KOBLERN VERMLLK SORUNLARI VE ZM NERLER

Ridvan BOZKURT- Milli Prodktivite Merkezi Danmanlk Blm Bakan Glnur Snmez- Milli Prodktivite Merkezi Danmanlk Blm Uzman ZET Dnyada, ekonomilerin dinamizmi ve gelir dalmndaki bozukluu dzelten nemli bir unsur olduu kabul edilen KOBlerin uzun mrl olmas, lkemiz ekonomisi asndan da byk nem tamaktadr. KOBlerin bilinen sorunlar iinde verimlilik sorunlar nemli bir yer tutmaktadr. Dnyada genel kabul gren anlamyla verimlilik, ortaya konan rnlerin deerinin ya da miktarnn, bu rn elde etmek iin kullanlan kaynaklarn deerleri ya da miktarlar toplamna oranlanmas yoluyla bulunan deerdir. Baka bir deyile, kaynaklarn sabit olduu var saymyla, ayn kaynaklarla, daha fazla rn, kt ya da baarl sonu elde etmektir. Verimliliin yksek olmas, eitli n koullarn gerekletirilmesine baldr. Bu n koullarn gerekletirilemedii durumlarda, verimlilik sorunlar ba gsterir. Gnmz rekabet ortamnda yaygn verimlilik sorunlarnn olduu iletmelerin srdrlebilirlii ise tehlikededir. Bu almada, lkemizdeki KOBlerin belli bal verimlilik sorunlarna MPMnin deneyimleri, aratrmalar ve dier kaynaklardan yararlanlarak k tutulmaya ve zm nerileri gelitirilmeye allmtr. Gaziantep, Denizli, orum, Kayseri, Afyon, Balkesir, Mersin, Karaman ve Adanadaki KOB iletmelerinde 1998 ylndan bu yana yrtlen MPM l Dzeyinde Verimlilii Artrma Projelerinden (VAP) edinilen deneyimler, bu almann nemli bir parasn oluturmaktadr. GR almann amac; somut verilerle KOBlerin lke ekonomisi iindeki yeri ve karlatklar sorunlar ortaya koyarak, MPM deneyimleri ve dier kaynaklarn nda zm nerileri gelitirmektir. KOBlerin sorunlarnn hemen hemen tamamnn verimlilikle dorudan veya dolayl balants bulunmaktadr. Bunun ortaya konmas iin, almada, ncelikle KOB ve verimlilik kavramlarnn ayr ayr tanmlar yaplmakta ve ekonominin srdrlebilirlii asndan nemleri aklanmaktadr. Bu aklamalar, KOBlerin balca sorunlarn ve bu sorunlarn verimlilie olan olumsuz etkilerini anlatan blm izlemektedir. Bir sonraki blmde, sorunlara zm nerileri sunulmakta ve zmlerin etkenlii tartlmaktadr. Sonu blmnde ise gelitirilen zm nerilerinin uygulanmas iin iletme yneticilerinin ve sahiplerinin, iletme alanlarnn, KOBlere danmanlk veren kurulularn ve kamu ynetiminin zerine den grevler tanmlanmaktadr. 1. KAVRAMSAL EREVE 1.1. Verimlilik ve Verimlilik Bilimi Dnya Verimlilik Bilimleri Konfederasyonunun (WCPS) tanmna gre verimlilik, ktnn girdiye oran, verimliliin artrlmas ise mmkn olan en az kaynak ile en ok rnn (hizmet rn de olabilir) elde edilmesidir. Verimlilik, iletmeler, ulusal rekabet gcnn temel belirleyicilerinden biri olmas nedeniyle uluslar ve genel olarak dnya iin nemlidir. (1) Bu tanm bugn, tm dnyada bilinen ve kullanlan bir tanm olmakla ve nemi kabul edilmekle beraber, verimlilik lm, verimlilii etkileyen etkenlerin ve verimlilik artrc yntemlerin belirlenmesi gibi abalarda karlalan glkler, verimliliin ok boyutlu bir kavram olduunu gstermektedir. WCPS, verimlilik biliminin tanmn yaparken, bu durumu u ekilde aklamaktadr: Verimliliin llmesinde, zmlenmesinde (analizinde) ve gelitirilmesinde kullanlan ok sayda teknoloji ve ara (yntem) vardr; fakat bunlarn tm, verimliliin ok boyutlu olduunun fark edilmesini salayan sisteme dayal (sistematik) ve geni kapsaml yaklamlar gerektirmektedir. Bilimsel yntemleri uygulamasna ramen verimlilik bilimi ile uraanlar, verimlilik dzeylerinin belirlenmesinde sosyal ve kltrel etkenlerin neminin farkndadr. yle ise verimlilik bilimi, verimliliin

lmyle, zmlenmesiyle (analiziyle) ve kullanlan kaynaklarn ktsn en oklayacak uygun dnce yapsnn (felsefenin), kltrn, sistemlerin, srelerin, teknolojilerin ve yntemlerin belirlenerek gelitirilmesiyle uraanlarn kullandklar bilimsel bir yaklamdr. (1) letme dzeyinde verimliliin artrlmas, iletme iindeki abalarn yannda, destekleyici makroekonomik politikalar, etkili ulam ve iletiim balantlar, yaratcl ve yenilii destekleyen ve dllendiren dzenlemeler gibi uygulamalar olan, uygun ulusal altyapya da baldr. (1) letmeler de bu destekleyici altyapnn getirdii frsatlara uygun olarak, srekli kendilerini eletiren bak asna sahip bir kltrn iinde, etkili srelerin, sistemlerin ve ynergelerin tasarm ve uygulanmas yoluyla potansiyellerini harekete geirirler. (1) Gerek ulusal dzeyde, gerekse iletme dzeyinde verimlilii artrmak iin gerekli sistematik yaklamlarn yrtlmesi ile ilgili olarak, verimlilik ynetimi kavram devreye girmektedir. 1.2. letmelerde Verimlilik Ynetimi letme dzeyinde verimlilik ynetimi, genel ynetim srecinin nemli bir parasdr. Bir sistemdeki ktlarla girdiler arasndaki ilikilere dayanan planlama, organize etme, nderlik yapma, kontrol etme ve egdmleme faaliyetlerinin tmn ierir. (2) Verimlilik, rgtsel performans gsteren tek gsterge olmamakla beraber, zellikle gnmzn artan rekabeti pazarnda hala nemli ve hayati bir unsur olma zelliini korumaktadr. Verimlilik lm ve geliimine ilikin amalar, hedefler ve programlar gnmz iletmelerinin gnlk faaliyetleriyle ve ynetim sistemleriyle btnletirilmelidir. (2) Verimliliin kurumsallatrlmas uzun vadeli ve rgtsel deiim gerektiren bir sretir. Bu uzun vadeli srete merkezi bir rol stlenmek, verimlilik ynetiminin fonksiyonudur. (2) Yksek verimlilik, etkili ibirliklerinin kurulmasn ve takm almasn gerektirir. rnein, reticiler arasnda, almalarn kendi tedarikileriyle, deer zincirinin ve tedarik zincirinin dier yeleriyle ortaklaa yrtenlerin says gittike artmaktadr. rgt iinde, yeni rnler, daha tasarlanrken verimlilik ltlerine dikkat edilerek gelitirilmektedir. (1) Endstri mhendisleri gibi verimlilik geliimiyle dorudan ilgilenen ve geliim abalarnn nderliini stlenen zel verimlilik katalizrleri olabilir; fakat verimlilii en st dzeye karacak gerekten etkili almalar, rgtn tm blmlerinden ve yelerinden gelecek gnll katlmlara baldr. (1) Her iletmede, firma st dzey yneticilerinin verimlilik ynetimi anlaylarnda, Randolph P. Kudara gre, aadaki evrimsel farkllama ortaya kmaktadr (3, 4): Karklk Dnemi (Confusion Zone): Verimlilii sadece direkt iiliin etkilediinin dnld, yneticinin hibir ekilde sorumluluk almad, son derece dar bir bak asna sahip olunan ilk aama olup, bu aamann abuk atlatlabilmesi, iletmeler asndan nemlidir. Farkna Var Dnemi (Awareness Zone): Bu aamada verimlilii etkileyen tek girdi etkeninin (faktrnn) igc olmad ve istenilen kty elde etmek iin birok girdi karm kullanldndan, verimlilii iilik dndaki dier girdilerin de etkiledii gereinin grld aamadr. Bylece ynetim, yalnzca igcn daha fazla altrmakla kalmaz, verimliliin artrlmas iin gerekli nlemleri alma sorumluluunu da zerinde hisseder. lm Dnemi (The Measurement Zone): 2. aamada bak as genileyen ynetici, toplam verimlilii nasl lecei, ksmi verimliliklerin toplam verimlilie etkisini nasl belirleyecei, verimlilikkrllk ilikisini nasl kuraca vb. konularda daha fazla kafa yormaya balar. letmede bu amalara hizmet eden bir lm sistemi kurar. Bu lm sisteminin gerektirdii verilerin toplanmasn salar. Verimlilii artrmak amacyla yaplan her faaliyetin verimlilik zerindeki gerek etkisini bylece gzlemlemeye balar.

