Çağdaş Üniversite

ADA
NVERSTE
PROF.DR. CAFER MARANGOZ
ADA
NVERSTE
C 2008 ISBN: 978-9944-473-18-7
Tasarm & Bask
www.sfn.com.tr 0312 435 15 95
letiim ve stem Adresi

Yarnlar in Dnce Platformu Mithatpaa Cad. No: 45/12 Kzlay / ANKARA Tel : +90 312 433 46 44 Faks : +90 312 432 40 09 e-mail: dusunceplatformu@dusunceplatformu.org Basm Yeri : ANKARA Basm Tarihi : Mays 2008
Bu kitabn her trl yayn hakk yazarna aittir. Btn haklar sakldr. Kitabn tamam veya bir ksm yazarn nceden izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt sistemiyle oaltlamaz, yaynlanamaz, depolanamaz.
Babam merhum Niyazi ile Annem merhum Binnazn aziz hatralarna ve Eim Ferahnaz ile Tatllkta yaran torunlarm rem ile Esmaya
NDEKLER
NSZ ............................................................................................................................................................................................... 13 GR ..................................................................................................................................................................... 15 1. BLM TRKYEDE ve DNYADA YKSEKRETMN KISA TARH ... 25 I. MEDRESE DNEM ................................................................................................................................. 26 lk Medrese Tartmas ................................................................................................................................. 27 Medrese Ortaa niversitesine..................................................................................................... 28 Model Olmu mudur?................................................................................................................................... 28 Osmanlda Medrese ......................................................................................................................................... 29 II. BATI TARZI ETM KURUMLARI .............................................................................. 34 III. DARLFNUN DNEM .............................................................................................................. 36 Birinci Darlfnun ............................................................................................................................................ 37 kinci Darlfnun (1869- 1870), Darlfnun-i Osman.................................. 37 nc Darlfnun (Darlfnun-i Sultani) .................................................................. 38 Drdnc Darlfnun, Darlfnun-i ahane (19001908) ....................... 38 Beinci Darlfnun: stanbul Darlfnunu ...................................................................... 39 IV. NVERSTE DNEM..................................................................................................................... 41 Malche Raporu........................................................................................................................................................ 41 stanbul niversitesinin Al ...................................................................................................... 42 19331946 Aras Yksek retimde ........................................................................................ 45 Altn a mdr? .................................................................................................................................................. 45 1946 Tarih ve 4936 Sayl niversiteler Kanunu ........................................................ 49 1750 Sayl niversiteler Kanunu................................................................................................... 51 Akademi ve Yksekokullar..................................................................................................................... 51 V. YK DNEM ..................................................................................................................................................... 52 YKn Getirdikleri ...................................................................................................................................... 53 Anayasada Yksek retim.................................................................................................................. 55 Bugnk Durum .................................................................................................................................................. 57 VI. BATIDA YKSEKRETM ve NVERSTELER ............................ 62 Avrupada niversite Tarihinin Be Safhas..................................................................... 63 Orta a niversitelerinin Baz zellikleri...................................................................... 66 Ortaadan Sonra niversite .............................................................................................................. 68 Amerikann Smrge Olduu Dnemde niversite ......................................... 69 On Dokuzuncu Yzylda niversiteler ................................................................................ 69 Fransada Bonapart Modeli niversite ve Sonras ................................................... 70 Alman niversite Reformu ................................................................................................................... 71
ABDde On Dokuzuncu Yzyl...................................................................................................... 72 Aratrma niversiteleri ............................................................................................................................ 73 Yirminci Yzylda niversiteler...................................................................................................... 74 ABDde Hristiyan niversiteleri ................................................................................................... 75 Tartma ........................................................................................................................................................................... 76 Fransay Taklidin Olumsuz Etkileri ......................................................................................... 78 Sonu................................................................................................................................................................................. 83 Kaynaklar..................................................................................................................................................................... 83 2. BLM YEN ve BYK NVERSTELERE HTYA VARDIR............................. 89 1. Yeni niversitelere htiya Vardr......................................................................................... 89 Yksek retim Hakk Temel nsan Haklarndandr ........................................ 91 Avrupa Birliinde niversite Saylar ....................................................................................... 91 2. Yeni niversiteler Nerelerde Almaldr?................................................................. 92 Mmtaz Turhan Haksz myd?....................................................................................................... 95 Sonu................................................................................................................................................................................. 97 Kaynaklar..................................................................................................................................................................... 99 3. BLM BOLONYA SREC ve NVERSTELERMZ................................................... 103 Socrates Programlar ................................................................................................................................... 108 Leonardo da Vinci Program ............................................................................................................ 111 Genlik Program ............................................................................................................................................ 111 Program Adlar Avrupann Kltr Mirasn Yanstmaktadr............... 111 Yeni Yksek retim Yasalar ...................................................................................................... 113 Bizde niversite ............................................................................................................................................... 114 Sonu............................................................................................................................................................................. 115 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 117 4. BLM YKSEKRETMDE YEN ELMLER ................................................................ 121 Elitlerin Eitiminden Kitle Eitimine .................................................................................. 123 Programlarn Farkllamas................................................................................................................. 124 Esneklik ....................................................................................................................................................................... 125 Standartlama........................................................................................................................................................ 125 Enternasyonalleme ve Hareketlilik ....................................................................................... 125 Yksek retimin Finansman..................................................................................................... 128 Kaliteye Ynelim ............................................................................................................................................. 135 Hesap Verebilirlik .......................................................................................................................................... 137 niversite-Sanayi birlii.................................................................................................................... 140 Hayat Boyu renim ................................................................................................................................ 141
retim Alanlaryla lgili Eilimler ........................................................................................ 141 niversite ve Sosyal evre ................................................................................................................. 142 Yksek retimin Gelecei.............................................................................................................. 144 Sonu............................................................................................................................................................................. 145 Kaynaklar.................................................................................................................................................................. 149 5. BLM BRNC SINIF ADA NVERSTENN ZELLKLER ............... 155 Ksa Tarihe ............................................................................................................................................................ 157 niversite Nedir? ........................................................................................................................................... 159 Birinci Snf niversite ............................................................................................................................ 161 Dier lkelerde Neler Oluyor? .................................................................................................. 162 Birinci Snf niversite Nasl Kurulur?.............................................................................. 163 Sonu............................................................................................................................................................................. 169 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 171 6. BLM YKSEK RETMDE YNETM: YKSEKRETM KURULU (YK) ve REKTR SEMLER ........ 175 YK ile lgili Artlar ve Eksiler .................................................................................................... 176 YK Uygulamalarnn Artlar ve Erozyonlar ......................................................... 176 YKn nemli Eksileri ...................................................................................................................... 178 Yasalar m nemli Uygulayanlar m?................................................................................... 180 Rektr Seimi iin Uygulanan Sistemin Zararlar................................................. 181 Dier lkelerde Neler Oluyor? .................................................................................................. 184 Avrupadan Yeni rnekler ................................................................................................................. 186 1. Avusturya ............................................................................................................................................ 186 niversite Meclisinin Grevleri ............................................................................. 187 Rektrln Grev ve Yetkileri ............................................................................. 187 2. Danimarka .......................................................................................................................................... 188 3. sve............................................................................................................................................................. 189 4. Fransa........................................................................................................................................................ 190 5. Birleik Krallk (ngiltere) ve ABDde Durum ................................... 190 Sonu............................................................................................................................................................................. 195 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 197 7. BLM NASIL BR REKTR? NASIL BR LDER? .......................................................... 201 Liderlik .......................................................................................................................................................................... 203 Akademik Liderlik ......................................................................................................................................... 204 Fisher ve Kocha Gre rnek Rektr ................................................................................. 204 eit Rektr................................................................................................................................................ 206
rnek Rektrn On zellii ......................................................................................................... 207 Wisconsin niversitesi Akademik Liderlik Programna Gre Liderlik Yetenekleri ............................................................................... 212 Akademik Liderliin Bugn ve Yarn ............................................................................. 213 Greve Balamak in Gereken Yedi Yetenek........................................................... 215 Akademik Liderliin Temel Unsuru ...................................................................................... 215 Akademik Lider ve Deiim ............................................................................................................. 217 Deiimin ki Farkl Yorumu .......................................................................................................... 218 Olumlu Akademik klimin nemi .......................................................................................... 219 Edebalinin rnek Lider Tanm ve Liderlik Dersi ............................................. 220 Akademik Lider Akademik Yneticiden ve letmeciden Farkldr ............................................................................................................................... 221 Akademisyenler Niin Ynetici Olmak sterler?.................................................. 222 Akademik Liderlik Eitimine htiya Var mdr?.................................................. 224 Sonu............................................................................................................................................................................. 225 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 226 8. BLM RETM YES ve BLM ADAMI AII NASIL KAPATILIR? .......... 231 retim yesi ve Bilim Adam Nasl Yetiiyor?.................................................. 234 Yurt i Yolu .......................................................................................................................................................... 235 Doktora Sonras Eitim ve stihdam ..................................................................................... 237 Yurt D Yolu..................................................................................................................................................... 239 nc Yol ............................................................................................................................................................. 247 Sonu............................................................................................................................................................................. 249 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 251 9. BLM AKADEMK ZGRLK ve NVERSTE ZERKL.......................... 255 Akademik zgrln Kayna ................................................................................................. 255 Osmanl mparatorluunda Akademik zgrlk ................................................ 256 Akademik zgrln eitleri ................................................................................................ 257 Kiisel Akademik zgrlk.............................................................................................................. 258 Akademik zgrl Tehdit Eden Unsurlar ............................................................ 259 Kurumsal Akademik zgrlk (niversite zerklii) .............................. 261 zerklii Tehdit Eden Unsurlar................................................................................................. 263 Akademik zgrln Kara Gnleri ................................................................................... 265 Batdan rnekler ............................................................................................................................................. 268 Akademik zgrln Beyaz Sayfalar ............................................................................. 270 Sonu............................................................................................................................................................................. 275 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 276
10. BLM NVERTEYE GR SSTEM ve ARPICI GEREKLER ............... 281 Yksek retimin Amac Nedir? ............................................................................................. 282 Yksekretime Giri Sisteminin Ksa Tarihi ........................................................... 283 Tek Merkezli Snav Dnemi ............................................................................................................. 283 YK Dnemi ...................................................................................................................................................... 284 Uygulanan Katsaylar zerine Dnceler .................................................................. 289 Katsay Uygulamasnn Sonular .............................................................................................. 291 Akademik zgrlk ve Katsay Uygulamas ............................................................. 294 niversite Giri Sistemindeki Son Deiikliklerin Salad Kazan Nedir?......................................................................................................................... 294 Yksek retimde Arz-Talep Dengesizlii ................................................................ 295 NVERSTELERE GR SINAVININ OLUMSUZ ETKLER ... 297 Dnya Bankas Raporuna Gre renci Seme Snav ................................. 299 mam Hatip Meselesi.................................................................................................................................. 300 Sonu............................................................................................................................................................................. 303 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 310 11. BLM NVERSTE-OKUL BRL: BR PROJE NERS ......................... 315 Uluslararas Snavlara Gre Okullarmzn Durumu........................................ 316 Okuma Becerilerinde Durum.......................................................................................................... 317 Yurt i Snavlarn Sonular Farkl Deildir ............................................................... 318 Okul-niversite birliinin rnekleri............................................................................ 320 Boston niversitesi-Chelsea Okullar rnei ......................................................... 322 TRKYEDE NVERSTE-OKUL BRL: BR PROJE NERS ........................................................................................................................ 323 Organlar ve Ynetim .................................................................................................................................. 324 Ynetim ....................................................................................................................................................................... 325 Baarl birliinin Temel Prensipleri .................................................................................. 325 birlii Taraflara nemli Kazan Salar .......................................................................... 327 Sonu............................................................................................................................................................................. 329 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 330 12. BLM I. NVERSTE-SANAY BRL ............................................................................... 335 Sanayi Devrimi.................................................................................................................................................... 336 niversite Sanayi birlii .................................................................................................................... 337 niversite Sanayi birlii eitleri.................................................................................... 338 Bitmeyecek Bir Tartma ....................................................................................................................... 342 l sarmal (Triple Helix) ve Giriimci niversite.......................................... 343
ABDde niversite-Sanayi birlii ......................................................................................... 344 Kanadada niversite-Sanayi birlii ................................................................................... 347 Japonyada niversite-Sanayi birlii ................................................................................. 347 Avrupa Birliinde niversite-Sanayi birlii ............................................................ 348 Sonu............................................................................................................................................................................. 350 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 353 II. TRKYEDE NVERSTE-SANAY BRL ..................................... 355 Giriimci niversite .................................................................................................................................... 356 niversite-Sanayi birlii Tm Taraflara Kazan Salar............................ 357 niversite-Sanayi birliinin Riskleri de Vardr ................................................... 358 TRKYEDE DURUM ........................................................................................................................ 358 Uygulama................................................................................................................................................................... 360 Yatrmlar in Arazi ve Arsa Temin Edilmesi .......................................................... 361 Teknoloji Gelitirme Blgeleri ...................................................................................................... 361 Orta Dou Teknik niversi (ODT) Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi .......................................................................................................................................... 362 T Ar Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi.............................................. 363 niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezleri Program (SAMP) .................................................................................................................................................................. 364 TRKYEDEK NVERSTE-SANAY BRLNN DEERLENDRLMES .............................................................. 368 Sonu............................................................................................................................................................................. 371 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 373 13. BLM SVL DEMOKRATRK ANAYASA ve YKSEKRETM ..................... 379 12 Eyll Anayasasnda Bilim, Eitim ve YK .......................................................... 380 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas nerisinde Yksek retim ........ 381 100 ve 101. Maddelerle lgili Grmz ........................................................................ 383 Dier lkelerin Anayasalarnda Eitim ve Yksek retim ................ 386 niversite Ynetimi Nasl Olacak? ........................................................................................ 389 Sonu............................................................................................................................................................................. 390 Kaynaklar................................................................................................................................................................. 392 14. BLM BR NVERSTE STYORUM I .................................................................................. 397 BR NVERSTE STYORUM II ................................................................................ 399 BR NVERSTE STYORUM III.............................................................................. 401 INDEKS ........................................................................................................................................................... 403
10

1948 ylnda Mu-Bulank' ta dodu. Balotu lkokulu ile Bulank Ortaokulunu bitirdi. Diyarbakr Merkez lk retmen Okulunda yatl okurken stanbul Yksek retmen Okuluna seildi.1965 ylnda Hazrlk Lisesi'ni bitirdi. Ayn yl stanbul niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blmne kayt oldu. Fen Fakltesini 1969 ylnda, stanbul Yksek retmen Okulunu 1970 ylnda bitirdi. 19691970 ders ylnda zel Fatih Kolejinde biyoloji, stanbul mam Hatip Okulunda salk bilgisi derslerini okuttu. Daha sonra Gmhane retmen Okulu ve Erzurum Kazm Karabekir Eitim Enstitsnde alt. 1975 ylnda Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Biyoloji Blm asistanlk snavn kazand. Akademik almalara Atatrk niversitesi Tp Fakltesi Fizyoloji Krssnde balad. TBTAK projesi olan doktora tezimi 1978 ylnda tamamlad. 1980 ylnda Avrupa Bilim Vakf (European Science Foundation)'nn Beyin ve Davran Aratrmalar Programyla ilgili bir bursunu kazanarak svire'nin Fribourg niversitesi, Tp Fakltesi Fizyoloji Enstits'nde aratrmalar yapt. 1982 ylnda Yardmc Doentlie atand. 1983 ylnda "niversite Doenti" unvann ald. Kasm 1985 tarihine kadar Atatrk niversitesi'nde doent olarak alt. 1985 ylnda Ondokuz Mays niversitesi Tp Fakltesi Fizyoloji Anabilim Dalna doent olarak naklen atand. 1986da Ondokuz Mays niversitesi'ni temsil etmek zere TBTAK Danma Kurulu yelii'ne seildi. 03.04.1989 tarihinde profesrle ykseltildi. 1986dan itibaren dokuz yl sreyle Salk Bilimleri Enstits Mdrl, 15 yl sreyle niversite Senatosu yelii ve 1996dan itibaren alt yl sreyle de Tp Fakltesi Temel Tp Bilimleri Blm Bakanl yapt. Uzmanlk alan olan sinir sistemi ve davran fizyolojisi yannda, eitim, yksekretim, bilim, bilim politikas konularnda ok sayda aratrma ve yayn ile Bilim Politikas adl bir Internet sitesi http://bilimpolitikasi.tripod.com) bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk babas olan Cafer Marangozun rem ve Esma adl iki torunu vardr. Yabanc dili ngilizcedir. Halen Ondokuz Mays niversitesi Tp Fakltesi Fizyoloji Anabilim Dal Bakan olarak grev yapmaktadr.
