I SREDNJOVJEKOVNI GRAD IZMEU ZAPADA I ISTOKA ANTIKI TEMELJI SREDNJOVJEKOVNE CIVILIZACIJE

Srednjovekovni Zapad je roen na ruevinama rimskog sveta. Nekada velika imperija, u drugoj polovini 2. veka rimska civilizacija doivljava eroziju razaranja i obnavljanja. Velika kriza koja je nastala u 3. veku uinila je da se jedinstvo rimskog sveta raspada: srce Rim i Italija se sklerotizuje i ne napaja delove koji pokuavaju da ive svojim sopstvenim ivotom. Provincije poinju da se emancipuju, a zatim postaju osvajake. panci, Gali, istonjaci osvajaju rimski Senat. Carevi Trajan i Hadrijan su panskog porekla, a pod dinastijom Severa carevi su Afrikanci itd. Karakalin edikt iz 212. godine dodeljuje pravo rimskog graanstva svim stanovnicima Carstva. Ovaj napredak provincije manifestuje koliko uspeh romanizacije toliko i porast centrifugalnih snaga. Srednjovekovni Zapad nasledie tu borbu: jedinstvo ili raznolikost, svet hrianstva ili nacija? S druge strane, Zapad gubi svoju supstanicu u korist Istoka. Zlato kojim se plaa luksuzni uvoz bei prema Istoku ka proizvoau i posrednku iji trgovci (Jevreji, Sirijci) monopoliu veliku trgovinu. Gradovi na Zapadu opadaju, gradovi na Istoku cvetaju. Osnivanje Carigrada, Novog Rima, od strane Konstantina Velikog (324-330) pospeuje okretanje rimskog sveta prema Istoku. Bie to zaetak jedne nove civilizacije.Vizantija e nastaviti Rim i, pod prividom cvetanja i prestia, produiti iza svojih zidina rimsku agoniju sve do 1453. Zapad, osiromaen, varvarizovan, morae ponovo da pree etapu jednog poleta koji e mu, na kraju srednjeg veka, otvoriti puteve celog sveta. Na Istoku su se pojavili varvari koji e doiveti uspeh i odigrati glavnu ulogu na Zapadu.Varvari koji su se u 5. veku nastanili u Rimskom carstvu nisu bili oni mladi i divlji narodi, koji su tek izali iz svojih uma ili svojih stepa. Oni su bili evoluirali prilikom estih vekovnih seoba koje su ih na kraju bacile na rimski svet. Mnogo su videli, mnogo nauili i dosta zapamtili. Njihovi su ih putevi doveli u vezu sa kulturama i civilizacijama od kojih su prihvatili narav, umetnosti i tehnike. Posredno ili neposredno, veina je pretrpela uticaj azijskih kultura, iranskog sveta i samog grko-rimskog sveta, naroito njegovog istonog dela koji je, na putu da postane vizantijski, ostao najbogatiji i najblistaviji. Sa sobom su donosili prefinjene tehnike obrade metala: ukraavanje zlatom, zlatarske tehnike, vetinu obrade koe i izvanrednu stepsku umetnost sa njenim motivima stilizovanih ivotinja. esto su bili oarani kulturom susednih carstava. Imali su divljenje za 1

njihovo znanje i luksuz besumnje nespretno i povrno, ali u kojem je bilo potovanja. Jedna bitna injenica je preobrazila lik varvarskih osvajaa. Ako je jedan njihov deo ostao paganski, drugi, i to ne manji, postao je hrianski. Ali, udnim sluajem, koji e imati teke posledice, ti varvari Ostrogoti, Vizigoti, Burgundi, Vandali, a kasnije i Langobardi preobraeni su preko arijanstva koje je posle sabora u Nikeji postalo jeres. Rimska civilizacija delovala je na varvare. Ne samo da su varvarske voe pozivale Rimljane za savetnike, ve su esto teili da podravaju rimske obiaje, da se kite rimskim titulama: konzul, patricije itd. Nisu se prikazivali kao neprijatelji ve kao oboavaoci rimskih institucija. Videti u varvarskim invazijama epizodu miroljubivog nastanjivanja daleko je od stvarnosti. To su vremena bila pre svega vremena pometnje. Pometnje stvorene najpre usled meanja samih osvajaa. U toku svog puta plemena i narodi su se meusobno borili, potinjavali su jedni druge, meali se. Neki su obrazovali kratkotrajne saveze. Rim je pokuavao da baci jedne protiv durgih, pokuavao na brzinu da romanizuje one koji su prvo doli da bi od njih stvorio instrument protiv sledeih koji su jo bili varvari. U svakom sluaju, bila je to jedna stravina uvertira kojom je poela istorija srednjovekovnog Zapada. I ona e tokom deset vekova nastaviti da daje ton: oruje, glad, epidemija, zveri bie zlokobni protagonisti te istorije. I pre nego to e lagano otpoeti izgradnja, ludilo ruenja dugo vremena ovladavalo je Zapadom. as u ritmu spornih infiltracija i vie ili manje miroljubivih napredovanja, as u ritmu naglih prodora praenih borbama i pokoljima, invazija varvara je, izmeu poetka 5. veka i kraja 8. veka, duboko izmenila politiku kartu Zapada, koji je jo bio pod nominalnom vlau viznatijskog cara. Polet hrianskog sveta se afirmie oko hiljadite godine. Vreme je to koje or Dibi opisuje ovako: Retka naselja pustoline to se proteu ka zapadu, severu i istoku, ire se unedogled i konano sve pokrivaju parlozi, barutine, nemirne reke i pustare, ikare, panjaci, ume opustoene poarima izazvanim krenjem ipraja i potajnim pravljenjem umura: tu i tamo proplanci, tle osvojeno, a ipak samo upola ukroeno; smeno plitke brazde, to ih na udljivoj zemlji drvenim ralom oru mravi volovi; na obradivoj zemlji prazne poljane, ugar ostavljen da se njive odmore godinu, dve, tri, pa i deset ponekad, kako bi se prirodna plodnost tlu vratila kolibe od kamena, blata ili prua, okupljeni u zaseoke, opasane ogradama od trnja i vrtovima; - ponekad, ograen plotom, dom poglavara, drveni trem, ambari, upe za robove i ognjita za kuhinje, po strani: kadikad varo, ali proeta seoskom prirodom: samo uspravni skelet nekog rimskog grada, poruene etvrti iza kojih odmah poinju obradiva polja, zidine popravljene na brzu ruku, kamene graevine poreklom jo iz doba Carstva, pretvorene u crkve 2

ili utvrenja; kraj njih nekoliko desetina koliba u kojima ive vinogradari, tkai, kovai, domai majstori koji za posadu i gospodara biskupa prave nakit i oruje; najzad dve-tri jevrejske porodice koje pozajmljuju novac uz zalogu; - staze, dugi redovi kuluara to tegle teret, skupine amaca na svim rekama: takav je Zapad oko hiljadite godine, Zaputen, on naspram Vizantije i naspram Kordobe deluje vrlo sirotinjski i nezatieno. Divljina. Svet okruen glau. ... Meutim, ima ve neko vreme kako se, neosetnim kretanjem, bedni ljudski rod stao, malo-pomalo, da izvlai iz potpunog siromatva. Jedanaesti vek je za narode zapadne Evrope znaio trenutak laganog izranjanja iz varvarstva. U to vreme, oni su se oslobodili gladi, poeli jedan za drugim da ulaze u istoriju, i krenuli putem stalnog napretka. Buenje, detinjstvo. U stvari, taj deo sveta je to je bila njegova najznaajnija povlastica i zaloga njegovog neprekidnog uspona tada zauvek prestao da bude plen i rtva najezdi. Ve vekovima su narodi u velikom meteu nadirali prema Zapadu i neprekidno ga zapljuskivali, remetili u njemu poredak stvari, tumbali, kvarili, ruili. Karolinka osvajanja su za izvesno vreme vaspostavila prividan red i mir u kontinentalnoj Evropi: ali tek to je Karla Velikog nestalo, neuhvatljive gomile su nagrnule sa svih strana iz Skandinavije, iz istonih stepa i sa mediteranskih ostrva, kojih se islam ve bio doepao pljakajui latinsko hrianstvo. A najranije klice onoga to nazivamo romasnkom umetnou pomaljaju se upravo u tom trenutku, u vreme kada su upadi o kakvima je re prestali, kada su se Normani zaustavili i pripitomili, kada se ugarski kralj pokrstio, kada je grof od Arla proterao saracenske gusare iz njihovih skrovita, iz kojih su ovi drali prolaze u Alpima i povremeno ucenjivali opata u Kliniju. Posle 980. godine nisu se vie mogle videti opustoene opatije, niti kalueri kako bee sa svojim relikvijama i blagom. Ako su se otada na vidiku i dizale vatre, to su bile vatre od krevina, a ne pljakanja. Veina gradova koja je postojala pre hiljadite godine, poticala je od antikog doba ili ak ranije. I u varvarskoj zemlji, kasno pokrtenoj, kod Skandinavaca, Germana ili Slovena, srednjovekovni gradovi su nastavak prvobitnih gradova. Retka su osnivanja gradova ex nihilo u srednjem veku. U rimskom svetu gradovi su bili politiki, administrativni, vojni, pa tek u drugom redu ekonomski centri. Za vreme ranog srednjeg veka, zbijeni u jednom kutu svojih nekadanjih bedema, koji su postali suvie iroki, oni su skoro iskljuivo bili svedeni na politiku i administrativnu funkciju, koja je i sama bila umanjena. Manje skromni meu njima dugovali su svoj relativni znaaj, vie prisustvu biskupa nego vladara ili nekgo visokog funkcionera. Kao gradska vera pre svega, hrianstvo je na Zapadu odralo gradski kontinuitet. Srenjovekovni grad se smeta pokraj starog jezgra i to, vrlo esto, odaje lani kontinuitet gradova prvog milenija srednjeg veka. To je grad podgraa. Uostalom, ak i tamo gde je 3

