BI 16: NHNG THNH TU CA VN HC - NGH THUT KHOA HC - K THUT TH K XIX

TOP

T cch mng t sn H Lan cho n cui th k XIX, ch ngha t bn xc lp v thng li cc nc chu u v chu M. Ch ngha t bn thot khi nhng rng buc ca ch phong kin, rng ng pht trin. Giai cp t sn cng tin hnh cuc cch mng k thut nhm xy dng c s vt cht cho ch ngha t bn. Chnh nh cuc cch mng cng nghip m giai cp t sn to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn v s hn lc lng sn xut ca tt c cc th h trc kia gp li.... Vi thng li ca cch mng cng nghip, ch ngha t bn t nhng thnh tu to ln. Th k XIX l th k ca nhng thng li rc r m ch ngha t bn t c trong cc mt vn hc, ngh thut, khoa hc, k thut. I. VN HC TOP

Vn hc th k XIX pht trin mnh vi hai tro lu vn hc ln: vn hc lng mn v vn hc hin thc. Cc tc gi ca th k XIX li cho nhn loi nhng b tiu thuyt s v tn ti mi vi thi gian. 1. Vn hc lng mn. 1.1. Hon cnh ra i: Ch ngha lng mn cc nc phng Ty ra i di nh hng ca cch mng Php. Cch mng Php 1789 nh ch phong kin, thit lp ch t sn l mt bc ngoc quan trng, nh du s m u ca mt ch chnh tr mi, ph hp vi s pht trin ca lch s x hi loi ngi. y l cuc cch mng duy nht chin thng trit ch ngha phong kin nhm gii quyt mu thun gia mt bn l giai cp phong kin ang trn tan r v mt bn l giai cp t sn ang i ln. Cch mng Php, v vy c s ng h nhit tnh ca nhng ngi c t tng tin b v qun chng nhn dn lao ng. Tuy nhin, sau khi lt giai cp phong kin, giai cp t sn ginh ly nhng thnh qu ca cch mng v phn mnh, thay th nhng quan h bc lt ca x hi c bng nhng quan h bc lt ca x hi mi, to nn nhng tm th khc nhau trong i sng x hi. S sp ca quan h x hi c v s xc lp nhng quan h x hi mi, c bit l trong thi gian sau nhng cuc chin tranh ca Napolon, s xc lp ca Vng triu Phc hi (1815-1830)... c tc ng mnh m n mi tng lp cng chng v nh hng rng ri n nhiu nc chu u. Mt mt, n to nn s bt mn, chng i ca nhng ngi gn b tnh cm v quyn li vi ch phong kin phn quyn, mun duy tr v bo v trt t x hi m h cho l tt p, l tng. Mt khc, n li khng p ng c lng mong mi v nim tin ca nhng tng lp qun chng nhit tnh ng h cho cch mng. c m vo mt x hi tt p khng tr thnh hin thc...Ch ngha lng mn hnh thnh v pht trin trong hon cnh lch s x hi v tm l . 1.2. Ni dung: Ch ngha lng mn l ting ni ca thi i mi. N chia thnh hai khuynh hng: lng mn tiu cc, bo th v lng mn tch cc, tin b. Hai khuynh hng khc nhau trong ch ngha lng mn l do nhng phn ng khc nhau ca cc giai cp, cc tng lp

