BAKIR ALAIMLARI EL KTABI

Hazrlayan

Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi

I I I . Bask
Salam Metal tarafndan bakr alamlar kullanclar iin hazrlanmtr. Tel: (0212) 671 23 31 (PBX) Faks: 549 59 75 www.saglammetal.com

Yayn No.: 6 Bu kitabn yaym hakk Salam Metal San. Tic. A..'ne aittir. Kitabn hi bir blm izin alnmadan elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilip veya deitirilip kullanlamaz.
Grafik - bask : Yonca Ajans - Ofset Matbaaclk Tel: (0212) 544 82 17

NDEKLER nsz .................................................................................................................................................... Salam Metal Hakknda ..................................................................................................................... rn eitlerimiz ................................................................................................................................. Blm 1 Bakr Alamlarnn retimi ve Snflandrlmas .................................................................................... 1.1- Doal Yataklar ve Cevher karlmas ..................................................................................... 1.2- Ticari Saf Bakr eitleri ............................................................................................................ 1.3- Saf Bakrn Kullanm Alanlar .................................................................................................... 1.4- Bakr Alamlarnn Snflandrmas ......................................................................................... 1.5- Bakr Alamlarnn retimi ....................................................................................................... 1.6- Bakr ve Alamlarnn Dkmnde Kullanlan Ergitme Ocaklar ...................................... 1.7- Dkme Uygun Bakr Alamlarnn Avantajlar ................................................................... Pirinler ...................................................................................................................................................... 2.1- Alfa Pirinler ................................................................................................................................ 2.2- Beta Pirinler ............................................................................................................................... 2.3- Yksek Mukavemetli Pirinler (Cuprass Serisi zel Pirinler) ........................................... 2.4- Pirinlerin Kullanm Alanlar ..................................................................................................... Bronzlar ...................................................................................................................................................... 3.1- Kalay Bronzlar ........................................................................................................................... 3.2- Alminyum Bronzlar ................................................................................................................ 3.3- Nikel Bronzlar ............................................................................................................................ SERT BAKIR ALAIMLARI ...................................................................................................................... 4.1- Berilyum Bronzlar ...................................................................................................................... 4.2- Bakr - Nikel - Silisyum - Krom Alam: Cupro NS - Cupro NSM .................................... 4.3- Bakr - Krom (CuCr): Cupro C ................................................................................................... 4.4- Bakr - Krom - Zirkonyum Bronzlar (CuCrZr): Cupromax .................................................... 4.5- Bakr - Zirkonyum (CuZr): Cupro Z ........................................................................................... 4.6- Sert Bakr Alamlarnn Kullanm Alanlar ............................................................................... 4.6.1 Diren Kayna Teknolojisi ..................................................................................................... 4.6.2 Punta Kayna .......................................................................................................................... 4.6.3 Diki Kayna (Seam Welding) ............................................................................................. 4.6.4 Projeksiyon Kayna (Projection Welding) ........................................................................ 4.6.5 Yakma Aln Kayna: (Flash Butt Welding) ........................................................................ 4.6.6 Kaynak Edilecek Malzemelerin Cinsine gre Elektrotlarn Seimi ................................ 4.6.7 Diren Kaynanda Kullanlan Ekipmanlar ........................................................................ 4.7- Sert Bakr Alamlarnn Kalplkta Kullanm ....................................................................... 4.8- Sert Bakr Alamlarnn Erozyon Elektrotlarnda Kullanm ................................................ 4.9- Demir elik Sektrnde Sert Bakr Alamlar Kullanm ..................................................... 4.10-Sert Bakr Alamlarnn Gvenlik Gerelerinde Kullanm ................................................. 5 6 7 9 11 12 13 15 19 23 25 27 30 31 31 32 33 35 37 53 55 57 59 59 60 61 62 63 66 76 77 77 77 79 81 86 89 92

Blm 2

Blm 3

Blm 4

Blm 5

REFRAKTER METALLER ........................................................................................................................ 93 5.1- Tungsten (Wolfram - W) ............................................................................................................ 96 5.2- Molibden (Mo) ............................................................................................................................ 97 BAKIR ALAIMLARI LE LGL TERMLER ........................................................................................... 99 BLG SAYFALARI ...................................................................................................................................... 105

Blm 6 Blm 7

Hakan Koak : 1964 ylnda Erzurum'da dodu. lk ve orta renimini burada yapt. 1986 ylnda stanbul Teknik niversitesi, Sakarya Mhendislik Fakltesi'nden metalrji mhendisi olarak mezun oldu. 1989 ylnda, malzeme mhendislii alannda stanbul Teknik niversitesi Kimya Metalurji Fakltesi'nde "Sert Bakr Alamlar" isimli teziyle yksek lisansn tamamlad. 1989 - 1997 yllar arasnda takm elikleri ve bakr alamlar konusunda sat mhendislii ve teknik mdrlk grevlerinde bulunduktan sonra, 1997 yl sonunda Salam Metal'i kurdu ve gelitirdi. e-mail : hakan.kocak@saglammetal.com

NSZ
nsanolunun madenle tanmas ta devrine kadar uzanr. Bu dnemde kullanlan ilk madenler; doada talar arasnda bulunan altn, gm, bakr ve meteorik demir paralar idi. Ancak bunlar hibir metalurjik ilem yaplmadan, tpk dier talar gibi kullanlmaktayd. Bu durum M.. 4.000'lerde, bundan yaklak 6.000 sene ncesi dnemde deiti ve muhtemelen bir tesadf sonucu bir mleki frnnda, malahit tandan bakr elde edildi. Bylece, doal bakrn dnda, bakr ilk kez ergitilerek elde edilmi oldu. Bakra % 10 orannda kalay katnca onun daha kolay ilendiinin fark edilmesi olduka uzun zaman almasna ramen, M.. 2400 ile M..2000 yllar arasndaki zaman diliminde gerekleen bu keif, bulunduu dnemin adnn Bronz a olarak deimesine neden olmutu. O alardan gnmze dein bronzlar modern yntemlerle ve deiik alamlarda retilerek, ok geni kullanm alanlarna sahip olmutur. Elinizdeki kitab, 1989 ylnda .T.. Kimya-Metalrji fakltesinde sunduum Sert Bakr Alamlar konulu yksek lisans tezi ile balayp daha sonra bu alamlarn lkemizde sat ve uygulama alanlar bulmas konusunda devam eden yaklak 18 yllk almalarmdan edindiim notlardan seerek oluturdum. Bu kitapta 4000 yl nce insanolunun kefettii bakr alamlarnn gnmzde geldii seviyeyi greceksiniz. 1998 ylnda lkemizde bir ilk olarak yaynlanan, u gnlerde 8. basksn yaptmz ve 3 yabanc dile evrilen Takm elikleri El Kitabnda olduu gibi; bu kitapta da teorik bilgilerden ok sanayide kullanlabilecek pratik bilgilere nem verdim. Bylelikle iin pratiinde alan insanlara bir bavuru kitab oluturmay hedefledim. Salam Metal'in 10 yllk gemiinde edindiimiz en deerli tecrbe; verimli ve kaliteli bir imalat gerekletirebilmek iin kiilerin malzeme seimi ve ileme konusunda donanml olmas gerektiidir. Sanayi de yaygn kullanlan bakr alamlarn, zelliklerini ve kullanm alanlarn ele alan bu kitap; saf bakr ve pirinler gibi bilinen malzemelerin dnda, hakknda fazla bilgi bulunmayan alamlar ve dier zel alamlar hedef almtr. Bir rnek verecek olursak; kalay ve alminyum bronzlar ok bilinen alamlar olmasna ramen seimleri konusunda sanayicilerimizin ve sektrle ilgili kiilerin ulaabilecei pratik bir kaynaa fazla rastlanlmamaktadr. Bu adan Bakr Alamlar El Kitab bu konuda pratik ve rasyonel bilgileri ieren bir kaynak olarak bir ilki gerekletirmektedir. Eer, retimde yaygn olarak kullanlan ve gn getike daha fazla kullanm alan bulan bakr alamlarn ve zelliklerini daha iyi renebilirsek, eminim ki, hepimizin ii kolaylaacak; bylelikle sorunsuz ideal kaliteye daha da ok yaklaabileceiz. Bu kitab hazrlarken bana deneyim ve destekleriyle her zaman yardmc olan Metalurji Yk. Mhendisi Nurettin Aras'a ve kitabn ortaya kmasnda yaklak 2 yldr aba gsteren, sabrl almalarn unutmayacam, Sait angr ve Yonca Ajans Matbaaclk Ltd. ti. personeline, her an iin yardmlarn grdm Salam Metal alanlarna teekkr bir bor bilirim. Ayrca evdeki almalarmda bana yardmc olan eime, ocuklarm Kaan ve Zeynep'e de destekleri iin teekkr ederim.

24 Mays 2006

Sayglarmzla Hakan KOAK

Metalurji Yk. Mh.

temin eder.

Mays 2006

Blm 1

BAKIR ALAIMLARININ RETM ve SINIFLANDIRILMASI

Bakrdan dklm boa ve geyik kursu (M.. 2500) Anadolu Medeniyetleri Mzesi

Blm 1 SAF BAKIR VE RETM Bakr, bugnn ve yarnn malzemesi Bakr, insanlar tarafndan kullanlan ilk metal, alar boyunca kullanm asndan da demirden sonra ikinci metaldir. Tarih ncesi dnemde bulunmutur ve yaklak M.. 4000'den, hatta daha nceden balayarak kullanld dnlmektedir. Bakr-kalay bronzunun M.. 2400 ylndan bu yana kullanld bilinmektedir. Bakr inko alam olan pirincin ise Roma mparatorluundan nce kullanlmaya baland tahmin edilmektedir. Bakr ve alamlarnn gnmze kadar en nemli mhendislik malzemeleri olarak kalmasnn sebebi, korozyon dayanmlarnn, mkemmel elektrik ve sl iletkenliinin, cazip grnnn, snekliinin ve ekillendirme kolaylnn sayesindedir. Gmten sonra en iyi elektrik iletkenliine ve gm ile altn arasnda ok yksek s iletkenliine sahiptir. 1.1- Doal Yataklar ve Cevher karlmas: Roma dneminde byk blm Kbrs adasnda karlan bakr, gnmzde dnyann pek ok yerinde karlsa da, dnyann en ok bakr reten lkesi, ili'dir. Onu, ABD, Kanada, Rusya, Zaire, Zambiya ve Peru izler. Trkiye'nin dnya retimindeki pay ise, % 0.40'n altndadr. Trkiye'de bakr filizi ileten balca ocaklar, Etibank'n Ergani ve Kre-Aky ocaklar ile Karadeniz Bakr letmeleri'nin Murgul, Kre-Bakibaba ve Kutlular ocaklardr. Bakr ieren temel mineraller aadaki gibi sralanabilir: Maden: Kalkopirit Kuprit Malahit Azurit Doal Bakr Renk: Pirin sars Krmz Yeil Mavi Krmz

Bakr ieren 160'tan ok mineral bilinmektedir. Dnya bakr yataklarnn yars kalkopirit filizi biimindedir. Bu temel minerallerden saf bakrn retim kademeleri, ekil 1'deki ematik resimde gsterilmitir.

BAKIR ngilizce : Copper Latince : Cuprum Sembol : Cu Atom Numaras : 29 O Ergime Scakl : 1083 C -1 Isl letkenlii : 4.01 Wcm -6 -1 Genleme Katsays : 16.8x10 mm

11

Bakr retim kademeleri u ekilde zetlenebilir: Bakr cevherinin ocaktan karlmas ve hazrlanmas tme Flotasyon (zenginletirme) Ergitme ile mat ve curufa ayrtrlmas Konvertr de hava fleme ile mattan bilister bakr retimi Anot frnnda anot bakra dntrme Elektrolizle katot bakr yapm Katot bakrn ergitilerek kle haline getirilmesi ve sata sunulmas

CEVHER CEVHER HAZIRLAMA KIRMA TME FLATASYON

BAKIR FLATASYON KONSANTRES CURUF

MAT ERGTME CURUF ATII

BLSTER ANOT FIRINI ANOT DKM MAKNES

KONVERTERDE LEME ANOT BAKIRI

KATOTLAR ELEKTROLZ KATOT FIRINI DKM MAKNES BAKIR MAMLLER

ekil-1: ematik Bakr retim Kademeleri

1.2- Ticari Saf Bakr eitleri: Ticari bakrlar ierdii oksijen miktarna gre snfa ayrmak mmkndr. Bnyesinde % 0.04 - 0.05 oksijen ihtiva eden bakr. Deokside edilmi bakr. Bu tr bakr oksijen ihtiva etmez, fakat bir miktar dezoksidan ilaveleri ierir. Oksijensiz elektrolitik bakr. Bu tip bakr oksijen ve deoksidan kalntlar iermez. Yukarda belirtilen ticari bakrlarn tm % 99'dan fazla bakr (Cu) ierir. Bakr oksijenden artmak iin deoksidan katk elementleri kullanlr. En nemli deoksidan elementleri u ekilde sralanr:
12

inko (Zn), fosfor (P), silisyum (Si), kalsi-yum (Ca), berilyum (Be), alminyum (Al), magnezyum (Mg) Bu oksijen giderici elementlerin bakr bnyesinde fazla olmas elektrik iletkenliini bir hayli drmektedir. Oksijensiz bakr elekrolitik rafine bakrn daha fazla artlarak oksijen ihtiva etmeyen ortamlarda dkm neticesinde elde edilir. Deiik trdeki ticari bakrlarn mikro yaplar ve bakrn safiyetini bozan elementlerin elektrik iletkenliine olan etkileri yandaki grafikte verilmitir.
100 80 yi letebilme Yzdesi 60 40

Sn Ni Fe Sn Al P Si Be As

Ag Zn Cd Ni

20

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

Element Yzdeleri

ekil-2: Elementlerin Elektrik letkenliine Tesiri: (Elektrik iletkenliine en zararl element fosfordur.)

Elektrolitik Bakr Cinsi

Cu-ETP (Cu %99.9) Cu-DHP (Cu %99.9) Cu-OF (Cu %99.95)

Sertlik (HB)

ekme Mukavemeti (MPa)

Akma Kopma Uzamas Is letkenlii Mukavemeti (Tavlanm) W (mk) (MPa)

Younluk (g/cm2)

Elektrik letkenlii

60 65 65

200

120 100 100

32 35 35

350 350 350

8.9 8.9 8.9

100 85 102

200 - 250 200 - 250

Tablo-1: eitli bakr cinslerinin mekanik ve fiziksel zellikleri

1.3- Saf Bakrn Kullanm Alanlar: Elektrik iletkenlii ile korozyon direncinin ykseklii ve kolay ilenebilirliinden dolay deiik endstrilerde kullanlmaktadr. Saf bakrn balca kullanm alanlar aada verilmitir : Bakr tel Motor bobini Jeneratrler Transformatrler Elektrikli trenlerin havai hatlar Troleybs baralar Endstrilere ve evlere elektrik enerjisi nakleden iletim hatlarnda Radyatrler ve ya soutucular Yksek frn tyer, yastk radyatr ve monkilerin yapmnda Ark ocaklarnn elektrod tutucu ve kollarnn yapmnda.

13

BAKIRIN MADENDEN VE HURDADAN BALAYARAK, NHA SEKTRLERE DAILIMI

HURDA BAKIR

CEVHER BAKIR

RAFNE BAKIR

RETLM BAKIR HURDANIN ALAIM ER RETLM METAL ALAIM ELEMENTLER

DER SANAYLER %3

ENERJ SANTRALLER %1

DKMHANELER %8

PRN FABRKALARI % 42

UBUK FABRKALARI % 46

naat % 15

Elektrik ve Elektronik rnler % 28

Endstriyel Makine ve Ekipmanlar % 28

Ulam Ekipmanlar % 10

Tketim ve Genel rnler % 10

Dier %9

ekil-3

14

1.4 Bakr Alamlarnn Snflandrmas Bakr ieren alamlar demir d metaller grubuna dahildir. Demir d metallerin genel bir snflandrmas aada verilmitir.
DEMR DII METALLER

ALMNYUM ve ALAIMLARI

BAKIR ve ALAIMLARI

KURUN, NKEL KALAY, NKO vs.

DVME ALAIMLARI

DKM ALAIMLARI

PRNLER

BRONZLAR

ALMNYUM BRONZLARI

ALMNYUM BAKIR SLS MAGNEZYUM VS.

ALMNYUM SLS MAGNEZYUM

SOUK LEME

SICAK LEME

DKM

DVME

DKM

DVME

ekil-4: Demir D Alamlarn Snflandrmas

aretleme: Saf metallerin gsteriliinde yaygn olarak kimyasal sembolden sonra saflk derecesi arlk yzdesi cinsinden ifade edilir; rnein Zn 99.99 gibi. Bundan farkl olarak bakrda saflk derecesi, A'dan F'ye kadar olan harfler vastasyla iaretlenir. Bu iaretlemeye gre F-Cu, A-Cu'dan daha saftr. E-Cu (elektrolitik bakr) iin, sadece elektrik iletim kabiliyeti l olarak alnr. Oksijensiz bakr cinsleri ise, semboln nne yazlacak bir S harfi ile gsterilir. rnein SF-Cu, %99.9 saflk derecesine sahip olan bir oksijensiz bakrdr.
Basnl Dkm Esas Metal Alam Elementleri Esas Metal Alam Elementleri ekme Mukavemeti 450...600 N/mm2

GD - CuZn 15 Si 4
% 81 Bakr % - Oran belirtilmez % 15 inko % 4 Silisyum % 89 Bakr % - Oran belirtilmez

CuAl 8 FeF 45
% 8 Alminyum % 3 Demir % - Oran belirtilmez.

Bir Dkm Alamnn aretlenmesi

Bir Dvme Alamnn aretlenmesi

15

Saf bakra ilave edilebilen elementler unlardr: Alminyum, arsenik, berilyum, kadmiyum, krom, kobalt, demir, kurun, manganez, nikel, oksijen, fosfor, silisyum, gm, kkrt, tellr, kalay, inko ve zirkonyum. Bu alam elementlerinin saf bakra olan etkileri ise aadaki ematik resimde gsterilmitir.
MUKAVEMET

Fe Cr Al Si Mn P Zr Ni Zn Sn
RENK DEM

Zn

Sn

KOROZYON DAYANIMI

Ni Pb Te S Zn
LENEBLRLK

Cu
Al AINMA

Ni
Mn

Al Sn As

Fe Si Ag Si
DAYANIMI

Cd Sn

ekil-5: Alam Elementlerinin Etkileri

Saf bakra ilave edilen alam elementlerinin salayaca avantajlara gre aadaki gruplara ayrlabilir. Mukavemet Artrc Alam Elementleri Krom (Cr) Silisyum (Si) Alminyum (Al) Manganez (Mn) Fosfor (P) inko (Zn) Demir (Fe) Zirkonyum (Zr) Kalay (Sn) Nikel (Ni) Berilyum (Be) Kobalt (Co)

Korozyon Dayanmn Artrc Alam Elementleri Bakr asil metaldir, ama altn veya dier deerli metallerin tersine baz ortamlarda korozyona dayanmayabilir. Baz bakr alamlarnn hidrojen gevreklii veya gerilme korozyonuna dayanm zayftr. Nikel (Ni) Arsenik (As) Alminyum (Al) Demir (Fe) Kalay (Sn) Silisyum (Si) Manganez (Mn)
16

Anma Dayanmn Artrc Alam Elementleri Alminyum (Al) Kalay (Sn) Gm (Ag) Berilyum (Be) Silisyum (Si) Kobalt (Co) Kadmiyum (Cd) lenebilirlii Artrc Alam Elementleri Tellr (Te) Kkrt (S) Kurun (Pb) inko (Zn) Renk Deitirici Alam Elemetleri Baz bakr alamlar dekoratif amal da kullanlabilir. zel bir renk ve yzey alamlandrma yaplarak, mekanik zelliklerle birlikte uyumlu olarak ortaya kartlabilir. inko (Zn) Nikel (Ni) Kalay (Sn) Bakr ve Alamlarnn Snflandrlmas: Bakr Gelitirme Derneine gre (CDA), bakr ve bakr alamlar aadaki ekilde snflandrlmtr. Dvme Bakr ve Alamlar: Souk ve scak durumda, haddeleme veya dvme yoluyla talasz olarak biimlendirilirler. ubuklar, saclar, borular, teller ve profiller bu gruptaki bakr ve alamlarndan retilir. Saf bakr Bakr inko alamlar (pirinler) Bakr inko kurun alamlar (kurunlu pirinler) Bakr inko kalay alamlar (kalay bronzlar) Fosfor Bronzlar Bakr alminyum alamlar (alminyum bronzlar) Bakr silisyum alamlar (silisyum bronzlar) Bakr nikel ve bakr nikel inko alamlar (nikel gm) Dkm Bakr ve Alamlar: Uygun Dkm niteliklerine sahiptir. Bu alamlar dkm paralar iin kullanlr. Dkm bakr Deiik trde dkm pirinleri Dkm manganez bronz alamlar Dkm bakr inko silisyum alamlar Dkm bakr kalay alamlar Dkm bakr kalay kurun alamlar Dkm bakr alminyum alamlar Dkm bakr nikel ve bakr nikel inko alamlar
17

zel Sert Bakr Alamlar : Bakr krom alamlar (CuCr) Bakr krom zirkonyum alamlar (CuCrZr) Bakr berilyum alamlar (CuBe) Bakr kobalt berilyum alamlar (CuCoBe) Bakr nikel silisyum alamlar (CuNiSi) Bakr alminyum demir alamlar (CuAlFe) Bakr alminyum demir manganez alamlar (CuAlFeMn) Bakr alminyum demir nikel manganez alamlar (CuAlFeNiMn) Bakr tungsten alamlar (CuW)

1200

1000

ekme Mukavemeti (N/mm2)

800

600

400

200

10

20

30

40

50

60

letkenlik (m/W mm2) ekil-6: Bakr alamlarnn elektrik iletkenlii ve ekme mukavemeti

Dkme Uygun Bakr Bazl Alamlarn Katlama Aralna Gre Snflandrlmas: Saf bakrn aksine bakr alamlar scaklk aralnda katlamaya balar. yleki scaklk likids scaklnn altna dnce katlama balar ve scaklk solids scaklna eriince katlamas tamamlanr. Solids scakl alamn tamamen katlat ve likids scakl ise katlamann balad scaklktr. Katlama sistemine gre, bakr bazl alamlar gruba ayrlr. 1.Grup: Dar katlama aral olan alamlar. Bu grubun katlama aral 50 C0'dir. 2.Grup: Orta katlama aral olan alamlar. Bu grubun katlama aral 50-100 C0'dir. 3.Grup: Geni katlama aral olan alamlar. Katlama aral 100 C0'den fazladr.

malat ve Kullanma Hakknda Tantc Harfler G- Dkm (Genel) GD- Basnl Dkm GK- Kokil Dkm GZ- Savurma Dkm (Santrifuj Dkm) GC- Devaml Dkm V- n Alamlama GL- Kayar Metal LLehim Lg- Yatak Metali

Terkip Hakkndaki Karakteristikleri (Tantc aretleri) Kimyasal Semboller Al Alminyum Cu Bakr Ni Nikel Pb Kurun Zn inko eriin arlk yzdeleri cinsinden karakteristik saylar rnein: Mg 3 % 3 Magnezyum Zn 25 %25 inko

zel Nitelikler veya lem Durumlar Hakknda Ksa aretler

ekme mukavemeti
F...ekme mukavemeti (Karakteristik says ile) rnein F42 ekme mukavemeti Rm= 420...480 2 N/mm gibi

Hafif metallerde ilave iaretler

a Ka wa g zh Wh Sertletirilmi Souk sertletirilmi Scak Sertletirilmi Tavlanm ekilmi (ekme sertlii) Haddeden geirilmi (hadde sertlii)

Tablo-2: Metal Alamlarnn Tanmlar

18

1.5- Bakr Alamlarnn retimi: Uygun maliyetli dkm tasarmn etkileyen ve fizik prensibine dayanan alt parametre dkmclkte ok nemlidir. Bunlar bir sistem olarak tatbik edilir ve dkm tasarmnn geometrisini ynlendirir. Bu parametreler u ekilde sralanr. Dkm zellikleri: 1- Sv kalma sresi 2- Katlama bzlmesi tipi (tektik, ynl ve eeksenli olmas) ve katlama bzlmesi hacmi (kk, orta ve fazla oluu) 3- Cruf ve oksit oluturma eilimi 4- Dkm scakl Yapsal zellikler: 5- Elastisite modl (dkm geometrisinin salaml) 6- Kesit modl (alamn salaml) Bakr alamlar kuma, kabuk kum kalbna, kokil kalbna, kimyasal kuma ve savurma kokil kalbna dklerek deiik ekillerde dkm paralar elde edilir. Kuma Dkm (Sand Casting) : En ok kullanlan dkm yntemlerinden biri olup, ergitilmi metalin sktrlm bir kum kalp iindeki bolua dklmesine denir. Nihai dkmn ekline yakn bir aa veya metal model kum iindeki boluun elde edilmesinde kullanlr. Sktrlm kumun bozulmamas iin modele koniklik verilir.

