1

ELEKTRK VE ELEKTRK DEVRELER 1

DORU AKIM
(Ref. Enstrmantal Analiz)

Bir elektrik akm, bir ortamdan bir ykn (arjn) akmasdr. Metalik iletkenlerde
sadece elektronlar hareketlidir; akm sadece negatif ykn hareketiyle gerekle-
ir. yonik zeltiler ve yariletkenler gibi ortamlarda hem negatif ve hem de pozitif
ykler hareketlidir, elektrik akmnn gemesi bu iki ykn katksyla oluur.

Tanmlar
Amper (A), elektrikte akm iddeti birimidir; akm iddeti, birim zamanda geen
elektrik yk miktardr. Bir iletkenin belli bir kesitinden saniyede (t) bir Coulomb
elektrik yk (Q) geerse, akm iddeti (I) 1 A olur.
Q
I =
t
Coulomb (Kulon) (C), elektrik yk veya miktardr. Bir kulomb, 0.00111800 g
gm iyonunun gm metaline dnmesi iin gereken yktr.
Coulomb yasas, elektrik ykl iki parack arasndaki kuvvetin bykl, ykle-
rin arpm ile doru, yklerin arasndaki uzakln (d) karesiyle ters orantl-
dr.Ykl taneciklerin (Q) birbirine uyguladklar kuvvete Coulomb kuvveti denir.
Q
1
Q
2

F = k
d
2

F: Coulomb kuvveti, k: Coulomb sabitidir. k ortamn cinsine ve kullanlan birim
sistemine bal olarak deiir. Boluk ya da hava ortamnda, k = 9 x 10
9
Nm
2
/c
2
.
Farad (F), kapasitans birimidir; 1 coulombluk elektrik yklendiinde kutuplar ara-
snda 1 voltluk bir potansiyel fark oluan bir kondansatrn kapasitansdr. Elekt-
rik ve elektronik devrelerde ounlukla mikrofarad (1 F = 10
-6
F) ve pikopfarad (1
pF = 10
-12
F) kullanlr.
2
1 coulomb
1 F = 1F = 6.02 x 10
23
ykl taneciktir;
volt
C 107.87g Ag
+
/edeer Ag
+
1 edeer Ag
+

= = 9.649 x 10
4

F 0.00111800 g Ag
+
/coulomb 1 edeer yk
C = 9.649 x 10
4
F

Ohm (), diren birimidir; Bir iletkendeki iki nokta arasndaki sabit potansiyel fark
1 volt olduunda retilen 1 amper akma kar iletkenin gsterdii direntir.
volt
Ohm =
amper
Simens (S), elektrik iletkenlii (G), direncin tersi olan bir ifadedir ve birimi "ters
ohm" (O
1
), veya simens (S) tir.
amper
S =
volt
Henry (H), indktans birimidir; saniyede bir amper iddeti ile deien bir devrede-
ki akimin rettigi bir voltluk elektromotor kuvvetinin indktansna eittir.
1 kg m
2

1 H =
s
2
A
-2

Hertz (Hz), frekansn, saniyede bir devire eit olan birimidir, alternatif akmda,
pozitif ve negatif kutuplarn bir saniyedeki deiim saysdr.
Volt (V), mekandaki iki nokta arasndaki elektrik potansiyeli (V), bir elektrik yk-
nn bir noktadan dier bir noktaya hareketi iin gerekene itir. in jul, ykn
kulon cinsinden verilmesi durumunda, potansiyelin birimi "volt" olur. Yani, 1 volt
her bir kulon iin 1 jul gsterir.