nhn dn i vi kt qu ca cch mng t sn. C s ca khuynh hng lng mn tiu cc l s chng i ca tng lp qu tc b cch mng Php lt . Ngoi ra, c s giai cp ca n cn l tng lp tiu t sn bo th chu nh hng su xa ca thc phong kin li thi. V vy, ni dung ca vn hc lng mn tiu cc l ting ku tht vng, li than vn, thng tic v mt qu kh c. N tht vng vi hin ti v tm n nhng ni nu n ca tinh thn nh tn gio, tnh yu, v tr.... C s giai cp ca khuynh hng lng mn tch cc l ng o qun chng nhn dn phn ha t ng cp th ba sau cch mng t sn v nhng tng lp tr thc tiu t sn tin b c iu kin thun li ni ln nhng tm t, tnh cm ca qun chng nhn dn lao ng. Vn hc lng mn tch cc hng v tng lai, gi gm hy vng vo vic ci to x hi vi mt kht vng chn l v t do. Cc nh vn lng mn tch cc lun lun mun khm ph v sng to, xng pha tm ci mi. Ngoi ra n cn mang nhit tnh yu nc v t nhiu vn n tnh cht lng mn cch mng. V ngh thut, ch ngha lng mn thay th s tm ti mt chn l ph bin v tru tng bng s miu t nhng kinh nghim ring v c th. Cc nh vn lng mn i lp vi nhng qui tc ca ngh thut c in bng t do trong ngh thut sng to. H khng m phng t nhin, khng ti hin m pht huy n cao kiu sng tc ti to ngh thut khng phi l s m t thc ti c thc m l s tm ti chn l l tng (George Sand). Ch ngha lng mn tch cc l vn hc ca ci ti cho nn rt giu tnh tr tnh. Th tr tnh rt c a chung, ti tnh yu rt ph bin, th loi t truyn kh pht trin. 1.3. Cc nh vn tiu biu: Ni n tro lu lng mn, phi ni n vn hc lng mn Php. Vn hc lng mn Php l mt dng vn hc ln, phn nh c th tnh hnh u tranh giai cp trong khong thi gian gia hai cuc cch mng 1789-1848. - Cc nh vn lng mn Php: Chataubriand vi nhng tc phm: Ren, Atala, Nhng k t v o....; Lamartine vi tc phm Le Lac, Nhng trm t u tin; Alfred Vigny vi Saint Marc, Moise, Hloise ... i biu cho nhng nh vn lng mn tin b l Mme de Stael, k l George Sand vi trn 90 tc phm, trong c nhng tc phm ln: Valentine, Llia, Indiana, Ci ao ma qui, C b Fayette....Victor Hugo c xem l nh vn lng mn tin b v i. Cc tc phm ca ng nhum y tinh thn nhn o ch ngha, phc v cuc u tranh ca nhn dn, cho cng l, ha bnh, cho nhng ngi khn kh. ng ni ting vi cc tp tiu thuyt: Nhng ngi khn kh, Nh th c b Paris, Nm 93, Cromwell, Trng pht... - Cc nh vn lng mn Anh: Wordsworth, Coleridge, Keats Byron vi nhng tc phm ca ngi nhng cuc u tranh ca cng nhn v cc phong tro gii phng dn tc. Ngoi ra cn c Shelley, mt nh th tin b vi nhng tc phm nh: Th gi gi Ty, Promte gii phng, Gi con chim sn ca, Hlax.... - c: Wilhem Schelgel v Fridrich Schelgel c xem l nhng ngi m ng cho vn hc lng mn c. Ngoi ra cn c th k Goeth, Heiner... 2. Vn hc hin thc ph phn th k XIX.

2.1 Hon cnh ra i: Ch ngha hin thc ph phn Ty u hnh thnh vo nhng nm 20 ca th k XIX v pht trin rc r t nhng nm 30 n nhng nm 60. N ra i v pht trin trong thi k m mu thun gia giai cp v sn v giai cp t sn tr nn quyt lit. S pht trin ca ch ngha t bn lm cho s phn ca cng nhn v qun chng nhn dn ngy cng khn kh. Cc nh vn, nh t tng sng trong thi k ny, ly cht liu t thc t ca cuc sng vch ra nhng xu xa ca x hi t bn, ph phn v ln n mi quan h t bn ch ngha trong x hi t bn ch ngha. 2.2. Ni dung: Cc nh vn hin thc i su tm hiu thc t phn nh trong sng tc ca mnh, i su vo bn cht, pht hin ra nhng mu thun trong hin thc. H vch trn bn cht xu xa ca x hi t sn, qui lut cnh tranh khc lit ca ch ngha t bn, s bc lt tn nhn ca nhng ngi giu c i vi nhng ngi ngho kh. Trong khi miu t mt cch chn thc cuc sng, cc nh vn hin thc ln ting, ph phn v t co x hi t sn, ln n ma lc ca ng tin, ln n ci o c gi ca giai cp t sn. Cc nh vn hin thc ph phn c gng xy dng nhng in hnh, nhng nhn vt m tnh cch hnh thnh v pht trin gn lin vi mt hon cnh in hnh. Cc nh vn ca dng vn hc ny c cng pht trin v hon thin loi tiu thuyt x hi. l mt bc tranh rng ln v cuc sng, mt b bch khoa ton th v ngh thut ca th k XIX. 2.3. Cc nh vn tiu biu: -Php: vn hc hin thc Php th k XIX pht trin rc r, nht l nhng nm 30, 40 ca th k XIX. Nhng i biu u t ca dng vn hc ny l Standhal vi tc phm v en; Mrime vi Colomba, Carmen; Balzac vi b Tn tr i; Flaubert vi B Bovary. - Anh: Dickens l nh vn hin thc ph phn ln ca Anh th k XIX, ng miu t mt cch ti tnh x hi Anh na u th k XIX. Cc tc phm ln ca ng l: Ngi nh lnh lo, Thi bui kh khn, C b Doris, David Copperfield... Ngoi ra cn c Thackeray vi Hi ch ph hoa; Nhng ngi Virginie, Denis Duval... - Nga: Puskin, Gogol, Lep Tnxtoi, Doxtoiepxki... l nhng nh vn hin thc ln ca Nga th k XIX, sng trong thi k si ng cch mng Nga, c nhng ng gp ln i vi nn vn hc Nga. TOP II. NGH THUT Cng vi vn hc, th k XIX l mt th k ni bt vi nhng thnh tu ln v ngh thut. 1. m nhc:

