1. DEFINICIJA RETORIKE I OSNOVNI RETORIKI POJMOVI Grki termin za pravila i umjee ubjeivanja izgovorenom rijeju je retorika.

Potie od grke rijei rethor ije je prvo znaenje bilo podnosilac zahtjeva na sudu, zatim se tom rijei oznaavo besjednik (onaj ko govori), dok je u helenistiko doba oznaavala i uitelja besjednitva. Latinski je orator - govornik, ali i onaj ko moli, ko se nekom obraa, poslanik. Na naziv je besjednitvo (od besjediti) ili govornitvo. Ruski je krasnorjeje. Besjednitvo je sposobnost elokventnog govora, vjetina ubjeivanja i pridobijanja slualaca. Prema Aristotelu retorika je pronalaenje svih moguih sredstava za ubjeivanje, dok ga Kvintilijan definie kao snagu ubjeivanja. Besjednitvo je vezano za izgovorenu rije mada se esto koriste i drugi elementi, kao to je sam govornik, njegov izgled, glas, nain govora, ali i neka stvar, kao simbol neega. Ono je vjetina rjeitog, elokventnog izraavanja sa namjerom da se sluaoci ubjede u neto. Tokom razvoja retorike bilo je strucnjaka koji su osporavali njen znaaj kao nauke. Smatrali su je sastavnim dijelom drugih nauka. Razlozi za to su bili mnogobrojni Govornik se raa, a ne stvara. Smatraju da postoji prirodna, uroena rijeitost i da nju nita ne moe nadoknaditi. Govorniku nije potrebno poznavanje vjetina da bi imao ubjeenje(stara izreka Katona dri se teme rijei e same doi) To znai da ako neko ima smisla za javno nastupanje dovoljno je da zna o emu da pria Pravila retorike su zastarjela. To je posljedica kritikog i negativnog stava prema klasinoj retorici. Pravila retorike se ve nalaze u drugim naukama, jer veina znanja nisu izvorna ve pozajmljena od drugih nauka (pedagofije, gramatike, psihologije) Ovo miljenje nije opravdano, mada se mora priznati da moe postojati prirodna obdarenost za besjednitvo. Po tome su poznati nai dinarski krajevi, Homerovi junaci, hrianski propovjednici, niko od njih nije imao formalno obrazovanje. Ako postoje naivni slikari moglo bi se rei da postoje i naivni retoriari. Naravno, najvee domete su ostvarili kolovanji retoriari. Retorika se naslanja na znanja drugih nauka, preuzima saznanja od istorije, gramatike, psihologije, medicine. Prve kole su nastale jo u Rimu i Grkoj jer se rano uvidjela potreba za prouavanjem retorike kao nauke. Postojale su metode i stilovi sa strogim pravilima (azijatski, atiki). Pisani su udbenici od kojih se neki i danas koriste (KvintilijanObrazovanje govornika). Najvei govornici Demosten i Ciceron su marljivo vjebali . Govori oratora iako lie na nesto je spontano nastalo, iza njih stoje detaljne pripreme i vjebanja, sve je sastavljeno po strogim pravilima kompozicije, sastoje se iz tano odreenih dijelova. Retorika preko moi jezika djeluje na sluaoce i pokree ih. Retorika i besjednitvo su zbirni pojam i nisu sinonimi. Retorika je teorija, a besjednitvo je praksa. Sinonim za retoriku je korespodencija. Besjednitvo je umjetnost lijepog govora. 2. DRUTVENA ULOGA I CILJEVI BESEDNITVA Ubjediti svijet u jednu religiju (Isus Hrist, prorok Muhamed u 7. vijeku - Islamizam). Velike drutvene promjene po pravilu prate i veliki besjednici. Snagom besjede, vjetinom obrazlaganja i ubjeivanja oni su pokretali svoje saplemenke na pohode, na promjenu lovota, na odlazak u daleke krajeve. Tako je bilo sa jevrejskim mesijanstvom, islamom, istonjakom religijom. I hrianstvo ne bi imalo svjetski uspjeh da nije bilo proroka koji su ubjeivali mase svojom nadahnutom rijei.

Postoje tri osnovna zadatka ciljevi besjednitva po Kvintilijanu

Docere (pouiti, obavjestiti) kada neko govori u njegovom govoru treba biti neto o emu e nas pouiti (djeluje na razum) Delectare (pridobiti, ubjediti, zabaviti, razveseliti) moe govor biti prepametan ali ako on nas ne zaintresuje, ne prui osjeaj zadovoljsva (djeluje na emocije) Movere (pokrenuti) nije dovoljno da govori pametno, ako nas zaniteresoju ako mi poslije toga to sve zaboravima, ako nas ne pokrene (djeluje na nau volju) 1

Velikim drutvenim pokretima je prethodila promjena u sistemu ideja, a njih prate i velika besjednitva. Trebalo je pokrenuti svoje saplemenike na borbu, a to je zahtjevalo veliku vjetinu obrazlaganja injenica i ubjeivanja. Politika se ne moe ni zamisliti bez obraanja masi radi njenog ubjeivanja. Besjednitvo najvie cvjeta u demokratiji kao sistemu. To je zato to sa irenjem demokratije iri se krug ljudi koji su pozvani da javno kau svoju misao. Francuska i Oktobarska revolucija, rat za nezavisnost Amerike, su propraeni vrsnim govorima. Posebno pogodno mjesti za razvoj retorike je sud. Ubjediti sudiju ili porotnike u neku injenicu oduvjek je bio izazov za besjednike. Vanu ulogu ima u moralnom vaspitanju mladih jer su retoriari trajan uzor estitosti, mudrosti, hrabrosti. Mjesta gdje se odrava besjeda su trgovi, skuptine, groblja, sveanosti, bitke, crkve. esto su Cicerona nazivali PSIHAGOG- onaj koji vodi ljudske due. Od kako postoji civilizacija besjednitvo je dio ivota. Do njegovog opadanja u starom Rimu je doslo zbog uvoenja principata i umalosti naroda. Diktaura i nije najbolje mjesto za besjedu. Postojalo je besjednitvo u trenutcima kada se vladar obraa narodu ili fornziko besjednitvo, ali procvat doivljavva tek sa razvoje demokratije. Engleski parlament je bio kolijevka savremenog besjednitva. Vinston eril je dobio i nagradu za svoje govore. Demokratija umire ako ne postoji sloboda govora. Ona stoji iznad dvije grupe procesa Stvaranje volje naroda podrazumjeva ideoloko nadmetanje i ubjeivanje Volja naroda se ostvaruje u predstavnikim tijelima i drugim organima vlasti. Parlamentarna debata je kljuna za demokratiju. Sutina javnog istupanja u demokratiji je dijalog, rasprava. Dijalog je mogu ako u drutvu nema dogmi ako nema 100% izvjesnosti o tome ta je istina i ako se za drugaije miljenje ne kanjava. ovjek prirodno tei dijalogu, pa makar i sa samim sobom. Kritika nosilaca vlasti jos jedan bitan elemnet demokratije. U svakoj demokratiji postoji glasovi nezadovoljstva . to ne moraju biti ljudi koji su lideri ili koji veinu iza sebe ali su potrebni kao stalna kontrola svega sto vlada ini. U despotijama retorika slui nehumanim ciljevima, ali to je mogue i u demokratiji u vidu demagogije. Govornici su uspjevali da ljude zavedu i usmjere u pogrenom pravcu. Demagog znai voa naroda. Platon je smatrao da govornici slue za zamagljivanje istine, Tomas Makoli smatra da je cilj besjednitva ubjeivanje. Tipian primjer je Hitler. 3. LOGOS, PATHOS, ETHOS U RETORICI

Aristotel je u 4. vijeku prije Hrista dao ozbiljnost retorici. Prema njemu na ljude se deluje putem razuma (logos), preko oseanja (rathos) i putem linosti (ethos). Aristotel govori o 3 dijela koje mora imati svaka besjeda: 1. Logos je rije, misao, duh, logiko zakljuivanje. Besjeda mora poivati na dobroj logici, mora biti prihvatljiva sluaocu. Govornik mora imati obrazovanje, razvijenu logiku. To je naucni element retorike. Da bi jedna besjeda bila upjena ona mora biti logina, povezan, ne smije biti zbrkana, mora biti dobro promiljena mora u sebi imati misao i da logino i jasno povezuje svoje misli, ako on i govori pametno, ali ne umije da govori povezano logiki. 2. Pathos znai da je potrebno da govor ima emocije, strast, neto to dolazi iz ovjeka. To je umjetnicki aspekt retorike. Ne uzbuuje hladan govor, ovjek sam sebe iskazuje. U svom govoru ovjek prenosi sebe svoju emociju i proizvodi emociju. Ne moe proizvesti emociju onaj koji nema emociju, moda trenutno ali to ne traje. 3. Etos (moral, etika) predstavlja moralnu poruku besjede, pozitivnu vrijednost. Govornik mora biti visoko moralna osoba.Veliki govornik moe biti samo poten ovjek orator probus esse debet govornik mora da bude dobar ovjek. Ovaj trei element naglaava moralni stav, potenje. Orator probus ebbe debet - orator mora biti poten. Svaka dobra besjeda mora imati ova tri elementa, jer u besjedi je veoma bitno TA govorimo, KAKO govorimo, KO govori (koje osobine ispunjava osoba koja govori). 2

4. RETORIKA KAO VETINA I UMETNOST Stari Grci i Rimljani su besjednitvo smatrali i umjetnou i vjetinom. Prema Kvinitilijanu postoje dvije vrste besjednitva: - jedna koja je samo vjetina i kojom se mogu sluiti svi pa i neastan ovjek, - a druga ona koju moe koristiti samo moralna osoba i ona je umjetnost. Pored vjetine obraanja publici ija se pravila naue, potrebno je znati i primjeniti ta pravila kako bi ona imala efekta, to znai da je potrebna umjetnost i talenat (uroen dar, uenje, iskustvo). Prema starim Grcima i Latinima dva su vida bitna: 1. ars bene dicendi - umjetnost ili vjetina lijepog govora i 2. ars persuadendi -umjetnost ubjeivanja. Retorika predstavlja vjetinu (ars tehne), a vjetina je skup pravila koja su nastala iz iskustva i naknadno su promiljena. Najvei domet postie se u spoju prirodne obdarenosti i uvjebanosti. Prema staroj klasifikaciji vjetine se djele na sedam disciplina, takozvani septium. Retorika sa gramatikom i dijalektikom ulazi u trivium, a kvadrivium ini artimetika, muzika i astronomiija. Prve tri nauke su duhovne, a ostale su prirodne. U triviumu prevlast je u poetku imala retorika, kasnije gramatika i na kraju dijalektika. Retorika vjetina do punog izraaja dolazi pred sudom. Po Ciceronu svaki govornik mora da prevazie prosjenost, rjeju, stilom i ljepotom govora. Materija retorike je razvrstana u pet dijelova: Inventio prikupljanje materijala, nalaenje argumenata i izbor tehnike ubjeivanja. Dispositio ralanjivanje govora na njegove glavne djelove i njihov raspored. Elocutio jeziki izraz i stil, raspored rijei u reenici. Memoria pamenje govora Actio dranje govora Za elocutio je vano da ima jasnou, ukras i skladnost tako da je on povezan sa stilistikom. Postoje tri vrste stila niski (komedija), srednji i visoki (tragedija). Retorika vjetina sadri dijelove govora koji se sastoje od nekoliko dijelova (Aristotel uvod, izlaganje, jemstvo, zakljuak). Retorika se bavi sistemom pravila i tehnika ija primjena garantuje uinak uvjeravanja. Uvjeravanje se dijeli na tri stepena Pouiti ili obrazloiti (docere) Zabaviti ili pridobiti (delectare) Pokrenuti (movare) 5. RETORIKA I NAUKA O KNJIEVNOSTI (poetika) Retorika se nalazi u tijesnoj vezi sa teorijom knjievnosti i teko ih je razgraniiti. U poetku kod starih Grka retorika se bavila prozom, proznim govorom, propisivala su se pravila lijepog govora u prozi, dok se poetika bavila iskljuivo stilom. Poetika - prva poetika Poetika tehne Aristotel, znai pjesnika vjetina. Danas je to teorijska disciplina o pjesnitvu. Poetika se iri i obuhvata sve, ak i prozu, odnosno retoriku. Ona predstavlja posebne specifinosti, odreeni principi nekog autora, zatim dodaje pjesnike ukrase i izraze u besjedu. Retorika je izvrila znaajan uticaj na pojavu proze, tako da dananja proza se zasniva na naelima prakse i teorije besjednitva. U grkoj retorika se bavila prozom (govor i jeziki sastav), a poezijom se bavila poetika. U srednjem vijeku se taj odnos ostvarivao kroz propovijedanje, diktiranje pisama i poetsku vjetinu. Svi engleski, Ruski, Francuski i Italijanski pisci od renesanse do 18. vijeka u svojoj edukaciji su proli i kurs retorike. Filologija je nauka o jeziku, jezik kao instrument izgraivanja ljudske kulture, mnogo ira i od lingvistike. Retorika je bila prva vrsta knjievne kritike, zbog toga to je onaj to govori neka djela on ih na neki nain i tumai. Retorika je i danas vrlo bliska knjievnoj kritici.

6. RETORIKA I TEORIJA INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA 7. RETORIKA I DRUGE NAUKE I UMJETNOSTI (logika, etika, lingvistika, poezija, scenske umjetnosti)) LOGIKA- Za one koji insistiraju na logikoj strani govornitva retorika treba samo malo da ''zaini lepotom'' ono bitno to nudi logika, psihologija, etika i dr.disvipline. Ona ima drugorazredni znaaja u odnosu na logiku. LINGVISTIKA Retorika je tip saznanja komplementaran lingvistici, ali ne i istovjetan. Svaka od njih mora da izrauje svoje spostvene koncepte i metote. Kada strukturalista i semiotiar odreuje retorici savremenu ulogu on je vidi ''kao nekog ko razotkriva dinamiku strukturu jezika koja neki knjievni tekst ini drugaijim od neknjievnog'', dok je oblast interesovanja psiholingvistikih i optelingvistikih diskursa analiza upravo neknjievni, razgovorni jezik. POEZIJA- Predmet poetike bila su djela u stihu, a predmet retorike djela u prozi. Naglim unoenjem proze u tvorevine pesnike umjetnosti okviri poetike sus se promjenili, obuhvatajui mnogo gradiva retorike. Tako je poetika postala sinonim teorije knjievnosti. Poetika-pjesnika umjetnost, bavi se prouavanjem fenomena poetskog stvaranja, osobenostima dela i stvaralakog postupka, kao i njihovom estetskom percepcijom. Stih duina misli se poklapa sa duinom stiha, proza duina misli se ne zavrava u prvom redu. Sutinska razlika izmeu stiha i proze stih je ritmiki ureen govor, u prozi to nije vano. SCENSKA UMJETNOST Slikarstvo kao i retorika insistira na redu, simetriji, ogranienosti, strukturi, skaldu delova u cjelini. Lepota je tema i retorike i slikarstva. Nroito sarauju u retorskoj vjebi efrase koja za cilj ima ivopisnost, slikarstvo, plastinost govornog iskaza u doaravanju opisivanpog. Veza izmeu retorike i muzike naroito je uoena u istraivanju Arnold ering u delu Das Smbol in der Musik. Postojalo je neto to bi se moglo nazvati muzikom vetinom pronalaenja, muzikom topikom. Stilistika U staroj grkoj su postojala tri stila (nazijanski, atiki i rodski). Stilistika je nain izraavanja, pisanja, govorenja. Stilistika govornika ui kako da postigne odreeni stil, kako da se slui rijeima i reenicom. Glavno polje stilistike su stilske figure. Klasina retorika u velikoj mjeri je bila stilistika. To je bilo negativno za nju jer je stilistiki element dovodio retoriku u krizu. Umirao je njen ivi nastup. Retorika kao poetika podrazumjeva retoriku svedenu na elocutio. To je suena retorika jer sve manje se zanima za tipove govora, a vie za knjievnost. To je karakteristino za srednji vijek, Humanizam i Barok. Prva reformacija retorike je poela tek krajem 60. god 20. vijeka zahvaljujui francuskim strukturalistima (an Koen i Roland Bart). Oni smatraju retoriku kao teoriju stilskih figura. Lingvistika Lingvistika je opta nauka o jeziku, ona prouava jezik kao fenomen. Retorici je vano gramatiko znanje zbog poznavanja pravila govora, padea. Ova veza je naroito postala vana u 20-tom vijeku. Ako se govornik ne pridrava osnovnih pravila gramatike i sintakse, on e kod slualaca izazvati podsmjeh prije nego to ih nagovori, ubjedi ili oduevi. Najznaajniji za razvoj lingvistike su Fredinand Sosir (opta lingvistika). Roman Jakobson je povezao Sosirovu ideju sa komunikologijom i dao je teoriju o funkcijama jezika: 1. Referencijalna ili kominitivna (saznajna) predmet o emu govorimo 2. Emotivna na lini doivljaj odnos govornik poiljalac 3. Konativna govor uvijek upuujemo nekome - odnos sluaoc primaoc 4. Poetska neglasak je na samom jeziku, samoj poruci Lingvistika je sistem znakova kojim se sluimo , naravno uslov je da svi poznajemo te znakove tj kod. Elementi koda su poiljalac, kod, primalac i sve to rezultira porukom. Poetika Aristotel je prvi napisao djelo Poetika tehne i to su pravila pisanja pjesmi. To je danas teorija knjievnosti. U poetku se prouavao samo stih, a danas je to sveobuhvatna nauka. Filologija Je etimologija jezika. Ona prouava drutveni uticaj koji ima na jezik. To znai jezik kao izgraivanje kulture. Od ostalih nauka retorika je u vezi sa logikom, psihologijom, pravom, sociologijom, politikom, glumom, akcentologijom. 4

8. RETORIKA I PISMENOST GOVOR, GOVORNIK I PUBLIKA Sveto trojstvo besjednitva- tri osnovna elementa su govornik, publika i govor. Nekada se besjednitvo nije moglo zamisliti bez neposrednog kontakta sa auditorijumom sve dok tehnika nije omogucila praenje putem video zapisa. Prema Ciceronu govornik mora da: dokae svoje teze, priredi sluaocima uivanje i djeluje na njihovu volju. Besjeda mora biti lijepa. Sluaoci moraju i razumjeti i osjetiti besjedu. to znai da izgovorenu rije treba lijepo uobliiti i njom ljude nagovoriti, ubjediti, izmjeniti njihov stav, miljenje, nadgovoriti protivnika, izazvati snane emocije, to je i sutina toga. Prema nekim tepretiarima postoji razlika izmeu ubjeivanja i nagovaranja. Ubjeivanje znai da kod slualaca postoji otpor i da treba djelovati na spolja i obraati se razumu, dok nagovaranje znai da sluaoce treba pridobiti za neko miljenje ili slino, i na njega se djeluje iznutra i emocijama. Besjeda mora biti lijepa. Sluaoci moraju osjetiti i razumjeti besjedu. Odnos izmeu emocija i saznanja nije jednostavan. Osnovni cilj govornitva je da se lijepo uoblii izgovorena rije i da se njome postigne odreeni efekat. 9. SAMONIKLO BESEDNITVO O samim poetcima besednitva delom se nagaa, a delom govori na osnovu najstarijih sauvanih pisanih izvora indijskih, sumerskih, grkih i drugih epova i tekstova. Indijski epovi Mahabharata i Ramajana, sumerski Ep o Gilgameu, Ilijada i Odiseja, stari egipatski i vavilonski tekstovi svjedoe o tome da je tzv. Samoniklo besednitvo zasnovano na linom talentu pojedinca, cvetalo od samog nastanka ljudskog roda. Te sposobnosti su obino odlikovale svetenice i vraeve, zatim plemenske starjetine, vojskovoe, poglavice, a potom i vladare privih drava. Iz sredina koje jo nisu upoznale pismo i dravu, posredno je sauvan po neki dragulj izvornog besjednitva. Meu amerikim indijancima, zahvaljujui zapisima civilizovanih osvajaa sauvali su se lijepi primjeri odlinih kratkih efektnih a samoniklih govora kao to su: govori poglavice Sijetla, poglavice Oivej Bjano i naroito poznat govor poglavice Logana o nepravdama bijelaca. Loganov govor ima skoro sve elemente koja danas zahjteva public speaking (kratak je, jasan i efektan, poruka je nedvosmislena, sdri vrstu etiku podlogu, nabijen je snanim emocijama, djeluje veoma sugestivno i iskreno, poinje bez uvoda, uvjerljivom slikom, zavrava se retorskim pitanjem i dramatinim odgovorom.) Praistorija besjednitva dijeli sudbinu poezije i epskog pesnitva. Druga oblast u kojoj se govor nuno usavravao bila je religija. Najbolji primjer za to su hinduistiki sveti tekstovi, naroito Vede, koje se skoro 2 milenijuma ue napamet i reprodukuju. Pravo je takoe bilo tijesno vezano za usmenu tradiciju u vremenima prerastanja u civilizaciju i doba stvaranja prvih pravnih sistema. Mnoga stara drutva su sauvala podataka da su se kod njih zakoni uili napamet i recitovali: to je sluaj sa Solonovim zakonima u Atini, sa partom gdje su se zakoni i donosili u usmenom obliku pa su se i zvali rhetra govor, u Rimu su djeca od ranog uzrasta uila napamet Zakon XII tablica, zatim Mojsijevi zakoni kod Jevreja itd. Mnogi od tih tekstova su se vijekovima prenosili usmeno prije nego to e biti zapisani, mada neki od njih nisu ni doivjeli takvu sudbinu. Zato su sada ili potpuno izgubljeni ili su poznati samo njihovi fragmenti (Solonovi zakoni), ili se posredno rekonstruiu (kao rimski Zakon XII tablica). Za sve njih je zajedniko da su ivjeli kroz usmeno predanje. I epovi i vjerski sadraji i pravni propisi su se uili napamet i recitovali. Tako je praoblik besjednitva bilo deklamovanje. Pored samoniklih besednikih uzleta pojedinaca, pragovornitvo se u tim drutvima formiralo kroz pravilno i tano izgovaranje zapamenih tekstova u odreenim situacijama, ono to e kasnije dobiti naziv deklamacija (lat. Declamatio). Korjeni prabesednitva u vrijeme kada se nalazilo u povoju razvijali su se i negovali kroz deklamaciju napamet nauenih i tradicionalnih tekstova. Dve pouke: 5

Jo od samog nastanka ljudske vrste bilo je ljudi koji su se izdvajali po govornikom talentu. ak i bez ikakvog retorikog kolovanja, samonikli besednici su mogli da privuku panju drugih lanova grupe, bilo zahvaljujui svom satusu, bilo zahvaljujui svom talentu. Samoniklo besjednitvo je dokaz da je ponekad ve i sam talenat dovoljan da se privuku sluaoci i ostvi snaan besedniki efekat. Druga pouka: mada se besednitvo u svom povoju razvijalo i njegovalo kroz deklamaciju sada je to jedan od najnepoeljnijih kvalifikativa za besednika. Dok je deklamacija kod Rimljana podrazumjevala izraajni govor, danas ona prvenstveno oznaava interpretaciju zapamene pjesme (recitovanje). A to je jedan od najveih neprijatelja dobrog besednitva. Najgora osovina, najvea opasnost, a i najea greka nevetih besednika je izgovaranje nauenog teksta naizust, bez obzira na to da li ga je on sam sastavio ili ne. Samoniklo besjednitvo nije ueno besjednitvo. Postoji dosta poznatih krajeva u kojima ljudi znaju lijepo i slikovito priaju i izraavaju. Srbi su jedan od naroda koji je uvijek imao dobre besjednike i u crkvi, i meu politiatima, advokatima i profesorima. Rjeitost i vjetina besjednitva je ivopisna, leksiki bogata. Nemogue je utvrditi kada su ljudi prvi put poeli koristiti rije. Smatra se da ono sto razlikuje prve ljude od ivotinja su simboli (nije govor niti misao). Prema tom shvatanju ovjek je animal simolicum. Prvi simboli su bili grafiki znakovi, zatim piktografski i na kraju fonetski. Stara drutva su preteno usmena i epska. Smatra se da su poetci vezani za religiju, animalizam. Postojalo je laiko besjednitvo. Prvi sporovi oko imovine ili opstanka cijele grupe su traili dobre govornike. Poznat je govor poglavice Irokeza koji je uputio pitanje svijetu vezano za ekologiju (kada nestane bizona, nestae i nas). Ilijada i Odiseja su pune lijepih govora o besjednitvu. Na bliskom i dalekom istoku je preteno despotija tako da za politiko besjednitvo ima malo mjesta . Preovlauju sudska, pangerik i religijska besjeda. Vladari i svetenici su se obraali narodu u vidu samohvalospjeva koji su naroito njegovani u meurijeju Eufrata i Tigra. Sauvani su govori vladara (patesa) o stvarnim ili izmiljenim pobjedama u ratu, upjesima u lovu ili atletici. Dobar govor se tada poredio sa dragim kamenjem. Aramejske izreke savjetuju da se dobro razmisli prije nego se nesto kae jer je rije kao ptica kada jednom odleti ne moe se vratiti. 10. NASTANAK RETORIKE U ANTIKOJ GRKOJ: Stara grka civilizacija bila je kolijevka svih dostignua savremene evropske pa i ukupne ljudske civilizacije: od arhitekture do vajarsta, od poezije, proze, preko drame, komediografije do istoriografije, od medicine do farmacije, od filozofije do potitikologije... Grka je izvorite svih savremenih znanja i umetnosti. Najveim dijelom temelji svih tekovina postavljeni su u neverovatnom kratkom vremenskom intervalu od oko dva vijeka (V i IV vijeku p.n.e.) i to prvenstveonu u jednom od stotinu grkih polisa Atini. U tom polisu koji i u vrijeme svog vrhunca nije brojao vie od 50.000 slobodnih graana na istom prostoru su ivjeli i susretali se na agori (Sredite javnog ivota Atenjana bila je agora na kojoj se nalazila trnica, uredi, palae, hramovi, oltari, spomenici): Herodot, Perikle i Sofokle, Fidija i Aristofan, Aristotel i Demosten, itd. Jedan pisac je ovaj neobian fenomen da se toliki um i nadarenost koncentriu na jednom mjestu i u jednom vremenu nazvao grko udo Grci su prvi narod starog vijeka koji je poeo sistematski prouavati i analizirati nain na koji ljudi meusobno komuniciraju. Grka civilizacija je cijenila i njegovala lijepu rije (u epovima, knjievnosti, filozofiji, politici, pravu) a besjednitvo se smatralo nezaobilaznim dijelom javnog ivota. Njihova civilizacija se zasnivala na usmenom izraavanju. Politike institucije su funkcionisale kroz borbu rijei, pravosue kroz govore stranaka, obrazovanje i filozofija se u osnovi temelje na usmenom izrazu. Grci su govor shvatili kao dijalog, sredstvo da se kroz razgovor stigne do istine. U grkim polisima svaki graanin je imao pravo i obavezu da uestvuje u optim poslovima drave, da bude politikos onaj koji se brine za polis To je naroito bilo karakteristino za Atinu-u tom polisu svi slobodni punopravni graani su neposredno vrili vlast i javne funkcije i kolektivno donosili sve vanije odluke o ratu, miru, zakonima i nainu ivota drave, a u porotnim sudovima su morali lino da nastupaju i sami govore u svoje ime. Atinska demokratija je uvaavala potpuu slobodu javnog govora ili jednako pravo na govor i podnoenje prijedloga (pre svega pred skuptinom) isegoria. Ideju o tome da svi graani mogu govoriti u skuptini i uticati na dravne odluke nisu prihvatali svi grki polisi npr. Sparta ima narodnu skuptinu koju sainjavaju svi slobodni punopravni graani, ali prijeldoge mogu davati i na njoj govoriti samo visoki dravni inovnici, o emu se potom prisutni izjanjvaju glasanjem. Atinjani su poznavali jo jedan vii pojam, dalji vid slobode govora koji su nazivali parrhesia (ona obuhvata ne samo pravo da se govori, nego i pravo da se nekanjeno moe rei ta god se eli) 6

Kod Grka rijeit ovjek je prije mogao izai na dobar glas nego li dobar vojnik. Jedan od najvanijih ciljeva obrazovanja u Atini, ali i kod drugih Grka bilo je da se savlada besednitvo. Uporedo s tim iz procetalog besednitva raala se i retorika, kao teorijska disciplina. Poeci grke retorike tijesno su prpleteni sa besjednikom praksom koja je retorici prethodila. Prvi uitelji besjednitva su i sami bili proslavljeni govornici. U novijim radovima razvoj grke retorike se dijeli u tri stadijuma: tehnika, sofistika i filozofska retorika.

KORAKS
Osniva grke retorike je Koraks koji je sastavio prvi prirunik besjednitva. Srednom 5. vijeka u gradu Sirakuza na Siciliji. Koraks je otvorio prvu retorsku kolu i napravio prvi udbenik besednitva (rethorike techne). Taj udzbenik nije sauvan, ali se zna da je govor ralanjivao na pet dijelova: Uvod (eisdos, lat. proetiut) Izlaganje problema (katastasis, lat. narratio) Dokazivanje (agones, lat. probatio) Dodatne napomene (parekbasis) Zakljuak (epilogos, lat. peroratio) Koraks je uveo argument iz vjerovatnog (eikos) koji se ubraja u osnovne instrumente grke retorike, ali i savremene retorike. On je i praktino poduavao kako se koristi figura vjerovatnoe argument iz vjerovatnog i to bilu u korist jedne strane ili protiv nje. Od Koraksa i njegovih sljedbenika ostaju dvije pouke: - Dobar besjednik treba da izdano koristi retorsko pitanje i - Argment iz vjerovatnog.