1 (kg m
2

1 V =
s
3
A
3
Elektrik Akmlar
Potansiyelleri farkl iki nokta arasnda bir iletim yolu bulunuyorsa, potansiyel fark
sfr oluncaya kadar yk akar. rnein, aadaki ekilde grlen doru akm
devresinde dme kapatldnda, bir iletim yolu oluur, bu yol boyunca batarya-
nn bir ucundan (terminalinden) dierine doru yk ak balar, A ve B arasndaki
potansiyel fark sfr oluncaya kadar da devam eder; bu noktada batarya boal-
m, yani dejar olmutur.
"Konveksiyon"la (dolamla), bir akmn yn daima pozitif utan negatif uca do-
rudur. Yn, akm tayan taneciin tipine bal deildir. Buna gre ekil-1deki d
devrede akm, BC ve AD metal iletkenlerindeki elektronlarn hareketi oluturur.
Akmn (I) yn A dan D ye C ye Bye dorudur; yani akm, daima, pozitif ykn
hareketiymi gibi grnr.

e
I
diren, R
1
metal iletken
e'larla iletim
akm, I
A B
e
I
batarya anahtar
H
+

HSO
4
-
SO
4
-2
hidrojen oluumu
2 H
+
+ 2 e H
2
oksijen oluumu
2 H
2
O
O
2
+ 2 H
+
+ 2e
C D
H
+
, HSO
4
-
, SO
4
-2
ile iletim
I I
Pt Pt


ki platin elektrot (C ve D) ve daldrldklar seyreltik slfrik asit zeltisiyle bir
elektrokimyasal hcre oluur. Bu hcreden elektrik geii, metalik iletkenden ta-
mimiyle farkl bir mekanizmayla olur. Burada pozitif hidrojen iyonlar C elektrotuna
doru, negatif slfat ve hidrojen slfat iyonlar da D elektrotuna doru g ederler;
akm bu iki g olayna gre oluur. Anyonik g ile Dnin etrafnda toplanma
eiliminde olan fazla negatif yk, bu elektrodta retilen positif ykl hidrojen iyon-
4
larnca engellenir; benzer ekilde, C elektrotuna g eden fazla hidrojen iyonlar
da burada elektrokimyasal ilemle uzaklatrlr. Sonuta zeltinin "yk" homo-
jen kalr, fakat D elektrotunun evresi, C elektrotunun evresinden azalan miktar
kadar slfrik asite zenginleir.
zeltideki elektrokimyasal reaksiyonlardan birinde hidrojen iyonlar C den elekt-
ronlar harcar; ikincisinde ise su moleklleri D de elektronlar oluturur. Bylece,
bu basit devrede eit elektrik geii bulunur; elektronik, iyonik, ve
elektrokimyasal.

Elektrik Kanunlar
Ohm Kanunu
Bir devrede iki nokta arasndaki potansiyel V, diren R olduunda, I akm (amper
cinsinden) aadaki denklemle verilir, bu ifade ohm kanunu olarak bilinir.
V = I R
Ohm kanunu elektronik ve iyonik iletkenlie uygulanabilir; ancak, elektrot yzeyle-
ri gibi yzeyler arasna uygulanamaz.

V

R
I
+
_


Kirchhoff Kanunlar
Akm Kanunu; Kirchhoff Birinci Kanunu: "Kirchhoff akm kanunu"na gre, bir
devrede herhangi bir noktann etrafndaki akmlarn cebirsel toplam sfrdr.
5
+ -
V i i
1
i
i = i
1
+ i
2
i
2
i
1
R
1
R
2
+ -
3A
giri
= 3A
k


Voltaj Kanunu; Kirchhoff kinci Kanunu: "Kirchhoff voltaj kanunu"na gre, ka-
pal bir elektrik evriminin (loop) etrafndaki voltajlarn cebirsel toplam sfrdr.

V i
+ -
i R
E - i R = 0


G Kanunu; Watt cinsinden elektrik gc, tm elektrik devresiyle veya devre
elemanlaryla ilikilidir. Elektrik gc (P), jul/saniye veya "watt" (W) cinsinden
elektriksel iin hzdr. Elektronlarn geii srasnda harcanan g,
P = I V
V
2

P = I
2
R =
R

6
Seri Devreler
Bir batarya, bir dme, ve seri olarak bal direncin bulunduu ekildeki basit
devreyi inceleyelim.
_
A B
D C
R
3
I
3
R
1
I
1
+
I
2
R
2
V
I
4
akm