Nhng thin ti m nhc nh: Beethoven, Bach, Mozart, Chopin, Tchaicvxki, Wagner ... li cho nhn loi nhng tc phm m nhc bt t. Cc nh son nhc th k XIX vt qua nhng nh lut c in, nhng sng tc ca h lm cho thnh gi cm ng n ri l, hoc say sa vi nhng iu nhc mi l, nhng tu khc rung ng. Thnh cng tuyt nh ca m nhc th k XIX l nhng nhc kch ca Wagner. ng bin i ca kch thnh mt tng hp ca mi ngh thut. 2. Hi ha: Ch ngha lng mn cng nh hng ln n hi ha th k XIX. Nn hi ha mi that ly khi li ha theo kiu mu, i tm mt phong cch t do hoc nhng phong cch tr tnh. Ni ting vi trng phi ny l Eugene Delacroix, Jean Auguste Ingres, Turner, Van Goth... 3. iu khc: Th k XIX l mt thi i khng my xut sc v iu khc tuy thi k ny c rt nhiu sn phm iu khc. Chu u, iu khc tng i kh nht l Paris vi nhng cng trnh iu khc trn Khi hon mn v nhng dinh th khc. Cc nh iu khc Php nh: Rodin v Maillol bt u gt b nhng tiu chun ca thi i v tm cch gin d ha, tng kh lc cho nhng tc phm ca h. 4. Kin trc: Th k XIX l mt th k hn lon v kin trc; ngi ta s dng nhiu kiu kin trc khc nhau trong xy dng: xy cha kiu Trung Hoa, Kim t thp kiu Ai Cp, n kiu Hy Lp, cc trng i hc th theo ngh thut Gothique... III. KHOA HC TOP

Trong my mi nm u ca th k XIX, s pht trin ca khoa hc t nhin v x hi t nhng thnh tu ng k. Kt qu trc tip ca n l s pht trin ca i cng nghip v k thut. 1. Khoa hc t nhin: - V ha hc: thnh tu quan trng nht l hc thuyt phn t - nguyn t. Quan im v thuyt nguyn t c nh bc hc Nga L-m-n-xp tin hnh nghin cu v c b sung bng nhng th nghim khong cui th k XVIII u th k XIX nh vic pht hin ra cc qui lut v thnh phn ha hc ca vt cht. Nh ha hc Men-d- l-ep vch ra con ng khm ph cc nguyn t ha hc mi. ng lp ra bng k v cc nguyn t ha hc. - V in lc: c nhng nghin cu v dng in v cc qui lut ca n, ng thi ngi ta pht hin ra nhng tc dng ha hc ca in v nghin cu mi lin h gia cc hin tng ha hc v in hc. Ngi c cng trong nhng cng trnh v in l nh bc hc Anh Joule v nh bc hc c Mayer.