NSZ
Genelde eitim, zelde ise yksek retim zamanmzda ekonomik ve sosyal gelimenin, ilerlemenin ve refahn lokomotifi saylmaktadr. Yllar getike, yaps ve zellikleri deise bile bu lokomotifin rol ve nemi azalmayacak, aksine zamanla daha da artacaktr. Bilim bilim iindir anlayna skca bal; evrenin, toplumun ve insanln sorunlarna aldrmayan niversite anlay geride kalmtr. Yani niversite artk fildii kulesi deildir. Endstri sonras toplumda yani Bilgi Toplumunda srdrlebilir ilerleme ve refah iin gerekli olan temel stratejik kaynaklar bilgi, iyi eitilmi insan ve beeri sermayedir. Bunlar ayn zamanda bir lkenin en byk zenginlikleridir. Bilgi retimindeki hza paralel olarak onun uygulama alan olan teknolojide de ba dndrc yenilikler yaplmaktadr. Bilgi retimi yaplmadan, yalnz teknoloji ithali yoluyla lkeler arasnda devam eden siyasi, sosyal, kltrel, ekonomik ve stratejik byk yar devam ettirebilmek ve bu medeniyetler rekabetini kazanmak mmkn deildir. Bilginin retilebildii en msait mekan bilgi fabrikalar olan niversitelerdir. Bu sebeple Bilgi a ncelikle niversiteler adr. Trkiyenin Avrupa Birlii mzakere srecinde Eitim balklarnn incelendii bir aamada ve yksek retimle ilgili anayasal ve yasal dzenlemelerin tartld bir zamanda; Trk niversite sisteminin masaya yatrlmas kadar tabii bir ey olamaz. Bugn Yksek retim Kurulu ve niversiteler; topluma ve hkmetlere ynelik bilimsel nclk grevlerini yerine getirememektedirler. lke olarak ihtiyacn duyduumuz bilimsel aratrmalarn artmas, daha demokratik bir niversite sisteminin inas ve bilimsel zerkliin salanmas yolunda, toplum ve niversite evrelerimizde youn baz talepler dile getirilmekte ve niversitelerin yeniden yaplandrlmas yolunda ciddi bir takm grler ileri srlmektedir. te elinizin altndaki bu kitap da bunlardan biridir. Biz de, Yarnlar iin Dnce Platformunun eitim ve kltr yaynlar serisinin bu ilk yaynna eitim sisteminin en nemli sorun alan olarak niversitelerden baladk. ok deerli bilim insan Prof. Dr. Cafer MARANGOZun Yarnlar in Dnce Dergisinde konuyla
ilgili yaynlanan makalelerinden dzenlenerek hazrlanan ada niversite kitabnn niversitelerimiz zerinde dnenlere, alanlara, bilimi, eitimi ve yksek retimi nemseyenlere, dnya apnda birinci snf niversitelere sahip olmamz iin abalayanlara yararl olmasn diliyoruz. Bu nemli aratrmay hazrlayan Prof. Dr. Cafer MARANGOZa teekkr ederken ada niversite kitabn Trkiye kamuoyuna ve ilgililere sayg ile sunuyoruz.
Yarnlar in Dnce Platformu
14
GR
lim ilim bilmektir ilim kendin bilmektir Sen kendini bilmezsin ya nice okumaktr Yunus Emre Eitimin ve zellikle yksek retimin nemini tam olarak kavramadan, dnk toplum ile bugnk toplumun farkn anlamak ve yarnki toplum hakknda salkl tahminlerde bulunmak mmkn deildir. Yirminci yzyl sanayi devriminin altn ayd. Mal, fiziki sermaye ve kaba insan gcnn geer ake olduu sanayi toplumu dnde kalmtr. amz bilgi adr. Bilgi toplumunda, dier bir deyile endstri sonras toplumda srdrlebilir gelime ve refah iin gereken temel stratejik kaynak bilgidir; iyi eitim grm olgun insandr ve beeri sermayedir. Gnmzde ekonominin motoru bilgidir. Refah toplumunu oluturmada en etkili unsur bilgidir. te bundan dolay birinci snf beyne sahip, iyi yetimi insan bir millet iin en byk zenginliktir.
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite
Sanayi toplumunun temel talarn demir ve petrol gibi yeralt madenleri oluturmaktayd. Ancak bunlar kullanldka azalp tkenen kaynaklardr. Bilgi toplumunda geer ake olan bilgi ise kullanldka, datldka ve satldka azalmaz artar. te onun iin gnmzde bilgi gerek anlamda bir gtr. Teknoloji, bilimin ve retilen bilginin uygulama alanna aktarlmasndan ibarettir. Bilimsel bilgi retimindeki hza paralel olarak teknolojide ba dndrc gelimeler grlmektedir. Bilgisayar diliyle ifade edersek, nmzdeki on ylda giga (109) teknolojiden, nce tera(1012) sonra da peta (1015) teknolojiye ulalaca tahmin edilmektedir. Bilim, bilimsel zihniyet ve bilgi retimi olmadan teknolojide ve uygulama alanlarnda ilerleme olmaz. Bilgi retilmeden, sadece teknoloji ithali yoluyla, milletler arasnda devam eden ba dndrc siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik yar srdrmek ve medeniyetler yarn kazanmak mmkn deildir. Unutmamak gerekir ki bilgiyi ancak iyi eitilmi beyinler retebilir, zmseyebilir ve uygulayabilir. Bilgi daha ok bilgi fabrikalar diyebileceimiz niversitelerde retilir. Bu nedenle niversiteler bilgi an yaamamz mmkn klan en etkin vastalardr. Milletler ve medeniyetler arasnda devam eden yarta elde edilecek baar, geni lde niversitelerin baarsna baldr. lkeler birinci snf niversitelere sahip olmak ve bunlarn saylarn artrmak iin srekli bir gayret iindedirler. Avrupa Birlii yksek retimdeki an kapatmak iin Bolonya Deklarasyonu ile Avrupa Yksek retim Alan giriimini balatmtr. Bolonya Srecinde yer alan lkeler yeni yksek retim yasalar kararak yksek retim sistemlerini piyasaya ve toplumun tm ihtiyalarna daha duyarl hale getirmektedirler. 16
Giri
Yksek retimi konu edinen kitap, doktora tezi ve uluslararas indekslere giren dergi says her yl daha da artmaktadr. Yksek retim konusu sosyal bilimlerin, zerinde eitim-retim ve aratrma yaplan ok nemli bir dal haline gelmitir. ada niversite Nedir? ada niversite statik deil dinamik bir yapya sahiptir. Bilim teknik ilerledike, sosyal ve fiziki evre deitike niversitenin yaps da deimektedir. nemli olan deiimi ve eilimleri yakndan izlemek, anlamak ve zamannda uyum salamaktr. ada niversite eletirel dncenin gelitii, serbeste tartld ve sorguland kltr ortamdr. Bir niversite, mensuplarna okuma, aratrma, bilgiye ulama, dnme, soru sorma, tartma ve eletirme imkn salamaldr. Onlarn entelektel, sosyal ve ahlaki bakmdan gelimesini temin etmelidir. niversite mensubu sadece bakalarn deil, kendisini de eletirebilmelidir. niversite her sorunun cesaretle sorulduu ve her cevabn korkusuzca verildii bir bilim kenti olmaldr. Ferdin hem kendini hem de evresini tanmas, bilmesi ve gelitirmesi byle bir ortamn varlna baldr. Eitimin temel amac deime ve gelimeyi salamak; rk, din, inan, dnce, kltr, dil ve milliyet farkllna kar hogrl olmay kazandrmaktr. Yksek retim sadece ferdin ekonomik ve sosyal statsn artrmas sebebiyle deil; ondan daha nemli olarak ferde bilge insan olmann nemini rettii ve baarlarda liyakatn esas olduu fikrini benimsettii lde ekici olmaldr. Bir lkede refah sadece ekonomik gelime yoluyla salanamaz. Ekonominin yannda toplumun kltr ve ruh sal daha da nemlidir. te bunu eitim ve iyi bir yksek 17
retim salayabilir. Zaten niversitenin tek amac ekonomik gelimeyi salamak deildir. Toplumun yksek deerlerinin yceltilmesinde, hakszlk ve yolsuzluklarn azaltlmasnda, temiz, salkl ve huzurlu bir toplumun oluturulmasnda niversiteye nemli grevler dmektedir. niversite, rencilerine ve retim elemanlarna yarma kltrnn yannda ibirlii ruhunu da kazandrmaldr. Sadece yarma kltryle yetien bireylerin oluturduu toplumda refah yaygnlaamaz. niversitenin milli kltrn aratrlmas, gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas gibi bir grevi de vardr. Buna ilave olarak, niversite evrensel deerlere de sahip kmal ve btn insanln kltr mirasn tanyp korumaldr. Mevcut Durumdan Bir Kesit Trk ekonomisi, krlgan ve ok istikrarl olmayan yapsna ramen ilk 20nin iine girebilecek byklktedir. Ancak bilim ve teknoloji yarnda iyi durumda deiliz. Dnyann 100 zengini arasna girebilen i adamlarmz vardr. Fakat ne acdr ki, dnyadaki en iyi 100 zel niversite, 100 nemli aratrma merkezi veya bilime destek veren 100 byk vakf arasna giren bir kamu veya zel kurumumuz henz yoktur. 2007 nsani Kalknma Raporuna gre Trkiye 177 lke arasnda 84. srada bulunmaktadr. Toplumun 15 yan stndeki kesiminde okuma yazma oran % 87,4 kadardr. niversite kapsnda bekleyenlere her yl yz binler eklenmektedir. zellikle alt gelir grubundan olanlarn yksek retim hakkn elde etmeleri gittike imknszlamaktadr. Toplumun % 25lik en alt gelir grubunun hem orta retimden hem de yksek retimden yeteri kadar yararlanabilmesi iin yeni ve etkili projelere ihtiya vardr. niversitelerimiz bilgi retme konusunda da henz istenen seviyeden uzaktr. Aratrmalara dayal orijinal yayn saysnda 18
Giri
hzl bir arta ramen, patent saysnda, yani ileri teknolojiye aktarlabilecek bulu saysnda olduka gerilerdeyiz. Mevcut durum gsteriyor ki Trk yksek retim sistemi en ksa zamanda ada bir yapya kavuturulmaldr. Bunun olabilmesi iin, her eyden nce kkl bir zihniyet deiikliine ihtiya vardr. Eitim, bilim ve teknolojideki baar, geni lde, zihniyet deiikliine baldr. Yksek retime, bilime, bilim adamna, dnce hrriyetine ve her alanda ibirliine ve serbest rekabet kuralna gerekli nem verilmelidir. Gnlk politikann bilim ve niversiteyi menfi ynde etkilememesi salanmaldr. niversite ne gnlk politikann ve hkmetlerin elinde oyuncak olmal ne de hkmetlerle savamay grev haline getirmelidir. niversiteden ulus devletin ideolojik organ gibi davranmas beklenmemeli; bunun yerine niversal bilgiyi retip yayan, ekonominin motoru olan, evreye ve evrenin sorunlarna duyarl, topluma hizmet eden ve milletin kltr mirasn gelecek nesillere aktaran bir yce kurum olmas istenmelidir. Sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel kalknmay gerekletirebilmek, i ve d sorunlar zebilmek; milli gvenlii salamak, hatta aziz cumhuriyeti ve bamszlmz koruyabilmek ve nihayet gemite olduu gibi, gelecekte de byk, gl, huzurlu, huzur datan, dosta gven, dmana korku veren bir millet ve bir devlet olabilmek iin birinci snf ada niversitelere sahip olmamz gerekmektedir. Kitap Hakknda Yksek retim konusuna ilgi duyanlara hitap eden bu kitapta ada niversite anlatlmaktadr. ada niversitenin yaps, zellikleri ve grevleri anlatlmaktadr. ada 19
niversitenin ynetimi anlatlmaktadr. Bilgi, bilim, teknoloji, innovasyon, bilgi toplumu, bilgiye dayal ekonomi gibi kavramlar ile ada niversite arasndaki iliki anlatlmaktadr. Baz fikirler nemi nedeniyle birden fazla blmde tekrar edilmitir. Ama tekrar yoluyla pekitirmeyi salamaktr. Kitabn blmleri daha nce Yarnlar in Dnce Dergisinin eitli saylarnda yer alan yazlarmzn yeniden gzden geirilmesi, ekleme ve karmalar yaplmas yoluyla hazrland. Kitapta yksek retimle ilgili on drt blm vardr. On Drdnc Blm hari her blmn sonunda zet ve nerilere de yer verildi. Blm sonlarnda yararlanlan nemli kaynaklar bulunmaktadr. Birinci Blmde yksek retimin ksa tarihi yer almaktadr. kinci Blmde yeni ve byk niversitelere ihtiya olduu anlatlmaktadr. nc Blmde Bolonya Sreci ve bu srete yaplmas gerekenler tartld. Drdnc Blmde yksek retim konusunda grlen yeni eilimler ele alnd. Beinci Blmde birinci snf niversitenin zellikleri akland. Altnc Blm Yksekretim Kurulu ve rektr seimine ayrld. Yedinci Blmde iyi bir rektrn ve baarl bir niversite yneticisinin zellikleri belirtildi. Sekizinci Blm akademik eleman ve bilim adam ann nasl kapatlacayla ilgilidir. Dokuzuncu Blmde akademik zgrlk ve zerklik tartld. Onuncu Blmde niversiteye giri sisteminden kaynaklanan sorunlar ve zm yollar bulunmaktadr. On Birinci Blmde okul-niversite ibirlii ilendi. On kinci Blmde niversite-sanayi ibirlii ele alnd. On nc Blmde anayasada yksek retim sisteminin ne lde yer almas gerektii aratrld. stenen ve zlenen niversitenin zellikleri On Drdnc Blmde, farkl bir ifade biimiyle tekrar ele alnd. 20
