Mehmet REN

I. 1

BLM I



ELASTK LMT NDE
EKME VE BASMA

1- Mukavemetin konusu.
Mukavemet mekaniin dallarndandr. Mukavemetin inceledii cisimler ekil
deitiren cisimlerdir. Mukavemet kat cisim mekaniinin metotlarn ve
sonularn kullanr. Kat cisim mekaniinde cisimlerin hangi arlarda denge
olduklar incelenir. Mukavemet ise cisimlerin bu kuvvetlerin etkisi altndaki
davranlarn ekil deitirme kabiliyetlerini ve bu kuvvetlere dayanp
dayanamayacaklarn inceler.
ekil deitiren cisim mekanii cismin zelliklerine gre elastisite, plastisite,
viskoz kat cisim mekanii gibi blmlere ayrlr. ekil deitiren cisim
mekaniinde cisim zerine etkiyen kuvvetin zaman iindeki deiim hzn
dikkate alan, yani dinamik etkilerini dikkate alan bilim dal elasto-dinamiktir.
Mukavemetin ilgili olduu alanlardan biri de kararsz denge durumunu
incelemektir. Bu durumda sistem statik olarak dayankl gibi grnse de
dengenin kararsz olmas, tehlikeli durumlarn ortaya kmasna sebep olur.
Bu durum ekil 1 de grlmektedir.
Mukavemet hesaplamalarnda hedef, d kuvvetlere gre emniyetli boyut
tayini, boyutlar balangta ngrlm sistemlerin emniyetle tayabilecei kuvvetlerin
tayini ve bu iki hesap arasnda bir optimizasyon salamaktr. Bu optimizasyonda hedef
ekonomikliktir.
2- Mukavemetin inceledii cisim.
Mukavemetin inceledii cisim homojen ve izotrop cisimdir. Homojen cisim her noktasnn
zellii ayn olan cisimdir. zotrop cisim ise her dorultudaki zellii ayn olan cisimdir.
Bu ideal cisim zelliidir. elik, bu tanma yaklak olarak uyan bir cisimdir. Ahap
izotrop deildir. Ahabn lif dorultusundaki zellikleri ile liflere dik dorultudaki
zellikleri birbirinin ayns deildir.
ekil I- 1
Mehmet REN

I. 2

3- Mukavemetin metodu.
Btn pozitif bilimlerde olduu gibi mukavemetin metodu gzlem, teori ve deneye
dayanr. Teori ile aklanmaya allan gzlem ve deneyle dorulanr ya da yeni teoriler
oluturulur.
4- Mukavemetin prensipleri.
Mukavemetin kulland cisim her ne kadar ekil deitiren cisim de olsa cisimler zerinde
ortaya kan reaksiyon kuvvetleri hesaplanrken, d kuvvetler etkisinde cisimler zerinde
meydana gelen ekil deiimleri dikkate alnmaz. Yani cisimler zerinde meydana gelen
ekil deiimlerinin, cismin geometrik zelliklerinde bir deiim meydana getirmedii
kabul edilir. Bu kabule katlatrma prensibi denir.
Cisimler ok sayda maddesel notalardan meydana gelmitir. Cisimler zerine uygulanan
d kuvvetlerin tesiri altnda bu maddesel noktalar ya birbirlerinden uzaklamaya ya da
birbirlerine yaklamaya alr. Zaten cisimlerde meydana gelen ekil deiimlerini de bu
olay meydana getirmektedir. Eer cisim zerine uygulanan bu kuvvetler belirli bir deeri
aarsa bu maddesel noktalar arasndaki ba oluturan kuvvetler yenilir ve cisim krlr.
Cismi oluturan maddesel noktalar arasnda meydana gelen bu kuvvetlerin ne kadar
olduunu bilmemiz gerekir.
Bu kuvvetleri aa karmak iin cisim, incelenmek istenen bir noktadan gecen hayali bir
dzlemle iki paraya ayrlr. Dengenin bozulmamas iin atlan ksmn kalan ksm
zerindeki etkisi, kesme dzlemi zerine kuvvetler ve momentler olarak gsterilir. Aslnda
bu kesit iinde ortaya kan kuvvetler sistemidir. Ancak bu kuvvetler sisteminin ne olduu
konusunda elimizde bir bilgi olmadndan, kesit dzlemi zerine konulacak kuvvetler
sistem gerek kuvvetler sistemine edeer ve indirgenmi kuvvetler sistemidir. Bylece
verilmi kuvvetler sistemini, bu dzlem zerinde bir tek kuvvet ile bir moment vektrne
indirgemi oluruz. Bu durum ekil 2 de grlmektedir. Kesme dzlemi boyunca iki
paraya ayrlm cisim tekrar st ste getirildiinde dengenin yeniden tesis edilmesi iin
kesilmi cismin bir parasna ait kesme dzleminin zerinde gsterilen kuvvetler, dier
ksma ait dzlem zerinde eit iddetli ve zt ynl olarak gsterilir. Bu prensibe ayrma
prensibi denir.
Mehmet REN

I. 3

ekil I- 2

ekil I- 3

5- Elastisite.
Biz cisimleri, kendi aralarnda ve birbirleri zerine kuvvet uygulayan kk maddesel
noktalardan ya da molekllerden meydana gelmi kabul ederiz. Bu molekler kuvvetler,
cisim zerine etki eden kuvvetlere ve cisimlerin ekil deitirmelerine kar koyan
kuvvetlerdir. Bir cisim zerine bir kuvvet uygulanrsa, bu cismi oluturan maddesel
noktalar yeni bir denge meydana gelinceye kadar yer deitirirler. Bu durumdaki cisme
ekil deitirme halindedir denir. ekil deitiren cisim zerine uygulanan kuvvet bir
miktar i yapar ve yaplan bu i cisim iinde ekil deitirme potansiyel enerjisi olarak
depolanr. Bu olaya rnek olarak saat yay gsterilebilir. Cisim zerine uygulanan kuvvet
azaltlrsa, ekil deiimi tersine dner ve cisim iinde depolanan enerji darya i olarak
geri alnabilir.
ekil I- 3deki gibi prizmatik bir ubuk alalm ve ucuna bir F kuvveti uygulayalm. Bu
kuvvet tesiriyle bu ubuk, bir miktar uzayacaktr. Bu uzama, F kuvvetinin yapt i, i
kuvvetlerin yapt ie eit oluncaya kadar devam eder. Kuvvet azaltlrsa ubuun iinde
depolanm enerji darya kar bir i yapar ve ubuk eski haline geri dner.
Cisimlerin zerine kuvvet uygulanmadan nceki balang formuna geri dnmelerine
elastisite denir. Eer cisimler, zerlerine uygulanan kuvvetler kaldrldnda tamamen
balangtaki formlarna geri dnyorlarsa byle cisimler mkemmel elastik cisimler
denir. Balangtaki formlarna ksmen geri dnyorlarsa, byle cisimlere de ksmi elastik
cisimler denir. Tam elastik cisimlerde deformasyon esansnda uygulanan d kuvvetlerin
yapt i, tamamen cisim iersinde potansiyel enerji olarak depolanr ve kuvvet
kaldrldnda da tamamen i olarak darya alnr. Ksmi elastik cisimlerde ise
deformasyon esansnda d kuvvetlerin yapt iin bir ksm, s enerjisine dnerek
iletim ve tanm yoluyla ortamdan uzaklar. Bu sebeple meydana gelen ekil deiimi,
kuvvetin kaldrlmas sonucunda geri alnamaz ve cisimde kalc ekil deiiklii meydana
gelir. Deneyler gstermitir ki ta, elik ve ahap gibi malzemeler belirli snrlar iinde
elastik zellikler gstermektedir.
Mehmet REN

I. 4

6- Hook kanunu.
Deneyler gstermitir ki, bir prizmatik ubuk zerine eksenel bir kuvvet uygulandnda,
belirli snrlar iinde uygulanan kuvvetler ile ubuun uzamas arasnda belirli bir oran
vardr. Bu oran basite lineer bir iliki olup ilk defa ngiliz bilim adam Robert Hook
tarafndan 1678 de tespit edilmitir. Bu tespit,
F : Uygulanan kuvvet,
L : ubuun balangtaki boyu,
A : ubuun eksenine dik olan kesiti,
L : ubuun uzama miktar,
E : ubuun elastisite modl ya da elastik sabiti,
olmak zere
FL
L
AE
= (1)
eklinde ifade edilir. Bu ifadeye gre ubuktaki uzama miktar, ubuk zerine gelen
eksenel kuvvetle ve ubuun balangtaki boyu ile doru orantl, ubuun kesiti ve
elastisite modl ile ters orantldr. Burada ekme deneyi yaplrken
Uygulanan F kuvveti, ubua eksenel uygulanarak eilme tesirleri yok edilir.
ubuun uzunlamasna olan liflerinin hepsinin ayn ekilde uzad kabul edilir.
ubuun ekil deiiminden nce eksenine dik olan kesit dzleminin, ekil
deiiminden sonra da dzlemsel zelliini muhafaza ettii, ubuk eksenine dik
kald ve kesit alannn deimedii kabul edilir.
Ucuna F kuvveti uygulanm olan ubukta ortaya kan i kuvvetleri aa karmak iin,
ubuk eksenine dik bir dzlemle ve ekseni zerindeki her hangi bir noktadan kesilerek
ikiye ayrlr. Dengenin bozulmamas iin atlan ksmn kalan ksm zerindeki etkisi kesit
dzlemi zerine kuvvet olarak yerletirilir. Kesme dzlemi zerine uygulanan bu kuvvetler
i kuvvetlerdir. Bu kuvvetler kesit dzlemi zerine srekli ve niform olarak dald
kabul edilir.
Bu denklemde birim alana gelen kuvvet ya da kuvvet younluu
=
F
A
(2)
gerilme adn alr.
L
L

= (3)
ise birim uzamama, oransal uzama ya da strain adn alr. 2 ve 3 denklemleri
kullanlarak 1 numaral Hook denklemi yeniden yazlrsa,
Mehmet REN

I. 5
E

= (4)
elde edilir. Bu denklemlerde nn birimi [ [
kuvvet
alan
Pascal, birimsiz olduuna gre elastisite
modlnn de birimi [ [
kuvvet
alan
Pascal dr. Burada verilen denklemler hem ekme hem de
basn durumunda geerlidir. Ancak ekme durumunda gerilmenin iareti pozitif alnr.
Tablo 1
Beton Snflar ve mekanik zellikleri

Beton
Snf
Karakteristik
Dayanm (MPa)
Tasarm Dayanm
(MPa) Edeer Kp (150
mm) Basn
Dayanm (MPa)
28 Gnlk
Elastisite
Modl
(MPa)
k
1

Basn ekme Basn ekme
fck fctk fcd
*

fcd
**

E
c

C 14 14.00 1.30 9.30 0. 87 16.00 26,150.00 0. 85
C 16 16.00 1.40 10. 70 0. 93 20.00 27,000.00 0. 85
C 18 18.00 1.50 12. 00 1. 00 22.00 27,500.00 0. 85
C 20 20.00 1.60 13. 30 1. 04 25.00 28,000.00 0. 85
C 25 25.00 1.80 16. 70 1. 17 30.00 30,000.00 0. 85
C 30 30.00 1.90 2 0 . 0 0 1. 28 37.00 32,000.00 0. 82
C 35 35.00 2.10 2 3 . 3 0 1. 38 45.00 33,000.00 0. 79
C 40 40.00 2.20 2 6 . 7 0 1. 48 50.00 34,000.00 0. 76
C 45 45.00 2.30 3 0 . 0 0 1. 57 55.00 36,000.00 0. 73
C 50 50.00 2.50 3 3 . 3 0 1. 65 60.00 37,000.00 0. 70
Poisson oran: 0. 20
Kayma modl :0 . 40E
C

Isl genleme katsays (
t
):10
5
/C
*fcd=fck/1.5
**fctd=fctk/1.15
Tablo 2
eliklerinin Mekanik zellikleri
Mekanik zellikler
Doal Sertlikte
Soukta ilem
Grm
S220a S420a S500a S420b S500
yk
(Karakteristik akma dayanm) (MPa)
220 420 500 420 500
yd
(Tasarm dayanm) (MPa)
191 365 435 365 435
u
(Kopma Dayanm) (MPa) 340 500 550 550 550
32 mm
u
(Kopma uzamas) (%) 18 12 12 10 8
32 50 mm
u
(Kopma uzamas) (%) 18 10 10 10 8
Elastisite modl (E) (Mpa) 2x10
5




I-6
Tablo 3

MAKSMUM MAKSIMUM MAKSMUM AKMA AKMA ELASTSTE KAYMA TERMAL SNEKLK
YOUNLUK EKME SIKITIRMA KAYMA SINIRI SINIRI MODL MODL GENLEME %UZAMA
SINIRI SINIRI SINIRI EKME KAYMA
MALZEME TP (kg/m3) (MPa) (MPa) (MPa) (MPa) (MPa) (GPa) (GPa) (10e-6m/m/C) 50mm.iin
Alminyum Alam 1100-H14(99%Al) 2,713.00 110.00 69.00 37.00 55.00 70.00 26.00 23.60 20.00
Alminyum Alam 2014-T6 (4.4% Cu) 2,796.00 483.00 280.00 414.00 221.00 73.00 27.00 23.00 13.00
Alminyum Alam 2024-T3 2,796.00 483.00 345.00 73.00 22.70 18.00
Alminyum Alam 6061 -T6 (1%Mg) 2,713.00 310.00 186.00 276.00 138.00 69.00 26.00 23.60 12.00
Bronz Dkm 8,553.00 166.00 207.00 248.00 62.00
Bronz Gun metal 8,885.00 103.00 83.00 69.00
Dkme demir Kr 4.5%C (ASTM A-48) 7,197.00 172.00 655.00 241.00 69.00 23.00 12.10 0.50
Dkme demir Dvlebilir (ASTM A-47) 7,303.00 345.00 621.00 331.00 228.00 166.00 64.00 12.10 10.00
Bakr Saf 8,941.00 172.00 276.00 207.00 62.00 117.00 16.60 40.00
Altn Saf 1,923.00 74.00 14.40 30.00
Kurun Saf 11,321.00 13.00 14.00 52.70
Magnezyum alam 8.5% Al 1,799.00 373.00 166.00 276.00 45.00 26.10 1.00
Mpnel alam Tavlanm 400 (Ni-Cu) 8,830.00 552.00 221.00 124.00 179.00 13.90 46.00
Monel alam Souk ilenmi 400 (Ni-Cu) 3,330.00 676.00 586.00 345.00 179.00 13.30 22.00
Nikel Saf 3,913.00 221.00 13.00
Fosfor bronzu Souk haddelenmi (510) 3,353.00 559.00 517.00 276.00 110.00 41.00 17.30 10.00
Fosfor bronzu Spring temper (524) 3,775.00 841.00 110.00 18.40 4.00
Paltin Saf 21,424.00 152.00 147.00 9.00
Gm Saf 10,518.00 124.00 55.00 72.00 18.80 48.00
elik Yksek mukavemetli dk alaml 7,861.00 483.00 345.00 207.00 200.00 79.00 11.70 21.00
elik Su verilmi / temperlenmi alam 7,861.00 828.00 630.00 379.00 200.00 79.00 11.70 18.00
elik Paslanmaz (302) Tavlanm 7,916.00 621.00 276.00 152.00 193.00 73.00 17.30 50.00
elik Paslanmaz (302) Souk haddelenmi 7,916.00 862.00 517.00 193.00 73.00 17.30 12.00
elik malat elii (ASTM-A36) 7,861.00 400.00 248.00 145.00 200.00 79.00 11.70 23.00
Kalay Dkm 7,308.00 24.00 41.00 28.00 22.30
Titanyum alam 6%AI4%V 4,456.00 887.00 828.00 114.00 8.50 10.00
Tungsten Saf 13,321.00 345.00 4.50 2.00
Sar Bronz Tavlanm (65% Cu 35% Zn) 8,470.00 331.00 103.00 62.00 103.00 39.00 20.30 62.00
Sar Bronz Souk haddlenmi (65% Cu 35% Zn) 3,470.00 533.00 434.00 248.00 103.00 20.30 1.00
inko Dkm 7,141.00 34.00 138.00 90.00 38.40


I-7
7- Basit ekme Hali ve ekme Diyagram.
Basit ekme halinde ince bir ubuk iki ucundan ekilerek uzatlmaya allr. Bu deney
yaplrken ubua uygulanan F kuvveti adm adm arttrlarak bu esnada ubukta meydana
gelen boy deiimi llerek kaydedilir. llen bu boy deiimi L , ubuun
balangtaki boyu olan L ye blnerek birim uzama adn verdiimiz,
L
L

= (5)
hesaplanr. Uygulanan kuvvet F, ubuun eksenine dik olan balangtaki kesit alan A ya
blnerek, eksenel ekme gerilmesi adn verdiimiz,
F
A
= (6)
hesaplanr. Hesaplanan birim uzamalara kar gelen gerilme deerleri, bir dzlem zerinde
iaretlenerek grafie dntrlr. Bu grafie ekme diyagram denir. Yani ekme
diyagramlar, gz nne alnan ubuun birim kesit alanna gelen kuvvet olan gerilme ile
birim boyundaki uzama olan birim uzama arasndaki ilikiyi grafik olarak ifade eder.
ekil I-4 deki grafik dikkatle incelenirse O-A arasndaki blgede, gerilme ile uzama
arasnda lineer bir iliki vardr. ekme gerilmesi adn verdiimiz bu gerilme ile birim
uzama arasndaki lineer iliki zellii, ekme gerilmesinin belirli bir snrna kadardr. Bu
snra orant snr denir. Bu malzemenin cinsine baldr.


ekil I- 4
Bu snrn tesinde ekme gerilmesi ile uzama arasndaki iliki daha karmaktr. Bu
noktadan sonra grafik eriselleir. B noktas ile balayan bu blgede gerilmede ok az
miktardaki artma karlk, ubuun birim uzamas artmaya devam eder. Bu olaya
malzemenin akmas denir. B noktas da akma snr adn alr. Kuvvet artmaya devam
ederse malzeme toparlanr ve ubuk uzamaya devam ederek C noktasna ulalr. Bu
noktada gerilme maksimuma ular. Bu noktaya dayankllk snr denir. Bu noktadan
sonra ubuk zerine gelen kuvvet azalsa da uzama devam eder ve ubuk kopar. Bu nokta
diyagram zerinde D noktas ile temsil edilir.


