DKME DEMRLER VE DKME DEMRLERN KAYNAI

Derleyen: MELKE MHRAN CAVCAR

ubat, 1996

NDEKLER:
DKME DEMRLER.................................................................................................. 2 1.DKME DEMRLERN TRLER VE UYGULAMA ALANLARI..................... 5 1.1. BEYAZ DKME DEMRLER VE UYGULAMA ALANLARI............................... 5 1.2. GR DKME DEMRLER VE UYGULAMA ALANLARI..................................... 5 1.3. TEMPER DKME DEMRLER VE UYGULAMA ALANLARI............................ 7 1.4. KRESEL DKME DEMRLER VE UYGULAMA ALANLARI.......................... 8 2. DKME DEMRLERN KAYNAI...................................................................... 9 2.1. KAYNAK KABLYET......................................................................................... 10 2.1.1. Dkme Demirlerin Kaynanda Problem Yaratan Etmenler....................................10 Kaynak Metali............................................................................................................. 10 Kaynak Blgesi........................................................................................................... 10 Isdan Etkilenen Blge................................................................................................ 11 Kaynak Gerilimleri...................................................................................................... 11 Gzenek...................................................................................................................... 11 2.1.2. Grafit eklinin Etkileri........................................................................................... 12 2.1.3. lave Metalin Etkisi.............................................................................................. 14 2.1.4. n Istma............................................................................................................. 13 2.1.5. Yzey Nfuziyeti................................................................................................. 16 2.1.6. Kaynak Sonras Isl lem..................................................................................... 16 2.1.7. lave Metal Seimi............................................................................................... 17 2.2. ARK KAYNAI.................................................................................................... 18 2.2.1. Kaynak Tasarm.................................................................................................. 18 2.2.2. rtl Elektrod Kayna..................................................................................... 18 Nikel Alaml Elektrodlar.......................................................................................... 18 Hafif Alaml elik Elektrodlar.................................................................................. 24 Gri Demir Elektrodlar................................................................................................ 24 Bakr Alaml Elektrodlar.......................................................................................... 24

2.3. GR VE TEMPER DKME DEMRLERN KAYNAI....................................... 25 2.3.1. Elektrod Seimi ve Kaynak Prosedr................................................................. 25 Kk Paralar............................................................................................................ 25 Byk Paralarn n Istmayla Kayna ...................................................................... 26 Byk Paralarn n Istmasz Kayna....................................................................... 26 Su Szdrmaz Kaynaklar.............................................................................................. 26 Hatalar Dzeltme........................................................................................................ 26 eliin Dkme Demire Kayna.................................................................................. 26 2.3.2. Tamir Kayna in Hazrlklar............................................................................. 27 atlaklarn Belirlenmesi............................................................................................... 27 Birletirilecek Blgenin Temizlenmesi......................................................................... 27 Kaynak Aznn Hazrlanmas..................................................................................... 28 n Istma ve Son Istma.............................................................................................. 28 n Istmasz Kaynak.................................................................................................... 28 Ana Metal Karm...................................................................................................... 28 ekme Kontrol.......................................................................................................... 29 Yksek Grafitli Dkmler............................................................................................ 29 Svama........................................................................................................................ 29 Saplama...................................................................................................................... 29 2.4. KRESEL DKME DEMRLERN KAYNAI................................................... 31 3. RNEKLER........................................................................................................... 32 3.1. Dkme Demir Dili Yuvasnn Tamiri..................................................................... 32 3.2. Dikey Torna Kulesinin Tamiri................................................................................. 33 KAYNAKA................................................................................................................ 34

DKME DEMRLER
%2 den daha fazla karbon, %1 ile %3 arasnda silisyum ve bunlarn yannda fosfor ve kkrt ieren demir alamlarna dkme demir denir [1]. Dkme demirlerde daima serbest karbon veya demir-karbr bulunur, bileenlerden birinin yada her ikisinin birden bulunmas bu alamlarn istendii gibi scak ilenebilirlik zelliklerini yitirmesine yol aar [2]. Bu nedenle bu tr alamlar dkm ilemiyle ekillendirilir [2]. Mukavemet, sertlik ve korozyon dayanm gibi zelliklerini iyiletirmek amacyla krom, bakr, molibden ve nikel gibi alam elementleri katmak mmkndr [1]. Dkme demirlerin tokluu ve sneklii eliklere gre dk olduundan kullanm alanlar snrldr . Dkme demirlerin mekanik zellikleri mikroyap tipine bal olduu gibi mikroyapy oluturan fazlarn ekil ve dalmna da baldr. Mikroyap oluturan ve mekanik zellikler zerinde nemli bir etkisi olan fazlardan biri serbest karbondur (grafit). Grafitlerin ekli, miktar dkme demirlerin mukavemet ve snekliini etkiler. Buna gre de dkme demirler parlatlm yzeylerde grlebilen grafit karakteristiine gre snflandrlabilir [1]. Dkme demirlerin mekanik zelliklerinde, grafit paralarn saran ana fazn yaps da etkilidir. Matris (ana yap) temel olarak eliktir. Bu elik yap ferrit, perlit, stenit veya martensit olabilir. Dkmlerdeki ana faz ve karbonun bulunduu biim, kimyasal kompozisyona, souma hzna ve grd sl ileme gre deiir. Dkme demirlerin drt ana tipi gri dkme demir, temper dkme demir, kresel dkme demir ve beyaz dkme demirdir. Kimyasal kompozisyonlar Tablo 1de verilmitir. Dkme demirlerin zelliklerini gelitirmek amacyla tavlama, temperleme, stenitleme ve menevileme sl ilemleri ile anayap iinde istenen mikroyap oluturulur [1] (ekil 1). Tablo 1. Dkme demirlerin kimyasal kompozisyonlar (%) Toplam C Beyaz D.D. Gri D.D. Temper D.D. Kresel D.D. 2.5-4.0 2.0-4.0 2.0-3.0 3.2-4.1 Si 0.4-1.6 en az 1.0 0.9-1.8 1.8-2.8 S 0.15 0.2 en ok 0.2 en ok 0.03 P 0.4 0.6 en ok 0.2 en ok 0.1 Mn 0.3-0.8 en ok 1.0 0.25-1.25 en ok 0.8 Fe Kalan Kalan Kalan Kalan

ekil 1. Dkme demirlerin mikroyaplar ve eitli scaklklarda dkme demirlerde bulunan fazlar [3].
4

1. DKME DEMRLERN TRLER VE UYGULAMA ALANLARI 1.1. BEYAZ DKME DEMR (WHITE CAST IRON) Kr dkme demir, kalp iine dklen demirin hzl souma sonucunda karbonun yapnn iinde kalmas halinde oluur [4]. Souma hz gri dkme demirde olduu gibi karbonun grafit yapraklar eklinde kelmesine izin vermez [4] fakat karbon, demir, krom yada molibdenle birleerek karbr oluturur [1]. Oluan demir karbon (Fe3C-sementit), sert ve krlgandr [1]. Dkme demir ounlukla bu sementit paracklarndan krlr [2]. Krk yzeye bakldnda ak yada ak renkli grlr, bu nedenle bunlara beyaz dkme demir denir [2]. Beyaz dkme demirlerin mikroyaps ekil 2de gsterildii gibidir. Dkmde yksek oranda demir-karbr oluur ve yap, gri dkme demir kimyasal kompozisyonuna sahip olunmasna ramen gri dkme demire gre daha sert ve krlgan olur [4]. Beyaz dkme demirler normalde kaynak edilemezler nk, ana metalde oluan sl gerilmeleri karlayabilmek iin gerekli sneklie sahip deildirler [1]. 1.2. GR DKME DEMR (GRAY CAST IRON) VE UYGULAMA ALANLARI Serbest karbonlarn grafit yapraklar ekilde olutuu demir-karbon-silisyum

alamlarna gri dkme demir denir (ekil 3) [1]. Gri dkme demir, kalba dklen ergimi demirin yava soumasyla elde edilir [4]. Dkm sourken malzeme iindeki karbon grafit yapraklar eklinde kelir [4]. Bu dkme demirlere gri denmesinin nedeni; krlma yzeylerindeki gri grnmdr [1]. Gri dkme demirde yapda bileke halde bulunan karbon %0.8den daha dktr, kalan karbon grafit yapraklar eklindedir [4]. Gri dkme demirlerin ekme mukavemeti, sertlii ve mikroyaps; kimyasal kompozisyon, kalp karakteristii, katlama sonras souma hz gibi pek ok faktre baldr. Ana yapy ve grafit oluumunu kontrol etmek amacyla bakr, krom, molibden ve nikel gibi elementler eklenir. Bu elementler ayn zamanda baz solsyonlara kar korozyon dayanmn arttrr [1]. Mekanik mukavemetlerini iyiletirmek amacyla gri dkme demirler sl ileme tabi tutulur. Hzl soutma sonucunda oluan sertlii drmek ve tokluu ykseltmek amacyla temperleme sl ilemi gereklidir. Gri dkme demirlerin sneklii, grafitin yapraks yaps nedeniyle dktr. Bu grafitler ana yap iinde kk atlaklar gibi davranrlar. Ana yap

%4 Nital blgeler perlittir [2].