bilo kontinuiteta, veliki srednjovekovni gradovi su uglavnom bili naslednici malih gradova antikog doba ili ranog srednjeg veka. Venecija, Firenca, enova ... Pariz, Bri, Gan, London stvarno su srednjovekovne tvorevine. Kraj antike civilizacije doveo je do retrogradnih procesa u gradskom ivotu, prvo u varvarskim mladim dravama na Zapadu, a zatim, od 7. veka, i u samoj Vizantiji, iako je ona, svojom ideologijom Rimskog carstva i helenskom kulturnom batinom, slovila za uvara antikih tradicija. Uprkos kosmopolitizmu Carstva, koji se izraava prevashodno u gradovima, njihova ruralizacija zahvatila je itavu zemlju, osim nekoliko megalopolisa. Taj proces je bio olakan, a delimino i prouzrokovan, arabljanskom invazijom koja je iz tkiva Vizantije izdvojila najprosperitetnije gradove Istoka. Ova kriza je bila prevaziena novim procvatom gradova u 9. veku. Nastupilo je, za vie od dva stolea, vreme najveeg sjaja urbanog ivota u itavoj vizantijskoj istoriji. To je bilo doba kad je proizvodnja svojstvena pre svega gradu, zanatska ili u velikim dravnim radionicama, ne samo zadovoljavala ogromne potrebe Carstva nego i predstavljala nedostian uzor, recimo u proizvodnji svile, za tadanje zapadnoevropske standared. Garanciju za kvalitet ivota i proizvodnje, ali i stegu za svaki dalji razvitak, predstavljala je sveobuhvatna uloga drave. Etatizam Vizantije ovog perioda iskazivao se naroito upeatljivo upravo u struktuiranju gradske ekonomije i u fizionomiji gradskog druva. Od 11. veka nastupa jedna nova epoha u istoriji Vizantije. Posmatrano kroz prizmu drutvene istorije, ova epoha traje, moglo bi se rei, do kraja ivota Carstva sredinom 15. veka. Njeno glavno obeleje predstavlja neprikosnovena, i sve vea, prevlast kolenovike aristokratije. Izmeu antikog i novijeg doba nekoliko meusobno razliitih civilizacija odreivalo je sudbinu Jugoistone Evrope, Egeja i Levanta. U ovkirima same vizantijske civilizacije uoljivo je nekoliko perioda sa razliitim optim osobinama, to je stvaralo i mnoge razlike u urbanom ivotu jednog ili drugog perioda vizantijske istorije. Zapadnoevropski grad od 11. veka doivljava uspon koji e od njega vremenom stvoriti inilac potiskivanja feudalnog drutvenog poretka i stvaranja osnova za raanje moderne Evrope. U tom istom 11. veku slina istorijska ansa otvarala se i pred vizantijskim gradom. Bilo je to vreme u kome je popustila sveobuhvatna kontrola drave nad ivotom grada, trenutak u kome je bila stvorena teoretska mogunost da urbane zajednice u Vizantiji krenu novim putevima razvitka. Kako je mogunost ostala neiskoriena, unutranje, pre svega ekonomsko, stagniranje a zatim i nazadovanje Vizantije, u vremenu koje je dolazilo, bilo je u velikoj meri povezano sa zaostajanjem ekonomskog i drutvenog razvitka gradova.

Svi vizantijski gradovi pokazuju izvesna zajednika svojstva u pogledu organizacije. Spoljni znak: naselje je bilo obezbeeno zidovima i raspolagalo je graevinama sa posebnim namenama. Ove namene su bile odreene injenicom da se u istom naselju sustiu funkcije administrativnog, vojnog i crkvenog centra. Civilna i vojna uprava su, po pravilu, bile personalno objedinjene, a funkcioner koji ih je vodio naziva se u doba Palologa, takoe po pravilu, kefalijom (namesnik koji se nalazio na elu jedne oblasti i bio je istovremeno i carev opunomoenik i reprezentant lokalne aristokratije). Gotovo da nema grada bez kefalije, to je predstavljalo konanu institucionalizaciju prakse, zapoete u 11. veku, pomeranja osnovne stepenice provincijske vlasti od upravnika dotadanjih velikih tema na stratege pojedinih gradova. Struktura administrativnih jedinica pratila je ovu praksu, tako da kefalija epohe Paleologa uglavnom stoji na elu jedinice, poznate pod nazivom katepanikion, koja se sastoji od jednog ili dva grada i zalea koje gravitira ka ovakvim centrima. Na gotovo istom principu postavljena je i crkvena organizacija. Skoro svaki grad je imao episkopa, a iole znaajniji dobija mitropolita, esto upravo u ovo pozno doba. Ipak, ovo svakako ne znai da meu gradovima nije bilo razlika, i to veoma upadljivih, naroito izmeu Carigrada i Soluna, s jedne, i ostalih gradova, s druge strane. Veliina i tradicionalni ugled Carigrada dali su ovom gradu poseban znaaj u eri Paleologa, ak i van granica Carstva, poto je u ovo doba bio naroito uoljiv kontrast izmeu osiromaenih i stenjenih provincija i jo uvek relativno sjajne prestonice. Ipak, u toku ovog perioda, vie nego ikada ranije, Solun, koji je vekovima bio drugi grad Carstva, poeo je da po znaaju konkurie prestonici. To je u stvari bio jedini drugi istinski gradski centar u dravi, posebno posle pada Jedrena 1362. godine. Solun je uvek uivao poseban status. Meutim, od vremena kada je, nekoliko decenija u 13. veku bio sredite nezavisne drave, Solun je toliko dobio na znaaju da se vie nije mogao svrstavati u provincijske gradove. Njegov politiki znaaj je dodatno porastao nakon to je postao sedite mlaih lanova vladajue dinastije i centar jedne od najveih apanaa u sledeem veku. Uz to, usled broja stanovnika, stepena svojih povlastica i postojanja sopstvenog senata, Solun je predstavljao upadljiv kontrast svim drugim gradovima u unutranjosti. Njegovo zlatno doba dolo je u 14. veku, kada je postao veliki intelektualni i umetniki centar, ponekad vaniji i od samog Konstantinopolja. Posebna prava Soluna poela su da bivaju tretirana neposredno poto je grad 1246. bio vraen pod skiptar Carstva na putu ponovnog ujedinjenja. ini se da su od tog vremena nadalje namesnici grada uivali poseban i prilino nezavisan poloaj u okvirima vizantijske uprave u Makedoniji. Povlastice Soluna ostale su na snazi tokom itavog doba Paleologa. 5

U vreme Paleologa vani gradovi su bili i Monemvasija i Janjina. Ve u 13. veku Monemvasija je poela da izrasta u jedan od najvanijih primorskih i trgovakih cenatara u Morei, delom zahvaljujui svom odlinom poloaju i bezbednosti koju je omoguavala njena neosvojiva tvrava. S toga ne iznenauje injenica da je grad obdarivan mnogim poveljama vizantijskih careva i, kasnije, despota Moreje. Obnovljena Vizantija posle 1261. doivela je pod Mihailom VIII Paleologom samo jedno kratko razdoblje prividnog poleta. Brzo zatim, sve je bre poeo da se odvija proces njenog preobraaja u drugorazrednu silu, povezan pre svega sa opadanjem i iscrpljivanjem unutranjih snaga. Razlog ove propasti leao je u dugotrajnoj ekonomskoj i finansijskoj krizi u 14. veku, praenoj socijalnim nemirima i graanskim ratovima. Osim toga, Vizantija je do poetka 14. veka ve bila ograniena na svoje evropske posede. U potonjim decenijama pretrpela je nove gubitke, koji su na kraju konano unitili njeno geografsko jedinstvo. Veina preostalih oblasti je u stvari ivela samostalno, u obliku polunezavisnih apanaa lanova vladajuih porodica Kantakuzina i Paleologa. Ova situacija je u velikoj meri odredila poloaj gradova, ali su i gradovi, sa svoje strane, istovremeno davali ton stanju u itavoj zemlji. Opti proces siromaenja zahvatio je i gradove: njihove mogunosti su bile sve manje, broj njihovih stanovnika je sve vie opadao u okviru regresije koja je obuhvatila ak i Carigrad i Solun. Ali neki gradovi su doiveli izvestan napredak. Tako se Ser, koji je 1246, jo bio beznaajno mesto, do pada pod srpsku vlast, pretvorio u veliki i divan grad. U vizantijskoj Moreji su bar dva grada Mistra i Monemvasija pri kraju 13. i poetkom 14. veka doivela brz uspon, praen porastom stanovnitva. Gradovi su velikim delom, esto i preteno, iveli od poljoprivredne proizvodnje. Samo u nekim od najveih gradova, naroito u Carigradu, postojala je i srazmerno jaka zanatska proizvodnja, kakva je bila potrebna takvim centrima masovne potronje. To je, meutim, bila rasuta proizvodnja u malim radionicama koje su esto iznajmljivane od bogatih posednika nekretnina. Nisu nestale samo nekadanje, uglavnom dravne, velike radionice ve je i struno znanje i umee vremenom sve vie opadalo. Mada su Vizantinci u periodu izmeu 7. i 9. veka mogli da se ponose tehnologijom koja je proizvela uvenu grku vatru, udesnim automatskim mainama u prestonoj dvorani carske palate ili svojim mehanikim asovnicima, i mada su posedovali napredne medicinske ustanove, u epohi Paleologa je drugaija situacija. Tada je bilo predloga da se inteligentni mladi ljudi alju na Zapad kako bi ovladali raznim vetinama ak i proizvodnjom stakla i tekstila u emu nekada Viznatija nije imala sebi ravnih. Takozvana gradska privreda u Vizantiji sastojala se od dva osnovna elementa trgovine i zanata, koji su meusobno povezani. Stoga je razumljivo da su te dve privredne grane delile istu sudbinu, tako da trgovina u doba Paleologa 6

