzuci, at kestanesi kokusunda bir mayidir. Mayi kismi prostat ve diger tenasiil uzuvlarmm guddelerinden ifraz edilir. Spermatidler erkek yumu'iasi (Testis) iginde vapilir. Bunlann kansimi menidir. Her tenasiil faaliyeti esnasinda penisden ejakiilasyon ile 2-5 cm5 meni gikarilir. f mm3 meni iginde 60000 meni hayvancigi vardir. Buna gore her 15

ejakiilasyonda 200 GOO meni haycancigi Qikiyor demektir. Bu kadar milyon i$inden ancak bir tanesi yumurtayi a?ilama ansina maliktir. Spermatozoidin ?ekli ve buyiikliigu hayvanlarin nevine gore degiiktir. Ba$lica dort kismi vardir : 1 Bas 2 Boyun 3 Govde 1 Spermatozoidin Bai. Yukaridan bakildigi zaman yumurtamsi, yandan bakildigi zaman armut bigimindedir. Yapisi niikleiis'e benzer, kesif kromatinden yapilmistir (Sekil 12). Bain iizerini Galea capitis* denen sitoplazmadan yapilmi bir zar orter.

f\ b b M c.

0. Q
( $ e k i l - l l ) Insan Yumurtasimn Olgunla^masi A tfreme devri, B Biiyiime devri, C Olgunlasma devri. a Ilk tenasiil hiicresi; b 'togoni; c I inci oocyte; < 1 II inci oocyte; e I inci Kutup Hiicresi; f II - IH - I \ tincii Kutup hiicreleri; g Olg u n yumurta.

(ekil . 12) Spermatozoidin bUyutulmiii} sekil : a Perforatorium; b Ba zari; c Ba$; d Dugiimler; e Helezon; f Boyun; g Govde; h Kuyruk.

16

Bain biiyiiklugii 3-5 mikron kadardir. On tarafi keskindir. Yumurtayi bu kismi ile delerek igine girer, bu kisma delici (Perforatorum) denir. 2 Boyun. Spermatozoidin en kisa kismi boynudur. Burasi ba ile oynak yapar ve ondan kolayhkla ayrilir. Boyunda biri on ve digeri arka kismmda olmak iizere iki diigiim vardir. Ondeki diigiim ba$a, arkadaki govdenin mihver lifine yapisiktir. iki diigiim arasmda agik renkte bir kisim vardir. 3 Govde. Spermatozoidin govdesi silindir $eklindedir. Uzun lugu 5 - 9, kalinligi 1 mikrondur. Mikroskop ile incelenirse: ortada bir gok ipliklerin yan yana gehnesinden meydana gelen Axial Lifler vardir. Bunun etrafinda protoplazmadan bir muhafaza vardir. Bu nu spiral lifler sarar. 4 Kuyruk. Kamci gibi bir te^ekkiildur, uzunlugu 45 - 55 mikrondur. Kuyruk mihver lifleri ile bunu gevreleyen protoplazmadan olma bir zardan yapilmi^tir. Burada helezon yoktur. Meni hayvanciklari kuyruklan ile di$inin tenasiil uzvu iginde hareket ederler. Spermatozoidler testisler iginde hareketsizdirler. Hareket erkek uzvundan di$an giktiktan sonra balar. Spermatozoidlerin hareketi dakikada 1 - 4 mm dir. Uterus igine giren spermatidler Tuba Uterina lara girmege gali$irlar. Tubalar iginde killar vardir. Bunlann hareketi rahim tarafina dogrudur. Spermatidler bunlarin hareketlerine kar$i koyarak ilerlerler. Olen veya hareketleri zayif olan spermatidler, bu killann hareketi sayesinde diari atihrlar. Ancak en saglam olan spermatid ilerleyerek yumurtayi bulur ve onu a^ilar. Spermatozoidlerin tesekkiilu. (Spermatogenesis)

Spermatozoidler testisler iginde husule gelir ve ductus deferensler vasitasi ile meni keselerine gelir, oradan da her ejakiilasyon esnasinda dian atihr. Testisler torba (Scrotum) larm iginde bulunur. Her insanda iki tanedir. Testisler mikoskop ile tetkik edilirse, bunlann bir gok lobuluslarin yan yana gelmesinden yapildigi goriiliir. Bir testis iginde 400 - 600 lobulus vardir. Her bir lobulus iginde yumurta kanalciklan (Tubuli Seminiferi) denilen 1 - 4 tane kanal vardir. Bu kanallann toplam uzunlugu 250 m. kadardir. Yumurta kanalciklannin (Tubuli Seminiferi) ilk kisimlan yumurtanin di tarafmdan ba$lar, bu kisimlan kivnmli oldugundan Tubulus Contortus ismini alir. Bu kanallar iginde spermatozoid teekkiil eder. Kivrimli kanallar Tubulus contortus testisin ig kismina dogru gelir. 17

ken diiz kanallar halini alirlar. Bunlara Tubuli Recti ismi verilir. Diiz kanallarin vazifesi spermatozoidleri boaltmaktir. Bunlann i?inde spermatozoid teekkiil etmez. Diiz borular testisin gobeginde (Me diastinum Testis) yumurta agi (Rete Testis Helleri) denilen kanallarin yan yana gelmesinden miiteekkil bir ag yaparlar ($ekil 13 ).

(ekil - 13) Testisin Yapisi : a Tubulus Contortus; b Tubulus Rectus; c R e t e Testis Helleri; d Caput Epididymis; e Corpus Epididymis; f Couda Epididymis; g Ductus Deferens.

Tubulus contortus iginde bulunan hiicrelerden spermatozoidler olur. Bu kanallar arasmda a y n tipte interstisiyel hiicreler vardir. Bunlara Leydig Cell, Leydig hiicreleri denir. Bunlarin hormon ifraz ettikleri zan ediliyor. Tubulus contortuslarin iginde iki tip hiicre 18

vardir. Bir tip hiicrelerin spermatozoid yapmakla alakalari yoktur. Bunlar spermatozoid yapan hiicrelere destek olur ve onlan beslerler. Bu tip hiicrelere Sertoli hiicresi denir. ikinci tip hiicreler ise spermatozoid yaparlar. Bunlara Spermatogonia denir. Bu hiicreler Sertoli hiicrelerinin aralarmda bulunur ve spermatozoid (Meni hayvancigi) yaptiklanndan, spermatojenik hiicreler olarak da isimlendirilirler ($ekil 14).

(ekil 14) Tubulus Contortus'un Mikroskopik Yapisi. a Leydlg Hiicreleri ve i^indeki Kristaller; b Spermatocyte; c Prespermatid; d Meni h a y vanciliklarimn bai; e Spermatid; f Spermatogone g (Sertoli hiioresinin cekirdegi; h tnterstisiyel bag orgiisu; i Kanal boslugu

Spermatogoniler ilk tohum hiicreleridir. Puberteden sonra bu hiicrelerden spermatozoidler hasil olur. Rete testis de diiz kanallardan bir gogu birbirleriyle birleerek 15 - 20 kanal haline gelir. Bunlara Ductuli Efferentes denir. Bunlar bir araya gelerek epididymis'in ba$im yaparlar (caput epididymis). Bundan sonra epididymis'in govdesi (Corpus Epididymis), daha sonra da kuyrugu (Cauda Epididymis) gelir. Kuyruktan tek bir kanal gikar, buna da (Ductus Deferens) denir. Her iki testis den gikan bu kanallar kasiklardan karma giderler ve havsala iginde (Vesicula Seminalis) denilen meni keseciklerine agihrlar ( $ e k i l 1 3 ) . Bu kesecikler Ductus Ejaculatorius denilen kanallar ile meniyi penise dokerler (Anatomi bahsinde bu kisimlar daha iyi anlatilacaktir.) 19

Spermatogenesis (Spermatozoid H u s u l i i ) . Spermatozoidler kendilerinin ilk hiicreleri olan spermatogoniler den olur. Spermatogoniler kiibik, yuvarlak hiicrelerdir. Tek niikleuslari vardir, gekirdekleri kromatinden zengindir. Biiyukliikleri 12 mikrondur. Bunlardan Spermatocyte le olur. Bunlann biiyukliikleri 1 7 - 1 9 mikrondur. Spermatogonilerden daha biiyiiktiirler ve daima mitosis halindedirler. Spermatogoniler kanahn di kismmda bulunurlar. Spermatocyteler ise kanal bo$luguna yakm bulunurlar (ekil 14). (Spermatocyte) ler ikiye boliinerek prespermatidleri yaparlar, bunlara spermatocyte II de denir. Prespermatidler kanal boluguna daha yakindirlar. Boylari kiigiik olup 1 2 - 1 4 mikron kadardir. Bu hiicreler de teekkiil eder etmez boliiniirler ve spermatidleri yaparlar (ekil 14, 15). Bunlann biiyukliikleri 8 - 9 mikron olup, ana hiicreden daha kiigiik ve bo?luga daha yakindirlar. Iglerinde normal hiicredekinin yansi kadar kromozom vardir, yani bu hiicreler rediiksiyona ugramilardir. Bundan dolayi iireyemezler. Ancak yine y a n adette kromozomlari bulunan olgun yumurta ile birletikleri (Ailanma) zaman iirerler ve yavruyu husule getirirler. Sper matidler iginde nomalin yansi olan 23 adet (11 gift diploid kromozom, bir tane X veya Y Heterokromozomu) kromozom vardir. Bunlann ekil degierek spermatozoid (Meni hayvancigi) husule gelir.

(ekil 15) Spermatogoniden spermatozoidlerin husuliinii gosteren ema : A ) Ureme Devri B ) Biiyiime Devri C) Olgunla^ma Devri diiksiyon)

(Re-

a Spermatogoniadan e w e l ki ilk tenasiil hiicresi; b Spermatogoni; c Spermatoc y t e I; d Spermatocyte II (Prespermatid); e Spermatid; f Spermatozid.

20

Bunlarin balari Sertoli hiicrelerine bitiik ve kuyruklan tubulus contortus bo?luguna dogrudur. Asilanma (Fecondation). Spermatozoid ile yumurtamn birlemesi olayina ailanma (Fecondation) denir. Bu olay $u ekillerde olabilir : 1 Yumurtamn ailanmasi, yumurtamn dii viicudundan di$ari atildiktan sonra olur : Kurbaga ve baliklardan bazilannda oldugu gibi. 2 Yumurtamn ailanmasi, yumurta dii viicudundan gikmadan olur. Spermatozoid dii organ iginde yumurtayi bulur ve ailar; insanlar ve kularda oldugu gibi. Olgun bir hale gelen yumurta, yumurtahkdan giktiktan sonra ailanmaga miisaittir. Boyle bir yumurtamn bulundugu yerde meni hayvanciklari var ise ve ortamda miisait ise binlerce meni hayvancigi bu yumurtamn etrafina toplanir. Asilanma igin bir adet meni hayvancigi lazimdir. Yumurta bu binlercenin arasindan en kuwetlisini seger. Segilen bu spermatozoidin yumurta igine girmesini kolaylatirmak igin Vitellin zarmin o nahiyesinde bir kabarti olur ve vitellin zari burada incelir. Meni hayvancigi kesici kismi ile bu incelen yeri delerek yumurta igine girer. Yumurta igine spermatozoidin yalniz bai ile boynu girer, kuyrugu diierek dianda kalir. Bundan sonra diger meni hayvancihklarmm girmesini onlemek igin vitellin zari altinda ikinci bir zar hasil olur ve meni hayvanciginin girdigi delik kapanir. Yumurta igine giren spermatozoidin once niikleusu (bai) onde ve centrosomu (boynu) arkadadir. Daha sonra centrosom one geger ve ba yani Niikleus arkada kalir (ekil 16). Daha sonra spermatozoidin niikleusu merkeze yak-

(Sekil L6) Deniz Yildizi Yumurtasmin Asilanmasi. 1 Zona Pellucida, 2 Membrana Basalis. >ekilde spermatozoidlerin yumurtamn etrafina toplanmasi ve bunlardan bir tanesinin yumurta iOine girmesi goriiliiyor.

21

laarak yumurtanin niikleusu ile birleir. Erkek ve diiye ait niikleuslarm bu ekilde yumurta iginde birle^mesine hakiki asilanma denir. Her iki cins hiicrenin, yariya inmi$ kromozomlan havi, niikleuslan birleince tam kormozomlu bir hiicre olur. Rediiksiyona ugrami yumurtada daima X Seks kromozu vardir. Rediiksiyona ugrami erkek spermatozoidlerinin ise yansinda X yansinda Y kromozomu vardir. ilkah esnasmda X spermatozoidler daima X kromozomu bulunan yumurta ile birleirse 22 gift Diploid kromozom ve X X kromozomlu (46 adet kromozom) bir hiicre meydana gelir ve bu hiicrenin iiremesi ile dii bir varlik ortaya gikar. Eger ilkah esnasmda Y kromozomlu spermatozoidler daima X kromozomu bulunan yumurta ile birleirse 22 gift diploid kromozom ve X Y kromozomlu (46 adet kromozom) bir hiicre meydana gelir ve bu hiicrenin iiremesi ile erkek bir varlik ortaya gikar. Kisaca bir erkekte : 22 gift (44 adet) otokromozom + X Y (toplam 46 kromozom) kromozomu vardir. Divide ise 22 gift (44 adet) otokromozom + X X (toplam 46 kromozom) kromozomu vardir. (ekil 6 b). Bu suretle ilkah olmus yumurta uterus (rahim) mukozasinda yerleir ve gogalmaya balar. Eger ailanma tiiplerde olur ve aili yumurta rahime diimemise, tiiplerin mukozasina tutunarak orada gogalir ve biiyiir. Bazen ailanma serbest karin bolugunda olur ve yumurta burada gogalmaya balar. Bu tip gebeliklere rahim dii gebelik (Extra uterine grosses) denir. Yumurta ailandiktan ve rahimde yerletikden sonra siiratle gogalmaga balar. Aih hiicre e w e l a 2 ye sonra 4, 8, 16, 32 ve ilh. boliinerek gogalir ve bir gok safhalardan gegtikten sonra embriyon yapraklari olur. Bunlardan da bir gok organlar gikar. Aili yumurtanin rahim iginde gogalmaga baladiktan sonra 2 - 3 ay kadarki haline embriyon, 3 aydan doguma kadar gegen haline de foetus denir. A$ilanmi yumurtanm rahim iginde gegirdigi degiik safhalan ailanmi Amphioxus yumurtalarmda tetkik etmek miimkiindiir (ekil 17). Ailanmi yumurta miitemadiyen boliinerek e w e l a hiicrelerden yapilmi bir kiime halini alir. Cogalmanin bu haline dut eklinde goriindugiinden Morula Safhasi denir. Boliinme devam ettikge Morulanin ortasinda bir boluk hasil olur, bu bo^lugun etrafinda bir sira hiicre vardir. Embriyonun bu haline Blastula Safhasi denir. Etrafindaki hiicre tabakasina da Blastoderm denir. tgteki boluga Blastocele (Boliinme bo^lugu) denir (ekil 17). 22

(ekil 17) Ailanmi yumurtanin (jogalarak Morula ve Gastrula safhalarina gelmesi.

Embriyon hiicrelerinin bolunmeleri devam ettikge bir kutupda gokiintii balar ve bu gittikge derinleir. Bu safha Gastrula Safhasi nin balangicidir. Qokiintii devam ettikge goken hiicreler kari taraflarindaki kutup hiicrelerine yaklair ve boylece Blastocele kaybolur, fakat bunun yerine iki sira hiicre ile gevrilmi? bir baka boluk husule gelir. Bu bolugun bir tarafi agiktir. Bu gastrula safhasimn daha ilerlemi bir halidir. Burada husule gelen boluga Coelenteron = ilk barsak ve bu bolugu dian ile birletiren delige de Blastoporus = ilk agiz denir ($ekil 18). 8lAjiopor o 5 nto<Urm

Cotlen. ieron

frflST^ULfl (ekil 18) Embriyonun Gastrula Safhasi.

Coelenteron nun iki tabakasindan ditakine Ektoderm, igdekine de Entoderm denir. Hiicreler gogalmalarina devam ederek degiik safhalar meydana gelir. Daha ileri safhalarda memeli hayvanlarda omurgayi yapacak olan Chorda Dorsalis meydana gelir. Daha ileri safhada Chorda Dorsalis in iki yanmda birer oluk meydana gelir, daha sonra bu oluklarin kenarlan birbirleri ile birleerek Mesoderms denilen yapragi yaparlar (ekil 19). Entoderm'in geri kalan kisimlari canalis intestinalis - Barsak kanaIx ni yaparlar. Daha sonra Chorda Dorsalis lerin yan tarafm23

Limind mcivlUi''iS

Entoderm

g^-tccU/if"

Miiodtrm

!/

ChcMa Drjtl/.S
(ekil 19) Gastrulamn daha ilerl Safhasi.

da Somit denilen bir takim teekkiiller meydana gelir. Daha ileri bir safhada Somitlerin ig tarafi ile Mesoderm arasinda, mesodermden gikan, bir yaprak husule gelir, buna da Mesenchyme denir (ekil 20). OidrJa "Dorrtlii
Sioir fcanali

- Sornifc
(ijekil 20) Gastrulamn daha ileri bir safhasinda Somit ler ve Mesenchyme yapraklarinin olu<ju.

Ek'.taelp-rrfi

K < nali 3

P^ruit^l *. Vistxrat /vle LOda. rr^ Viicuttaki biitiin organlar embriyonda mevcut olan 4 doku ve ya yaprakdan meydana gelir. Bunlar unlardir : 1 Ektoderm 2 Entoderm 24

3 Mesoderm 4 Mesenchyme 1 Ektodermden husule gelen doku ve organlar; a) b) Epidermis, kil, tirnak, yag, ter ve siit bezleri gibi cilt epitelyumuna (Epidermis) ait te^ekkuller. Sinir sisteminin hepsi, duygu uzuvlarindan goz, kulak, burun.

2 Entodermden husule gelen doku ve organlar; a) Sindirim cihazi (organa nutritionis), burada; agiz, disler, bademcikler, yemek borusu, mide, ince barsaklar, kalin barsaklar vardir. Karaciger, pankreas sindirim guddeleri ile bagirsak villuslari. mide ve bagirsaklardan husule gelirler. Solunum cihazi (organa respiratoria), burada; girtlak (Larynx), nefes borusu (Trachea) ve bron$lar ile akcigerler vardir.

b)

3 Mesoderm'den teekkiil eden doku ve organlar; a) b) c) d) e) f) g) h) Mesenchyme dokusu Adaleler Derinin dermis kismi Dol ve sidik organlari (Apparatus Urogenitalis) Periton Plevra Perikard Dalak

4 Mesenchyme'den meydana gelen doku ve organlar : a) b) c) d) Kemikler Kan ve kan damarlan Kalb ektoderm ile mesoderm arasindaki hiicrelerden olur Bazi kaslar. Bilhassa ba adaleleri senchyme'den alirlar. menelerini me-

Adaleler (Kaslar) iki gruptur : 1 Diiz Adaleler : Solunum organlarinda, damarlarda, mide, bagirsak gibi ig uzuvlarda bulunan kaslar. 25

2 Cizgili Adaleler : Alt ve list taraflarda, govde de bulunan adalelerdir. Diiz adaleler menelerini mezanimden alirlar, bazi diiz adaleler ise menelerini Ektodermden alirlar (Musculus Sphincter Pupillae, Musculus Dilatator Pupillae ve ter bezlerinin kaslari gibi). (Jizgili adaleler men$elerini somitlerden alirlar. Diiz adaleler istek disi hareket ederler ve sinirlerini sempatik ve parasempatik sinir sisteminden alirlar. Qizgili adaleler istek ile hareket ederler ve sinirlerini beyin ve diken ilikten alirlar. Bu arada kalb adalesi (Myocardium) nin bir hususiyeti vardir. Kalb adalesi gizgilidir fakat diger gizgili adalelerden farkli bir vapisi vardir. Kalb adalesi istek dii hareket eder.

26

ORGULER TiSSU Muayyen bir i yapmak iizere yan yana gelen hucrelerin yaptiklari topluluklara Orgu - Texture, Tissu denir. Omurgali hayvanlann selleri gordiikleri ie gore balica 4 orgii yaparlar : 1 2 3 4 Epitel Orgiisii Bag ve destek orgiileri Kas orgiisii Sinir orgiisii

Bunlardan Epitel orgiisii ile Bag ve Destek orgiisiine (Bitkisel . Vegetatif) orgiiler, Kas orgiisii ile sinir orgiisiine de hayvansal (Animal) orgiiler denir. Orgiilerde hiicreler, hiicre arasi maddeler araciligi ile birbirine tutunurlar. Bu madde epitel orgiisiinde gayet incedir ve ancak hiicreleri birbirine yapi^tinr. Bu madde kemik ve bag orgiilerinde fazla miktarda bulunur. Hucrelerin arasinda fazla bulunan bu maddeye esas madde - Substantia fundamentalis ismi verilir. 1 Epitel Orgiisii. Viicudun di ve ig yiiziinii orter. Karaciger, pankreas ve tiikriik v.s. bezleri yapisim tekil eder. Ayrica cilt ve miikoza gibi zarlara agilan kiigiik bezlerde epitel orgiisiinden yapilmitir. Bu bakimdan epitel orgiisii gordiigii ie gore iki tipe aynlir : A Ortii veya Koruyucu epitel (Deri ve miikoza zari gibi) B Bez (Glandula, gudde) epiteli Epitel hiicreleri birbirlerine gayet ince bir ara maddesi ile tutunurlar. Epitel hiicrelerinden bazilari ise birbirlerine sitoplazmadan gikan baglarla baglanirlar. Epitel hiicrelerinin niikleuslari kaideye yakindir. Bazi epitel hiicrelerinde tiiyler vardir (ekil 21).

(ekil 21) Niikleus'u kaidt; de tilylii bir epitel httcresi.

27

Bu tiiyler sayesinde toz gibi yabanci maddelerin viicudun ig kisimlarina girmesi onlenir (Burun ve nefes borusu miikoza zari epitel hiicrelerinde ve di kulak yolunda oldugu gibi). A Ortti veya Koruyucu Epitel : Bunlar bir sirali veya gok sirali, aynca de degiik ekillerde olduklarma gore a?agidaki gibi siniflandirilirlar : 1 Yahn kat epitel orgiisu (ekil 22). a Yassi Hiicreli b Kiibik Hiicreli c Prizmatik Hiicreli 2 ok k a tli epitel orgiisii a Yassi Hiicreli b Prizmatik Hiicreli c Degisici (Bunlar bazen yassi, bazen kiibik ekiller alabilirler) hiicreli.

(ekil 23) Yassi, Kiibik ve Prizmatik ekilcle epitel hiicreleri.

B Bez (Glandula Epiteli) : Bu tip epitel hiicrelerinin sekresyon vazifeleri vardir. Sekresyonlarim ya viicut di$ina (Cilt bezlerinde oldugu gibi), veya viicut igindeki bo^luklara (Mide, bagirsak gibi), ya da kana (ig ifraz bezlerinde oldugu gibi) verirler. Bezlerin yapisinda bazen tek bir hiicre bazende pek gok hiicre bulunur. Buna gore bezler iki gruba aynlir : a Tek hiicreli bezler b ok hiicreli bezler Tek hiicreli bezler ortiicii epitel hiicreleri arasinda bulunurlar (Deri ve Mukozada oldugu gibi). Bunlar hem koruyucu rol oynar. Hem de sekresyon yaparlar. Glandula veya bez denince daha ziyade gok hiicrelerden yapilmi bezler akla gelir (Tiikiiriik bezleri, pankreas bezi, yag bezleri vb. gibi). Bezlerde, ifraz yapan hiicrelerinin aralarinda ve bezin 28

di tarafmda bulunan bag dokusuna da bezin Stromasi ismi verilir ($ekil 23). Bezlerin bazilarinda hiicrelerin sekresyonunu akittiklari bir kanal vardir (pankreas bezinin wirsung kanali, gene alti tiikiiriik bezlerinin wharton kanali gibi).

(ekil 23) Bir Bezin Bttnyesi. a Parankim hiicresi b Stroma.

Viicutta bulunan bezleri sekresyon kanallannin bulunup bulunmamasina gore iige ayirinz : 1 Di ifraz Bezleri, 2 I9 ifraz Bezleri, 3 Hem ig ve hem de di ifraz Bezleri. 1 Di? ifraz Bezleri. Bu tip bezlerin sekresyonlari ya bir kanal ile viicut boluklarina veya viicudun diina akitihr (Pankreas Di$ Ifrazi oniki parmak bagirsagina, tiikiiriik bezleri ifrazlari agiz boluguna hususi kanallari ile akitihr), ya da sekresyon dogrudan dogruya kanal olmaksizm, bir boluga veya satha akitihr (Mide ve bagirsak bezleri sekresyonlanni mide ve bagirsak boluguna, ter bezleride sekresyonlanni deriye akitirlar.) 2 i ? ifraz Bezleri. Bunlarin belli bir kanallari olmadigi gibi sekresyonlanni elde edecek bir boluk da yoktur. Bu tip bezlerdeki sekresyonlar dogrudan dogruya kana kariir. Ancak hususi muayene usulleri ile bu sekresyonlari kanda tesbit etmek miimkiindiir, (Hipofiz, Tiroid, Paratiroid, bobrek iistii bezi, pankreasin ig ifrazi gibi). 3 Bazi bezlerin hem ig hem de di$ ifrazlari vardir (pankreas, Testis ve yumurtaliklar gibi). Bu tip bezlerin hem. ig hem de di ifrazlari vardir. Yalniz di$ ifraz yapan hiicreler ile ig ifraz yapan hiicreler a y n a y n yapiya maliktirler. Mesela pankreas iginde ig ifraz yapan hiicreler adalar halinde bulunurlar, bunlara Langerhans adaciklari denir. Yaptiklari sekresyon insulindir ve seker metabolizmasmi tanzim eder. Buna mukabil pankreasin di ifrazi 29

oniki parmak bagirsagina dokiiliir ve gidalarin hazmedilmesinde rol oynar, (Tripsin, lipaz, amilaz fermentlerini ihtiva eden pankreas di ifrazindan sindirim fizyolojisinde bahsedilecektir.) 2 Bag ve Destek Orgiisii. Bu orgii vucudun esas yapisini tekil eder. Viicuda eklini veren bu dokudur. Keza organlarin ekli bu doku ile verilir. Diger bir deyimle bag ve destek orgusii vucudun gatisim yapar. Bag ve Destek orgusii embriyonun Mesenchyme yapragindan meydana gelir. Bag ve destek orgiisii ug geittir : 1 Bag Orgiisii, 2 Kikirdak Orgusii, 3 Kemik Orgiisii. 1 Bag Orgiisii. Bag orgiisii bir gok dokularin iginde bulunur. Esas itibariyle seller ile sellerin arasmda bulunan maddeden yapilmitir. Seller arasi madde ise bir gok fibriller ile bunlari birbirine yapi?tiran esas maddeden (Substantia fundamentalis) teekkiil eder. Bag orgiisiinde bulunan lifler unlardir : a Kollagen lifler, b E l a s t i k lifler, c Retikulin lifleri. Bag orgiisiinde bu liflerin aralarinda Fibroblast, Fibrocyte, Histiocyte ve Mast hiicreleri denen bir gok hiicreler bulunur. Bag orgiisiiniin bir gok geitleri vardir : 1 Miikoz (Peltemsi) Bag Orgiisii. Yeni doganlarin ve Foetus un gobek baginda ve yeni gikacak dilerin pulpasinda bulunur. 2 Fibrilli Bag Orgiisii. Bu tip bag orgiisiinde seller ara maddesinden fazla bulunur. Bu tip orgiiniin iginde pek gok lifler bulunur. 3 Reticular veya Lymphoreticular Orgii. Reticulum* hiicreleri denen hiicrelerin yan yana gelmesinden meydana gelen bir bag dokusudur. Lifler arasinda lemfositler de bulunur. 4 Pigmentli Bag Orgiisii. Bu orgiide bir 50k pigment ihtiva eden hiicreler vardir (Choroidea, Corpus ciliare, iris ve deri de bulunur.) 30

5 Yag Orgiisii. Bir gok yag hiicreleri ile az miktarda kollagen ve elastik liflerden meydana gelen bir orgiidiir. 2 Kikirdak Orgiisii. Bag ve destek orgiisiiniin bir geididir. Kikirdak orgiisii mesenchyme yapragindan gikan Chondroblast denen hiicrelerden yapilir. Bundan ba$ka kikirdaklann iizerini orten zardaki (Perichondrium) bag orgiisiiniin degimesi ile de kikirdak orgiisii olur. Perichondrium aym zamanda yipranan ve bozulan kikirdagin tamirinde de biiyiik rol oynar. Kikirdak orgiisii sert ve esnek olan bir esas madde ile Chondrocyte denilen kikirdak hiicrelerinden yapilmi?tir. Bu orgiide kan damarlan ve sinirler yoktur. Kikirdak hiicreleri esas madde igindeki bir mahfazada bulunurlar ($ekil 24). Esas madde iginde Chrondrine denen bir madde vardir. Kikirdak Orgiisiiniin, a Hiyalin Kikirdak Orgiisii, b Elastik Kikirdak Orgiisii, c Fibroz Kikirdak Orgiisii, gibi geitleri vardir.

C
(ekil 24) Kikirdak Orgiisii a Kikirdak hiicresi b Hiicrenin mahfazasi, c E s a s madde

Kikirdak, kaburgalann on uglarinda, Vertebralar ve oynaklar arasinda bulunur. 3 Kemik Orgiisii. iskelet orgiisii, viicudun gatismi yapan iskeleti meydana getirir. Viicudun biitiin diger doku ve organlari 31

kemik sistemi iizerine oturur. Kemik drgiisii meneini Mesencyme yapragindan alir, sert ve dayamkli bir orgiidiir. Kemik orgiisii iki kisimdan yapilmitir : 1 Kemik esas maddcsi (Substantia fundamentalist 2 Kemik hiicreleri (Osteocyte), 1 Esas madde, kollagen liflerin bir gogunun bir araya gelmesi ile meydana gelmi bir gok kemik lamellerinden yapilmitir. G6runiiu homoj en gibidir. Kemigin en miihim kismini esas madde tekil eder. Bunun iginde kemige sertligini veren pek gok miktarda maden bileikleri vardir. En gok kalsiyum tuzlari bulunur. Kemigin 2/3 ii inorganik maddelerden yapilmi?tir. Kemik yakildigi zaman organik maddeler yanar ve geriye inorganik maddeler kalir. Kemik yakildigi zaman kiiliin % 83 kadari kalsiyum fosfat ve % 10 kadari da kalsiyum karbonattan ibarettir. Kemik asidlerle muamele edilirse anorganik maddeler erir ve geriye organik olan elastik kivaminda bir madde kalir ki buna da Ossein ismi verilir, ossein suda kaynatildigi zaman jelatin haline gelir. Kemik lamelleri birbirlerine ozel bir ara maddesi ile baglidirlar. Bunlardan baka lameller birbirlerine, bir lamelden diger lamele atlayan baglarla da baglidirlar. Bir lameldeki biitiin lifler birbirine paralel gider, fakat her lamelin istikameti bir degildir. Bundan dolayi kesitlerde lamellerden bazilari nokta halinde, bazilan da gizgi halinde goriiltir ($ekil 25).

(fjekil 25) Kemigin Histolojik Biinyesi a Uzunlamasma giden lameller, b Enlllemesine giden lameller, c Osteocyte, 5 Substantia fundamentalis, d Periosteum, e Delici Sharpey lifleri, f Osteoplast.

Kemik esas maddesi iginde, bu lamellerden baka delici lifler veya Sharpey lifleri denen lifler de vardir. Bunlar kaba yapili, 32

bazilari kireglenmi bazilari da kireglenmemi liflerdir. Bu lifler kemik iizerini orten periosttan girerler ve lamelleri delerek esas madde iginde seyrederler. 2 Kemik Hiicreleri. Esas madde iginde lameller arasinda ve bazen lameller iginde bulunan boluklarda yerleirler. Bu boluklara Kemik cisimcikleri veya Osteoplast denir. Osteoplastlar muntazam olmayan yassi bo?luklardir. Buyiikliikleri 4 - 24 mikrondur. Bu boluklar birbirlerine Kemik kanalciklan adi verilen bir takim kanallarla baghdirlar. Osteoplastlar iginde Osteocyte ler bulunur. Kemik hiicrelerinin bir takim uzantdan vardir, bunlar kemik kanalciklan iginden gegerek diger kemik hiicrelerinin uzantilan ile birleirler. Kemik hiicrelerinin iginde yassi bir niikleus bulunur. Osteocyte lerin uzantilanm kisaltip uzattiklan tahmin edilmektedir ($ekil 26). Yahlarda kemik hucrelerintn

vT'
(Sjekil 26) Kemik Hiicreleri ve U z a n t i l a n ft Osteoplast, b Osteocyte, c Kemik kanalciklari ve bunlar icinde httcre uzantilan.

uzantilan kaybolur, protoplazmalarinda yag dejenerasyonu balar. Bazen kemik hiicreleri kaybolur ve osteoplastlarm igi bo kalir. Kemiklerin Yapilan. iskeleti yapan kemikler muhtelif biiyiikliik ve ekildedirler. Buna gore kemikleri ug grup altinda toplamak miimkundiir : 33

1 U z u n kemikler (Femur, humerus gibi) 2 Yassi kemikler (os parietale, os coxae, os scapula gibi) 3 Kiigiik kemikler (Parmak kemikleri, bilek kemikleri gibi) Kiigiik kemiklere Kisa kemikler de denir. iskelet kemiklerinin di kisimlari nisbeten sert, buna karihk ig kisimlari yumu^aktir. Kemiklerin di kisimlanni yapan kemik orgiisiine Substantia Compacta denir. igdeki yumu?ak dokuya da Substantia Spongiosa denir. Uzun kemiklerin ortasmda uzunlamasma kanal halinde bir bo$luk vardir. Buna kemik iligi bolugu veya Kemik iligi kanali denir. Subst. Spongiosa ve Kemik iligi kanali iginde Kemik iligi (Medulla Ossium) bulunur. Bu vumuak bir doku olup kanin ekilli elementlerini yapimda biiyiik rol oynar. Kemiklerin iizerlerini kemik zari Periosteum denen bir zar orter ($ekil 27).

