Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
nkiy Kjyh ML
lhik xU ghtbra
lhik xU bgUFw
lhik kjjikaw bra
jehL
ghl fHf
f rhiy, brid-600 006.
jehL muR
Kjg-2007
FGjiyt
Kidt f. n#h tPhd
iz nguha
bghUa Jiw
brid gfiyfHf
brid-600 005.
nkyhthsf
Kidt v.Kjh{ ngf
U. .mnrhf
iz nguhia, bghUaJiw
iz nguha, bghUaJiw
nyo nlh f,
kJiu - 625 002.
ahfuhr f,
kJiu - 625 009.
yhaf
v.M.nfhgh
jiyikaha,
muR nkiyg,
Gthf, brid-600 091.
v.fh
cj jiyikahia,
khy bgf nkiyg,
vG, brid-600 008.
.uh#nrfu
KJfiy Ma, (bghUa)
J nkiyg,
Utnf, brid-600 005.
v.uhnru
KJiy iuahs,
Ma f Muh kW
g aff, frhiy,
brid-600 006.
.yht
KJfiy Mia, (bghUa)
muR kh nkiyg,
irjhngil, brid-600 015.
v.M.bfdo
KJfiy Ma, (bghUa)
.v.I. bfy nkiyg,
Utnf, brid-600 005.
iy %.
ghlf jah: jehL muRfhf g f aff jehL.
ii
Kfiu
2004-2005 MoUJ mKfgLjgl nkiy g
ghl jffis uikf ntL vw nfhifia bgnwhf,
tYef, Maf, f Jiw Mt cs Clff jHf
mul K itjJ. f ts vW jftd brYJ
khF Kjt fiyP mtf cldoahf ghljffis
uikgjF khylFG Jiz jiyt mtf jiyik
xU tYe FGit mikjh.
ghljffis gWF Maf, f gfiy
fHf nguhaf, ghl l FG jiytf Mnahl ghl
l, ghl jf ga fUJf bgwgld. thwhf bgwgl
fUJfis M brJ ghllf vjj khWjiy
brahk ghljffis nkgLJtjF gJiufis FG
muF mjJ.
Fghf bghUshjhu ghl jffis jhf vGj
ntL vw nfhifia VW, mDgt thj eyhafis
bfhL jf jhf vGjgLsJ.
KaF cWJizahfUJ CFj jHf Kjt
fiyP mtfSF, khF g f mikr U. jf
bjduR, g fJiw bray, g f aFe
MnahUF vf eid bjJ bfhnwh.
g bgw miktjF gntW tif, gntW iyf
cj j gfiy fHf, f Maf, ghljf FG
jiytf, kW M brj tYef, khy l FG kW g
f Jiwia rhj mYtyf midtUF vfsJ
eid bjJbfhnwh.
a ghl jfij khztf eW gW, wj Kiw
nj bt bgw vdJ thid bjnw.
nguha
K. ehfehj
KDiu
11-M tF khztfhd ghllidbaho `a
bghUshjhu, khztf Rik vikahf fF bghUL,
mogil fUJf f eilKiwF Vwtif,
vaKiw bfhLgjF jf thyhf Ka
nkbfhsgLsJ.
FGjiyt, nkyhthsf kW yhaf, khy
lFG Jiz jiyt kW ghljf nkghL FG
jiytUkhd nguha Kidt K.ehfehj mtfSF jf
eia bjJ bfhwd. fiyl kW
ghll thd rKjha fnzhlgh mtUila
MHf yDzfhf tUfhy jiyKiwd f
flgLsd.
Kidt M.thr, KGneu cWd, khy lFG
mtf ilawhj MtdhY, CfdhY, kW
gaDila fUJfshY ghljf vGJg wghf
eilbgwikfhf mtUF FG jdJ eajiy bjJ
bfhwJ.
khF U.jf bjduR, mtf, jHf g f
Jiw mikr, U.v.Fwhf .M.g. mtf, bray, g
fJiw, U. M.fz mtf, aFe, g
fJiw, U. uh. gHrh mtf, mnghija g
fJiw iz aFe, U..mbth mtf, g
fJiw iz aFe kW ca midtF FG jdJ
kdkhj eajiy bjJ bfhwJ.
Kidt .nyhfehj, mtf, nguha (X),
bghUaJiw, ahfuha f, brid-600 021. kW
FGjiyt 12-M tF `bghUa nfhghL ghl mtf
kdKtj cjF, iy Fj neu btl
cjajF mtUF FG jdJ eajiy cjhFwJ.
iv
bghUslf
ghl
v.
gf
v.
1.
bghUshjhu ts KndwK
01
2.
kfbjhif
16
3.
tWik kW ntiyik
35
4.
ehL tUkhd
49
5.
bghUshjhu lLj
64
6.
ntshik
80
7.
bjhJiw
103
8.
ta
123
9.
gdhL thf
142
vi
bghUslf
ghl
v.
gf
v.
10.
kjts nkghL
172
11.
a M,
188
ikangh msitfS
12.
khWghL msitf
vii
218
ghl 1
bghUshjhu ts KndwK
KDiu
ghl bghUshjhu jidf, bghUshjhu ts,
Kndw Mat jik, bghU g, tsJ tU
ehLf mogil af g, bghUshjhu Kndw
mu gF g, nuhnlh (Rostow) bghUshjhu ts
iyf g fhngh.
bghUshjhu jidf njhw
bghUshjhu fUJf njhw, ts, mt
ilnaahd bjhlf g bghUshjhu jidf tuyhW
twJ. gHfhy thj %, af, nuff,
nuhkhaf kW ilfhy mPf gilf
bghUa fUJf fhzgLwd.
2500 MLfSF K bghUa mPfsh L
brygl ghugank bghUshjhu jidahF. kj m
midJ iyfis j _y vjhf ma Ko vW
nguha bg ( P r o f . B e l l ) TWwh. gHfhy bghUa
jidfis gojh, bghUa nfhghLf kW
Wtdf njhwij tsia vjhf mJbfhs
Ko.
% bghUa jidf
cynyna fgHikahd ehffij bfhltf %.
tfSila fhy 2500 B.C. F KglJ. tf bghUa
uridf g jJ ghfiy.
kjF,
xGfbefSFnk tf f KDik bfhLjhf.
ntshikF tf KaJt bfhLjhf. to, iy,
brhJik kW KWik Matiw ga bjthd
fUJfis bfhoUjd.
1
brt,
ciHF
5
(trh),
ja ehLf waf
(Characteristics of Under Developed Countries)
Fiwj tUkhd
Fiwj nr
Fiwthd
cg w
Fiwj _yjd
Mf
12
F a i r e P o l i c y ) xU Ugjf bghUshF. ts
Fiwj
ehLf, xU murhf, bjh Kidnthuhf bragl
ntosJ. jfhyf jifa ehLf cs muRf
lfis eilKiwgL, bghUshjhu Kndwij mila
bgW gF tf ntL. jifa ViH ehLf murhdJ xU
cg fhuahf fUjgLwJ. (c..) ah xU fy
bghUshjhu. bghJ Jiw kW jah Jiw a
tUwJ.
rg fhyf bghJ JiwahdJ bghUshjhu l
bgW gF twJ.
IjhL lf _ykhf muR jdJ bghUshjhu ts
nehffis iw brt Kaf nkbfhwd. nkY
mfgoahd
bghUshjhu
tsia,
ntfkhd
bjhkakhFjiy, ntiy thfis thf, brt
kW tUkhd Vw jhfis Fiwf IjhL lfis
muR gagLJwJ.
r_f nritfsha f, cl ey Mat muR f
Ka gF twJ. f, kW cl eyfhd _yjd,
gUbghU _yjdij nghW KaJt thjJ. J kj
_yjd Mfij mfwJ. f, Rfhjhu tr
ciH cg wid mfwJ.
iwa ehf, cyf kakhj, jhuskakhj kW jah
kakhF ehfshF. eh btehL _yjdij bgUks
tuntnwh. Mdh mtfSF ey mogil flik
trfshd wj nghFtuJ, jgh kW bjhiy bjhlf,
rhu trf kW Fo trf nghwit bgUks
njitgLwJ. tfhd bryf midJ r_f nk
_yjdkhf (Social overhead capital) fUjgL. muR bgUks
Kjil tfhf brylntL. J kLkyhJ bjh
Kidnthf ehLf Fiwthf Ugjh muR bjh
Kidnthfis CFf ntL.
14
16
g
gF - m
I.
1.
2.
m. %
M. nuff
. nuhkhaf
<. af
mjrhuij vGat
m. UtSt
M. bfsoa
4.
5.
<. kfhkh fh
M. cg bjh
. tf
<. wFk
M. ntshik
. nritJiw
<. gil uf
M. khr
. fhu kh
<. J.M. R
II.
6.
7.
8.
9.
10.
III.
bghUJf.
11. tuyhWg
m. fhu kh
12. ma rkjk
M.mbkf IaehLf
13. Wtdg
. b#k
<. knfhghL
c. ts Fiwj ehL
IV.
xU thijf ilaf.
gF-
VI.
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
19
ghl - 2
kfbjhif
(POPULATION)
kjts aikahikia g mJ bfhSjny
bghUshjhu eykhF. kj d, cg
fUahf
khukyhk, mitfSFns Kotilwjhf csJ. mt
gwhFiwF xU Ka. Mfnt, kf bjhifia g
mJ bfhSj f mtakhdJ. J bghUshjhu
Kndwij khF xU Ka fhuahF.
kfbjhif - sf (Meaning)
kfbjhif vgJ, xU eho (m) xU gF thG
xLbkhj kf vifahF.
kfbjhifia khF fhuf
kfbjhifia khF. mogil fhufshtd
1. w j (Birth Rate)
2. w j (Death Rate)
3. lbga (Migration)
lbga UtifgL mitahtd
a. bteho FonaWj (btFobga)
b. e eho FoFj (cFobga)
w j (Birth Rate)
kfbjhif bgUf w j xU neuoahd khWjiy
cL gQ. w j mfgh, kfbjhifY mfkhd
bgUfijna fhzKo.
20
Ukz taJ
2.
FHij w mf
3.
4.
2.
3.
4.
btofhd fhuzf
1. mf w j
mf w jkhdJ kfbjhif bgUfF
fKakhd bghWs fhuzkhF. ah 1891-1900- 1000
ngUF 45.8 jK kW 2001- 1000 ngUF 25.8 rjjKkhf
FiwUjhY D kfbjhif mfnj fhzgLwJ.
itf_y w j Fiwaiy vgijna fhLwJ.
FLg ey ga sguf, FLgy eyth lf,
kfbjhif ga fUjuFf _ynk w jij Fiwf
Ko.
2. Fiwthd w j
rg fhyf, w j Fiw kfbjhif tsid
bgUFtjF Ka fhuzkh csJ. 2001- ah w
jkhdJ 1000 ngUF 8.5 rjjkhf UjJ. kUJt Jiw Vgl
KndwK, Mbfh nehfsha, mik, ns, ilghL Ma
lfhy nehf xJl iyY kfbjhif bgUf
fhuzfshF. Rj, Rfhjhu trf, FHij wF K, FHij
wF cs guhkf, FHijf w jij
FiwwJ.
3. staJ Ukz
ah s tanyna Ukz brJ bfhtJ tHfkhf
UJ tUwJ. a bgf Ukz taJ 18 Mf csJ. J
w ehLfnshL xLnghJ f Fiwthdnj. kw ehLf Ukz
tajhdJ 23 Kj 25 MF. jdh kfngW fhy mfwJ.
wF FHijf vif mfwJ.
4. rKjha kW rka fhuzf
ah xbthU j kjD flha Ukz brJ
bfhsntL. Vbd mJ xU aikahj r_f flikahF.
TL FLg jeg bghWf czugliy khwhf
23
9. r_f ey l J mf bry
kfbjhif mfghdJ, FHijf vifia
mfwJ. j fhuzkhf kUJt guhk, bghJ Rfhjhu,
FLg ey, f, Ltr nghw r_f bryf njitahdJ
mfwJ.
10. ntshik ja iy
ah kfbjhif tsahdJ, fdkw Kiwaha
y kW Lf JL JLfshf fgLw iyia
cUthFwJ. yf f a msthdjhf Ugjh
aukakhfgl cH Kiwia ifahs ayiy. IjhL
lf _ykhf ntshik gy btfukhd Kndwfis
brUjhY trha cgahdJ, kfbjhif tsnahL
xLnghJ f Fiwthd iynyna UJ tUwJ.