150X

%4 Nital

X150

ekil 2. Beyaz dkme demirlerin mikroyap fotoraf, ak blgeler sementit Fe3C, siyah

%2 Nital [5].

750X

%3 Nital

X500

ekil 3. Gri dkme demirlerin mikroyap fotoraflar, a)Ferrit yapl, b) Perlit yapldr

iinde atlaklar, bu grafitlerden ok kolay balar ve malzemeyi plastik deformasyona uratmadan ilerlerler [1]. Gri dkme demir en yaygn kullanlan dkme demir trdr ve gerekli nlemler alnarak (n stma ve kaynak sonras souma hz gibi) kaynaklanabilir [4]. Gri dkme demirler makina paralar ve otomotiv endstrisinde kullanlr [1]. Otomotiv paralarndan fren balatas, debriyaj balatas ve aft kamas yksek scaklkta alan frn paralar, cam
6

kalplar, ingot, ergitme potalar, basnl veya basnsz ortamlarda almak iin farkl tiplerde boru valf, flan, balant paralar, gri dkme demir paralara rnek olarak verilebilir [1]. 1.3. TEMPER DKME DEMR (MALLEBLE CAST IRON) VE UYGULAMA

ALANLARI Temper dkme demir uygun kompozisyona sahip beyaz dkme demirlerin sl ileme tabi tutulmasyla elde edilir [1]. Beyaz dkme demirin ilk oluumu 1) dk karbon ve dk silisyum iermesi, 2) karbr yapc rnein; krom, molibden, vanadyum gibi elementlerin bulunmas ve 3) hzl katlama ve souma periyodu ile salanr. Beyaz dkme demir bundan sonra kontroll atmosferde frnda 900-950C stlr ve bu scaklkta belirli bir sre (1 gn) tutulur. Bu ilem malzeme iinde znen karbonun stenit faz ierisinde dzgn yzeyli olmayan kresel grafit taneleri eklinde kelmesini salar ve toplam 6 gn srer. Bu scaklktan yava souma ile oluan karbon fazna temper karbon denir. Bu dkme demirlerde oluan ana yap ferrittir. Perlit veya martensit yapy, alam elementleri katmak veya hzl (havada veya suda) soutmak yoluyla elde etmek mmkndr [1]. Temper dkme demirlerin mikroyaps ekil 4de verilmitir. Temper dkme demirlerde karbon yapraklar eklinde deil de kresel olduu iin bir miktar sneklii vardr [1]. Temper dkme demir, beyaz dkme demir veya gri dkme demirden daha toktur ve uygun bir miktar eilebilir [4]. Gri dkme demir az miktarda bir eilme sonucunda krlr [4]. Beyaz dkme demir de cam gibidir, hi eilmez, krlr [4]. Bu dkme demirlerde de mukavemet ve sneklik metalurjik yapya bal olduu gibi, serbest grafitin dalmna da baldr [1]. Temper dkme demirler kaynak yaplrken, kaynak metalinin soumas srasnda sl ilemin faydal etkisi ortadan kalkar ve hzl souma sonucunda krlgan bir yap (chilling) grlr [4]. Bunun iin kaynak blgesi, kaynaktan sonra tekrar sl ileme tabi tutularak temper dkme demirin yaps elde edilmelidir [4]. Temper dkme demirler flanlarda, borularda, balantlarda ve valf paralarnda kullanlr. Bir ok otomobil paras, kompresr krank mili ve gbei, transmisyon ve diferansiyel paralar, balant ubuklar ve universal balantlar temper dkme demirden retilirler [1].

1.4. KRESEL DKME DEMR (DUCTILE CAST IRON) VE UYGULAMA

ALANLARI

Kresel dkme demir kimyasal kompozisyonu gri dkme demirinkinin ayns olmasna ramen mukavemet ve sneklikte eliklere benzerler [4], fakat retim ekli farkldr [1]. Gri dkme demirlerde grafit yapraklarnn ekli atlak oluturma zelliinden dolay gri dkme demirin mukavemetini , tokluunu ve snekliini dren ana etkendir [4]. Grafitin yapraks deilde kresel olmas daha yksek mukavemet ve sneklik salar [1]. Bylece dkme eliklerin mukavemet ve sneklik zellikleriyle, dkme demirlerin dk maliyet, anma direnci ve zerlerine uygulanan kuvvetleri emme karakteristikleri birleir [4]. Kresel dkme demirin mikroyaps ekil 5de verilmitir. Grafitin kreselletirilmesi magnezyum veya seryumun ergiyik metale katlmas ile yaplabilir [1]. Grafitin kresel olmas iin malzeme iinde en az A% 0.035 Mg bulunmas gerekir [1]. Gri dkme demirlerdeki silisyum, kresel dkme demir retebilmek iin olabilecek en dk seviyelerde olmaldr; nk, Si yapraklarn bytr [4]. Kaynak yaparken Mg ergiyen blgeden kaybedilirse, kaynak snr boyunca grafitin ekli deiir [1]. Kaynak srecinde s girdisini ve ergiyik halde kalnan sreyi en aza indirmek grafitin bozulmasn en aza indirir [1]. Kresel dkme demir bazen nodular demir olarak da adlandrlr ve eitli metalurjik durumlarda bulunabilir . Bir ferrit yapl kresel dkme demir yksek sneklik salarken, dier ferrit yapl kresel dkme demir yksek mukavemet salayabilir. Perlit yapl olan yksek mukavemete sahiptir ve stenitik yapl olan ise korozyona, yksek scaklklara ve ssal oklara en yksek dayanm salar [4]. Su, kanalizasyon ve basnl borular, balantlar, valfler ve pompalar kresel dkme demirden yaplabilir . Bu rnlerin kresel dkme demirden yaplmasnn avantajlar tokluunun ve kaynak kabiliyetinin gri dkme demirlere gre daha iyi olmasdr. resel dkme demir borular ounlukla kaynaklanarak retilirler [1]. SAE J859 standartlarna gre G: Gri dkme demir, M: Temper dkme demir, D: Kresel dkme demir iin kullanlan simgelerdir. Gri dkme demirler iin akme dayanc, ekme dayanc, temper ve kresel dkme demirler iin akma dayancn belirlemek zere iki rakam: ayrca uzama deerini belirleyen iki rakam kullanlr. rnein; M4504 en dk akma
8

dayanc 45000 psi ve en az uzamas %4 olan bir temper dkme demiri simgeler. Gri dkme demirler iin uzama, 00 olarak gsterilir [2].

ekil 4. Temper dkme demirlerin mikroyaps %2 Nital, 100X [2].

%2 Nital

100X

%3 Nital

100X

ekil 5. Kresel Dkme demirlerin mikroyap fotoraflar, a) Ferrit Yapl, b) Perlit yapldr.

2. DKME DEMRLERN KAYNAI Dkme demirlerin kayna veya lehimi 1) dkm srasnda oluan hatalar tamir etmek, 2) karmak paralar birletirerek retmek, 3) krlan veya anan paralar tamir etmek amacyla yaplr . Beyaz dkme demir hari dier dkme demirlerin hepsi kaynak yaplabilir. Ama bunlarn kaynak kabiliyeti eliklere gre dktr. Kaynak prosedrne
9

uyulduu taktirde iyi birleme verimi verirler (ekme mukavemeti 483 N/mm ye kadar kabilir.) [1] .

2.1.

KAYNAK KABLYET Dkme demirlerin kaynanda problem yaratan nokta ok fazla karbon iermeleridir.