Devredeki D noktasna Kirchhoff akm kanunu uygulandnda
I
4
I
3
= 0 I
4
= I
3

yazlr. D nin dndaki akmn giri akmna gre zt iaretli olduuna dikkat edil-
melidir. Benzer ekilde, C noktasna da ayni kanun uygulanr.
I
3
= I
2

Grld gibi, bir seri devrenin tm noktalarnda akm aynidir, veya,
I = I
1
= I
2
= I
3
= I
4

Devreye voltaj kanunu uygulanarak aadaki eitlikler yazlr.
V V
3
V
1
V
2
V
1
= 0
V = V
1
+ V
2
+ V
3

D noktas C noktasna gre pozitiftir; ayni ekilde C noktas B noktasna gre, B
noktas da A noktasna gre pozitiftir. Bylece, bataryann V voltajn voltaj
karlar ve iaretleri Vnin iaretinin tersidir.
Yukardaki denkleme Ohm kanunu uygulandnda aadaki eitlik elde edilir.
V = I (R
1
+ R
2
+ R
3
) = I R
Bu seri devrenin toplam direnci her bir bileenin direnlerinin toplamna eittir.
R = R
1
+ R
2
+ R
3

Devrenin B noktasndan A ya kadar olan ksmna Ohm kanunu uygulanarak
7
V
1
= I
1
R
1
= I R
1

V I R
1 1
=
V I (R
1
+R
2
+R
3
)
V R R
1 1
V = = V
1
R
1
+R
2
+R
3
R
denklemi karlr. Buna gre aadaki eitlikler de yazlabilir
R R
2 3
V = V V = V
2 3
R R
Voltaj Blcler
Elektronik devrelerde, bir giri voltajnn deiken fonksiyonu olan potansiyellerin
elde edilebilmesi iin seri direnler kullanlr. Bu tip cihazlara "voltaj blcler"
denir. Bir tipi voltajlar farkl aralklarda bler; ikinci bir tip voltaj blc srekli
deien bir potansiyel verir, bunlara da "potansiyometre" denir. Bir voltaj blc
devre:
1A
A
+
-
V
k
= V
0
k voltaj
R
1
9
R
2
1
giri voltaj
V
i
= 10 V

Akm her yerde ayndr:
V
i

I =
R
1
+ R
2

k voltaj aadaki eitlikle verilir.
R
1
V = V
i
V
i
= giri voltaj, V
0
= k voltaj
0
R
1
+ R
2

8
Paralel Devreler
ekilde bir "paralel" DC devresi grlmektedir. A noktasna Kirchhoff akm kanunu
uygulanarak aadaki denklem karlr.
I V
_
3A 2A
1A 1A 1A
+
_ _ _
+ + +
R
2 I
2
I
2
+ I
3
I
2
+ I
3
I
3
I
3
I
R
1 I
1
R
3 I
3

I
1
+ I
2
+ I
3
I = 0
I = I
1
+ I
2
+ I
3

Kirchhoff voltaj kanunu bamsz denklem verir. Bu durumda, batarya ve R
1
in
bulunduu evrim iin,
V I
1
R
1
= 0 V = I
1
R
1

V ve R
2
nin bulunduu evrim iin,
V = I
2
R
2

V ve R
3
n bulunduu evrim iin de,
V = I
3
R
3

eitlikleri yazlr. Ayrca, R
1
ile R
2
nin ve R
2
ile R
3
n bulunduu evrimler iin de
birer eitlikler yazlabilir ve aadaki eitlikler elde edilir.
V V V V
I = = = =
R R
1
R
2
R
3

1 1 1 1
= + +
R R
1
R
2
R
3

R net devre direncidir. Paralel bir devrede, seri devrenin tersine, direnler deil
iletkenlikler (G) toplanabilir zelliktedir. G=1/R olduundan Son denklem aada-
ki gibi yazlr.
G = G
1
+G
2
+G
3

9
Seri direnlerin, voltaj blc olarak almalarna karn, paralel direnler akm
blc grevi yaparlar. Toplam akmn bir ksm (R
1
de bulunur) I
1
,
I V/R 1/R G
1 1 1 1
= = =
I V/R 1/R G
veya
R G
1
I = =
1
R
1
G