pokazuje vidne znakove ogranienja kruga delovanja. Dodue, esto se istie da Carigrad i naroito Solun i nadalje igraju ulogu velikih trgovakih vorita, ali je u strunoj literaturi odavno pokazano da su dobro organizovani poslovni ljudi iz italijanskih trgovakih republika zauzimali vodee mesto u trgovini ovih gradova. Gradovi poznog doba iskazuju se prvenstveno kao politiki, vojni i kulturni, delimino i kao trgovaki centri ija osnovna proizvodnja dobara lei u oblasti poljoprivrede. Nauka je odavno uoila da sve kljune pozicije u tim gradovima dri zemljina aristokratija. Vizantijska aristokratija epohe Paleologa, iako u osnovi predstavlja zemljoposedniki i birokratski vladajui sloj u drutvu, veliki deo svoje drutvene i ekonomske moi zasniva na posedovanju znaajne imovine u gradu. Svoje najrazliitije nekretnine -vinograde, vrtove, radionice, prodavnice, menjanice, gostionice, kue za iznajmljivanje itd. i uz to znatan broj parika kao radnu snagu za ove posede imali su mnogi manastiri. Radi se o zaista velikim bogatstvima. Neki upeatljivi primeri: devet manastira je u Seru dralo 28 kua, 9 radionica, 3 pekare, 6 drugih privrednih zgrada i 120 modija oranice, dok je u Solunu vie od 30 manastira imalo svoje posede, pri emu su samo atonski manastiri imali okruglo 27 metoha, ne raunajui ostalu imovinu. Poznovizantijski grad je bio prevashodno agrarna naseobina koja je unutar svojih zidina okupljala, sa unekoliko izmenjenim oblikom i delovanjem, iste one drutvene slojeve koji su postojali i izvan gradskih zidina. Upravo te zidine, koje su titile upravni, crkveni i vojni centar odreene oblasti, simboliu postojanje gradskog ivota. Carigrad i Solun predstavljaju izvestan izuzetak, ali i u njihovom sluaju poljoprivredna proizvodnja je imala veliki znaaj, dok je zanatska proizvodnja, u poreenju sa ranijim vremenima, bila u opadanju. U takvim uslovima, poznovizantijskim gradom vladala je zemljina aristokratija, a ne neki poseban graanski sloj. U stvari, upravo je vladavina aristokratije odredila opisanu fizionomiju grada. Taj vodei sloj, zauzimajui najvanije poloaje u upravi, je i najznaajniji politiki inilac. Zahvaljujui velikoj imovini unutar i neposredno izvan gradskih zidina, taj sloj je i veoma znaajan ekonomski inilac, a na osnovu svoje celokupne imovine i odluujui inilac u tom pogledu. Meu zemljine posednike ovog tipa, sa feudalnim obelejima, spadaju svakako i manastiri, pre svega vei, a naroito oni na Svetoj Gori. Najzad, za vizantijsku aritokratiju karakteristino je njeno stalno fiziko prisustvo u gradu, odnosno njena nastanjenost u gradu. U uslovima prevlasti velikih posednika u gradovima nije bilo moguno stvaranje snanog, i njima suprostavljenog graanskog sloja koji bi podsticao razvoj itavog gradskog drutva. Nisu postojale velike radionice sa mnogobrojnim zanatlijama, dok je esnafska organizacija, tako snana jo u 10. veku, ve bila u velikoj meri razgraena. Izvorne vesti, iako sporadino, sa dovoljnom izvesnou ukazuju na injenicu da je tokom epohe Paleologa postepeno slabio znaaj sloja 7

ije pripadnike tadanji tekstovi oznaavaju izrazom srednji, sloja koji su prvenstveno inili trgovci i zanatlije nastanjeni u gradovima. Njihov poloaj u drutvu, ak i pre vremena Paleologa, nije bio naroito znaajan. Stoga bi se teko moglo govoriti o ovom sloju kao o profilisanom graanskom staleu. Pre bi se moglo rei da se taj sloj nalazio u nekakvoj embrionalnoj fazi razvitka, s jedne strane pritiskivan prevlau aristokratije u drutvenom, politikom i ekonomskom pogledu, a s druge strane suoen sa ekonomskim suparnitvom italijanskih pomorskih republika. Stiuacija se pogorala kada su domai zemljoposednici i italijanski trgovci nali zajedniki interes u izvozu sirovina iz Vizantije, naroito plodova agrarne proizvodnje i uvozu zanatskih proizvoda sa Zapada, pre svega luksuzne robe. Sredinom 14. veka srednji su pretrpeli odluujue udarce u graanskom ratu izmeu 1341. i 1347, a zatim u ratu sa enovom (od 1349) tako da u drugoj polovini veka prestaje njihovo izriito, ve i do tada siromano, spominjanje u izvorima. Meutim, sudbonosne promene koje su se deavale u Vizantiji tokom 14. veka uticale su i na promenu fizionomije aristokratskog stalea. Ubrzano suavanje vizantijskih teritorija vodilo je umanjivanju broja ili prostranstva velikih poseda, a slaba otpornost srednjih otvaralo je aristokratiji ire mogunosti za angaovanje u trgovini i zanatskoj proizvodnji. Tako se tokom poslednjih stotinu godina vizantijske istorije aristokratija sve vie okree poslovima gradskog tipa, iako ne uvek vezanim za grad u geografskom pogledu. Ovim, meutim, nije bio naznaen kvalitativan napredak, jer je u novarskim poslovima umesto bankarskog vladao zelenaki mentalitet, u trgovakim poslovima se umesto stalnih i velikih drutava razvija aktivnost privremenih malih skupina ljudi, a u zanatskoj proizvodnji se umesto velikih radionica u gradovima pojavljuju sporadina okupljanja seoskih zanatlija. ivot Vizantije u 14. veku bio je u velikoj meri odreen graanskim ratovima koji su tokom tog stolea esto potresali i inae krhku i ve uveliko nagrienu strukturu drave. Posebno razoran i opasnih posledica bio je rat izmeu Jovana Kantakuzina (dugogodinji prvi ministar cara Andronika III Paleologa) i porodice Paleologa. Graanski rat, zaet u sukobu oko prestola, dobijao je povremeno i u Carigradu socijalnu dimenziju, kao to je to bio sluaj u mnogim krajevima Carstva, ali se zavrio kako je i poeo obraunom dveju vodeih porodica vizantijske aristokratije. Pri tome je pobeda pripala strani koja je ovaploivala opte interese tog stalea, ime je bio potisnut sponatani pokuaj gradskog stanovnitva da zadobije veu ulogu u ivotu Vizantijskog Carstva. injenica da je sredinom 14. veka narod postao sila koja je u mnogome uticala na sudbinu Carstva, ali koja nije mogla ni umela da izgradi ili sprovede sopstvenu viziju o njegovom preureenju, imala je u prestonici unekoliko posebnu sadrinu. Za sve vreme 8

graanskog rata Carigrad je bio sedite legitimne vlade, a to nije bila nikakva revolucionarna vlada. Sudbina grada, od 13. do 15, veka, delila je sudbinu itavog Vizantijskog Carstva ovoga vremena. To je bilo vreme nepovratnog opadanja, ijih se zavrnih nekoliko decenija danas ocenjuje kao sumrak Vizantije. Iscrpljeno i sparueno Carstvo posrtalo je pod udarima dugotrajne ekonomske krize, povremeno ubrzavane do sunovrata. Sastavni, uzrono-posledini deo krize bilo je rastakanje monetarnog sistema, nekadanjeg temelja i istoka svekolikog sjaja vizantijske civilizacije. Tehnoloka stagnacija ve je i sama po sebi prerasla u nazadovanje, uz evidentno suavanje tehnikih i medicinskih znanja, a u poreenju sa Zapadom to se nazadovanje iskazivalo kao nepremostivo zaostajanje. literatura: Jacques Le Goff, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope, Jugoslavija, Beograd, 1973 or Dibi, Vreme katedrala, Nolit, Beograd, 1989. . , , , , 2003 Lewis Mumford, Grad u historiji, Naprijed, Zagreb, 1968

II
etri evrope : Bizantska, Latinska, Slavenska i Arapsko-islamska. Bizantsko Carstvo (gr. . Basileia ton Rhomaion, lat. Imperium Romanorum, doslovno: "Carstvo Rimljana", u grkim izvorima i ) ili, skraeno, esto nazivano jo i Bizant je povijesni naziv za "Istono Rimsko Carstvo" koje "slubeno" nastaje 330. godine kada car Konstantin Veliki prebacuje prijestolnicu Rimskog Carstva u "Novi Rim" koji e u naim krajevima postati poznat pod imenom Carigrad. Konana podjela izmeu dva dijela drave dogodit e se 395. godine kada car Teodozije I. Veliki daruje svom sinu Arkadiju Istok, a Honoriju Zapad. Dok e zapadni dio Carstva u sljedeih 150 godina propasti, Istono Rimsko Carstvo s politikim sustavom cezaropapizma e preivjeti sve do 1460. godine kada njegovu posljednju provinciju Moreju zauzimaju Turci. Naziv Bizant nije se koristio u vrijeme postojanja drave nego ga je tek u 18. stoljeu uveo francuski povjesniar Montesquieu. Kao i drugi povjesniari tog vremena on je smatrao da Bizantsko carstvo nakon 5. stoljea nije vrijedno imena Rimsko. Zato je on uzeo latinizirano ime glavnog grada Byzantium - od grkog Byzntion, dananji Carigrad (turski:Istanbul), za cijelo carstvo. Graani Bizantskog carstva i njihovi zapadni susjedi carstvo su nazivali Romejskim (Rimskim), dok su ga istoni susjedi nazivali Rum (Rim)[1]. Slubeni jezik je bio isprva latinski, kao i u zapadnom dijelu Carstva, a od 7. stoljea, odlukom cara Heraklija (vladao od 610. 641.), grki, koji je bio govornim jezikom veine stanovnitva. Osnovni problem Bizanta je da se niti danas svi povjesniari ne mogu sloiti kada je ovo Carstvo nastalo i nestalo. Godine njegovog nastanka se pomiu ovisno o izvoru izmeu 283. godine kada umire car Kar i kada se carstvo prvi put dijeli ( to e potvrditi Dioklecijan ) i 640. godine kada Mediteran prestaje biti Rimskim jezerom. Iako je 323. godine samo 10 - 15 posto stanovnika Carstva bilo kranske vjere to e se tijekom sljedeih 100 godina promjeniti u potpuno obratnu situaciju. Tijekom 5. stoljea dok zapadne prefekture (Zapadno Rimsko Carstvo ) propadaju pod navalom barbara Istok se osjetio pozvanim sudjelovati u pokuaju spasa. Sve od 410. godine ti pokuaji bez uspjenih rezultata e dovesti praktiki Bizant do bankrota nakon ega on financijski iscrpljen preputa ostatak Carstva svojoj sudbini. Koristei gotovo potpuni mir koji traje 40 godina tijekom vladavina Anastazija i Justina Carstvo je bilo financijski spremno za povratak izgubljenih provincija. Tijekom vladavine Justinijana I. doi e do oslobaanja Afrike, Italije, Dalmacije, june obale Hispanije i svih sredozemnih otoka. Je li njegov san o obnovi cjelokupnog Carstva bio mogu ili ne, nikada neemo doznati poto je njegovo Carstvo (ali i Perzijsko Carstvo) bilo potreseno velikom epidemijom takozvane Justinijanove kuge od koje e u Europi (bez Rusije) izmeu 540. i 614. godine umrijeti 50 % stanovnika (22 od 44 milijuna) [2]. Ostatak ovog razdoblja Bizant je u defenzivi pod napadima Avara i Slavena na Balkanu te Langobarda u Italiji, Perzije na Bliskom Istoku i Vizigota koji poetkom 7. stoljea uspjevaju osvojiti Hispaniju. Veliki, etvrt stoljea dugi, rat s Perzijskim Carstvom napokon e zavriti 627. godine pobjedom car Heraklija koja je trebala donijeti pobjedu. Ta pobjeda na kraju postaje pirova kada Arapi ujedinjeni muslimanskom vjerom iji nastanak je Carstvo potpomoglo (tonije Muhameda) pobjeuju bizanstku vojsku, osvajaju Bliski Istok, a ubrzo potom 640. godine i Egipat. Gubitkom itnih polja ove provincije kao i Sirije koja se specijalizirala za proizvodnju ulja dolazimo do granice koja oznaava zbog opih ivotnih promjena stanovnitva kraj antike.