TISIJA
Pristpu koji je razvijo Koraks, prema kome je govornika vjetina u stvari vjetina nagovaranja koja potpuno relativizuje istinu dalje je razvio Tisija, Koraksov uenik, koji je pretea sofista. Kod njega se poduavanje retorici svodilo na vjetiu izvrtanje istine u svoju korist. Kenedi ovaj prvi stadijum u razvoju grke retorike (Koraks i Tisija) kvalifikuje terminom tehnika retorika. 11. SOFISTI Razvoj retorike svoj zamah je dobio sa Gorgiom. On je sa Sicilije prenio retoriku na tlo Grke i za novac poduavao mlade Atinjane. On je bio meu prvim sofistima. Gorgija je prvi poeo da obraa panju ne samo na logike nego i na estetske aspekte govora. Gorgija uvodi poetske elemente u besjedu, esto je koristio metafore, a antiteza (suprostavljanje dvije ideje) dobija naziv gorgijanska figura Jezik je sa sudskog jezika pomerio ka poeziji. Imao je veliku sposobnost da je vladao sluaocima, ako je htio da ih u neto ubijedi to mu je polo za rukom. Sofisti (sophos - mudrac) su kao putujui profesori uitelji mudrosti poduavali omladinu filozofiji, matematici, fizikim vjetinama i retorici. Poduavanje besednitvu je u velikoj mjeri ditkirao sudski govor, to je jo jedan dokaz da se retorika razvila iz sudskog besednitva. Glavni cilj je bio da osposobi uenika da dobije spor. aci su esto memorisali neka opta mjesta (loci comtipes) koja se mogu u govoru upotrijebiti u razliitim situacijama. Svaki uitelj retorike formirao je zbirke koje su naroito isticale uvode i epiloge besede, ali su sadravale i one dijelove koji se mogu adekvatno primjeniti na este procesne sutucije. Retorika se uila iz udbenika koji su sadrali primjere besjeda, tehnika upustva, osnovne principe govornitva tj.Teoriju besjednitva. Sistem poduavanja je obuhvatao tri elementa: teoriju, praktinu vjebu i prouavanje tuih govora. Svi udbenici su bili okrentuti sudskoj besjedi. Sofisti besjednitvo nisu shvatali kao umjetnost ve kao obunu vjetinu okrenutu praktinim ciljevima, a pre svega dobijanju spora. Sofisti su bili jako veliki manipulatori, smatrali su da nije bitno kako, na koji nain pobjedite u sudu, bitno je da samo pobjedite, bez obzira da li je to to tvrde istinito ili ne, asno ili nemoralno. Protagora je najpoznatiji sofista i smatrao je da niko ne moe biti siguran ta je istina. I svaki ovjek ima pravo da svoje uvjerenje ma kakov ono bilo izraava to uvjerljivije (ovjek je mjera svega). On je vjebao svoje uenike da o svakoj stvari govore iz dva ugla kako bi ih navikao da da svaka situacija predstavlja 7

medalju sa dve strane i da se ovjek moe vjeto braniti ili napadati bez obzira na vrstinu pravnog ili moralnog osnova. Protagora poznaje dvije istie: - ALETEIA: bit, sutina, unutranja-skrivena,(mi do nje ne moemo doi) - DOXAI: vidljiva istina (mnenje-ono to mi misimo) ova istina je promjenjiva i nju moemo spioznati naim ulima. Oni vjeto koriste silogizam (ili entimem skraeni silogizam, sa jednom premisom) Vjetinu besjeditva sa sofistikim metodama su koristili i demagozi. Sofisti su nali na moralnu osudu grkih filozofa, naroito Platona. ZASLUGE SOFISTA: retorika poslije njih najvanija nauka i tako ostaje dugo vrmene, pretea je kolstvu NEGATIVNO KOD SOFISTA: vrhunski manimpulatori i poigravaju se sa istinom.

LOGOGRAFI
Svaki Atinjanin se nekada morao pojaviti na sudu. Najvaniji atinski sud (Helieja) sastojao se od 6000 sudija, porotnika od kojih su se kockom birala manja sudska vijea. Za svaki spor odreivali su se neposredno prije suenja da bi se obezbijedila objektivnost. Svako je bio obavezan da se lino pojavi pred sudom i govori za samog sebe jer advokatura nije bila dozvoljena. Porotnici su bili ljudi iz naroda i oni bi na osnovu pravinosti glasali za stranku koja odri bolji govor i ostavi bolji utisak, ali to ne znai da je ta stranka imala najjae pravne argumente. Uitelji besjednitva su bili skupi pa se obino lice koje se mora pojaviti na sudu uzimalo par asova kod uitelja. Ponekada bi se samo naruio govor od logografa profesionalnih pisaca sudskih besjeda. Govor bi se uio napamet i izgovarao pred porotnicima bez itanja, kao da je spontan. Logografi se nisu cijenili kao i uitelji besjednitva. Logograf je bio prinuen da pie govore za one ljude koje je ranije napadao. Aktivnost logografa vie pripada pravu nego retorici. Skoro svi najpoznatiji grki besjendici bavili su se Logografijom barem u poetku svoje karijere. Antifon je prvi logograf. 12. PLATON Platon optuuje Gorgiju i sofiste zbog zloupotrebe retorike i samu retoriku smatra tetnom. On je bio Sokratov uenik i smatrao je da je osnovni cilj retorike ubjeivanje slualaca pomou logike i racionalnih argumenata u ono to je pravedno i moralno. Cilj besjenitva ne smije da bude nagovaranje po svaku cijenu, na tetu dobra i istine. Najpoznatije dijelo je Odbrana Sokrata u kojoj Platon prikazuje suenje Sokratu zbog uvrede bogova i kvarenja omladine filozofskim uenjem. U dijalogu Fedar najjasnije definie odnost prema sofistikoj retorici za njega to nije ni vjetina, ni umjetnost, ve je to laskanje masi koja ne poznaje istinu i donosi korist onima koji ine nepravdu, ali retorika moe biti vjetina i umjetnost, ako je zasnovana na istini. Tako je Platon u retoriku uneo i etika komponenta. Za pravog besjednika zato nije dovoljan samo talenat i sposobnost da lepo govori, neogo i odgovarajue obrazovanje koje se stie u filozofskim kolama. On je za raziliku od sofista manje ih uio praktinim stvarima, a vie upuivao u prirodu i ciljeve retorike. Sve njegove knjige su pisane na isti nain - u obliku dijaloga. Sve to je elio da kae dao je u usta svom uitelju Sokratu (kao da Sokrat pria sa nekim, te je svako djelo dobilo ime upravo po tom sagovorniku). Platon je smatrao da retorika ne moe rei istinu, te da retoriku (sofiste) ne interesuje istina nego samo korist. Retorika moe govoriti istinu samo onoliko koliko je filozofija, koliko je njen cilj pravednost, ukoliko tei onome to je najbolje a ne onom to se sluaocima svia. Zbog toga, u retoriku je unijeta i etika i moralna komponeneta samog besjednika. Besjednik ne samo da mora lijepo govoriti nego mora imati i odgovarajue obrazovanje. Tako je Platon poduavao uenike uz filozofiju i logiku i retoriku u gaju koji je nazivao Akademijom. Njegovo uenje se svodilo pored praktinih savjeta na prirodu i ciljeve retorike. Njegov najznaajniji i najslavniji uenik bio je Aristotel. *Majeutika - babika vjetina, vjetina babice - koristio je Sokrat metod kojim dijalog pomae dolaenju do istine, poraanju istine prirodnim putem.. 13. ARISTOTEL

Aristotel je bio Platonov uenik, i pored uticaja svoga uitelja nije se slagao s njima da retorika treba da predstavlja instrument za stvaranje dobrih graana a jo manje da je neasna i tetna. Naprotiv smatra je korisnom i potrebnom. Prema retorici je imao nauni pristup i oko 330. g.pne. nastao najuveniji udbenik retorike u tri knjige koji je sinteza svih grkih retorikih dostignua. On kritikuje dotadanje autore, jer su svu svoju panju usmjerili na proste pojedinane, tehnike savjete kako se sluaoci mogu nagovoriti, a naroito zbog toga to su se ta uputstva imala u vidu sudske besjede, a ne uzvienije, politike (deliberativne). Smatrao je da je retorika nauka koja istrauje opte principe na kojima poiva svako besjednitvo, a ne samo sudsko. To je sposobnost iznalaenja svih raspoloivih sredstava uvjeravanja u svakoj prilici, a sredstva uvjeravanje mogu biti: Logika - logos (dokazivanje putem razuma, naroito uz korienje silogizma i entimema) Etika - ethos (pozivanje na odreene vrijednosti, pri emu je od naroitog znaaja karakter besednika) i Emocionalno - pahtos (izazivanje odreenih osjeaja kod slualaca to ini govor uvjerljivijim) Aristotelova retorika je vie teorijski spis, nego klasini rhetorike techne. Ona su u velikoj mjeri oslanja na njegove druge teorijske radove: Topiku, Poetiku, Politiku, Nikomahovu etiku. Aristotelova retorika se sastojala od tri knjige. Ovo djelo vi predstavlja filozofski pogled na retoriku nego kllasini udbenik,zato ovaj stadijum u istoriji retorike neki pisci nazivaju filozofska retorika. 1. Prva knjiga se sastoji od definicija besjednitva, vrstama, ciljevima i logikim sredstvima ubjeivanja kojima se govornik koristi. Poebno naglaava esnu vezu izmeu retorike i logike, a naroito vanost dokazivanja pomou silogizma i entimema. Najvei dio prve knjige posveuje pojedinim vrstama beseda prihvatajui trojnu podjelu na: politiko besednitvu (genos symbouletikon) sudsko (genos dikaikon) i pohvalno (genos epideiktikon) besednitvo.. 2. Druga knjiga. U drugoj knjizi Aristotel se bavi uslovima koji doprinose uvjerljivosti besede. Obrauje osobine auditorijuma, odosno emocionalna sredstava pomou kojih se sluaoci ubjeuju. Istie znaaj emocija, definie razne vrste osjeaja koja su znaajna za besjednitvu (ljutnja, zavist, nadmetanje...) ali ne zaboravlja na logos. 3. Trea knjiga je posjeena besjedi, njenoj formi, nainima izraavanja misli, osjeanjima. On smatra da su dvije najosnovnije osobine besjede jasnoa i ljepota stila. Rad zavrava razmatranjem dva problema: kada treba koristiti retorska pitanja i kako treba uobliiti zavretak, epilog besede. Aristotel u svojoj teoriji besednitva je najizrazitije pokazako u kako snanom jedinstvu bi trebalo da stoje logos, ethos i pathos. Kod nas je Aristotelova retorika objavljena tek 1987. god. u prevodu Marka Viia. Aristotelovom Retorikom su se sluili mnogi i rimski besjednici (Ciceron, Kvintilijan). Kod nas je objavljena 1987. g u prevodu Marka Vinjia. On djeli retoriku na: sudsku (forenzicku), to odnos pravedno/nepravedno politicku (deliberativnu) to je odnos dobro/lose prigodnu (deepidelicku).to je odnos hvalimo/kudimo smatra da postoje dva nacina zakljucivanja dedukcija (od opsteg ka posebnom). Glavni termin je logicki silogizam gdje se iz dvije premise dobija treca. Za retoriku je podesniji modifikovani silogizam gdje se izostavlja jedna premisa. indukcija (od posebnog ka opstem). To je zakljucivanje primjerom.

14. DEMOSTEN 9

Najpoznatiji grki besednik zvao se DEMOSTEN. Proslavio se politikim govorima u danima kada je Gra proivljavala dramatine posljednje godine svoje samostalnosti. estoki je protivnih pretee makedonske hegemonije. Demosten je bio povezan sa dvojicom atinskih besjednika: Isejem i Eshinom. Sa Isejem je bio veliki prijatelj u mladosti i njemu duguje svoje prve besjednike uspjehe i logografsko umjee pri sastavljanju sudskih govora, a Eshin mu je bio suparnik u zrelim godinama i njemu duguje deliberativne besjede. Demosten je roen 384. g.pne. i sa nepunih 8 godina je ostaobez oca. Zbog nesavesnosti trojice staralaca i njihove gramizivosti ostao je bez imetka. Od velikog bogatstva koje je njegov otac ostavio kada je Demosten postao punoljetan jedva je ostala jedna desetina. Taj usud doveo je Demostena kod Iseja u to vrijeme poznatog latinskog logografa, koji se naroito proslavio pisanjem beseda za sporove oko nasljea. Uz Isejevu pomo, kome je Demosten bio jedini uenik poela je njegova borba za nasljee i karijera logografa besednika. Imao je govornu manu, slabaan i nejak glas, koji je kasnije ojaao uz viegodinje vjebe i neuvenu upornost, kao i glasno govorenje stihova na morskoj obali pokuavajui da nadjaa huk talasa. Kada su mu oteli imanje morao je da se ui besjednikoj vjetini kako bi vratio imanje. Demosten je na samom poetku besednike karijere doivljavao takva razoarenja poslije kojih bi mnogi drugi digli ruke. Uporno je radio i na linom obrazovanju svestan da bez toga nema dobrog govornika. Demostenova snaga volje i upornost kojom je sebe izgraivao monogima je posluila kao dokaz da se govornik stvara, a ne raa. Prve uspjehe doiveo je tek sa 20 gdina i to sa sudskim besjedama najprije u sopstvenom sporu koji je vodio oko oevine, a potom kao logograf koji je drugima pisao forenzine govore. Zbog svog nasljedstva pet puta je izglazio na sud i svih 5 besjeda je saunvano. Sauvano je ukupno oko 60 njegovih besjeda a od toga 40-tak sudskih. Demostenove sudske besede su dovojake. Pored onih koje je pisao za privatne sporove ubrzo je poeo da sastavlja govore i za politike parnice npr. Demosten se protivio donoenju nekih zakona. Ovi govori mada sudski po formi u sutini ve predstavljaju politike parnice i oznaavaju prelaz ka Demostenovom konanom opredjeljenju deliberativnom besjednitvu. Slavu velikog besjednika stekao je Filipikama - politikim besjedama (Prva Filipika -352. G.pne, Druga Filipika 334.g.pne., Trea Filipika 343.g.pne.) Atinjani su za 3. Filipiku Demostenu dodijelili zlatni vijenac. Demosten je uspio monim retorikim sredstvima da pokrene raspoloenje Atinjana i mobilie ih za borbu protiv Makedonaca. Ipak Filip zadaje smrtni udarac Atinjanima u bici kod Heoneje 338. g.pne. Demosten je iz boja izvukao ivu glavu i ponadao se da e iznenadna Filipova smrt donijeti mir i sreu Helenima, ali Aleksandar nastavlja s uspesima, a makedonska strana oivljava u Atini. Ktesifont je tada predloio da se Demostenu po trei put dodijeli venac zbog zasluga u uvrivanju bedema Atina, zbog ega ga je tuio Eshin. Demosten se pojavljuje na sudu uz Ktesifonta da ga brani i pri tome izgovara svoju najlepu besedu Za venac. To je bila odbrana cjelokupnog Demostenovog politikog djelovanja. . Iz ovog sudara Eshina i Demostena ostaje nauk od kolikog je znaaja raspored materije u govoru. Demosten je doekao i ranu smrt Aleksandra Makedonskog, ali kada je ubrzo propao i poslednji ustanak Helena protiv Makedonaca Demosten nije hteo da padne iv u ruke pobednicima. Uzeo je otrov iz svog pera i 322.g.pne umro u hramu na ostrvu Kalaurea gdje se sklonio. Demostenov opus zaokruuju dvije epideiktike besede. Sauvan je njegov posmrtni govor (Epitafios) koji je izgovorio rtvama bitke kod Honoreje i jedna apatina, ljubavna besjeda (Erotikos). Sve besjede koje je sastavio i upjeh koji je postigao bili su plod velikog truda i strpljivog rada. Dobra priprema govora osnovna je grancija uspjeha to bi bila jedna od poruka koje se moe izvui iz Demostenove karijelre. Temeljna priprema nije nita oduzimala od spontanosti i snage Demostenovih beseda koje su odisale entuzijazmom i uverenou u ono o emu govori. Sugestivnost sa kojom je on nastupao, snano svedeoi da beseda moe biti uspjena samo ukoliko je govornik emotivno i uvjerljivo saopti. uvena je njegova besjeda O vencu koja je predstavljala odbranu njegovog cjelokupnog politikog djelovanja. Uz nespornu tehniku vjetinu, sjajan besjedniki ritam bio je i majstor gestikulacije. Time je nadmaio ranije besednike koji su uglavnom govorili bez pokreta, sveano, u stavu mirno. I to je takoe vano uputsvo svakom govorniku: govori se ne samo rijeima nego i tijelom. Mada se njegova ivost govora i duhovitost ne mogu mjeriti sa Cicernovom ipak je bio svjestan da govor ak i kad je ozbiljan, kakvi su njegovi govori po pravilu bili treba da bude zainjen i nekom poalicom.

10

Najvanije iskustvo koje je Demosten ostavio buduim govornicima jeste ohrabrenje za one koji nedovoljno vjeruju u sebe i svoje govornike potencijale: od djeaka koji ne obeava upornim radom i ispravljanjem nebrojenih besednikih hendikepa, Demosten je postao simbol, sinonim za vrhunsko govornitvu. 15. BESEDNITVO U STAROM RIMU Do pojave besjednitva u starom Rimu dovele su politike borbe izmeu plejbejaca i patricija, izmeu raznih stranaka kao i dravno ureenje, naroito u vrijeme republike. U starom Rimu cjenila se rjeitost. Po Tacitu najasnija zanimanja su bila vojna sluba, pravo i besjednitvo. Besjednitvo je dolazilo do izraaja na senatu i forumu, u senatu prilikom donoenja odluka a na forumu prilikom obraanja okupljenom narodu i sudsko besjednitvo. Forum je znailo (na latinskom od foris napolju) trg, pijaca, arija. Forum romanum je rimski trg, zapadni dio trga se zvao ius i tu su pred pretorom zapoinjale parnice. Istoni se zvao komicij i tu su odravane skuptine. Na sredini trga je bila govornica sa koje su se govornici obraalu skuptini ili okupljenom narodu. U poetku Rimljane nije interesovala ni teorija a ni kole. O besjednitvu su znali najvie iz ovota ili iz onoga to su uli na sudu ili na komiciju. U mnogim znanjima Rim je slijedio grke uzore. Livije Andronik je otvorio u Rimu kolu gdje su Rimljani uili grki jezik i kulturu, a potom i filosofiju i besjednitvo. Krajem perioda Republike koji traje od 509 g. pre n.e. do 27 g. pre n.e. i poetkom perioda Principata (od 27. pre n.e. tj. od dolaska na vlast Avgusta do Dioklecijana) govornitvo je prouavano u okviru osnovnog obrazovanja, kao specijalizovano srednje obrazovanje i neka vrsta visokog kolstva, na retorskim kolama. Prvu retorsku kolu na latinskom jeziku otvorio je Polije 95 g. pre n.e. gdje su se uile politike besjede i sudski govori. 16. CICERON CICERON je bio najpoznatiji rimski besjednik. On je bio i teoretiar besednitva retoriar koji je napisao dva kapitalna djela o retorici (De inventione-bavi se iznalaenjem teme i De oratore-bavi se linou govornika-perfectus orator), ali i praktini besjednik koji se proslavio uvenim govorima. Roen je u Arpinu 106 g.pre n.e. i veoma mlad je pokazao veliku inteligenciju, a ubijen u politikim progonima 43. g pre n.e. Kao i Cezar smatran je zaetnikom klasinog latinskog jezika. kolovao se kod poznatih oratora Krasa i Marka Antonija, zatim pohaao Plotijevu kolu, a pravnim naukama uio ga je Kvint Mucije Scveola. Kada je Apoloniju odrao besjedu na grkom, uinio ga je neko vrijeme nijemim. Ciceron se bavio teorijom retorike. Sa 16. godina posjeuje forum da bi sluao rasprave u skuptini i senatu. Prvi govor mu je bio u krivinoj parnici i poslje toga je napustio rim jer se bojao osvete diktatora Sule. U Atini je onda odrao besjedu na grkom. Cezar mu je oprostio govore protiv njega, ali ga drugi trijumviri nisu htjeli potediti. Napisao je raspravu O govorniku, zatim O iznalaenju tema za besjedu. Po njemu govornik treba da bude ovjek velikog znanja, moralne snagem jer samo onaj koji je ubjeen u ono to govori moe ubjediti druge u to. Govornici treba da budu kratki, jasni, uvjerljivi iako je i sam bio vrlo opiran. 58 govora je sauvano. Ciceronov prvi odbrambeni govor U odbranu Kvinkcija se smatra poetkom zlatnog vijeka rimske knjievnosti. Ostavio je veliki uticaj na razvoj jezika i knjievnosti. Veinu njgovih govora imamo zahvaljujui njegovom ueniku Tironu (Tironovo pismo). Po ciceronu tri su vane stvari koje treba imati govornik: talenat, vjeba, obrazovanje (snano naglaavanje Etosa orator mora da bude poten ovjek). Za uspjeh govornika bitna je istota i pravilnost jezika, pravilnost i jasnoa izraene misli. Govor mora biti po formi lijep i sadrajan. Naglaavao je znaaj humora, anegdote, dosetke u govoru. Njegov neposredni uzor je bio Demosten.

11

Ciceronove pouke za moderno doba:

u besednitv unio duhovitost, dosetku i alu, govorniki arm uneo je dinaminost u govor odravanje tenzije i besedikog naboja tokom cijelog govora sentencijsko izraavanje tuih ali i svojih misli jezika, stilska lepota govora poklanjao je veliku panju sadrinskoj strani besjede ali je ipak stavljao emocije ispred logosa, vie se obraao srcu, nego razumu - ostvario punu slobodu gesta, unosei na taj nain dodatnu ivost u svoj govor. Ciceron je smatrao da je vjeba dragocjena za formiranje govornika, ali ne i dovoljna ukoliko nedostaje prirodni talenat. Smatrao je da je nemogue biti dobar govornik bez irokog obrazovanja i opte kulture. Zakon smanjujueg arina je ublaavanje kriterijuma to se vie udaljavamo od sadanjeg vremena. Zato ponekada prema starim veliinama se ponaamo kao prema udu od djeteta. Ciceron je izbjegavao improvizacije, ali je znao u trenutku da smisli duhovit odgovor. Ciceron je vrcavog duha, dosjetljiv, dobar poznavalac istorije, poezije, filozofije i oslanjao se na grke i rimske uzore. On je jedan od najitanijih autoriteta danas. 17. KVINTILIJAN Marko Fabije Kvintilijan porijeklom iz panije, kao djeak je doao u rim, dao veliki peat rimskoj retorikoj tradiciji (oko 35-96 g.pne). Na njega je uticao Dominicije i Ciceron. Poslije kolovanja vratio se u paniju, ali ga je car panije poveo sa sobom u Rim ponovo. Preivio je sve prevrate i 4 vladara. Svoj udbenik retorike nije sam napisao ve su to biljeke njegovih uenika. Njegovo djelo Institucio oratoria kod nas je prevedeno kao Obrazovanje govonika u 12 knjiga. On smatra da ne postoji nikakva razlika izmeu pisanog i usmenog izraavanja i dobro sastavljen napisan tekst je preduslov za dobar govor. Manju je panju posvetio auditoriumu, a podrobno je prouio uitelja, uenika, koja znanja retor treba da posjeduje i kada da pone sa govorima na sudu. Retor je neka vrsta roditelja koga uenici treba da sluaju i da vole. Najvaniji dio je 10. i 12. knjiga. On smatra da postoje razliiti stilovi, ali ne daje prednost ni jednom. Postoji : Antiki stil zbijen i jednostavan Azijanski kitnjast i razuen Rodski sredina izmeu prethodna dva On njeguje Antiku jednostavnost. On stihove dijeli prema snazi emocija i naini obraanja sluaocima se mogu podijeliti na: Genus subtile blagi ili jednostavni koji se koristi za izlaganje injenica, dokaznog materijala za ekspoziciju i on zahtjeva otroumnost (menelaj). Genus medium srednji stil naziva se i cvijetnim i to je bistra rijeka ije su obale obrasle umom. On slui da zabavi i pridobije sluaoce, a govornik treba da je blag, da koristi digresije, metafore i izreke. Stil grande atque robustum visoki ili sanni stil je upuen emocijama i koristi hiperbole, snaan glas i gest. (Ciceron, Perikle, Odisej). Najvie panje posveuje sudskom besjednitvu i to kada se treba povui sa scene. Ne treba upotrebljavati prostake rijei, nemojte se razmetati dosjetkama, voditi rauna o linosti sudije, protivnika, ne vrijeati iri krug lica, voditi rauna o svom dostojanstvu. Najznaajnija djela su mu o obraanju emocijama, osmjehu, jasnoa stila. Definisao je pojam metafore i podjelio je stilske figure. -

12

18. ETAPE REALIZOVANJA BESEDE I DELOVI BESEDE (RHETORICA AD HERENIUM) Ovaj udbenik je dugo pripisivan Ciceronu, ali je utvreno da ni po stilu a ni nainu pisanja ne pripada Ciceronu. Za autora ovog udenika je proglaen Kornificije. U tom udbeniku je napravljena vana podjela, odnosno razrada naina na koji nastaje besjeda i data je ema njenog nastanka u 5 dunosti besjednika (officia oratoris): 1. Inventio, heuresis iznalaenje teme za besedu, priprema besjede, biranje tema, priprema materijala 2. Dispositio, taxis - raspored prikupljenog materijala - uvesti sluaoce u razgovor, pripremiti ih 3. Elocutio, lexis - izraz, stil - opredijeliti se kako emo govoriti (posao koji retor obavlja u vezi sa tropima i figurama, stil, izbor rijei) 4. Memoria, mneme (u vezi sa inventio, besednik treba da dri u glavi cjelokupnu emu govora, pomenje uporinih taaka u besjedi) zapamtiti, posebne tehnike pamenja 5. Actio ili pronunutiatio, hypokrisis (govorenje besede pred auditorijumom) - izvoenje besjede, kako govoriti (glas, gest, stav, ime se sluiti, kako) Druga sistematizacija se odnosi na dijelove besede partes orationis 1) exodiem - uvod 2) narratio iznoenje injeninog stanja, prikazivanje predmeta teme o kojoj se govori 3) divisio, partitio utvrivanje sporne take izlaganja i onoga to govornik hoe da dokae. 4) confirmatio izlaganje argumenata, dokazivanje stavova, confutatio opovrgavanje argumenata protivnika 5) conclusio zakljuak, zavretak besede Ovi dijelovi besede predstavljaju razradu u okviru dispositio dunosti besednika koje se odnose na strukturu besede. Autor ovog prirunika dijeli povode za besjedu na: - asni povod (honestus) brani ono to svi smatraju da treba braniti (hrabrog ovjeka) ili napada ono to svi smatraju da treba napadati (oceubice) - sramni povod (turpis) napada potenu stvar ili sramnu brani - sumnjivi povod (dubius) je ona vrsta koja u sebi ima dio asti i nepotenja - neznatni, beznaajni (humilis) je kada govori o nevanoj stvari. Retorika za herenija razlikuje tri vrste stila, koje naziva figurae: - gravis (teak) - mediocris i attenuata (stanjen) ili - krupan, srednji, mrav. Teofrastovo razlikovanje dvaju tipova govora: - jedan je usmjeren ka sluaocu (primeren poeziji i govornitvu) - drugi ka predmetu o kome se govori (primeren filozofiji) Stil (elocutio) karakterie: - Elegantia (gramatiki korektan, jasan i razumljiv govor) - Compositio (skladan sastav iskaza) i - Dignitas (ukraavanje govora) 19. RETORIKA U DOBA POZNE ANTIKE -DRUGA SOFISTIKA - azijanski stil (azijatski), rodski stil i atiki stil Odlike druge sofistike: - zavladao svojevrsni formalizam (prevlast forme nad sadrinom) - Organizuju se takmienja besjednitva - Sve vie su predmeti izmiljeni nisu iz ivota - Dominira izgovaranje teksta nauenog napamet deklamacija - Retorika postaje sve vie vrsta primjerene stilistike - Retorika se u tom periodu izjednaava sa knjievnosti. Panegirik pohvala vladara 13