(ekil _ 27) Uzun bir Kemigin Yapisi a Periosteum, b Subst. com pacta, c Ilik kanali ve kemik ilig 5 Subst. Spongiosa

34

Kemiklerin oynak bo?luguna bakan yiizlerinde periost yoktur. Buralarda kemik yiizleri kikirdak bir tabaka ile ortuludiir. Subst. Spongiosa ve Subst. Compacta'nm kemikde igal ettigi yer kemikten kemige ve kemigin kisimlarina gore degi$ir. Uzun kemiklerin or. talannda Subst. Compacta, Kisa kemiklerin uglannda Subst. Spongiosa fazladir. Yassi kemiklerde bazen biri, bazen digeri fazla bulunur. Bazi kafa kemiklerinde yalniz Subst. Compacta bulunur. A Subst. Compacta. Bu orgiide kemik bo$luklari, kemik kanalciklari ve kemik lamellerinden baska Havers kanallan denen bir boru sistemi vardir. Bunlarm kahnliklan 20 - 100 mikrondur. Bu kanal sistemi iginde kemigi besleyen damarlar ve sinirler bulunur. Havers kanallari uzun kemiklerde kemigin aksina paralel giderler, yassi kemiklerde ise kemigin bir noktasindan imvari etrafa yayilirlar. Havers kanallari da birbirlerine egri veya horizantal kanallar ile baglanmislardir. Bunlara Volkmann kanallari denir. Havers kanallarindan bazilan kemigin ortasmdaki ilik boluguna, bazilan da kemigin yiizeyine agilirlar (ekil 28).

(kil 28) Kemik leindeki Kanallar a Havers Kanallari b Volkmann Kanallari

35

Subst. Compacta igindeki kemik lamelleri kemigin her tarafini kaplamitir. Lameller bulunduklan yerlere gore isimler ahrlar. Havers kanallan etrafinda bulunan lamellere Havers Lamelleri veya Ozel Lameller Sistemi denir. Havers lamelleri arasmda da bir gok kemik lamelleri vardir, bunlara Ara lameller veya Interstitiel Lameller denir. Lamellerin bir kismi kemigin yiizeyine yakindir, bunlara Di genel lameller denir. Bir kisim kemik lamelleri de ilik boluguna yakmdirlar, bunlara da ig genel Lameller denir (ekil 29). Uzun kemiklerin uglarinda ig genel lameller yoktur, bunun yerine Substantia Spongiosa bulunur.
a.

lameller, e Dis genel lameller, f Ig, genel lameller, g Kemik iligi, h Sharpey lifleri.

B Substantia Spongiosa. Bu dokunun yapisi Subst. Compacta dan oldukga farklidir. Bu orgiide bir gok ince ve kalin kemik kiri?gikleri vardir ve bunlar degiik bir istikamet alarak birbirleri ile kariirlar. Yalmz kalm olan Subst. Spongiosa da Havers kanallan ve lamelleri vardir. Kemik lamelleri arasinda bunlara paralel durumda kemik bosluklari vardir. C Periost. Biitiin kemiklerin yiizleri, bag dokusundan yapilmi, iginde sinirler ve damarlar bulunan bir zar ile ortiilmiitiir. Periost zan Sharpey lifleri ve damarlar vasitasi ile kemige iyice yapismistir. Tendonlann (Kiri) kemige yapi?tigi yerde periost daha kalindir ve bu iki dokunun lifleri birbirleri ile kariir. Periost iki tabakadan yapilmistir: 36

1 Kemik iizerini orten ig tabaka (Fibroelastik tabaka) da damarlar azdir, buna karihk elastik lifler ile hiicreler fazladir. Buradaki hiicreler yuvarlak veya mekik eklindedir. Bu tabakanin yapisi bag dokusudur. 2 Adventitia Tabakasi Damar ve sinirleri bol olan bu tabaka kalinca olup periostun diinda bulunur ($ekil 30).

(ekil 30) Periost Tabakalari

Cocuklar ve geng hayvanlarda bu iki tabakadan baka periostun altinda bir tabaka daha vardir, bu tabakaya Kambium tabakasi denir. Kambium tabakasi Osteoblast denen yalin kat kiibik veya yuvarlak $ekildeki hiicrelerden yapilmitir. Osteoblastlann faaliyeti ile kemikler kahnla$ir. $ahis ya^landikga bu hiicreler azalir ve bir kag yere miinhasir kalir. OYNAKLAR (ARTICULATIO) Kemiklerin birbirleri ile olan baglantilanna oynak veya Articulatio denir. Oynaklar iig degiik sekilde kendilerini gosterirler. 1 Tam oynak (Diarthrosis). Bu oynaklann oynama dereceleri fazladir. Kemik uglari birbiri iizerinde iyice oynarlar (Kol, diz, dirsek, kalga oynaginda oldugu gibi). Bu ?ekil bir oynak tetkik edilirse bir gok teekkullerin yan yana oldugu goriiliir. Bunlar aagida yazilmitir: a Oynak yiizleri Kemik uglarmm oynak bo^luguna bakan yiizleridir. Oynak yiizleri hiyalin kikirdak orgiisii ile ortiilmiistiir. Bu tabaka kireglenmi bir kikirdak tabakasi araciligi ile altindaki kemige siki siki yapi^ir. Bu tabakanin yuzeyinde Perichondrium yoktur (ekil 31). 37

boylece kemik olu$ur. Bir yandan di$ari dogru gogalma ii olurken, diger yandan da kemigin ig tarafmda osteoklast denen dev hiicreler meydana gelir ve bunlar kemigi yerler. Bu dev hiicreleri gok gekirdekli olup, kemik iginde Howship cukur!ari ismini alan gukurlarda bulunurlar. Embriyonun ilk devirlerinde koruma ve destekleme i$i bag orgiisii ile kikirdak orgiisii tarafmdan yapilir. Sonradan bunlar kemik dokusu haline degi$irler. Bir kisim kemikler dogumdan sonra tesekkiil eder. Bag dokusundan kemiklesme olmasi. Kemik husulii ya bag dokusundan veya kikirdaktan olur. Mesenchyme den husule gelen ilk kemik model bag orgiisiinde osteoblastlar meydana gikar, esas madde, bag orgiisii liflerinin yan yana gelmesinden ibaret kirisler husule gelir, bunlarda birbirleriyle birle^erek kemik taslagim yaparl&r. Bu doku iginde kemiklesme (Ossification) noktalan belirir ve buralardan etrafa yayihr. Kafa tasi kemiklerinde bu sekilde dis tarafa dogru kemiklesme olurken ig tarafda da osteoklastlar faaliyette bulunarak kemigi yerler ve beynin yerlesmesi igin bir yer meydana getirirler. Ilk zamanlarda kemiklesme esnasmda bag dokusu lifleri gok fazla ve kaba iken, bunlar zamanla kaybolur ve yerine lamelli, ince lifli kemik orgiisii geger. Embriyonda Kikirdak halinde bulunan modellerden kemiklesme Kikirdak modellerinin sekilleri gelecekteki kemigin aymdirlar. Yalniz bunlar kiiguktiirler. Kemiklesme bunlarda hem kikirdak igin. den (Endochondral), hem de kikirdak di$mdan (Perichondral) olur. Kemiklerin geli^mesinde perikondral kemiklesmenin ehemmiyeti biiyiiktiir. Endokondral kemiklesmede kikirdak modeller ig taraflarindan yenir, bu suretle Substantia Spongiosa ile ilik boslugu meydana gikar. Perikondral kemiklesmede kikirdak modelin di yiiziinde kemik teekkiil eder, buda Substantia Compacta yi meydana getirir. Kemiklerin Buyiimesi. Kemikler bitistirme kikirdagi (Cartilage de conjugaison) dan biiyiirler. Uzun kemiklerin uglarma epiphysis denir. Govdelerine Diaphysis ismi verilir. Epifiz ile Diyafiz arasmda kikirdaktan bir tabaka vardir, buna Bitistirme Kikirdagi = Cartilage de Conjugaison denir. Uzun kemikler, buradan biiyiir. Herhangi bir tesir ile bitistirme kikirdagi fazla faaliyette bulunursa kemik gok uzun olur. Aksine herhangi bir sebep ile burasi harap olursa kemik kisa kalir, bazi kemik hastaliklarmda kemik biiyiimesi bu sebepden durur. Bitistirme kikirdagimn hemen altmdaki diyafiz kismina Metaphysis ismi verilir (Sekil 32). 41

Iskelet Kemikleri. iskeleti tekil eden kemikler gok geitli biiyiikliik ve biinyededirler. Bazilari gok onemli olan merkez sinir sistemini muhafaza ederler (Kafa tasi kemikleri ve Omurga gibi). Bazilari da vucudun hareketini temin ederler (Bacaklar ve kollar gibi). Iskeleti teskil eden kemikler asagida siralanmitir :

(ekil 32) Uzun Dir Kemigin Anatomik Kisimlari a Epiphysis, b Cartilage de Conjugaison, c Metaphysis, d Diaphysis, e Kemik iligi.

Kafa ve i u z Kemikleri Ust taraf Kemikleri Alt taraf Kemikleri Omurga Kemikleri Kaburgalar

22 64 62 26 24 42

Gogiis Kemigi Hyoid Kemigi Kulak Kemikleri

1 1

6 206

Vucutta, bundan da anlasilacagi iizere 206 kemik vardir. Yalniz burada kuyruk sokumu ve kuyruk kemikleri birer tane olarak hesap edilmi$tir. Hakikatte ise kuyruk sokumu kemigi 5 Vertebranin. kuyruk kemigi de 3 vertebranin birlesmesinden meydana gelmitir. Bu ekilde sayilirsa vucutta 212 kemik vardir. Ba Kemikleri. Basda bulunan kemikler kafa ve yiiz kemikleri olarak iki gruba aynlir. Kafa kemikleri (Ossa Cranii) 8 tanedir. Bunlardan bazilari tek, bazilari gifttir. isimleri ve adetleri aagida gosterilmitir : Kafa Kemigi (Os Occipitale) Aim Kemigi (Os Frontale) Kazik Kemigi (Os Sphenoidale) Kalbur Kemigi (Os Ethmoidale) Divar Kemigi (Os Parietale) akak Kemigi (Os temporale) 1 1 1 1 2 2 8 Yiiz Kemikleri (Ossa Faciale). 14 tanedir. Bunlann da bazilari tek ve bazilari gifttir. isimleri ve adetleri aagida g6sterilmitir. Ust Cene Kemigi (Os Maxillare) Elmacik Kemigi (Os Zygomaticum) Damak Kemigi (Os Palatinum) Burun Kemigi (Os Nasalis) Gdzyai Kemigi (Os Lacrymale) Alt burun boynuz Kemigi (Os concha nasalis inferior) Sapan Kemigi (Os Vomer) Alt gene Kemigi (Os Mandibula) 2 2 2 2 2 2 1 1 14 Bu hale gore bada 14'ii yiizde ve 8'i kafada olmak iizere 22 kemik vardir. Bunlan ayri ayri gozden gegirelim : 43

Kafa Kemigi (Os Occipitale). Trapez eklinde bir kemiktir. Basin arka kismini orter. Arka yiizii konveks, on yiizii konkavdir. Kafa kemiginin iki kismi vardir : 1 Squama Occipitalis, istiridye Lc.bugu eklindedir. 2 Par s Basillaris, Taban kismi. Bu kisim kafa kemigini Os Sphenoidale ye birletirir. Kafa kemiginin skvama pargasi ile taban pargasi arasinda biiyiik bir delik vardir, buna Foramen Occipitale magnum isimi verilir. Burada sogancik Medulla Oblongata bulunur, diger bir deyimle beyin ve kisimlarinin, omur ilik ile baglantisi bu delik iginden gegen Bulbus ile olur. Bu bolge kafa kiriklannda gok miihimdir. Herhangi bir kink ucu soganciga girerse, bunda bulunan solunum ve kalp merkezleri gibi miihim merkezlerin fonksiyonunu birdenbire durdurmasi neticesi oliim husule gelir. Kafa kemiginin skvama kismmin ortasinda arkada bir gikinti vardir. Buna di$ kafa gikintisi Protuberantia occipitalis Externa denir. Bu gikintidan yan taraflara dogru birer gizgi eklinde gikmti gikarki, bunlara Linea nuchae superior denir. Orta hattm saginda ve solunda olan bu gizgilerin alt tarafmda, sagli sollu giden birer gizgi daha vardir, bunlara da Linca nuchae inferior denir. Skvamanin di yiiziinde Protuberentia occipitalis externa dan Foramen occipitale magnum a dogru inen bir ibik eklinde gikinti vardir, buna Crista occipitalis externa denir. Buna Linea. nuchae media da denir. Linea nuchae super'un iistiindeki diizliik kismina Planum nuchale denir. Bunun da daha list kismindaki geni skvma kismina Planum occipitale ismi verilir (Sekil 32). Squama occipitale nin ic veya on yiiziiniin orta kisminda Prot. occip. exter. ya uyan yerde bir gikinti vardir, buna Protuberentia occipitalis interna denir. Bunun hemen tistiinden balayip orta hatti takip ederek yukari giden bir oluk vardir, buna Sulcus sagittalis denir. Buraya beyni ikiye ayiran Flax cerebri denen zar tutunur. Ayrica burada kafanm Karakan Sinuslarindan, biiyiigii olan Sinus sagittalis vardir. Prot. Occip. interna dan yanlara dogru birer oluk uzanir bunlara Sulcus Transversus denir. Bu oluk iginde de kafa igi karadamar sinuslarindan Sinus transversus bulunur. Prot. Occipitalis interna dan asagiya dogru, orta hattan, bir ibik eklinde gikinti uzanir, buna Crista occipitalis interna denir. Kafa kemiginin ig yiiziinde Sulcus Transversus lar, Crista occ. interna ve Sulcus sagittalis birbirlerini hagvari gaprazlar ve bu 44

(ekil 33) K a f a Kemigi (Os Occipitale) nin arkadan goriinlisii. a Protub. Occip. Ext. b Pars Basilaris, c Squama occipitalis, d Foramen occipitale magnum, e Linea nuchae super, f Linea nuchae infer, g Linea nuchae media, h Processus jugularis, j Canalis hypoglossus, k Condylus occipitalis.

suretle kafa kemigi ig yiiziinde, ikisi Sulcus trans. larin iistiinde, ikisi de altinda olmak iizere, sagli sollu ikierden dort gukur hasil olur (ekil 34). Bunlardan iisttekilere beyinin kafa lobu yerleir, bundan dolayi bu gukurlara Fossa Occipitalis cerebralis denir. Alttakilere de sagli sollu beyincik loblari yerlesir, bundan dolayi da bu gukurlara Fossa occipitalis cerebellaris denir. Kafa kemiginin Pars Basillaris kisminda Foramen occipitale magnum larin yanlarinda, altyiizde, kafa kemiginin lateral kisminda, sagli sollu birer lokma vardir. Buralara Atlas kemiginin gukurlari yerleir, Bu lokmalara Condylus occipitalis denir. Her iki lokmanin tabaninda Canalis Hypoglossus ismi verilen birer kanal vardir. Lokmalarin yanlarinda birer gikinti vardir bunlara 45

46

trasversus, sinus transversus, < Crista occipitalis interna, e F o s s a 1 occipitalis cerebralis, f F o s s a occipitalis cerebellaris, g Formen occipital magnum, h Anglus lateralis, j Condylus occipitalis, k Processus jugularis, 1 incisura jugularis.

Processus jugularis denir. Bu gikmtilarin hemen altinda birer gentik vardir, bunlara incisura jugularis denir. Squama Occipitale ortasmda sagli sollu birer koe vardir, bunlara Anglus Lateralis denir. Bu koelerin list kisminda kafa kemigi sagli sollu divar kemikleri ile birlesir. Altinda ise sagli sollu akak kemikleri ile birlesir. Kafa kemigi onde Pars basillaris araciligi ile Os sphenoidale ile birleir, Kafa kemigi lokmalari araciligi ile birinci boyun vertebrasi, Atlas kemigi, iizerine oturur. Divar Kemigi (Os Parietale). Kafa bo?lugunun yan taraflan m yapar, sagda ve solda birer tane olmak uzere gifttir. Dort koe-

(>ekil 38) A i m kemigi (Os Frontale) nin arkadan (leden goriiniisjii. a Processus zygomaticus; b Processus nasalis; e Spina nasalis; d Sulcus sagittalis; e Crista frontalis; f Foramen coecum; g Goz cukurunun tavani.

Os Sphenoidale, Os ethmoidale, 2 ossae parietale ile 2 ossae nasale, 2 ossae maxillare, 2 ossae lacrimale, 2 ossae zygomaticum. $AKAK K E M i f i i (OS TEMPORALE). Kafa bo?lugunun taban ve yan tarafmin yapilmasmda rol oynar. Sag ve sol olmak iizere iki tanedir. Her bir akak kemiginin be kismi vardir : 1 2 3 4 5 Pars squamosa Pars petrosa Pars mastoidea Pars tympanica Processus styloideus.

1 SQUAMA TEMPORALIS. Bu parga temporal kemigin on ve iist kismini vapar, istiridye kabugu $eklinde, ince, iik gegirir bir kemiktir. Di$ yiizii konveks ve diizdiir. Bu kisma MUSCULUS TEMPORALIS oturur. Burasi FOSSA TEMPORALIS in bir kismini tekil eder. Bunun arka kisminda ART. TEMPORALIS in gegtigi bir oluk vardir. SQUAMA nin aagi kismindan uzunca bir gikmti gikar, 47

trasversus, sinus transversus, d Crista occipitalis interna, e F o s s a occipitalis cerebralis, f Fossa occipitalis cerebellaris, g Formen occipitale magnum, h Anglus lateralis, j Condylus occipitalis, k Processus jugularis, 1 incisura jugularis.

Processus jugularis denir. Bu gikmtilarin hemen altmda birer gentik vardir, bunlara incisura jugularis denir. Squama Occipitale ortasmda sagli sollu birer kose vardir, bunlara Anglus Lateralis denir. Bu koselerin list kisminda kafa kemigi sagli sollu divar kemikleri ile birlesir. Altinda ise sagli sollu akak kemikleri ile birleir. Kafa kemigi onde Pars basillaris araciligi ile Os sphenoidale ile birlesir, Kafa kemigi lokmalari araciligi ile birinci boyun vertebrasi, Atlas kemigi, iizerine oturur. Divar Kemigi (Os Parietale). Kafa boslugunun yan taraflarini yapar, sagda ve solda birer tane olmak iizere gifttir. Dort ko?e45

lidir. Divar kemikleri list kenarlari ile karilikli birbirine tutunur. Arka kenarlari 0s occipitale ye, on kenalan ile Os frontale ye ve alt kenarlari ile de Sakak kemiginin skvama kismina tutunurlar. Di$ yiizii kabanktir ve buranin ortasi bir cikinti halindedir, buraya Eminentia parietalis veya Tuber parietale denir ($ekil 35).

(>ekil 35) Os parietale (Divar kemigi) nin distan goriintisu ( S a g ) , a Linea Temporalis superior, b Linea temporalis inferior, c Anglus frontalis, d Aglus occipitalis, e Anglus mastoideus, f Anglus sphenoidalis.

Bunun alt kisiumda kavis halinde iki gizgi vardir, bunlar birbirlerine parelel olarak giderler. Bu gizgilerden usttekine Linea temporalis superior alttakine Linea temporalis inferior ismi verilir. list kenarin arkaya yakin kismmda bir delik vardir, buna Foramen Parietale denir. Buradan bir karadamar geger. list kenarin ig yiiziinde biitiin kenar boyunca uzanan bir oluk vardir, buna Sulcus sagittalis denir ($ekil 36. iki kemik kari kariya gelince 46

(ekil 36) Os Pariatale (Divar kemigi) nin iyden goriinusu ( S a g ) , a A n g l u s frontalis, b Anglus sphenoidalis, c Anglus mastoiditis, Anglus occipitalis, e Sulcus sagittalis, f Pacchioni eisimcikleri.

Canalis sagittalis i yaparlar, bu kanal kafa kemigi ig yiiziinde de devam eder. Ust kenann ig yiiziinde bir takim gikintilar vardir, bunlara pacchionini cisimcikleri denir. Divar kemiginin dort koesi vardir. Bunlar Anglus frontalis, Anglus sphenoidalis, Anglus occipitalis, ve Anglus mastoideus'dur. Parietal kemikler onde Frontal kemik ile birle^irler ve Sutura coronaria denilen kemik dikiini meydana getirirler. Arkada kafa kemigi ile birleerek Sutura Lambdoidea yi yaparlar. Parietal kemiklerin onde aim kemigi ve arkada kafa kemigi ile birletikleri yerler goeuklarda bir bag dokusu ile ortuludiir. Buralan gocuk dogduktan sonra 1 - 1 , 5 senede kemikleirler. Bu kisimlara Bingildak = Fontanels ismi verilir. Bunlardan arkadakine Fontanella posterior, ondekine de Fontanella anterior ismi verilir. Divar kemikleri47

nin kendi aralarinda, kafa kemigi; aim kemigi, akak kemikleri ve os sphenoidale ile olmak iizere 5 kemik ile birlemesi vardir. ALIN KEMiGi (OS FRONTALE). Kafanin on kismini orter. On tarafi konveks, arkasi iyice konkav, istiridye kabugu eklinde bir kemiktir. tgerisine beyinin ahn lobu yerleir. Iki kismi vardir : 1 istiridye kabugu gibi olan dik kismi, buna Squama Frontalis* denir. 2 Horizontal kismi, her iki taraf da goz yuvarlagi bolugunun tavanini yaparlar, buraya da Pars Orbitalis denir. Ahn kemiginin Squama kisminin on tarafi orta hattin her iki tarafinda birer gikinti halindedir, buralara Tuber frontale* ismi verilir. Her iki tarafda ahn kemigi gikintilari altmda hafif bir oluk ve bu olukdan sonra daha aagida birer kavis ?eklinde gikinti vardir, bunlara Arcus Supercilaris denir (ekil 37). Bu arcuslann ig tarafi

(ekil 37) Alin Kemigi (Os Frontale) nin onden gdruniisii. a Tuber frontale, b Arcus superciliaris, e Margo supra orbitalis, d Incisura supra orbitalis, e Processus zygomaticus, f Linea temporalis superior, g Linea tempor. inferior, h incisura nasalis, j Processus nasalis, k Spina nasalis.

daha kabanktir, ve kar$i tarafdan gelenle birleerek ahn kemigi ortasinda bir gikinti yaparlar, buna da Glabella denir. Alin kemiginin Squama kisminin en alt tarafi bir kenardir ve goz yuvarlagi

bo^lugunun list kenanna uyar, buraya Margo supra orbitalis denir. Bu kenarda bir delik veya bir gentik vardir, buna da Foramen supra orbitalis veya gentik ise lncisura supra ortiba!is ismi verilir. Margo supra orbitalis in di kenari bir gikinti ile nihayetlenir. Bu gikintiya elmacik kemiginin bir kenari tutunur, bunun igin bu gikintiya Processus zygomaticus denir. Proc. zygomaticus'un ahn kemigine birletigi yerden arkaya dogru gikinti haline iki hat gider, bu hatlar birbirlerine paralel olarak seyrederler. Bunlardan iisttekine Linea temporalis sup., alttakine de Linea temporalis inferior denir. Margo supra orbitalislerin ig kenarlan arasmda ahn kemigi skvainasi ile pars orbitalis'in arasinda bir gikinti vardir, buraya Pars Nasalis denir. Burada bir girinti vardir, buna incisura nasalis denir. Buradan bir gikinti a$agiya dogru iner, buna Processus Nasalis denir. Bunun ucu sivrilir ve a?agiya dogru iner, buna da Spina nasalis ismi verilir. Ahn kemigi ig yiiziinde, orta hatda bir oluk vardir, bu oluk yukaridan aagiya dogru devam eder. Buna Sulcus sagittalis denir. Bu parietal ve occipital kemikte de devam eder. Burada Sinus sagittalis bulunur, ve Flax cerebri buraya oturur. Ahn kemigi ig yiiziiniin alt kisminda, orta hatda uzanan bir ibik eklinde gikinti vardir, buna Crista frontalis denir. Bu Crista frontalis in tam alt ucunda bir delik vardir, buna Foramen coecum denir ( e k i l 38). Pars Orbitalis Ossa Frontalis. Bu kisim goz gukurunun tavanmi yapar, buraya Lamina orbitalis denir. Sag ve sol lamina orbitalis arasinda bir gentik vardir, buraya incisura ethmoidale denir. Bu gentige kalbur kemiginin lamina cribriformis i yerle^ir ( e k i l 39). Bu laminanin alt yiizii diizdiir, list yiizii girintili gikmtihdir. Buralan beyindeki girinti ve gikintilara uyar. Lamina orbitalis in alt yiiziiniin dis tarafmda Glandula Lacrimalis in yerlestigi bir gukur vardir. Bu gukura Fossa lacrimalis denir. Yeni alt yiiziiniin ig tarafmda bir gukurluk daha vardir, buraya Fovea trochlear^ denir. incisura e t h m o i d a l s dort koe eklindedir. Buraya kalbur kemiginin lamina cribriformis i oturur. Bu gentigin iki tarafmda y a n m hiicreler vardir, bunlar kalbur kemiginin aym ekildeki hiicreleri ile kari kariya gelerek kalbur kemiginin Cellulae ethmoidalesini yaparlar. Bu gentigin on tarafmda Sinus frontalis lerin agizlari bulunur. Aim kemiginin skvama pargasi asagida iki yapraga aynlir. Iki yaprak arasinda ahn sinusleri (Siniis Frontalis) denilen boluklar vardir. Bunlarin iginde hava bulunur. Ahn Kemigi 12 kemik ile artikiilasyon yapar. Bunlar sunlardir : 49

(ekil 38) Ahn kemigi (Os Frontale) nin arkadan (t?den goriiniiu. a Processus zygomaticus; b Processus nasalis; c Spina nasalis; d Sulcus sagittalis; e Crista frontalis; f Foramen coecum; g Goz cukurunun tavani.

Os Sphenoidale, Os ethmoidale, 2 ossae parietale ile 2 ossae nasale, 2 ossae maxillare, 2 ossae lacrimale, 2 ossae zygomaticum. SAKAK KEMiGi (OS TEMPORALE). Kafa bo$lugunun taban ve yan tarafimn yapilmasmda rol oynar. Sag ve sol olmak iizere iki tanedir. Her bir akak kemiginin be kismi vardir : 1 2 3 4 5 Pars squamosa Pars petrosa Pars mastoidea Pars tympanica Processus styloideus.

1 SQUAMA TEMPORALIS. Bu parga temporal kemigin on ve iist kismini yapar, istiridye kabugu eklinde, ince, iik gegirir bir kemiktir. Di yiizii konveks ve diizdiir. Bu kisma MUSCULUS TEMPORALIS oturur. Burasi FOSSA TEMPORALIS in bir kismini tekil eder. Bunun arka kisminda ART. TEMPORALIS in gegtigi bir oluk vardir. SQUAMA nin aagi kismindan uzunca bir gikinti gikar, 50

(ekil 39) A i m Kemigi (Os Frontale) nin arka ve alttan gorlinUsli. a Lamina orbialis; b Foramen coecum; e Sinus sagittalis; d incisura ethmoidalis; e Sinus frontalis; f Processus nasalis; g Spina nasa> lis; h Foramen supra orbitale; j Os zygomaticum ile artikiilasyon k Os Parietale ile; 1 Os maxillare ile; m Os nasale ile artikiilasyon.

buna PROCESSUS ZYGOMATlCUS TEMPORALIS denir. B u Qikinti e w e l a yana dogrudur, ve bu zaman list ve alt yiizii vardir, sonra hemen kendi iizerinde one kivrihr ve one dogru uzamr. Bu kisminda iist ve alt kenari ile, ic ve di yiizii vardir. Ust kenari uzun, ince ve keskin olup, buraya FASCIA TEMPORALIS tutunur. Alt kenar ise kisa, kalin ve kavislidir, buraya MUSCULUS MASSETER'in bir kisim iplikleri tutunur. Di yiizii konveks olup deri altindadir, ig yiizii ise konkav olup buraya M A S S E T E R adalesi yapiir. On ucu dilidir ve OS ZYGOMATICUM ile birle?ir. PROC. ZYGOMATICUS'un arka ucu iki kok ile squamaya birlemi$tir. Bunlardan biri RADIX ANTERIOR digeri RADiX POSTERIOR'dur. RADIX POSTERIOR iist kenann arkaya dogru uzanmasidir ($ekil-40), bu gidi?inde 51

(>ekil 40) >akak Kemigi (Os temporale) nin s a g ditan gorUnUffU. a Squama temporalis; b Art. Temporalisin gegtigi oluk; c Processus zygomaticus; d Radix posterior; e Radix anterior; f Meatus Acusticus externus; g incisura parietalis; h Linea temporalis.

MEATUS ACUSTiCUS E X T E R N U S ' u n ustunden geger ve skvamadaki LINEA TEMPORALIS veya CRiSTA TEMPORALIS ismi verilen bir gizgi ile devam eder. RADIX ANTERIOR ise alt kenarin bir devami gibidir. geni$ ve kahndir, ige dogru gider ve yuvarlak bir gikinti ile sona erer. B u gikintiya EMINENTIA ARTICULARIS ismi verilir ki FOSSA MANDlBULARIS'in on hududunu teskil eder. Canlilarda bu gikinti iizerinde bir kikirdak bulunur. EMINENTIA ARTlCULARlS'in arkasinda bulunan FOSSA MANDlBULARiS veya FOSSA GLENOIDEA'ya CONDYLUS MANDIBULA girer. FOSSA GLENOiDEA'nin oniinde ve EMINENTIA ARTiCULARIS'in arkasindaki kemigin tempan kismi vardir ki, burasi tempan kismmi MEATUS ACUSTICUS EXTERNUS'dan ayinr. FOSSA GLENOIDEA bir y a n k ile ikiye aynlir, bu y a n g a FISSURA PETROTYMPANICA ismi verilir. Bu y a n k orta kulaga veya tempan boluguna gider, ve OS MALLEUS'un PROCESSUS ANTERIOR'unu sarar, Bu yarikdan ART MAXILLARIS INTERNA'nm tempanik ubesi de girer. SQUMA TEMPORALIS'in ig yiizii konkavdir ve burada beynin akak lobuna uyan girinti ve gikintilar vardir. Bu kisimda ART. ET VEN. MENINGEA MED. nin dallarmin gegecekleri oluklarda vardir. 52

Kenarlari - Ost kenan OS PARIETALE nin alt kenari ile birleir ve SUTURA SQUAMOSA'yi yapar. list kenarin arka kisminda, akak kemiginin mastoid pargasi ile bir zaviye tekil eder ve burada bir gi. rinti vardir, buraya INCISURA PARIETALIS denir. Ost kenar incedir, alt kenari kalindir ve di^lidir, burasi OS SPHENOIDALE'nin ALA MAGMA si ile birleir. 2 PARS PETROSA (PYRAMIS). Kaya pargasi - Piramid veya kaya pargasi denilen bu kisim Piramid eklindedir ve kafa tabaninda OS SPHENOIDALE ile OS OCCIPITALE arasina girer. Piramid kisminin iki kemik arasina giri istikameti one ige ve birazda yukan dogrudur. Kaya pargasmin bir kaide, bir tepe, ve iig yiizii ile iig koesi vardir. Piramid kisminin iginde iitme organlarinm esasli kisimlan vardir. Kaide kismi SQUAMA'nm ig yiizii ve MASTOID parga ile birlemitir. Tepesi diiz degil, girintili, gikmtilidir ve burasi OS SPHENOIDALE'nin ALA MAGNA smin arka kenari ile OS OCCIPITALE ve OS SPHENOIDALE'nin Basilar kisimlan arasindaki FORAMEN LACERUM'un postero - Lateral kismini tekil eder. Burada CANALIS CAROTiCUM'un ORIFICiUM INTERNUM'u vardir ($ekil-41).

(>ekil 41) akak Kemigi (Os Temporale) nin i<?den gorUniiU. (Sag) 1 Fissura Petrosquamosa; 2 Tegmen Tympani; 3 Foramen Mastoideum; 4 Meatus Acusticus Internus; 5 Hiatus Canalis N. Facialis.

53

On Yiiztt - Piramid'in on yiizii, kafa tabam orta gukuru (FOSSA CEREBRI MEDIA) nun arka kismini yapar. On yiiz PARS SQUAMA'nin ig yiizii ile devam eder, ikisi arasmda SUTURA PETROSQUAMOSA vardir. Bu yiizde beyin gikintilarina ait girintiler vardir. Bu yiiziin ortaya yakin yerinde bir gikinti vardir, buna EMINENTIA ARCUATA denir. Bu kismm altmda CANALIS SEMICIRCULARIS SUPERIOR bulunurki gikinti, bunun tesiri ile olur. EMINENTIA ARCUATA'nin biraz on ve di tarafinda bir girinti vardir, burasi CAVUM TYMPANI'ye uyar. Burada CAVUM TYMPANI kafa gukurundan gayet ince bir kemik ile ayrilmi?tir. Buraya TEGMEN TYMPANI denir. EMINENTIA ARCUATA'nin di tarafinda, arkaya ve dia dogru giden hafif bir oluk vardir. Bu oluk bir delige agilir, buna HIATUS CANALIS FACIALIS denir. Buradan N. PETROSUS SUPER FICiALIS MAJOR ve ART. MENINGEA MED. nin petrosa $ubesi geger. HIATUS'nun di? tarafindan N. PETROSUS SUPERFICIALIS MINOR'un gegtigi bir oluk vardir. Apeks'e yakin yerde CANALIS CAROTICUM'un agzi vardir. Bu kanalin list kisminda da 5 inci sinirin GANGLION SEMUILUNARE'sinin yerletigi bir gukurluk vardir. Buna IMPRESSIO TRIGEMINI denir. Arka yiizii. Bu kisim kafa kaidesindeki FOSSA CEREBRI POSTERIOR'un on tarafini yapar ve MASTOID kismin ig yiizii ile de vam eder. Ortaya yakin yerinde MEATUS ACUSTICUS INTERNUS denilen KULAK YOLU vardir. Bu uzunlugu 1 cm kadar olan kisa bir kanaldir. Buradan N. FACIALIS ve N. ACUSTICUS geger. MEATUS ACUSTICUS tNTERNUS'un di ucu vertikal bir kemik levhasi ile kaphdir. Bu levhada horizontal bir ibik ile ikiye ayrilmitir (ekil 4 2 ) . Buna CRISTA FALCIFORM IS denir. Bu suretle ikiye aynlan loj birbirine eit degildir. Bu iki lojdan her biri de vertikal bir kemik gikintisi ile on ve arka olmak iizere ikiye aynlir. CRISTA FALCIFORMIS in altindaki kismida ug grup halinde delikli kisimlar vardir. Bunlardan bir grup CRISTA nin arka kisminin hemen altmda (AREA CRIBROSA MEDIA) bulunur, burada SACCULA ya giden bir gok sinirlerin delikleri vardir. Bu sahanin altinda ve arkasmda FORAMEN SINGULARE vardir. Buradan bir sinir gegerek DUCTUS SEMICIRCULARIS POSTERIOR'a gider. Birincisinin on ve alt kisminda TRACTUS SPIRALIS FORAMINOSUS vardir, burasi spiral olarak siralanmi$ bir gok delikler ihtiva eder, bunlar CANALIS CENTRALIS COCHLEAE'yi gevrelerler, ve bu delikler ile beraber CANALIS CENTRALIS COCHLEA'ya giden sinirleri naklederler (Sekil 4 2 ) . CRISTA FALCIFORMIS'in ust 54

kismmda, arkada AREA CRIBROSA SUPERIOR vardir. Burada bir gok ince delikler vardir. Bunlardan bir gok sinirler gegerek UTRICULUS ve DUCTUS SEMICIRCULARIS SUPERIOR ile DUCTUS SEMICIRCULARIS LATERALIS'e giderler. AREA CRIBROSA SUPERIOR'un on tarafinda AREA FACIALIS vardir, burada da biiyiik bir delik bulunur, burasi NERVUS FACIALIS'in gegtigi kanalin (AQUADUCTUS FALLOPII) ba?langicidir. MEATUS ACUSTICUS INTERNUS'un arka tarafinda ekseriya ince bir kemik ile kapali bir yank vardir, burasi AQUADUCTUS VESTIBULI'ye gider, buradan DUCTUS ENDOLYMHATICUS ile beraber kiigiik bir arter ve vena geger. MEATUS ACUSTICUS INTERNUS ile AQUADUCTUS VESTIBULI arasinda bir gukurluk vardir, buraya FOSSA SUBARCUATA denir. Bu gukurluk CANALIS SEMICIRCULARIS SUPERIOR altina dogru kor bir kanal halinde girer.
(ekil 42) Meatus Acusticus Internus Dextra'nin sjematik gbriiniisii. 1 Crista Faleiformis; 2 Area facialis; 21 Canalis Facialis'in ic deligi; 3 Area Cribrosa Supenor'u Area Facialisden ayiran kenar; 4 Area Cribrosa Superior; 41 Sinir uglari delikleri; 5 Area Cribriforme inferior anterior; 51 Tractus Spiralis Foraminosus; 5 U Canalis centralis cochlea; 6 Area Cribrosa Media ile Tract. Spiralis Foraminosus'u ayiran kenar; 7 Area Cribrosa Media; 7' Saccula'ya g i den sinir delikleri; 8 Foramen singulare.