11. tsaw bjhiyf
kfbjhif ts ntf, bjh Jiw tsia mfkhf
ghwJ. j fhuzkhf Foir kW WbjhfS nkY
bgU bjhfS nghJkhd ms ts milaiy. bgU
kW a bjhrhiyfSF njitahd _yjd bgUks
njitgL nghJ a _yjd Mf jnkh f Fiwthf
csJ. e eho bjh Jiw tsF xJL bra bghJ
KjL nghJkhdjhf iy.
12. muR J Rik
mntf kfbjhif mf, Rikahf muRF
mikwJ. r_f ey lfSfhf, tWikia mfWtjfhf
tsfis uo tWikia mfWtjF ahf bra
ntosJ. ikahd Fo tHFtjF, FoU tr
VgL jUtjF ey Rfhjhu Niyia cUthFtjF,
kUJt tr brJjUtjF kf thif juij caj
bgU bghU bryit muR nkbfhs ntosJ. kf bjhif
fLghoF bfhL tuglh muR mf cg
27
2.
aif jilf
jilf, w jij mfJ kfbjhif tsia
ghwJ. aif jilf gy csd. kj thehis
FiwF jfhj brafS, tWik aif jilfS mlF.
bghJthd ahf, ns nghw bfhoa nehf, nghf,
grf, kj cliy tUJ if ciH, KGikaw
bjhf, jgbtg iyfSF wj iy, fLikahd
Vikiy, jtwhd FHij ts Kiwf nghwit aif
jilfSF y vLJfhLfshF.
kj d, tWik bfhLikia mfw, khjR
braif jilfis gJiuwh. iyna aif jilf
jhkhf braglJtF. jdh kfbjhifF cz
cgFilna xU rkiy VgL vwh.
khj kfbjhif nfhghil fhQkhW sfyh.
czbghU
Tl j mfwJ.
(2,3,4,6,8,10)
kfbjhif bgUf
j tswJ.
(2,4,8,16,32)
kfbjhifF
cz cgF ilna rkdw iy
braif jilf
aif jilf
bfhoa tWik, ahf nghf
(bfhoa
w.))
yeLff, btsf nghw w.
31
(jUj, fhyjha
Ukz, xGF
Kiw fLghL nghw w.)
cjk msnfhghL
kfbjhif VgL khwfSF mj isthf
jyhtUkhd VgL khwfSF ilna cs bjhlid
cjk
ms
nfhghL
btgLJwJ.
ed
bghUayPfshd , nfd, lhl kW uhR
nghwtf nfhghil Mjjhf. aif tsf,
_yjd bghUf U, kW bjhEg iy
Matnfw wj kf bjhifna cjk ms kfbjhif
vdyh. j kfbjhif ms jyh cg (myJ cikahd
jyh tUkhd) cr UF. ntW tifahf Tdh jyh
cg cr UF iy cs kf bjhifna cjk
ms kfbjhif vdyh. c j k m s i t l k f b j h i f
Fiwthf U mJ kfbjhif Fiwthf cs ehL vd,
mfkhf Ujh, mJ if kf bjhif bfhl ehL vd
miHfyh.
sf
xU eho aif tsfS, _yjd fUfS, bjhEg
iy Mait khwhk iyahf Ugjhf bfhnth.
tsfnshL xl kfbjhif ajhf UF vngh.
kfbjhif mfFkhdh, eho bjhyhsfS mfg.
nkTa iyahd tsfSl TLjyhd bjhyhsf nru jyh
cg mfF. Mug fl, w nj fhuzkhf,
aif tsfis brikahf gagLJtjhY jyh cg
ntfkhf mfF. bjhlJ kfbjhif mfjh, midJ
tsfS KGikahf gagLjgl xU iy cUthF.
mbghGJ jyh tUkhd cr UF. j msidna
cjk ms kf bjhif vnwh.
ijl mfkhf kfbjhif mfjh mehL if
kf bjhif bfhl ehlhf fUjgL. nkY jyh cg
Fiwa bjhlF. tsfnshL xl mf bjhyhsf UgJ
bj. bfhLfgl tsf kW _yjd bghUf mf
bjhyhsfilna gJ bfhS nghJ jbahUtUF
32
jyh cg
kf bjhif
M=
A-O
O
,
M=
A=
cikahd kfbjhif
O=
cjk ms kfbjhif
M-
M-
M-
kf bjhif ts fl nfhghL
nfhghL w jF, w jF cs cwit
sFwJ. w j vgJ xU tUl 1000 egfSF
vjid FHijf wwd vgij FF. w j
vgJ xU tUl 1000 egf vjid ng wwhf
vgij FF. bghUshjhu Kndw isthf U
jfY khwf VgLwd vW nfhghL TWwJ.
kfbjhif ts _W iyf csjhf nfhghL
TWwJ.
Kj iy
caj w jK w jK
Kj iy, ehL Kndw FiwJ, ja iy
UF. ntshik kf Ka bjhyhF. f
gHikahd cg Kiwfns gagLjgL. kf thif
34
w w j
kf bjhif ts fl
fhy
kfbjhif fzbfL
xU Fl fhy xU ehoYs myJ tiuaWf gl
xU gFYs midJ kf bghUshjhu, r_f, kW kua
bjhlghd tufis uLtJ kfbjhif fzbfL
vdgL. ulgl tuf bjhFfgL. mit gFjh
bragL kL bragL. ah kfbjhif, 1872 ML
fzbfLfglJ. mj d 1881 fzbfLfglJ.
mnghJ Kj gJ MLfSF xU Kiw kfbjhif
fzbfLfgL tUwJ. mik kfbjhif fzbfL
36
1027
531
495
ghd j
kfbjhif
MfSF 2001 ml
bgf j)
( 1 r..)
fa iy
(2001)
(1000
1991
927
2001
1991
933
267
2001 \V>D g^
324
65.38
75.85
54.16
a kfbjhif ts
a kfbjhif tsia fl mltiz _y
mayh.
Ugjh who a kfbjhif ts
jij ehF iyahf fyh. mit ahtd :
kfbjhif
fzbfL
tUlf
ts
rjj
MLF
ts jik
1901 - 1921
0.19
kfbjhif njfiy
1921 - 1951
1.22
uhd ts
1951 - 1981
2.14
iuthd ca ts
1981 - 2001
1.80
Fiwtjfhd mFf
38
kf bjhif ts jkhdJ. w, j, w j Ma U
fhufis bghUJ mik. a kfbjhif mf w
kW w jfSilnad ntWghil bghUjJ.
ah 1901 MuJF 49.2 Mf Uj wj 2001
25.8 Mf FiwJsJ. mnj fhyfl, MuJF 42.6 Mf
Uj w j 8.5 Mf FiwJsJ. aghd ts
jkhdJ (Fl fhy w j - w j) 1901 - 1911
6.6 Mf UjJ.
1991-2001
17.3 Mf mfJsJ. w j
VgLs FiwthdJ w j VgL Fiwitl mfkhf
csjhf aghd ts j sFwJ. kUJt trf
VgLs Kndw, bjhW nehf kW bfhis nehf
fLgLjglJ w j Fiwjjfhd fhuzkhF. J
Kndwfhd xU ey mFahF. FLg ey lf
uhkwij ey Kiw brW mila ntL. mbghGJ jh
w j D Fiw vW kfbjhif fzbfL w
j fhLwJ.
cWahd Kndw kW RWNH ghJfh
Matiw bfhl xU iyahd kfbjhifia 2045F
miltijna lfhy nehfkhf bfhL rg a murh
nja kfbjhif (National Population Policy) bfhif (2000)
eilKiwgLjglJ.
kfbjhif bfhif
tsU ehLfS, kf bjhif bfhifia bragLa
Kj ehL ahthF. nkY J 1952 ehL jGa ms FLg
ey lij, mKfgLaJ. w, w jf
Fiw xU Fl jf ntWghL Uj ntL vgnj
kf bjhif bfhif Ka nehfkhF. vj xU muR
kf bjhif mik khwij, fLgLJtjFa
Kafis nkbfhs ntL vW kf bjhif bfhif
TWwJ.
39
2.
3.
4.
ghl - 3
tWik kW ntiyik
(Poverty and Unemployment)
KDiu
cy tsJtU ehLf rF UbgU uridf,
bfhoa tWik, bgUks ntiyik. itf
xnwhblhW bjhlilad. kfSF ntiyik
fhuzdh, tUkhd <l Koahk Vik iynyna
thJtUwd. ntWy ntiy brJ Vik iynyna
csd. gy whLfshf ah tWikiy y
tUwJ. IjhL lfhyf tWik Fiw Kakhd
yFfS xwhf UJ tUwJ. j ViH, va
kfisg, mtfsJ r_f kW bghUshjhu Niyfis
g eh mUj ntL. mbghGJjh muR wikahd
tWik x bfhiffis nkbfhs Ko.
tiuaiw
tWikahdJ gy tf tiuaWfgLwJ. 1990- Mo
cyf tahdJ tWikia flthW tiuaiu brwJ
tWik vgJ Fiwjgr thif juij mila Koahj,
wdw iyia FwJ. nguha lnlf vgt
TWgo (1981) vgoahD tWik vgJ nghJkhd tUkhd
njitnaahF thwhf, thif f Fiwjgr mogil
bghUfTl thfToa ngha tUkhd yhj iy
tWik yfzf Ka TwhF.
tWik tiff
1. KG tWik
2. xL tWik-vd tWik UtifgL.
45
1. KGtWik
kfSF nghJkhd cz, cil, ciwl yhj iyia
KGtWik iy vnwh.
2. xL tWik
`xL tWik vgJ kf gntW FGfilna
(caju, eLju, Fiwthd tUkhd bgWgtf) fhzgL
ntWghLfisnah (m) xnu FGdilna fhzgL
ntWghLfisnah (m) gy ehLf thG kfilna fhzgL
ntWghLfis FgjhF. kf bjhifia gntW duhf
Jghif, mjhtJ, catUkhd bgW 20 rjjdiu
Fiwthd tUkhd bgW 20 rjjdnuhL x nehFjiy
`xL tWikia eh gonwh vd bfhsyh.
3. jfhf tWik (m) Ka tWik (Temporary or Chronic
Poverty)
neu
49
Line)
50
ML
Vik cstf
GfhL
Vik
cstf
vif
1973-74
54.9
321
1987-88
38.9
307
1993-94
36.0
320
1999-2000
26.1
260
Mo ka mu iy mif
l Kj Kjyhf KbkhaglJ. l uhk
kfSF cj bra, bghUshjhu ts eyfis, uhkw
gFf bgW gadiltijna nehfkhf bfhlJ. 1978-79
lkhdJ khaikfgL mj ms thfglJ.
Jtf 2,300 bjhFf m 2000 bjhFf SFDA,
DPAP kW CADP lf bragld. 1979-80 TLjyhf
54
g
gF - m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
III.
11.
12.
13.
14.
bghUJf.
ntiy cj l
kiwKf ntiyik
#tf uhkw ntiy thl
a f Kiw
m. Vu 1999
M. bgha go
. uhkw ntiyl
<. Fiwj cg w
ntiy th
c. 1993
ntiy Fiw
xU thijf ilaf
lLj f Ka nehf vd?
uhkwf tWik nfhoid lFG vthW
tiuaWJsJ.
18. ah Vikfhd f Ka fhuz ahJ?
19. xU ehL tsaila Ka mogil njit vd?
20. ah ntiy Fiwdh ghfgL egf vts
ng?
15.
IV.
16.
17.
gF-M
V. tU dhfSF ehF myJ IJ tf
ila.
21
fwtfilna ntiyik mfgJ V?
22. ah Vik cs 58 GfhL kf thG IJ
khyf vit?
61
VI.
26.
27.
28.
29.
30.
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
uhkw ntiyik kW efw ntiyikia
ntWgLJf.
ntiyik kL vbdd?
ah Vikfhd fhuzf ahit?
ntiyikfhd fhuzf ahit?
ah Vik iyia Muhf.
gF-<
VII. tU dhfSF _W gf ms ilaf.
31. ntiyyh uidia f ah vLfgLs
eltoiffis t.
32. Vikia nghf vLfgLs lf myJ
eltoiffis siuf.