I-8
Bu arada belirtmek gerekir ki ubukta boy uzamas meydana gelirken kesit daralmas da
meydana gelir. Bu durum zerinde ileride durulacaktr. ekil I-4 n dier ksmnda dkme
demire ait ekme diyagram grlmektedir. Bu diyagram incelenirse grafik zerinde belli
bir akma snr gzlenmez ve ok dk bir orant snrndan bahsedilebilir.
8- Basit Basn Hali ve Basma Diyagram.
Basit basn halinde ince bir ubuk iki ucundan
sktrlarak ksaltlmaya allr. Bu deney
yaplrken ubua uygulanan F kuvveti adm adm
arttrlarak bu esnada ubukta meydana gelen boy
deiimi llerek kaydedilir. llen bu boy
deiimi L , ubuun balangtaki boyu olan L
ye blnerek birim ksalma adn verdiimiz,
L
L

=
hesaplanr. Uygulanan kuvvet F, ubuun eksenine dik olan kesit alan A ya blnerek,
eksenel basn gerilmesi adn verdiimiz,
F
A
=
elde edilir. Hesaplanan birim ksalmalara kar gelen gerilme deerleri bir dzlem zerinde
iaretlenerek grafie dntrlr. Bu grafie basn diyagram denir. Yani ekme
diyagramlar gz nne alnan ubuun birim kesit alanna gelen kuvvet gerilme ile birim
boyundaki uzama birim ksalma arasndaki ilikiyi grafik olarak ifade eder.
9- letme gerilmeleri.
ekme deneyi diyagram bize, malzemelerin mekanik zellikleri ile ilgili deerli bilgiler
verir. Bu bilgiler malzemelerin hangi gerilme artlarnda nasl davranaca, dayanabilecei
maksimum gerilmelerin ne olduu eklindedir.
Ancak, alan sistemlerde cisimler zerine gelen kuvvetlerin herhangi bir anda ne olduu
ya da kullanclarn kullanma artlarna ne kadar uyaca konusunda baz belirsizlikler
vardr. Mesela 5 kiilik olarak dnlen bir asansre 6. kii binebilir. Ya da 800 N olarak
ngrlen insan arl her zaman en fazla bu deerde olmayabilir. Bu durum, sistem
dizayn edilirken bir emniyet pay braklmasn gerektirir. Bu ise emniyet gerilmesi ya da
iletme gerilmesi kavramn ortaya koyar.
letme gerilmeleri, yk altnda kalan makine paralarnda ortaya kmas muhtemel
maksimum gerilmelerin orant snr iinde kalmas gerektii kriteri dikkate alnarak
hesaplanr. Bu hesaplama, maksimum gerime snrn ya da akma snrn tayin eden
gerilmelerin emniyet katsays denen bir sabite blnmesiyle elde edilir.
ekil I- 5


I-9
ak
em
n

=
maks
em
n

= (7)
Burada n emniyet katsays olup, kullanlan sisteme bal olarak eitli standartlarla
belirlenir. Yaygn olarak kullanlan katsay deeri 3 tr.
10- Kafes sistemlerde dm noktalarnn yer deitirmesinin grafik yoldan
elde edilmesi Williot diyagram-.


RNEK-1
ekildeki tayc sistemi meydana getiren ubuklarn malzemesi St37 olup kopma
gerilmesi
2
370 N/mm ve elastisite modl
7 2
2.1 10 N/cm dir. Kopmaya gre emniyet
katsaysn 4 alarak her bir ubuun sahip olmas gereken minimum kesit alann bulunuz.
Bu artlarda B mafsalnn dey ve yatay yer deitirmesini hesap ediniz.


I-10

2
10000
16666.67
60
100
F = = N
1 2
80
13333.33
100
F F = = N
Emniyetli kesit alanlar,
2 1
1
13333.33
144.144 mm
370
4
em
F
A

= = =

2 2
2
16666.67
180.18 mm
370 370
4 4
F
A = = =
ubuklardaki boy deiimi,
1 5
13333.33 800
0.3524
144.144 2.1 10
L

= =

mm
2 5
16666.67 1000
0.4405
180.18 2.1 10
L

= =

mm
Aranan B
1
noktas esasnda A merkezli ve
1 1
L L yarapl emberle, C merkezli
2 2
L L apl emberin kesim noktasdr. Ancak zm yle yaplr. Sistem ekil
deitirdikten sonra da geometrik mnasebetleri bozulmamtr. Kk alar iin ann
radyan deeri ile sins ve tanjant eit alnabilir.


I-11

B noktasnn
yatay yer deitirmesi:
1
0.3524 mm L =
dey yer deitirmesi:
( ) ( )
1 2
0.3524 0.4405
1.204 mm
6 6
tan sin
8 10
L L


= =
RNEK-2:
Yandaki ekilde grlen ubuk sisteminde B noktasnn dey yer deitirmesini ubuk
boyu L, Kesit alanlar A ve elastisite modlleri E cinsinden hesaplaynz.





I-12
AB AC L = =
( ) cos OB L =
( ) sin sabit OC OA L = = =
( ) ( ) ( ) ( ) sin cos 0 OC OA L L = = =
( )
( )
sin
cos
L
L

=
( ) ( ) cos sin x L L =
denklemde yerine yazlarak,
( ) ( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( )
2 2
sin
cos sin
cos
cos sin
cos
cos
L
x L L
L
L L L L
L
L

=

=
=

ya da,
2 2
OB L a =
( )
2 2 2 2
2
cos
2
L L L L
OB x
L a L a
L

= = = =


ubuk kuvvetleri F alnarak,
FL
L
AE
=
( ) 2cos
P
F

=
( )
2
2cos
PL
x
AE

=
elde edilir.


I-13

RNEK-3:
ekildeki sistemde btn ubuklarn kesiti 5 cm
2
ve elastisite modl
7 2
2.1 10 N/cm
olduuna gre

A ve C noktalar arasndaki yer deitirme miktarn bulunuz.
Kenar uzunluklarna a diyelim. Kenar ubuklarn kuvvet etkisiyle uzamas ya da ksalmas
dolaysyla A ve C noktalar arasndaki mesafenin deiim miktar,

( )
( )
1 2 2 0
2 2 2 2
2cos 45 1
2
2
Pa Pa Pa
AC a
AE AE
AE
= = = =
( )

( )

DB kegenindeki boy deimesi sebebiyle D ve B noktalarnn toplam yer deiim
miktar,
2 DB a =
2 2
2
2 2
2 2
a y a x a
( ) ( )


=




( ) ( )

x y =
Yani BD ubuunun ksalma miktar A ve C noktalarnn toplam yer deitirme miktar,
( )
2
2 AC y =
Toplam yer deitirme miktar,
( )
2
2 2 AC a y =
1 2 3 4
2
P
F F F F = = = =
5
F P =


I-14
2
2
2
2
Pa
y a
AE
= =
( ) ( ) ( )
( )
( )
1 2
2
2 2
2
2 2
2 2
2
AC AC AC
a a
a
Pa
AE


=
=
=
=

olarak elde edilir. 10 cm a = ,
7 2
2.1 10 N/cm E = , 1000 N P = ve btn ubuklar iin
kesit alan
2
1 cm A= olmas durumunda,
-04
7
1000 10
3.367 10 cm
2 2 1 2.1 10
Pa
a
AE

= = =


( )
( )
( )
-04
3
2 2
2 2 3.367 10
1.15 10 cm
AC a

=
=
=

RNEK-4
ki ubuktan meydana gelmi bir tayc sistem balangta arlksz olup A,B ve C
noktalar ayn doru zerindedir. Kuvvetin uygulanmasyla B noktasndaki yer
deitirmeyi, ubuk boylar L, Kesit alanlar A ve elastisite modlleri E cinsinden
hesaplaynz.

BC ubuunun uzama miktar:
( ) ( )
2 2
2 2 2 2
2 2 f L L L L L L L L L L = = =
2
2 f L L =
( )
2sin
S L P L
L
A E A E

= =




I-15
( )
( )
2
2
2
2
2sin
sin
P L
f L
A E
P L
A E
P L
f
A E
L

3
3
P L
f
A E

3
P
f L
AE
=
bulunur.

11- Kendi Arlnn Etkisi Altndaki ubuklarda Uzama ve Ksalma.

ekil I- 6
mn dzleminin altnda kalan ubuk parasnda, kendi arlnn etkisiyle dx boyundaki
ubuk parasnn uzamas,
( )
A xdx xdx
d x
AE E

= = (8)
ubuun toplam uzamas,
2
0
2
L
x
xdx L
x
E E

=
= =

(9)


I-16
bulunur. F kuvvetinin tesiriyle uzama ise,
F
FL
x
AE
= (10)
olduundan toplam uzama,
2
2
F
FL L
x x
AE E

= (11)
olur.
12- Uniform Mukavemetli ubuklar.
Uniform mukavemetli ubuklar, ubuk ekseni boyunca ubuk eksenine dik herhangi bir
kesitteki gerilmelerin deimedii ubuklardr. Burada esas problem ubuk ekseni boyunca
ubuk kesitinin deiimini veren fonksiyonun bulunmasdr.

ekil I- 7
Herhangi bir kesitteki gerilme,


I-17
0
sabit
x x x
F G F G G
A A A

= = =

( )
0 x
A A F G A x =
0 x
A G A x = =
0
A
x
A

=
( ) ( )
0
Ln A x Ln C

=
0
0 x A A = =
0
0
x
A A e

=
(12)
Bu durumda ubuun toplam boy deiimi,
( )
( )
x
F G dx
d x
AE

=
0 0 0
0 0 0 0 0
0 0
0
x
x x x x x
x
G Adx A e dx A e A e


= = = =


( )
0
0
0
0
0 0
0 0
0
0 0 0 0
0
0
1
x
L L
x
x
x
L
x
F A e dx
F G dx
L
AE
A e E
F A A e dx
A e E

l ( )

l ( )
l
= =
l
l

l
l
l
=

0
0
0 0 0 0
0 0
0
0 0 0 0
0
1
L
L
x
L
F A
L e x
A E E
F A
e L
A E E

( )

( )
( )

( )

(13)



I-18

13- Kesik koni eklindeki bir ubukta
eksenel kuvvetlerin tesiriyle ekil deitirme.
m-n kesitindeki ubuk yarap,

ekil I- 8
2 1
1 2 1
R R L x x
R R R R x
L L L

= =
Kesit alan,
2
2 2 1
1
R R
A R R x
A

( )

= =

( )

m-n de bulunan x uzunluundaki ubuk parasnn uzamas,
( )
2
2 1
1
F dx F dx
d x
A E E
R R
R x
L

= =
( )

( )

2
0
2 1
1
L
F dx
x
E
R R
R x
L

=
( )

( )

I-19
2 1 2 1
1
0
1
L
F L
x
R R E R R
R x
L

=
( )

( )

Toplam boy deiimi,
2 1 1 2
1 1 F L
L
E R R R R

( )

=

( )

2 1
F L
L
E R R

=
(14)
olarak bulunur.
14- ekme ve Basnta Hiperstatik Problemler.
Hiperstatik problemler, denge denklemlerinin
zm iin yetmedii problemlerdir. Bilindii
gibi boyutlu uzayda bir cismin serbestlik
derecesi 6 dr. Yani boyutlu uzayda bir
cismin denge denklemlerinin says altdr.
boyutlu uzayda bir noktann serbestlik derecesi
tr. Bir nokta iin denge denklemi yazlacaksa
3 tane denklem yazlabilir.
Dzlemdeki bir cismin serbestlik derecesi de
tr. Yani dzlemdeki bir cismin denge
denklemlerinin says tr. Dzlemdeki
noktann serbestlik derecesi de ikidir. Yani
noktann dengesi iin iki tane denge denklemi
yazlabilir.
Baz durumlarda yazlan denge denklemleri problemin bilinmeyenlerinin hesabna yetmez.
Bu durumda ek denklemler yazlmak zorundadr. Bu ek denklemler probleme esas olan
elemanlarn ekil deiimlerini de hesaba katan denklemlerdir. Bu ekilde ek denklemlere
ihtiya duyulan sistemlere hiperstatik sistemler denir.
Hiperstatik sistemlerde ihtiya duyulan ek denklemlerin says sistemin kanc dereceden
hiperstatik olduunu tayin eder.
rnek olarak ekildeki problemde ubuk kuvvetlerini hesap edelim. ubuklarn kesitleri
eit ve malzemeleri ayni olsun.
1 3
S S =
1 2
2 cos( ) S S P =
ekil I- 9


I-20
( ) cos
L
x

=
3
. S BC
L
A E
=

2
. S BO
x
A E
=

2
1 3 2
cos ( ) S S S = =
2
1 3 3
cos ( )
2cos ( ) 1
P
S S

= =

2 3
2cos ( ) 1
P
S

2
3
.
2cos ( ) 1
S OB POB
x
A E A E

= =
l

l

(15)


ekil I- 10
ekildeki ubuk temas noktalarna yaptrldktan sonra, ekildeki gibi kuvvete maruz
braklmtr. Temas noktalarndaki kuvvetleri bulunuz.
ubuktaki toplam boy deiimi sfrdr. nce B noktasndaki balanty yok farz edelim.
ubuktaki toplam boy deiimi,
Fb
L
AE
=


I-21
olur. Daha sonra B noktasna
1
P kuvveti uygulayarak ters ynde boy deiimine maruz
brakalm. Ters yndeki bu boy deiimi, daha nceki boy deiiminin etkisini ortadan
kaldrsn. te bu
1
P kuvveti, balant noktasnda ortaya kan kuvvettir.
( )
1
P a b Fb
AE AE

=
( )
1
Fb
P
a b
=

(16)
olarak elde edilir. Denge artlar gerei,
1 2
P P F =
olduundan,
2
Fa
P
b a
=

(17)
elde edilir.
15- Balang Gerilmeleri ve Termik gerilmeler.
Statike belirsiz sistemlerde sistemi meydana getiren elemanlarn lleri arasndaki
uyumsuzluk, sistemde yk yok iken elemanlarda baz gerilmelerin ortaya kmasna sebep
olabilir.
ekildeki sistemde 2 numaral ubuun boyu olmas gereken boydan a kadar ksa imal
edilmitir. Montajdan sonra ubuklarda meydana gelen gerilmeleri bulunuz.

ekil I- 11


I-22
1 3
S S =
1 2
2 cos( ) S S =
2 1
cos( ) L L =
( )
cos a =
1 1 2 2
cos( )
S L S L
a
A E A E
=


1 1 1 1
2 cos( ) cos( )
cos( )
S L S L
a
A E A E

=


3
1 1
1 2cos ( )
cos( )
S L
a
A E

l
=
l

l

1 3 3
1
cos( )
1 2cos ( )
A E
S S a
L

= =

2
2 3
1
2cos ( )
1 2cos ( )
A E
S a
L

(18)

RNEK:
Boyu L olan elik bir ubuk ve bakr bir tp, balangta eit scaklkta ve eit boyda olup
kaynakla bir birlerine balanmtr. Bu durumda ubuklarda hibir gerilme yoktur. elik
ve bakrn scaklkla genleme katsaylar
st
ve
Cu
( )
Cu St
olduuna gre, scakl
T kadar arttrlan bu sistemde meydana gelecek termik gerilmeleri hesaplaynz.

ekil I- 12


I-23
St Cu
P P =
( )
Cu St
L L T =
( )
St Cu
Cu St
St St Cu Cu
P L P L
L T
A E A E
=
( )
(ekme)
1 1
Cu St
St Cu
St St Cu Cu
T
P P
A E A E

= =
( )

( )

( )
(ekme)
1 1
St Cu St
St
St
St
St St Cu Cu
P T
A
A
A E A E

= =
( )

( )

( )
(Basn)
1 1
Cu Cu St
Cu
Cu
Cu
St St Cu Cu
P T
A
A
A E A E

= =
( )

( )

(19)

RNEK:
Aada grlen ekilde vida malzemesi elik etrafn evreleyen tp bakrdr. Vidann
hatvesi 1.7 mm olduuna gre somunun 1 tur dndrlmesi sonucunda vida aftnda ve
tpte hasl olacak gerilmeleri hesaplaynz.

ekil I- 13


I-24
St Cu
F F =
. . . .
St St St Cu Cu Cu
A E L A E L
L L

=
.
.
St Cu Cu
Cu St St
L A E
L A E

=
st Cu
L L h =
. .
.
St Cu Cu Cu St St
Cu Cu St St
L L A E A E h
L L A E



= =
. .
. .
St St
Cu
Cu Cu St St
h A E
L
A E A E
=

. ( . . )
( . . )
Cu Cu St St Cu
Cu
Cu Cu St St
L E h A E E
L A E A E L

= =

. ( . . )
(ekme)
( . . )
St St Cu Cu St
St
Cu Cu St St
L E h A E E
L A E A E L

= =

. ( . . )
(Basn)
( . . )
Cu Cu St St Cu
Cu
Cu Cu St St
L E h A E E
L A E A E L

= =

Bu safhadan sonra bu sistemde scaklk arttrlyor. Scaklkla genleme katsaylar
st
ve
Cu
olduuna gre gerilmelerin son halini hesaplaynz. ( )
Cu St

( . . ) ( )
+ (ekme)
( . . )
1 1
Cu Cu St Cu St
St
Cu Cu St St
St
St St Cu Cu
h A E E T
A E A E L
A
A E A E

=
( )

( )

( . . ) ( )
(Basn)
( . . )
1 1
St St Cu Cu St
Cu
Cu Cu St St
Cu
St St Cu Cu
h A E E T
A E A E L
A
A E A E

=
( )

( )


16- Basn sebebiyle embersel bir halkada meydana gelen i gerilmeler.
Kalnlk 1 birim alnarak:


I-25

ekil I- 14
0
2 sin( ) 2 t pR d pR

= =

pR
t
=
(20)

olarak bulunur.
Boru evresinin artma miktar:
2
2
2
2
evre
F L
L
E t
t R
E t
pR Rt
t E t
pR
Et

=

(21)

ap deiimi,
evre
L D =
evre
L D =
2
2
evre
L
pR
D
Et

= =
(22)



I-26
RNEK:
D yarap R olan Bir elik tp, i yarap R olan bir bakr tp iine T
1
scaklnda
serbeste geirilip T
2
scaklna kadar soutuluyor. eliin ve bakrn scaklkla genleme
katsaylar
st
ve
Cu
olup ( )
Cu St
dir. Yzeyler arasnda bir srtnme olmadna ve
tpler arasnda bir boluk olmadna gre, elikte ve bakrda meydana gelecek gerilmeleri
bulunuz.
Scaklk deiimine bal olarak bakr ve elikte serbest olarak meydana gelen ap
deiimi,
2
Cu Cu
D R T =
2
St St
D R T =
ap deiimleri arasndaki fark:
2 ( )
Cu St Cu St
f D D R T = =
elie uygulanan d basn dolaysyla elikte
meydana gelen ap bzlmesi ile Bakr tpe
uygulanan i basn dolaysyla bakr tpte meydana
gelen ap artmnn toplam f ye eit olmaldr.
2 2
2
2
2 ( )
2 2 1 1
2
1 1
2 2 ( )
St Cu
Cu St
St St Cu cu St St Cu Cu
Cu St
St St Cu Cu
f D D
f R T
pR pR
pR
E t E t E t E t
pR R T
E t E t



=
=
( )

=

( )
( )

=

( )

( )
1 1
Cu St
St Cu
T
p
R
E E

=
( )

( )

(23)
Gerilmeler:
( ) ( )
1 1 1 1
Cu St Cu St
St
St St
St
St St Cu Cu St Cu Cu
T T pR
t t
t
E t E t E E t

= = =
( ) ( )







( ) ( )

( ) ( )
1 1 1 1
Cu St Cu St
Cu
Cu Cu
Cu
St St Cu Cu St St Cu
T T pR
t t
t
E t E t E t E