- V sinh vt: nh sinh vt hc Tip Khc Pourkinge ra hc thuyt t bo. Trong sinh hc, hc thuyt tin ha ca Darwin l mt hc thuyt c tc dng ln, n lt quan nim v tnh c nh v bt bin ca t nhin. Hc thuyt ca Darwin nh hng ln n vic xy dng quan im bin chng v t nhin. Nhng thnh tu ca khoa hc t nhin cho thy mi lin h ph bin gia cc hin tng t nhin, khng nh nhng hnh thc khc nhau ca vt cht u vn ng, pht trin v chuyn ha. Nhng thnh tu y em li mt nhn thc mi cho con ngi v gii t nhin, to nn mt th gii quan mi, th gii quan duy vt bin chng trong t nhin. 2. Khoa hc x hi: Trit hc v x hi hc th k XIX pht trin theo mt con ng phc tp v y mu thun. Trit hc v vn hc th k XVIII, XIX tin tng vo l tnh, cao t do, chng mi hnh thc p bc ca vng quyn v gio hi. Trit hc Khai sng th k XVIII c xem l h t tng ca giai cp t sn. Sau , vo th k XIX, Marx v Engels ra hc thuyt mi v u tranh ca giai cp cng nhn, l mt trit hc khoa hc v l h t tng ca giai cp v sn. S ra i ca ch ngha Marx nh du mt bc chuyn cch mng trong lch s t tng v l lun, nh hng su sc n cc ngnh khoa hc khc (Xem chng IV). VI. K THUT 1. C gii: Th k XIX c mnh danh l th k ca my mc, st v ng c hi nc. My mc ra i l c s vt cht, k thut ca s chuyn bin t cng trng th cng n cng nghip my mc, a ch ngha t bn ln giai on pht trin cng nghip. My dt v my hi nc bt u pht trin Anh vo cui th k XVIII, sau lan khp chu u v Bc M. 2. Giao thng - lin lc: Vic pht minh ra my hi nc lm cho giao thng lin lc c nhng bin i ng k . 1802: u my xe la chy bng hi nc c ch to Anh chy trn ng lt . 1807: Fulton thit k tu thy chy bng ng c hi nc. 1814: Stepheson ch to ra u my xe la ci tin ko c 8 toa v chy 6 km/h. Nm 1825 Anh khnh thnh ng xe la u tin. T , xe la c mt cng dng ng k trong lnh vc cng nghip v giao thng. Cui th k XVIII, c nhng cuc th nghim bay bng kh cu Nga v Php. Nm 1783, anh em Montgolfier thc hin mt chuyn bay bng kh cu bm bng kh nng, mt trong hai ngi pht minh ra d nhy. TOP

My in tn c pht minh Nga v M vo gia th k XIX, nh vic lin lc c xa v nhanh. Nm 1844, Morse pht minh ra my in bo vit vi mt h thng k hiu ring gm gch v chm. 3. Nng nghip: Nh nhng thnh tu v khoa hc, phng php canh tc v cng c sn xut c ci tin. Phn bn ha hc v my nng nghip c s dng rng ri trn ng rung lm tng nng sut v sn lng cy trng. 4. Qun s: K thut qun s cng c nhng tin b ng k . i bc c nng trn, bng ng v np n bng ming c thay bng i bc thp, nng c rnh, np n pha sau bng qui lt. Sng hi v sng c c bm chuyn ng c pht minh v s dng rng ri. Cc loi thuc sng mnh nh: mn, nitr glixerin lm gim nh trng lng ca u n v ca sng c p dng trong lnh vc qun s bn c xa hn. Thy qun cng c ci tin. Tu st vi ng c hi nc c s dng trong chin tranh. Gia th k XIX, thit gip hm vi ng li chm bt u xut hin. Kh cu cng c s dng trong chin tranh. Tm li, th k XIX l thi k thng li ca ch ngha t bn. N nh du bc pht trin cao ca kinh t t bn ch ngha ng thi cn c nhng thnh tu ng k trong mi lnh vc ca sinh hot vt cht v tinh thn ca nhn loi. Nhng thnh tu ny phi k n s ng gp ca ng o qun chng nhn dn v cc nh khoa hc. H my m, khm ph ra nhng qui lut, nhng thnh tu mi, ng gp vo kho tng vn minh nhn loi.

II. Thnh tu ca vn hc, ngh thut t gia th k XIX n u th k XX 1. iu kin lch s - Ch ngha t bn c xc lp trn phm vi ton th gii v bc sang giai on ch ngha quc. - Giai cp t sn nm quyn thng tr, m rng v xm lc thuc a th i sng nhn dn lao ng b p bc ngy cng khn kh. 2.Thnh tu tiu biu v vn hc, ngh thut u th k XIX n u th k XX: a.Vn hc + phng Ty : -Vch to Huy-g (1802 - 1885):Nhng ngi khn kh, th hin lng yu thng v hn i vi nhng ngi au kh , mong tm hnh phc cho h . - Lp Tn-xti (1828 - 1910): Chin tranh v ha bnh, An-na Ka r ni na , Phc sinh .chng li phong kin Nga Hong - Mc-Tun (1935 - 1910): Nhng cuc phiu lu ca Tm Xoay , tro phng , hi hc , mang tinh thn ph phn su sc . - Pu-skin Nga ; Ban dc-Php .....