Resim-1: Kum kalplama makinesi ile kum kalp yapm

Resim-2: ndksiyon ocandan dkm alnmas

19

Kuma dkmn aamalar bir sonraki sayfada verilmitir. Kuma dkmn temel kademeleri: Dklecek parann teknik resminin izimi Model yapm Maa yapm Kuma kalplama Ergitme ve dkm Temizleme Metal dkm ileminin en nemli avantajlar aada sralanmtr: Dahili ve harici kompleks paralarn dkmne msaittir. Neticesinde birok ilemler, rnein tornalama, dvme, haddeleme ve kaynak ilemleri asgariye indirilmekte veya elimine edilmektedir. Fiziksel zelliklerinden tr baz metaller yalnzca dkmle ekillenebilmektedir. Bu tr metaller scak ilenerek ubuk, levha haline getirilemezler. Resim-3: Kuma dkm Metal dkm seri retime uygun bir ilemdir. ok byk, ar metal paralar kolayca dklebilmek-tedir. Baka metodlarla byk paralarn yapm ekonomik olmad gibi daha zor ilemleri gerektirmektedir. Dkm ilemi, daha elverili fiziksel ve mekanik zelliklerin elde edilmesine msaittir. yi kaydrc yatak kaliteleri metallerin dkm ile elde edilir.

Resim-4: Salam Metal Gebze-ekerpnar'daki Bakr Alamlar fabrikas

20

KUMA DKM AAMALARI

MODELHANE Model Yapm KALIPLAMA BL. Kalp Yapm OCAK BLM Malzeme Tama arj Yapma Ergitme Curuf ekme Alam lavesi Dkm Alma Ocak Tamiri Pota Tamiri SPEKTROGRAF Spektral Analiz DKM PLATFORMU Metal Dkm Kalp Bozma TEMZLEME BL. Yolluk Ayrma Talama Kaynak Isl lem Tornalama MUAYENE ve TEST BOYAMA ve AMBALAJ STOK SAHASI Sevkiyat
ekil-7 21

MAA BLM Maa Yapm Maa Piirme Maa Pskrtme

Kum Tesisi Kum Islah

Dn

Kullanlm Kum

Savurma Dkm (Centrifugal Casting) : Savurma dkm i ve d yzeyleri dzgn olan byk apl petrol nakil borular, su nakil borular, st veya kimyasal depolama tanklarnn yapmnda kullanlr. Telefon, sokak ve caddelerin aydnlatma direklerinin yapmnda da olduka yaygn kullanlmaya balanmtr. Kalplkta, paslanmaz saclarn derin svama kalplar da bu yntemle retilir. Savurma dkmn avantajlar aada sralanmtr. Demir ve demir d metal ve alamlarnn dkmne elverilidir. Szdrmayan bir hayli yksek hidrolik basnlara dayankl dkmlerin yapmna msaittir. Dkm paralar porozite ihtiva etmez Malzeme yaps daha skm olduundan krlmakszn ar yklere dayanr. Dier dkm metodlaryla elde edilen fiziksel zelliklerden % 30 daha stn zellikler elde edilir. Saysz ebatlarda, ekillerde ve miktarlarda ekonomik dkm paralarnn yapmna elverilidir. Salam Metal'da retilen alminyum bronzlarnn yuvarlak kesitli olanlar savurma dkm yntemi ile retilmektedir. Uzman mhendis kadromuzun gelitirdii makinemiz ile metalurjik adan, daha homojen, gzeneksiz ve boluksuz para imalat daha kolay yaplabilmektedir. Savurma dkmn basit bir ematik ekli aada verilmitir.

Resim-5: Savurma dkm prensibi

Resim-6: Savurma boru yapm

Dkm yaplan tipik metaller: Bakr ve bakr alamlar Nikel alamlar Alminyum ve alamlar elik

Kabuk Kalba Dkm (Shell Moulding) : Bu metod, kuma dkmn gelitirilmi bir ekli olup, ok ince kabuk kalp ierisine ergimi metal veya alam dklr. Dkm yaplacak parann her iki yarsnn metal modeli yaplarak plak model zerine balanr. Yolluk ve kclarda metal plak model zerine sabitlenir. Model ve plak model birlikte 250-350 C0ye stlr. Bilahare zel hazrlanm kum ve
22

organik reine karm stlm modelle temas ettirilerek iki paral kabuk kalp elde edilir. Bu iki yarm kalp bir araya getirilerek ierisine ergitilmi metal veya alam dklr. Bu metodla dklen paralarn yzeyi ok temiz olmaktadr. Metal (Kokil) Kalba Dkm (Permanent Mould Casting) : Bu dkm metodunda metal kalplar ierisine ergimi metal dklr. Dkm ncesi metal kalplar stlr ve i yzeyleri zel kalp boyas ile boyanr. Bu dkm metodu,kuma dkme nazaran daha ekonomiktir. Dier avantajlar; dkm yzeyinin ok temiz olmas, dkm llerinin hassas ayarlanmas ve dkmn mekanik zelliklerinin daha stn olmasdr. 1.6- Kullanlan Ergitme Ocaklar: Ergitme ocann grevi, en ekonomik koullarda, kalitede ve istenen scaklkta bir metal veya alamn ergitilmesini salamaktr. Bakr ve alamlarn ergitilmesinde kullanlan ocaklar ok eitlidir. Ergitmede kullanlan ocaklar; kmr, fuel-oil veya elektrikle almaktadr. Balca tiplerini aadaki ekilde zetlemek mmkndr. 1- Potal Ocaklar: Bu ocaklarda metal ve alam grafit pota iinde ergimekte ve ergidiinde pota kska yardm ile dar alnp dkm yaplmaktadr. Her alam iin ayr pota kullanlmamasnn aadaki olumsuz zellikleri kanlmazdr. Potal ocaklarn dezavantajlar aadaki ekilde sralanr. 1- Dzensiz ergitme ve olumsuz alma ortam yaratmaktadr. 2- Oluan gazlar, sv metal kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir. 3- Homojen bir alam elde edilmesi ve alamn iindeki elementlerin kontrol bir hayli zordur. 4- Oksitlenme ile alam elementlerinin kayb bir hayli fazladr. 5- Scaklk kontrol zordur. 6- kan dumanlar hava kirliliine yol aar.
Resim-7: Kabuk kalp ve maalar

Resim-8: Kokil Kalba Dkm

23

Bu dezavantajlar yznden potal ocaklar, giderek daha az tercih edilmektedirler. lkemizde ok hassas olan baz paralarn (punta kaynaklarda kullanlan elektrotlar gibi) bile potal ocaklarda dklen alamlarla retilmesi Salam Metal'in indksiyon ocana dayanan kaliteli retimi ile yeni bir dneme girmitir. 2- ndksiyon Ergitme Ocaklar: Demir d dkmhaneleri iin, zel olarak gelitirilen grafit, kil grafit ve silisyum karbr potalarla alabilen orta frekansl indksiyon ergitme ocaklar gelimi lkelerde kullanlmaya balanmtr. ndksiyon ergitme ile homojen alamlar elde edilir. Dier rezistansl ocaklara gre blgesel ar scaklk ykselmesi olmadndan metal firesi ok daha dktr. ndksiyon ergitme ocaklarnn dier ocaklara olan stnlkleri: Daha Temiz Ergitme Kalite stnl Daha iyi evre Koullar Daha Yksek Verim Otomatik Balatma Hzl Ergitme Tabii Kartrma Dk Refrakter Anmas letme artlar Asndan stnlk Enerji Tasarrufu

Resim-9: ndksiyon oca

Resim-10: ndksiyon oca gvde ksm

Salam Metal'in rettii bakr alamlarnn yksek kaliteli olmasnda birinci etken olan indksiyon frn hava kirliliine sebep olmaz.
Resim-11: ndksiyon oca nden grnm

24

1.7- Dkme Uygun Bakr Alamlarnn Avantajlar: Dkm bakr alamlar ok kullanml alamlardr. Dier metallerin aksine kullanclara saysz avantajlar salar. Dkm alamlar kolayca dklr, ilenir, lehimlenir, kaplanr ve deiik deerlerde fiziksel ve mekaniksel zellikler elde edilir. Dkm bakr alamlarnn ortak fiziksel ve mekaniksel zellikleri aada verilmitir. yi korozyon dayanm: Uzun kullanm sresi salar ve uzun dnemde masraflar azaltr. Uygun mekanik zellikler: Bu zellikler yumuak ve dvlr saf bakrdan sertletirilmi ve temperlenmi eliin mekanik zelliklerine sahip mangan bronzuna kadar geni deerleri kapsamaktadr. Yksek s ve elektrik iletkenlii: Bu zellik gm hari dier metallerden daha yksektir. Alamlama ile bakrn iletkenlii dmesine ramen, s ve elektrii dier korozyona dayanml malzemelerden ok daha iyi geirir. Deniz organizmalarn nleme direnci: Deniz suyunda mevcut organizmalarn oalmasn nler. Bu zellik alamla azalmasna ramen bir ok alamlar bu zellii uygun snrlarda tutarlar, rnein bakr-nikel alam. Dk srtnme ve anma oranlar: rnein yksek kurunlu kalay bronzundan yaplan yataklar elikten daha az anrlar. yi dklebilirlik: Btn bakr alamlar kuma dklebilir ve ou savurma, srekli dkm ve kokile dkm de yaplabilmektedir. yi ilenebilirlik: Kurunlu bakrlar, yksek devirlerde ok kolay ilenirler. Dkm sonras ileme kolayl: Mkemmel yzey kalitesi ve tolerans kontrol kolayca salanr. Geni alam seenei: Belli bir kullanm yeri ve tasarm iin ok deiik eitte alamlar kullanlabilir.

SALAM METAL'DEN HER E UYGUN

Souk elikleri
Extra Nr.45 (1.1730) Kalp hamilleri iin ideal elik EPM 2 (1.2162) Civa elii yerine, daha yksek anma dayanm CPPU (1.2379) 4 mm'ye kadar saclarn kesme ve bkme kalplarnda CPW (1.2436) 2 mm'ye kadar saclarn kesme ve bkme kalplarnda VNC 4 (1.2767) 4 mm ve st kaln saclarn kesme ve bkmnde WP 7 V Hem 60 - 62 RC sertlikte, hem tok, PVD kaplama imkan CPOH Anma dayanm ve tokluk bir arada, PVD kaplama imkan CPR ok yksek anma dayanml, 63 - 64 RC'de kullanlabilir.

Toz Metal rn PMD M-4 Souk elikleri

PMD 10 PMD 23

25

Blm 2

PRNLER

Hitit dneminde (M.. 2500) dkm teknii ile yaplm geyik heykeli Anadolu Medeniyetleri Mzesi

Blm-2 PRNLER Bakrn (Cu) inko (Zn) ile deiik oranlarda birleerek yapm olduu alamlara pirin ad verilir. Pirin malzemelere, rengi sar olduu iin lkemizde "sar" da denir. Mukavemet ve korozyon dayanm zellikleri ok yksek olan pirinlerin, i yap ve mekanik zellikleri inko miktaryla orantldr. Bakr ve inko yalnzca hadde deil ayn zamanda dkm alamlarnda da bakrn en nemli alam trdr. Demir d tm bakr alamlarnn en nemlisidir ve mhendislikte ok fazla kullanlmaktadr. Endstriyel pirinler bakr ve inko ilavelerinin dnda dier alam elementlerini de ierirler. Pirinlerin en nemli zellikleri, atmosferik korozyona direnli olmas, scak ve souk ekillendirilmesi, derin ekilmeye, scak dvlmeye ve preslenmeye uygunluu ve kolay lehimlenme zelliine sahip olmalardr. Pirinlerin bir ok avantajlar vardr. Bu, avantajlarn en nemli olanlar aada sralanmtr. stn ileme zellii. ekici renk zellii yi s ve elektrik iletkenlii. Anma dayanm zelliklerinde azalma olmadan 200 C0 altnda zelliklerinde azalma olmamas tekrar kullanlma zellii. Gne n ile renk deitirmemesi Kolay kaynak olma Uygun maliyetli malzeme Kolay dvlebilirlii yi mukavemet zellikleri Kvlcm karmaz yi korozyon dayanm Deiik ekil ve ebatlarda temin kolayl Pirinlerin eitli mikro yaplar aada verilmitir. (Resim-12)

Pirin (dkm yaps): % 97.0-98.0 Cu, % 1.9-3.0 Zn lek boyut uzunluu: 500 mikron

Pirin (dvlm): % 89-90.0 Cu, % 8.9-11.0 Zn lek boyut uzunluu:125 mikron

Pirin (Dvlm): % 84-86 Cu, %13.9- 16 Zn lek boyut uzunluu: 25 mikron

Endstride kullanlan malzemelerde bakr miktarnn en az % 54 olmas zorunludur. Daha dk bakr miktarlarnda malzeme ok sert ve krlgan olur. Pirinler iki ana gruba ayrlr: % 61'den fazla bakr ieren alfa alamlar % 54 - 61 bakr ieren alfa + beta alamlar
29

Bakr inko alamlarnn zelliklerini alfa ve beta fazlar belirler. rnein alfa alamlar souk ekillendirilmeye ve beta alamlar scak ilemeye (dvmeye, ekstrzyona) msaittir. 2.1- Alfa Pirinler: Bu tr pirinler souk haddeleme ile levha, tel ve boru yapmnda kullanlr. Kzl Pirinler : % 5 ila 20 arasnda inko ieren pirinler bu grupta yer almaktadr. Sar pirince gre korozyon direnci daha iyi olup inkosuzlama ve gerilmeli korozyona kar daha dayankldr. ok yaygn olarak kullanlan dk inkolu pirinler, ticari bronz (% 95 Cu - % 5 Zn), kzl pirin (% 90 Cu - % 10 Zn), dk pirin (% 80 Cu - % 20 Zn)'dir. Parlak metal olarak da bilinen % 95 Cu - % 5 Zn (ticari bronz) alam bakrdan daha yksek dayanma sahiptir. Jetonlar, madalyalar, madeni para, yakma kaplar, amblemler, elektrik dmeleri ve yksek parlaklkta altn kaplamalarn yapmnda kullanlmaktadr. Kzl pirin (% 90 Cu - % 10 Zn), souk ve scak deformasyon zellii son derece iyi olan bir alamdr. Kostm, mcevherat, ruj kab, dvme malzeme, ekillendirme ve vida yapm gibi uygulamalarda kullanlmaktadr. Kzl pirin (%85 Cu - % 15 Zn), elektrik iletim paralarnda, vida yuvalarnda, soketlerde, pullarda, kondansatrlerde, s deitirici tplerde iletim borularnda, radyatr peteklerinde ve benzeri birok alanda kullanlmaktadr. Dk pirin (%80 Cu - % 20 Zn), gzel grnml metal ileri, madalyalar, termostat kaplar, enstrmanlar, ekillendirilebilir paralar ve derin ekme paralarnda kullanlmaktadr. 70/30: stn ileme zelliinden dolay kovan pirinci olarak da bilinir. Alamn demir, kurun, bizmut, arsenik ve antimuan iermemesi ve dolaysyla ok saf olmas gereklidir. Souk haddeleme sonras tavlama tane yapsn iyiletirir ve mukavemeti artar. Tavlama scakl 600-650 C0dir. Alfa pirinleri genellikle souk ekillendirilmi olarak sata sunulmaktadr. 85/15: Bu tr pirinler, mermi kovan, derin svanm kaplar ve ucuz mcevherat yapmnda kullanlr. 63/37: Standart bir pirin tr olup souk presleme ilerinde kullanlr. 70/30 pirin trnden daha ucuzdur. Souk ilemeden sonra tavlanrsa kristal yaps 70/30 pirince benzer. Ms 63 olarak da bilinir.
30

Resim-13: Pirin ubuklar

2.2- Beta Pirinler: Bu pirinler ikinci gruba girerler ve dkme, scak haddelemeye, ekstrzyona ve scak preslemeye uygundurlar. Souk olarak ta haddelenebilmektedir. 60/40: En stn zelliklere sahip pirin trdr. Alfa + beta kristallerinden oluur. Muntz metal olarak bilinir. Bu pirincin tipik zellikleri aada verilmitir. Dkm olarak: Maksimum ekme Dayanm : 34.1-38.75 kg /mm2 Kopma uzamas % : 40-45 Brinell Sertlik, HB : 90-100 Kurunlu Pirin: Pirinlere kurunun ilavesi ileme zelliklerini iyiletirir. Scak ekillendirme ileri ve ekstrzyon ubuklar yapmnda % 56-61 bakr, %1.5-3.5 kurun ve kalan inko ieren alam kompozisyonu kullanlr. Bu alamn mukavemet zellikleri ile Muntz metal zellikleri arasnda bariz bir fark yoktur. Pirince kalay ilavesi baz pirinlerin zellikle inko eksilmesine kar korozyon dayanmn artrr. Kurunlu pirincin mikro yaps (Resim-14) :

Dklm kurunlu pirin analizi : Cu:%59-64, Zn:34.5-40.0, Pb:%0.8-1.4

Dklm ve scak ekilmi analizi : Cu %59-62, Zn 36.5-40.0 Sn %0.5-1.0, Pb %0.2, Fe %0.10

2.3- Yksek Mukavemetli Pirinler (Cuprass Serisi zel Pirinler): Pirincin mekanik zelliklerini artrmak amacyla, bakra inkonun dnda nikel, mangan, demir, kalay ya da silisyum elementleri katlabilir. zel pirin ad verilen bu alamlarda ilave elementlerin toplam miktar % 5'i gemez. Bu elementler uzama zelliklerine fazla etki etmeksizin ekme mukavemetini artrr. Birden ok element ieren bu alamlara yksek mukavemetli pirinler denir. Salam Metal'de yksek mukavemetli pirinlerin tr imal edilmektedir.
31

Salam Metal tarafndan retilen zel pirinler: Dkm Pirinleri: Baz nemli dkm pirinlerin kimyasal, fiziksel ve mekanik zellikleri aadaki tabloda verilmitir.
Salam Metal tarafndan retilen zel pirinler (Tablo-3)

Malzeme Cuprass 1 Cuprass 2 Cuprass 3

CuZn35Al1
(DIN 1709-1981)

Cu

Fe

Al

Mn

Zn

ekme D. Uzama Sertlik % HB kg/mm2

56-65 0.5-2.0 0.5-2.0 0.3-3.0 Kalan 55-66 0.5-2.5 1.0-3.0 0.3-0.4 Kalan 60-67 1.5-4.0 3.0-7.0 2.5-5.0 Kalan

50 62 75

18 14 5

120 160 190

CuZn34Al2
(DIN 1709 1981)

CuZn25Al5
(DIN 1709 1981)

Kullanm Alanlar (Tablo-4)

Cuprass 1 Orta derecede kayma zellii vardr. Hadde tezgahlarnda ve vidal preslerde bask somunu olarak kullanld gibi gemi pervanelerinde de kullanlr. Yksek mukavemetli sert bir malzemedir. Durgun yk altnda alan Cuprass 2 konstrksiyon paralar, makine paralar vs. de kullanlr. Cuprass 3 Yksek mukavemetli sert bir pirintir. Yksek ve dk devirlerde alan yataklar, sonsuz vida ve dili imalinde kullanlr.

2.4- Pirinlerin Kullanm Alanlar: % 5-20 inko ieren pirinler renk zelliinden tr ssl metal ilerinde, ucuz mcevherat ve mimari maksatlarda tercihen kullanlr. % 70-30 inko ieren pirinler fazla uzama kabiliyeti istenen tel, ubuk, mermi kovan ve kondansatr boru yapmnda kullanlr. % 40-43 inko ieren pirinler alfa-beta pirinleri olarak bilinir ve daha az uzama kabiliyetine sahiptir, fakat ok kolay ilenebilirler. Bu tr pirinler ekstrzyona, haddelemeye, scak dvmeye ve preslemeye msaittirler. Kalplkta ve makine imalatnda ihtiya duyulan yksek sertlikteki Cuprass serisi pirinler Salam Metal stoklarnda muhtelif llerde bulunmaktadr.
Resim-15 32

Blm 3

BRONZLAR

Mi.. 1300 Hitit dnemi dkm potas orum Mzesi

Blm - 3 BRONZLAR Bronzlar esas olarak kalay ieren bakr esasl alamlardr. Bakrn inko iermeyen dier alamlarna genel olarak bronz denilmekte ve eitleri ana alam elementleriyle belirtilmektedir. Geleneksel bronzlar bakr-kalay alamlardr ve kalay bronzu ya da ou zaman fosforla deokside edildiklerinden, fosfor bronzu olarak adlandrlrlar. Bronzlar dvme ve dkm alamlar olarak iki ana gruba ayrlr: 1-Dvme Alam Grubu : Bu alam grubu drt temel alam ailesini ierir. Bakr-kalay-fosfor alamlar (Cu-Sn-P) fosfor bronzlar. Bakr-kalay-kurun-fosfor alamlar (Cu-Sn-Pb-P) kurunlu fosfor bronzlar. Bakr-alminyum alamlar (Cu-Al) alminyum bronzlar. Bakr-silisyum alamlar (Cu-Si) silisyum bronzlar. 2-Dkm Alam Grubu : Bu alam grubu da drt temel alam ailesini ierir. Bakr-kalay alamlar (Cu-Sn) kalay bronzlar. Bakr-kalay-kurun alamlar (Cu-Sn-Pb) kurunlu ve yksek kurunlu kalay bronzlar. Bakr-kalay-nikel alamlar (Cu-Sn-Ni) nikelli kalay bronzlar. Bakr-alminyum alamlar (Cu-Al) alminyum bronzlar.

Resim-16: lenmi bronz dkm paralar

Resim-17: eitli kesitlerde kontin dkm rn bronzlar

3.1- Kalay Bronzlar: Kalay miktarlar belirli snrlar ierisinde olan bakr-kalay alamlar endstriyel adan en nemli bronzlar oluturmaktadr. Pirinlerde olduu gibi, kalayn bakra ilavesi bir seri kat solsyonlar oluturur. Bakr - kalay alamlarnn faz diyagramlar fazlasyla karmaktr. Alfa faz ihtiva eden alamlar (Cu % 87-100, kalay % 0-13) haddelemeye ve souk preslemeye uygun dmektedir. Alfa + beta alamlar % 78-87 bakr, % 13-22 kalay ierirler. En nemli kalay bronzlarnn kimyasal analizleri aada verilmitir.
35

 % 5 kalay, % 95 bakrl kalay bronzlar: Bu alama bir miktar inko ilave edilerek para yapmnda kullanlr. % 10 kalay, % 90 bakrl kalay bronzlar: Bu alama bir miktar inko ihtiva edilirse tipik bir top alam elde edilir. Tipik bir top bileimi % 88 bakr, % 10 kalay, % 2 inko ierir. % 15 kalay, % 85 bakrl kalay bronzlar: Bu tip bronzlar yatak malzemesi olarak kullanlr ve az miktarda deoksidan olarak inko ihtiva ederler. Kalay bronzlarnn en belirgin zellikleri atmosferik ve su korozyonuna kar iyi direnli ve anmaya kar fazla direnli olmasdr. Ayn zamanda mkemmel yalama kabiliyetleri vardr. Endstride en ok kullanlan bakr alamlarndan biridir. lkemizde kalay bronzu imal edilmekte ancak dk kalay ieren cinsleri retimdeki kolayl nedeniyle daha ok tercih edilmektedir. Bu tr bronzlar ise ok abuk anarak veya sarma ad verilen sertliinin dk olmasndan kaynaklanan yapma yaparak verimlilikte azalmaya sebep olmaktadrlar.% 6 kalay ihtiva eden bronzlar souk ve scak ilenmeye msaittirler. Kalay miktarnn artmas malzeme mukavemetini artr, dier taraftan uzama kabiliyeti bir hayli azalr. %10, 12 kalay ieren bronzlar mekanik zellikler asndan en ideal olanlardr. Bu tip bronzlar dkm paralarnda tercih edilirler. Dkm bronzlar kalay, kurun, fosfor ve nikel ihtiva eder.
Kalay bronzlarnn mikro yaplar (Resim-18)

Kalay Bronzu: Dkm yaps: Kimyasal analizi: Cu: % 88-90, Sn: % 10-12, Pb: % 0.50, Zn: % 0.50, Ni: 0.50, P: %0.30, Sb: %0.20, Fe: % 0.15

Yksek kurunlu kalay bronzu: Srekli dkm yaps Cu: %78/82, Pb: %8/11, Sn: %9/11, Zn: %0.8, Ni: % 0.5, dier elementler czi miktarda.

Endstride kullanlan nemli brozlarn kimyasal bileimi, mekanik ve fiziksel zellikleri aada verilmitir.
Kimyasal Bileimi Sertlik Younluk ekme Day. Kalay Ku l l a n m Bronzlar Sn Zn Pb g/cm3 N/mm2 HB Cuptin HL 7 Cuptin L Cuptin 1 Cuptin 2 Cuptin 3 Cuptin 4 5 8 10 12 13 5 4 18 5 6 2 1 60-65 70 65-75 100 70 8.8 8.8 8.8 8.6 9.1 8.6 A l a n l a r

170-210 Yalama yoksa su da yalama zellii yapar. Lineer hz snr 12 m/sn Bask snr 20 N/mm2 250 240-270 300 300 260-280

Dk ykl, yksek hzl yataklar iin kullanlr. Sertlii dk ama kaydrma zellii yksektir.