Ynetim Dnemi (Management Zone): Ynetimin, uzun vadede srekli verimlilik geliimini hedefledii son aamadr. Verimlilik artrmnn anahtar rol stlendii bir irket kltr oluturulur. retim dndaki tm alanlara da verimlilik yaklam uygulanr (rnein: pazarlama, AR-GE, retim planlama, finansman, vb.). Kudara (3) gre, her iletme yneticisi bu aamalardan gemektedir; hibir aama atlanmamaktadr ve her bir aamann sresi iletmeden iletmeye deimektedir. Bir iletmenin yukardaki deiimlerden gemesi iin, alanlarn desteini almas arttr. lk aamada kalnd srece, bu destein alnmas olanaksz grnmektedir. lk aama atlatldktan sonra ise yneticiler, kendi alkanlklarn deitirmelerinin yannda, alanlarn alkanlklarn deitirmelerine de yardmc olmak durumundadr (4). Bu noktada, renmenin deiik aamalarndan ve bu aamalarn verimlilik ynetimine uyarlanmasndan sz etmek mmkndr. Bu konuda 1990da Malezyann bakenti Kuala Lumpurda dzenlenen 7. Dnya Verimlilik Kongresinde Roald Nommeun (5,4) 3. Seviyede Verimlilik Performans Geliimi in Btnleik Sreler konulu sunumu yol gsterici niteliktedir. Bu sunumda, nl biyolog ve filozof olan Gregory Batesonn 1972de yapt bir almaya yer verilerek, renmenin 3 seviyesi tantlmtr. Buna gre 1. seviyede renme, bir davran kmesinin baka bir davran kmesiyle yer deitirmesi yoluyla salanan deiimdir. 2. seviyede renme, belli bir davrann verilen bir dizi davran alternatiflerinden birinin seilerek onunla deitirilmesine dayanr veya bu belirgin davran, bir baka evresel koula uyarlanarak deitirilir. 3. seviyede renme, bizzat renme srecindeki deiimdir. Kii deitirecei davrann alternatiflerini kendisi ortaya koyar ve deiimi kendisi gerekletirir. Nomme (5), verimlilik deiiminin her 3 seviyede nasl gerekletirileceiyle ilgili olarak renmeyle ilgili bu bulgular verimlilik ynetimine aadaki gibi uyarlamtr. 1. seviyede verimlilik deiimi, verimlilik geliimi iin tahmin edebileceiniz en basit ve en dolaysz (direkt) yntemlerdir. Bir alana yeni bir makine, yeni bir ara veya alma eklini nasl deitireceini gsteren yeni bir talimat verin. Bu tarz bir deiim genellikle ok etkilidir, nk dorudan (direkt) yaplr ve daha az kaynak harcanr. Fakat bak as dar bir yaklamdr ve bu tarz bir deiim fazla uzun srmez. 2. seviyede verimlilik deiimi, bireyin farkl makineler, aralar ve prosedrlerden birini semesine izin verilerek yaplr. Bu durum, alan bireye daha olumlu (pozitif) bir sahiplenme hissi verir. 3. seviyede verimlilik deiiminde ynetim, alana yetersizliin (inefficiency: etkenliin yetersizlii) nedenleri ve geliimin potansiyel yollar hakknda bir igr verir. Buna ek olarak alandan yeni yntemlerin gelitirilmesi srecine katlmas istenir. alan, farkl uygun yntemlerden birini seer ve doaldr ki bu yeni yntemlerin uygulanmasnda grev alr. Bylece yalnzca sahiplenme duygusunu kazanmaz, ayn zamanda daha iyi yntemlerin ve yollarn srekli aratrlmas srecine de katlm olur. Ynetimde ve alanlarda oluan verimlilik ynetimi bilin dzeyi sonucunda iletme, 4. evrimsel aama olan verimlilik ynetimi aamasna ulatnda ve alanlarnn desteini 3. seviyede verimlilik deiimi yntemini uygulamaya alarak aldnda, iki temel verimlilik ynetimi ilevini etkili bir ekilde yerine getirmeye balam olur. Bu ilevler (2): Verimlilik artrma teknikleri: En uygun verimlilik artrma tekniklerinin ve faaliyetlerinin seilmesi ve uygulanmasndan oluan aamalar kapsar. Verimlilik lme ve deerlendirme sisteminin kurulmas: Verimlilik lm srecinin amac, uygulayanlarn karar vermelerini ve verimliliklerini daha iyi ynetmelerini salamak iin kt lmleri ile girdi lmleri arasndaki ilikileri gelitirmektir. Bir kez verimlilik lme sistemi yerletirildi mi, sistem yrtlebilir (operationalized) ve standartlar retilebilir. Standartlar, aadaki yntemlerden birini kullanarak tespit edilebilir: a) Tahmin ve kiisel kanaat (Estimation and judgement) b) Mhendislik yaklam (Engineered approach)

c) Gemie dayal veya firmalararas veriler (Historical or inter-firm data) d) Kuralc (Normative); kiilerden, verilen verimlilik indeksleri veya oranlaryla ilgili standartlar belirlemesinin istenmesi. Daha sonra, gerekleen performansla standartlar karlatrlarak sapmalar analiz edilir. Analiz sonucunda, nemli lde sapmalar yoksa, takip karar verilmeyebilir veya aadaki yollardan biri seilebilir: Uygunluunu ve gvenilirliini artrmak iin verimlilik lm sistemi zerinde deiiklikler yaplabilir. Ynetim, verimlilik artrma faaliyetlerini planlamaya ve yrtmeye balayabilir.

Verimlilik ynetiminin iki temel ilevi olan verimlilik artrma tekniklerinin planlanp uygulanmas ile verimlilik lme ve deerlendirme sisteminin kurulmas almalar, aadaki verimlilik ilkeleri dikkate alnarak gerekletirilmelidir (6): 1) Doru ii yapmak (doruluk ilkesi) 2) Yapabileceinin en ounu ve en kalitelisini yapmak (iyilik ilkesi) 3) Yaplann toplumsal yararn sorgulamak (toplumsallk ilkesi) 4) Sonucun toplumsal maliyetini karmak (toplumsal maliyet ilkesi) 5) Bireyin kendini, toplumu, lke, dnya ve doay tanmas (bilme ilkesi) 6) Mevcut ve potansiyel kaynaklarn tannmas, tanmlanmas (farknda olmak ilkesi) 7) Kaynaklar doru kullanmak (teknik olma ilkesi) 8) Kaynaklar tam kullanmak (ziyan etmeme ilkesi) 9) Kaynaklar zamannda ve yerinde kullanmak (uygunluk ilkesi) 10) Kaynaklar en ucuz, en az kullanmak (ekonomiklik ilkesi) 11) Her kaynan fayda-maliyet analizini yapmak (analitik olma ilkesi) 12) Girdi seimini doru yapmak (en uygun bileim ilkesi) 1.3. Verimliliin letmeler ve Toplumlar Asndan nemi Verimlilik, ekonomik bymenin temel bileenlerinden biridir: retim faktrlerindeki artlardan arta kalan unsurdur. Bu nedenle verimlilik, igcnn yerine sermaye konarak veya igcn azaltarak artrlr. Bu durum Endstriyel Devrimin balangcndan beri devam etmektedir. Malzeme retimi, tama ve bilgi gibi iler igc arlkl srelerden yeni makine ve aletler kullanarak sermaye youn hale getirilmitir. Sermaye youn alldnda, retim srecinde ihtiya duyulan ii says azalmakta, fakat varlk art yeni rnler ve hizmetler iin talep artna, artan talebin karlanmas ihtiyac da yeni iletmelerin kurulmasna neden olmakta ve bylece istihdam artmaktadr. Ayn zamanda, igcnden hem kas gc, hem de beyin gc olarak daha fazla yararlanma isteinin artmas sonucu, deiime kolayca ayak uydurabilen kalifiye ve salkl igc iin yeni istihdam olanaklar ortaya kmaktadr.(7) Baka bir deyile, verimlilik artnca, milli gelir ya da gayr safi milli hasla, girdi faktrlerinden daha hzl artar. Bu nedenle, verimlilik kazanlarnn alanlara katklar orannda datlmas durumunda, verimlilik art, yaam standartlarnda dorudan art salar. Gnmzde verimliliin, gerek ekonomik kalknmann, sosyal ilerlemenin ve hayat standard artnn tm dnyadaki tek kayna olduunu sylemek yanl olmayacaktr. (8) Bu durum, ekil 1de, aadaki gibi grselletirilmitir (4):

ekil 1: Emek youn bir ekonomik yapdan teknoloji ve sermaye youn bir ekonomik yapya geiin verimlilik ve igc zerine etkisi

Otomasyona gei 1

gcnde azalma 2 3

alan kii bana den katma deerin artmas

alanlarn kas gc ve beyin gcnden daha fazla yararlanma istei

alanlarn artan katma deerlerinin cretlerine yanstlmas

7 Kalifiye igc istihdamnn artmas

6 Yeni iletmelerin kurulmas Kaynak: (4)

5 Yeni rn ve hizmetlere olan talebin belirmesi

gcnn otomasyona uyum salamas, an gereklerine gre eitim almasna ve kendini srekli gelitirmesine baldr. gc bu uyumu salad takdirde, isizlik sorunu olmayacaktr. Ayrca, 4. aamada belirtilen, alanlarn artan katma deerlerinin cretlerine yanstlmas seenei yerine iletme yneticilerinin farkl bir tutum izlemesi, yukardaki dngnn kopmasna neden olacaktr. Byle bir durumda igcnn artan verimlilikle ba koparldndan, otomasyona kar bir diren gsterecektir. nk, alanlar, verimliliin getirdii nimetlerden kendileri yararlanamadklar gibi, yeni rnlere ve hizmetlere de talep oluturmayacaklardr.(4) Verimlilikteki deiimlerin, hzl ekonomik kalknma, daha yksek yaam standard, demeler dengesi, enflasyonun denetimi ve hatta dinlencelerin sre ve kalitesi gibi pekok ekonomik ve sosyal olay byk lde etkiledii kabul edilmektedir. Bu deiimler, cret dzeylerini, maliyet/fiyat ilikisini, sermaye yatrm ihtiyacn ve istihdam etkiler.(8) Verimlilik, ayn zamanda, bir lkenin mallarnn uluslar aras pazarlardaki rekabet gcn de belirler. Ayn mal reten lkelere kyasla, bir lkenin emek verimliliinde dme olursa, rekabet asndan bir dengesizlik doar. retim maliyetlerindeki artn aynen fiyatlara yanstlmas durumunda, mteriler daha ucuza mal ya da hizmet salayan tedarikilere yneleceinden, lke endstrilerinin satlarnda dme olacaktr. Yksek maliyetlerin fiyatlara yanstlmayp endstrilerce karlanmas durumunda ise krlar decektir. Bu, ya retimin ya da reel cretlerin drlerek, retim maliyetlerinin sabit tutulmas demektir.(8) Rakipleriyle ayn verimlilik dzeyine ulaamayan kimi lkeler, ulusal paralarn devale ederek sorunlarn zmeye alrlar. Ancak devalasyon, ithal mallarnda fiyat artlar sonucu lkedeki enflasyonu ykselttiinden, sz konusu lkelerdeki reel gelirin dmesine yol aar.(8) Bu nedenle dk verimlilik, enflasyona, demeler dengesinde aa, dk kalknmaya ve isizlie yol aar. ekil 2de verimlilii etkileyen eitli deikenler ve etmenler arasndaki iliki basit bir ema yardmyla gsterilmitir.(8)

ekil 2: Bir Dk Verimlilik Tuza Modeli

Dk Verimlilik Art (zellikle emek ve enerji) Sermaye birikiminde gerileme (ve yetersiz sermaye/emek oran) Birim Maliyetlerde Art (emek ve enerji)

Ulusal fabrikalarn kapasite kullanmnda azalma Satlarda yavalama (i ve d pazarlarda) Kaynak: (8)

Fiyatlarda Art (Yerli Mallar ve hra Mallar)