ELEKTRK DEVRELERNDE REAKTANS (KARI
KUVVET)
Bir elektrik devresindeki akm artt veya azaldnda, ykn akabilmesi iin e-
lektrik ve magnetik alanlar ykleyecek enerjiye gereksinim olur. Bylece, deiik-
lie kart eilimli (engelleyici) bir kar kuvvet veya "reaktans" oluur. ki tip
reaktans vardr, bunlar "kapasitans" ve "indktans"tr. Akmdaki deiiklik yava
ise, bir devredeki ksmlarn ounun reaktans ihmal edilebilecek kadar kktr.
Deiikliin hzl olmas halinde anahtarlar, balantlar, ve direnler gibi devre
elementleri saptanabilir dzeyde bir reaktans gsterirler. Normal olarak bu tip
reaktans arzu edilmez, ve ok aza indirilmesi iin her trl nlem alnr.
Bir devreye kapasitans ve indktans grevi yapmas iin kapasitrler (kondansa-
trler) ve indktrler zellikle konulur. Bu aletler, alternatif akm doru akma
evirmede, deiik frekansl sinyalleri ayrt etmekte, veya ac ve DC sinyalleri bir-
birinden ayrmada nemli grevler yaparlar. Bu iki nemli devre elemanlarnn
kullanm ve davranlar, ounlukla, birbiriyle paralel bir durum gsterir.
Kapasitrler ve ndktrler
Kapasitr ve indktrlerin yaplar olduka farkldr.
Tipik bir kapasitr, birbirinden ince bir "dielektrik" madde tabakasyla ayrlm bir
ift iletkendir.
10
Q kulomb
C = = = Farad
V volt
kapasitr
Q = herbir levhada depolanan
yk miktar
V = levhalara uygulanan voltaj

Dielektrik madde, hareketli, akm-tayan, ykl taneciklerin bulunmad bir elekt-
rik izolatrdr. En basit kapasitrde iki metal yapra levhas arasnda hava, ya,
plastik, mika, kat, seramik, veya metal oksit gibi ince bir dielektrik film bulunur.
Hava ve mika kapasitrleri hari, iki levha ve insulatr katlanarak veya rulo ek-
linde satlarak sk bir paket iine konulur ve atmosferik kirlenmeden korumak iin
iyice izole edilir.
Tersine bir indktr, ap olduka byk olan (direncin az olmas iin) izole edil-
mi sradan bir tel sarmdr. Baz indktrler, reaktanslarn artrmak iin, yumuak
bir demir zerine sarlr, dierlerinin iinde bir hava boluu bulunur. kinci tipteki-
ne bazan "jigle (hava giri srgs)" denir.
indktr
+
-
+
-
I
AI
emf = - L
At
indktans
L
volt saniye
L: = Henry
amper

Herhangi bir iletken elektrik akm tarken bir magnetik alanla sarlr; bu olay de-
neylerle saptanmtr. Bu alan kurmak iin gerekli i akm gemeye baladnda
kendini bir v kar-potansiyeli ile gsterir ve elektronlarn akmasn engellemeye
alr. Dier taraftan, bir iletkendeki akm kesildiinde magnetik alan ker; bu
ilem, akm devam ettiren ani bir potansiyelin domasna yol aar.
Bir kapasitr, bir dielektrik boyunca elektrii elektrik alan eklinde depolar; bir
indktr ise enerjiyi, bir iletkeni saran bir magnetik alan eklinde depolar.
11
Kapasitrdeki elektrik alan uygulanan voltajla orantldr; indktrdeki magnetik
alan, indktrde bulunan akmla orantldr.
Bir kapasitr ile bir indktr arasndaki fark:
- Kapasitrde, potansiyel deiiklii sonunda bir akm oluur.
- ndktrde, akm deimesi bir potansiyel domasna neden olur.
Bir elektrik devresindeki bu iki element, birbirini tamamlayc ilevler yaparlar.
Kapasitrler indktrlerden daha kktr ve retilirken devrelerin bir paras
olarak taklr. Elektronik devre dizaynlarnda indktrlerden daha ok kullanlrlar.
Yksek frekanslarda, yine de kapasitrlerin reaktans ok kk olabileceinden,
indktrler tercih edilir.
Kapasitanslar (Kondansatrler); RC Devreler
RC devre, bir kapasitr, bir diren zerinden doldurma ve boaltmada kullanla-
bilir. Devrede seri bal bir V
i
bataryas, bir R direnci, ve bir C kapasitr vardr.
kapasitr bir ift paralel izgi ile gsterilmitir.
Bir Kapasitrn arj
S anahtar 1 konumuna kapatldnda, elektronlar bataryann negatif ucundan
alttaki iletkene veya kapasitr levhasna akar. Bu hareket ani bir akm oluturur,
oluan akm sfra der, ve levhalar arasnda yaratt potansiyel farkndan dola-
y da elektronlarn srekli akn engeller. Akm kesildiinde kapasitr "yklenmi-
tir".