Alt Yiiz. Kaya pargasimn alt yiizii girintili, gikmtilidir ve kafa tabaninin di tarafmin bir pargasim yapar. Burada miihim noktalar unlardir : (1) Apekse yakin dort koeli diiz olmayan bir yer vardir, buraya kismen M. LEVATOR VELLI PALATINI yapi?ir. TUBA AUDITIVA'nm kikirdak kismi da burada bulunur. Burasi aym zamanda OS OCCIPITALE ile birle?ir. (2) Biraz daha arkada CANALIS CAROTICUM'un deligi vardir. Bu kanal e w e l a y u k a n dogru vertikal gider, sonra horizontal olarak one ve ige dogru kivnhr. Bu kanal iginden beynin miihim ar55

terlerinden olan ART. CAROTIS INTERNA ile PLEXUS CAROTICUM'un sinirleri geger (Sekil 43).

(fjekil 43) akak Kemigi (Os TemporaIe)'nin alt yiizden goriinuu. a Tuba Auditiva ve Tensor Tyinpani nin yarim kanallan; b M. Levator Palatini'nin yapigtigi yer; c Piirtaklu doitgen satih; d Canalis. Carotieum'un deligi; e t'analiculus tympanicus infer; r Aquaduetus cochleae g Canaliculus mastoideus; h F o s s a jugularis; g Canaliculus mastoideus i Jugular diizliik; j Prcc. Vaginalis; k M. Stylopharyng'un yapitigi yer; 1 Proc, Stylo ideus; m Foramen stylomastoideum; n Fissura tympano mastoidea.

(3) Canalis CAROTICUM'un ig tarafmda ve arka kenara yakm AQUADUCTUS COCHLEAE vardir. (4) Bundan evvelki kanahn arkasinda VENA JUGULARIS INTERNA ismi verilen karadamarin oturdugu derin bir gukur vardir, buna FOSSA JUGULARIS denir. (5) AQUADUCTUS COCHLEAE ile FOSSA JUGULARIS arasinda CANALICULUS TYMPANICUS INFERIOR vardir. Buradan N. GLOSSOPHARYNGEUS'un Tempanik dah geger. (6) FOSSA JUGULARIS'in di ? kisminda CANALICULUS MASTOIDEUS vardir, buradan N. VAGUS'un AURICULAR ?ubesi geger. (7) FOSSA JUGULARIS'in arkasmda AREA JUGULARIS denen diiz bir satih vardir, burasi canlida kikirdak ile ortiiliidiir

ve kafa kemiginin PROCESSUS JUGULARIS'i ile artikiilasyon yapar. (8) CANALIS CAROTICUM'dan arkaya dogru kemikden bir yaprak uzanir, buna PROCESSUS VAGINALIS denir. Bu yaprak arkaya dogru ikiye aynlir: di tarafdaki yaprak kemigin tempan kismi ile uzanir; ig yaprak ise AREA JUGULARIS'in di<? kenari ile uzanir. (9) Yukanda soylenen iki yaprak (Lamina) arasinda 2,5 sm. kadar uzunlukda olan keskin bir diken vardir, buna PROCESSUS STYLOIDEUS denir. (10) PROCESSUS STYLOIDEUS ile PROCESSUS MASTOIDEUS arasinda FORAMEN SYTLOMASTOIDEUM denilen bir delik vardir. Burasi CANALIS FACIALIS'in son kismidir. Buradan NER. FACIALIS ile ART. SYTLOMASTOIDEA geger. (11) Kemik Tempanik kisim ile PROCESSUS MASTOIDEUS arasinda FISSURA TYMPANOMASTOIDEA denilen bir fissiir vardir, buradan N. VAGUS'un AURICULAR subesi gikar. 3 PARS MASTOIDEA. Sakak Kemiginin bu kismi kemigin arka tarafini tekil eder. Di yiizii. Mastoid parganin di yiizii, adalelerin yapitigi diiz olmayan bir satihtir, burada bir gok delikler vardir. Bunlardan bir tanesi biiyiiktiir ve arka kenara yakindir, buna FORAMEN MASTOIDEUM denir. Bu delikten ART. OCCIPITALIS'in bir dali girerek DURA MATER'e gider, aym delikden SINUS TRANSVERSUS'dan gelen bir karadamar gikar. Bu delik herzaman bulunmaz, bazanda akak kemigi ile kafa kemigi arasindaki SUTURA iizerinde bulunur. Mastoid pargasi a?agiya dogru PROCESSUS MASTOIDEUS ile uzanir, bunun biiyiikliigii $ahsa gore degiir. Erkeklerde kadmlardan biiyiiktiir. Buraya kafanin adaleleri ve bunlar arasinda miihim olan MUSCULUS STERNOCLEIDO MASTOIDEUS yapisir. PROC. MASTOIDEUS 'un ig kisminda derin bir oluk vardir, buraya FOSSA DIGASTRICA denir, ve MUSC. DIGASTRICUS yapiir. Bu gukurun ig tarafinda da gok derin olmayan bir oluk vardir, buna SULCUS OCCIPITALIS denir, buradan ART. OCCIPITALIS geger. I? Yiizii. Burasi derin, miinhani, bir oluk halindedir. Buraya SULCUS SIGMOIDEUS denir. Burada SINUS TRANSVERSUS'un bir kismi bulunur. Bazan bu kisimda FORAMEN MASTOIDEUM'un deligi goriilebilir. SINUS MASTOIDEUS'un bulundugu yer, kemigin 57

iginde bulunan CELLULAE MASTOIDEA'dan gok ince bir kemik ile ayrilmistir (Sekil 4 4 ) . Bazan bu ince kemikde yer yer defektler bulunabilir. Kenarlari. - Mastoid parganin list kenan dilidir ve genitir. Burasi divar kemiginin ANGLUS MASTOIDEUS'u ile oynak yapar. Arka kenan da di$li olup, kafa kemiginin alt kisminda, PROC. JUGULARIS ile ANGLUS LATERALIS arasmdaki kisma mafsallamr. On yiizii akak kemiginin skvamasmin inen kismi ile kaynar, a:>agida ise MEATUS ACUSTICUS EXTERNUS ve CAVUM TYMPANl'yi yapar. PROC. MASTOIDEUS kesildigi zaman iginde irili ufakli boluklar goriiliir. Bunlara CELLULAE MASTOIDEA denir. Bunlardan iistte olanlar daha biiytiktur, ve iglerinde hava vardir. Ug tarafa dogru olanlar ise gok daha kiiguktiir, iglerinde kemik iligi vardir, hava yoktur (Sekil 44). Kemigin list ve on kisminda muntazam olmayan bir bo?luk vardir, buraya ANTRUM TYMPANICUM denir. Bu biiyiik bir boluk olup iginde hava vardir ve miikoza ile ortiiliidiir. Bu miikozamn CAVUM TYMPANI miikozasi ile istiraki vardir. ANTRUM TYMPANICUM, mastoid igindeki hiicrelerle itiraktedir. Bunun list kisminda TEGMEN TYMPANI denilen ince bir kemik tabakasi vardirki burasini FOSSA CEREBRI MEDIA dan ayinr. Buraya ig kulaktaki CANALIS SEMICIRCULARIS LATERALIS'lerin bir gikinti halinde projekte oldugu goriiliir. ANTRUM TYMPANICUM on tarafda CAVUM TYMPANI'ye agilir. Burasi CAVUM TYMPANI'nin ATTIC kismidir veya buraya RECESSUS EPITYMPANICUS ismi verilir. 4 PARS TYMPANICA. Bu kisim munhani sekilde bir safihadir, skvamanin altinda ve PROC. MASTOIDEUS'un oniinde bulunur. Yiizleri. _ Arka iist yiizu konkavdir ve MEATUS ACUSTICUS EXTERNUS'un kemik kisminm on duvan, tabani ve arka duvarinin bir kismini yapar. Medial olarak MEMBRANA TYMPANI nin yerlemesi igin bir oluk vardir, buna SULCUS TYMPANICUS denir. On alt yiizii dort ko^elidir ve hafif konkavdir. Burasi FOSSA MANDIBULARIS'in arka hudududur, ve GLANDULA PAROTiS'in Retromandibular kismi ile temastadir. Kenarlari. Dis kenan piirtiiklii ve serbesttir, ve MEATUS ACUSTICUS EXTERNUS'un kikirdak kismi ile birle$ir. internal 58

($ekil 44) akak Kemigi (Os Xemporale) nin Koronal kesiti a Antrum Tympanicum; b Tegmen Tympani; c Canalis Semieiroularis Lateralis'in cikintisi; d Canalis Facialisin cikintisi; e Fenestra vestibuli; f Tensor tympani'nin gectigi y a n kanal icjine konmu f i v i ; g Septum canalis musculotubarii; h Hiatus canalis facialis ipine konmu <;ivi; i Promontorium; j Fenestra cochleae; k Canalis Caroticum; 1 Sulcus t y m panicus; m Foramen stylomastoideum i?ine konmu<y civi; n Cellulae m a s toideae; o Tuba auditiva'nm kemik kismi; p Piramid iginde <?ivi.

olarak PARS PETROSA ile kaynar. Bu kisimlarda TUBA AUDITIVA ile komsulugu vardir. Arka kisimda FISSURA TYMANOMASTOIDEA vardir. MEATUS ACUSTICUS EXTERNUS iqe ve one dogru seyreder, uzunlugu 2 cm kadardir. Bu yolun ig kismi MEMBRANA TYMPANI (davul zari) ile kapahdir. 5 PROCESSUS STYLOIDEUS. Sivri, silindir eklinde bir kemik pargasidir. Uzunlugu degiik olup sakak kemiginin altindan asagiya ve one uzanir. Bunun ile OS HYOIDEUS ve OS MANDIBULA arasinda bir takim baglar vardir. $akak kemigi be kemik ile oynak yapar: bunlar OS OCCIPITALE, OS PARIETALE, OS SPHENOIDALE, OS MANDIBULA ve OS ZYGOMATICUM'dur. 59

KAZIK KEMIGI (OS SPHENOIDALE). Kafanin tabaninda akak kemiklerinin oniinde, vine kafa kemiginin BASILAR kisminin oniinde bulunur. Kazik kemigi biraz, kanatlan agilmi yarasaya benzer. Kazik kemigi $u kisimlardan olmutur. 1 Orta kismi veya govdesi 2 Govdeden yanlara dogru uzanan iki biiyiik, iki kiigiik kanatlar. 3 Govdeden aagiya dogru uzanan iki adet PROCESSUS PTERYGOIDEUS. 1 Kazik kemigi govdesi (CORPUS SPHENOIDALE). Kemigin bu kismi kiibik $ekildedir, ve iginde iki tane geni kavite vardir. Bunlara SINUS SPHENOIDALES denir ve iglerinde hava vardir ($ekil 45 47). Bu iki sinus, birbirlerinden, ortadan bir Septum ile ayrilmitir. Yuzleri. Govdenin iist yiiziiniin on tarafmda bir gikinti vardir. Buna SPINA ETHMOIDALIS denir. Bu kisim kalbur kemiginin LAMINA CRIBRIFORMIS'i ile oynak yapar. Bunun arka tarafi diizdiir, orta hatta biraz kabariktir. Yanlari ise hafif gukurcadir. Bunlara beynin LOBUS OLFACTORIUS'lari oturur. Bu sathin arka tarafmda CHIASMA OPTICUM'un yerletigi SULCUS CHIASMATICUS vardir. Buraya SULCUS OPTICUS da denir. Bu olugun her iki tarafmda FORAMEN OPTICUM'lar vardir ($ekil -45). Bu deliklerden N. OPTICUS ve ART. OPHTHALMICA gegerek goz gukuruna giderler. SULCUS CHIASMATICUS'un arkasinda bir gikinti vardir, buna TUBERCULUM SELLAE denir. Bunun arkasmda biiyiik bir gukurluk vardir, buna SELLA TURCICA denir. Bu gukurlugun en derin yerine hipofiz bezi yerleir. Bundan dolayi bu gukura FOSSA HYPOPHYSEOS denir. SELLA TURCICA'nin on tarafmda her iki tarafda birer gikinti vardir, bunlara PROCESSUS CLINOIDEUS MEDIA denir. Bu gukurlugun arka tarafmda DORSUM SELLA vardir. Bunun da her iki tarafmda PROCESSUS CLINOIDEUS POSTERIOR'lar vardir. Buralara TENTORIUM CEREBELLI (Beyincik gadin) tutunur. DORSUM SELLA'nm her iki tarafmda N. ABDUCENS'in gegmesi igin birer gentik vardir. Bu gentigin altinda PROCESSUS PETROSUS vardirki, akak kemiginin PARS PETROSA'si ile oynak yapar. Boylece FORAMEN LACERUM'un on hududu yapilmi olur. DORSUM 60

(ekil 45) Kazik Kemigi (Os Sphenoidale)'nin ttstten goriinuU. a Spina Ethamoidea; b Sulcus Optiecus; c Processus Clinoideus Medius; d F o ramen Opticum; e Ala Parva; f Ala m a g n a ; g Spina Sphenoidalis; h Lingula; i Sulcus Caroticus; j Proc. Clinoid. P o s t ; k F o s s a H y pophyseal I Foramen Sphenoidale; m Foramen Ovale; n Foramen Splnosum; o Dorsum Sellae; p Foramen Rotundum; r Fissura Orbitalis Superior.

SELLA'nm arka kisminda hafif bir gokiintii vardir, buraya CLIVUS denir. B u da kafa kemiginin Basilar kismi iizerindeki bir oluk ile devam eder. Bu kisma PONS'un list kismi oturur. Govdenin di yiizii ALA MAGNA (Biiyiik Kanat) ve LAMINA PTERYGOIDEA MEDIA ile birlemi?tir. Biiyiik kanat ile birletigi yerde SULCUS CAROTICUM denilen biiyiik bir oluk vardir. Bu oluk iginde ART. CAROTIS INTERNA ve SINUS CAVERNOSUS bulunur. SULCUS CAROTICUM'un di kisminin en arka tarafinda, biiyiik kanat ile govde arasindaki zaviyede bir kemik gikintisi vardir, buna LINGULA denir. Govdenin arka yiizii kafa kemiginin BASILAR kismi ile birleir. Govdenin on yiiziinde ortada bir ibik vardir, buna CRISTA SPHENOIDALIS denir. Bu kalbur kemiginin LAMINA PERPENDICULARIS'i ile birleir ve SEPTUM NASI'nin bir kismmi yapar. CRISTA'nin her iki tarafinda SINUS SPHENOIDALIS'lerin agizl a n vardir. Buraya APERTURA SINUS SPHENOIDEI denir. Bunlar burun bo^luklarmin iist ve arka kismi ile bazanda kalbur kemiginin arkadaki hava hiicreleri ile itiraktedirler. On yiiziin di kenarlari di$lidir ve kalbur kemiginin LAMINA PAPYRACEA'si ile 61

oynak yapar, bu suretle kalbur kemiginin arka selleri tamamlanir. On yiiziin alt kenari OS PALATINUM'un PROCESSUS ORBITALlS'i ile oynak yapar, iist kenari ise ahn kemiginin LAMINA ORBITALIS'i ile oynak yapar. Alt Yiizii. Bu yiiziin orta kisminda iiggen eklinde bir diken vardir. Buna ROSTRUM SPHENOIDALE denir. Bu, on yiizde CRISTA SPHENOIDALIS ile uzanir. Bunun ile OS VOMER arasinda derin bir fissiir vardir. Rostrum'un yan taraflarinda birer kiigiik yaprak (LAMINA) vardir, bunlara PROCESSUS VAGINALIS denir. Bunlar yanlara dogru LAMINA PTERYGOIDEA MEDIALIS'ler ile uzanir.

(ekll 46) Kazik Kemigi (Os sphenoidale)'nin yukaridan ve arkadan goriiniiii. a Proe. Clinoid, post; b Proc. Clinoid. A n t ; c N. Abducens'in ge^tigi y a n k ; d Fissura orbitalis superior; e Foramen rotundum; f Spina Aiigularis; g Canalis Pterygoideus; h Lamina pterygoidea lateralis; i Hamulus; j Proe, vaginalis; k Rostrum; 1 Lamina pterygoidea medialis; m F o s s a pterygoidea; n F o s s a scaphoidea.

2 Biiyiik kanatlar (ALAE MAGNAE). Kemik govdesinin yanlarindan meneini alan bu kuwetli kemik gikintilari yukan, di$a ve arkaya dogru kivnlir. Arka kisimlan iiggen eklindedir, ve SPINA SPHENOIDALIS ismini alan birer gikinti ile nihayetlenir. Arka kismi $akak kemiginin kaya kismi ile skvama kismi arasindaki zaviyeye uyar. Kenarlari. Biiyiik kanatlarm kenarlan bir gok kemikler ile oynak yapar. Bunlar unlardir; iist kenari (MARGO FRONTALIS) 62

aim kemigi ile, on kenan (MARGO ZYGOMATICUS) elmacik kemigi ile, arka kenan (MARGO SQUAMOSUS) ?akak kemiginin skvama pargasi ile birleir. list di koe (ANGLUS PARIETALIS) kemigin en gikintili olan kismidir, bu da divar kemigi ile birleir. Yiizleri. Biiyiik kanatlann dort yiizii vardir : Ig yiizii (FACIES CEREBRALIS), kafa tasi bosluguna bakar, bu yiizde beynin girinti ve cikintilarma uyan girinti ve gikintilar vardir. On yiizii (FACIES ORBITALIS), goz duvarmm arka kismini yapar. gukuru boglugunun di

Di yiizii (FACIES TEMPORALIS), iizerine MUSCULUS TEMPORALIS tutunur. Alt yiizii (FACIES INFRATEMPORALIS) burasi FOSSA INFRATEMPORALIS'e bakar. FACIES TEMPORALIS ile FACIES INFRATEMPORALIS arasinda sert bir ibik vardir, buna CRISTA INFRATEMPORALIS denir. Biiyiik kanatlann kemik govdesinden aynldigi yerde onden arkaya dogru iig tane delik vardir. Bunlardan ondekine FORAMEN ROTUNDUM denir, yuvarlak bir deliktir. Bu delik CANALIS ROTUNDUM'un kafa igi deligidir. Bu kanalin diger deligi POSSA PTERYGOPALATINA'ya agilir. Bu kanal iginden NERVUS MAXILLARIS geger. Bunun arka ve di tarafinda yumurtamsi delik (FORAMEN OVALE) vardir. Bu delikten N. MANDIBULARIS geger. Ugniincii delik yumurtamsi deligin di? ve arka kisminda biiyiik kanadin SPINA SPHENOIDALE ismini alan gikmtisi uzerindedir, buna, FORAMEN SPINOSUM denir. Bu delikten ART. MENINGEA MEDIA geger. Bu damar kafa kinklarmda kolayea yirtilabilir, ve beynini di^tan tazyik eden hematomlara sebebiyet verebilir. Biiyuk kanatlar ile kiigiik kanatlar arasmda FISSURA ORBiTALIS SUPERiYOR veya FISSURA ORBiTALIS CEREBRALIS ismi verilen bir y a n k vardir. Bu yank kafatasi bo^lugu ile goz gukurunu birletirir. Kiigiik kanatlar (ALAE PARVAE) Kazik kemigi govdesinin on kismindan iki kok halinde gikarlar. Bundan sonra horizontal olarak yanlara uzanirlar. ALA MAGNA ile ALA PARVA arasinda FISSURA ORBITALIS SUPERIOR denilen bir yarik vardir. Kiigiik kanatlann govdeden giktiklan iki kok ile govde arasinda 6 - 8 mm. uzunlukda bir kanal vardir. Buna CANALIS FASCICULI OPTICI denir. Buradan N. OPTICUS ve Art. OPHTALMICA geger. ALA PARVA'mn on ke63

nari ahn kemigi ile birle^ir. Arka kenari keskin ve konkavdir, burasi kafa tasi bo?luguna bakar. Bunun SELLA TURCICA'ya yakin kismi bir gikinti halindedir, bu kisma PROCESSUS ALAE PARVAE veya PROCESSUS CLINOIDEUS ANT. denir. Bu gikintilara beyin zari (DURA MATER) yapi^ir. 3 PROCESSUS PTERYGOIDEUS. Kazik kemiginin govdesinin alt ve yan yiizleri ile biiyiik kanatlarin govde ile birletigi yerden a?agiya dogru iki yaprak halinde, sagli, sollu, gikintilar gikar. Bunlar giktiklari yerden aagiya dogru dikey olarak inerler. Bunlara PROCESSUS PTERYGOIDEUS denir. Her bir yandakinin iki yapragi vardir. Bunlardan igdekine LAMINA MEDIALIS PROC. PTERYGOIDEI, di?takine de LAMINA LATERALIS PROC. PTERYGOIDE1 denir. Her iki lamina arasinda FOSSA PTERYGOIDEA denen bir gukurluk vardir. Bu gukurun iist tarafinda PROC. PTERYG.'in balangicinda diger kiiciik bir gukur daha vardir, buna FOSSA SCAPHOIDEA denir. ig lamina distakine gore daha ince

(ekil 47) Kazik Kemigi (Os Sphenoidale nin on ve alttan goruniiii, a Kalbur kemiginin L A M I N A P E R P E N D I C A L A R I S ' i ile oynak yaptigi yer, b CRISTA Sphenoidalis; c M. Tensor velli palatini'nin yapistigi yer; d VOMER ile birle^tigi yer; e Rostrum; f Vomer kanadina uyan oluk; g Canalis pharyngeus; h Lam. pter. Med; i Hamulus; j Crista infr a t e m p o r a l ; k A l a magna'mn orbital yiizii; 1 M. Temporalis'in yapigtigi yer; m M. Pterygoidedus'un yapistigi yer; o Canalis Pterygoideus; p Sinus sphenoidalis; r Conchea Sphenoidalis.

64

ve uzundur. Ug tarafi arkaya ve hafif dia dogru ince bir gikinti ile sona erer, buna HAMULUS PTERYGOIDEUS denir ($ekil-47). Her iki lamina alt tarafda birbirinden aynlir, bu zaman aralannda bir gentik husule gelir, buna da INCISURA PTERYGOIDEA denir. Bu gentige OS PALATINUM'un PROCESSUS PYRAMIDALIS ismini alan bir gikintisi girer. Laminalara yutak ve gigneme kaslari yapiir. LAMINA MEDIALIS ler ayrica, burun bo$luklarinin en arka kisimlarinin yan duvarlarini yaparlar. PROCESSUS PTERYGOIDEUS'un kokii hizasinda CANALIS PTERYGOIDEUS denilen bir delik ve kanal vardir. Bu kanal onde FOSSA PTERYGOPALATINA ya agilir ve PTERYGOID gikintisinin on yiiziinde SULCUS P T E R Y G O P A L A T I N E denilen bir oluktan a^agiya iner. Ost gene kemikleri ile damak kemiklerinde de SULCUS PTERYGOPALATINUS denilen oluklar vardir. Bunlann hepsi yanyana gelerek CANALIS PTERYGOPALATINUS'u meydana getirirler. KALBUR KEMiGi (OS ETHMOIDALE) Kafa tabamnda alin kemiginin bir oyugu igine yerlemi, kiibik ekilde, hafif stinger goriinii? ve yapismda tek bir kemiktir. Kafa tabaninin onlinde bulunur ve burun tavanim yapar. Dort pargasi vardir; 1 LAMINA CRIBROSA (LAMINA H O R I Z O N T A L S ) 2 LAMINA PERPENDICULARIS (LAMINA MEDIA) 3 Her iki tarafin PARTES LATERALES (LABYRINTHUS ETHMOIDALIS) i. 1 LAMINA CRIBROSA, buna LAMINA H O R I Z O N T A L S de denir. Bu parga aim kemigindeki INCISURA ETHMOIDALIS'e yerleir ve burun boluklannin tavanim yapar ($ekil - 48). Bunun ortasinda orta hattan yukari dogru gikan bir ibik vardir; buna CRISTA GALLI denir, bu LAMINA MEDIA'nin yukari dogru devami olup, horoz ibigine benzer. Bunun arka tarafina FALX CEREBRI tutunur. On tarafi alin kemigi ile oynak yapar, ve FORAMEN COECUM'u tamamlar. LAMINA CRIBROSA'da bir gok kiigiik delikler vardir. Bunlardan koku sinirlerinin dallan (FILA OLFACTORIA) gegerek burun igine ve burun miikozasma giderler. 2 LAMINA PERPENDICULARIS. Buna LAMINA MEDIA'da denir. Orta hatta bulunan diiz bir yapraktir. Bu burun bo?luklanni ikiye ayinr (ekil 48-49). Vomer kemiginin oniinde bu65

(ekil 48) Kalbur Kemigi (Os Ethmoidale) nin y u k a n d a n goriiniiu: a Lamina Perpendicularis; b Kanatlar; c Lamina Cribrosa; d Sulcus Ethmoldalis anterior; e Sulcus Ethamoidalis posterior; f Crista Galli; g Cellulae Ethmoidales.

lunur, SEPTUM NASI'nin iist kismmi yapar. LAMINA MEDIALIS yukari dogru gikar, ve LAMINA CRIBROSA'y? keserek CRISTA GALLI'yi yapar.

(ekil 49) Kalbur Kemiginin (LAMINA P E R P E N D I C U L A R I S ) ' i ( S a g labirent kaldinlmitir) : a Lamina perpendicularis; b Os frontale ile oynak; c Os nasale ile oynak; d Burun septal kikirdagi ile oynak; e Vomer ile oynak; f Spina ethmoidalis ile oynak; g Crista spehenoidalis ile oynak.

3 PARTES LATERALES OSSIS ETHMOiDEI (LABYRINTHUS ETHMOIDALIS). Kalbur kemiginin yan pargalari, LAMINA CRIBROSA'nin altinda ve LAMINA MEDIA'nin iki tara66

finda bulunurlar. Bu pargalar bir gok hiicreler (CELLULAE) den meydana gelir. Bu hiicreler, on orta ve arka kisim hiicreler olmak iizere iige ayrilir. Kalbur kemigi yan pargalarimn iist yiizunde, biri onde, birisi biraz arkada olmak iizere iki oluk vardir. Bunlardan ondekine SULCUS ETHMOIDALIS ANTERIOR, arkadakine SULCUS ETHMOlDALIS POSTERIOR denir. Bu oluklar aim kemigi ile birle$tikleri zaman bir kanal haline gelirler ($ekil 50).

(ekil 50) Kalbur Kemigi (OS Ethmoidale) nin arkadan goruntt^u : a Crista Galli; b Labyrinthus; c Concha nasalis superior; d Meatus superior; e Processus uncinatus; f Concha nasalis media; g Lamina perpendicularis.

Yan kisimlarm arka yiizii iginde muntazam olmayan selluler bo?luklar vardir. Bu kisimlar OS SPHENOIDALE'nin CONCHA SPHENOIDALE ve OS PALATINUM'un PORC. ORBITALIS'leri ile ortuludiir. Di yiiziine LAMINA PAPYRACEA veya LAMINA ORBITALIS denir. Burasi goz gukurunun ig duvarlarmin biiyiik bir kismini yapar. Bu parga iistte ahn kemiginin LAMINA ORBITALIS'i altta MAXILLA, ve OS PALATINUM'un PROC. ORBITALlS'i, onde OS LACRYMALE, arkada OS SPHENOIDALE ile oyrsak yapar. Di divardan a$agi ve arkaya dogru bir gikiuti uzamr, buna PROC. UNCINATUS denir. Bu gikinti SINUS MAXILLARE'nin ig duvarlarmin kiigiik bir kismini yapar. Buna CONCHA NASAr TC T M r r n T A n ' nnrtn T-nnTTirtTTv . T . -

CL

..

e.

i>
(ekil 52) Burun Kemigi (OS NASALE) S a g distan goriinUtt : a tJst kenar, b A l t kenar, c On kenar, d Arka kenar, e Foramen Nasale. (ekil 53) Burun Kemigi (OS N A S A L E ) Sag, Icten goriiniitjtt: a tTst kenar, b Alt kenar, c On kenar, d Arka kenar, e Sulcus Ethmoidalls.

divannin on tarafinda bulunur. Iki yiizii ve dort kenan vardir (Sekil 54) :

<J t

(ekil 54) OS LACRIMALE a Maxilla lie birletigi kenar, b Frontal kemik ile birle^tigi kenar, c Ethmoid kemigi ile birletigi kenar, d Concha nasalis infer, ile birletigi kenar, e Mus. Orbicularis oculi'nin lacrimal pargasi, f Sulcus Jacximalis.

Yiizleri : ig yiizii, burun boluguna bakar, buraya nasal yiizde denir. Bu yiizde ditaki ibige uyan bir girinti vardir. Bunun arka tarafi kalbur kemigi hiicrelerini tamamlar. Di yiizii, goz gukuruna baktigindan orbital yiiz ismini de alir. Bu yiizde on kenara daha yakin, yukardan aagi inen, bir ibik, CRISTA LACRIMALIS POST-

kalindir, yanlara dogru kanat halinde uzanir. Iki kanat arasi oluk eklindedir, buraya kazik kemiginin ROSTRUM SPHENOIDALE'si yerleir. On kenarinm iist kismi kalbur kemigi ile, alt kismi ise burun bolmesi kikirdagi ile oynak yapar. Alt kenari onde iist gene kemigi, arkada damak kemigi ile oynak yapar. BURUN KEMIKLERI (OSSA NASALIA). Biiyiikliik ve ekilleri ahisdan ahisa degi?en ve burnun kokiinii yapan sagli sollu 4 koe iki kiigiik kemiktir. iki yiizii ve dort kenari vardir. Di yiizii yukandan aagi e w e l a konkav, sonra konvekstir, buna mukabil bir kenardan diger kenara konveks bigimindedir (ekil 52, 53). ig yiizii bir kenardan diger kenara konkavdir. Bu yiizde yukaridan aagi inen bir oluk vardir, buradan NERVUS NASOCILIARIS'in bir ubesi geger. Ost kenari kalin ve di?lidir, burasi alin kemigindeki INCISURA NASALIS'e oturur, alt kenari incedir ve burunun yan kikirdaklari ile birle?ir.

(ekil 51) OS VOMER (Saban K e m i g i ) : a Burun damak olugu, b Burun hiilmesi kikirdagi ile birleen kisim, c Kalbur kemigi ile birle^en kisim, d Sphenoid kemigi ile birleijen kisim, e Ala, f U s t gene ve damak kemigi ile birleen kisim.

Di veya arka kenar dilidir ve iist gene kemiginin PROC. FRONTALIS MAXILLE'si ile oynak yapar. On veya ig kenar kalincadir ve kari tarafin burun kemigi ile birleir, bu kenarin ig yiiziinde yukandan aagi inen bir ibik vardir. Burasi yukardan aagi dogru SPINA FRONTALIS, LAMINA PERPENDICULARIS OSSIS ETHMOIDEI ve burnun kikirdak bolmesi ile oynak yapar. GOZYAJ-5I K E M i C i (OS LACRIMALE). Gozyai kemigi, yiiz kemiklerinin en kugiigiidiir. Goz ya$i kemigi goz gukurunun, ig

nc jvivi iiiiii^, suiigciiiiisi uu yapxaK gioiuir. c u r u n ooiugunun di duvan iizerinde horizontal olarak bulunur (ekil 55, 56). Bu ke-

(ekil 55) OS CONCHA NASALIS INFER. DEXTRA (I? yiizii) a Proe. Laerimalis, b Proc. Ethmoidalis, c t!st Cene kemigi, d Gozyai kemigi, e Kalbur kemigi, f Damak' kemigi ile birle^me yerleri.

($ekil 56) OS CONCHA NASALIS INFER. DEXTRA (D19 yiizii) a Proc. Lacrimalis, b Proc. ETHMOIDALlS.

migin konveks olan bir ig yiizii ile konkav olan bir di yiizii vardir. Di yiizu MEATUS NASI INFERIOR'un bir kismini yapar. Kemigin iist ve alt olmak iizere iki kenari ile on ve arka olmak iizere iki nihayeti vardir. Ost kenannda PROC. LACRIMALIS ve PROC. ETHMOJDALIS isminde iki gikintisi vardir. Ost kenar giriutiii ?i Kintihdir. Bu lusim MAXILLA, LACRIMAL, ETHMOIDAL ve PA LATIN kemikleri ile miinasebettedir. Kemigin on ve arka nihayetleri oldukga sivridir.

(ekil 52) Burun Kemigi (OS NASALE) S a g distan gorunii^ii : a t ) s t kenar, b A l t kenar, c On kenar, d Arka kenar, e Foramen Nasale.