1 (+%2Ni) 80-95

Orta ykl, orta hzl yataklar iin kulanlr. Kollektr bilezikleri, piston bilezikleri, ventil yata bilezikleri, subap yata, armatr ve su tulumbas fan yapmnda kullanlr. Orta sertliktedir Yksek ykl, dk hzl yataklar iin kullanlr. Srtnme yataklar, anma plakalar, civatalar 2 pinyonlar, mafsallar. Lineer hz snr 7 m/sn, bask snr 40 N/mm Yksek ykl, dk hzl yataklar iin kullanlr. Srtnmeye dayankl dililer, salyangoz dilisi, sonsuz vida yapmnda Yksek ykl, dk hzl yataklar iin kullanlr. Takm tezgah yataklar, souk hadde yataklarnda kullanlr. dner tabla ve muylu yataklar, piston bilezikleri Yksek ykl dk hzl yataklar iin kullanlr. Kzaklar, kpr yataklar, hadde yataklar, 2 dner tabla ve muylu yataklar, piston bilezikleri. Lineer hz snr 6 m/sn, bask snr 60 N/mm

Tablo-5: Salam Metal'de seri olarak imal edilen kalay bronzlar

36

3.2- Alminyum Bronzlar: Alminyum bronzlar % 14'e kadar alminyum ieren bakr esasl alam ailesidir. Dier alamlarn sunamad mekanik ve kimyasal zellikleri alminyum bronzlar sunar. Bu zellikler alminyum bronzlarna bir ok stnlkler salar. Sertlikleri 40 - 42 RC'ye kadar kan cinsleri vardr. Avantajlar : stn mukavemet. Bu zellii dk alaml eliklerin zelliklerine benzer. stn korozyon direnci. Paslanmaz eliklerin bile iyi neticeler sunamad deniz suyu ve benzer ortamlarda alminyum bronzlar, tercihen kullanlr. Uygun yksek scaklk zellikleri Malzeme yorulmasna kar stn dayanm. Bu da uzun mrl alma salar. Oksidasyon dayanm Dkm ve ileme kolayl Yksek sertlik ve anma dayanm yi kaynak edilme zellii Dkm ve dvlr halde temini. Bu malzemelerin anma dayanm da yksek olduundan kalplkta ve makine imalatnda elie alternatif tekil etmektedir. elikten daha iyi sl iletkenliinin olmas sayesinde de plastik kalplarnda elie alternatif tekil eder. rnein plastik kova kalplarnda ekirdek tamamyla bronzdan yaplabilir. Srtnme katsaysnn dk olmas nedeniyle, paslanmaz saclarn derin svama kalplarnda kullanlan malzemedir. lkemizde kum kalba dkm ile ve savurma dkm yolu ile sadece gerekli olan lye gre dkm yaplmaktadr. lkemizde bu eksiklik imalatlarn ya mekanik zellikleri dk dkm paralar kullanmalarna ya da bu paralar elikten yapmalarna yol amaktadr. Bu durum milli ekonomimize byk kayplar verdirmektedir. Salam Metal'in indksiyon frnlar ve dier modern donanmlar ile birlikte balatt retim ve stok imkanlar bu kayb kapatmaya yneliktir. eitli llerdeki alminyum bronzlarnn stoklar, hemen kullanm imkan dourduundan kullanclarn byk ilgisi ile karlamtr. lkemizde bir ilk olarak Salam Metal tarafndan balatlan bu uygulama daha st ve ara llerde artarak devam edecektir. lave Edilen Alam Elementleri ve Etkileri: Alminyuma ilaveten, alminyum bronzlarnda kullanlan alam elementleri unlardr: Nikel, demir, manganez, silisyum ve kalay. Alminyum bronzlarn mekaniksel zelliklerini birinci derecede alminyum etkiler. Dier alam ilaveleri bu ailenin alt snflandrmasn oluturur.
37

Alminyum Bronzlarnn eitleri: Alminyum bronzlar drt ana gruba ayrlr: 1- Alfa Alamlar: Bu alamlar % 8 den daha az alminyum ierirler. Dk miktarlarda alam elementleri ihtiva ettii iin scak ve souk olarak iyi ileme zellikleri vardr. Souk ileme ile boru, levha, erit ve tel ekillerine getirilmeye uygundur. 2- ki Fazl Alamlar: Bu tip alamlar % 8- % 11 alminyuma ilaveten daha yksek mukavemet iin demir ve nikel ierirler. Alminyum miktar %8-10 olunca beta faznn oluumu sonucu mukavemet artar. Bu alamlar scak ilemeye ve dkme uygun alamlardr. Alminyum miktar % 10'u anca mukavemet ve sertlik daha da artar. Bu alamlar ok stn anma dayanm istenen zel uygulamalar iin uygundur. Dier alam elementleri kristal yapy iyiletirir, mukavemeti ve korozyon dayanmn artrr. 3- Bakr - Alminyum - Silisyum alamlar (Silisyum Bronzlar): Bu alamlar alfa faz alamlar olup iyi mukavemet ve ileme zelliine sahiptirler. % 2'ye kadar silisyum ve % 6'ya kadar alminyum ieren alamlar alminyum-silisyum bronzlar olarak adlandrlr. Bu alamlar tek fazl alamlardan daha stn mukavemet zelliklerine, kolay dvlme ve scak ileme zelliine sahiptir. Dier alminyum bronzlar gibi, dk geirgenlik ve stn ok dayanmlar vardr. Silisyum talal ilemeyi kolaylatrr. 4- Bakr - Mangan - Alminyum Alamlar: Bu alamlarn iyi dklme zellikleri vardr. ncelikle pervane imali iin gelitirilmitir. Mangan ana alam elementi olup % 13 civarndadr. Bu alamlar grubunda alminyum % 89 dur. Bu alamlar alminyum bronzlar kadar mukavim deildir, fakat daha iyi dkm zellikleri vardr. yi korozyon dayanm ve stn kaynak edilebilme zelliklerine sahiptir.
Resim-19: Alminyum bronzlarnn mikro yaplar:

Alminyum Bronzu : Dklm, 621 0C'de tavlanm ve suda soutulmu Analiz :%85 Cu, %10.2 Al, %4 Fe %4.7 Fe, % 1 Mn

Alminyum Bronzu : Nikelli Alminyum Bronzu: Ekstrzyonlu Analiz :%80.4 Cu,%8.9Al,%5 Ni Dklm, tavlanm ve frnda soutulmu %4.7 Fe,% 1 Mn Analiz :%85 Cu,%10.2 Al,%4 Fe

38

Alminyum Bronzlarnn Mekanik zellikleri: ekme Mukavemeti: Baz alminyum bronzlarnn mukavemetleri dk alaml eliklerinkine yakndr. Hatta bu zellikleri baz paslanmaz eliklerden daha stndr. Dahas bu alamlar, yksek ve dk scaklklarda mukavemetlerini byk oranda muhafaza eder. Basma mukavemeti; en stn zelliklerindendir. Srtnme katsays, eliin katsaysnn 1/3' kadardr. Sertlik: Alminyum bronzlarnn sertlii alminyum yzdesinin artmas ile artar. leme zellii: ou alminyum bronzlar yeterli derecede ileme zelliine sahiptir. Daha ayrntl bilgi iin alminyum bronzlarnn ileme zelliklerini 50. sayfadan bakabilirsiniz. Dkmnde Srasnda Dikkat Edilecek zellikler : Alminyum bronz dkmnde dikkat edilmesi gereken nemli hususlar aada verilmitir. Yksek saflkta hammadde kullanlmaldr. Salam Metal, lkemizin drt bir yanndaki 9 ubesi vastasyla en temiz bakr hurdas saylan, soyma kablo bakr hurdasn temin etme avantajna sahiptir. arj malzeme mmkn olan en ksa srede ergitilmelidir. Alminyum bronzlar ergitme esnasnda kolayca gaz absorbe ederler. Bu gazlar katlama sonrasnda dkmlerde poroziteye sebebiyet verir. Modern indksiyon ocamzn olmas retimimizde bu gibi sorunlarn olumasn nlemektedir. Alminyum ilavesinden nce ergitilmi bakrn deokside edilmesi gereklidir. Bu da modern ocaklarda sorun olmaktan kmtr. Ergitilmi arjn ar derecede kartrlmas zararldr.

Resim-20: Doru dkm teknii

Resim-21: Curufsuz dkm

39

Tablo-6: SALAM METAL Alminyum Bronzlarnn

Kimyasal bileimi (Kalan bakr %) Sn Al Fe Ni

_ _ _

Mekanik ve fiziksel zellikleri

Younluk Akma ekme Dayanm Dayanm Uzama

Sertlik

Isl letkenlik

Mn
_

N/mm2 N/mm2 N/mm2

A5
%

HB
170-190 190-220 270-320

W
54 63 65

10/30 m.K

Cupral 1 Cupral 2 Cupral 4 Cupral 5 Cupral 8 Cupral 10 Cupral 4M

0.25 _ _ _ _ _

9.0 10.0 13

3.0 3.0 3.0

7.95 7.45 7.25 7.50

500-600 280-350 650-750 350-380 700-800 350-450

40 14 1

2.0 2

10 14 14

2.5 4 4

5.0 _ _

1.0

780-820 420-520 15-20 200-220 550-700 >500 400 400 0 0 360-400 400-450

46 50 50

2 +Co %1 7.25 2 +Co %2 7.25 1.5 7.45

_ 10.5 4.8 5 850-950 700-800 4-6 270-290 42

40

malzeme kodu, analizleri ve mekanik zellikleri

zellikleri

Tavsiye edilen kullanm alanlar

stn mekanik zellikler ile birlemi mkemmel korozyon dayanm, iyi kaydrma karakteristikleri ve kavitasyon direnci Yksek sertlik ve iyi uzama zelliklerine bal yksek ekme ve akma mukavemeti. Mkemmel kaydrma zellikleri, mekanik anma ve korozyona kar yksek diren. Cupral 2 ile karlatrldnda uzama ve darbe deerlerinde ok dk deimelerle beraber dikkate deer oranda iyilemi basn, ekme dayanm ve sertlik. Yksek basn direnci ve mekanik anmaya kar iyi dayanm. ok iyi kaydrma zellii, yksek sertlik ve dk uzama. Srad yksek sertlik, basn dayanm ve anmaya kar dayanm. Statik yklemelerde mkemmel. Sertlik, basn ve anma dayanm iin en yksek deerler. Bu alamn gevreklii darbeli ve ani yklemelerde kullanmn dnda tutar. Yksek dinamik ykler iin yksek sertlik, yksek ekme dayanm ve yksek basn dayanmnn ideal bileimidir. Anmaya kar yksek diren.

Kimya endstrisinde olduu gibi yataklar, burlar ve kzaklarda da kullanlr. Yataklar, klavuzlar, bkme takmlar, anma plakalar, vida somunlar, dili arklar, sonsuz dililer Vida somunlar, sonsuz dili arklar, basn bloklar, burlar, bkme takmlar, mil yataklar, maalarda Parlatma iin klavuz milleri ve destekleri, Dorultma torna aynalar, bkme takmlar, klavuzlar, anma plakalar. Svama kalplar, klavuzlar, bkme mandrelleri, sivri kamalar, derin ekme kalplar, zmbalar, tesbit ubuklar, konik klavuzlar. Svama teknikleri, derin ekme kalplar, zmbalar ve makine paralar Pompa paralar, vites kutusu pinyonlar, bkme takmlar, dzeltme takmlar, baz kalplk uygulamalar

41

Alminyum Bronzlarnn Tipik Kullanm Alanlar: Dkm Mamller:

Derin svama kalplar Haddehane ekipmanlar Burlar Makine paralar Kzaklar Sv itici pervaneler Gemi pervaneleri aftlar Pompalar ve valfler Su soutmal kompresrler Boru levhalar Eanjr paralar Yataklar Dili selektr atal Senkronizasyon halkalar Kvlcm karmayan el aletleri Cam kokil kalplar Boru ek paralar Dmenler ve pervane konsolu Basnl dkm paralar Kontin dklm ubuklar ve profiller Savurma dkm rn ringler Kanal kapaklar Dili ve dili taslak malzemeleri

Dvlm mamller:
Anma plakalar Yataklar Mknatslanmayan paralar ubuklar ve profiller Serbest dvlm paralar Dililer ahmerdanla dvlm paralar Boru levhalar Borular ve sert klflar Basn tanklar Reaksiyon ve damtma tanklar Zincir Pervaneler Kompresr pervane kanatlar aft donanm Kvlcm karmayan aletler Duvarc tespit paralar Yaylar Atalar Valf milleri Borulama ileri

rnek Bronz retimleri:

Resim-22: Alminyum bronzdan yaplm deiik makine paralar 42

Resim-23: Cupral 2, 6 veya 4M'den yaplm malafa

Resim-24: Kaklar

Sacn g

elii

Form makaralar Kaynak techizat Kaynak makaralar Kaynak edilmi boru

Resim-25: Boru imalat kaynak hatt

Boru malatnda Alminyum Bronzlar Kullanm Paslanmaz boru imalat: Paslanmaz boru imalatnda saca form veren form makaralar ve kaynak makaralar kullanlr. Bu imalat srasnda 'souk kaynak' olarak nitelendirilen yapmalar borularn yzeyine zarar vermektedir. Bunun dnda paslanmaz elik hammadde, makaralar zerinde belli bir hzda rahat kayabilmeli, ve de en nemlisi makaralardan geerken izilmemeli. Bu yzden makaralarda Cupral 8 Alminyum bronzu kullanm yukarda bahsedilen hem souk kaynak oluumunu nler hem de sacn makaralardan yksek hzda izilmeden gemesini salar. Bu zellikler Cupral 8 in hem mknatslanmamasndan, hem de ok dk srtnme katsaysna sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Boru ierisinde alan malafalarn da yksek kaydrma zellikli, Cupral'dan yaplmas imalat hz asndan avantajldr. Pa s l a n m a z b o r u b k m e d e b k m y e r i n i n krmamasn salamak zere kullanlan kaklar (resim 24) Cupral 2 veya Cupral 4M'den yapldnda hem tokluk hem anma dayanmn salayan bir malzeme olduundan ok iyi sonu elde edilir. Siyah sacdan boru imalat: Boru fabrikalarnda son hat olan borunun kaynak yapld kaynak hattnda, uygulanan karlkl akmlar devreyi kaynak makaras zerinden tamamlar. Bu makara Cupral 8 alminyum bronzundan yaplrsa malzeme manyetik olmadndan zerinde mknatslanma olmaz. Bylece kaynak apaklar da makara zerine yapmaz. Salam Metal tarafndan tavsiye edilinceye kadar bu makaralar 1.2344 scak i eliinden yaplmaktayd. Bunlarda da apak yapmas nemli bir sorundu.

Resim-26: Kaynak akmlar

43

Resim-27: Boru makaralar

Paslanmaz elik Eya malatnda Alminyum Bronzlar Kullanm : lkemizin lokomotif sektrlerinden biri olan mutfak eyalar imalatnda da alminyum bronzlar ok kullanlmaktadr. Paslanmaz sac izmemesi, dk srtnme katsays nedeniyle sacn ok rahat kaymas tercih nedenleridir. Mutfaklarda kullanlan evyeler de yine Cupral 8'den yaplm kalplarda ekillendirilir. Tavsiyeler: Derin svamalarda : Cupral 8 Cam kapaklarn paslanmaz erit kaynanda : Tuncop 80/20 elik tencerelerin sap kaynanda : Tuncop 80/20 Paslanmaz saclar dnda, DKP ve galvanizli svamalk saclarda alminyum bronzu svama kalplar kullanmak mmkndr. rnlerin zerinde izikler olumamas iin Cupral 2, yerinde bir seimdir.

Resim-29

Resim-28: Tencere derin svama kalp ve presi

Resim-30 44

Resim-31: eitli svama kalplar

Kzaklar : Kzaklar, rnein takm tezgahlarnda kaytlarda olduu gibi, makine ksmlarnn (paralarnn) dorusal olarak hareket etmesini salar. Kzaklar, aada belirtilen niteliklere sahip olmaldr. Az boluk sayesinde yksek seviyede ilerleme hassasiyeti Kzak boluunun yeniden ayarlanma imkan, az srtnme ve dk anma Mmkn olduu kadar iyi snmleme nitelikleri Basit bakm ve yalama imkan Kir ve talalara kar szdrmazlk Kzaklar cinsine gre Cupral 2, 4 veya Cupral 8'den yaplabilir.

Hareketli F Sabit Dz Kzak Hareketli F

Hareketli F Sabit V-Kzak F Sabit Duran

Sabit Duran V-Kzak Hareketli F

Krlangkuyruu kzak

Sabit Yuvarlak Kzak

ekil-8: Kzak eitleri

Resim-32 Kzaklar 45

Resim-33: Kzaklar

Yataklar : Yataklar, radyal (ap dorultusundaki) ve eksenel dorultudaki kuvvetlere yklenen millere ve akslara klavuzlama ve destekleme yapar. Makine paralarnn arasnda meydana gelen srtnmenin cinsine gre, kaymal (dz) yataklar ve rulmanlar (ekil) yatak tarafndan maruz kalnan kuvvetlerin ynne gre, radyal yataklar ve eksenel yataklar olarak gruplara ayrlr. (ekil 9) Kaymal (Dz) Yataklar : Kaymal yataklarda mil muylular, bir yatak zarfnn veya burcunun iinde dnerler. Mil muylusundan yatan stne etki eden normal kuvvet FN vastasyla, hareketi durdurmak isteyen, bir srtnme kuvveti FR retilir. Srtnme kuvvetini ve bylelikle srtnmenin momentini kk tutmak iin, kayan paralar arasnda yeterli derecede yalama maddesi bulunmaldr.

Kaymal (dz) yatak burcu

Rulman gvdesi

Kaymal (dz) yatak

Rulman

Kaymal ve yuvarlanmal yataklar

Mil

F Eksenel

Etki Eden

F
Radyal Etki Eden

Yatak gvdesi

Radyal yatak ve eksenel yatak

ekil-9: Yatak eitleri

Tablo-7: Salam Metal tarafndan retilen yatak malzemeleri

Malzeme
a) Yksek hzl, dk ykl yataklar iin

Analiz Sn Pb Zn 7 15 _

ekme Dayanm 2
N/mm

Akma Uzama Sertlik Dayanm % HB

Cuptin HL
(Yksek kurunlu kalay bronzu)
b) Orta hzl, orta ykler iin

200

60

Cuptin L
(Kurunlu kalay bronzu)
c) Yksek ykler, orta hzlar iin

15

60

Cuptin 1 Cuptin 2 Cuptin 3 Cuptin 4

d) Ar yksek ykler, dk hzlar iin

8 10 12 14 Al
10 13

6 2 1 1
3 3

4 _ _ _

250 300 200 210 650-750 700-800

120 120 100 120 350-380 350-450

16 11 8 7
14 1

80 75 70 80
190-220 270-320

Fe Mn
2

Cupral 2 Cupral 4

Tablodan malzeme seerken, yatakla alacak olan milin hznn ve ykn iyi bilinmesi gerekir. rnein eksantrik presin krank mil yata yava dner, yk fazladr. Cupral 2 iyi bir seimdir.
46

Kaymal Yatak Malzemeleri : kli zarf deste elik tabaka Yatak malzemesinin, muylu malzemesinin ve c Tutucu Tay ed s yalama maddesinin kaymal yataklarda birbirleriyle burun Nikel tabakas Yzey uyum salamas gerekir. Mil muylusunun yzey tabakasnn, yatak zarflar tarafndan anmasn nemli lde snrlamak iin, ember yanak onun yatak malzemesinden 3 ila 5 defa daha sert olmas gerekir. Muylu malzemesi olarak genelde yzeyleri sertletirilmi ve talanm elikler kullanlr. ekil-10: ok maddeli kaymal yatak Yatak malzemelerinin aada belirtilen zelliklere sahip olmalar gerekir. 2 Anmaya kar yksek dayankllk P ml N/mm Malzeme yi dengeleme zellii SnSb 12 Cu 6 Pb 15 PbSb 14 Sn 9 Cu As 12.5 Yalama maddesi iin iyi yaylabilirlik G-CuSn 12 25 (dalabilirlik) GG-25 5 Anan paracklar dibe kertme kabiliyeti PA 66 7 Srtnme sn uzaklatracak yksek s iletim Tablo-8: Msaade edilen yzey basnlar kabiliyeti ok maddeli kaymal yatak, ok yklenen, hzl dnen millerde, rnein krank millerinde kullanlr. Yatak Muylusu F (ekil) Bu tip yataklar elik destekli zarftan ve bir ok ince yatak metal tabakalarndan meydana gelirler. Bu yataklar az bir montaj hacminde yksek bir tama kabiliyetine sahiptir. Yatak malzemelerinin msade edilen yzey basnc ok farkldr. Tecrbe deerleri zdm Yzeyi tablodan alnabilir.
Yzey Basnc = Normal Kuvvet Tayc Yzey P= FN A

ekil-11: Yklenen projeksiyon yzeyi

Tayc yzey A, mil muylusunun izdm yzeyidir (kesit alandr). (ekil 11)

Resim-34: Miller

47

Alminyum Bronzlarnn Plastik Enjeksiyon Makinelerinde Kullanm :

ekil-12: Kilitleme mekanizmal plastik enjeksiyon makinesinde kullanlan alminyum bronzu paralar taral olarak gsterilmitir.

ekil 12'deki enjeksiyon makinesinde gsterilen yksek anma dayanm gerektiren paralar, kzaklar ve paralar, pim kovan, civata kovan, kam pimi kza gibi paralardr. Kalpta yksek sl ve mekanik gerilmelere dayanm gerektiren kalp paralar, kalptan karan, kzaklk yapan, soutma yapan paralar da alminyum bronzundan yaplabilir.

Avantajlar Verim art Szntsz imalat Dk bakm giderleri Yksek rn kalitesi Daha yksek kalitede ve gvenilirlikte otomasyon.

Kovanlarda szdrma olmaz Korozyon dayanm Erozyon ile ileyebilme 350 OC ye kadar alma imkan

Alminyum Bronzu Mamllerimizin Teslimat ekilleri: 50 cm standart boylarda, istendiinde daha uzun boylarda Lama ller dkm haliyle veya istenirse ilenmi olarak Yuvarlak ller tornal olarak i bo malzemeler 20 - 800 mm d d aplarda, ii ve d tornal olarak ap 50 mm'den kk ii bo malzemelerde, i aplarn lleri 2 - 3 mm eksik verilmelidir. zel aplar ve ller imal edilir.

48

Alminyum Bronzlarnn Kvlcm karmayan El Aletlerinde Kullanm Alminyum Bronzlarndan yaplan el aletleri, patlama tehlikesi olan ortamlarda kullanlmak zere gelitirilen ara ve gerelerdir. elikten yaplan el aletlerinin statik elektrik nedeniyle kvlcm karma riski bu ortamlarda patlama tehlikesi yaratrken, alminyum bronzlarndan yaplanlarda byle bir tehlike yoktur. Bu malzemelerin hem kvlcm karmamas, hem de mknats ekmemesi bu tr yerlerde kullanmna olanak salar. Bu gereler maden ocaklarnda, hastanelerde oksijen tanklarnda, kanalizasyon ebekesi iinde yaplan almalarda, otomobil fabrikalarnn boya blmlerinde, tersanelerde ve petrol endstrisinde ok kullanlr.

Resim-35: Alminyum bronzlarndan imal edilmi eitli el aletleri

Bunlar arasnda eki, anahtar, lokma, pense, krek vs. olduu gibi yataklar, kzaklar gibi makine paralar da olabilir. Her biri dkm yada dvme yoluyla retilir. Takm eliine yakn mekanik zellikleri olduu iin kullanm alanlar genilemektedir. Cupral el aletleri, patlama ve yangn riskini ortadan kaldrdndan emniyet gleri ve sigorta kurulular tarafndan da kullanm tavsiye edilmektedir.