10

Gubitak vie od pola teritoria Carstva u samo jednom desetljeu rezultiralo je borbom na ivot i smrt protiv fanatino nastrojenih Arapa u njihovom irenju vjere. Tijekom tih bitaka bive multietniko Carstvo e padom Kartage 695. godine postati gotovo jednonacionalna, grka drava. U bitkama tijekom kojih e doi ak i do dvije opsade Carigrada Bizant e preivjeti samo zbog otkria grke vatre koja e spaliti protivniku flotu. Do stabiliziranja ostataka drave koja je spala s carstva gradova na carstvo tvrava dolazi stupanjem na vlast Leona III. Izaurijskog u 8. stoljeu. To vrijeme mira nee zadovoljiti stanovnitvo koje sada bez vanjskih neprijatelja poinje njih traiti meu sobom putem unutarnjih nemira kojima se odluuje hoe biti doputeno ili ne tovanje ikona. Ova polemika e trajati gotovo do polovice 9. stoljea kada e regentica carica Teodora donijeti odluku u korist ikona. Kraj tih nemira donosi dravi sada vjersko kao to je prije imala i nacionalno jedinstvo. Takav razvoj situacije e dati snagu Carstvu za ponovno voenje aktivne vanjske politike emu e malo posluiti i srea. Politika pobjeda i poraza u ratu sa susjedima cara Bazilija I. biti e nastavljena sve do 961. godine kada vlast preuzimaju najprije vojni zapovjednici, a potom sposobni Bazilije II. Bugaroubojica. Tijekom njegove vladavine biti e anektirano Bugarsko Carstvo, a nakon toga careva rije e se sluati od rijeke Kupe pa sve do Kaspijskog mora. Njegova smrt dovodi do povratka vlasti iz glavnog zapovjednitva vojske ponovno u dekadentnu palau ijim vladarima je sve teko raditi (ak i imati djecu ) osim pojavljivanjima na svakodnevnim zabavama. To je dovelo do smanjivanja stajae vojske kako bi car vie novca mogao troiti na zabave. Rezultat te politike bit e poraz cara Romana IV. od Turaka 1071. godine i gubitak u ratu 50 posto stanovnitva. Koristei praktiki raspad drave, na prijestolje e se popeti plemi Aleksije I. Komnen, koji ne vidjevi druge mogunosti, trai od pape pomo za oslobaanje kranskih zemalja to e dovesti do kriarskih ratova. U doba dolaska kriara 1097. godine u europskom dijelu Carstva je ivjelo izmeu 4 i 5 milijuna stanovnika, dok su Turci Selduci na bizantskom teritoriju koji su osvojili nakon 1071. godine vladali nad 4 milijuna stanovnika [3]. Carstvo e tijekom vladavine Aleksija Komnena vratiti dio izgubljenog teritorija, ali unutranjopolitiki gledano to vie nee biti drava kao prije. Sada se ona pretvara u feudalno drutvo to je tono ono protiv ega se veliki Bazilije II. borio. Pored toga, nova negativnost ovog ureenja postaje ukidanje stalne vojske i sve vea ovisnost o plaenicima ili feudalnim gospodarima koji trebaju dati vojsku za potrebu drave. Sljedei Komneni e nastaviti ovu politiku koja e rezultirati klasinom feudalnom borbom za vlast i padom Carigrada u ruke kriara 1204. godine Pad Carigrada e rezultirati stvaranjem Latinskog Carstva, dok e lojalna grka podruja proglasiti svoje nezavisne drave; Trapezuntsko Carstvo koje su stvorili Komneni jo u oujku 1204.; Nicejsko Carstvo osnovano u travnju 1204. (u trenutku pada Carigrada ), ali slubeno proglaeno tek 1206. i posljednje osnovano Solunsko Carstvo koje e vei dio postojanja provesti pod imenom Epirska Despotovina. U bitkama za obnovu Carstva koje e trajati sve do 1261. godine pobjednik e postati Nicejsko Carstvo sa svojim carem uzurpatorom Mihajlom Paleologom koji e osnovati posljednju bizantsku vladajuu dinastiju. Nakon njegove smrti 1282. godine dravom e vladati s kratkim prekidima nesposobni, neaktivni carevi koji nita ne poduzimaju protiv turskih i srpskih osvajanja. Rezultat toga postaje pad Carigrada 1453. godine, a ubrzo potom i Moreje 1460./61. godine. Posljednje Carstvo koje preuzima direktno nasljedstvo od starog Rimskog Carstva e umrijeti kada vladar Trapezunta David potpisuje bezuvjetnu kapitulaciju svoje drave 1461. godine osmanskom sultanu Mehmedu II.

11

Obrazovanje u Bizantu se zasnivalo na antikoj tradiciji. Obrazovanje je u Bizantu isprva imalo svjetovni karakter - izuavali su se antiki pisci, filozofi i povjesniari, mitologija, povijest, gramatika, filozofija i sl. Kasnije poinju da se uvode elementi crkvenog uenja, ukljuujui izuavanje Biblije i spisa crkvenih otaca.[1] I pored toga, kola se pokazala kao jedna od najstabilnijih ustanova jer se tijekom tisuugodinje povijesti Bizantskog carstva vrlo malo mijenjala. Postojale su tri razine kolovanja: osnovno, srednje i visoko. Obrazovanost je u Bizantu bila veoma cijenjena, a neobrazovanost se prezirala i ueni Bizantinci su bili skloni tome da je ismijavaju. Obrazovanje je u Bizantu bilo i veoma korisno, jer je olakavalo pristup odreenim dravnim poloajima, omoguavalo promjenu drutvenog statusa i ivotnog standarda. Bizantsko Carstvo se formira nakon 395. g. i raspada Rimske carevine i glavni grad mu je Carigrad. To je carevina koja je osim grada Carigrada obuhvaala june dijelove Balkanskog poluotoka, Egejske otoke, zapadni dio Male Azije, Ravenu, Veneciju, jug Italije te Mezepotamiju, Siriju i sjevernu Afriku. U 11. st. su Turci zavladali velikim dijelom Male Azije, Bizant je sveden na Balkan i Grku, sve do konanog pada Carigrada 1453. g. Unutar tih desetak stoljea carevina je preivjela vie faza: Zlatno ili klasino doba (527.-726.), vrhunac za cara Justinijana (527. - 565.g.). To je vrijeme apsolutne moi drave koja je uspjela doi sve do Ravene, Venecije i Juga Italije; doba ikonoklazma (zabrana ljudskog lika unutar sakralne graevine) (726. - 843.g.); doba Makedonske i Komnenske dinastije (11. i 12. st.) i na kraju doba paleologa (vrijeme propadanja i raspada Carevine). Bizant je naziv za iru oblast oko grada Bizanta kojeg je Konstantin Veliki 330. g. proglasio glavnim gradom Rimskog Carstva (od tada Konstantinopol), prije svega zbog njegovog stratekog poloaja na Bosforu kao prirodnog mosta izmeu Europe i Azije. Nakon podjele Rimskog Carstva, on postaje glavni grad Istonoga Carstva i odrava kontinuitet rimske prostorne organicacije: u sreditu je forum na ijem jednom kraju se podie centralna crkva (Aja Sofija), a na drugom carska palaa s vrtovima, dok je na jugozapadu veliki hipodrom. Za vrijeme Justinajana, ovaj grad na poluotoku odvojen je od kopna slavnim Teodozijevim zidinama (moglo se ui samo kroz monumentalna zlatna vrata) i postaje poznat kao Carigrad. U ranom srednjem vijeku on postaje najvei i najnaseljeniji grad na svijetu. BIZANTSKA UMJETNOST Najznaajniji spomenici rane bizantske umjetnosti se nalaze u talijanskoj Ravenni koja je 402. g. bila prijestolnicom Zapadno-Rimskog Carstva, a za vrijeme cara Justinijana tu je sjedite bizantske vlasti u Italiji (535. g.). Crkva San Vitale u Ravenni (526.-547.g.) ima tlocrt osmerokuta iznad ijeg sredinjeg dijela je kupola. Sredinja laa komplicirano je povezana s bonim brodom i to nizom polukrunih nia. Crkva ovakvog tlocrta s kupolom prevladava u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao to na Zapadu prevladava bazilikalni tip crkve. Mozaik, kao nain ukraavanja zidova u rimskoj umjetnosti, dobio je posebnu vanost u Bizantu i postao posvuda prisutan u carskim i sakralnim graevinama. U crkvi San Vitale s obje strane oltara nalaze se raskoni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odraavaju mo i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Bizantski ideal ljepote: - visoke istanjene figure, ovalnih glava sa prodornim oima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veliinu tijela, te raskono dekorirane odjee. Svaka scena je liena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statini,