(>ekil 53) Burun Kemigi (OS N A S A L E ) Sag, Igten gorUniiU: a tTst kenar, b Alt kenar, c On kenar, d Arka kenar, e Sulcus Ethmoidal!*.

divarinin on tarafinda bulunur. iki yiizii ve dort kenari vardir (ekil 54) :

(ekil 54) OS L A C R I M A L S a Maxilla ile birletigi kenar, b Frontal kemik ile birletigi kenar, c Ethmoid kemigi ile birletigi kenar, d Concha nasalis infer, ile birletigi kenar, e Mus. Orbicularis oculi'nin lacrimal par$asi, f Sulcus lacrimalis.

oL Yiizleri : ig yiizii, burun boluguna bakar, buraya nasal yiizde denir. Bu yiizde di?taki ibige uyan bir girinti vardir. Bunun arka tarafi kalbur kemigi hiicrelerini tamamlar. Di$ yiizii, goz gukuruna baktigmdan orbital yiiz ismini de alir. Bu yiizde on kenara daha yakin, yukardan a$agi inen, bir ibik, CRISTA LACRIMALIS POSTvardir. Bunun on tarafinda yukandan aagi inen SULCUS LACRIMALIS denen bir oluk vardir. Bu olugun ig kenari PROC. FRON69

TALIS MAXILLA ile birleir, bu suretle FOSSA LACRIMALIS tamamlanir. Bunun iist tarafmda HAMULUS LACRIMALIS denilen bir gikinti vardir, bu TUBERCULUM LACRIMALE MAXILLAE ile birleerek CANALIS LACRIMALIS'in iist deligini yapar. Kenarlari : On kenar, iist gene kemiginin PROCESSUS FRONTALIS'i ile, arka kenar, kalbur kemiginin LAMINA PAPYRACEA'si ile, iist kenar, ahn kemigi, ile, alt kenarin arkasi, iist gene kemiginin LAMINA ORBITALIS'i ile, onii CONCHA NASALIS INFER'un PROC. LACRIMALIS'i ile oynak yapar. Bu suretle DUCTUS LACRIMALIS igin bir kanal meydana gelir. OS CONCHA NASALIS INFERIOR. Bu kemik kendi iizerine kivrilmi, siingerimsi bir yaprak gibidir. Burun bolugunun di duvan iizerinde horizontal olarak bulunur (ekil 55, 56). Bu ke-

(ekil 55) OS CONCHA NASALIS INFER. DEXTRA (I5 yiizii) a Proe. Lacrimalis, b Proe. Ethmoidalis, c C s t Cene kemigi, d Gozya^i kemigi, e Kalbur kemigi, f Damak' kemigi ile birle$me yerleri.

(ekil _ 56) OS CONCHA NASALIS INFER. DEXTRA (Di yiizii) a Proe. Lacrimalis, b Proe. ETHMOIDALIS.

migin konveks olan bir ig yiizii ile konkav olan bir di yiizii vardir. Di yiizii MEATUS NASI INFERIOR'un bir kismim yapar. Kemigin iist ve alt olmak iizere iki kenari ile on ve arka olmak iizere iki nibayeti vardir. Ust kenannda PROC. LACRIMALIS ve PROC. ETHMOJDALIS ?sminde iki gikmtisi vardir. Ust kenar girintili iviniilidir. Bu kisim MAXILLA, LACRIMAL, ETHMOIDAL ve PA. LATIN kemikleri ile miinasebettedir. Kemigin on ve arka nihayetleri oldukga sivridir. ELMACIK KEMiGi (OS ZYGOMATICUM.) Yanaklann en sivri noktasinda bulunan ve yiize ekil vermede biiyiik rolii olan Elmacik Kemikleri dort ko^eli kiigiik kemiklerdir (ekil 57, 58). Bu kemikler goz gukurunun di duvan ile tabaninin bir kismim ya70

parlar. Elmacik kemiklerinin Molar, Temporal ve Orbital olmak iizere iig yiizii, Frontosphenoidal, Orbital, Maxillar ve Temporal olmak iizere dort ucu ve dort tane de kenari vardir. Molar yiizii, konvekstir, orta kismina yakin bir yerde FORAMEN ZYGOMATICO F AC I ALE ismini alan bir delik vardir. Buradan N. ZYGOMATICO FACIALIS ile ayni isimdeki arter ve venalar geger. TEMPORAL yiiz konkavdir, ig tarafi piirtiikliidiir ve iist gene kemigi ile oynak yapar. Lateral kismi diiz ve konkavdir, bunun iist kismi FOSSA TEMPORALIS'in on tarafim, alt kismini da FOSSA INFRATEMPORALIS'in bir kismini yapar. Bu yiiziin ortaya yakm yerinde N. ZYGOMATICO - TEMPORALIS'in gegtigi FORAMEN ZYGOMATICO - TEMPORALE vardir. Dort ucundan biri olan PROC. FRONTO - SPHENOIDALIS dili ve kahncadir, bu kisim aim kemiginin PROC. ZYGOMATICUS'u

(ekil 57) S a g Elmacik Kemigi (OS ZYGOMATICUM D E X T E R ) Digardan goriinlisjii : a Processus Frontalis; b Margo infra orbitalis; c Foramen z y g o m a t i c o f a c i a l ; d Processus temporalis.

71

(ekil 58) Sag Elmacik Kemigi (OS Zygomaticum Dexter) Isden gorliiiii^U: a Processus frontalis; b Processus temporalis; c Foramen z y g o m a t i c o o r b i t a l ; d F a d e s temporalis; e Foramen zygomatico-temporalis; f F a c i e s orbitalis.

ile oynak yapar. PROC. ORBITALIS kalin bir yaprak gibidir, goz gukuru kenarindan ige ve arkaya dogru uzanir, burasi goz gukuru tabamnin di kismini yapar. Bu yiizde iki kanala ait delikler vardir, bunlara FORAMINA ZYGOMATICO - ORBITALE denir. Bu kanallardan biri FOSSA TEMPORALIS'e agilir, ve iginden N. ZYGOMATICO - TEMPORALIS geger, diger delik yanak yiiziine agilir, buradan da N. ZYGOMATICO - FACIALIS geger. Elmacik kemiginin PROCESSUS MAXILLARIS'i piirtiiklu ve uggen bigimindedir, bu rasi iist gene ile oynak yapar. Kemigin PROC. TEMPORALIS'i uzun ve darca olup, di?lidir ve ?akak kemiginin PROC. ZYGOMATICUS'u ile oynak yapar. Elmacik kemiginin on-iist vahut orbital kenan diiz ve konkav olup goz gukuru gevresinin biiyiik bir kismini yapar. Onalt yahut MAXILLAR kenan piirtiikliidiir ve iist gene ile oynak yapar. A r k a - i i s t yahut TEMPORAL kenar S $eklinde kivriktir. Ust tarafi LINEA TEMPORALIS ile, alt kenan ARCUS ZYGO72

MATICUS ile devam eder. Arka - alt kenara ZYGOMATIC KENAR ismi verilir, buraya MUS. MASSETER yapisir. Elmacik kemigi, ahn kemigi, kazik kemigi, akak kemigi, ve iist gene kemigi ile artikiilasyon yapar. BAMAK KEMiGi (OS PALATINUM). Sert damak denilen, damak kisminin bir pargasini ve arka tarafini yapan L seklinde bir kemiktir ($ekil 59, 60). Damak kemigi, Burun boslugunun ar-

(ekil 59) Damak Kemigi Burun tarafindan goriiniiu a Pore. Ortibalis; b G8z gukuru ytizii; c Formen spheno palatinum; d Proe. Maxillaris, e Pars harizontalis, f Vomer ve karsi damak kemigi ile oynak; g Pars vertiealis; j Proe. sphenoidalis; i Meatus super; h Crista ethmoidalis; k Ethmoidal yiiz; 1 Maxillar yiiz.

(ekil 60) Damak Kemigi Arkadan goriiniiii a Proe. Orbitalis; b Orbital yiiz; e Foramen spheno palatinum; d Proe. sphenoidalis (Artikiiler parga) e Spina nasalis posterior; f Proces pyramidalis; h P a r s vertiealis; j Dis yiiz; i Sphenoidal yiiz.

kasmda, iist gene kemigi ile kazik kemiginin PROC. PTERYGOIDEUS'u arasinda bulunur. Damak kemigi burun boslugunun tabani ve di duvarmi, agzin tavanini ve goz gukuru boslugunun tabamni yapmaga yarar. Damak kemiginin horizontal ve vertikal pargasi ile belli ba$li iig gikmtisi vardir. Horizantal parca (PARS HORIZONTALIS. Bu parga dort koelidir, iki yiizii ve dort kenari vardir. 73

Yuzleri : Ust yiizii, bir kenarmdan diger kenanna konkavdir ve burun boIugu tabaninin arka kismmi yapar. Alt yiizii, hafif konkav ve piirttikliidiir, karsisindaki damak kemigi ile beraber sert damagin arka kismini yapar. Kenarlari : On kenari, dili olup iist gene kemiginin PROC. PALATINUS MAXILLAE'si ile oynak yapar ($ekil 61). Arka

a
(fjekil 61) D a m a k Kemigi ile ust gene kemiginin birle^mesi a Proc. Frontalis; b Crist a conchae; c Maxilla; d Os palatinum; e Crista conchao; f Proc. Sphenoidalis; g tncisura spheno palatina; h Proc. Orbitalis; i Sinus rriaxillaris; j Sulcus ducti naso lacrimali.

-b

kenari, konkav olup buraya yumuak damak tutunur, bu kismm ig kenari sivri ve gikintilidir, karsisindaki damak kemigi ile birleerek SPINA NASALIS POSTERIOR denilen bir gikinti husule getirir, buraya MUSCULUS UVULAE yapi?ir. Di kenar, vertikal parganin alt kenari ile birleir. Ig kenari, kalin ve dilidir, burasi karit kemigin aym kismi ile oynak yapar. Bunun neticesi burun bo^luguna bakan bir ibik husule gelir, buna CRISTA NASALIS denir. Bu ibik iizerine OS VOMER'in alt kenannin arka kismi oturur. Vertikal parga (PARS PERPENDICULARIS). Bu parga dikdortgen seklinde ince bir kemik pargasidir. Vertikal parganin iki yiizii ve dort kenari vardir. Yuzleri : Burun yiizii (Nazal yiiz), aagi tarafda geni bir satih halindedir, ve burasi hafif gokiiktiir. Burasi MEATUS NASI INFERIOR'un bir kismini tekil eder. Bu kismin hemen iist tarafinda CRISTA CONCHAE denilen bir kenar vardir. Bu kisim CONC74

HA NASALIS INFERIOR ile oynak yapar. Bunun iist kisminda ikinci bir diizliik vardir. Burasi da hafif gokiiktiir. Bu kisimda MEATUS NASI MEDiA'yi yapar. Bu duzliigiin iist kisminda, Horizontal seyreden diger bir ibik vardir. Bu aagidakinden daha belirlidir. Buna CRISTA ETHMOIDALIS denir. Bu ibigin iist tarafinda dar ve horizontal giden bir oluk vardir. Burasi MEATUS NASI SUPERIOR'un bir kismini yapar. Dis yiizii (Maxillar yiiz); Girintili, gikintihdir. Burasi iist gene kemiginin burun yiizii ile oynak yapar. Bu yiiziin iist ve arka kismi diizdiir, ve Fossa PTERYGOPALATINA'yi yapmakta rolii vardir. On tarafi diizdiir ve SINUS MAXILLARIS'in ig duvannin arka kismini yapar. Bu yiiziin arka tarafi dikine giden bir oluk halindedir, ve burasi iist gene kemigi ile birleerek bir kanal haline gelir. Bu kanala CANALIS PTERYGOP A L A T I N E denir. Bu kanaldan ART. ve VEN. PALATINAE DESCENDENS ve N. PALATINUS ANTERIOR geger. Kenarlan : On kenar ince ve intizamsizdir, bir yaprak halinde one gikmitir. Buna PROCESSUS MAXILLARIS denir. Bu gikinti SINUS MAXILLARIS agikhginin alt ve arka kismini kapatir. Bu kenar iist tarafda PROC. SPHENOIDALIS, alt tarafda PROC. PYRAMIDALIS ile devam eder. Ust kenar onde PROC. ORBITALlS'i, arkada PROC. SPHENOIDALIS'i destekler. Bu iki gikinti birbirinden INCISURA SPHENOPALATINA ile aynlmitir. Bu oluk kazik kemiginin govdesinin alt yiizii ile yan yana gelince bir delik haline doner, buna FORAMEN SPHENOPALATINUM denir. Alt kenar, horizontal parganin di$ kenari ile kaynar. Damak kemiginin iig gikintisi vardir; PROCESSUS PYRAMIDALIS, PROC. ORBITALIS, PROC. SPHENOIDALIS. PROC. PYRAMIDALIS. Bu gikinti horizontal parga ile vertikal parganin birletigi yerden gikar, arkaya ve di$a dogru bir gikinti halinde uzanir. Bu gikintinin kazik kemiginin LAMINA PTERYGOIDEA'lan ile yakin baglantilari vardir. PROC. ORBITALIS. Bu gikinti vertikal parganin on tarafmdan gikar, ve buraya dar bir boyun ile baglidir, Bu gikinti vertikal kisimdan giktikdan sonra yukari ve dia dogru istikamet ahr. Orbital gikinti, PROC. SPHENOIDALIS'den daha yukarida bulunur. Sphenoidal gikintinin be yiizii vardir. Bu yiizler arasinda iginde hava bulunan kiigiik bir gozecik vardir. Bu yiizlerden iigii diger kemikler ile oynak yapar, ikisi ise oynak yapmaz. Bunlardan on yahut MAXILLAR yiiz iist gene kemigi ile, arka yahut SPHENOIDAL yiiz CONCHA SPHENOIDALE ile, ic yahut ETHMOIDAL yiiz Kal75

bur kemiginin Labirenti ile oynak yapar. Artikiilasyon yapmayan yiizlerden iist yahut ORBITAL yiiz iiggen $eklinde olup goz gukuru tabammn arka kismim yapar. Di yiiz dikdortgen eklindedir, ve orbital yiizden yuvarlak bir kenar ile ayrilir. Bu kisim FISSURA ORBITALIS INFERIOR'u yapmaga yarar. PROC. SPHENOIDALIS. Bu gikinti incedir ve orbital gikmtidan gok kiigiiktiir. Y u k a n ve ige dogru uzanir. Bu gikintinin iig yiizii ve iki kenari vardir. Ust yiizii PROC. PTERYGOIDEUS'un kokii ile oynak yapar. ig yiizii konkav olup, burun boslugunun di? duvarimn bir kismim yapar. Di yiiziiniin oynak yapan ve yapmayan iki pargasi vardir. Oynak yapan parga LAMINA MEDIALIS PTERYGOIDEI ile oynak yapar, diger parga FOSSA PTERYGOPALATINA'nin bir pargasini yapar. On kenari INCISURA SPHE-

(fjekil 62) tTst cene Kemigi Ditan goriinii?ii, Burun k e m i gi ve Gozyai kemigi ile miinasebeti. a Saccus Lacrimalis gukuru; b Foramen infra Orbitale; c Os Nasalis; d Proe. Frontalis; e Os Lacrimalis; f Orbital yiiz; g Proe. Zygomaticus.

n--

NOPALATINA'nm arka hududunu yapar. Arka kenar LAMINA MEDIALIS PTERYGOIDEA ile oynak yapar. PROC. SPHENOIDALIS ile PROC. ORBITALIS birbirinden INCISURA SPHENOPALATINA ile aynlmitir. Damak kemigi OS SPHENOIDALE, OS ETMOIDALE, OS MAXILLA, OS CONCHA NASALIS INFERIOR, OS VOMER ve diger damak kemigi ile olmak iizere, alti kemik ile oynak yapar. 76

iiST <?ENE KEMIGI (OS MAXILLA). iist gene kemigi yuziin MANDIBULA'dan sonra en biiyiik kemigidir. Iki tarafin iist gene kemigi birleerek iist geneyi yaparlar. ene kemiginin, komuluklan dolayisi ile, ehemmiyeti biiyiiktiir ( $ e k i l 62, 63, 64, 65). Her bir iist gene kemigi civarinda bulunan iig bolugun yapilmasmda rol oynar. Bunlardan agiz bolugunun tavamni, burun bolugunun taban ve di duvarini ve goz gukurunun da tabanim yapar list gene kemigi bunlardan baka FOSSA INFRATEMPORALIS ve

cekil 63) Sol U s t g e n e Kemigi, Di t a r a f t a n acilmi S I N U S MAXILLAKIS gorttliiyor. a Sinus Frontalis; b Os Frontale'nin Orbital kismi; c Foramen ethmoi d a l anterior; d Foramen Ethmoidale posterior; e Proc. Orbitalis os palatinae f Foramen opticum; g Sella Turcica, h Foramen rotundum; i Canalis pterygoideus; j Canalis pterygopalatineus; k Lamina L a t e ralis pterygoidei; I Os palatineum; m Concha Nasalis inferior; n Sinus maxillaris; o Cene kemigi yanak yiizii; p Sinus maxillaris'in agzi; r Kalbur kemiginin Proc. Uncinatus'u; s F o s s a sacci Lacrimalis; t Os lacrimale.

77

FOSSA PTERYGOPALATINA ile FISSURA I N F R A O R B I T A L S ve FISSURA PTERYGOPALATINA'nin yapilmasinda da rol oynar. Ust gene kemiginin bir govdesi ve PROC. ALVEOLARIS, PROC. FRONTALIS, PROC. ZYGOMATICUS, PROC. PALATINUS olmak iizere 4 tane de gikintisi vardir (ekil 62, 63, 64, 65). Ust ene kemigi govdesi (CORPUS MAXILLA). Burasi iginde bir bo?luk bulunan ehram bigimindedir. Qene kemigi igindeki bo?luga SINUS MAXILLARIS Highmori denir. Ust gene kemigi govdesinin dort yiizii vardir. Bunlar: On, arka, ig ve iist yiizlerdir. ON YUZ. Bu yiiz yanaga baktigmdan yanak yiizii ismini de ahr, one ve dia bakar. Bu yiiziin alt kisminda di$ koklerine uyan

(>ekil 64) t)st (,'ene Kemigi v e Burun Borjlugunun di duvan. a Sinus Frontalis; b Crista galli; c Sinus maxillaris'in agzi; d Sella turcica; e Laminamedialis pterygoidei; t Hamulus; g Processus uncinates ossis ethmoidei; h Concha nasalis media; i Os nasale; j Aim kemigi; k Concha nasalis superior; 1 Sinus sphenoidalis; m Os sphenoidea; n Os palatinum; o Os maxilla; p Concha nasalis inferior.

78

(>ekil 65) A l t sene ve damak kemiginin alttan goriinttsii. a Foramen Incisiva; b Foramina Scarpa; c Canalis Incisiva; d Proc. Palatina Ossis Maxil'a; e Damak kemiginin horizontal parcasi; f Foramina PALATINA MINOR. g Foramin P A L A T I N A MAJOR.

gikintilar vardir. Kesici di?lere uyan kismin list tarafinda bir gukur vardir, buraya FOSSA INCISIVA denir. Bu gukurun di tarafinda diger bir gukur vardir, buraya da FOSSA CANINA denir. Bu iki gukur arasmda EMINENTIA CANINA denilen bir gikinti vardir. FOSSA CANINA'nin iist tarafinda FORAMEN INFRAORBlTALE denilen bir delik vardir. Buradan ART. ve V. I N F R A O R B I T A L S ile N. I N F R A O R B I T A L S geger. Bu deligin iist tarafi orbita'nin kenandir. On yiiziin ig tarafinda derin bir gentik vardir, buna INCISURA NASALIS denir. Bu a?agi dogru sivri bir gikinti ile sona erer. Bu gikinti kar$i taraf iist gene kemiginin aym gikintisi ile birleerek SPINA NASALIS ANTERIOR'u yapar. ARKA YUZ (Infra temporal yiiz). Di ve arkaya bakan konveks bir yiizdiir ve FOSSA INFRATEMPORALIS'in bir kismini yapar. Bu yiizle, on yiiz arasinda PROC. ZYGOMATICUS MAXILLA denilen bir gikinti vardir. Bu yiizde CANALIS ALVEOLARlS'lerin agikhklari vardir. Bu yiiziin alt tarafinda TUBEROSITAS MAXILLA denen yuvarlak bir gikinti vardir. Burasi bilhassa akil dii giktiktan sonra daha miitebariz olur. Buranin ig yiizii damak kemiginin PROC. PYRAMIDALIS'i ile oynak yapar. Bazi ahislar da burasi LAMINA LATERALIS PTERYGOIDEI ile oynak yapar. 79

UST Yiiz (Orbital yiiz). Bu yiiz iiggen ?eklindedir, ve goz gukuru tabaninin biiyiik bir kismim yapar. tg yiiziin ig kenari muntazam degildir. Bu kismin on tarafmda INCISURA LACRIMALIS denilen bir gentik vardir. Bu gentigin arkasindaki kenar sira ile OS LACRIMALE, LAMINA PAPYRACEA OSSA ETHMOIDEI ve PROC. ORBITALIS OSSA PALATINI ile oynak yapar. Bu yiiziin on kenari goz gukuru kenaridir. Bu kenar ig tarafta PROC. FRONTALIS, di tarafda PROC. ZYGOMATICUS ile temadi eder. Bu yiiziin orta kisminda infraorbital damarlar ve sinirin gegmesi igin bir oluk vardir, buraya SULCUS I N F R A O R B I T A L S denir. IC YUZ (Nasal yiiz) Burada SINUS MAXILLARIS'in muntazam olmayan agzi vardir. Bu yiiziin alt tarafmda MEATUS NASI INFERIOR bulunur. Bu yiiziin arka tarafi damak kemigin vertikal pargasi ile oynak yapar. Bu yiizden egri olarak bir oluk geger, bu oluk damak kemigi ile yan yana geldigi zaman bir kanal haline doner, buna CANALIS PTERYGOPALATINUS denir. Ust gene kemigi sinus'unun on tarafmda SULCUS LACRIMALIS deniJen bir oluk vardir. Bu da OS LACRIMALE ve CONCHA NASALIS INFERIOR ile CANALIS NASOLACRIMALIS haline degisir. Daha on tarafda CRISTA CONCHALIS denilen bir ibik vardir. Buraya CONCHA NASALIS INFERIOR tutunur. S I N U S MAXILLARIS. Bu iist gene kemiginin govdesi iginde bulunan piramid eklinde bir bo$luktur. Duvarlari incedir. Burun tarafma bakan duvarinda, burun boluguna agilan agzi vardir. Burun boluguna bakan Kalbur kemigi, Concha Nasalis inferior ve Gozyai kemigi gibi kemiklerin bazi kisimlan ile sinus'un agzi gok daralir. Sinus iki delik aracihgi ile MEATUS NASI MEDIA ile itirak halindedir. Canhda sinus'un iist tarafmda gok kiigiik agik bir delik vardir, diger taraflari miikoza ile kapahdir. Sinus'un tabam iist gene kemiginin PROC. ALVEOLARIS'i tarafindan yapihr. Sinus MAXILLARIS'in biiyiikliigu $ahisdan ?ahisa degisir. Bu bo^lugun iltihabina StNUSITIS MAXILLARIS denir. Agrili ve Ate$li bir hastahktir. iltihap neticesi Sinus'un agzi kapanacak olursa cerahat burun boluguna akamaz. Bu zaman ameliyat ile Sinus'un agzmi agmak ve cerahati boaltmak lazim gelir. PROCESSUS ZYGOMATICUS. Uggen eklinde ve purtuklii olan bu gikmti on arka ve iist yiizlerin birbirlerinden ayrildigi ko$ede bulunur. Bu gikmtimn iist taraf: piirtiiklii olup OS ZYGOMATICUM ile oynak yapar. 80

PROCESSUS FRONTALIS. Bu gikinti oldukga k u w e t l i bir yaprak halindedir, gene kemiginden giktiktan sonra yukari, ige ve arkaya dogru giderek, yukanda ahn kemigi ile birleir. Ig tarafinda burun kemigi ile oynak yaparak, burun kemik kismini tamamlar. Di yiizii diizdiir ve iist gene kemigi govdesi ile temadi eder. Ig yiizii burun bolugunun di$ duvarinin bir kismmi yapar, Ig yiiziin iist tarafi kalbur kemigi ile oynak yapar ve kalbur kemiginin on hiicreleiinin kapanmasim saglar. Ig yiiz iizerinde CONCHA NASALIS MEDIA ile oynak yapan bir ibik vardir. Ahn gikintismm arka kenannda gukur ^eklinde bir oluk vardir, bu burun tarafindaki yiizde bulunan SULCUS LACRiMALIS ile devam eder. ig kenari gozya$i kemiginin on kenari ile birleir ve bir gukur yapar, buna FOSSA LACRIMALIS denir. Buraya gozyai kesesi oturur. PROCESSUS ALVEOLARIS. Burasi kalin siinger gibi bir pargadir. Burada di$lerin yerlemesi igin sekiz tane boluk vardir. Di bo?luklannin biiyiikliikleri, iginde bulunan die gore degi?ir. Azi dilerinin gukurlari, kesici di$lerinkinden daha biiyiiktur. Kopek diinin yerletigi boluk digerlerinden daha derindir. iki tarafin list gene kemigi birletigi zaman ALVEOLAR gikintilar at nail Seklinde bir ark husule getirirler, buna ARCUS ALVEOLARIS denir. PROCESSUS PALATINUS. Damak gikintisi kalin ve kuvvetlidir. Bu gikinti iist gene kemiginin burun yiiziinden gikar, ige dogru, horizontal olarak gider ve kari tarafin aym gikintisi ile birleerek sert damagm ve agiz tavamnin on kismini yapar. Keza kar1 kariya gelen iki tarafin damak gikmtilan, burun bo?lugunun tabanini yaparlar. Bu gikintinin on tarafi arka tarafindan kalindir. Damak gikmtisimn alt yiizii purtiikliidiir. Burada besleyici damarlann gegmesi igin bir gok delikler vardir. Yine bu yiizde orta hatta ve yanlarda damar ve sinirlerin gegmesi igin hususi delik ve kanallar vardir. Damak gikintisi onde diger tarafin aym gikintisi ile birleerek bir diken meydana getirir, buna SPINA NASALIS ANTERIOR denir. Ost gene kemigi dokuz kemik ile oynak yapar. Bunlar unlardir : OS FRONTALE, OS NASALE, OS ETHMOtDALE, OZ ZYGOMATICUM, OS LACRIMALE, OS CONCHA NASALIS INFERIOR, OS PALATINUM, OS VOMER, diger tarafin OS MAXILLARE si. ALT CENE KEMiGI (OS MANDIBULA). Alt gene kemigi yiiziin en biiyiik ve kuwetli kemigidir. Alt gene kemiginin horizontal olan, at nali eklinde bir govdesi ile iki kolu vardir (ekil 66). 81

(>ekil 66) Sol y a n Alt Cene Kemiginin difjtan goruniisu. a Proc. Coronoideus; b Condylus mandibulae; c tneisura mandibuiae; d Collum mandibula; e Ramus mandibulae; f Anglus mandibulae; S Corpus mandibulae; h Protuberentia mentalis; j Linea obliqua; i Foramen mentale; k Sympysis mandibulae.

Govdesi (CORPUS MANDIBULAE). Burasi agikhgi arkaya bakan, kavis $eklinde biikiilmii, at nali bigiminde bir pargadir. Govdenin iki yiizii ve iki kenari vardir. Alt gene Kemiginin yuzleri. Alt gene kemiginin di ve ig yiizii vardir. Di yiiziin ortasi, bir kenar gibidir. Buraya SYMPHYSIS MANDIBULAE denir. Bu alt gene kemiginin ana rahminde iken iki pargadan ibaret oldugunu ve sonradan bu pargalann birletigini gosterir. Bu kenar aagiya dogru ikiye ayrilir ve PROTUBERENTIA MENTALIS ismi verilen iiggen bir gikintinin etrafindan gegerek aagida bir gukur haline gelir. Bu gukurun yanlarinda birer kiigiik gikinti vardir, bunlara TUBERCULUM MENTALE ismi verilir. SYMPHYSIS MANDIBULAE'nin iki tarafinda, kesici di$lerin alt tarafinda, birer gokiintii vardir, bunlara FOSSA INCISIVA ismi verilir, ikinci kiigiik azilarin alt tarafinda, alt gene kemigi govdesinin iist ve alt kenarlarinm tam ortasinda, her iki tarafda, birer delik vardir, bunlara FORAMEN MENTALE denir. Buradan men82

tal damarlar ve sinirler geger. Her bir TUBERCULUM MENTALE'den ba$layip yukari ve arkaya dogru giden, aikar, kenar eklinde, bir gikinti vardir. Buna LINEA OBLIQUA ismi verilir. Bu kenar alt gene kollanmn on kenari ile devam eder.

(ekil 67) Sol yarn alt sene kemiginin igden goruniigii. a Proc. Condyloideus mandibulae (SaUak kemigi ile oynak y a p a r ) ; b Proc. Coronoideus; c Ramus mandibulae; d Temporalis adalesinin yapitigi yer; e Corpus mandibulae; f Glandula submaxillaris'in yerletigi swkur

Alt gene kemiginin govdesinin ig yiizii bir taraftan diger tarafa konkavdir. Bu yiizde symphysis'in altinda her iki tarafda birer kiigiik diken vardir, bunlara SPINA MENTALIS denir. Bu yiizde orta hattan y u k a n ve arkaya dogru uzanan keskin bir hat vardir, buna LINEA MYLOHYOIDEA denir. Buraya MUSCULUS MYLOHYOIDEUS yapiir. Bu gizginin on ve iist tarafinda GLANDULA SUB83

LINGUALIS oturur, arka ve alt tarafmda GLADULA SUBMAXILL A R Y oturur. Alt gene kemiginin govdesinin iist yahut Alveoler ve alt olmak iizere iki kenari vardir. Ust kenar iizerinde igine dilerin girmesi igin onalti tane oyuk vardir. Bu oyuklann biiyiikliik ve derinligi divine gore degiiktir. Alt kenar, iist kenardan daha uzundur. Bu kenann on tarafi, arka tarafindan daha kahndir. Alt gene Kemiginin Kollan (RAMUS MANDIBULAE). Alt gene kemiginin kollari, at nali ^eklindeki govdenin, arka tarafindan gikarak, dikey olarak yukari uzanirlar. Kollar alt gene kemiginin oynamasmi temin ederler. Bu oynak akak kemigindeki hususi bir gukura gene kollarinin oturmasi ve onunla oynak yapmasi ile temin edilir. RAMUS MANDIBULA dikdortgen eklinde olup iki yiizii, dort kenari ve iki gikintisi vardir. Yiizleri. Di yiiz, diizdiir ve genenin oynamasi ve bilhassa lokmalarm sikitirilmasmda biiyiik rolii olan gigneme kasi MUSCULUS MASSETER bu yiize yapi?ir. Ig yiizii iizerinde FORAMEN MANDIBULARE ismi verilen egri bir delik vardir. Buradan alt dilere giden Atardamar ve Karadamarlarla sinirler geger. Bu deligin on tarafmda sert bir kenar vardir, buna LINGULA MANDIBULAE denir. Kolun arka kenari ile alt kenannin birletigi yer kahn bir koedir. buraya ANGLUS MANDIBULAE denir. On kenar ince ve arka kenar kalindir. list kenar iizerinde iki gikinti vardir. Bunlardan ondekine PROCESSUS CORONOIDEUS, arkadakine de PROCESSUS CONDYLOIDEUS denir. Iki gikinti arasinda INCISURA MANDIBULAE denilen bir gentik vardir. PROCESSUS CORONOIDEUS. Alt gene kolunun devami gibi olan bu gikinti, ince ve iiggen bigimdedir, ig ve di yiizleri vardir. Iki yiiz arasi incedir. On kenar Ramus'un on kenari ile devam eder. Arka kenari konkavdir ve INCISURA MANDIBULAE ile devam eder. PROCESSUS CONDYLOIDEUS. Alt gene kolunun iist kenarindaki bu gikinti PROC. CORONOIDEUS'un arka tarafmda bulunur ve ondan daha kahndir. Bunun iki kismi vardir : Lokma kismi, Boyun kismi. Lokma (CONDYLUS) kisnunin bir oynak yiizii vardir, burasi onden arkaya ve bir yandan diger yana konvekstir. Lokmanin oynak yiizii, akak kemiginde, Kulak yolu arkasmdaki bir gukura 84

yerleir ve onunla akak alt gene oynagi (ARTICULATIO TEMPOROMANDIBULARIS) ni yapar. Boyun kismina COLLUM MANDIBULA denir. Burasi dar ve nisbeten diizcedir, ve gene lokmasini, gene koluna baglar. Qene kemiginin yukanda soylenen iki gikintisi arasinda INCISURA MANDIBULAE denilen bir gentik vardir. Bu gentikten MASSETER sinir ve damarlan geger. Qene kemigi Temporal kemik ile oynak yapar. DIL KEMlGi (OS HYOIDEUM). At nali eklinde olan bu kemik Tiroid kikirdaginin ve boyunun iist tarafinda, boyunda bulunur. Bu kemik LIGAMENTUM STYLOHYOIDEUM denilen bir bag ile, akak kemiginin PROCESSUS STYLOIDEUS'unun tepesine asilmitir. Kemigin bir govdesi, iki biiyiik ve iki kiigiik boynuzu olmak iizere be pargasi vardir ($ekil 68).

fc

(fjekil 68) Os Hyoideum. On ytizden GorUnUgll a Corpus hyoidel; b Cornua major a; c Cornua minora.