S
1
S
1
S
2
RC devrede arj:
V
C
= V
0
(1 - e
-t/RC
) V
0
= V
i
=
Q
C
= Q
0
(1 - e
-t/RC
) Q
0
=

CV
0
V
0
I = I
0
e
-t/RC
I
0
=
R
V
i
1 2
1 2

12
(a) (b) http://hep.ucsb.edu/people/claudio/ph3-04

Bir kapasitrn arj: akm-zaman, b: yk-zaman erileri
Bir kapasitrn arj ve dearj olma hz snrldr. rnein, yukardaki devreyi ele
alalm. Kirchhoff voltaj kanunundan, anahtarn 1 konumuna getirilmesinden sonra
herhangi bir zamanda, C ve R arasndaki toplam voltaj (v
C
ve v
R
) giri voltaj V
i
ye
eit olmaldr.
V
i
= v
C
+ v
R

V
i
sabit olduundan, kapasitrn arjna bal olan v Cnin art, v
R
nin azalmas
durumunda mmkn olabilir.
q
V = + iR
i
C
dq/dt di
0 = + R
C dt
nce de belirtildii gibi dq/dt =i dir.
di dt
=
i RC
Balang akm I
init
ve i arasnda integrali alnr,
i = I
init
e
-t/RC

Bir direncin iki ucu arasndaki ani voltaj ilikisi Ohm kanunu uygulanarak karlr.
v
R
= V
i
e
-t/RC

v
C
= V
i
(1- e
-t/RC
)
13
RCnin birimi, R = v
R
/i ve C = q/v
C
olduundan, zaman birimidir
volt kulon
RC = = saniye
kulon/saniye volt
RCye devrenin "zaman sabiti" denir.

Bir Kapasitrn Dearj
Anahtar 1 den 2 konumuna geirildiinde elektronlar kapasitrn negatif ykl alt
levhasndan, R direncinden geerek positif st levhasna akar. Bu hareket tekrar
bir akm oluturur, ve iki levha arasndaki potansiyel yok olurken, oluan akm da
sfra der.
S
2
S
1
S
2
RC devrede dearj:
V
c
= V
0
e
-t/RC
V
0
= V
i
=
Q
C
= Q
0
e
-t/RC
Q
0
=

CV
0
V
0
I = I
0
e
-t/RC
I
0
=
R
V
i
1 2
1 2


(a) (b)