12

ceremonijalni, ogromnih oiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvijek boje zlata u ranom kranstvu). Jedini ouvani rano-bizantski spomenik u Hrvatskoj je trobrodna Eufrazijeva bazilika u Poreu iz 5. st., s mozaicima iz 6. st. (npr. portret biskupa Eufrazija). Sama bazilika je najstariji primjer troapsidalne crkve na zapadu; izvana poligonalna, a iznutra polukruna (bone apside su utopljene u zidnu masu i to e postati karakteristika predromanike i romanike). Nova je bila i tehnika gradnje zidanjem ploastih udrobljenih lomljenica. Mozaici oznaavaju prekretnicu u prikazivanju - figurativni likovi s frontalnom kompozicijom, izrazito ploni i simetrini, te dostojanstvene smirene geste.,. Crkva Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija graevina ovog razdoblja. Tlocrt je kombinacija uzdune bazilike i centralnog tipa s kupolom na sredini. Tada najveu kupolu na svijetu podupiru dvije polu-kupole i sferni (kruni) trokuti zvani pandativi. Kupola je proarana prozorima i svjetlucavim mozaicima pa se ini kao da je bez teine. Izvana je volumen zatvoren ravnim geometrijskim plohama, dok je iznutra zid potpuno dematerijaliziran mramornim oplatama i mozaicima dajui mu slikarski karakter. U kasnijim razdobljima bizantske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a vanjska obrada volumena dobiva na vanosti gdje se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grka, ili sv. Pantelejmon kod Skopja, Makedonija). U unutranjosti se zidovi crkava ukraavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglaen ikonostasom. Ikonostas je oltarna pregrada koja dijeli svetite od ostalog prostora crkve, a ine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnenoj ili ee drvenoj podlozi. One su raene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova po njima prozvanim ikonografskim pravilima. Kiparstvo je u bizantskoj umjetnosti bilo potisnuto, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti (bjelokost) i metalu (emajl) s izrazitom plonou. Vjernici su oboavali ikone i kipove, ljubei i molei ispred njih, vjerujui kako da e im molitve biti djelotvornije to su vjerske voe tumaile kao nastavak poganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica izmeu ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), to je kulminiralo 726. g. zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III. To vrijeme katastrofalnih sukoba, unitavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona sveenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoklazma. Bizantsko Carstvo se stalno branilo od napada Islamskih naroda, pa je ovaj zakon bio i politike prirode, jer se podilazilo Islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova. Naputanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvata profane umjetnosti se najjasnije oituje u ukraavanju carskih palaa (ploice, sagovi ...) jer su se carevi nadmetali u raskoi s islamskim bagdadskim kalifima. God. 843., spor je zavrio pobjedom tovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom. Poetkom 10. st. potpuno e se ustoliiti tipina graevina Bizanta, to je crkva tlocrta upisanog grkog kria (istokrakog) u osnovu kvadrata. Kupole e poveati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvorit e se mnogi prozori te tako obasjati tu graevinu graenu potpuno bez prozora na zidu (Hosios Lukas, Nea Moni, Dafni). Takav tip crkve je i Bazilika Svetog Marka u Veneciji (1063.),koja iako nije bila pod vlau Bizanta, bila je pod direktnim umjetnikim utjecajem. Ona ima osnovu grkog kria upisanog u

13

osnovu kvadrata i kupole iznad sredinjeg kvadrata i svakog kraka kria - odlike bizantske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obloene drvenim krovovima. Unutranjost je vrlo prostrana i ukraena mozaicima. U 13. st. Carigrad pada u ruke kriara i formira se latinsko carstvo, to dovodi do intenzivnijeg razvoja umjetnike djelatnosti u periferiji Bizanta kao to je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve Rake kole u kojoj se osjete utjecaji romanike. Dok Crkva Manastira Graanica na Kosovu (1315. god.) zbog svoje visine podsjea na gotiku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostor om kvadratnog tlocrta (upisan grki kri) koji je izvana naglaen stupnjevanjem etiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta najvia i najvea. Sjajan ritam niih i viih tijela koja skoro ne izlaze iz kvadratne osnove. Kada se pravoslavlje potpuno proirilo na teritoriju dananje Rusije poelo se sve vie graditi u drvetu, a pomalo se mijenjao i Bizantski tip crkve. Kupola e postajati sve vie, vee i raskonije, i umnoavat e se (oblik lukovice uveo se zbog lakeg otpora snijegu). O tome svjedoi najreprezentativniji primjer Bizantske arhitekture tzv. Crkva Svetog Vasilija Blaenika u Moskvi (1555.-1561. god.). JUNI SLAVENI Pokrtavanje Slovena je bio vievekovni proces prelaska Slovena u hrianstvo i naputanja stare slovenske vere, to je trajalo od velike seobe Slovena do kraja srednjeg veka. Prihvatanje hrianstva je u poetku uglavnom teklo dobrovoljno ali je kasnije sprovoeno zakonskom prisilom, pa i nasiljem.[1] Razliiti slovenski narodi primili su hrianstvo u razliito vreme: Slovenci u VII veku, esi, Hrvati, Bugari i Srbi u 9. veku, Poljaci i Istoni Sloveni u 10. veku, a Pomorani tek oko 1168. godine.[2] Prihvatanje hrianstva meu Junim Slovenima je zapoelo doseljavanjem na Balkansko poluostrvo, da bi se kasnije nastavilo organizovanom misionarskom delatnou Vizantije. Primanje hrianstva imalo je i jednu posebno dalekosenu posledicu: podelu slovenskog sveta izmeu dva civilizacijska kruga - istonog i zapadnog, nastalu podelom hrianske crkve na dva njena glavna dela - pravoslavni i rimokatoliki.[2] Stara slovenska vera je bila zajednika vera svih Slovena u njihovoj prapostojbini, a poseduje zajednikih elemenata i sa drugim indoevropskim religijama. Stari Sloveni su potovali boanstva prirode i svuda oko sebe su videli delovanje bogova i drugih natprirodnih bia. Nakon velike seobe Slovena u 5. i 6. veku, zapoeo je proces razdvajanja slovenske vere na oblasne ogranke, a paralelno s tim i prihvatanje novih vera u novim sredinama u kojima su se nali. Poto su uglavnom bili izloeni uticaju Rimskog i Vizantijskog carstva, Sloveni su zapoeli primati hrianstvo u njegovom zapadnom (katolianstvo) ili istonom obliku (pravoslavlje). Ve Nestorova hronika, pisana sredinom XI veka, govori o tzv. slovenskom dvojeverju, odnosno ravnopravnom postojanju pagana i hriana meu Slovenima.[3] Oni Sloveni koji nisu prihvatili pokrtavanje ve su ostali privreni rodnoj veri, kasnije su silom prevoeni u hrianstvo. Slovenska svetilita su razarana, a na mestima nekih od njih podizane su hrianske crkve.[4] Kipovi starih bogova su bez izuzetka unitavani kao demonski idoli. IRIL I METODIJE Fotije I je bio prvi carigradski patrijarh koji je meu Slovenima pokrenuo misionarski rad irokih razmera. U tom cilju izabrao je dva brata, Grke iz Soluna, Konstantina (826-869) i Metodija

14

(815-885). U Pravoslavnoj crkvi, Konstantin se obino naziva imenom Kirilo (irilo), koje je dobio na monaenju. Poznat u ranijem ivotu kao Konstantin Filosof, bio je najsposobniji od Fotijeovih uenika, i poznavao je veliki broj jezika, ukljuujui jevrejski, arapski, pa ak i samarjanski dijalekat. Ali, posebna prednost njega i njegovog brata bilo je znanje slovenskog: kao deca nauili su slovenski dijalekat iz okoline Soluna i mogli su teno da ga govore. Misija u Moravskoj Glavni lanak: Moravskopanonska misija Prvi misija Kirila i Metodija poela je 863. godine kada su otili u Velikomoravsku (uglavnom dananja eka i Slovaka). Pozvao ih je knez zemlje, Rastislav, traei da se poalju hrianski misionari koji narodu mogu da propovedaju na njihovom sopstvenom jeziku, i da bogosluenje vre na slovenskom. Slovenska sluba iziskivala je prevod Svetog Pisma na slovenski jezik i slovenske bogoslubene knjige, zata je bilo potrebno stvoriti pogodnu slovensku azbuku. Braa su u svojim prevodima koristila varijantu slovenskog koja im je bila poznata iz detinjstva, makedonski dijalekat kojim su govorili Sloveni oko Soluna. Tako je dijalekat makedonskih Slovena postao crkvenoslovenski jezik, to je i do danas ostao jezik Ruske i jo nekih slovenskih pravoslavnih Crkava.Nije moguno dovoljno proceniti znaaj, za budunost pravoslavlja, slovenskih prevoda, koje su Kirilo i Metodije poneli sa sobom kada su napustili Vizantiju i otili na nepoznati Sever. Nekoliko dogaaja imalo je veliku vanost u istoriji crkvenog misionarstva: Od samog poetka, slovenski hriani uivali su posebne prednosti, kakve nijedan narod u Zapadnoj Evropi toga vremena nije imao: sluali su Jevanelje i crkveno bogosluenje na jeziku koji su razumeli. Za razliku od Rimske crkve na Zapadu, koja je insistirala na upotrebi latinskog, Pravoslavna crkva nikada nije bila kruta u pitanjima jezika; njena uobiajena politika je da slube vri na jeziku dotinog naroda. U Moravskoj (kao i u Bugarskoj) grka misija uskoro se ukrstila sa nemakom, koja je delovala u istoj oblasti. Dve misije ne samo da su zavisile od razliitih patrijarija, nego su sprovodile i razliita naela. Kirilo i Metodije su u bogosluenjima koristili slovenski, a Nemci latinski; Kirilo i Metodije izgovarali su Simbol vere u izvornom obliku, Nemci su uneli filioque. Da bi misiju zatitili od nemakog uplitanja, Kirilo je odluio da svoju misiju stavi pod neposrednu zatitu Pape. Kirilovo traenje pomoi od Rima pokazuje da sukob Fotija i Nikolaja nije shvatio suvie ozbiljno; za njega su Istok i Zapad inili jednu i istu Crkvu, i nije mu bilo najvanije da li e zavisiti od Carigrada ili od Rima sve dotle dok sme da koristi slovenski jezik na bogosluenjima. Braa su 868. godine otputovala u Rim i njihova molba je uspeno reena. Adrijan II, Nikolajev naslednik u Rimu, primio ih je blagonaklono i dao punu podrku grkoj misiji, potvrujui upotrebu slovenskog kao liturgijskog jezika Moravske. Odobrio je njihove prevode i stavio je kopije slovenskih bogoslubenih knjiga na oltare najvanijih hramova u Rimu. Kirilo je u Rimu i umro 869. godine, ali se Metodije vratio u Moravsku. Nemci su ignorisali Papinu odluku i nastojali da onemogue Metodija u vrenju njegove misije, ak ga stavivi u zatvor, gde je proveo vie od godinu dana. Kada je 885. godine Metodije umro, Nemci su njegove sledbenike proterali iz zemlje, prodavi nekolicinu kao roblje. Tragovi slovenske misije u Moravskoj istrajavali su jo dva stolea, ali su potom iskorenjeni, a hrianstvo u svom zapadnom obliku, sa latinskom kulturom i latinskim jezikom, postalo je obavezno. Pokuaj