Giri
Bu kitabn ada niversite zerinde dnenlere, bu konuda daha kapsaml ve daha yol gsterici eserler vermek iin alanlara, bilimi, eitimi ve yksek retimi nemseyenlere ve dnya apnda birinci snf niversitelere sahip olmamz iin gayret edenlere faydal olmasn diliyorum. Cafer Marangoz Mays 2008, Samsun
21
1. BLM
TRKYEDE ve DNYADA YKSEKRETMN KISA TARH
Medrese Dnemi niversite Dnemi YK Dnemi Batda Yksekretim ve niversiteler Tartma Sonu Kaynaklar
TRKYEDE ve DNYADA YKSEKRETMN KISA TARH

niversite, bnyesinde faklte, yksekokul ve enstit gibi yksek seviyede eitim-retim ve aratrma yapan birimleri bulunduran zerklie sahip bir yksek retim kurumudur. Yksekretim ise, orta retim st eitim-retim yapan herhangi bir kurumdur. Her niversite ayn zamanda bir yksek retim kurumu iken; her yksek retim kurumu niversite deildir. Mevcut yksek retim sistemlerini daha iyi anlayabilmek ve karlalan sorunlara daha bilimsel yaklaabilmek iin, zaman iinde yksek retimin nasl bir bakalam geirdiini, yani yksek retim tarihindeki nemli basamaklar neden ve nasllar ile birlikte bilmek gerekir. Bu blm Trkiye ve Dnya yksek retiminde grlen nemli deiim ve dnmlerin ksa bir tarihini ihtiva etmektedir. Trkiye ile ilgili ksm, medrese dnemi, Bat tarz eitim kurumlar, darlfnun dnemi, niversite dnemi ve YK dnemi diye bee ayrlarak incelenecektir. kinci ksmda ise Batda yksek retim ele alnacak ve sonular tartlacaktr. ada niversiteyi, yani son yllarn niversitesini ilgilendiren eilim ve dzenlemeler ise dier blmlerde geni olarak ele alnacaktr.
I. MEDRESE DNEM Trk-slam dnyasndaki yksek retim kurumlarndan ok nemli birisi medresedir. Klasik Osmanl dneminde saray ii eitim kurumu olan ve ynetici kadrolar yetitiren Enderun ile gzlem evleri, ilim ve bilgelik evleri ve ifahaneler de zamann yksek retim kurumlarndan saylabilir. Hatta erken dnemde cami ve mescitler her trl eitim-retim ve sosyal aktivitenin merkezi olmulardr. lim ve bilgelik evleri ile gzlem evlerinin medreselerden nce kurulduklar bilinmektedir. Emeviler 700 ylnda yabanc uzmanlara bir gzlem evi kurdurtmutur. kinci Abbasi Halifesi El-Mansur ok sayda bilim adamn Badata davet etmitir. Drdnc Abbasi Halifesi el-Memun 828 ylnda Badatta Beytl Hikme (bilgelik evi)yi bir yl sonra da gzlem evini kurmutur. Bilgelik Evinde Nasturi kkenli bn-i shakn bakanlnda alan ok sayda evirmen eski dneme ait eserleri Arapaya tercme etmilerdir. lk ilim evi (Darullm) IX-X. yzylda Musulda kuruldu. Seluklular devrinde ilk gzlemevinin I.Melikah tarafndan sfahanda kurdurulduu ve mer el-Hayyam gibi ok nl bilim adamlarnn bu gzlemevinde aratrmalar yapt bilinmektedir. Anlam dershane veya ders okunan yer olan medrese sadece dini bilgiler veren ve din adam yetitiren bir yksek retim kurumu deildir. Zaten dini bilgiler daha ok cami ve mescitlerde retilmitir. lkretim de medresenin dndadr. Ancak, btn medreseleri yksek retim kurumu saymak da yanltr. Baz medreseler orta retim seviyesinde eitimretim vermitir. Kaynaklarn ounda medresenin XI. Yzylda Seluklular tarafndan kurulup gelitirildii belirtilmektedir. Seluklular dneminde yaygnlaan medreselerin temel kurulu amac slam Hukukunu (fkh) retmektir. Uzun sre medreselerde sadece fkh ve ona yardmc olan nakli ilimlere yer verilmi, mfredatta akli ilimler yeterince yer almamtr. 26
Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi
Medreseler esasta yatl vakf kurumlardr. Vakfn kurucusu Seluklularda devlettir. Osmanllarda ahs vakflarnn ynettii medreseler de vardr. Tm ihtiyac vakf tarafndan karland iin medrese mali ynden zerk saylabilir. Vakf kurucusu tarafndan atanan bir mtevelli heyet vakf iletmekte ve gelirgiderini kontrol etmekteydi. Medresenin akademik bakan olan eyh-ul Ulema mderrisler tarafndan seilmekte ve vakfn kurucusu tarafndan da onanmaktayd. Byk medreseler genelde bir cami veya mescidin yaknnda bulunur, dershane, yatakhane, mutfak, kiler, yemekhane, ktphane, hamam ve kabristanla birlikte bir ilim kenti, bir klliye olutururdu. Klliyelerin gnmzn modern kampuslarna model olduu sylenebilir. lk Medrese Tartmas Batda ilk niversite tartmasna benzer biimde Trk-slam dnyasnda da ilk medresenin hangisi olduu konusunda farkl grler bulunmaktadr. Baz yazarlar Nizamiyeleri ilk medrese sayarken, dierleri Buharada 937 ylnda kurulan Faracek Medresesinin ilk medrese olduunu ileri srmlerdir. Msrda 970lerde kurulan El-Ezheri ve daha bakalarn da ilk medrese sayanlar vardr. Ancak, kanaatimize gre Hz. Peygamberin Medinedeki mescidi ve bu mescidin etrafnda bulunan odalardan meydana gelen Suffa, ad yle olmasa da, slamn ilk yksek retim kurumu, ilk medresesi ve ilk niversitesidir. Bir eitim kurumunu nemli klan mezunlarnn baarsdr. Belki de dnyann en etkili ve en baarl eitim kurumu olan bu niversiteden mezun olanlar ve onlarn yetitirdikleri, 600l ylarda stanbula ulam ve 700lerin banda da spanyada byk bir medeniyet kurmaya balamlardr. Avrupann uyanmasn ve erken Rnesans dnemine girmesini onlar salamlardr. Medreseler Seluklu Sultanlar Melik ah ile Alparslann veziri byk devlet adam Nizamlmlkn almalaryla gelimi ve yaygnlamtr. Onun 1065 ylnda Badatta temelini att Nizamiye Medresesi hem dneminin hem de 27
Nizamiye Medreselerinin en nlsdr. Seluklular dneminde ilk medrese 1046 ylnda Turul Beyin emriyle Niaburda kurulmutur. Anadoluda Seluklular tarafndan yaptrlan ok sayda medrese binasndan bir ksm gnmze kadar gelmitir. Osmanl ncesi dnemde Anadoluda kurulmu olan baz medreseler ile kurulu tarihleri yledir: Tokat ve Niksarda Yabasan Medreseleri (1157), Mardin Hatuniye Medresesi (1198), Diyarbakr Zinciriye Medresesi (1198), Konya Sral Medrese (1242), Karatay Medresesi (1251), Erzurum ifte Minareli Medrese (1253), Sivas Gk Medrese (1271). Medrese Ortaa niversitesine Model Olmu mudur? Medreselerin yaygnlat yzyldan sonra Ortaa Avrupasnda, adlar niversite olmamakla birlikte bugnk niversitelerin balangc saylan kurumlar ortaya kmaya balamtr. ok sayda bilim tarihi uzman ve yazar, medreselerin Ortaa Avrupasndaki niversitelere model oluturduunu sylerken (baknz George Makdisi); Grz gibi baz yazarlar medresenin niversiteye model olduunu ileri srmek kesinlikle mmkn deildir demektedirler. Yap ve organizasyonu farkl olsa da slam dnyasndaki retim kurumlarnn Ortaa Avrupasnda grlen ve uzun bir sre sonra niversite adn alan kurumlara model tekil ettii sylenebilir. Model Endls, Sicilya ve hal seferleri yoluyla alnm olabilir. Kurtuba niversitesi 912961 yllar arasnda hkm sren III. Abdurrahman dneminde kurulmutu. Aristonun Grekeden Arapaya ve Arapadan Latinceye evrilen eserleri, bn-i Sina ve bn-i Rtn fikirleri XII. yzyl Avrupasnda uyana ve erken Rnesansa yol at. Seignobos bu olay XII. Yzylda, renimde menei belli olmayan bir Rnesans balad. renmeye susam olan insanlar, bilgili bir retmenin ders verdiini duyunca onun bulunduu ehre yorlard diye anlatmakta ve slam bilginlerinin 28
etkisine vurgu yapmaktadr. Garaudy ise deneye ve matematie dayal metodun Avrupadaki ncs Roger Bacon, bu metodu Kurtubada ve bni Heysemin Optikinden rendi. Modern bilim Kurtubada dodu demektedir. Kurtubada doan modern bilim Avrupada model olduuna gre, bilim reten veya en azndan bilim adamlarn yetitiren kurumlar (Kurtuba niversitesi ve dier retim kurumlar) niin kilisenin ynetim ve denetiminde olan ortaa niversitesi iin model olmasn? Osmanlda Medrese Osmanl medrese sistemini Seluklulardan alm ve onu Kanuni dnemine kadar gelitirmitir. Fethedilen byk yerleim yerlerinde nce bir cami ve yannda da medrese yapmak nemli bir Osmanl gelenei olmutur. lk Osmanl medresesi znikte fetihten hemen sonra Orhan Gazi tarafndan yaptrlm (1330 1331), mderrisliine de eitimini Msrda tamamlayan zamann byk ilim adam Kayserili Davut getirilmitir. Bursa fethedilince orada da medreseler ykselmeye balad. znik medresesi ile Bursada ilk kurulan medreselerin birer orta retim kurumlar olduu sylenmektedir. Yldrm Bayezid zamannda (13891402) Bursa medresesinde tp ve dier baz yksek bilimler okutulmutur. Bylece Osmanlda baz medreseler yksek retim kurumu dzeyine kmtr. Edirne fethedilince orada kurulan medreseler n kazanm ve nihayet stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan alnmasn izleyen yllar iinde (1453 1456) yksek derslerin okutulduu 8 medreseden ibaret Fatih Medresesi (Sahn- Seman) kurulmutur. Kanuni dnemine kadar nemli eserleri bulunan en nl ilim adamlar Sahn medresesine mderris olabilmekteydi. Ayrca, Fatih medresesi vakfiyesinde, atanacak mderrislerin hem akli (felsefe, mantk, matematik gibi) hem de nakli (dini bilgiler) bilimlerde yeterli olmalar art vardr. Sahn medresesinde zamann tm bilgilerinin okutulduu ve elikili gr ve teorilerin tartld bilinmektedir. Fatih
29
medresede Gazali (11261198) ile bn Rtn biri birine zt grlerinin tartlmasn bizzat istemitir. Medrese sistemi Kanuni Sultan Sleymann Sleymaniye Camii evresinde Mimar Sinana Yaptrd (15501559) Sleymaniye Medreseleriyle zirveye kmtr. Artk en nl ve en fazla maa alan mderrisler Sleymaniye Medresesinde alanlard. Fatih Sultan Mehmetin Sahn- Seman medreseleri, tefsir, usul-i fkh, fkh, kelam ve Arap dili konularnda retim yapan ilahiyat, slam hukuku ve Arap edebiyat ubeleri (faklte)ne sahipti. Henz mspet ilimlerle ilgili ubeler yani, tp, matematik, tabii bilimler yoktu. Sleymaniye Medresesinde Sahn- Semandakilere ek olarak tp ve matematik blmleri (faklte) ile bir de Darl-hadis isimli medreseler kuruldu. Medreselerle ilgili yap, ynetim, denetim, finans, mfredat, retim, snav ve dier konular kapsayan yasal dzenlemeler geni olarak ilk defa Fatih Kanunnamesinde yer almtr. Kanuni dneminde karlan fermanlarla Fatih Kanunnamesi daha da gelitirilmitir. Medrese hocalarna mderris, yardmclarna mid, rencilere de, suhte, softa veya talebe denirdi. Sahn renimini tamamlayanlar alt medreseler iin mderris aday (mlazm) olurlard. Kanuni dnemi ve sonrasnda medreseler alt basamaktan itibaren 12 dereceye ayrlmaktayd. XIX. Yzyln ortalarna kadar kullanlan bu derecelendirme aadaki gibiydi: 1. btiday-i hari, 2. Hareket-i hari, 3. btiday-i dahil, 4. Hareket-i dahil, 5. Musla-i Sahn, 6. Sahn- Seman, 7. btiday- altml, 8. Hareket-i altml, 9. Muslay- Sleymaniye, 10. Havamis-i Sleymaniye, 11. Sleymaniye, 12. Darul-hadis. On iki basamakl bu sistem kinci Merutiyet dneminde medreselerin yeniden slah almalarna kadar devam etmitir. 1914te Islah- Medaris Nizamnamesiyle, tm stanbul Medreseleri Darlhilafetil-Aliyye ad altnda birletirildi. 30