Dkme demirlerin retim srecinde sl ilem uygulanarak gerekli mekanik mukavemeti salayacak mikroyap oluturulabilir . Fakat, kaynak srecindeki ssal periyod istenen mikroyapy oluturmaz. Kaynak metaline yakn blgedeki demir hzla yksek scaklklara kar ve sdan etkilenen blge ok hzl sour. Kaynak metaline yakn blgelerde karbrler oluur ve sdan etkilenen blgenin geri kalan ksmlarnda ise yksek karbonlu martensit oluturur. Bu iki yap da ok krlgandr ve kaynaktan hemen sonra yada alma srasnda krlr. Krlganlk derecesi ve krlma eilimi dkme demirin trne, uygulanan sl ileme ve kaynak prosedrne baldr [1]. Ergitme kayna, kaynak blgesinde sl gerilimler oluturur. Ana metal bu gerilimleri karlayabilecek kadar plastik deformasyona urayabilmelidir aksi taktirde malzeme atlar [1]. eliklerde olduu gibi dkme demirlerde de fosfor kayna kt etkiler, fosfor % 0.1 den dk olmaldr. Yksek fosforlu dkmlerin tamir amal kayna zel bir teknik gerektirir [1]. 2.1.1. Dkme Demirin Kaynanda Zorluk Yaratan Etmenler [6] Dkme demirler, yksek karbon iermesi nedeniyle hem farkl trlerde hem de farkl mikroyap ve kimyasal kompozisyonlarda bulunabilir , bunlardan dolay da metaller arasnda en zor kaynak yaplan malzeme dkme demirdir. Kaynak Metali: Kaynak metali, kaynak srasnda ergiyen ana metal ve ilave metalden oluur. lave metal kullanmadan veya ayn tr malzeme ilave metal olarak kullanld durumda, ergimi dkme demir hzl soursa karbon malzemeden grafit olarak ekilir ama grafit sert ve krlgan olan sementiti oluturur. Sementit miktar, alam elementleri ve uygun ilave metal seimiyle azaltlabilir. Kaynak sonras sl ilem kaynak metalinde sementit miktarn azaltabilir veya sementitleri ortadan kaldrabilir. Kaynak Blgesi: Kaynak blgesi ayr blgeden oluur. Birincisi, kaynak metalidir, ikincisi, kaynak srasnda ergiyen fakat, ilave metalle karmayan ana metaldir. ncs de
10 10 1

ksmi olarak ergiyen ana metaldir. lave metalle karm olmayan blgelerde karbr oluumu problem yaratr. Isdan Etkilenen Blge: Ana metalin scakl, metalurjik yapy deitirecek kadar yksek olan, fakat, ergimenin olmad blgesine sdan etkilenen blge denir. Bu blgelerdeki karbon, karbr oluumuna neden olabilir. Bu blgede ana yap hzl souma sonucunda martensite dnr. Krlganlk yava soutmayla veya kaynaktan sonra sl ilemle azaltlabilir. ekil 6, 7, 8,9de kaynak blgesi ve metalurjik deiimler grlebilir. Kaynak Gerilimleri: Kaynak srasnda ve sonrasnda genleme ve ekmeler malzemede gerilimlere neden olur. Bu gerilimler dkme demirlerde atlaa neden olur. Kontroll n stma, uygun kaynak yntemi, kaynak metalini ezmek ve kaynak sonras sl ilemle bu gerilimler azaltlabilir. Gzenek: Kaynak srasnda yaylan gazlar kaynak metalinde gzenee neden olabilir. Dkme demirdeki grafit svlar emer ve malzemenin her yerine yayar. Malzeme kaynak yapldnda bu svlar gaz hale geer ve kaynak metalinde gzenek oluturur. Ana metali kaynaa uygun hazrlanmas gzenek problemini zer.

ANA METAL

ISIDAN ETKLENEN BLGE

KAYNAK METAL

ekil 6. Gri Dkme Demirin (ASTM A48, Grade 35) Su Verilmi Mikroyaps (50X), kaynak Metali, Ksmi Sertleen Isdan Etkilenen Blge ve Etkilenmemi Ana Metal [6].

11 11

ANA METAL

ISIDAN ETKLENEN BLGE

KAYNAK METAL

ekil 7. Temper Dkme Demirin (ASTM A220, Grade 50005), Kaynak Metalinde Kalan Temper Karbon, Isdan Etkilenen Blge ve Etkilenmemi Ana Metalde Temper Karbon Kreleri (50X) [6].

ANA M.ETAL

ISIDAN ETKLENEN BLGE

K. M

ekil 8. Kresel Dkme Demirin (ASTM A536, Grade100-70-03), Kaynak Metali, Isdan Etkilenen Blge ve Etkilenmemi Ana Metalde Kresel Karbonlar (50X) [6].

12 12

ANA METAL

ISIDAN ETKLENEN BLGE

K. M.

ekil 9. Kresel Dkme Demirin (ASTM A536, Grade120-90-02), Homojen Dalml Kresel Karbonlar (50X) [6]. 2.1.2. Grafit eklinin Etkileri [1] Dkme demirlerin kompozisyonu ve mikroyaps kaynak srasnda sdan etkilenen blgede znen karbon miktarn etkiler. ok fazla karbr oluumu ve yksek karbonlu martensit oluumunu en aza indirmek iin, malzemede bulunan karbonun kresel olmas yani yzeyinin hacime orannn dk olmas olduka yararldr. stenitik ana yapyla temas halinde bulunan grafit yzey alan ne kadar kk olursa oda scaklnda mikroyapda o derece az karbon bulunur. Gri dkme demirde bulunan grafit yapraklar ok geni yzey alanna sahip olmas nedeniyle stenit iinde znmeye eilimlidir. Fakat, her tr grafit yava znr ve ounlukla kaynak metalinde kalr. Genel olarak ergitme kayna srasnda ergime dkmn katlamasnn tam tersi ilemdir ve dkm yaparken souma srasnda en son katlaan blgeler kaynak srasnda ilk ergiyen yerlerdir. Dkme demirler tipik olarak aadakileri ierir : % 3.5 C (Karbon) % 2.5 Si (Silisyum) % 0.5 Mn (Mangan) % 0.04 P (Fosfor) % 0.06 S (Kkrt)
13 13

Byle bir kompozisyona sahip bir dkme demire % 0.07 Mg (Magnezyum) eklenmesi kresel grafit oluumunu tevik eder. Mangan veya kkrt miktarndaki art grafit oluumunu drr fakat, yksek silisyum, grafit oluumunu tevik eder. Yksek fosfor miktar dkme demirin krlganln arttrr. 2.1.3 lave Metalin Etkisi [1]. lave metalin kompozisyonu ve metalik zellikleri dkme demirlerin kaynanda ok nemlidir. Her kaynak pasosu yapldnda ilave metal ve ana metal veya daha nce ylm kaynak metali birlikte ergitilir. lave metalin kompozisyonunun ana metalle veya daha nce ylan metalle yapt karm nedeniyle deimesine, seyrelme denir. Kayna, iyi bir kaynak metali elde edecek ekilde en az s girdisiyle yaparak seyrelme en aza indirilmelidir. Yksek karbon, silisyum, fosfor ve kkrt deerleri dkme demirlerin mekanik zellikleri ve kaynak metalinin salaml zerinde ters etkisi vardr. rnein; dkme demirler, karbonlu elik ilave metal ile kaynak edildiinde, ylan metalin karbon miktar seyrelme nedeniyle artar. Kaynak metali sert ve az snek olabilir, kaynaktan sonra sl ilem yaplmazsa kaynak metalini ilemek zor olur. atlaklara kar ok duyarl olabilir ve kaynak gerilimlerini karlayamamas sonucunda dkme demirlerdeki sdan etkilenmi blgenin yaknlarnda atlaklara neden olur. Dkme demirlerde kullanlan kaynak metalinin mekanik zellikleri yaplan iin baarl olmasnda en nemli blm oluturur. Kaynak metalinin akma dayanm dk ise, dkme demirlerin souma srecinde oluan gerilimler greceli olarak dktr. Bu atlak eilimini azaltr. alma srasnda, yumuak kaynak metali srnebilir ve dkme demirlerde bulunan gerilimleri giderebilir. Nikel ve nikel alaml kaynak metalleri bu adan etkilidir ve dkme demirlerin ark kaynanda en ok kullanlanlar nikel ve nikel alamlarndan retilen ilave metallerdir. Bu tip kaynak metallerinin dier avantaj da kaynaktan sonra ilenebiliyor olmasdr. 2.1.4. n Istma [1]. Sert ve krlgan sdan etkilenen blgenin oluumu souma srasnda atlaa neden olabilir. Dk s girdili ark kayna sdan etkilenen blgenin geniliini snrlandrr fakat yine de bant eklinde sert, krlgan bir yap kaynak metaline yakn blgede oluabilir. Isdan etkilenen blgenin sertlii n stmayla birlikte kaynaktan sonra yava soutmakla snrlandrlabilir. n stma kaynaktan sonra hem kaynak metalinde hemde sdan etkilenen
14 14