15

osnivanja slovenske nacionalne crkve u Moravskoj doiveo je neuspeh. Meutim, ostale zemlje u kojima irilo i Metodije nisu lino propovedali, imale su koristi od njih, a posebno Bugarska, Srbija i Rusija. Boris I, bugarski kan, se kolebao izvesno vreme izmeu Istoka i Zapada, ali je konano prihvatio carigradsku jurisdikciju. Meutim, vizantijski misionari, nemajui Kirilovu i Metodijevu viziju, u poetku su u Bugarskoj dravi koristili u crkvenim bogosluenjima grki jezik, isto tako nerazumljiv obinim Bugarima kao i latinski. Ali, poto su izbaeni iz Moravske, Metodijevi uenici su se, prirodno, okrenuli Bugarskoj i ovde uveli naelo primenjivano u misiji u Moravskoj. Grki jezik je zamenjen slovenskim, a vizantijska hrianska kultura predstavljena je Bugarima u slovenskom obliku, koji su oni mogli da usvoje. Bugarska crkva ubrzano je rasla. Oko 926. godine, za vreme vladavine cara Simeona Velikog (vladao 893-927), stvorena je samostalna Bugarska patrijarija, a Carigradska patrijarija priznala ju je 927. godine. Borisov san autokefalna crkva ostvario se pola veka posle njegove smrti. Bugarska crkva je bila prva samostalna nacionalna crkva u Slovena. Vizantijski misionari otili su i u Srbiju, koja je hrianstvo prihvatila u drugoj polovini IX veka, oko 867-874. godine. Srbija je takoe leala na granici izmeu Istonog i Zapadnog hrianstva, ali je posle perioda neodlunosti sledila primer Bugarske a ne Moravske, i dola je pod okrilje Carigrada. I ovde su uvedene slovenske bogoslubene knjige, a razvila se i slovenskovizantijska kultura. Srpska crkva dobila je deliminu samostalnost pod Svetim Savom (1176-1235), najveim srpskim nacionalnim svetiteljem, koji je 1219. godine u Nikeji posveen za arhiepiskopa Srbije. Godine 1346. proglaena je Srpska patrijarija koju je Carigradska crkva priznala 1375. godine. Doseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, od 5. veka je zapoeo je proces prelaska u hrianstvo meu Junim Slovenima. Po dolasku na Balkansko poluostrvo Juni Sloveni su zatekli razvijene crkvene organizacije.[6] U poetku je prihvatanje hrianstva teklo spontano, i Sloveni prihvataju hrianstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni.[7] Tokom nekoliko vekova, hrianstvo se meu Slovenima razvija u poseban oblik hrianstva, koje karakterie protivljenje vizantijskoj prevlasti, odbacivanje ikonopoklonstva, kao i upotreba slovenskog jezika u bogosluenju i slovenskih naziva za svetenika zvanja. Ovaj oblik hrianstva, posebno rairen meu Milingima, Dragoviima i drugim slovenskim plemenima na Balkanu, je dolaskom u dodir sa verovanjima pavliana, evoluirao u ono to se danas naziva bogumilstvom.[8] Veoma je mogue da su slovenski seljaci prvo dolazili u dodir sa bogomilskim verovanjima nego sa pravoverjem, rimske i romejske crkve, koje su prvo prihvatali vii slojevi.[9] Rim je redovno slao misionare na prostore Balkanskog poluostrva. Prema kazivanju cara Konstantina Porfirogenita prvo masovno krtavanje Srba bilo je u vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641).[6] Srbi su jednim delom prihvatili latinsko hrianstvo u 8. veku.[10] Srpske crkve je bila pod kontrolom latinskog nadbiskupa Splita, i kasnije barska nadbiskupija, sve do prelaska pod kontrolu grke crkve.[10] Vlastimir (oko 805-851) je bio plemenski knez Srba u oblastima oko Tare, Pive, Lima i Drine, u vreme kada je jo uvek bila iva stara slovenska vera. On je iskoristio ratovanje Vizantije sa Bugarima i Saracenima, okupio narod, digao ustanak (oko 840) i proterao Vizantijce i propovednike hrianstva iz tih oblasti. Neretvljanska kneevina Paganija se takoe estoko opirala hrianstvu, videi ga kao sredstvo pritiska.

16

Sredinom 9. veka je usledio period snane misionarske delatnosti Carigrada. Vizantijska crkva, osloboena duge borbe protiv ikonoboraca, usmerila je svoje snage krtavanju Slovena. Za vreme kneza Mutimira (851-891), razvijena je iva misionarska delatnost, i u Srbiji se pominju prve eparhije.[6] Vizantijski car Vasilije I Makedonac (867-886) uspeo je da osvoji Neretvljanske oblasti, a svoj pohod je koristi da bi pokrstio tamonje Slovene pagane. Tom prilikom su uniteni mnogoboaka svetilita i kumiri, osim najveeg svetilita posveenog Svetovidu. Taj hram je proien odnosno na njegovom mestu je podignuta crkva posveena svetom Vidu. Najznaajniji faktori u helenizaciji Slovena bili su crkva (ije stareine su uglavnom bili Grci) sa grkim bogoslubenim jezikom, odsustvo jaih slovenskih saveza i udaljenost od drugih Slovena u Evropi.[2] Potpuno uvrenje hrianstva kod junih Slovena deava se tek na osnovu slovenske propovedi i bogosluenja, koji su doprili najpre iz Panonije, a zatim iz slovenskih crkvenih centara u Makedoniji i Primorju.[6] Mnogi srednjevekovni srpski vladari su bili u vazalskom odnosu prema Vizantiji, to je podrazumevalo i prihvatanje hrianstva kao slubene vere. Krajem 12. veka, pod Stefanom Nemanjom, dolazi do progona staroveraca, bogumila i svih drugih oblika hrianstva osim slubenog vizantijskog, koje je kasnije meu pokrtenim Slovenima odomaeno kao pravoslavlje. Meutim, Srbi su se i nakon toga vrsto drali svoje stare slovenske religije; poslednji paganski hram u Srbiji je unitio Car Duan u 14. veku. Pokrtavanje Rusa poelo je za vreme vladavine knezova Askolda i Dira (866. godine), kada im vaseljenski patrijarh, Fotije, alje episkopa. Knezove su na Kijevskom prestolu nasledili Oleg (882-912) i Igor Rjurikovi (912-945) koji su bili pagani, ali za njihove vlade hrianstvo nije iskorenjeno, ponajvie zahvaljujui trgovakim, pomorskim i drugim vezama sa Grkom. Velika knjeginja Olga (945-955) prima krtenje u Konstantinopolju 957. godine, da bi po povratku u domovinu, proivevi jo oko 12 godina, misionarila, uklanjala paganske kumire, postavljala krstove i gradila crkve (drveni hram Sv. Sofije u Kijevu, hram Sv. ivonaalne Trojice u zaviajnom Pskovu). Olga ipak ne uspeva da obrati sina jedinca Svjatoslava (955-972); naprotiv, posle poraza u sukobu sa Bugarima i Grcima on preduzima progon hriana i ruenje hramova. U Jaropolkovo doba (972-980) poloaj hriana se poboljava. Knez Vladimir (980-1015) na poetku vladavine obnavlja i podie nove idole i prisiljava hriane da im se klanjaju; prekretnica nastupa od 968., kada mu dolaze propovednici islama, judaizma, zapadnog (Nemci) i istonog hrianstva (Grci), to podstie slanje ruskih izaslanika u njihove zemlje, koji Vladimira izvetavaju da su najvelianstvenije bogosluenje doiveli u Konstantinopolju. Vladimir 988. godine, posle uspenog pohoda na Herson, prima krtenje, odvodi sa sobom misionare koji e prosveivati njegove podanike i odnosi mnotvo ikona i bogoslubenih sasuda. Hrianstvo postaje dravna religija; masovna krtenja obavljaju se u Kijevu, Novgorodu, Rostovu, Suzdalju, Polocku, Turovu, Smoljensku, Pskovu i drugde. Letopisi navode da je Vladimir izdao naredbu da se krtenju privode ljudi po svim gradovima i selima, te da je mitropolit Mihailo (988-992) obiao svu zemlju rusku propovedajui hrianstvo.Vladimirovom sinu i nasledniku, Jaroslavu (1019-1054), palo je u deo samo da uvrsti ve nakalemljenu veru i dovri oevo delo. Hrianstvo je najbolje prihvaeno na jugu (veze sa Grkom, sa hrianskim naseobinama na Crnom moru, tradicija iz vremena Askolda i Dira), a manje na severoistoku. Posle Mihailove smrti na arhijerejsku katedru postavljen je Leontije (992-1008), slede Jovan I (1008-1035) i Teopemt (1035-1049). Ruska crkva obuhvata u to doba najmanje 6 mitropolija (Novgorodska, ernjigovska, Rostovska, Vladimiro-Volinska,

17

Belgorodska i Kijevska), nalazei se pod jurisdikcijom Konstantinopoljske patrijarije; episkopi i najvei deo svetenstva prvobitno su bili Grci i Bugari, a prvi ruski jereji spominju se u doba kneza Jaroslava. Ruski vladaoci su bili ktitori veeg broja hramova (Vladimir - crkava Sv. Vasilija i Presvete Bogorodice u Kijevu, Preobraenja Gospodnjeg u Vasiljevu, Sv. Vasilija u Vigorodu i dr., Jaroslav - kijevskih hramova Sv. Sofije Premudrosti Boije, Blagovetenja, Sv. Georgija i Sv. Irene, Sofijskog sabora u Novgorodu i dr.), zidanih u vizantijskom stilu, sa oltarskim zidovima u mozaiku, a ostalim u freskopisu, sa 13 ili 5 kupola. Ovo je i doba prvih kanonizacija na ruskom tlu (Sv. "strastoterpci" Boris i Gleb, kanonizovani od mitropolita Jovana, koji im sastavlja slubu 1020. i 1039.). Otpoinje razvoj prosvete (jo knez Vladimir nastojao je da u svakoj parohiji pri crkvi deluje i kola) i pismenosti, osobito zaslugom kneza Jaroslava, koji preduzima prevoenje i prepisivanje knjiga, kao i osnivanje knjinica. Osnivaju se prvi manastiri: u Kijevu - manastir Sv. arhistratiga Mihaila, zaslugom mitropolita Mihaila, kao i manastir Presvete Bogorodice, zaslugom kneza Vladimira; u Vigorodu - manastir Sv. Spasa, i dr. Postavljaju se temelji razvoju crkvenog prava: iako je u Rusiji prihvaen Sholastikov i Fotijev Nomokanon, knez Vladimir na njegovom osnovu donosi posebno zakonopravilo, koje je do nas dolo u prepisima iz 13. i 18. veka, a njime se propisuju kneevske imovinske obaveze prema sabornoj crkvi, delokrug crkvenog suda i pobrajaju lica duhovnog stalea i ona koja se izdravaju od Crkve; re je o prvoj modifikaciji vizantijskog zakonodavstva saobrazno ruskim uslovima i dokumentu koji nudi neka originalna reenja (svetenstvo i duhovni stale u celini dobijaju vea prava nego to je to sluaj u Vizantiji). Najintenzivnije veze u ovom periodu neguju se sa Carigradskom patrijarijom, koja postavlja ruske mitropolite, kao i sa Bugarskom crkvom, ija je misija u Rusiji kulturnoprosvetiteljskog karaktera (pomo u bogoslubenim knjigama, pastirima, uiteljima pismenosti, prepisivaima). Kada je sveti Bernar krenuo u misiju pokrtavanja baltikih Slovena, doao je u grad Julin bosonog, u bednom odelu. Kada ga stanovnici upitae ta hoe, on ree da je od Boga poslat da ih spase idolopoklonikih grehova. Sloveni mu na to odgovorie: "ta, zar mi moemo verovati da si ti vesnik pravoga, vrhovnoga Boga, koji je tako slavan i pun svakojakih bogatstava, kad si ti tako jadan i alostan, da ni obue na nogama nema? ... Ti vrea pravog Boga!"[11] Jedno od poslednjih velikih slovenskih paganskih svetilita, posveeno bogu Svetovidu na ostrvu Rujan (Rigen), su unitili i opljakali Danci 1168. godine, poto su zauzeli i zapalili grad Arkonu u kojoj se svetilite nalazilo. Arkona je bila verski i politiki centar slovenske kneevine na Rigenu, u ranom srednjem veku. Ostrvo je tada bilo poznato kao ostrvo Rujan, po slovenskom plemenu Rujani. Hram je bio posveen bogu Svetovidu, koji je predstavljan sa etiri glave. Tu se nalazilo vano proroite u kome se odluivalo o miru i ratu. Arkonu je unitila danska vojska (kralj Valdemar I i biskup Absalon od Roskildea). Posle toga, stanovnitvu je nametnuto hrianstvo. Time je proces pokrtavanja Zapadnih Slovena, i Slovena uopte, uglavnom bio zavren.