= = =
( ) ( )







( ) ( )

(24)
ekil I- 15


I-27
St St Cu Cu
t t =

17- Eksenel kuvvet halinde ekil deitirme ii.
( ) dI F d L =
( )
FL d d
dI A d AL V
AE E E

( )


= = =

( )

Toplam ekil deitirme ii
2
1
2 2
d
I V V V
E E

= = =

(25)
Birim hacim ekil deitirme ii.
2
1
2 2
I
V E

= = A =
(26)



I-28

BLM II



GERLME VE EKL DETRME
ANALZ

18- Basit ekme ve basn kuvvetlerinin etkisinde kalan bir ubukta, ubuk
kesitine ait dorultunun deimesiyle kesitte ortaya kan gerilmelerin
deiimi.
Buraya kadar incelediimiz blmlerde, ubuk
eksenine dik olan kesitlerde ortaya kan
gerilmeleri inceledik. Eer ubuk eksenine dik
olmayan ve ekildeki gibi ab ile gsterilen
kesitlerdeki gerilmeler dikkate alnrsa, ubuk
eksenine paralel olan F kuvveti, kesite dik ve
paralel olmak zere iki bileene ayrlabilir.
Kesite dik bileen normal kuvvet, kesite paralel
bileen kesme ya da kayma bileenidir. Kesite
dik olan bileenin ortaya kartt gerilmeye
normal gerilme, kesite paralel olarak ortaya
kan gerilmeye kayma ya da kesme gerilmesi
bileeni denir.
Normal gerilme,
( )
2 2
.cos( ) .cos( )
cos( )
cos ( ) cos ( ) cos 2
2 2
n
ab
x x
x
F F
A
A
F
A

= =
= = =

(27)
olarak elde edilir. Burada
n
ubuun eksenine dik olan kesitte ortaya kan gerilmedir.
Kesite paralel gerilme yani kayma ya da kesme gerilmesi,
ekil II- 1


I-29
.sin( ) .sin( )
sin( ) cos( ) sin(2 )
cos( )
sin(2 )
2
n
ab
x
n
F F F
A
A A

= = = =
=
(28)

Bu denklemde kayma gerilmesinin iaretinin negatif olmas, asnn eki olmasndan
kaynaklanmaktadr.
Yukardaki denklemlerden grlr ki, maksimum normal gerilme 0 = iin ortaya kar
ki, bu durunda
x n
= dir. Maksimum kayma gerilmesi ise
4

= iin meydana gelir ki

burumda
2
x
n

= olur.
Baz malzemelerde kayma mukavemeti,
ekme mukavemetinden kktr. Yani,
malzeme kayma gerilmeleri ynnden daha
abuk akar. Bu durumda ekme
gerilmelerinin dorultusu ile 45
0
a yapan
istikamette bulunan dzlemlerde yani,
maksimum kayma gerilmelerinin bulunduu
dzlemlerde Lders-Hartman izgileri
ad verilen akma izgileri grlr. Dk
karbonlu eliklerde bu durum grlr.
Gerilmeler tarafndan meydana getirilen
ekil deiikliklerini daha ak
grebilmek iin ab dzlemine paralel ve
ona yakn baka bir
1 1
a b dzlemini
alarak ubuktan ince bir para
kartalm. Bu para zerindeki
n
,
normal dorultuda ubuk parasn
uzatmaya alrken, kayma
gerilmesi
n
ise bu ubuk parasnn
biimini deitirmeye alr.
ekme gerilmesinin ortaya kard normal
gerilme ve kayma gerilmesinin ynleri ekil II-2
te grlmektedir. ekme kuvveti pozitif kabul
edildiine gre bu gerilmenin ortaya kard
normal gerilme ve kayma gerilmesinin ynleri de
pozitif kabul edilir. Bu yntemlerden biridir.
ekil II- 3
ekil II- 2


I-30
Biz burada, ubuk iinde ayrlan ubuk parasn, saat istikametinin tersine dndrecek
ekilde bir ift oluturan kayma kuvvetlerini pozitif, aksini negatif kabul edeceiz.
Pozitif olan normal kuvvet ya da normal gerilme
saat istikametinin tersine dndrldnde bu
kuvvet ya da gerilmenin istikameti ile kayma
gerilmenin istikameti ayn yn gsteriyorsa bu kayma kuvveti ya da gerilmesi de
pozitiftir. Aksi negatiftir.
Burada kabul edilen bir baka kural da, d normali kartezyen eksenleri ile ayn ynde olan
yzeylerdeki gerilmelerin ynleri, kartezyen eksenlerin ynleri ile ayn ise bu gerilmeler
pozitif kabul edilir. D normali kartezyen eksenlerin ynleri ile zt olan yzeylerdeki
gerilmelerin ynleri kartezyen eksenlerin ynleri ile zt ise, bu ynlere sahip gerilmeler de
pozitiftir.
Bu deerlendirmeler yzeylerdeki gerilmeler tek balarna alndnda geerlidir. Aksi
takdirde, yani bu gerilmeler birlikte deerlendirilirse bir yndeki gerilmelerin iareti
dierine gre terstir. Biz burada bu yntemi kabul edeceiz.
19- Gerilme emberi.
(27) ve (28) numaral denklemlerden,
2 2
2 2
2 2
x
n n


( ) ( )

=



( ) ( )

(29)
Elde edilir. Bu denklem, merkezinin koordinatlar , 0
2
x

( )

( )
ve yar ap
2
x
R

= olan
emberin denklemidir.
Bu denkleme ait ember ekil II-5 de
grlmektedir. imdi bu grafii yorumlayalm.
0 = hali ubuk eksenine dik olan kesite
tekabl eder. Bu kesitteki gerilmeler,
x
= ve
0
n
= dr. Bu ember zerindeki A noktasna
tekabl eder. imdi ab kesitini saat istikametinin
tersine as kadar dndrelim. Bu ilem ab
yzeyinin normalini saat istikametinin tersine
as kadar dndrmek demektir ki, bu
yzeydeki normal ve kayma gerilmesi ember
zerinde B noktas ile temsil edilir.
Yzey normalinin saat istikametinin tersine
as kadar dnmesi, ember zerinde ters ynde
2 kadar dnmeye tekabl eder.
ekil II- 4
ekil II- 5


I-31

ekil II- 6
ekil II-1 deki problemi ember zerinde temsil eden nokta B dr. nk B noktasnn
koordinatlar,

( )
1
cos 2
2 2
x x
n

= (30)
ve
sin(2 )
2
x
n

= (31)
dr. C noktasnn koordinatlar ise,
( )
2
cos 2
2 2
x x
n

= (32)
ve
sin(2 )
2
x
n

= (33)
olur. C noktas ekil zerinde d normali
2
n

olan yzeye tekabl eder.

I-32

20- ki eksenli genel gerilme hali.
Bir srekli ortam iindeki gerilmeler, srekli
ortam iindeki noktalara baldr. Bu noktalar
srekli deitike, gerilmelerin deerleri de
srekli olarak deiir. Ancak, herhangi bir
noktadaki gerilmeleri hesap etmek istersek, o
noktay temsil eden . . x y boyutlarnda ok
kk bir eleman srekli ortam iinden izole
edip, atlan ksmn kalan ksm zerindeki etkisini
bu eleman zerinde iaretleyerek denge
denklemlerini yazmak durumunda oluruz.
zole ettiimiz elemann boyutlar ok kk
olduundan, noktadan noktaya srekli deien
gerilme deerlerini eleman snrlar boyunca sabit
kabul edip denge denklemlerini yazmamz gerekir. Atlan ksmn kalan elemana ait
yzeyler zerindeki etkileri, yzeylere dik olmak zorunda deildir. Bu yzden bu etkilerin
yzeylere dik olan normal ve yzeylere paralel olan kayma bileenlerini dikkate alarak
denge denklemlerini yazmamz gerekir.
0
x
R =
( )
0
x yx x yx
y x y x =
0
y
R =
( )
0
y xy y xy
x y x y =
Elemann bir kesine gre toplam moment sfrdr.
0
2 2
xy yx
x y
y x

=
( )
0
2
xy yx
x y
=
xy yx
=
Buradan karlacak sonu ayn kede buluan kayma gerilmelerinin iddeti eittir
eklindedir.
Srekli bir ortam iindeki herhangi bir nokta civarnda bir dzlem zerinde ortaya kan
gerilmelerin, bu noktadan geen dzlem nokta etrafnda dndrldke nasl deitiini
bilmek isteyebiliriz.
Bu amala gz nne alnan prizmatik eleman sz konusu dzlemle kesilerek
iki paraya ayrlr ve dzlem zerinde ortaya kan gerilmeler iaretlenir ve
prizmann denge denklemleri yazlr. Bu dzlem zerinde ortaya kan gerilme
dzleme dik olmak zorunda deildir. Bu amala bu gerilmenin kartezyen
eksenlerine paralel ya da dzleme dik ve paralel olmak zere iki bileeni ayr
ayr dikkate alnr.
ekil II- 7


I-33

ekil II- 8

ekil II- 9

0
x
R =
x yx x
y x s L =
x yx x
y x
s
L L



= ( ) ( ) cos sin
x yx x
s =
0
y
R =
y xy y
x y s L =
y yx y
x y
s
L L



= ( ) ( ) sin cos
y yx y
s =
x y
s s i s j

=
yzey normal birim vektr,
( ) ( ) cos sin n i j

=
olduuna gre,
.
u
s n

=
( ) ( ) ( )
2 2
cos sin sin 2
u x y xy
=
(34)
( ) ( ) cos 2 sin 2
2 2
x y x y
u xy


( )


=

( )

(35)
elde edilir. u eksenine dik olan v ekseni zerindeki normal gerilmeler ise,
cos 2 sin 2
2 2 2 2
x y x y
v xy



( ) ( ) l l ( ) ( )

l l =



l l ( ) ( )
( ) ( )
l l

(36)
yazlarak elde edilir.


I-34
Buna gre,
( ) ( ) cos 2 sin 2
2 2
x y x y
v xy


( )


=

( )

(37)
bulunur. Bu denklemlerden,
sabit
u v x y
= =
olduu grlr ki, bu birinci gerilme invaryantdr. Yani normal gerilmelerin toplam
seilen eksenlerden bamsz olup sabittir.
Yzeye paralel ve
uv
dorultusu ve ynnde olan birim vektr

1
n i yazarsak,
( ) ( ) sin cos

=
1
n i j
yazdmzda,
1
.
uv
s n

=

( ) ( ) sin 2 cos 2
2
x y
uv xy


( )

( )

(38)

bulunur. ( )
u u
= ve ( )
uv uv
= grafikleri kutupsal koordinatlarda izilirse
aadaki grafik elde edilir.
Eer x ve y eksenlerine dik dzlemler zerindeki gerilmeler asal gerilmeler
ise,
0
x
R =
1 x
y s L =
1 x
y
s
L

= ( )
1
cos
x
s

=
0
y
R =
2 y
x s L =
2 y
x
s
L

= ( )
2
sin
y
s

=

( ) ( )
2 2
2 2
1 2
cos sin 1
y
x
s
s


( ) ( )

= =



( ) ( )

(39)


I-35
eklinde ellips denklemi elde edilir. Bu denkleme Lame denklemi, ellipse de Lame ellipsi
denir.

ekil II- 10
Ancak bu denklemlerin verdii grafikler kullanszdr. Bu grafiklerin yerine nce
Cullman ve sonra Mohr tarafndan alternatif grafik teklif edilmitir.
imdi
u
ve
uv
iin bulduumuz denklemlerin her iki tarafn karesini alarak
taraf tarafa toplayalm.

2 2
2 2
2 2
x y x y
u uv xy


( ) ( )


=




( ) ( )

(40)

Elde edilen bu denklem merkezi, , 0
2
x y

( )

( )
ve yarap
2
2
2
x y
xy

( )

( )
olan
bir ember denklemidir.


I-36

ekil II- 11
imdi bu denklemleri yorumlayalm. 0
x y
olsun.
x
n tesir ettii
yzeye tesir eden kayma gerilmesinin yn de pozitif olsun. Bu gerilme
durumu ekildeki R yarapl ember zerinde A noktasna tekabl eder.
imdi A noktasnn 2 kadar sa tarafnda olan B noktasnn koordinatlarn
hesaplayalm
( )
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
2
cos 2
2
cos .cos 2 sin .sin 2
2
cos .cos 2 sin .sin 2
2
.cos 2 .sin 2
2 2
xy x y
x y
B
x y
B
x y
B
x y x y
B xy
R
R
R R









( )

( )

l
=
l

l l
=
l l
( )


=

( )


bulunur ki, bu


I-37
( ) ( ) cos 2 sin 2
2 2
x y x y
u xy


( )


=

( )

denklemi ile mukayese edilirse,
u B
=
olarak elde edilir. Buradan kan sonu udur. Eer prizmatik elemanda
eksenler saatin aksi ynnde kadar bir a deiimi, yaparsa, Mohr emberi
zerinde bu hareket saat ynnde 2 kadarlk bir dne tekabl eder. Ancak
kayma gerilmesi ve ekme gerilmesi iin pozitif olarak kabul edilen ynler
Mohr emberi zerindeki ilerleme ynne tesir eder. Bu amala Mohr emberi
izilirken bu ynler grafik zerinde iaretlenir.
2 ya bal olarak deien
u
ve
v
gerilmeleri iin maksimum ve minimum deerler
neredir ve bu gerilmelerin ortaya kt dzlemler hangileridir? Bu amala gre trevler
alnp sfra eitlenirse,
( ) ( )
( ) ( )
cos 2 sin 2 0
2 2
2 sin 2 2 cos 2 0
2
x y
u x u
xy
x y
u
xy
d d
d d
d
d

l
= =
l
l

= =

( )
( )
2
tan 2
xy
x y

(41)
( )
( )
( )
( )
( )
2 2
2
tan 2
sin 2
1 tan 2
2
1
xy
x y
xy
x y

= =
l
l

l
l

( )
( )
( )
2 2
1 1
cos 2
1 tan 2
2
1
xy
x y

= =
l
l

l
l

elde edilir. Acaba bu dorultu hangi gerilme trne tekabl eder? Yani bu dorultu
maksimum ya da minimum gerilmelerden hangisini gsterir?


I-38
( ) ( ) ( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
2
2
2 2
2
2 2
2 cos 2 2 sin 2
2
1
2 2
2 2
1 1
2
2
2 2
1 1
u
x y xy
xy
x y
x y xy
xy xy
x y x y
x y xy
xy xy
x y
x y x y
d
d

=
l l
l l

l l

l l
l l
l
l
l
l

l
=
l
l
l l
l
l l

l
l l
l
l l
l l
l

(42)


Keli parantezin ii pozitifse ikinci trev negatif olur ve hesaplanan dorultu maksimum
gerilme dorultusunu verir. Keli parantezin ii negatifse ikinci trev pozitif olur ve
hesaplanan dorultu minimum gerilme dorultusunu verir. Keli parantezin iinin
iaretini tayin eden ise
( )
x y
dir.
( )
0
x y
< ise ikinci trev pozitiftir,
( )
0
x y
ise ikinci trev negatiftir.
Bu dzleme tekabl eden gerilmelerden maksimumu ve minimumu,
2
2
maks
2
2
min
2 2
2 2
x y x y
xy
x y x y
xy




( )


=

( )
( )


=

( )

(43)
eklinde elde edilir. Elde edilen bu denklemlerden,
2 2
min
sabit
maks x y xy u v uv
= = =
bulunur ki, buna ikinci gerilme invaryant denir.
Maksimum kayma gerilmelerinin bulunduu dzlemler iin,
( ) ( )
( ) ( )
sin 2 cos 2 0
2
2 cos 2 2 sin 2 0
2
x y
uv
xy
x y
uv
xy
d d
d d
d
d

l
= =
l
l

= =



I-39
( )
2
2
tan 2
2
x y
x y
xy xy

= =
(44)
bulunur. ( ) ( )
1 2
tan 2 tan 2 1 = olduundan maksimum normal gerilme dzlemleri ile
maksimum kayma gerilmesi dzlemleri arasnda 45
0
lik a olduu ortaya kar.
Maksimum kayma gerilmesi,
2
2 min
2 2
x y
maks
maks xy



( )

= =

( )

(45)
Bu dzlemlerdeki normal gerilmeler,
2
x y

=
(46)

olarak hesaplanr.
Mesela
2
60 N/cm
x
= ,
2
30 N/cm
y
= ,
x
n tesir ettii dzlemdeki kayma gerilmesi
2
20 N/cm
xy
= ve
0
55 = iin,
( ) ( )
0 0
2
60 30 60 30
cos 2 55 20sin 2 55
2 2
58.66 /
u
u
N cm

( )


=

( )
=

( ) ( )
0 0 0 0
2
60 30 60 30
cos 2 90 55 20sin 2 90 55
2 2
31.34 /
v
v
N cm

( )

l l
=

l l
l l
( )
=

( ) ( )
0 0
2
60 30
sin 2 55 20cos 2 55
2
20.936 N/cm
uv
uv

( )

( )
=



I-40

ekil II- 12
Asal gerilmeler,
2
2
maks
2
2
2
2 2
60 30 60 30
20
2 2
70 N/cm
x y x y
xy


( )


=

( )
( )


=

( )
=

2
2
min
2
2
2
2 2
60 30 60 30
20
2 2
20 N/cm
x y x y
xy


( )


=

( )
( )


=

( )
=

( )
( )
2 20
tan 2
60 30
4
3

=

0
0
2 53.130
26.565

=
=

( )
0
x y
olduundan bu maksimum gerilme dorultusuna tekabl eder.
Maksimum kayma gerilmeleri,


I-41
2
2
maks,min
2
2
2
2
60 30
20
2
20 N/cm
x y
xy


( )

( )
( )

( )
=

ekil II- 13

RNEK:
2
1
65 N/mm = ,
2
2
15 N/mm = ve
0
30 = iin normal ve kayma gerilmelerini
hesaplaynz.


I-42

ekil II- 14

ekil II- 15
( ) ( )
( ) ( )
2 2
1 2
2 2
1 2
cos sin
cos 1 cos
u
u


=
l
=
l
l

( )
2 2
1 2
cos
u

bulunur. imdi Mohr emberi zerinde nceden bildiimizi farz ettiimiz
u
yu
iaretleyerek ( )
2
cos y hesaplayalm
( ) ( )
2 2 0 2
1 2
cos cos 30
u
HA
BA

= = =

bulunur. Bu nemli bir sonutur. Buna gre,
( )
( )
2 2
1 2
2 0
cos
15 3
cos 30
65 15 4
u
u

= =

( )
2
3
15 65 15 52.5 N/mm
4
u
= =
( )
0
sin 2 30
uv
R =
2
65 15
25 N/mm
2
R

= =
2
3
25 21.65 N/mm
2
uv
= =
u
ayn zamanda ekilde grld gibi
1
noktasndan izilen teet kiri a ile de
bulunabilir.