49

Alminyum Bronzlarnn lenmes Alminyum bronzlarnn ilenebilirlii bronzun cinsine, dolaysyla sertliine bal olarak deiir. Alminyum bronzlarnda Al, Fe ve Ni arttka sertlik artar ve ilenmesi daha fazla dikkat gerektirir. zellikle sertlii 270 HB ve zerinde olan bronzlar zel dikkat gerektirir. Cupral 8 ve Cupral 10 gibi sertlii 40 RC civarnda olan cinslerde ileme uslleri ok dikkatli ekilde yaplmaldr. leme esnasnda; ileme yzeylerinde kesici ucun srtnmesi ve yksek scaklklara ulalmas yznden gerilmeler oluur. Alminyum bronzunun cinsine, parann ekline ve ilemenin miktarna bal olarak bu gerilmeler farkl seviyelere ular. Ayrca tala kaldrma ile ileme srasnda, mekanik olarak uygulanan hemen hemen tm kesme kuvvetleri sya dnr. Bu yzden mekanik ileme srasnda aa kan s yaynm ve kesici takmn ucundaki scaklk ilemede ok nemli faktrlerdir. Aadaki tabloda alminyum bronzlarnn ilenebilirlikleri takm mrne gre verilmitir. Bununla birlikte ilenebilirlik sertlie ve mikro yapya baldr. Cupral 4, 6, 8 ve 10 serisi alminyum bronzlarnn ilenmesi daha fazla itina gerektirir. Bunun sebebi giderek artan sertliklerine bal olarak uzama katsaylarnn da dmesidir. Bu durum, yksek sertliklerinin yan sra dk uzama katsaylarnn da ileme srasnda dikkate alnmasn zorunlu klar.
Alam Kodu Cupral 1 Cupral 2 Cupral 4 Cupral 5 Cupral 8 Cupral 10 Cupral 4M Sertlik HB 30/10 150 - 180 180 - 200 260 - 280 200 - 220 350 - 380 395 - 420 280 - 300 lenebilirlik 100 80 45 45 30 25 40

Tablo-9: Alminyum bronzlarnn sertlik ve ilenebilirlik deerleri

leme Takmlar: Cupral 2 ve Cupral 4, yksek hz eliklerinden yaplm kesici takmlarla ilenebilir. En iyi sonular, karbr ulu takmlardan ya da karbrl takmlardan elde edilir. Ama daha sert olan dier alminyum bronzlar sert ulu takmlar gerektirir. Yksek kalite yzey ve nihai ilem gerektiinde elmas takmlar nerilir. Herhangi bir Cupral cinsi ilenirken, zararl atlama izlerinden kurtulmak amacyla her zaman ilenecek malzeme sabit tutulmaldr. Bunlar takmn kesme aznn hafife pah krlarak talanmas ile ksmen nlenebilir. Btn ilemler soutma ya ile yaplr, elli ksm suya bir ksm ya bir duman eklinde spreyle uygulanr. 20 ksm su, bir ksm ya korozyon dayanmn destekler. Bu tm Cupral serisi bronzlar ilerken iddetle tavsiye edilir. Metal oksidasyonunu ve i parasndaki renk bozulmasn nlemek zere sadece slfrsz, kimyasal olarak agresif olmayan ve sabit evsafl kesme svlar seilmelidir.
50

leme gerilimlerinin artmas sonucu, ileme srasnda, alma paralarnda bazen ortaya kan olas arplmalar nlemek iin gerilme giderici bir ilem tavsiye edilir. Bu durum i parasnn kaba ilemeden sonra atlyenin en scak yerinde 48 saat braklmasndan ibarettir. Bu, ilemeden kaynaklanan gerilmeleri azaltacak ve daha doru bitmi i paras olarak sonu verecektir. Bu ilem ilenecek para zerinde bir miktar malzeme braklmasn gerektirir. Mmknse, birka saatliine 200-250 C0 de bir frna konulmas ilem sresinde zaman kazandracaktr. Buradaki btn nerilerin geleneksel ileme ekipmanlarna gre dnld unutulmamaldr. Tornalama: Tornalama iin en uygun a, malzemeye kesici takm malzemesine ve alma metoduna gre tayin edildiinden alminyum bronzlarnda bu veriler ok iyi aratrlmaldr. Tm alminyum bronz eitleri iin, nerilen serbest a 60'dir. Tala as, tala kaldrlmasn kontrol altna alr; ounlukla malzemelerin cinsine gre deikenlik gsterir ve Cupral iin 60, daha sert malzeme cinsleri olan Cupral 1, 2, 4, 6, 8 ve 10 iin 30'dir. Kaba ilenmi ve yar bitmi ilemler iin nerilen kama as yaklak 750; biti ileminde ise 900 dir. Takmn orta yerinin merkez izgisi ile paralel saptand ve takm noktasnn tam merkezde ya da hafife aaya (maksimum 0.4 mm) doru olduu varsaylr; ama asla yukarya deil. Atma olasln nlemek iin ileme paras ve takm her zaman sabit tutulmaldr. Takmn kesme kesinin pahlanmas harika sonular verebilir. Diskler ve halkalar tornalanrken ileme operasyonu ileme parasnn her yanndan balamaldr. En azndan keler her zaman 450 pahl olmaldr. Delme: Dk sertlikteki Cupral 2 gibi alminyum bronzlarnda yksek hz eliinden yaplm matkap ucu kullanlabilir. Daha sert olanlar iin (> 250 HB) karbr ular ya da karbr delme matkap ular gerekir. Delme yan as +20 ve -20 arasnda negatif bir deer olmaldr. Daha sert cinslerde sreksiz bir tala oluumu vardr ve bu yzden iyi bir tala karma gereklidir. Tala karmay salamak iin tavsiye edildii zere derin delikler aarken ileme operasyonu durdurulmaldr. Delik boyunca matkap ucu girip karken ileme parasnn krlmasn nlemek iin parann elik plakalar arasnda desteklenmesi nerilir. Dier bir imkan da ileme parasnn her iki yanndan delinmesidir. Tala kaldrmada yalayc ve yardmc rol stlenecek bir soutucu nerilir. Di ekme: Dk sertlikteki alminyum bronzlar iin standart di klavuzu kullanlabilir. Bununla birlikte, daha sert Cupral'lar iin helezonik girili di klavuzu nerilir. Cupral 8 ve 10'da tatmin edici sonular elde etmek iin elie gre apta yaklak 0.150.25 mm daha geni bir delik amak gereklidir. Deliin her iki tarafndan hava almas tavsiye edilir. zellikle yksek sertlikteki Cupral bronzlarna hava alrken bir soutucunun kullanm nerilmektedir.
51

erit Testere ile Kesme: Cupral 2'nin kesimi erit testerelerle rahatlkla yaplabilir. leme parasnn kalnlna bal olarak 0.6 mm kalnlkta bimetal erit ve 2.54, cm de 4 - 10 arasnda diler nerilir. Cupral 2 ve 4'n gl bir erit testerede kesimi, 2.54 cm iin 4 di biiminde ve yaklak 50 negatif al yksek hz elii testereler gerektirir. kinci dn turunda testerenin ileme parasnn yzeyinin zerinden gemesi gerektiine dikkat edilmelidir. Daha sert Cupral bronzlar olan 8 ve 10'un yuvarlak olanlar torna tezgahnda kesilebilir. Bununla birlikte aplar 200'mm yi getiinde daha elverili bir yol olarak her 2.54 cm iin 2 - 3 di biimi (ileme parasnn kalnlk fonksiyonuna gre) ve karbr ulu erit testere kullanmaktr. zellikle daha sert alamlar iin soutucu nerilir. Erozyon le ekillendirme (EDM): Geleneksel ileme yntemlerinden baka, ska kullanlan dier bir yntem erozyon ile ilemedir. Bu yntem, bir elektrottan kan kvlcmn, ilenecek olan parann yzeyindeki metali yakarak uzaklatrmasdr. Ancak erozyon ile ilemede malzemenin eitli tabakalarnda scaklk etkisiyle oluan mikro atlaklar ve boluklar takmn veya kalbn erken krlmasna yol aabilir. Cupral ve Cupro serisi alamlar, kalp ve makine paralar yapmnda genel olarak, eliklerde kullanlan alma zamanlar, metal kaldrma miktarlar ve ayarlar kullanlarak erozyon ile problemsiz olarak ekillendirebilir. Yzey Kaplama : Cupral serisi Alminyum bronzlarnda ve Cupro serisi alamlarda yzeyin anma dayanmnn ve srtnme zelliklerinin iyiletirilebilmesi iin aadaki kaplama trleri kullanlabilir.
Yzey Kaplama mkan :

Kaplama Cinsi ve zellikleri : Sert Nikel Elektroliz Kaplama

Anma dayanm yksektir, yksek sertlik sert krom yerine yaplabilir, kaynak edilebilir, hassas tamir kaplamas yaplabilir.

Yksek Parlaklkta Elektroliz Nikel Kaplama

Yksek parlaklkta yzey elde edilebilir, optik paralar ve arabalarn reflektrler gibi kristal nitelikte paralar retmek iin kullanlr.

Nikel - PTFE Elektroliz Kaplama

Kayan paralarn, daha az srtnme ile kaymasn salar, yapmaz.

Nikel Bronz Elektroliz Kaplama

Kaygan kaplama sayesinde iticiler daha rahat kayar, kilitlenmeler nlenir. n gerilmi plastiklerin retiminde srtnme azalr.

Yksek Fosforlu Elektroliz Nikel Kaplama

Korozyona kar koruma iin agresif plastiklere ve soutma suyuna kar korozyon dayanm salamak iin kullanlr.

Galvanik Nikel Kaplama

Kaln kaplama, tamir amal kaplama, mm'yi bulan kalnlklarda kaplamadr. Kenar veya kelerde ylma olabilir.

Tablo-10

52

3.3 Nikel Bronzlar Nikel demir d dkm alamlarna gn getike daha fazla ilave edilmektedir. Genelde ekme dayanmn ve nemli lde akma snrn artrr ve yksek scaklklarda malzemenin mekanik zelliklerinin azalmasn nler. Ayrca malzemenin tane bykln azaltr, korozyon dayanmn ykseltir ve baz alamlarda, sl ilem sayesinde alama stn fiziksel zellikler kazandrr. Nikel bronzlar kabaca drt alam grubu olarak snflandrlr. % 5 den az nikelli alam grubu % 5 ile % 10 nikelli alam grubu % 10 ile % 20 nikelli alam grubu Ana alam nikel olan zel alamlar (yksek nikelli bronz, rnein Monel metal). Dk miktarlarda nikel kullanm kurun segregasyonunu azaltr. Dorudan kullanlacak yataklar % 2'den fazla nikel iermemelidir. Bu miktarn zerindeki deerlerin malzemenin yataklk zelliklerini ktletirme eilimi olduuna inanlmaktadr. Birinci alam grubunun dkmnde pek zorluk yaanmamakta ve mevcut dkm pratii geerli olmaktadr. % 88 Cu, % 5 Sn, % 5 Ni ve % 2 Zn alam uluslararas bir alam olup, stn zelliklerinden dolay tercihen kullanlmaktadr. Isl ilemin uygulanmas ile bu alamn ekme mukavemeti 24 kg/mm2 ve kopma uzamas % 15'e karlmas mmkndr. % 4 -% 5 nikelli alam nikel bronzu karakteristikleri gstermeye balar. Nikel yzdesi artnca ,alamlarn ergitme ve dkm scaklklar ykselir ve gaz absorbe etmesi fazlasyla artar. Nikel miktar % 10'u anca dier bir zorluk ortaya kar. Karbon absorbsiyonu sonucu karbon mevcut ortamdaki oksitlerle birleerek karbondioksit oluturur. Bu hidrojene benzer problem yaratr. yleki; gaz, sv eriyie geer ve katlama esnasnda dar atlarak gaz boluklarna sebebiyet verir.
% 10'dan fazla nikel ieren bronzlar (Tablo-11)
Alam Kompozisyon % Ni Sn Zn Pb Cu % 20 Nikel bronzu % 40 Nikel-kurun bronzu 20 6 1 40 6 1 40 10 1 % 50 Nikel bronzu 50 5 1 50 10 1 8 8 73 45 41 44 39

53

Resim-36: Bakr nikel alamlarnn mikro yaplar

Tavlanm: Cu : %86.5 Ni : % 9-11 Fe : %1-1.8 Zn : %1 Mn : %1

Dvme: Cu : % 85.35-88.35 Ni : %8.5-10.5 Sn : %1.2-2.8 Zn : % 0.5 Fe : % 0.6 ve Pb : % 0.05

Bakr Nikel Alamlarnn Kullanm Alanlar: Nikelli Kalay Bronzlar: Bu alam % 4 - 6 nikel ieren dkm tr bir kalay bronzu olup, zeltiye alma ve yalandrma sl ilemleri ile sertletirilir. Nikelli kalay bronzu iyi anma ve korozyon dayanm, iyiletirilmi mukavemeti ve stn elastik zelliklerinden dolay ok ynl kullanm alan mevcuttur.
Analiz
Al Fe Ni Mn 5.0 1.0 5.0 1.50 2.5 - 0.7 Si 0.40 Cr 7 - 2.0 Si 1.0 Cr Younluk ekme Sertlik HB kg/dm3 Dayanm 10/30 7.6 7.5 8.7 8.7 814 1000 670 940 228 286 210 300 Kullanm Alanlar
Svama teknikleri, derin ekme kalplar, emniyet el aletleri, vidal balantlarn (dili kapaklarn) enjeksiyon kalb ekirdekleri Pompa paralar, vites kutusu pinyonlar, bkme takmlar,dzeltme takmlar, baz kalplk uygulamalar Alminyum enjeksiyon makinesinin pistonlarn, elektrot tutucular, Kokil Kalplar vs. Mkemmel s iletkenlii nedeniyle plastik kalplarnda kullanlr.

Cupral 5 10.0 2.50 Cupral 4M 10.0 4.80 Cupro NS - Cupro NSM - -

Tablo-12: Salam Metal tarafndan retilen nikel bronzlar

Nikelli Kalay Bronzlarnn Kullanm Alanlar: Yataklar Dililer, somunlar, vidal konveyrler Anma klavuzlar, nozullar Pompa ve valf paralar Devre kesici paralar, elektrik kontaklar Makine ve yapsal paralar Salam Metal bakr alamlar fabrikasnda yaplan nikel bronzlar ok sk bir kalite kontrol sonunda dkme alnan hammaddeden retildiinden ve spektrometre ile analizleri kontrol edildiinden dolay yksek kalitededir. Cam kalplarnda gerekli olan analiz, pota numunelerinin her bir dkmde ayr ayr analiz edilmesiyle limitler ierisinde kalr. Bu analizler argon gazl spektrometre ile yaplr.
54

Resim-37: Bronzdan Yaplm Cam Kalplar

Blm 4

SERT BAKIR ALAIMLARI

Dkm rn Hitit gne kursu

Blm - 4 SERT BAKIR ALAIMLARI 20. yzyl balarnda, az miktarda Cu, Mg, Si ve Fe ieren alminyum esasl alamlarn sertliinde, ergime scaklnn biraz altndaki bir scaklktan su verildiklerinde ve oda scaklnn biraz zerindeki bir scaklkta bir sre tutulduklarnda, sertliklerinde nemli bir art olduu bulunmutur. Bunun kelme sertlemesi veya benzer adyla yalandrmann, bir metalik malzemenin sertliinin, i yapsna ince bir ekilde dalm, paracklar (alam elementleri) ekleyerek artrlmas olduu artk ok iyi bilinmektedir. Sert bakr alamlar da bu sertletirme mekanizmas kullanlarak gelitirilen ve ok geni kullanm alan bulan alamlardr. Bu nedenle ayr bir blm olarak incelenmesi gereklidir. 4.1 Berilyum Bronzlar: 1960'l yllarda berilyumlu bakrdan yaplm bir ka para, kayma ve srtnme artlar altnda metalin metale demesi ile altrlmt. O yllardan gnmze dein berilyumlu bakr alamlar denizalt telefonlarndan, uaklarn ini takmlarnn dililerine, plastik paralar basan enjeksiyon kalplarna kadar geni kullanm alan buldu. 1970'li yllardan sonra berilyumlu bakrlarn uygun bir ekilde yalanmasyla, tm bakr esasl alamlardan ve bir ok elik cinsinden daha fazla anma dayanmnn olduu anlald. Tm bakr esasl alamlar arasnda en serti ve mekanik mukavemeti en yksek olan berilyumlu bakrlardr. Bu alamlar % 0.35-2.85 berilyum ierir. Bakr - Berilyum alamlar dvlm ve dklm olmak zere iki gruba ayrlr. zeltiye alma tavlamalar 570-810C0'de yaplr. Alam 800 C0'de suda soutulduktan sonra yaklak 370 C0'de yalandrma yaplr. Yalandrma ve sonrasnda souk ekillendirme ile malzeme sertlii drt kat artar. Bakr-Berilyum Alamlarnn Genel Kullanm Alanlar: Projeksiyon ve yakma aln kayna, paslanmaz eliklerin punta kayna iin elektrotlar Pistonlar, nozullar Plastik kalplarda hzl soumas gereken yerlerde geme olarak veya kalbn tm Kontak, zemberek, yaprak, balama, spiral yaylar eitli diyaframlar Tak kilitleri ve vidalar Cupro B2 Alam: Bu alamlar genelde ok az kobalt ierirler. Bakrn, berilyum ve kobalt ile alamlandrlmas ile elde edilen bu bronz yksek mekanik zelliklerinden dolay punta ve aln kaynanda elektrot olarak kullanlr. Ayrca mkemmel s iletim zelliklerinden dolay bask sresini nemli oranda azalttndan plastik enjeksiyon ve iirme kalplarnda kullanlr. Ayrntl bilgi iin ilgili baknz sayfa 114.
57

Bu alamn haddelenme sonras zellikleri tablo 13'de verilmitir.

Cupro B2
zgl Arlk (gr/cm3) Akma Snr (kg/mm2) ekme Mukavemeti (kg/mm2) Kopma Uzamas (%) Sertlik (Vickers) Suda soutulmu 8.3 20 50 45 110 Su verilmi, % 40 souk Suda ekilmi ve kelme ile soutulmu ve sertletirilmi yalandrma yaplm 8.3 90 120 5 340 8.3 135 150 1 420

Tablo-13

Yksek sertlii ve elektrik iletkenlii olan bir alamdr. Alam tavlanm halde kolayca ilenir. Tipik mikro yaplar aada verilmitir.

Resim-38:% 2 berilyum ihtiva eden Cupro B2'nin farkl bytmelerdeki mikro yaplar
Fiziksel ve Mekanik zellikler: Sertlik, Rockwell C ekme Mukavemeti, N/ mm2 Elektrik letkenlii, % zgl Arlk, gr /cm3 Malzeme No alma Scakl, C0

: : : : : :

36 - 42 1100 - 1350 10 - 13 8.3 DIN17666 / 2.1247 300 maksimum

Cupro CB (% 0.5 Be,% 2 Co+Ni) Bu alamda bir atom berilyum ile bir atom kobalt mevcut olup fevkalade yksek s ve elektrik iletkenlii ile stn fiziksel zellikler birlikte olumutur. Alam bir kelme sertlemeli tip olup su verme ve yalandrma ilemi neticesinde yksek deerlerde zellikler elde edilir. Dkm durumundaki sertlik 80 Brinel'dir. 900 C0'ye stlp suda soutulduktan ve 500 C0'de bir saat yalandrmadan sonra alam sertlii 220 Brinel'e ykselir. Ayrntl bilgi iin ilgili sayfaya baknz. Alam zeltiye alnm, souk ekildikten sonra yalandrlmtr. Kullanm alanlarndan rnekler: Plastik iirme kalplarnda Plastik enjeksiyon kalplarnn hzl soumas gereken yerlerinde geme olarak elik jantlarn kaynanda elektrot olarak

58

 Kvlcm karmayan el aletleri yapmnda Anma dayanm yksek olan yatak malzemelerinin yapmnda elik hasr kaynak makinelerinde elektrot olarak. Zincir baklalarnn kaynatlmasnda Ayrntl bilgi iin baknz sayfa 116.

Alam Be Co+Ni kg/dm3 Day. (MPa) HB 8.75 700 220 Cupro CB 0.5 2 1140 340-380 Cupro B 2.0 0.50 8.30

Younluk

ekme

Sertlik

Kullanm Alanlar
Plastik kalplarnda geme olarak, paslanmaz sac kayna, kokil kalplar Aln kaynak elektrotlar, paslanmaz sac elektrotlar, plastik enjeksiyon kalplar

Tablo-14

Son zamanlarda baz kalplarn berilyumlu bakrdan ekindii bilinmektedir. Oysa aadaki eitli kaynaklardan alnan bilgiler bu ekincenin gereksiz olduunu ortaya koymaktadr. Berilyumlu bakrlar, ok dk oranlarda berilyum ierirler. (% 0.5-2.0) Berilyum doada bulunan bir metalik elementtir. Kayalarda mineral olarak ve dnyann her yerinde toprakta bulunur. Mukavemeti, elektrik iletkenlii ve dier zellikleri sayesinde bizi bilgisayarla arabalarla, telefonlarla, oyuncaklarla ve saysz arala evrelemitir. Berilyum radyoaktif deildir. Berilyum kat durumda berilyum buhar karmaz. leme svs, berilyumlu bakr iledikten sonra tehlikeli atk olmaz. Berilyumlu bakr, Avrupa'da veya Dnya'da yasaklanmamtr. Berilyumsuz bakr alamlar, berilyumluyla ayn performans gsteremez. 4.2 Bakr - Nikel - Silis - Krom Alamlar : Cupro NS ve Cupro NSM Yksek sertlii, yksek iletkenlii olan bakr bazl alamlardr. Isl ilemle stn zellikler elde edilir. Malzemeler tornalanm olarak teslim edilir.
Analiz Younluk ekme Sertlik HB Kullanm Alanlar kg/dm3 Dayanm 10/30 Al Fe Ni Mn Alminyum enjeksiyon makinesinin pistonlarnda, elektrot tutucular, 670 210 Cupro NS - - 2.5 - 0.7 Si 0.40 Cr 8.7 Kokil Kalplar vs. Mkemmel 940 300 kullanlr. s iletkenlii nedeniyle plastik kalplarnda Cupro NSM - - 7 - 2.0 Si 1.0 Cr 8.7

Tablo-15

Kullanm Yerleri: Punta kayna elektrotlar,elektrot tutucusu ve diki kayna diskleri,plastik enjeksiyon makinelerinde pskrtme memeleri ve hzl soumas gereken yerlerde geme olarak, pirin ve bronzlarn kokil kalplarnda. 4.3- Bakr - Krom (CuCr): Cupro C Bakr-krom alam yksek iletkenliin ve mukavemetin birlikte gerekli olduu uygulama alanlarnda tercihen kullanlr. Zirkonyum ilavelisi olan Cupromax gelitirilinceye kadar tek alternatifti ama zirkonyum ile birlikte kullanm alanlar daha da genilemitir.
59

Kimyasal bileimi (% arlka): Cu + Ag % 99.1, Cr % 0.6 min., Fe % 0.1 max., Si % 0.1 max., Pb % 0.05 max. Kullanm Alanlar : Diren kayna elektrotlarnda, kepler, diskler ngot kalplar Ark oca akm tayc kollar ve grafit elektrot soutucular Punta kaynak makinelerinin akm tayc paralar 4.4 Bakr - Krom - Zirkonyum Bronzlar (CuCrZr): Cupromax Bakr - krom - zirkonyum nemli ve bir sert bakr alamdr. Yksek iletkenlie, sertlie, ilenebilme zelliine ve orta lekte mukavemete sahip olmasndan tr 500 C0 ye kadar scaklklarda yumuamadan kullanlr. Bu alamlarn mekanik zellikleri saf bakrn yaklak iki katdr. Bu alamlarn eitli trevleri gerek imalat metodlar bakmndan gerekse de baz alam elementlerinin yksek fiyatta olmasndan (berilyum ve kobalt gibi) kaynaklanan olumsuz zelliklerini kapatacak ekilde gelitirilmitir. % 1.0 krom, % 0.1 zirkonyum ieren alam nce kelme sertletirmesiyle, sonra da yalandrma yaplarak sertletirilir. Isl ilem doru yaplrsa alamn yumuama scakl 500 C0ye kadar ykseltilebilir. Saf bakrn yumuama scakl 200 C0 ve gml bakrnki ise 350 C0'dir. Isl lem Bilgileri: zeltiye alma scakl Soutma ortam Yalandrma scakl : 950 -1010 C0 : souk su : 400 - 700 C0

Scak ve Souk ekillendirme : Bakr - krom - zirkonyum alamnn stn scak ve souk ekillendirilme zellii vardr. Alamn scak ekillendirme zellii, ilem scaklna, soutma hzna ve takip edilecek sl ileme baldr. Alam souk ekme ve eilmeye msaittir. Souk ekme ile ubuk aplar tavlanmadan % 50 orannda azaltlabilir. Kimyasal Bileimi: DIN malzeme no : 17666 / 2.1293 Cu + Ag % 99.4, Cr % 0.6 - 1.0, Zr % 0.05 - 0.15, Fiziksel zellikler ve Mekanik zellikler: Ergime Scakl: 1080 C00 Younluk, 20 C0 derecede : 8.9 gr/ cm2 Elektrik letkenlik (I.A.C.S) : % 75 - 80 Is letkenlii, W/C0. mm2 : 320 (yaklak) Elektrik zdiren, ohm m : 23 (yaklak) alma Scakl, C0 : 500 Maksimum ekme dayanm : 52.7 kg/ mm2
60

Kopma Uzamas, % Sertlik, Rockwell B

: 15 : 83

Bakr-Krom-Zirkonyum Alamnn Kullanm Alanlar: Dk karbonlu elik saclarn punta kaynanda. Galvanizli saclarn kaynanda nokta kayna elektrodu ve diki kaynak diski olarak. Punta kaynak makinelerinde elektrot tutucu olarak. Erozyon makinelerinde dalc elektrod olarak. Trafolarda irtibat baras olarak. 4.5 Bakr Zirkonyum (CuZr) : Cupro Z Daha iyi elektrik iletkenlii iin, CuCrZr'a (Cupromax)'a alternatif olarak gelitirilmitir. Ancak CuCrZr'un stn mukavemet zellikleri ve geni kullanm nedeniyle ok snrl olarak retilmektedir. Kimyasal Bileimi: Bakr (Cu) % 99.95, Zr % 0.13 - 0.2, Al+Fe+Mn % 0.01 maks., DIN Malzeme No : 2.1580 nemli Kullanm Alanlar: Diren kayna elektrotlar Komtatr segmanlar G transistr altlklar Motor ateleme orifisleri Ayrntl bilgi iin 119. sayfaya baknz.
Elektrik letkenlii

Malzeme Ksa Yazl Sertlik Cupro C Cupro Z Cupromax Cupro NS Cupro CB Cupro B2 CuCr CuZr CuCrZr CuNiSi CuCoBe CuBe2 70-90 100-120 120-140 200-220 200-240 340-380

% IACS

ekme Day. (N/mm2)

Kullanm alanlar Punta kaynak elektrotlar ve diskleri

75-80 88 86 48 30 12.8

350

330-410 Galvanizli saclarn punta kaynak elektrotlar ve diskleri 370-400 DKP ve galvanizli saclarn punta kaynak elektrotlar ve diskleri 660-690 Alminyum enjeksiyon makinelerinin pistonlarnda 700-900 Paslanmaz saclarn punta elektrotlar, plastik ve kokil kalplar 1100-1300 Aln kayna elektrotlar, plastik ve iirme kalplar Tablo-16