CORPUS HYOIDEI. Kemigin bu kismi dortgen bigiminde dir. On yiizii konveks olup one ve yukari bakar. Bu yiize M. GENlOHYOlDEUS adalesi yapiir. Arka yiiz diiz ve konkavdir, arkaya ve a^agiya bakar. Govdenin iist ve alt ile yan kenarlari vardir. Yan kenarlar biiyiik boynuzlar ile birleir. CORNUA MAJORA. Biiyiik boynuzlar govdenin yan kenarlarindan gikarak arkaya dogru uzanir, yukandan aagi dogru diizdiir. Arka tarafi on tarafdan daha incedir. Her bir boynuz kiigiik bir tiimsek ile sonlamr. Buraya LIGAMENTUM HYOTHYROIDEA LATERALE tutunur. 85

CORNUA MINORA. Bunlar sagli sollu birer gikintidirlar. Kaideleri biiyiik boynuz ile govdenin birletigi zaviyeye tutunur. Bunlar kemigin govdesine bir bag dokusu ile baglidirlar. Her bir kiigiik boynuzun tepesi LIGAMENTUM STYLOHYOIDEUM ile baglidir. CRANIUM (Kafa). Kafa, Columna Vertebralis iizerine oturmu, birgok kemiklerin yan yana gelerek yaptiklan, yumurtamsi bigimde, igi Beyin ile dolu bir mahfazadir. Kafayi tekil eden kemikler 8 tanedir. Bunlardan Os Parietale, Os Temporale gifttir. Digerleri; Os Occipitale, Os Sphenoidale, Os Frontale, Os Ethmoidale tektir. Kafanin ekli irklara gore degi$ir. Kafa kemikleri umumiyetle birbirleriyle, kendilerinde mevcut di di, gentiklerin birbiri igine girmesi eklinde birleirler. Bu birleme yerlerine diki (Sutura) denir. Belli bali suturalar unlardir : Ahn kemigi, Divar kemikleri ile birleir ve bu suretle Ahn kemigi squamasinin arka kenannda, bir yandan diger yana giden diki ortaya gikar, buna UTURA CORONALIS denir (Sekil 69, 70). $akak kemiginin skvama kismi ile Divar kemiginin birlemesinden SUTURA SQUAMOSA meydana gelir. Kafa Kemigi ile Divar kemiklerinin birlemesinden SUTURA LAMBDOIDES veya SUTURA PARIETO OCCIPITALIS denilen diki olur. Sakak kemiginin Proc. Zygomaticum'u ile Elmacik Kemigi arasindaki dikie SUTURA ZYGOMATICO TEMPORALIS denir. Kazik kemigi kanadi ile Ahn kemigi arasinda SUTURA SPHENOFRONTALIS, yine bu kanat ile Divar kemigi arasinda SUTURA - SPHENO - PARiETALIS, Temporal Kemigin skvama pargasi arasinda da SUTURA SPHENO - SQUAMOSA vardir. Burun kemigi ile list gene kemigi arasmda SUTURA NASO - MAXlLLARIS, Elmacik kemigi ile Ust gene kemigi arasmda SUTURA ZYGOMATICO MAXILLARIS vardir. Kafanin on tarafinda ORBITA denilen Goz gukuru bolugu vardir. Bunun on kenarlarini OS FRONTALIS, OS MAXILLARIS ve OS ZYGOMATICUM yapar. Orbita igine Goz kiiresi yerle^ir. Bu gukurun duvarlarmin yapilmasmda aagidaki kemikler yer alir: OS ZYGOMATICUM, ALA MAGNA OSSIS SPHENOIDALIS, ALA PARVA OSSIS SPHENOIDALIS, OS FRONTALIS, OS MAXILLA, OS LACRIMALIS, OS ETHMOIDALIS'in LAMINA PAPYRACEA'si. Kafa, ortasmdan horizontal olarak kesilirse, beynin kaidesinin oturdugu kemik sathi goriiliir. Burasi girintili gikintih olup, belli bali 3 gukur goriiliir. Bunlardan biri Os Frontalis'in Orbital pargasinin iist yiiziine rastlar, buraya FOSSA CEREBRI ANTERIOR denir, bu kisma beynin LOBUS FRONTALIS'i oturur. Beyin on gukurunun onii Ahn Kemiginin 86

skvama pargasmin arkasidir, arka kiigiik kanadi bulunur.

tarafinda Os Sphenoidalis'in

($ekil 69) Kafa ve Yiiziin Onden Goriinuii Alin Kemigi (OS F r o n t a l i s ) ; b Os Zygomaticum; c Os maxillaris d Os mandibula; e Os Nasalis; f Os parietalis; g Os Temporalis; h Os Sphenoidalis; j Goz gukuru; k Concha nasalis inferior; 1 Concha inf. ossis ethmoidalis; m Sutura Coronalis.

87

K a f a tabanmda bulunan ikinci gukur $akak Kemiginin Pars Petrosa'si ile Os Sphenoidalis'in kiigiik kanadi arasindadir, buraya Beyin orta gukura FOSSA C E R E B R I MEDIA denir. Bu gukura Beynin LOBUS TEMPORALIS'i yerleir. Kafa tabanindaki iigiincii gukur, PARS PETROSA O S S I S TEMPORALIS'in arkasinda bulunur. Buraya FOSSA C E R E B R I POSTERIOR denir. Bu gukura beyinin LOBUS OCCIPITALIS'i oturur. Kafanin tabanmda biiyiiklii kuguklii bir takim delik ve yariklar vardir. Bunlardan en biiyiigii FORAMEN

(kll 70) K a f a ve Yiiziin Yandan Goriintitt a Os Frontalis; b Os Parietalis; c Os Occipitalis; d Os Temporalis; e Os Maxillaris; f Os Mandibula; g Os Zygomaticum; j Os Nasalis; h A l a m a g n a ossis sphenoidalis; k Os Lacrimalis; 1 Sutura coronalis; sutura squamosa; n Sutura Lambdoides; o Sutura spheno squamosa; p Sutura spheno-frontalis; r Sutura spheno-parietalis; s Sutura zygomatico temporalis; Sutura zygomatico frontalis; t Sutura zygomatico maxillaris.

88

OCCIPITALE MAGNUM dur. Bu delik kafa kemiginin PARS BASILARIS'i ile skvama kismi arasinda bulunur. Bu delik iginden, Bulbus ve bundan ba^layan MEDULLA SPINALIS geger. Diger bir deyimle santral sinir sisteminin kafa igindeki kismi ile omurga igindeki kismi bu delik vasitasi ile birleir. Diger delikler ve yariklar unlardir; Os Sphenoidalis'in ALA MAGNA'simn ig kenarinda onden arkaya dogru FORAMEN ROTUNDUM, FORAMEN OVALE ve FORAMEN SPINOSUM vardir. Os Sphenoidalis'in govdesinin iist yiiziiniin yan taraflannda FORAMEN OPTICUM vardir. Bu deliklerden N. OPTICUS'lar geger. Kafa kemiginin PARS BASILARIS'i ile akak kemiginin PARS PETROSA'sinin tepesi ve kazik kemiginin govdesi ve kanatlan arasinda bir yank vardir, buna FORAMEN LACERUM denir. Bu delikten ART. CAROTIS INTERNA geger. Os Sphenoidalis'in biiyiik ve kiigiik kanatlari arasinda bir y a n k vardir, buna FISSURA ORBITALIS SUPERIOR denir Kafa kemigi ile PARS PETROSA OSSIS TEMPORALIS'in arasinda FORAMEN JUGULARE adi verilen diger bir delik vardir. Bu delikten kafa igi kara kanini kalbe gotiiren bir damar balar, bu VENA JUGULARIS INTERNA dir (ekil 71). UST TARAFIN KEMIKLERi Ust taraf kemikleri omuz kuagi aracihgi ile gogiis kafesinin iist yan tarafina tutunurlar. Omuz ku?agimn on tarafmi kopriiciik kemigi arka tarafim kiirek kemigi yapar. Pazu kemigi kiirek kemigindeki bir oynak boluguna ba?i ile yerleir ve baglarla kiirek ve kopriiciik kemiklerine tutunur. Ust tarafin diger biitiin kemikleri, aagi dogru, birbirlerine tutunurlar. KOPRUCUK KEMiGi (CLAVICULA). Kopriiciik kemigi ~ eklinde uzun bir kemiktir. Bir ucu ile gogiis kemigine (STERNUM), diger ucu ile kiirek kemigine (SCAPULA) tutunur. Kopriiciik kemigi yatay olarak, birinci kaburganin hemen iist tarafinda, gogsiin iist ve on tarafinda bulunur. Kopriiciik kemiginin 1/3 ig tarafi yuvarlak yahut prizma eklindedir, 2/2 di$ tarafi yukardan aagi diizdiir, 1/3 ig tarafinda kemik one bakan bir konveksite, 2/3 di tarafinda da one bakan bir konkavite gosterir (Sekil 72, 73). Kopriiciik kemiginin 1/3 ii prizmatik eklinde oldugundan on kenari, arka kenari, ve iist kenari vardir. On kenar di$ tarafdaki diiz kismin on kenari ile devam eder. Bu kenarin dia dogru olan tarafi diizdiir, burasi M. DELTOIDEUS'un yapitigi di taraf ile M. PECTORALIS'in yapitigi ig tarafin arasidir. 89

(ekil 71) K a f a Tabammn Igden (ioruniiijii a F o s s a Cerebri Anterior; b F o s s a Cerebri Media; c F o s s a Cerebri Posterior d Fissura orbitalis superior; e F o r a men Opticum; f Foramen Lacerum, g Foramen j u g u lare h Foramen Rotundum; j Foramen Ovale; i F o ramen Spinosum; k F o r a men Occipitale Magnum.

Bu kenann ig tarafina M. PECTORALIS MAJOR yapi?ir. Prizmatik ekilde olan ig tarafin iist kenan di tarafin diiz olan kisminin arka kenari ile devam eder. Bu kenar on ve arka yiizii de birbirinden ayirir. Ust kenann di tarafi diiz, ig tarafi ise piirtiikliidur, buraya M. STERNOCLEIDO MASTOIDEUS yapiir. list kenar igde sternal ug ile nihayet bulur. Arka kenara Subclavian kenar da denir. Bu kenar arka yiizii alt yiizden ayirir ve TUBEROSITOS CORACOIDEUS dan TUBERROSITAS COSTALIS'e kadar uzanir. Arka kenar (Sulcus Subclavuis)'un hududunu da yapar. On ve iist kenar arasinda on yiiz vardir, on yiiziin di tarafi kopriiciik kemiginin 90

(ekil 72) Sol CLAVICULA (Kopriiciik Kemigi) nin tisten gortinii^U. a Extremitas Sternalis, b E x t r e m i t a s Aeromialis, c One bakan i? tarafin konveksitesi, d One bakan di tarafin konkavitesi, e M. Trapezius'un yapi^tigi yer, f M. Deltoideus'un yapistigi yer, g SternocleidoMastoideus'un yapisjtigi yer, h M. Pectoralis Major'un yapistigi yer.

(ekil 73) Sol Kopriiciik Kemiginin A l t t a n gorttniigii. a Sternum ile o y nak, b Birinci kaburga ile oynak, c Tuberositas Costalis, d M. P e c t o ralis Major'un yapitigi yer, e M. Subclavius'un yapitii yer, f M. Deltoideus'un yapi^tigi yer, g Kiirek kemiginin Acromion'u ile oynak yaptigi U(j.

diiz olan kisminin iist yiizii ile devam eder. Arka yiize Cervical yiiz de denir. Burasi diiz olup, boyun kokiine, arkaya dogru bakar, alt yiiz onde on kenar, arkada arka kenar ile hudutlanmitir. Ig tarafda dar olan alt yiiz dia dogru geniler. ig tarafinda piirtiiklii bir satih vardir, buraya TUBEROSITAS COSTALIS denir. Kopriiciik kemiginin 1/3 di$ tarafi diizcenedir, Ust ve alt yuzleri ile on ve arka kenari vardir. Bu kismin yuzleri piirtukliidiir. list yiiziin on tarafma M. DELTOIDEUS arka tarafina M. TRAPEZUiS yapi^ir. Arka kenar iizerinde, prizmatik kisim ile birletigi yerde, bir gikinti vardir, buna TUBEROSITAS CORACOIDEA denir. Burasi kiirek kemiginin PROC. CORACOIDEUS'u iizerine oturur. 91

Kopriiciik kemiginin iki ucu vardir. Uglardan biri igde digeri ditadir. ig Us (EXTREMiTAS STERNALiS). Burasi iiggen eklindedir ve bir oynak yiizii vardir. ig ug Sternum'un MANIBRIUM kismindaki hususi yerine oturur ve bir oynak disk'i aracihgi ile onunla oynak yapar. Buradaki oynak yiiziiniin etrafi diiz degildir, buraya bir gok baglar yapiir. Di Ug (EXTREMiTAS ACROMIALIS). Bu ugda yumurtamsi bir oynak yiizii vardir ve burasi kiirek kemiginin ACROMION'u ile oynak yapar. Buradaki oynak yiiziiniin gevresi de diiz degildir. Buraya bir gok baglar yapiir. Bunlardan en miihimi LIG ACROMIO CLAVICULARE'dir Dii^me ve garpmalarda bazen, k i n k olmadan bu baglar kopar ve kopriiciik kemiginin di ucu acromion'dan ayrilir. KUREK KEMiGi (SCAPULA). Kiirek kemigi, yassi kemiklerden olup iiggen eklindedir ve omuz kuagimn arka tarafini yapar. Kiirek kemiginin iki yiizii, tig kenari ve iig koesi vardir (Sekil 7 4 , 75, 76). Yiizleri; On yiizii, biiyiik bir konkavhk gosterir. Buraya FOSSA SUBSCAPULARIS denir. Bu kisma M. S U B S C A P U L A R S yapi?ir. On yiize Kostal yiiz ismi de verilir, giinkii bu yiiz kaburgalara bakar. Bu yiizde ig kenardan balayip di ve y u k a n dogru giden kabarik gizgiler vardir. Buralara M. SUBSCAPULARIS'in kiri ve iplikleri yapiir. Arka veya dorsal yiizii, yukandan aagi bombedir. Bu yiiz iizerinde ig taraftan balayip dia ve y u k a n dogru uzanan biiyiik bir gikinti vardir, buna SPINA SCAPULA denir. Bu gikinti arka yiizii birbirine eit olmayan iki kisma ayirir, iistteki kisma FOSSA SUPRASPINATA alttaki kisma da FOSSA INFRASPINATA ismi verilir. Ustteki gukur kisim alttakinden daha kiigiik, diizgiin ve konkavdir, ig tarafi di tarafindan daha genitir. Bu kismm ig tarafina M. SUPRASPINATUS yapi$ir. FOSSA INFRASPINATA, diken ustii gukurundan daha geni^tir. ig veya vertebral kenara dogru iist tarafta hafif konkavdir, orta kismi konvekstir. Di veya axillar kenannda joikandan aagi bir oluk vardir. 2/3 ig tarafmda M. INFRASPINATUS gikar ve 1/3 di tarafini bu adale orter. Bu yiiziin axillar kenara yakin bir kisminda yukandan aagiya uzanan kalkik bir kenar vardir. Bu kismin iist tarafina M. T E R E S MINOR alt tarafina da M. TERES MAJOR yapiir. 92

\ ^
(ekil 74) Sol Kiirek Kemigi ( S C A P U L A ) Kaburga Yttzii. a Acromion, b Proc. Coracoideus, c Anglus Medialis, d Anghis Lateralis, e A n g lus Inferior, f F o s s a Subscapularis, g Clavicula ile oynak, h Cavitas glenoidalis, j M. Serratus anterori'un yapifjtigi yer.

93

(>ekil _ 75) Sol Kiirek Kemigi ( S C A P U L A ) Arka ytizii. a Acromion, b Proc. Coracoideus, c Incisura Scapula, d Spina Scapula, e F o s s a Supraspinata, f F o s s a infraspinata, g Di zaviye, h M. Trapezuis'un y a pitigi yer, hi M. Deltoideus'un yapitigi yer, j Aksiller kenar, k Vertebral kenar, 1 U s t kenar, m M. Teras minor yapiir, n M. Teres major yapiir.

94

(ijekil 76) Sol Kiirek SCAPULA Kemiginin yandan goruniifjii. a Procesus Coracoideus; b Tuberculum Supraglenoidale; c Cavitas glenoidalis; d Spina Scapula; e Acromion; f Tuberculum infra glenoidale; g Anglus inferior; h Margo Axillaris.

Kurek Dikeni (SPINA SCAPULA). Bu kiirek kemiginin dorsal tarafinda bulunan yassi bir kemik gikintisidir. Kiirek dikeni, kemigin iist tarafinda, sirt yiiziiniin ig tarafindan balar disa ve yuk a n dogru bir seyir takip ederek ACROMION ismi verilen bir ug ile sonlanir. Kiirek kemigi dikeni iiggen eklindedir. Bu iiggenin tepesi kemigin vertebral kenanndadir, tabam di tarafta, ACHROMIAL ugtadir. Kiirek dikeni, kiirek kemigini iki kisma ayirir. Ustteki bo$luga FOSSA SUPRASPINATA, alttaki bosluga da FOSSA INFRASPINATA denir. Kiirek dikeninin iist ve alt olmak iizere iki yiizii vardir. Ust yiizii konkavdir ve Diken iistii gukurunun alt hududu95

nu tekil eder. Kiirek dikeninin ug kenari vardir. On kenari SCAPULA'nin dorsal yiiziine tutunur. Arka kenari genitir ve iki dudak Seklinde goriiliir. Usl dudaga M. TRAPEZIUS, alt dudaga M. DELTOIDEUS yapi?ir. Di kenar diger iki kenardan daha kisadir, konkavdir ve yukari dogru ACHROMION'un alt yiizii ile devam eder. Bu kenar Biiyiik kiirek yarigi nin ig kismim yapar, bu yank vasitasi ile Diken iistii gukuru ile Diken alti gukuru birbirine baglanir. ACROMION. Burasi omuzun tepesidir. Yuvarlak iiggen ?eklinde bir gikmtidir, arkadan one dogru diizcenedir. Kiirek dikeninin tabamndan sonra bu gikinti di$a, sonra one ve yukari kivrihr ve CAVITAS GLENOIDALIS'in iist kisminda bir yer i?gal eder. Ust yiizii yukari, arka ve dia bakar ve konvekstir. Alt yiizii duzgiin ve konkavdir. Ig kenari konkav olup di$ kenardan daha kisadir. ig ve di kenarlar onde bir araya gelerek ACHROMION'un tepesini yaparlar. Buraya LlG. CORACO ACROMIALIS tutunur. Kiirek Kemiginin Kenarlan. Kiirek kemigi iiggen eklinde oldugundan iig kenari vardir. ig kenar MARGO MEDiALIS veya MARGO VERTEBRALIS kemiginin omurgaya bakan en uzun kenandir. Bu kenar omurga mihverine paralel bir seyir izler. Bu kenarin 1/4 iist kismi ile 3/4 alt kenannin birle?tigi yer hizasmdan, kemigin arka yiizii FACIES DORSALIS'de, SPINA SCAPULA gikar. Kemigin di kenan MARGO LATERALIS alt ko?eden balar yukari ve dia dogru uzanir. Bu kenar diger kenarlardan kahndir. Ve yukanda di? koede sonlanir. Ust kenar MARGO SUPERIOR di koeden balar ve yukari ige dogru giderek iist kosede sona erer. KoeIeri: Kiirek kemiginin iig koesi vardir. Bunlardan di ko?e ANGLUS LATERALIS, en kahmdir. Bu koede pazu kemigi HUMERUS ile oynak yapan bir oynak sathi vardir, buna CAViTAS GLENOIDALIS denir. Bu kisim kiirek kemigi ile birleirken bir boyun yapar, buna COLLUM SCAPULA denir. CAVITAS GLENOIDALIS'in iist ve alt tarafmda birer piirtiiklii gikinti vardir, buralara kol adalelerinden ikisi yapi$ir. Ustteki gikintiya TUBERCULUM SUPRAGLENOIDALE alttaki gikintiya da TUBERCULUM INFRAGLENOIDALE ismi verilir. Bu kdede list kenardan balayip e w e l a yukari, sonra one ve dia dogru seyir eden ku gagasi bigiminde bir gikinti vardir, buna PROCESSUS CORACOIDEUS denir. Bu gikintmin kokii ile iist kenar arasinda bir gentik vardir, buna da INCISURA SCAPULA denir. PROCESSUS CORACOiDEUS ile ACROMION arasinda LtG. CORACO-ACROMlALE ismi verilen 96

kuvvetli bir bag vardir. Kemigin alt ko?esi ANGLUS INFERIOR di ve ig kenarlann alt tarafta birbirleri ile birle^mesinden olur. Burasi kiirek kemiginin tepesi gibidir. Ust kenar ile ig kenann birletigi ig koe biraz y u k a n durumda oldugundan bu koeye iist ko?e (ANGLUS SUPERIOR) ismi verilir. Kol Kemigi, Pazu Kemigi (HUMERUS). Kol kemigi ust tarafin kiirek kemigine baglantisim saglar. Humerus'un iist ve alt olmak iizere iki ucu ve birde govdesi vardir ($ekil 77, 78). Ust U9 (EXTREMiTAS SUPERIOR veya EXTREMITAS PROXIMALiS.) Burasi yuvarlak bir ba?tan yapilmitir. Bu kisma kol kemigi bai CAPUT HUMERI denir. Pazu ba?i y a n yuvarlaktir, yukan, ige ve birazda arkaya uzanir. Ba kiirek kemiginin di ucundaki CAVITAS GLENOIDALIS ile oynak yapar. Bain oynak sathinin etrafi hafif dardir, buraya ANATOMIK BOYUN (COLLUM ANATOMICUM) ismi verilir. Ba?in govdeye bagli oldugu yer, hafif dardir, buraya da iriirjikal Boyun (COLLUM CHIRURGICUM) denir. Anatomik Boynun alt tarafinda, pazu kemigi bamda iki gikmti vardir. Bunlardan biri biiyiiktiir ve di? tarafta bulunur, buna TUBERCULUM MAJUS denir, diger gikmti kiigiiktur ve onde bulunur, buna da TUBERCULUM MINUS denir. Bu gikintidan a?agi dogru birer ibik uzanir, bunlardan biiyiik gikintinin altmdaki ibige CRISTA TUBERCULI MAJORIS, kuguk gikintinin altindaki CRISTA TUBERCULI MINORIS ismi verilir. Bu iki ibik arasmda da yukandan aagi uzanan bir oluk hasil olur, buna SULCUS INTER-TUBERCULARIS denir ($ekil 7 9 ) . Kol Kemigi Govdesi CORPUS HUMERI. Kemigin govdesi iist kisimda yuvarlak, a?agiya dogru prizma bigimindedir. Govdenin iig yiizii ve iig kenari vardir. On kenar Tuberculum Majus un oniinden balar ve kemigin alt ucunda bulunan iki gukur un ortasindan gegerek bu gukurlarin hududunu yapar. igdeki gukura FOSSA CORONOIDEA, di?takine FOSSA RADIALIS ismi verilir. Bu kenar, keza, on ve ondis yiizleri birbirinden ayinr. Di kenar, TUBERCULUM MAJUS'un arkasmdan balar, kemigin alt ucundaki EPlCONYLUS LATERALIS'de sona erer. Bu kenar arka yiiz ile on di yiizii birbirinden ayinr. tg kenar TUBERCULUM MINUS'dan ba?lar EPICONDYLUS MKDIALIS'e uzanir. Kemigin on di, on ig ve arka olmak iizere iig yiizii vardir. 97

(ekil 77) S a g Humerus Onden goriiiiiisii. a Caput Humeri, b Tuberculum Majus, c Tuberculum Minus, d Collum Anatomicum, e Collum Chirurglcum, h Crist a tfuber. Majoris, g Crista Tuber. Minaris, j Capitutum Humeri, i Trochlea Humeri, k Bpicondylus Med. 1 Epicond. l a t e r a l i s , m Corpus Humeri, n F o s s a Radialis, o F o s s a Coronoidea.

(>ekil 78) Sag H u m e r u s Arkadan goriinu$ii. a Caput Humeri, b Tuberculum Majus, c Epicondylus Med. d Epicondylus Lateralis, e Trochlea Humeri, f F o s s a olecrani.

98

Alt Ug (EXTREMITAS INFERIOR veya EXTREMiTAS DISTALIS.) Humerus'un alt ucu onden arkaya basik ve one dogru konvekstir. Ozerinde bir takim gikinti ve gukurluklar vardir. Alt ucun di tarafinda kiigiik bir ba?cik vardir, buna CAPITULUM HUMERI denir, bunun 5n ve alt yiiziinde parlak bir oynak sathi vardir. Burasi Radius kemiginin bai ile oynak yapar. CAPlTULUM HUMERI'nin iist tarafinda FOSSA RADIALIS vardir. CAPITULUM HUMERI'nin ig tarafinda makara bigiminde bir gikinti vardir buna TROCHLEA HUMERI denir. Burasi Ulna Kemigi ile oynak yapar, Trochlea'nin iist tarafinda bir gukur vardir, buna FOSSA CORONOIDEA denir. Humerus'un alt ucundaki bu gukurlara, On Kol fleksiyon haline geldigi zaman Radius'un bai ile Ulna'nin PROC. CORONOIDE'si girer. Trochlea bir oluk ile ortasindan ikiye aynlir.

(i?eki] 79) Sol Humerus'un s t Ucu. a Capur Humeri, b Tuberculum Minus c Tuberculum Majus, d Sulcus tntertubercularis, e M. Teres Minor'un yapitigi yer, f M. Infraspinatus'un yapi^tigi yer, g M. Supra Spinatus'un yapitigi yer, h M. Subscapularis'in yapitigi yer.

Kol Kemiginin alt ucunun arka yiiziinde FOSSA OLECRANI ismi verilen bir gukur vardir. Buraya Ulna kemiginin OLECRANON kismi girer. Alt ucun her iki yaninda birer gikinti vardir, bunlardan ditakine EPICONDYLUS LATERALIS igtekine de EPICONDYLUS MEDIALIS ismi verilir. ON KOL KEMtKLERi - OSSAE ANTEBRACHII. On kolda iki uzun kemik vardir. Bunlar yukanda Humerus'un alt ucu ile, aagida el bilegi kemikleri ile oynak yaparlar. Bu kemiklerden 99

igte olana ULNA, dita olana RADIUS ismi verilir. Iki kemik arasmda SPATIUM INTEROSSEUM denilen bir mesafe vardir. Bu arahkta iki kemik arasma gerilmi? k u w e t l i bir zar vardir, buna MEMBRANA INTEROSSEA denir. a

(ekil 80) Sol Humerus Alti Ucn. a Trochlea Humeri, b Capitulum Humeri, c Eplcondylus Lateralis, d Eplcondylus Medlalis, e Sulcus Nervl Utnaris.

ULNA Kemigi (OS ULNA). On kol kemiklerinden igte olanidir. ( e k i l 81-82). Uzun, prizmatik ekildedir. Ust ucu alt ucundan daha geni ve kahndir. Ulnanin bir govdesi ile iist ve alt olmak iizere iki ucu vardir. Ust Ucu (Extremitas Proximalis). Bu ug, kemigin, humerus'un alt ucu ile oynak yapmasma yarar. list ugta iki gikmti vardir. Bunlardan biri biiyiiktiir, govdeden yukari dogru uzanir, OLECRANON ismini ahr. Diger gikinti ote dogru uzanir, buna PROCESSUS CORONOIDEUS denir. OLECRANON, ulnanin govdesinin iist kismindan gikar yukari dogru uzanir, ve sonra one dogru doner, burada keskin bir kenar yaptiktan sonra agikhgi one bakan bir oynak yiizii ile sona erer. OLECRANON'un bu keskin kenari Humerus'un alt ucundaki (Fossa Olecrani) ye girer. Olecranonun arka yiizii iiggen eklindedir, ve canlidaki dirsek gikmtisim yapar. Bunun iizerinde, canlica bir (Bursa) vardir. Ust yiizii dortgen bigimindedir. Olecranonun on yiizii diiz ve konkavdir. (Incisura Semilunaris)'in iist kismim tekil eder. PROCESSUS CORONOIDEUS. Bu iiggen bigiminde bir gikmti olup (Ulna)'nm iist ve on kismmdan gikar. Bu gikintimn 100

( $ e k i l 81) Sol On K o l K e mikleri Onden Goriiniig. a Olecranon, b Incisura Semilunaris (Trochlearis), o Processus Coronoideus, d Incisura Radialis, e Caput Ulnae, f P r o c . Styloideus, g Circumferentia articular is, h M a r g o inter ossea, i M a r g o Medialis, j C a p u t Radii, k Collum Radii, 1 C i r c u m - f e r e n t i a articularis, m T u b e r o s i t a s Radii, n M a r g o Interossea, o F a c i e s Volaris Ulnae, p F a d e s Volaris Radii, r P r o c . S t y l o i d e u s Radii, s Incisura Ulnaris Radii, t O s Lunat u m v e O s naviculare He o y nak y a p a n yiiz.

101

(fjekil 82) Sol On Kol K e mikleri Ark ad an Goriinii. a Olecranon, b Margo P o s t e rior Ulnae, c Margo Media lis. d Margo Inter Ossea, e Facies Medialis, f F a cies Lateralis, g Proc. S t y loideus Ulnae, h Caput R a dii, i Collum Radii, J Proc. Styloideus Radii.

102

tepesi on kol fleksiyon haline geldigi zaman humerusun alt ucundaki FOSSA CORONOIDEA'ya girer. PROC. CORONOIDEUS'un ulna ile birletigi yerde piirtiiklti bir gikinti vardir, buna TUBEROSITAS ULNAE ismi verilir. Buraya MUSCULUS BRACHIAL S in kiri$i yapiir. PROC. CORONOIDEUS'un di tarafinda bir gentik vardir, bu gentige INCISURA RADIALIS denir. Buraya kismen RADIUS'un bai girer ($ekil-83). / 3 /

INCISURA SEMILUNARIS (INCISURA TROCHLEARIS). Y a n m ay eklinde bir gentiktir, bunu OLECRANON ile PROC. CORONOIDEUS yapar. Bu centik (Humerus) un alt ucundaki TROCHLEA ile oynak yapar. 103

INCISURA RADIALIS. Bu gentik PROC. CORONOIDEUS'un di tarafmda olup onden arkaya dogru oyuktur. Buraya RADIUS ba^inin CIRCUMFERANTIA ARTICULARIS denen oynak sathi yerleir. CORPUS ULNAE. Ulnanin govdesi yukarida prizmatik, ortada diiz, a$agi tarafta, yuvarlaktir. Ulnanin govdesi yukandan aagi dogru incelir, alt ucu, iist ucuna gore gok kiigiik olur. Govdenin MARGO DORSALlS veya MARGO POSTERIOR denen bir arka kenan, MARGO VOLARlS denen bir on kenari CRISTA INTEROSSEA denen bir di kenari olmak iizere ugkenan vardir. Ulnanin bu kenarlar arasinda kalan iig yiizii vardir. FAClES VOLARIS, on yiizdiir burasi iist kisimda alttan gok genitir. FAClES DORSALlS, arka yiizdiir, yukanda konkav ve geni^tir, a^agi dogru bu yiiz daralir ve konveks olur. FAClES MEDlALlS, ig yiizdiir, yukanda geni ve konkavdir, aagida dar ve konvekstir. EXTREMITAS INFERIOR (EXTREMITAS DISTALIS). Ulna'nin alt ucu kiigiiktiir. Burada iki gikinti vardir. ikintilardan biri di^tadir, daha geni ve yuvarlaktir, buna CAPUT ULNAE denir. Diger gikinti dar ve ince bir diken bigiminde olup bain ig tarafmda bulunur, buna PROCESSUS STYLOIDEUS denir (ekil 84).

(ekil 84) Sol U L N A ve RADIUS'un alt ucu. a Processus Styloideus Radii, b Os Lunatum ile oynak yapan ytiz, c Os Navicular ile oynak yapan yiiz, d Oynak diski, e Processus Styloideus Ulnae.

RADIUS. Radius Ulnanin di tarafmda bulunur uzunluk ve cesamet itibariyle ulnadan kiigiiktiir. Radius'un list ucu kiigiik, alt ucu genitir ve bilek mafsahnm biiyiik bir kismim yapar. Radius prizmatik bigimdedir, bir govdesi ve iki ucu vardir. 104

Ust Us (EXTREMITAS PROXIMALIS). Burada Radius'un bir bai vardir, buna CAPUT RADII denir. Ba?in iist yiizii diiz ve gukurcadir, bu kisma FOVEA CAPITIS RADII ismi verilir, bu gukurluk Humerus'un alt ucundaki CAPITULUM HUMERI ile oynak yapar. Ba silindir bigimindedir, ve di$ yiizii gepegevre diizdiir, buraya CIRCUM - FERANTIA ARTICULARIS adi verilir, bu oynak sathi ulnanin iist ucunda bulunan INCISURA RADIALlS'e uyar. CAPUT RADII kemigin govdesine dar bir kisim ile birleir, buraya RADIUS boynu COLLUM RADII denir. Boynun alt kisminda, ig tarafta bir gikinti vardir, buraya TUBEROSITAS RADII ismi verilir. Bu gikintiya M. BICEPS BRACHii'nin kirii yapiir ($ekil'81, 82). Radius Govdesi (CORPUS RADII). Radius govdesi prizmatik bigimde olup, yukarisi dar, aagi dogru genitir, di tarafi konveks olan bir egrilik gosterir. Govdenin iig kenari ve iig yiizii vardir. On Kenar (MARGO VOLARIS). TUBEROSITAS RADH'den PROC. STYLOlDEUS'a uzanir, bu kenar di ve on yiizii birbirinden ayinr. Arka kenar (MARGO DORSALIS), boynun arkasindan basilar ve aagida Proc. Styloideus'un kaidesinde nihayet bulur. Bu kenar arka ve di$ yiizleri birbirinden ayinr. ig Kenar (CRISTA INTEROSSEA). Yukanda TUBEROSITAS RADtl nin arka tarafmdan balar alt uca dogru ikiye ayrilarak INCISURA ULNA'nin on ve arka kenari ile uzanir. Bu kenara MEMBRANA INTEROSSEA yapisir, ve kemigin on yiizii ile arka yiiziinti birbirinden ayinr. On yiiz (FACIES VOLARIS). Yukanda konkav, aagi tarafta diiz ve genitir. Arka yiiz (FACIES DORSALIS). Ust tarafta konveks ve diizdiir, orta kismi diiz ve hafif konkav, alt kismi ise diiz ve konvekstir. Di yiiz (FACIES LATERALIS). Yukandan vekstir. aagi kon-

Alt Us (EXTREMITAS DISTALIS). Geni ve dortgen bigimindedir. Bu ug alt yiizii ile bilek oynagini, ig tarafi ile de Ulna Radius oynagini yapar. Bilek kemikleri ile oynak yapan kisim iiggen ve konkavdir, burasi onden arkaya giden bir kenar ile ikiye aynlir. Di$ tarafta kalan yiiz iiggen bigimindedir ve OS NAVICU105

LARE ile oynak yapar. ig taraftaki satih dortgendir ve OS LUNAl'UM ile oynak yapar ($ekil 84). Alt ucun ig tarafinda Ulna kemigi ile oynak yapmak igin bir oluk vardir. Buna INCISURA ULNA RADII denir. Buraya Ulnanin bai yerleir. Radius alt ucunun on arka ve di yiizii vardir. Di yiizden aagi dogru uzanan bir gikinti vardir, buna PROCESSUS STYLOIDEUS RADII denir. Radius'un alt ucunun on yiiziindeki bir oluktan ARTERIA RADIALIS geger. Nabiz muayenesi gogu kez bu arter yokalanarak yapilir. El Kemikleri (OSSA MANII). Elde 27 kemik vardir ve bunlann birbirleriyle yan yana gelmesinden 36 oynak meydana gikar. Eli tekil eden kemikler iig ayn boliimde tetkik edilir : 1 CARPUS Kemikleri (El bilegi kemikleri)

2 METACARPUS Kemikleri (Avuc kemikleri, el tarak kemikleri) 3 PHALANGES Kemikleri (Parmak kemikleri)

CARPUS OSSA CARPI (El bilegi kemikleri. El bilegini yapan kemikler 8 tanedir ve iki sira iizerinde dizilmi^lerdir ($ekil 85). Her bir sirada 4 kemik vardir. Proksimal siradaki kemikler Radyal taraftan Ulnar tarafa dogru unlardir : Os Naviculare (Os Scaphoidea), Os Lunatum (Os Semilunare), Os Triquetrum (Os Cuneiforme), Os Psiforme. Distal siradaki kemikler Radyal unlardir : taraftan Ulnar tarafa dogru

Os Multangulum Majus (OS Trapezium), Os Multangulum Minus (OS Trapezoideum), Os Capitatum (Os magnum), Os Hamatum (Os Unciforme). Bilek kemiklerinin, OS PSiFORME'den baka, hepsinin alti yiizu vardir. On yiiz FACiES VOLARiS ile arka yiiz FACiES DORSALlS'leri piirtukliidur, buralara baglar yapiir. Dorsal yiizler, OS NAViCULARE ile OS LUNATUM'dan ba?kalannda, on yiizden geni?tir. Ost yiizler FACiES SUPERiOR veya FACIES PROXiMALiS konveks, alt yiizler FACiES iNFERiOR yahut FACiES DiSTALiS konkavdir. El bilek kemiklerinin bunlardan baka di yiiz FACiES LATERALiS ve ig yiiz FACiES MEDiALiS'leri vardir. Ost, alt ve ig, di yuzleri komu bulunduklan kemikler ile oynak yaparlar. Os Psiformenin bir tane oynak sathi vardir. Bu kemik Os Triquetrum106

(ekil 85) Sol El Kemikleri Sirttan Gorttniis. a Os Naviculare (OS Scaphoidea), b Os Lunatum (Os Semilunare), c Os Triquetrum (Os Cuneiforme), d Os Psiforme, e Os Multangulum Ma,jus (Os Trapezium), f Os Multangulum Minus (Os Trapezoideum), g Os Capitatum (Os Magnum), h Os H a m a t u m (Os Unciforme), i I, II, III, IV, V'inci Metacarpuslar, j Birinci sira parmak kemikleri, k Ikinci sira parmak kemikleri. 1 tTciincii sira parmak kemikleri.