I-43
RNEK:
2
50 N/cm
x
=
2
30 N/cm
y
=
2
30 N/cm
xy
=
x
n etki ettii dzlemdeki gerilme olduuna gre
0
30 = iin
u
ve
uv
gerilmelerini elde ediniz.
( ) ( )
( ) ( )
0 0
2
cos 2 sin 2
2 2
50 30 50 30
cos 2 30 30sin 2 30
2 2
1 3
40 10 30 19.02 N/cm
2 2
x y x y
u xy
u
u

=

=
= =

( ) ( )
2
cos 2 sin 2
2 2
1 3
40 10 30 60.98 N/cm
2 2
x y x y
v xy
v

=
= =

( ) ( )
( ) ( )
2
sin 2 cos 2
2
50 30
sin 2 30 30cos 2 30
2
50 30 3 1
30 23.66 N/cm
2 2 2
x y
uv xy
uv
uv

= =

2
2
maks
2
2 2
maks
2 2
50 30 50 30
30 71.62 N/cm
2 2
x y x y
xy

( )


=

( )
( )


= =

( )

2
2
min
2
2 2
min
2 2
50 30 50 30
30 8.38 N/cm
2 2
x y x y
xy

( )


=

( )
( )


= =

( )

Asal dzlem,
( )
( ) ( )
1
2
2*30
tan 2 3
50 30
xy
x Y

= = =


0
1
35.783 =


I-44
( ) ( )

0 0 0 0
maks,min
2
maks,min
50 30
sin 2 45 35.783 30 cos 2 45 35.783
2
31.62 / N cm

l l
=
l l
l l
=

2 maks min
min
2 maks min
maks
71.62 8.38
31.62 N/cm
2 2
71.62 8.38
31.62 N/cm
2 2

= = =
l l

l l = = =
l l
l l

Bu dzlemlerdeki normal gerilmeler,
2
50 30
40 N/cm
2 2
x y

= = =
olarak bulunur.

ekil II- 16


I-45

ekil II- 17
Eksenler dndrldke gerilme hallerinin nasl deitii ekilde grlmektedir.
RNEK RNEK RNEK RNEK
Bir elemana etki eden gerilmeler ekilde grlmektedir.
a- OB yzeyindeki kayma gerilmesini,
b- Asal gerilmeleri,
c- Asal dorultular
d- Kayma gerilmesinin maksimum ve minimum
deerlerini
e- Kayma gerilmesinin maksimum olduu yzeyleri
bulunuz.




I-46


( ) ( )
( ) ( )
0 0
cos 2 sin 2
2 2
50 50
35 cos 2 45 20sin 2 45
2 2
50
35 20
2
x y x y
xy
y y
y

=

=

=

2
80 N/mm
y
=
( ) ( )
( )
( ) ( )
0 0
cos 2 sin 2
2
50 80
sin 2 45 20cos 2 45
2
50 80
2
x y
xy

=

=

=

2
65 N/mm =
Asal gerilmeler,
( )
2
2
maks
2
2
maks
2
maks
2 2
50 80 50 80
20
2 2
53 N/mm
x y x y
xy

( )


=

( )
( )


=

( )
=



I-47
( )
2
2
min
2
2
min
2
min
2 2
50 80 50 80
20
2 2
83 N/mm
x y x y
xy

( )


=

( )
( )


=

( )
=

( )
maks
2
maks
53 83
2
68 N/mm

=
=


ekil II- 18
21- ki dik dorultuda ekme ve basn hali.

ekil II- 19


I-48
2
y
pD
t
=
(47)
2
4
4
x
D
p
pD
Dt t

= =
(48)
imdi Oxy dzlemine dik pq kesitindeki gerilmeleri hesaplayalm. pq kesitinde
x

tarafndan meydana getirilen normal gerilme,
( ) cos 2
2 2
x y x y
n



=
( ) sin 2
2
x y

=
olur.
RNEK:

ekildeki kazanda i ap 2m, t = 1.5 cm ve i basn p = 8 bar olduuna gre
x
ve
y
yi
hesaplaynz. Cidardan kk bir dzlem eleman izole ederek
0
30 = ve
0
120 = iin
normal ve kayma gerilmelerini hesaplaynz. Maksimum kayma gerilmesini hesaplaynz
ve bunlar Mohr emberi zerinde gsteriniz.
2
5
7 2
8 10 2
4
2.667 10 N/m
4 4 0.015
x
D
p
pD
Dt t

= = = =

5
7 2
8 10 2
5.333 10 N/m
2 2 0.015
y
pD
t

= = =

( ) cos 2
2 2
x y x y
n



=


I-49
( )
( )
7 7 7 7
0
6 2
cos 2
2 2
2.667 10 5.333 10 2.667 10 5.333 10
cos 2 30
2 2
33.335 10 N/m
x y x y
n



=

=
=

( ) sin 2
2
x y

=
( ) ( )
7 7
0
6 2
2.667 10 5.333 10
sin 2 sin 2 30
2 2
11.544 10 N/m
x y


( ) ( )

= =




( ) ( )
=

( )
( )
7 7 7 7
0
6 2
cos 2
2 2
2.667 10 5.333 10 2.667 10 5.333 10
cos 2 120
2 2
46.665 10 N/m
x y x y
n



=

=
=

( ) ( )
( ) ( )
2 2
7 2 0 7 2 0 6 2
cos sin
2.667 10 cos 120 5.333 10 sin 120 46.665 10 N/m
n x y
=
= =

( ) ( )
7 7
0
6 2
2.667 10 5.333 10
sin 2 sin 2 120
2 2
11.544 10 N/m
x y


( ) ( )

= =




( ) ( )
=

Evvelki bahiste anlatld gibi, ekme ya da basncn grld birbirine dik olan
dorultular zerindeki
x
ya da
y
gerilmelerinden birisi maksimum gerilme dieri de
minimum gerilmeye tekabl etmektedir. Mohr emberi zerindeki A noktas
0
30 = ye, B
noktas
0
60 = ye tekabl eder.




I-50

22- Basit ekme halinde ekil deiimi analizi:

ekil II- 20
Deneyler gstermitir ki eksenel uzama daima enlemesine bzlme ile birlikte ortaya
kmaktadr ve yine deneyler gstermitir ki, belirli tr malzemeler iin elastik limit iinde
birim yanal bzlme
birim eksenel uzama
oran sabittir ve Poisson oran adn alr. Bu oran imalat elii iin
0.3 tr.
2 1
1
x
a a
a

=
2 1
1
y
b b
b

=
y x
=
(49)
ubuktaki boy art 1 , ubuk eksenine dik bir dorultudaki daralma 1 , dier
dorultudaki daralma 1 olduuna gre, kesit daralmas ( )
2
1 olur. Hacim deiimi
ise ( )( )
2
1 1 olur. ok kk olduundan kuvvetleri ihmal edilirse, bu hacim
deiimi ( ) 1 2 olur.


I-51

23- Birbirine dik iki dorultuda ekme ve basn iin ekil deitirme hali:
y
x
x
E E

=
y
x
y
E E

=
Eer,
x y
= =
ise
( ) 1
x y
E

= =
(50)
ve,
( )
2
1
x x y
E

( )
2
1
y x y
E

(51)
elde edilir.
RNEK:
Yandaki ekilde kenar uzunluu 10 cm olan bir beton
kp ekildeki dzenek kullanlarak birbirine dik iki
dorultu boyunca 10000 N luk kuvvetlerle
sktrlmaktadr. Betonun Poisson oran 0.2 ve
elastisite modl 30000 MPa olduuna gre bu
kuvvetlerin tesiriyle betonun hacminde meydana
gelebilecek azalmay hesaplaynz.
Betonu sktran kuvvet 2 P dir Basncn yzeye
homojen daldn kabul ederek kuvvetlerin
uygulandklar dorultudaki birim ekil deitirme,
( )
9
6
10000 2
1 0.2 3.771 10
100 30000 10
x y

= = =


Bu dorultuya dik dorultudaki birim ekil deitirme,
9
6
10000
2 0.2 1.333 10
100 30000 10
y
x
z
E E

= = =




I-52
Bu bloun birim hacmindeki azalma,
9 9 9 9
3.771 10 3.771 10 1.333 10 6.209 10
x y z


= =
olarak hesaplanr.
24- Basit kayma hali.

ekil II- 21
Her iki dorultuda tesir eden eit iddette iki normal gerilmeyi dikkate alalm. Bu
gerilmelerden x dorultusunda olan ekme dier dorultuda olan da basn olarak etki
etsin. Bu eksenler zerindeki normal gerilmelerin iddetleri eit ise, bu gerilme hali basit
kayma haline tekabl eder.

ekil II- 22
Bu gerilme halini temsil eden Mohr gerilme emberi ekil II-22 grlmektedir. Mohr
emberinden anlalmaktadr ki x ekseni ile 45
0
a yapan dzlem zerindeki kayma
gerilmelerinin iddeti ekme ya da basn gerilmelerine eittir. Bu dzlemler zerinde
normal gerilmeler bulunmadndan bu gerilme hali basit kayma gerilme haline e


I-53
deerdir. Bu gerilme haline basit kayma hali denir. Basit kayma halinde Mohr emberi
incelenecek olursa = olduu grlr.
ekilde grld gibi kayma gerilmeleri cismin hacminde bir deiiklik meydana
getirmez. Cismi zerinde alnan dik dorultular arasndaki alar deiir. Bu deiim,
G

=
ile tanmlanr. Burada G kayma modl adn alr. ise a deiimidir.
1
tan
4 2 1

( )


=

( )

1
1
2
1
1
2

( ) 1
2 G E

= = =
( ) 2 1
E
G

(52)
Hemen belirtelim ki, cidarlarnda uniform gerilmeler hasl eden basit
kayma halini tasavvur etmek kolay olmayabilir. Ularna momentler tesir
ettirilerek burulmaya allan silindirik bir boruda meydana gelen
deformasyonlarn hasl ettii durum bu hale uyar.




ekil II- 23


I-54

25- Basit kayma halinde ekil deitirme ii.
( ) dI F d =
( ) dI d
A

=
A: Kuvvetin tesir ettii alan.
( ) dI A d dx =
dI A d dx
G

( )

=

( )

( )
V
dI d
G
=
2
2 2
I V V
G

= =
(53)

26- Basit kayma halinde iletme gerilmeleri.
Basit kayma haline maruz kalan malzemelerde,
kayma gerilmesi ile a deiimi arasndaki
mnasebet deneylerle elde edilebilir. Bu
ilikinin grafii ekil II-26 da grlmektedir.
Bu diyagram, ekme deneyine ait diyagrama
benzemektedir. Deneyler gstermitir ki,
kayma haline tekabl eden akma gerilmesi,
ekme haline tekabl eden akma gerilmesinin
%55 ila %60 na kar gelmektedir. Kayma
gerilmesinin etkisi altnda alan tayc
elemanlarda kayma akma gerilmesi emniyet
katsays dediimiz belirli bir katsayya
blnerek kayma emniyet gerilmesi elde edilir.
Biz, basit kayma halinde hesaplar yaparken
kayma gerilmelerini kesit iinde homojen
daldn kabul ederiz. Benzer bir uygulama
ekilde grlmektedir. Bu problemde P kuvvetini tayan kesit,

ekil II- 24
ekil II- 25


I-55

ekil II- 26

ekil II- 27

2
2
4
D
x


olup kesitte ortaya kan kayma gerilmesi,
2
2P
D

=
eklinde hesaplanr.

27- Cvata hesab:

ekil II- 28


I-56

Cvata aftna uygulanan kuvvet tesiriyle zorlanan balant iin kontrol,
1- aftn kontrol.
2
1
4
em
D
P

=
2- Cvata bann ezilmeye kar kontrol.
( )
2 2
2 1
4
em
D D
P p

=
3- Cvata bann kesilmeye kar kontrol eklinde yaplr.
1 em
P Dh =
em em
p =
0.5
em em
=
olduundan,
2 1
2 D D =
1 2
2 2 2
D D
h = =
elde edilir.
24- Perin hesab:

ekil II- 29


I-57
Perin boylar:
Makine ile imal edilen perinlerde:
d:Perin yarap
4
3
L t d =
El ile imal edilen perinlerde:
7
4
L t d =
t: Eklenecek levhalarn toplam kalnlklar
Msaade edilen perin aralklar:
KENAR MESAFELER
En az En ok
Kuvvet dorultusunda 2d
Kuvvete dik dorultuda 1.5d
Her iki dorultuda 3d veya minimum 6t

ARA MESAFELER
En az 2d
En ok 1.5d

MALZEMELERN MUKAVEMET ZELLKLER
MALZEMELER
em

daN/cm
2
em

daN/cm
2

L

daN/cm
2

St37 1400 1400 2800
St52 2100 2100 4200

Perinlerin simetrik olarak tertip edilebilmesi iin perin saylar ift seilir. Perin aplar:
14,17, 20, 26 d = mm seilir.
t Eklenecek levhalarn kalnlklar ise:
12 t < mm 10 d t = mm
12 t mm 16
2
t
d = mm


I-58
ya da,

Levha
kalnl
min
t
4-6
mm
5-8
mm
7-11
mm
10-14
mm
13-19
mm
Perin ap 14 mm 17 mm 20 mm 23 mm 26 mm

a- Tek tesirli perinler:
Perin says n:
1 Kesilmeye gre kontrol
2
kesme
4
em
d
Q

=
1 2
kesme
4
em
P P
n
d Q

= =
em em
=
(54)
alnarak,
1 2
kesme
4
em
P P
n
Q d
= =
2 Ezilmeye gre kontrol
ezilme min L
Q d t =

ekil II- 30
Bir perinin tayaca yk: Q
ezilme min L
Q d t =


I-59
L
: Ezilme emniyet gerilmesi:
( )
1.6 2
L em
=
alnabilir.
2
L em
=
Alnrsa,
ezilme min
2
em
Q d t =
2
ezilme
2
em
P P
n
Q d t
= =


niform mukavemet asndan ezilme mukavemeti, kesilme mukavemetine eit olmaldr.
ezilme kesme
2
min
min
min
2
4
8
2.6
em em
Q Q
d
d t
t d
t d

=
=
=

kullanlrsa,
( )
1 2 2 2 2 2
kesme min min
min
4 4 4
0.188
2.6
2.6
em
em
P P P P P
n
Q d t t
t


= = = = =

2 2 2
ezilme min min min min min
1
0.192
2 2.6 2 5.2
em em
P P P P P
n
Q d t t t t t
= = = = =

(55)

min
2.6t d olmas durumunda
1 2
n n olduundan tek tesirli perinler boyutlandrlrken
kesmeye gre kontrol yaplmaldr.
b- ift tesirli perinler:


I-60

ekil II- 31

1. Kesilmeye gre kontrol
2
kesme
2
4
em
d
Q

=
1 2
kesme
2
4
em
P P
n
d Q

= =
em em
=
alnarak,
1 2
kesme
2
em
P P
n
Q d
= =
2. Ezilmeye gre kontrol
ezilme min L
Q d t =
Bir perinin tayaca yk: Q
ezilme min L
Q d t =
L
: Ezilme emniyet gerilmesi:
( )
1.6 2
L em
=
alnabilir.
2
L em
=
Alnrsa,
ezilme min
2
em
Q d t =
2
ezilme min
2
em
P P
n
Q d t
= =




I-61
niform mukavemet asndan ezilme mukavemeti, kesilme mukavemetine eit olmaldr.
ezilme kesme
2
min
min
min
2 2
4
4
1.33
em em
Q Q
d
d t
t d
t d

=
=
=
=

uygulamada,
min
2t d =
alnr.
2t d = kullanlrsa,
( )
1 2 2 2 2 2
kesme min min
min
2 2 2
0.16
2
2
em
em
P P P P P
n
Q d t t
t


= = = = =

2 2 2
ezilme min min min min min
1
0.25
2 2 2 4
em em
P P P P P
n
Q d t t t t t
= = = = =


(56)
2 1
n n olduundan tek tesirli perinler boyutlandrlrken ezilmeye gre kontrol
yaplmaldr.
3. Levhalarn yrtlmaya gre kontrolu

ekil II- 32

Perine gelmesi gereken kuvvet,
2
em L
em em
x t d t
x t d t


=
=



I-62
2 x d =
Uygulamada,
3 5 d x d < <
olarak alnr.
2
2 2
em L
em em
y t d t
y t d t


=
=

y d =
4. Perinlerin baklava dilimi ya da zigzag tertibi.
ereveler, kprler ve kirilerde olduu gibi plakalarn geniliinin nceden bilindii
durumlarda bu tertip tercih edilir. Bu balant ekli btn zlme modlarnda e deer
mukavemete sahiptir. Kenarlardan olan uzaklklarm ayarlanmas balant mukavemetinde
nemsiz derecede azalma ya da artmaya sebep olabilir. Eer levha genilii biliniyor ise
balantnn yk tama kapasitesi,
( )
1-yrtlma em
P b d t =
olur. Bu denklemde b, levha genilii, d perin delii ap, t levha kalnl ve
em

levhann ekme emniyet mukavemetidir. Perin ap iin Unwin bants kullanlabilir. Bu
bant,
6 d t =
eklindedir.
Bu balant en dta bulunan bir tek perin delii ile zayflatlm sradan levhann
yrtlmamas, daha sonra ikinci srada bulunan ve iki tane perin delii ile zayflatlm
srann yrtlmamas art dikkate alnarak boyutlandrlr. teki sradan levhann yrtlmas
iin en dta bulunan perinin kesilmesi ya da levhann ezilmesi gerekir.
Buna gre 2-2 srasnda,
( )
2
2-yrtlma yrtlma kesilme
2
4
d
P b d t =
ya da,
( )
2-yrtlma yrtlma ezilme
2 P b d t d t =
ve 3-3 srasnda,
( )
2
2-yrtlma yrtlma kesilme
3 3
4
d
P b d t =
ya da,
( )
2-yrtlma yrtlma ezilme
3 3 P b d t d t =
meydana gelebilir.