20. ANTIKO RETORIKO NASLEE I SAVREMENO BESEDNITVO Nova retorika se odlikuje ekspanzijom govornitva, uticajem tehnikih sredstava, veim instistiranjem na zanimljivosti, improvizaciji. Govori su danas krai, oputeniji, neposredniji, bez patetike i teatralnosti. Pravila govora vie nisu ista samo se dri opte eme. Danas je bitan koncept i posveuje se vea panja prouavanju publike. Danas tradicionalna retorika vie nije primjenjiva, ali je neophodna za nastanak nove retorike. Zaetnici moderne retorike su : Hju Bler profesor retorike i knjievnosti na Sent Endrju univerzitetu 1783. objavio predavanja iz retorike i knjievnosti. On retoriku posmatra pragmatino. Timon on je objavio besjedniku knjigu i smatra da se govornici dijele na tri vrste. Prvi koji itaju napisane govore, drugi koji izgovaraju govore koje su nauili napamet i trei koji improvizuju. Dejl Karnegi Je objavio knjigu u kojoj daje praktine savjete o pripremanju govora, primjere, nain oivljavanja govora i sl 21. SREDNJOVEKOVNO I HRIANSKO BESEDNITVO Srednjovjekovno besjednitvo je razvila tri vrste/pravca retorike: 1) ars predicadendi - umjetnost propovjedanja 2) ars dictaminis - umjetnost diktiranja 3) ars poetica - pjesnika vjetina Sve ove vrste govornitva su bile u slubi jedne vrhovne nauke a to je teologija. aucila teologica SLUKINJE TEOLOGIJE Srednji vijek - od 5 do 15 vijeka (pad zapadnog rimskog carstva). Zadran je kontinuitet retorike i besjede, ali novi nain ivota je znatno promjenio besjedniku praksu. Poznati Panegerik (besjede kojima se hvale vladari) iz tog vijeka je car Konstantin. Propovjed (propovjedniko besjednitvo) je novi termin hrianskog besjednitva, koji se zasnivao na jednostavnom stilu i porukama, jer je bilo upueno neukom narodu. Hrianski besjednici su neumornim, uvjerljivim govorima propovjedali novu ideju o spasenju. Jezik propovjedi postao je grki jezik. Tako su nastali govori u slubi irenja hrianske nauke omilije. Kasnije se pod tim podrazumijvala jednostavna propovjed. Rije slovo je znaila re. Omilije zajedniki naziv i za crvene i za misionarske propovjedi. Omilitika nauka o pravljenju omilija Crkveno besjednitvo je iskljuivo vezano za hram. Hram podrazumjeva povjerenje u ongo koji govori. To je besjeda poviene emocionalnosti.. Glavni uzrok ovih besjeda su hristove propovjedi. Besjede koje su tumaile sveto pismo se zovu EGZEGEZE. Razne vrsste omilija koje su tumaile sveto trojstvo: - moralno poune i one koje se tiu savremenog dogaaja (nepogode) - prigodne *Apostol Pavle je propvojedao, njegove besjede pod nazivom poslanice su upuene paganima i neznabocima koje je pozivao na vjeru u Hrista. Prvi propovjdnik je apostol Pavle i poznat je po svojim poslanicama. Odlikuje ga jednostavnost, snaga rijei, sugestivnost koja vie djeluje na volju i emocije. 380. god hrianstvo se proglaava jedinom doputenom dravnom religijom, tako da je 4. vijek postao zlatno doba hrianskog besjednitva. Bilo je dosta pohvalnih, politikih, posmrtnih, sudskih govora. * Matej - 5 i 6 vijek * Hrianski besjednici (tri jeraha): 1. Grigorije Bogoslov 2. Vasilije Veliki 3. Jovan Zlatousti Hrianska crkva je u ast njih trojice uvela praznik Tri jerarha. Na zapadu: sveti Augustin - 4 vijek - najpoznatiji latinski crkveni otac. On je vie teoretiar i dogmatiar i vie se obraa razumu, a manje emocijama. Sastavio je prvi udbenik o tome kako drati propovjed (dedoctrina christiana) Od njega poinje razvoj omilitike kao posebne teoloke discipline koja daje praktina uputstva za propovjedanje. Tomo Akvinski - napisao prve prirunike o tome kako se dri propovjed u hrianskom hramu. Zaetnik je sholistike - nauka koja govori o retorici, potie sa zapada. Ostali veliki besjednici u 8 vijeku - pokret ikonoborstva 14

 Jovan Damaski- uveni govornik i kompozitor crkvenih pjesama sv. irilo i Metodije - su misionari koji su irili po Evropi hrianstvo, ali i posebnu vrstu besjede Kliment Ohridski sveti Simeun sveti Sava 22. RETORIKA U SISTEMU OBRAZOVANJA Besjednitvo se u srednjem vijeku - srednji vijek nije prekinuo prouavanje besjede. U Carigradu je osnovan Univerzitet ve u 5 vijeku, u Solunu i u tim Univerzitetima je obavezan predmet bila retorika. Srednji vijek je postavio dvije grupe predmeta koje se izuavaju: 1) trivium - skup tri nauke (gramatika, retorika i dijalektika - slobodne nauke) zastupljen u niim razredima 2) quadrivium - arimetrika, geometrija, arhitektura i muzika, je bila neka vrsta nadgradnje u starijim razredima Uvodi se u to vrijeme progyimnasmata vjeba iz retorike . Dva autora progymnasmata je Hermogen i Aftonije. Aftonije sofist koji je napisao prirunik PROGYMNASMATA pripremne vjebe za besjednike. Progymnasmata je naziv za pripremne etorske vjebe pismenih obrada pojedinih tema od lakih ka teim pomou koji su aci retorskih kola postupno stizali do svog najvieg besednikog cilja deklamacije, besede odrane u koli radi vebe. Aftonijeva kola bilo oko 15 vrsta besjednikih vjebi: EKFRASA (vjeba opisa prikazivanja, deskripcije), HRIJA (kratka anegdota pounog karaktera, razlikuju se: slovna- usredsreena na neki izraz, delatna u njenom seditu je neka radnja, i meovita hrija- sadri oba elementa iskaz i delanje), BASNA (izmiljeni razgovor koji nalikuje istini, naravouenije (pouka) ispred basne je promythion, a ako je na kraju basne epimithion), POHVALA (etorska vjeba koja iznosi neie dobre osobine), OPTE MJESTO (retorska vjeba koja opirno kazuje o nedleima koja se mogu pripisati bilo kome), OPIS (retorska vjeta koja nam jasno predstavlja neki predmet kao da ga stavlja pred nae oi), EPIZODNO PRIPOVJEDANJE NARRATIO (izlaganje dogaaja koji se dogodio ili kao da se dogodio), IZREKA (kratko slovo u obliku iskaza koje na neto podstie ili pak odvraa od neega, Hrija se razlikuje od izreke po tome to je hrija vezana za lice, a izreka se uvijek odnosi na neodreeno lice tj. na opte), OPOVRGAVANJE (pobijanje nekog odreenog predmeta), UTVRIVANJE (potkrepljivanje dokazima neke odreene stvari), KUENJE (vjeba koja iznosi neije mane, kuenje se razlikuje od opteg mjesta time to opte mjesto zahtjeva kaznu, a kuenje samo ogovaranje), POREENJE (vjeba kojoj se suprostavljaju dva predmeta i iz tog sravnjivanja se izvodi da je vei onaj koji se radi poreenja dodaje ve postavljenom predmetu, ukratko poreenje je dvostruka pohvala ili kuenje), SLIKANJE KARAKTERA (retorska vjeba koja se moe postaviti na tri naina idolopeja- figura koja nam predstavlja poznato lice, mada nije meu ivima, prozopopeja kada se izmilja lice i karakter, etopeja subjekt je poznato lice, a izmiljen je njegov karakter), TEZA, POSTAVKE (logiko prosuivanje o nekom predmetu o kome govorimo, hipoteza vezana za konkretne injenice, teza ne), UVOENJE ZAKONA (vjeba koja se nalazi izmeu teze i hipoteze, u pitanju je dvostruka vjeba: ili odbrana ili kritika postojeeg zakona). Podjela pripremnih vjebi prema vrstama beseda: - za savetodavnu besedu: basna hrija, izreka; za sudsku besedu: utvrivanje, opovrgavanje, opte mjesto, pozivanje na zakon, za sveanu besedu: pohvala kuenje, poreenje, slikanje karaktera. 23. RETORIKA KOD SRBA Sve poinje krajem 17. i poetkom 18. Vjeka. Za Srbe je karakteristina reitost i epski senzibilitet. Temelj svake doline komunikacije je tolerancija i trpeljivost. Besednitvo Junih Slovena Se javlja u odreenijem obliku tek pojavom hrianstva i djelatnou uitelja irila i Metrodija, poetkom 9. veka. Od svih uenika brae na knjievnom i pripovednikom polju najvie sa ista ako sv.Kliment Ohridski. Poznate su dvije zbirke njegovih besjeda: ''Pouna slava za sve praznike'' i ''Propovedi i pohvalna slova svetiteljima''. Besednitvo Sv.Save 15

Sv.Sava je najee propovedao o dogmatskim istinama koa to su: trojedinstvo Boga, meusobni odnosi boanskih ipostasa, hristoloke istine i sl. Od moralnih istina najvie se zadravao na pravom hrianskom bogougodnom ivotu na zemlji, starajui se o ljudskim delima u korist spasenja due. Sauvano je 7 propovedi sv.Save: Beseda o pravoj veri, Beseda pri izmirenju brae, Beseda o krunisanju Stefana Prvovenanog, Beseda posle krunisanja, Beseda povodom smrti Strezove, Propoved hirotonisanim episkopima, Propoved pred drugi polazak na Svetu Goru. Srpeko barokno besednitvo Besednitvo ovog perioda karakterie polazite iz 2 izvora: 1. Iskustvo vizanstijske omladine 2. Teorija i praksa modernog baroknog besednitva Srednje Evrope, Poljske, Ukrajine i Rusje. Knjievni spor u kome se raspravlja problem tri retorska stila-predstavnika tri besednike tradicije oliene u velikoj trojici vizantrijskih besednika-Vasilija Veliog, Grigorija Bogoslova i Jovana Zlatoustog. Odatle i podjela na tri besjednike kole-vasilijane, grigorijane i jovanovie. Najpoznatiji besjednici ovog perioda su: Gavril Stefanovi Venclovi, Dionisije Novakovi, Pavao Nenadovi, Jovan Raji, Makarije Petrovi i dr. Gavrill Stefanovi Venclovi (oko 1680-1749) Njegove besede su napisanenarodnim jezikom, stilski su uobliene i beleene su pojednostavljeno azbukom. Meutim ima i onih koje su pisane crkvenom azbukom na srpskoslovenskom jeziku. Njegove besjede obiluju najraznovrsnijim anegdotskim materijalom od antike do XVII veka, poevi od naivne , gotovo narodske pouke, do rafinirane, metafizike simbolike istorije, moralnih propovedi, sve do fantastike sa katalozima neverovatnih ivotinja ili neobinog kamenja. Retorika u djelu Dositeja Obradovia Njgova specifinost se ogleda ua nastojanju da priblii dve razliite discipline-nauku i knjievnost, i to posredstvom tree-retorike. Njegova definicija retorike: Retorika, to jest nauka lepo govoriti, srcem mnoestva ljudi dobijati i celi narod na sve to je dobro, pohvalno i optepolazno sklanjati i dovoditi, vesma je blagopotrebno znanje'' Funkcija retorike u Dositejevom delu sastoji se u pridobijanju srpskog naroda za prosvetiteljski koji mu je on predlagao. Nju odreuju tri inioca: 1. Karakter i sadrina tog programa 2. Drutveno, moralno i intelektualno stanje naeg naroda 3. Angaovanje pisca da u skladu sa zahtevima svog programa izmeni i pobolja to stanje. Tri kljune naune discipline on vidi u logici, etici i politici, a sve tri proima retorika. Dositej je imao veliko interesovanje za sentencije. Njegovo prvo nesauvano djelo je ''Bukvica''. Njegova djela: Iica, Roman ivot i prikljuenije, Sovjeti zdravog razuma i Basne sa naravouenijama..... Naa prva slavjanska retorika Avram Mrazovi, napisao je na prvi prirunik za retroiku na slavjanskom jeziku ''Rukovodstvo ka slavenskomu krasnorjeju''. Njegova definicija krasnorjeja glasi : Krasnorjeje jeste iskustvo dobro, vano i krasno o vsjakoj vetini glagolata. Jovan Sterije Popovi, teina njegovog govora je na skladnom sklapanju misli i rei, pri emu proza vie deluje na razum, a poezija na uvstva. Prozu i poeziju dovodi pod pojam slovesnost. On deli retoriku prema dunostima besednika na: -pronaod, -raspoloenije, -izraenije misli i -o ustmenom izlogu Izvori istoumnih misli: raslanjivanje pojma, definisanje, uzrok, znaci, protivno, sledstvo, podobije, sravnenije, psihologika. ore Maleti, sastavio prirunik Retorika u dva dijela (pri 1855, a drugi 1856). Po njemu je retorika nauka koja nam izlae pravila pismenom govoru uopte. Besede naziva reima i deli ih na naune, duhovne, politike, sudske, kao i rei koje se u osobitim prilikama govore. Branislav Nui, je sastavio prirunik retorike 1933 koji je najpoznatiji retoriki spis u Srbiji. Besede deli na: prave (deliberaivne) i neprave (demonstrativne), a pismene svrstava u posebnu vrstu jer im nedostaje glavni spoljani uslov-usmenost. Teorija srpske epistolografije Stil mora biti istiji od onoga koji mi u razgovorui koristimo. Njegove karakteristike su: jasnosost, stilska dotjeranost i ukratko izloene misli. 16

Vrste pisma prema Stojakoviu, 20 osnovnih vrsta pisama:blagodarstvenaja, izvestovatelnaja, ljubovnaja, inenaja, pohvalitelnaja, prijatelskaja i dr. Osnovna podjela djelova pisama u antikim prirunicima: Uvodni dio: salutatio (formalo oslovljavanje sdresta); captatio; narratio; petitio; conclusio. Poznati srpski besjednici Sava Tekelija (1761-1842); Mateja Nenadovi (1777-1854); Platon Atanackovi (1787-1867); Nikanor Gruji (1810-1887); Jovan Suboti (1817-1886); Crnogorski: Petar I Petrovi (1747-1830); Petra II Petrovi Njego (1813-1851); Nikola Petrovi Njego (1841-1922); Gerasim Petranovi (1820-1900); Ilija Garaanin (1812-1874); dr Jovan Risti (1831-1899); Aim umi (1836-1901); Milutin Garaanin (1843-1898), Giga Gerii (1842-1918) i dr.

RETORIKA OD RENESANSE DO ROMANTIZMA

Humanizam i renesansa - Dolazi poslije srednjeg vijeka (15. i 16. vijeka) - odlikuje ga preporod. ovjek se stavlja u centar zbivanja, dolazi do obnove retorike. Demosten, Platon, Aristotel bili uzor. Na Zapadu je bilo drugaije. *Aristotel, Kvintilijan i Ciceron - 3 pisca najvanije Doprinos renesanse retorici je uvoenje novog vida retorike koji se zove ars dispukondi - umjee, vjetina diskutovanja. Renesansa je razvila kritiku misao i ovaj vid retorike je bio prirodni. Debata se razvila u renesansnoj retorici. Renesansa je snano bila naslonjena na Antiku, razvila se diskusija o tome da antike uzore treba bezrezervno slijediti a s druge strane da se to treba slijediti ali da o tome dodatno i novo - ono to dolazi, to slijedi (Petrark) Barok - Reakcija na prenaglaeno profilisanje ivota, vraa u duh renesansnu crkvu. Naputa ljupku jednostavnost renesanse, tei za ukrasom, pretjerivanjem, kienou, jakim kontrastima, naglaavanjem epiteta, poreenja, kiti reenicu..... Dan Batisto: itaoca treba zauditi Klasicizam (18. vijek) - prosvjeenost vraanja klasinim uzorima. Klasino je ono to potie iz klasine Grke i Rima. Kljuna rije kada govorimo o klasicizmu je PRAVILO. Trai se dosljedno praenje uzora, kako izvesti besjedu. Klasicizam je retoriku i umjetnost uinio podlunu pravilima i traio je strogi normativizam. Romantizam (19. vijek) javlja se kao reakcija na klasicizam i kao suta suprotnost klasicizmu. Dok je u klasicizmu vailo da je dobar umjetnik koji na osnovu strogih pravila moe da napravi uzorno djelo, romantizam je bio suta suprotnost tome. Kljuna rije za romantizam je SLOBODA, slobodno djelo, slobodno se iskazati. U romantizmu se pitanje stila shvata drugaije. Prema njemu stil je sam ovjek (rekao Bifon) to znai da je to ono nae posebno to pokaemo u pisanju besjede. Romantizam odbacuje strogu retoriku, ustvari odbacio je retoriku uopte. Prema romantizmu govornik je genije koji je ti da bi rekao neto svoje. Ovaj period se oznaava kao kriza retorike.

KRIZA RETORIKE I POKUAJI NJENE REHABILITACIJE (Perelman, Berk, francuski strukturalisti)

Period romantizma je oznaen kao kriza retorike. Krajem 19. i poetkom 20. vijeka javljaju se teoretiari koji pokuavaju prevazii krizu retorike. Tri znaajna faktora su uticala na razvoj retorike u 20. vijeku Preleman (Opta retorika), Kenet Berk (reotrika) i uenje francuskih strukturalista. Razvoj retorike ree uporedo sa raanjem nove civilizacije i novih tehnikih pronalazaka. To je uticalo na slabljenje komunikacije u drutvu. Nova uenja o retorici su reakcija na pojavu novog vremena, a to je kriza komunikacije odnosno slabljenje odnosa izmeu ljudi. Retorika se uvela kao mogunost prevazilaenja ove krize. Vraaju se ideje aristotela naroito njegovo objanjenje kako pronai argument. Perelman smatra da je kriterij istinistosti u ovjeku, u drutvu, ono to e veina prihvatiti kao istinito. Ubjedljivost argumenata treba traiti u publici i vrlo je bitan pristanak publike. Na taj nain retorika se pribliila stvarnom ivotu. Smatra se da ne postoje jednom za uvijek date istine ve ljudi postavljaju te kriterije. 17

Kenet berk smatra da je bitan pojam identifikacije. Osnovni zadatak antike retorike je bio ubjediti nekoga u neto. A u savremenoj civilizaciji vanije od ubjeivanja je identifikacija. Danas su ljudi zli i ne vole moralisanje samim tim tee je prenijeti gotovu istinu. Govornik se mora identifikovati sa publikom i samo tako e publika da krene za njim. Razvio je teoriju zloupotrebe retorike. Tipian primjer je hitler koji je imao vjetinu poistovjeivanja sa publikom. Postoji razlika izmeu retorike kao zloupotrebe i dobre stvari. Uvodi pojam UVJERAVANJE MANIPULACIJA. Uvjeri bez obzira na loginost nekog dokaza. To u principu znai vjerovanje u neku vrijednost, (govoriti istinu, voljeti otadbinu). Francuski strukturalisti su se javili 30. i 40. god. u francuskoj. Oni predstavljaju novi pogled na knjievnost i umjetnost, ali u prvom redu u nauci. Prouavaju djela kao sklop od povezanih dijelova. Smatraju da stari nain retorike je suvie formalizovan, pa su ili ka tome da ispitaju jezike mehanizme u besjedi. Ispituje se ta je to u jeziku retorino tj. ta je nosilac sporazumjevanja.

ODLIKE USMENOG GOVORA

Retorika se u zadnjih 50 godina kretala u nekoliko pravaca U pravcu kulture govora sa zahtjevom da se govori skladno u skladu sa normama jezika U pravcu tehnike govora koja je propisivale stroge zahtjeve uzornog ponasanja govornika pred auditorijumom U pravcu koriscenja u besjednickoj umjetnosti i zakonitosti formalne logike Iz prakse je poznato da za dobar javni nastup mora se ovladati sadzajem i formom. Govor mora biti logicki organizovan u z pomoc valjanih argumenata i dokaza. Bitan je sadrzaj i dubina dokaza. Besjednik mora da predje govornu pripremnu i ona obuhvata: 1. Govorne tehnike (dikciju, jacinu, tempo, ritam) 2. Leksike i frazeologije (izbor materijala koji ce pomoci u prenosenju sadrzaja) 3. Morfologija i sintaksa (organizacija materijala prema jezickim pravilima) 4. Logika (vanjska struktura sadrzaja i zakonitosti njenog izrazavanja) 5. Stilistike (skup govornih oblika koji ce najtacnije da prezentuju sadrzaj) 6. Govora tijela (gestovi i mimika koji prate proces komunikacije) Vec odavno je poznato da je pricati o dogadjaju teze nego opisati ga. Usmeni govor se uvijek cini tezim u poredjenju sa pismenim. Ovladavanje tekstologijom pisma podrzaumjeva oblikovanje fraza iz dijelova tudjih tekstova. Vjezbajuci pamcenje moguce je prenijeti navika iz pisma u usmeni govor. Usmeni oblik govora postoji onda kada je govor namjenjem drugom covjeku. Autentican usmeni govor se stvara u trenutku njegovog izgovaranja. Usmeni govor podrazumjeva improvizaciju. Osnovna karakteristika je nepripremljenost i nastaje u trenutku njegovog izgovaranja. U javnim nastupima uveliko su zastupljeni raznorazni klisei koji se ubacuju u govornu improvizaciju. Uvijek se racuna sa smisaonom recepcijom od strane sabesjednika izgovorenog iskaza. Primanje tudjeg govora zavisi brzine usmenog govora. Uobicajena brzina izgovaranja je 125 reci u minuti, mada moze da se prima izgovorena rijec do 400 reci u minuti. Razlika izmedju brzine izgovorene rijeci i intelektualne aktivnosti utice na odsustvo paznje. 24. DEFINICIJA I OSNOVNE ODLIKE BESEDE Beseda (slovo, govor, rije, izraz) posebno ureen govor, govor koji djeluje po pravilu ili namjeni, a ne po sluajnosti, govor koji svojom ureenou djeluje na misao, emociju slualaca. Svaka besjeda se sastoji iz dvije osnovne komponente: logike i estetske, odnosno sadrzine i forme tj. od onoga sta se govori i onoga kako se govori. Zavisno od toga cemu se daje prednost postoje dva glavna pristupa: 1. Ako je estetski ili osjeajni momenat primaran- odnosno ako je osnovna funkcija govora da izazove emotivnu reakciju kod slusalaca i da ih nagovori, onda retorika kao kod sofista 18

predstavlja skup formalizovanih pravila i tehnickih savjeta koji poduavaju vjetini oblikovanja besjede. 2. Ako se prednost daje logickoj vrijednosti besjede, njenoj sadrini, ako ona treba da kod slualaca proizvede intelektualnu reakciju i da ih uvjeri (kao kod Aristotela)- onda je retorika mnogo vie od zbirke praktinih uputstava: ona j teorija koja ustanovljava opte principe na kojima se zasniva besednitvo i koja u sebe upija niz drugih nauka. Dobra besjeda mora biti logiki i sadrinski vrsto utemljena, njen predmet mora biti takav da svojim znaajem pobuuje panju slualaca, a argumentacija takva da uvjerljivo vodi ka zakljuku koji sugerie govornik. Ma koliko da se besednik koristi lepim renikom i stilom bez vrsto zasnovane ideje vodilje govor ostaje prazan. Sluaoci ak i kad nisu naroito obrazovani, nepogreivo ga isto tako kvalifikuju. Govor i njegova osnovna ideja moraju biti jasni pre svega samom besedniku. Ali ak i govor u kome se saoptaa sudbinski vana sadrina ili izuzetno pametna misao, koja je savreno jasna besedniku, ostaje bez efekta ukoliko je nain na koji se izgovori konfuzan i neuverljiv. Za dobru besedu predmet govora podjednako je vaan kao i govorniki stil. Besedu valja dobro komponovati i efektno saoptiti. Za nastanak dobre besede nezaobilazna etiri sukcesivna elementa: ideja kompozicija stil izlaganje. Osobine besede. - usmeni oblik prirodni oblik besede - jedinstvenost (cjelovitost) besedu moemo drati samo u jednoj temi - osbina vrlo bliska ovoj logika koherentnost (organska povezanost) - svest o tome da se obraamo publici - uee publike - Nui istie da beseda mora biti zavrena u jednom vremenu (zavrenost) - besednik u sredite prie stavlja sebe samog razotkriva sebe, legitimie 25. STRUKTURA I ODLIKE ESEJA Esej bi bio zahtevna mjera, pomno ispitivanje, ali i verbalni roj u zamahu svog uzleta. Esej je ispitivanje poloaja jezika na vagi odmera ta znam. Sinonim za stavljanje na probu, traganje za kokazom. U eseju se iznose razna miljenja o raznim predmetima, a da se ne tei konanom tanom miljenju od koga bi moglo da se poe kao od pouzdanog oslonca. Montenj je zasnovao esejistiki vid miljenja. Prema Lukau, Platon je najvei esejista koji je ikada pisao. Razlike izmeu Platonovog dijaloga i Montenjanovog eseja: Platon se suoava sa mnjenjem radi prevazilaenja njegove ogranienosti, Montenjev esej izlae mnjenje, ali ne da bi ga osporio. Esej se dovodi u vezu sa kritikim miljenjem. Esej je uvijek govor o Aunonomni anr govora u prvom licu. Poto ne tei sistemu miljenja, konanom znanjui istini, uvek je jedan fragmentirani govor koji slijedi ili prethodi nekom drugom govoru. Jezik eseja je vie govorni nego pisani: srodan je pripoveci ili dijalogu, razgovoru i komponovan je kao govor, pripovetka ili dijalog, ureen po muzikim zakonima. Karakteristike anra: mali obim, konkretna tema i naglaeno subjektivno tumaenje teme, slobodna kompozicija, sklonost paradoksima, orijenacija na govorni jezik. Prema svojoj formi eseiji se dijele na kratki esej i esej od pet paragrafa. Kratki esej sa tri sonovna dijela uvod, jeda ili dva paragrafa i zakljuak. Prva reenica svakog paragrafa poinje novim redom. U uvodu eseja je sadrana tema koja iskazuje emu je posveen esej. Paragrafi razvijaju ideju predstavljenu u uvodu, svaki paragraf ima svoju glavnu tematsku reenicu i detalje koji podravaju tezu iz uvoda. Zavrni paragraf iznosi zakljuak o izreenom. Esej od 5 paragrafa sloenija esejistika forma sa veom razradom koja ukljuuje i primjere, statistike podatke, pitanja, definicije, citate i anegdote. Esej od 5 paragrafa isto ima tri djela: uvod, glavni deo (telo, razrada) i zakljuak. Akademske instrukcije oekuju u razradi tri paragrafa. Svaki paragraf u razradi treba da sadri glavnu tematsku reenicu koja podrava iskazivanje teme glavnu ideju, izjavu, lajtmotiv i sl. Uvod u esej od pet paragrafa mora sadravati tzv. Mamac, dopunske informacije i iskazivanje teze, glavne teme eseja. Mamac je iskaz kojim poinje uvod. Dopunske informacije dolaze poslije mamca i sadre iskaze koji konkretnije predstavljaju temu o kojoj se diskutuje. One daju kontekst temi eseja. Iskazivanje 19

teze obino dolazi na kraju uvoda. On predstavlja sr onoga emu je esej posveen. On sadri topiku i kontrolnu ideju itavog eseja. Topika je tema ili predmet eseja. Tijelo eseja paragrafi u razradi sastoji so od 3 paragrafa koji potkrepljuju esej svojim detaljima. Tematska reenica jasno izraava sadraj svakog paragrafa. Zavrne reenice paragraf zaokruuju ili upuuju na sljedei paragraf. Zakljuak obino sadri jednu ili dvije reenice. On ponavlja tezu iz uvoda iskazanu drugaijim rijeima. Ovo ponavljanje povezuje zakljuak s uvodom. Elementi retorike strategije eseja: - Jedinstvo efektivno pisanje mora posjedovati jedinstvo cjeline, jedinstvo postoji onda kda sve ideje u paragrafu ili eseju podravaju jedna drugu. Jedinstvo unutar paragrafa podrazumjeva da sve reenice podravaju glavnu tematsku reenicu koja izraava ideju eseja. Jedinstvu unutar eseja realizuje sprega glavnih tematskih reenica kao podrka glavnoj tezi eseja. - Koherentnost u paragrafu podrazumjeva da su sve ideje usklaene jedna sa drugom u loginom toku. Koherentnost u eseju jeste i rasporeivanje ideja u loginom poretku, kao to je vremenski poreda ili poredak po vanosti. Ovdje su od koristi sintakstiki paralelizami. - Organizovanje analize procesa u eseju pokazuje logino napedovanje stupnjeva koji vode ka ostvarenom rezultatu. Akteri analize procesa: mamac predoava proces, dopunske infomacije pomau da se proces razume, iskazivanje teze identifikuje proces koji treba da bude objanjen. Tematska reenica u svakom paragrafu predoava jedan stupanj procesa. Svaju stupanj je organizovan u logian segment povezanih etapa. U paragrafu se koriste injenice, primjeri, definicije. U zakljuku se sumira itav proces. - Organizacija uzroka ili posledica pomae razumjevanju odreenih postupaka, situacija, pojava. Esej moe da zapone posljedicom da bi analizirao uzroke, ali moe da pone i uzrokom kako bi pretpostavljao i analizirao posljedice. Mamac predoava uzrok ili posljedicu. Dopunske informacije pomau da se shvate uzroci i posljedice. - Argumentativna organizacija u eseju je vaan etoriki aspekt, zbog koga se takav esej naziva jo i argumentativni esej i esej ubjeivanja. Ova vrsta eseja izraava miljenje o kontraverznom pitanju, kao pisac morate zauzeti stav i ubedeti itaoca da se saglasi sa vaim miljenjem, pri emu ete koristiti snane razloge kojima ete podrati svoj argument. - Kontraargument, ustupak i pobijanje Retoriki je fokus argumentatitvnog eseja. Cilj argumentativnog eseja je da ubedi itaoca u pievo gledite. Da bi argumentativni esej bio snaan pisac ukljuuje kontraargument, ustupak i pobijanje. Kontraargument podrazumijeva pievo miljenje o protivnom gleditu, daje razloge zbog kojih je njegovo gledite opravdano. - Reakcija kao retoriki fokus eseja slui analizi i procjeni pievog odgovora na razliite podsticaje koji mogu biti u pisanoj ili vezuelnoj formi. U savremenim retorikim studijima ova oblast je postala predmet posebne discipline tzv. Vizuelne retorike, koja nalizira tehnike, primenu i uticaj ovakvih podsticaja i demonstriranja. U akademskom eseju je sadrana dominantna retorika strategija i pisanje argumentativnog eseja je veoma blisko sastavljanju besede. 26. BESEDA I ESEJ Esej je srodan retorici, sroda je bsedi. Poznata je retorika strategija eseja tzv. Retoriki fokus eseja. Zajedniki su im kratkoa i jezgrovitost, a forma uvije slijdi oblik misli. Miljneje je u njima blisko ivotu, blie umjetnosti. Ono to ih razlikuje je temperament, esjistin je melanholian, besednikov agonski ushien. Ali to je samo privid, kad zamijene mjesta. Besednik je esejista dok sastavlja besedu, esejist je retor u intelektualnom maevanju sa sobom. Zajednika kruna je nedvosmisleno, uzvieno, blagotvorno pojavljivanje JA, koje nije uplahirno i opsjednuto sobom, ve JA koje ispoveda sebe na nain onog svedoenja o svetu, u kome se oseaji i misli meaju i stapaju, ali uvajui svoju sliku sveta. Pisanje eseja pomae retoru da dijaloki razmilja. Esejista i besednik su igrai istog tima na razliitim terenima. Beseda ima u eseju: - Usredsreenost na jednu temu i jezgrovitost iskaza - U potrazi za saznanjem o svemu to je predmet ljudskog razmiljanja, odrie se zahtjeva za univerzalni vaenjem i izlae razumijevanje koje nikad nije objektivno ve razotkriva razgovr koji jesmo mi sami 20