62
ghl - 4
ehL tUkhd
(National Income)
cyf y ehLf brtj ehLfshf, y ViH
ehLfshf, gy ehLf eLjukhf csd. eho bghUshjhu
braghLfis vthW msLtJ? eho braghLf cg
msnthL bjhlilaJ myJ bkhj bghUshjhu eltoiffnshL
bjhlilaJ. eho bkhj cg kig fzLtjF ehL
tUkhd kW cg Kiwf ms nfhshf
gagLjgLwJ. ehL tUkhdij cgia msL bra
bkhj ehL cg (GNP), bkhj cehL cg (GDP), bkhj
ehL tUkhd (GNI), fu ehL cg (NNP), fu ehL tUkhd
(NNI) Matiw gagLJnwh. ka a mik,
ah, ehL tUkhdij fzLwJ.
cfSila f Kndw kw khztfnshL
cfsJ kbgf xL fzlgLwJ. mnj nghy
ehoDila bghUa braghLf eho tUkhdij
msnfhyhf bfhL fzlgLwJ. gntW fhuzfSfhf
ehL tUkhdij fzLj f mtakhF. eho
vfhyij g ma, muRF njitahd bghUjkhd
Kndw bfhiffis cUthf. glfSfhd vfhy
njitia Wtdf mJ bfhs, cyf ehLfSl xl
gagLwJ.
kf thif juij mJ bfhs jyh tUkhd myJ
j eg tUkhd xU ms nfhshf gagLwJ. bghUshjhu
Kndw rhj mPf GNP ia kf eyij msL
fUahf gagLJt gy FiwghLf csjhf fUJwhf.
mtf TWgo, kj ey ehL tUkhdij kL rhjJ my.
ehL tUkhdij msLt GNP, tWik, f, bghJey, ghd
rkghL, kj ey ga gy uidf Matiw jJlJ.
mtf eyij kjL bra ntW gy fUfshd kj ts
63
bkhj cehL cg
eho bkhj kf bjhif
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
gl 4.1
U gFfSfhd tUkhd RH Xl
fhu gfSfhd brydf
(thu, T, to, yhg)
cg fhuf m
(y, ciH, _yjd kW bjh mik)
Wtdf
FoUf
glf m
(glf kW gf)
glfSfhd brydf
(glf iy)
69
bry
=
cg
=
n k T a t U k h d X l k h d J e h L t U k h d kw
TWfshd KjL ( I ) , muR ( G ), maehL thg ( X - M )
Matiw nrgj _y thfgLsJ. thW
thfgl XlUJ kf nr, tf, wFk
jhd brYJif Kjatiw ff ntL. vdnt it
tUkhd Xl VgL ffshF. mnjnghy KjL bry,
muR bry, thg jhd fu bry Matiw tUkhd
Xl nrf ntL. itf `cbrYJif vd
miHfgLwd. xU tUl vD xU Mo midJ
ffis (leakages) kw cbrYJiffis nrjh
ilF bghUshjhu bkhj tUkhd TWf TL
bjhifahdJ, bkhj bry myJ bkhj cgF rkkhF.
Mfnt _W KiwfS xnu khahd Koit jU.
71
njkhd
kiwKftf
PDI = PI -
j t
73
fu ehL cg
fuehL tUkhd
j kj tUkhd
PDI
1950-1980
1980-2005
GDP bkhj
3.5
5.6
1.4
3.6
Mjhu : ka a mik
76
Kjik
Jiw
ulh
Jiw
1950-51
59
13
28
100
1980-81
42
22
36
100
2002-03
24
24
52
100
Mjhu : ka a mik
77
rh
Jiw
bkhj
GDP
goa 4.3
a ehLtUkhd Jiw thahd ts j
(rjj)
Jiwf
1950 - 80
1980 - 05
KjikJiw
2.2
2.9
ulhJiw
5.3
6.1
rhJiw
4.5
7.1
Mjhu : ka a mik
mltiz 4.2 ehL tUkhd Jiw thahd gf
fhlgLsJ. Kjik Jiw gF ehL tUkhd 195051 59 rjjUJ 2002-03 24 rjjkhf FiwJlJ.
UD bjhJiwUJ ilF gF vghj msF
cauiy. rh Jiw gF ehL tUkhd 52 rjjkhf
caJsJ. _W Jiwf ts j mltiz 4.3
fhlgLsJ.
a ehL tUkhd - cyf ehLfSl xU xL
ah RjukiljUJ W tiu ah bra
wid eh xL brJnsh. cyf ehLfSl xL
brbghGJ ah braw vthW csJ?
ah jyh tUkhd njbjLfgl y ehLfSl
xL mltiz 4.4 fhlgLsJ. 2001- ah jyh
tUkhd caj kW eLju tUkhdKs ehLfSl xL
nH fhlgLsJ. ah jyh tUkhd 460 lhy MF.
J kw ViH ehLf ruhr jyh tUkhdijl (430 lhy)
J cathf csJ.
78
mltiz 4.4
ehL tUkhd cyf ehLfSl xL (2001)
ehLf
26,710
1850
430
ah
460
g
gF - m
I.
1.
2.
m. bghJthd iy Vw
. nr mfj
3.
M. bkhj cehL
cg (GDP)
. fu ehL cg (NNP)
4.
5.
M. fu ehL cg (NNP)
<. fu cehL cg
(NDP)
II.
6.
7.
8.
9.
III.
bghUJf.
m. 1993-94
12. fu tUkhd
M. X - M
c. maehL kj
thg fglJ
IV.
xU thijf ilaf.
gF-
VI.
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
82
ghl - 5
bghUshjhu lLj
(Economic Planning)
lLj bghU sf kW lLj mta
Ugjh whL xU lLj rfhjkhF.
VwFiwa, xbthU ehL Vnjh xU tifahd lLjiy
bfhoUjd. rkjk bghUshjhu lLj rnwuFiwa
xU rkaij nghwJ. KjyhJt ehLfsha mbkf Ia
ehLf kW yhJ nghw ehLf gF rhj lLjiy
bgWsd. 19 who murhdJ, fLghlw thf
nfhghL murhf (Laissez-faire) UjJ. bghUshjhu
eltoiff, jiylh bfhifia gaJ. Mdh ed
muRf, ey muRfshf ( We l f a r e St a t e ) csd. uL cyf
nghfS, 1930 MLf bgUkj kW nrha uZah
lLj bt, lLj aikahikia
nfhoL fhLwJ. nrha uZah lLj cyfF
xU grhF. ehls, uZahnt bghUshjhu lLjiy
KjKiwahf bragLaJ.
yad uh mtf midJ bghUa th
lLjiy cgLanj vW FLwh. lLtJ vgJ
xU Fl nehfnjhL elJ bfhtJ, bj brtjhF.
bj brjny bghUshjhu eltoif rhuhrkhF.
ghguh Cl mtf thijf bghJ Uthfd
bghUshjhu KDikfis bjthf l tlkhf
njbjLgij ll vdyh vW TWwh.
Fl nehfij mila xU xGfikfgl, czs
kW mogilah Uw khWfS bj bra
vLJbfhS xU bjhlahd Kana lLj vW gy
bghUayPf xj fUij bjwhf. lLjyhdJ,
gwhFiwah cs tsfis fdgLJ jiy g
cslsJ.
83
2.
Fl fhyF, Fl iy Kjil
caJj.
3.
4.
5.
cikTl
91
brtilj
iy
bra
mltiz 5.1
ehL tUkhd ts j (rjj)
t.v
I jhL l
yF
bgwgl ts
1.
Kj l
2.1
3.6
2.
ulh l
4.5
4.0
3.
_wh l
5.6
2.2
4.
ehfh l
5.7
3.3
5.
IjhtJ l
4.4
5.2
6.
MwhtJ l
5.2
5.2
7.
VHhtJ l
5.0
5.8
8.
vlhtJ l
5.6
6.7
9.
xgjhtJ l
6.5
5.4
10.
gjhtJ l
8.0
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
9.1%
yJiw
9.7%
bghJ Jiw
9.4%
bkhj
28.2%
1.
2.
3.
4.
5.
6.
2.
3.
midtUF
ilfbrj.
4.
2001-2011
5.
6.
2007- F
bjhlffahdJ
2007-F
Fiwj.
7.
2007-
8.
9.
99
g
gF - m
I.
1.
2.
M. mbkfh
<. uhR
ah lLj vgJ
m. ika l
. gF rhj l
3.
M. kfsh
<. Ro fhL l
4.
M. 10 MLf
<. 15 MLf
5.
M. 1951
<. 1961
M. 1961-63
<. 2002-2004
II.
6.
7.
8.
a lLj ....................................... vW
FlgLwJ.
9.
bghUJf.
11.
yh bjh ts
m. a IjhL
lf
M. jiylh bfhif
. tWikia xngh
IV.
xU thijf ilaf.
101
gF-
VI.
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
102
ghl - 6
ntshik
(Agriculture)
bghUshjhu Kndw ntshik gF
e eho bghUshjhu th, ntshik f Ka gF
tFwJ. ekJ bghUshjhu mikF Jnt KJbfYghF.
a bghUa ntshikna iHL Kjikahd
mogil MjhukhF. ah xU trha ehlhfnt bjhW bjhL
stUwJ. W eho vfhy ntsh cg
nghif bghWnj mik. eho bghUshjhu
ntshik gid g fhQkhW sfyh.
1. ehL tUkhd ntshik gf
iwa ehfYTl ehL tUkhd ntshik
bgU gfwJ. 1950 Kj 1951 kW 1979-80 MLf,
gntW ntshik glf fheil ts (guhk) mJl
bjhlila Jiz braghLf thyhf ehL tUkhdF 40
rjjF mfkhd tUkhd iljJ. Igjh MLf,
cik brhynghdh ehL cg btpo gh
gFid ntshik kW ntshik Jiw rhj
_ykhfnt cg braglJ. vgJ kW bjhwh
MLf j j nkY VglJ. 2002-03
Mo J 25 rjjkhf UjJ.
2. thifF xU mogil Mjhu
thifF iHL Mjhukhf ntshik fwJ. gJ
egf xbthU Mwh egU ntshikia rhnj thGwd.
bjh tsj ehLfsha yhJ, mbkf Ia ehLf
nghwitf, a ehLl xLnghJ ntshikia rhj
kf vif f Fiwthf csJ. 1921-2001 Ma MLf
103
2.
3.
4.
maehL thgF gf
1. cg bjhl
2. njit bjhl
3. nr kW KjL bjhl
m. cg bjhl
bjhl,
ntshik
bjhY
cg
LbghUfSfhf xiw xW rhUgjh VgLwJ.
mjhtJ, gU, rz, fU nghw ntsh bghUfis
ntshik rhj bjhfSF mgj thyhf urhad
cuf, auf kW rhu nghw bjh cgia
ntshik JiwF mgjhY flj 50 MLf
bjhl tYthwJ. nkY J ntshikJiw
edkhFjiy ugwJ.
M. njit bjhl
j uL JiwfSilna btFtYthd njit
bjhl csJ. tUkhd kW bjhkakhFj isthdJ,
cz kW trha frhbghUf njitia ghwJ
vgJ bghJthf czugLsJ.
. nr kW Kjo bjhl
uhk tUkhd, bjhrhiy Ef bghUfsha
Milf, fhf, rfiu, rika vbz, bjhiyfh
bgof, J - JitF auf, Frhjd bgof
kW nkhlh thfdf nghwt VgLJ ghf
izahf FljfJ. rg fhy ela M, uhkw
filf EfthdJ efw mfhoia jhoLwJ vW
Ko brwJ.
ntshik ts TWf
ntsh cg bgUfkhdJ uL jf
mf VglTL.
107
4. bjhEg fhuzf
m. Vikahd LbghU fS, KiwfS
rhFgo Kiwf gHikahdjhf, wikawjhf csd.
kut gL Kiwfns gwgLwd. jdh Rfbry,
Fiwj cgwD VgLwJ. gyhL fhykhf cg
Kiw vj nkghL khwK nkbfhsgliy.
ntshik KjLfsha aif cuf kW urhad
cuf, a ijf, ghrd trf, fUf kW w
brhJfshdJ f Fiwthd iy csJ.
M. gwhFiwahd ghrd trf
a ntshik eF Ka fhuz ehL
KGtY cs cHt bgW kf kiHiana e Uwd.
mfhnf xU y kL braif ghrd trfis
gagLjTL.
. cHtf fl _a iy
g tiff
a. midJ
tif
gf
b. cz jhaf
cz jhaf
myhj gf
(m)
gz gf
c.