(a) Bir kapasitrn dearj: akm-zaman, (b) yk-zaman erileri
14
Bir kapasitrn nemli bir zellii elektrik ykn bir sre depolamas ve gerektii
halde de verebilmesidir. Buna gre, S anahtar C ykleninceye kadar 1 konumun-
da tutulur ve sonra 1 ve 2 arasnda bir konuma getirilirse, kapasitr ykl olarak
kalr. S nin 2 konumuna getirilmesiyle, 1 den 2ye alnmasnda olduu gibi, dearj
olur.
Bir kapasitr yklemek iin gerekli elektrik miktar (Q) levhalarn alanna, ekille-
rine, aralarndaki mesafeye, ve levhalar arasndaki malzemenin dielektrik sabitine
baldr. Q ayrca uygulanan voltajla da doru orantldr.
Q = C V
V volt cinsinden uygulanan potansiyel ve Q kulon cinsinden yk miktar olduun-
da C sabiti bir kapasitrn "farad" cinsinden kapasitansdr. 1 farad, bir kulon
yk/uygulanan volttur. Elektronik devrelerde kullanlan kapasitrlerin ounun
kapasitans mikrofarad (10
-6
F) ile pikoparad (10
-12
F) aralnda bulunur.
Kapasitans, zellikle AC devrelerde nemlidir, nk zamanla deien bir voltaj
bir zaman-deiimli yk yani bir "akm" meydana getirir.
dq dv
= C
dt dt
dq
= i
dt
dv
i = C
dt
Voltaj zamana baml deilse bir kapasitrdeki akm sfrdr (bir doru akm iin).
Bir doru akm kararl bir hal gsterdiinden kondenseri ykleyen balangtaki
geici akm, bir kapasitrn doru akm zerindeki toplam etkisi dnldnde,
nemsizdir.
Devredeki dme 2 konumuna getirildiinde batarya devreden kar ve kapasitr
bir akm kayna olur. arj ak, nceki durumun zt ynndedir. Bu durumda,
dq
= - i
dt
olur. Balang potansiyeli bataryann potansiyeline eittir, yani
V
C
= V
i

15
dir. Bu denklemlerden haraket edilerek aadaki eitlikler karlr.
V
C
i = - e
-t/RC

R
v
R
= - V
C
e
-t/RC

v
C
= V
C
e
-t/RC

ndktanslar; RL Devreler
Akmn artmas veya azalmas srasnda doan v potansiyeli, akm deiiklii hz
di/dt ile doru orantldr. (Negatif iaret, tesirle oluan potansiyelin akm deiikli-
ini engelleme eilimini gsterir.)
di
v = - L
dt
L = iletkenin indktans, birimi, "henry,H" dir.
1 henry indktans, akm deiiklii hz 1 amper/saniye olduunda 1 volt kar-
potansiyel retir. Elektronik devrelerde kullanlan indktrlerin indktanslar birka
H (mikrohenry) ile birka H arasndadr. Bir V
i
bataryas, bir R direnci, ve bir L
indiktrnn seri olarak baland bir seri RL devresinde L nn bykl tel
sarmdaki sarm saysna baldr.
Bir ndktrde arj
RL circuit (similar to an RC circuit)
S
1
S
1
S
2
V
i
Increasing current vs vs time
for RL circuit.
L
=
R
Zaman
V
0
I
maks
=
R
0.63 I
maks
1 2
1 2

Bir RL seri devre ve akmn zamanla ykselmesi
16
Kirchhofff denklemi,
dI V
0
V RI L = 0 I = (1 e
-t/t
)
0
Dt R
Bir ndktrde Dearj
V
i
RL circuit (similar to an RC circuit)
S
S
1
Decreasing current vs vs time
for RL circuit.
L
=
R
Zaman
0.37 I
0
1 2
1 2

Bir RL seri devre ve akmn zamanla dmesi
Kirchhofff denklemi,
dI
RI + L = 0
dt
I = I
0
e
-t/t
t = L/R
RL devrede anahtar 1 konumuna getirildiinde
v
R
= V
i
(1-e
-tR/L
) v
L
= V
i
e
-tR/L

Sinyaldeki bir deiiklik srasnda RC ve RL devrelerinin durumlarn kyaslamak
yararl olur. ki devre iin verilen erilere gre, iki reaktant da akma gre faz d-
nda bir potansiyel deiiklii gsterir. Ayrca, bir indktrde voltaj akm izler,
oysa bir kapasitrde bunun tam tersi bir durum vardr.

Yararlanlan Kaynaklar
Principles of Instrumental Analysis, D.A.Skoog, D.M. West, II. Ed. 1981
http://www.physics.sjsu.edu/becker/physics51/51_Ch30_INDUCTANCE_L.ppt