Pozivanje na individualno iskustvo Dijalektiku osporavanja i potvrivanja Korienje primjera i citata, pri emu preuzimanje tueg teksta ne potire ve afirmie subjektivnost vienja teme problema - Bliskost sa pismom - Upliv estetskog u diskurzivno - Fragmentiranost i aforistinost - Jezik koji je ekspresionistiki pozija intelekta - Naslovi sa predlogom ''O'' Retoriko u eseju: - Retoriki fokus eseja je tradicionalna otvorenost forme anra, unutranja kohezija misaone dinamike u strukturi iskaza - U akademskom eseju od 5 paragrava retorika strategija je u postavljanju mamca u uvodu koji retoriki zavodi interesovanje i usredsreuje panju. - Spontana misao vaja tijelo eseja, ali tu je uvije prisutan retoriki kontur naglaavanja i isticanja u postavljanju rezolucije glavne ideje, i u lajtmotivskoj organizacije esejistike misaone dinamike - Retorika pie note za muziku eseja: po navici pretenduje da bude uiteljica u glavnoj skici, ali on je taj koji u zavrnom plesu misli i iskaza vodi spontanou i suptilnou, esej retoriku podmlauje i ini je enstvenom. Ove dvije vrste govora u mnogo cemu razlikuju, mada mnogi teoreticari smatraju da ista pravila vaze za oba stila. To je jasnoca u izrazavanju, dobro slaganje rijeci, slikovito izrazavanje, zivost rijeci, stilska figura. Medjutim, ima ljudi koji su obdareni za usmeni izlaganje dok su u pismenom izlaganju jako losi i obrnuto. Neki teoreticari smatraju da je usmeni jezik prioritetniji jer je istorijski prije nastao. Govorni stil je direktniji i licniji. Besjednik je u neposrednom kontaktu sa slucaocima. Pisani govor je depersonalizovan i pisana rijec je fiksirana i nepromjenjiva Govorni stil ukljucuje vizuelne i auditivne elemente. Govor se gleda i slusa a napisano se samo cita. Kod usmenog govora je prisutna fizicka licnost autora i sa njim gestikulacija, boja glasa, . Govorni stil je manje obavezujuci, jer govornik moze unosti ton iskrenosti i jednostavnosti u svoj govor. Moze koristiti svakodnevni govor pa cak i sleng. Tako ostvaruje prisniji kontakt sa sluaocima. Govor se vise obraca emocijama a esej intelektu. Napisani govor moze biti upucen intelektu ili emocijama. Napisana rijec teze pobudjuje emotivnu reakciju. U pisanom tekstu izlaganje je obicno mirnije, ravnije, bezlicno. Govor cesce pocinje pitanjem na koje ce se na kraju dati odgovor. Izgovoreni tekst se sastoji iz iskaza a napisani iz recenica. Iskaz je kolicina rijeci koja se izgovori u jednom dahu kao misaona cijelina izmedju dva uzimanja vazduha. Odredjena je kapacitetom pluca i logikom iskaza. Iskaz obuhvata manje rijeci nego recenica. 27. PEDMET, CILJ I PRIPREMA BESEDE INVENTIO

Predmet besjede
Predmet o kome se govori je noseci element besjede. Uspjeh govora veoma zavisi od predmeta govora. Od njega zavisi nacin pripremanja govora, vrijeme njegovog trajanja i drugi elementi. Dobro odabrati predmet i osmisliti temu znai voditi rauna o prilici u kojoj se govori, sklonostima samog govornika, vrsti skupa, osobenosti slualaca. Glavna ideja besjede mora biti savreno jasno samom besjedniku. U vezi s tim vai Katonov savjet dri se predmeta, a rijei e same slijediti (em tene, verba sequuntur. Osnovna misao se mora provlaiti kroz govor kao lajtmotiv i trebalo bi je ponoviti vie puta. Treba se drati okvira koji su omeeni predmetom ali nekada je potrebno ii i izvan njih. Kada je sam predmet takav da ne daje govorniku mnogo materijala ni argumenata, on se vie obraa emocijama slualaca nego njihovom razumu, to se naroito pojavljuje u sudskim besedama. U ivotu se esto deava da govornik nema priliku da bira predmet govora, ve sam predmet izabere njega. Nerijeko sticaj okolnosti primorava ovjeka da govori o neemu to nije eleno niti planirao, o neemu to mu ne lei ii za ta nema bogatu argumentaciju. Mnogi veliki govornici nisu na to rado pristajali. Ukoliko je predmet o kome treba govoriti takav da govorik ne zna o njemu dovoljno, u njega nije dovoljno ubeen, nedostaju mu argumenti, 21

ponekad je bolje uzdrati se od govora (''si tacuisses, philosphum manises'' da si utao ostao bi filosof). ''Ko nezna utati, ne zna ni govoriti'' stara je Senekina misao, isto tako rimski pesnik Horacije kritikuje onog ko je ''govorio i o onome to treba govoriti i o onome to treba preutati'', naa narodna izreka ''Ko mudro mui, lijepo govori''. Drugaije su okolnosti kada govornik ima mogunost da sam odabere o emu e besjediti. ak i tema koja na prvi pogled izgleda nezanimljiva, moe pobuditi panju ako besjednik djeluje ubjeeno i govori sa entuzijazmom. Pri formiranju odluke o izboru teme treba povesti rauna o nekoliko pitanja: koja tema najvie intresuje samog besjednika, koja bi mogla biti interesantna sluaocima, koja najvie odgovara povodu prilici u kojoj se govoriti, koja se moe povezati sa njegovim zanimanje, statusom, i sl. Najvanije je da tema proizae iz afiniteta samog besjednika njegovih interesovanja, linog iskustva, uspomena, trenutnih problema, reju, iz onoga ime je besjednik u najveoj mjeri upoznat i zaokupljen. Opredjeljujui kriterijum za izbor teme ne mora uvijek biti detaljno poznavanje predmeta (jer se u pripremi govora koji e uslijediti moraju prikupljati materijal i dalje informacije o toj temi). Vie treba voditi rauna o njenoj zanimljivosti za auditorijum, okolnosti u kojima e se govoriti i linom afinitetu i eventualnom linom odnosu prema predmetu govora. Najbolje je izabrati temu o kojoj se dosta zna i u koju vjeruje. Ako je predmet sloen i komlikovan mora se to jasnije izvui u prvi plan nekoliko osnovnih misli. Najbolje je ako govor ima jednu osnovnu ideju. Ako je potrebno treba eliminisati neke ideje. Najznaajniji je epilog. Danas govore ne treba uiti napamet, ali nije na odmet imati neku skicu ili ve pripremljen nain zavretka govora. Predmet mora biti aktuelan i interesantan, tj. Prilagoen auditorijumu. Ne moe se odrati uspjena besjeda sa dubokim filozofskim porukama na mitingu pred desetinama hiljada ljudi. Posmrtnom govoru ne prilie anegdote, a sudskom emocije, jer se tome pribegava kada nedostaju jai pravni argumenti. Iako postoje slinosti izmeu pisanog izraavanja i besednita, postoji i jedna bitna razlika: izgovorena rije odlijee, stiu je nove, a auditorijum nema mogunost da ono to je jednom reeno ponovo uje. Zato je jasnoa i ponavljanje imperativ na koji podjednako upozoravaju i antiki i savremeni uitelji besjednitva. Govor mora da svojim obimom bude prilagoen raspoloivom vremenu. Dugi govori nemaju izgleda na uspjeh. Nema gore kritike i bolje opomene za govorika da besedu treba da privodi kraju, ili da neto mijenja u izlaganju, nego kad primjeti vei broj slualaca koji zjevaju ili razgovaraju.. Govori koji su vremenski ogranieni su velika iskusenja za govornike jer prelazak ogranienja smanjuje panju slualaca. elja da se to vie kae o jednoj temi, pa i mnogo toga to je posredno vezano za nju, esta je osobina nevjetih govornika, koje govor ponese. Vana besjednika vrlina je da se u to kraem vremenu saopte najvanije poruke. Prilikom pripreme govora mora se imati u vidu accuracy (tanost), brevity (kratkoa) i clarity (jasnoa). Jo jedno zlato pravilo za uspjenu besjedu: ustani da te svi vide, govori glasno da te svi uju, govori kratko da te svi zavole. Ukoliko govor ne bude u potpunosti izledao onako kako ga je govornik pripremio i zamislio ne treba oajavti. Postoje tri govora: govor koji ste pripremili, onaj koji ste izgovorili i onaj koji ste eljeli izgovoriti.

Cilj besjede
Cilj besjede (svrha) utie na izbor predmeta o kome e se govoriti. Jo je Aristotel u osnovi sainio podjelu govora po tom kriterijumu: sudski koji tei ostvarenju pravde, politiki koji tei onom to je korisno i epideiktiki koji hvali asna i kudi sramna djela. Jedna od najvaniji stvari prilikom pripreme govora je da besjednih zna ta je njegov glavni cilj. Za modernu retoriku je vazniji neposredni cilj. Cilj govora u krajnjoj liniji moe biti trojak: obavjetavanje (Ciceronovo docere), ubjeivanje i pridobijanje slualaca (movere) ili zabavljanje (delectare) U informativnom govoru zadatak besjednikov je da jasno saopti sluaocima neke injenice, da neto opie, objasni ili definie. Za uspjeh takvih besjeda vazno je da se misli iznose logickim redoslijedom, da govornik nabroji osnovne elemente koje eli da sluaoci memoriu i da ih slikovito predstavi.

22

Zabavni govor se moe drati u krugu prijatelja u sveanim prilikama, a ponekat i u ozbiljnim situacijama kada se takva besjeda koristi za smanjenje napetosti kod prisutnih. Cilj takvih govora je da razvesele i zabave sluaoce. Govor kojim se ubjeuje je najstarija i najea vrsta govora. Cilj mu je da uvrsti neko ubjedjenje kod slualaca ili da ih privoli da promjene svoj stav. esto se kroz govor trazi od slualaca da nesto uine. Svaki govor ima i neki poseban, konkretan cilj ono to govornik neposredno eli da ostvari, da njegovi sluaoci saznaju i povjeruju, osjete ili uine. Taj posebni neposredni cilj govorici ponekada skrivaju. Meutim est je korisno takav cilj govornikovo oekivanje jasno i iskreno saoptiti sluaocima, zajedno sa osnovnom idejom govora: to obino poveava panju i jaa povjerenje auditorijuma i valja ga vie puta istai.

Priprema besede inventio

Poto utvrdi predmet i cilj esede, govornik preduzima prve korake u cilju pripreme. Prva faza u besjedi je priprema besjede. Koliko ce trajati priprema zavisi od govornika. Neko to dugo i pedatno radi a neko veoma kratko. Priprema mobe biti razliita i zavisi od vrste govora, individualnih svojstava i sklonosti govornika, prilike, auditorijuma kojem e se obraati i niza drugih okolnosti. Svako ko javno nastupa mora shvatiti da se vrijeme utroeno na pripremu viestruko isplati. Priprema besede poinje sa izborom predmeta besjede i razmisljanjem o temi. Razmisljanje je mozda i najznacajniji dio besjede. U pripremu spada i analiziranje okolnosti u kojima ce se odrzati govor (auditorijum njegov sastav i oekivanja, doba dana, datum, drutvene i politike prilike, prouavanje mjesta u kome e se govoriti ). U irem znaenju pripremu predstavlja i tzv. Opta pripreme gorovnika koja podrazumijeva nekrekidno proirivanje opteg obrazovanja, nezavinso od rada na konkretnoj besjedi: ona trai mnogo itanja, uenja, psiholoku pripremu, razvijanje samopouzdanja i samokontrole, otklanjanje evenutalnih govornih problema. Pored odreenog strunog obrazovanja u pogledu predmeta o kome se govori nezamjenljivo je i opte kulturno, ali i specijalno govorniko obrazovanje. U uem znaenju, priprema govora pre svega obuhvata razmiljanje o temi, istraivanje i prikupljanje materijala, sastavljanje koncepta besede, memorisanje i uvebavanje govora. Taj postupak zapoinje ve samim izborom predmeta besede i razmiljenjem o temi. Od prikupljanja materijala zavisi koliko ce biti govor uvjerljiv. Materijal moze biti razlicit, i to mogu biti injenice i svjedoanstva. injenice su dokumenti, dogaaji, statistiki podaci, primeri. Svjedoanstva su anegdote, lini iskazi o tim injenicama koje su izrekli ljudi od autoriteta (naunici, knjievnici, medijske linosti). Izvori gdje se trae podaci su u prvom redu saznanja besjednika, zatim razgovor i razmjena miljenja sa ljudima, enciklopedije (opte i specijalizovane), itanje zbirki citata ili biografija poznatih ljudi. Razmiljanja poznatih ljudi ili neki dogaaj iz njihovog ivota u kojima se jasno istie izvesn ideja, mogu ponekad imati veu dokaznu vrijednost i postii snaniji retorski efekat, nego mnotvo dosadno saoptenih naunih argumenata. Jedan od nezaobilaznih izvora kojima besednik moe da pribegne bi trealo da budu ne samo razne zbirke misli umnih ljudi, nego i naroda. Vizuelni i elektronski materijali danas mogu biti veoma znaajan izvor za upoznavanje sa problemom o kome besednik namerava da govori. Dobro pripremljen materijal zavrava polovinu posla oko sastavljanja govora. Sve korisne podatke treba zapisati i ne oslanjati se samo na memoriju. Oni se mogu beleiti ekstenzivno u oliku zabeleki, fia- kartica razliitog formata, to ima niz prednosti: tu e zapisuju cjeloviti izvodi o problemu koji besednik smatra znaajnim, kao i podaci o izvoru, uz eventualne komentare besednika. Tokom beleenj materijala konano e u glavi besednika poeti da se profilie njegov govor. Argumente treba paljivo izabrati jer oni utiu na uvjerljivost besjede. I najbolje pripremljen materijal nema vrijednost ako je sve postavljeno bez nekog reda. Mora se utvrditi taan redoslije izlaganja. 28. IZRADA KONCEPTA Prema miljenju mnogih autora vaan je uslov dobrog govora. Koncept pomae govorniku da prije saopatvanja besjede otkrije neke slabe take svoje besjede. Bez koncepta govor je obino konfuzan jer besjednik lako zaboravi vaznu injenicu ili argument pa e na nju vraa n pogrenom mjestu u govoru, gubi samopouzdanje i koncentraciju. Koncept je vaan i zbog toga to omoguava govorniku da cjelinu besjede 23

lake utisne u memoriju. Koncept besede treba sainiti kad god je to mogue i imati ga pri sebi za vrijeme izlaganja. Mada svako ko ee govori vremenom razvije sopstveni tip koncepta koji mu najvie odgovara u naelu postoje tri osnovna pristupa: 1. Prvi pristup pod konceptom podrazumjevaju i koriste pripremljen tekst koji sadri cjelokupan govor. To je odlika nesigurnih govornik koji se lako odaju po tome to prvih nekoliko reenica izgovore gledajui u sluaoce, da bi zatim vrlo brzo pogled prikovali z papir, ne diui glavu sa njega. Ali to dovodi do itanja i dosadnog govora. Umjesto da slua publika esto pokuava da prebroji koliko je jo stranica ostalo govorniku do kraja. Oni vjestiji ponekada pogledaju tekst i na taj nain zadrzavaju panju slualaca, ali se mogu izgubiti u tekstu pa nastaju mune pauze i nervozno prevrtanje papira. 2. Druga vrsta koncepta je ona koja se koristi kod namerno improvizovanog govora koji neki pisci nazivaju ekstemporarnim. Tada se u konceptu belee itavi reenini sklopovi, notiraju se neke kljune misli i fraze u cjelosti, ali to publika ne primjeuje. Ovakav kncept je plod ozbiljne pripreme. Na papir se stavljaju samo najvaniji dijelovi ili elementi govora, a naroito kljuna mjesta koja besednik nameraa da naroito snano formulie, injenice koje ne treba da pamti da ne bi optereivao svoju memoriju. Ovakav koncept bi trebalo da sadri nekoliku uvodnih reenica kojima besednik namjerava da zapone govor. Sledei dio takvog koncepta sadri strukturu besede ( ali,ne u ekstenzivnom obliku nego u tezama), glavne take oslonca i osnovne argumente za svaku od njih. Takav koncept sadri i nekoliko zakljunih reenica koje treba da izazovu najsnaniji efekat. Poeljno je da one takoe budu napisane u cjelosti, ali i da ih govornik besprekorno naui napamet i uvjeba odnosno da bude spreman da ih formulie drugim rijeima. Za vrijeme izlaganja besednik uz takav koncept moe imati i najvanije fie odnosno beleke koje je pripremio tako da ponekad moe iz njih proitati neki dui citat ili niz podataka koje je teko i nepotrebno memorisati. Ali nije poeljno da se koncept i beleke upadljivo dre u vidokrugu slualaca. Moderni pisci se uglavnom zalau za takav koncept, a besedu koja nastaje na taj nain nazivaju ekstemporarni govor (jer zaista nastaje ex tempore u trenutku dok se izlae). On se ne moe ponoviti u identinom obliku, ak i kada bi se to trailo od govornika. Sve to ostavlja odlian utisak na sluaoce, govor djeluje spontanije, direktnije i iskrenije. Treba imati na umu da je za izlaganje besede prema takvom konceptu potreban odreen stepen rutine, sposobnosti i samopouzdanja. 3. Treoj vrsti koncepta se pribegava kada besednik ima na raspolaganju malo vremena i kad se ne moe osloniti na prikupljanje materijala i detaljnu pripremu. Najee je to sluaj sa raznim oblicima improvizovane besede, govora impromptu. Meutim ni u tim sluajevima (prava improvizacija) ne treba govoriti bez koncepta ukoliko postoji makar malo vremena za pripremu. I u nekoliko minuta mogue je razmisliti o reinici kojom e govor zapoeti, o nekoliko osnovnih argumenata, a moda i o snanom zavrnom iskazu i odmah to staviti na papir. Ukoliko nema usluva ni za tako kratak pisani koncept, dovoljno je sainiti u glavi samo kostur izlaganja, sastaviti nepisani, mentalni misaoni koncept govora. Moderna retorika se protivi bilo kakvom konceptu i zalae se za neposrednu usmenu pripremu govora. Meutim, ipak je bolje koristiti koncept kad god je to mogue. Ovo se odnosi i na poetnike i na iskusne govornike, jer podsetnik naroito kad nije suvie detaljan, nego sastavljen po modelu drugog tipa koncepta daje najbolje rezultate. Svaki govor koji tei da bude koherentan, mora imati odredjeni redoslijed ideja koje e se izloiti. Zato je najbolje imati pregledan koncept govora sa osnovnim tezama. Ako se govornik zbuni onda najee razmatra iznova ono sto su ranije rekli dok se ne sjeti nastavka. U staroj grkoj uenici su morali da pamte cijele govore uitelja kako bi ih mogli iskoristiti ako im to zatreba, ali i kako bi vjebali svoje pamenje proznih tekstova. Pamenje pripremljene besede (memoria) predstavljalo je poseban predmet izuavanja. Poto je klasian pristup sa detaljnim memorisanjem naputen, povean je znaaj dobro sainjenog koncepta, ali i uvjebavanja pripremljenog govora, odnosno ponavljanje govora. Pri ponavljanju obogauje se govor i bolje pamte kljuni elementi. 24

29. IMPROVIZOVANI GOVOR Improvizovani govor je omiljen u savremenoj retorici. Klasina retorika je takoe vidjela neke njegove prednosti. Improvizovan govor ime elemente smjelosti i neustrasivosti. Logografi su znali za njegov psiholoki karakter pa su govore koje su pisali za svoje stranke pisali tako da izgledaju kao improvizovani. Nekada je improvizacija jedino rijesenje (ako treba odgovoriti na napad, rei neku rije u neoekivanoj situaciji, obratiti se skupu poto je to neko zatraio, odgovoriti na iznenadno pitanje protivniku sudskom postupku ili politikoj debati). Prava improvizacija, govor impromptu zahtjeva vjetinu i rutinu. Za takve govore postoji nekoliko savjeta: Treba se usresrediti na predmet, govoriti jednostavno, samo o jednoj ili dvijema najznaajnijim idejama, koristiti primjere ve u uvodu, vie voditi rauna o glavnoj ideji nego o ljepoti jezika, govoriti sporije nego obino. Opte obrazovanje je vaan oslonac i za govor impromptu. Zlatno pravilo za sve vrste britikih govora je drugaija ema, arobna formula: primjer poenta argumenti. Govor treba zapoeti upeatljivim primjerom, iz njega izvui poentu u to kraim i jednostavnijim potezima i sve to potkrijepiti na kraju dokazima (argumentima) ne pretjerano brojnim ali snanim. Abruptni, odnosno potpuno iznenadni improvizovani govor nije ba esta pojava. Pravi improvizovnai govor treba da bude kratak (jer ogranieno vrijeme za pripremu ne omoguava da se mnogo toga moe osmisliti) a to e ga uiniti efektnim. Pravi improvizovani govor impromttu govor treba to ee vjebati jer se na taj nain otklanja strah od improviuzovanja i steie neophodn besjednika rutina. Moderna retorika kada govori o improvizaciji kae da je to ona vrsta govora koja se obino unaprijed pripremi, a ponekat ak i napie, ali se onda prilikom saopstavanja improvizuje, da bi se izbjegao nepovoljan utisak koji izaziva nauen govor. Iako su oba tipa govora u osnovi veoma slini nazvaemo ih: nepripremljen, iznenadni, pravi improvizovni govor i namjerno improvizovani govor. Namjerno improvizovan govor se od prave improvizacije vie razlikuje po nainu pripremanja nego po nainu saoptavanja mada ih moderni udbenici prevashodno difrenciraju prema metodu izlaganja. Postoji onda kada je govor usmen i govornik ima dovoljno vremena za pripremu teme. Poslije pripreme ne pristupa pisanju besjede vec odmah je izgovara. Prednosti ovakvog govora je spontanost, sugestivan, lako se prati reakcija slualaca i stvara se utisak da govornik odlino poznaje materiju. Meutim ovakav govor je teak za poetnike.

30. ORGANIZOVANJE (PODJELA) GOVORA DISPOZITIO Podjela i organizovanje govora zavise od karaktera besjde, veste auditorijuma, sklonosti besjednika, prilike, raspoloivog vremen ai niza drugih okolnosti. Dobar raspored materije, odnosno plan govora od velikig su znaja za uspjeh besede u cjelini. Antiki pisci poev od Koraksa uglavnom su savjetovali da govor treba da ima ped dijelova (uvod proemium, izlaganje naratio, dokzivanje probatio, pobijanje refutatio, zakljuak peroratio). Meutim, jos u staroj grkoj bilo je sluajeva kada je govor poinjao bez uvoda, ok metodom to je efektivan i direktan nain ulaenja u sr problema (Ciceron). Moderna retorika je sasvim odbacila podjelu govora na tano odreene cjeline i sastavne dijelove, tako da daje punu slobodu besedniku. Meutim ostaje okvirna sugestija da bi govor trebalo da ima: glavu, trup i rep (Platon) kao i drugi prozni tekstovi. Koherentan govor obicno ima tri dijela uvod (exordium, proemium, odnosno introduction), razdradu (disputatio,naratio, body) i zakljucak (conclusio, epilogos, conclusion). U svakom sluaju kakav god pristupa podjeli besede da se prihvati neophodno je da se pri izlaganu saini dobar plana govora. Najvanije je da besjednik nikda ne zapone govor a da pri tom unprijed ne zna ta e biti njegovi osnovni inioci, nego se tokom izlganj preputa trenutnoj inspiraciji. Organizovanje besjede pretpostavlja dva vana elementa: na koje cjeline podijeliti govor i kako prezentirati njvanije argumente. Po pravilu dokazivanje se najee iznosi u centralnom dijelu govora, ali moderna retorika dozvoljva pa ak i ohrabruje ideju da govor zapone nekim snanim argumentom. Nezavinsno od toga gdje e se argumentacija nai svaki besednik treba da razmisli o tome na koji nain e izloiti pripremljene argumente. Da bi jasno postavili te dve potrebe pred poetnike moderni uitelji 25

govornitva esto saimaju cijelu strategiju organizacije govora na tri zahtjeva: kaite o emu ete nam govoriti. Kaite nam o tome, Kaite ta ste nam rekli, ato nas ponovo dovodi do klasine podjele na poetak, glavni dio i zavretak govora. 31. UVOD U GOVOR (PROEMIUM) Uvod u goor ima dvostruku funkciju: - s jedne strane on treba da privue naklonost i panju slualaca (captatio benevolentai) - a s druge strane da ih postepeno vee za predmet besede i nenametljivo uvlai u problem i glavni dio govora. Uvod ne bi trebalo da bude suvie dug, jer mora biti efektan. Nui pominje dve mogue vrste uvoda: obian (redovan) i nagao iznenadni (ex abrupto). Govor se moe vrlo efektno zapoeti praktino bez ikakvog uvoda, ali je za to potrebno dosta inventivnosti, govornika rutina i dobro osmiljen dalji tok besede. Veoma je efektan iznenadni i neoekivani uvod u kome se izbjegava uobiajeno obraanje sluaocima i pokuaj pridobijanja panje klasinim sredstvima, ve se ona izaziva prianjem anegdote, linog doivljaja, narodne poslovice, aforizma ili citata. Tako se auditorijum brzo, atraktivno i efikasno uvodi u glavni deo govora. Moderna retorika se najradije odluuje za takav tip uvoda uz ok metod s obzirom na senzibilitet savremenog auditorijuma, a smatra ga naroito zgodnim za krae govore. Vano je da uvod bude to orginalniji. Najgori mogui poetak govora je retorski um: potaplica (ovaaj, paa, znate), uzdah, mumlanje. Uvod mora biti najvie i najbolje uvjeban dio besede prilikom pripreme i pribiljeen na konceptu, jer naklonost publike e privui uvod koji je odmah zainteresuje. To se postie ne samo sadrajem privh reenica nego i nainom na koji se interpretiraju. Poetak govora u upitnom obliku je neuporedivo bolji od izjavne reenice iste sadrine. Stari besjednici su imali pripremljene zbirke uvoda. Besednici esto govor zapoinju toposim (opta mjesta) koji se korise u svim dijelovima besjede, ali su opta mesta naroito uestala u uvodu. Najei je topos skromnosti, u elji d se njime pridobije naklnosto slualaca. Antika retorika, a naroito Ciceron veliku panu su poklanjali prouavanju i pripremanj toposa, naroito u sudskom besednitvu. U savremenm besednivu je topos skromnosti prevazien. Stari trik sofista ja nisam vian besednitvu, ali u vam rei iz srca.. est e i danas upotrijebiti mnogi govornici. Nerijetko se kao topos skromnosti koristi izjava da se besjednik odluio da govori na molbu ili nagovor nekog drugog. Topos koji hvali osobinu slualaca ili mjesto gdje se govori pojavljuje se toliko esto da izaziva slab, ili ak suprotan efekat stereotipa, kao i uliziko i neiskreno Ono to e sigurno izazvati loe posljedice je pretenciozan uvod u kome se govornik sa visine ophodi prema sluaocima. Ve je antika misao bila svjesna da simpatije i panju slualaca u uvodu treba osvojiti na zanimljiv i spontan nain. To se najlake postie duhovitom dosetkom, pitanjem ili anegdotom, koji svakako moraju biti saopteni kratko, jasno i efektno. Poto je obezbijedio naklonost slualaca govornik treba da skrene njihovu panju na sam predmet i da ih uvede u glavni dio besede. To se postie na razliite naine Jedan od vrlo korisnih je postavljanje pitanja. Pitanja moraju biti neobina i izazovna. Pridobijanje panje i vezivanje slualaca za predmet moe se ostvariti i serijom snaznih i interesantnih iskaza i uzvika. Uvod se zavrsava jasnim nagovjetajem ili izriitim saopatavanjem svog osnovnog stava. Ako je govor sloen od vie cjelina, uvod se moze zavriti pregledom dijelova predmeta o kome e se govoriti. 32. TITULISANJE I OSLOVLJAVANJE Kultura govora i javnog obraanja podrazumijeva tradicionalnu formu obraanja zvanicama javnog dravnog, vjerskog, kulturnog, politikog domena ivota. Njima se obavezno obraa uvodnim, pozdravnim govorom, ali bi i svaki govornik koji ntupa pred takvim skupom u svoje ime trebalo da im se obrati. Ovo se pre svega odnosi na zvanine natupe prilikom sveanosti i prigoda. U takvim situacijama uopteno obraanje sa gospodo ne smatra se dovoljnim i umesnim, ve se oekuje pojedinano oslovljavanje najviih zvanica: - lanovima kraljevske porodice Vae velianstvo, ili u indirektnom imenovanju Njeno kraljevsko visoanstvo - Predstavnicia vrha diplomatkog kora, ambasadorima stranih zemalja u naoj zemlji Vaa eselencijo - Velikodostojnicima Crkve - patrijarhu Vaa svetosti, kod traenja blagoslova Vaa svetosti, blagoslovite, Mitropolitu Vae visokopreosvetenstvo, episkopu Vae preosvetenstvo ili 26