61

4.6 Sert Bakr Alamlarnn Kullanm Alanlar Bakr, insanolu tarafndan ilk kullanlan metaldir. Alamlaryla eski alara adn veren bakr, elektrik iletkenlii, sl iletkenlii ve mekanik zelliklerin nemli olduu yerlerde geni bir ekilde kullanlmaktadr. Bu zellikleri optimum ekilde iinde barndran sert bakr alamlarna, teknolojinin gerei olarak gn getike artan oranlarda ihtiya duyulmaktadr. Bu zelliklerinden dolay eitli endstri dallarnda kullanlmaktadrlar. Otomotiv Sanayiinde: Yllk retim rakamlarnn 1 milyon adede doru gittii lkemizde, sektrde faaliyet gsteren fabrikalarn zellikle punta kaynak elektrotlarnda, kollarnda ve disklerinde tketim miktarlar yksektir. Bu sektrdeki dier kullanm alanlar arasnda elektrot tutucular, TIG kayna ular vs. saylabilir. Beyaz Eya Sanayiinde: Yine otomotiv sektr gibi gelien bir sektr olan beyaz eya imalatnda da youn sert bakr alamlar tketimi vardr. rnein amar makinesi ve buzdolabndaki saclarn punta kayna ile birletirilmesi, set st ocaklarn imalat, frn imalat vs. tmnde sert bakr alamlarndan yaplan elektrotlara ihtiya vardr. naat Sektr: Bu sektre hitap eden mallar reten fabrikalarda sert bakr alamlarna olan talep giderek artmaktadr. rnein, panel radyatr imalat, su saatleri imalat, batarya ve musluk imalat, elik hasr ve filigran imalat vs. Resim-39: eitli tiplerde elektrot ular, diski ve elektrot tutucular Kalplk Sektrnde: Artk ihracata alan bu sektrde, artan kalp irketlerinin says ihracat zorlamaktadr. Hali hazrlarda yz milyon dolarlarla ifade edilen ihracat rakamlarnn yakn gelecekte milyar dolar bulmas beklenmektedir. Dalma erozyon elektrotlar (EDM yntemiyle) yapmnda, plastik enjeksiyon kalplarnda hzl soumas gereken kalplarda tamamen veya geme olarak, iirme kalplarnda, derin svama, paslanmaz elik sac ve kalayl saclarn svanmasnda, kullanlr. Bu malzeme-lerin kalplarda kullanlmas retim miktarlarn muazzam lde arttrmaktadr. Demir elik Sektrnde: lkemiz ekonomisinin lokomotif sektrlerinden biri olarak nitelendirilen demirelik sektr ham elik retimi 20.5 milyon tona ykselmitir. Bu retim art demir - elik sektrnde kullanlan bakr ve alamlarna olan ihtiyac da artrmtr. Resim-40: Plastik enjeksiyon kalplarnda
bakr alamlar kullanm

Resim-41: Yksek frn tyeri 62

4.6.1 Diren Kayna Teknolojisi: Diren kayna, parann elektrik akm geiine olan direncinden faydalanlan bir ilemdir. Kaynak olacak paralardan elektrik akm geirilince, paralar akmn geiine direnir ve bylece kaynak ss oluur. Ani bir kuvvet tatbiki neticesinde paralar kaynak olur. Diren kaynanda dolgu kaynanda olduu gibi ilave sarf malzemeler kullanlmaz. Kaynak blgesi asl malzemelerden oluur. Diren basn kaynak yntemi, DIN 1910 beinci ksma gre aadaki emada da gsterildii gibi pek ok alt grubu olan iki ana gruba ayrlr.
Diren Basn Kayna

letken Basn Kayna

ndktif Basn Kayna (ndksiyon Kayna)

(Diren) Punta Kayna

Kabartl Punta Kayna

Diki Kayna

Basn Aln Kayna

Yakma Aln Kayna

Dier Yntemler

Tablo-17: DIN 1910 Beinci ksma gre elektrik diren kaynak yntemleri

Diren basn kaynak ynteminde, i paralar s ve basma yardmyla birletirilir. Gerekli olan s elektrik enerjisi ile salanr. Elektrik akm i paralarna, seilen ynteme bal olarak, elektrotlar (iletken) veya temas olmadan manyetik alanlar (indktif) yardmyla iletilir. Salam bir diren kayna iin temel eye gereksinim vardr. 1- Is: yi bir kaynak iin s dalm ok nemlidir. Is dalmn etkileyen faktrlerin en nemlileri; kaynak zamannn fazla srmesi, fazla akm geii, dk elektrot basnc, kk elektrot ucu ve elektrot ayarnn doru yaplmamasdr. 2- Kaynak sresi. 3- Basn. Diren kayna kullanmann bir ok avantajlar vardr. Bu avantajlarn en nemlileri aada sralanmtr. Kaynak hznn yksek oluu Sarf malzemeler kullanlmamas Az ekil bozulmas ve dolaysyla ok iyi l hassasiyetinin korunmas Farkl eit ve ebatlarda malzemelerin kaynak edilebilmesi Ayn anda bir ok kaynak yapma imkan
63

Resim-42

 Otomatik ve hassas kontrol ile dzgn ve yksek kalite temin edilebilmesi Hzl operatr eitimi Seri imalat iin ekonomik bir ilem olmas Dk masrafla kaliteli kaynak imkan sunmas. Diren kayna hemen hemen tm endstri sektrlerinde farkl bileenlerin kaynanda yaygn ekilde kullanlmaktadr. rnein I, H ve T profilleri ve boru kayna gibi yapsal ekillerin kaynanda da kullanlr. Diren Kaynana Uygun Malzemeler: Alamsz ve dk alaml elikler Diren kayna iin kaynatlacak malzemelerin bu kaynaa uygun olmas gerekir. Karbon orannn C< % 0.2 olmas gereklidir. Dier alam elementleri ok fazla problem yaratmaz. Esas problem kaynak ekirdeinde veya sdan etkilenmi blgelerde ok yksek C oranlarnda oluan ok gevrek bir yap olan martensitten ileri gelir. Sertlemeye eimli olan malzemelerde, kaynak sonras stma ile sertliin daha dk olmas salanabilir. Ama bu etki fazla deildir. Kaynaa uygun olmayan malzemelerin diren kayna ile kaynak edilip, yksek yklemelere maruz kalan yerlerde kullanlmas, kaynak sonras kaynak noktalarndaki krlma tehlikesi nedeniyle pek istenmez. Aadaki tabloda kaynaa uygun olan ve uygunluu snrl olan elikler verilmitir.
Standart DIN 1623 Ksm 1 DIN 1623 Ksm 2 DIN 1624 DIN 17100
Nokta Kaynana Uygunluk
yi Uygunluu Snrl

St 12, St 13, St 14, St 37 St 2'den St 4'e St 37

St 42, ST 52-3 St 42, St 52-3

Tablo-18: Alamsz saclarn nokta kaynana uygunluklar

Galvanizli (inko Kapl) Saclarn Kayna: Gnmzde inko tabakalar kalnl 5 - 10 mm olanlar diren kayna ile kaynatlmaktadr. Bu tabaka elektro galvanizleme veya baka bir yntemle kaplanm olabilir. Plakalar saf inko tabakalarndan baka yal, kromajl, pasifletirilmi, kromat ile pasifletirilmi-yalanm, fosfatlanm-kromatl sudan geirilmi veya fosfatlanmkromatl sudan geirilmi-yalanm olarak kaynatlabilirler. Bu tabakalarda kaynan zelliklerini, galvaniz tabakalarnn olduu gibi (tek tarafl veya ift tarafl inko tabakas, eriyen tarafta veya elektrot tarafnda), etkiler. Arka sayfadaki tabloda kaynak zellikleri verilmitir. Fosfatlanm ve kromatl sudan geirilmi plakalar kaynak zelliklerini belirgin bir ekilde ktletirirler. Dier yzey ilemleri ise kaynak birletirmelerini ve elektrotlarn kullanm mrlerini ok fazla ktletirmez. DIN 44 759 veya DVS ynergesi 2903'e gre CuCr veya CuCrZr elektrotlar kullanlr. Scakln bir fonksiyonu olan alamlanma eilimleri nedeniyle elektrotlarn veya elektrot balklarnn ok iyi soutulmasna dikkat etmek gerekir.
64

Noktalarn sra halinde kaynana devam ederken elektrot ularnn soutulmu olmas gerekir. Dorudan soutulmayan elektrot balklar ideal olmamasna ramen dk maliyetleri nedeniyle yaygn olarak kullanlr. Galvanizli saclar kaynatabilmek iin kaynak dzeneklerinin ilave donanma ihtiyalar yoktur. Elektrot dzeneinin kaynak srasndaki paradaki kalnlk azalmasn iyi takip edebilecek ekilde olmas gerekir. Byle olmamas ok ksa sreler iin bile olsa basma kuvvetinde dmelere ve buna bal olarak ta sramalara ve elektrot balklarnn snmalarna sebep olur. Elektrot olarak kresel ekilli olanlar seilir. Bylece inkonun kenarlara uzaklatrlarak elektrotlarn daha az alamlanmas salanr. Bununla beraber kresel elektrotun bir dezavantaj derin iz brakmasdr. Aadaki tabloda elektrogalvanizleme ile inko kapl saclarn kayna iin gerekli ortalama deerler verilmektedir.
Resim-43

Sac Kalnl Elektrot Kuvveti Kaynak Akm Kaynak Sresi (2) Elektrot alma (1) mm kN kA Sn Dzlemi ap mm (3) 0.5 2.0 9 6 4 0.75 2.5 10 8 5 1.0 3.0 11 10 6 1.25 3.5 13 13 7 1.5 4.0 15 16 8
(1) Ayn kalnlkta iki plaka iki tarafl galvaniz kapl (2) 50 Hz'lik alternatif akmda (3) DIN 44 759'a gre A 2/1 (Cu-Cr) veya A 2/2 (CuCrZr) snf kresel temas dzlemli elektrotlar Yeterli su soutmas salanmal

Tablo-19: Elektrolitik inko kapl eitli saclarn ift tarafl nokta kayna iin ortalama deerler

65

Diren Kaynaklarnn eitleri: Endstride kullanlan farkl diren kayna uygulamalar hakknda zet bilgiler aada verilmitir. 4.6.2 Punta Kayna (Spot Welding): st ste bindirilen paralarn elektrot basnc altnda paralarn elektrik akmnn geiine olan direncinden oluan s ile bir noktada kaynak olmasna punta kayna denir. Meydana gelen kaynak ebad ve ekli elektrotlarn ebadna ve elektrot ucunun ekline baldr. Tekli sabit punta kayna seri olmayan ilerde, kk sanayi kurulularnda ve oklu punta kaynak makineleri ise yksek hacimli seri ilerde, rnein otomotiv endstrisinde kullanlr. Punta kaynanda dikkate alnacak drt deiken vardr: Basn Kaynak zaman Elektrik akm Elektrot ucunun ap Punta Kaynann Avantajlar: Ekonomik bir ilemdir.
Resim-44:oklu punta kayna makinesi Resim-45:Punta kaynak makinesi Pedalla alr, tekli tip

Hareketli Elektrot Trafo Kaynak ekirdei

Sabit Elektrot

ekil-13

Dk karbonlu elik, galvanizli elikler, paslanmaz elik, alminyum, nikel, titan ve bakr alamlarn iine alan farkl malzemelerin kaynana msaittir. Deiik kalnlklardaki malzemelerin kaynana uygulanr. Ksa sreli bir ilemdir. Uygulama Alanlar : Tat, uak ve cihaz imalatndaki ince plakalarn kaynanda Elektronik endstrisinde lehimlemeye alternatif olarak Mikrokaynak tekniinde

66

Punta Kayna Uslleri : a) ki tarafl direkt nokta kayna (RPz) Bir transformatr sargsna bal elektrotlar i paralarna iki taraftan bastrlr. b) Tek tarafl endirekt nokta kayna (RPe) Bir transformatr sargsna bal elektrotlar i paralarna ayn taraftan bastrlr. Bu yntemle birletirilebilecek sac kalnlnn maksimum deeri, noktalar arasndaki mesafeye bal olarak, en ok 1.5 mm olabilir.

ki tarafl tek kesitli nokta kayna

ki tarafl iki kesitli nokta kayna ( sac kayna)

ki tarafl ift nokta kayna (Transformatrler karlkl balanr. Push-Pull)

Yardmc (kr) elektrotlu tek tarafl tek nokta kayna

yi iletken bir altlk yardmyla tek tarafl ift nokta kayna

yi iletken bir altlk yardmyla tek tarafl ok nokta kayna

ekil-14 67

Punta ve Kabartl Punta Kayna Elektrotlar : Kaynak elektrotlar kaynak akm ve basma kuvvetlerinin kaynaklanacak paralara tanmasn salar. Kaynak kalitesi zerindeki etkileri nedeniyle kendilerinden istenen baz zellikler vardr. Elektrotlar anan paralardr ve gerektiinde ilenmeleri veya deitirilmeleri gerekir. Bu ilenme yap ekline bal olarak taklyken veya skldkten sonra yaplr. Makinede taklyken yaplan ilemenin olmas ve yksek yklemelere maruz kalan noktalarda yaplmamas gerekir. Elektrot zelliklerinin verileri iin aadaki kavramlar kullanlr. Dayanma Sresi : Elektrotlarn tekrar ilenmeden, kaynak kalitesinin (yani teknik deerlerin ve plaka yzey grntlerinin) nemli lde deimesine sebep olmadan, yapabilecekleri kaynak says olarak belirtilir. Kullanm sresi balca, scakta sertlie, malzemenin elektrik ve termik iletkenliine, elektrotun ekline ve soutulmasna, alamlanmaya eilimine, kaynaklanan malzemenin eidine ve yzeyine, ayrca da kaynak akm, kaynak sresi ve basma kuvveti gibi ayarlama deerlerine baldr. Menevi Dayanm : Bir elektrot malzemesinin verilen zaman iin belirli bir scaklk aralnda stlmas sonras oda scaklna kadar soutulmasndan sonra da nceki sertlik zelliklerini tekrar gstermesi eklindeki bir zelliktir. Yumuama scakl, bir malzemenin ksa sreli stmada sertliini kaybetmedii (oda scaklna soutulduktan sonra) menevi dayanmnn scaklk snrdr. Elektrot malzemesinin ilenmesi srasnda (lehimleme, scak eme, bzme) bu snr almamaldr. Scak Sertlii : Verilen scaklkta elektrot malzemesinin sertlii (oda scaklnn stnde) ve elektrotun dayanma sresi iin bir kriterdir.
260 250 240 270 240 210 180 150 120 90 50 30 0 0 100 200 300 400 500
O

180 160 140 120 100 80 60 40 20 600 C 0 0 100 200 300 400 500 Muayene Scakl 600 700 O C

Tavlama Scakl

ekil-15: eitli elektrot malzemeleri iin menevi dayanm (solda) ve scak sertlii 68

Elektrot Malzemeleri : (DVS - Ynerge 2903 / DIN 44 759 / DIN 44 750 / DIN/ISO5182) Bu Malzemelerde stenen zellikler : Elektriksel ve sl iletkenliin iyi olmas Scakta sertlik zelliinin iyi olmas Darbelere dayankllnn ve yumuama scaklnn yksek olmas Malzemeyi alamlandrma eiliminin dk olmas Kolayca ilenme zelliinin olmas Elektrolitik bakr bu zelliklerden sadece bir ksmn salayabildiinden, iletkenlikleri saf bakrnkinden daha dk olmasna ramen, bakr alamlar veya tungsten - molibden sinter metal elektrot malzemeleri tercih edilir.
Tabloda-20: Deiik elektrot malzemelerinin zelliklerinin ksa bir zeti verilmitir.
Alam
Cu/Cr/Zr (Cupromax) Cu/Cr (Cupro C) Cu/Cd Cu/Co/Be (Cupro CB) W/Cu(%80 W) Tucop

Sertlik HB (10/2.5) Scak Sertlik (20 OC'de) HB (10/2.5 - 400 OC'de) 150 - 180 130 - 160 120 - 140 210 - 250 220 - 240 125 98 30 170 210

ekme Dayanm (N/mm2) 440 - 590 390 - 540 340 - 440 690 - 785 540 - 590

Elektriksel letkenlik 46 - 48 48 - 52 41 - 43 25 - 29 17 - 18

Paslanmaz saclarn punta kaynanda en uygun malzeme TunCop 80/20 isimli tungstenli bakrdr. Pahal olmas nedeniyle CuCrZr elektrodun punta yapan u ap kadar aplarda elektrot ucuna gmlerek yaplr. Kaynak edilecek parann cinsine gre elektrot malzemesi seimi sayfa 80'deki kaynak seim tablosu vastasyla tespit edilebilir. Elektrot Yap Tipleri : Punta Kayna Elektrot ekilleri Genel olarak elektrot ekilleri; dz, al ve dirsekli olmak zere temel gruba ayrlr. Al ve dirsekli elektrotlar soutma koullarndaki zorluklar, yksek eme kuvvetleri, retim ve ileme maliyetlerinin yksek olmas sebebiyle mmkn olduunca dk elektrot kuvvetlerinin ve akm yklemelerinin sz konusu olduu zel kullanmlar iin tercih edilir. ekilde bu temel elektrot gsterilmektedir. Pratikte deiik ekillere sahip ok sayda elektrot kullanlmaktadr. Bunlar sadece zel yap ekillerindeki zorluklar nedeniyle tercih edilmelidirler.

a) dz

b) al

c) dirsekli

ekil-16: Punta kayna elektrotlarnn temel ekilleri 69

Elektrot ap a) d1

Temas dzlemi Temas dzlemi b) Koniklik yarap Soutma boluu d2 c) Tepe as d1 Elektrot ap d1 d2

ekil-17: Punta kayna elektrotlarnn geometrik verileri

Elektrot Ularnn eitleri : paras ile temas eden elektrot ular silindirik veya konik olabilir. Temas dzlemine gre de kresel, dz veya halka ekilli olarak snflandrlabilir. ekilde deiik nokta kayna elektrotlarnn geometrik verileri gsterilmektedir. Aadaki ekilde souk dvlm kep elektrotlarn standart ularnn teknik resimleri grlmektedir. leme usul ile retilen elektrotlara gre en az % 30 daha uzun mrl olan bu tip elektrotlar stoktan temin edilebildii iin ayn zamanda ileme zamanndan da tasarruf ettirmektedir.
(Kresel) (Konik)

Resim-46

(Dz)

(Kak)

(Bombeli)

(Kresel)

Konik

ekil-18: malat sektrlerinde en ok kullanlan elektrot ular

Salam Metal Stoklarndan Hemen Teslim Edilebilen U lleri: A13, D13, E13, F13, G13 (13 mm apl) A16, B16, C16, D16, E16, F16, G16 (16 mm apl) 70

Balant Tipleri : Elektrot anan bir para olduundan belirli bir kullanm sresi sonunda deitirilmelidir. Bu nedenle elektrod kafalarnn balantlar, deitirilmeleri srasnda makinenin durdurulma sresi en aza indirecek ama fonksiyonlarn etkilemeyecek hzda yaplmaldr. ekilde de gsterilen balca deiik balant tipi vardr. aplar 10 mm'den daha kk olan elektrotlar genellikle sk gemedir.

d Elektrot bal Elektrot ap

Vida ucu

Elektrot gvdesi Soutma boluu

a) Silindirik biimli b) Balkl iki tek paral elek. paral elek.

c) Vida ulu iki paral elek.

ekil-19: Punta kayna elektrotlarnn balant tipleri ve yaplar

Elektrotlarn Soutulmas : Elektrot malzemelerinin zelliklerinin artan scaklkla ktlemesi elektrotlarn soutulmasn zorunlu klmaktadr. Dk glerdeki kaynak makinelerinde ve yaplan her bir kaynak noktas arasndaki srenin uzun olduu durumlarda soutma genellikle ortamn havas ile olmaktadr. Daha byk glerde ve daha youn kaynak ilerinde su ile soutma gereklidir. Su ile soutma direkt ve endirekt olmak zere iki ekilde yaplabilir. Direkt soutmada su, soutma kanalcklar (borucuklar) ile direkt olarak elektrota iletilir. Soutma verimi ve elektrotlarn kullanm sreleri bu metodda olduka iyidir. Elektrot balklar veya zel elektrotlar kullanld durumlarda elektrotun kendisi deil sadece tutucu ksm soutulur. Dk kaynak akmlar ve kaynak srelerinin kullanld pek ok ite bu yeterli olur. Yksek akmn kullanld durumlarda (alminyum) da elektrot aftlarnn iinin delinmesi ve soutma borularnn elektrot kafalarna kadar iletilmesi ile elektrot kafalarnn soutulmas salanr. Direkt soutmann dezavantaj elektrot deitirilmesi srasnda sistemden dar su boalmasdr.
Soutma borucuu Soutma boluu Eimli u

ekil-20: Soutma kanalcklar yardm ile elektrot ucunun direkt soutulmas

Punta Kayna Birletirmelerinde Ykleme eitleri : Birletirmenin ekline bal olarak kaynak noktas kesme-ekme, ekme, ayrma veya burma kuvvetleri ile yklenir. mkanlar lsnde bu yklemenin kesme-ekme eklinde olmas tercih edilir. ekme yklemelerine maruz kalan kaynak noktas genellikle kesmeekme yklemelerine gre sadece te bir deerinde yk tayabilir.
71

Bir tek tarafl ekme yklemesinden de ayn burma yklemesinden olduu gibi kanmak gerekir. Nokta kayna birletirmelerinde daima doal entik bulunmaktadr ve bu nedenle dinamik yklemelere kar dayankllklar dktr. zellikle kaln plakal destek konstrksiyonlarnda konstrktr tarafndan ska hata yaplr. Otomobil endstrisinde olduu gibi ince, yksek deformasyona (ekillendirmeye) tabi tutulmu plakalar, kaynak noktalar uygun yerlere gelecek ekilde yerletirmek ar yklenmeleri nler. Dk karbon oranna (C<%0.2) sahip malzemelerde sertlemeyi dk dzeylerde tutmaya zen gstermek gerekir.
F F F F F F F I T=F x I

Kesme-ekme (tercih edilir)

ekme (uygun deil)

Ayrma (kanl)

Tek noktal burma (kanl)

ekil-21: Punta kayna birletirmelerinde ykleme eitleri

Elektrotlarn Oturma Yzeyi : Elektrotlardan i parasna iyi bir akm ve kuvvet geii salanabilmesi iin elektrotlarn oturma yzeylerinin yeterli olmasna dikkat etmek gerekir. Kaynatlacak paralarn dik duran ksmlar ile aralarndaki mesafeleri ok az olan elektrotlardan yan devre oluma tehlikesi vardr. ekilde elektrotlarn oturma yzeylerinin kt ve iyi grnmlerine rnekler verilmektedir.

kt

iyi

Punta Kayna Birletirmelerinin Grnm Hakknda nemli Bilgiler : Yan Devre Etkisi ekil-22: yi ve kt oturma yzeyleri Elektriksel yan devreler elektrotlar arasnda olmas istenmeyen elektriksel balantlardr. Bu Kaynak akm yolu takip ederek geen akm kaynak iin yeterli deildir. Bu srada makine gereksiz olarak yklenmekte en kts kaynak balantsnn gerekleememesi bile olabilmektedir. Yan devre etkisi kanlabilir ve kanlamaz olarak ayrlr. Kanlamaz yan devrelerde akmn bir ksm hazr kaynaklanm nokta zerinden geer. Kanlabilir Yan devre akmlar yan devreler konstrksiyon koullar veya retimdeki hatalar nedeniyle oluabilir. ekil-23: Kanlmaz yan devreler
72

Kaynak Blgesinde Eriilebilirlik : Maliyet asndan uygun retim yapabilmek iin kaynatlacak paralarn konstrksiyonlarnda kaynak blgesine eriilebilirliin imkanlar lsnde iyi olmasna dikkat etmek gerekir. zel elektrotlar veya pahal zel makineler gerekli olmamaldr. Kaynak iin geen zaman komplike ayarlamalar iin harcanan sreler ile gereksiz yere uzatlmamaldr. ekilde uygun yerletirilmemi kaynak noktalar ve bu problemleri ortadan kaldrabilecek basit konstrksiyonlar gsterilmektedir.

kt

iyi

ekil-24: Kaynak blgesine kt ve iyi eriilebilirlie rnekler

Punta Kaynanda Dikkat Edilecek nemli Noktalar: Kaynak yapmnda dikkat edilmesi gereken nemli noktalar aada sralanmtr: Kaynatacanz ie uygun doru elektrodu seiniz. Mmkn olduunca standart elektrot kullannz. Kaynatlacak paralarn kalnlna en uygun apta elektrot ucu seiniz. Punta kaynak ularn dakikada 2.27 litre souk su debisiyle dahili olarak soutunuz. Elektrot tutucusuna elektrotu takmadan nce ucun konik yzeyini hafife gresleyiniz. Bu ilem elektrot ucunun karlmasn kolaylatracaktr. Elektrot ucu ve tutucu koniklerinin temiz olmasna zen gsterilmelidir. Ska elektrot ucunu dzelterek orijinal lsne getiriniz. Elektrot ve tutucunun ayar ileminde kauuk tokmak kullannz. Elektrotlarn ucunu eeleme ile dzeltmeyiniz. Su giri hortumunu tutucu iindeki merkezi bakr boruya balayarak su akn salaynz. Devaml yedek elektrot bulundurunuz.
73

Paslanmaz elik saclarn punta kaynak ve karbonlu saclarn aln kaynanda kullanlan berilyumlu bakr alamlarnn kat metal olarak sala zararl bir yan yoktur. Ancak berilyumun toksik bir element olmas sebebiyle kaynak srasnda kan dumandan saknlmas gerekmektedir. Bu konuda daha dikkatli olmak isteyenler, bu alamlardan yaplan elektrotlar elektroliz yolu ile nikel veya sert krom kaplayabilirler. Eer berilyumlu bakr kullanmak hi istenmezse, onun yerine kullanlabilecek berilyumsuz bakr alam Cupro NS'dir. Kaynak Hatalarnn Tespiti: Hatal kaynaklar diren kayna ileminin dikkatlice incelenmesi ile giderilebilir. Esas gereklilik malzemenin iyi kaynak olma zelliine sahip olmas ve yadan, pislikten ve tm yabanc maddelerden arnm olmasdr. Aadaki kontrol ilemleri kaynak hatalarnn azalmasna yardmc olabilir. 1) Kaynak ayar; hatal s, zaman ve basn, 2) Elektrot ular; hatal tasarm, izolasyon noksanl, elektrot ucu tamiri, 3) Kaynak makinesi; mekanik, elektrik su ve hava yetersizlii, 4) Kaynak olacak paralar; kt tasarm, yanl malzeme seimi, 5) Elektronik kontrol sistemi, 6) Operatr hatas.
Baz sk rastlanan kaynak hatalar aada verilmitir. (Resim-47)

ekil 1, 2, ve 3 doru seilmemi elektrotlarla yaplan kaynak sonularn gstermektedir. ekil 1 ve 2 kaynan tamamn kapsamayan elektrotlarn oluturduu izleri gstermektedir. ekil 4 ve 5 kaynak ayarlarnn doru yaplmamasndan kaynaklanan neticeleri gstermektedir. ekil 5 de operatr yetersiz baskdan dolay sy artrmay denemi ve sacn etrafndaki blgenin zayflamasna sebep olmutur. Diren kayna hatalarnn tespiti daha ayrntl olarak aadaki tabloda verilmitir.