107

un iizerine oturmutur; ve bilegin on yiiziinde, igte, bir gikintinin meydana gikmasina sebep olur, bu gikintiya EMINENTIA MEDIALIS denir. Bilegin on yiiziiniin di$ tarafmda da bir gikinti vardir, buna EMINENTIA LATERALIS denir. Bu gikmtiyi OS NAVICULARE ve OS TRAPEZIUM'un on yiizlerinde bulunan gikintilar meydana getirir. Bilegin on yiiziiniin ig ve di$ taraflannda bulunan bu iki gikinti arasina LIGAMENTUM CARPI TRANSVERSUM denen bir bag gerilmitir. Bu bagin arka tarafi ile el bilek kemikleri arasinda CANALIS CARPI denen bir kanal meydana gelir. Bu kanaldan parmaklann biikiicii adalelerinin kiri$leri geger. METACARPUS (OSSA METACARPI) El Tarak Kemikleri. Metacarpus (El Taragi) silindirik bigimde be kemikten meydana gelir. Bu kemikler ditan ige dogru I, II, III, IV, V inci tarak kemigi ismini ahrlar. Her Metacarpus kemiginin bir govdesi ve iki ucu vardir. Govde prizmatik <?ekildedir, on taraf konkav, arka taraf konveks olmak iizere biikiik bir bigim gosterirler. Di ve ig yiizleri konkavdir. Ust uglari Carpus kemikleri ile oynak yapar, bu uglara B A S i S veya EXTREMITAS CARPALIS denir. BASIS Kiiboid bigimdedir, bu uglar yanlanndaki metacarpus kemikleri ile de oynak yapar. Metacarpuslarin alt uglarina CAPITULUM yahut ba ya da EXTREMITAS DIGITALIS denir. Bu kisim onden arkaya dogru konveks olup Proksimal parmak kemikleri ile oynak yapar. I inci Metacarpus kemigi kisa ve kahndir. Bu kemik digerlerinden farkli olarak yanlara hareket edebilir. OS METACARPALE II el tarak kemiklerinin en uzunudur. OS METACARPALE III, 2 incisinden biraz kiigiiktiir. OS METACARPALE IV, tigiinciisiinden kisa ve kiigiiktiir. OS METACARPALE V, dordiinciisiinden kiigiik ve kisadir. PHALANGES DIGITORUM MANUS - El Parmak Kemikleri. Ba parmaktan baka her parmakta iig parmak kemigi vardir. Ba parmakta iki kemik bulunur. Eldeki parmak kemiklerinin toplami ondorttiir. Ilk siraya PHALANX PROXIMALIS, orta siraya PHALANX MEDIA, en ugtakilere de PHALANX DISTALIS denir. Ba parmakta iki sira oldugundan, bu parmakta PHALANX PROXIMALIS ve PHALANX DISTALIS vardir. Parmak kemikleri yukandan aagi uzun, arka taraflan konveks, on taraflan konkavdir, yanlan diizdiir. Distal falankslar kiigiiktiir, bunlara Tirnak Falankslari ismi de verilir. 108

ALT TARAF KEMIKLERi - OSSA EXTREMITATIS INFERIORIS. Alt taraf kemikleri uyluk kemigi araciligi ile kalga kemiklerine oynak yaparak tutunur. Kalga kemikleri de hem birbirlerine, hem de Sacrum araciligi ile COLUMNA VERTEBRALIS'e tutunur. Her bir alt tarafta u kemikler vardir; OS COXAE 1 OS FEMUR 1 OS PATELLA 1 OS TIBIA 1 OS FIBULA 1 OSSA TARSII 7 OSSA M E T A T A R S A L S 5 OSSA PHALANGES DIGITORUM PEDIS 14 ; j

"

Toplam olarak bir yamn alt tarafinda 31 kemik vardir. KALCA veya LEGEN KEMiGi (OS COXAE). Kalga kemigi oldukga biiyiik, muntazam olmiyan yassi bir kemiktir. Sag ve sol olmak iizere iki tanedir. Her iki kalga kemigi on tarafta birbiri ile birleerek legen bolugunun on duvanni yaparlar. Arka taraflari ile de uyluk kemigine tutunur ve legenin arka duvarmi yaparlar. Kalga kemiginin iig pargasi vardir : ILIUM, ISCHIUM ve PUBIS ($ekil 86-87). Bu iig parga genglerde, birbirinden aynlabilirse de, yetikinlerde, birbirine yapiir. tig parganin birbiri ile birletigi yerde biiyiik bir oynak gukuru vardir. Buraya ACETABULUM ismi verilir ve uyluk bai bu boluga yerleir. OS ILIUM. Ilium govde ve kanat olmak iizere iki kisimdan yapilmitir. Bu iki kisim ig tarafta LINEA ARCUATA, di tarafta ise ACETABULUM'un kenari ile birbirinden ayrilmitir. Ilium'un govdesi (CORPUS OSSIS ILII). Ilium'un govdesi ACETABULUM'un 2/5 sini yapar. ig yiizii kiigiik legenin duvarinin bir kismini yapar. Di yiizii ACETABULUMS yapar. Bunun bir kismi Artikiilerdir ve FACIES LUNATA ismini alir. Buraya Femur bai oturur ve onunla oynak yapar. ACETABULUM'un diger kismi artikiiler degildir ve bir gukur eklindedir, buraya FOSSA ACETABULI ismi verilir, Femur bai buraya bir bag ile tutunur. 109

( Sekil 86) Sag: Kalga Kemigi, Ditan Goriiniis. a Crista Iliaca, b Crista Iliaca (Labium Externum) c Crista Iliaca (Labium Internum), d Crista Iliaca (Linea Intermedia), e Spina Iliaca Ant. Superior, f Spina Iliaca Ant. Inferior, g Incisura Iliaca Anter., h Spina Iliaca Post. Super., i Spina Iliaca Post. Infer., j Incisura Iliaca Post., k Incisura Ischiadica Major, 1 Spina Ischiadica, m Tuber Ischiadicum'un list kismi, n Incisura Ischiadica Minor, o Pubis, p R a m u s Inferior Ossis Ischii, r R a mus Inferor Ossis Pubis, s Ilium'un govdesi ( F a d e s Lunata), Fossa Acetabuli, t Os Ischii, u Foramen Obturatorium, ii Ramus Superior Ossis Pubis, v Pubis'in govdesi, y Ischium'un govdesi, z R a m u s Superior Ossis Ischii, 1 Linea Glutea Posterior, 2 Linea Glutea Anterior, 3 Linea Glutea Inferior.

HO

(ekil 87) S a g Kalga Kemigi, Ig yiizii. a Spin. Iliaca Ant. Sup, b Spin. Iliaca Ant. Infer., c Incisura Uiaca Ant., d Spin. Iliaca Post. Sup., 6 F o s s a Iliaca, f Spin. Iliaca Post-Infer., g Incisura Ischiadica Major, h Spina Ischiadica, i Symphysis Pubis, j Tuber Ischiadicum, k Linea Arcuata, 1 M. Sacrospinalis'in yapitigi yer, m M. Levator ani'nin yapifjtigi yer, n M. Obturator Internus'un yapi^tigi yer.

llium'un Kanadi (ALA OSSIS ILII). jl.um ve kalga kemiginin en geni ve diiz kismidir. Legen boslugunun biiyiik kismini gevreler. Ilium kanadinin ig ve di olmak iizere iki yiizii, on, arka kenari ve bir de ibik CRISTA denen kismi vardn. Ill

Os Ilium'un iist kenari serbesttir ve bir ibik halindedir, buraya CRISTA ILIACA denir. Ustten bakildigi zaman burasi S harfi eklinde kivrintilar gosterir. CRISTA ILIACA on tarafta, arkaya nazaran, daha kahndir. Bu kenar ige ve dia dogru, dudak eklinde, taar. , Dudaklardan igtekine LABIUM INTERNUM, ditakine LABIUM E X T E R N U M denir. Iki dudak arasinda bir gizgi vardir, buna LINEA INTERMEDIA denir. Bu kemik gizgisine k a n n kaslanndan M. OBLIQUUS INTERNUS ABDOMINIS yapiir. CRISTA ILIACA'nm on ve arka tarafmda birer gikinti vardir. Bu gikintilardan ondekine SPINA ILIACA ANTERIOR SUPERIOR, arkadakine SPINA ILIACA POSTERIOR SUPERIOR denir. Os Ilium'un on kenari girintili, cikintih olup SP. ILI. ANT. SUP'dan A C E T A B U L U M S kadar uzanir. Bunun hemen altinda, biiyiikge bir gentik vardir, buna INCISURA ILIACA ANT. SUPERIOR ismi verilir. Bunun altmda, diger bir gikinti vardir, buna da SPINA ILIACA ANTERIOR INFERIOR ismi verilir. On kenar ACETABULUM ustiinde sona erer ve buradan ACETABULUM'un on ve arka kenari ba$Iar. Os Ilium ile Os Pubis'in birle?tigi yerde Acetabulum tavanma uyan yerde, diger bir gikinti vardir, buna EMINENTIA ILIOPECTINEA denir. Ilium kanadinin arka kenari on kenardan daha kisadir. Bu kenarda birbirinden bir gentik ile aynlmi? iki gikmti vardir. Bunlardan usttekine SPINA ILIACA POSTERIOR SUPERIOR, alttakine SPINA ILIACA POSTERIOR INFERIOR denir. iki gikinti arasindaki gentige de INCISURA ILIACA POSTERIOR denir. SPIN. ILI. POST. INFER, dan sonra a$agida biiyiik bir gentik vardir, buna INCISURA ISHIADICA MAJOR denir. Ilium'un di yiizune DORSUM ILII veya F A C i E S GLUTAEA ( E X T E R N A ) OSSIS COXAE denir. Bu yiiz arkada arkaya ve dia dogru, onde a$agi ve one dogrudur. Di yiiz diizdiir, on tarafta konveks, arka tarafta derin olarak konkavdir. Ust tarafmda CRISTA ILIACA, alt tarafmda ACETABULUM'un iist kismi, onde kanadm on kenari, arkada arka kenari vardir. Bu yiizde ark eklinde iig tane hat vardir. LINEA GLUTEA ANTERIOR bunlarin en uzunudur, CRISTA ILIACA'nin on ucunun 4 cm. kadar arka tarafindan balar arkaya ve aagi dogru bir ark yaparak INCISURA ISCHIADICA MAJOR da sona erer. LINEA GLUTEA POSTERIOR, CRISTA ILIACA'nin arka ucunun 5 cm kadar on tarafindan balar, aa112

gi dogru inerek bir evvelki ile beraber INCISURA ISCHIADICA MAJOR da sona erer. LINEA GLUTEA INFERIOR, INCISURA tLlACA ANTERIOR'dan balar ve arkaya aagi dogru bir kavis yaparak INCISURA ISCHIADICA MINOR'un ortasmda nihayet bulur. Os Ilium'un kanadinin ig yiizii oldukga geni?, diiz ve konkavdir. Burasi bir gukur gibi oldugundan FOSSA ILIACA denir. Ig yiizii, yukanda CRISTA ILIACA, a?agida LINEA ARCUATA, on ve arkada on ve arka kenarlar gevreler. Bu yiizde FACIES AURICULARIS'den a$agi, one ve orta tarafa dogru uzanan bir gizgi vardir, buna LINEA ARCUATA veya LINEA ILIOPECTINEA ismi verilir. Bu gizgi, ig yiizii ikiye ayinr; onde bulunan kisim FOSSA ILIACA'dir, bunun arkasinda bulunan kisma FACIES SACROPELVINEA denir. Bu yiizde ikiye ayrilir; arkada bulunan ve kuyruk sokumu ile oynak yapan purtuklii sahaya, kulak kepgesine benzediginden FACIES AURICULARIS denir. Bunun oniinde ve altinda bulunan diizce kismada PARS PELVINEA denir. FACIES AURICULARIS'in arkasmda da Pelvis bolugunun arkasinda kalan piirtiiklii bir satih vardir, buraya TUBEROSITAS ILIACA ismi verilir. Bu kisma kuyruk sokumunu OS ILIUM'a baglayan baglar yapiir. Ischium (OS ISCHII). Ischium kalga kemiginin alt ve arka kismini yapar. Bu kisim oldukga kahndir ve oturuldugu zaman oturulan yer ile temasda bulunur. Ischium'un bir govdesi ve iki kolu vardir. Govde (CORPUS OSSIS ISCHII). Ischium'un govdesi ACETABULUM'un 2 / 5 inin yapilmasma katihr. Di yiizii ACETABULUM'un FACIES LUNATA'smin bir kismi ile FOSSA ACETABULI nin bir kismini tekil eder. Ischium'un ig yiizii kiigiik legenin (PELVIS MINOR) bir kisim duvanm yapar. Ischium'un on kenarinda bir gikmti vardir, buna TUBERCULUM OBTURATORIUM POSTERIOR denir. Ischium'un arka kenarmdan ince iiggen bigiminde bir diken gikar, buna SPINA ISCHIADICA denir. Bu dikenin iist tarafinda biiyiik bir gentik vardir, buna INCISURA ISCHIADICA MAJOR denir. Dikenin alt tarafinda da daha kiigiik bir gentik vardir, buna da INCISURA ISCHIADICA MINOR denir. Ischium'un Ust Kolu (RAMUS SUPERIOR OSSIS ISCHII veya RAMUS DESCENDENS OSSIS ISCHII). Ischium'un iist kolu, govdeden aagiya ve arkaya dogru uzanir, on arka ve di olmak iizere iig yiizii vardir. Di yiizii dortgen eklindedir. Ig yiizii kiigiik hav113

salanin kemik duvanmn bir kismmi yapar. Arka yiizii biiyiik bir ikinlik gosterir. Buraya TUBER ISCHIADICUM denir. Bunun alt tarafi iiggen eklinde ve girintili, gikintihdir. Ust tarafi nisbeten diiz ve dortgen eklindedir. Ischium'un alt kolu (RAMUS INFERIOR OSSIS ISCHII, RAMUS ASCENDES OSSIS ISCHII). Bu kol incedir ve iist koldan balayarak one, ige ve y u k a n dogru uzanir ve PUB IS'in alt kolu ile birleir. Ig yiizii Pelvis'in on duvanmn bir kismmi yapar. Alt kolun ig ve di olmak iizere iki kenari ve ig ve di iki yiizii vardir. PUBIS (OS PUBIS). Pubis kalga kemiginin on kismidir ve kari tarafm kalga kemigi ile bu kisim vasitasi ile birle?ir. Pubis'in bir govdesi ile iist ve alt olmak iizere iki kolu vardir. Pubis'in govdesi (CORPUS OSSIS PUBIS) Acetabulum'un 1/5 ini yapar. Di yiizii FACIES LUNATA ve FOSSA ACETABULI'nin yapilmasina yardim eder. ig yiizii kiigiik havsalamn duvanmn yapilmasini saglar. Pubis'in iist kolu RAMUS SUPERIOR OSSIS PUBiS, RAMUS ASCENDENS OSSIS PUBIS govdeden gikar ve orta plana dogru uzanir, burada kar?i tarafin kalga kemiginin Pubis 'i ile oynak yapar. Ust kolun iist kenannda bir gikinti vardir, buna TUBERCULUM PUBICUM denir. Bu gikintiya Kasik bagi LIGAMENTUM INGUINALE POUPARTI yapiir. Tuberculum Pubicum'dan y u k a n ve dia dogru kemikte bir kabarti vardir, bu bir gizgi halindedir, buna LINEA ILIOPECTINEA denir. Bu gizgi biiyiik havsalayi kiigiik havsaladan ayirir. Bunun orta kismi, iist kolda, PECTEN OSSIS PUBIS'i yapar. Pubis'in alt kolu RAMUS INFERIOR OSSIS PUBIS; RAMUS DESCENDENS OSSIS PUBIS yassi ve incedir, dia ve a?agi dogru uzanarak, Ischium'un alt kolu ile birleir ve FORAMEN OBTURATUM'un alt sinirim yapar. Bu kolun di$ ve ig yiizii ile ig ve di kenari vardir. Ust ve alt kolun birletigi yer geni ve kahndir, buraya FACIES SYMPHYSIALIS denir, bu yiiz kari tarafin aym yiizii ile oynak yapar, buna SYMPHYSIS PUBICA ismi verilir. Iskion - Pubis kolunun on kenari keskindir, buraya PENiS'in Kevernoz cisimleri ile kaslari yapiir. Bu kenara CRISTA PHALLICA ismi verilir. ACETABULUM. Asetabulum yarim kiire eklinde, derin hokkavari bir gukurdur. Istikameti aagi, dia ve one dogrudur. Ig tarafi Pubis, iist tarafi Ilium, di$ ve alt tarafi Ischium tarafmdan yapihr. Bunun alt tarafinda bir gentik vardir, buna INCISURA ACETABULI denir. ACETABULUM'un dip tarafimn oynak ile alakasi yoktur, burasi derin bir gukurdur, buna FOSSA ACETABULI 114

ismi verilir. ACETABULUM'un geri kalan ig tarafi yarim ay ?eklinde bir oynak sathi ile gevrilmi$tir, buna FACIES LUNATA ismi verilir. Bu gukur igine Femur'un ba$i yerleir ve bu suretle ARTICULATIO COXAE FEMORALIS husule gelir. FORAMEN OBTURATUM. Burasi geni ? bir delik olup Ischhium ile Pubis arasinda bulunur. Bu delik canlida MEMBRANA OBTURATORIA denilen bir zar ile kaphdir. Bu zar deligin iist tarafinda kemige iyice yapismaz ve burada bulunan SULCUS OBTURATORIUS ile zar arasinda sinir ve damarlann gegmesi igin bir kanal husule gelir, buna CANALIS OBTURATORIUS denir. PELVIS (LEGEN). Legen on ve yanlarda kalga kemigi ile arkada kuyruk sokumu ve kuyruk kemigi arasinda kalan havuz eklinde bir boluktur. Bu bo?luga Legen bo?lugu da denir. Pelvis iginde erkek ve dii tenasiil organlannin bir kismi ile idrar sisteminin bir kisim organkin ve kalin bagirsagin son kismi bulunur. Pelvis bilhassa, dogum bakimindan, kadinlar igin miihimdir. Normalden gok dar pelvisi olan kadinlar, normal biiyiikliikteki gocuklan doguramazlar. Pelvis, Columna Vertebralis ile alt taraf arasinda bulunur. Pelvis kafa bo?lugu ile gogiis bo?lugundan daha kuwetlidir. Pelvis biiyiik pelvis, kiigiik pelvis olmak iizere ikiye aynlir. Iki pelvisi birbirinden ayiran hat Sacrum'un one dogru olan gikintisindan baIar, Linea Arcuata, Linea Pectinea ve Symphysis Pubica'nin iist kenanndan geger. Bu egri planm iistiinde kalan pelvis kismina biiyiik pelvis (PELVIS MAJOR), altinda kalan kismina da kiigiik Pelvis (PELVIS MINOR) denir. Biiyiik pelvisi kiigiik pelvisten ayiran hattin hepsine birden LINEA TERMINALIS denir ($ekil 88, 89). Bu hattin altinda pelvis bolugu birdenbire daralir. Burasi kiigiik pelvis'in iist darligi veya giriidir, (APERTURA PELVIS MINORIS SUPERIOR). Ust darhgin hudutlari ?oyledir: Yan taraflarda LINEA ARCUATA ve LINEA ILIOPECTINEA, onde CRISTA PUBIS, arkadaSacrum taban ve Sakro - Vertebral koe bulunur. Ust darlik kalb eklindedir ve dogumda miihim olan, belli bali iig diameter'i vardir: Diameterlerden en uzun olani Diameter Transversa'dir Bunun uzunlugu kadinlarda 13.5-14 cm. dir. Enine Diyameter Linea Terminalisler iizerinde birbirinden en uzak noktalar arasindaki mesafedir. Ikinci derecede uzun diyameter egri diameterdir (Diameter ObUqua). Bunun uzunlugu 12,5 cm. dir. Egri diameter bir tarafin 115

3-

! oi
(ekil 88) Kadin Pelvisinde a Os Coxae, b Os Sacrum, e Diameter Mediana, f g Diameter U s t Darligm Diameter'leri; c Os Coccyx, d Pubis, Diameter Obliqua, Transvarsa.

(Sekil _ 89) Pelvis'in Ortadan Sagitai Kesiti a Sacrum, b Coccyx, c 5 inci Lomber Vertebra, d Pubis, e Giri Pl&ni, f Ciki Piam.

sakro ilyak oynagindan kari tarafm Eminentia tliopectinea'sina uzanir. Sag sacro ilyak oynak ile sol Eminentia iliopectinea arasindaki egri diyametere birinci egri diyameter, sol Sacro ilyak 116

oynak ile sag eminentia iliopectinea arasindaki diyameter'e de ikinci Egri Diyameter denir. En kisa Diyameter, DIAMETER MEDIANA yahut DIAMETER CONJUGATA VERA'dir Kadmlarda bunun uzunlugu 11 cm. dir. Bu diyameter PROMONTORIUM'dan SYMPHYSIS PUBiCA'mn arka yiiziine, arkadan one, uzanir. Buna Sagital Diyameter de denir. Alt Darlik (APERTURA PELVIS MINORIS INFERIOR). Alt darlik arkada Coccyx'in ucu yanlarda TUBER ISCHIADICUM'lar ile hudutlanir. Bu gikintilar arasinda iig tane biiyiik gentik vardir. Bunlardan biri ondedir ve her iki taraf pubis ile Ischium'un alt kollan arasinda kalan agikligi aagi bakan bir arkdir. Diger bir gentik sag ve sol olmak iizere yanlarda bulunur. Yan gentikleri, arkada sacrum ve cocyx, onde Ischium, yukarda da Ilium sinirlar. Pelvisin giki veya alt darhginda iki diyameter vardir; DIAMETER ANTERO - POSTERIOR, kuyruk (Coccyx) kemiginin tepesinden SYMP-

(ekil 90) Pelvis'! yapan Kemikler a Os Coxae, b Os Sacrum, c Os Coccyx, d Linea Terminalis.

HYSIUM PUBIS 'in alt kismma uzanir. Kadmlarda uzunlugu 9-11,5 cm. dir. Kuyruk kemiginin, dogumda, hareketi ile bu diyameter uza117

yabilir. DIAMETER TRANSVERSA uzunlugu kadinlarda 11 cm. olup TUBER ISCHIADICUM'lann arka kisimlan arasinda uzanir. Pelvis erkeklerde, kadinlara gore, dardir. Dogum yapan kadinlarda, dogum yapmayanlara gore, daha genitir. Bazi kemik hastaliklannda pelvis daralabilir. Bu gibilerde dogum ya giig olur veya imkansiz olur. Bu gibi hallerde kanndan ameliyat yapilarak gocuk almir (Cesarienne Ameliyati) yada gocuk pargalanarak cikanlir. Pelvis dogum yapacak kadinlar igin miihim oldugundan dogumdan e w e l pelvis diyameterleri olgiilmelidir. UYLUK K E M l f i i (OS FEMUR) Uyluk kemigi iskeletin en uzun ve en kuvvetli kemigidir, viicudun biitiin yiikii, bu kemikler araciligi ile daha a$agiya intikal eder. Uyluk kemigi, ba?i ile FOSSA ACETABULI'ye yerle?ir ve kalga kemigi ile oynak yapar. Alt ucu TIBIA ile oynak yapar, bu oynak onde Diz Kapagi Kemigi (PATELLA) ile simrlidir ($ekil 9 1 , 92). Femurun duru$u yukandan aagi ve ditan ige dogrudur. Alt ucu iist ucundan daha arka planda bulunur. ekil silindiriktir, konveksligi one bakan bir egrilik gosterir. Femurun uzunlugu ahistan $ahisa degiir, umumiyetle viicut uzunlugunun 1/4 ii kadardir. Uyluk kemiginin bir govdesi, iist ve alt olmak iizere iki ucu vardir. Femur'un Ust Ucu (EXTREMITAS PROXIMALIS OSSIS FEMORIS. Femurun iist ucu gok miihimdir. Bu ug iist tarafin agirligini bacak ve oynaklara intikal ettirir. Ust ugta unlar goriiliir: Uyluk bai, Uyluk boynu, Biiyiik Trohanter, Kiigiik Trohanter. Uyluk Ba! (CAPUT FEMOROSIS). Femur boynuna bagli yukan, ige ve birazda one yonelmi yuvarlak bir teekkiildiir. Uyluk bai diizdiir, canlida bir kikirdak ile 6rtiilmiitiir. Kikirdak yalniz bain merkezinde kemigi ortmez, burada kiigiik bir gukurluk vardir, buraya FOVEA CAPITIS ismi verilir. Bu kiigiik gukurluga LIGAMENTUM TERES tutunur. Bazi hastahk hallerinde Femur bai erir veya eklini degitirir. Boyle hallerde yiiriimede aksakhk olur. Yahlarda, basit travmalarda, bain boyun ile baglantisi kolayhkla bozulabilir. Ba kalga kemigindeki ACETABULUMA oturur ve onunla oynak yapar. Uyluk Boynu (COLLUM FEMORIS.) Uyluk boynu ba? ile govdeyi birletiren yassi piramid bigiminde bir gikintidir. Boyun ile govdenin birletigi yerde geni agi vardir. Bu zaviye gocuklukta gok 118

(ekil 91) Sag- Femur Onden Goriiniis. a Caput Femoris, b Trochanter Major, c Trochanter Minor, d Collum Femoris, e Linea Inter Trochanterica, f Corpus Femoris. g Condylus Medialis, h Condylus Lateralis, i F a c i e s Patellaris, j Epicondylus Medialis, k Epicondylus Lateralis.

S a g Femur Arkadan Gbriinu. a Caput Femoris, b Collum Femoris, c Crista Inter trochanterica, d Trochanter Major, e Trochanter Minor, f Corpus F e moris, g Condylus Medialis, h Condylus Lateralis, i F o s s a Inter Condyloidea, j Epicondylus Medialis, k Epicondylus lateralis, 1 F a c i e s Poplltea.

119

geniijtir, yalandikga agisi azahr. Yeti^kinlerde umumiyetle boyun ile govde arasindaki aci 125 dir. Uyluk boynu kisa ahislarda uzunlara gore daha kisadir. Kadinlarda govde ile boyun arasindaki agi, eklindedir. Boyun onden arkaya diizdiir. Ortasi dar di ve ig kisimlari genitir. Di taraf ige gore daha geni$tir. Arka yiizii one gore daha genitir ve konkavdir. On yiizde damarlann girmesi igin delikler vardir. Ust kenari alttan genitir, di$ tarafta biiyiik trohanter ile uzanir. Alt kenar uzun ve dardir, a^agida kiigiik trohanter ile uzanir. Biiyiik Trohanter (TROCHANTER MAJOR). Biiyiik dortgen eklinde bir gikinti olan biiyiik trohanter, boyun ile govdenin birletigi yerde, iist ve di tarafta bulunur. Badan daha asagi seviyededir. Govdeden giktiktan sonra dia ve birazda arkaya uzanir. Biiyiik Trohanterin di ve ig olmak iizere iki yiizii, on, arka, iist ve alt olmak iizere de 4 kenari vardir. ig yiiziin govde ile birletigi yerde bir gukur vardir, buna FOSSA TROCHANTERICA denir. Arka kenar serbest bir gikinti gibi miitebarizdir. Kiigiik Trohanter (TROCHANTER MINOR). Buyiikliigu ahistan ahisa degien konik bigiminde bir gikintidir. Kiigiik Trohanter, Femur boynunun, govde ile birletigi yerin arka kismindan gikar. Kiigiik Trohanterin tepesine MUSCULUS PSOAS MAJOR'un tendonu yapiir. Arka tarafta iki trohanter arasinda bir ibik vardir, buna CRISTA INTERTROCHANTERICA denir. On tarafta buna uyan kisimda bir kemik gizgisi vardir, bunada LINEA INTERTROCHANTERICA denir. Uyluk Govdesi (CORPUS FEMORIS). Uyluk govdesi, iist tarafi, ortasindan daha geni olan bir silindir bigimindedir. A$agi tarafta ise onden arkaya dogru biraz geni ve yassicadir. Uyluk govdesi onde konveks ve arkada konkav olan bir egrilik gosterir. Arkada kemige k u w e t veren sert bir kenar vardir, buna LINEA ASPERA denir. Bu kemigin arka kenanni tekil eder. Uylugun bundan ba$ka ig ve di olmak iizere iki kenari daha vardir. Govdede bu iig kenar arasinda kalan 3 tane de yiiz vardir. LINEA ASPERA uyluk govdesinin 1/3 orta kisminda bulunan ve yukaridan aagi uzanan sert bir kemik ibigidir. Bunun ig ve di dudagi ile orta bir hatti vardir. Di$ dudaga LABIUM LATERALE, ig dudaga LABIUM MEDIALE denir, ortadaki gizgiye de LINEA INTERMEDIA ismi verilir. LINEA ASPERA'nin iki dudagi y u k a n dogru birbirinden uzaklair. LABIUM LATERALE yukanda g e n t l e r ve piirtiiklii bir satih yaparak TROCHANTER MAJOR'a dogru uzamr. 120

Bu purtuklu satiha TUBEROSITAS GLUTEA isirni verilir, buraya MUSCULUS GLUTEUS MAXIMUS yapiir. LABIUM MEDIALE on tarafta LINEA INTERTROCHATERICA ile devam eder. LINEA INTERMEDIA kiigiik Tronhanterin kaidesine dogru uzanir, buna LINEA PECTINEA'da denir. Buraya Musculus PECTINEUS tutunur. LINEA ASPERA aagi dogru iki dudak halinde devam eder ve bu iki dudak arasinda iiggen bigiminde bir satih kalir. Buraya FACIES POPLITEA denir. Buraya ARTERIA POPLITEA yerle?ir. LINEA ASPERA'nin iki dudagindan ditaki CONDYLUS LATERALIS'in tepesinde, igteki de CONDYLUS MEDIALIS'in tepesinde sonlanir. Di kenar biiyiik trohanterin on-alt ko?esinden di lokmanin on kenanna uzanir. ig kenar trohanterler arasi hattan ig lokmanin on kenanna uzanir. Uyluk gdvdesinin iig kenari arasmda on, ig, di$ olmak iizere iig yiiz vardir. Uylugun Alt Ucu ( E X T R E M I T A S DISTALIS OSSIS FEMOR I S ) . Uylugun alt ucu dikdortgen bigiminde olup yan diyameteri, on, arka diyameterinden uzundur. Uyluk alt ucu iist ucundan biiyiiktiir C$ekil 93). Bu ugta iki biiyiik lokma vardir. Bunlardan

(ekil 93) Sag Femur Alt Ucunun A l t t a n GoriiriusU a Condylus Lateralis, b Condylus Medialis, c Fossa Inter Condyloidea, d Epicondylus Lateralis, e Epicondylus Medialis, f Facies JPatellaris, g Semilunar yiiz

di$ta olana di lokma (CONDYLUS L A T E R A L I S ) , igte olana da ig lokma (CONDYLUS MEDIALIS) denir. iki lokma arasinda on tarafta diiz bir oynak sathi vardir. buraya diz kapagi kemigi oturdugu igin, FACIES PATELLARIS ismi verilir. Arka tarafta iki lokma arasmda derin bir gentik vardir, buna FOSSA INTER CONDYLOIDEA denir. CONDYLUS LATERALIS diger lokmadan daha biiyiiktiir. Uyluk alt ucu lokmalari uzun kaslan birbirine parelel degildir. Her lokmanin iizerinde birer gikinti daha vardir, 121

bunlara EPICONDYLUS denir. Di? lokma iizerinde olana EPICONDYLUS LATERALIS, ig lokma iizerinde olana da EPICONDYLUS MEDIALIS denir. Femur'un lokmalari iizerinde oynak satihlan vardir. Ondeki diz kapagi kemigi ile oynak yapar ve FACIES PAT E L L A R S ismini alir. Oynak yiizlerinin alt ve arka tarafi Tibianin lokmalari ile oynak yapar, bunlara FACIES TIBIALIS ismi verilir. Bu yiizler bir yandan diger yana ve onden arkaya konvekstirler. Uylugun alt yiizii ile Tibianin iist yiizii ve diz kapagi arasinda DIZ O Y N A G l husule gelir. Bu oynak garpmalara gok maruz kalmasi bakimindan hekimlikte ve bilhassa spor hekimliginde miihimdir. D i z KAPAGI K E M i G i (OS PATELLA). Diz kapagi kemigi iiggen bigiminde yassi bir kemiktir ve diz oynagmm oniinde durur (Sekil 9 4 , 95)

'

b
(ekil 95) Sag Patella arkadan giiriinus a B a s i s Patellae, b Apex P a tellae, c F a c i e s Articularis Medialis, d Facies Articularis Lateralis.