Yoksulluk, isizlik ve dk verimlilik ksr dngsnn, yalnzca verimlilik artyla krlabilecei aktr. Artan ulusal verimlilik, yalnz kaynaklarn optimum kullanmna deil, ayn zamanda toplumun ekonomik, sosyal ve politik yapsnda daha iyi bir denge kurulmasna da yardmc olur. Sosyal amalar ve hkmet politikalar milli gelirin dalm ve kullanmn byk lde belirler. Bu ise, sonuta birey ve toplumun verimliliini belirleyen siyasal, sosyal, kltrel, eitsel ve gdsel alma ortamn etkiler.(8) Buraya kadar uluslar asndan verimliliin nemi aklanmtr. letmeler asndan verimliliin nemini aklamak iin, ncelikle iletmelerde kr etkileyen temel bileeni incelemek gerekmektedir: Byme Fiyat Kurtarma Verimlilik

Byme, sat hacminin artmasyla ortaya kar. Bymenin iki nedeni olabilir: Genileyen pazarda pazar payn korumak ya da pazar payn artrmak hedefine ulamak zere faaliyeti artrmak. Her ikisinin de hedefi daha fazla sayda mteriye ulamaktr. Birim maliyetlerin, sat fiyatlarnn ve verimliliin sabit kald varsaymyla, ayn zaman diliminde daha fazla miktarda satn gerekletirildii ve bunun iin de daha fazla miktarda retim yapld sonraki dnemle, daha az sat yaplan nceki dnem arasndaki kazan fark, bymeden kaynaklanmaktadr. Sonraki dnemin sat miktar daha azsa, kazan kayb, klmeden kaynaklanmaktadr (9). Bu nedenle byme, statkoyu korumak (birim rn bana fiyat/maliyet orann ve verimlilik dzeyini ayn seviyede tutmak) iin gerekli kazan artn gsterir (9). Fiyat kurtarma, girdi birim maliyeti (cost) ile kt fiyatlarnn nasl ynetildiini aklar. Fiyat artlarnn ne kadarnn mteriye yanstldn gsterir. Pozitif bir fiyat kurtarma oran, sat fiyatlarnn girdi maliyetlerinden daha fazla arttn anlamna gelir. Fiyat kurtarma ile, bir nceki yln verimliliiyle cari yln kt miktar alnarak, fiyatlar arasndaki farkn sonucu llr (9). Baka bir deyile, cari yln verimlilii nceki yla eit olsayd, cari yldaki sat hacmiyle, fiyat/maliyet orannn nceki yla gre deiiminden kaynaklanan kr ne olurdu, sorusunun cevabn verir. Fiyat kurtarma, varln el deitirmesini gsterir (9).

Verimlilik, kaynaklarn daha etken kullanmnn bir sonucudur ve daha az kaynak kullanm (igc, malzeme, sermaye), daha iyi bir girdi karmas kullanma (igc ve sermayenin ikamesi), ek kapasite kullanm (fason), vb. unsurlar ierir (9). Verimlilik, varln yaratlmasn gsterir (9). letmeler, krlarn aadaki farkl yoldan artrabilirler: 1. Byme yoluyla (girdi ve kt miktarnda ayn oranda art salayarak) 2. Fiyat kurtarma yoluyla (ktlarnn fiyatlarn, girdilerinin fiyatlarndan daha fazla oranda artrarak) 3. Verimlilii artrma yoluyla (kt miktarn, girdi miktarndan daha fazla oranda artrarak, ya da girdiler sabitken kt miktarn artrarak, vb. kaynaklarn etken kullanm yoluyla) lk iki strateji, pazarda rakiplerin ok olduu durumlarda, riski olduka fazla olan, ulalmas g hedefler verir. kt fiyatlarn rakiplerden fazla artramazsnz, rakiplerinizin sadk mterileri varken, onlarn mterisini kendinize ekerek byyemezsiniz. Oysa verimlilii artrarak kr artrmak, byk oranda i faktrlere baldr. Gnmzn rekabet dnyasnda, bymeyi, verimlilik artnn desteiyle salayan irketler baarl olmakta, fiyat drerek nemli bir rekabet avantaj elde etmektedirler. Elbette rnlerde yenilik yapmak nemlidir, ama yeniliklerin neler olacana ve rn zerinde nasl uygulanacana karar verirken bile, verimlilikteki olas deiimler gz nne alnmak durumundadr. Verimlilii srekli den bir iletme, varlk yaratamadndan, zamanla maliyetleri, verimlilii srekli olarak artan rakiplerininkinden fazla olacaktr. Bu durumda, ya fiyat kurtarma oran decek ya da rakiplerinden pahal satmaya altndan, mterilerini de kaybederek byme seeneini de kullanamayacaktr. Kendisinin etkileyebilecei tek maliyet kalemi iilik olduundan, fiyat kurtarma orann, igc cretlerini drerek artrmaya alacaktr. Bu durumda alanlarn motivasyonu decek, igcnn kalitesi ve dolaysyla rnlerin kalitesi de azalacaktr. Bylece, rekabetin maliyet ve kalite unsurlarn kaybetmi olacaktr. Buraya kadar anlatlanlardan grld zere, ulusal dzeyde grlen dk verimlilik tuzann ayns, tek tek iletmeler iin de geerli olmaktadr. 1.4. KOB Tanm ve Genel zellikleri Kk ve orta boy iletme iin yaplan tanmlara bakldnda, hemen hemen her lkenin ve de kuruluun ayr tanmlamada bulunduklar grlmektedir. Tanmlamadaki ltlerin ve snrlamalarn genelde lke ekonomilerinin byklne ve yapsna bal olarak kltrden kltre, lkeden lkeye, blgeden blgeye deitii grlmektedir (10). Kk ve orta boy iletmelerin genel bir tanm olmamakla beraber, sermaye kullanm yannda, ok el emei ile faaliyette bulunan, abuk karar verme imkanna sahip ve dk dzeyde ynetim giderleri ile alan, ucuz bir retim gerekletiren ekonomik teebbsler olarak tanmlanmaktadr (10). KOBlerin tanmlanmasnda, nitel ve nicel ltler kullanlmaktadr. En yaygn kullanlan iki lt de niceldir: altrlan ii says ve arsa ve bina hari sabit sermaye tutar. ABnin tanmnda nicel ltlerin yannda, nitel lt olarak bamsz olma lt de bulunmaktadr. ABde KOB tanmlar, izelge 1deki gibidir: izelge 1: ABde KOB tanmlar (6 Mays 2003 31 Aralk 2004te geerli) lek Tanm Mikro lekli Kk lekli Orta lekli alan Says 10dan az 50den az 250den az Yllk Ciro 2 Milyon Euroya kadar 10 Milyon Euroya kadar 50 Milyon Euroya kadar Bilano 2 Milyon Euroya kadar 10 Milyon Euroya kadar 43 Milyon Euroya kadar

Kaynak: (11) http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/n26026.htm

lkemizde, eitli kurulular arasndaki KOB tanmlar da farkllklar gstermektedir. izelge 2de bu farkllklar grlmektedir: izelge 2: Trkiyede KOB Tanmlar SAYISINA GRE LEK MKRO KOSGEB (3624 sayl kanun) TOSYV DE-DPT TOBB (10) EXMBANK HALKBANK HAZNE MSTEARLII DI TC. MSTEARLII 1-9 1-5 1-9 KK 1-50 5-100 10-49 1-50 1-200 1-250 10-49 1-200 Kaynak: (12) sitisnalar bulunmakla birlikte, KOBlerin genel zellikleri, aadaki gibi sralanabilir (10): Basit bir organizasyon yapsna sahiptirler. Profesyonel yneticiler tarafndan deil, iletme sahipleri veya ortaklar tarafndan ynetilirler. ou aile irketidir. KOB sahipleri veya yneticileri, iletmeleri ile ilgili kararlarn alnmasnda bamsz hareket etmektedirler ve herhangi bir denetime tabi deildirler. Faaliyet gsterdikleri pazarlarda nispeten kk bir pazar payna sahiptirler. Sat ve satn almada pazarlk gleri zayftr. 1.5. KOBlerin lke Ekonomilerindeki nemi KOBlerin, genellikle lke ekonomisinde iletme says bakmndan neredeyse tamamn, saladklar istihdam bakmndan ise 2/3n kapsadklar sylenebilir. lkenin gelimilik dzeyine gre bu oranlar deiebilmektedir. Bu almada, nce AB ve lkemizde KOBlerin saysal bakmndan okluklarna, sonra da eitli toplumsal ve ekonomik yararlarna deinilecektir. ABnde, KOBlerin ekonomideki yaygnlklar, izelge 3teki gibidir: izelge 3ten grld gibi ABde KOBler, sayca toplam iletmelerin %99,79unu oluturmakta, alanlarn %66,4n istihdam etmektedir. 50-250 ORTA 51-150 100-200 50-100 51-99 Arsa ve Bina Hari Sabit Sermaye Tutarnn st Snr KOB 400 Milyar TL. 400 Milyar TL. 2 Milyon ABD $

TANIMI YAPAN KURULU

izelge 3: ABde KOBlerin letme Says ve stihdam Bakmndan Dalmlar alan Says 0-9 10-19 20-49 50-99 100-249 250-499 500 + letme Says 15.210.000 605.000 370.000 70.000 60.000 15.000 20.000 Toplam alan Says 31.450.000 8.250.000 12.250.000 4.950.000 10.400.000 5.100.000 28.900.000 101.350.000 Kaynak: (12) 0-9 kii istihdam eden mikro iletmelerin sayca byk arl (%93,03) gstermeleri dikkat ekicidir. Bu iletmeler, alanlarn %31ini istihdam etmektedirler. Ortalama istihdamlarnn beklenen ortalama olan 4-5 yerine 2de kalmas, bu iletmelerin bireysel giriimler olduunu ya da yeni kurulmakta olduklarn akla getirmektedir. Esnaf ve sanatkrlar, kk atlyeler, bamsz kk laboratuarlar, mhendislik iletmeleri, mali mavirlik hizmetleri, zel doktor muayenehaneleri, ithalat-ihracat irketleri, tccarlar, pastaneler, lokantalar, ocuk yuvalar, bamsz bakm-onarm servisleri, franchise hizmetleri, vb.nin geneli mikro iletmeler grubuna girmektedirler. Mikro lekli firmalarn ounun hizmet reten iletmeler olduklar dnlebilir. ABde 10-49 ii altran kk iletmelerin sayca oran %5,96 iken, bu iletmeler, AB istihdamnn %20,3n oluturmaktadr. Ayn oranlarn, 50-249 ii altran orta lekli iletmelere bakldnda, srasyla %0,80 ve %15,1 olduu grlmektedir. Byk iletmeler ise sayca toplam iletmelerin %0,21ini olutururken, istihdam asndan %33,5 ile nemli bir yer tutmaktadr. ABnde kabaca, alanlarn 1/3 0-9 kii altran mikro lekli iletmelerde, 1/3 10-249 ii altran kk ve orta lekli iletmelerde, 1/3 ise 250 ve daha fazla ii altran byk lekli iletmelerde istihdam ediliyor denebilir. lkemizdeki giriimler bakmndan durum incelendiinde, DEnin izelge 4te grlen 2002 genel sanayi ve iyeri saym sonularndan, lkemizde 1,720,598 giriim bulunduu, bunlarn %99,89unu 0-250 ii altran KOBlerin oluturduu sylenebilir. lkemizde 0-9 ii altran mikro lekli giriimlerin oran %96,32, 10-250 ii altran kk ve orta lekli giriimlerin oran %3,57, 250den fazla ii altran giriimlerin oran %0,11dir. izelge 4: Giriimlerin Byklk Snfna Gre Dalm lek Mikro Kk Orta Byk TOPLAM alan Says 00 1-9 10-49 50-99 100-150 151-250 251+ Giriim Says 23.762 1.633.509 53.246 5.080 1.804 1.387 1.810 1.720.598 % 1,38 94,94 3,09 0,30 0,10 0,08 0,11 100 Birikimli % 1,38 96,32 99,41 99,71 99,81 99,89 100 Ort. stihdam 2 13 33 71 173 340 1445

lek Mikro Kk Orta Byk TOPLAM

% 93,03 3,70 2,26 0,43 0,37 0,09 0,12

Birikimli % 93,03 96,73 98,99 99,42 99,79 99,88 100,00

% 31,0 8,1 12,1 4,9 10,3 5,0 28,5 100,0

Birikimli % 31,0 39,2 51,3 56,1 66,4 71,4 100,0

16.350.000 100,00

Kaynak: (13)