74

Hatann Olas Sebebi Hata eidi

Kaynak akm Kaynak sresi Elektrik temas dzlemi ap veya Elekt. kuvveti kresellik ap
ok byk

Elektrot

Sac yzeyi veya uyumu

kt

Dier

Yetersiz dayan

ok dk ok yksek, uygun olmayan program

ok ksa ok yksek (1) ok dk, uygun olmayan program

kt yzey akm altnda alma veya kapanma, yava hareket, kt soutma kt yzey, uygun olmayan malzeme uygun olmayan malzeme kt soutma kt yzey, kt yerletirme yuvarlak olmama

Nokta iinde boluk veya srama

ok uzun

ok byk

kt

Yetersiz n tutma sresi Yetersiz n stm sresi, ok ksa veya yanl yaplan kaynak sonras tavlama uygun olmayan malzeme Yetersiz n tutma sresi

Yanma lekesi, yzeyde gzenek veya dalma nokta kenarlarnda atlak (2) Elektrotun malzemeden alamlanma nedeniyle kirlenmesi veya tersi Elektrot izindeki (genellikle yuvarlak) belirgin farkllk Elektrot izinin ok byk apta olmas Elektrot izinin ok derin veya ok koyu olmas, noktann renginin ok yaylmas

ok yksek

ok uzun

ok dk,

ok dk,

kt

ok yksek

ok uzun

ok dk,

ok dk,

kt

ok dk,

kt

Sacn hassas yerletirilmemesi

ok yksek ok yksek

ok uzun ok uzun

ok dk, veya ok yksek

ok byk

ok dk, veya ok yksek

ok dk,

1) Kuvvet oluumu daha yava gereklemeli (n tutma sresi arttrlmal) 2) Noktann ortalarnda olan atlaklar dayanm ok az lde etkiler. Ama bunlar yzeye kadar ilerlemise korozyon ortaya kabilir.

Tablo-21: Punta kaynandaki hata eitleri ve olas sebepleri

Enjeksiyon makinelerinin pistonlarnda hala dkme demir veya scak i elii mi kullanyorsunuz ?

Pistonluk bakr (Cupro NS)

Denemelisiniz ...
42 - 52 - 62 - 72 - 82 - 92 102 - 113 - 123 mm aplarda
75

4.6.3 Diki Kayna (Seam Welding) : Diki kaynanda, akm ve basma kuvveti disk eklindeki elektrotlar ile birletirilerek paralara iletilir. Bu yntemle bindirme ezme (kaynak sonras bindirme yeri dzleir) kvrk dikileri ve folyolarla aln dikileri kaynatmak mmkndr. Elektrotlarn dnme hzna ve akmn verili ekline bal olarak kesintili veya szdrmaz kaynak dikii elde edilir. Bu kaynak trnde dner elektrot diskleri kullanlr. Bir diki kaynann genel grnm yanda verilmitir. Diki kaynann avantajlar: Temiz yzey Szdrmaz kaynak yapmaya msaittir. Hzl bir kaynak eididir. Deiik malzemelerin kaynana uygundur (rnein dk karbonlu elik, galvanizli elikler, paslanmaz elik ve alminyum). Dezavantajlar : Nokta veya kabartl, nokta kaynana gre sadece daha ince plakalar kaynaklanabilir. Yksek s toplanmas nedeniyle, diki dayanm dktr. Donanm maliyeti yksektir. Kullanm Alanlar : Konserve kutularn imalatnda Borularda Radyatrlerde Tat paralar imalatnda (rnein yakt deposu)

Elektrot diskleri TRAFO

ekil-25: Diki kayna prensibi

Resim-48: Diki kayna makinesi

Resim-49: Diki kayna diskleri

76

4.6.4 Projeksiyon Kayna (Projection Welding) : Projeksiyon kayna diren kaynann deiik bir eidi olup elektrik akm arzu edilen kontak yzeyinde younlatrlarak kaynak yaplr. Projeksiyon kaynann avantajlar: Ayn anda oklu kaynak yapma imkan salar Farkl kalnlklardaki saclar birletirme imkan sunar Yksek enerji verimi salar

Resim-50: Projeksiyon kaynak makinesi

4.6.5 Yakma Aln Kayna: (Flash Butt Welding) Kaynak olunacak paralar, kaynak mengeneleri arasna sktrlr. Paralarn kaynatlacak ular birbirlerine yaklatrlrken paralara akm verilir. Bu modern bir kaynak metodu olup farkl kesitli ve farkl malzemelerin kaynanda kullanlr. Yakma aln kaynann emas arka sayfadadr.
Kaynak trafosu Kaynak noktas Kaynak mengenesi Kaynak mengenesi Kaynak ncesi i paras

paras

Kaynak sonras

Aln kaynak

ekil-26: Projeksiyon kaynak makinesi

4.6.6 Kaynak edilecek Malzemelerin Cinsine gre Elektrotlarn Seimi: Kaynak edilecek farkl malzemelerin cinsine gre elektrotlarnz bir sonraki sayfadaki tabloyu kullanarak seebilirsiniz. Bu tablo eitli metallerin punta kayna ile kaynak edilebildiini gstermektedir.

77

Tablo-22: eitli metallerin punta kaynanda kullanlan elektrot malzemeleri ve kaynak edilebilirlii
Elektrot malzemesi aretler

Kaynak edilebilme

E G F P I

ok yi yi Orta Zayf Kt

1 2 3 4 5

Cupromax Tuncop 80/20 Cupro CB Saf Molibden Saf Tungsten

a Dk kaynak mukavemeti b Kaynak edilen malzeme ile alamlanma tehlikesi c Korozyona kar koruma gereksiz d Belli artlar altnda mmkn.

16 1 2
1 1 I I I 1 G 3 3 1 1 1 1 I I I I I I I I 1 1 1 1 1 F 4 E 1 5 d 5 1 4 1 I 1 1 I I I I I a 1 1 b 1 I I I 0 a 1 1 c 1 1 d 1 I I I I 1 a 1 I I I I I a 1 a 1 a 1 a 1 I 1 I a 3

15

14

13

12

11

10

2
E 1

1
1

Souk Haddelenmi elik Steel Cold Rolled

Paslanmaz elik Steel Stainless

a 1 d 1

G 1 2 E 1 2

Kalay Kapl Sac Steel Tin Plated

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
5 5 1 b 1 1

G 1 G 2 F 1

b 1 b 1 b 1

inko Kapl Sac Steel Zinc Plated

1 b 1 b 1

a 4 a 4 a 4 a 4

G 1 G 2 F 1 G 1

b 1 b 1 b 1 b 1

Kadmiyum Kapl Sac Steel Cadmium Plated

Alminyum ve Al. Alamlar Aluminium and Aluminium Alloys

F 1 F 2 P 1 P 1 F 1 I 1 b 1 b 1 1 4 d d d 4 F b 4 1 G 1 1

a 1 d 1 c 1 c 1 c 1

F 1 F 2 F 1 P 1 F 1

F 1 F 2 F 1 P 1 F 1

P 1 P 2 P 1 P 1 P 1

I 1 I 2 P 1 P 1 P 1 I

G 1 G 2 F 1 F 1 G 1

b 1 b 1 b 1 b 1 b 1

78
1 F 4 G 1 G 1 G 1 P 4 F 1 F 1 G 1 E 1 F 1 F 1 d 1 d 1 P 4 F 1 F 1 G 1 G 1 G 1 F 1 F 5

Bakr - Gm Copper - Silver

I 1 I 2 I 1 I 1 I 1 P 3 I 4

Brass Prin

Bronz Bronze

F 1 P 2 P 1 P 1 P 1 F 3 F 4 G 1 G 1

Nikelli Gm Nickel Silver

Nikel Nickel

Nikel Alamlar Nickel Alloys

Altn Gold

Titanyum Titanium

Bu tablo, eitli metallerin punta kayna ile kaynak edilebilirliini gstermektedir. 1 Elektrod malzemesinin iyi seimine ilave olarak soutma, akm deerleri ve elektrodun ekli de kaynan kalitesine etki eden faktrlerdir. Kaynak edilecek yzeylerin temiz olmasna ok dikkat edilmelidir.

Molibden - Tungsten Molybdenum - Tungsten

Tantal Tantalum

16

F 5 E 5

4.6.7 Diren Kaynanda Kullanlan Ekipmanlar : a) Basn lerler : Kaynak srasnda elektroda gelen bask kuvvetini ler. Basn ar yksek ise hemen drlr. Kaynak Basncn kontrol etmek iyi bir kaynak yapmann nemli bir ksmdr. Basn lerler tahmini almay ortadan kaldrdklar iin ok faydaldr. Kullanm : nce kaynak ler serbest braklr. Bu arada akm kesilmelidir. Kontak butonu dk bir balang basnc ile mmkn olduunca merkeze doru getirilir. Kontak salandnda istenilen kaynak basncna ayarlama yaplr. Basn aralklarna gre temin edilebilecek modeller: 1.0 - 4 000 Newton 2.0 - 10 000 Newton 3.0 - 50 000 Newton 4.0 - 100 000 Newton

Resim-51

Avantajlar : Snml gstergeli manometre + aerodinamik gstergedir. 1000 N basknn zerinde +/-100 N yksek hassasiyettedir. Elektrotlar, kaynak prosesinde gereksiz kesintilere yol aan basn gstergesinden tmyle ayrlr. Elektrot basnc ilem srasnda dorudan okunabilir. Gstergenin doruluu, soutma tpleri ve kablolarn kar basncndan etkilenmez. Kk, kolay tutulur, her zaman kullanma hazrdr. Diren kayna dahil daha birok kullanm alan vardr. stenirse muhafazal manometre ile birlikte teslim edilebilir. stenirse tahta kasa ierisinde teslim edilebilir. Zarar grdnde ekonomik bir ekilde onarlabilir.

b) Tralama Aparatlar Diren kayna srasnda, kaynak elektrotlar ciddi bir ekilde sya ve basnca maruz kalrlar. Bu faktrler zamanla elektrotlar deforme etmeye balar. Ayrca gnmzde kaplamal saclarn giderek artan bir ekilde daha ok kaynak edilmesi, elektrotlarn yzeylerinin kirlenmesine sebep olmaktadr. Elektrot deforme olduka temas yzeyi azaldndan operatr iyi bir kaynak ekirdei elde etmek iin akm artrr. Bu nedenle tralama aparatlar ile elektrot ular dzeltilir. Bylece iyi bir kaynak performans iin kaynak elektrodunun yzeyi ideal hale gelmi olur. Tralama aparatlarnn haval elektrikli ve manuel modelleri vardr. Ayrca kolona taklabilen otomatik aparatlar da gelitirilmitir. Manuel tralama aparatlar otomatik tralamann pratik olmad yerlerde kullanlr. Hem haval hem de manuel olan modeller alt ve st elektrodu ayn anda tralarlar. Bylece her iki elektrodun uygun bir ekilde birbiri zerine kapanmas salanm olur. 79

Resim-52: Tralama aparatlarnn baklar

Sac Kalnl

Elektrot
D

Elektrot Basks

Akm Sresi
1 Peryot= 1/50 Saniye

Kaynak Akm

Minimum Aklk

Punta Aral

st ste Oturma
+1 L

d r mm 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 8 8 8 8 8 8 kp 175 200 220 235 250 300 335 370 405 440 510 580 650 720 790 850 Yakl. 6 7 7 8 8 9 9 10 11 12 14 16 20 24 26 30 A 7500 10000 10300 10600 11000 12500 12500 13000 13500 14000 14500 15000 16000 16800 17500 18000 mm 4.0 4.3 4.5 4.6 4.7 4.8 5.0 5.2 5.3 5.4 6.2 6.4 6.6 6.8 7.0 7.2

O1

mm 0.63 0.75 0.8 0.85 0.9 1.0 1.13 1.25 1.38 1.5 1.75 2.0 2.25 2.5 2.75 3.0

R mm 13 13 16* 10* 16* 16 16 16 16 16 22 22 22 22 22 22

Min. l mm 12 15 16 18 20 20 22 25 28 30 32 35 38 42 46 50

Min. l mm 11 11 11 11 12.5 12.5 12.5 14 14 16 16 17.5 19 20 20 22

Tablo-23: Elektrot basnlar tablosu

80

4.7- Sert Bakr Alamlarnn Kalplkta Kullanm Sert bakr alamlar aadaki kalp eitlerinde kullanlr. 1) Plastik Kalplar : Bunlar da gruptur. Enjeksiyon kalplar iirme kalplar Termoform kalplar 2) Kokil Kalplar 3) Cam Kalplar Plastik enjeksiyon kalplar ve iirme kalplar gibi s alveriinin youn olduu kalplarda, hem sertliin hem de s iletkenliinin uygun bir kombinasyonunun saland eitli bakr alamlar, takm eliklerinin yerini almaktadr. Bu gibi kalplarda, bakr alamlarnn tercih sebebi s iletkenliidir.

Resim-53: Plastik Kalb

Resim-54: Plastik Saklama Kab (Dii)

Plastik kalplarda oluan snn plastikten alnp, soutma suyuna geirilmesi ana faktre baldr. 1) Kalp malzemesinin sl iletkenlii 2) Plastik - kalp ara yzeyi ile kalp - soutma suyu arasndaki scaklk farkll, 3) Bu iki ara yzey arasndaki mesafe 1.2738 elii iin, iki dakikann zerinde olan bir evrim sresini, bir bakr alamndan yaplan kalpta 28 saniyeye indirebilecei deneysel bir almada ispatlanmtr. Bu gibi sonular kalp tasarmclarnn ilgisini ekmitir. Bu durum beraberinde bir ok avantaj da getirir. 1- evrim sresi ksalr. 2- Kalbn kullanm sresi artar. 3- Soutma kanallar azalacak veya gerek kalmayacandan kalp daha hzl ilenir. 4- Cupro CB ve Cupro B2 berilyumlu bakr alamlar 1.2738'e gre kat kat daha hzl ileneceinden ileme maliyeti der.
81

Genel olarak plastik enjeksiyon kalplarndan beklenen zellikler : Is iletkenlii yksek olmal Is iletimi niform olmal leme rahat olmal Korozyona dayanml olmal gerilmelerin oluumu az olmal
Cupro CB
Sertlik (HB) Isl letkenlii (W/mk)

Cupro NS
200 - 220 200 - 210

Cupro NSM
300 - 340 150 - 160

Cupro B2
340 - 380 100 - 110

Bakr-Kobalt-Berilyum Alam Bakr-Nikel-Silis Alam Bakr-Nikel-Silis-Krom Alam Bakr-Berilyum Alam

200 - 240 200 - 220

Tablo-24

Andrc plastiklerde sertliin yksek olmas gerektiinden, sertlii yksek alamlardan biri rnein Cupro B2 seilmelidir. Isl iletkenlii dse de ncelikle kalp mrn dnmek gerekir.

Resim-55: Kokil Kalplar

Resim-56: Plastik Kasa Kalp Taban Uygulamas

Resim-57: Plastik Bidon Kalb

Resim-58: Plastik Meyve Kasas Kalb

82

evrim sresinin azaltlmas: Aadaki grafikte, klasik kalp malzemeleri ile sert bakr alamlarnn s zellikleri karlatrmas gsterilmitir. Bu bilgiler, zellikle ilem scaklnn artmas ile sert bakr alamlarnn stn s iletkenliini aka ortaya koymaktadr. Sert bakr alamlar kullanld taktirde, yksek s iletkenlii ve kalp paralarna yapmaya stn dayanm enjeksiyon evrim zamann % 25 ile % 50 azaltabilir. Is iletkenlii: W0/mK
350 300

Cupro CB Cupro NS Cupro NSM

Is letkenlii

250 200 150 100 50

Kalp elikleri

Cupro B2 Cupral 2 Cupral 4M

0 20 100 200 300 400

Scaklk OC
ekil-27: eitli alamlarn s iletkenlikleri

Cupral 2 Cupral 4 Cupral B2 Cupro NS Cupro CB

Tablo-25: eitli bakr alamlarnn mukayeseli zellikleri

83

Tabiatta bulunan eitli metallerin, deiik zellikleri vardr. Yapacamz ie gre bu metallerin zelliklerini deerlendirip, seim yapabiliriz. rnein plastik enjeksiyon kalplarnda ilk ama evrim sresini drmektir. Ama bunu yaparken belli bir mekanik zelliin olmas da arttr. Aadaki tabloda ok eitli metallerin sl iletkenlik zellikleri verilmitir. Buna gre en yksek sl iletkenlii olan metal gmtr. Ama fiyat nedeniyle kimse kullanmak istemez. Gm kadar yksek sl iletkenlii olmasa da, ortann st bir seviyede sl iletkenlii olan, ama belli bir dzeyde mukavemeti olan berilyumlu bakr alam zellikle yksek adetli plastik kalplarnda idealdir.

eitli Metal ve Alamlarn Is letkenlik Deerleri Is letkenlii (W/m.K) Malzeme Saf Gm 428 Saf Bakr 398 Oksijensiz Bakr, OFE 391 ETP Bakr 391 Saf Altn 317.9 Saf Alminyum 247 Berilyumlu Bakr 222 Alminyum Alam (Al 2024-O) 193 Alminyum Alam (Al 6061-O) 180 Alminyum Alam (Al 6061-T6) 167 Saf Tungsten 160 Saf Magnezyum 155 Alminyum Alam (Al 2024-T6) 151 Alminyum Alam (Al 7075-T6) 130 Pirin 121 Saf inko 113 Saf Nikel 82.9 Saf Demir 80.4 Saf Kobalt 69.04 Saf Kalay 62.8 Alminyum Bronzu 55 1020 Karbon elii 51.9 Saf Kurun 33.6 Nikel Bronzu 29 Paslanmaz elik 28.7 316 Tip Paslanmaz elik 16.2 Saf Titanyum 11.4

Bak

Formun Al

Plastik Ak

Hava

Formun Kapan

ekil-28: Sert bakr alamlarnn kalp yapmnda kullanld iirme kalplar alma prensibi

Tablo-26: eitli metallerin sl iletkenlikleri

84

Kokil Dkm : Kokil dkm, baz metallerin sv haldeyken metal kalba dklmesi yntemidir. Alminyum ve bakr alamlarnn kokil dkmnde Salam Metal'in Cupro CB, Cupro NS ve Cupromax gibi sert bakr alamlar ok iyi sonu vermektedir.
Dklen Metal Alminyum ve Alamlar Hafif Metaller Magnezyum ve Alamlar Sert Bakr Alamlarnn Kullanm Alanlar Ana Grup
Enjeksiyon Enjeksiyon El Dkm

Makine Tr
Souk Kamara Souk Kamara Souk Kamara Elde Dkm Kokil Kalplar Makine Dkm Kokil Kalplar

Bakr Alam
Cupro CB Cupro NS Cupro CB Cupro NS Cupromax Cupro CB Cupro CB Cupro CB

Ar Metaller

Pirin

Alak Basn Enjeksiyon

Tablo-27: Demir D Dkmnde Sert Bakr Alamlar Kullanm

Yukardaki tablo, demir d metallerin dkmnde kalplarda kullanlabilecek sert bakr alamlar cinsini gstermektedir. Alminyum ve magnezyum alamlarnn souk kamara usul ile alan enjeksiyon kalplarnda ve pistonlarnda Cupro CB alam ok iyi sonular vermektedir. Shhi tesisat endstrisinde giderek daha ok kullanlan, pirin ise gerek elde kokil dkmde, gerekse makineye bal kokil kalba dkm yoluyla ekillendirilir. Bunlarn kalplar da Cupro CB'den yaplabilir. Cupro CB, berilyumlu bakr alamnn yksek s iletkenlii olmas ve sertlii bu uygulamada onu ideal yapar. Batarya kalplar, su saati kalplar, musluk kalplar bu malzemeden yaplmaktadr.

Resim-59: Kokil dkm kalb 85

4.8- Sert Bakr Alamlarnn Erozyon Elektrotlarnda Kullanm Elektro Erozyon ile Dalma : Metalik malzemeleri kesip ayrma, ekil verme veya yzeyin ekillendirilmesi iin kullanlan bir yntemdir. Bu ilem sayesinde elektrii ileten btn malzemeler sertliine ve tala kaldrlabilirlik zelliine baml olmadan ilenebilir. Bu yntem sertletirilmi eliklerde, sert metallerde ve imalat zor olan altrma ve geme paralarda zellikle tercih edilir. Dalma erozyonda kullanlan elektrotlarda Cupromax bakr alam, elektrolitik bakra gre 5 - 6 kat daha uzun mrl olmakta yani bir elektrotla bir gz yerine be veya alt gz inebilme imkan vermektedir. Bu oran yaplan ie gre deimekle beraber, Cupromax'n ilgi grmesinin en byk sebebi elektrolitik bakra gre anma dayanmnn daha yksek olmasdr. Sert metalleri erozyon ile ilerken, eliin ileme artlarnn tamamyla dnda artlarda ileme yaplr. rnein elikte sert metale gre daha hzl ilerleme olur.
Akm

Elektrot

alma Paras

Eer yksek hassasiyette paralar, karmak ekil-29: Erozyon elektrodu kullanm geometrik ekiller, krlabilecek modeller ve paralar gibi yksek beklentilerin olduu paralarn ilenmesi sz konusu ise, Salam Metal'in yllar nce ilk defa piyasaya srd Tuncop 80/20, tungstenli bakrdan yaplm elektrotlar bakr ve grafit elektrotlardan daha ekonomik bir performans sergiler. Kalp yapmnda erozyon elektrodu seimine 3 ey etki eder; erozyon davran, ilem sonucu, ilenebilirlik. imdi bunlar ayrntl inceleyelim. 1. Erozyon Davran : (Dalma Hz) Kaba ilemede bakr elektrotlar daha hzl iner, ama bu durum son kademede tam tersine evrilir. 2. Anma : Tungstenin son derece yksek ergime ve buharlama scaklndan dolay tungsten ve tungstenli bakrdan y a p l m e l e k t r o t l a r, b a k r elektrotlardan kat kat daha dayankldr. Bu nedenle tek bir tungstenli bakrdan yaplm elektrot, bakrdan yaplm bir ok elektrodun iini grr.

Resim-60: eitli Uygulamalar in Tuncop'tan Yaplm Erozyon Elektrotlar

86

Bu gibi durumlarda karmak ekilli bir elektrodun ileme maliyeti, elektrot malzemesinin maliyetinden kat kat daha fazladr. 3. Isl Kararllk : Elektrik yklemesi, (elektrot yzeyi zerinde) homojen bir ekilde dalmadndan, zellikle kelerde ve deliklerde yksek miktarlardaki sl g younlamas meydana gelebilir. Bu da elektrodun eilmesine sebep olur. Burada tungstenli bakr, bakrdan ok daha stndr.

Resim-61: Toz metal usul ile dili imalatnda kullanlan kalbn erozyon yntemiyle ilenmesi

4. Paracklarn Uzaklatrlmas : Anma azaltld iin, elektrot daha az parack uzaklatrmak zorundadr. Ayrca homojen yapsndan dolay, geni dearj kanallarna gerek kalmadan daha iyi bir akm dalm elde edilir. Bu ekilde i parasndan daha kk paracklar uzaklatrlr. Hem de ksa devre riski azaltlm olur.