blgede yava soumay salar. stenitik dnm srecinde ve sonrasnda yava souma martensit miktarn ve sertlii drr. n stma scakl ve n stma sresi kayna yaplacak dkme demirin trne baldr. Dkm parann arl, kaynak yntemi ve ilave metal tipi n stmaya etki eden etmenlerdir. nerilen n stma ve pasolar aras scaklklar Tablo 2de verilmitir. Genelde, ferrit yapl kresel ve ferrit yapl temper dkme demirler perlit yapllardan daha dk n stmalarla kaynaklanabilir nk; ferrit yapl dkme demirler daha iyi sneklie sahiptir. Dkme demirleri oksiasetilenle kaynak yaparken s girdisi ihtiyacn azaltmak iin n stma gerekir. Dkme demirden retilen ilave metal kullanrken yksek n stma gerekir nk kaynak metalinin sneklii oda scaklnda ok azdr. ENi-CI veya ENi-CI-A elektrodlar gibi dk mukavemet ve snek kaynak metali salayan ilave metaller oda scaklnda veya hemen zerindeki scaklklarda kullanlabilirler. Kaynak metali souma srasnda akar ve kaynakta atlaa neden olabilecek kaynak gerilimlerini giderir. Karmak ekilli dkmlerin n stmasnda veya byk paralarda n stmann kk bir blgeye uygulanmas nedeniyle oluacak farkl genlemeler nedeniyle atlaklar oluabilir. Blgesel n stma kademeli yaplmaldr. Tablo 2.Dkme Demirlerin Kaynanda nerilen n Istma ve Pasolar Aras Scaklklar Dkme Demirin Tr Gri Temper Temper Kresel Kresel Ferrit Perlit Ferrit Perlit Anafaz Mikroyaps Ark Kayna 20-315 20-150 20-315 20-150 20-315 Scaklk Aral, C Oksiasetilen Kayna 430-650 430-650 430-650 205-650 205-650

Dkm, kaynak yaplacak alan saran blgelere yada dkm paralarn tamam eit ekilde n stma yaplmas nerilir. n stma scakl kaynak srasnda korunmal ve dkmn scakl, oda scaklna dmeden kaynak tamamlanmaldr. Mmknse n stma modeli dkmn oda scaklna soumasndan sonra kaynaklanm birleimin basma kuvvetleri altnda olmasn salayacak ekilde tasarlanmaldr. Issal gerilimleri en aza
15 15

indirmek iin n stma ncesinde parann biimi iyi analiz edilmelidir. Issal gerilimler daha sonra paray kullanlamaz hale getirebilir. Uygun s kontroln salamak iin, n stma ve pasolar aras scaklklar llmelidir. 2.1.5. Yzey Nfuziyeti [1] Dkmn st yzeyi ve yabanc maddeler kaynak blgesinden ve yakn blgelerden temizlenmelidir. alan dkm paralar yalarla ve gresle doyar. Mmknse, dkm para 370C de 30 dakika eit olarak stlmal veya ksa bir sre iin oksifuel gaz torla yada homogen stan bir frnda 540Cye stlmaldr. Dier alternatif de kaynak blgesini ilk paso ile stmak ve bu pasoyu genelde ok gzenekli olduundan daha sonra temizlemektir. Bu kaynak ve temizleme ilemi salam bir kaynak metali elde edene kadar tekrarlanr. Sonra, kaynak normal yolla tamamlanr. Plastik, macun ve silikon kaynak esnasnda gzeneklere neden olduklarndan, bu malzemelerle doymu paralara tamir amal kaynak yaplmamaldr. Elektrokimyasal temizleme ilemi yzeyin grafitten, kumdan, silikondan, oksitlerden ve dier maddelerden temizlenmesini salar. Andrc temizleme de kresel ve temper dkme demirlerin kaynak yzeylerini hazrlamakta uygun yntemdir. Yzeyi oksitleyici alevle yakmak veya dkm 900Cde kuvvetli karbrleyici ortamda stmak baz uygulamalar iin uygundur . Herhangi bir temizleme ilemini uygulamadan nce, kaynakta kullanlacak yntemin ve ilave metalin slanma testi yaplmaldr. 2.1.6. Kaynak Sonras Isl lem [1] Tamamen elastik deformasyona uram kaynaklarda, ar artlarda kullanmak amacyla yaplm kaynaklarda ve tala kaldrarak ilenecek paralarda yaplan kaynaklarda termik gerilimleri giderme sl ilemi yaplmas istenir. Normalde gerilim giderme kaynaktan hemen sonra parann tmnde scakl 590 ile 620C arasna kartarak yaplr. Dkm bu scaklkta kalnln her 2.54 cm. iin yaklak bir saat tutulur. Souma hz scaklk 370C ye dene kadar saatte 10C yi amamaldr. Gerilim giderme ilemiyle sertlikte biraz dme salanabilir fakat, karbrlerin 590C de kararl olmasndan dolay sertlikteki dme az olabilir. 900C de sl ilemi izleyen 590C ye veya daha dk scakla yava souma en yksek yumuamaya ve gerilim gidermeye neden olur. Optimum sneklii salamak iin bu sl ilem kaynak blgesine kaynaktan hemen sonra uygulanmaldr. Gerilim giderme scakl seilirken mukavemetteki dme de hesaba katlmaldr.
16 16

Kresel dkme demirlerde en iyi sonular elde etmek iin kayna yaplm para, kaynaktan hemen sonra 590C ile 650C arasndaki frna yerletirilmelidir ve scaklk 900C ye ykseltilmelidir. Dkm para bu scaklkta 2 ila 4 saat tutulmaldr. Daha sonra 700705C ye soutulmal, bu scaklkta 4 saat tutulmaldr ve daha sonra da 590C ye frnda soutulmaldr [1]. Dkm para oda scaklna frnda veya havada soutulmaldr. Eer dkm yksek n stma scaklyla ve pasolar aras scaklkla kaynak yaplrsa, scak kumda, kire iinde veya izolasyonlu bir ortamda yava dkmlerde kaynaktan sonra tekrar sl ilem yaplmaldr. 2.1.7. lave Metal Seimi Dkme demirlerin kayna iin ilave metal seerken aadaki faktr dnlmelidir; 1) Dkme demirin tr, 2) Kaynak blgesinde istenen mekanik zellikler, 3) lave metalle ana metalin seyrelme tlerans, 4) Kaynak metalinin akma ve kaynak gerilimi giderme kabiliyeti, 5) Kaynak blgesinin ilenebilirlii, 6) Renk uyumu, 7) Uygulanabilecek kaynak yntemi, 8) Maliyeti. rtl elektrodla kaynak, zl tel kayna, gazalt kayna ve oksi-asetilen kayna ile dkme demirlerin kaynan yapmak iin ilave metaller vardr. zel durumlarda dkme demirler TIG yntemine uygun ilave metalle kaynak yaplabilir. lave metaller ve uygun kaynak yntemleri Tablo 3de verilmitir [1].OERLIKON rnleri de Tablo 4de verilmitir. RCI Grubu : Oksi-asetilen kayna iin tasarlanmtr. ECI Grubu : Dkme demir ekirdekli rtl elektrod. E St Grubu: elik ekirdekli rtl elektrod. E Ni Grubu: Nikel bazl ekirdekli rtl elektrod. kayna ilenebilir. Bakr Bazl Grup: Sert lehimleme ve yzey hazrlama ilemleri iin tasarlanmtr [4]. Dkme demir ekirdekli elektrodlarla kaynak ana metalle (dkm malzemeyle) ayndr. Ancak, burada dkm para frnda olduka yksek bir n stmaya tabi tutulmaldr, aksi takdirde bu elektrodlar kullanlamazlar. E St grubu dk maliyet ve yksek mukavemet zelliklerinden dolay kullanlabilirler ancak kaynak ilenemez. E Ni elektrodlarla yumuak,
17 17

soutulmaldr. Temper

snek, ilenebilir ve ana malzemeye gre dk mukavemetli ama yksek maliyetli kaynaklar elde edilir [4]. 2.2. ARK KAYNAI