18

Islamska civilizacija i njeni uticaji na Zapad

Islam i njegovi sljedbenici su izgradili civilizaciju koja je vie od hiljadu godina imala dominantnu ulogu na svjetskoj pozornici. Jedna od najvanijih specifinosti islamske civilizacije je u injenici da je rije o civilizaciji uravnoteenosti i srednjega puta koja je spojila nauku i vjeru, uspostavila ravnoteu izmeu duha i materije i nije razdvojila ovaj od budueg svijeta. To je bitna odlika islamske nad drugim civilizacijama koje primarnu panju poklanjaju materijalnoj strani ivota, tjelesnim potrebama i ljudskim porivima, pridajui, putem iznalaenje mogunosti to breg zadovoljenja potreba za uitkom, veu panju ovosvjetskom ivotu, ne nalazei odgovarajue mjesto za Uzvienog Stvoritelja i budui svijet u svojoj filozofiji i svome misaonom i obrazovnom organizovanju. Islamska civilizacija zbliila je ovjeka s Uzvienim Stvoriteljem, povezala Zemlju s nebesima, ovaj svijet potinila buduem, spojila duh i materiju, uspostavila ravnoteu izmeu razuma i srca, napravila spoj izmeu nauke i vjerovanja podigavi znaaj moralnog uzdizanja na razinu znaaja materijalnog uspona. Zahvaljujui tome, islamska civilizacija dala je veliki doprinos razvoju svjetske civilizacije. Autor je u ovom radu, koji je kao referat (na arapskom jeziku) podnio na Meunarodnom simpoziju u Granadi, ustvari, pokuao rasvijetliti najvanija obiljeja arapsko-islamske civilizacije u paniji i njihov znaaj na znanstven i tehnoloki preporod Zapada. Podruja arapsko-islamske civilizacija u paniji Arapsko-islamska civilizacija u paniji obuhvata mnogobrojna podruja koja su ostavila tragove na Iberijskom poluotoku i u Evropi. Kulturna klima kojom je odisao Andalus, rezultirala je zaivljavanjem raznih aspekata nauke i kulturne misli. Osnivane su kole, otvarane brojne bilbioteke i pribavljane knjige, tako da je veina ljudi opismenjena. Cvjetala je knjievnost i umjetnost. Podizane su graevine, zajedno s opim i posebnim tekovinama izvorne islamske umjetnosti. Kao rezultat tog pokreta Kordova je postala prijestolnica civilizacije, ne samo u paniji, ve i na Zapadu uope. U njoj su osnovane kole: medicinska i tehnika, te opeobrazovne i druge strune kole, a izgraene su i bolnice, hemijske fabrike i opservatoriji. Kordovski univerzitet je bio veliajan svjetionik misli, kulture, sveobuhvatni dra bajraka arapsko-islamske civilizacije. Otuda je Kordova mogla biti zaviaj nauka, u kojem je obitavao veliki broj uenjaka i eksperata medicinske, farmaceutske, hemijske, astronomske, matematike nauke, botanike i drugih prirodnih nauka. Zastupljene su bile i neke drutvene nauke, poput filozofije, logike, prevodilatva i druge. Zato su je pohodili putnici i namjernici iz razliitih evropskih zemalja koji su tragali za naukom i znanjem. Ovaj nauni i civilizacijski pokret nije se svodio samo na Kordovu, ve obuhvatao i druge pansko-islamske gradove, kao to su Granada, Toledo i drugi, koji su bili pod arapskoislamskom upravom. Historijski izvori navode da su se mladii iz Evrope, naroito iz Italije i Francuske, natjecali da dou na studij na neki od islamskih univerziteta u Andaluziji. Jedan od onih koji su studirali na Kordovskom univerzitetu bio je i Gerbert, koji je kasnije postao papa, poznat pod imenom Silvester Drugi. On je u Italiju donio matematiku znanost i arapske brojke. Isti izvori istiu da je Evropa, posredstvom grada Toleda u kojem se odvijala iva aktivnost prevoenja s arapskoga na latinski jezik, upoznala Aristotelove spise. Tu su prevedeni i brojni Platonovi i Galenovi spisi, zatim filozofijski spisi Ibn Sinaa, Al-Farabija, Ibn Tufajla, Ibn Bade i Ibn Ruda, te medicinski spisi Ibn Sinaa i Al-Razija. Veoma brzo, ti spisi su preneseni Evropom i postali nezaobilazna literatura na velikim evropskim univerzitetima. Ibn Sinino djelo

19

Al-Qanun fi al-tibb smatrano je temeljinim prirunikom u medicinskim studijama u Evropi priblino est stoljea. Stoga je nazivan Medicinskim jevaneljem. iroka aktivnost prevoenja s arapskog na latinski jezik nastavljena je i za vrijeme rekonkviste, pa i nakon pada Toleda, koji je od 519/1125. bio vaan centar prevoenja, iz kojeg je nauka krenula u Evropu. Meu najistaknutijim prevodiocima bio je Grerardus Cremonensi, zvani Toletanum, koji je u Toledo doao iz Italije 545/1150. godine. Njemu se pripisuje prijevod vie od 100 knjiga, od kojih 21 iz oblasti medicine, a meu njima i Al-Razijevo djelo Al-Mansuri i Ibn Sinino djelo Al-Qanun. Meutim, sasvim mogue je i da je neka od tih djela preveo i neki Kremonensijev ak, pod uiteljevim nadzorom, kao i da je neke prijevode Kremonensi uradio skupa sa svojim kolegama, a prije svih s orijentalistom Galipusom. U 12. stoljeu u prevoenju uestvuju panci, te predstavnici drugih naroda. Kasnije je Alfonso Deseti (650/1252683/1284.), kastiljanski kralj, osnovao nekoliko obrazovnih institucija i podsticao prevoenje s arapskoga na latinski jezik, a ponekad i na kastiljanski. injenica je da su nauni spisi koje su sastavljali muslimani, kako na Istoku tako i na Zapadu, nakon to su prevedeni na latinski i druge evropske jezike, sve do 17. stoljea n.e., smatrani najvanijim prirunicima na evropskim univerzitetima. Mnogi zapadnoevropski historiari priznaju da su ti spisi odigrali velianstvenu ulogu u evropskoj renesansi, istiui da bi bez njih nauna i kulturna povorka na Zapadu bila odloena za jo nekoliko stoljea. *** Razliiti aspekti arapsko-islamske civilizacije najlake se mogu spoznati na osnovama doprinosa u slijedeim podrujima djelovanja: Graevinarstvo i arhitektura. Graevinsko umijee i arhitektura se upeatljivo ogledaju u izgradnji damija, palaa i planiranju gradova, kao to je grad Al-Zahra' (madina Al-Zahra') koji je sagradio 'Abd al-Rahman al-Nasir. S parkovima, fontanama, javnim i posebnim kupatilima, Taj grad predstavlja prekrasan primjer dostignua graevinarstva i arhitekture u sklopu arapskoislamske civilizacije u Andalusu. Umijee dekorisanja, crtanja i rezbarenja izvrilo je snaan utjecaj na Evropljane, posebno ono to je iza Arapa ostalo u Andalusu, kao to je Alhambra (Qasr al-hamra') i Velika damija u Kordovi. Knjievnost i jezik. Vladari u Andalusu su se tokom vremena sve vie zanimali za nauku i knjievnost. Pozivali su sebi knjievnike, mislioce i osigurali imuslove za plodno djelovanje. Pojavila se velika skupina pjesnika, uenjaka i knjievnika, koji su iza sebe ostavili sjajna djela u razliitim naunim oblastima. Cvjetalo je pjesnitvo, pisanje poslanica, rasprava iz jezikoslovlja i gramatike. Zamah je dobilo i sastavljanje leksikona, pregleda i biografskih djela. Vjera i vjerozakon. Poto je islam bio najvaniji oslonac arapsko-islamske civilizacije u Andalusu, zanimanje za islamske nauke je predstavljalo znatno obiljeje Andalusa. Otuda se pojavio pogolem broj napisa posveen Kur'anu asnom i njegovim naukama, te Vjerovjesnikovom, s.a.v.s., hadisu, s predajama i komentarima, zatim raznovrsne studije u podruju fikha, teologije, filozofije i povijesti vjera. Primijenjene nauke. Cvjetala je medicinska nauka, naroito u 5. i 6. stoljeu islamske ere, odnosno 11. i 12. stoljeu n.e. Andaluzijski ljekari i farmaceuti su bili veoma vjeti u hirurgiji i pripravljanju lijekova. Osnivane su i bolnice. Napisani su deseci vanih medicinskih djela, kao to je Al-Kattanijevo (umro 420/1029.) djelo Al-Adwiya al-mufrada i Al-Zahrawijevo (umro 403/1012.) djelo Al-Ta'rif li man 'agaz 'an al-ta'lif. to se tie matematike, kola koju je osnovao astronom Musallima al-Magriti (umro 394/1003.), koja je bila jedna od prvih takve vrste u Andalusu, pruila je vrijedne usluge toj nauci. Na polju astronomije pojavili su se Ibn Barguth, Al-Zarqani i drugi.