DEnin 2002 yl iin 1.720.598 olarak sayd tek birimli (tek adresli) ve ok birimli (birden fazla adres, tek giriime bal) giriimlere ve buna denk gelen 1.881.443 iyerine (adrese) karlk, SSKya kaytl 726.673 iyeri bulunmaktadr. DE, iletmelerde yl iinde ortalama alan saylarnn toplamn leklere gre ayrmam, faaliyet kollarna gre ayrmtr. Ancak, saym sonularna gre, toplam 6.484.168 kii alt anlalmaktadr (14). Toplam 5.058.865 ii SSKya kaytldr. Bu durumda, SSK verilerinin, toplam alanlarn %78,02sini oluturduu grlmektedir. Demek ki %20,98 orannda bir sigortasz ii altrma sz konusudur. izelge 5te, SSK kaytlarna gre KOBlerde istihdam grlmektedir. izelge 5: SSKya kaytl iyerlerinde alan sigortal iilerin byklk grubuna gre dalm (2002) alan Saysna Gre yeri Byklk Gruplar KOB (1-250) Mikro 1-9 Kk 10-49 Orta 50-250 Byk (251+) TOPLAM yeri Says 724.660 643.661 69.287 11.712 2.013 726.673 Sigortal Says 3.999.964 1.529.482 1.401.594 1.068.888 1.058.901 5.058.865 yeri Sigortal Says Says (%) (%) 99,72 79,07 88,58 30,23 9,53 27,71 1,61 21,13 0,28 20,93 100,00 100,00

Kaynak: (14) izelge 5e gre, alanlarn %79,07si 1-250 ii altran KOBlerde istihdam edilmektedir. Ancak, izelge 4 ve 5 kyaslandnda, en fazla kaytdln, 1-9 ii altran mikro lekli iletmelerde olduu grlr. Bu nedenle, istihdamdaki bu orann daha da fazla olduu dnlmektedir. SSK 2002 yl verilerine gre, SSKya kaytl iilerin %30,23 1-9 kii altran mikro lekli iletmelerde, %48,84 10-250 kii altran orta ve byk lekli iletmelerde, %20,93 250 kiiden fazla altran byk lekli iletmelerde istihdam edilmektedir. Hem kk lekli iletmelerde, hem de orta lekli iletmelerde isithdam edilenlerin oran, ABdeki orandan fazladr. Bu durum da, KOBlere daha fazla nem vermemiz gerektii sonucunu ortaya koyar. Bu duruma bakarak, KOBlerin toplumsal ve ekonomik faydalarn; Gelir yelpazesi iinde orta snf oluturarak ve ii-iveren ilikilerinin gelimesine uygun, uyumlu bir ortam salayarak, ekonominin ve sosyal sistemlerin denge ve istikrar unsuru olmalar (10,14) Bireysel tasarruflar tevik etmeleri (14) Blgeler aras dengeli kalknmay salamalar (14) Gelir dalmndaki dengesizlikleri azaltmalar (14) stihdam orann artrmalar (10) Daha dk yatrm maliyetleriyle istihdam imkan yaratmalar Byk sanayi iletmelerinin destekleyicisi (yan sanayi olarak faaliyette bulunarak) ve deer zincirinde tamamlaycs olmalar (14, 10) Byk iletmelerin istihdam ettikleri nitelikli elemanlarn yetitirilmesine katkda bulunmak (10) stihdam ettii bireyleri, toplumun byk ounluunun sorunlarna yabanclamaktan korumalar Yeni mezunlara nemli deneyimler edinme frsat vermeleri Giriimcilere, kendi kltrlerini ve i ahlk anlaylarn yaama ve yaatma frsat vererek toplumsal kltr zenginliine ve eitliliine katkda bulunmalar frsatn vermeleri

eklinde sralamak mmkndr. 1.6. KOBlerin Genel Sorunlar KOBlerin genel sorunlar, aadaki gibi sralanabilir (14):

10

KOBlerin; ok kk lekli ve dank yapda olmalarndan dolay verimlilikleri dktr, Pazar ve sektr bilgileri yetersizdir, Teknik bilgileri yetersizdir, Teknoloji dzeyleri genellikle dktr, Ynetim ve organizasyonda zaafiyetleri vardr, Pazarlama ve tantm konusunda altyap ve bilgi eksiklikleri vardr, rettikleri rn ve hizmetlerin kalitesi genellikle dktr, Standartlara uygun retim yapmadklarndan ihracat potansiyelleri dktr, Sektrel D Ticaret irketleri bnyesinde yaplanmalarnda problemler olup, bu konudaki mevzuat karmaktr, Rekabet gleri dktr, zsermayeleri yetersiz olup, kronik enflasyona bal olarak erozyona uramtr, Giriimleri hemen hi desteklenmemektedir, Yeterince kurumsallaamamalar, sermaye piyasalarndan kaynak temin etmelerine imkan vermemektedir.

Ayrca KOBler; Tevik mevzuatnn karmak ve elikili olmasnn da etkisiyle mevzuat iyi bilmemektedirler, Kredi temininde glk ekmektedirler, Devlet teviklerinden ve dier finansman aralarndan yeterli lde yararlanamamaktadrlar Kalifiye eleman sknts ekmektedirler, Yurtii ve yurtd teknik ve ticari gelimeleri izleyememektedirler, Doru yere, doru sektre uygun ekilde yatrm politikalar retememektedirler, Vergiler ile SSK ve BAKUR primlerinden kanmak iin yaygn olarak kayt d almaktadrlar ve bu durum haksz rekabete yol amaktadr, KOBlere hizmet veren kurumlar koordineli almamaktadr.

1.7. KOBlerin Verimlilik Sorunlarna MPMnin Yaklam Milli Prodktivite Merkezinin, iller dzeyinde yrtt VAPlar edindikleri deneyimlere dayanarak, KOBleri; Kurumsallaamam aile iletmeleri Kurumsallam aile iletmeleri Aile irketi olmamasna ramen kurumsallamasn tamamlayamam iletmeler profesyonelce alan kurumsallam iletmeler

eklinde snflandrmak mmkndr. Kurumsallam iletmelerin zelliklerini; Yetki devri yaygn bir ekilde kullanlmaktadr, e almlarda ie uygun niteliklere sahip personel seilmektedir, alanlarla ynetim arasnda karlkl gven ve olabildiince effaflk vardr, birbirlerine yabanc deildirler, alanlarn, sorun zmne katklar alnmaktadr, Gerektiinde bilgi eksikliklerini danmanlklardan yararlanarak giderirler ve eitim ve danmanlklarda aktif katlmc profili izerler, Dier KOBlere nazaran ynetsel sorunlar daha azdr, letme ii ve d faaliyetlerde kayt tutarlar, formel bir sistemleri vardr, karar verirken gemi verilerden de yararlanrlar

eklinde sralamak mmkndr. Bu zelliklerin tam tersi ise, kurumsallaamam KOBlerin sahip olduklar zelliklerdir.

11

Ne yazk ki kurumsallam KOB iletmelerine VAP projelerinde ok nadir rastlanmaktadr. Kurumsallam iletmeler, ounlukla 50-250 ii altran orta lekli kurulular snfna girmektedirler ve alan says bakmndan az grnseler de, teknik ve teknolojik adan ileri, byk iletmeler snfna girmek zere olan iletmelerdir. Ancak, lkemizde baz byk iletmelerin bile kurumsallama konusunda kendilerinden beklenen dzeyin olduka altnda kaldklar sylenebilir. Bu durum, bu iletmelerin kkken edindii alkanlklar, yaps daha da karmaklaan byk iletmelerde kramamalarndan ve kkken var olan baz kstlar byynce at halde, bu kstlar amann verdii gle kurumsallama ynnde aba gstermek yerine, alkanlklarn etkisiyle, durumu hl eski sorunlar varm gibi deerlendirip, bu kez byk olmaktan kaynaklanan gerek sorunlarn da etkisiyle bocalyor olmalarndan kaynaklanyor olabilir. Baka bir deyile, iletme krl nedeniyle karamsarlamann sz konusu olduu dnlmektedir. Bunu krmann yolu, bir ataszmze uyarak, aa yaken eilir prensibini harekete geirmekle mmkndr. Henz kk bir iletmeyken bile byk bir iletme mantyla kurumsallama abalar balatlrsa, ileriki yllarda alanlarn desteini alarak kurumsallama abalarn tamamlamak mmkn olur. Bylece, srekli yangn sndrmekle uraan yneticiler yerine, ileriyi de dnen vizyoner bireyler rahatlkla ynetici pozisyonlarda kendilerine yer bulabilirler ve KOBler de sorunlarn daha hzl zebilirler. letme krln krmann bir yolu, KOBlerin dardan bir gzle bakacak profesyonellerden yardm almalar ve yardm esnasnda yapc katklarda bulunmalardr. KOBlerin sorunlarndan verimlilie ilikin olanlar MPMnin ilgi alanna girmekte ve MPM, bu sorunlara zm bulmak amacyla yalnzca uzman personelin konaklama maliyetini karlamalar karlnda sanayilemekte olan iller baznda KOBlere ynelik VAP almalar srdrmektedir. KOBlerin MPM tarafndan zmlenmeye allan verimlilik sorunlar: 1) Ynetsel sorunlar 2) Teknik sorunlar 3) nsan kaynaklar sorunlar olmak zere balk altnda toplanabilir. Ynetsel sorunlarn giderilmesi amacyla MPMnin VAP almalarnda verdii danmanlklarn konularndan balcalar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Verimlilik sorunlarnn analizi SWOT (Gl ynler, zayf ynler, frsatlar, tehditler) analizi OD/PIP (rgtsel gelime ve performans artrma planlamas) Ynetici Performansnn Belirlenmesi ve Artrlmas Organizasyonel Yeniden Yaplanma Btnleik Sre Ynetimi

Teknik sorunlarn giderilmesi amacyla MPMnin VAP almalarnda verdii danmanlklarn konularndan balcalar: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) Etd retim Planlama ve Stok Kontrol Maliyet Muhasebesi Verimlilik lme Sisteminin Kurulmas Bilgi lem Tehis ve Deerlendirme Kalite Kontrol Sisteminin Gelitirilmesi ISO 9000 Kalite Gvence Sisteminin Kurulmas Mteri Memnuniyetinin llmesi Ergonomik Analiz

12

nsan kaynaklar sorunlarnn giderilmesi amacyla MPMnin danmanlklarn konusu: 1. alan Memnuniyetinin llmesi 2. Kurumsal Kltrn Belirlenmesi ve Artrlmas 3. Eitim htiyalarnn Analizi olarak snflandrlabilirler.