Darlfnun iindeki ilahiyat ubesi kapatld. rencileri yeni medresenin yksek ksmna nakledildi. Btn bu yeniden canlandrma almalar gnn tamamlam kurumlarn uzun sre yaatlmasna yetmedi ve Medreseler 3 Mart 1924 tarih ve 430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile kapatld, yerine ilahiyat fakltesi kuruldu. Seluklulardan itibaren Anadolu bilim adamlar iin verimli ve huzurlu bir vatan olmutur. Devletin st yneticileri, beyler, hakanlar, sultanlar ilim adamlarna deer vermiler ve hrmet etmilerdir. Dnemin ulam glklerine ve trl zorluklarna ramen, ok sayda insan uzak lkelerde bilgi renmek veya bilgi retmek iin yollara dmlerdir. Orta Asyadan stanbula, stanbuldan Msra ve Gneyin uzak diyarlarndan Anadoluya srekli, karlkl ve bereketli bilim ve bilgin hareketi olmutur. Ulu Beyin rencisi nl bilgin Ali Kucunun Trkistandan stanbula, Fatihin hocas Molla Graninin Msrdan Anadoluya gelii bilim adam hareketliliinin iki nemli rneidir. Uzunarlya gre daha II.Bayezid (1481-1512) zamannda adam kayrma ve ehliyetsizlere st dereceden mderrislik verme yolu bizzat Padiah tarafndan alm ve medreselerde rme balamtr. Kanuni Sultan Sleymann son yllarndan itibaren sistem iyice bozuldu. Medreseler gelien ve deien dnyaya ayak uyduramadlar. Medresenin, yap, ynetim, tekilat, mfredat, retim ve veriminde nce duraklama sonra da hzl bir gerileme balad. fade hrriyeti ve hogr yerine banazlk yerleti. Yolsuzluk, rvet, adam kayrma, politik bask ve zorbalk medreseleri bitirdi. retim eleman istihdamnda ilmi ehliyete baklmaz oldu. Padiah hocalarnn, eyhlislamlarn, kazaskerlerin ve eyalet kadlarnn ocuk yataki oullarna eitimlerini tamamlamadan ve hi sra bekletilmeden mderrislik unvan verilir oldu. Fen bilimleri, deneye ve gzleme dayal bilimler mfredattan karld. Bilgiye ve bilene 31
hrmet kalmad. Ksacas medrese hayatn ve evrenin olaylarna srtn dnd. Ne yazk ki, btn bunlar Batda aratrma kurumlarnn ykselie getii bir dnemde meydana geldi. Zaman akp giderken ileri grl baz deerli insanlar kt gidii durdurmaya gayret ettiler. Ancak, seslerini duyuramadklar ve planlarn uygulayamadklar iin baarl olamadlar. Takprizade Ahmed Efendi (. 1561), Gelibolulu Mustafa Ali Efendi (15411599), Ktip elebi (16091657) ve Drdnc Murada 1631 ylnda bir rapor (risale) sunan Koi Bey bunlardan birkadr. Koi Bey raporunda Kanuninin son dnemlerinden itibaren mlki, askeri ve ilmiye tekilatlarnn nasl giderek bozulduunu, lke apndaki, rvet, hakszlk ve yolsuzluklar ve kurtulu yollarnn neler olduunu anlatmtr. Koi Beyin medreseler ile ilmiye snfnn durumuna ait baz tespitleri aaya alnmtr: Bilginin devam bilginlerledir. O yzden yce atalar zamannda bilgiye ve bilginlere olan hrmet ve ikram hibir devlette olmamtr. Onlara olan itibarn meyvesi olarak nice gzel eserler grmlerdir. Bilginlerin hallerinin dzenli olmas, din ve devletin en mhim hususlarndandr. Bu srada gayet bozuk, karmakark ve halleri perian olmutur. Yce atalarnzn, -sonular mutlu olsun- mbarek zamanlarnda bilginler arsnda yrrlkte olan kanun ve usul budur ki, bilginlerin en bilgilisi, en faziletlisi, en dindar, din emirlerine en fazla uyan, en yals eyhlislam ve mfti-i enam olurdu. .. Bugn ilim yolu dahi fevkalade bozulmutur. Aralarnda yrrlkte olan eski kanun ilemez olmutur. Evvelce bir ilim renmek isteyen danimend olmak isterse bilginlerden birisi ele alp, evvela ondan mahre dersi okur, istidad ve kabiliyeti grldkten sonra mderrislerden birine gnderirdi. Ondan tekine byle byle harite, dhilde ve sahnda, uzun mddet danimend olur, sonra istedii yerde durup, yolu ve sras gelince 32
mlazm olup, ruzneme-i hmayuna ad yazlrd. 1594 tarihine gelinceye kadar Sahn midlerinin imdiki mderrisler kadar mevkii ve itibar vard. Danimend olup, uzun zaman medreselerde ilim ile megul olmaynca mlazm olunmazd. Ve kimse kimsenin icazetsiz danimendini almazd. lim yolu, gayet temiz ve derli toplu idi. . Nihayet 1594 tarihinden beri dzen bozulup, evvelce eyhlislam olan Sanullah Efendi, birka defa yersiz olarak azlolundu, kazaskerler dahi sk sk azlolunmakta yerine gelenler azil korkusuna dp, devlet byklerine kar dalkavukluk yapmaa mecbur kaldlar. Padiah huzurunda hak sz sylemez oldular. Herkesin hatrn ho etmeye ehemmiyet verir oldular. . Giderek her ie hatr karmakla ve her ie gz yummakla hak sahibi olmayanlara hadden ar mevkiler verilip, eski kanun bozuldu. Mlazmlklar dahi yolu ile verilmeyip, satlmaa balayal voyvoda ve suba katipleri ve avam tabakasndan bir oklar be-on bin ake ile mlazm oldu, sonra az zamanda mderris ve kad olup, ilim sahas cahillerle doldu. yi ve kt belirsiz oldu. ounlukla zulm ve adaletsizlik yapp, bilginler adn ktye karan o gibi cahiller ve yabanclardr. Yoksa ilim yoluna hizmet etmi ve yolu ile ykselmi bilginler h hak yolundan sapalar Nihayet iyilere, iyilikleri karlnda riayetler, ktlere ktlkleri iin ihanet olmamakla bilgin ve cahil ayrt edilmeyip, bilginlerin kadri bilinmemekle yce bilginlerin halk gznde itibar kalmad. Ycelikleri ve sayglar gitti. lmiyeye ait yksek makamlarn unun bunun aracl ile verilmesi doru deildir. En bilgilisi hangisi ise ona verilmek gerektir. Kadlk yolunda vasta, bilgidir. Ya ve sene, soy ve sop deildir. .
33
Eer yksek dereceli bilginler, mlazml satmazlar, her birisi mlazml istihkak sahiplerine verirlerse, ilim yolu ksa zamanda yoluna girer ve ehliyetli olan, ehliyetsize stn gelir (Koi Bey s.19-23). Koi Beyin risalesi bir btn olarak incelendiinde grlr ki, o dnemde sadece ilmiye snf ile medreseler deil, devletin hemen hemen btn kurumlar bozulmaya balam ve rmeye yz tutmutur. II. BATI TARZI ETM KURUMLARI XVII. yzyldan itibaren Osmanl ordular cephelerde sk sk bozguna urad. 1699 Karlofa Antlamasndan sonra Osmanllarda Batnn daha stn olduu fikri iyice yerlemeye balad. Artk eski silah, tekilat ve eitim stnl kalmamt. Dman lkelerde ise nemli yenilikler olmakta, gelien bilim ve teknoloji rnlerini vermekteydi. Dman ordular, eitim, bilgi, teknik donanm ve ate gc bakmndan ok daha iyi durumdayd. Dnemin devlet adamlarna gre, ayakta durabilmenin, vatan koruyabilmenin, imparatorluu devam ettirebilmenin tek kar yolu, zellikle ynetici konumda olan askeri personeli Avrupai bir eitimden geirmekti. Ancak, fen bilimleri eitimi grm bir subay snfna sahip olduktan sonra, dzenli ve modern bir ordu kurulabilirdi. Amaca ulamak iin yol vard: 1. Avrupai tarzda askeri okullar amak. 2. Avrupaya askeri renci gndermek (lk olarak II.Mahmud zamannda 1830 ylnda Fransaya askeri alanda renci gnderilmitir). 3. Avrupadan uzmanlar davet etmek. Birinci Mahmud dneminde (17301754) sonradan Mslman olarak Humbarac Ahmet Paa adn alan, Fransz General Comte de Bonnevala 1735 ylnda Humbarac Oca kurduruldu. Osmanl tarihinde Bat tarz ilk nemli eitim kurumu budur. 17701784 yllarnda topulukla ilgili yeni atlmlar devam etmitir. 34
Mhendishane-i Bahri-i Hmayun (Deniz Mhendishanesi): 1770 eme bozgunundan sonra donanmaya modern tarzda mhendis yetitirmek zere 18 Kasm 1773te (III. Mustafa dnemi) Mhendishane-i Bahri-i Humayun ald. Baz yazarlar bu okulu Trkiyede Batl anlamda alan ilk niversite olarak kabul eder ve bunun Avrupadaki ilk rneinden 800 yl sonra gerekletirildiini ileri srerler. Aslnda Trkiyede niversite 800 yl sonra ald eklindeki gr doru deildir ve bu gre katlmak mmkn deildir. Bu iddia, en hafif ifadeyle Ortaa Avrupasnda ortaya kan ve sonradan niversite adn alan kurumlarn yapsn ve kaynan tam olarak bilmemekten kaynaklanmaktadr. Mhendishane-i Berri-i Hmayun: Mhendishane-i Sultani de denen ve kara mhendishanesi olarak 1793-1796da stanbul Haskyde alan bir askeri teknik okuldur. Ama, askeri mhendisler ile kara, topu ve istihkm subaylar yetitirmektir. Bu okullarda okutulan fen dersleri iin tercme yoluyla ok sayda kitap yazlmtr. Ayrca, teorik ve pratik derslerin verilmesi ve modern eitimin salanmas iin bata Fransa olmak zere, ngiltere ve sve gibi lkelerden uzman retmenler getirtilmitir. III. Selim (17891807) Fransaya gnderdii eliye ynetim, bilim ve teknik alanndaki yeniliklerin yakndan izlenmesi ve elde edilen bilgilerin yurda aktarlmas talimatn vermiti. H.A.Koerin E.Z Karaldan naklettiine gre sz konusu talimat yledir: Sen ve sefaret memurlarn gittiiniz Fransada bo durmayacaksnz. Fransz Devletinin ne ekilde ynetildiini, ilerleme yolunda ne gibi hamlelere teebbs edildiini Fransann manevi kuvvetini ne ekilde stn tuttuunu, mlkn dirlik ve dzenliine ait btn hususat, ekonomi alannda gsterdii baarlar, kltr alanndaki yenilikleri, yeni fikir cereyanlarn ordu donanma askeri stnlk salayabilmek iin ne gibi hamleler yaptn, ksaca Fransada Osmanl Devleti iin faydal olabilecek her eyi yerinde ve etraflca tahkik edecek, sonra da bunlar bana raporla 35
vesikalandracaksnz. Biz de terakki yolundaki admlarmz onlara uydurmaya, hatta bu ekilde onlar da gemeye alacaz. Bu hususta gece gndz alarak Fransz dilini, Fransz kltrn ve Fransz tekniini Osmanl Devletine aktarn. Bu hususta btn sefaret memurlar da seferber olsun Mlkiye Mhendis Mektebi: 18741875 retim ylnda Galatasaray Sultanisinin bnyesinde almtr. Mlkiye Mhendis Mektebi 1928 ylnda Yksek Mhendis Mektebi adn alm, 1946da da bugnk stanbul Teknik niversitesine dntrlmtr. Tp Okullar: Ocak 1806da donanmann doktor ve cerrah ihtiyacn gidermek iin Tersane Tbbiyesi ad verilen bir okul almtr. 1827 ylnda ordunun doktor ihtiyacn karlamak iin, eitim dili nce talyanca sonra Franszca olan Tbhane-i Amire, 1832de de Glhane Bahesinde Cerrahhane-i Amire almtr. Daha sonralar bu okullarn adlarnda ve mfredatlarnda deiiklikler olmutur. Mekteb-i Harbiye: 1834 ylnda Maka Klasnda kurulmutur. Bu okulda dzenli eitim-retimin ancak 18381839da balad kaytldr. Nihayet, Askeri Baytar Mektebi (18411849), Mlkiye Baytar Mektebi (1888/1889), Ziraat Mektebi (1847), Sanayi Mektebi (1848), Orman ve Maden Mektebi (1857), Mekteb-i Mlkiye (1859), Hukuk Mektebi (1870), Mekteb-i Nefise-i ahane (1882) ve Kondktr Mekteb-i lisi (1911) gibi okullar bat tarz ilk eitim-retim kurumlardr. III. DARLFNUN DNEM Tanzimat dnemiyle birlikte, Fransa ngiltere ve Rusyann gittike g kazand anlalm ve giriilen bir seri yeniliklere ilave olarak, Batdaki niversitelere benzer yksek retim kurumlarnn kurulmas gerektii dile getirilmitir. Bunun zerine, 1845 ylnda grevi eitim sisteminde yaplacak reformu 36