(ekil 94) Sag Patella onden goriiniis a B a s i s Patellae b Apex Patellae

Bu kemik Sesamoid Kemikleri gibi miitalaa edilir ve MUSCULUS QUADRICEPS FEMORIS'in kirisinde ne<?viinema bulur. Diz kapagi Kemiginin bir tepesi (APEX PATELLAE) ve birde kaidesi (BASIS PATELLAE) vardir. Tepesine LIGAMENTUM PATELLAE tutunur. Diz kapagi kemiginin ig ve di iki kenari vardir. BASIS PATELLAE'ye iist kenar da denir. Kemigin on arka iki yiizii vardir. On yiizii konvekstir. Arka yiizii diizdiir ve yukandan aag: inen bir gikinti ile iki oynak yiiziine ayrilir, Bunlardan ig taraf122

takine FACIES ARTICULARIS MEDIALIS, di?takine FACIES ARTICULARIS LATERALIS denir. Bu oynak yuzleri FEMUR'un alt ucundaki Patella'ya mahsus oynak yuzleri ile kar$i kariya gelir. KAVAL KEMIGi (OS TIBIA). Tib ; a bacagi yapan iki kemikten igte olanidir. Femurdan sonra iskeletin ikinci derecede uzun ve kuvvetli kemigidir, (Sekil 96, 97). Tibia Kemigi prizmaya benzer bigimdedir. list tarafi alt tarafindan daha geni^tir. Tibia'nm bir govdesi ve iki ucu vardir. Kaval Kemiginin Ust Ucu (EXTREMITAS PROXIMALIS OSSIS TIBIA). Tibianm iist ucu geni$tir ve iki lokma halinde, femurun alt ucu ile oynak yapar. Lokmalardan igte olana CONDYLUS MEDIALIS, di ? ta olana CONDYLUS LATERALIS denir. Condyluslar, Tibia'nm govdesi iizerine bir mantar gibi oturmutur. Ust yiizleri diizdiir ve femur alt ucu ile oynak yaparlar. Bu yiizlerden igde olana FACIES ARTICULARIS CONDYLUS MEDIALIS, dita olana da FACIES ARTICULARIS CONDYLUS LATERALIS denir. igte olan oynak yiizii yumurtamsi olup bir yandan diger yana ve onden arkaya hafif konkavdir. Di$ oynak yiizii yuvarlak bigimdedir. Bir yandan diger yana konkav, onden arkaya dogru ise hafif konvekstir Bu yiizler iizerinde canlida MENISCUS denilen kikirdak teekkiiller bulunur. Bunlar mafsala gelecek yiikii ayarlamada yardimi olan bir nevi yastik gibidir. $iddetli garpmalarda, bilhassa futbolcularda, bu meniscuslar yerlerinden oynayarak MENISCUS gikigi denilen cerrahi bir hastahgin meydana gelmesine sebep olurlar. Meniscuslardan igtekine MENISCUS MEDIALIS, ditakine MENISCUS LATERALIS denir (ekil 9 8 ) . Ig ve di lokmalar arasinda, arkaya daha yakin diken gibi, gikintilar vardir, bunlar lokma yiizlerinin birbirlerine bakan kenarlari hizasindan gikarlar, buna EMINENTIA INTERCONDYLOIDEA denir. Bunun on ve arka tarafinda lokmalar arasinda, hafif birer gukurluk vardir. Bu gukurlardan ondekine FOSSA INTERCONDYLOIDEA ANTERIOR, arkadakine FOSSA INTERCONDYLOIDEA POSTERIOR denir. Tibianin iist ucunun govde ile birletigi yerde, on tarafta, kemikte bir gikinti vardir, buna TUBEROSITAS TIBIAE denir. Bu gikintiya LIGAMENTUM PATELLAE yapiir. TIBIA'nin Govdesi (CORPUS TIBIAE). Tibia'nm govdesi iig yiizlii bir kanala benzer. Govdenin ic yiizii ve iig kenari vardir. On kenar diger iki kenardan en belli olanidir, buna CRISTA ANTE123

(ekil 96) S a g Bacak Tibia ve Fibula'si Onden Gortiniis a Condylus Medialis, b Condylus Lateralis, c Eminentia Interoondyloidea, d Tuberositas Tibiae, e Margo Anterior, f Facies Medialis, g Facies Lateralis, h Malleolus Medialis, i Margo Interossea, j Caput Fibuale, k Facies Articularis Capitis Fibulae, Apex Capitis Fibulae, m Margo Anterior Fibulae, n Facies Lateralis Fibulae, o F a c i e s Medialis Fibulae, p Margo Interossea Fibulae, r Malleolus Lateralis, s Incisura Fibularis.

(ekil 97) S a g Bacak Tibia ve Fibula'sinin Arkadan GorUniiii a Condylus Lateralis Tibiae, b Condylus Medialis Tibiae, c Eminentia Intercondyloidea, d F a c i e s Articularis Condylus Lateralis, e Facies Articularis Condylus Medialis, f Linea Poplitea, g Incisura Fibularis, h F a c i e s Articularis fibularis, i Caput Fibulae, j Malleolus Lateralis, k Malleolus Medialis.

i e.
(ekil 98) S a g Tibianin t)st Yiizii. a Tuberositas Tibiae, b Condylus Medialis, c Condylus Lateralis, d F o s s a Intercondyloidea Anterior, e F o s s a Intercondyloidea Posterior, f Eminentia Intercondyloidea.

RIOR ismi verilir. On kenar TUBEROSITAS TIBIAE'den ba?lar, aagida MALLEOLUS MEDIALIS'in on kenarinda nihayet bulur. On kenar 2/3 iist tarafta yilankavi ve keskin bir kenar halindedir, aagida ise yuvarlak ve diizdiir. ig kenar MARGO MEDIALIS yuk a n d a ve aagida ise yuvarlak, ortada ise miitebariz ve keskindir. ig kenar, y u k a n d a CONDYLUS MEDIALIS TIBIAE'nin arka tarafmdan baIar MALLEOLUS MEDIALIS'in arka kenarinda nihayet bulur. Tibia'nin di kenanna CRISTA INTEROSSEA denir. Bu kenar yukanda FACIES ARTICULARIS FIBULARIS'den ba$lar, aagida ikiye ayrilir ve bir iiggen husule getirir, buraya TIBIA ve FIBULA'yi birbirine baglayan baglar tutunur. Di kenara Tibia ile Fibula arasmda bulunan MEMBRANA INTEROSSEA tutunur. Tibia'nin ig yiizii FACIES MEDIALIS TIBIAE iist tarafta, alt taraftan daha konveks ve genitir. Di$ Yuzii (FACIES L A T E R A L I S ) . ig yiizden daha dardir, bu yiizde derin olmayan bir oluk vardir, buraya M. TIBIALIS ANTERIOR tutunur. Arka yiiz FACIES POSTERIOR de kemikden aikar bir gizgi vardir, buna LINEA POPLITEA denir. Bu gizgi FACIES ARTICULARIS FIBULARIS'in arka tarafmdan balar egri olarak, a?agiya, ig kenara dogru uzanir. 125

TIBIA'nin Alt Ucu (EXTREMITAS DISTALIS TIBIAE). Tibianin alt ucu list ucundan gok kiigiiktiir. Alt ucun be yiizii vardir. Alt ug ig tarafta kuvvetli bir gikinti gosterir, buna MALLEOLUS MEDIALIS TIBIAE denir (ig A?ik). Tibianin alt ucunun alt yiizii dortgen eklindedir, diizdiir ve TALUS kemigi ile oynak yapar. Bu oynak yiizii onden arkaya konkavdir, on tarafi arkadan genitir. Tibia'nin alt ucunun ig yiizii MALLEOLUS MEDIALIS denilen piramit bicimindeki bir gikinti ile uzanir. Di$ yiiziinde iiggen seklinde bir oluk vardir INCISURA FIBULARIS TIBIAE, buraya Fibula'mn alt ucu yerleir. Arka yiizde M. FLEXOR HALLUCIS LONGUS'un kiri?inin gegecegi bir oluk vardir. Tibia alt ucunun on yiizii yuvarlak ve diizdiir. MALLEOLUS MEDIALIS'in ig yiizii konvekstir ve cilt altinda bulunur, di$ yiizii TALUS kemigi ile oynak yapar. On kenari piirtukliidtir. Arka kenarinda bir oluk vardir, buna SULCUS MALLEOLARIS denir. Bu cikintiya ayak bilegi oynagini yapan bir gok baglar yapiir. KAMIS KEMiGi (FIBULA). Fibula Tibia'nin di? tarafmda bulunur, list ve alt tarafta onunla ili$kisi vardir. Fibula, Tibia'dan gok incedir, silindir bigimindedir. Ust ucu Tibia'nin di lokmasinda bulunan hususi yerine tutunur. Diz oynagi ile alakasi yoktur. Alt ucu Tibia'nin alt ucuna tutunur ve ayak bilegi oynagimn yapilmasina yarar. Fibula'mn bir gdvdesi ile alt ve iist olmak iizere iki ucu vardir (ekil 96, 97). Fibulanm Ust Ucu (EXTREMITAS PROXIMALIS, CAPITULUM FIBULAE). Fibula'mn ucu muntazam olmayan dortgen bigimindedir. Ust ucun ig tarafmda diiz bir oynak yiizii vardir. Buraya FACIES ARTICULARIS CAPITIS FIBULAE denir. Burasi Tibia'nin di lokmasindaki FACIES ARTICULARIS LATERALIS TIBIAE'ye oturur ve onunla oynak yapar. Ust ucun yukari ve arkaya dogru bir gikinti yapmasi Fibula'mn tepesini yapar, buraya APEX CAPITIS FIBULAE denir. Fibula Govdesi (CORPUS FIBULAE). Fibula govdesinin dort kenar ve dort yiizii vardir: On ve igte olana MARGO INTEROSSEA denir, buraya MEMBRANA INTEROSSEA yapiir. Bu kenarin biraz arkasinda diger bir kenar vardir, buna arka-ig veya ig kenar MARGO MEDIALIS denir. Kemigin bunlardan ba$ka on kenar MARGO ANTERIOR ve arka kenari MARGO POSTERIOR vardir. Bu kenarlar arasinda kalan dort yiiz sunlardir: FACIES MEDIALIS (ig yiiz), FACIES LATERALIS ,di yiiz), FACIES 126

POSTERIOR (arka yiiz), FACIES ANTERIOR (on yuz). Bu yiizler oluk eklinde olup, buralara bacak kaslari yapi$ir. Fibula'mn Alt Ucu (EXTREMITAS DISTALIS FIBULARE,

MALLEOLUS LATERALIS, MALLEOLUS EXTERNUS). Bu ug bir yandan diger yana biraz yatik olan piramid eklindedir. MALLEOLUS LATERALIS, MALLEOLUS MEDIALIS'den daha a?agi seviyededir. ig ve di yiizii ile on ve arka kenari vardir. ig yiiziinde oynak yiizeyi vardir. Burasi TALUS ile oynak yapar. Arka kenarinda SULCUS MALLEOLARIS ismi verilen bir oluk vardir, buradan M. PERONEUS LONGUS ET B R E V I S tendonu geger. Tepesi yuvarlaktir, buraya LIGAMENTUM CALCANEOFIBULARE yapisir. AYAK KEMIKLERI (OSSA PEDIS) insan ayak kemikleri, hayvanlardan gok farkhdir. insana en yakin hayvan olan maymunlarda bile ayak kemikleri insanlardan farkhdir. Ayak kemikleri viicudun agirhgim ta^imak igin, hususi ekilde yan yana gelmilerdir. Diger bir deyimle ayak kemikleri viicudun agirhgim gekmek igin, birbirleri ile siki oynaklar yaparlar ve bu mekanik ozelliklere gore siralamrlar. Ayak kemikleri ile bacak kemikleri arasindaki agi dik agidir. Bacak kemikleri aracihgi ile asagi dogru gelen beden yiikii evvela TALUS kemigine gelir, buradan one ve arkaya dogru yayilir. Arka tarafta bu yiikii Topuk kemigi (OS CALCANEUM) geker. Maymunlar ayaklan ile hem yiiriir, hem de bu uzuvlan ile tutma iini yaparlar. insanlarda ayak ile tutma ancak gocuklukta olur, bir de ellerini kaybeden ahislarda uzun eksersizler ile ayaklar el gibi kullanilabilir. Ellerini kaybeden ve ayaklan ile daktilo kullanan, ahaser resimler yapan, elin kullamlarak yapilan isleri yapan ahislar vardir. Ayak kemikleri ug grupta tetkik edilir: 1 Ayak Bilek Kemikleri (TARSUS) 2 Ayak Tarak Kemikleri (METATARSUS) 3 Ayak Parmak Kemikleri (PHALANGES) Ayak Bilek Kemikleri (OSSA TARSI). Ayak Bilek Kemikleri (TARSUS) 7 tanedir; TALUS, CALCANEUS, OS NAVICULARE PEDIS, OS CUBOIDEUM, OS CUNEIFORME I, OS CUNEIFORME II, OS CUNEIFORME III, (Sekil 9 9 , 100). Ayak bilegi kemikleri iki sira iizerine dizilmilerdir. Birinci sirada Topuk ve Aik kemigi bulunur, bunlara OSSA TARSI ProXIMALIA denir, geri ka127

(ekil 9 9 ) ) Sag A y a k Kemiklerinin Sirttan G6riinuii a Os Calcaneus; b Os Talus; c Talus boynu; d Talus bai Os Naviculare Pedis; f Os Cuboideum; g Os Cuneiforme I; h Os Cuneiforme II: i Os Cuneiforme III; j I inci Metatarsus; k II inci Metatarsus; 1 III iincii Metatarsus; m IV iincii Metatarsus; n V inci Metatarsus; o Proksimal I inci sira parmak k e mikleri; p II Inci sira parmak k e mikleri; r III iincii sira, distal, parmak kemikleri

128

(ekil 100) S a g ayak kemiklerinin alttan gorUnii<jti a Calcaneus; b Talus, c Navlculare; d Cubotdeum; e Cuneiforme I; f Cunelforme II; g Cunelforme III; h I Inci sira parmak kemikleri; i II inci sira parmak kemikleri; j IlXUncli sira parmak kemikleri

129

arkadadir (FACIES ARTICULARIS CALCANEA POSTERIOR). Bu iki oynak yiiz arasinda derin bir oluk vardir, buna SULCUS TALI denir (ekil 102). Oynak yiizlerden arkadaki daha geni?tir ve topuk kemiginin buna uyan iist yiizii ile oynak yapar. Arkada bulunan Orta topuk oynak yiizii topuk kemigindeki SUSTENTACULUM TALI'in iist yiizii ile oynak yapar. Talus'un govdesinin ig yiiziinde virgiil veya armut bigiminde bir oynak yiizii vardir, buraya FACIES MALLEOLARIS MEDIALIS ismi verilir. Burasi MALLEOLUS MEDIALIS ile oynak yapar ( $ e k i l 1 0 3 ) . Talus'un di$ yiiziinde, tepesi aagida, tabani yukanda iiggen bigiminde bir oynak yiizii vardir, buraya FACIES MALLEOLARIS LATERALIS denir ve MALLEOLUS LATERALIS ile oynak yapar ( e k i l 1 0 4 ) . Talus govdesinin arka yiiziinde arkaya ve aagiya dogru uzanan, PROCESSUS POSTERIOR TALI denen bir gikinti vardir. Bu gikmti bir oluk ile ikiye ayrilir. Olugun di ve ig taraflannda birer kabarti vardir. Di?takine TUBERCULUM LATERALE TALI, igtekine TUBERCULUM MEDIALE TALI denir. Di gikinti bazen a y n bir kemik halindedir, bu zaman buna OS TRIGONUM denir. Astk Kemigi Boynu (COLLUM TALI). Talus kemiginin boynu yumurtamsi ekilde olan ba ile govde arasinda bulunan, one ve ige dogru uzanan, kemigin nisbeten dar bir kismidir. Boynun iist ve ig yiizii purtiikludiir. Di yiizii konkavdir ve alt tarafa dogru bir oluk ile temadi eder, buradan Talus ve Calcaneus'u birbirine baglayan bir bag geger. Asik Kemiginin Ba?i (CAPUT TALI). Talus'un bai ige ve one bakar. Bain on tarafmda Navicular kemik ile oynak te^kil eden on oynak yiizii vardir. Bu oynak yiizii yumurtamsi ve konvekstir. Talus Bamm alt yiiziinde iki yiiz vardir. Bunlardan biri igtedir ve FACIES ARTICULARIS CALCANEA MEDIA'nin oniinde bulunur. Bu yiiz LIGAMENTUM CALCANEO - NAVICULARE PLANTARE'nin iizerine oturur. Diger yiiz di taraftadir, buna FACIES ARTICULARIS CALCANEA ANTERIOR denir, bu yiiz Calcaneus'un on kismimn iist yiizii ile oynak yapar. Topuk Kemigi (CALCANEUS, OS CALCIS). Topuk kemigi, ayak tarak kemiklerinin en buyiigiidtir. Ayagin alt ve arka kismmda bulunur. Vuciidun yiikiinii yere intikal ettirir. Topuk kemigi diizeni bozuk kiiboid bir bigimdedir. Uzun aksi, one ve di$a dogrudur. Alti yiizii vardir ( e k i l 105, 106, 107, 108). 132

(Sekil 105) Sol Calcaneus, tJst yiiztt a F a c i e s Articularis talaris anterior, b F a c i e s articularis talaris Media, c F a c i e s articularis talaris posterior, d Sulcus calcanei, e Sustentaculum tali, f Trochlea peronealis, g Tuber Calcanei

(ekil 106) Sol Topuk Kemigi, alttan goriinii a Sustentaculum tali, b Lig. Calcaneo-Cuboideum'un yapistigi yer c Os Cuboideum ile oynak yapan yuz, d Trochlea Peronealis, e Peroneus longus olugu, f Processus L a t e r a l i s , g Processus medialis, h Tuber Calcanei.

Ust yiizii bir yandan diger yana konveks, onden arkaya dogru ise konkavdir. Bu yiiz arkaya dogru bir gikinti halini alir ve topugu yapar. Bu ytiziin arka kismma Tendo Achilis yapiir. Bu kiriin on tarafinda bir yag dokusu bulunur. Bunun on tarafinda da geni iiggen $eklinde bir oynak yiizii vardir, buna FACIES ARTICULARIS TALARIS POSTERIOR denir. Bu kisim Talus kemiginde buna uyan oynak yiizii ile oynak yapar. Bu oynak yiiziiniin on tarafinda derin bir oluk vardir, buna SULCUS CALCANEI denir. Talus kemigindeki aym isimde olan oluk ile bu kar$i kariya gelince bir kanal meydana gelir, buna SINUS TARSI denir. Bu kanaldan bir bag geger. 133

METARSUS (Ayak Taragi). Tarak kemikleri be$ tanedir. igten dia dogru I, II, III, IV, V inci Metatarsus ismini ahrlar. Tarak kemikleri prizma eklindedirler. Tarsus taraflan daha geni$, parmak taraflan daha incedir. Metatarsus kemikleri yukari tarafta hafif konveks, aagi tarafta konkavdirlar. Bunlarin bir govdesi ve iki ucu vardir. Metatarsus'larin Tarsus'lar ile oynak yaptiklan uglarina EXTREMITAS POSTERIOR veya BASIS M E T A T A R S A L S denir. Metatarsus'larin tabanlan iki yanlannda komu tarak kemikleri ile de oynak yaparlar. Tarak kemiklerinin parmaklar ile oynak yaptiklan uglarina on ug EXTREMITAS ANTERIOR veya CAPUT M E T A T A R S A L S denir. Metatarsus kemiklerinin hepsi bir degildir, bunlarin ayri a y n hususiyetleri vardir. I inci tarak kemigi OS METATARSALE I gok kahndir, buna karihk digerlerinden daha kisadir. I inci tarak kemigi tabaninda, yanlarda oynak yuzleri yoktur. Bazen di tarafinda II inci tarak kemigi ile oynak yapan bir oynak yiizii bulunur. Proksimal oynak yiizii bobrek eklinde ve genitir. Ba$imn plantar yiiziinde birbirinden bir gikinti ile ayrilmi iki oynak yiizii vardir, buralara SESAMOID kemikleri oturur. II inci tarak kemigi (OS METATARSALE II). Tarak kemiklerinin en uzunudur. Tabaninda dort tane oynak sathi vardir. AYAK PARMAKLARI (PHALANGES DIGITORUM PEDIS).

Ayak parmaklarinin siralam^lan ve sayilan el parmaklan gibidir. Ba parmakta iki, diger parmaklarda tiger tane parmak kemigi vardir. Birinci sira parmak kemiklerinin govdeleri bir yandan diger yana tazyik edilmilerdir iist tarafta konveks, alt tarafta konkavdirlar Birinci sira parmak kemiklerinin tabanlan konkav., ba^lari makara bigimindedir ve ikinci falankslar ile oynak yaparlar. ikinci sira falanksalar, birincilerden genitir, fakat gok kisa ve kiigiiktiirler. Tirnak falanksalan veya iigiincii sira falankslann ba^lari tirnaklan igine alacak ekilde geni?tir. Ugiincii sira falankslar gok kiigiiktiirler. OSSA SESAMOIDEA (Sesamoid Kemikleri). Bu kemikler kiigiik, az gok yuvarlak ekilde olup el ve ayaktaki oynaklar yaninda ve bazen bir adale tendonu iginde bulunurlar. Sesamoid kemikler her zaman bulunmaz. Bunlarin, oynaklara gelen, tazyik ve siiriinmeyi tadil ettigi zan edilmektedir. Ust tarafta elin pal136

mar (avug) tarafindaki bazi oynaklarda bulunur. Ayakta umumiyetle I inci Metatarso Falengeal oynakda bulunur. OMURGA (COLUMNA VERTEBRAL1S) Omurga, omur (VERTEBRA) ismi verilen bir 50k kemiklerin iist iiste gelmesinden hasil olan bir kolondur. Omurga fleksibldir. Bedenin oynamasxna yarar. Bunun list tarafinda kafa oturur, alt tarafi OS COXAE ile beraber PELVIS'i yapar. Kal ? a kemiklerine FEMUR basi oturur. Bu suretle bedenin yiikii omurga ile alt tarafa intikal ettirilir. Omurganin bir kismina da kaburgalar tutunur ve gogiis bolugunun husuliine bu omurgalar yardim ederler. Gogsiin iist kismina da kiirek kemigi ve buna iist taraf kemikleri tutunurlar. Omurgayi tekil eden kemikler otuz iig tanedir. Bunlar be grup yaparlar: Boyun (CERVICAL), Sirt veya Gogiis (DORSAL) veya (THORACAL), Bel (LUMBAL), Kuyruk sokumu (SACRAL) ve (COCCYGEAL). Boyun vertebralari 7, Gogiis vertebralan 12, Lumbal Vertebralari 5, Kuyruk sokumu (SACRUM 5, ve (COCCYX) (Kuyruk) 4 tanedir. Bunlardan boyun, gogiis, be] omurlari birbirinden ayridir ve hareket edebilirler. Sacrum ve Coccyx ise hareketli degildirler. Sacrum 5 ve coccyx 4 omurun birbiri ile birle$mesinden meydana gelir ( $ e k i l 1 0 9 ) . Bazi kimselerde vertebra sayisi bir bdlgede fazladir veya azdir. Vertebra noksanligi ekseriya diger bir nahive vertebrasinin artmasi ile telafi edilir. Vertebralardaki bu azalip gogalma ekseriya Lumbal veya Sacral nahiye omurgasinda olur. Buna mukabil boyun bolgesi vertebralarmin gogalmasi veya azalmasi cok nadirdir. Sacrum ve Coccyx'i yapan vertebralar ilk zamanlarda birbirinden ayri iselerde olgunlukta bunlar birle^irler. 5 Sacral vertebra birleerek bir tane sacrum'u ve 4 tane coccyx vertebrasi birleek bir tane coccyx'i meydana getirirler. Vertebralar bulunduklari btilgeye gore hususiyet gosterirler. Buna ragmen hepsinde miiterek olan hususiyetler vardir. Yalniz bunlardan birinci ve ikinci boyun omurlarim ayri tutmak lazimdir, giinkii bu omurlar digerlerinden biisbiitiin ayri yapidadirlar. Bir Omurun Genel Hususiyetleri. Bir vertebrada belli bali iki kisim goriiliir: On kisim, buna CORPUS V E R T E B R A E denir, arka kisim, omur govdesine bagli ARCUS VERTEBRAE'dir. Vertebra arki ortada bir deligi gevreler, buna FORAMEN VERTEBRA137

(ekil 109) Columna Vertebralis'in yandan goruniiU C I C 7 (Cervical Vertebralar, 7 tanedir.) T 1 T 12 (Thoracal Vertebralar, 12 t a nedir.) L 1 L 5 (Lumbal Vertebralar 5 tanedir.) Resimde Sacrum ve Coccyx omurgamn sonunda goruliiyor.

Co ccy}

(ekil 1 1 0 ) B l r G S f i i s (Sirt) omurunun y u k a n d a n gorttntiu a Corpus Vertebrae, b Processus Articularis Superior, ve F a c i e s Articularis Superior, c, Radix arcus Vertebrae, d F o v e a Costalis, e Arcus Vertebrae, d F o vea Costalis, e Arcus Vertebrae, f Processus Transversus, g Processus spinosus, h Foramen Vertebrae.

138

LIS denir. Bu delik iginden Murdar llik (MUDULLA SPINALIS) geger. ARCUS VERTEBRAE de iki tane RADIX iki tane LAMINA veya ARCUS ve 7 tane de gikinti vardir. Bu gikintilardan 4 tanesi PROCESSUS ARTICULARIS, 2 tanesi PROCESSUS TRANSV E R S A ve 1 tanesi de PROCESSUS SPINOSUS'tur ($ekil 109, 110). Omur govdeleri birbiri iizerine oturur ve COLUMNA VERTEBRALIS'i yapar. FORAMEN VERTEBRALISTer bu zaman birbiri uzerine gelerek bir kanal meydana getirirler, buna CANALIS VERTEBRALIS denir. Bu kanaldan MEDULLA SPINALIS geger. Omurlar birbiri uzerine oturduklan zaman yanlarda birer delik kalir, bunlara FORAMINA INTERVERTEBRALAE denir. Bu deliklerden sinirler ve damarlar geger. Omur Govdesi (CORPUS VERTEBRAE). Omurun en biiyiik kismi govdesidir. Se.kil vertabrasma gore degimekle beraber gevresi yuvarlak, az gok silindir $eklindedir. Lumbal omurlarda kalinligi gok, boyun omurlannda azdir. list ve alt yiizii yassi ve purtukliidur. Bunlara vertebralar arasi kikirdak yerleir. Omurun govdesi yukandan aagiya konkav, bir yandan diger yana konvekstir. Arka tarafi bir yandan diger yana konkav, yukandan a$agi diizdiir. Arka taraf FORAMEN VERTEBRALIS'in on duvan m yapar ($ekil 110). RADIX ARCUS VERTEBRAE. Bunlar Corpus Vertebraenin di ve arka yiizlerinin birle^tigi yerde, iist taraftan gikan birer pedikiildur, kisa ve kalindirlar, omur govdesinden giktiktan sonra arkaya ve biraz diari dogru uzamrlar. Radix'lerin iist ve alt yiizleri oluk $eklinde girintilidir, buna INCISURA VERTEBRALIS denir. Iki vertebra iist iiste geldigi zaman bu oluklardan birer delik hasil olur, bunlara FORAMINA INTER - VERTEBRALIA denir. Bu deliklerden Spinal sinirler ve damarlarin gegtigini evvelce soy-

biri ile birle?irler. Boylece on ve arka kol arasinda bir delik kalir, buna FORAMEN TRANSVERSARIUM denir. Bu delikler iginden ARTERIA V E R T E B R A L I S geger. On ve arka kollann birle?tigi di tarafta onde ve arkada birer kiigiik gikinti vardir, bunlara TUBERCULUM ANTERIOR, TUBERCULUM POSTERIOR denir.
.

>
(ekil 111) Boyun Omuni (VERTEBRA CERVlCALIS) a Corpus Vertebrae, b Processus Transversus, c Radix, d Lamina Vertebralis e Processus Spinosus. i Processus Articularis Superior, g Processus Articularis Inferior, h Tuber Culum Anterior, i Tuberculum Posteiior, j Foramen Trans versarium.

I inci Boyun Omuru (ATLAS). Kafa, kaidesi ile bu kemige oturdugundan, ATLAS'in govdesi yoktur (ekil 112). Atlasda Processus Spinosus yoktur, biiyiik bir deligi gevreleyen on ark (ARCUS ANTERIOR) arka ark (ARCUS POSTERIOR) ve yan pargalar (MASSA LATERALIS) vardir. On arkda bir gikmti vardir buna TUBERCULUM ANTERIOR denir, buna benzer bir gikinti arka ark iizerinde vardir, buna da TUBERCULUM POSTERIOR denir. Bu rudimanter bir Processus Spinosustur. Posterior arkin arka tarafinda ve iistte yuvarlak bir kenar vardir, buraya LIGAMENTUM ATLANTO - OCCIPITALE POSTERIOR yapiir. Atlas omurunun PROC. ARTICULARIS SUPERIOR'unun bemen arka tarafinda bir oluk vardir, buna SULCUS ARTERIAE VERTEBRALIS denir, buradan ARTERIA VERTEBRALIS gegerek kafa igine girer. On ve arka arkin birle?tigi yanlarda yan pargalar (MASSA LATERALIS) vardir. Bunun iist ve altinda, iist ve alt oynak gikintilan (PROC. ARTICULARIS SUPERIOR et INFERIOR) ve oynak yuzleri vardir. Ust oynak yiizii (FACIES ARTICULARIS SUPERIOR) kafa kemigi tabanindaki CONDYLUS OCCIPITALIS (Kafa lokmalan) ile yerleir. Atlas kemiginin PROCESSUS TRANSVERSUS'lan, yan gikin-

lannm Proc. Spinos'lari gok baglar yapiir.

uzundur. Bu gikintilara

kaslar ve

PROCESSUS ARTICULARIS. Bunlar Radix'ler ile Arcus'lan n birle?tigi yerden gikarlar. Ikisi iistte, ve ikisi altta olmak iizere dort tanedirler, (PROC. ARTICULARIS SUPERIOR, PROC. ARTICULARIS INFERIOR). Usttekiler yukari dogru uzanirlar oynak yiizleri arkaya dogru bakar. Alttakiler aagi dogru uzanirlar, bunlarm oynak yiizleri one dogru bakar. Artikiiler gikintilarm oynak yiizleri hiyalin bir kikirdak ile ortiiliidiir. Alt gikmtilar alttaki vertebralann iist gikintilan, iist gikintilarda, iistteki vertebralarm alt gikmtilan ile oynak yaparlar. PROCESSUS TRANSVERSUS. Bunlar vertebralarm yanlarinda bulunur, sag ve sol olmak iizere iki tanedir, PROC. ARTICUSUPER. ET INFERIOR'lar arasindan Laminalar ile Radix'lerin birletigi yerden gikarlar. Buralara kaslar ve baglar yapi^ir. BOYUN OMURGALARI (VERTEBRAE CERVICALES). Boyun omurlan diger omurlardan daha kiigiiktiir ve karakteristik olarak her birinin Proc. Transversus'lannda birer delik vardir (ekil 111). Boyun vertebralari iginde 1, 2, 7 inci vertebralar ayri ayn ozellikler gosterirler. 3, 4, 5, 6 nci boyun omurlan birbirine benzerler. Boyun omurlan igin soylenecek ozellikler bu sonunculara aittir. Boyun omurlannin govdeleri (CORPUS VERTEBRAE) kiigiiktiir, incedir, bir yandan diger yana daha genitir, onden arkaya daha dardir, on ve arka yiizler diizdiir. Ost yiizleri enine olarak konkavdir ve her iki yanlarda birer dudak halinde kabariklik gosterirler; alt yiizleri onden arkaya konkavdir, yandan yana ise konvekstir, ve di$ taraflannda hafif bir konkavlik vardir. Burasi alttaki omurun gikmtisina girer. RADIX V E R T E B R A E dia ve arkaya dogru uzanir ve omurun govdesine, iist ve alt kenarlann tam ortasinda tutunur. Bu suretle iist SULCUS V E R T E B R A E alttaki kadar derin olur. Boyun omurlannin ARCUS LAMINA'lan dardir ve iistte alt taraftan daha incedir. FORAMEN VERTEBRALIS iiggen ?eklinde ve buyiiktur, PROCESSUS SPINOSUS kisa ve fakat gatalhdir. PROCESSUS ARTICULARIS SUPERIOR ET INFERIOR her iki tarafta birbirleri ile birleerek bir oynak siitunu haline gelmitir ve bunlar Radix ile Arcus'un birletigi yerden gikarak diari dogru uzanmilardir. PROCESSUS TRANSVERSUS on ve arka pargalar halinde omur govdesinden gikarlar, sonra di tarafta bir140

, ,, i iuvcssus xransversus, a f o r a m e n Transversarium, e Fovea Articularis Superior, f _ Arcus anterior, g Arcus posterior, h Dens Epistropheus'un bulundugu yer, 1 Enine A t l a s baginin gectigi yer, j Massa Lateralis, k Sulcus Arteriae vertebralis.

BERCULUM ANTERIOR ve TUBERCULUM kitle halinde birle?mitir.

POSTERIOR'lar bir

II inci Boyun Omuru (EPISTROPHEUS veya AXIS). 2 nci boyun omurunda kafanin donmesine yardim eden bir mihver bulundugundan buna A X I S ismi verilmi?tir. Bu omuru digerlerinden ayiran en miihim ozellik govdenin ust kismindan gikarak yukari

(ekil _ 118) II inci Boyun Omuru ( A X I S ) nun Yukaridan Goriinusu a Dens Epistrophei, b Processus Spinosus, c F a c i e s Articularis Superior, d Foramen Transversarium, e Corpus Epistrophei.

dogru dikey uzanan bir gikintisinin bulunmasidir (ekil buna DENS EPISTROPHEI denir.

113),

Dens Atlas kemiginin on arki arkasina yerleir ve ba bu mihver etrafinda saga, sola doner. Dens'in on yiiziinde bu oynagi temin eden bir oynak yiizii vardir, buna FACIES ARTICULARIS ANTERIOR denir. ikinci boyun vertebrasinin (AXIS) Radixleri geni ve kuvvetlidir, bunlarin iist taraflannda FACIES ARTICULARIS SUPERIOR'lar vardir. Arcus'lar kalin ve kuvvetlidir, FORAMEN VERTEBRALIS biiyiik, fakat ATLAS dakinden kiigiiktiir. PROCESSUS TRANSVERSUS'Iar gok kiigiiktiirler, iginde FORAMEN TRANSRIUM'lar vardir. Bu delikler kiigiiktiir, dia ve yukari dogru bir yonleri vardir. PROCESSUS SPINOSUS biiyiik ve kuvvetlidir. 7. inci Boyun Omuru. Bu vertebranin diger boyun vertebralarmdan ayrmtisi uzun bir PROCESSUS SPINOSUS'u olmasidir, bundan dolayi bu omura VERTEBRA PROMINENS de denir. Bu omurun Proe. Spinos'u gatalli degildir (ekil 114).

(ekil 114) Yedinci Boyun Omuru a Corpus Vertebrae, b Processus Spinosus, c Facies Articularis Superior d Processus Transversus, e Foramen Transversarium.

SIRT OMURLARI (VERTEBRAE THORACALES). Sirt omurlari boyun omurlarmdan daha biiyiik, bel omurlanndan daha kiigiiktiirler. Ust taraftakiler alt taraftakilerden daha kiigiiktiirler. Bunlarin en miihim hususiyeti omurun govdesi ve Proe. Transversuslannda kaburgalar igin birer yiiz bulunmasidir. Yalniz 11 ve 143

12 inci omurlarda bu yiizler yoktur. Govdede bulunan yiizler govdenin iist ve alt taraflarinda ve yanlardadir, buralara kaburgalarm ba?lan oturur ve govde ile oynak yaparlar. Procesus Transversus uzerindeki oynak yiiziine de TUBERCULUM COSTAE oturur. Ilk gogiis omuru govdesi Boyun omuru govdesine, son gogiis omuru govdesi de Bel omuru govdesine benzerler. Orta kisimdakilerin govdeleri kalb eklindedir. Gogiis omurlarinin govdelerinin on tarafi arka taraflarindan kalmdir, iist ve alt yiizleri yoktur. On taraflari konveks arka taraflari konkavdir (ekil 115). Govdenin iki tarafinda iistte ve altta birer tane kaburga balannin yerletigi birer oynak yiizii vardir, usttekine FOVEA COSTALIS INFERIOR denir.