I-63

1- Perin tertibi:
a- Perin ap seilir.
b- n: perin says hesaplanr.
c- Perin tertibi yaplr.
RNEK:

1400
em
= daN/cm
2

1400
em
= daN/cm
2

2800
L
= daN/cm
2

Levhann boyutlarn hesaplaynz ve
gerekli tertibi yapnz.
Levha kalnl olarak 6 mm seelim,
Perin ap: 14 mm
Balant tek tesirli olduundan,
2
2156
4
em
d
Q

= = daN
min
1.4 0.6 2800 2352
L
Q d = = = daN
3500
1.62 2
2156
n = = perin
Levha genilii:42 mm.
Kontrol:
( ) 60 14 6 14 3864 daN 3500 daN =
Genilik yeterlidir.
RNEK:
ekilde grlen kafes kiriin diyagonal dorultudaki eleman 13000 daN luk ekme
kuvvetine maruzdur. Bu diyagonal ke demiri L eklindeki iki profil bir araya getirilerek,
eklinde tertip edilecektir ve simetri dzlemi kafes dzlemidir. Kafesin dm noktalar
ke demirleri ift tarafl olarak perinlenmesiyle elde edilecektir. Dm noktasndaki sa
12 mm kalnlndadr. 13000 daN luk kuvveti tayacak profil alann hesap ediniz ve


I-64
gerekli perini tertip ediniz. 1400
em
= daN/cm
2
, 1400
em
= daN/cm
2
, 2800
L
=
daN/cm
2

Balant ift tesirlidir.
Ke demir alan:
13000
9.29
1400
A= = cm
2

Bir tek ke demiri alan: 4.645
2
A
= cm
2

Profil tablolarndan 50 65 5 5.54 = cm
2

Seilen profil : 2L 50655
2 5.54 11.08 A= = cm
2

L PROFLLER- TS 908, DIN 1028-

A :Kesit alan.
G :Uzunlua bal arlk
1
r t =
2
0.5 r t =

L
a b t r
1
r
2
A G U
mm mm mm mm mm cm2 daN/m m2/m
65 x 50 5 65 50 5 6.5 3.5 5.54 4.35 0.224


I-65

Seilen perin ap : 17
Perin delii ezilme alan:
2 1.7 0.5 1.70 = cm
2

Profil toplam kesit alan : 11.08 cm
2

Perin kesiti :
Kesit mukavemeti kontrol:
13000
1173
9.38
= daN/cm
2
<1400 daN/cm
2

Kesmeye gre kontrol:
2 2
1.7
2 2 1400 6355
4 4
em
d
Q

= = = daN
Ezilme kontrolu:
min
1.7 1 2800 4760
L
Q d = = = daN
13000
2.73 3
4760
n = = perin
RNEK:
ekilde grlen 10 mm kalnlndaki iki levha, 8 mm kalnlndaki ek levhalar ile
birletirilerek perinler ift tesirli alacak ekilde eklenecektir. Bu levhalar
21500 daN P = luk bir ekme kuvveti nakletmektedir. Malzemelerde
2
1200 daN/cm
em em
= = ve
2
2400 daN/cm
L
= olduuna gre, bu birleim iin
gerekli perin saysn hesap ediniz ve perin tertibini yapnz.
ncelikle perin ap seilir. Verilen tablolardan 17 mm d = seilir.
Bir tek perinin tayaca yk, makaslamaya gre,
2 2
1.7
2 2 1200 5448 daN
4 4
em
d
Q

= = =
ezilmeye gre,
min
1.7 1 2400 4080 daN
L
Q d = = =
bulunur.
Gerekli perin says : 5.27 6 adet


I-66
2
24.25 L cm = perin
1. tertip


Levha genilii hesab:
Levha mukavemeti dikkate alnarak,
( ) 2 1.7 1 1200 21500 b =
21.32 cm b =
21.32 cm b = iin perin aralklar
0.5 0.5 213 e e e =
106.5 mm e =
olmas gerekir. Perin aplar dikkate alnarak,
( ) 1.5 3 1.5 6 10.2 cm b d d = = = olmas gerekir.
Bu genilik d kuvveti tama asndan emniyetli deildir.
Bu mesafe fazla geni olup levhalar arsna su szp paslanma ihtimali mevcuttur.
2.tertip:

Levha genilii hesab:


I-67
Levha mukavemeti dikkate alnarak,
( ) 3 1.7 1 1200 21500 b =
23.017 cm b =
21.017 cm b = iin perin aralklar
0.5 0.5 210.17 e e e e =
70.056 mm e =
olmas gerekir.
Perin aplar dikkate alnarak,
( ) 1.5 3 3 1.5 9 15.3 cm b d d = = = olmas gerekir.
Bu genilik d kuvveti tama asndan emniyetli deildir.
Bu mesafe fazla geni olup levhalar arsna su szp paslanma ihtimali mevcuttur.
3.tertip:

Levha genilii hesab,
Levha mukavemeti dikkate alnarak,
( ) 6 1.7 1 1200 21500 b =
28.12 cm b =
28.12 cm b = iin perin aralklar
0.5 0.5 281.2 e e e e e e e =


I-68
48.87 mm e =
olmas gerekir.
Perin aplar dikkate alnarak,
( ) 1.5 3 3 3 3 3 1.5 18 30.6 cm b d d = = = olmas gerekir.
Bu genilik d kuvveti tama asndan emniyetlidir.
30.6 cm b = iin ve perin aralklar
0.5 0.5 30.6 e e e e e e e =
51 mm e =
olmas gerekir. Bu mesafe uygun mesafedir.
4.tertip:

Bu durumda en zayf kesit bir perin delii ile zayflatlm 1 kesitidir. Buna gre levhaya
verilmesi gereken b genilii,
( )
min
21500
em
b d t =
2 kesitine 1 kesitindeki perinin ezilme mukavemeti yardm eder. 2 kesitinin mukavemeti,
( )
( )
min min min
2
19.6 2 1.7 1 1200 1.7 1 2400 19.6 1 1200
23520 daN 23520 daN
em L em
b d t d t b t =
=
=

olarak bulunur. Benzer dncelerle 3 kesitinin mukavemetinin de 2 kesitinin
mukavemetinden byk olduu anlalr.


I-69
3 kesitindeki mukavemetin balantnn tamas gereken kuvvetten byk olduu anlalr.
Bu balant eklinde perin delikleri arasndaki mesafenin 3d, ularla percin merkezleri
arasndaki mesafenin de 2.5d olmas gerektii bilinmelidir.
Bu son tertip en uygun tertiptir. Bunun sebebi ise, perin deliklerinde verim kavram ile
ifade edilir.
Perin deliklerinde verim ,
perin delikleri ile zayflatlm levhann mukavemeti
ayn genilikteki levhann perin delikleri ile zayflatlmam kesitteki mukavemet
=
eklinde tarif edilir. Balant mukavemeti ne kadar yksek ise verim o kadar yksek olur.

Bir srada iki perin
olmas halinde
verim:
( ) ( ) 2 2
213 2 17
0.84
213
em
em
b d t b d
b t b

= = = =


Bir srada perin
olmas halinde
verim:
( ) ( ) 3 3
230 3 17
0.778
230
em
em
b d t b d
b t b

= = = =


Bir srada alt perin
olmas halinde
verim:
( ) ( ) 6 6
280 6 17
0.636
280
em
em
b d t b d
b t b

= = = =


En son tertip
( ) ( ) 119 17
0.857
119
em
em
b d t b d
b t b

= = = =



RNEK:
ekilde grlen iki sra ve tek tesirli perinli
birleimde her iki sra pein aral 80 mm dir.
Perin delikleri ap 25 mm ve her bir hesap
elemanna den yk 100000 N olduuna gre
Birleimde her bir perin balants iin
ekme, kesme ve ezilme gerilmelerini
hesaplaynz.


Bir hesap eleman izole edilirse,


I-70

Bu hesap elemannda bir tam ve iki yarm perin delii grlmektedir. Perinlerin eit
iddette kuvvet tad kabulnden hareket ederek,
2
2 2
100000
101.86 N/mm
25
2 2
4 4
P
d

= = =
( ) ( )




( ) ( )

( ) ( )
2
100000
125 N/mm
2 2 16 25
L
P
t d
= = =


( ) ( )
2
100000
113.64 N/mm
16 80 25
P
t b d
= = =


RNEK:

Bir buhar kazannn boyuna ekinde iki sra perin tek tesirli olarak uygulanmtr. Kazan
ap 216 mm, kazan et ap 20 mm, hesap eleman genilii 75 mm, parin ap 19
mmdir. Kazanda msaade edilecek i basn deerini hesaplaynz. Malzemelerin akma
gerilmeleri ekme iin 3860 daN/cm
2
, kayma iin 3090 N/cm
2
, ezilme iin 6670
daN/cm
2
dir. Emniyet katsays 5 alnacaktr.
Bir hesap elemannda iki perin olduundan kaymaya gre bir hesap elemannn
alabilecei yk,


I-71
2 2
kesme em
1.9 3090
2 2 3504.4 daN
4 4 5
d
Q
( ) ( )

= = =


( ) ( )

ezilmeye gre bir hesap elemannn alabilecei yk,
( )
ezilme L
6670
2 2 2 1.9 10138.4 daN
5
Q t d
( )

= = =

( )

Bu balantda ezilme, kesilmeye gre daha mukavimdir.
Levhada ortaya kan ekme gerilmesine gre tanabilecek yk (1-1 kesitinde),
( ) ( )
ekme em
3860
2 7.5 1.9 8646.4 daN
5
Q t b d = = =
Levhada ortaya kan ekme gerilmesine gre tanabilecek yk (2-2 srasnn yrtlmann
olabilmesi iin 1-1 srasnn tahrip olmas gerekir.),
( )
( )
2
ekme em
2
4
3860 1.9 3090
7.5 1.9 2.0
5 4 5
10398.6 daN
em
d
Q b d t

=
=
=

Buna gre bir hesap elemannda tanabilecek yk 3504.4 daNdur. Bu evresel kuvvet,
2
3504.4
=233.63 daN/cm
2 7.5

teetsel gerilmeye tekabl eder. Bu teetsel gerilme de kazan iindeki,
2
233.63 2
4.33 daN/cm 4.33 bar
216
2
t
p
R

= = = =
banca tekabl eder.
RNEK
12.5 mm kalnlndaki iki levha ift tesirli perin balants ile 500 kNluk bir kuvveti
tayacaktr. Tek bir perin delii ile zayflatlan srada levhay yrtlma asndan kontrol
ederek levha geniliini hesaplaynz. Balanty tamamen dizayn ederek, izimle
balanty gsteriniz. Maksimum gerilmeler,
ekme gerilmesi : 600 MPa
Perin iin kesme gerilmesi : 490 MPa
Ezilme gerilmesi : 920 MPa
Emniyet katsays : 4.5
Perin delikleri:


I-72
13.5 mmden 25.5 mm apa kadar 2 mm admla, 27
mmden 42 mm apa kadar 3 mm admla.
Perin aft:
Perin delii apndan 1.5 mmden daha kk olmak
zere 24 mm apa kadar 2 mm admla,
Perin delii apndan 2 mmden daha kk olmak zere
25 mmden 39 mm apa kadar 3 mm admla
Msaade edilebilir gerilmeler:
em-ekme
600
133.33 MPa
4.5
= =
em-kesme
490
108.88 MPa
4.5
= =
em-ezilme
490
204.44 MPa
4.5
= =
Unwin formlne gre perin delii ap:
6 6 12.5 21.213 mm d t = = =
21.5 mm d = alnr.
Standart perin ap:
20 mm d = alnr.
Kesmeye gre bir perinin tayaca kuvvet Balant ift tesirli-:
2 2
kesme em
20
2 2 109 68412 N
4 4
d
Q
( ) ( )

= = =




( ) ( )

Ezilmeye gre bir perinin tayaca kuvvet:
ezilme em-ezilme
20 12.5 204.44 51110 N Q d t = = =
Bu balantda kesilme, ezilmeye gre daha mukavimdir.
Levha genilii:
( )
( )
em
500000 21.5 12.5 133.33
321.51 mm
325 mm alnr.
P b d t
b
b
b
=
=
=
=

Perin says:
min
500000
9.78 perin
51110
P
n
Q
= = =
Zigzag tertip iin 10 perin n = seilir.
Perin tertibi:


I-73
Perinler 1. srada 1 perin, 2. srada 2 perin, 3. srada 3 perin ve 4. srada 4 perin olarak
dzenlenecektir. 4. sradaki perin kuvvete dik dorultuda kenardan 1.5 32.25 mm d =
kadar ierden olacaktr. Kuvvet istikametinde ise kenardan 2.5 53.75 mm d = ierde
olmaldr. 4. srada perinler aras aralklar ise,
325 2 32.25
86.833 mm
3

=
Olmaldr. Sralar arasnda perin merkezleri aras mesafe 3 64.5 mm d = olacaktr.
Ek levha kalnl:
ek levha
0.6 12.5 7.5 mm 8 mm t = =


Kontrol:
Kesmeye gre: 10 adet perinin balant ift tesirli olduundan kesilmeye gre tayaca
kuvvet:
2 2
kesme em
21
10 2 10 2 108.88 754234.8 N 754 kN
4 4
d
P
( ) ( )

= = = =


( ) ( )

Ezilmeye gre:
( )
( )
ezilme em-ezilme
10 10 12.5 21 204.44 536655 N 537 kN P t d = = = =
Yrtlmaya gre:
Yrtlma asndan en zayf kesit olan 1-1. srasnn yrtlmas.
( ) ( )
yrtlma em
12.5 325 21 133.33 506654 N 507 kN P t b d = = = =
2-2. srasnn yrtlmas ve 1-1 srasndaki 1 perinin ezilmesi.
( )
( )
( ) ( )
yrtlma em em-ezilme
2 1
12.5 325 2 21 133.33 1 12.5 21 204.44
560319.5 N 560 kN
P t b d t d =
=
= =

3-3. srasnn yrtlmas ve 1-1 ve 2-2 srasndaki 3 perinin ezilmesi.


I-74
( )
( )
( ) ( )
yrtlma em em-ezilme
3 3
12.5 325 3 21 133.33 3 12.5 21 204.44
597652.25 N 598 kN
P t b d t d =
=
= =

4-4. srasnn yrtlmas ve 1-1, 2-2 ve 3-3 srasndaki 6 perinin ezilmesi.
( )
( )
( ) ( )
yrtlma em em-ezilme
4 6
12.5 325 4 21 133.33 6 12.5 21 204.44
723649.625 N 724 kN
P t b d t d =
=
= =

Perin delii ile zayflatlmam levhann yrtlmaya gre mukavemeti:
yrtlma em
12.5 325 133.33 541653.125 N 542 kN P t b = = = =
Balantnn verimi:
( )
em
em
325 21
%93.5
325
t b d b d
t b b

= = = =


RNEK
ekilde grlen balantda ek levhalarn genilikleri farkldr. Perin aral i srada 75
mm, d srada 150 mmdir. Ana levha 12 mm kalnlnda ek levhalar 8 mm
kalnlndadr. Emniyet gerilmeleri ekme iin 1400 daN/cm
2
, kayma iin 1050 daN/cm
2
ve ezilme iin

2800 daN/cm
2
dir. Bu hesap elemannn emniyetle tayabilecei yk ve
balant verimini hesaplaynz.

ekil - a ekil - b ekil - c
Her bir hesap elemannda bir adet tek tesirli ve iki adet ift tesirli perin vardr. Dolaysyla
5 kesme yzeyi mevcuttur. Bir hesap elemanna gelen kuvvetin bu yzeylere uniform
daldn kabul edersek her bir yzeye gelen yk / 5 P tir. Bir hesap elemanna gelen
toplam yk kesmeye gre,


I-75
2
kesme
1.9
5 1050 14885.26 daN
4
P
( )

= =

( )

Perinlerin kesmeye gre direnleri eit olduuna gre 2-2 srasndaki bir perin toplam
kuvvetin 1/ 5ini, 1-1 srasndaki bir perin ise 2/ 5ini tayacaktr.
Ezilme gz nne alnrsa, kritik sra 1-1 sras olup ezilme ana levhada meydana
gelecektir. nk ana levhann kalnl ek levhalarn toplam kalnlndan incedir. 1-1
srasndaki bir perine gelen kuvvet 2 / 5 P dir. Burada levhadaki kuvvetin 4 / 5 P
olduuna dikkat etmek gerekecektir. Buna gre birleimin ezilmeye gre toplam tamas
gereken kuvvet,
2
1.2 1.9 2800
5
P
=
15960 daN P =

ekil - d ekil - d ekil - e
2-2 srasndaki ana levhann yrtlmas kontrol:
( )
2-2 yrtlmas
1.2 15 1.9 1400 22008 daN P P = = =
1-1 srasndaki ana levhann yrtlmas kontrol:
( )
1-1 yrtlmas
1.2 15 2 1.9 1400 18816 daN P = =
2 18816
10
23520 daN
P
P
P
=
=

Geni ek levhasnda 1-1 kesitindeki yrtlma kontrol:
( )
1-1 yrtlmas
0.8 15 2 1.9 1400 12544 daN P = =


I-76
2 2 12544
5 10
20906.667 daN
P P
P
=
=

Bu birleimin emniyetle tayabilecei yk 14885.26 daNdur.
Bir hesap eleman perin delikleri ile zayflatlmasayd:
15 1.2 1400 25200 daN =
yk tayacakt. Buna gre birleimin verimi:
14885.26
%59
25200
= =
olur
25- Perin gvdelerindeki gerilmelerin eit olma art.
Her bir perin gvdesine eit byklkte kayma gerilmesi gelmesini temin iin statiin
denge denklemleri yazlr. Kuvvetlerin toplamnn sfr olma artndan,

ekil II- 33

1 i
A P =

Keyfi bir noktaya gre toplam momentlerin sfr olma artndan
1 i i
A y Pe =

I-77
1 1 1
1 1 1
i i i
i
A y A y A y
e
A A A


= = =



(57)
olur ki bu ifade kesit arlk merkezini ifade eder.
26- Kuvvetin perin deliklerinin arlk merkezinden gememesi hali.

ekil II- 34

Kuvvetin perin deliklerin arlk merkezinden gememesi halinde, perin gvdelerinde
ortaya kan kesme gerilmeleri her perinde eit deildir.
Bu durumda, kuvvet perin deliklerinin arlk merkezine nakledilir. Yani, perin
deliklerinin arlk merkezine, verilen kuvvet sistemine edeer bir kuvvet sistemi
yerletirilir.
Perin deliklerinin arlk merkezindeki e deer kuvvet sistemi P kuvveti ile bu merkeze
konacak eP iddetinde bir momenttir.
Bu takdirde her bir perin aftnda ortaya kan kayma gerilmesi, bir tek kuvvetin
dourduu kayma gerilmesi
P
ile momentin dourduu kayma gerilmesi
M
nin vektrel
toplamna eittir.
P M


=
ekil incelendiinde 1 numaral perinin en tehlikeli konumda olduu grlebilir.
Balant plakasnn perin deliklerinin arlk merkezi etrafnda herhangi bir dnme
hareketinde herhangi bir perinde meydana gelecek deformasyon ekildeki gibi olacaktr.


I-78

ekil II- 35

ekil II- 36

ekilde deitirme bantlar,
i i
r =
i
i
r
G

=
i i i
G
r kr

= =
2
i i i
A r kAr M = =


2
i i
M
k
r A
=

2 i i
i i
M
r
r A
=

(58)
Buradaki,
2
i i
r A

ifadesi perin deliklerinin arlk merkezinden geen ve balant

plakasna dik olan eksene gre atalet momentlerinin toplamdr.
RNEK:
ekilde grlen balant 20 mm d = olan perinlerle tekil edilmitir. Levha kalnl
12 mm t = dir. Perinler tek tesirlidir.
2
1400 daN/cm
em
= olduuna gre bu balantnn
dey dorultuda tamas gereken maksimum kuvvet nedir?