1950-51
1980-81
2000-01
100
100
100
74
80
75
26
20
25
113
mu bfhif
y Fl gfSF muR tHF cj bjhiff Tl
g tiffis khF.
g tiff ga m
g tiff kW gLj ghF ga bjthd m
cHtfSF UFkhdh mtf jf g tiff khl
iHt.
g fh l
gghJfh l eho gtiffis ghJfhf
cjwJ. lghLf cila gfis gl g ghJfh
l cj brwJ.
mu Kaf
fl tKiwfis gWtj _y g tiffis
ghJfhf muR cjwJ. 1. c isr jU ijfis mu
Kftf_y gjj, 2. urhad cuf rYif iy
ilFgo brj, 3. ntsh bghUfis U itf,
Xl UJ kbwhU lF vLJ bry. nghJkhd
trfis tHFj, 4. ntsh bghUfSfhd mfho mikig
wgl bragl brj _y cHtfSF jf glfSF
ey iy ilf brj.
ycilik
ycilikna ntsh cg ms, ju, mik
Matiw khF Ka fhuahF. ycilik vgJ
xU cHtDF brhjkhd kW gL y msit FF.
ij uL mogil Twyh.
1. cik mogil, ycilik vgJ, xU cHtDF
brhjkhd y ms 2. gLj (rhFgo brj) mogil.
115
2.
ycilik RuLjiy jj
3.
4.
5.
6.
7.
ah yUj Kiwf
ah, yUj fl _W tf
ifahsgLwJ.
1.
2.
3.
ntsh mfho
ntshbghUfis gkhw bra gagL bghUshjhu
braghoF ntsh mfho vW bghU. J ntsh
bghUf kig gzjh khwJ. nkY J glfis
fil EfnthUF tHFwJ.
ntsh mfho KaJt
mfho xU Fljf gFna ntsh mfhoahF.
J ntsh bghUf bjhlghdjhF. eho bgUghyhd
bghUa eltoiffSF J xU mogilahF. J
gidFa cgia gidfhf mfhoF bfhL tUwJ.
cHtf jf cg xU gFia brhj Effhf
kW fheilfSfhf itJ bfhL va gFia
gidF bfhL tUwd. gidFa cg VgL
mf bghUshjhu Kndw caid VgLJ.
ntsh mfho KaJt tUkhW
1.
bjhrhiyfSF
tHFwJ.
njitahd
2.
3.
4.
frhbghUfis
2. ju rhjit
Kiw, cz uridahdJ, czYs r
jikia (fnyhfis) (nutritive element) mogilahf bfhlJ.
itlf, duf, fhnghiAnuLf nghwit rj
cz mls _yTWf MF. Mdh _yTWf
nghJkhd ms bgUghyhd a kfSF ilgiy.
tYdf fUJgo xU kjDF xU ehi s F 30 0 0
fnyhf njitgLwJ. Mdh, ruhrahf a kfSF
2100 fnyhfns ilwJ. ah y tWikna jF
Ka fhuzkhF.
3. g rhjit
Kiw, cz uridahdJ. ntsh bghUf
mfho mikig rhjjhF. gYs FiwghLf fhuzkhf,
bgUthahd kfSF, nghJkhd ms cz jhaf
Fl neu, aha iy ilgiy. r_f nuhj
rf, mfho, cz glfSF braif gwhFiwia
VgL, ahakw iyF wd.
4. bghUshjhu rhjit
Kiw cz urid vgJ kf thF
ria rhjjhF. ah ehL tUkhdK, jyh
tUkhdK Fiwthf csJ. j fhuzkhf, a kfsh,
rjhd cz jhafis nghJkhd ms, jFj iy
bfhLJ thfKotiy.
cz uridfhd fhuzf
ah, cz uridfhd Ka fhuzf
tUkhW : (i) ntfkhd kfbjhif ts (ii) Fiwthd
ntsh cg w (iii) aif wf (iv) gz gf
ts (v) Ef jik VgLs khwf, (vi) czfhd
tUkhd njit VgLs ca (vii) bghUshjhu KndwK,
efkakhjY, (viii) gJf kW fs rij.
120
a mu cz bfhif
ehL LjiyFwF, cz jha gwhFiw
uridia muR ukhf MuhjJ uridia f muR
gy Kiwfis nkbfhlJ mKiwf tUkhW :
cz jha cgia mfj
vyh IjhL lfY ntshik KndwF
KDik tHfglJ. ntshcg kW cg wid
mff, MH cGj, gy g rhFgo l, ca isr jU
ijf, cufis mf ms gagLJj Kja lf
nkbfhsgld. Kaf isthf cz jha
cgahdJ 1950-51 50.8 a ldhf UjJ. 1997-98
192.4 a ldhf cajJ.
cz jhaf wFk
cz gwhFiwia f mtbghGJ muR cz
jhafis wFk brjJ. 1951 48 yr l cz
jhaf wFk braglJ. 1966 J 103 yr ldhf
cajJ. 1991, 1992, 1995, 1996 Ma ehF tUlf cz
jhaf vJ wFk bragliy.
cz jhafis bfhKj brj
muR, cz jhafis bfhKj br Kiwia
eilKiwgLaJ. jgo, muR xbthU tUlK
mfhoUJ, cz jhafis bfhKj brjJ.
nehffhf, xbthU tUlK Kakhd midJ cz
jhafSF bfhKj iy myJ Fiwj ms Mju
iyia muR mjJ. nkY, iynyna muR cz
jhafis thaJ. J juff kW tff
Kiwnflhd brafUJ cHtfis fhghw cjwJ.
121
fLgLjgl k iy J filf
(Shops selling cloth at controlled prices)
ntshik iy bfhif
ntshik bghUf iyia, zj, xGFgLJj,
kW fLgLJj Ma bfhifF ntsh iy bfhif vW
bga. ntsh iy bfhif Ka nehffshtd. (1) ntsh
glfSfhd iyia zj, xGFgLJj, kW
fLgLJj (2) iyYs Vw jhfis jj (3) ntsh
glfSfhd aha iy, cHtfSF ilFgo brj (4) ey
jukhd glfis VWbfhs jf iy kfSF tHFj
(5) cz jhaf kW cz jhaf myhj bghUf
iyfSilna ey bjhlig iygLJj (6) btntW
khyfSilna iyfis xUizj.
mu iy bfhiff
1. Fiwj Mju iyf
ijF gUtfhy, bjhlf xbthU Ka
ntsh glfSF Fiwj Mju iyia muR mF.
ntsh glf iyahdJ xU Fl msF
(wfhJ) FiwahJ vw cWia cHtfSF J tHfFwJ.
cgia bjhlJ bra, gLj iyahdJ
cHtfSF cWia, Cfij tHF. cHtf jfsh
Md KG Kafis bfhL crfl cgia mila Kat.
ntsh glf iyahdJ. Fiwj Mju iyial
Fiwkhdh, mfho cg midij bfhKj iy munr
thF.
2. bfhKj iy
J g mWtil fhy, muR mF iyahF.
iy jh muR ntsh glfis cHtflUJ
bgU iyahdJ uL Ka nehffis bfhlJ. (1)
Fljf msF iy FiwahJ vw cWia J
cHtfSF tHFwJ. mfho iyahdJ. bfhKj
iyF Fiwkhdh jf glfis muRF
Wlyh.
125
bkhj cg
y cg w =
y gugs
bkhj cg
ciH cg w =
ntiyF mkjgl
Mf vif
bkhj cg
_yjd cg w =
bkhj KjL ms
127
ah ntshik cg nghF
1. y cg w : w ehLf ruhr y
cg wid xLnghJ ah y cg f
Fiwthf csJ. J tU uL mltidf _y bjthf
bja tUwJ.
m l tiz 6. 2
bAnl xWF Ka gtiff isr
(1 bAnlUF - .uh)
g tif
1950-51
1970-71
1990-91 2003-04
cz jha
522
872
380
1731
jhaf
542
949
1571
1987
gU tiff
441
524
578
637
668
4423
740
2077
nfhJik
663
1307
2281
2713
vbz Jf
481
579
771
1067
gl
m
nfhJik
yfliy
ehLf
bAnlUF .
jhyhJ
2597
ah
2915
vJ
9135
.v.V.
7372
tfsnjr
2164
ah
2770
dh
3885
Ia muR
8043
dh
2986
mb#odh
2329
nu
2043
ah
794
xU bjhshs cg w
bjh kW ju JiwfnshL xLnghJ ntshik
cs xU bjhyhs cg w f Fiwthf csJ.
129
g
gF - m
I.
1.
2.
m ntshik
M. bjhJiw
. gf Jiw
<. maehL thg
ntshik cgia msL Kiw
m. cu Efts
M. ghrd tr
. y kW ciH cg w <. vukakhj
3.
4.
M. mizfL ghrd
<. Fsf
5.
M. 56.1%
<. 26%
M. m kW nfhJik
<. nftuF kW m
130
II.
6.
7.
8.
9.
III.
bghUJf :
11.
yf fgLjY,
bfhif
JlhlgLjY
m. a ntshik iy
12.
xU Vf y cg
ObuW mfj
M. TLFLg Kiw
13.
#jh Kiw
. gRiku
14.
kiwKf ntiyik
15.
1986
c. ntshik
IV.
xU thijf ilaf :
gF-M
V.
VI.
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
fhufis
tukhf
ghl - 7
bjhJiw
(Industrial Sector)
bjh kakhf njit
(Need for Industrialisation)
ntiythf
(Employment Opportunities)
bjh ts tiff
(Pattern of Industrial Growth)
1992-2000
2001-05
mogil glf
7.4
5.9
4.6
_yjd glf
9.4
5.4
8.6
Ef glf
6.0
6.5
8.0
ilid glf
4.9
8.6
4.5
138
142
(ii)
(v)
2.
3.
4.
5.
6.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1.
2.
3.
4.
154
M Mo bjh bfhif
nkghoF tsF bgJ cjaJ.
5.
1991
6.
S.P.
Wbjh
g
gF - m
I.
1.
2.
3.
4.
m. ntshik
M. ju cflik
. wFk
<. bjhf
M. VWk
. nghFtuJ
<. bjh ts
M. _yjdijLj
M. 1984
. 1991
<. 2001
155
5.
II.
6.
7.
8.
9.
bghUJf :
11.
gF yf
ku bjhf
jah kakhFj
bjh br
iliy glf
15. bkL
IV.
gF-M
V.
ghl - 8
ta
(Banking)
ta tuyhW
bghJthf t vgJ tf tfisna FF. t
vw brh b#kha bkhahd `gh (Bank) UJ cUthaJ,
t vgjF TL gF (Joint Stock Fund) myJ Fa
(Heap) vdgL. buR bkh brhyhd ghnf (Bangue) kW
jha bkh brhyhd ghfh (Banco) MatUJ
njhUfyh. jha bkh ghfh vdgLtJ
Uifia FF. mUJ gz khWgt myJ
iljuff gz xUtifia kbwhU tifahf kh
jUtj _y t thg brjd. thW, gHfhy ta
Kiw gzkhW thgJl bjhl bfhoUjJ.
11 5 7 , K j b g h J t W t d k h d b t t
njhWfglJ. ghnyhdh t kW b#ndhth t
Kiwna 1401 kW 1407 ML njhWfgld. itna ed
tf tf KndhoahF. 1609 M ML njhWfgl
Mlh t kW 1690 khg (Mamburg Bank) tfSF
d gtjid t Kiw tswJ.
tKiw ts
bjhuF Kd ahghu ms f f ajhf
UjJ. y MLfSF wF ahghu my ms
mfjJ. vdnt, TL thg Kiwfshd mik ahghu
mikf Wt bgwd. jifa thgKiw KjL
brgtfis tila brjd. vdnt Fiwthd KjLf
cstfTl bga bjh Wtdf gFjhuf Mdhf.
vD, xU y, lghLfis VW Wtdf KjL
brtij Ugiy. vdnt, kfsh VWbfhs Toa
tif ia uLtjfhf xU Wtd njhWfglJ.
thW ehofhf Kjoid uL xU Wtdnk t
vdglJ. vdnt, t vgJ gz ifahf bfhoUgt
fis gz njitgLgtfis izF xU WtdkhF.
jDlTl t jlUJ gz fldhf bgWgtf
jtidjt (default) brYJjdh VgL lghLfis
VW bfhwJ.
tf gHfhy iyf _W tifahd Wtdfis
cslaJ
1.
2.
3.
bghUshjhu ts tf gF
xbthU eho bghUshjhu tsY tf f
gaDs kW Kakhd gid twd. mit
HfYs gz bgUgFia jf fLghLF
itJsd. nkY tf vjbthU ehoY cg
aig l tyd.
bghUshjhu tf
KaJtij ma tf bghJthd kW Ka
gfis gyid bra ntL.