Resim-62: Toz metalrjisi yntemiyle sktrma yapacak sert metal kalbn erozyon ile inilmesi

87

Ayrca homojen yapsndan dolay, geni dearj kanallarna gerek kalmadan daha iyi bir akm dalm elde edilir. 2) lem Sonular : 1. Yzey Kalitesi : Tungstenli bakr ile erozyon yaplrsa, ilem sonunda ok iyi bir bitmi yzey elde edilebilir. Bu avantaj polisaj sresini olduka azaltr. Bu sonu Tuncop 80/20'nin ince taneli, niform ve gzenek iermeyen yapsndan ileri gelmektedir. Erozyon akm, kk kk bir ok kanala dalacandan daha dk enerjili kvlcmlar daha s ve kk kraterler oluturarak daha iyi bir yzey olumasn salar. 2. Profillerin Keskinlii : Desenli yzeylerin, ok keli veya hassas krlgan ekillerin EDM srasnda ke ve kenarlarndaki anma, elde edilecek son yzey kalitesine yakndan etkisi vardr. Tuncop 80-20'nin yksek anma dayanm akm younluu bu gibi noktalarda yava artrdndan, zellikle kelerde ve kenarlarda nemlidir. 3. Boyutsal Toleranslar ve Hassasiyet : Belirtildii gibi, Tuncop 80/20'den yaplm elektrotlarn sl genlemeye eilimleri daha az olduu iin, daha yksek hassasiyete olanak salar. Bu avantaj zellikle dar ekillerde ok aranr. Erozyonu bitirirken, daha yksek hzda alabilmek, daha dk anma ve daha iyi yzey kalitesi elde edebilmek iin, makine imalatlarnn parametrelerini iyi incelemekte fayda vardr. 3) lenebilirlik : Tuncop 80/20'nin zel bir avantaj, onun ilenebilirlik zelliidir. Bakr ile kyaslandnda olduka daha yksek elastisite modlnn olmas, ok daha rijit olmasn salar. Malzeme gzenek iermez. apak oluumu dikkate alnmayacak kadar azdr. Talanmas mkemmeldir.

Resim-63: Motor blou ierisinde krlp kalm civatann ark erozyonu ile boaltlmas

88

4.9- Demir elik Sektrnde Sert Bakr Alamlar Kullanm : Dnya ham elik retimi, 2004 ylnda % 10 orannda ykselerek 1.04 milyar ton seviyesini ulat. Trkiye ekonomisinin lokomotif sektrlerinden biri olarak nitelendirilen demir - elik sektr ham elik retimi de 20.5 milyon tona ykseldi. lkemiz bu retimle dnya sralamasnda 12. srada. Bu durum Trkiye'nin byk bir gelime potansiyeli olduunu gsteriyor. Bu retim art demir - elik sektrnde kullanlan bakr ve alamlarna olan ihtiyac da artrd. Demir - elik sektrne de hitap edebilecek ve bu sektrn artan ihtiyacn karlayabilecek, yllk retim kapasitesi 800 ton olan retim tesisini faaliyete geiren Salam Metal, arlkl olarak bakr ve alamlarnn retiminde kullanlan ileri teknolojik yntemlerle demir - elik sektrnn ihtiyac olan demir d malzemeleri dnya standartlarnda ve dnya kalitesinde retilmeyi hedeflemitir. Demir - elik sektr iin retilen rnlerin bazlar aada zetlenmitir.

Yksek Frn Tyerleri :

Resim-64

Srekli Dkm Tesisleri iin zel Alaml Bakr Kalplar :

Resim-65

Yksek Frn Soutma Plakalar :

Resim-66 89

 Su Soutmal Paneller ve Ark Oca Grafit Elektrot Tutucular:

Bronz Yataklar, Yatak Kafesleri, Kovanlar ve Srekli Dkm Yatak Malzemeleri :

Resim-67

Resim-68

Resim-69

Resim-70

Yatak malzemeleri olarak kullanlan onlarca bakr alam mevcuttur. Bu alamlar 4 grupta toplanr. 1) Bakr - Kalay (Kalay Bronzu) 2) Kurunlu Bronz 3) Alminyum Bronzu 4) Berilyum Bronzu Kalay Bronzu Kalay bronzlarnn en belirgin zellii atmosferik ve su korozyonuna kar dayanml ve anmaya kar direnli olmalardr. Ayn zamanda mkemmel yalama kabiliyetleri vardr. Endstride en ok kullanlan bakr alamlardr. Dk kalay ieren (% 4 - 6) eitleri, retim kolayl ve dk maliyeti nedeniyle kzl adyla bulunabilirse de, ok abuk anmalar veya sarmaya yol amalar nedeniyle i gc ve zaman kaybna yol amaktadr. Dier taraftan Cuptin 2, % 12 - 13 civarnda Sn ierdii iin hem mukavemeti yksektir, hem de sarma yapmaz. Nispeten yksek sertlii ve iyi darbe dayanm bu alamn demir - elik fabrikalarnda, rnein hadde yataklarnda tercihen kullanlmasn salar. Ayn zamanda muylu yataklarnda da kullanlr. 36. sayfaya baknz. Kurunlu Bronz Yksek kurunlu daha yumuak Cu78Pb15Sn7 alam daha uyumlu zellikler ve iyi performans salar ve yalamann kukulu olduu durumlarda kullanlr.
90

Bu alamlarn yksek sertlikleri vardr. Bu sebeple gvenilir yalama, iyi hizalama ve en az 300-400 Brinell aft sertlii gerektirir. Yksek yk ve dk hz uygulamalarnda, rnein muylu yataklar, dili burlar, hadde yataklarnda kullanlr. Alminyum Bronzu : Yksek sertlik zellii ile bilinen alminyum bronzlar; alminyum, demir, manganez, silisyum ve nikel alam elementleri kullanlmas ile elde edilir. Bu yataklar yksek darbe ve anma dayanmna sahiptir. Yksek scaklklarda mukavemetlerini korur ve 250 OC zerinde alan ekipman yataklarnda yalamann bol olduu, fazla yk ve dk hz uygulamalarnda ve sert aftlarda daha ok tercih edilir. Berilyumlu Bakr : Berilyumlu bakra yaklak % 1.8 berilyum ve % 0.2 kobalt ilavesi ile bir ok elikle mukayese edilebilir yksek mukavemetli alam elde edilir. Yksek mukavemet, sertlik ve s iletkenlii alam ar ykte, yksek scaklkta, darbeli, ara sra oluan ar yklerde ve marjinal yalama koullarnda alan yataklarda kullanlmasn salar. Tipik Bronz Yatak Alamlar : Alam cinsleri ve kullanm alanlar :
US Standard C84400 C86300 C90300 C90500 C90700 C92500 C92700 C93200 C93500 C93700 C93800 C95500 Alam Cinsi Cu83 Sn3 Zn5 Pb6 Cu63 Al6 Fe3 Mn3 Zn25 Cu88 Sn8 Zn4 Cu88 Sn10 Zn4 Cu89 Sn11 Cu87 Sn11 Ni2 Cu87 Sn11 Pb2 Cu83 Sn7 Zn3 Pb7 Cu85 Pb10 Sn5 Cu80 Pb10 Sn10 Cu78 Pb15 Sn7 Cu81 Al10 Ni5 Fe4 Tipik Kullanm Alanlar Hafif hizmet yataklar Dk hzda ve ar ykte alan yataklar Yataklar, burlar, piston ringleri valf paralar Yataklar, gemici pompalar, burlar Yksek gte yataklar, burlar Otomotiv senkronize ringleri, dililer Ar hizmet, yataklar, burlar, piston ringleri Genel hizmet yataklar Yksek hzda alan yataklar Yksek hzda ve fazla basnca uygun yataklar Orta basnta genel servis yataklar Yksek mukavemetli yataklar

Tablo-28

91

4.10 Sert Bakr Alamlarnn gvenlik gerelerinde kullanm Sert Bakr Alamlarndan yaplan el aletleri, patlama tehlikesi olan ortamlarda kullanlmak zere gelitirilen ara ve gerelerdir. Kvlcm karmayan, mknatslanmayan ve korozyon dayanml olmak zere deiik zellii bir arada barndrrlar. elikten yaplan el aletlerinin statik elektrik nedeniyle kvlcm karma riski bu ortamlarda patlama tehlikesi yaratrken, Sert Bakr Alamlarndan yaplanlarda byle bir tehlike yoktur. Bu malzemelerin hem kvlcm karmamas, hem de mknats ekmemesi bu tr yerlerde kullanmna olanak salar. Kvlcm karmayanlar : Maden ocaklar Kanalizasyon almalar (ebeke iinde yaplan almalar) Petrokimya tesisleri Mknatslanmayan : Hastaneler (Oksijen tanklar) Denizcilik Otomobil fabrikalar Korozyon Dayanml : Tersaneler Asitlere dayanm gerektiren kimya tesisleri Bunlar arasnda eki, anahtar, lokma, pense, krek vs. olduu gibi yataklar, kzaklar gibi makine paralar da olabilir. Her biri dkm yada dvme yoluyla retilir. Takm eliine yakn mekanik zellikleri olduu iin kullanm alanlar genilemektedir. Cupro Serisi el aletleri, patlama ve yangn riskini ortadan kaldrdndan emniyet gleri ve sigorta kurulular tarafndan da kullanm tavsiye edilmektedir.

Resim-71 92

Blm 5

REFRAKTER METALLER

Dkm kalb - orum Mzesi M.. 1300

Blm 5 REFRAKTER METALLER Refrakter metaller; sya, anmaya ve korozyona olaanst dayanm olan bir metal grubu olduu iin bir ok uygulamada kullanlr. Ergime scakl 1000 OC civarnda olan bakr alamlarnn yaptklar iler, 2000 OC ve st scaklklar sz konusu ise refrakter metaller veya dier bir adla, "Yksek Ergime Noktal Metallere" devrolur. Bata diren kayna elektrotlar olmak zere refrakter metaller, elektroteknik alannda, aydnlatmalarda, rntgen cihaz yapmnda, nkleer reaksiyon kontrol ubuklarnda, cam ve emaye ergitme iletmelerinde ve katalist olarak kullanlr. Yksek ergime scaklklarndan dolay, refrakter metaller dkm metodu ile deil, toz metalurjisi ile retilir. Saf metal tozlar sktrlr, elektrik akm ile stlr ve souk ekillendirmeyle ilenerek tel, kle, ubuk, levha ve folyo haline dntrlr. eit refrakter metal vardr: Tugsten (W) Molibden (Mo) Tantal (Ta)
Metal Cinsi Ergime Noktas (OC) Younluk (g/cm3) Elastisite (kN/mm2) Elektrik letkenlii Is letkenlii (W/mK) W 3410 19.3 410 18 130 Mo 2610 10.2 320 20 142 Ta 2996 16.6 190 23 54

Tablo-29

Refrakter Metaller Kullanm Alanlar

(1) Elektroteknik ve lgili Alanlar (2) Makine ve Alet malat Genel Makine malat Scak Dvlm

Yksek Gerilim Elektrikli Programlar Rntgen Tesisleri Cam ve Emaye Ergitme

Bilgisayar Teknii Lambalar Diren Kaynaklar

Ark Erozyon Mekanik leme

(3) Dierleri

Yksek Is Frnlar

Kimyasal Tesisler

Vakum (Isl lem)

ekil-30 95

5.1 Tungsten (Wolfram - W): 1) Fiziksel zellikleri: (Tablo-30)

ZELLK Atom Arl Younluu Ergime Noktas Kaynama Noktas 183.85 19.3 gr/cm3 3410 CO 5900 CO
Resim-72: Bakr zerine kaynak edilmi tungsten elektrotlar

Karakteristii : Rengi elik grisidir. ok serttir. 2)Tungstenin Kullanm Alanlar:

Bakrn bakra punta kaynanda en uygun elektrot malzemesi saf tungstendir. Yukardaki resimde grld gibi bakr elektrot zerine kaynak edilerek kullanlabilir. Tungsten ubuk zel olarak retilerek TIG kaynanda ine olarak kullanlr. Tungsten ubuklarn dier eitleri elektrot olarak kullanlr. Bu elektrotlar vakum ergitme ilemlerinde ve diren kaynanda kullanlr. Lamba ve elektronik kullanmlar iin stclar. Vakumlu ocaklarda stma elemanlar olarak. Tungsten karbr olarak dayanml kesme aletleri yapmnda. Elektrik kontaklar yapmnda Resim-73: Bakr zerine kaynakla tutturulmu Radyo izotop konteynerleri yapmnda.
Tablo-31
tungsten elektrot (Paslanmaz elik bant aln kayna)

Tungsten Ailesi
Saf Tungsten Tun. Density (Ar Metal)
% 90 W +NiFe (NiCu) % 95 W +NiFe (NiCu)

Tuncop

TunAg

Kimyasal Analizi Manyetik zellii Younluu

(gr/cm )
3

% 100 W

% 60 W % 70 W % 75 W % 80 W

Manyetik Deil

Manyetik Manyetik Manyetik Manyetik Deil Deil

Manyetik Deil

19.3 Frn Yapmnda Diren Kayna Elektrodu

17.0

18.0

15.2

16.2

16.7

17.2

Kullanm Alanlar

Kaynak elektrotlar, Tornada, kesici takm tutucu kolu

Erozyon elektrotlar-Kontak malzemesi Anma dayanml kaynak elektrotlar, Paslanmaz elik saclarda

3) Bakr - Tungsten Alamlar: Bu alamlarn deiik eitleri yukardaki tabloda verilmitir.

96

5.2 Molibden (Mo): Doal olarak yer alan 90 elementten biridir. Nadir elementlerdendir. Motiz, % 0.5 Ti, % 0.08 Zr ve % 0.01 - 0.04 karbon ieren bir molibden alamdr. Mo ile kyaslandnda, Motiz'in daha yksek yeniden kristalleme zellii vardr. Daha yksek scakla dayanm da dier bir avantajdr. Bu nedenle yksek scakla dayanmn sz konusu olduu tm yapsal paralarda ve takmlarda kullanlr. Mo'ya gre daha yksek anma dayanmndan dolay, metal spreyin de vazgeilmez malzemesidir. Anmaya maruz kalan piston gmlekleri gibi vites kutusu senkrome paralar vs. gibi paralarn ince bir film eklinde kaplanmasnda buharlatrmay salayan diren elementi olarak kullanlr. 1-Fiziksel zellikler: (Tablo-32)
ZELLK Atom Arl Younluu Ergime Noktas Kaynama Noktas Elektrik letkenlii 95.4 3 10.22 gr/cm O 2610 C 5560 CO % 30 IACS

Resim-74

Karakteristii : Yksek ekme mukavemetli, korozyona kar dayankl. Rengi gm beyaz. Molibdenin Kullanma Alanlar: eliin sertletirme elementidir. Elektrotlar ve aydnlatma endstrisinde Elektrik kontaklar, titreim tutucular Yksek scaklklara dayankl kalplarn yapmnda Elektronik sanayiinde yar iletken teknolojisinde inko endstrisinde, cam sanayii, nkleer teknoloji, izotermal dvme kalplarnda, kimya mhendisliinde, Srtnmesizlik zelliklerinden dolay gres ve yalarda kullanlr. Scak daldrma elektrotlar Roket nozullar

Resim-75 97

Blm 6

BAKIR ALAIMLARI LE LGL TERMLER

Bakr eritmede kullanlan ayak kr M.. 1300 Hitit dnemi - orum Mzesi

Blm 6 BAKIR ALAIMLARI LE LGL TERMLER Alam (Alloy): En az bir tanesi metal olan iki veya daha fazla elementin meydana getirdii, ayrlamayan bileiidir. rnein altn bir elementtir. Gm ile bir araya geldiinde altn gm alam oluur. Akkanlk (Fluidity): Bir sv metal veya alamn kalb doldurma zelliidir. u metalurjik faktrler az veya ok akkanla tesir ederler; 1- Metal veya alamn kimyasal bileimi, 2-Ar stma, 3-Vizkozite, 4Yzey gerilimi. Alam Elementleri (Alloying Elements): Metallere eitli zellikler kazandrmak iin ilave edilen elementlerdir. Yandaki ekilde eitli elementlerin bakra kazandrd zellikler grlmektedir. ekme Dayanm (Tensile Strenght): Bir malzemenin her iki ucundan ekme gerilmeleri ile ekildiinde, kalc ekil deiimin balad noktadaki ekme gerilmesi o malzemenin ekme dayanmdr. ekme deneyi ile tayin edilir.
Zn Sn

MUKAVEMET

Fe Cr Al Si Mn Zr Ni Zn Sn
KOROZYON DAYANIMI

RENK DEM

Ni Pb Te S Zn
LENEBLRLK

Cu
Al AINMA

Ni
Mn

Al Sn As

Fe Si Ag Si
DAYANIMI

Cd Sn

ekil-31

ekme Deneyi (Tensile Test): Metal veya alamlarn ekme gerilmelerine kar dayanmn belirlemek iin yaplan deneydir. Yalnz ekme dayanmn deil, ayn zamanda metal veya alamn uzama orann dolaysyla snekliini, akma dayanmn, kopma noktas gibi verilerin elde edilebildii bir deneydir. Endstride ekme deneyi geni lde kullanlmaktadr. Bu test, test yaplacak malzemelerden elde edilen standart ubuklar zerinde yaplr. Demir d metal ve alamlarn ekme testinden elde edilen gerilim - uzama erisi yanda gsterilen eriye benzemektedir. Bu metallerde akma noktas yoktur. Bunun yerine % 0.2 kalc uzamay ortaya karan akma gerilmesi (B noktasndaki gerilim) vardr.

B
Bu eride: A noktas: elastik snr B noktas: % 0.2 kalc uzamay douran gerilim akma snr (orantl uzama snr) C: Maksimum mukavemet D: Kopma mukavemeti OE Uzunluu: 0.002 kalc uzama miktar

Gerilim

Uzama

ekil-32: Gerilim - Uzama Erisi

101

zeltiye Alma (Solution Hardening): Bakr ve Alminyum alamlarnda malzemenin cinsine bal olarak, belli bir sertletirme scaklna ulaarak ve bu scaklkta bir mddet bekletildikten sonra farkl bir yapnn olumasn mteakip, su, ya veya tuz banyosunda hzl soutulmasdr. Dkm (Casting): Dkm, sv metal veya alamn bir kalp boluuna dklmesi, kalp eklini alarak katlamas, yar maml veya maml bir ekil elde edilmesine denir. Dvme (Forging): Metal veya alamn kolayca deforme olabilecek bir scakla stlarak eki veya rs zerinde ahmerdan ile dvlerek ekil verilmesidir. Elastisite (Elasticity): Artan veya azalan ykler karsnda malzemenin doru orantl olarak ekil deitirme kabiliyetidir. ekme deneyi ile tespit edilir. Ekstrzyon (Extrusion): Bir metal veya alam biyetinin stlarak basn altnda bir kalptan geirilerek ekillendirme prosesine denir. Fiziksel zellikler (Physical Properties): Younluk, renk, parlaklk ergime scakl ve kaynama scaklklar metal veya alamn fiziksel zelliklerini belirler. Gevreklik (Brittleness): Malzemenin kalc bir ekil deiimi almadan nce atlama veya krlma zelliidir. Mekanik zellikler (Mechanical Properties): Bir malzemenin kendisine tatbik edilen yklemeleri, zorlanmalar iletmesi, tamas veya dayanmas kabiliyetlerine, malzemenin mekanik zellikleri denir. Mikro Yap (Microstructure) : Bir metalin kristal yaps, boyutlu modelde devaml dizilen atomlarn dzeni veya i yapsyla tarif edilir. Metalik malzemeler ok kk kristallerin bir kmesinden meydana gelen oklu kristallerden oluur. Bu kristaller, metalik cismin taneleri olarak adlandrlr. Dkm paralar gibi baz metalik cisimlerin plak gzle grlebilen ok byk taneleri mevcuttur. Bu yaplara makro yaplar denir. Dier taraftan bir metalin taneleri ok kk olduu iin plak gzle grnmezler. Bu kk tanelerin yapsal zellikleri, yz misli veya daha fazla olan bir mikroskop veya elektron mikroskobu kullanarak grlebilir. ncelenmesi byle bytmeleri gerektiren yaplar mikro yaplar olarak adlandrlr.

Scak ekstrze edilmi saf bakr (% 99.95 Cu) lek boyut uzunluu: 250 mikron

Maml ekli: ubuk ekstrzyonlu ve souk ekilmi Kimyasal analizi: % 90.83 Cu, % 6.5 Al, % 2.4 Fe, % 0.27 Sn

Resim-76: Bakrn mikroyaps 102

Mhendislik alannda kullanlan bir malzemenin en nemli zellii malzemenin yapsdr. Bir malzemenin yaps kimyasal kompozisyonuna, zelliklerine, imal ilemlerine ve performansna baldr. Bir malzemenin mikro yapsn inceleme, bize o malzemenin kompozisyonu, bandan geen ilemleri ve performans hakknda mterek bilgileri salar. Mikroskobik nceleme (Microscopic Examination): Metal mikroskobu metal ve alamlarn i yaplarn ve i yap ile fiziksel, kimyasal ve mekanik zelliklerin birbiriyle olan ilikisinde kullanlr. Metal ve alamlarn mikroskop altnda grlmesi iin, metal yzeyi ok dikkatli hazrlanr. Numune yzeyi ayna parlaklna getirilir. yapnn ayrntl olarak incelenebilmesi iin bir kimyasal zeltiyle dalanr. Savurma Dkm (Centrifugal Casting): Bu dkm trnde, ergitilmi dkm alam, simetri merkezi etrafnda dnen metal, grafit, kum veya al kalb ierisine dklr. Bu dkm yntemiyle dklen paralar, kuma dkme gre daha stn zelliklere sahiptir. Sertlik (Hardness): Metallerin daha sert bir cismin batmasna kar gsterdii dirence sertlik denir. Her metal ve alamn kendine has bir sertlii bulunmaktadr. Bir metal veya alamn az veya ok sert oluunun kullanma yeri iin nemi ok byktr. Sertlii dk olan malzemeler eilip bklmeye, rnein preslenmeye elverilidir. Alamlarn sertlikleri, Brinell sertlik cihaz, Vickers sertlik cihaz, Rockwell sertlik cihaz kullanlarak llr. Sneklik (Ductility): Bir metal veya alamn yk altnda krlmadan ekil deitirme kabiliyetidir. Souk ekillendirme (Cold Forming): Dk scaklklarda yaplan haddeleme ve ekme ilemlerine 'souk ekillendirme' ad verilir. Souk ekillendirme sonrasnda malzemelerin sertliinde ve ekme dayanmnda art gzlemlenir. Tane Bykl (Grain Size): Metalleri meydana getiren en kk-birim yap talarnn eitli dzenlerde birleerek meydana getirdikleri tanelerin bykl malzemenin mekanik zelliklerine dorudan etki eder. ASTM standard ile anlr. Tavlama (Annealing): Metalik malzemenin sertliinin drlmesi iin, tavlama scaklna kadar stlp bir sre tutulmasn takiben, uygun bir hzla soutulmas ilemidir. Tokluk (Toughness): Malzemenin, ald darbe enerjisini krlmadan absorbe edebilme kabiliyetidir. Uzama (Elongation): Metal numune her iki ucundan ekildiinde, krlmadan nce uzamasdr. Malzemenin snekliini ortaya koyan bir parametredir.

103

Blm 7

BLG SAYFALARI

Dkm yoluyla retilmi geyik heykelcii Alacahyk Kral Mezar - M.. 2300 - 2100 Anadolu Medeniyetleri Mzesi

CUPRAL 1
Kimyasal Bileimi Al 9 Fe Dierler Cu 3 max.1.0 Kalan

Kodu

UNS No: C62300

Malzeme zellikleri

Korozyona, erozyona, anmaya ve oyuklanmaya iyi dayanmn gerekli olduu yerlerde kullanlr. En snek alminyum bronzlarndan biridir.

Kullanm Alanlar

Borular, tpler, ek yerleri, denizcilik ve benzer endstriler iin ideal bir malzemedir. Uygun bir civata malzemesidir. Mkemmel yataklama zellii vardr. Yataklar,anma plakalar srekli almalarda sertlik ve snekliin gerekli olduu yerlerde kullanlr. Gerekli deildir. Youn ileme varsa, 380 OC'de 3 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB 10/25 N/mm N/mm % kN/mm N/mm

170 - 190 500 - 600 280 - 350 35 125 800 - 900

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

12 16.10-6
54 7.95

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve mteri resmine gre dkm.

107

CUPRAL 2
Kimyasal Bileimi Al 10 Fe Mn Dierleri Cu 3 2 1 Kalan

Kodu

~2.0936, CuAl10Fe3Mn, UNS No: C62400

Malzeme zellikleri

Anma ve yorulma dayanmnn, sneklik ile birlikte gerekli olduu yerlerde ideal bir alamdr. Ne sert ne de gevrek yapsyla en ok kullanm alan bulan alminyum bronzudur. Yataklar, dililer, sonsuz dili arklar, valf yataklar ve klavuzlar, kzaklar, saplamalar

Kullanm Alanlar

Isl lem

Gerekli deildir. Youn ileme varsa, 380 OC'de 3 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm N/mm

190-220 650-750 350-380 14 117 980-1050

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

12 16.2
63 7.45

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve mteri resmine gre dkm.

108

CUPRAL 4
Kimyasal Bileimi Al 10 Fe Mn Dierleri Cu 3 2 1 Kalan

Kodu

CuAl13Fe3+ilaveler, UNS No: C 62500

Malzeme zellikleri

ok iyi kayma zellii olan sert malzemedir. Anma dayanm yksektir.