VAP

almalarnda

verdii

Teknik sorunlarn giderilmesi bal altnda KOBlere verilen danmanlklarda, iletmede teknik bilgiye sahip kiilerin istihdam edilmemesi ya da gndelik i yklerinin arl nedeniyle bu teknikleri uygulayabilecek vakitlerinin olmamasndan kaynaklanan ynetsel sorunlar da giderilmeye allmaktadr. rnein: uygun bir retim kontrol sisteminin olmad bir iletmede, i etd sonucunda katma deer yaratmayan faaliyetlerin oran artmaktadr. Bu sistemin olmamas, teknik bilgi eksikliinden kaynaklanan bir ynetim sorunudur. Doaldr ki, sorunlar giderecek olan, danmanlk sonucunda ortaya kan nerileri uygulama sorumluluuna sahip olan KOB ynetimidir. Ancak, danmanlk almalar srasnda, yneticilerin bak alarn ve ufuklarn geniletmeye allarak, ynetimin abalarna dolayl yoldan destek olunmaya allmaktadr. 2. MPMNN VAP DENEYMLER BULGULARINDAN BAZILARI 2.1. rneklemesi Bulgular letmelerde i etd almalar srasnda en arpc sonular veren teknik, i rneklemesidir. Bu teknikle, retimdeki verimsiz zamanlar, nedenleri ve bu zamanlarn byklklerini hesaplamak ve kayp iilikleri para birimi asndan ifade etmek mmkndr. Byle olunca, KOB yneticilerini, alnmas gereken nlemler, yaplmas gereken iyiletirmeler konusunda ikna etmek daha kolay olmaktadr. Bu nedenle, bu almada ilk olarak, sadece i etd danmanlklarnn deil, belki de tm VAP danmanlklarnn iinde en arpc sonular veren i rneklemesi sonularn ve deerlendirmelerini, MPMnin 2003 ylnda yaynlanan 2. Verimlilik Raporu iin hazrlanan, yaymlanm ve yaymlanmam notlardan (15, 16) aktarlmas uygun grlmtr. rneklemesi, iletmelerde verimlilii, etkenlii, ekonomiklii, dolaysyla karll etkileyen ve engelleyen sorunlar ve bu sorunlarn boyutlarn belirleyebilmek amacyla kullanlabilen bir tekniktir. statistiksel bir teknik olan i rneklemesinin temeli, iletmelerde bir yada birden ok ayn ve/veya benzer trden i sistemi ile ilgili olarak, nceden belirlenen faaliyet trlerinin ortaya kma sklklarnn, rastsal olarak bulunan zaman noktalarnda, ksa sreli gzlemler yoluyla saptanmasna dayanr. Proje kapsamnda, Gaziantep, Denizli, orum, Kayseri, Afyon, Balkesir ve Mersinde 41 KOB iletmesinde yaplan i rneklemesi almalar sonular toplululatrldnda, 7 sektrde izelge 6da verilen sonular elde edilmitir. Bu sonularn deerlendirilebilmesi iin, ncelikle bu zamanlarn aklamasn yapmak gerekmektedir: malat Zaman: in planland ekilde gerekletirilmesi iin kullanlan zamanlar toplamdr. Bu zamanlar, planl faaliyet zamanlar, planl bekleme zamanlar, planl tama zamanlar ile hazrlk zamanlarndan oluur. Planl bekleme zamanlar, alan kiinin retim aracnn otomatik olarak yapt ii bitirmesini, retim aracnn hazr olmasn ya da alan kiinin bir nceki i sistemindeki faaliyetin bitmesini planl bir ekilde beklemesidir. Hazrlk, retim aracnn bir siparii yerine getirmek zere hazrlanmas olup, sipari bana bir defa ortaya kan zamanlarn toplamdr. Bunlar yeni ynetim ve retim tekniklerinde retime katks olan faaliyetler olarak tanmlanmaktadr. (16, 17)

13

izelge 6: 41 letmeye likin rneklemesi Sonular Ak Trleri malat Zaman Dalm Zaman Kayp Zaman Belirsiz Metal Eya, Makine Pay % 75,24 13,00 11,75 0,01 Tekstil Giyim Deri Pay % 83,30 10,07 6,52 0,11 Ta ve Topraa Dayal Pay % 77,14 14,18 8,46 0,22 Gda, ki,Tt n Pay % 68,05 14,71 15,86 1,38 Kaynak: (15) Dalm Zaman: Bir i aknn insan tarafndan planland gibi gerekletirilebilmesi iin, ne zaman ortaya kaca nceden belirlenemeyen tm ek ak dilimleriyle ilgili zamanlarn toplamdr. Dier bir deyile, dalm zaman pay iletmedeki faaliyetlerin plana uygun olarak yaplmas iin gerekli ek paylar kapsar. Dalm zamanlar blmden oluur: (16, 17) Nesnel Sabit Dalm Zaman: Siparie bal olmayan, vardiya ya da hafta boyunca sabit kalan ek faaliyet ya da aksama nedeniyle ara verme zamanlardr. rnein, vardiya ya da hafta banda ve sonunda alma yerinin hazrlanmas, temizlenmesi, planl bakm ve yalama, vb. (16,17) Nesnel Deiken Dalm Zaman: Siparie bal olarak ortaya kan ek faaliyet ya da aksama nedeniyle ara verme zamanlardr. Bu ak tr, grevle ilgili konumalar, retim aracnda kk arzalar giderme ya da giderilmesini bekleme, retim aralarnn gerektiinde bakm, zorunluluk nedeniyle takm deitirme, alma aralarn teslim alma ve gtrme, i aknda kk aksamalar, i nedeniyle kiisel temizlik, bakalarnca engellenme, malzeme, alet bekleme ya da arama, gerektiinde alma yerini temizleme, vb. trden faaliyet ve beklemeleri ierir. (16,17) Kiisel Nedenli Dalm Zaman: Kiisel nedenli ara verme zamanlardr. Kiisel nedenle ara verme, alann kiisel ihtiyalar nedeniyle iine ara vermesidir. rnein, alma saatleri iinde su veya sigara imeye gitme, tuvalete gitme vb. (16,17) Kayp Zaman: iden ya da ynetim organizasyonundan kaynaklanan ve incelenen alma sistemlerinin rasyonelletirilmesi konusunda nemli ip ular salayan bir gstergedir. Kayp zamanlar kullanlamayacak zaman(N) ve koullu kullanlacak zaman(F) olmak zere iki balk altnda toplanr. Kullanlamayacak zaman genellikle iiden kaynaklanan, ie ge balama ve ii erken brakma, alann neden olduu dzeltme ileri gibi ak trlerinden olumaktadr. alma yerinde ii brakarak yaplan zel konumalar da bu ak tr iinde snflandrlmaktadr. Teknik arza ve organizasyon yetersizliinden kaynaklanan kayp zamanlar koullu kullanlacak zaman bal altnda gruplandrlr. rnein; uzun sreli elektrik vb. kesilmeleri, aksama nedeniyle uzun beklemeler, uzun sreli onarmlar, baka yerde grevlendirme, hastalk ve izin, eitime ya da AR-GE faaliyetlerine katlma bu balk altnda incelenir. (16,17) Bu zaman trleri iin referans oluturabilecek deerlerden sz etmek doru deildir. Ancak esas olarak daha verimli bir alma dzeninden sz edebilmek iin, imalat zaman paynn olabildiince yksek, buna karlk dalm zaman paynn olabildiince dk gerekletirilebilmesi ve zellikle kayp zaman paynn tmyle ortadan kaldrlmas hedeflenmelidir. (15) Kimya Orman rnleri rnleri, Mobilya Pay % Pay % 76,34 13,02 10,64 0,00 70,00 16,04 11,11 2,85 Metal Ana Sanayi Pay % 67,13 9,73 17,98 5,16 GENEL Pay % 76,60 12,61 10,51 0,28