belirleyecek yedi kiilik bir Meclis-i Muvakkat oluturuldu. Bilim adam, asker ve brokratlardan ibaret olan Geici Meclis bir yl alarak yaplmas gereken yenilikleri tespit etti. Yksek retimle ilgili neriler arasnda darlfnun (fenler evi) ad verilen ve medreselerden farkl olan bir kurum ile eitim reformlarn takip edecek Meclis-i Maarif-i Umumiye adl bir kurulun oluturulmas da vard. Ad geen meclis 1846 ylnda almalarna balad. Bir taraftan darlfnun iin bina yapm ileri yrtlrken, dier taraftan 1851 ylnda Encmen-i Dani ad verilen ve darlfnunda okutulacak kitaplar hazrlamakla grevli olan bir kurul oluturuldu. Birinci Darlfnun Kurulu almalar 1845e kadar uzanan ilk darlfnun ancak 13 Ocak1863 ylnda Kimyager Dervi Paann fizik ve kimyaya dair a konumasyla derslere balamtr. Devlet memurlar ve halk, konferanslar eklinde devam eden derslere byk ilgi duymutur. Ne yazk ki, darlfnun aldnda okutulacak tek bir kitap bile hazr deildi. Eyll 1865te kan byk bir yangn nedeniyle darlfnunda derslere ara verildi. kinci Darlfnun (1869- 1870), Darlfnun-i Osman 1869 ylnda bat modeli bir eitim sistemi oluturmak amacyla 198 maddelik Maarif-i Umumiye Nizamnamesi hazrland. Fransz eitim sistemi esas alnarak hazrlanan bu tzn 51 maddesi darlfnun ile ilgiliydi. Tze gre kurulacak Darlfnun-i Osman hikmet ve edebiyat, ulum-i tabiiye ve riyaziyat ile hukuk ubelerinden (fakltelerinden) oluacakt. Padiah Darlfnun-i Osmannin kuruluunu 8 Nisan 1869da onaylad. Ekim 1869da renci kayd balatld. Bavuruda bulunan 1000 istekliden 450si snavla seilerek kaydedildi. Darlfnun-i Osman 20 ubat 1870te grkemli bir trenle ald. Mdr Hoca Tahsin Efendiydi. Okutulacak 37
kitaplar Fransadan getirtildi. E.hsanolu getirtilen kitaplarla ilgili u nemli bilgiyi nakletmektedir: Paristen alnan kitaplarn listesi incelendiinde, o dnemde Batdaki en yaygn akmlar olan hmanizmin ve pozitivist felsefenin belli bal eserlerinin bu listede yer ald grlr. Bu ikinci darlfnunda derslerin 18721873 retim ylna kadar devam ettii bilinmektedir. Cemaleddein-i Efgani (1838 1897)nin bir konferansta peygamberlii bir eit sanat olarak nitelemesi iddetli tepkilere yol amtr. Artan kargaa sonucu mdr grevden alnm, yerine Kazm Efendi getirilmi, Efgani stanbuldan uzaklatrlm ve daha sonra, tam olarak bilinmeyen nedenlerle darlfnun kapatlmtr. nc Darlfnun (Darlfnun-i Sultani) Batdaki niversitelere benzer bir kuruma olan istek ve ihtiya artarak devam etmekteydi. Bu nedenle 1873te Maarif Nazr Saffet Paa Galatasaray Mekteb-i Sultani Mdr Sava Paay yeni bir darlfnun kurmakla grevlendirdi. Kuruluunda Hukuk, Fen ve Edebiyat ubelerinden oluan ve Darlfnun-i Sultani ad verilen yeni kurumda retime 1874 1875 ders ylnda baland. Trke ders verebilecek retim eleman yetersizlii nedeniyle, nc darlfnunda retim dili Franszca idi. Bylece darlfnun sadece Galatasaray Sultanisi mezunlarnn girebilecei bir yksekokula dnmt. Programlarnda Trk tarih ve kltrne yer verilmeyen bu kurumun Hukuk ve Mhendislik ubeleri 1877de edebiyat ubesi de 1881de tasarruf nedeniyle kapatlmtr. Drdnc Darlfnun, Darlfnun-i ahane (19001908) Sadrazam Kk Said Paa, mesleki yksekokullar dnda ve ilim adam yetitirmek zere bir darlfnun kurulmas isteini 14 ubat 1895 tarihinde Padiah II. Abdlhamide sundu. 38
Okulun almasna ait irade 1897 ylnda Halil Rfat Paann sadrazam olduu dnemde kt. Nihayet, 1900 ylnda birka faklteden oluan Darlfnun-i ahanenin kurulmasna karar verildi. 31 Austos 1900 tarihinde resmi al yaplan darlfnun, Ulum-i Riyaziye ve Tabiiye, Edebiyat ve Hikmet ile Ulum-i Aliye-i Diniyye (ilahiyat) ubelerinden olumaktayd. Ayrca, Hukuk ve Tbbiye mektepleri de darlfnuna balanmt. Burada hatrlatmak gerekir ki 1896da yksek retimini yeniden dzenleyen Fransann niversitelerinde de 5 faklte bulunmaktayd. Fransada profesyonel bir meslek kazandran yksek okullar ve aratrma yapan enstitler niversite kapsamnda deildi. Beinci Darlfnun: stanbul Darlfnunu Merutiyetin ilanndan sonra Darlfnun-i ahane ad stanbul Darlfnunu olarak deitirildi ve yeniden dzenlendi. 21 Austos 1909da, Veznecilerde imdiki Fen-Edebiyat Fakltesinin bulunduu yerdeki Zeynep Hanm Konana yerletirildi. ttihat ve Terakki ynetimi ayn yl baz mderrisleri iten kard. Bu yirminci yzyl Trkiyesinde ilk ciddi tasfiye hareketiydi. Emrullah Efendinin (18581914) Maarif nazrl dneminde yeni bir slahat program uyguland. Emrullah Efendi 1912 ylnda darlfnun nizamnamesi iin yazd nemli gerekede yle demekteydi: Darlfnun dediimiz yksek kurumlar, ilimler ve fenlerin (technique) hem yaylmasna hem ilerlemesine hizmet eder. Bu iki hizmet birbirinden ayrdr. Eczac ve dii mektepleri ile amdaki tp fakltesi Darlfnuna baland. ubeler faklte adn ald. eitli alanlarda darlmesai adl aratrma enstitleri kuruldu. Birinci Dnya sava yllarnda Avrupadan ok sayda retim yesi getirildi. Birinci Dnya Sava arifesinde 19 Alman ve bir Macar profesr darlfnun retim kadrosuna katld. Bu yllarda Fransz niversite modelinden Alman modeline ynelme grlmektedir. 39
nas Darlfnunu: 12 Eyll 1914te kz renciler iin nas Darlfnunu kuruldu. Edebiyat, Riyaziyat ve Tabiiyyat ubelerinden oluan bu okul ilk mezunlarn 1917de verdi ve 1920de kapatld. 1921den itibaren Edebiyat, fen, hukuk ve tp fakltelerinde karma eitime geildi. Burada Paris niversitesinin 1869da, Londra niversitesinin 1878de ve ABD niversitelerinin daha sonraki yllarda bayan renci kabul ettiini hatrlamak gerekir. Birinci Dnya Harbinden sonra yabanc retim yeleri yurtlarna geri dndler (19181919). Yer, para ve retim eleman sknts had safhaya kt. 11 Ekim 1919da hazrlanan bir slahat program ve tzkle, stanbul Darlfnunu yerine yeniden Osmanl Darlfnunu ad kullanld. Darlfnuna bilimsel zerklik (ilmi muhtariyet) tannd ve faklte yerine medrese teriminin kullanlmas ngrld. Hukuk, tp, edebiyat ve fnun adl drt faklte vard. Ayrca, faklte temsilcilerinden oluan darlfnun divan oluturuldu ve smestr sistemi getirildi. Darlfnunun banda faklte temsilcisi mderrislerin setii darlfnun emini (rektr) bulunmaktayd. Rektr seiminin her yl yenilenmesi ngrlmt. Cumhuriyet kuruluncaya kadar darlfnunun bu yaps devam etmitir. Cumhuriyet dneminde darlfnun tekrar stanbul Darlfnunu diye adlandrlmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Nisan 1924 tarihinde darlfnuna bilimsel, idari ve mali zerklik kazandrd. lahiyat fakltesi darlfnuna baland. Bu dnemin ilk Darlfnun emini smayl Hakk Baltacoludur. Bu son durum 1933 ylnda darlfnunun kapatlp yerine stanbul niversitesinin kurulduu gne kadar devam etmitir.
40
IV. NVERSTE DNEM Malche Raporu Cumhuriyet Hkmeti 1931 ylnda Darlfnunda yaplmas gereken reform ve yeniden dzenleme konusunda bir rapor hazrlatmak amacyla Cenevre niversitesi pedagoji profesr Albert Malche davet etti. Ocak 1932de Trkiyeye gelen Malche darlfnun ve yerine kurulacak niversite hakkndaki gr, deerlendirme ve nerilerini bir rapor halinde hazrlad. Malche sz konusu raporu 1 Haziran 1932de Milli Eitim Bakan Esat Sagaya sundu. Atatrk de raporu dikkatlice incelendi, nemli grd yerlerin altn izdi ve rapor zerine notlar yazd. Atatrkn el yazsyla dt notlarn bir ksm yledir: 1) stanbul Darlfnunu lavolunmutur; yerine stanbul niversitesi tesis olunacaktr. 2) Bunun tesisine Maarif Vekleti memurdur 8. 3) Talebe, ngilizce, Almanca, talyanca veya Franszca gibi ekalli bir ecnebi lisan bilmelidir (okuyup anlamak)9. 4) Hrriyet-i ilmiye mahfuz. Fakat, idare ve talim heyetlerinin tayininde ve program tanziminde mdahale10. 3) Kfi para vermiik11.(908,474/1931-32) 4)
Md. + 88 44 Mu. + 36 Md. Mu. + 42=240 ok12. As.
5) Memurlar, mstahdemler adedi oktur (355). Bu vazifeleri muhta talebeye 13. 6) Kymetsiz talebenin ilk sene cesareti krlmaldr 14. 7) Eminin en mhim vazifesi ilm meselelere taalluk eder; idare ileri iin, bir memur lzm s.
41
8) stanbul Darlfnunu, kendisini uurlu bir ekilde, muayyen bir noktaya sevkeden, ilm ve fikr bir hzdan nasibedar deildir. Bir ka sene iin tevecch olunacak istikameti Veklet tespit etmeli. Faklte reislerinin mterek ve devaml almalar (Emin tarafndan) temin olunmal16. 9) Hoca tayin ve azlinde Veklet hkim olmaldr 17. 10) Darlfnunun en byk zaf, ahs mlhaza ve aratrmaya sevkeder tarzda tedris yok. Ansiklopedik malmat veriliyor18. 11) Edebiyat Fakltesi ok fena 19. 12) Darlfnun hocalar! Yoktur. imdilik hariten getirmek lzmdr. Ondan sonra da, kendi ocuklarmz ecnebi niversitelerinde yetitirmek lzm 20. 13) Tp Fakltesinin nakli lzmdr 21. 14) Mlkiye Mektebi, Hukuk Fakltesi mterek dersleri vardr. Yakn olmal 22 14) Al Ticaret Mektebi Hukuk Fakltesine devam.22b 15) Eczac Mektebi Fen Fakltesi mterek dersler mterek okunur 23. 16) Dii Mektebi-Tp Fakltesi24. 17) Ktphanelerin slah25. S.7926. S. 81. Filologie27. S. 82. Bizim bildiimiz ve hakikat baka 28. stanbul niversitesinin Al Malche Raporuna dayanlarak karlan 31 Temmuz 1933 tarihli ve 2252 sayl yasa stanbul Darlfnununun kapatlmasn ve yerine Milli Eitim Bakanlnca yeni bir
42
niversitenin kurulmasn ngrmektedir. niversite szc Trk hukuk dilinde ilk defa bu yasada gemektedir. Darlfnunun yerine kurulan stanbul niversitesi, 18.11.1933 gn Beyazt meydanndaki katl binann giri avlusunda dzenlenen grkemli bir trenle ald. Al konumasn zamann Milli Eitim Bakan Hikmet Bayur yapt. Darlfnun kadrosunda bulunan retim elemanlarndan 61i yeni niversitenin kadrosuna alnrken, 82 retim elamannn iine son verilmitir. Kaynaklarda karlan ve kalanlar iin verilen saylarda farkllklar vardr. Tunay ve zen 1933 reformu ile Darlfnunun 240 hocasndan 157sinin grevden alndn bildirmilerdir. Farklln nemli bir nedeni, baz retim elemanlarnn Darlfnunun birden ok faklte veya okulunda ders vermi olmalardr. Tasfiyede objektif bilimsel kstaslarn kullanlmad gr hkimdir. Zaten kadro d braklanlar arasnda, bir ksm sonradan niversiteye davet edilen M. Fuad Kprl, smail Hakk Baltacolu, Ahmet Aaolu, ekip Tun, Ahmed Refik Altnay ve .Ferit Kam gibi nllerin bulunmas da hkim gr desteklemektedir. Prof. Malche, eski darlfnunun tm birimlerini tamamen yetersiz bulup iddetle eletirmi, yalnz Kprlnn ynettii Trkiyat Enstitsn eletiri dnda tutmutu. Zamann Milli Eitim Bakan Reid Galip 1933 reformunun nedenlerini yle aklamtr: Memlekette siyasi, itimai, byk inklplar oldu. Darlfnun bunlara kar bitaraf bir mahit olarak kald. ktisadi sahalarda esasl hareketler oldu. Darlfnun bunlardan habersiz grnd. Hukukta radikal deiikliler oldu. Darlfnun yalnz yeni kanunlar tedrisat programna almakla iktifa etti. Harf inklb oldu, zdil hareketi balad; Darlfnun hi tnmad.