2.2.1. Kaynak Tasarm Karbonlu elikler iin kullanlan birleme tasarm dkme demirlerin kaynanda da uygundur [1]. nce kesitli dkme demirler V- veya U- kaynak az alarak kaynak yaplabilir [6]. nerilen kaynak az tasarmlar ekil 10da verilmitir [6]. Kk akl, kk yzeylerinde iyi kaynaklanmay ve ergimeyi salayacak kadar geni olmaldr. Dkme demirin kesiti 12.7 mm.den byk olduunda, alan kaynak az kaynak srasnda oluacak gerilimleri datarak blgesel olarak azaltacak ekilde tasarlanmaldr (ekil 11) [6]. Kaln paralar iki tarafndan ift V- veya ift U- kaynak az alarak kaynak yaplmaldr [1]. atlayan dkmlerin tamiri yaplrken atlan bymesini nlemek iin atlan bana ve sonuna matkap ile 3.3 mmlik veya daha byk apl delik almal, daha sonra atla ortadan kaldrmak iin ve tamir kaynan yaparken elektrodun veya torun kolay hareket etmesini salayacak kadar blgede dkme demir kartlmaldr [1]. 2.2.2. rtl Elektrod Kayna [1] Dkme demirler nikel, nikel alamlar, hafif alaml eliklerle, stenitik eliklerle (E106, Citochromax, Inconel (Tenacito 196)) ve bakr alaml rtl elektrodlarla kaynak yaplabilir. lave metal seimi kayna yaplacak dkme demirin trne ve kullanm alanna gre yaplr. Her durumda, dkme demirlerde seyrelme en dk seviyede tutulmaldr. Dkme demir iin rtl elektrodlar Tablo 3de ve OERLIKON rnleri de Tablo 4de verilmitir. Nikel Alaml Elektrodlar ENi-CI ve ENiFE-CI (E114, E115, Citefonte Ni, Superfonte Ni ve E116) gibi nikel alaml elektrodlar zellikle dkme demirlerin kaynan yapmak iin tasarlanmtr. Her tr elektroddan ylan metalin karbon miktar znrlk snrnn ok zerindedir. Fakat karbon kaynak metalinin soumas srasnda grafit olarak atlr. Bu reaksiyon hacimin artmasn salar ve souma srecindeki kaynak metalinin ekmesini en aza indirir. Bylece, kaynak metalinde ve dkme demirin sdan etkilenen blgesinde oluan sl gerilimler der.

18 18

ekil 10. nce Kesitli Dkme Demirler in nerilen Yksek Nfuziyet Salayan Kaynak Az Tasarmlar (CJP)

19 19

ekil 11. Kaln Kesitli Dkme Demirler in nerilen Yksek Nfuziyet Salayan Kaynak Az Tasarmlar (CJP) ve Ksmi Nfuziyet Salayan Kaynak Az Tasarmlar (PJP)

20 20

Tablo 3. Dkme Demirlerin Kayna iin lave Metaller lave Metaller lave Metal Tr Kaynak Yntemi AWS Std. / AWS Snf Dkme Demir Gri demir Gri demir Alaml gri demir Kresel demir elik Karbonlu elik Karbonlu elik Karbonlu elik Nikel Alamlar % 93 Ni plak elektrod plak metal A.K. A5.14/ERNi-1 A5.14/ENi-CI % 95 Ni rtl elektrod .E.A.K A5.15/ENi-CI-A A5.15/ENiFe-CI 53 Ni-45 Fe 53 Ni-45 Fe 55 Ni-40 Cu-4 Fe 65 Ni-30 Cu-4 Fe Bakr Alamlar Pirin Pirin Nikel pirinci Bakr-kalay Bakr-kalay Bakr-aluminyum Bakr-aluminyum Kaynak ubuu Kaynak ubuu Kaynak ubuu rtl elektrod plak elektrod rtl elektrod plak elektrod Oksiasetilen K. Oksiasetilen K. Oksiasetilen K. .E.A.K Gazalt A.K. .E.A.K Gazalt A.K. A5.27/RCuZn-B A5.27/RCuZn-C A5.27/RBCuZn-D A5.6/ECuSn-A A5.7/ERCuSn-A A5.6/ECuAl-A2 A5.7/ERCuAl-A2 rtl elektrod zl tel rtl elektrod rtl elektrod .E.A.K .T.A.K .E.A.K .E.A.K A5.15/ENiFe-CI-A A5.15/ENiCu-A A5.15/ENiCu-B rtl elektrod rtl elektrod plak elektrod .E.A.K .E:A.K. Gazalt A.K. A5.15/ESt A5.1/E7018 A5.18/E70S-2 Kaynak ubuu plak elektrod Kaynak ubuu Kaynak ubuu Oksiasetilen K. plak metal A.K. Oksiasetilen K. Oksiasetilen K. A5.15 /RCI A5.15/RCI-A A5.15/RCI-B

21

Tablo 4. OERLIKONun Dkme Demirlerin Kaynanda Kullanlmak zere rettii rnler ve Standartlar
OERLIKON RN A 1110 E-114 E-115 E-116 E-119 Cu CITEFONTE Ni SUPERFONTE Ni CITEFONTE Mo SUPERFONTE Mo SUPERCITO SUPERCITO F-230/4 UNIVERS A 1211 A 1211 AG A 1101 A 1101 AG CITEBRONZE ALBRONZE CUFIL-AL K.. .E. .E. .E. .E. .E. .E. .E. .E. .E. .E. .E. K.. K.. K.. K.. .E. .E. K.T. A 5.15 A 5.15 A 5.15 A 5.15 A 5.15 A 5.15 A 5.15 A 5.15 A 5.1 A 5.1 A 5.1 A 5.6 A 5.6 A5.7 RCI E Ni-CI E Ni-CI E NiFe-CI E Ni-CI E Ni-CI E Ni-Cu-B E Ni-Cu-B E 7018 E 7018 E 7016 E CuSn-C E CuAl-A2 ER CuAl-A1 8573 8573 8573 8573 8573 8573 8573 1913 1913 1913 8513 8513 8513 8513 1733 1733 1733 E NiG22 E NiG22 ENiFeG23 ENiBG13 ENiBG21 ENiCuBG13 ENiCuBG21 E 5154B10 E 5154B10 E5154B10 LCuZn40(L-Ms60) LCuZn40(L-Ms60) LCuNi10Zn42 LCuNi10Zn42 EL-CuSn7 EL-CuAl8 S-CuAl8 lave Metal Tr AWS Standard DIN Standard

ENi-CI nikel elektrodu (E114, E115, Citefonte Ni, Superfonte Ni), ENiFe-CI (E116) elektrodundan daha yumuak kaynak metali oluturur. Kaynak metalinin ilenebilirlii istendii zaman bu nemlidir. ENiFe-CI (E116)yla oluan kaynak metalinin de ilenebilirlii zellikle ok pasolu kaynaklarda olduka iyidir. Genelde bu elektrod kaynak metalinin yksek mukavemeti ve sneklii nedeniyle iyi bir seimdir. bu kaynak metali dkme demirden gelen fosfora yksek tleransl ve scak krlmaya daha dayanmldr.
22 22

Elastik deformasyona ok az dayanm olan dkmler bu iki nikel alam elektroduyla da kaynak yaplabilir. Kaynak yksek elastik deformasyonlar altnda yapld zaman ENiFeCI (E116) elektrodu tercih edilir. Bu elektrodla dkme demirlerin hafif alaml eliklerin, paslanmaz eliklerin ve nikel alamlarnn kayna yaplabilir. V- kaynak az iin 60 ile 80 derece kaynak az as uygundur. Kaln paralarda Ukaynak az iin 20 ile 25 derece kaynak azas ve 4.8 ile 6.4 mm kk yarap kullanlabilir [1]. Elektrod iin kullanlacak kaynak akm retici tarafndan nerilen aralklarda fakat kolay almay salayacak, istenen kaynak grnmn, biimini salayacak ve iyi ergimeyi salayacak mmkn olan en dk deerlerde olmaldr. Dz, yatay pozisyonlar dnda; dik pozisyonda kaynak akm %25 drlmelidir ve tavan pozisyonunda da kaynak akm %15 drlmelidir. Elektrod, kaynak genilii elektrod apnn katn amayacak ekilde uygulanmaldr. Eer byk bir boluk doldurulacak ise ncelikle yan yzeyler kaynak metaliyle svanmal ve boluk kademeli olarak tamir edilen blgenin merkezine doru doldurulmaldr. Byk dkm paralarda geri adm metodu, eit s yaylmn salar. n stma yapmak her zaman gerekli deildir fakat genellikle n stma uygulanr. n stma zellikle hem ince hemde kaln kesitlere sahip paralarda farkl s yaylmn engellemekte olduka yararldr. n stma boluk istemeyen uygulamalarda ok yararldr, nk delikler kaynakta ve sdan etkilenen blgede atlak oluumuna neden olurlar. Scak kaynak dikiinin ezilmesi, kaynak gerilimlerini azaltr ve ltlerin sabit kalmasn salar. Bu ilem yuvarlak bal bir ekile orta iddette darbeleri tekrarlayarak yaplmaldr ve kaynak metalini krmadan deforme edecek yeterli kuvvet uygulanarak yaplmaldr. Kaynak sonras sl ilem, kaynak metalini ve sdan etkilenen blgenin ilenebilirliini gelitirmek (iyiletirmek) iin uygulanr. Nikel-bakr-demir (ENiCu-A ve ENiCu-B (Citefonte Mo, Superfonte Mo)) rtl elektrodlarla dkme demirlerin kayna da nikel (ENi-CI (E114, E115, Citefonte Ni, Superfonte Ni)), ve nikel-demir (ENiFe-CI (E116)) elektrodlaryla yapld gibi yaplr. Kaynak metalinden karbonun grafit olarak ekilmesi de ayndr. Fakat, nikel-bakr-demirin dkme demirle sulanmasndan oluan kaynak metali atlaklara kar daha hassastr. Bu nedenle, uygun kaynak teknikleri kullanarak seyrelmenin snrlanmas gerekir.