(ekil 115) Bir Sirt Omuru ( V E R T E B R A DORSALIS) a Corpus vertebrae, b Proc. Transversus, c Proc. Spinosus, d Proc. Articularis Superior, e Proc. Articularis Inferior, f Fovea Costalis Transversalis, g F o v e a Costalis Superior, h Fovea Costalis Inferior, i Incisura Vertebralis Superior, j Incisura Vertebralis Inferior.

Sirt Omurlarinin radix'leri arkaya ve hafif y u k a n dogrudur, INCISURA V E R T E B R A L I S INFERIOR 50k derindir. Arcuslar geni$ ve kalmdir, birbirleri iizerine binerler. FORAMEN VERTEBRALIS kiigiik ve yuvarlaktir. Gogiis omurlarinin Proc. Spinoslan uzundur ve egri olarak a?agi dogru uzanirlar. Uglannda birer gikmti 144

vardir. PROC. ARTICULARIS SUPERIOR, ince bir yaprak halinde Radix ile Arcus'un birletigi yerden gikar ve yukan dogru uzanir. PROC. ARTICULARIS INFERIOR, biiyiik bir kismi Arcus ile bir birlemi$tir. PROCESSUS TRANSVERSUS, Radix ve Proc. Articularis Superior'un arka tarafinda Arcus'dan gikar. Gogiis omurl a n igin soyledigimiz bu umumi goriiler di?inda birinci, dokuzuncu, onuncu, onbirinci ve onikinci gogiis omurlarinin bazi ozellikleri vardir. BEL OMURLARI (VERTEBRALE LUMBALES). Bel Omurlan, oynak olan Omurga kisminin (Boyun, gogiis, bel omurgasi) en buyiikleridir. Bunlann PROC. TRANSVERSUS'lannda bir delik ve CORPUS'lannda oynak yiizleri yoktur. Govde kismi yanlamasina, on arkadan, daha biiyiiktiir. On taraflan arka taraflanndan daha kalmdir. Ost ve alt taraflan yatik veya hafif konkavdir. Omurlann Radixleri govdenin iist tarafmdan gikar ve arkaya dogru uzanirlar, gok kuvvetlidirler. INCISURA V E R T E B R A L I S INFERIOR oldukga derindir (ekil 116). ARCUS VERTEBRAE geni, kisa ve oldukga kuvvetlidir. FORAMEN VERTEBRALIS iiggen eklindedir, boyun vertebralarindakinden kiigiik, gogiis vertebralarmdakinden biiyiiktiir.

(ekil 116) Bir V E R T E B R A LUMBALlS'in yandan groriinu$ti. a Corpus Vertebrae, b Radix vertebrae, c Pros. Transversus, d Proc. Spinosus, e Proc. Articularis Superior, f Proc. Articularis Inferior.

Bel omurlarinin Proc. Spinosuslari geni$ ve kalmdir, arkaya dogru uzanir ve piirtiiklii bir ugla sonlamr. Proc. Articularis Super145

et Inferior, Arcus ve Radix'lerin birlestikleri yerlerden gikar yukari ve aagi dogru uzanirlar. Proe. Transversus'lar ilk iig omurda Radix ile Arcus'un birletigi yerden gikarlar, son iki omurda ise daha onden, Radix ile govdenin birletigi yerden gikarlar. Proe. Transversuslar silindir bigiminde ve uzundurlar. Proe. Articularis Supe rior'un arka taafinda bir cikinti vardir, buna PROCESSUS MAMILLARIES denir. Proe. Transversus'un kaidesinde arka tarafta diger bir gikinti vardir, buna da PROCESSUS ACCESORIUS denir. Beinci bel omurunun bazi ozellikleri vardir : Govdenin on yiizii arkasmdan daha derindir, Proe. Spinosus'u kiigiiktiir, Proe. Articularis Inferior'lar arasi gok agiktir, Proe. Transversus'u gak kahndir ve Radix gibi omurun govdesinden gikar. Kuyruk Sokumu ve Kuyruk Omurlar (VERTEBRAE SACRALES et COCCYGEAE) Sacrum ve Coccyx'i yapan vertebralar olgunluk gagina gelmeden e w e l ayri ayridirlar ve bunlar dokuz tanedir. Olgunluk gaginda bu omurlardan be tanesi bir araya gelerek Sacrum'u ve dort tanesi bir araya gelerek Coccyx'i yapar. Bazen Coccyx be, bazende iig omurdan yapilir. Kuyruk Sokumu (OS SACRUM). Sacrum iiggen eklinde biiyiik bir kemiktir. Sacrum oynayan omurgamn son kismmda, behind Lomber vertebranin altinda ve her iki COXAE'nin arasinda bulunur, bu suretle pelvis'in arka kismim yapar. Sacrum ile be?inci lomber vertebranin birlestigi yer one dogru bir gikinti halindedir buna Sacrovertebral agi denir. Sacrum arkaya dogru bir gikinti yapar sonra tekrar one dogru biikiiliir. Sacrumun on, arka ve yan yiizleri ile kaide ve tepesi vardir. On Yiiz veya LEGEN YUZU (FACIES PELVINA). Bu yiiz yukandan aagi dogru konkavdir, orta kismim dort kenar gaprazlar (ekil 117). B u kenarlar birer gizgi halindedir, bunlara LINEA TRANSVERSAE denir. Bunlar birbirleri ile birleen Sacral vertebralann hizalanna uyar. En iistteki Sacral vertebra bel omuruna benzer, aagi dogru indikge kuyruk sokumu omurlari kiigiiliir. Linea Transversa'larm her iki tarafmda yukandan a?agi dogru siralanmi? delikler vardir, bunlara FORAMINA SACRALIA ANTERIOR veya FORAMINA PELVINA denir. Bu delikler her bir yanda dorder tanedir, yukaridakiler biiyiik, a?agidakiler daha kiigiiktiir. Bu deliklerden arterler ve sacral sinirler geger. 146

($ekil 117) Sacrum, On yiizii a Promontorium, b Processus Articularig Superior, c Facies Auricuiaris, d Linea Transversalis, e Apex, f Foramen Sacraie Pelvinum, g P a r s Sacralis Linea Terminalis.

Kuyruk Sokumu Arka Yiizii (FACIES DORSALIS), Bu yiiz on yiizden daha dardir ve konvekstir. Arka yiiziin ortasmda, yukandan, aagi inen bir ibik vardir, buna CRISTA SACRALIS MEDIANA denir. Bu ibik, yer yer birer kiigiik oluk ile kesilmi$tir. Crista Sacralis Mediana, Sacral vertebralarin riidimanter PROC. SPINOSUS'lannin birlemesinden meydana gelir ($ekil 118). Cristi Sacralis Mediana'nin her iki tarafinda birer oluk vardir, buna SULCUS SACRALIS denir. Bunun di tarafinda Processus Articuslaris'lerin birlemesinden meydana gelmi yukandan aagi dogru uzanan diger bir ibik vardir, buna CRISTA ARTICULARIS SACRALIS veya CRISTA INTERMEDIA denir. Behind ve bazen dordiincu sacral vertebra'lann Arcus'lan arkada, birbiri ile birle147

3
(ekil 118) Sacrum, Arkadan goruniisj. a Crista Sacralis Mediana, b Crista Sacralis Intermedia, c Crista sacralis Lateralis, d Foramen Sacrale Dorsale, e Facies Auricularis, f Cornu Ossis Sacri, g Hiatus Sacralis, h Processus Articularis Superior, i Tuberositas Sacralis, j Anglus Lateralis Inferior.

mez, bu suretle burada bir agiz kalir, buna HIATUS SACRALIS denir, burasi CANALIS SACRALIS'in diari agilan bir agzi gibidir. Besinci sacral vertebranin PROCESSUS ARTICULARIS INFERIO R S gibi olan bir; gikmti aagi dogru uzanir, bunlara CORNU OSSIS SACRI denir. Bunlar aagida Coccyx'in Cornulan ile baglanti yaparlar. CRISTA INTERMEDIA'nin di$ tarafinda y u k a n d a n a?agi bir istikamette dort tane delik vardir, bunlara FORAMEN SACRALE POSTERIOR veya FORAMEN SACRALE DORSAL denir. Bu delikler ondekilerden daha kiigiiktiir, buralarda N. SACRALlS'lerin arka dallari gikar. Arka deliklerin di taraflarinda yuk a n d a n aagi uzanan diger bir ibik vardir, bu Rudimanter Proc. Transversuslardan olur, iki tarafta vardir, bunlara CRISTA SACRALIS LATERALIS denir. 148

Kuyruk Sokumu Kemiginin Di Yiizii. Bu yiiz yukanda geni, a$agi dogru dardir. Ust yansi, kulak bigimindedir, buraya FACIES AURICULARIS denir, burasi canlida, bir kikirdak ile ortiiliidiir ve OS ILIUM ile oynak yapar. Bunun arkasinda piirtiiklii bir yiiz vardir, buna TUBEROSITAS SACRALIS denir. Di$ yiiziin alt y a n tarafi incedir ve bir gikinti tekil eder, buna ANGLUS LATERALIS INFERIOR denir. Kuyruk Sokumu Tabam (BASIS OSSIS SACRI). Sacrum'un tabani geni ve yaygin bir durumdadir, yukari ve one bakar. Bu yiiziin ortasi yumurtamsi bigimde bir oynak yiiziidiir. Burasi birinci sacral vertebranin iist yiiziidiir ve be$inci bel omurunun alt yiizii ile oynak yapar, iki kemik arasinda fibrokartilajinoz bir kikirdak vardir. B u yiiziin arka tarafmda iiggen eklinde biiyiik bir delik vardir, burasi CANALIS SACRALIS'in ust ucudur. Kuyruk Sokumu Tepesi (APEX OSSIS SACRI). Apex aagi dogru uzanir, iistiinde oval bigiminde bir oynak yiizii vardir, buraya coccyx oturur. CANALIS SACRALIS (Sakral Kanal). Bu kanal diger vertebralann list iiste gelmesinden meydana gelen CANALIS VERTEBRALIS'in sacrum igindeki kismidir. Yukanda iiggen bigimindedir, aagida omur Laminasi ve Proe. Spinosus'un olmamasmdan y a n kanal eklindedir. Kadmlarda sacrum kisa ve fakat geni$tir. Kuyruk Kemigi (OS COCCYGIS veya COCCYX). Coccyx umumiyetle dort riidimanter vertebranin birleiminden olur (ekil 119). Kendisini yapan omurlar, bazen be, bazen de iig tane olur. Coccyx'in on ve arka yiizleri, kenarlan, taban ve tepesi vardir. Tabanmda yukari dogru uzanan ve Procesus Articularis lere tekabiil eden gikintilar vardir, bunlara CORNUA COCCXGEA denir. COLUMNA VERTEBRALIS'in Butunu Omurga govdenin arkasinda, orta hatta bulunur. Kadin omurgasi 61 cm uzunlukta, erkek omurgasi 71 cm uzunluktadir. Bunlardan Boyun omurgasi (COLUMNA CERVICALIS) 12,5 cm, Gogiis Omurgasi (COLUMNA THORACALIS), 28 cm, bel Omurgasi (COLUMNA LUMBALIS) 18 cm, Sacrum ve Coccyx 12,5 cm uzunluktadir. Omurga yukandan a?agi seyrinde diiz olmayip, her bolgede degiik egrilikler gosterir. Bunlara sira ile Cervical, ThoracaI, Lumbal, Sacral, egrilikler denir. Boyun egrisi ikinci boyun omurundan baglar, ikinci gogiis omurunda sona erer, one dogru konvekstir, arka taraf konkavdir. Gogiis egrisi, ikinci sirt omurundan balar onikinci sirt omu149

runda sona erer, one dogru konkav, arkasi konvekstir. Bel egrisi onikinci sirt omurundan balar Bel-Kuyruk Sokumu agismda sona erer, one dogru ileri derecede konvekstir. Bu hal kadinlarda daha bellidir. COLUMNA VERTEBRALIS'in on, arka ve yan yiizleri vardir. FORAMEN VERTEBRALIS'lerin iist iiste gelmesi ile bir kanal meydana gelir, buna CANALIS VERTEBRALIS denir. Bu kanal iginden MEDULLA SPINALIS (Murdar llik) geger. Kanal gok hareketli olan, boyun ve bel bolgesinde geni, sirt bolgesinde ise darcadir. COLUMNA VERTEBRALIS de one dogru konveks hal artarsa arkada biiyiik gukurluk olur, buna LORDOSIS denir. Bunun aksi, yani arkaya dogru konveks hal artar ve on tarafta gukurluk fazlalairsa buna K Y P H O S I S denir. Bazi hastaliklarda Lordoz ve Kifoz husule gelir. Bazen Kifoz ahsi iki bukliim yapacak kadar ileri olabilir. Omurga k i n k l a n ve hastahklari MEDULLA SPINALIS'i zedelerse ahsin alt tarafi tutmaz. Bu bakimdan bu bolgenin hastahklari gok miihimdir.

THORAX (GOGUS KAFESI) Gogiis kafesi kemik ve kikirdak kaburgalar ile gogiis kemiginin yaptigi kafes eklinde bir bo^luktur. iginde Akcigerler, Kalb ve biiyiik damarlar gibi teneffiis ve dolaim sisteminin belli bali organlan ve yemek borusunun bir kismi vardir. Gogiis kafesi konik bir bigimdedir, bunun iist tarafi dar, alt tarafi genitir. Gogiis kafesi onden arkaya yatik arka tarafi on tarafindan uzundur. Gogiis kafesinin on, arka ve yan yiizleri ile, iist ve alt agikliklari, delik) vardir ($ekil 120). 150

(ekil 120) Gogiis Kafesi, Onden Gorliniis. a Kemik kaburgalar, b Kikirdak kaburgalar, c Sternum, d Apertura Thoracis Superior, e Apertura Thoracis Inferior, f Arcus costarum, g Spatia Interostalia.

Gogiis Kafesinin arka yiizii yukandan a$agi konveks olup, oniki sirt omuru ile kaburgalarin arka kisimlarindan yapilmi$tir. Gogiis kafesinin arka yiiziinde, orta hattin iki tarafinda, yukandan aagi uzanan birer oluk vardir. Gogiis kafesinin on yiizii gogiis kemigi (STERNUM) ve kikirdak kaburgalardan yapilmi?tir. On yiizii yukandan aagi, arkadan one dogru egridir. Goriinii? 151

yatik veya hafif konvekstir. Gogiis kafesinin yan yuzleri konveks olup kemik kaburgalardan yapilmi^tir. Kaburgalar arasinda adetleri onbir tane olan kaburga arasi mesafesi vardir. Bu arahkta adaleler ve bir zar ile kaburgalar arasi sinir, atardamar ve karadamari vardir. Kaburgalar arasmdaki bu araliklara SPATIA INTERCOSTALIA ismi verilir. Gogiis kafesinin ust deligi APERTURA THORACIS SUPERIOR bobrek bigimindedir. Bu delik onde gogiis kemigi sapi, yanlarda birinci kaburgalar ve arkada birinci sirt omuru ile simrlanmitir. Deligin on tarafi, arka tarafindan daha a$agidadir. On arka diyametri 5 cm, yan diyametri 10 cm kadardir, canlida bu delikte plevra kubbeleri bulunur. Alt delik (APERTURA THORACIS INFERIOR). Onde onuncu, dokuzuncu, sekizinci ve yedinci kaburgalann kikirdak kisimlanndan, arkada 12 inci sirt omurundan yanlarda ise onikinci ve onbirinci kaburgalardan yapilmitir. Onuncu, dokuzuncu, sekizinci ve yedinci kaburgalann kikirdak kisimlan birbirleri ile birleerek yukari dogru gikarlar bu kisma ARCUS COSTARUM (KABURGA KENARI veya KABURGA K A V S i ) denir. Kaburga kenarlari orta hatta birbiri ile birlesir ve bir ko$e meydana getirirler, buraya ANGLUS SUBCOSTALIS denir. Buradan aagi dogru gogiis kemiginin PROCESSUS XIPHOIDEUS'u uzanir. Alt deligin on arka diyametri yan diyametrinden kiigiiktiir. Bu delik onden arkaya ve aagi dogru egridir. Canlida alt delik DIAPHRAGMA (B6leg) ile kapalidir. Bu sayede kann ve gogiis bolugu birbirinden ayrilir. Gogiisten karma gegen uzuvlar diafragmadaki hususi deliklerden gegerek karna girerler. Gogiis Kemigi (STERNUM). Sternum (Gogiis kemigi) kaburgalann on tarafta tutundugu bir dayanak kemigidir, uzun ve yassidir. Gogiis kemigi, gogiis kafesinin on duvannin orta kismini yapar. Halk arasinda bu kemige IMAN TAHTASI denir. Sternum'un MANUBRIUM, CORPUS, ve PROCESSUS XIPHOIDEUS'den ibaret tig pargasi vardir (ekil 121). Erken yanlarda, gogiis kemigi govdesi, STERNEBRAE denen dort pargadan yapilmitir. Sonradan bunlar birbiri ile birleerek tek bir kemik haline gelirler. Sternum arkadan one ve yukandan aagi egri durur. Sternumun uzunlugu 17 cm kadardir, kadinlarda biraz daha kisadir. MANUBRIUM STERNI. Gogiis kemigi kabzasi veya kulpu ismi de verilen MANUBRIUM, yukansi daha geni?, aagisi daha dar olan dortgen bigimindedir. On, arka yiizleri ile iist, alt ve 152

yan kenarlari vardir. Ust kenar kahncadir, tarn orta kisminda bir gentik vardir, buraya INCISURA JUGULARIS denir. Bu gentigin di tarafmda, yanlarda, birer gentik daha vardir, buralara, CLAViCULA'nin sternal ucu yerlestiginden, INCISURA CLAVICULARIS ismi verilir ($ekil 121). Dis kenarda birinci ve

(ekil 121) Sternum Onden Gorunii. a Manubrium Stern i, b Corpus sterni, c Processus xiphoideus, d Incisura jugularis, e Insicura clavicularis, f Birinci kaburganin tutundugu yer, g Synchondrosis sternalis (anglus lodovici), 2, 3, 4, 5, 6, 7, - tki, u<?, dort, be, alti ve yedinci kikirdak kaburgalarin tutundugu yer.

ikinci kaburganin yerlesmesi igin birer gentik vardir. Alt kenar govde ile birleir ve SYMHYSIS STERNI'yi yapar. Manubrium ile govdenin birletigi yerde agikligi arkaya bakan bir agi vardir, buna ANGULUS STERNI veya ANGULUS LUDOVICI denir. Gogiis Kemiginin Govdesi (CORPUS STERNI veya GLADIOLUS). Gogiis kemigi govdesi, kabzadan uzun ve fakat ondan daha dar ve incedir. On, arka yiizleri ile iist, alt ve di$ kenarlari vardir. Ost kenar kabza ile birleir. Alt kenar gok dardir, buradan aagi PROCESSUS XIPHOIDEUS denilen gikinti uzanir. Di kenarinda yukandan aagi siralanmi bir oynak yiizii vardir. Buralara sira ile ikinci, iigiincii, dordiincii, be$inci, altinci, yedinci kikirdak kaburgalar yerlesir, buralara INCISURAE COSTALES denir. 153

PROCESSUS XIPHOIDEUS. Sahistan ?ahisa bu gikintinin ekli degi?iktir, cilt altmda hissedilir. Bunun on ve arka yiizii ile kenarlari vardir. Bu gikmtiya PROCESSUS ENSIFORME, APPENDIX XIPHOIDEA isimleri de verilir. Bazen govde ile bu gikintinin birlemesi tarn olmaz ve bir gikik husule gelir. KABURGALAR (COSTAE). Kaburgalar kemik ve kikirdaktan yapilmi ve gogiis kafesinin biiyiik kismmi yapan kavis eklinde kemiklerdir. Kaburgalar yukandan a$agi dogru numaralamrlar ve her bir yanda on iki tanedir. Bazen boyun ve belde de birer kaburga bulunabilir, bazen de kaburga adedi onbir tane olur. Boyun kaburgasi bazi kol agrilari ile damar hastaliklarinin husuliinde biiyiik rol oynarlar. Oniki gift kaburganm ilk yedi gifti arkada omurlara, onde sternuma birle^irler, bunlara hakiki kaburga veya COSTAE VERTEBRO STERNALES (Gogiis Kaburgasi) ismi verilir. Geri kalan sekizinci, dokuzuncu ve onuncu kaburgalar yedinci kaburganm kikirdagi vasitasi ile gogiis kemigine tutunurlar, bunlara COSTAE V E R T E B R O CHONDRALES, son iki, yani onbirinci ve onikinci kaburgalann uglari serbesttir, bunlara da COSTAE FLUCTUANTES veya COSTAE V E R T E B R A L E S ismi verilir. Kaburgalann arka taraflari ve biiyiik bir kismi kemikten yapilmistir OS COSTALE. On kisimlari hiyalin kikirdaktan yapilmi?tir, bunlara CARTILAGO COSTALIS denir. Kaburgalann uzunlugu birinciden sekizinciye kadar gittikge biiyiir, bundan sonra kaburgalann boylari kiigiiliir. Kaburgalar arasindaki arahga SPATIUM INTERCOSTALIS denir. Burada M. INTERCOSTALIS EXTERNUS et INTERNUS ile N. INTERCOSTALIS, ARTERIA et VENA INTERCOSTALIS vardir. Kaburgalar gogiis organlarmi muhafaza ettigi gibi solunum fonksiyonunda da bir rol oynarlar. Birinci kaburganm kikirdak kismi en kisadir, en uzun kikirdak kismi olan kaburga yedinci kaburgadir. KABURGALARIN OZELLIKLERi. Oniki gift kaburgadan, ortadakilerden (Mesela yedi veya sekizinci) biri numune olarak alimrsa bir kaburgada on ve arka ug ile bunlar arasinda bir govde bulunur. Arka Uc. (EXTREMITAS POSTERIOR veya EXTREMITAS VERTEBRALIS). Bu ug ile kaburga omurlara tutunur. Bu kisimda CAPUT COSTAE denilen kaburga ba?i ile, COLLUM COSTAE (Kaburga boynu) ve TUBERCULUM COSTAE vardir. Kaburga bamda bobrek bigiminde bir oynak yiizii bulunur, buna FACIES ARTICULARIS CAPITIS COSTAE denir. Bu oynak yiizii horizontal 154

bir ibik ile ikiye aynlmi$tir, her bir oynak yuz birbirine yakin iki omurdaki, uygun oynak yiizlerine oturur. Ba$taki oynak yiizii ikiye ayiran ibige CRISTA CAPITIS COSTAE denir. Kaburganin bai ile govdesi arasmdaki 2,5 cm lik dar kisma kaburga boynu COLLUM COSTAE denir ( e k i l 1 2 2 ) . Kaburga boynu batan sonra diari uzanir, yassidir ve omurlarin Processus Transversuslan oniinde bulunur. Kaburga boynunun ust kenari keskindir ve CRISTA COLLI COSTAE ismini alir. Kaburga boynu ile govdesinin birle?tigi yerde dis yiizde bir gikinti vardir, buna TUBERCULUM COSTAE ismi verilir. Bu gikinti gogiis omurlarinin Proc. Transversus'lan ile oynak yapar. TUBERCULUM COSTAE'den sonra kaburga govdesi biraz di$a dogru gider ve sonra kavis eklinde bir agi yaparak one uzanir, bu agiya ANGLUS COSTAE ismi verilir. Kaburga Govdesi (CORPUS V E R T E B R A E ) . Kaburga govdesi yassidir, ig ve di$ yiizii ile iist ve alt kenari vardir. Di yiiz konveks. ig yiiz konkavdir. Govdenin alt kenari iist kenardan daha incedir. Alt kenarda, arka kisimda daha bariz olan bir oluk vardir SULCUS COSTAE, buradan kaburgalar arasi sinir ve damarlar geger. Birinci kaburgada TUBERCULUM COSTAE ve ANGULUS COSTAE ayni hizadadir, aagi dogru gittikge ANGULUS ile TUBERCULUM arasmdaki mesafe uzar. Kaburgalann iist kenarlari kalin olup, iki dudak gosterirler, buralara M. INTERCOSTALIS EXTERNUS ET INTERNUS'lar yapiir. Kaburgalann hepsi birbirine benzemekle beraber, bazi kaburgalann ozellikleri vardir. Bilhassa birinci ve ikinci kaburga ile onuncu, onbirinci ve onikinci kaburgalann ozellikleri kisaca belirtilecektir. I inci Kaburga. Birinci Kaburga en fazla inhinasi olan ve en kisa kaburgadir. Kaburga yatik durumdadir, bir yiizii yukari, bir yiizii aagi bakar ( $ e k i l 1 2 3 A). Buna gore de ig ve di kenarlan vardir. Kaburganin bai kiigiik ve yuvarlaktir, burada bir tane oynak yiizii vardir, bu da birinci gogiis omuru ile oynak yapar. Kaburga boynu dar ve yuvarlaktir. TUBERCULUM COSTAE kalin olup, di kenar iizerinde bulunur. Bu kaburgada ANGULUS COSTAE yoktur, kaburga kendi uzerine bir kavis halinde biikiilmiitiir. Bu suretle bir agi ortaya gikar. Ust yiizde bir kemik kenan vardir bu bir gikinti haline doner, bu gikintiya TUBERCULUM MUSCULI SCALENI ANTERIORIS denir. Buna MUSCULUS SCALENUS ANTERIOR yapisir. Bu gikintinin on ve arkasinda birer 155

(ekll _ 122) Sol taraf orta Kaburgalardan birinin alttan goruniigii. a Crista Colli Costae, b Caput Costae, c Tuberculum Costae, d Corpus Coctae. e Collum Costae, f Anglus Costae.

kemik olugu vardir. On oluktan VENA SUBCLAVIA geger, arka oluktan ART. SUBCLAVIA ve PLEXUS BRACHIALIS koku geger. Arka olugu arkasinda piirtiiklii bir yer vardir, buraya M. SCALENUS MEDIUS yapi?ir. Di$ kenar konveks, ig kenar konkavdir. On ucu diger biitiin kaburgalardan daha kalin ve genitir. II inci Kaburga. Ikinci kaburga birinqiden biiyiiktiir, fakat ayni ekilde kavis yapar. Kaburga agisi hafiftir, ve TUBERCULUM'a yakmdir. Govde birinci omurda oldugu gibi yatik degildir. Di ve ig yiizii ile iist ve alt kenari vardir. Ikinci kaburga diger kaburgalar gibi dik degildir. Di yiizii yukan ve dia, ig yiizii aagi ve ige bakar. Onuncu kaburganin bainda yalmz bir tane oynak yiizii vardir. Onbir ve onikinci kaburgalann balannda birer tane oynak yiizii vardir. Boyun ve Tuberculum yoktur. Onbirinci kaburgada hafif bir anglus vardir, fakat onikinci kaburgada bu da yoktur. Kikirdak Kaburgalar (CARTILAGINES COSTALES). Bunlar hiyalin kikirdaktan yapilmi^tir ve kemik kaburgalann Sternuma 157

tutunmasmi temin ederler. ilk yedi kaburga dogrudan dogruya, ayri ayn, kikirdak kaburgalar vasitasi ile gogiis kemigine tutunurlar. Sekizinci, dokuzuncu, onuncu kaburgalar ve kikirdaklan birbiri ile birleir ve sonra hepsi beraber yedinci kaburganin kikirdagina tutunurlar. Onbir ve onikinci kaburgalarin uglari serbesttir. Bunlarin kikirdak kaburgalari yoktur. Her bir kaburga kikirdagin iki yiizii, iki kenari ve iki ucu vardir. Kikirdak kaburgalar gogiis genilemesine gok yardim ederler. BUTUNij ile iSKELET. iskelet esas olarak COLUMNA VERTEBRALIS ile bunun iist tarafina eklenen ba$, orta kismma eklenen Gogiis Kafesi ve iist taraf ile, omurganin alt tarafina eklenen Pelvis ve buna eklenen alt taraf kemiklerinden yapilmi?tir. Oturan bir insanda biitiin yiik omurga vasitasi ile pelvise biner. Ayakta duran bir insanda viicudun yiikii pelvisten alt taraf vasitasi ile ayak kemiklerine ve bilhassa topuga intikal eder ($ek i l 1 2 4 ) . Bazi ig ifraz bezi bozukluklannda boy kisa kalir buna ciicelik NANiSM denir. Bazi ig ifraz bezi bozukluklannda boy normalden fazla biiyiir buna Devlik GIGANTISM denir. ig ifraz bezi bozuklugu olgunluk yamdan sonra olursa biiyiime olmaz. buna mukabil el, ayak parmaklan, burun gibi, ug taraflar biiyiir, bu hale de ACROMEGALIA denir

158

(Sekil 124) Iskeletin Biitiinii ile Goriiniiu. a Kafa, b Yiiz, c Clavicula, d Gogiis Kafesi, e Scapula, f Sternum, g Humerus, h U l na, i Radius, j Columna vertebralis, k Pelvis, 1 Sacrum m El Kemikleri, n Femur, o Patella, p Tibia, r Fibula, s Ayak kemikleri.

IN DE K S

A Acromion 93 A h n kemigi 46 Alt gene kemigi 79 Alt t a r a f kemikleri 105 Anaphasis 9 Anatomi 1 Ailanma 20 Aik kemigi 124 A t l a s 137 Axis 137 A y a k bilek kemikleri 124 A y a k kemikleri 123 A y a k p a r m a k l a r i 132 A y a k t a r a g i 132

E E k t o d e r m 23 El kemikleri 102 E l m a c i k kemigi 68 El t a r a k kemikleri 103 El p a r m a k kemikleri 105 Embriyon 10 Enehylema 3 E n t o d e r m 23 Epistropheus 137 F Fekondasyon 10, 20 Fibula 122

fi
Gogiis kafesi 146 Gogiis kemigi 148 Goz yagi kemigi 67 Graaf Foliktilii 11 H Hooke R. 1 H u m e r u s 93 Hiicrelerin h a y a t gosterileri Hiicrelerin Tiiremesi 5 Hiicre zari 4

B
Bag kemikleri 40 Bel o m u r l a r i 136 Blastula 21 Boyun o m u r l a r i 136 B u r u n kemikleri 63 C Calcaneus 129 Canlilarin ttireme ve tiremesi 5 Cellula 1 Centrosoma 2, 4 Clavicula 86 Columna vertebralis 133 Corona R a d i a t a 10, 13 Costae 149 C r a n i u m 83 Cytoplasma 2, 3

I
Iskelet Btittinii ile 153 Iskelet kemikleri 38

K
K a b u r g a l a r 149 K a f a 83 K a f a kemigi 41 K a l b u r kemigi 63 Kalga kemigi 106 Kami kemigi 122 Karyodieresis 7 Kaval kemigi 119 Kazik kemigi 57 kemiklerin btiyiimesi 38 Kemiklerin olu ve gelimesi 37 Bag dokusundan kemikleme 38

C
Qekirdek 2, 3, 4 D D a m a k kemigi 70 Dil kemigi 82 Divar kemigi 43 Diz k a p a g i kemigi 118

160

K i k i r d a k t a n kemiklemo 38 Kol kemigi 93 Kopriiciik kemigi 86 Kromozom 8 Kutup hiicresi (I, II) 13 K u y r u k s o k u m u 142 Kiirek kemigi 89 L Leuwen hoek 1 Legen i l l Legen kemigi 106 Leydig cell 17 M Macula g e r m i n a t i v u m 11 Mediastinum t e s t i s 17 M e m b r a n a g r a n u l o s a 12 Meni hayvanciliklari 13 M e n s t r u a t i o n 10, 11 Mesenchyme 23 Mesoderm 23 M e t a c a r p u s 103 M e t a t a r s u s 132 Metaphasis 9

O
O m u r g a 133 Os calcis 129 Os c a p i t a t u m 103 Os concha nasalis inferior 67 Os coxae 106 Os cuboideum 131 Os ethmoidale 63 Os f e m u r 114 Os f r o n t a l e 46 Os hyoideum 82 Os lacrimale 67 Os l u n a t u m 103 Os mandibula 79 Os maxilla 73 Os m u l t a n g u l u m m a j u s 103 Os m u l t a n g u l u m minus 103 Os naviculare 103 Os naviculare pedis 131 Os occipitale 41 Os p a l a t i n u m 70 Os p a r i a t a l e 43

Os patella 118 Os psiforme 103 Os sphenoidale 75 Os s a c r u m 142 Os talus 124 Os t e m p o r a l e 49 Os t r i q u e t r u m 103 Os tibia 119 Os ulna 97 Os vomer 65 Os z y g o m a t i c u m 68 Ossa antebrachii 96 Ossa cuneiformia 131 Ossa e x t r e m i t a t i s inferioris 105 Ossa manii 102 Ossa nasalia 65 Ossa pedis 123 Ossa sesamoidea 132 Ossa t a r s i 124 Osteogenesis 37 Ovipar 6 Ovivipar 7 Ovogenesis 11 Ovocyte 12 Oviilasyon 10 O y n a k l a r 35 T a m o y n a k 35 Y a r i oynak 37 O y n a m a z o y n a k 37

0
On kol kemikleri 98 Orgiiler 25 E p i t e l orgiisii 25 Ortii epiteli 26 Bez epiteli 26 B a g ve destek orgiisii 28 Kemik orgiisii 29 P Parthenogenesis 5 Pazu kemigi 93 Pelyis 111 P h a l a n g e s digitorum m a n u s 105 Prophasis 7

B
Radius 101 Rete testis 17

161

s
Saban kemigi 65 Sertoli hilcresi 18 Scapula 89 Sirt o m u r l a n 139 Sperm 14 S p e r m a t i d 13 Spermatogenesis 19, 16 S p e r m e t a g o n i 18 Spermatozoid 13 Bai 15 Boyun 16 Govde 16 K u y r u k 16 S t e r n u m 148

T u r e m e ve ureme 5 Cinsli 6 Cinssiz 6

U
Ulna kemigi 97 U y l u k kemigi 114

U
Ust gene kemigi 73 Ust tarafin kemikleri 86 V V e r t e b r a e cervicales 136 V e r t e b r a e lumbales 141 V e r t e b r a e thoracales 139 Vesicula g e r m i n a t i v a 11 Vitellus 11 Vivipar 6 Y

a k a k kemigi 49 T Telophasis 9 Theca folliculi 13 T h o r a x 146 Topuk kemigi 129 Tubuli recti 17 Y u m u r t a 10 Y u m u r t l a m a 10 Yiiz kemikleri 40 Z Zacharias Jansen Zona pellucida 11

162