43
Yllar sonra yaplan ok sayda yayn, Reit Galipin yukarya aldmz ifadelerinin o gnn artlarnda sylenmi ve yaplan ite kusur aranmasn engelleme hedefine ynelik, ok ar lde genellemeci ve abartl szler olduunu gstermektedir. Nitekim A.Silerin 1995 ylnda Atatrk Aratrma Merkezi Dergisindeki bir yazs bu konuya aklk kazandrmaktadr. Siler yle demektedir: Darlfnunun inklp hareketlerine tamamen kaytsz kald eklindeki gr doru deildir. Darlfnundaki baz retim yelerinin Cumhuriyet Trkiyesinin ok ynl inklplarna ayak uydurmadklar sylenebilir. Baz retim yeleri de, inklplarn bir ksmn anlayamam, benimsememi ve eletirmi olabilir. Ancak btn bunlar, darlfnunu inklplara dman veya tamamen ilgisiz gstermeye yetmez. M. Fuad Kprl 1946 ylnda darlfnun hakknda unlar yazmt: 1913ten balayarak lav gnne kadar stanbul Darlfnununda alm bir hoca sfatyla, bu messesenin neden normal bir inkiaf yolu tutamadn ve slah hususunda yaplan hareketlerin neden mspet bir netice veremeyerek feci bir iflsla bittiini ksaca izah etmek isterim. l.Planszlk ve bilgisizlik. 2. Muhafazakrlk zihniyeti. Bu devirde darlfnuna alnan yeni gen unsurlar arasnda, kudretlilerden ok kudretsizlere tesadf edilir. nk aciz ve tembel profesrler bilhassa ehliyetsizleri tercih ediyorlard. Tedris heyetinin maddi vaziyetleri de ok acnacak bir haldeydi: En eski ve en kudretli profesrlerin aylklar, o zamanki mtehasss daktilolarn aldklar parann ancak yars kadard. Bu hale den bir messesenin artk yaamaa hakk kalmam, demekti.
44
19331946 Aras Yksek retimde Altn a mdr? Baz yazarlar Fransz-Alman karmas bir modelin hkim olduu 19331946 yllar arasn, Trk yksek retiminin altn a olarak kabul etmektedirler. Bu dnemde, ou Nazi hkimiyetine giren Almanyadan kaanlar olmak zere 100 kadar yabanc retim eleman stanbul niversitesinde ve Ankarada grev yapmlardr. Kurulu amacnda aratrma yapma ilk srada bulunmasna ve kadrosunda Alman bilim adamlarnn okluuna ramen bu dnemdeki niversite yap organizasyon ve ynetim bakmndan Alman modelinden ok Fransz modeline benzemektedir. Yabanc bilim adamlarnn eitim, retim ve aratrmalara ok nemli katklar olmutur. Ancak, bu dnem gerekten bir altn a mdr? Evet diyenlerin yannda, byle bir altn an olmadn syleyen yerli ve yabanc bilim adamlar da vardr. Birinci gr ileri srenlerden .Doramac yle demektedir: Nitekim 1933ten 1946ya kadar geen dnemde, aratrmalar hzla artm, yksek retimin dzeyi ykselmi, byk baarlar salanm ve niversite altn an yaamtr. Doramac kadar iddial olmasa da K.Grz Nazilerden kaan birok Yahudi profesrn gelmesiyle glenen stanbul niversitesi, Ksa srede eitim ve aratrmann nc merkezlerinden biri haline geldi ifadesiyle birinci gr desteklemektedir. Alman Yahudisi Hirsch ile F.Kprlnn yazdklar ise ikinci gr desteklemekte, yani bir altn an olmadn gstermektedir. 1933 ylnda Almanyadan ayrlrken 31 yanda olan Prof. Hirsch 19331943 yllar arasnda stanbul Hukuk fakltesinde, 19431952 yllarnda da Ankara Hukuk Fakltesinde almtr. Daha sonra Hr Berlin niversitesine gemi, 1967 ylnda emekli olmu ve 1985 ylnda lmtr. 45
Prof. Hirsch Anlarm adyla Trkeye evrilen kitabnda niversitenin bakanlar kurulu kararyla ynetildiine vurgu yaparak yle demektedir: Devlet ynetiminde merkezden ynetim ilkesi geerliydi. niversitenin ne hukuki ahsiyeti vard, ne de herhangi bir biimde zerklii. Rektr ve dekanlar seimle i bana gelmiyor, Milli Eitim Bakanlnca tayin ediliyor ve grevden alnyordu. Rektr Milli Eitim bakannn temsilcisi idi; gene Bakan tarafndan tayin edilen bir genel sekreter, rektrn yardmcln yapyordu. 1950 yl yaz smestrsinde, Bat Berlinde 1948de yeni kurulmu olan Freie Universitat Berlinin aslnda Ernst Reuterin fikri olan arsn kabul ederek- Hukuk Fakltesinde bir smestre boyunca misafir profesr olarak ticaret hukuku, hukuk felsefesi ve hukuk sosyolojisi dersleri vermeye Berline gittim. Berlinde meslektalarmla yaptm sohbetler srasnda, Trkiyede yaam olduum hemen hemen yirmi yl bulan sre iinde dnyada deiikliklerin srf siyasi alkantlar ve sava sonucu olmadn fark ettim. En genel anlamyla bilimde olduu gibi, hukukta da yeni metotlar, sistemletirmeler, teoriler ve kavramlarla kendini belli eden deiiklikler grnyordu. niversitenin konukevinde yuvarlak masann evresinde dnyann drt bir kesinden Amerikan, skandinav, Fransz ve Alman niversitelerinin akla gelebilecek her eit fakltelerinden oraya gelmi bir dzine kadar misafir profesr yemek yemek iin toplandnda ortaya atlan bilimsel konular zerinde sohbet koyulatka, meslektalarma oranla ne kadar geri durumda olduumu ok belirgin bir ekilde hissediyordum. imde ada bilim seviyesine erimek iin kar konmaz bir ihtiya byyordu. Trkiyedeki yllarm srasnda kendimi tketmitim, grevimi hakkyla yerine getirebilmek iin 46
boalan akleri yeniden doldurmam gerekiyordu. Tespit ettiim bir gerek buydu. s.386-387 nsan tketen ve dier lkelerdeki meslektalarndan geri kalmasna ve sonuta utanp, zlmesine yol aan bir altn a zerinde daha tarafsz dnmek ve daha objektif aratrmalar yapmak gerektiine inanmaktayz. imdi Kprlnn 1946 ylnda aklad grlere geebiliriz. Hemen belirtmeliyiz ki, eer Hirschin yukarya aldmz, etkileyici, hzn verici ve arpc cmleleri olmasayd, Kprlnn iddialarn bir politikacnn rakipleriyle yapt abartl sz dellosu olarak alglayabilirdik. Kprl sz konusu yazlarda esas olarak niversite zerklii konusunu niversiteye muhtariyet bal altnda incelemektedir. 1933 reformundan sonra niversite bir orta retim kurumu gibi bakanlk tarafndan ynetilmekteydi. Ancak, 1933te yl sonra niversiteye zerklik tannaca kararlatrlmt. Aradan 13 yl getii halde bu karar yerine getirilmemiti. Niin CHP Hkmeti niversiteye 13 yldr vermedii zerklii imdi, yani 1946nn seim arifesinde yasalatrmak istiyordu? Darlfnun dneminde bile var olan zerklik 13 yldr niin yoktu? Dier taraftan, niversite zerkliinin nemini ok iyi bilen Kprl, niin CHPnin hzla geirmek istedii yasaya u szlerle muhalefet ediyordu? niversite, on , on drt seneden beri, Maarif Vekletinin prensipsiz, lsz mdahalesi neticesinde sarf edilen milyonlara ramen, bugnk verimsiz vaziyete dm bulunuyor. Bu vaziyeti esasl ekilde dzeltmeden evvel ona muhtariyet vermee kalkmak, imdiye kadar en fena bir surette tatbik edilen merkezden idare usulne kar bir nevi kefaret saylsa bile, niversiteyi hakiki bir ilim oca haline getirmee yarayacak tesirli bir il gibi telkki edilemez. .. ilk yaplacak i stanbul niversitesi ile Ankara 47
fakltelerini esasl bir tensika (dzenleme) tbi tutmak ve muhtariyeti ondan sonra vermektir. Yukardaki sorulara verilecek doru cevaplar hem altn a denen bir dnemi daha iyi anlamamz salayacak, hem de gnmz yksek retimiyle ilgili benzer tartmalarn perde arkasn aydnlatacaktr. Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1946da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Kprl ve Refik Koraltan tarafndan kuruldu. Artk tek partili dnem bitmiti. DP kitlelere daha ok demokrasi ve liberal ekonomik dzen vaat ediyordu. Normal seimler 1947de olacakt. Fakat halkn DPye tevecch yksekti. Toplumun DPye yksek meyli anlalnca CHP seimleri bir yl ne alarak DPnin nn kesti ve tm yurtta rgtlenmesine frsat vermedi. Temmuz 1946da yaplacak seimlerde ak oy gizli saym kural uygulanacakt. Ancak, alnan btn nlemlere ramen seim sonunda iktidar deiebilir ve Demokrat Parti ynetime gelebilirdi. niversiteye bir an evvel zerklik tannmazsa, CHPnin yaptklarn bu kez DP kendi asndan, hem de daha fazlasyla tekrarlamak isteyebilirdi. Bunu nlemek iin 4936 Sayl niversiteler Kanunu 1946 seiminden ok ksa bir sre nce, Haziran 1946da meclisten geirildi. O dnemde yaplan tartmalardan yle bir muhtemel sonu karlabilir: CHPde ben iktidarda isem zerklik olmasn, baka bir hkmetin ibana gelmesi ihtimali varsa zerklik olsun dncesi; DPde ise, iktidara gelmek zereyiz; 13 yldr niversitede kadrolamaya gidildi, biraz da biz kadrolaalm da sonra zerklik olsun anlay hkimdi. Kprl bu konuyla ilgili grlerine yle devam etmektedir: Yeni niversiteye, sene sonra ilm istikllinin verilecei vaat edilmiti; lkin Maarif Vekillii, bir defa ele geirdii bu salhiyeti, bir trl elinden brakmak istemedi; her yeni vekil hata stne hata iledi; bir taraftan gsteri 48
illeti, dier taraftan hatr, gnl, iltimas bels niversiteyi ve Ankara'da kurulan faklteleri, bugnk feci vaziyete getirdi. Milletin ar fedakrlklarla verdii milyonlara mukabil elde edilen neticelerin ok hazin olduunu itiraf etmekten ekinmeyelim: mrnn yirmi be yln Trkiye'de hakiki bir niversite kurulabilmesi iin sarf etmi bir adam sfatyla, bu hakikati aa vurmay bir vicdan borcu bilirim. Bugnk niversite kadrosu iinde bulunan birtakm cidd ve samim ilim adamlar ve samim ecnebi profesrleri de, bu kanaate tamamyla itirak etmektedirler Yeni niversite, bsbtn baka bir ruh ile kurulmak istendii halde neden eski darlfnunun tekmil bozukluklarna vris oldu? Prof. Malche'n, btemize yz, yz elli bin lira gibi fahi bir fiyata mal olan mehur raporu neden bir tarafa atlp unutuldu? Yirmi drt saatte dzinelerle profesr yaratlrken, yeni yaplacak her hangi bir tensikten (dzenleme) hayr umulabilir mi? Ne kadar iyi niyetle ie girilirse girilsin alnacak neticeler yine eski tecrbelerin ayn olmaz m? Bu mtemadi tensik tecrbeleri, daha ne zamana kadar srp gidebilir? Skn ve istikrara muhta olan yksek ilim messeselerini mtemadi sarsntlara uratmak doru mudur? 1946 Tarih ve 4936 Sayl niversiteler Kanunu Korkulan seimlerden ksa bir sre nce, 4936 sayl niversiteler Kanunu 13.6.1946 tarihinde parlamentoda kabul edildi. Hazrlanmasnda Alman akademisyenlerin de etkili olduu bu kanununla niversitelere ve fakltelere ok geni kapsaml zerklik tannmaktayd. Rektrlerin 2 yl sreyle, her seim dneminde baka bir faklteden olmak zere faklte profesrler kurullarnn bir arada yapacaklar toplantda seilmesi hkme balanmt. Meslek yksekokullarn niversite kapsamna almayan bu yasayla niversitenin organizasyonu, Fransz sisteminden uzaklam ve Alman 49