Preosveeni (ako su episkopi i mitropoliti u pratnji patrijarha onda se obraamo samo patrijarhu, bez obzira na visinu ina lanova pratnje obraamo se samo najviem po inu u Crkvi), ili u indirektnom pominjanju Njegovo preosvetenstvo vladika rako prizrenski Artemije, ostalim monasima i svetenicima - Oe, u zvaninom obraanju asni oci, Vae gospodstvo i sl. - lanovima dravne vlasti potovani gospodine predsjednie, ili Potovani gospodine premijeru, Potovani gospodine ministre, ili Gospodo ministri - lanovima upravnih tijela institucija, udruenja, ustanova, preduzea i sl. Obraamo se prema njihovoj funkciji Potovnai gospodine predsjednie ili Potovani gospodine generalni sekretare, pa tek onda gospodo akademici, za profesore Univerziteta potovana gospodo profesori - U prilici govorenja na sveanosti kole redoslijed obraanja je sljedei Potovani gospodine direktore, uvaeni profesori, dragi uenici Ovakva titulisanja su odraz kulture ophoenja i ponaanja i uslovljena su hijerarhijskom strukturom javnog ivota u drutvu, ali sa druge strane, potrebom ovjeka da izrazi potovanje i uvaavanje drugog. 33. RAZRADA IZLAGANJE PREDMETA (NARATIO) Razrada (rasprava) ini najobimniji glavni dio besede. Tu se govornik vie obraa razumu slualaca, dok su uvod i zakljuak upueni i njihovim emocijama. Mnogi teoretiari smatraju da zbog obima ovaj dio besed treba razvodjiti u vie cjelina. Otuda se javljaju one etodeobe i sedmodeobe govora kod antikih piaca. Ipak u sutini se sve to svodi na ispunjenje dva osnovna zahjeva, odnosno na dva osnovna elementa glavnog dela govora, koje je postavila jo antika retorika: izlaganje predmeta (expositio) i dokazivanje (argumentatio). Poto je u uvodu zainteresovao sluaoce za predmet, govornik sada ima dva zadatka: da otvori problem u svim njegovim vanim aspektima, kao i da ponudi razloge zbog kojih tom pitanju treba prii na nain koji govornik sugerie, dakle da u svest slualaca usadi svoje stanovite. Predstavljanje problema, odnosno izlaganje predmeta moe se ostvariti na razne naine. Jedan od najeih je irenje i razbijanje pitanja na njegove sastavne dijelove i iznoenje razliitih stavova o njima (divisio, partitito, amplificatio), da bi potom usledilo dokazivanje i pobijanje neprihvatljivih-suprotnih shvatanja (confirmatio, refutatio). Saoptavanje injenica se moe kretati od optih ka posebnim ili se pak tok misli slualaca moe usmjeriti i obnuto, indukativno od posebnih injenica od pojedinanog primjera ka sve optijim zakljucima. Model predstavljanja predmeta moe pratiti hronologiju zbivanja (od uzroka ka posljedici ili obrnuto), redoslijed od poznatih injenica ka nepoznatim. Objanjavanje predmeta se moe zasnivati na nizu definicija, tumaenja, slikovitom opisivanju, navoenju primjera, sagledavanju pitanja po pojedinim oblastima (npr. Iznose se prvo pravni, pa moralni, psiholoki, socijalni, ekonomski, istorijski, politki razlozi itd.). Korisno je da rasprava ima to manje raznorodnih djelova. Govor vanja koncentrisati samo na one glavne take koje su sutinski znaajne. Mnogo podjela u govoru i mnogo poenti zamaraju sluaoca i razvodnjavaju osnovnu poruku. Poneto od pripremljenog materijala govornik mora rtvovati i eliminisati. Jednostavnost je oblik istine- stara je mudrost koja se pripisuje Katonu. Mnogo je vanije da se u raspravi predmet govora saopti jasno i upeatljivo, u nekoliko ideja sa nekoliko snanih argumenata, nego iroko, zapetljano i razvodnjeno, sa obiljem blijedih i dosadnih dokaza. 34. RAZRADA - ARGUMENTACIJA U BESEDI Argumenti koje govornik prikupi dok priprema besedu zahjevaju briljivu selekciju. Izbor argimenata koji e se upotrijebiti i nain na koji e se oni saoptiti (argientisanje) u najveoj mjeri utiu na uvjerljivost, efikasnost i uspjeh besjede. Vrste i broj argumenata, momenat kada i kako e se izrei, ie besjedu snanom ili blijedom. I najbolja priprema je bezvrijedna ukoliko se sve ono to je mukotrpno skupljeno izrui u jednom dahu, zbrkano jedno preko drugog. Zato se mora paljivo utvrditi redoslijed po kome e se oni izlagati u besjedi. Dokazivanje-argumentisanje je po mnogima najznaajniji deo besede. to nije dokazano, isto je kao da ne postoji, je davnanja pravnika izreka, zapisana u Justinijanovim Digestama, koja se odnosi u potpunosti i na besednitvo. Nosee misli u govoru se moraju uvijek dokazati. Postoji opasnost da se i sa dokazivanjem pretjera. Stara je latinska mudrost Nihal probat, que nimium probat nita ne dokazuje, ko previe dokazuje. Ne samo to se time otkriva da besednik nije umeo da saini dobru selekciju dokaza, ne 27

samo to moe biti dosadan, nego ak moe postati i preterano sumnjivo njegovor preterano dokazivanje sve slabijim i slabijim dokkazima. Mnogo je djelotvornije iznijeti samo najjae i najznaajnije dokaze. Iskustvo pokazuje da se u govoru kod nas esto, krajnje pogreno, kao dokaz uzima sopstveno miljenje ili uvjerenje. Meutim, to to govornik misli da je u pravu i na time insistira, ne znai nita dok ne iznese dokaz za taj svoj stav. Nekad je dovoljan jedan jak argument, nekada vei njihov btoj, ali nikada nedokazan iskaz sam po sebi nee ostaviti snaan utisak na sluaoce. Ne samo broj, nego i raspored dokaza je veoma vaan. Nui je primetio da esto dokazi nisu slabi sami po sebi, ve njihova jaina zavisi od mjesta na kome e ih besednik upotrebiti. I najjai dokaz ravo postavljen moe izgubiti od svoje snage. Argumenata obino ima vie, pa ih besednik moe sloiti argumente od slabijeg ka najsnanijem (gradacija) i obrnuto. Preporuuje se da kad se govori pred neprijateljski raspoloenim auditorijumom, da se argumenti rasporede tako da na poetak doe najsnaniji kako bi pokolebao bar deo slualaca, da se ostali smjetaju u sredinji deo besede, dok se argumenti drugi po snazi ostavljaju za kaj. Logika je jedno od najvanijih besednikih sredstava u dokazivanju. Dokazivanje sa stanovita logike moe imati formu induktivnog (od pojedinanog ka optem, kada se iz osobina pojedinanih sluajeva izvodi zakljuak, koji vai za sve drug sluajeve) ili deduktivnog (od opteg ka pojedinanom). Deduktivni oblici koji se najee koriste jesu silogizam (kada se iz dvije premise izvodi zakljuak), entimem (skraeni silogizam, kada se zakljuak izvodi iz jedne premise dok se druga podrazumjeva, npr. Poto su oni potpisali, treba i mi da potpiemo) i dilema (izvoenje zakljuka iz dvije premise koje se meusobno iskljuuju-npr. Ili emo potpisati ili e nas bombardovati). Jedan od najomiljenijih argumenata sudskog besednitva stare Grke bila je figura verovatnoe, eikos. Po Aristotelu vjerovatno je ono to se veinom dogaa, ali ne apsolutno, kao to neki odreuju ovaj pojam i ukazuje na slinosti i razlike verovatnog i znakova Poreenja (u obliku razliitih stilskih figurametafore, alegorije, komparacije, parabole), kao i primjeri mogu se upotrebljavati kao veoma upeatljivi argumenti. Kao dokazi se mogu koristiti miljenja razliitih autoriteta, uenih ljudi, narodne mudrost (to sugerie starija retorika), ali i definicije, etimologija, opisi linog ili tueg iskustva, statistiki podaci (za ta se zalu poblic speaking instruktori). Ovdje naroito treba paziti da izvor na koji se poziva bude kompetentan, aktuelan, pouzdan i objektivan. Redosled izlaganja argumenata moe se zasnivati i na hronologiji zbivanja. Ponekad je i veoma efektan, jer moe odravati panju auditorijuma koji iekuje ta e se sledee dogoditi. Ovaj nain izlaganje argumenata se obino mora kombinovati sa dugim. Treba imati na umu da se i vetina argumentisanja ui, veba i ne dolazi sama. 35. NAGOVARANJE I UBJEIVANJE Kao glavne elemente govornitva retorika tradicija navodi nagovor i ubjeivanje. Stari Grci nisu razlikovali uvjeravanje od nagovaranja (peithein), ali su razdvajali nagovor od ubjeivanja, Ve Platon pravi razliku izmeu nagovora i ubjeivanja i otro zamjera sofistima to cjelokupnu svoju govorniku vjetinu zasnivaju iskljuivo na nagovoru. Nagovor prema Platonu ne insistira na istini, te nema poeljnu etinost. Nagovaranje ima za cilj postizanje saglasnosti slualaca sa govornikom. Razlika izmeu nagovora i ubeivanja: Ubeivanje se temelji na racionalnom dokazivanju, na sngazi uma i logikom argumentu, a u osnovi nagovaranja je iracionalno, emotivno, sa dominacijom afektivnih razloga i estetskih sredstava. Takva podjela elemenata govornitva, zajedno sa podjelom teoretiara na pristalice jednog ili drugog zadrae se sve do pojave modernog govornita. Moderno govornitvo prevazilazi krutu podjelu na dva glavna elementa i iskljuivost njihovog razlikovanja. Ustanovljena je nova podjela na tri elementa: logiki, etiki i estetski. Ajvon Riards zastupa tezu da nije mogue praviti krute podjele izmeu logikog i poetskog izraavanja, jer i logiko i poetsko imaju svoj specifian uticaj na stvaranje uvjerenja, obogauju strukturu govornikog uticaja i unosei vie jasnoe u njegovor razumjevanje. Nagovor moe biti u funkciji ubjeivanja svugdje gdje je jezik kojim se slui etiki prihvatljiv i estetski primamljiv. Emotivno uvjeravanje je opet prihvatljivo ukoliko se temelji na razumjevanju govornitva, kao vjetine u kojoj nema previe mjesta za suptilnu obmanu.

28

36. ZAKLJUAK (CONCLUSIO) Zakljuak je, verovatno, ipak najvaniji deo besede. Z kraj govora se moe sauvati i neka lijepa misao poznatih autora, citat, sentenca, duhoviti obrt ili ponavljanje noee reenice sa poetka govora, ime se zatvara misaoni krug. U njemu treba zaokruiti i konano plasirati osnovnu poruku jasno i efektno. U zakljuku se ponovo saoptava osnovna poruka besede, ali na kratak i ubedljiv nain. On obino poinje rekapitulacijom iznetih problema i argumenata (recapitulatio). Ponavljanje i sumiranje ne sme da bude detaljno i dosadno, ve efektno podseanje na preeni put. Potom obino sledi obraanje emocijama slualaca radi ostvarivanja neposrednog govornikovog cilja (peroratio-strasni deo). Zakljuak moe sadrati zahtev da se odmah ili kasnije neto uini ili ne uini (donese presuda, glasa za neto...), prihvati ili ne. Sam kraj zakljuka (epilogos), poslednja reenica govora, ima najvei znaaj, ona predstavlja zavrni udar na razum i emocije. On moe dobiti oblik izazovnog pitanja (Hoete li i dalje trpeti nepravdu?), snane tvrdnje (I zato, odluno pred vama izjavljujem, sada rasputam ovaj parlament), znaajan citat (Ne zaborivite Heraklovu misao: Sve tee), predvianja( Uinimo to sada ili nas eka muna budunost). Ponekad se zavrni deo govora moe svesti na jednu ili dve-tri rei-pokli-parolu ili na dirljiv trik posle uzbudljive peroracije, kako je to uinio Ciceron:Ovde moram zavriti. Od suza vie ne mogu govoriti. Lepota i efikasnost zavrne reenice, zavisi od talenta i inventivnosti besednika. U epilogu besede treba se kloniti npr. zavrne reenice Hvala na panji i sl, izvinjavati se to nije govorio bolje ili izvinjenje zbog sopstvenih misli. Treba se truditi da se postignuta kulmincija razuma i oseanja sauva, da sluaoci ostanu uzbueni i nastave da razmiljaju o onome to je reeno. Muno je kad besednik ne naini jasan i dobar zakljuak, pa sluaoci ostanu u nedoumici ta je u stvari hteo da kae. Lo utisak se ostavlja ako kraj govora nastupi iznenadno, te sluaoci steknu utisak da je nastupio defekt u memoriji besednika. Nema dobre besede bez snanog epiloga, ali je najgora varijanta zavriti govor bez ikakvog zakljuka ili bez veze sa onim o emu je bilo rei. Bolji je makar i nedovoljno snaan kraj nego beseda bez ikakve zavrne poruke. Osnovni savet: napravite kakav-takav klimaks govora i tada zavrite. Nikako ga ne produavajte. 37. POJAM I VRSTE STILA Uspeh besede, zavisi od onoga ta se govori, ali i od toga kako se govori. Na ovo drugo, utie izbor teme, dobar raspored grae, nain kazivanja i gestikulacije, ali je ipak veoma vano kako govorniik koristi jezik pri saopatavanju svojih misli, tj. kakav mu je govorniki stil. Prava re, na pravom mestu, to je za Donatana Svifta dobar stil. Govornici se najvie razlikuju po tom elementu, koji uz sva nauena pravila, uvek ostaje individualan i daje prepoznatljivo obeleje jednom oveku kao linije dlana. Stil govora se u antici dijelio na 1. atiki (zbijen, sadrajan) i 2. azijanski (kitnjast i razvodnjen), 3. a rjee se pominjao i rodski (po ostrvu Rodosu, koji je na sredini ova dva). Kod rimljana se ustalila i podjela prema snazi emocija koje govor izaziva to je u osnovi ostalo i do danas, na 1. jednostavan (prost), -ako je cilj da ubedi dokzivanjem, saznajni apspekt 2. umjeren (srednji) ako je cilj da zadobije povjerenje slualaca (da se sam govornik dopadne i nametne 3. uzvien (snaan)- ako je cilj izazivanje uzbuenja i ganutosti. Kakav e se stil koristiti zavisi od sklonosti govornika i od anra besede. Govorniki stil mora biti jednostavan, jasan i razumljiv. Govorni jezik mora biti odmah shvaen, jer ako nije onda se gubi panja sluoca. Mnotvo rijeci LOGODIJAREJA je loa osobina stila govornika. Svaka rije mora da pogaa odreeni cilj. Treba koristiti kratke i dobro poznate rijeci i pojmove. Reenice moraju biti jednostavne, jasne i lako razumljive. Sloene recenice se tee prate od kratkih. 29

ivo i slikovito izraavanje je takoe veoma bitno. Takav vid izlaganja je upuen i razumu i emocijama. Zato se ee koristi figurativno izraavanje koje vezuje panju. Tako govornik poruuje sluaocima vie od onoga to je rekao. 38. LEKSIKI SLOJEVI JEZIKA Sadri razliite leksike slojeve: imena: etnonime, toponime, hidronime, oronime arhaizme, istorizme, neologizme... kolokvijalizme, argonizme, dijalektizme... turcizme, anglicizme, germanizme, hungarizme, rusizme, bohemizme... vremenski slojevi leksika: aktivni, prijelazni i pasivni aktivni-leksik koji je u aktivnoj uporabi (koristi se u komunikaciji) prijelazni- rijei koje se u procesu prijelaza iz aktivnog u pasivni leksem i obratno pasivni-leksik koji sadrava rijei koje vie nisu u aktivnoj uporabi historizmi-leksemi koji su preli u pasivni leksik i vie se ne koriste jer njihovi pojmovi ne postoje.ljivarka, arhaizmi-leksemi koji su iz aktivnog preli u pasivni leksik kada je mjesto u aktivnom leksiku zauzela neka druga rijevra, obramba, krstjanin zastarjelice-leksemi koji prelaze iz aktivnog u pasivni leksik, a nalaze se u prijelaznom leksikom sloju.drug, fabrika pomodnice-leksemi koji oznaavaju neku pomodnu pojavutop, ilterica, bekemica oivljenice-leksemi koji su se vratili iz pasivnog u aktivni leksemupan, putovnica novotvorenice-novi leksemi, jezine novotvorenicepisa, preslika prema veliini prostora koji pokrivaju leksemi mogu biti: dijalektizmi, regionalizmi, lokalizmi dijalektizmi-leksemi koji pripadaju kojemu od narjeja regionalizmi- leksemi koji se upotrebljavaju na irem govornom podruju, u pojedinim regijama lokalizmi-leksemi koji pripadaju pojedinim mjesnim govorima

RETORIKA I STILISTIKA
Postoji niz pravila nauke koja se bavi stilom pisane rijei (stilistika), koja se primjenjuju i na govorni stil: jasnoa u izboru i slaganju rijei, slikovito izraavanje, ivost rijei, stilska figura-sve to besednik bora znati i primjenjivati. Svako ko treba da dri govor, stalno trebada se vraa teoriji knjievnosti i osnovnim pravilima kojima ui stilistika.Osnovne razlike izmeu govornog i pisanog stila: 1. Govorni stil je direktniji i liniji.Beseda se saoptava grupi slualaca s kojima je besednik u neposrednom kontaktu, on istog asa opaa njihove reakcije i ako je vjet moe da prilagoava besedu potrebama i okolnostima. 2. Govorni stil u sebe ukljuuje niz drugih, prije svega vizuelnih i auditivnih elemenata.Napisano se ita oima, a govor se gleda i slua.Pri itanju je iskljuena fizika linost autora, a linost besednika je vaan dio opteg utiska o besedi.Gestikulacija, ton, boja glasa, ritam-sve to pridodaje govornikom stilu. 3. Govorni stil je manje obavezujui od pisanog. Govornik ima pravo na pojednostavljivanje, ima veu slobodu da koristi svakodnevni govor, pa i pokoju rije slenga. 4. Govor se vie obraa emocijama, a esej intelektu. Govor ee poinje pitanjem na koje e se tek kasnije dati odgovor, tako da izaziva napetost kod auditorijuma, a izlaganje je ivlje sa iznenadnim obrtima, uzbudljivo. 5. Napisani tekst se sastoji iz reenica, a izgovoreni tekst iz iskaza. Osnovna jedinica pisanog teksta je reenica (prosta, proirena ili sloena). Govor je sastavljen od iskaza-koliine rijei koja se izgovori u jednom dahu, kao misaona cjelina izmeu dva uzimanja vazduha. 30

39. PRETPOSTAVKE DOBROG STILA U BESEDNITVU: istota, jasnost, skladnost, slikovitiost, sugestivnost istota Uglavnom podrazumijeva gramatikun ispravnost, jeziku istotu u smislu primjene gramatike norme. Neophodno je i poznavanje leksike norme, odnosno pravila izbora adekvatne rijei u zavisnosti od njene upotrebe u odreenom funkcionalnom stilu. istota stila bi podrazumijevala i zahtjev protiv svakog vida gomilanja i preteranosti u upotrebi arhaizama, varvarizama, neologizama, provincijalizama. Naroito treba izbjegavati tautoloke izraze, tj. Ponavljanje jedne misli istim ili razliitim reenicama. Jasnost stila Uslovljava poznavanje svojstava upotrebljenih rijei. U retorikom smislu svojstvo rijei treba shvatiti kao izraz koji najpotpunije i najkonretnije oznaava neki pojam. Najasnoa doprinosi i upotreba svih onih nedovoljno poznatih rijei i izraza koje prevazilaze oekivani leksiki fond auditorijuma, ili bar veine u auditorijumu. Sve to je nepoznato i nejasno oteava percepciju govora. Nepoznata re blokira panju ukoliko se ni kontekstom, njeno znaenje ne moe pretpostaviti. Njasnosti doprinoosie i previe dugi iskazi, mnotvo digresija, upotreba vieznanih rijei, a u najveem broju sluajeva nejasnost je posljedica iskazivanja nejasnih misli ili velikog broja misli. Jasna ideja je osnova jasnosti stila. Od nejasnog do dosaivanja je jedan korak. Objanjavanje i naglaavanje ideja je u funkciji jasnosti stila. Sredstva kojima se vri pojanjavanje i naglaavanje ideje i misli: definisanje, opis, analiza, poreenje, kontrast, ilustracija i sl. Naglaavanje u govoru je izvesna stilska signlizacija koja olakava praenje toka glavne misli (poente). Sredstva stilske signalizacije naglaavanja u besedi su: rezimiranje, lajtmotivsko struktuiranje, gradacija poenti i sl. Skladnost govora Naruavaju: tautologije, sinonomije, homologije (monotonije), pleonazmi. Nesklad u stilu moe da bude posljedica praznog patosa i istroenih obrata ustaljenih rijei i iskaza, kao i kada prestane da djeluje besednikova sigurnosti, tzv. instinkt za re, za pravi izraz. Skladnost se pre svega osjea u ritmu govora. Retorika razlikuje unutranji i spoljanji sklad. Unutranji sklad tie se harmoninog odnosa svih delova govora, jednih sa drugim. Spoljanji sklad tie se odnosa izmeu goovra i jezikih sistema koje prepoznajemo u vidu pet elemenata: mjesto govora, vrijeme govora, linost govornika, auditorijum, predmet govora. Retoriko poimanje spoljanjeg sklada dovodi u vezu stilske vrline: skladnost i prikladnost. Da bi govorio skladno besednik mora da raspolae neophodnim obrazovanjem, iskustvom i umenou da u reima spoji uvid, sud i ukus, kao i osjeajem za harmonini sklop govora. Prikladnost stila podrazumijeva usklaenost govora sa predmetom na koji se odnosi, kada je ispotovan princip decorum-a (kada se o znaajnim stvarima ne govori s nipodatavanjem, a o nitavnim uzvieno). Stil besede treba da bude primeren linosti besednika, vrsti besede, vrsti auditorijuma i prilici u kojoj se govori. Izraajnost, slikovitost, ukraenost stilske su vrline koje podrazumijeva retorika. Ovim stilskim tendencijama retorski iskaz je najblii poetskom jeziku i primjenjuju ih u tzv. visokom, uzvienom stilu besede. Sugestivnost (suggerere, suggestum) podrazumijeva se nagovjetaj, aluzija na neko znaenje koje se ne otkriva i objanjava u iskazu, ve se podrazumijeva u sluaoevoj percepciji. O sugestivnosti kao stilskom kvalitetu znalo se jo u doba antike (Aristotel beeda mora biti uzvienija i sugestivnija od obinog govora, Seneka vie nagovetavaj nego to govori, Teofrast dao je jasnu definiciju sugestije Ne kazivati sve do sitnica, nego ostaviti sluaocu da neke stvari pogodi i sam nae.... Rei mu sve kao glupaku znai rugati se njegovor inteligenciji...). Indijski pisac iz 9 vijeka Anandavardhana je duboko sagledao ovaj problem i za njega je dhvani ili ton tj. Jedan nemerljiv elemenat umetnikog govora koji ostaje neizreen. Sugestivnost besede ne smije da ugrozi jednu od najvaijih stilskih vrlina besede njasnost. Sve mora biti jasno i iskazano i sugerisano. Sposobnost sugerisanja i percepcije sugerisanog se stie optim obrazovanjem, optom informisanou i naitanou. 40. KARAKTERISTIKE RAZGOVORNOG JEZIKA 31

Su kompleksnost, varijabilnost, interakcija verbalnog i neverbalnog govora, stilska otvorenost i idiolekatska sloboda, upotreba deiktikih elemenata, kolokacije, pauze u govorenju, preklapanja u govor, upotreba razgovornih partikula, razgovorni pasusi. Kompleksnost razgovor je kompleksniji od pisanog vida izlaganje jer je rezultat uea vie sagovornika, te je dinaminiji, stvara se u samom momentu razgovora, te je neposredniji uslovljen je razgovornom situacijom (egzoforiki faktor), te je raznovrsniji. Varijabilnost je uslovljena brojem uesnika u razgovoru, trajanjem razgovora, uticaja spoljanjih, situacionih faktora, tipologijom govornika i njihovim odnosom prema komunikativnom aktu, tematikom, psiholoko socijalnom usmjerenou. Upotreba deiktikih elementata (deiksa skup jezikih osobina koje se odnose na line, vremenske ili mjesne karakteristike situacije u ijim okvirima se dogaa neki iskaz) Kolokacije (slovosoetanije) oznaavaju jedan tip sintagmatskih odnos meu leksemama karakteristian po tome to neke rijei tee da se jave jedna uz drugu. U uem smislu time se oznaava ustaljen aveza odreenih leksema unutar sintagmi Pauze u govorenju su dio svakog govornog ispoljavanja. One vrlo esto mogu biti indikator ukupne govorne situacije. Pauze su uslovljene nizom injenica i pokazatelj razliitih procesa, bilo samog odvijanja razgovora, bilo procesa miljenja ili nekih socijalnih i kulturnih odlika. Preklaplanja u govoru mogu biti sluajna, namjerna, kooperativvna ili atagonistika, ozbiljna ili neozbiljna. U tom vanu ulogu igra afekt, tj. sagovornikove elje, motivi, interesi. Neto to izgleda kao prekidanje moe biti dopunjavanje. To je situacija kada sagovornok zastane u govoru, tragajui za izrazom, kada okleva sve se to moe protumaiti kao traenje pomoi i izazvati govorno preklapanje. Upotreba razgovornih partikula onih malih rijei koje obezbjeuju koherentnost govora: aha, da, e, i, dobro, ovaj. ee su upotrebe ovih partikul meu enama nego meu mukarcima. Ovaj umetak uglavnom slui kada govornik hoe jo da govori, ali nije dosmislio ta e rei. Ona moe biti i sredstvo za usredsreenje panje govrnika ili kao sredstvo za ukazivanje promene teme razgovora. Mada se ini da se ove male rijei koriste bez pravila, analiziranje njihovih upotreba moglo bi doprineti njihovoj manjoj ili bar svrsishodnijoj upotrebi u naem svakodnevnom govorenju. Sastoji se iz razgovornih pasusa (zaokruen sadraj govora) i replika (sve to jedan sagovornik kae poevi od njegovog preuzimanja rijei do momenta kada drugi sagovornik uzme rije). 41. STILSKE FIGURE: POJAM I PODELA ivo i slikovito izraavanje predstavlja vanu odliku govornikog stila. Doprinosi punom efektu koji govor treba da izazove, jer je upuen ne samo razumu, nego i emociji i mati slualaca. Stilske figure su dopunska sredstva uvjeravanja u besjednitvu. Zbog toga se u govoru ee no u u pisanom tekstu koristi figurativno izraavanje koje vezuje panju. Antika retorika je figure smatrala osnovnim stilskim sredstvima. Za staru retoriku figure su apsolutna sredstva knjievnog i govornog iskaza, odnosno njihova upotreba sama po sebi donosi umjetniku vrijednost. Za savremenu stilistku to su relativna stilska sredstva kojima se knjievni i govorni iskaz koristi u veem broju sluajeva. Grupa retoriara iz Lijea u dijelu Opta retorika izdvajaju etiri jeziko logike operacije koje su u osnovi svih figura: izostavljanje, dodavanje, supstitucija (i izostavljenje i dodavanje) i permutacija. Retorske figure su ukrasi koji ine da govor postane neobian i originalan. Razne figure se koriste i svakodnevnom govoru (Zapad stoji na stanovitu). Antika retorika je razvrstala figure na: figure misli i figure govora, odnosno figure rei. Vremenom su se izdvojile i ue grupe figura: figure dikcije, figure konstrukcije, figure misli, a u posebnu grupu su se izdvojile figure rei ili tropi. Kasnije podjele u bile raznovrsnije ali su u onovi sadrale antiku podjelu figura i tropa. Jedna od takvih podjela iz 16. Vijeka razlikuje meu figurama gramatike i retorike. Francuski istraiva figura Pjer Fontanije ukazao je na mogunost povezivanje figura rijei sa gramatikom i figura misli sa retorikom. Dok prve daju snagu i ljupkost diskursu, druge zae preokret u miljenju koji diskursu daje lepotu i ukras. Fontanije istie naglasak na izrazu kod figura rijei, a kod figura misli (retorikih) naglasak na miljenju. Podjela stilskih figura moe se izvriti i prema vrsti znakova. Na taj nain smo dobili retoriku i semioloku klasifikaciju stilskih figura. Ako primjenimo Pirsovu podjelu znakova na indeksne, ikonike, simbolike moemo figure podijeliti na: 32