23 23

Hafif Alaml elik Elektrodlar Hafif alaml elik elektrodlar; rnein E 7018 ve E St trleri (Univers -E 7018dir ve alamszdr), zellikle renk uyumunun istendii ve ilenebilirliin ok nemli olmal kk dkm hatalarnn tamiri iin kullanlr. Seyrelme, elik kaynak metalinin karbon miktarn ykseltir ve bylece sertleebilirliini arttrr. Bu nedenle, kaynak yntemi seyrelmeyi en aza indirecek ekilde tasarlanmal ve souma hz kaynak metalinin sertliini en dk seviyede tutacak ekilde olmaldr. Ferrit yapl kresel ve ferrit yapl temper dkme demirlerin kaynandan hafif alaml elik malzemelerin kaynana kadar hafif alaml elik elektrodlar kullanlabilir. Fakat, elik kaynak metali dkme demirden daha ok eker ve kaynak snrlarnda gerilimlerin olumasna neden olur. Bu gerilimler, dkme demirlerin sdan etkilenen blgelerinde atlaklara neden olabilecek boyutta olabilir. elik elektrod kullanm, yalnzca ekme ve eme kuvvetleri altnda bulunmayacak paralarla snrlandrlmaldr. Her durumda n stma uygulanmal ve kaynak yntemi kaynaktan nce deerlendirilmelidir. Gri Demir Elektrodlar Gri dkme demir elektrodlarla plak metal ark kayna gri dkme demirlerin tamir amal kaynayla snrlandrlmtr. Oksiasetilen kaynandan daha hzl bir yntemdir ve ilenebilir kaynak metali zel yntemlerle retilir. Dkmlerde atla nlemek iin n stma uygulanmaldr. Kaynak srasnda kaynak yzeyleri ergimeli ve ylan kaynak metaliyle karmaldr. Ark aniden kesilmemeli fakat ark uzunluu kademeli olarak arttrlmal ve kraterlerin yava soumasn ve bylece atla nlemek iin ksa bir sre bu ark uzunluunda kalnmaldr. lenebilir kaynak metali iin ana metal n stma yaplmal, kaynak kaln elektrodlarla ve geni akkan kaynak banyosu oluturmak iin yksek amperlerde dz pozisyonda yaplmaldr. Kaynak banyosunu desteklemek amacyla kkde ve tamir blgesinin kenarlarnda karbon barajlar kullanlabilir. Kaynak blgesinde martensit oluumunu nlemek iin oda scaklna souma hz kontrol edilmelidir. Bakr Alam Elektrodlar Dkme demir, bakr alaml elektrodlarla arkla kaynak yaplabilir. Bakrda, scakken yumuak ve snek olan alfa faz, nemli miktarda bulunur. Souma srasnda yumuak kaynak metalinin akmas kaynak gerilimlerini snrlandrr ve atlak eilimini azaltr. ekme deformasyonunun byk bir ksm kaynak metali 260Cden nce oluur ve kaynak metalinin
24 24

plastik esnemesiyle bu gerilimler ortadan kalkar. Kaynak metalinin mukavemeti scaklk dtke artar ve sneklikte ok az bir deiim olur. Bakr alaml elektrodlarn iki tr Tablo 3de ve OERLIKON rnleri de Tablo 4de verilmitir. Bakr-aluminyum kaynak metallerinin iki katdr. Ark kaynann oksiasetilen kaynana gre iki avantaj; hzl ve dk arplmal olmasdr. Ayn zamanda, sdan etkilenen blge dar ve atlak eilimi azdr. Kaynak kk yzey allanlar byk olmas, kaynak alan salad iin yeterli mukavemet salar. 90 ile 120lik V-kaynak as nerilir. Kaynak yaplacak blgeler temizlenmeli, slanmay nleyecek grafitten temizlenmelidir. Dkme demirin tmne uygun n stma yaplmaldr. Bakr alam ilave metallerle, dkme demirlerin birleme yzeylerinde iyi stma salayacak s girdisiyle ve az sulanmayla ke kiri yataklarnda yma yaplabilir. Mmknse ark daha nceki pasoya dorultulmal, hi bir zaman keye veya dkme demire dorultulmamaldr. Birleme blgeleri kaynaktan nce ilave metalle svanabilir. Kaynak dikii oda scaklna yava soutulmaldr.

2.3.

GR VE TEMPER DKME DEMRLERN KAYNAI [4] Bu grafit yapraklar dkme demire gri renk ve baz zellikler verir. Gri dkme demir

kaynak yapld zaman, kaynak blgesine yakn alanlarrn scakl , kritik bir scaklk olan 790Cye ykselir. Dkm para kaynak blgesinin ve sdan etkilenen blgenin ssn ekerek bu blgelerin soumasna (orjinal dkmn soumasndan daha hzl) neden olursa; bu blgelerde krlgan, atlak oluturma hassasiyetli yaplar elde edilir . Yava soumay salamak iin en iyi yntem dkm paray n stmaya tabi tutmaktr . Fakat, baz dkmlerde n stma yaplamaz. Kaynak yntemi ve elektrod seimi dkm parasna n stma yaplp yaplamayacana gre tespit edilir. 2.3.1. Elektrod Seimi ve Kaynak Prosedr: Pratik olarak gri dkme demir ve temper dkme demir kaynak ilemi ayndr. Ana fark temper dkme demirlerde kaynak sonras tekrar temperlemenin zelliklerinin kazanlmasnn gerekli olmasdr. Kk Paralar: Dkme demirlerin kaynaklarnn byk ksmn kk paralarn tamir kayna oluturur. Kk paralara kolaylkla n stma yaplabilir, kaynaklanabilir ve kaynak sonras ilemek gerekmez. Bunlar genellikle iyi mukavemet deerleri ve dk maliyeti nedeniyle genellikle E St elektrodlaryla kaynak yaplr. Bu tip elektrodlar kelere
25 25