niversite sistemine benzetilmiti. Mevcut yasayla karlatrldnda, rektrlerin yetkileri daha az, senatonun yetkisi ise ok fazlayd. Ama maddesinde eitim ilk sraya alnmt. 4936 sayl yasayla Ankarada bulunan ve daha nce alm olan Hukuk Fakltesi (1925), Ziraat Fakltesi (1930), Dil tarih ve Corafya Fakltesi (1937); Fen Fakltesi (1943), Tp Fakltesi (1945) gibi yksek retim kurumlar Ankara niversitesi ats altnda topland. Yani 1946da ikisi stanbulda biri de Ankarada olmak zere niversite ve niversite sisteminin dnda tutulan meslek yksek okullar vard. 1956da karlan 6435 sayl kanunla Milli Eitim Bakanna siyasi aklamalar yapan niversite elemanlarn, Senato grne dayanarak Bakanlk emrine alma yetkisi verildi. Yani akademik zerklik kstland. Demokrat Parti dneminde (19501960) Kta Avrupas modeli yerine Amerikan niversite modeli benimsendi. Blge niversiteleri kuruldu. zmirde Ege niversitesi (1955), Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesi (1955), Ankarada Ortadou Teknik niversitesi (1956), Erzurumda Atatrk niversitesi (1957) kampusu olan birer blge niversiteleriydi. Bakanlar Kurulu tarafndan atanan 9 kiilik bir mtevelli heyet tarafndan ynetilen ODTnn dndaki niversite kurulu dneminde Milli Eitim Bakanlna bal idi. 27 Mays 1960 htilalinden sonra 147 retim eleman niversitelerden uzaklatrld. Bunlarn arasnda Ali Fuat Bagil, Fuat Sezgin ve Halet ambel gibi dnya apnda saygn bilim adamlar da vard. 1961 Anayasasnda niversitelerle ilgili bir madde yer ald. 1946 tarih ve 4936 sayl kanunda baz deiiklikler yapld. 115 sayl kanunla niversitelere (ODT hari) zerklik verildi. 1956 tarih ve 6435 sayl yasann hkm kaldrld. zerklik geniledi. Ardndan 1971 askeri darbesi geldi ve yasalarda yaplan deiikliklerle bilimsel ve idari zerklik olduka snrlandrld. 50
1750 Sayl niversiteler Kanunu Bu yasa 7 Temmuz 1973te yrrle girdi. Olduka ayrntl hazrlanan yasada niversitenin tzel kiiliine deinilir fakat zerklikten sz edilmez. Anayasa mahkemesi yasann zerklii kstlayan baz maddelerini 1975de iptal etti. zerklik geniledi fakat kurullara ar yetki verildii iin, niversiteyi ynetmek kolay olmad. Bu dnemde krs bakanlarnn kontrolsz yetkileri krs aal deyimiyle ifade edilmitir. Ayrca, yasayla ilgili uygulamalar niversitelerde gruplamalar, ksr ekimeleri artrm ve niversitenin aratrma-retim bakmndan geri kalmasna yol amtr. Bu yasaya gre rektr, btn retim yelerinin katlaca toplantda 3 yl iin salt ounlukla seilir; aradan iki dnem gemedike yeniden seilemez. Yasa ODT dndaki niversiteleri tek bir at altnda toplam, akademi ve yksekokullarn niversite olduunu kayt altna alm, niversite Denetleme Kurulu ve niversiteler arasnda koordinasyonu salamak amacyla niversiteleraras Kurulu kurmu ve ilk Yksekretim Kurulunu (YK) getirmitir. Denetleme Kuruluna niversite veya faklte ynetimine el koyma yetkisi verilmitir. Daha sonra bir niversitenin bavurusu zerine Anayasa Mahkemesi, kanunun YK ile ilgili maddelerini 1962 Anayasasnn niversiteler kendi setikleri organlar eliyle ynetilir ifadesine aykr bularak iptal etmitir. Hacettepe Tp Fakltesi 1967 ylnda Ankara niversitesinden ayrlarak Hacettepe niversitesine, Robert Kolejde 1971de Boazii niversitesine dntrld. Akademi ve Yksekokullar YKten nce bir ksmnn tarihi XIX. Yzyla uzanan ok sayda meslek yksekokulu vard. Sanayi-i Mekteb-i Nefise-i Alisi Gzel Sanatlar Akademisine dntrld. Daha sonra, 51
1937de Resim Heykel Mzesi ve Trk Sanat Tarihi Enstits bu kuruma baland. Ulum-i Aliye-i Ticaret Mektebi 1938de Yksek ktisat ve Ticaret Okulu adn ald. 19451971 arasnda zmir, Ankara, Eskiehir, Adana ve Bursada ayn adla yksek okullar kuruldu. Bu okullarn ad 1959 tarih ve 7334 sayl yasayla ktisadi ve Ticari limler Akademisi (TA) olarak deitirildi. Akademilere zerklik, akademik unvanlar ve lisansst retim gibi haklar tannd. Gzel Sanatlar Akademisi 1969da Devlet Gzel Sanatlar Akademisine dntrld. 1969 Tarih ve 1169 sayl yasayla akademi organlar niversite organlar ile edeerlik kazand. 1971 tarih ve 1438 sayl yasayla akademilere yeni birimler kurma hakk tannd. 1960l yllarda kazan amal 4 yllk zel meslek yksekokullar ald. Anayasa mahkemesi 1971 ylnda bunlarn Anayasaya aykr olduuna karar verdi. Bunun zerine karlan 1971 tarih ve 1418 sayl yasayla zel yksekokullar akademilere baland. 1981 tarihli YK yasasndan nce Trkiyede eitimretim yapan yksek retim kurumlar unlard: 19 niversite, 4 yllk Devlet Mhendislik Mimarlk Akademileri, ktisadi ve Ticari limler Akademileri, Devlet Gzel Sanatlar Akademisi, ou Milli Eitim Bakanlna bal iki yllk meslek yksekokullar ve 4 yllk spor akademileri, Milli Eitim Bakanlna bal 3 yllk eitim enstitleri ve mektupla retim yapan YAYKUR. V. YK DNEM Eyll 1980 htilalinden sonra yksek retimin yeniden yaplandrlmas gndeme geldi. Fransada 1968de balayan renci hareketleri dier lkelere de yaylm ve Trkiye de bundan nasibini almt. Dier lkelerde ksa sren olaylar bizde 1980 htilaline kadar artarak devam etti. Bu nedenle, son iddet, anari ve kargaa dneminin bir faturas da niversiteye karld. Bu nedenle, niversiteleri zapt- rapt altna almay 52
kolaylatracak, retim yesi ve rencilere dnyay daraltacak bir yksek retim yasas hazrlna giriildi. Reetelerde ar hrriyetten ar hiyerariye ynelim emri yazlyd. Kurulacak tornadan tek tip insan karma beklentisi vard. Zaten toplum olarak teden beri orta yolu bulmakta zorlanr, ulara doru ynelmeyi severiz. Yksek retimin da gibi birikmi sorunlar vard. Kkl bir reform mutlaka gerekliydi. Normal zamanlarda, demokratik yollarla bu sorunlara zm bulmak mmkn olmamt. nk aynen gnmzdeki gibi, mevcut durumun klna bile dokundurtmayz diyenler vard. Fakat askeri rejimin hkim olduu bir souk iklimde 2547 sayl Yksek retim Kanunu hazrland ve 6 Kasm 1981 tarihinde kabul edilerek yrrle girdi. Birok kaynakta 2547 sayl Yksek retim Kanunuyla Trk yksek retiminin Kta Avrupa modelinden ayrlarak, Anglo-Sakson modeline getii vurgulanmaktadr. Yksekretim Kurulu (YK)nun bir ara kurulu olduu iddias da bunun en nemli kant olarak gsterilmektedir. Anglo-Sakson modelindeki ara kurulularn en nemli zellii tarafsz olmalardr. Ntr olmalardr. kinci nemli zellikleri de, niversite ile hkmet veya devlet arasnda bulunan, her iki kesime eit mesafede olan ve olumasnda meclislerin ve hkmetlerin, yani seilmilerin daha etkili olduu kurumlar olmalardr. YKn oluumuna tarihine ve yaptklarna bakldnda byle bir ara kuruluu grmek mmkn deildir. Kta Avrupa modelinden uzaklat dorudur. Ancak, Avusturya, Hollanda, Danimarka gibi Avrupa lkelerinin son 10 ylda yaptklar reformlar incelendiinde grlr ki asl AngloSakson sistemine doru kayan biz deil, bu Avrupa lkeleridir. YKn Getirdikleri Yksekretim Kurulunun ve 2547 sayl yasann nemli art ve eksileri dier blmlerde zet olarak verilmitir. Burada sz konusu yasann getirdii yenilikler ana balklar halinde 53
verilecektir. lk kabul edildiinde anayasal dayana olmayan 2547 sayl yasa, adlar ve organizasyonlar farkl yksek retim kurumlarn niversite ad ve YK ats altnda toplamtr. On bir blm olan yasann ikinci nemli yenilii kazan amac gtmemek kaydyla YKn uygun grecei vakflara zel-vakf niversitesi kurma izni vermesidir. Dier nemli yenilikler yle sralanabilir: YKe ar yetkiler verilmitir. niversitelere kamu tzel kiilii ve artl bilimsel zerklik tannmtr. Krs sitemi kaldrlm, anabilim ve bilim dallar oluturulmutur. Yardmc doentlik getirilmitir. Asistan yerine aratrma grevlisi gelmitir. Lisansst retimi dzenleyip ynetecek enstitler almtr. niversite aratrma fonlar kurulmutur. Doentlik tezi ve deneme dersi kaldrlmtr. retim yelerinin haftalk zorunlu ders yk 6 saatten 10 saate karlmtr. Btn yksek retim mfredatlarna okutulmas zorunlu ortak dersler konmutur. Profesrle atanmak iin uluslararas dzeyde dil ve aratrma zorunluluu getirilmi, sonra olduka gevetilmi ve son dnemde tekrar ta ykseltilmitir. Yksekretim Denetleme Kurulu getirilmitir. Rektr ve onunla uyum iinde olan yneticilere ar yetki verilmi, kurullar yetkisizletirilmitir. Yeni niversitelere eleman temini amacyla rotaysan ve bir baka niversitede profesr olma kural getirilmi, ancak hemen sulandrlm, uygulanmam ve terk edilmitir. YKn unutulmamas gereken bir getirisi daha var. O da tasfiyeler. 1980 ihtilalinin rzgar ok sayda retim elamann arpt ve niversite dna att. Bu 1402ler olay olarak yksek retim tarihine geti. 1981den gnmze kadar 2547 sayl yasada ve uygulamalarda baz deiiklikler oldu. Bunlarn bir ksm sistemi daha da kartrd ve iinden klmaz yapt. 01.07.1992 tarih ve 3826 sayl yasayla rektr atamasnda yaplan deiiklik 54
bunlardan birisidir. Bu deiiklie gre, niversite retim yeleri tarafndan gizli oyla alt profesr rektr aday aday olarak seilir. Yksekretim Kurulu bunlar, aldklar oya bakmakszn e drr ve Cumhurbakanna sunar. Cumhurbakan bunlardan birisini, gene ald oya bakmakszn rektr olarak seer ve atar. 2000 ylndan itibaren bu garip yasann ok garip uygulamalar oldu. Mevcut uygulamay savunanlara sormak gerek: Hangi Anglo-Sakson sisteminde byle bir rektr seimi var? Yksek retimde gruplamalara, ztlamalara ve kavgalara neden olan bu sistem deimedike, gelen gideni aratacak ve niversitelere huzur gelmeyecektir. Anayasada Yksek retim 1981 tarih ve 2547 sayl Yksek retim Yasasnn Anayasal temeli kendisinden bir yl sonra ortaya kmtr. 07.11.1982 tarihinde halkoyuna sunularak kabul edilen ve 09.11.1982 tarih ve 17863 mkerrer sayl resmi gazetede yaynlanan Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn iki maddesi niversiteler ve YK hakkndadr. Bunlardan 130. Madde yksek retim kurumlaryla; 131. Madde ise yksek retim st kurulularyla (YK) ilgilidir. ok detay ihtiva eden ve artk deitirilmesi ve yenilenmesi gereken bu iki maddeden 130un nemli ksmlar; 131in ise tm aaya alnmtr: MADDE 130- ada eitim-retim esaslarna dayanan bir dzen iinde milletin ve lkenin ihtiyalarna uygun insan gc yetitirmek amac ile; ortaretime dayal eitli dzeylerde eitim-retim, bilimsel aratrma, yayn ve danmanlk yapmak, lkeye ve insanla hizmet etmek zere eitli birimlerden oluan kamu tzel kiiliine ve bilimsel zerklie sahip niversiteler Devlet tarafndan kanunla kurulur. Kanunda gsterilen usul ve esaslara gre, kazan amacna ynelik olmamak art ile vakflar tarafndan, Devletin gzetim ve denetimine tabi yksek retim kurumlar kurulabilir. 55
Kanun, niversitelerin lke sathna dengeli bir biimde yaylmasn gzetir. niversiteler ile retim yeleri ve yardmclar serbeste her trl bilimsel aratrma ve yaynda bulunabilirler. Ancak, bu yetki, Devletin varl ve bamszl ve milletin ve lkenin btnl ve blnmezlii aleyhinde faaliyette bulunma serbestlii vermez. niversiteler ve bunlara bal birimler, Devletin gzetimi ve denetimi altnda olup, gvenlik hizmetleri Devlete salanr. Kanunun belirledii usul ve esaslara gre; rektrler Cumhurbakannca, dekanlar ise Yksek retim Kurulunca seilir ve atanr. MADDE 131- Yksekretim kurumlarnn retimini planlamak, dzenlemek, ynetmek, denetlemek, yksek retim kurumlarndaki eitim-retim ve bilimsel aratrma faaliyetlerini ynlendirmek bu kurumlarn kanunda belirtilen ama ve ilkeler dorultusunda kurulmasn, gelitirilmesini ve niversitelere tahsis edilen kaynaklarn etkili bir biimde kullanlmasn salamak ve retim elemanlarnn yetitirilmesi iin planlama yapmak maksad ile Yksekretim Kurulu kurulur. Yksekretim Kurulu, niversiteler, Bakanlar Kurulu ve Genel Kurmay Bakanlnca seilen ve saylar, nitelikleri ve seilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasndan rektrlk ve retim yeliinde baarl hizmet yapm profesrlere ncelik vermek sureti ile Cumhurbakannca atanan yeler ve Cumhurbakannca dorudan doruya seilen yelerden kurulur. Kurulun tekilat, grev, yetki, sorumluluu ve alma esaslar kanunla dzenlenir.