- figure na osnovama indeksnog znaka to su one figure koje standarnom izrazu neto dodaju, neto oduzimaju ili neto zamjenjuju a ciljem da istaknu izvjesne elemente u govoru i iskazu. Njih prepoznajemo u figurama dikcije, figurama konstrukcije i figurama misli. - figure na osnovama ikoninog znaka ova podjela se odnosi na figure prenesenog znaenja (trope, figure rijei). U ove figure moemo ubrojati metaforu, alegoriju, personifikaciju - figure na osnovama simbolikog znaka razlika izmeu ikoninog i simbolikog znaka je u tome to su simboliki znakovi po pravilu arbitrarni (priblini, proizvoljni), a ikonini znakovi su slike. U sluaju figura na osnovama simbolikog znaka imamo manje vrstu vezu izmeu oznake i oznaenog, ali veu mogunost kombinovanja. - Vanije figure koje se koriste su: 1. poreenje (figura kod koje se dobro poznata stvar uporeuje s drugom,npr. dua mu je meka kao pamuk) 2. epitet (ukraava se glavna rije-ruse kose) 3. ponavljanje (skree se panja na odreeni stav, pojam, radnju i sl. Npr-on je taj koji vas je pokrao) 4. gradacija (figura u kojoj se pojave reaju postupno po jaini) 5. anafora (svaka reenica poinje sa isti rijeima-dosta je nepravde, dosta je zala, dosta je tiranije) 6. retorsko pitanje, figura vjerovatnoe, antiteza, personifikacija, ironija...... 42. TROPI figure ikoninog znaka: metafora, personifikacija, metonimija, simbol, alegorija Srodni figurama su tropi. Figure daju ivost govoru tako to rijei, mada zadravaju svoje znaenje, mijenjaju oblik iskazivanja, stilistika i retorika razlikuje trope- govorne obrte, gdje rijei dobijaju prenesena znaenja, tj. mijenjaju ne samo svoj oblik nego i znaenje. Kod figura rijei ostaju iste, u svom obinom znaenju, te se oiglednost i ivost postie dodavanjem drugih rijei (npr. zlatno klasje, tvrdo srce...), dok kod tropa glavna rije mijenja svoje uobiajeno znaenje (npr. zlatno grlo,-tj. divan glas, proljee ivota-tj. mladost, kukovo ljeto-tj nikad). Ova podjela se odnosi na figure prenesenog znaenja (trope, figure rijei) koji se dijel na figure ikoninog znaka i figure simbolikog znaka. Izmeu ikoninog znaka i onoga to on predstavlja po pravilu treba da postoji slinost. Trope esto nazivaju slikama. U figure na osnovama ikoninog znaka (trope) moemo ubrojati: : 1. Metafora (trop koji predstavlja skraeno poreenje, npr. elina volja, munja reitosti). Metafora je rije koja zamjenjuje drugu na osnovu slinosti ili analogije izmeu njihovih znaenja. Osnovni oblik metarore mogue je predstaviti reenicom ili nekim drugim izrazom u kome su neke rijei upotrebljene metaforino, dok su preostale rijei upotrebljene nemetaforino. Ako pokuamo sastaviti reenicu u kojoj e sve rijei biti upotrebljene metaforino dobiemo poslovicu, alegoriju ili zagonetku. Metaforiki iskaz ima dva razliita predmeta glavni predmet i sporedni predmet. Metafora funkcionie tak to na glavni predmet primjenjuje sistem asociranih implikacija karakteristinih za sporedni predmet. Na taj nain metafora bira, istie, otklanja i organizuje obeljeja glavnog predmeta tako to implicira iskaze u njemu koji su normalno primenjivi na sporedni predmet. Katahreza izrazi iz nude zbog nedostatka jezikog termina kojim bi se date pojave imenovale kao antropomorfne poetske metafore (noga stola, zub vremena). Najslikovitije metafore u formi reenice u funkciji hipotipoze (ivi, slikoviti opisi) Tropi slini metafori su alegorija i personifikacija. Alegorija u svom sastavu nema ni jednu leksemu koja nije upotrebljena u metaforikom znaenju. U metafori bar jedna leksema mora biti nemetaforina (doslovna). 2. Personifikacija oliavanje, esto se definie kao podvrsta metafore u kojoj se stvarima, prirodnim pojavama, apstraktnim predmetima, ivotinjama ili biljkama daju ljudske osobine. 3. Metonimija zamena imena (trop u kome se jedna rije zamjenjuje drugom, ije je znaenje blisko i u vezi s njom, npr. bilo je hiljadu puaka-tj.vojnika) tropi slini metonimiji su eufemizam (ublaavanje) i ironija (podsmeh). U metonimiji veza doslovnog i prenesenog znaenja je logiki zasnovana, dok se u sluaju metafore ta veza zasniva na slinostima pojmova koji se zamjenjuju. Metonimija pripada sferi teksta proze. Svi tipovi metonimije podrazumijevaju odstupanje kao vid figurativnosti koje je zasnovano na elipsi, sa specifinom tipu eliptiranja. I za tumaenje metonimije vaan je njen fokus (metonimijska leksema) i okvir (indikator njenog figurativnog znaenja u datom kontekstu). Vrste metonimija su: prostorna metonimija (naziv naseljenog mjesta/itelji tog mjesta, 33

naziv objekta/oivjek ili ivotinja koji tu ive, naziv radnje/mjesto radnje, naziv dela tijela/odjevni predmet za taj dio tijela), vremenska metonimija (naziv vremenskog perioda/izaziva deavanja u tom periodu, naziv radnje ili stanja/vrijem radnje ili stanja, naziv vremenskog perioda/radnja ili stanje u tom periodu), kauzalna (uzrono posljedina) metonimija (naziv uzroka/posljedica, nazv dijela tijela/osobina sa njim povezana, naziv orua/korisnik kome je to sonovno sredsto u radu, stanje/izaziva tog stanja..) posesivna metonimija (nazvi djela odjee/ovjek u njoj, naziv materije/predmet napravljene od nje, ime autora/delo) i partitivna metonimija (naziv predmeta/sadraj) 4. Simbol stari teoretiari su izjednaavali alegoriju i simbol, ali njemaki teoretiari Gete i Kant u simbolu vide nefiksiranu i neogranienu idejnu znaajnost u suprotnostima sa tano odreenim pojmom metafore. Dok alegorija pojavni svijet upuuje na idejni, u simbolu je sama pojavnost ve izraz idejnosti 5. Alegorija slikoviti govor (inversio) je produena metafora, odnosno o alegoriji govorimo kada se raskorak izmeu doslovnog i prenesenog znaenja protegne na govoru cjelinu. U pitanju je jedno konkretno znaenje koje alegorija manje ili vie prikriva. Najmanje skriveno znaenje je u paraboli (pounoj prii) a najskrivenije je u zagonetki. Alegorijsko kazivanje je svojstveno basni. Alegoreza je pristup u analizi nekog umjetnikog djela kojim se pretpostavlja da je cijelo djelo jedna alegorjia. 6. Sinegdoha (trop u kojem se zamjenjuje znaenje jedne rijei drugom, npr. izgubio je svoje ognjite tj kuu, Srbin udari na Turina).Tropi bliski sinegdohi su hiperbola (preterivanje-npr. kuka da se uje do neba) i lipota (smanjivanje-npr. nije loe-tj. dobro je). 43. FIGURE MISLI (figure konstrukcije): retorsko pitanje, poreenje, kontrast, epitet, paradoks, oksimoron, gradacija, tautologija, apostrofa, elipsa, asindeton, polisindeton, ironija, sarkazam Retorsko pitanje stilska je figura jer govornik ne oekuje odgovor kada postavlja pitanje. Ovo je posebna upitna reenica, gdje se upitne reenice postavljaju ili niu bez namjere da stvarno oznae pitnaje. Upitnim oblikom se ovdje istie emocionalni stav iskaza. Poreenje (comparatio) jeziko izraajno sredstvo kojim se neko svojstvo, stanje, djelovanje objanjava, stilistiki istie i afektivno pojaava dovoenjem u vezu sa nekim drugim svojstvom ili predmetom. Poeenje se sastoji od tri lana ono to se poredi, ono sa im se uporeuje i zajednika osobina. Osnovno naelo u poreenju je da se manje poznato poredi sa poznatijim. Kontrast Epitet Paradoks figura u kojij se izrie neka misao naizgled samoj sebi suprotstavljena, ili suprotstvljena optem miljenu i vjerovanju. Obino je rije o prividnom paradoksu koji upuuje na dupli smisao Oksimoron - posebna vrsta antiteze ali i paradoksa u kome se spajanjem suprotnih pojmova stvar stilska tvorevina novog pojma Ujedinjujui protivrjene semanteme oksimoron nije besmislen nego upravo povieno smislen izraz. Gradacija gradatio figura u funkciji isticanja, ali na nain postepenog pojaavanja ili slabljenja u odnosu na poetnu misao ili iskaz. Ako postupno nizanje ida od slabijeg ka jaem onda je to klimaks, a ako ide od jaeg ka slabijem rije je o antiklimaksu. Tautologija (interpretatio) gomilanje rijei istog znaenja Apostrofa conversio kod starih Grka apostrofom se oznaavao postupak besednika kada se on ne obraa vie publici nego predmetima, pojavama, linotim. Ona znai odstupanje od opteg obraanja auditorijumu u cjelini i iznenadno konkretno obraanje izabranim sluaocima. Elipsa (detractio) standardni nain izraavanja se skrauje iz sintaksike cjeline se izostavljaju pojedine rijei, pri emu se smisao cjeline i dalje moe razumjeti. U starijim retorikim i knjievnim uenjima elipsa je obuhvatala i stilske tendencije izostavljanja pojedinih glasova iz rijei kao to su: afereza (figura koja nastaje kada se nekoj rijei oduzme njeno poetno slovo) sinkopa (figura koja nstaje izostajanjem nekog slova iz sredine rijei), haplologija (vrsta sinkope koja nastaje redukcijom jednog od da jednaka a kontaktna sloga unutar rijei, srodna je i sinerezi kontrakciji dva vokala ili slogovra u jedan) kraza (spajanje krajnjeg i poetnog vokala dve kontaktne rije), apokopa (figura koja nastaje izostavljanjem slova s kraja rijei), elizija (vrsta apokope i odnosi se na izostajanje 34

samoglasnika na kraju rijei i to samo ispred rijei koje takoe poinju samoglasnikom). Danas se ove stilske intervencije imenju uopteno pojmom redukcija. Asindeton - /dissolutio/ figura slina elipsi, nastaje nizanjem rijei bez njihovog gramatikog povezivanja Polisindeton figura suprotna asindentonu nastaje nizanjem veznika bez gramatike potrebe u cilju isticanja i poveanja intenziteta iskaza. Ironija figura u kojoj se rijeima daje suprotan smisao od ongo koji one imaju. Retorika definie ironiju kao dissimulatio (skrivanje svog pravog miljenja tako to se onaj ko govori pretvara da ne misli ono to zapravo misli) i kao simulatio (stvaranje privida, koji se sastoji u tome da govornik navodi na uvjerenje da on misli ono to u stvari ne misli, govornik se pretvara da ima upravo miljenje kao i njegov protivnik). U oba sluaja ironija se prikazuje kao privid. Retoriari ironiju svrstavaju i meu trope i meu figure. Ako se umjest jedne rijei stavi druga suprotnog znaenja a neposredni jeziki kontekst omoguava da se shvati upravo eljeni smisao rije je o tropu. Ako se ironija protee cijelom milju koji izraava iskaz ili cio tekst onda je rije o figuri. Sarkazam ironija u kojoj se izraava sa zluradim podmehom najgore i najoporije ruganje, koje osobito onda kada se drugome u oi kae za srce i duu ujeda. Antiteza posebna vrsta poredbe koja se zasniva na opreci, odnosno suprotnosti. (Sit gladnu ne vjeruje.) Slavonska antiteza posebna vrsta antiteze koja se zasniva od pitanja, negacije tog pitanja i odgovora Hiperbola svojevrstan nain poredbe . To je figura preuveliavanja radi naglaavanja odreenog stava prema predmetima, pojavama ili radanjama: Rekao sam ti tisuu puta Litota figura suprotna hiperboli. Umjesto preuveliavanja, ona umanjuje i ublauje jer prvi izraz zamjenjuje slabijim i to negativnim i suprotnim: Nee ti tamo biti loe. (U znaenju: Bit e ti jako dobro.) 44. FIGURE DIKCIJE (figure jezika): asonanca, aliteracija, onomatopeja, etimioloko ponavljanje, anafora, epifora, anadiploza, simpoka Asonanca (assonantia) nastaje ponavljanjem istih samoglasnika radi postizanja odreenih glasovnih efekata (pr. povedoe dobre konje poljem oko sokolovo, jesenje vee). Aliteracija (alliteratio) ponavljanje istih suglasnika ili suglasnikih grupa glasova obino na poetku rijei (pr. Zanimljio, zabavno ali zaludno Vijavica. Vjetar vije.). Onomatopeja figura u kojoj se glasovima oponaaju zvuci iz prirode, podravanje glasova u prirodi (pr. graktati). Anafora iznoenje napred repetitio ponavljanje iste jezike jedinice na poecima uzastopnih iskaza (reenica stihova) (biti demokrata, znai biti tolerantan). Podvrsta anafore je epanafora (na poetku novog iskaza s ne ponavlja ista rije ve sinonim te rijei (hrabrila-kuraila) Epifora (zakljuak zavretak, conversio) ponavljanje istih rei na krajevima uzastopnih iskaza (reenica stihova). Simpoka ujedinjenje anafore i epifore; tj istih rijei na poecima i drugih istih rijei na krajevima uzastonih iskaza Anadiploza figura u kojoj se jedna ili vie rijei s kraja stiha ponavlja na poetku idueg. Etimoloko ponavljanje

45. DRANJE GOVORA ACTIO Za razliku od italaca, sluaoci besede pored toga to obraaju panju na njenu sadrinu (predmet), organizaciju govora i besedbiki stil, svoj utisak o besedi formiraju i na osnovu auditivnih i vizuelnih elemenata.Cjelokupan govornikov nastup, njegova pojava i izgled su od velikog znaaja za uspjeh 35

besede.Glas i gest moda predstavljaju najvaniji dio besede, jer je dopunjuju, daju joj duu i ine njenu sutinu. Bez izlaganja, beseda nije beseda ve mrtvo slovo na papiru. Zato je vei kompliment ako se za nekog kae da je odrao dobru besedu, nego da je sastavio dobar govor. Dobrog govornika ini dobro izlaganje govora, inae ostaje samo dobar pisac. Moderna retorika izlaganju daje primat nad ostalim elementima. Razmatraju se do detalja razni aspekti izlaganja besede od fizikih i fiziolokih (nain formiranja glasa, glasovne mogunosti) do psiholokih i literarnih. Sredstva pomou kojih se saoptava poruka (glas, poruka i ilustracija reenog) mogu presudno uticati na utisak koji e auditorijum poneti o besedi i besedniku.Svaki dobar govornik je i pomalo glumac. Na jezik daje govorniku dobru podlogu za lijepo i melodino oblikovanje besede. Srpski jezik je jedan od najmelodinijih. Dobrom artikulacijom glasova, a naroito modulacijom govornik moe u svojoj besedi razviti lijepu muziku govora. 46. GLASOVNI SISEM SRPSKOG JEZIKA Savremeni srpski jezik raspolae sa 30 glasova i istim brojem odgovarajuih znakova za njihovo obiljeavanje (slova/grafeme). Od tog broja, samoglasnika (za razliku od ranijih faza u jezikom razvoju) ima samo 5 (a, e, i, o, u); suglasnika ima 25. Izuzetak moe biti suglasnik r koji ima dvostruku fonemsku vrijednost: u odreenim pozicijama javlja se i u slubi vokala-tzv. vokalno r (tipa: mrs, prst, omrsiti se, Trst, trgovina, zadravati, vrstoa, vrsta, srklet i slino).

47. ARTIKULACIJA: disanje, pravilan izgovor glasa Atikulacija je nain izgovaranja glasova. Kvalitet govora zavisi mnogo od pravilne artikulacije, meutim este govorne mane, tj. Nepravilnosti u izgovaranju glasova kao to su: - Od normalog izgovaranja fikativa s i z kod nekih ljudi se javlja odstupanja: jedni pogreno izgovaraju zato to donjom usnom prkrivaju donje sjekutie kao pri izgovoru friktiva f pa vazduna struja prolazi kroz tesnac koji ine vrh jezika i gornji sjekutii i donja usna stavljena preko donjih sjekutia. Drugi ta dva friktiva izgovaraju vrskajui zato to vrh jezika stave izmeu zuba pa vazduna struja prolazi kroz tesnac koji in gornji sekutii i vrh jezika. - Veliki broj grijei pri izgovoru utavih friktiva bezvunog i njegovog zvunog parnjaka - Afrikat c zvui nepravilno ako vrh jezika ne dodiruje gornje sekutie i alveolu - Afrika se nepravilno izgovara kao pirotsko - Pojave da se u govoru jedan glas zamjenjuje drugim glasom (artikulacioni elitizmi) npr. se zamjenjuje sa , ili sa D. Sve nepravilnosti mogu se otkloniti upornim vjebanjem, koje se sastoji iz ponavljanja reinica u kojima su problematini glasovi zastupljeni u velikom broju. Bez pravilnog disanje nema pravilnog govorenja. Disanje (respiracija) je automatska fizioloka radnja kojim upravlja neuovegetativni sistime i sastoji se iz dva procesa: - Procesa unoenja vazduha (udisanje) koji se jo zvoe i spoljanje disanje - Procesa potronje kiseonika koji se naziva unutranje disanje. Jedini pravilnan nain disanje je tzv. Abdominalno disanje. Meutim ima i onij koji uzimaju vazduh samo gornjim delom plua, umjesto da se slue trbunim miiima i dijafragmom, takvo disanje se zove gornjegrudno ili klavikularno disanje i sasvim je pogreno. Postoji jo i donjegrudno ili kostalno disanje. Poto se pri ovom disanju dijafragma ne pomjer dovolno na dole i taj nain disanja je manje efikasan od abdominalnog. Pravilno posaviti glas znai: nauiti abdominalno i primeniti kostaabdominalno disanje, tano mu postaviti govornu dominantu, nauiti da se sa lakoom sluimo svojom aparaturom za proizvoenje glas i rezonatroma za pojaavanje glasa i nauiti korienje glasovne modulacije. 48. DIKCIJA 36

Dok se tehnika govora bavi izgovorom glasova, zadatak dikcije je pravilan izgovor rijei i reenica sa njihove gramatike i logike tj. Misaone strane. Da bi se ispunili zahjevi dikcije i da bi se postigao knjievni govorni nivo, potrebno je da ovjek potpuno vlada akcentskim sistemom, da vlada reima i reenicom i da poznaje zakonitosti logikog i modulativnog govorenja. Glas za svakog govornika je veoma bitan i moze biti znacaj hendikep ili privilegija. Neko ima snazan glas i lijepu boju a neko opet piskav glas. Rasporedom akcenata, artikulacijom i raznim akusticnim elementima se dobija osoben govor svakog lica. Dobija se njegov govor i njegova dikcija. Dikcija je pravilno izgovaranje rijeci i recenica, artikulacija, akcentuaciju i akustiku. Artikulacija je nacin izgovaranja odredjenih glasova. U vokalnu ekspresiju spadaju svi oblici neverbalne komunikacije kao to su: zevanje, kaljanje, smejanje, tucanje, pla, jauk i oni predstavljaju mone poruke ali utanje takodje moe da bude uspena igra moi i da napravi dramski obrt u dijalogu. Spada u paralingvistiku vrstu komunikacije. 49. AKCENAT Akcenat (naglasak) je vaan glasovni elemenat od koga zavisi pravilna dikcija. Postoje jezici sa slobodnim akcentima, kod kojih nema vrstih pravila o tome koji e dio rijei biti naglaen, kao to je sluaj sa ruskim. Postoje i jezici kod kojih je akcenat vezan za odreeni slog: latinski, makedonski. Na jezik je negdje na sredini-akcenat je djelimino vezan, tj. moe biti na na bilo kom slogu, osim na poslednjem (koji se zove ultima). Ali i tu ima izuzetaka-neke rijei stranog porijeklamogu imati akcenat na poslednjem slogu: asistent, deterdent,dirigent. Smatra se da najpravilniji akcenat imaju Hercegovci, Crna Gora iako pripada ijekavskom govornom podruju, ne stoji dobro sa akcentima. U nekim delovima Srbije (dolina June morave) postoji tendencija akcentiranja srednjih slogova (palanka, igranka, koulja) i skraivanja dugih akcenata. Nepravilna akcentuacija i dikcija uopte skrenue panju sluaocima besede sa sadrine besede na tehnike propuste. Pravilno akcentovanje rijei je prvi uslov dikcijskih znanja. Na akcentni sistem ima: - Slilazne akcente (kratki i dugi) i uzlazne akcente (kratki i dugi) Duina ima vanu ulogu pri izgovoru rijei, jer postojanje odnosno nepostojanje duine utie na znaenje rijei. Kratkosilazni akcent karakterie to to se njegov ton u deliu sekunde snizi za kvintu, a cjelokupna jaina glasa izrui se u momentu artikulacione eksplozije. Kratkosilazni akcent praen duinom esto se pojavljuje u vokativu jednine nekih rijei koje u nominativu jednine imaju kratkouzlazni akcent praen duinom, zatim u genitivu mnoine nekih imenica koje se isto piu i u nominativu jedinine ali se tada izgovaraju sa kratkouzlaznim akcentom. Dugoslazni akcent izgovara se tako da visina tona i jain glas u poetku malo rastu a potomistovremno opadaju sve do zavretka izgovarnj akcentovanog vokala. Kratkouzlazni akcent, kao i kratkosilazni akcent ima tekou pravilne artikulacije zbog kratkoe vremena u kome se on izgovara. Ton kratkouzlaznog akcena se u momentu arikulacione eksplozije naglo podigne za kvintu ili oktavu. Dugouzlazni akcent karakterie stalni rast visine tona za kvintu ili oktavu dok snaga glasa do polovine akcentskog trajanja raste zatim do kraja opada. U naem jeziku rijei uglavnom imaju jedan akcent mada postoje i izuzeci u rijima sa dva akcenta. Postoje i rijei bez sopstvenog akcenta: enklitike (koje se pri izgovoru s rijeju ispred sebe izgovaraju kao jedna glasovna cjelina) i proklitike (rijei koje nemaju akcent ve akcentsku cjelinu ine sa rjeju iza sebe). Rijei ijim se posebnim naglaavanjem otkriva logiki smisao reenice jesu logiki akcenti reenice. 50. MODULACIJA Glasovna modulacija je akustika govora. Odrasle osobe, oba pola pri govoru se slue trima govornim lagama ili govornim registrima: - donjim ili grudnim regristrima (tzv. Emocionalne laga) 37

- srednjim ili kombinovanim registrom (tzv. Narativna, indiferentna laga) - gornjim ili registrom glave (tzv. Intelektualna ili afektna laga) Registar je niz istovrsnih tonova na koje reaguje ova ili ona vrsta rezonatora ljudskog tijela. Naizmjenino sluenje ovim registrom tokom govora zove se modulacija glasa. Djeca se uglavnom slue piskavim registrom, ije tonove pojaavaju samo rezonatori glave, pa zato ona govore visokim glasom bez modulacije. U pubertetu nastaje mutiranje glasa: prestaju da koriste piskavi registar i prelaze na srednji registar. U obinom govoru se slue srednjim i donjim registrima, ali u pojaanim emocionalnim stanjima u upotrebi je gornji registar. Svi registri se mogu koristiti u besednitvu. Savrena modulacija postie se mijenjanjem govornih registara, poveavanjem ili smanjivanjem jaine glasa, poviavanjem i sniavanjem visine tona i ubrzavanjem ili usporavanjem tempa govora. Obim glasa je skup svih tonova od najnieg do najvieg koje izvjesna osobu u stanju da proizvede. Individualne razlike u visini glasa odreene su podjelom na bas, bas-bariton, bariton, tenor, kontra-alt, alt, meco-sopravn, sopran i koloraturni sopran. Boja glasa (tembr) uslovljena je genetskim iniocima. Ona zavisi od veliine, debljine, zategnutosti glasovnih ica, od oblika i veliine nosne upljine, uslne duplje, sklopa kostiju lica i rezonatorskih svojstava. Zvunost govora uslovljena je pravilnim izgovaranjem glasova. Srpski jezik je jedan od melodinijih jezika. Po broju zvunih glasova (43%) dolazi na drugo mjesto meu evropskim jezicima odmah iza italijanskog. Poinjanje tona. Postoje tri vrste poinjanja tona: - vrsto poinjanje, kod koga je artikulaciona eksplozija pri poinjanju tona dosta jaka zbog prethodno vrlo priljubljenih glasovnih ica. - blago poinjanje dobije se kada glasne ice pri poinjanju tona nisu vrsto priljubljene, nego su odmah stavljene u poloaj za glas koji elimo da prizvedemo - vueno poinjanje tona pomou jednog jedva ujnog glasa h. U ovom sluaju glasnice su sasvim oputene i razmaknute i prije nego to ih postavimo u poloaj potreban za proizvoenje odreenog tona mi ve poinjemo izdizanje. 51. RETORSKI UMOVI Retorski umovi su est nepoeljan pratilac pesede koji se pojavljuju ak i kada je izgovaraju ljudi visokog stepena obrazovanja. Pod retorskom umovima jedan broj autora podrazumijeva sve prepreke za izgovaranje kvalitetne besede, prevashodno strah i tremu. U uem smislu rijei to su auditivni umovi. Zadatak svakog besednika je da povede rauna da ih bude to manje. Govor je znatno zahtevniji od pisanja jer istovremeno morate razmiljati o onome ta govorite i kako govorite, odnosno o sadraju i formi. Danas "public speaking" predstavlja nezaobilaznu disciplinu na univerzitetima u Americi. Za kvalitetan govor nuno je odstraniti i retorske umove, odnosno nepotrebno upotrebljavanje potapalica. To su sve one rei koje ljudi upotrebljavaju pre poetka govora, poput "znai", "mislim", "ovaj", "dakle". Te parazitske rei uzele su maha ak i u akademskim krugovima, na govor se njima kvari, takvo obraanje ostavlja veoma lo utisak na publiku. Kada ujete sebe kako govorite bezveze tj. umite tokom prezentacije, probajte da vebate malo: ako uklonite sve bla-bla trenutke, izostavite sva izvinjenja i zahvaljivanja, izostavite SVE osim onoga to je INTERESANTNO, ostae ono to zaista vredi i to e publika sluati paljivo. Kao jednu od najboljih alatki za eliminisanje retorskih umova predlae se cezura, odnosno pauza u govoru. Tiina je veoma mona, jer se pauzom u govoru podie panja publike to provocira razmiljanje. Umesto da kaete znai, vi zastanite. Bolji je trenutak utanja, nego trenutak ispraznog teksta. Cezura daje samopouzdanje, ona je siguran spas od treme i ona predstavlja onaj "bold", "italic" ili "underline". Pauza pre kljune rei aktivira sluaoce da pomisle ta je glavni problem, uju odgovor i prihvate ga ili ne prihvate. Korienjem tog malog trika koji je pronaao Karnegi, delujete i kao ozbiljniji govornik.