14

Bu almada elde edilen sonular yalnzca kapsama giren iletmelere ait olup, aktr ki, tm Trkiyeyi temsil etmemektedir. Ancak olduka fazla sayda iletmede yaplm ve uzun sreli gzlemlere dayanan almalarn sonular olup, ilgili sektrler iin nemli ipular vermektedir. Bu almann sektrel bazdaki yorumlar aada yer almaktadr: (16) Metal Eya, Makine ve Tehizat malat: Bu sektrde imalata direkt katks bulunan faaliyetlerin pay %75,24 olup olmas gereken deerden dktr. Bu orann byk blmn ana faaliyetler(%56,50) oluturmakta, ak gerei ara verme(%8,13) ve tama(%11,00) gibi ak trleri de olduka sk olarak ortaya kmaktadr. (16) Dalm zamannn oran (%13,00) olduka yksektir. Daha alt balklar incelendiinde bu durumun daha ok kiisel ihtiyalar, retim aralarnda kk arza ve onarmlar, i aknda kk aksamalar, grevle ilgili konumalar, malzeme, alet arama ve bunlar getirip gtrme, bakalarnca engellenme ve gerektiinde alma yerini temizleme gibi ak trlerinden kaynakland grlmektedir. Bunlarn yansra, Vardiya ba ve sonu alma yeri dzenleme ve retim arac planl bakm faaliyetleri pek ok iletmede uygulanmaktadr. (16) Kayp zamanlarn oran (%11,75) da yine ok yksektir. Oran ykselten ak trleri srasyla, hastalk ve izin, baka i sisteminde grevlendirme, ie ge balama ve erken terk etme, zel konumalar, uzun sreli elektrik kesintisi, aksamalar ve onarmlar nedeniyle bekleme, malzeme ve retim arac azlndan, sipari yetersizliinden bekleme eklindedir. (16) Bu sektrdeki dalm ve kayp zamanlarla, tama oranlarnn yksek kmas , iletmelerin genellikle atlye tipi yerleimi benimsemeleri dolaysyla alma yerleri arasnda bamlln az olmas, uzakln fazla olmas ve kontrolun daha zor yaplabilmesi eklinde aklanabilir. (16) Tekstil, Giyim ve Deri Sanayi: Tekstil sektrnde imalat zamanlar pay(%83,30), dier sektrler iinde en yksek orana sahiptir. Bu orann byk ksmn ana faaliyetler (%77,32) oluturmakta, ayrca ak gerei ara(%8,72) da olduka sk olarak ortaya kmaktadr. Ak gerei ara orannn yksek kmas, genellikle alma yerleri arasndaki i dengelemenin iyi yaplmam olmasndan kaynaklanmaktadr. Tama faaliyetleri, seri retimde alma yerlerinin rn akna gre yerletirilmi olmas nedeniyle dk oranda gzlenmektedir. (16) Dalm zaman pay(%10,07), kabul edilebilir dzeydedir. Bu oran oluturan nedenler incelendiinde, srasyla kiisel ihtiyalar, gerektiinde alma yerinin temizlenmesi, grevle ilgili konumalar, organizasyonel yetersizlikler, retim aralarnda kk arzalar ve onarmlar, i aknda kk aksamalar, bakalarnca engellenme gibi ak trleriyle karlalmaktadr. Vardiya ba ve sonu alma yeri dzenleme veplanl bakm gibi faaliyetlerin oran olduka dktr. (16) Kayp zaman oran(%6,52), dier sektrlere gre olduka dk dzeydedir. Bunun en nemli nedeni seri retim tipinde ilerin birbirine baml olmas dolaysyla kiilerin sistemden bamsz hareketlerinin kstlanmas ve hattn durdurulmamas iin mmkn olduunca gerekli nlemlerin alnm olmasdr. Bu oran incelendiinde, hastalk ve izin, kiisel hataya bal fazla alma ve zel konuma gibi ak trlerinin ne kt grlmektedir. (16) Ta-Topraa Dayal rnler malat: malat zamanlar pay (%77,14) olup, yine dk olarak kabul edilebilir. Faaliyet %65,60, ak gerei ara %6,58 , tama %4,95 orannda gereklemitir. Ak gerei ara ve tama ak trlerinin oranlar olduka yksektir. Bu durum, bu sektrde karlalan srelerin zelliinden kaynaklanmaktadr. (16) Dalm zaman pay (%14,18) yksektir. Srasyla kiisel ihtiyalar, grevle ilgili konumalar, i aknda kk aksamalar, malzeme, alet arama, bakalarnca engellenme, zorunluluk nedeniyle

15

takm deitirme gibi ak trlerinden oluan bu oran, genellikle bu tr iletmelerde yerleim yapsnn dzensiz olmas, etken bir organizasyon ve planlamann olmamasndan kaynaklanmaktadr. retim aralarnn planl bakm faaliyetlerinin oran(%2,27) yksek km olup , bu sektr iin olduka olumlu bir durumdur. (16) Kayp zamanlar oran (%8,46) fazla yksek olmayp, normal kabul edilebilir. Bu oran ierisinde hastalk ve izin, uzun sreli elektrik vb. kesilmeler, ie ge balama ve erken bitirme, kiisel hataya bal fazla alma, zel konumalar, malzeme ya da retim azlndan bekleme gibi ak trleri ne kmaktadr. (16) Gda, ki, Ttn malat: Bu sektrdeki iletmelerde imalat zaman pay %68,05 olup, olduka dktr. Bu orann byk ksm ana faaliyetler(%64,37) den olumakta, ak gerei ara %3,68 orannda ortaya kmaktadr. Tamaile hemen hemen hi karlalmamas, bu sektrde seri retim gerei otomatik tamann olduka youn olarak kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. (16) Dalm zaman pay (%14,71) olduka yksektir. Bu orann ykseklii byk oranda i aknda kk aksamalar(%9,08)dan kaynaklanmaktadr. Genellikle retim hatt zerindeki kk bir aksama tm hatt etkilemekte ve retim durmaktadr. Bu aksamalar genellikle, retim aralarndaki arzalar, malzeme hatalar ve elektrik kesilmeleri nedeniyle ortaya kmaktadr. Kiisel ihtiyalar, gerektiinde alma yerini temizleme ve malzeme bekleme bu grupta gzlenen dier ak trleridir. (16) Kayp zaman pay %15,86 km olup, bir hayli yksektir. Aksama nedeniyle uzun beklemeler, uzun sreli onarmlar, malzeme bekleme ve ie ge balama ve erken bitirme bu orann yksek kmasna neden olan ak trleridir. (16) Kimya-Petrol, Kmr, Kauuk ve Plastik rnleri malat: malat zamanlar pay %76,35 olarak gzlemlenmitir. Ana faaliyet %54,48, tama %13,16 ve ak gerei ara %8,33 oranlaryla ne kmaktadr. Tamann paynn bu kadar yksek olmasnn nedeni olarak standart bir i aknn yerlememi ve yerleimin buna gre dzenlenmemi olmas gsterilebilir. Ak gerei bekleme paynn ykseklii, atlye tipi retim yapld iin normal dzeyde kabul edilebilir. (16) Dalm zaman %13,02 ile normalin stnde kmtr. Srasyla ksa sreli onarmlar, kiisel ihtiyalar, i aknda kk aksamalar, grevle ilgili konumalar bu oran oluturan ak trleridir. Hafta ba ve sonu temizlik yine bu grupta yer alan ve olduka yksek oranda (%5,85) kan faaliyetlerdir. (16) Kayp zaman oran %10,64 olup, olduka yksektir. Malzeme ve retim arac azlndan bekleme, hastalk ve izin, zel konumalar ve ie ge balama ve erken bitirme bu yksek oran oluturan etmenlerdir. (16) Orman rnleri ve Mobilya malat: malat zaman oran %70,00 olup, olduka dk saylr. Dalm zaman pay %16,04 ile sektrler arasndaki en yksek deerdir. Bu durumun nedeni, kiisel ihtiyalar, grevle ilgili konumalar, malzeme, alet arama, ek faaliyetler, gerektiinde alma yerini temizleme ve retim aracnda kk arzalar ak trleriyle aklanabilir. Kayp zaman oran %11,11 olarak gzlemlenmi olup, olduka yksek bir deerdir. (16) Metal Ana Sanayi: Bu sektrdeki imalat zaman oran %67,13 ile dier sektrlere gre en dk deerdir. Faaliyet oran %54,65 gibi dk bir oranda gereklemekte, tama %8,15 ile olduka youn olarak ortaya kmaktadr. Bu durum tama faaliyetlerinin yeteri kadar rasyonel olmadn gstermektedir. (16)

16

Dalm zaman pay %9,73 km olup, normal olarak kabul edilebilir. Kiisel ihtiyalar, retim aralarnda kk arzalar , vardiya ve hafta ba-sonu temizlik ve planl bakm almalar bu oran oluturan ak trleridir. (16) Kayp zaman oran %17,98 ile sektrler arasndaki en yksek deerdir. Bu oran arlkl olarak, hastalk ve izin, ie ge balama ve erken bitirme, zel konuma gibi ak trlerinden kaynaklanmaktadr. Ancak eitime katlma ak trnn orannn %4,26 kmas olduka sevindiricidir. (16) Genel Deerlendirme Aratrma kapsamna alnan 41 iletmedeki genel sonular incelendiinde, direkt retime katks olan zamanlarn, dier bir ifade ile malat Zamanlarnn oran %76,60 kmaktadr. Bu durumun anlam, geri kalan %23,40 lk blmn katma deer yaratmayan faaliyet ve beklemelerle getii eklindedir. Ayrca, imalat zamanlar iinde, ana faaliyetlerin yan sra yer alan ak gerei ara(%7,72), tama(%9,08), hazrlk(%4,65) gibi faaliyetlerin de yksek oranlarda km olmas bu konularda da iyiletirme almalarnn gerekli olduunu gstermektedir. Sz konusu faaliyetlerin orannn yksek kmasnn nedenleri unlardr: (15,16) retimde planlama yetersizlii sonucu imalat hattnda iyi bir dengelemenin yaplmamas nedeniyle makine ve alanlarn beklemesi, Fabrika yerleim plannn, tama yollarnn, tama ekillerinin ve tama aralarnn uygun olmay nedeniyle tama zamanlarnn uzun olmas, Sipari miktarlarnn az olmas nedeniyle sk sk rn deiimi yaplmas ve her yeni siparite retim hattnda hazrlk almalar yaplmas, Hazrlk almalarnn srelerini azaltc ynde aratrmalarn yaplmamas.

Dalm zaman pay % 12,61 olarak elde edilmektedir. Bu payn optimal durumda %10.00n ok altnda kmas gerekmektedir. Alt balklar incelendiinde, kiisel ihtiyalar, retim aralarnda kk arzalar ve onarmlar, i aknda kk aksamalar, grevle ilgili konumalar, malzeme, alet arama, gerektiinde alma yerini temizleme, bakalarnca engellenme gibi ak trleri ne kmaktadr. ncelenen iletmelerde bu payn fazla olmasnn eitli nedenleri yle sralanabilir: Sistem ve makine bakmlarnn zamannda ve tam olarak yaplmamas sonucunda arza ve gereksiz durularn ortaya kmas, Malzemelerin planl bir ekilde alma yerinde hazr edilmemesi nedeniyle ortaya kan beklemeler, Kullanlan malzemelerin ngrlen kalite standartlarna uygun olmamas, Organizasyondaki yetersizlikler nedeniyle ara ve dier donanmn alma yerinde zamannda salanamamas, alma yntemlerinin iyiletirilmemi olmas, emirlerinin, teknik resimlerin olmay ya da yetersiz olmalar nedeniyle alanlarn sk sk yneticilerden ya da dier alanlardan bilgi alma durumunda kalmalar, alanlarn i ile ilgili sorumluluk ve eitimlerinin yetersiz olmas nedeniyle hata yapmalar, alma yerlerinin ergonomik kurallara uygun olarak dzenlenmemesi,

17

alanlara kiisel ihtiyalarn giderebilecekleri uygun zamanlarn ve yerlerin salanamam olmas, alma yerinin dzenlenmesi, temizlenmesi gibi faaliyetlerin alma saatleri iinde yaplmas.