Nhng ngi khn kh ca Vch to Huy go + phng ng : phn nh cuc sng ca nhn dn di ch thc dnphong kin , lng kht khao v ch anh hng qut khi trong u tranh cho c lp t do. - L Tn (1881 - 1936): A.Q. Chnh chuyn; Nht k ngi in, Thuc,... -Ra-bin-ra-nt Ta go- n , th ,kch, tiu thuyt , truyn ngn...tp Th Dng ...th hin lng yu nc , yu ho bnh v tnh nhn o... - H-x Mc-ti (1823 - 1893): nh th ni ting ca Cu ba. b. Ngh thut: -Kin trc : Cung in Vc xai c hon thnh vo nm 1708; Bo tng Anh; Vin bo tng Ec-mi-ta-gi; Bo tng Lu-vr (Pa-ri-Php), l bo tng bng hin vt ln nht th gii. - Hi ho :ha s: Van Gc (H Lan) vi tc phm Hoa hng dng, Phu-gita (Nht Bn), Pi-ctx (Ty Ban Nha)... L-vi-tan (Nga) -m nhc :Trai-cp ki vi H thin nga, Ngi p ng trong rng * Tc dng: phn nh hin thc x hi, mong c xy dng mt x hi mi tt p hn.

Cung in Vc-xai

Tc phm thng ba ca Le vi tan Nga

Ma thu vng - Levitan

III. Tro lu t tng tin b v s ra i ca ch ngha x hi khoa hc t gia th k XIX n u th k XX. * Ch ngha x hi khng tng : Nhng nh t tng tin b Xanh Xi-mng, Phu-ri-, -oen: mong mun xy dng mt x hi khng c ch t hu, khng c p nc bc lt, Khng tng v h v t tng ca h khng thc hin c trong iu kin ch ngha t bn vn c duy tr v pht trin. * Trit hc c v kinh t chnh tr hc Anh: -H-ghen (1770 - 1831) v Phoi--bch (1804 1872) nh trit hc ni ting ngi c. H-ghen l nh duy tm khch quan cn Phoi--bch l nh duy vt siu hnh... -Khoa Kinh t - chnh tr c in pht sinh Anh Aam Xmt (1723 - 1790) v Ri-cc- (1772 1823) ,l lun v gi tr lao ng ,nhng ch mi nhn thy mi quan h gia vt v vt ch cha thy mi quan h gia ngi vi ngi. * Ch ngha x hi khoa hc:

+Hon cnh: - S p bc bc lt ca giai cp t sn giai on ch ngha quc. - Phong tro cng nhn pht trin, cng vi hc thuyt Ch ngha x hi khoa hc ra i do C.Mc v Ph. ngghen thnh lp, c L-nin pht trin. +Ni dung: -K tha, pht trin c chn lc nhng thnh tu ca khoa hc x hi v t nhin m loi ngi t c, ch yu t th k XIX (nh lut bo ton v chuyn ha nng lng, hc thuyt t bo, thuyt tin ha ca cc ging loi, cc tro lu trit hc c in c, hc thuyt kinh t Anh v l lun v ch ngha x hi khng tng Php). - Hc thuyt gm b b phn chnh: trit hc, kinh t - chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc (Ch ngha duy vt bin chng v Ch ngha duy vt lch s kt hp cht ch vi nhau). +im khc: Xy dng hc thuyt ca mnh trn quan im, lp trng giai cp cng nhn, thc tin u tranh ca phong tro cch mng v sn th gii ,hnh thnh h thng l lun va mi khoa hc va cch mng +Vai tr : Ch ngha Mc - L-nin : -L nh cao ca tr tu loi ngi, l cng lnh cch mng cho cuc u tranh chng ch ngha t bn, xy dng x hi cng sn . -V m ra k nguyn mi cho s pht trin ca khoa hc (t nhin v x hi, nhn vn).