V-kaynak azlarna, kirli ve ya , su gibi svlarda alm paralara nfuziyeti salamak iin en iyi salar. E St elektrodlaryla ok pasolu kaynak yaplmazsa kaynak dikii ilenemez. E Ni elektrodlaryla yaplan kaynaklar paso says dikkate alnmakszn ilenebilir. Souma hzn yavalatmak iin kk paralarda (260C) n stma nerilir. n stmann ek bir avantaj da kaynak yzeyinden ya ve suyun temizlenmesidir. Byk Paralarn n Istmayla Kayna: n stma zellikle yksek oklara ve byk yklemelere maruz kalm byk paralara nerilir. nerilen yntem paray scakkzl hal alncaya kadar stmak ve karbon ark ile dkme demir ilave metaliyle veya dkme demir elektrodla (ECI(Electrodes for Cast Iron)) kayna yapmaktr. Bu yntemle dkme demire en yakn kaynak metali elde edilir. Dkm yava soutulursa kaynak metali ilenebilir. Byk Paralarn n Istmasz Kayna: n stma yaplabilecek frna sahip deilsek veya para ok byk ise, n stma yapmadan kayna yapmalyz. Eer para kk yklerle ykleniyorsa n stma gerekmeyebilir. Bu uygulamalarda E Ni elektrodu kullanlr nk, bu elektrodlar n stma olmadan da yumuak ve snek kaynak metali salar. Su Szdrmaz Kaynaklar: Bu tip paralarda n stma uygulanamayabilir nk, n stma yan yzeylerin eilmesine neden olabilir. Burada, dkm para temiz, yzey hazrlama iyi yaplm olmal ve dz kaynak yaplacak ise E Ni elektrodlar atlaa eilimi dk bir kaynak metali salar. Ylan metal ilenebilir ve kaynak blgesini tekrar stmak ve yumuatmak iin ikinci paso kaynak yaplrsa, sdan etkilenen blgede kolaylkla ilenebilir. Eer kaynak kolay ve dz pozisyonda yaplamyorsa ve dkm kirli ise E St bir elektrod nerilir fakat hem ylan metal hem de sdan etkilenen blge sert olacaktr ve bu nedenle ilenemez . Hatalar Dzeltme: Dkm kayna genellikle dkmhanelerde hatalar tamir etmek veya ileme hatalarn dzeltmek iin kullanlr . En ok kullanlan uygulama E Ni elektroduyla kaynak yapmaktr. Elde edilebilecek en yumuak kaynak blgesine sahip olmak iin mmkn olan yerlerde lokal n stma veya hzl soumay engelleyebilecek birden fazla paso yaplmaldr. eliin Dkme Demire Kayna: eliin dkme demire kaynanda kullanlabilecek OERLIKON rnleri Citochromax, E 106 ve Tenacito 196dr. Hasar gren dkme demirler
26 26

elektrodlardr. E Ni elektrodlar temiz yzeylerde daha iyi bir balama

(yapma) salar, kaynak dikiinin ve ergime blgesinin yumuak ve daha snek olmasn

bazen hafif alaml eliklerle kaynaklanarak yamanr. Ayn zamanda, bazen eliklerde retim

27 27

srasnda dkmlerle kaynaklanr. eliin dkme demirle kaynayla oluan birleim hi bir zaman iki elik parann kaynanda oluan birleimin tokluuna ulaamaz. Fakat bazen E St elektrodu ile yaplan kaynaklarda yeterli mukavemet salanabilir. elikle oluan ba gl fakat dkme demirle yaplan ba genellikle krlgandr. E Ni elektrodu dkme demirle daha salam bir ba kurar fakat maliyeti yksektir. Dk maliyetli E St elektrodunun oluturduu curuf boyanacak yerlerden temizlenmelidir fakat bu temizleme ilemi ekstra bir maliyet getirir. nce saclarla dkme demirlerin kaynann yaplaca retimlerde kk apl, dk hidrojenli E7018 (Supercito, Supercito F-30/4) elektrodlar, dk amperlerle uygulanmaldr. Dkme demirlerde kaynak blgesi krlgan olacaktr, bu nedenle bu tr birletirme byk yklerin ve eme yklerinin altnda alacak paralarda uygulanmamaldr. Ayn zamanlarda su szdrmaz kaynaklarda da bu yntem nerilmez. E Ni elektroduna ucuz bir alternatif olmas dolaysyla zenli bir ekilde alarak kaynak yaplabilir. E 7018 (Supercito, Supercito F30/4) elektroduyla yaplan kaynaklar genel bir temizlemeden sonra boyanabilir. Yanm dkme demirleri (zgara v.b.), kaynak yaparken en iyi sonucu verecek elektrod, OERLIKON rn Inox Cdir. 2.3.2. Tamir Kayna in Hazrlklar: atlaklarn Belirlenmesi: Dkme demirlerin kayna en ok alma srasnda oluan atlaklarn tamiri iin kullanlr. Dkmlerdeki yzey atlaklarnn yerlerini belirlemenin en basit yolu; hasar gren blgeyi toz ve yadan temizlemek iin temizleyici (kerosene-soaked rag) srlmeli, tm atlaklara szmas salanmal sonra bu temizleyici kurulanmaldr. Hemen ardndan tebeir tozu pskrtlmelidir. Bir iki dakika sonra plak gzle grlemeyen atlaklar kerosenin tebeir tozuna doru ykselmesi sayesinde grlebilir olacaktr. atlak belirlemek amacyla tasarlanan ve satlan zel penetrantlar bulunabilir. Kalplarda kullanlan penetrant yntemi de dkmlerdeki atlaklar belirlemekte kullanlabilir. Birletirilecek Blgenin Temizlenmesi: Dkmn temiz olduundan emin olunmal, yzey su, ya, pas ve dier yabanc maddelerden arndrlmaldr. Mmkn ise dkmn yzeyi ince talama ile temizlenmeli bylece yzey kum ve yabanc maddelerden de temizlenebilir. zellikle E Ni elektrodu kullanlrken gzenek oluumu engellemek iin, atlaklara ve boluklara szan ya ve su da uzaklatrlmaldr. Bunun iin en iyi yol; dkm ksa bir sre kzl scak hale stmak veya daha dk bir scakla (205C) stmak ve burada
28 28

yaklak bir saat bekletmektir. ya ve sudan doyan dkmlerde ilk paso gzenek oluturur fakat, daha sonraki pasolar blgenin stlm olmasndan dolay daha iyi sonu verir. Kaynak Aznn Hazrlanmas: V-Kaynak az hazrlanmal bylece kaynak metalinin alan malzemenin alanna eit olur ve fazla nfuziyet olmadan ve ana metalle ilave metal fazla karmadan kaynak yaplabilir. atlak tamirinde, ark ss atlaklarn ilerlemesine yol aabilecek gerilimler oluturur. Bunu engellemek iin, atlak sonlarna delikler almal, ileyerek veya baka bir yntemle atlak blgesi kartlarak V-kaynak az almaldr. parasnn temiz ve kuru olduundan emin olunmaldr. n Istma ve Son Istma: Eer kaynaktan nce n stma yaplrsa ve ok yava soutulursa daha yumuak ve snek bir kaynak blgesi elde edilir. 205Cye kadar n stma genellikle yeterlidir fakat daha yksek (480C) n stmalar daha iyi sonu verir. En iyi sonu bu scakl kaynak sresince korumakla elde edilir. Eer dkm, kaynak yaparken n stma scaklnn altna derse, soumasna izin vermeden tekrar stlmaldr. Yava soumay salamak iin, kaynak yaplm dkm kaynaktan hemen sonra snn yaylm ve dkmn ani soumasn engellemek iin kirece, kuru kuma veya izole edebilecek bir malzemeye konulmaldr . n Istmasz Kaynak: n stma dkm kaynann tokluunu arttrrsa da, kk paralarn ou n stma yapmadan kaynak yaplabilir. Yava souma her zaman gereklidir. Yumuak bir kaynak metali ve sdan etkilenen blge isteniyorsa, n stmann uygulanmad yerlerde iki paso kaynak yaplmas nerilir. lk paso, yava soumay, yumuak ve ilenebilir kaynak metali iin tavlamay salayacak ikinci paso iin, n stmay salar. n stmasz kaynak yaplacak byk paralarda en nemli nokta, dkmn mmkn olduu kadar souk tutmaktr. Kk apl elektrodla, kk amperlerde allmal. Ksa ymal kaynaklar aralkl olarak yaplmal bylece, bir ksa paso yaplrken dierinin soumas salanmaldr. Dkmn soumas iin kaynan belli aralklarla kesilmesi gerekir. Scakl dk tutmann en nemli nedeni farkl stma ve genlemeden doabilecek atlaklar nlemektedir. Ana Metal Karm : Boluksuz ve curuf kalntsz iyi bir ergime salayabilmek iin yeterli akm kullanlmal. Dkme demirin ergimesini en aza indirmek iin her koul salanmaldr. E St elektroduyla kaynak yapldnda ana metalle yaplan karmdan dolay yksek karbonlu elik kaynak metali elde edilir. Eer bu metal hzl soursa ok sert, krlgan olur, krlabilir ve kaynak metali ilenemez.