Etken olarak kullanlmayan zamanlar olarak da adlandrlan Kayp Zamanlar, %10,51 eklinde, ok yksek olarak gzlemlenmitir. Bu oran oluturan en nemli ak trleri; hastalk ve izin, uzun sreli aksamalar, ie ge balama ve erken terketme, zel konumalar, kiisel hataya bal fazla alma, baka i sisteminde grevlendirme, malzeme ya da retim arac azlndan bekleme, uzun sreli onarmlar dr.Bu orann yksek kmasnn nedenleri ise yle sralanabilir: (15,16) Uygun olmayan alma koullar, kendilerine deer verilmedii gibi nedenler alanlarn motivasyonunu drmekte; ie zamannda gelmeme, sk sk izin alma ve zel konumalar gibi tepkiler ortaya kmaktadr. Planl bakm onarm faaliyetlerindeki yetersizlikler uzun sreli aksamalar ve onarmlara neden olmaktadr. retiminin yetersiz yaplmas ya da hi yaplmamas, alma srasnda zaman ve malzeme kaybna neden olmaktadr. Malzeme ihtiyac belirleme almalarnn planl bir ekilde yaplmamas, malzemenin istenen zaman, miktar ve yerde hazr olmamasna, dolaysyla uzun beklemelere neden olmaktadr. alanlarn sk sk baka alma yerlerinde grevlendirilmeleri, ii renme sreci nedeniyle alma zamanlarnn ve hatalarn artmasn gndeme getirmektedir. 2.2. Dzenleme Bulgular rneklemesi gzlemleri srasnda ortaya kan, tama, el aletleri, kesiciler, vb. yardmc malzemeleri arama, malzeme arama, i ile ilgili konuma, gibi faaliyetlerin ortaya kma sklklarnn ok olduunu gsteriyorsa, alanlar, ilerini yaparken ok fazla geziniyorlarsa, o iletmede i dzenleme sorunlar var demektir. Ayrca, alanlar srekli yoruluyorlarsa, sk sk hastalanyorlarsa ya da i kazas olmas riski bulunan faaliyetler gzlemleniyorsa, bu da i dzenlemedeki hatalardan kaynaklanyor olabilir. etd danmanlklarnda bu gibi durumlar gzlendiinde, annda kaydedilerek, i dzenlemesi iin dikkat edilmesi gereken noktalar belirlenir. Bundan sonra, i dzenlemenin ilkelerinden yararlanlarak, yerleimin deitirilmesinden, alanlarn dzenlenmesinden, belli noktalardaki alma yerinin dzenlenmesine kadar gerekli nerilerde bulunulur. dzenleme, alma tekniklerini, yntemlerini ve koullarn, alma yerlerini, makineleri, aletleri, yardmc ara ve gereleri, stok ve istif alanlarn daha insancl ve daha ekonomik bir ekilde almaya olanak verecek ekilde yeniden tasarmlamay ya da iyiletirmeyi kapsar. Bu almalar ncelikle yaratc faaliyetlerdir. Bu nedenle yeni dnce, yeni olanaklar ve yeni yollar bulunmasn, dnme esneklii ve zgrl kullanlmasn gerektirirler. Verimlilik Artrma Projeleri srasnda i etd kapsamnda incelenen 53 iletmede, i dzenleme asndan gzlemlenen sorunlar aada zetlenmektedir: Fabrika yerleim plan retim akna uygun deil, Tesis ve donanmn rn deiikliine uyum salayacak esneklikte olmas gz ard edilmi, Yaplan iin basitletirilmesi amacyla yntemde iyiletirme yaplmyor, deiimi, i zenginletirme yaplmyor, retim yntemleri standart ve yazl hale getirilmemi, Teknik resimler hazrlanmam ya da yetersiz,

18

Makine ve donanmn uygun olmayan yerleimi nedeniyle gereksiz tama faaliyetleri ortaya kmakta, Kullanlmayan makine ve tehizat retim alanndan uzaklatrlmam, Tama yollar belirgin ve tamaya uygun ekilde dzenlenmi deil, Tama aralar uygun deil ya da yetersiz, Ambarlarda malzeme yerleimi dzenli deil, Ambar kayt sistemleri yetersiz, Ambar dna malzeme stoklanabiliyor, Ara stoklar dzensiz ekilde alma yerleri arasnda bekletiliyor, Ara stoklarla ilgili sayma ve kayt ilemleri yaplmyor, alma yerlerinde almay kolaylatrc ve etkenlii artrc dzenlemeler yaplmam, Malzemelerin kolay alnaca kap ve dzenekler gelitirilmemi, Maliyet karlatrma hesaplarna dayal yeni sistem ve teknoloji araylarna gidilmiyor, Alet ve sarf malzemeleri alma yerlerine yakn uygun dolap ve raflarda bulundurulmuyor. Takm ve aparatlar yeterli sayda deil, almalarn hangi yntemle, ne kadar srede, hangi malzemelerle, hangi llerde, gerekletirileceine ilikin i emirleri ya da ynergeleri hazrlanmam, Yan ve ek faaliyetlerin ak gerei beklemeler srasnda yaplmas salanmyor, alma yerleri belirgin ve sabit deil, almalarla ilgili istatistik veriler toplanmyor, Gerekletirilen retimle ilgili veri kayd yaplmyor, retimdeki durular grsel ya da iitsel olarak haber verecek mekanizmalar yok, Elektrik kesintileri srasnda jeneratr kullanm yaygn deil, Makine ve donanmlar zerinde, alanlar iin gerekli koruyucu nlemler alnmam, gvenlii ile ilgili uyarlar yeterli deil, alanlara gnlk biyoritme uygun alma molalar verilmiyor, Ayakta alanlar iin zaman zaman yarm oturma olana salayacak oturma yerleri tasarlanmam, alma sandalyeleri ykseklii ayarlanabilir, dnerli ve insann antropometrik llerine uygun deil, alma tezgahlar antropometrik llere uygun deil, Aydnlatma koullar yeterli deil, Grlt dzeyleri llmemi, pek ounda sal bozacak dzeyde grlt var, Havalandrma sistemleri yeterli deil, Ortamdaki scaklk, nem ve hava akm alma ekilleriyle uyumlu deil, nsan salna zarar verecek gaz, toz, buhar, duman, vb. maddeleri ortamdan uzaklatracak ya da izole edecek nlemler alnmam, alanlara sistematik ekilde i retimi verilmiyor, alanlarn dnce, istek ve nerileri dikkate alnmyor, alanlar motive edecek etkinlikler dzenlenmiyor, Performans deerlendirme ve performansa gre cretlendirme sistemleri kullanlmyor, lk yardm dolab kullanm ve alanlarn ilk yardm eitimi almas yaygn deil, yeri hekimi kullanm yaygn deil, Koruyucu gzlk, maske, kulaklk, giysi ve ayakkab kullanm kstl, Temizlik ve dzen konusunda gerekli almalar yaplmyor. 2.3. retim Planlama Bulgular

letmelerde, dnemler baznda beklenen talebi karlamak zere, retim kaynaklarnn (i gc, malzeme, tezgahlar, vb.) en iyi bileenini semek ve iletme iinde malzeme hareketleri ile stok dzeylerini kontrol edebilmek amacyla yrtlen etkinlikler btn retim Planlama fonksiyonunu oluturur. Gnmz iletmelerinin sahip olduklar imalat kapasitesini, talep edilen rnleri, gereken miktarda, gereken zamanda, tketicinin bekledii kalite dzeyinde ve dk maliyetle retecek ekilde dzenleyebilme becerisini kazanmalar, rekabet glerinin artrlmasnda en nemli unsur olmaktadr. retim planlama, eitli organizasyonel dzeylere karlk gelen bir ok karar ierir ve retim planlama fonksiyonunun amac, bir anlamda bu karar problemlerinin, eitli teknikler yardmyla zmlenmesidir.

19

Proje kapsamna giren iletmelerde retim planlama asndan gzlemlenen sorunlar aada zetlenmektedir: Uzun vadeli retim planlama (stratejik planlama) iletmelerin byk ounda yaplmyor, Pazarlama almalar yeterli deil, Bilimsel talep tahmini almalar yaplmyor, Sat ve retim blmleri arasndaki iletiim yeterli deil, yeni sipari alnrken atlyelerin kapasite ve doluluk oranlar dikkate alnmyor. Malzeme ihtiya belirleme almalar yetersiz, Bilgisayarl stok kontrol sistemi kullanlmyor, rnlerin malzeme listeleriyle uyumlu rn aalar karlmam, rnlerin standart birim zamanlar llmemi, Sipari sreleri gereki bir ekilde hesaplanmyor, Hatal terminleme nedeniyle teslimatta gecikmeler szkonusu, Datm kaynaklar planlamas yaplmyor, Kapasiteler salkl bir ekilde belirlenmemi, retim planlama ve kontrol faaliyetleri iin kullanlan alma dkumanlar eksik ya da yetersiz, En uygun parti byklkleri salkl bir ekilde belirlenmiyor, Baaba noktas analizleri yaplmyor, Plan zamanlar kataloglar oluturulmam, ABC analizleri ile stoktaki malzemeler nem sralarna gre snflandrlmam, Fire oranlar ve maliyetleri belirlenmemi, rn gelitirme ve sre iyiletirme almalar yetersiz, Personel gereksinimi i yk ve istatistiksel veriler dikkate alnarak belirlenmiyor, yknn kapasiteden fazla olmas durumunda seenekler oluturarak maliyetlerini karlatrmaya dayal planlama almalar yaplmyor, Malzeme ve rn kodlama sistemi yok ya da yetersiz, Kalite almalar Toplam Kalite anlay iinde yaplmyor, Kalite kontrol srasnda dikkat edilecek noktalar belirgin olmayp, yazl hale getirilmemi, rnlerle ilgili olarak pazarlama, rekabet gc, mr erisi almalar yaplmyor. 2.4. Maliyet Muhasebesi Bulgular Maliyet muhasebesi, bir iletmede retilen mal ve hizmetlerin, bu mal ve hizmetleri talep eden kii ve kurululara ulatrlmasna kadar geen srete ortaya kan tm maliyetleri oluturan giderlerin belirlenmesi, snflandrlmas, masraf yerlerine datlmas, maliyet birimlerine yklenmesi vb. ilemleri kapsar. Maliyet muhasebesi, iletmelerde birim maliyetleri hesaplamak, iletme faaliyetlerinin etken kontroln salamak, planlamaya ve alnacak kararlara yardmc olmak amacyla kullanlr. Proje kapsamndaki iletmelerde maliyet muhasebesi asndan belirlenen olumsuzluklar aada verilmektedir: Gider Datm Tablosu oluturulmam, Datm anahtarlar salkl bir ekilde belirlenmemi, Genel gider ykleme paylar Gider Datm Tablosundan yararlanlarak hesaplanmyor, Maliyet hesaplarnda kullanlan iilik ve malzeme standartlar belirlenmemi, dolaysyla rn birim maliyetleri, maliyet muhasebesi olanaklarndan yararlanlarak hesaplanmyor, Maliyetler masraf yerleri baznda izlenerek salkl maliyet analiz ve kontrollar yaplmyor, Stoktaki malzeme maliyetlerinin belirlenmesinde uygun yntemler kullanlmyor, Yatrm ve retim kararlar ile ilgili olarak maliyet analizi hesaplarndan yararlanlmyor, Maliyet muhasebesi tutulmad iin satlan rnn maliyeti ile stokta kalan para ve/veya rn maliyetleri salkl olarak belirlenemiyor, ilik puantaj kartlar kullanlmad iin para ve/veya rn maliyetleri salkl olarak belirlenemiyor, Stok kartlar salkl olarak tutulmad iin para ve/veya rn direkt malzeme giderleri saptanamyor, Makine kartlar olmad ya da birim standart zamanlar belirlenmedii iin direkt ya da endirekt makine giderleri (enerji, amortisman) hesaplanamyor.