20

To su bila najvanija podruja arapsko-islamske civilizacije u Andalusu koja je prolazila kroz razliite faze i razdoblja, shodno politikim prilikama koje su se smjenjivale u Andalusu. Ono u ta nema sumnje, jeste da je ta civilizacija bila plod arapsko-islamskog mentaliteta, koji je uspio vjeto napraviti spoj izmeu vlastite specifine misli i manira koji su bili dominantni na Iberijskom poluotoku prije arapsko-islamskog osvojenja. Najsnaniji utjecaj arapsko-islamska civilizacija je ostvarivala zahvaljujui vjeri i jeziku. Zato su neki odvraali od njih, dobrano i zato to su se sveenici sa zabrinutou alili da e latinskog jezika nestati meu kranima, jer se oni sve vie obraaju onom to piu muslimani na arapskom jeziku. Andalus, most kojim je arapsko-islamska civilizacija prelazila na Zapad Meutim, nema sumnje, da su muslimani itekako uestvovali u podizanju svjetske civilizacije, zaslugom velikana u razliitim oblastima nauke. U bibliotekama irom svijeta danas postoje hiljade dokumenata koji posvjedouju zasluge i dostignua arapsko-islamske civilizacije u podruju astronomije, matematike, fizike, hemije, medicine, farmakologije, geografije, arhitekture i drugih grana nauke. Ti historijski dokumenti jasno dokazuju kakav trag su ostavili Arapi u proizvodnji tekstila, papira, parfema, sapuna, mastila, voska, eera, biljnih ulja, baruta, zatim u otkrivanju i usavravanju mjernih isntrumenata, sata na kazaljku, hidrosata, te vodenice, vjetrenjae, teleskopa. Tu su i tehnologija livenja metala i kovanja novca, izrada oruja, medicinske opreme i hirurkih instrumenata, zatim mostogradnja, kopanje kanala, izrada dolapa, izrada toplifikacijskih i rashladnih ureaja, uspostavljanje irigacionog sistema, otvaranje javnih kupatila, kontrolnih tornjeva, vojnih utvrenja, drugih postrojenja i izuma za koje Zapad Arapima i njihovoj civilizaciji odaje priznanje za zasluge. Po tome je arapsko-islamska civilizacija svjetskoj civilizaciji uistinu pruila brojna dostignua koja svijet i danas koristi, dugujui Arapima otkrivanje i prednjaenje u njihovoj upotrebi. Takoer je znaajno istaknuti da je Andalus, zahvaljujui svojim univerzitetima i zanosu u oblasti nauke, koji su oblikovali uenjaci - tragaoci za naukom, bibliotekama, prevodilakim pokretima te sloboda misli i izraavanja, bio dio islamskog svijeta koji je imao presudnu ulogu u prenoenju tekovina arapsko-islamske civilizacije na Zapad. U podruju filozofije su, primjerice, arapski uenjaci preveli najvanije izvore antike grke filozofije i dalje je razvijali. Al-Kindi se proslavio razraivanjem Platonovih i Aristotelovih nauavanja. Al-Farabi se prouo po razraivanju ideja o Sreenom naselju (Al-Madina alFadila), Ibn Sina se prouo po produbljivanju racionalistike filozofije, Ibn Khaldun po teorijskoj razradi sociologije koja je, jo uvijek, nezaobilazna u osvrtu na principe sociologije kao nauke u djelima brojnih sociologa i filozofa na Zapadu. Svojom filozofijom posebnu panju je na sebe skrenuo Ibn Rud. Njegove filozofske ideje kasnije su razraivali brojni istaknuti filozofi na Zapadu. U oblasti matematike Al-Khawarizmi (jedan od astronoma halife Al-Ma'muna) uspostavio je principe algebre koja je kasnije prenesena cijelim svijetom. Evropa je od Arapa preuzela pojam nule i decimalnih brojeva, te izradu kalendara. Preuzela je i brojke koje se danas koriste u najveem dijelu svijeta. U podruju astronomije muslimani su izumili astrolab za utvrivanje vremena svitanja, smrkavanja i vremena posta, da bi usavrili sistem izraunavanja - uoavajui i fakat paralela i meridijana. Usavrili su izraunavanje brzine glasa i svjetlosti, to je sluilo kao polazite kasnijim bavljenjima Zapada tim pitanjima. Arapsko-muslimanskom uenjaku Al-Biruniju (362/973-440/1038.) polo je za rukom da otkrije kretanje Zemlje oko Sunca, to je Galileo

21

Galilej (1564-1642.) 'ponovo otkrio', cijelih est stoljea kasnije. Arapski astronomi Al-Zarqali, Al-Fargali i Al-Fazari preveli su temeljne Ptolomejeve astronomske spise, dodajui im svoj udio, a oni su bili nezaobilazni izvori kasnijim evropskim istraivaima. U oblasti medicine Arapi su bili daleko odmakli. Najistaknutiji akteri, kova Al-Razija, Ibn Sinaa i drugih, sastavljali su iscrpne leksikone koji su, nakon to su prevedeni na latinski jezik, tokom nekoliko stoljea Evropljanima sluili kao bazna literatura. Slino je bilo i u drugim naukama, umijeima i umjetnostima. Arapsko-muslimanski uenjaci su dali svoj obol, kojim su pruili veliajan doprinos u podizanju svjetske civilizacije. Naprijed smo ve nagovijestili da je pokret prevoenja na latinski i druge evropske jezike doao do velikog izraaja u islamskoj paniji (Andalusu), da se Evropa njime uistinu okoristila. Prevedene knjige su u srednjem vijeku prenoene i tako ostvarivale zapaen kulturni utjecaj u Evropi. Njihovo irenje i plodovi utjecaja uzeli su neusporedivo ireg maha izumom tamparije, poetkom razdoblja renesanse. Medicinska i druga nauna literatura, prevedena s arapskog na latinski jezik, bila su prva tampana djela. Tako je Ibn Sinaov djelo Al-Qanun fi al-tibb, u Kremonensijevome latinskom prijevodu, doivjelo vie tampanja u razliitim gradovima, to govori o njegovoj popularnosti i velikom interesu za njim. Svjedoenja nekih evropskih istraivaa o ulozi Andalusa u evropskoj renesansi Nema sumnje da Arapima muslimanima pripada istaknuta uloga u nastanku svjetskoga naunog preporoda. Arapsko-islamska civilizacija je Evropi neosporno pruila presudnu pomo u profilisanju preporoda. Postoje svjedoenja nekih objektivnih evropskih istraivaa u kojim se istie uloga uenjaka Arapa i muslimana uope, kao i uloga islamske panije, posebno u evropskom preporodu. U redovima koji slijede, navest emo niz takvih svjedoenja. Prof. Albendet Nehru u djelu Pogledi iz historije svijeta (Lamahat min tarih al-'alam), kad opisuje arapske uenjake kae: 'Oni su, uistinu, utemeljitelji savremene znanosti. Bagdad je bio iznad svih evropskih prijestolnica, osim Kordove, prijestolnice arapske panije... Nuno je bilo pojavljivanje Ibn al-Haytama, Ibn Sinaa, Al-Khawarizmija, Al-Birunija, da bi se mogli pojaviti Galileo Galilej, Kepler, Kopernik, Njutn i drugi'. Dr. Gustav Loubon u djelu Arapska civilizacija istie: 'Najee se Roderu Bejkonu (12141294.) pripisuju zasluge za najranije uvoenje empirijske metode i kritikog posmatranja, kao temeljnih pretpostavki plodonosnoga naunog istraivanja. U vezi s tim, trebalo bi znati da je to bilo naelo kojeg su se Arapi otprije pridravali'. Isti autor na drugome mjestu kae: 'Ako se vratimo u 9. i 10. stoljee n.e., kad je islamska civilizacija raskono blistala u paniji, vidjet emo da su kulturni centri u Evropi bili utvrene kule koje je nastanjivala raspusna gospoda, koja se ponosila time to ne zna itati, a obrazovani ljudi krani uglavnom su bili siromani isposnici i sveenici. Primitivizam i barbarizam su dominirali Evropom, a da ona toga nije bila ni svjesna. Nije bilo nikakavog interesovanja za nauku, sve do 11. i 12. stoljea, kad su se poeli pojavljivati pojedinci koji su eljeli sa zajednice skinuti plat neznanja, okreui se prema muslimanima koji su u tome bili jedini predvodnici'. U djelu Legacy of Islam, grupe autora orijentalista, stoji slijedee: 'Pouzdano se zna da su, u vrijeme dok je Evropa teturala pod teretom nevolja i zaputenosti, materijalne i duhovne naravi, nuslimani u Andalusu podizali blistavu civilizaciju i ekonomski veoma dobro organizovan ivot. Andaluani su odigrali odluujuu ulogu u razvoju nauke, filozofije, pjesnitva i umjetnosti, izvrivi utjecaj i na najznamenitije aktere kranske misli 13. stoljea, kao to su bili Toma

22

Akvinski (1225-1274.) i Dante Aligijeri (1265-1321.). panija je tada bila svjetiljka cijeloj Evropi'. Prof. Viktor Robinson je, u kontekstu izlaganja usporedbe izmeu islamske civilizacije u Andalusu i vladajuih prilika u Evropi, rekao: 'Dok je Evropa svake veeri nakon zalaska Sunca zapadala u tamu, Kordova je bila osvijetljena ulinim svjetiljkama; dok je Evropu preplavljala neistoa, Kordova je bila uzor istoe; dok je Evropa bila olienje prljavtine, Kordova je raspolagala s 1.000 (javnih) kupatila; dok je Evropa gazila blato, Kordova je imala poploane ulice s trotoarima; dok su krovovi dvoraca po Evropi bili oznaeni mnotvom dimnjaka, zidovi kordovskih palaa su bili ukraeni arabeskama; dok se evropski prvaci nisu znali ni potpisati, arapska djeca u Kordovi su ila u kole. U tom vremenu, kada su ak i sveenici, zbog slabe opismenjenosti, s velikim potekoama itali crkvene knjige, ljudi od nauke u Kordovi su podigli biblioteku koja se po veliini mogla usporediti sa velikom Aleksandrijskom bibliotekom'.

23