1. _yjd MfYs gwhFiwia nghFj
vj xU bghUshjhuY _yjd Mf iyba
bghUshjhu ts VglhJ. rKjha Fiwthf nrgjh _yjd
Mf gwhFiw VgLwJ. tsU ehLf _yjd
gwhFiw Ugjh xU gahSfhd _yjd rhjd
Fiwthf, mw g ma Kndw
nghwt Fiw VgLwJ. iy tf f
gaDs gahWwd. gwhFiwia nghf tf
nrig Kjil Lwd. wj tKiw
rKjha W nrig uo, cg WtdfSF mtiw
Kjlhf jUwJ.
t Ka braghLf
m.
tf ftfukhd toaJ mf it ia
uLtnjhL, j _y bgw nrig bra KjL (active
capital) Mf khWwd. iyba, bjhif
gaglhk UUF.
M.
2.
bragLwd. tf jf ia cgfhf mf ms
fl tHFnghJ yhg mf ms UF. tf gntW
gFfis njbjLJ isfis mikj rhakhwJ.
ts th mfKs gF, tf tf ia
mf ms <wJ. Mdh, rg MLf, is tf
tlhu ts khw VgL bfhoUwJ. bghUshjhu
tsfhd cflik (Infrastructure) nkghoF tf
cj wd. vdnt xU tlhu rkiy tsF cg
aukhf tf bragLwd.
5. ntshik kW ju braghLfSF cj brj
tf tf cHtfSF flDj brtj _y ntsh
tsF JizwJ. isy nkghofhf,
ghrdfhf, ntshikia edgLJtjfhf,
aukakhFtjfhf, jf cgia cUthFtjF
cHtfSF fl tr njitgLwJ.
tf tf jf cjia fheil guhk,
ghts, ML ts, nfh ts, njhlfiy nghw
JiwfSF thf brJsd.
6. kf thif juij caj cjwJ
Ef Kiwia bghUnj kf thifju
mslgLwJ. Efnth mah glf, mirah brhJf
Matiw thFtjF tf flDj brJ, mj_y
mtf thif ju cau cjwd.
kj KjL Mfij o, gzbfhif mikig
VJth, bjhKidnthiu CFJ eho bghUshjhu
tsF tf tf bgU gahWwJ.
tf tf
yhgfhf bragL xU Wtdnk tf tahF.
163
1.
2.
3.
4.
5.
ika t gf
ika tf gf midJ ehLfSF bghJthdJ.
Mdh ika t viy kW bfhif nehff fUJ
xU ehoF w ehoF, fhyh fhyF, eho
bghUshjhu Niyia bghUJ khWgLwJ. bghJthf,
midJ ika tfS jdJ gz nkyhik _y mf ts
j, cfj btehL brYJiy Mat _y eho
bghUshjhu iy jikia VgLj KawJ. ika
t bghJthd gfshtd.
1. gzij xGFgLJj (Regulator of Currency)
fhj gzij (Paper Currency) btLj ika t
f Ka gahF. rltkhd gzij HfF mj
ika t kWbkhU gahF. ika t (r t)
169
3. tf tf buhf Uf ghJfhty
(Cash Reserve)
173
174
UJ 7% Mf Fiwfyh. jdh tf
tf buhf U TLjyhf, mJ mF fl tr 3%
mfF.
(Cash Reserve) 10%
tf ehLlikahfgLj
a ta Kiw bjhlahd beUfofis
rjj isthf 20 who Kj gh tf
ts bkJthf UjJ. Mdh, LjiyF wF, a t
Kiw fbga ts fhzglJ. j fhuzkhf
llgl bghUshjhu Kndw, gz m mfj,
ta Kiw ts, 1950 ghu nl tfS mj
iz tfS mikfglJ, a r t fLghL
kW tfhL Kiwf, it midijl tf tf
#&iy 1969 14 tfS kW 1980 6 tfS muRilik
Mfglj fhuzkhf t ts Kiw fbga khw
VglJ.
ehLlikahjYF Kd a tf ta Kiw, eho
llgl bghUshjhu tsF nghJkhd gF g
Mwiybad y bghUayPf fUdhf. tf
Kd bjhygf kW tjfYs bgUfsh kLnk
tfglJ. mtf bghJgzij gagL j bjh
rhuh{aij cUthd. a bjhf, tjf myFf bjhlJ
wffgld. ntshik fl xUnghJ tHfgliy. bghJ
nr, r_f nuhj rltkw brafSF gagLjglJ.
vdnt, a muR 14 tf tfis #]iy 1969 M ML, kW 6
tf tfis Vu 1980 M ML vLJbfhlJ.
(ehLlikahaJ) j tf t f fhQ tiff
bragLwJ.
m) ghuj nl t
M) ghuj nl t 7 iztf
) UgJehLilikahfgltf
<) a Tlhik tf tf (Indian Joint-Stock
Commercial Banks)
c) ah bragL maehL tf
C) tlhu Cuf tf
178
ehLlikahfgl tf braghLf
ehLlikahfgl tf tfsh Vgl gafshtd.
a taikKiw xnu uhd iy mu ta
bfhifY, gz bfhifY jFjbjhU Niyia
VgLbfhLjJ.
ehLlikahfgl wF tf tf, jf gHik
thj braghLfUJ kh, jdJ nehffis gntW
fsf iwnt L eilnghld. tf t, t
isfis mfkhFj, itfis uLj, cg
brafSF cj brj, wffgl JiwfSF mf
fl tHFj, ta xU bga brafa braghLf
brj nghw khbgW rhjidfis tf tf gilJsd.
g
gF - m
I.
1.
ah Kj Kj t bjhlfbgw ML
2.
m. 1770
M. 1806
. 1801
<. 1782
3.
4.
5.
M. fduh t
. a xt t
<. a r t
M. 1951
. 1949
<. 1980
tf tf f Kakhd g
m. flD KgzK tHFtJ
brj
. it bjhifia bgWtJ
M. coafis kWf
<. tfilna fl
bgWj
II.
6.
7.
8.
9.
RBI
bghUJf.
11.
gz mLt KWik
m. tf tf
M.rlt
Fiwjgr toj
13. tj
.tffSF
tHfgLs tr
180
14. if gW (Overdraft)
15. ehLlikahfgLj
c. a r t
IV.
xU thijf ilaf.
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
181
182
ghl - 9
gdhL thf
(International Trade)
cyfkakhj
cyfkakhj vgJ xbthU ehLf bghUshjhuij,
cyf ehLf bghUshjhunjhL izj, gdhL thf,
gdhL KjL, gdhL Mat mf ms
btgil jiknahL bragLtJ cyfkakhj rhuhrkhF.
cyf ehLf midij xUizj xnu bghUshjhu
mikghf khaikgjF cyfkakhj vW bga. midJ
ehLf glf kW gf thg, KjL brtjFa
midJ jilfS fgLwJ.
if bugh ( G u y B r a i n b a n t ) vgt TWgo
cyfkakhf vgJ cyf thfij JtFtnjhL kLk
bjhiy bjhl tKiwfis Kndwkila brj,
mfhoia gdhL kakhFj, gdhL Wtdf
tsF KaJt bfhLj, kfbjhif bga,
bghJthf jegf lbga mfkhj fhuzkhf,
glf, KjL, tuf kW fUJfnshL m
bjhWnehf, khR milj nghwit g MF.
cyfkakhj vgJ fl msLfis FwJ.
1.
2.
kf l bgajiy CFj.
3.
4.
KjL mf ms l bgaj.
5.
6.
7.
8.
9.
jhuhskakhf (Liberalization)
#] khj ma bryth UghdJ
cLfSfhd Mjhu mf uL thufSF kLnk
nghJkhdjhf UjbjhU flhd Niy ah,
jhuhskakhf bghUshjhuij filoJ nfodh
flid Fj fhy Ug brYj Koahj iy VglJ.
ah flju jhJ l iy btehL th
af jfsJ Uig btehL ehzakhf Ug
bgWbfhs Mujjdh FWa fhyflfis tHa bt
ehL WtdfSF brYjntoa flid Fj fhy
brYj Koahj iy a muRF VglJ.
1991,
185
thfK bghUshjhu ts
thf njhw glkhW KiwUJ gz
bghUshjhuF khWj bghUshjhu tsF thf xU
bgU wnfh MF. btntW iyf tjf (m) thf
vgJ glf gkhwnk MF. bjhik thj thg Kiw
glkhW ( B a r t e r ) KiwahF. xU tif glkhdJ
kbwhU tif glfSl khbfhsglJ. kj d
Jtf fhyfl, kj njitf vikahdjhf UjJ.
xbthU jegU jdF njitahdij jhnd cg
brJbfhlh. ehsil kjf btntW g ntiyF
mkjhf. m w nj miljl thf
eilKiwF tjJ. Mug, bghUfis bghUfnshL
neilahf kh bfhS Kiwahd glkhWKiw y
tjJ. vLJfhlhf, glkhW Kiw czit mfkhf
bfhoUj xUeg jl cil yhikah, jdJ xU gF
czit mfkhf cil cstl kh bfhwh. j
glkhW Kiw gy lghLfS, gy jilfS fhzgld.
Kiw cs lghLf FljfJ UKfnjit
bghUj ikahF. (double coincidence of want) vLJfhlhf,
xUtl gRkhL xW UwJ mt mij ml
khbfhs Uwh. mia cila kbwhUtDF, xU
Fiujh njitgLwnj m xU gRkhL my, gogl
iy gkhw Vgl ayhJ. Vbd UKf njit
bghUjik mnf ywJ. j va glkhW KiwahdJ,
gkhw KiwahdJ vif Fiwjjhf, vikahdjhf
Ujh eyKiw bragoUF gkhw mik tsu, tsu
bjh kakhFjdhY, L cg Kiw bjhrhiy mikF
t tFjJ. rjg UKf njit bghUjik,
bghUf gkhw xU bga uridahf cUbtLjJ.
Jl ntW y FiwghLfS, glkhW Kiw
fhzgljh, thg ghfglJ. lghLf nr
kgs, k msnfh, kW iy k ganj! vdnt
glkhW Kiwia ifL L xU a ilgl glij
188
bjhEgkhw
wikahd
bjhyhfSF ngUjahf csJ.
6. mnef tsJ tU ehLf btgilahd thg
Vikiyia FiwwJ.
21- who tsJtU ehLf bghUshjhu
tsaila, maehL thg flthW rhjfkhd
iyikfis VgLJwJ. mitf tUkhW
193
197
1. thg ms
2. thg gFf
3. thgij begLJj
thg ms
J cyf ehLf gtjid msit FF. mf
vifyhd glf gtjid mlF. midJ
glf gzkig bjhFgj _y thg msit
msf Ko. vdnt jid thg k vnwh. thg
k iy, ehil aF mogil rfis fhL.
UD thg k khwfis msLj mtakhF.
mnjhL bjhlila bkhj cehL cg VWk
wFk ms 1) cyf thg VWk wFk
gFfis bghWJ thg k mik. 2) bkhj cehL
cg VWk, wFk gF, thg jik,
mQFKiwia fhL. bkhj cehL cg VWk
j, meho VWk mj m ria fhL.
jF `ruhr VWk ehl vW bga. bkhj cehL
cg wFk j meho ruhr wFk
ehlij FF.
cyf tjf xU eho VWk gF meho
KaJtij FF. cyf rij nghoahsfilna
rij tikia VWk ms fhLwJ. VWk
k VgL khwfis wFk kig VgL
khwfnshL xlyh. uL khfSilnaahd
bjhlig thg cwKiw (Terms of Trade) mjhtJ vj
j VWk wFk gtjid bragLwJ
vgjhF. wFkial VWk k mfkhf Ujh
thg iy, rhjfkhdjhF. VWk kF Vg mf
wFk brayh. khwhf VWk wFk rhjfkw iy
Ujh mfkhf VWk brj ntL.
198
ah btehL thg iy
a thg tilJsJ. 1980 bkhj cehL
cg thg j 13%. MF. jnghJ J 20 rj
jF caJsJ. j cathdJ VWk kW wFk
Mat gfdh VglJ.