20

2.5. Verimlilik Ynetimi le lgili Bulgular Danmanlklarda karlalan KOB iletmelerinin ounun, karklk dneminde ya da farkna var dneminin balangcnda olduklar grlmektedir. Hem iletme sahibi, hem de yneticisi konumundaki aile irketlerinde, verimsizlik kaynann kendi ynetim biiminden kaynaklandnn farkna varp, bu nedenle danmanlk talep edenler olduka aznlktadr. Yardmclar, ara yneticiler, mhendisler istihdam edip, ii daha iyi bilen birilerine devretme, iblm, vb. fikirlere ak deillerdir. MPM uzmanlarndan Eybolu, eitli kaynaklardan yapt aratrmalar ve Gaziantep, Denizli, orum ve Kayserideki VAP deneyimlerinden yola karak giriimlerin ve giriimcilerin nndeki sorun alanlarn aadaki gibi belirlemitir (18): Giriimcilerin nde gelen sorunlarnn daha kurulu aamasnda grlen aksaklklar erevesinde belirlendii, bunun en bata giriimcilerin yetersizliklerinden kaynakland grlmektedir. Giriimciler bilgi toplamaya ve bunlar kullanmaya yeterli nemi vermedikleri gibi, iletmeler arasnda ibirliine de nem vermemektedirler. Baarl bir giriimcilik asndan, kurumlar ve kurallar belirli bir sistemin oluturulmas gereklidir. zellikle KOBlerde, yatrma balamadan yaplmas gereken yaplabilirlik almalarnda, toplam yatrm tutar iine iletme sermayesi gereksinmesi sokulmasnn gereinin farknda olunmadndan; genelde tesis tamamland halde bir trl faaliyete balayamayan veya dk kapasite oranlaryla almak zorunda kalan, ya da yksek faize ramen kredi peinde koan veya btn bunlarn sonucunda bir trl kra geemeyerek darboaza giren birok giriim ve giriimci ile karlalmaktadr. KOB giriimcilerinin yetersizlikleri ynetim, finansman ve yaplabilirlik alanlarnda younluk kazanmaktadr. Giriimciler, genellikle teknik ynleri ar basan, retim konusunda bilgi ve deneyime sahip kiilerdir. Bu nedenle dier iletme ilevleriyle ilgili (zellikle de pazarlama ve finans alannda) yeterli bilgi, yetenek ve deneyime sahip deillerdir. Bu giriimciler, iletmelerinin kk olduu balang yllarnda, bu konularda yeterince hazrlkl olmadan ie balamann skntlarn yaamaktadrlar. letme bymeye baladnda, sorunlarn nitelii deimekte; bu durumda giriimci / ynetici iletmenin tm ilevlerini yerine getirecek zaman bulamaz olmaktadr. te yandan giriimcinin bilgileri de yetersiz kalmakta; uzman ve profesyonel ynetici kullanmak ve onlara belirli yetkileri devretmek zorunlu hale gelmektedir. Buna kritik byme noktasna gelen iletmelerin kurumsallamas gerei aamas denilebilir. Bu gereksinime karn, giriimcinin kurumsallamay kabullenmesi g olmaktadr. Giriimciler kimseye gvenmeyip, iletmelerinin darboaza girmesine yol amaktadrlar. Kk iletme giriimcilerinin yeterince bilincinde olmadklar bir konu da bilginin deeridir. Sz konusu giriimciler gerek yatrm, gerekse iletme aamasnda aldklar kararlar nicelik ve nitelik olarak yeterli bilgiye dayandrmamaktadrlar. Bilginin yeterli ve salkl bir biimde toplanmas ve ilenmesi konusunun nemini kavramadklar iin, bu konudaki almalar ve harcamalar gereksiz saymaktadrlar. zellikle kk iletme giriimcileri karlatklar sorunlarn zmnde, genellikle devletten ve kendilerinin dndaki kurululardan destek beklentisi iindedirler. O nedenle, bir araya gelerek yatay ve dikey ibirlii yapma abalarna girmemektedirler. Oysa ki satn alma, retim, finansman, pazarlama, vb. alanlarda birlikte hareket edebilirler. Ayn yrede faaliyette bulunan giriimcilerin kullandklar hammaddeler iin ortak alm yapmalar, retim programlarn birbiriyle ilikilendirerek atl kapasitelerini azaltmalar, zellikle ihracat pazarlamas alannda ibirlii yaparak byk siparileri karlayabilmeleri, ibirlii yaplabilecek konularn banda gelmektedir.

SONU VE NERLER KOBlerin sorunlarnn balca kaynann, karar verici konumundaki iletme sahiplerinin ve yneticilerinin:

21

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Kalifiye eleman istihdam etmeme Yeterli sayda eleman istihdam etmeme stihdam etse bile yneticilerine gvenmeme ve yetki devretmeme Bilgiye nem vermeme Dier KOBlerle ibirliine nem vermeme Maliyetleri ksmann tek aresi olarak dk maal ve sigortasz ii altrma

gibi doruluu tartlr alkanlklarndan ileri geldii dnlmektedir. Bu alkanlklara gereke olarak da parasal kaynak yetersizliini gstermektedirler. Oysa, daha kurulu aamasnda yaplabilirlik analizlerini devletten tevik almak iin formalite gerei gibi grmeyip, kendilerini ikna etme ve eitli yatrm seenekleri arasnda karar verme arac gibi grseler, bu sorunlarn belki de birouyla karlamayacaklardr. rnein; niteliksiz igc belki daha az maliyetli gibi grnebilir, ama nitelikli igcnn rettii rn ya da hizmetin, gerek kalitesi, gerekse miktar bakmndan daha fazla getirisi olacaktr. stelik iletmenin karlaabilecei sorunlar grebilecek ve gerektiinde nlem alnmasna yardmc olabileceklerdir. Giriimcilerin bu alkanlklar, danmanln etkililiini de tehlikeye atmakta, baz durumlarda danmanlar, iletmede danmanln verecekleri konuyu anlayabilecek kapasitede eleman bulamadklarndan, iletme iin gerekli standart zaman gibi verileri, adeta iletme personeli gibi kendileri bulmak zorunda kalmakta, bu durumda danman iletmeden ayrldnda, iler yine eski sistemsizlikle yrtlmeye devam etmektedir. Yine de VAPlardan edinilen deneyimler, KOBlerin sorunlarn ii, iveren ve kamuoyu gzyle yakndan grme konusunda olduka deerlidirler ve bu deneyimlerin yaygn bir ekilde paylalmasnn, KOBler iin daha iyisinin yaplmas konusunda ibirliklerini balatmas umulmaktadr. Davran deiiklii gelitirmelerini salamak iin, farkl disiplinlerden gelen uzmanlarn ortaklaa hareket edecekleri bir KOB Bilinlendirme Projesini, devlet, MPM, KOSGEB gibi kamu kurumlaryla, giriimcilik konusunda danmanlk veren zel kurulularn, hatt psikologlarn birlikte hazrlamas gerekmektedir. KAYNAKLAR 1. WCPS, Productivity Science, http://www.wcps.info/ 2. NGEE, Carol Lam Khim, Productivity Management A Growing Corporate Emphasis, Singapur Verimlilik Merkezi, 15/12/1987, s:15 3. KUDAR, Randolph P., 6. Dnya Verimlilik Kongresi, Quebec, 25-28 Kasm 1988 4. SNMEZ, Glnur, Temel Verimlilik Konular, Yaymlanmam Aratrma, MPM, 2002, s: 108, 105 5. NOMME, Roald, 3. Seviyede Verimlilik Performans Geliimi in Btnleik Sreler 7. Dnya Verimlilik Kongresi, Kuala Lumpur, 1990 6. SUMEZ, Halit, Verimlilik lkeleri, Verimlilik Blteni, Haziran 2001 7. EANPC, Memorandum on Productivity, Innovation, Quality of Working Life and Employment, Brussels, January 1999, (http://www.eanpc.at/eanpc/memo.htm, 2002) 8. PROKOPENKO, J., evirenler: BAYKAL, O., ATALAY, N., FDAN, E.Verimlilik Ynetimi Uygulamal El Kitab, MPM Yaynlar No: 476, Ankara, 1992, s:7-9 9. ULIANA, Enrico, Productivity Statements, Productivity SA, Nov/Dec 1996, Vol:22, No:6, s:15-18 10. MEK, Muhittin, Ekonominin Lokomotifi KOBlerin Olmazsa Olmazlar, Alfa Yaynlar, Austos 2002, s: 1, 16, 7, 3-5, 18, 22 11. http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/n26026.htm 12. OLAKOLU, M.H., KOB Rehberi, KOSGEB Bakanl, Nisan 2002, s:7-8 13. DE, 2002 Genel Sanayi ve yerleri Saym, 14/10/2003, s:10 14. YILMAZ, Figen, Trkiyede Kk ve Orta Boy letmeler (KOBler), Bankas ktisadi Aratrmalar ve Planlama Mdrl, 5/12/2003, (http://www.isbank.com.tr/dosya/ekontr_kobiler2004.pdf, 19/07/2004), s:5, 7, 3

22

15. 16. 17. 18.

MPM, Verimlilik Raporu, Ankara, 2003, s:41-47 API, Semra A., Yaymlanmam Notlar, 2003 MPM-REFA, Etd Yntem Bilgisi 2- Veri Saptamann Temel Kavramlar, 1988, s: 22-62 EYBOLU, Dilek, Giriimciliin Gelitirilmesi, MPM Yaynlar No: 668, Ankara, 2003, s: 5457

23