I-79

2 2
2 2
20
100 mm cm
4 4
d
A

= = = =
4
P
P

=
( )
2 2 2 2
6 6
100 5 5 5 5
P P
k

= =


6 30
5
100 100
M i
P P
kr

= = =
1
30
0.8
4 100
y
P P

=
1
30
0.6
100
x
P

=
2 2
1 1 y x
=
2 2
30 30
0.8 0.6 0.522
4 100 100
P P P P
x x

( ) ( )

= =



( ) ( )

1400 0.522
P

=
8426 daN P =



I-80
27- Kaynak balantlar.

min
4 0.7 mm a t < <


: emniyet gerilmesi. Kaynak

0.65
em
P
aL

= =

RNEK:
ekildeki levha 65000 daN luk kuvveti tamak zere 10 mm kalnlnda levhaya
kaynaklanmtr. Levhann kesit llerini tayin ediniz. Bindirme payn hesap ediniz.
1400
em
= daN/cm
2


2
65000
46.43 cm
1400
A= =
Levha kesiti uygundur.
2
0.65 1400 910 daN/cm

= =
2
65000
71.43 cm
910
aL = =

4 a = mm
178.57 cm L =

178.57
Bindirme pay 89.285 cm 90 cm
2
= = alnr
ekil II- 37


I-81
Bir kaynakl paraya gelen kuvvet simetri dzlemi iinde yani balanan sa parann
dzlemi iinde ve profil kesitlerinin arlk merkezine tekabl eden eksen iinde
olmaldr. Kaynak dikilerinde ortaya kmas beklenen gerilmeler profilin her iki
tarafnda eit olmas gerektii dncesinden hareketle,

ekil II- 38
1 2
aL aL P

=
( )
1 1 2 2
aL e e Pe

=
( )
2
1
1 2
Pe
L
a e e

( )
1
2
1 2
Pe
L
a e e

1 2
2 1
L e
L e
=
(59)
bulunur. Bu demektir ki, uygulanan kuvvet uygulanan profilin kesitinin arlk
merkezinden gemesi gerekir. Bu yzden bu ekilde bir balant, uygun deildir. Bu
ekilde bir balant iin kullanlmas gereken profil kesiti aadaki gibi olmaldr.


I-82

ekil II- 39
RNEK:
ekilde grlen 10 mm kalnlndaki levhaya 18900 P N = kuvvet uygulanacaktr. Ke
demirinin kesitini ve kaynak uzunluklarn tayin ediniz.
Ke demiri iin kesit alan:

2
18900
13.5 cm
1400
A= =
Bir ke demirine den alan,
2
13.5
6.75 cm
2
A= =
Tablolardan,
1
4.31 cm e =
2
1.69 cm e =


I-83
L 60 x 60 x 6 profil seilir.
L PROFLLER- TS 908, DIN 1028-

A :Kesit alan.
G :Uzunlua bal arlk
1
r t =
2
0.5 r t =

L
a b t r
1
r
2
A G U
mm mm mm mm mm cm2 daN/m m2/m
60 x 60 6 60 60 6 8 4 6.91 5.42 0.224

1 2
2 1
169
=0.392
431
L e
L e
= =
1 2
18900
51.92 52 cm
0.4 1400 0.65
P
L L
a

= = =


1
14.64 cm L =
2
37.36 cm L =
bulunur.
28- Dzlem deformasyon hali:


I-84

ekil II- 40
u v
u
v u
v
uv
uv
E E
E E
G

=
=
=

( )
( )
2
2
1
1
u u v
v u v
E
E

( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
2 2
2 2
cos sin sin 2
sin cos sin 2
u x y xy
v x y xy


=
=

( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
( )
( )
2 2
2 2
2 2
cos sin sin 2
sin cos sin 2
1
cos sin sin 2
x y xy
u
x y xy
x y y x
u xy
E
E
E E E

=

( ) ( )


=




( ) ( )

( ) ( ) ( )
( ) ( )
2 2
cos sin sin 2
2
cos 2 sin 2
2 2 2
xy
u x y
x y x y xy
u

=

=

(60)


I-85
( ) ( )
cos 2 sin 2
2 2 2 2 2
cos 2 sin 2
2 2 2
x y x y xy
v
x y x y xy
v





l l ( ) ( )

l l
=



l l
( ) ( )
l l

=

(61)
( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
sin 2 cos 2
2
sin 2 cos 2
2 1
x y
uv xy
uv x y xy
E
G

=
=

( ) ( ) ( ) sin 2 cos 2
uv x y xy
=
(62)

29- Asal uzamalar ve dorultular:
2 2
maks
2 2 2
x y x y xy

( ) ( )


=




( ) ( )

(63)
2 2
min
2 2 2
x y x y xy

( ) ( )


=




( ) ( )

(64)
Maksimum ve minimum ekil deiimi dorultular zerinde a deiimi olmaz.
( ) ( ) 2 sin 2 2 cos 2 0
2 2
x y xy
u
d
d

= =
( ) tan 2
xy
x y

(65)

30- Dzlem ekil deiimi invaryantlar:
max min x y
=
2
2
max min
. . .
4 4
xy
uv
x y u v

= =
(66)

31- Eksen takmnn bir nokta etrafnda dndrlmesiyle ekil deitirme
bileenleri arasndaki iliki Mohr emberi-:


I-86
( ) ( )
( )
( ) ( )
1 cos 2 1 cos 2
sin 2
2 2 2
cos 2 sin 2
2 2 2
xy
u x y
x y x y xy
u




l l

l l
=
l l
l l

=

( ) ( ) sin 2 cos 2
2 2
xy
x Y
uv

=
2
2 2
2
2 4 2 2
xy
x Y x Y

( )
( ) ( )

=



( ) ( )
( )

(67)
RNEK:
Herhangi bir cisimde, herhangi bir noktada 0.0001
x
= , 0.00015
y
= ve
0.000012
xy
= olduuna gre
0
30 = iin dndrlm eksenlerde
u
,
v
ve
uv
n
hesaplayp mohr emberi zerinde durumu aklaynz.
( ) ( )
0 0
4
0.0001 0.00015 0.0001 0.00015 0.000012
cos 2 30 sin 2 30
2 2 2
1.177 10
u
u
x x
x

=
=

( ) ( )
0 0
4
0.0001 0.00015 0.0001 0.00015 0.000012
cos 2 30 sin 2 30
2 2 2
1.323 10
v
v
x x
x

=
=

( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
0 0
5
sin 2 cos 2
0.0001 0.00015 sin 2 30 0.000012cos 2 30
4.93 10 radyan
uv x y xy
uv
uv

=
=
=

Mohr emberinin yar ap,
2 2
2 2
5
0.0001 0.00015 0.000012
2.571 10
2 2 2 2
x y xy
R x


( ) ( ) ( ) ( )

= = =




( ) ( )
( ) ( )

Mohr emberinin merkezinin koordinat,
0.0001 0.00015
0.000125
2

=

(0.000125,0) dr


I-87
4
maks
5
min
0.000125 0.00002571 1.5071 10
2
0.000125 0.00002571 9.929 10
2
x y
x y
R
R

= = =

= = =

32- ekil deitirme rozeti:

ekil II- 41

ekil II- 42
( ) ( ) ( )
2 2
cos sin sin 2
2
xy
a x y

=
( ) ( ) ( )
2 2
cos sin sin 2
2
xy
b x y

=
( ) ( ) ( )
2 2
cos sin sin 2
2
xy
c x y

=
( ) ( ) ( )
2 2
cos 0 sin 0 sin 2 0
2
xy
a x y
x

=
a x
=
2 2
cos sin sin 2
4 4 2 4
xy
b x y

l ( ) ( ) ( )

l
=



l
( ) ( ) ( )
l

2 2 2
y xy
x
b

=
2 2
cos sin sin 2
2 2 2 2
xy
c x y

l ( ) ( ) ( )

l
=



l
( ) ( ) ( )
l

c y
=
2
xy b a c
=


I-88

BLM III



BOYUTLU HALDE
GERLME VE DEFORMASYON
33- gen gerilme hali:
Srekli bir ortam iindeki herhangi bir noktadan boyutlar . . x y z olsun ok kk bir
prizmatik eleman kartalm. Bu elemann yzeylerine gelen gerilmeler,
, , , , , , , ,
x y z xy yx yz zy zx xz
olsun. Denge art gerei olarak,


ekil III- 1

ekil III- 2



I-89
0
x
R =
0
y
R =
0
z
R =
0
x
M =
yz zy
=
0
y
M =
xz zx
=
0
z
M =
xy yx
=
(68)
bulunur. Bir baka deyile, ayn ayrtta bulunan kayma gerilmelerinin iddeti eittir.
imdi gz nne aldmz prizmay, GAC dzlemi ile kesip iki paraya ayralm ve aa
kan dzlem zerindeki gerilmeleri hesaplayalm. Bunu iin ayr ayr denge denklemlerini
yazalm.
0
x
R =
. . . .
. . .
x ACG x OCG xz OAC xy OGA
OCG OAC OGA
x x xz xy
ACG ACG ACG
s A A A A
A A A
s
A A A


=
=

( ) cos
OCG
ACG
A
a
A
= =
( ) cos
OAC
ACG
A
b
A
= =
( ) cos
OGA
ACG
A
c
A
= =
0
x
R = . . .
x x xy xz
s a b c =
(69)
Benzer ekilde,
0
y
R = . . .
y xy y yz
s a b c =
(70)

0
z
R = . . .
z xz yz z
s a b c =
(71)
yazlabilir. Bu yzeyin d normal birim vektr,
a b c = n i j k




I-90
olduundan, bu yzeydeki normal gerilmenin iddeti,
( )
( )
( )
( )
2 2 2
.cos
. . .
. . .
. . .
. . . 2 2 2 .
x y z
x xy xz
xy y yz
xz yz z
x y z xy yz xz
s a s b s c
a b c a
a b c b
a b c c
a b c ab bc ca

= = =
=


= =
s s.n

(72)

olarak elde edilir. Bu yzeydeki kayma gerilmesinin iddeti
( )
( )
( )
2 2
2
2
2
2
2 2 2
. . .
. . .
. . .
. . .
2 2 2 .
x xy xz
xy y yz
xz yz z
x y z
xy yz xz
s
a b c
a b c
a b c
a b c
ab bc ca

=
l

l
l
l

l
l
l
=

l
l
( )

( )

(73)
Yukardaki denklemler matris formuna getirilirse,
( )
( )
( )
cos
cos
cos
x x xy xz
y xy y yz
z xz yz z
S
S
S



l ' ' ' '
1 1 1 1
1 1 l 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1 l
=
| |
l
1 1 1 1
1 1 1 1 l
1 1 1 1
l 1 1 + + 1 1 + + l

(74)
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )
( )
( )
cos cos cos
cos
cos cos cos cos
cos
x
y
z
x xy xz
xy y yz
xz yz z
S
S
S




' '
1 1
1 1
1 1
1 1
l
=
|
l
1 1
1 1
1 1
1 1 + +
l ' '
1 1
1 1 l
1 1
1 1 l
l
=
|
l l
1 1
1 1 l
1 1
l
1 1 + + l

(75)
elde edilir.
Eer AGC dzlemi asal dzlem ise,
0 =
olur ve bylece


I-91
s =


olur ki,
0
x
R = . . .
x x xy xz
s a b c a = =
0
y
R = . . .
y xy y yz
s a b c b = =
0
z
R = . . .
z xz yz z
s a b c c = =
(76)
elde edilir. Bu denklemler yeniden dzenlenerek,
( ). . . 0
x xy xz
a b c =
( )
. . . 0
xy y yz
a b c =
( ) . . . 0
xz yz z
a b c =
(77)
yazlr. Matris formuna getirilerek,
0
0
0
x xy xz
xy y yz
xz yz z
a
b
c



l
' ' ' '
1 1 1 1
l 1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1 l
=
| |
l
1 1 1 1
1 1 1 1 l
1 1 1 1
l 1 1 1 1 + + + +
l

bulunur. bu denklemde 0 a , 0 b ve 0 c olmak art ile zm elde etmek iin,
determinant 0
x xy xz
xy y yz
xz yz z



( ) l

l
=

l


( ) l
l

( )
( )
3
2
2 2 2
2 2 2
2 0
x y z
x y y z z x xy yz zx
x y z x yz y xz z xy xy yz xz

=

(78)
olmaldr. Bu nc dereceden denklemin reel kk asal gerilmeler olup
1
,
2
ve
3

ise, yukardaki denklem,
( )( )( ) ( ) ( )
3 2
1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3
0 = =
denklemine edeerdir. Buna gre,


I-92
1 2 3
2 2 2
1 2 2 3 3 1
2 2 2
1 2 3
2
x y z
x y y z z x xy yz zx
x y z x yz y xz z xy xy yz xz



=
=
=
(79)

elde edilir ki, bu ifadelere gen gerilme hali invaryantlar denir.

ekil III- 3
Kartezyen dzlemleri asal dzlem ve
1 2 3
~ ~ olmak zere asal gerilmeler olsun
1
.
x
s a =
2
.
y
s b =
3
.
z
s c =
2 2 2
1 a b c =
bu denklemlerden a, b ve c ekilerek son denklemde yarine yazlacak olursa,


I-93

ekil III- 4
2 2 2
1 2 2
1
y
x z
s
s s

( ) ( ) ( )

=



( ) ( ) ( )

(80)
elde edilir. Bu elipsoid denklemidir ve Lame elipsoidi adn alr.
Lame elipsoidi problemi zme ve aklama asndan ok fazla kullanl deildir. Lame
elipsoidinin yerine baka bir metot kullanmak zere
2 2 2 2 2 2 2 2 2
1 2 3
. . . s a b c = =
2 2 2
1 2 3
. . . a b c =
2 2 2
1 a b c =
denklemlerini ele alalm. Bu denklemlerde sras ile ACG dzleminin dorultman
kosinsleri olan a,b,c ile gsterilsin.
Bunlardan nce ile nce ay, sabit tutup byi ve cyi deitirelim. Bunun iin a ihtiva
eden terimi sa tarafa geirelim,
2 2 2 2 2 2 2 2
2 3 1
2 2 2
2 3 1
2 2 2
. . .
. . .
1
b c a
b c a
b c a


=
=
=

Bylelikle elimizde iki bilinmeyenli denklem olur. Bu denkleminde ayn zme
sahip olabilmesi iin, bu denklemlere ait katsaylar determinant,
( )
( )
( )
2 2 2 2 2 2
2
2 3 1
2 2
2 3 1
2
.
0
. 0
1 0
1 1 1
a
b
a c
a


l

' '
' ' 1 1 l
1 1
1 1
1 1
l
1 1
1 1
1 1 1 1
l
=
| |
l 1 1 1 1
1 1 1 1
l
1 1 1 1
1 1 + + 1 1 + + l
l



I-94
( )
( )
( )
2 2 2 2 2 2
2 3 1
2
2 3 1
2
.
DET . 0
1 1 1
a
a
a


l

l
l
l
=
l
l

l
l

olmaldr. Son stuna gre alrsa,
( )( ) ( )( ) ( ) ( )
( ) ( )( ) ( )
( )
( )
( )( ) ( )
( )
2 2 2 2 2 2 2 2
1 2 3 1 2 3 2 3 2 3
2 2 2 2 2 2
2 3 1 1 2 3 2 3
2 2
2 2 2 3 2 3
2 3
2 3
2 2 2 2
1 1 2 3 2 3
2
2 3
. . 1 0
. . 1 0
2 2 0
. . 1
a a a
a a a
a a a

=
l
=
l
l
l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l

l
l

( )
( )
( )
( )
( )( )
2 2
2 2 3 2 3
2 3
2 2
1 1 2 3 2 3 2 3
2 2
2 2 2 3 2 3
2 3
2 3
2
3 1 2 1 2 3
2 2 0
0 2 2
a
a







l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l
l

l
l l
l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l
l

l
l l

( )( )
( )( )
2 2
2 2 2 3 2 3
3 1 2 1 2 3
2 2
2 2 2 3 2 3
3 1 2 1
2 2
2 2
a
a




l ( ) ( )

l l
=


l
l ( ) ( )
l
l ( ) ( )

l l
=


l
l ( ) ( )
l

( )
( )( )
( )
2 2
2 3 2 3 2 2
1 3 1 2
2 4
a


l

l l
=
l
l
l

2
0 1 a
(81)
2
a 0 = iin
( ) ( )
2 2
2 3 2 3 2
2 4


l

l
=
l
l

(82)
Merkezinin koordinatlar
( )
2 3
, 0
2

l

l
l
l
ve yarap
2 3
2
R

= olan bir ember.
2
1 a = iin


I-95
( )
( )( )
( )
( )
( )
( )
2 2
2 3 2 3 2
3 1 2 1 2 3
2 2
2 3 2 3 2 2
1 1 2 3
2 4
2 4




l

l l
=
l
l
l
l

l
=
l
l

( ) ( )
2 2
2 3 2 3 2
1
2 2


l l

l l
=
l l
l l

(83)

Merkezinin koordinatlar
( )
2 3
, 0
2

l

l
l
l
ve yarap,
2 3
1
2
R

= olan bir ember
denklemi elde edilir.
imdi b y sabit tutalm ve iinde b bulunan terimi sa tarafa geirelim,
2 2 2 2 2 2 2 2
1 3 2
2 2 2
1 3 2
2 2 2
. . .
. . .
1
a c b
a c b
a c b


=
=
=

Bylelikle elimizde iki bilinmeyenli denklem olur. Bu denkleminde ayn zme
sahip olabilmesi iin matris formunda yazlm bu denklemlerde katsaylar determinant,
( )
( )
( )
2 2 2 2 2 2
2
1 3 2
2 2
1 3 2
2
.
0
. 0
1 0
1 1 1
b
a
b c
b


l

' '
' ' 1 1 l
1 1
1 1
1 1
l
1 1
1 1
1 1 1 1
l
=
| |
l 1 1 1 1
1 1 1 1
l
1 1 1 1
1 1 + + 1 1 + + l
l

( )
( )
( )
2 2 2 2 2 2
1 3 2
2
1 3 2
2
.
DET . 0
1 1 1
b
b
b


l

l
l
l
=
l
l

l
l

olmaldr. Son stuna gre alrsa,


I-96
( )( ) ( )( ) ( ) ( )
( ) ( )( ) ( )
( )
( )
( )( ) ( )
( )
2 2 2 2 2 2 2 2
2 1 3 2 1 3 1 3 1 3
2 2 2 2 2 2
1 3 2 2 1 3 1 3
2 2
2 2 1 3 1 3
1 3
1 3
2 2 2 2
2 2 1 3 1 3
2
1 3
. . 1 0
. . 1 0
2 2 0
. . 1
b b b
b b b
b b b

=
l
=
l
l
l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l

l
l

( )
( )
( )
( )
( )( )
2 2
2 1 3 1 3
1 3
2 2
2 2 1 3 1 3 1 3
2 2
2 2 1 3 1 3
1 3
1 3
2
2 3 2 1 1 3
2 2 0
0 2 2
b
b







l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l
l

l
l l
l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l
l

l
l l

( )( )
( )( )
2 2
2 2 1 3 1 3
2 3 2 1 1 3
2 2
2 2 1 3 1 3
2 3 2 1
2 2
2 2
b
b




l ( ) ( )

l l
=


l
l ( ) ( )
l
l ( ) ( )

l l
=


l
l ( ) ( )
l

( )
( )( )
( )
2 2
1 3 1 3 2 2
2 3 2 1
2 4
b


l

l l
=
l
l
l

2
0 1 b
(84)
2
0 b = iin
( ) ( )
2 2
1 3 1 3 2
2 4


l

l
=
l
l

(85)