VWk nghF
flj 50 MLf ah bkhj VWkahdJ 300
klF mfJsJ. 1950-51 606 nfhoahf UjJ. 2003-04
2,91,582 Mf caJsJ. UD tf ML KGtJ
uhf cauiy. 1965-66F K, ah vWk ntf
Fiw. 1950-51 fu ehL cg 6.8% rjjnk
VWkahF. J 1965-66 3.9 rjjkhf FiwjJ UJ
kw Jiwfisl VWk Jiw f jlJ vgJ
bjthwJ. bkhj cyf VWk ah gF 1950-51
2.2 rjjkhf UjJ 1965 1.1 rjjkhf FiwjJ 1965-66F
wF cehL iy ytuF btehL iy ytuij
xUizf ehza kFiw braglJ. jFwF
VWkahdJ bkJthf cau MujJ. 1972-73 rfiu, U,
v~F, gHf, fhff kW cz bghUf t
VWk Vgl ca fhuzkhf bkhj VWk xU Ug
fhzglJ.
jsjgl wFk bfhifdh 1986-87 eho
thg xU ey Ug VglJ. jdh VWk k
%gh k ML ruhr ca 25 rjjij l mfkhf
csJ.
1996-97 VWk k Fiwa bjhlaJ. 1999-2000
VWk k iuthf cau bjhlaJ. 2000-01 VWk
21% tsailjJ. Mdh cyf cg Fiw, cyf
njitFiw VWk ts jij FiwjJ. cyf
glf iy ca, cehL cg Jiw ,
gzk Fiw, w VWkia CFF KiwfS,
199
nghF
fhzgLwJ.
1999-2000
1. f rhjfkhd nja
(Most Favoured Nation clause)
209
Ka gfshtd
1. WTO cWehLf tjf clghLfis tj.
2. tjf rkurngRF xU mik.
3. tjf jfuhWfis ifahSj.
4. njr msyhd tjf bfhiffis ffhj.
cyf t gf
(Functions of World Bank)
Mjhu
vj mfhofUJ t gzij fldhf bgWwnjh
m gagLjglhj ia Ughf itJ bfhS. j
211
fl tHF braghLf
(Lending Activities)
tU tf t j cW ehLfSF flDj
tHFwJ.
1.
2.
3.
4.
gdhL fHf
(International Finance Corporation)
215
g
gF - m
I.
1.
2.
3.
4.
M. b#th khehL
. l c khehL
5.
cyf t njhWfgl ML
m. 1983
M. 1844
. 1948
<. 1944
II.
nfhol lfis uf :
6.
7.
8.
9.
bghUJf.
11.
vbz cg kW
VWk ehLf
m. thl
13. cUFnt RW
. b#th
<. 1993
15. GATT
c. 2000 tUl
IV.
xU thijf il jUf.
gF-M
V.
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
gz tsj jij t.
218
ghl - 10
kjts nkghL
( Human Resources Development)
KDiu
ghl `kjts nkghL, vw fUid g eh
fngh. 1951 ML Kj Vgl f Kndw g
nkY `kj _yjd g eh fhngh.
kj ts nkghL
btntW rjgf, kjts nkghL vw brhyhdJ
btntW bghUgLkhW gagLjgLwJ. F.H. Migr (F.H.
Harbison) vgt TWgo, ``kjtsf vgJ kflKs
Mwf, wf, m Ma kiwJs rfis glf
cgY myJ gaDs gfis MWtY gagLjgl
ntL vg mlsJ vwh.
kjts nkyhik (Human Resource Management) kj ts
nkghL vgJ fw brafis xGFgL, xU thf
mik mtiw tirgLJtj _y, braghLfis
Kndwkila brJ xU eg myJ xU Wtd gfis
KndWtjhF tiuaiwgo kjts nkghL vgJ g
kW Kndwij, gw nkghil kW Wtd
Kndwij FwJ. MdhY, j ghlgF, kjts
nkghL vgJ kj _yjd nkghil FJ thf MuhwJ.
kjts nkghoid RofhL bghJthd fhuf U
fshF. 1. xU eho kj Kjo Uig msLj 2.
j UnghL, D mfF kj _yjd Mf msit
msLj. Jnt xU Fl fhy kj _yjd Mf
msthF. j kj _yjd UghdJ, meho kjts
nkghL iyia fhLtjhF. Mdh, kj _yjd Mf
219
2.
3.
4.
5.
6.
7.
gbjhgJ
Kj
3
FpLfS
kjts
Uid
fzLgitfshf, fil ehF FpLf TLj Uid
fhL fUf vW miHfgL.
fhQ 2 FpLf ca fF mf Toa mKf
gia FwJ. mit
1. xU Fl Mo ma kW bjhEg
nrfgl khztf vif.
2. mnj Mo rl, Efiy, fiy Ma ghlf
nrfgl khztf nrifj.
Ar kW nkaR mtf kjts nkgho va,
TL FpL viz (Composite Number) totikjhf.
Fpbliz fzl ulh iyaha gidJ
kW gbjhgjhtJ taJFgl khztf nrif
rjjij, _wh iyaha ca f 20 Kj 24
taJFgl khztf nrif rjjij To mjid
iw v Ijh bgUFt ilF <thF.
TLFpL viz mogilahf bfhL mbghUa
221
mPf ehLfis;
1. ts Fa ehLf
2. gF tsailj ehLf
3. gh Knda ehLf
4. Knda ehLf vd ehF tifahf Jshf.
kjts nkghL, bghUshjhu ts
(Human Resource Development and Economic Development)
1. kj rf mQFKiwf
kj rf mQFKiw vgJ f l kj
rahdJ btntW iy, kW btntW tifahd fia
bgUjh, bkhj ehL cg vghF ts jij
milaKo vd vghwJ.
w, X iy, kW lbga Matiw fU
bfhL kj rfis fzlntL. TLj kj r
njitfis fzl nrif vif bgwntL. j
mQFKiw f l, lfhd gz xJL
Kiwfis ga tf mfgliy.
224
ML f bfhif _y a muR
midtUF Mug f mgjF KDik bfhLjJ.
bfhif 1 Kj 5 tF tiu goF midtUF fia
bfhLf ntL (UPE) vgnj MF.
jHf 6 Kj 11-taJFgl khztf nrif
iyahd tsia khF Ka fhuzf tUkhW (1)
khztf gF brtjF, mUfhik gf Uj.
(2) bgnwhf f juij ga z bgUj
(3) cik jeg tUkhd mfj (4) Kj mikr
rJz lij rahd Kiw bragLJj (5) khztf
227
2. f m bgwd eltoiff
3. bjhl f
eltoiff midJ mbth af
vLfgl eltoiffshF. j af taJ tnjh
vdgLgt 15 Kj 35 taJFgltf vd tiuaWfgld.
iliy kW nkiy f
(Secondary and Higher Secondary Education)
ff 57 Mf UjJ. J
ghd ts FpL
(Gender Related Development Index)
233
234
209.7
408.4
560.9
638.7
712.2
1950-51
1970-71
1990-91
2000-01*
2003-04*
* jfhfkhdJ
Jtf
gf
ML
262.3
206.3
151.5
90.6
13.6
ca
Jtf
gf
146.0
126.1
79.8
37.1
7.4
caiy
nkiy
gf
9.4
7.9
4.9
2.3
0.4
ff
2.8
2.2
0.9
1.0
0.2
fa ff
kW bjh ff
0.30
0.25
0.18
0.08
0.03
gfiy
fHff
235
63.90
75.85
1991
2001
54.16
39.40
18.70
7.93
bgf
65.38
52.10
29.48
16.67
bkhj
82.33
74.90
51.78
31.73
Mf
64.55
52.30
26.56
10.06
bgf
jehL
73.47
63.70
39.46
20.86
bkhj
(rjj)
39.52
1971
Mjhu :
24.95
Mf
1951
ML
ah
g
gF - m
I.
1.
2.
m. f
M. cley
. Fobga
<. midJ
f ga bghUaiy cUthat
m. kh
M. fhu kh
. f
<. R
3.
f vgJ xU
m. Ef gl
M. _yjd gl
. vJiy
<. uL
4.
5.
M. eLju tUkhd d
. Fiwj tUkhd d
<. midJ tUkhd d
II.
6.
7.
8.
9.
bghUJf.
11. nfus
m. ghd ntWghil
Fiwj
12. jehL
M. bjhEg f
Mf
<. f mf
tsailj khy
15. thbth l
IV.
c. mU g UgJ
xU thijf il jUf.
tU dhfSF xU gf ms iljUf.
238
gF-<
VII. tU dhfSF _W gf ms iljUf.
30. kj ts nkghoF bghUshjhu tsF ilna
cs bjhlid Muhf.
31. kj r gntW mQFKiwfis t.
32. 1951 M ML Kj ah f ts g sF
tiuf.
33. jeho f ts g sFf.
34. k j
ts
nkghL
Fpo
KaJtij s tiuf.
239
bghUis,
ghl - 11
a M, ika ngh
msitfS
(Statistical Analysis and
Measures of Central Tendency)
a vw thij y thijaha status
vgUJ bgwglJ. Status vw brhYF mua ahf
khy vW bghU. mfhy a vgJ xU munrh
myJ murfns uoa tufis fzl MF.
jfhyf a vgJ tufis nrfj,
tifgLJj, sf jUj, gFgh brj, xL
KofhQj Mad ga mayhF. RUfkhf Tdh,
a vgJ vif msit, fzL sf mjiy
rhjjhF.
yfz
1. nguha bAhnu br (Prof. Horace Secrist)
vgt tiuaiwgo, KTona za bragl
FnfhSfhf gntW fhuzfsh bgUks ghfgl
tufis, VF juF Jakhf ma Kiw
vifahf fznlh kL brnjh xWlbdhW
bjhl bfhl tuf xU bjhFng ayhF.
2. uhl kW bfsl vgtf vgJ
``tuf nrfj, tifgLJj, sf jUj, gFgh
brj, xL Ko fhQj Mad ga mayhF vd
tiuyfz jJsh.
tuf jikf (Nature of Data)
a vgJ, tufis, cikfis
240
52
61
59
55
63
83
90
81
77
74
50
45
42
46
39
29
31
29
31
30
48
52
76
36
48
bjhl...
241
...bjhl
70
59
77
81
83
65
33
76
92
77
29
38
52
64
86
30
29
48
54
55
64
59
72
65
64
tuf Mjhuf
(Sources of data)
khyf
cz cg
(000 lf)
jehL
4500
fdhlf
4200
Mu unjr
3600
244
ML
yhg
000 %gh
2001
72
2002
85
2003
92
2004
96
2005
95
uhk
efu
M
bg
245
bg
vil (nyh)
khzt vif
40-50
50
50-60
200
60-70
300
70-80
100
80-90
30
90-100
20
bkhj
700
246
khf (Variables)
ii.
fbt (frequency)
khf
khf vgd af khWgLw gkhz myJ
khWgLw msit FF v.fh. : khztf vil. xU kh,
bjhlkhahfnth myJ bjhlaw khahfnth UfTL.
fbt
khf Ug Ug gy Kiw tjh mJ fbt vdgL.
vLJfhlhf 50 khztf vil 60 nyhthf csJ. 50
khztf - vgnj fbt MF.
fbt gut
(Frequency Distribution)
bjhl
kW
FHijf
vif
FLg
vif
vil
(nyh)
khztf
vif
10
40-50
50
20
30
60-70
300
20
70-80
100
12
80-90
30
90-100
20
bkhj
100
bkhj
700
50-60
200
eg vif
50
1000 - 2000
2.
3.
i.
ii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii. m o F ( F o o t - n o t e ) : m l t i z F l g l
VnjD xU fUF TLjyhd sf njitglh,
mjid mltizF wF mfgl ntL.
ix.
250
jiy
mo F :
bjhl tir
bghU
Mjhu :
sfglfS tiuglfS (Diagrams & Graphs) sfglf
kW tiuglf thyhf, tu Kofis ftfukhd
Kiw btl Ko.
sfglf kW tiu glf KaJt
itf fl fhuzfdh ff gaDsitfshf
Uwd.
1.
2.
3.
4.
2.
3.
sf glf tiff
(Types of Diagrams)
sf glf fl Ka _W tifgL.
1.
gil sfgl
2. ig myJ tl sfgL
3. cUtglf kW ytiugl
1. gil sfgl
(Bar Diagram)
2001 2002
2003
2004
2005
2006
1000
2000
2500
2400
2200
1500
jgil sfgl
3000
2500
2500
2400
2000
2000
1500
1500
1000
2200
1000
500
2001
2002
2003
253
2004
2005
2006
Year
Total
B.A.
B.Sc.
B.Com.