Kullanm Alanlar

Anan paralar, anma dayanml kzaklar Bkme takmlar, parlama kalplar Boru ucu tutma eneleri Konik kamalar

Isl lem

Youn ileme varsa, 380 OC'de 4 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm N/mm

270-320 700-800 350-450 Yaklak 1 120 1.5xekme Day.

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays Isl letkenlik Younluk

(20 C)
O

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

10 16.10-6
65 7.25

Mevcut ller

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve resme gre dkm.

109

CUPRAL 4M
Kimyasal Bileimi Al Fe Ni Mn Dierleri Cu 10.0 4.80 5.00 1.50 0.50 max Kalan - UNS No: 63020

Kodu

Malzeme zellikleri

Yksek scaklklardaki mekanik zelliklerin, korozyon dayanm ile birlikte kombine edildii bronzdur. Boru endstrisinde kullanlan; Bkme ve dzeltme takmlar (kaklar ve malafalar) Anma dayanml makine paralar Uak ini takmlar dili malzemesi

Kullanm Alanlar

Isl lem

Youn ileme varsa, 380 OC'de 4 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm N/mm

270-290 850-950 700-800 4-6 124 1200

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays Isl letkenlik (20 Younluk

O

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

8.2 16.10-6
42 7.45

C)

Mevcut ller

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve resme gre dkm.

110

CUPRAL 5
Kimyasal Bileimi Al 14 Fe Mn 3 2 Co 1 Cu Kalan

Kodu

AMS 4640

Malzeme zellikleri

Nikel alminyum bronzlarnn mekanik zellikler asndan stn olan yksek mukavemetli alamdr.

Kullanm Alanlar

Makine paralar Kvlcm karmayan takmlar Pompa ve gemi aftlar Yataklar

Isl lem

Youn ileme varsa, 380 OC'de 4 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm N/mm

200-220 780-820 420-520 15-20 117 970-150

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays Isl letkenlik (20 Younluk

O

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

9 16.2
46 7.53

C)

Mevcut ller

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve resme gre dkm.

111

CUPRAL 8
Kimyasal Bileimi Al 14 Fe Mn 3 2 Co 1 Cu Kalan

Kodu

CuAl14Fe4Mn2Co, UNS No: 95900

Malzeme zellikleri

Kayma zellii iyi olan ok sert malzemedir. Anma dayanm ve basma dayanm yksektir.

Kullanm Alanlar

Paslanmaz saclarn derin svama kalplarnda Boru bkme takmlarnda malafalar Boru ve form makaralar Anma dayanm gerektiren makine paralar Boru imalatnda kaynak makaralar Youn ileme varsa, 380 OC'de 4 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm N/mm

360-400 550-700 500-600 0 120 2 x ekme Day.

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays Isl letkenlik (20 Younluk

O

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

8 15.10-6
50 7.25

C)

Mevcut ller

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve resme gre dkm.

112

CUPRAL 10
Kimyasal Bileimi Al 14 Fe Mn 4 2 Co 2 Cu Kalan

Kodu

CuAl14Fe4MnCo

Malzeme zellikleri

Son derece sert bir alminyum bronzudur. Kayma zellii iyidir. Yksek basnca ve anma dayanm zellii vardr. ok gevrektir. lenmesi dikkatle yaplmaldr.

Kullanm Alanlar

Boru imalatnda form makaralar Boru imalatnda indksiyon kaynak makaralar Derin svama kalplar

Isl lem

Youn ileme varsa, 380 OC'de 4 saat gerilim giderme tavsiye edilir.

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20 Basma Dayanm

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm N/mm

400 - 450 Yakl. 400 Yakl. 400 4 x ekme Day.

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays Isl letkenlik (20 Younluk

O

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

16.10-6
Yaklak 50 7.25

C)

Mevcut ller

Srekli dkm rn ubuklar, kuma dkmler, savurma dkm, dvme rnleri ve resme gre dkm.

113

CUPRO B2
Kimyasal Bileimi (%)

Be 2.00

Co+Ni 0.50

Dierleri Cu 0.50 maks. Kalan

Kodu

DIN 17672 - W. Nr. 2.1247, EN: 101C ,AFNOR: UBe2,USA CDA: C17200, RWMA: Class 4
Sertlii en yksek bakr alamdr. 40 - 41 RC'ye kadar ular. stee gre sertletirilmi durumda veya zeltiye alnm durumda (20 - 22 RC) teslim edilir.

Malzeme zellikleri

Kullanm Alanlar

Plastik kalplarnda hzl soumas gereken blgelerde geme olarak, plastik ielerinde taban pleytleri, boaz ringleri olarak, scak yolluk sistemleri iin nozullar. Aln kayna elektrotlar (jant kayna, zincir kayna) Manyetik olmad ve kvlcm karmad iin gvenlik gerelerinde. 370 - 450 OC aras scaklkta 2 veya 4 saat

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm

340-380 1100-1300 1000 4-5 128

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays Isl letkenlik (20 Younluk

O

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

22 17.5 .10-6
106 8.3

C)

Mevcut ller

10 - 100 mm aras ekstrzyon rn yuvarlak, 600x100x1000 mm maksimum lama ls, Ayrca mteri talebine gre dkm ve dvme imkan

114

CUPRO C
Kimyasal Bileimi Cr 1 Dierleri Cu Max. 0.5 Kalan

Kodu

CuCr, UNS No: C18200, Class II

Malzeme zellikleri

Saf bakra gre daha iyi mekanik zellikleri olan ok eski bir alamdr. Zirkonyum ilavelisi olan CuCrZr (Cupromax) gelitirilince kullanm miktar azalmtr. Diren kayna ile ilgili tm paralar (Elektrotlar, akm tayc kollar, tutucular ve diskler) Galvano tekniinde katot tayc ve sevk plakas Dalma erozyon elektrotlarnda retici tarafndan sertletirme ilemi yaplarak teslim edilir.

Kullanm Alanlar

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm

70 350 15 min 124

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

75 - 80 1710-6
320 8.9

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

Dkm, scak dvme, souk dvme, haddeleme yoluyla retilmi ubuklar, diskler ve teknik resme gre rnler

115

CUPRO CB
Kimyasal Bileimi (%)

Be 0.50

Co+Ni 2.00

Dierleri 0.50

Cu Kalan

Kodu

DIN 17666 - W. Nr. 2.1285, EN: CW 103C, AFNOR: UK2Be, USA: CDA: C17500, RWMA: Class 3

Malzeme zellikleri

Hem bakrn fiziksel zelliklerinden doan avantajlarn hem de orta derecede mekanik zelliklerini barndran ok amal bir alamdr. Paslanmaz elik, monel ve nikel alamlarnn punta kaynak elektrotlarnda Plastik enjeksiyon kalplarnda kalbn tm veya geme olarak Plastik iirme kalplarnda soutma ekirdekleri ve dier paralarda Plastik ambalajnda diki balar olarak Bakr, pirin, bronz gibi alamlarn dkmnde, kokil kalp olarak elik hasr makinelerinin elektrotlarnda retici tarafndan sertletirme ilemi yaplarak teslim edilir.

Kullanm Alanlar

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm

200-240 700-900 490-550 10-15 130

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

52 1710-6
200-230 8.75

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

10 - 120 mm aras ekstrzyon rn yuvarlaklar, 400x100x2000 mm maksimum lama ller Ayrca mteri talebine gre dkm ve dvme imkan
116

CUPRO NS
Kimyasal Bileimi (%) Ni 2.50 Si 0.70 Cr 0.40 Cu Kalan

Kodu

~ 2.0855 CuNi2SiCr, USA RWMA: Class 3

Yksek mekanik zellikleri, berilyum iermeksizin karlar. Cupro CB'nin tm kullanm alanlarn kapsar. Cupro NS, yksek mekanik zelliklerle birlikte iyi elektrik ve sl iletkenliin gerekli olduu yerlerde kullanlr. Punta kaynak elektrotlar, diki kaynak diskleri, projeksiyon ve aln kayna elektrotlar. Paslanmaz eliklerin kaynanda kullanlabilir. Pirin ve bronz kokil dkm kalplar Plastik enjeksiyon kalp paralar Almnyum enjeksiyon dkm makinelerinin pistonlar Elektrot tutucular ve diki kayna aftlar Sertletirme yaplarak teslim edilir. lave sl ileme gerek yoktur.

Malzeme zellikleri

Kullanm Alanlar

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm

200-220 660-690 500-520 13 130

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

48 17.5
210 8.7

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

30 - 120 mm aras ekstrzyon rn yuvarlaklar. Muhtelif lama ller. Ayrca mteri talebine gre retim yaplabilir.
117

CUPRO NSM
Kimyasal Bileimi Ni 7 Plastik kalplarnda berilyumlu bakrn istenmedii durumlarda Cupro NSM idealdir. yi bir s iletkenlii, sertlik ve mekanik zellik kombinasyonu vardr. Plastik endstrisinde, enjeksiyon kalplar, termoform kalplar, iirme kalplar, pskrtme memeleri, soutma ekirdekleri Alminyum enjeksiyon makinelerinin pistonlarnda, Cupro NS'den daha stn verimli Diren kaynanda elektrotlar, diskler, tutucular Kokil kalplar Sertletirme yaplarak teslim edilir. lave sl ileme gerek yoktur.

Si 2

Cr Dierleri Cu 1 Max. 0.2 Kalan

Kodu Malzeme zellikleri

Kullanm Alanlar

Isl lem

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

HB N/mm N/mm % C) kN/mm

300 850-950 650-750 5 151

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

30 15.810-6
156 8.9

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

Ekstrzyon rn ubaklar ve lamalar, teknik resme gre dklm, scak dvlm, souk dvlm veya haddelenmi, ilenmi rnler.

118

CUPRO Z
Kimyasal Bileimi Zr Dierleri Cu 0.15 Max. 0.2 Kalan 2.1580 CuZr, UNS No: C 150 000

Kodu

Malzeme zellikleri

Elektrik iletkenliinin daha iyi olmas gereken durumlarda kullanlmak zere CuCrZr (Cupromax)'a altertanif olarak gelitirilen bir alamdr. Ancak mekanik zelliklerdeki stnlnden dolay CuCrZr bu alamn yerini almtr. zellikle galvanizli saclarn punta kayna elektrotlar olarak kullanlr.

Kullanm Alanlar

Isl lem

retici tarafndan sertletirme ilemi yaplarak teslim edilir.

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm

100-120 330-410 280-360 12 118

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

88 1610-6
335 8.9

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

Dkm, scak dvme, souk dvme, haddeleme yoluyla retilmi ubuklar, diskler ve teknik resme gre rnler

119

CUPROMAX
Kimyasal Bileimi (%)

Cr 1.00

Zr 0.10

Dierleri 0.20

Cu Kalan

Kodu
Malzeme zellikleri

DIN 17666 - W. Nr. 2.1293 - 44759, A2/2, EN: CW 106C, AFNOR: UC1Zr, USA: CDA: C18150, C18200, C18400, RWMA: Class 2, CuCr1Zr
Elektrik iletkenlii en yksek olan bakr alamlarndan birisidir. Krom ve Zirkonyum ile alamlandrlrsa anma dayanm artar. Tel erezyon ile ekillendirilebilir. Diren kaynanda dk karbonlu eliklerin ve galvanizli saclarn elektrot ular ve diskleri elik ve alminyumun srekli dkm kalplar Dalma elektro erozyon makinelerinin elektrotlarnda, Demir d metallerin dkmnde soutma paralar ve kalplar, Alminyum enjeksiyon makinelerinin pistonlarnda, Plastik ambalajlamada kaynak ve diki ularnda, Plastik enjeksiyon makinelerinin pskrtme memelerinde, Galvano teknikte katot tayc ve sevk plakas olarak, Plastik ekstrzyonunda ekillendirme ve soutma takmlarnda kullanlr. Elektrik ekipmanlarnda, kontaklar, saplamalar, irtibat baralar Isl ilemli durumda teslim edilir.

Kullanm Alanlar

Isl lem Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HB N/mm N/mm % kN/mm

120-140 370-400 300-320 18 122

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii Isl Genleme Katsays

(273 - 573 K)

% 1 K
(W/mK) (g/cm3)

86 17
320 8.9

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

100 - 120 mm aras ekstrzyon rn yuvarlaklar. Muhtelif lama ller. Ayrca mteri talebine dkm ve dvme yaplabilir.
120

ekil-33: Cupro serisi alamlarn yksek scaklk zellikleri

HB 30

CUPRO B2

400 350 300 250 200 150 20 100 200 300 400 500

SE 30 25 20 15 10 5 600 C
O

HB 10

CUPROMAX

160 140 120 100 80 60 40 20 100 200 300 400 500

SE 70 60 50 40 30 20 10 600 C
O

Scaklk

Scaklk

HB 30

CUPRO NS

225 200 175 160 125 100 20 100 200 300 400 500

SE 50 40 30 20 10 0 600 C
O

MPa

CUPROMAX

600 500 400 300 200 100

% 30 25 20 15 10 5

20

100

200

300

400

500

600 C

Scaklk

Scaklk

MPa

CUPRO NS

700 600 500 400 300 200 100 20 100 200 300 400 500

% 35 30 25 20 15 10 5 600 C
O

ekme Dayanm Akma Dayanm Brinell Sertlik Elektrik letkenlii Uzama

Scaklk

121

Motiz
Kimyasal Bileimi Ni 7 Ti Zr C Mo 0.5 0.08 0.03 Kalan

Kodu Malzeme zellikleri

Motiz (Molibden-Titanyum-Zirkonyum)
Ergime noktas yksek, molibdene gre daha yksek, yksek scaklk mekanik zellikleri, dk sl genleme, iyi sl iletkenlik ve kimyasal dayanm. Bakrn bakra punta kaynanda elektrot olarak Kontin frnlarda Sinter kvetleri Plastik enjeksiyon nozullarnda scak yolluk ular Vakum frnlarnn stc elementleri

Kullanm Alanlar

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Akma Dayanm Uzama L=5D Elastisite Modl (20

C)

HV N/mm N/mm % kN/mm

230-250 800-1000 750-900 6-10 300

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii (293 K - 20OC) Isl Genleme Katsays

(273 - 573)

ms/m 1 K
(J/gK) (g/cm3)

~15 5.3-5.710-6
C 130 10.8

Isl letkenlik (20 Younluk

Mevcut ller

C)

Teller, ubuklar, levhalar. ekme dayanm zellikleri karlkl kesite ve tasarma baldr.

122

Tuncop (80/20)
Kimyasal Bileimi
Tuncop 80/20

W Cu 80 20

Tuncop 75/25

W Cu 75 25

Tuncop 70/30

W Cu 70 30

Kodu

- Kodu : WCu

Malzeme zellikleri

Tungstenli bakr olarak bilinir. Toz metalurjisi ile retilen % 80 tungsten ieren bakr alamdr. Tungstenin kaynak srasnda meydana gelen arka kar ok yksek bir dayanm vardr. Bakrn yksek elektrik iletkenlii elektrot olarak kullanlmasna imkan verir. Paslanmaz eliklerin aln ve punta kayna iin elektrot; rnein tencere sap kaynanda, dalma erozyon ileminde yksek anma dayanml elektrot olarak, rezistans tellerinin punta kaynanda.

Kullanm Alanlar

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm Elastisite Modl (20

C)

HV N/mm kN/mm

230 490 230

200 440 225

170 390 225

Fiziksel zellikleri
Tuncop 80/20 Tuncop 75/25 Tuncop 70/30

Elektriksel letkenlik
20 OC (mW.mm2)

17 0.06

19 0.053 140 14.6

20 0.05 150 14.0

Elektrik Direnci
20 OC (Wmm2/m)

Isl letkenlik (20

(W/mK)

C)

130 15.3

Younluk
(g/cm3)

123

Wolpure (Saf Tungsten)

Kimyasal Bileimi W Min. % 99.95 -

Kodu

Malzeme zellikleri

ok sert ve gevrek bir malzemedir. 1400 OC scakla kadar sertliini koruyabilen, scaa dayanm yksek, ayn zamanda korozyon dayanm da yksek olan bir metaldir. Anma ve basma dayanm da yksektir. lenmesi zordur. Radyoaktif nlar nleme kabiliyeti vardr. Bakrn bakra punta kaynanda punta elektrodu olarak Paslanmaz eliklerin aln ve punta kayna iin elektrot; rnein tencere sap kaynanda, Dalma erozyon ileminde yksek anma dayanml elektrot olarak Rezistans tellerinin punta kaynanda kullanlr.
Kalnlk 0.5-1.0 1-5 mm

Kullanm Alanlar

Mekanik zellikleri

Sertlik ekme Dayanm (293 K)

(Yaklak % 85)

(HV) N/mm2 kN/mm2

>500 >1300

>460 >800

Elastisite Modl (20

C)

410

Fiziksel zellikleri

Elektrik letkenlii
(293 K) (293 K)

m W.mm2 W.mm m
2

18 0.055 0.14 125 19.3

zdiren zgl s
(293 K)

J/g.k
O

Isl letkenlik (20

(293 K)

C)

W m.k g cm3

Younluk

Fiziksel zellikleri

4, 6, 8, 10, 12, 15 mm (boy 1 M) ubuklar halinde Levha ve bitmi para talep zerine ithal edilir.

124

SALAM METAL - THAL VE MAL BAKIR RNLER TABLOSU

SERT BAKIR ALAIMLARI SERTLK - HB KULLANIM ALANLARI

Cupromax Cupro CB

160-180 220-260

Cupro B2 Cupro NS Cupro NSM Orta sertlikte, en ok kullanlan alminyum bronzudur. Yataklar, dililer, kzaklar vs. ok iyi kayma zellii olan sert bronzdur. Bkme takmlar, boru eneleri vs. Nikelli Alminyum bronzudur. Makine paralar, kvlcm karmayan takmlarda Kayma zellii olan sert bir malzemedir. Paslanmaz saclarn svama kalplarnda Son derece sert alminyum bronzudur. Boru kaynak makaralar, derin svama kalplarnda Hem sertlii hem tokluu olan bir bronzdur. Boru bkme ve dzeltme takmlarnda

350-380 200 300

DKP salarn punta kaynak elektrodlarnda,diki kayna diskleri,kalplkta dalma erozyon elektrodlar olarak ok sert berilyumlu bakr alamdr. Paslanmaz eliklerin punta kaynanda, aln kaynanda elektrot olarak, kokil kalplarnda ve plastik kalplarnda En yksek sertlikteki bakr alamdr. Aln kayna elektrotlar, plastik kalplar Nikel ve silis ieren alamdr. Alminyum enjeksiyon makinalarnn pistonlarnda Plastik enjeksiyon ve termoform kalplar, elektrotlar, kokil kalplar

ALMNYUM BRONZLARI SERTLK - HB KULLANIM ALANLARI

Cupral 2 Cupral 4 Cupral 5 Cupral 8 Cupral 10 Cupral 4M

200 300 200 36-40 RC 40-42 RC 270-290

KALAY BRONZLARI

SERTLK - HB KULLANIM ALANLARI

Cuptin HL Cuptin L

60-65 70

Cuptin 1 Cuptin 2 Cuptin 3 Cuptin 4

65-75 100 70 80-95

Dk ykl, yksek hzl yataklar iin kullanlr. Sertlii dk ama kaydrma zellii yksektir. Yalama yoksa su da yalama zellii yapar. Orta ykl, orta hzl yataklar iin kulanlr. Kollektr bilezikleri ventil yata bilezikleri, subap yata, armatr ve su tulumbas fan yapmnda kullanlr. Orta sertliktedir. Yksek ykl, dk hzl yataklar iin kullanlr. Srtnme yataklar, anma plakalar,civatalar pinyonlar, mafsallar Yksek ykl, dk hzl yataklar iin kullanlr. Srtnmeye dayankl dililer, salyangoz dilisi, sonsuz vida yapmnda Yksek ykl, dk hzlyataklar iin kullanlr. Takm tezgah yataklar, souk hadde yataklarnda kullanlr. Yksek ykl, dk hzl yataklar iin kullanlr. Kzaklar, kpr yataklar, hadde yataklar, dner tabla ve muylu yataklar, piston bilezikleri Orta derecede kayma zellii vardr. Hadde tezgahlarnda ve vidal preslerde Yksek mukavemetli sert bir malzemedir. Yk altnda alan paralar, makine paralar vs. Yksek mukavemetli sert bir pirintir. Yksek ve dk devirlerde alan yataklarda Paslanmaz eliklerin punta kaynanda, rnek tencere saplar, sert metallerin EDM ile ekillendirilmesinde dolma elektrodu olarak, rezistans tellerinin punto kaynanda Saf Molibden. Bakrn bakra punta kaynanda elektrot olarak, stc elementler vs. Molibdene gre daha stn zellikleri olan Molibden alamdr.

ZEL PRNLER

SERTLK - HB KULLANIM ALANLARI

Cuprass 1 Cuprass 2 Cuprass 3

120 160 190

TUNGSTEN ALAIMLARI SERTLK - HB KULLANIM ALANLARI

Tuncop 80/20

MOLBDEN ALAIMLARI SERTLK - HB KULLANIM ALANLARI

Molpure MoTiZ

200 230-250

GENEL OLARAK UYGULAMAYA GRE BAKIR ALAIMI SEM

Alminyum Bronzlar
Cupral 2 Cupral 4 Cupral 8

Nikel Al. Bronz

Cupral 4M Cupro B2 Cupral 5

Yksek letkenlikli Alamlar

Cupro NSM Cupromax Cupro NS Cupro CB Cupro Fl Cupro Z

rnler > Faaliyet Blm Uygulamalar Metal malat kaydrclar destek, klavuz rleleri somunlar, klavuzlar, ar ykte alan burlar klavuz ve anma plakalar aln kayna takmlar elektro-inko kaplama kollektrleri ocak elektrodu tutucular akm tayan baralar srekli elik dkm kalplar alminyum properzi ringleri metal levha dkm arklar Metal ekillendirme ve leme Paslanmaz elik derin ekme kalplar (ksa) Paslanmaz elik derin ekme kalplar (uzun) kama ve saplamalar boru bkme mandrelleri boru bkme mandrelleri bilyalar boru bkme dzeltme takmlar boru kvrma rleleri boru kaynak rleleri puntasz talama takmlar bkme rleleri srekli kaynak makinalar iin disk ve ringler radyatr diren kayna diskleri Otomotiv ve Tama inko kapl saclarn diren kayna u ve kepleri Paslanmaz elik diren kayna u ve kepleri eliklerin diren kayna u ve kepleri Diren Kayna disk ve arklar Basnl Alminyum enjeksiyonu piston kafalar Pirin kokil dkm Valf ve klavuz yuvalar Yar motorlar bur ve ringleri Trbin rotorlar ksa devre ringleri akm tayc baralar Elektrik motorlar ksa devre ringleri Uak ini dili burlar Genel Mhendislik Uygulamalar Burlar Dk hzda ar ykte alan buralar Anma plakalar ve srtnme plakalar Kamalar Hidrolik sistemlerdeki dner kavramalarda Plastik Kalp malat tici pim ve kovanlar Pim burlar Kam pimi kzaklar itici/ayrc plaka burlar Dili mil kovanlar Maa pimlerinde Alt plaka ekirdek veya maa Scak yolluk Dkm elii nozullar Kimya Endstrisinde Potas Tanklar Is deitirici boru plakalar Oynar kafalar, kartrclar Tank kazma paralar Petrokimyasal valflarn vida somunlar zel cvata, somun ve vidalar Gemicilikte Cvata, somun, vidalar Pervane, pompa paralar trbinler, valflar, aftlar

x x x x

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x (x) (x) x x

x x

(x) x x

(x)

x x x x x x x x x x x x x (x) (x) x x (x) (x) x x x x

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x (x)

(x)

x x x x x x x x x x

FAYDALANILAN KAYNAKLAR American Society for Metals "Copper and Copper Alloys" American Society For Metals "Metals Handbook - Desk Edition" 7.Bask 1993 E. Sabri Kayal - Cahit Ensari - Metallere Plastik ekil Verme lke ve Uygulamalar T Kimya Metalurji Fakltesi - Ofset Atelyesi Ergin N. avuolu - Dkm Teknolojisi - I, T Matbaas - Gmsuyu 1981 Fevzi Ylmaz - Alamlar - Sakarya Mhendislik Fakltesi Matbaas Ocak 1988 Hakan Koak - Sert Bakr Alamlar (Yksek Lisans Tezi) Haziran 1989 Htte-Des Ingenieurs Taschenbuch - 28. Auflage, Verlag Von Wilhelm Ernst Sohn Berlin Levon apan - "Plastik ekil Verme, Teori ve Uygulama" Birsen Kitabevi Yaynlar Kurtulmu Matbaas - stanbul 1977 Metal Meslek Bilgisi M.E.B. Yaynlar Verlag Europa - Lehrmittel. Nourney, Vollmer Gmbh & Co. Dsselberger Strae 23. 42781 Haan - Gruiten Europe Nr. 10129 Metallurgist's Handbook, 1988 Second Edition - MIR Publisher Mold Making Technology - Nate Gildersleeve "An Argument for Copper Conductivity" Nurullah Gltekin - "Kaynak Teknii" 1992 Nutting and Baker - The Microstructure of Metals - The Institute of Metals - London OTD - Kaynak Teknolojisi Merkezi Ders Notlar Sandvik "Modern Metal Cutting" A Practical Handbook 1994 Stahl Lexikon, Verlag Stahl Eisen GmbH., 1996 The Metals Red Book - Casti Publishing, The Metals Data Bank Series Nov. 1993