Merkezinin koordinatlar
( )
1 3
, 0
2

l

l
l
l
ve yarap
1 3
2
R

= olan bir ember.
2
1 b = iin
( )
( )( )
( )
( )
( )
( )
2 2
1 3 1 3 2
2 3 2 1 1 3
2 2
1 3 1 3 2 2
2 2 1 3
2 4
2 4




l

l l
=
l
l
l
l

l
=
l
l



I-97
( ) ( )
2 2
1 3 1 3 2
2
2 2


l l

l l
=
l l
l l

(86)
Merkezinin koordinatlar
( )
1 3
, 0
2

l

l
l
l
ve yarap,
1 3
2
2
R

= olan bir ember
denklemi elde edilir.
imdi de c yi sabit tutalm ve iinde c bulunan terimi sa tarafa geirelim,
2 2 2 2 2 2 2 2
1 2 3
2 2 2
1 2 3
2 2 2
. . .
. . .
1
a b c
a b c
a b c


=
=
=

Bylelikle elimizde iki bilinmeyenli denklem olur. Bu denkleminde ayn zme
sahip olabilmesi iin matris formunda yazlm bu denklemlerde katsaylar determinant,
( )
( )
( )
2 2 2 2 2 2
2
1 2 3
2 2
1 2 3
2
.
0
. 0
1 0
1 1 1
c
a
c b
c


l

' '
' ' 1 1 l
1 1
1 1
1 1
l
1 1
1 1
1 1 1 1
l
=
| |
l 1 1 1 1
1 1 1 1
l
1 1 1 1
1 1 + + 1 1 + + l
l

( )
( )
( )
2 2 2 2 2 2
1 2 3
2
1 2 3
2
.
DET . 0
1 1 1
c
c
c


l

l
l
l
=
l
l

l
l

olmaldr. nc stuna gre alrsa,
( )( ) ( )( ) ( ) ( )
( ) ( )( ) ( )
( )
( )
( )( ) ( )
( )
2 2 2 2 2 2 2 2
3 1 2 3 1 2 1 2 1 2
2 2 2 2 2 2
1 2 3 3 1 2 1 2
2 2
2 2 1 2 1 2
1 2
1 2
2 2 2 2
3 3 1 2 1 2
2
1 2
. . 1 0
. . 1 0
2 2 0
. . 1
c c c
c c c
c c c

=
l
=
l
l
l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l

l
l

( )
( )
( )
( )
( )( )
2 2
2 1 2 1 2
1 2
2 2
3 3 1 2 1 2 1 2
2 2
2 2 1 2 1 2
1 2
1 2
2
3 2 3 1 1 2
2 2 0
0 2 2
c
c







l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l
l

l
l l
l
( ) ( )

l



l
( ) ( )
=
l
l
l

l
l l



I-98
( )( )
( )( )
2 2
2 2 1 2 1 2
3 2 3 1 1 2
2 2
2 2 1 2 1 2
3 2 3 1
2 2
2 2
c
c




l ( ) ( )

l l
=


l
( ) ( ) l
l
l ( ) ( )

l l
=


l
( ) ( ) l
l

( )
( )( )
( )
2 2
1 2 1 2 2 2
3 1 3 2
2 4
c


l

l l
=
l
l
l

2
0 1 c
(87)
2
0 c = iin
( ) ( )
2 2
1 2 1 2 2
2 4


l

l
=
l
l

(88)

Merkezinin koordinatlar
( )
1 2
, 0
2

l

l
l
l
ve yarap
1 2
2
R

= olan bir ember.
2
1 c = iin
( )
( )( )
( )
( )
( )
( )
2 2
1 2 1 2 2
3 2 3 1 1 2
2 2
1 2 1 2 2 2
3 3 1 2
2 4
2 4




l

l l
=
l
l
l
l

l
=
l
l

( ) ( )
2 2
1 2 1 2 2
3
2 2


l l

l l
=
l l
l l

(89)
Merkezinin koordinatlar
( )
1 3
, 0
2

l

l
l
l
ve yarap,
1 2
3
2
R

= olan bir ember
denklemi elde edilir.
imdi bu emberleri izelim. ekilden de grld gibi boyutlu gerilme halinde
gerilmeler ekilde grlen taranm blgeler iinde olmaldr. Her ekil st ste
getirilirse elde edilecek ekil sayfann altnda grlmektedir. Gerilmeler ortak taral alan
iinde temsil edilmelidir.



I-99

ekil III- 5
Sonuta boyutlu gerilme halini temsil etmek zere 0 1 a , 0 1 b ve 0 1 c
dzlemlerindeki Mohr emberleri,

ekil III- 6

olarak izilmi olur.


I-100

34- eitli zel durumlarn Mohr emberi ile izah:

ekil III- 7


I-101
RNEK:
Aadaki ekilde ABC dzlemi zerindeki normal ve kayma gerilmesini hesaplaynz.
ABC dzleminin normalinin koordinat eksenleriyle yapt alar:

n

: Yzeyin d normal birim vektr.

AB AC
n
AB AC

-4 6 AB = i + j


4 5 AC= - i + k


4 6 0 30 20 24
4 0 5
= =

i j k
AB AC i j k



2 2 2
30 20 24 1876 = = AB AC


30 20 24
1876 1876 1876
= n i j k


0
30
arccos 46.16
1876
a
( )

= =

( )

0
20
arccos 62.5
1876
b
( )

= =

( )



I-102
0
24
arccos 56.35
1876
c
( )

= =

( )

30 30
12000 8311.63
1876 1876
x
S
1
= = = N/cm
2

2
20 20
6000 2770.54
1876 1876
y
S = = = N/cm
2

( )
3
24 24
4000 2216.43
1876 1876
z
S = = = N/cm
2
2 2 2
9037.23
x y z
S S S S = = N/cm
2

=S.n


30 20 24
5808.10
1876 1876 1876
x y y
S S S = = N/cm
2
30 20 24
5808.10 5808.10
1876 1876 1876
( )

= =

( )
n i j k

N/cm
2
4022.9 2681.93 3218.32 = i j k

N/cm
2
= S-


( ) ( ) ( ) 8311.63 4022.9 2770.54 2681.93 2166.43 3218.32 = i j k


4288.73 88.61 5434.75 = i j k


2 2 2 2
9037.24 5808.10 6923.7 S = = = N/cm
2



I-103


RNEK:
ekildeki gen gerilme hali asal gerilmelerle verilmitir. Z ekseninden geen ve x
ekseniyle 30
0
lik a yapan dzlem zerindeki gerilmeleri hesaplaynz.
Bu dzlemin normali x ekseniyle 60
0
, y ekseniyle 30
0
ve z ekseniyle 90
0
lik a
yapmaktadr. Buna gre,

( )
0
1
cos 60
2
a = =
( )
0
3
cos 30
2
b = =
( )
0
cos 90 0 c = =
olur.


I-104
( )
( )
( )
0
1
2
. cos 60 . 4000
1
4000 2000N/cm
2
x
S a = =
= =

( )
0
2
2
. cos 30 .12000
3
12000 6000 3 N/cm
2
y
S b = =
= =

2
0 N/cm
z
S =
x y z
S S S = S i j k


2000 6000 3 = S i j


( )
( )
2
2
2
2000 6000 3 10583 N/cm S S = = =

1 3
2 2
= n i j


( ) ( )
2
1 3
2000 6000 3 8000 N/cm
2 2
= = = nS


= n


1 3
8000
2 2
( )


=


( )
i j


( ) ( )
1 3
2000 6000 3 8000
2 2
2000 4000 6000 4000 3
6000 2000 3
=
l ( )

l

=

l
( )
l
=
=
S
i j i j
i j
i j





2 2 2 2 2
10583 8000 6928.203 N/cm S = = =


I-105


RNEK:
gen gerilme hali
1
,
2
ve
3
ile verildiine, ( )
1 2
, dzlemindeki maksimum kayma
gerilmesi
1
, ( )
2 3
, dzlemindeki maksimum kayma gerilmesi
2
, ( )
3 1
,
dzlemindeki maksimum kayma gerilmesi
3
olduuna gre bu maksimum kayma
gerilmelerinin tesir ettii dzlemlerin normalleri arasndaki ann 60
0
olduunu gsteriniz.
RNEK:
Kartezyen dzlemler zerinde,
1
,
2
ve
3
asal gerilmeleri ile verilen gen gerilme hali
iin,
1
3
a b c = = = dorultman kosinsleri ile verilen normale sahip yzeydeki, normal
ve kayma gerilmelerini hesaplaynz.


1
1
3
x
S =


I-106
2
1
3
y
S =
3
1
3
z
S =
( ) 1 2 3
1
3
S i j k =


( )
1
3
= n i + j +k


( )
1 2 3
1
3
= = n.S


( )
( ) 1 2 3
1
.
3 3
= = n i + j +k


( )
( )
( ) 1 2 3 1 2 3
1 1
3 3 3
= = S i j k i + j +k


1 2 3 2 1 3 3 1 2
2 2 2 1
3 3 3 3

( )


= =

( )
S i j k


2 2 2
1 2 3 2 1 3 3 1 2
2 2 2 1
3 3 3 3

( ) ( ) ( )


==



( ) ( ) ( )

2 2 2
1 2 3 1 2 1 3 2 3
1 2 2 3 1 3 3 1 3 2 1 2
6 6 6 4 4 2 1
4 4 2 4 4 2 3 3

=


2 2 2
1 2 3 1 2 1 3 2 3
1
6 6 6 6 6 6
3 3
=
( ) ( ) ( )
2 2 2
1 2 2 3 3 1
1
3
=
2 2 2
1 2 3
2
3
=
bulunur.

RNEK:


I-107
x
,
y
,
z
,
xy
,
yz
,
zx
ile verilen gen gerilme halinde
1
3
a b c = = = dorultman
kosinsleri ile verilen normale sahip yzeydeki normal ve kayma gerilmelerini
hesaplaynz.
( )
1
3
x x xy xz
S =
( )
1
3
y xy y yz
S =
( )
1
3
z xz yz z
S =
( ) ( ) ( )
1
3
x xy xz xy y yz xz yz z

l
=
l
l
S i j k


( )
1
3
= n i + j +k


( ) ( ) ( )
1
3
x xy xz xy y yz xz yz z

l
= =
l
l
n.S


( ) ( ) ( )
1
3
x xy xz xy y yz xz yz z

l
=
l
l

( )
2
3 3
x y z
xy yz xz



=
( ) ( )
2 1
3 3 3
x y z
xy yz xz


l

l
=
l
l
i + j +k


= S-


( ) ( ) ( )
( ) ( )
1
3
2 1
3 3 3
x xy xz xy y yz xz yz z
x y z
xy yz xz



l

l
l
l

l

l
l
= i j k
i + j +k





I-108
( )
( )
( )
2
1 2
3 3 3
2
1 1 2
3 3 3 3
2
1 2
3 3 3
x y z
xy xz yz
y z x
xy yz zx
z y x
xz yz xy






l ( )


l

l

( )
l
l
( )

l

=
l

l ( )
l
l
( )

l

l

( )
l
l
i
j
k

( ) ( ) ( )
2
2 2 2
1
3
x xy xz xy y yz xz yz z

l
=
l
l
S

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
2 2 2
2
2
2
2
2
1
3
2
2
x y z
x xy xz xy xz
y xy yz xy yz
z xz yz xz yz
S




l

l
l
l

l
=
l
l

l
l
l

l

( )
2
2
1
2
9
x y z xy yz xz

l
=
l
l

( ) ( ) ( )
2
2
1
9
x xy xz xy y yz xz yz z

l
=
l
l

( ) ( ) ( )
( )( )
( )( )
( )( )
2 2 2
2
2
1
9
2
2
x xy xz xy y yz xz yz z
x xy xz xy y yz
x xy xz xz yz z
xy y yz xz yz z

l

l
l
l

l
=
l
l
l
l

l
l

2 2 2
S =
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )( )
( )( )
( )( )
2 2 2
2
2 2 2
1
3
2
1
9
2
2
x xy xz xy y yz xz yz z
x xy xz xy y yz xz yz z
x xy xz xy y yz
x xy xz xz yz z
xy y yz xz yz z





l
=
l
l
l

l
l
l

l

l
l
l
l

l
l



I-109
( ) ( ) ( )
( )( )
( )( )
( )( )
2 2 2
2
2
3
2
9
x xy xz xy y yz xz yz z
x xy xz xy y yz
x xy xz xz yz z
xy y yz xz yz z




l
=
l
l
l

l
l
l

l
l

l
l

( ) ( )
( )
( )
( )
( )
( )
2 2 2 2
2 2 2
2 2
3 9
1
10 10 4
9
1
10 10 4
9
1
10 10 4
9
10
9
2
3
x y z x y y z y z
x xy xz yz
y xy yz xz
z zy xz xy
xy yz xz
xy yz yz xz xz yz






=






35- boyutlu ekil deitirme hali:
( ) 1
y z x y z
x x
x
E E E E
- - - ' ` ' `
-

. .

( ) 1
y y x y z
z x
y
E E E E
- - ' ` - ' `
-


.
.

( ) 1
x y x y z
z z
z
E E E E
- - - ' ` ' `
-

. .

(90)
( )
( )
1 3
1 2
x y z x y z
x y z
x y z
E E
E

( ) ( )


=




( ) ( )
( )


=

( )

(91)
birim hacim deiimi ne e diyerek,
x y z
e - -
3
x y z
p
- -



I-110
( ) 1 2
3
p
e
E

3
1 2
E
p e


1 1 3 1 1 2
x y z
x x x x
E E p E
e
E E
- - ' ` ' `
- - -


.
- - - .


( )( )
( ) ( )
( )( )
( ) ( )
1 2
1 1 2
1
1 1 2
x x x y z
x y z
E
E

- - -

-

- -

-

( )( )
( ) ( )
( )( )
( ) ( )
1 2
1 1 2
1
1 1 2
y y x y z
y z x
E
E

- - -

-
- -

-

( )( )
( ) ( )
( )( )
( ) ( )
1 2
1 1 2
1
1 1 2
z z x y z
z y x
E
E

- - -

-

- -

-

(92)
elde edilir. Distorsiyon iin,
xy xy
G
yz yz
G
zx zx
G
(93)
yazlr
36- boyutlu halde ekil deitirme ii:
F
1
kuvvetinin yapt diferansiyel i,
( ) ( )
1 1
U F x =
1 1
F y z =
( )
1
x x =
ekil III- 8


I-111
( )
1 1 1
U y z x =
( )
1 1 1
U E y z x =
( )
1 1 1
U E V =
( )
1 1 1
U E V =
( )
1 1 1
d U E d V =
2
1 1 1 1 1 1
1 1
2 2
U E d V E V V = = =

Dier dorultular da dikkate alnarak, toplam olarak
( )
1 1 2 2 3 3
1
2
U V =
(94)
yazlr. Buradan Birim hacim ekil deitirme ii olara,
( )
1 1 2 2 3 3
1
2
U
V

= = A
(95)
elde edilir.
2 3 1
1
E E


( )

( )

3 1 2
2
E E


( )

( )

3 2 1
3
E E


( )

( )

ifadeleri yerlerine yazlrsa,
( )
2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
1
2
2
U
V E

l
= =
l
l
A
(96)
elde edilir.
( ) ( )
2
2 2 2
1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1
2 =
olarak yazlrsa,


I-112
( )
2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
1. NVARYANT 2. NVARYANT
1
2 1
2E

l
( ) ( )
l


=
l


l
( ) ( )
l
l
A


(97)
elde edilir. Buradan anlalmaktadr ki, ekil deitiren bir cisim iindeki toplam birim
hacim ekil deitirme ii eksenlerin dorultusundan bamsz olup invaryanttr.
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2
2 2 2
1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1
2
2 2 2
2 2 2
1 2 2 3 3 1 1 2 3 1 2 2 3 3 1
2
2 2


=
=

Bu iki denklemden,
( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2 2
2 2 2
1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1
1 1
3 3

l
=
l
l

( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2 2
1 2 2 3 3 1 1 2 3 1 2 2 3 3 1
2 1
6 6

l
=
l
l
bulunur. Bulunan bu deerler yerlerine yazlrsa,
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
2 2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
1 1
1 3 3
2 1 2
2
6 6
U
V E

' '
1 1
l
1 1

1 1 l
l
1 1
1 1
= =
|
1 1 l
l 1 1
l
1 1
l
1 1 l l
l 1 1 + +
A

( )
( ) ( ) ( )
2
1 2 3
2 2 2
1 2 2 3 3 1
1 2
1
3
1 2
3
U
V E

' '

1 1
1 1

1 1
1 1
1 1
= =
|
1 1

l 1 1

1 1
l
1 1 l
1 1 + +
A
(98)

olarak elde edilir.


I-113

ekil III- 9
Bu birim hacim ekil deiimi ii ifadesi,
hidrostati deviatorik
= A A A olmak zere iki ksma ayrlabilir. Yani bu i toplam hacim
deiimi ii ile kayma gerilmelerinin yapt toplam iin toplam olarak elde edilebilir. Bunun
iin
1 2 3
p = = =
yazlarak,
( )
( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2 2
0
1 2 1 1
2 3 3
p p p p p p p p p
E

' ' l
1 1
1 1
l 1 1
=
|
l
1 1
l 1 1
l 1 1 + +
A


( )
2
p hidrostatik
1
3 1 2
2
p
E
= = A A

(99)
elde edilir.
( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( )
( ) ( )
2
1 2 2
2 2 2
1 2 2 3 3 1
2
1 2 2
0
2 2
1 2 2 3 3
1 2
1
3
2 1
3
1 2
1
3
2
1
3
p p p
E
p p p p p p
p p p
E
p p p p p

' '
1 1
1 1

1 1
1 1
1 1
=
|
1 1

l 1 1
l l l
1 1
l
l l l 1 1
l
1 1 + +
( )

( )
=

A
A

( )
2
1
p
' '
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
|
1 1
1 1
1 1 l
1 1
l
1 1
l
1 1 + +

( ) ( ) ( )
2 2 2
g deviatorik 1 2 2 3 3 1
1 1
2 3 E

' ' 1 1
1 1 l
= =
|
l
l 1 1
1 1 + +
A A

(100)
yazarak,


I-114
1 2 2
3
p

=

olmas gerektii ortaya kar. Buna gre,
( )
2
1
3 1 2
2
hidrostatik
p
E
= A
(101)
( ) ( ) ( )
2 2 2
1 2 2 3 3 1
1 1
2 3
deviatorik
E

' '
1 1
1 1 l
=
|
l
l 1 1
1 1 + +
A
(102)
p g
= A A A
(103)
eklinde elde edilir.