29 29

E Ni elektrodu kullanmak bu sorunu zer, elik elektrodlarn tersine demird alamlar dkme demir ana metallere yldnda fazla sertlemezler. Bu nedenle, kaynak dikii ilenebilir fakat, dkme demirin ergime blgesine yakn blgelerinde sertleme elik elektrodlarda olduu gibidir. ekme Kontrol: eliin katlama srecindeki ekmesi, dkme demirinkinden daha fazladr. Bu nedenle elik elektroddan gelen ergimi elikle, dkme demire kaynak yaparken elik kaynak metali dkme demirden daha ok eker. Bu farkl ekmeler hem kaynak metalinde hem de dkme demirde gerilimler yaratr. Dkme demirdeki kk paso kaynak metali, eer son sl ilem uygulanmadan soumasna izin verilirse ekme kuvvetleri altnda olacaktr. Ayn zamanda, kaynak metalinin ekmesi nedeniyle dkme demirde gerilimler oluur. Dkme demir daha yumuak olduundan malzeme kaynak yzeylerinin dndan bir yerden krlarak alamaz hale gelir. Eer kaynak ince bir malzemede yaplmsa, birbirine bal atlaklar malzemenin krlmasna neden olabilir. Gerilimleri azaltmak iin kaynak ksa pasolarla yaplmal ve her pasonun soumas iin yeterli zaman tannmaldr. rnein; 15 ile 30 saniye arasnda kaynak yapp, bu kaynan soumas iin 3 ile 5 dakika beklenmelidir. paralarnn eitli blgelerine ksa pasolar yaplmal, operatr baka bir blgeye kaynak yaparken daha nce yaplan kaynan soumasna ve ekmesine izin verilmelidir (ekil 12). Dier bir alternatif de kaynak metalini, soumadan ve ekmeden, yuvarlak ulu bir aletle hafife dvmek ve ezmektir. Bu ilem kaynak metalinin esnemesini salar. Pek ok durumda ksa kaynak ve kaynak dikiini ezmek en iyi kombinasyondur. Yksek Grafitli Dkmler: Byk grafit yapraklarna ok miktarda sahip dkme demirlerin kayna zordur nk, kaynak metali grafit yapraklarna yapmaz ve kaynamaz. Onun yerine damlacklar oluturur, ergiyen dkm yzeyinde allmasn zorlatrr. Bu en ok tekrar tekrar stlan dkmlerde ; frn paralarnda ve egzos manifoldlarnda olur. Dkme demirler iin E St elektrodlar iin tasarlanan rt, bu yapraks grafitleri dar atar ve metalin yapmasn kolaylatrr. Svama: Byk V-kaynak azlarnn kaynanda bazen yan yzeyleri E St elektrodu ile izgi halinde kaynak yaplr ve daha sonra geri kalan boluk hafif alaml elik elektrod ile (E7018 (Supercito, Supercito F-30/4)) doldurulur. Bu ileme svama denir. ki yan yzeyde ylan metaller deformasyonsuz souduu ve ylan metalin kk bir miktar kalan boluu doldurduu iin gerilim altnda kalr bylece ekme azaltlr.

30 30

Saplama: Daha nce akland gibi dkme demirin hzl soumasyla birleik karbonun miktarn arttrr ve bylece sertlik ve krlganlk artar, kaynak snrnn dnda mukavemet der. Dkme demirlerde, yeterli kalnlk varsa mekanik bir yntem olan saplama ile mukavemet arttrlabilir. elik vidalarn ap yaklak 6.5 mm. ile 9.5 mm. arasnda olabilir. Dkmlerdeki atlaklar V- eklinde kesilmeli, vida delii ve dileri almaldr. Bylece vidalar 5 mm. ile 9 mm. arasnda yzeyin zerinde olmaldr ve en azndan vidalar ap kadar dkm parann iinde olacak ekilde vidalanmaldr. ekil 13 (a) saplamann uygulanmasn gstermektedir. Vidalarn kesit alan kaynak yzeyinin %25 ile %35ini kaplamaldr. Bu koullar altnda vidalarn mukavemeti kaynak mukavemetini arttrr ve korur. lk olarak her vidann etrafna bir iki paso kaynak yaparak, kaynamann hem vidada hem dkme demirde salandndan emin olmak iyi bir uygulama olarak dnlmektedir. Mmknse dz

ekil 12. Uzun Kaynak Azlarnda Oluabilecek Gerilimleri Azaltmak in Ksa Pasolarn Yapl Yntemi. Her Pasoyu Soumadan Ezmek veya Dvmek Gerilimleri Azaltr. kaynaklardan kanlmaldr. Kaynak aralklarla yaplmal ve her kaynak soumadan nce ezilmelidir. Eer dkm yeterli kalnlkta ise her iki yzeyden V-kaynak az almas nerilir. Pek ok durumda, bu blgede ok iyi nfuziyet salanmas istenir. Baz durumlarda, saplama deil de kaynak aznn ekillendirerek veya yuvarlak burunlu bir arala dkme kayna kilitlemek daha iyi olabilir (ekil 13 (b)) .

30 30

ekil 13. a) Saplama Yaplm Birletirme, b) Kaynak Azn ekillendirerek Kaynak Metalini Dkm Paraya Daha yi Yaplmasn Salanmas, Saplamaya Alternatif Bir Yntemdir. 2.4. KRESEL DKME DEMRLERN KAYNAI [3] Kresel dkme demir ferrit veya perlit yapl olduundan kaynaklanabilir. Maksimum mukavemet ve sneklik istendiinde para tamamen tavlanm durumda olamaldr. Kaynak yaparken dikkat edilecek husus, atlak oluumunu engellemek iin stma ve soutma hzlarn drmektir. Para ne kadar karmak ve byk ise o kadar uzun sre yksek scaklklarda sl ilem gerekir. Paray 290-400C arasnda n stma yapmak ve hzl soumasn engellemek iin dardan s verilmelidir. yi bir nfuziyet elde edebilmek iin dkme demirin kaynak yzeylerinden bir miktar malzeme ilenerek kaldrlmaldr. Kresel dkme demirler en ticari kaynak yntemleriyle kaynak yaplabilir. Kullanlan yntemi dikkate almakszn kresel dkme demirler iin retilen elektrodlar kullanmak en tercih edilen yntemdir. Bu elektrodlar %60 nikel (Ni) ve %40 demir (Fe) kompozisyonuna sahiptir E 116 ve dkmn yapsn koruyarak kaynak yapabilmek iin zel rtleri vardr. rtl elektrod ark kayna iin E 310-15, E 310-16 (Inox-C) ve E7018 (Supercito, Supercito F-30/4) elektrodlar baaryla uygulanabilir. Seyrelmeyi ve blgesel snmay en aza indirmek iin en dk amperlerde allmaldr .
31 31

Paralar izoleli malzemeyle rtlmeli ve bylece yava souma salanmaldr. En iyi sonucu almak iin kaynak sonras 435C de 4 saat veya 540C de 2 saat sl ilem yaplmas gerilim gidermek iin uygulanmaldr . 3. RNEKLER: 3.1. Dkme Demir Dili Yuvasnn Tamiri [6]: Dili yuvas alma srasnda atlam ve ya szntsna neden olmutur. elik malzemeden yeni taban retilmi ve dkme kaynakla birletirilmitir. Yuvay glendirebilmek iin elik kebentler eklenmitir. Yntem: Ana Metal: Kresel dkme demirin dk karbonlu elie kayna. Kaynak Yntemi: rtl elektrod ark kayna. lave Metal: ENiFeCI (E116), 3.2 mm. ve 4 mm. Kaynak Parametreleri: DC, Elektrod pozitif kutupta, 95-150 A, 22-25 V. n Istma Scakl: 315C. Pasolar Aras Scaklk: 370C, kaynaktan sonra yava soutma.

32 32

3.2. Dikey Torna Kulesinin Tamiri [6]: Dikey torna kulesinin 1321mm apl alt taban anmtr. Dk karbonlu elik halka ile kaynatlarak kullanlabilir hale getirilmitir. Pasolar, arplmay en aza indirecekekilde yaplmtr. Her paso kaynaktan sonra ekilenmitir. Yntem: Ana Metal: Gri dkme demirin dk karbonlu elie kayna. Kaynak Yntemi: rtl elektrod ark kayna. lave Metal: ENiFeCI (E116), 3.2 mm. ve 4 mm. Kaynak Parametreleri: DC, Elektrod pozitif kutupta, 95-150 A, 22-23 V. n Istma Scakl: 315C. Pasolar Aras Scaklk: 370C, kaynaktan sonra ok yava soutma.

33 33

KAYNAKA: [1] Welding Handbook,Cilt 4, American Welding Society, 1984, Bl. 5 [2] Demir ve eliklerin Metalografisi Prof.Dr. Erdoan Tekin, Bl. 9 [3] Physical Metallurgy, Avner, 1985. [4] The Procedure Handbook of Arc Welding , The Lincoln Electric Company,1994, Bl. 8.1.1- 8.1.6 [5] Metals Handbook, American Society for Metals, 8. Bask, 8. Cilt, 86-94 [6] Guide for Welding Iron Casting American Welding Society, 1989, Bl. 2

34 34