2001
600
300
100
1000
2002
800
500
200
1500
2003
1100
600
300
2000
2004
1400
750
350
2500
2005
1300
800
300
2400
2006
1000
900
300
2200
3000
12345 B.Sc.
12345
12345
12345
12345 B.A
2500
2000
1500
1234
1234
1234
1234
1234
123
123
123
123
123
123
123
1234
1234
1234
1234
1234
1234
1234
1234
1234
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
1234
1234
1234
1234
1234
1234
1234
1234
1234
2001
2002
2003
2004
2005
2006
1000
500
254
ML
2001
gid
(%gh
%gh 000)
120
yhg
(%gh
%gh 000)
40
2002
130
50
2003
140
70
2004
160
90
2005
200
100
255
12345
12345
12345
12345
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
250
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
2001
2002
2003
150
100
50
yhg
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
1234
123
1234
1234
123
1234
123
1234
123
1234
1234
123
1234
123
1234
1234
123
1234
123
1234
1234
123
1234
123
1234
1234
123
2004
2005
200
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
123
gid
gid
tl sfgl
tl sfgl, xU kh gntW TWfis
sfgagLwJ (v.fh.) tl sfgl, xU FLg
gntW bryfshd cz, cil, rhu, f, bghGJnghF
nghwtiw FgjhF. tl sfgl thW
miHfgLtjF fhuz J tlkhf njhw kgjhY,
mjDila cTWf tlUJ btlgl tLfis
xUgjhY thW miHfgLwJ.
tl sfgl tiu Kiwf
1. xU kh gntW cTWf, GfhLfshf khwgl
ntL. j cTWf GfhLf 360 0-(ghif)F rkkhf
bfhL tuglntL.
256
bry goa
bry
rjj
cz
60%
thlif
12%
Milf
8%
vbghU
8%
f
6%
kwitf
6%
bkhj
100%
257
tl sfgl
cz
thlif
Milf
vbghU
f
kwitf
ntL.
258
6.xU
bjhF
8.
ruhr tiff
(Kinds of Averages)
ruhr
l ruhrf
(position)
fj ruhrf
TL ruhrf
rhjhuz
ruhr
iwl
ruhr
iliy
KfL
rhjhuz TL ruhr
(Simple Arithmetic Mean)
X = ruhr = X 1 + X 2 + X 3 + ..... X n =
n
X
n
x = cWf bkhj k
X = ruhr
n = cWf vif
g
1. Raw Data : (j kf)
vLJfhL 1
xU tF cs 10 khztf kbgf nH
bfhLfgLsd. TL ruhria fzLf.
40, 45, 60, 65, 60, 50, 45, 30, 50, 55
X
n
500
=
10
= 50 kbgf
bjhlaw tir
(Discrete series) :
TL
ruhria
bfhLfgLsd.
fzL
tKiwf
nH
X
fx
f
Nu X = fx
f
vLJfhL 2
10
18
20
31
30
25
20
15
x
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
10
10 6
fx
10
18
20
31
30
25
20
15
10
6
10
36
60
124
150
150
140
120
90
60
f=185
fx=940
fx
f
= 940 / 185
X = 5.081
x=
90-110
110-130
10
15
24
42
75
bjhyhsf
vif f
fm
90-110
100
300
110-130
120
720
130-150
10
140
1400
150-170
15
160
2400
170-190
24
180
4320
190-210
42
200
8400
210-230
50
220
1100
f = 150
fm = 28540
x = fm / f = 28540/150 = 190.27
262
iwl TL ruhr
(Weighted Arithmetic Mean)
/ w
X w = iwl TL ruhr
wx = bgUFj gy TL bjhif
w = iwf TLj
vLJfhL - 4
iwl ruhria fzLf.
263
yf l
iy %gh
thfgl
ms
4000
20
5000
30
6000
40
7000
35
8000
25
yf
xU l
iy %gh
thf
gl
ms (l)
bkhj
(x)
(w)
(wx)
4000
20
80,000
5000
30
1,50,000
6000
40
2,40,000
7000
35
2,45,000
8000
25
2,00,000
w = 150
wx=9,15,000
X = 9,15,000/150 = 6100
bfhLfgl khf KaJt ntWgLbghGJ
iwl TL ruhria gagLj ntL.
264
vLJfhL 5
uL gfiyfHf khztf wikia, iwl TL
ruhr kW va TL ruhria fzLf.
gfiy fHf
goF ghl
kJiu
brid
nj
khzt
nj k h z t
r j j v i f r j j vif
(00)
(00)
MA
71
82
M.Com.
83
76
M.Sc.
66
60
B.A.
73
73
B.Sc.
65
65
B.Com.
74
76
gfiy
fHf
ghl
brid
x
kJiu
wx
wx
M.A.
71
213
82
164
M.Com.
83
332
76
228
M.Sc.
66
198
60
420
B.A.
73
365
73
438
B.Sc.
65
195
65
195
B.Com.
74
148
76
532
265
m. va TL ruhr ( x = x/n )
x = 432 = x
n
6
brid = 432/6 = 72
kJiu = 432/6 = 72
x
n
= 432 =
6
72
40
30
18
55
60
25
45
: Kj VWKfkhf tirgLj.
kbgf : 18
25 30
40
45
267
55
60
uilgil vf :
uilgil vfSF iliy fLof, uL
cWf kf ruhrna iliyahF.
vLJfhL - 7
fl tufSF iliy fzLf :
60
55
62
40
35
65
70
68
:
VWKfkhf tirgLdh,
35, 40, 55, 60, 62, 65, 68, 70
iliy
M =Size of (N+1)/2)tJ cW
M = Size of(8+1) / 2tJ cW
Size of 4.5 tJ cW = 4tJ cW + 5tJ cW
2
(60 + 62) / 2 = 61
~ iliy kbg = 61
bjhlaw tir
tKiw
1. tufis VWKfkhfnth myJ wFKfkhfnth
tirgLj.
2. TL fbtfis fzl.
3. thghil gagLj.
268
fhy ms
5
5.5
6
6.5
7
7.5
8
fbt
10
18
22
25
20
15
10
TL fbt
10
28
40
65
85
100
110
N = 110
3. Nuij gagLJf :
M=L+
N/2 cf x c
f
L = iliy mikJs tF tu
F = iliy mikJs tF fbt
cf = iliy mikJs tFF Kija TL fbt
c = iliy mikJs ilbt
vLJfhL - 9
nH bfhLfgLs mltizUJ iliyia
fzLf
kbgf
fbtf
0-20 20-40
10
34
40-60
60-80
80-100
36
20
10
:
kbgf
fbtf
(x)
TL fbtf
(f)
(cf)
0-20
10
10
20-40
34
44
40-60
36
80
60-80
20
100
80-100
10
110
270
N/2 cf x c
f
N
= 55, L = 55, Cf = 44, f = 36, C = 20
2
M = 40 + (55-44)/36) x 20
= 40 + (11/36 x 20)
= 40 + 220/36
= 40 + 6.1
iliy = 46.1
KfL
bfhLfgl gut bghJthd cW KfL vdgL.
gut vj v Ug Ug mf jlitf (fwnjh)
tUwnjh mj msnt KfL vdgL. bjhl gut, mf
jlitf tU kh kng KfL vW tiuaWfgLwJ.
vdnt vj cW mfgr fbtfis bfhLsnjh mJnt
KfL vdgL. bjhl gut xU KfL gut, myJ U KfL
gut myJ g KfL gut Mf Ufyh.
xU KfL gut : bjhl gut xnu xU KfL UF
U KfL gut : bjhl gut uL KfLf UF
gKfL gut : gutyhdJ uLF nkgl
KfLfis bfhoUF.
KfL fzLj
jgl tu bjhF, gutiy ghjlndna Kfil
fLofyh.
271
vLJfhL 10
10 kjf fl tUkhdij bgWwhf :Rs.1000, 850, 650, 780, 1000, 980, 1000, 850, 700, 900 -
KfL
fzLf.
:
1. gutiy tirgLj
650, 700, 780, 850, 850, 900, 980, 1000, 1000, 1000
1000
vLJfhL - 11
KfL fzLf :
450, 400, 380, 370, 400, 420, 450, 340
:
gutiy tirgLj.
340, 370, 380, 400, 400, 420, 450, 450
400
vLJfhL - 12
xU tu bjhF TL ruhr = 180, kW
iliy 170. KfL fhf.
:
KfL = 3 iliy - 2 TL ruhr
= (3 x 170) - (2 x 180)
= 510 - 360
= 150.
KfL = 150.
g
gF - m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
12. KfL
M. cWnehFj
13. Kj iy tuf
. Size of (N+1)tJ cW
2
14. ruhr
<.
Wx
N
c. ika k
xU thijf il jUf.
TL ruhr Nu jUf.
274
gF-M
V.
tU dhfSF ehF myJ IJ tf
iljUf.
21. a yfz ahJ?
22. tuf tiff ahit?
23. F tiuf. 1. tiugl (graph) 2. sfgl (Diagram)
24. tifgLJj tiff ahit?
25. W F tiuf. tl sfgl (Pie-Diagram)
gF-
tU dhfSF xU gf ms iljUf.
VI.
10
10
18
20
31
30
25
20
15
10
gF-<
VII.
tU dhfSF _W gf ms iljUf.
2001
2002
1000
1500
2003
2000
275
2004
2005
2006
2500
2400
2200
rjj
cz
60%
thlif
12%
Milf
8%
vbghU
8%
6%
kwitf
6%
90-110
10
14
24
42
75
0-20
10
20-40
24
40-60
36
60-80
20
80-100
10
276
ghl - 12
khWghL msitf
( Measures of Variabiity)
ika iy nghF msitahdJ, xU tu bjhF xU
Twhd ruhria kL msLwJ. j kW xGfw fUahf
ruhr Ugjh J gut KGikahd bghUis bt
bfhzuhJ.
vLJfhL 1 - IJ ghlf uL (m & m)
khztf ruhr kbgf xjitahF. Mdh mit gy
tf ntWgL. m vyh ghlfY bt bgW csh.
mtdJ ruhr 60 kbgfshF. Mdh m ruhrahf 60
kbgf bgW, xU ghl nj bgwiy. kbwh
100 GfhL bgWsh.
ghlf
m bgw
kbgf
m bgw
kbgf
My
fzF
ma
tuyhW &
a
ruhr
68
65
55
60
52
300/5 = 60
60
30
100
59
51
300/5 = 60
R (Range)
khWghL msitf f vjhd msit R MF. R
vgJ fbt gut fbga kF, fa kF
cs ntWghL MF. vLJfhL 1- m bgWs mf
kbgf 100 GfhL MF. Fiwjgr kbgf 30
GfhL MF.
R = L S (L vgJ mf k, S vgJ fa k)
= 100 30 = 70
R = 70
vLJfhL - 2
IJ ghlf m bgw kbgfUJ ir
fzLf.
mbgw kbgf : 68
R = L - S = 68 - 52 = 16
278
65
55
60
52
ruhr yf (MD) =
x = cWf k
x = ruhr
10
22
cWf
k X
XX
XX
-6
6
8
10
22
-4
-2
0
12
4
2
0
12
(x-x) = 0
x-x = 24
279
24/5 = 4.8
l yf
gutgo kW lyf f mf ms gagL khWghL
msitfshF. gutgoahdJ, khWghL msitfS xU iyahd
msitahF. kW gutgoW bgwgL tf _ynk l
yfkhF. gutgo, ruhr yfij nghwJ. F vkiw
FpLf, KfL kfis fz vLJ bfhtj _y
fgLwd. kbwhU Kiw, vkiw FiwpLfis fzl,
xbthU yf kfSF tf_yij fLoj ntL.
c.kh. vLJfhL _iw gagL, gutgoia l
yfij fzlyh.
tu
x
x-x
(x-x) 2
-6
36
-4
16
-2
10
22
12
144
(x-x) = 0
(x-x)2=200
r u h r i a f z l ( x - x ) 2 I b k h j t u f
vifah tFf ilgJ
(x-x)2
n
gutgo (Variance) 2 =
280
x = cik tu
x = ruhr
(x-x)2 = yff tf (Squared Deviations)
= Tl F.
n = tuf vif
gutgo (Variance) 2 =
200
5
= 40
2 =
(x-x)2
n
(x-x)2
n
200
5
40
6.32
Wkf kW fhkf
dho - dh, 40 khztfSl xL br bghGJ
xUt ewhf bragljhf fUdh, mt braiy fzl
tfij, 40 khztfSl mtdJ rh iyia fzl
ntL. kw khztfSl mtDila iyia fzl, y
Kiwf gagLwJ. rh iyia fzl Wkf,
mfkhf gagLjgLwJ. fhkf xUtdJ iyia fzl
mfkhf gagLjgLwJ. J miu-ilfh R (Semiinter quartile range) vW miHfgL. mj bgaUnfg, J
281
Q3 - Q1
2
P 75 P 25
2
Q3 = _whtJ fhk
Q1 = Kj fhk
P 75 = 75tJ Wkf
P 25 = 25tJ Wkf
vLJfhL 4
nH bfhLfgLs mltiz bkhj kbg 20F
40 khztfSila dho - dh kbgf bfhLfgLsd.
mUJ 10tJ Wkf (P 10 ), 25 tJ Wkf (P 25), 50 tJ
Wkf, ulhtJ (Q2) fhkf Matiw fzLf.