I-115

BLM IV



KIRILMA HPOTEZLER
Krlma eitli artlara ve tesirlere gre tasnif edilebilir.
1- Normal scaklkta krlma
2- Yksek scaklkta krlma
Kuvvetlerin tesir tarzna gre tasnif edilirse,
1- Statik tesir
2- Dinamik tesir olmak zere ikiye ayrlr.
Normal scaklkta ve statik tesir altnda temel hipotez vardr.
1- Gerilme hipotezi
2- ekil deitirme hipotezi
3- ekil deitirme ii hipotezi
37. Gerilme hipotezi
a- Maksimum normal gerilme hipotezi

ekil IV- 1
Bir cisim iinde alnan herhangi bir noktaya tesir eden normal gerilmelerden herhangi
birisi, belirli bir deeri aarsa zlme balar. Rankine, Lame ve Clapeyron tarafndan
ileri srlmtr. gen gerilme halinde, asal gerilmelerden en by dikkate alnr. Bu
teoriye gre eleman iinde ortaya kan normal gerilmeler
1
,
2
ve
3
n alabilecei en


I-116
byk deer, akma gerilmesi olan
F
nin zerine kamaz. Bu durum, boyutlu
gerilme hali iin ekilde bir kp olarak grlmektedir. Yani, ortaya kan gerilmeler bu
kp yzeyinin iinde kalmaldr.
3
n sfr olduu dzlem gerilme halinde ise ortaya
kan gerilmeler, ekilde grlen karenin iinde kalmaldr.
em F
nin dikkate
alnmas durumunda ite kesikli izgilerle ifade edilen kare dikkate alnr.
Bu teorinin kullanm kolaydr. Basit ekme hallerinde,
1 2
0, 0 ~ ~ ya da
1 2
0 0 , gibi baz zel durumlarda geree yakn sonular verir.
Basit kayma hali, farkl iarete sahip boyutlu gerileme hallerinde ve hidrostatik basn
hallerinde doru sonu vermez.
Dkme demir, beton ve cam gibi malzemelerde doru sonu vermez.
RNEK:
ekildeki dikdrtgenler prizmas snek malzemeden yaplmtr ve
2
em
12000 N/cm
dir. Ykleri emniyetle tamas iin maksimum normal gerilme hipotezini kullanarak d
kalnln bulunuz.

2
1
80000 8000
N/cm
10d d

2
2
30000 10000
N/cm
3d d

2
3
120000
4000 N/cm
10 3

2
10000
12000 N/cm
maks em
d

0.833 cm d =


I-117

b- Maksimum Kayma Gerilmesi Hipotezi


ekil IV- 2
Bu hipoteze gre boyutlu gerilme halinde
maks
lar iinde en byk olan kayma
gerilmesi iin tanmlanan kayma akma gerilmesine ulanca malzeme iinde zlme
meydana gelir.
[ [
maks
maks
F
=
(104)
Bu hipotezi ileri srenler Tresca ve Guesttir.
Trescaya gre,
( ) ( ) ( )
2 2 2
2 2 2
1 2 2 3 3 1
4 4 4 0
F F F

l l l
=
l l l
l l l

krlma artdr.




Basit ekme durumunda,
2
F
F

=


I-118
ki eksenli gerile halinde
1 2
> > 0ve
2 1
0 < < durumunda

ekil IV- 3

ekil IV- 4

1

2
F
= akma art
1

2
em
= emniyet art
(105)
akma art
2
2
1

2 2 2
x y x y
F xy

l
( )

l

= l

l ( )
l
l

(106)
emniyet art
2
2
1

2 2 2
x y x y
em xy

l
( )

l

= l

l ( )
l
l

(107)
Eer,
1 2
> 0 > ise,
2
2 1 2

2 2
x y
F xy



( )

= =

( )

(108)
olur.


I-119

ekil IV- 5

ekil IV- 6

Gerilmeler Kartezyen eksenler tanrsa yukardaki ekiller elde edilir. boyutlu
gerilme halinde gerilmeler
1
3
a b c = = = dorultman kosinslerine sahip doruyu
evreleyen altgen yzeyin iinde bulunmaldr. Dzlem gerilme halinde malzemenin
krlmamas iin gerilmeler ekildeki altgenin iine dmelidir. Emniyetli gerilme
durumunda ise malzeme iinde ortaya kan gerilmeler iteki kesikli izgi ile verilen
altgenin iine dmelidir.

ekil IV- 7
Maksimum kayma gerilmesi hipotezi Fretaj mekanizmasn da aklar. Mohr
emberlerinden,
3 1
2
F
=
bulunur.
1
bydke
3
de byr. Bu olay eski Msrllardan beri bilinmektedir.
stanbuldaki emberlitan etrafndaki emberler evresel basn dourarak tama
gcn arttrmaktadr. beton kolonlardaki etriyeler beton kolonlarn tama gcn
arttrmaya yardm ederler.


I-120
Snek malzemelerde doruya yakn sonu verirler. Beton gibi gevrek malzemelerde
doru sonu vermezler.
RNEK:
ekildeki dikdrtgenler prizmas snek malzemeden yaplmtr ve
2
12000 N/cm
em

dir. Ykleri emniyetle tamas iin maksimum kayma gerilmesi hipotezini kullanarak d
kalnln bulunuz.



2
em
em

2
1
80000 8000
N/cm
10d d

2
2
30000 10000
N/cm
3d d

2
3
120000
4000 N/cm
10 3

2
10000 8000
6000 N/cm
2 2
em
em
d d
' `


.

0.75 cm d
10000
4000
0.75
> Mohr emberi zerindeki sralamay salar. Salamaz ise ikinci gerilme
olarak
2
3
4000 N/cm dikkate alnr.


I-121

38. Coulomb hipotezi


ekil IV- 8
Krlma art Mohr emberlerinin k dorusuna teet olmasdr. Bu denklemde k
kohezyon katsys, i srtnme asdr.
Bu zarf dorusu u ekilde elde edilir. Basit ekme ve basit basn deneyleri yaplr.
ekme dayanm

ile basn dayanm

b
tayin edilir. ( ) , dzleminde Mohr
emberleri izilir. Bu emberler izildikten sonra bu emberlere izilen teet dorusu
aranan zarf dorusudur.

ekil IV- 9
0 iin k dr. (109)
( ) tan
(110)
dr.
( ) cos
OH
k

I-122
. . BE OA ADOB
OH
BA
-

. .
2 2 2 2
2 2

b b
b

b b
OH

= =

( )
2 2
sin
2 2

b
b

b b
BE AD
BA

= = =

( )
2
2
cos 1
b b
b b
' `


- -
.

( ) cos 2 2
b
b b
b
b
OH
k

-


-

bulunur.
( ) tan
2
b
b




(111)
burada elde edilen ifadeler mutlak deerler cinsindendir.
Cebrik deerler kullanlacaksa,
2
b
k


(112)
ve
( ) tan
2
b
b
-



(113)
yazlr.
imdi herhangi bir gerilme halini temsil eden gerilme hali iin
1
ve
3
gerilmeleri ile

ve
b
gerilmeleri arasnda bir iliki arayalm.


I-123

ekil IV- 10
Benzerlik zelliklerini kullanarak,
. . CF BA AD BC
EB
CA
-

3 1 1 3
1 3
.
2 2 2 2 2
2
2 2
b
b
b

-
- ' `
-

.


-
-

1 3 3 1 1 3
.
2 2 2 2 2 2 2 2
b
b b


( )
( )


=

( )
( )


1 3 3 3 1 1 1 3 b b b b b b


=
1 3
2 2 2
b b
=
3 1
1
b



Mutlak deerle kullanlarak
3 1
1
b

-

Cebrik deerler kullanlarak
(114)
elde edilir.
39. Mohr hipotezi
Mohr hipotezi Coulomb hipotezine benzer ancak bu hipotezde zarf erisi deneylerle
tespit edilmi ( ) f fonksiyonudur.



I-124

ekil IV- 11
Mohr emberi bu zarf erisine teet olduunda zlme balar.
eitli malzemelere ait Mohr zarf erileri ekilde grlmektedir.

ekil IV- 12
40. Maksimum ekil deitirme hipotezi
Krlma maksimum birim ekil uzama ya da maksimum a deiiminin belli bir deere
ulamasyla meydana gelir.


I-125
41. Maksimum birim uzama teorisi Saint Venant -hipotezi-
Bu teoriye gre kuvvetlerin tesiri altnda kalan malzemede ( )
maks
maks
belli bir deere
ulanca meydana gelir. Basn ve ekme halinde
F

akma birim uzamalarnn deerleri eitse ve
1
,
2
ve
3
asal birim uzamalar gsterdiine gre, krlma
kriteri,
( )( )( )
1 2 3
0
F F F
=
dr. Dzlem gerilme halinde,
1 2
1 F
E E


1 2 F

2 1
2 F
E E


2 1 F

elde edilir. imdi bunlar ( )
1 2
, dzleminde gsterelim. Krlma olmamas iin
1
ve
2
asal gerilmelerinin ekildeki kapal alan iinde olmas gerekir. Emniyetli hal iin ise
iteki kesikli izgi ile gsterilen kapal alan iinde olmaldr.
2
2
1
2 2
x y x y
xy
- ' `
- -

.

2
2
2
2 2
x y x y
xy
- ' `
-

.

2 2
2 2
2 2 2 2
x y x y x y x y
F xy xy

- - ' ` ' `

- - -

. .


( ) ( )
2
2
1 1
2 2
x y x y
F xy
- ' `
- - -

.

Basit kayma gerilmesi durumunda
1
1
0
x
y
xy




yazlarak,
ekil IV- 13


I-126
( ) ( )
( )
( )
2
1 1 1 1
1
1 1
2 2
1
F
F


- -


-

maks 1

olduundan, elik iin 0 3 . alnarak,
( )
1 2
0.77
1
F
F F

-

(115)
elde edilir.Bu teori basit ekme ve basit kayma halinde doru sonu verir.
42. Maksimum a deiimi hipotezi-
Bu teoriye gre kuvvetlerin tesiri altnda kalan malzemede ( )
maks
maks
belli bir deere
ulanca meydana gelir.
( )
maks F
maks
<
(116)
olmaldr.
43. Enerji hipotezi
a- Toplam ekil deiimi ii hipotezi- Beltrami.
Cismin herhangi bir noktasnda hasl olan birim hacim deiimi iinin belli bir A deerini
amasyla zlme meydana gelir. Bu kriter,
( )
2
2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
U 1
2
V 2 2
F
E E

l
= = =
l
l
A
(117)

eklindedir.Bir noktada hasl olan birim hacim ekil deitirme ii invaryanttr. Buradan,
( )
2 2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
2
F
=
(118)
elde edilir. Dzlem gerilme durumunda,
3
0 = alarak,
2 2 2
1 2 1 2
2
F
=
bulunur bu ise bir ellips denklemidir.
Bu ellipse ekilde grlmektedir.
Basit kayma halinde


I-127

ekil IV- 14
2 1
= =
( )
2 2 2
1 1 1 1
2
F
=
( )
1
2 1
F

0 62
em F
.
(119)
Baz gerilme hallerinde doru sonu vermez. Mesela hidrostatik basn hallerinde krlma
olmas gerekir.
b- Maksimum distorsiyon ii hipotezi-Hueber, Von Mises, Hencky-
Maksimum distorsiyon ii,
( ) ( ) ( )
2 2 2
deviatorik 1 2 2 3 3 1
1 1+
= - + - + -
2E 3
' '
1 1
1 1 l
|
l
l 1 1
1 1 + +
A

basit ekme halinde
F
F
A
olduunda zlme balar. Maksimum distorsiyon ii
ifadesinde
1 2
0 yazlarak,
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2 2 2 2
2
F F 1 2 2 3 3 1
1 1+ 1 1+ 1 1+
- 0 + 0- 0 + 0- = 2 = - + - + -
2E 3 2E 3 2E 3
F

' ' ' ' ' '

1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 l l
| | |
l l
l l 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 + + + + + +

( ) ( ) ( )
2 2 2
2
1 2 2 3 3 1
- + - + - 2
F
=
(120)


I-128

ekil IV- 15

elde edilir.
Dzlem gerilme halinde
3
0 yazlarak,
2 2 2
1 2 1 2
-
F
=
zlmeyi tarifleyen snr erisine ait denklemdir. Bu denkleme ait grafik ekilde
grlmektedir. Basit kayma halinde
2 1
= =
olduundan,
2 2
1
3
F
=

1
3
F

=
F F
em em
0.557
0.557


=
=

(121)

elde edilir.


I-129

44. Hipotezlerin mukayesesi

ekil IV- 16
Dzlem gerilmeleri tayin eden asal gerilmelerin iaretleri ayn ise
maks F
ve
maks F
olur ve krlma teorileri ayn sonular verir. Yalnz maksimum ekil
deiimi teorisi ile bulunan sonular biraz farkl kar.
Asal gerilmelerin iaretleri farkl ise maksimum normal gerilme teorisi ile maksimum
kayma gerilmesi teorisi sonular farkldr.
Muhtelif elemanlar zerinde yaplan deneylere gre maksimum distorsiyon ii teorisi
ile maksimum ekil deiimi ii snek elemanlarda doruya yakn sonular verir.
Makine mhendislii problemlerinde kullanm kolayl sebebiyle maksimum kayma
gerilmesi teorisi kullanlr.
maks F

Maksimum normal
gerilme teorisi
Rankine, Lame
Clapeyron
2 1

durumunda
F F

2 1

durumunda
em em

maks F

Maksimum kayma
gerilmesi teorisi
Tresca, Guest,
Mohr
2
F
F

em
em
2

maks F
E
Maksimum ekil
deitirme teorisi
ST Venant 0 77
F F
.
em em
0 77 .
p g
A A A -
Maksimum ekil
deitirme enerjisi
teorisi
Beltrami 0 62
F F
.
em em
0 62 .
g
A
Maksimum distorsiyon
ii teorisi
Hueber, Hencky,
Von Mises
0 577
F F
.
em em
0 577 .



I-130
RNEK:
2
14000N/cm
EM
olduuna gre,
c- Maksimum normal gerilme teorisine gre,
d- Maksimum kayma gerilmesi teorisine gre,
e- Maksimum birim uzama teorisine gre,
f- Maksimum ekil deitirme ii teorisine gre,
g- Maksimum distorsiyon ii teorisine gre d kalnln hesaplaynz.

1
80000 20000
4d d

2
30000 10000
3d d

2
3
60000
5000 N/cm
12

a- Maksimum normal gerilme teorisine gre,
1
20000
14000
em
d
1 43 cm d .
b- Maksimum kayma gerilmesi teorisine gre,
2
0 5 7000 N/cm
em em
.
1 20000
5000 7000
2
maks
d
' `


.
1 05 cm d .


I-131
c- Maksimum birim uzama teorisine gre,
( )
1 2 3
20000 10000
14000 0 3 5000
maks em
E
.
d d
-
' `
-

.

1.1 cm d
d- Maksimum toplam ekil deitirme ii teorisine gre,
( )
2 2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
2
em
=
2 2
2 2
20000 10000 20000 10000 10000 20000
5000 2 0.3 5000 5000 14000
d d d d d d
( ) ( ) ( )

=



( ) ( ) ( )

1.25 cm d =
e- Maksimum distorsiyon ii teorisine gre,
( )
2 2 2 2
1 2 3 1 2 2 3 3 1
2
em
=
2 2
2 2
20000 10000 20000 10000 10000 20000
5000 5000 5000 2 14000
d d d d d d
( ) ( ) ( )

=



( ) ( ) ( )

0.72 cm d =
elde edilir.
45. Tekrarl etki hali Yorulma-
Tekrarl zorlanma halinde bir elik ubuun
kolayca krld bilinen bir tecrbedir. Gndelik
hayatta bir ok makine paras titreimli
zorlanmalarn tesiri altndadr. Bu makine
paralar statik zorlanmalara gre dizayn
edildiinde, tekrarl etki halinde bu yk
deerlerinden daha dk gerilme deerlerinde
kolaylkla krlabilirler. Bu yzden makine
paralarnn hangi mertebedeki tekrarl yklere ne
kadar tahamml edeceklerinin tayini nemli bir
konudur. Bu ykler deneylerle tespit edilirler.
Yorulma krklar gevrek krlma karakteri gsterir.
Hibir iaret vermeden aniden meydana gelir.
Yorulmay meydana getiren mekanizma, malzeme iindeki gerilme dzensizlikleri ve mikro
atlaklardr.
Gerilme kr incelendiinde iki farkl blge grlr.
Birinci blge parlak ve sedefsi grnmdedir. Bu blge yorulmann balad ve inkiaf ettii
blgedir. Bu blgede atlak ilerlerken srtnme dolaysyla krk blgeleri parlaklar.
ekil IV- 17


I-132
kinci blge mat ve przldr. Bu blge ani krlma blgesidir. Artk d kuvvetleri
tayamayan bu blge aniden krlr.
Malzemelerin eitli gerilme tekrarlarnda nasl davran gsterecekleri deneylerle tespit edilir.
Bunun iin baz tanmlamalarn yaplmas gerekir. Bu tanmlamalar ekilde grlmektedir.

ekil IV- 18

ekil IV- 19

Ayn ortalama gerilme
deerlerinde ve eitli gerilme
genliklerinde yaplan deneylerde
malzemelerin yk tekrar saylarna
karlk gelen mrleri
( ) , n dzleminde iaretlenmitir.
Burada ortaya kan eri ekildeki
gibidir. Bu eriye Whler erisi
denir. Ancak bu eri dizayn
asndan kullansz bir eridir.
Dizayn iin dah kullanl bir eri
olan Smith erisinden bahsedelim. Bu eri iin eitli ortalama gerilme hallerine tekabl eden
srekli mukavemet iin
maks
ve
min
deerleri,
( )
m maks,min
, dzlemi zerinde iaretlenir.
ekil IV- 20


I-133

ekil IV- 21
Bu grafiin snrlar erisel olduundan daha da basitletirilir. Bu basitletirilmi ekil
yukardadr.
Bu grafii izebilmek iin yaplan deneyler sonucu elde edilen deerler aadaki tablodadr.
ELK CNS
u
[daN/mm
2
]
F
[daN/mm
2
]
w
[daN/mm
2
]
m'
[daN/mm
2
]
St37 37 22 12 11
St42 42 25 13.5 20
St50 50 31 18 14
St60 60 36 20 18
St70 70 42 23 25

RNEK:
Bir makine paras 8t ile 4t luk kuvvetlerin tesiri altndadr.
2
28 daN/mm
F
,
2
17 daN/mm
w
,
2
16 daN/mm
m'
olduuna gre Smith diyagramn iziniz ve
makine paras iin minimum kesit alann srekli mukavemet iin elde ediniz.



I-134
8000
maks
A

4000
min
A

( )
8
4
8 4
2 2 2
maks maks
maks min maks min
P
tan
P P

- -

4
m

F w
w m
m'

-

28 17 11
17 17
16 16
m m

- -
11
4 17
16
m
' `


.

2
17 16 272
5 132 daN/mm
64 11 53
m
.

2
4 5 132 20 528 daN/mm
maks
. .
2
8000
389 7 mm
20 528
min
A .
.

46. Yorulmaya tesir eden faktrler .
1- Gerilme ylmas entik etkisi-.
2- Artk gerilmeler.
3- Scaklk.
4- Metal elemanlarn soukta ilenmesi.
5- Tekerrr says frekans- %10 kadar
6- Korozyon.
7- Yorulma snr iinde ve dnda yklemeler.
8- Yzey artlarnn tesiri. ?