38

52. TREMA Je est pratilac javnih nastupa. Ima mentalne, psihike i fizike simptome. Tremor- strah, drhtanje. Uzroci treme- oseanje odgovornosti, strah da se nije doraslo zadatku, da se ne iznevere oekivanja, da se ne obruka. Glavni razlozi treme su psiholoko-socijalnog porekla: to je pre svega briga za sopstveni presti i ugled, zabrinutost zbog miljenja drugih o sebi, preveliko oekivanje od samog sebe, izraena odgovornsot ili, pak, nedostatak vjere u svoje kvalitete, a najee sve to zajedno. Pored psiholokih, tu su i fiziki uzroci, ili bolje rei, manifestacije treme. To su oni uveni leptiri, upanje, pa i bol u stomaku, kako veina opisuje nain na koji osjea i tremu i uzbuenje. Trema je neizbena i u granicama korisna. Bez sopstvenog uzbuenja se teko moe izazvati uzbuenje slualaca. Protiv nje se bori vebanjem, javnim istupanjem, vremenom se napetost smanjuje, govor prelazi u rutinu. Tremu imaju svi, samo je neko manje ili vie uspjeno skriva i kontrolie. Besedniku nervozu je lake savladati nego tremu koja se moe pojaviti u nekim dr. situacijama, a pogotovo se lake savladava nego egzistencijalni strah. Briga zbog treme se, zbog toga, ne smije preuveliavati, jer se ona samo indukuje. Tremu samo treba dobro upoznati i odnositi se prema njoj bez nepotrebne mistifikacije. Trema je prirodno osjeanje straha od neuspjeha i iznenada se pojavljuje i polako nestaje. Trema se uglavnom dijeli na dvije vrste: - Trema koja blokira /izaziva je nesigurnost u tekst, neiskustvo, loa psiholoka priprema i sl) - Kreativna trema koja je samo jedan vid pojaane koncentracije. Retoriari tvrde da se i trema i strah mogu otkloniti vjebanjem (estim nastupanjem odnosno navikavanjem na tu situaciju kao uobiajenu) 53. GOVOR GESTOVA Gestovi su vaan element besede. Pokreti rukom, prstima, glavom, tijelom, kao i mimika-izraz i pokreti lica, treba da dopune rijei, da zajedno sa rijeima tumae misli i osjeanja govornika. Gestovi ine da isti tekst izaziva potpuno razliit efekat. U klasinim retorikim traktatima sputanje glave ima znaenje malodunoti i plaljivosti, zabacivanje glave unazad odaje utisak bezbrinosti, nadmenosti, prepotentnosti, nnaginjanje u stranu sugerie militavost iznemoglost. Sve to je prenaglaeno, neartikulisano, neprimereno nepoeljno je. Ne smije pokret da preduhitri rije niti da je potisne Psiholozi kau da nain kako govornik stoji moe pokazivati samopuzdanje i indukovati sigurnost na sluaoce, ali i obrnuto. Govornik treba da stoji vrsto i uspravljeno, ne klatei se sa noge na nogu i ne savijajui glavu u pogrbljen stav. Uspravni stav je poeljan pred auditorijumom, skromnost je neprevaziena vrlina, smirenost je garancija vladanja situacijom, prirodnost stava i pokreta, srdanost, optimizam sve su to odlike poeljne linosti iz sveta koji nas okruuje. Pogled mora biti to ee usmjeren na sluaoce, a ne na papirie sa konceptom. Pogled ne smije ni ignorisati jedan dio slualaca i biti usmjeren samo na jednu stranu. Ruke moraju biti slobodne i spremne za izvoenje gestova, tj. najpogodnije ih je drati lako oslonjene na govornicu. Nekontrolisano kretanje rukama je mana i potrebno ju je obuzdavati vebom. Novija retorika smatra da prekomjerno korienje gestova moe uiniti govor neozbiljnim i pretvoriti govornika u cirkuzanta. Osmeh je vaan element kojim se pridobijaju sluaoci. Stisnuta pesnica izraava odlunost, udaranje akom od stol ili pult odaje estoku misao, prinoenje ruke grudima treba da pokae osjeajnost, a pokazivanje prstom ili rukom na glavu-pozivanje na razum. Pruena ruka sa kaiprstom ima efekta kada se neko optuuje itd. Prilikom nabrajanja mogu se redom pruati prsti savijene ake. Izrazom lica se moe iskazati radost, gnev, tuga, sumnja, strah, mrnja, zadovoljstvo, uenje... 54. TEHNIKE ILUSTROVANJA U BESEDI Ilustrovanje onoga o emu se govori predstavlja, posebnu vrstu gestova. Danas besednik ima na raspolaganju niz tehnikih pogodnosti, vizuelnih pomagala, koji mogu uticati na uspjeh govora. Ilustracija bitno uveava panju auditorijuma, razbija monotoniju i poveava uvjerljivost. 39

I kada neki od materijala koji slui kao dokaz odnosno ilustracija je tee prikazati radi malih dimenzija, on se moe pokazati najbliim sluaocima, uz poziv ostalim koji to ele da ga pogledaju na kraju besede. Kao ilustracija mogu se koristiti razni materijali koji na oigledan dokazuju i ine izvjesnom neku injenicu ili ideju: dijagram, grafik, statistiki podaci, fgotografija, film, vide ili foto zapis, neki predmet, ak i osoba. Jedan od psiholoki najsnanijih dokaza u sudskoj besedi je pokazivanje predmeta kojim je je izvren zloin, predmeta koji je ostao poslije zloina ili pokazivanje nekog dokumenta ili potpisa koji suprotna strana nije oekivala. Na predavanju ili naunom skupu fotokopija dokumenta o kome treba da se govori treba da bude dostupna veem broju slualaca, tako da se govornik moe pozivati na taj dokument. Nekada se materijal moe postaviti na pripremljeni pao u potrebnim dimenzijama. Ilustracija predstavlja danas jedan od najefektnijih prateih elemenata govora, zato je veoma korisno prilikom besede razmisliti da li ju je mogue obogatiti nekim vizuelnim detanjem kao ilustracijom. 55. INTELEKTUALNA I DUHOVNA SVOJSTVA GOVORNIKA Prema Aristotelu u intelektualn osobine spadaju: znanje (sofia), mo shvatanja inteligencija (synesis) i pamet praktina mudrost (fronesis). Znanje-Obrazovanje Jasno je da ne moemo govoriti o predmetu koji ne poznajemo. Moramo prethodno temeljno prouiti predmet o kojem emo govoriti. To se mora obaviti blagovremeno da bi se graa sistematizovala i obuhvatili svi relevantni podaci, i, najposle, uspeno izloili. Vrlo esto osnovni mitiv za obraanje drugima stimulie potreba da se znanje prenese, da ono to smo nauili saoptimo i drugima. Obilje znanja je osnovno orue besjednika u smislu: imajte misao, rijei e doi same. Inteligencija - da bi ovjek bio aktivan u saznanju neophodna je sposobnost razumjevanja i uvianja, uoavanja primarnog, pravilnog shvatanja relacija meu pojavma, izmeu uzroka i posljedice. Vaan uslov inteligencije je radoznalost. Za besednitvo je od izuzetnog znaaja duhovitost kao oblik intelektualne sposobnosti. esto se istiu sljedea svojstva inteligencije pamenje, koncentracija i imaginacija. Memorija je za Cicerona trezor znanja. Tipologija memorije: - intelektualni tip memorije koji registruje principe, stvari, njihov logiki poredak i odnose, zasnovan je na inteligenciji i ide u grupu tzv. apstraktne inteligencije - senzitivni tip memorije koji sa lakoom pamti sve to je bilo dato ulnom opaanju. Ovaj tip memorije se dijeli na vizuelni tip memorije (vezuje se za formu predmeta, obik i boju), auditativni tip memorije (pamenje zvukova), motorni tip (pamti pokrete, gestove) i emocionalni tip memorije (pomae se emocionalnim impresijama) Improvizacija se odnosi na formu besece, a ne na njenu sadrinu. Osnova besede jeste delo pribranosti, duge pripreme i iskustva. U memoriji ostaju rezultati tog rada koji su onda osnova svake improvizacije u govoru. Imaginacija izuzetno je potrebna govorniku, jer doprinosi da izlaganje ne bude smao prikaz golih istina. Imaginacija je mo koja doprinosi da jedno izlaganje, uz onaj logiki cilj koji ima, bude i lijepo i ugodno naim ulima. Verbalno shvatanje je sposobnost koja se oglea u zadacima koji podrazumijevaju poznavanje reenikog fonda, vladanja verbalnim analogijama, verbalnim rezonovanjem, razumjevanjem pravog znaenja poslovica i uopte uspjeno izvoenje mentalnih operacija zasnivanih na verbalnim simbolima. Fluencija rijei podrazumijeva sposobnost lakog i brzog pronalaenja rijei. Moralna svojstva govornika 1. Etika vrednost - Samo ovek od nesumnjivih vrlina moe biti dobar govornik. 2. Ubeenje.Poten ovek ne moe da govori ono u ta ne veruje; ne moe da se zalae za neto za ta nije ubeen da je ispravno. Bez ubeenja ni spoljna manifestacija govora nee moi da bude prirodna i neusiljena. Ubeenje je izvor iz koga izbija sva snaga bedede. 40

3. Mo koncentracije Po miljenju B. Nuia, mo koncentracije je ustvari misaona arhitektura koju govornik gradi u svojoj mati od temelja do krova, tako da svaki deo te graevine bude i samostalan i pogodan svojoj nameni, ali da zajedno sa ostalima ini jednu celinu, jedinu i jedinstvenu. Ona je potrebnija kod improvizacije, nego li kod dobro pripremljenih i ak napisanih beseda. Meutim, mo koncepcije za improvizacije se najbolje stie samom pripremom govora iz solidnog i to obuhvatnijeg znanja i iroke kulture 4, Mo vladanja sobom Govornik koji ne vlada sobom, nije kadar da zavlada svojim sluaocima. Najee smetnje: a) Digresije, tj, nikad ne treba zaboraviti osnovni cilj i svoju osnovnu misao. Bez toga on odluta u stranu i nije kadar da se vrati. b) Rasejanost c) Podleganje sopstvenim oseanjima. Dakle, Treba biti gospodar sopstvenih oseanja, ako elite da zagospodarite drugima. d) Potinjavanje raspoloenju slualaca, odnosno govornik mora da dari uzde raspoloenja publike vrsto kao i svoje sopstvene. 5. Mo vladanja nepredvidljivim Masa je unapred nepoverljiva prema govorniku, a ponekad i neprijateljski raspoloena. To iziskuje oprez od besednika. Moe doi do upadica, do bezrazlonog i zlonamernog smeha, do nagle reakcije idejnih protivnika. To ga ne sme izbaciti iz koncentracije. Na upadicu treba na adekvatan nain uzvratiti, a ako je deplasirana outati. Na duhovitost, treba duhovitou uzvratiti, ali i sa dostojanstvenom ozbiljnou. Duhovitost i mo brzog snalaenja su manje-vie talenat, ali se daju i razvijati treningom. Najvanije je ta govornik kae, zatim da se razume ta je reeno, pa tek onda kako je neto reeno 56. POJAM I VRSTE AUDITORIJUMA Od standardnih kriterijuma obino se navode starost, pol, obrazovanje, stav prema govorniku i veliina slualita. U naim okolnostima je nezaobilazna i politika opredjelenjost auditorijuma. ivotna dob slualaca treba da utie na skoro sve elemente govora. Preteno uzrastu se moraju prilagodti vokabular, duina govora, glasnost, ton, stepen formalnosti, korienje duhovitosti, struktura besede, stilske figure, primjer. Mladi ljudi su danas prilino nestrpljivi i pragmatini, oekuju jasne poruke, tako da spor i dug govor u kome se pojenta dugo iekuje nema skoro nikakv anse. Starije sluaoce je tee ubjediti jer su obino konzervativniji i manje prijeivi za nove ideje. Politika pripadnost postaje sve znaajniji faktor u svakodnevnom ivotu, pogotovo na naim prostorima. U koliko govrnik tvrdo zastupa neku politiku opciju nevodei rauna o veinskom raspoloenju auditorijuma posljedice mogu biti ne samo loe prihvatanje govora u cjelini nego i neeljena reakcija publike. Pod politikom opredjeljenou se nepodrazumjeva samo pripadnost politikim strankama nego itava lepeza stavova na koje su ljudi danas esto veoma osjetljivi. Veliina auditorijuma je neizmjerno vaan faktor. Nije isto da li se govori grupi od nekoliko ljudi , desetini ili stotinama slualaca, ili moa hiljadama pa i milionima kada se govornik obraa preko masovnih medija. Najea govorna situacija je u kojoj je auditorijum ini petnaestak do tridesetak slualaca. Grupa od oko stotinjak sluaoca ve moe da se tretira kao masovni auditorijum. to je vei broj sluaoca to je mogunost interakcije sa njima manja. Od veliine auditorijuma zavisi da li e se koristiti video bim ili e se sluaocima podijeliti tekst sa izvodima, da li e govor biti preteno analitian ili sveden na par argumenata i poruku, da li govoriti sa mikrofonom ili bez njega, kako e se ostvariti vizuelni kontakt sa sluaocima, na koji nain odravati njihovu panju itd. Stav prema govorniku zavisi od niza okolnosti : da li sluaoci znaju govornika i neke njegove stavove, da li je rije o poznatom ili nepoznatom auditorijumu, kakva poruka treba da se saopti itd. U zavisnosti od toga auditorijum se obino dijeli na prijateljski, neprijateljski i neutralni. Pol i razlike u psihologiji enskog i mukog auditorijuma se smatraju veoma vanim. U realnom ivotu su rijetke prilike da je auditorijum iskljuivo muki ili enski. U obraanju enskom auditorijumu uglavnom se preporuuje vie pozivanje na emocije (pathos ), a na argumentaciju (logos) kod mukog. Za enske sluaoce se biraju primjeri vezani za porodicu (pria o djetetu , razvodu, ) dok muke vie dotiu dogaaji na planu sporta, automobilizma. ene e vie interesovati pitanja obrazovanja, zdravstvene zatite, drutvene nejednakosti, a mukarce ekonomija, vojska, policija. Govorniki arm obino ostavlja jai utisak na ene. 41

Obrazovanje sluaoca treba da direktno orijentie pripremu govora. Prema tome e se prilagoavati opti nivo izlaganja, upotreba rijei iz stranih jezika, stepen do koga e se ulaziti u detalje pojedinog pitanja. Nita nije gore nego kad govornik objanjava sluaocima ono to oni ve dobro znaju. Gore je jedino govoriti toliko struno i nerazumljivo da se sluaoci osjete potpuno inferiorno i izgube svako interesovanje. Uvaavajui znaaj pomenutih podjela ini se da bogatstvo i nepredvidivost situacija koje raa ivot nameu mnogo veu fleksibilnost u razmiljanju o potencionalnom auditorijumu. Imajui to u vidu auditorijum se moe odrediti kao: preteno poznat ili nepoznat, profesionalno povezan ili struno raznolik, tolerantan ili prgav, formalan ili oputen, siromaan ili bogat, voljni ili natjerani, hrabar ili kukaviki, pospan ili oran, kompententan ili neuk, kulturan ili primitivan, zainteresovan ili nezainteresovan, paljiv ili nemiran, a ameriki prirunici naroito ukazuju na znaaj seksualne orijentacije veine prisutnih, njihovu vjersku pripadnost i sl. 57. GOVORNIK I PUBLIK Auditorijum u uem i irem smislu. To je neko kome se govornik obra i to mu je kritika ili podrka. On treba da im prenese neto ili da ih ubijedi u svoje stavove. Pet najvanijih savjeta da za analizu auditorijuma: - Govornik treba da se identifikuje sa auditorijem - Identifikujte auditorijum sa problemom pokuajte da uvuete sluaoce u priu - respektujte publiku-ceo govor mora da prati potivanje auditorijuma kao cjeline i pojedinca u slualatvu - vodite rauna o oekivanjima slualaca- dobar govornik se nee samo formalno identifikovati sa sluaocima nego e ozbiljno razmisliti o o tome ta bi on oekivao da je na njihovom mjestu. - Uvijek imajte na umu publika nikad nije kriva za neispjeh govora. Ako bi sve to trebalo svesti na jednu poruku ona bi prestavljala ne savjet, nego imperativ: pratite reakcije slualaca. 58. VRSTE BESEDNITVA Antika trojna podjele beseda prema predmetu i cilju govora: - Sudska, forenzina beseda - Savedodavna, politika, dliberativna beseda - Pohvalna, sveana prigodna, epideiktina beseca Sa pojavom hrianstva nastaje i nova besednika vrsta duhovna beseda, propoved, omilija. Ona se moe svrstati meu savetodavne besede Sa razvojem vojske javlja se potreba za novom vrstom vojnikom besedom. Razvoj nauke dovodi do naune besede i akademske besede. Razvoj medija masovne komunikacije razvija se i specifian govor na radiju i televiziji. Najstarija podjela koja se zadrzala do danas je podjela na: sudsko, politicko i prigodno besjednistvo ali postoje i : 1) Prema sadrini: sudsko, politiko, crkveno, vojniko, prigodno. 2) Prema nainu pripreme: pripremljeno i improvizovano 3) Prema auditorijumu: pred masovnim auditorijem, pred manjim skupovima, putem radija ili tv. 4) Prema tehnici: klasine, debate.

59. POLITIKA BESEDA: opte odlike, vrste Politike besede mogu biti: dravnike, parlamentarne, partijske.

42

Dravniki govori - se bavi najoptijim interesima naroda i drave. To su besede koje se bave principima drvne politike i one se javljaju ili proklamacijama vladarskim koje se objavljuju kao dravniki akti, ili u ekspozeima upravljaa dravnih u kojima se izlau putevi i namjere drvne politike. Parlamentarni govor opti naziv za govore pred parlamentom, vladom skuptinom. Osnovni element ovih govora je najee diskusija u vezi sa aktuelnim predmetom koji je u nadlenosti takvog dravnog organa. Najei vidovi parlamentarnog govora su: - Ekspozicioni govor govor sa prestola, vladina deklaracija, zakonodavni govor prilikom donoenja zakona, ustava, programa vlade. Govor sa prestola je opti naziv za govor kojim predsjednik drave inaugurie novi parlament, ili kada se usvajaju aktivnosti parlamenta za novi period. Vladina deklaracija je ekspoze vlade pred parlamentom u kome se izlae politiki i ekonomski program vlade. Zakonodavni govor je pravniki ekspoze, projekt zakona ije je rasprava i izglasavanje u nadlenosti parlamenta. - Debatni govor opti nziv za govore intervencija na prijedloge zakona - Partijski govor karakterie iskljuiva politika motivacija u tzv. Politikoj aktivnosti van parlamenta Osnvni vidovi partijskog govora su: - Predizborni govor, - predstavljanje kandidata ciljem da se pridobije to vei broj glasaa i da se predstavi program koji kandidat izlae - Govor na mitingu najkarakteristiniji primje govora pred masom u kome se politiki tribun, poslani, predsjednik partije obraa okupljenom narodu povodom nekog politiki aktuelnog povoda. - Stranaki govori se tiu unutranjih aktivnosti jedne stranke i odravaju se u krugu te stranke

60. DEBATA Debeta je pravilima ureen obilik argumentovane rasprave na zadatu temu, u kojoj se sukobljavaju dvije strane, od kojih jedna ima zadatak da zastupa tezu (afirmativna strana) a druga da je opovrgava (negativna strana). Pod debatom se uglavnom podrazumijeva takmiarska umna disciplina neodvojiva od moralnoestetskih naela jedne intelektualne igre. Standardna takmiarska debata okuplja dva tima sa po dva, tri ili etri lana, auditorijum i struni tim koji procjenjuje i vrednuje, tzv. Sudije. Tako debata postaje konstruktivna, organizovana, planirana igra. Okvir debate ine slljedei elementi: plan (tema, rezolucija), afirmativna stana, negativna strana, argumenti, dokazi, unakrsno ispitivanje, odluka Plan je poetak igre, tema koju izaberu timovi iz postojeeg izbora tema. Debata podrazumjeva kulturu i umjee razumjevanja miljenja (tolerantnost i potivanje tueg miljenja) i kao takva, ona je put do zdrave i kvalitetne komunikacije meu ljudima. Afirmativna strana zastupa utvrivanje zadate rezolucije i tei da ubjedi sudije u ispravnost svog gledita. Negativna strana se bavi obaranjem argumenata afirmativne strane u debati. Argumenti koji se koriste u debati su svi oni koji se koriste u besedi. Koliko god argumenti bili jaki za njih su potrebni dokazi bazirani na silogizmima i logikim kauzalitetima, oigledni pokazatelji znaci, pre svega semeion i temerion i primeri (esto u postupku poreenja). Unakrsno ispitivanje se koristi radi konstruktivnosti debate i sloenije postavke rasprave. Odluka je finalni produkt debate isticanje najkvalitetnijih i najjaih argumenata. U svakoj debati na snazi je trojstvo: method (nain na koji se iznose argumenti, odnosno brani ili opovrgava neko stanovite) manner (etika uesnika u debati, koja ne tolerie nadmenost, netolerantnost, osoran ton, netrepeljivost, omalovaavanje i sl.) matter (sr, esencija ideje koju tim propagira). Tri zlatna pravila debate su: uiti, (ikustvo sluanja i rasuivanje o stavovima i idejama drugih poveava nae znanje) istraivati (put ka istini jer odanost isini je jedini pavi put u debati) i potovati (osnovna kultura komuniciranja: znati sasluati druge, ispotovanji njihovo miljenje pa na utiv nain izneti svoje miljenje kao mogue). Vebe debate kree od pitanja injenica, preko pitanja vredosti do pitanja traenja rjeenja. Opta pravila debate: - Obe strane moraju imati isti broj govorika, i moraju raspolagati istim vremenom - Afirmativni tim mora govoriti prvi i poslednji 43

Predmet debate je rezolucija problemskog karaktera koja se zadaje u forme tvrenje Auditorimu ii sucija ili sudski panel sa neparnim brojem lanova Debatom rukovodi predsjedavajui koji daje rije uesnicima, mjeri vrijeme i odluuje o opravdanosti prigovora

Propozicije (teze, teme) debate mogu biti: - Propozicije injenice (istorijske ili naune teme koje trae odgovor da/ne) - Propozicije vrednosti (kao tvrdnja kojom se vrednjue jedan objekat ii kao propozicije koje porede dva objekta, koncepta) - Propozicije akcije (zahtjevaju preduzimanje odreenih postupaka zarad postizanja eljenog cilja) Kako se vrednuje debata prednost treba dati sadrini u odnosu na nastup i sutini govora u odnosu na tehniku izlaganja. Ko je sudija u debati - Neko ko svoja specifina znanja mora ostaviti po strani, zanemariti svoje sopstvene sudove i stavove i samo ocjenjivati ono to su timovi dali u argumentaciji - Moe da raskrinka obmanu ak i ako je debateri ne otkrivaju - Oni koji odreuju snagu izloene pozicije u odnosu na idelanu, najbolju moguu procjenjuju domet argumentovanja - Mogu da zasnuju sudsku filozoviju na vie naina: kao evaluaciju debatnih vjetina analize, rezonovanja, dokazivanja, organizacije govor, pobijanja osporavanja, nastupi; kao vrednovanje kritikih tvrdnji, kao procjenu kvaliteta ponuenih planova ili kao zasnivanje relevantnijih hipoteza. Koristi od debate: 1. debate razvija kritiko miljenje , 2. debeta postie tolerantnost, 3. debata osposobljava za kvalitetan i sistematian nauni rad, 4. debata doprinosi racionalnom rjeavanju svakodnevnih ivotnih situacija, 5. debata je posebno vrijedna za studente prava, jer vjeba racionalno argumentovanje i vispreno rasuivanje. 61. DUHOVNE BESEDE Podjela prema obliku propovjedi: - Paraneza (ekshorta) najstariji oblik hrianske propovjedi, kratak govor moralnog sadraja kojim se preporuuju pojedine istine i dunosti - Omilija razgovor izmeu propovjednika i prisutnih lanova crkvene zajednice u kome propovednik tumai deo iz Svetoh pisma, omilija je u sutini analitiko izlaganje biblijskog teksta - Tematska propoved vrsta propovedi koja za svoj predmet uzima neku konkretnu temu, ona se jo naziva i slovo - Umetnika omilija ima osobine i omilije i tematske propovedi. Njene zaetke vezujemo za sv. Jovana Zlatoustog koji je iz Jevanelja ili Apostola uzimao jedan stih i obraivao ga u propovedi. Podjela prema sadrini propovjedi: - Dogmatska propovjed njena svrha je da vernima prui temeljno i praktino objanjenje regligijskih istina - Moralna propoved tumai i praktino objanjava moralne propise hrianske religije sa zadatkom da oni postanu rukovodstvo ka savrenijem ivotu vernih - Prigodna propovjed u zavisnosti od povada u njih ubrajamo pohvalne propovjedi ili panegirike (koje obino veliaju uzornu linost i upuuju sluaoca na primjer za ugledanje) - Posmrtne ili nadgrobne propovedi (za vrijeme opela ili o godinjici smrti, evocira se uspomena na upokojenog) - Pozdravna beseda u znak dobrodolice nekoj linosti ili zvanicama na nekoj sveanosti.

44

62. NAUNA BESEDA - Akademska beseda osim govora koji se dre u samoj Akademiji obuhvata i javna predavanja koja organizuju drutva knjievnika na svojim tribinama kao i druga predavanja koja organizuju kulturne institucije U uem smislu pod akademskom besedom se misli na tzv. Pristupnu besedu koju govori novoizabrani akademik, i koja je obino zahvalnica. Ovoj vrsti besede pripada i univerzitetski govor, govor prilikom uruivanja nagrada, besede dobitnika nobelove nagrde za knjievnost, pozdravni govor dekana brucoima, govor prilikom otvaranja seminara, kongresa i sl. estitka, pohvala nauniku, profesoru, umetniku. - Katedarska beseda je predavanje (kolsko, univerzitetsko, javn) u organizaciji kulturnih i naunih insititucija. Cilj katedarske besede je da ubedi auditorijum u saznanje koje predavanjem se izlae - Popularna beseda ima za cilj da neka nauna saznanja uini pristupanijim za iri auditorijum, da vri tzv. Popularisanje naunih istina. 63. VOJNIKE BESEDA Nosilac specifinosti ove besede je ratnika beseda i na nju obino mislimo kad se pomene vojnika beseca. Vojnika beseda treba da bude snana jer time ispunjava jedan od svojih vanijih ciljeva podsticanje (haranga): ulivanje hrabrosti, izazivanje snanog osjeanja pemenitosti podviga, osjeanja zajednitva, svesti o znaaju i doprinosu svakog vojnika ponaosob i sl. Vojnika beseda reba da bude i emocionalna ali u granicama dolinosti i vojnikog dostojanstva Sveane vojnike besede govore vojne stareine prilikom veih dravnih i vojnikih sveanosti, dodjele odlikovanja, vojnih posti i sl. Karakter sveena rei zahtjeva od govornika miran stav i odmeren pokret. Prigodne vojnike besede su one koje se govore u raznim prilikama vojnikog ivota: povodom polaganja zakletve regruta, pozdrav novom komandantu, uruivanje odlikovanja pojedincima, ali i svi slubeni govori kojim se vojnicima objavljuju naredbe i zadaci. Prigodna beseca je esto improvizovana. Ratnike besede su najstarija i najvanija vrsta vojnikog besednitva. Njihov cilj je da obodre duh, podignu vojniki moral, podstaknu odlunosti hrabrost, podsee na vrlinu junatva i znaaj svakog pojedinang uea u zajednioj borbi. U ovim govorima dominira patos i njemu adekvatan povien ton, emocionalno stilizovan. Ove besede treba da budu snane, jasne i kratke.