10 tJ Wkf k aghfnt, bkhj kigl 10
rjj mfkhf UF. ij fzl, bfhLfgLs
tufis VWKfkhf vGj ntL.
282
16
11
10
10
14
18
11
15
19
13
13
14
18
12
17
15
16
16
10
12
13
12
11
17
10
15
16
19
13
11
14
12
16
14
tirgLjgl
tirgLjgl
khztf
kbgf
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
7
7
8
9
9
9
10
10
10
10
11
11
11
11
12
12
12
12
13
13
khztf
10 tJ
kbgf
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
13
13
14
14
14
14
15
16
15
16
16
16
16
16
17
17
18
38
39
40
18
19
19
P
100
n =
n X
40 X
P
100
(or)
10 = 4
100
Wkf ( P 10) =
(4 tJ
k) + (5tJ k)
2
8+9
=
=
2
8.5
25tJ Wk (P 25 ) = n X
P
100
= 40 X 25
100
= 10
25tJ Wk (P 25 )
(10tJ k) + (11tJ k)
2
10 + 11
= 10.5
50tJ Wk (P 50 )
p
100
40
50
100
= 20
285
50tJ Wk (P 50 )
(20tJ k) + (21tJ k)
2
13 + 13
=
2
= 13
Q 3 Q 1
fhk yf
Q
n X 4
njitahd fhk Q = 3. tu bkhj
vif n=40. Mfnt _whtJ fhk (Q3) iyahdJ
nH bfhLfgLsthW 30 MF.
40 X
286
3
4
= 30
(30tJ k) + (31tJ k)
2
16 + 16
=
2
= 16
40 x = 10
Kj fhk Q1
(10tJ k) + (11tJ k)
2
10 + 11
=
2
= 10.5
F : P 10 k Q 1 k xwhf UF Q 2 k
fzL P 50 kl xL ghfyh.
Fpblf
Fpblf vgJ xU a fUahF. tiw
gagL, fhyfSilna VgL khwfis msl, bghUa
ufSF sf mf KowJ. Fpblf, kid
rjj FL xU xiw jnk MF. it, rgjgl gy
287
_W
tifahf
iy, ms kW k Ma _W xnwhblhW
bjhlilad kW mbjhl f vikahdJ. msid
iyah bgUdh mJ k rkghlhF. mjhtJ iy x
ms = k
Fpblf gaf
Fpblf wghd Rofhoahf Ugjh mJ gy
eilKiw gaghLilajhF. fhQ tiff mit
gaDilaitahF.
1.
2.
3.
4.
5.
2. iwl Fpblf
(weighted Index Numbers)
289
iwlh Fpblf
Fpblfis mikg Jnt vjhd KiwahF. j
Kiw Fpbl mogil Mo TLj iyF (P O) el
Mo y TLj iy rjjkhf FlgLwJ.
mogil ML bghJthf Kj Mlhf itJ, el MlhdJ
vj MoF Fpbliz fzl ntLnkh mj
Mil FF. el Mo P tia mogil Mo P oth
tFjh Fpbl ilF.
Po1 =
P t
X 100
Po
pt = el Mo iyf TLj
po = mogil Mo iyf TLj
Fpbl mikgJ f vjhdJ, J fhQ
mltiz _y sfgLsJ.
mltiz
iy %gh
glf
2000 ML
2005 ML
15
20
btfha
10
16
iy %gh
2000
mogil ML
((Po)
glf
2000
el ML
( Pt)
15
20
btfha
10
16
po = 25
P O1 =
p t
p o
pt = 36
x 100
= 36/25 x 100
= 144
iwl Fpblf
(Weighted Index Numbers)
1. Hermann Paasche
2. Etienne Laspeyres
3. Irving Fisher
tf Fblf Kiwna
1. Paasche Index
2. Laspeyres Index
3. Fisher Index vd bgalgld.
1. Paasche Fpbl =
pt qt
PP =
p 0q t
pt q0
2. Laspeyres Fpbl = PL =
p 0q 0
PF =
3. Fishers Fpbl =
PP PL
292
15
20
10
12
btfha
10
16
PP =
pt qt
p 0q t
Laspeyres Fpbl
PL =
pt q 0
p0q 0
PF =
PP PL
Fishers Fpbl
glf
m
btfha
iy
Ef ms
(P)
( Q)
P tq t
2000
Po
2005
Pt
2000
qo
2000
qt
15
20
10
12
240
10
16
48
P oq t
P tq o
P oq o
32
20
p t q t p oq t ptqo poqo
288
293
pt qt
x 100
PP =
p 0q t
Fpbl
288
P01 = 210
x 100
= 137.14
Laspeyres
Fpbl PL
p t q0
x 100
=
p 0q 0
P01
P01
332
=
170
x 100
= 195.29
Fishers
Fpbl = P F
PP PL
PF =
PF =
PF =
=
=
=
p t q t p t q0
x
x 100
p 0q t
p 0q 0
288
210
1.3714 x
2.6782
332
170
1.9529
x 100
x 100
x 100
137.14 x 195.29
= 163.65
fhyrh bjhltir
bghU
fhyrh bjhltir vgJ bjhlJtU fhyf
fzlgL tuf MF. ``rhjuzkhf J xU Fl
fhy ms nrffgl vQUfis FgjhF ML
bkhj cehL cg, khj bkhj iy FpL ms, thuhu
gF iyf kW dr jg btg iy nghwit fhyrh
bjhltir tufSfhd vLJfhLf MF.
fhyrh bjhltir gFgh vgJ, xU Fl fhy
ms bghUshjhu khf vj khWgLwd myJ ntW
khfnshL bjhlila tif khWgLwd vgij MuhtjF
gagLwd. flj fhy ffnshL vfhy ffis
fgjF J f gagLwJ. thW, fhyrh bjhl
tir UbgU gafshtd (1) bjhl cW nehFj _y
bghUshjhu khf aid milahs fhQj (2) flj fhy
ffnshL fzL vfhy bjhltir kfis
flj MF.
fhyrh bjhltir bfhLfgl bjhl tuf
myJ khf jikia, tiffis fltjhF. j
295
2) RH tif
(Cyclical component)
3) gUtfhy tif
(Seasonal component)
4) bjhlaw tif
(Irregular component)
g
gF - m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
R vgJ
m. KjyhtJ kF fil kF cs ntWghL
M. eL k
. fbga kF fa kF cs ntWghL
<. fa k
f mf iyjikila khWghL msit
m. gutgo
M. ruhr
. iliy ms
<. KfL
xU iyia msl bghJthf gagLjgLtJ
m. Wkf
M. gkf
. l yf
<. fhk yf
fhyfSilna VgL khwfis msL a fU
m. ruhrf
M. Fpblf
. yff
<. gutgo
II.
6.
7.
8.
9.
l yf vgJ ...........UJ bgwgLwJ.
10. fhk yf ....... vW miHfgL.
297
III.
bghUJf.
11.
gutgo
12.
(x - x)2
n
13.
fhkyf
. PF = PP PL
14.
Fishers Fpbl
<. Q3 - Q1
15
Paasche Fpbl
2
2
c (x - x)
m. l yf
ptqt
M. P =
p
Poqt
n
IV.
xU thijf iljUf.
298
gF-
tU dhfSF xU gf ms iljUf.
ruhr yfij t.
l yf vwh vd? mij t.
fhk yf vwh vd? t.
Fpbl vwh vd? mj tiffis t?
Fpblf gafis t?
iwl Fpblfis mikF Kiwia sFf.
gF-<
VII. tU dhfSF _W gf ms iljUf.
32. gut msitfis msL Kiwfis t.
33. fhQ tufis bfhL P10, P25, Q2, Q3
Matiw fzLf.
VI.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
16
11
10
10
14
18
11
15
19
13
13
14
18
12
17
15
16
16
10
12
13
12
11
17
10
15
16
19
13
11
14
12
16
14
iy
Ef ms
2000
2005
15
20
10
12
btfha
10
16
299
2000
2005
ghl - 1 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
<
6.
VVo_
7.
VWk
8.
ntshik
9.
jiyaha
II.
b#k
fhu kh
mbkf Ia ehLf
ts Fiwj ehLf
knfhghL
16.
17.
18.
19.
20.
nuff jid
VWk
Fne
g
20 Kj 25 GfhLf
IV.
300
ghl - 2 ilf
gF-m
I.
1.
2.
<
3.
4.
<
5.
6.
267
7.
brGik
8.
T.R.
9.
vGj iy
II.
khj
10. ulhtJ
III.
11.
12.
13.
14.
15.
1872
gr
1000 ngUF wgt vjid
2000
IV.
16.
17.
18.
19.
20.
cjk nfhghL
aiu jil (Positive)
khj kf bjhif nfhghL
fhy jh Ukz brJ bfhs
iuthd kf bjhif ts
301
ghl - 3 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
uL
7.
mik ahd
8.
9.
ntiyrh (sub-employment)
II.
ghl - 4 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
<
5.
6.
cg Kiw
7.
ff
8.
1993-94
9.
bjhahd
II.
ghl - 5 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ika
7.
thg RH
8.
kfyneh
9.
1928
II.
10. rkJt
III.
11. jiylh bfhif.
12. a IjhL lf.
13. iuthd bjh kakhj.
14. tWikia xngh.
15 . rkJt kW r_f .
IV.
16. #tAyh neU
17. jiylh bfhif
18. l FG
19. 2002-2007
20. uh{UZzh
304
ghl - 6 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
<
4.
5.
6.
ntshik
7.
frh bghUf
8.
g tif Kiw
9.
y cilik
II.
ghl - 7 ilf
gF-m
I.
1.
<
2.
<
3.
4.
5.
6.
ber bjh
7.
ulh IjhLl
8.
jhuskakhFj
9.
jah kakhFj
II.
jah kakhFj
12. ku bjhf
13. 1991 bjhbfhif
14. bjhbr
15. iliy glf
IV.
16. ah
17. U v~F bjh
18. M
19. jhuhskakhFj, jahkakhFj cyfkakhFj (LPG)
20. bjhkakhFj
306
ghl - 8 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
<
4.
5.
6.
VWk/wFk
7.
buhf U j (CRR)
8.
ntshik
9.
1935
II.
10. Hf gz
III.
11. a r t
12. 3 Kj 15 rjj tiu
13. rlt Fiwjgr toj
14. tffSF tHfgLs tr
15. tf tf
IV.
16. a t
17. tf rKjha
18. a r t
19. a r t
20. iy
307
ghl - 9 ilf
gF-m
I.
1.
<
2.
3.
4.
5.
<
6.
7.
a jhuhskakhFj
8.
gz
9.
maehL thg
II.
10. MSe FG
III.
11.
12. thl
13. 1993
14. 2000 tUl
15. b#th
IV.
16. fh, njiy, rz, U jhJ, thrid bghUf, gU
17. maehL thg brYJ rkiy
18. 1983
19. gKf KjL cWl Kfik (MIGA)
20. mogil khwij rbr cj
308
ghl - 10 ilf
gF-m
I.
1.
<
2.
3.
<
4.
<
5.
6.
iy
7.
8.
bghUshjhu
9.
bjhlf f
II.
10. FHij
III.
11. f mf tsailj khy
12. mU g UgJ
13. ghd ntWghil Fiwj
14. bjhEg f Mf
15. w g Rfhjhu l
IV.
16. 1960
17. Fiw
18. M
19. M
20. 1986
309
ghl - 11 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
m
M
M
6.
Kj iy
7.
8.
fbt
ilbt
9.
mltiz
II.
10. KfL
III.
11.
Size of (N+1/2)tJ cW
(m)
N
2
x
N
cf
xC
f
19. tifgLJj
20. jgil sfgl
310
ghl - 12 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
5.
m
<
M
6.
7.
8.
gut msit
R
x-x
n
gutgo
miu - ilfhk R
II.
9.
10.
III.
(x - x)2
n
12. l yf
13. Q3 - Q1
2
14. PF = PP x PL
15. Pp = ptqt
poqt
11.
IV.
16.
17.
18.
19.
20.
R
l yf
thif bry Fpbl / Efnth iy Fpbl
Fpbl
iy x ms = k
311