64. PRIGODNE BESEDE Svrha prigodnog besednitva je da istie ono to je asno ili sramotno. U prigodnom besednitvu se govornik s pravom moe vie obraati emocijama a manje razumom. Ovdje je dozvoljen pa i poeljan uzvien stil u kome je pathos bar u odreenoj mjeri nezaobilazan. Ovaj govor nema za cilj da uvjerava sluaoce, ve da to ljepim rijeima kod njih izazove posebno osjeanje i razvije pozitivan ili negativan odnos prema nekoj osobi ili ponaanju. Auditorijum je kod ove vrste besednitva po pravilu naklonjen govorniku. Vrste prigodnog besednitva su: sveana besjeda, vojniki govor, i posmrtna besjeda. 65. SUDSKO BESEDNITVO- istorijat i opte odlike Prve kole besednitva su uile kako se istupa na sudu.ovde se danas pre svega misli na obuku advokata i tuilaca. Kako napadati i kako se braniti. Sudnica je poprite mnogih drama i arena dovitljivosti i reitosti. Sudsko besednitvo je jako bitno kod porotnog suenja, gdje treba ostaviti jak utisak na ljude koji nisu pravnici. Latinski naziv forenzino besednitvo derivira od latinske rije foris spolja , napolju, od koje dolazi rije forum trg otvoreni prostor, na kome su se ljudi okupljali i gdje se izmeu ostalog sudilo. Od njega se izvodi i rije forensis - forenzian, koja takoe podrazumjeva sud i suenje. U sudskom besednitvu je do krajnosti zaotreno pitanje dokazivanja. 45

Sudsko besednitvo u velikoj mjeri zavisi od vrste auditorijuma. Procvat sudskog besednitva je snano podstaknut uvoenjem porotnog suenja u grkim polisima. Laika porota je idealan medijum za uvjeravanje kako tehnikim tako i psiholoko etikim metodama. Na porotu se vie na sudiju pojedinca moe uticati emocijama. Snaga govora esto vie nego snaga argumenata umije da donese uspjeh kod porotnika. Tamo gdje sudi inokosni sudija kome eventualno pomae atrofirana porota od nekolicine nezainteresovanih graana nema mnogo prostora ni inspiracije za nadahnute sudske besede. Zbog toga savjeti u vezi sa sudskim besednitvom obino dolaze od pisaca iz anglosaksonskog svijeta i podrazumijevaju eksplicitno ili implicitno govor pred porotom. 66. SUDIJA I ADVOKAT U SUDSKOM BESEDNITVU Advokati su i najcenjenija i najomraenija profesija. Grci su smatrali da pravo nije za previe umne ljude, oni treba da se posvete filozofiji. Rimljani pravu i advokatskoj profesiji odaju najveu poast.U engleskoj se sudije biraju iz reda poznatih advokata. Advokat mora da bude svestrano informisan i obrazovan i da se pripremi za odbranu. Advokat smije da koristi samo doputena i asna sredstva. Etiki obziri, ukoliko se potuju prilino suavaju prostor za djelovanje zastupnika, pogotovo u odnosu na vrijeme kada ta oblast kod nas nije bila precizno normirana. Od svega je najvanije da odbir argumenata bude takav da je i sam advokat uvjeren u njihovu opravdanost. On mora sve vrijeme dok nastupa i govori pokazivati da zaista vjeruje u ono to izlae, mora biti maksimlano sugestivan i ubjedljiv, potpuno se uivljavajui u ulogu svog klijenta. U koliko jedno bude uhvaeno u lai i neetinom ponaanju (makar i da izbjegne sankciju Komore koja se ne izriu ba esto), to nee biti dobra reputacija za budue sporove u kojima e zastupati klijente. Pitanje advokatske etike dodiruje jednu od najveih boljkih mnogih advokata nedovoljna pripremljenost. Sva besjeda se mora dobro pripremiti, a pogotovo sudska, jer, ovdje zalog nije samo govorniki uspjeh ili neuspjeh, nego su u igri sudbine ljudi. Zbog toga je pripremljenost advokata etiki pitanje parexcellence.Klijen mora biti potpuno iskren sa njim a on mora potovati advokatsku etiku i ne otkrivati to mu je klijent rekao. Mora i dobro poznavati propise i tumaiti ih. Treba znati i karakter sudije i neto o poroti da bi govor prilagodio tome. uvanjem sopstvenog etikog stava, advokat uva i svoj profesionalni ugled. To se moda uvijek ne isplati na kratke staze, ali kao i govornika reputacija uopte, predstavlja vaan zalog ukupnog advokatskog ugleda i prestia, koji kad tad dobije odgovarajue priznanje. 67. SADRINA I STRATEGIJA SUDSKE BESEDE Sadrina sudskog govora dobrim dijelom zavisi od njegove vrste koji su neki pisci odredili trojako: kao glavni (afirmativni) govor, odgovor (negirajui) na suparniki glavni govor, i odgovor na suparnikog odgovor. Glavni govor pa i svaki podnesak u naelu treba da prati logiku strukturu prema kojoj e se na poetku najprije izloiti faktografija tj. injenini opis spornog dogaaja. Po tom bi trebalo da usljedi pravna analiza u kojoj se ukazuje na relevantne propise koji se mogu primjeniti na tu situaciju. Na kraju bi se iznjeli kljuni argumenti koji vode pri eljenom zakljuku. Jedan od najdelikatnijih stvari u emu se oglada profesionalna vjetina i inteligencija dobrih advokata je da iz mnotva informacija koje dobije od klijenta odabere one prave , najznaajnije i najefektnije injenice i argumente sa kojima namjerava da upozna sud kao besjednik. Kada se upozna sa predmetom sudski govornik mora najprije da razlui koji bi se sve argumenti u toj situaciji mogli koristiti, na koje se propise moe pozivati, a potom da se odlui za samo neke od njih. Kada se premosti ta prva vana prepreka treba smisliti najefektniji nain na koji e se ono to je odabrano izloiti. Na besedniku je da u udarnom glavnom govoru svoju municiju racionalno rasporedi vedei rauna o logikim psiholokih i retorikim momentima . Strategija zastupanja odreuje sadrinu sudskog govora i sadrinu podnesaka. Poto se poslje analize odredi cilj, neophodno je paljivo osmisliti redosljed poteza. Strategija odreuje na kom mjestu i u kom trenutku e advokat iskoristi odabrane argumente, tako da oni izazovu najpovoljniji rezultat. Haotinim rasporedom lako se moe upropastiti i vrlo povoljan sluaj. Svaki slualac pa i sudija voli da bude logiki i razumno voen mislima svog sagovornika makar ih i ne prihvatao. 46

ak se i suprotna strana svjesno ili podsvjesno divi dobro psotavljenoj i efektno saoptenoj argumentaciji. Advokati po pravilu tvrde da je pravni propis jasan i da ide u korist njegovog klijenta. Ipak to nije uvijek tako. U takvim situacijama veliku vjetinu predstavlja nastojanje da se tokom sudskog govora kroz niz uzastopnih pitanja i odgovora i sam sudija mentalno uvue u napor da zajedno sa govornikom protumai dvosmislenu pravnu normu. Odgovorno izlaganje suprotne strane mora biti koncizan , jasan i argumentovan. Naroito je vano ta drugi (suparnik) govori. Argumente protivnika treba respektovati , pa i predviati a nikako ignorisati i podcjenivati. Vrlo je vano paljivo uoiti sutinu svakog od njih, jer se u odgovoru mora gaati u centar. Kada se pravilno identifikuju glavni argumenti druge strane oni se mogu tretirati na tri naina: 1. prvo i najee je da se pobijaju suprotnim argumentima 2. druga je mogunost da se argument druge strane prihvati ali da se promjeni tema. Pristup da ali 3. a trei je put da se pojedini argumenti suprotne strane ignoriu pogotovo oni koji su oigledno beznaajni. Loi sudski govornici se nekad upuste u odgovaranje u svaki detalj to vodi ka gubljenju glavne linije rezonovanja. Veliku uvjerljivost svakom a naroito sudskom govoru daju detalji koji ih oivljavaju. Naroito su znaajni u krivinom postupku. Detalji predstavljaju meso sudskog govora dok sam kostur nije uvijek dovoljno ubjedljiv. Vano je da odlune injenice i argumenti budu ilustrovani nizom pojedinosti koje e doprinjeti uvjerljivosti govora u cjelini. Jezik podnesaka i sudskog govora treba da bude to jednostavniji i to jasniji. Dok se govori na sudu pogled ne treba skrivati niti ga neprestano drati prikovanim za papire. Barem povremeno se mora uputiti prema sudiji odnosno sudskom vijeu jer pogled u oi ostavlja utisak vee iskrenosti i sigurnosti u ono to se govori. I kod sudskog govora je poljeno da se koriste cezure, promjene tempa i glasnosti, retorska pitanja , argumenti iz vjerojatnog , jezik primjera, ponavljanje rijei, fraza , citata ili nosee ideje itd. Sudski govor zahtijeva sve ono to se oekuje i od drugih besjeda samo to je zahtjevniji naroito u pogledu sadrine. Dobar govor je samo onaj kod koga su u saglasnosti i ono to se kae i nain na koji je to saopteno. 68. GOVOR ZA MEDIJE Govor za masovne medije (mass medija) predstavlja naroito iskuenje, koje zahtjeva sasvim specifinu vrstu besednikog obraanja. Mnoga pravila retorike padaju pred uzbuenjem i izazovom ukljuenog novinarskog diktafona, mikrofona ili kamere. Svijest da je auditorijum kome se besjednik u tom sluaju obraa disperzivan difuzan, potpuno raznorodan i veoma brojan, poveava zahtjeve, kako u pogledu sadrine, tako i u pogledu forme govora. Istovremeno, naroito kod manje iskusnih govornika, taj oblik komunikacije poveava tremu, zbog toga to e mu se ceo svet smejati ukoliko neto krene kako ne treba, kao i zbog este agresivnosti novinara, nedostatka raspoloivog vremena, urbe i panike, niza tehnikih prohtjeva i brojnih dr. pritiskujuih okolnosti koje se u redovnih govornim situacijama ne pojavljuju. Istovremeno, svjesno ili podsvjeno, govornik ima u vidu kolika je danas mo medija i u kojoj mjeri se poveava odgovornost za izgovorenu rije ukoliko se saopti preko njih. Jer, medijska slika stvarnosti esto je vanija od same stvarnosti. Najmasovniji skup slualaca na mitingu je beznaajna u odnosu na broj onih do kojih e doprijeti poruka koja je prenijeta preko sredstava javne komunikacije. Danas mediji vladaju, oni formiraju publiku i od nje prave proizvod. Ako se nekada za sofiste govorilo da su trgovci miljenjem, onda su to sada mediji. Medijska mo je odluujua u modifikovanju bitnih drutvenih odluka. Namonije sredsvo je televizija, ali ni radio, ni pisani mediji nisu za potcjenjivanje. Pri tom, problem etike o kome je toliko vodila rauna antika retorika, sve vie odlazi u drugi plan. Poto su mediji obino vezani za vlast, dravu, politike partije ili privatni sektor prilino je vano imati u vidu komi i kakvom se mediju besednik obraa i kakav e biti eventuani odnos tog medija prema porukama koje govronik namerava da sopti. S obzirom na to ak i onaj ko makar jednokratno govori za medije, mora imati u vidu mogue domete i uticaj svjih rijei, kao i mogunoti njihovog pogrenog ili selektivnog interpretiranja. Zbog toga nikoga ne treba da iznenadi kada intervju novinama ili govor koji snima TV kamera potraje petnaest minuta, a da od toga novinar iskoristi samo par reenica ili kadar od desetak sekundi, esto izvlaeu u prvi plan ono to je za govornika bilo najmanje van, ili jo ee samo ono to odgovara ureivakoj politici kue. esto se sva besednika nijansiranja, argumentacija i ograde briu u jednm potezu, a ostaje i emituje se u javnosti samo ideja koju su novinar ili njegova redakcija unaprijed eleli da uju. 47

Govor za pisane medije (intervju) bitno je drugaiji od govora za elektronske medije (a pri tom su razlike takoe veoma velike izmeu govora za radio i onoga na televiziji). Izdvajamo tri najtipinije situacije: govor za novine, govor za radio i govor na televiziji.

Intervju pisanim medijima

Govor za pisane medije obino ima dijaloku formu intervjua, u kome se novinar ili grupa novinara pojavljuju kao radoznali sagovornici, koji ele da svoje itaoce detaljnije upoznaju sa odreenom temom. Dobri novinari se ozbiljno pripremaju za razgovor (mada sve ree), tako da ponekad znaju mnogo od toga to kompetentni sagovornik eli da im saopti. Ali nisu svi novinari takvi. Zbog toga je jedna od prvih svari koje intervjuisani besednik treba da uini pokuaj da ustanovi o kakvom s novinaru radi. Jer kada je u pitanju novinar sa relativn malo znanja o temi neophodan je povean oprez i panja. Zbog okolnosti da je prostor u novinama obino ogranien, sam besednik mora povesti rauna o selekciji najvanijih injenica koje e izgovoriti i to ne sme prepustiti novinaru. Ne sme se nikad smetnuti sa uma da svaki novinar eli zanimljiv tekst i makar neki vid ekskluziv pa je zbog toga korisno da intervjuisani besednik smisli i iznese prvenstveno one podatke koji bi mogli biti novi i neobini u vezi sa predmetom razgovora. I ovdje vae tri vana opta besednika pravila: govoriti koncizno, jasno i zanimljivo. I pored sveg opreza i nastojanja da se pomogne novinaru, esto se deava da govornik jedva prepozna svoje rijei dada budu objavljene. Da bi se taj rizik smanjio, moe se koristiti vie metoda koji opet zavise od vrste govora (ragovor uivo, govor koji se snima diktafonom ili ono to je danas sve ee u nedostatku vremena novinara, intervju dat telefonom). Kada se razgovor vodi u prisustvu novinara koji ga pismeno belei, novinaru se mora ostaviti dovoljno vremena da zapie najvanije stvari. Kada su u pitanju najvaniji delovi govora i poente valja ih izgovarati sa tolik cezura, da taj deo razgovora skoro moe za nalii na diktiranje. Razgovor uz diktafon, mada na prvi pogled djeluje komotnije za oba sagovornika, postavlja pred besednika sline zahjeve. I tada treba govoriti kratko, koncizno i jasno, sa to kraim reenicama. Znatno delikatniji je govor intervju koji se daje telefonom, to postaje sve ea praksa. Zbog nametnutog ritma i prirode posla, oni su retko u stanju da se ozbiljnije pripreme za razgovor i da proue premet o kome piu. Uz sve to nedostatak vizuelne komunikacije sa sagovornikom, a esto i anonimnost novinara oteava govroniku procjenu sa kakvim tipom profesionalca komunicira, onemoguava govor tijela i ostvarivanje meusobnog neposrednog linog doivljaja. S druge strane odbiti tu vrstu intervjua esto nije zgodno ni preporuljivo. Zbog toga preostaje da se govornik maksimalno koncentrie samo na najvanije ideje, da povede rauna o formulacijama skoro kao da je u pitanju diplomatski govor, a naroito da govori sporo, se cezurama, ime daje vremena novinaru da zapisuje njegove rijei, a i sebi da ih paljivije promilja.

Govor za radio
Ova vrsta govora na prvi pogled moe izgledati manje zahtjevna nego nastup na televiziji. Pa ipak, tu vrebaju neke druge opasnosti, od kojih su dvije meu najznaajnijim. Prvo, nedostatak vizuelnog kontakta sa sluaocima potpuno eliminie jedno od najvanijih besednikih orua govor tjela, odnosno neverbalnu komunikaciju. Zato naroito oni koji rade na tom mediju ili oni koji goore ee za radio moraju da naue govornu segestiju, pa i zvunu fascinaciju koja ima mnogo nijansi i elemenata. Zbog nevidljivosti sagovornika raa se jo jedna nedaa; sluaocu govora na radiu ne skreu panju scenografija, ponaanje sagovornika i besednika, tekst na kajronu koji eventualno prolazi na dnu ekrana, nego je on znatno koncentrisaniji na ono to se govori. Na radiju se zato svaki lapsus, bilo mentalni ili govorni, mnogo lake uoava nego prilikom televizijskog nastupa. Neadekvatna arikulacija pogotovo na radiju moe apriorno odbiti sluaoca i petvoriti ga u dio neprijateljskog auditorijuma. Govornik na radiju mora osobitu panju da posveti dikciji i razgovetnom izgovaranju svake rijei. Rije radio spikera mora biti ista, jasna, pravilna, razumljiva, ubedljiva. Sve vrste retorskih umova su na radiju katastrofalni (ovaj, mislim, znai, itd.), kao i uzdasi, mumlanje, aptanje sagovorniku, drhtanje glasa zbog treme itd. Izuzetno se mora biti paljiv i sa mikrofonom koji je po pravilu veoma osjetljiv, tako da registruje uobiajenu glasnost govora, pa je ne treba poveavati. Zbog toga se svako nakaljavanje, energino prevrtanje papira ili koncepta mora izbjegavati, jer izaziva krajnje neprijatne zvune efekte. to se sadrinske strane govor tie vae skoro ista pravila kao i za televizijski nastup. U pripemi besednik najprije mora da ustanovi koliko e vremena imati na raspolaganju, da li e biti i drugih 48

sagovornika koji e davati polemiki ton raspravi, da utvrdi kakav je karakter emisije i kojoj ciljnoj grupi slualaca je preteno upuena, pa ak treba da vodi rauna o tome u koje vrijeme se program emituje (veoma rano ujutro sluaoci su penzioneri i oni koji se spremaju na posao, pre podneva domaice i nezaposleni, tek od podneva mlaa populacija). Od svega najvanije je napraviti dobar izbor podataka koji se nameravaju saoptiti u raspoloivom vremenu i izgovoriti ih sugestivno, konciozno i jasno. Uvijek treba raunati i na posrednika, novinara, medijatora. On ne mora uvijek biti prijateljski raspoloen, nekad iz neznanja, nekad zbog svog stava ili interesa. Treba biti spreman na njegove zamke. Jeziki odnos varira od indiferentnosti, povrnosti, nepoznavanja oblasti, do arogancije, pretencioznosti, podreivanja sagovornika, teme i slualaca svom novinarskom egu. Zbog toga je prilikom dogovaranje emisije potrebno ispitati i procjeniti novinara.

Nastup na televiziji
Televizija sve ee moe da se desi svakom. Izrastao je ogroman broj televizijskih kua, ukljuujui i one na lokalnom nivou, a sa njima i potreba za brojnim sagovornicima. Zato zaista svako moe doi u situaciju da za neku od televizija kae neto o svom poslu ili dostignuu, firmi u kojoj radi, da objasni irem auditorijumu neto o emu ima posebno znanje, da se javno poali na neki problem, agituje za neku akciju,predstavi svoje knjievno, umjetniko ili struno djelo, da iznese svoje miljenje kao sluajni prolaznik. Jedan broj onih od kojih se oekuje da esto javno nastupaju, po pravilu angauju profesionalne portparole, menadere za odnose sa javnou, koji se danas jo ee nazivaju kratko i jasno PR. Trema koja je inae sastavni dio svakog govornog nastupa, obino se znatno pojaava kada treba govoriti na televiziji. Jedna od prvih stvari koja stvara dodatnu tremu neiskusnom govorniku je ambijent u studiju ili grupa tehniara koja postavlja opremu za snimanje priloga van studija. Od njih svako ima svoje zahtjeve, koji e se ticati mjesta sa koga e se govoriti, da li e se stajati ili sjediti, kakvo e biti osvjetljenje, kako e se snimati zvuk, a tu je, naravno, i novinar koji treba da vodi razgovor. Svako od njih smatra da je njegov dio posla najvaniji, a da je govornik u cijeloj stvari sporedan. Tako zbog tehnike nastaje trka i nervoza, koja se lako moe prenijeti na govornika, pogotovo kada se uz to pribliava trenutak ukljuenja kamere uivo. Prvi zadatak govornika je da se izbori za svoj status i ne dozvoli da ga sporedne stvari, aktivnosti i uzbuenje koje vlada u studiju dekoncentriu. Treba bez mnogo ustezanja obezbjediti za sebe okolnosti u kojima e se osjeati prijatno, ignorisati aktivnosti u studiju, zamoliti tehniare, reisera priloga i novinare da se oni prilagode potrebama i eljama govornika. Korisno je ponijeti u studio pripremljen tekst sa podacima o sebi koji treba da budu saopteni publici, bilo od strane moderatora emisije ili kroz tekst koji e se emitovati pri dnu slike (ime i prezime, profesija, svojstvo zbog koga je pozvan kao sagovornik, itd.). Veoma je korisno ponuditi slian podsjetnik i voditelju emisije, koji esto ne zna mnogo o govorniku. Taj podsjetnik moe sadrati i sugestiju kojih bi nekoliko pitanja bilo najvanije dotai u razgovoru. Mada obino pred nastup nema mnogo vremena za kontakt sa voditeljima, valja iskoristiti makar i jedan minut da se neto prozbori o tome u kom pravcu namjerava da vodi razgovor, ta eventualno sugerie sagovorniku i obrnuto. To e obostrano biti od koristi a i stvorie prijatniju prijateljsku atmosferu zajednikog poduhvata. Brojni savjeti su i da treba, ako je mogue, prethodno pogledati emisiju u kojoj e govornik nastupiti (kako bi se sagledao njen karakter, dinamika, nain voenja, itd.), povesti rauna o odijevanju, sainiti krai koncept najvanijih misli koje se ne smiju zaboraviti, razmiljati kada pogled treba da bude upuen prema sagovorniku, a kada prema kameri, osjeati se kao da se ne govori velikom auditorijumu, nego pojedincu, umiriti gestove, obratiti panju na preutne signale iskazane kroz ponaanje voditelja koji ukazuju da bi trebalo da privodite kraju svoj govor. U svemu tome, meu najvanijim je savjet budite svoji onakvi kakvi ste. Postoji razlika izmeu nastupa u emisijama ''uivo'' i snimljenih televizijskih intervjua. U ovom drugom sluaju korisno je postupati na slian nain kao kad se govori za pisane medije govornik treba da sam odabere nekoliko najvanijih misli, a ne da prepusti novinaru da skraivanjem i sjeenjem priloga on bira ta mu je zanimljivo, tako da u eter odu nevane poruke. Zato je od presudne vanosti da se sazna kolika e biti minutaa priloga i tome valja prilagoditi nastup ne smije se govoriti mnogo due. Treba izbjegavati duge reenice. Nastup ''uivo'', za razliku od snimljenih priloga, donosi govorniku veu izvjesnost da e moi zaista da kae javnosti ta eli, ali i tada treba veoma ozbiljno voditi rauna o faktoru vijeme. Uloga voditelja ili sagovornika u debati je veoma vana ukoliko su oi logoreini to nije rijetka pojava, onda se borba voditi i za pravo da se doe do rijei. Jednom rijeju nastup na televiziji podrazumijeva niz spoljnih elemenata sa 49

kojima se treba izboriti, a uz sve to valja voditi rauna o sadrini govora i svakoj izgovorenoj misli. Zbog toga je dobra priprema neophodna i tu se uglavnom mogu primjeniti opa pravila. Za televiziju nepripremljen smije da govori samo onaj govornik koji suvereno poznaje temu i ima prilino iskustvo sa televizijskim nastupima. Oblaenje je uvijek vaan dio govornikog nastupa, a pogotovo kad je u pitanju televizija. Ni u jednoj drugoj vrsyti govora sluaoci nee imati priliku da vide besjednika tako blizu u tako krupnom planu. Zbog toga je vaan izbor odjee. Kamera otkriva nervozno lupkanje po naslonu stolice, lomljenje prstiju i niz drugih znakova da se govornik ne osjea oputeno i prijatno, a nervoza moe biti i znak neiskrenosti. Treba izbjegavati uzdahe, kontrolisati drhtanje glasa zbog treme, kao i sve retorske umove. Znojenje predstavlja est problem govornika na televiziji. Sreom, studijo je sve ee klimatizovan. Gdje gledati? Za neiskusne govornike je da vode razgovor sa moderatorom i ostalim uesnicima i da zaborave na kamere. Oni iskusniji mogu sa tim kombinovati pogled u kameru, jer se gledaoci tada direktno uvlae u razgovor i postaju dio prie. Taj potez treba rezervisati za trenutke kada se saopavaju najvaniji dijelovi govora i osnovne poruke. Kada je u pitanju snimljeni prilog, to je lako postii: tokom dijela razgovora se govornik obraa novinaru, onda se u vanom trenutku okrene ka kameri. U studiju to moe biti tee, kada se emisija radi sa vie kamera, ali i tu iskustvo moe pomoi govorniku da krajikom oka uoi na kojoj kameri je upaljeno crveno svjetlo, pa onda usmjeri pogled ka njoj. to se sadrinske strane govora tie, tu vae ista pravila kao i kod obraanja putem radija. Moraju se odabrati samo najvanije poruke jer je vrijeme uvijek ogranieno, a nain na koji e se saoptiti mora biti sugestivan, koncizan sa kratkim reenicama. Potrebno je odmah na poetku govora izloiti osnovnu ideju a potom obrazlagati onoliko koliko to vrijeme dozvoljava a ne obrnuto. S obzirom na karakter auditorijuma dobro je ponoviti poentu vie puta kroz razliite formulcije. Sve to treba da bude koncizno, jasno i saopteno kratkim reenicama, ne irei nepotrebno priu. Kada su u pitanju emisije tipa okruglih stolova i panel debata polemiarsko iskustvo je dragocjeno. Ono iziskuje brzinu reagovanja i duhovite obrte, to se takoe moe sticati vremenom i uoiti ali ipak prvenstveno zavisi od inteligencije i uroene vetine, pa i dozvoljne besjednike drskosti. Ako bi se svi savjeti o tome kako govoriti za televiziju morali svesti na jedan najvaniji on bi vaio: treba ostati hladnokrvan. Uostalom to je opti zahtjev koji se postavlja pred svakog besjednika pa ukoliko se ta vjetina samokontrolisanja savlada kod drugih vrsta govora onda ni televizijski nastup nee biti toliko teak izazov.

50

Contents
1. DEFINICIJA RETORIKE I OSNOVNI RETORIKI POJMOVI...............................................................1 2. DRUTVENA ULOGA I CILJEVI BESEDNITVA..................................................................................1 Postoje tri osnovna zadatka ciljevi besjednitva po Kvintilijanu ...............................................................1 3. LOGOS, PATHOS, ETHOS U RETORICI.................................................................................................2 4. RETORIKA KAO VETINA I UMETNOST...............................................................................................3 5. RETORIKA I NAUKA O KNJIEVNOSTI (poetika).................................................................................3 6. RETORIKA I TEORIJA INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA.................................................................4 7. RETORIKA I DRUGE NAUKE I UMJETNOSTI (logika, etika, lingvistika, poezija, scenske umjetnosti))..........................................................................................................................................................4 8. RETORIKA I PISMENOST...........................................................................................................................5 GOVOR, GOVORNIK I PUBLIKA................................................................................................................5 9. SAMONIKLO BESEDNITVO....................................................................................................................5 10. NASTANAK RETORIKE U ANTIKOJ GRKOJ:.................................................................................6 KORAKS.........................................................................................................................................................7 TISIJA.............................................................................................................................................................7 11. SOFISTI........................................................................................................................................................7 LOGOGRAFI..................................................................................................................................................8 12. PLATON ......................................................................................................................................................8 13. ARISTOTEL.................................................................................................................................................8 14. DEMOSTEN.................................................................................................................................................9 15. BESEDNITVO U STAROM RIMU........................................................................................................11 16. CICERON ..................................................................................................................................................11 Ciceronove pouke za moderno doba:............................................................................................................12 17. KVINTILIJAN............................................................................................................................................12 18. ETAPE REALIZOVANJA BESEDE I DELOVI BESEDE (RHETORICA AD HERENIUM)..............13 19. RETORIKA U DOBA POZNE ANTIKE -DRUGA SOFISTIKA.........................................................13 20. ANTIKO RETORIKO NASLEE I SAVREMENO BESEDNITVO..............................................14 21. SREDNJOVEKOVNO I HRIANSKO BESEDNITVO.....................................................................14 22. RETORIKA U SISTEMU OBRAZOVANJA............................................................................................15 23. RETORIKA KOD SRBA...........................................................................................................................15 RETORIKA OD RENESANSE DO ROMANTIZMA................................................................................17 KRIZA RETORIKE I POKUAJI NJENE REHABILITACIJE (Perelman, Berk, francuski strukturalisti) .......................................................................................................................................................................17 ODLIKE USMENOG GOVORA.................................................................................................................18 24. DEFINICIJA I OSNOVNE ODLIKE BESEDE........................................................................................18 25. STRUKTURA I ODLIKE ESEJA..............................................................................................................19 26. BESEDA I ESEJ.........................................................................................................................................20 27. PEDMET, CILJ I PRIPREMA BESEDE INVENTIO...........................................................................21 Predmet besjede ............................................................................................................................................21 Cilj besjede....................................................................................................................................................22 Priprema besede inventio..........................................................................................................................23 28. IZRADA KONCEPTA...............................................................................................................................23 29. IMPROVIZOVANI GOVOR.....................................................................................................................25 30. ORGANIZOVANJE (PODJELA) GOVORA DISPOZITIO.................................................................25 31. UVOD U GOVOR (PROEMIUM).............................................................................................................26 32. TITULISANJE I OSLOVLJAVANJE.......................................................................................................26 33. RAZRADA IZLAGANJE PREDMETA (NARATIO)...........................................................................27 34. RAZRADA - ARGUMENTACIJA U BESEDI ........................................................................................27 35. NAGOVARANJE I UBJEIVANJE.........................................................................................................28 36. ZAKLJUAK (CONCLUSIO)..................................................................................................................29 37. POJAM I VRSTE STILA...........................................................................................................................29 51

38. LEKSIKI SLOJEVI JEZIKA...................................................................................................................30 RETORIKA I STILISTIKA..........................................................................................................................30 39. PRETPOSTAVKE DOBROG STILA U BESEDNITVU: istota, jasnost, skladnost, slikovitiost, sugestivnost.......................................................................................................................................................31 40. KARAKTERISTIKE RAZGOVORNOG JEZIKA...................................................................................31 41. STILSKE FIGURE: POJAM I PODELA...................................................................................................32 42. TROPI figure ikoninog znaka: metafora, personifikacija, metonimija, simbol, alegorija....................33 43. FIGURE MISLI (figure konstrukcije): retorsko pitanje, poreenje, kontrast, epitet, paradoks, oksimoron, gradacija, tautologija, apostrofa, elipsa, asindeton, polisindeton, ironija, sarkazam....................34 44. FIGURE DIKCIJE (figure jezika): asonanca, aliteracija, onomatopeja, etimioloko ponavljanje, anafora, epifora, anadiploza, simpoka ............................................................................................................................35 45. DRANJE GOVORA ACTIO................................................................................................................35 46. GLASOVNI SISEM SRPSKOG JEZIKA..................................................................................................36 47. ARTIKULACIJA: disanje, pravilan izgovor glasa....................................................................................36 48. DIKCIJA......................................................................................................................................................36 49. AKCENAT .................................................................................................................................................37 50. MODULACIJA...........................................................................................................................................37 51. RETORSKI UMOVI................................................................................................................................38 52. TREMA.......................................................................................................................................................39 53. GOVOR GESTOVA...................................................................................................................................39 54. TEHNIKE ILUSTROVANJA U BESEDI ................................................................................................39 55. INTELEKTUALNA I DUHOVNA SVOJSTVA GOVORNIKA.............................................................40 56. POJAM I VRSTE AUDITORIJUMA........................................................................................................41 57. GOVORNIK I PUBLIK..............................................................................................................................42 58. VRSTE BESEDNITVA............................................................................................................................42 59. POLITIKA BESEDA: opte odlike, vrste...............................................................................................42 60. DEBATA.....................................................................................................................................................43 61. DUHOVNE BESEDE.................................................................................................................................44 62. NAUNA BESEDA...................................................................................................................................45 63. VOJNIKE BESEDA.................................................................................................................................45 64. PRIGODNE BESEDE................................................................................................................................45 65. SUDSKO BESEDNITVO- istorijat i opte odlike...................................................................................45 66. SUDIJA I ADVOKAT U SUDSKOM BESEDNITVU..........................................................................46 67. SADRINA I STRATEGIJA SUDSKE BESEDE...................................................................................46 68. GOVOR ZA MEDIJE.................................................................................................................................47 Intervju pisanim medijima............................................................................................................................48 Govor za radio...............................................................................................................................................48 Nastup na televiziji........................................................................................................................................49

52