56
Bugnk Durum YKten sonra niversite, renci, retim yesi ve aratrma saylar nceki dneme gre olduka hzl bir art gstermitir. Ancak, kalite konusunda ayn baarnn gsterildii sylenemez. Son dnemde btn dnyada ok nemli art olmu, yksek retimde elitlerin eitiminden kitlelerin eitimine oradan da tm toplumun eitimi dnemine ulalmtr. Mart 2007 itibariyle Trkiyede 93 niversite, 603 faklte, 182 yksekokul, 292 enstit ve 486 meslek yksekokulu bulunmaktayd. Mays 2007de 17 devlet ve 5 vakf niversitesi daha kuruldu. Bylece niversite says 115e ykseldi. e yanl yerden balayan, basklar karsnda geri adm atan ve ada bir niversite yasas karamayan Hkmet, 2006 ve 2007 ylllarnda toplam 32 yeni devlet niversitesi kurmu oldu. Halen niversitesi olmayan 9 vilayet vardr. Babakan 2008 yl iinde niversitesi olmayan il kalmayacan ifade etmi, bu dokuz ile niversite kurulmas almalarna balanmtr. Ekim 2007 tarihi itibariyle Trkiyedeki niversiteler ve kurulu tarihleri Tablo 1-1de grlmektedir.
Tablo 1-1. Kurulu Tarihlerine Gre Devlet niversitelerimiz NVERSTENN ADI 1. stanbul niversitesi 2. stanbul Teknik niversitesi 3. Ankara niversitesi 4. Karadeniz Teknik niversitesi 5. Ege niversitesi 6. Atatrk niversitesi KURULU TARH ve SAYISI 06.06.19332252 10.02.19444619 13.06.19464936 20.05.19556594 27.05.19556595 31.05.19576990
L stanbul stanbul Ankara Trabzon zmir Erzurum
57

7. Orta Dou Teknik niversitesi 8. Hacettepe niversitesi 9. Boazii niversitesi 10.Anadolu niversitesi 11.Dicle niversitesi 12.ukurova niversitesi 13.Cumhuriyet niversitesi 14.nn niversitesi 15.Frat niversitesi 16.Uluda niversitesi 17.Ondokuz Mays niversitesi 18.Seluk niversitesi 19.Erciyes niversitesi 20.Akdeniz niversitesi 21.Dokuz Eyll niversitesi 22.Marmara niversitesi 23.Trakya niversitesi 24.Yznc Yl niversitesi 25.Yldz Teknik niversitesi 26.Mimar Sinan niversitesi 27.Gazi niversitesi 28.Gaziantep niversitesi 29.Abant zzet Baysal niversitesi
Ankara Ankara stanbul Eskiehir Diyarbakr Adana Sivas Malatya Elaz Bursa Samsun Konya Kayseri Antalya zmir stanbul Edirne Van stanbul stanbul Ankara Gaziantep Bolu
04.06.19597307 08.07.1967892 12.09.19711487 30.11.19731787 30.11.19731785 30.11.19731786 09.02.19741788 03.04.19751872 11.04.19751873 11.04.19751873 11.04.19751873 11.04.19751873 18.11.19782175 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 20.07.198241 (KHK) 27.06.19873389 03.07.19923837
58

30.Adnan Menderes niversitesi 31.Balkesir niversitesi 32.Celal Bayar niversitesi 33.Gaziosmanpaa niversitesi 34.Harran niversitesi 35.Kafkas niversitesi 36.zmir Yksek Teknoloji Enstits 37.Sleyman Demirel niversitesi 38.Sakarya niversitesi 39.Pamukkale niversitesi 40.Nide niversitesi 41.Mustafa Kemal niversitesi 42.Mula niversitesi 43.Mersin niversitesi 44.Kocaeli niversitesi 45.Krkkale niversitesi 46.Kahramanmara St mam niversitesi 47.Zonguldak Karaelmas niversit 48.Gebze Yksek Teknoloji Enstits 49.Dumlupnar niversitesi 50.anakkale Onsekiz Mart niversitesi 51.Afyon Kocatepe niversitesi 52.Osmangazi niversitesi
Aydn Balkesir Manisa Tokat anlurfa Kars zmir Isparta Sakarya Denizli Nide Hatay Mula el Kocaeli Krkkale K.Mara Zonguldak Kocaeli Ktahya anakkale Afyon Eskiehir
03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 03.07.19923837 18.08.1993496 (KHK)
59

53.Galatasaray niversitesi 54. Ahi Evran niversitesi 55.Kastamonu niversitesi 56. Dzce niversitesi 57. Mehmet Akif Ersoy niversitesi 58. Uak niversitesi 59. Rize niversitesi 60. Namk Kemal niversitesi 61. Erzincan niversitesi 62.Aksaray niversitesi 63.Giresun niversitesi 64. Hitit niversitesi 65. Bozok niversitesi 66. Adyaman niversitesi 67. Ordu niversitesi 68.Amasya niversitesi 69. Karamanolu Mehmetbey niversitesi 70. Ar Da niversitesi 71. Sinop niversitesi 72. Siirt niversitesi 73. Nevehir niversitesi 74. Karabk niversitesi 75. Kilis 7 Aralk niversitesi 76. ankr Karatekin niversitesi 77. Artvin oruh niversitesi Karaman Ar Sinop Siirt Nevehir Karabk Kilis ankr Artvin stanbul Krehir Kastamonu Dzce Burdur Uak Rize Tekirda Erzincan Aksaray Giresun orum Yozgat Adyaman Ordu Amasya 01.06.19943993 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 17.03.200626111 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662
60

78. Bilecik niversitesi 79. Bitlis Eren niversitesi 80. Krklareli niversitesi 81. Osmaniye Korkut Ata niversitesi 82. Bingl niversitesi 83. Mu Alparslan niversitesi 84. Mardin Artuklu niversitesi 85. Batman niversitesi Bilecik Bitlis Krklareli Osmaniye Bingl Mu Mardin Batman 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662 29.05. 2007- 5662
Kurulu Tarihlerine Gre Vakf niversitelerimiz NVERSTENN ADI 1.Bilkent niversitesi 2.Ko niversitesi 3.Kadir Has niversitesi 4.Bakent niversitesi 5.Yeditepe niversitesi 6.stanbul Bilgi niversitesi 7.Sabanc niversitesi 8.Fatih niversitesi 9.Ik niversitesi 10.Atlm niversitesi 11.stanbul Kltr niversitesi 12.Dou niversitesi 13.ankaya niversitesi 14.Maltepe niversitesi 15.Beykent niversitesi L Ankara stanbul stanbul Ankara stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul Ankara stanbul stanbul Ankara stanbul stanbul KURULU TARH ve SAYISI 12.12.19841158 05.03.19923785 05.03.19923785 14.09.1993515 (KHK) 05.06.19964142 05.06.19964142 05.06.19964142 05.06.19964142 05.06.19964142 09.07.19974281 09.07.19974281 09.07.19974281 09.07.19974282 09.07.19974282 09.07.19974282
61

16.a niversitesi 17.Baheehir niversitesi 18.Hali niversitesi 19.Okan niversitesi 20.Ufuk niversitesi 21.Yaar niversitesi 22.zmir Ekonomi niversitesi 23.stanbul Ticaret niversitesi 24.TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi 25. stanbul Bilim niversitesi 26. Acbadem niversitesi 27. stanbul Arel niversitesi 28. stanbul Aydn niversitesi 29. zyein niversitesi 30. zmir niversitesi Tarsus stanbul stanbul stanbul Ankara zmir zmir stanbul Ankara stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul zmir 09.07.19974282 15.01.19984324 15.01.19984324 15/1219994488 15.12.19994488 29.03.20014488 29.03.20014488 29.03.20014488 26.06.20034909 22.03.20065475 18. 5. 2007 - 5656 18. 5. 2007 - 5656 18. 5. 2007 - 5656 18. 5. 2007 - 5656 18. 5. 2007 - 5656
VI. BATIDA YKSEKRETM ve NVERSTELER Yksek retimin tarihiyle ilgilenen ok sayda bilim adam, gnmz niversitelerinin Ortaa (515.yzyllar) Avrupasnda bulunan okullarn bakalamasyla ortaya ktn kabul ederler. Batda yksek retimin Eflatunun M. 387de kurduu Akademi ve Aristonun M. 335te kurduu Lyceum ile balad sylenebilir. Msrdaki skenderiye mzesi ve ktphanesi de drdnc yzyln nemli yksek retim kurumlarndandr. Milattan sonra 5.ve 7. yzyllarda Hindistann kuzeyinde Nalandada ve inde yksek dzeyde eitim-retim yapan kurumlar vard. Romada hukuk okullar bulunmaktayd. Bizans mparatoru Theodosisusun 425 ylnda 62
stanbulda at okul hukuk ve felsefe arlkl bir yksek retim kurumu olarak kabul edilmektedir. Batda gelien niversitelerin temeli bu okullara kadar gtrlebilir. Bilim tarihi yazarlar ounlukla modern niversitenin katedral okullarnn zamanla bakalamas sonucu ortaya ktn ve on birinci yzyln Avrupa tarihinde bir dnm noktas olduunu sylerler. Avrupa Doudan geri kaldn bu dnemde anlad. lk kaynak ne olursa olsun, hal Seferleri, spanya ve Sicilya yoluyla Avrupaya ulaan bilimsel bilgiler ve Arapadan Latinceye yaplan tercmeler bu okullarn kurulmasnda ve gelimesinde nemli uyarc rol oynamlardr. Fransada mparator arlman (Charlemagne) 787 ylnda tm kiliselerin birer okul amasn istemitir. Bazlarna gre, Ortaa niversitelerinin ekirdei bu okullardr. spanya Emeviler dneminde (661750) fethedildi. Fetih sonras tarih boyunca retilen bilgi, yeni katklarla birlikte spanyaya tanm oldu. Bapiskopos Raymond de Sauvetat Arapa-Farsa eserlerin Latinceye evrilmesi iin Toledo ehrinde bir eviri okulu kurdu. Ortaa Avrupasnda henz yksekokullar yokken Hristiyan rencilerin spanyadaki slam niversitelerine devam ettikleri bilinmektedir. te Avrupada erken Rnesans ve okullamay kamlayan nemli olaylarn birisi budur. Avrupada belli bir blgede belli bir konuda ders veren nl retmenler, yakn-uzak eitli blgelerden renci celp etmekteydiler. Ders veren nl retmenlere bal olan renci hareketlilii o dnemin slam dnyasnda da yaygn olan bir durumdu. Avrupada niversite Tarihinin Be Safhas Geuna, niversite tarihini be safhaya blmektedir. 1. niversitenin douu. On ikinci yzyl sonu ile on altnc yzyl balar diye belirtilen bu sreyi kabaca 11501550 olarak gsterebiliriz. 2. Gerileme dnemi (15501800). 3. Yeniden 63
canlanma dnemi (18001945). Alman modeli niversitenin doduu bu safhay baz yazarlar iki alt ksma (18001850 ve 18501939) ayrmaktadr. 4. Genileme ve eitlenme (1945 1980). 5. inde bulunduumuz ve niversite amacnn yeniden tanmland dnem (1980-). Ortaada yksek retim kurumlarn adlandrmak iin eitli terimler kullanlmtr. Bunlardan Studium generale, universitas ve collegiadr. On ikinci yzyln sonunda Bolonya ve Paristeki retim kurumlar, her taraftan gelen rencilere ak tahsil yeri anlamnda Studium Generale olarak bilinirdi. Studium Generale, herhangi bir yerden gelen renciyi kabul eden, ok sayda reticisi olan ve teoloji, hukuk veya tp gibi yksek disiplinlerden en az biriyle ilgili dersler verilen yer demekti. Dersler kilisede, evlerde veya kiralanan yerlerde verilmekteydi. Buralardaki eitim manastr veya katedral okullarndakinden farklyd. On drdnc yzyln sonunda studia yerine universitas terimi kullanlr oldu. Uzak yerlerden gelerek bu okullarda renci ve retici olarak bulunanlar, yerel uygulamalara, pahalla ve nyarglara kar haklarn koruyabilmek iin esnaf derneklerine (lonca) benzeyen birlikler kurmulardr. On birinci yzylda niversite (universitas) ve lonca ayn anlama gelen iki kelime idi. Yani, Universitas niversite deil, genel birlik, genel lonca anlamna gelmekteydi. On nc yzylda ise universitas bir renci dernei demekti. On beinci yzyln sonundan itibaren Universitas terimi, birlik veya lonca anlamn kaybederek artk kurumu nitelemeye balad. Collegia, nceleri rencilerin kiralayp kaldklar evlere verilen add. Zamanla deierek bugnk anlamn ald. Kurulu ve gelime seyrine gre ilk niversiteler ayr rnekten gelitiler: 1. Bologna Tipi niversite: Bolognada retmenler ehrin yerlisi iken renciler dardan gelmekteydiler. Bu nedenle 64
niversite ilk dnemde renci dernei eklinde balamtr. Yneticisi (rektr) renciler arasndan seilen, bu nedenle universitas scholarium denen ve hukuk okulu olarak tannan kurumlard. Universitas adnn 1200 ylna kadar kullanlmad sanlmaktadr. retmenlerin cretini renciler demekteydi. retmenlerle yllk anlamalar yaplmaktayd. Mfredatn ana konusu hukuktu. Byrd, slami yksek retim kurumlarnda retim elemanlarnn, derslerinde baarl olanlara diploma (icazet) verdiini, Bolonya niversitesindeki dzenin de slam lkelerindekine benzediini syler. 2. Paris Tipi niversite: Notre Dame Katedral okulundaki retim eleman ve rencilerin birlikte oluturduklar bir lonca eididir. Universitas magistrorum et scholarum diye adlandrlmtr. Ynetici retim yesidir. Rektrln uzun sre piskopos temsilcileri yapmtr. retmenlerin cretini kilise vermekteydi. Mfredatn ana konusu teoloji idi. Oxford niversitesi Paris rneine gre Paristen g eden retim elamanlarnca kuruldu. 14. ve 15. yzyllarda Paris niversitesi rnek alnarak Kuzey Avrupann Katolik blgelerinde papazlar tarafndan idare edilen, din ve felsefe reten niversiteler ald. Avrupann ilk niversiteleri olarak bilinen Bologna, Paris ve Oxfordun kurulu tarihleri konusunda kesinlik yoktur. niversitenin kurulu tarihleri, daha ok kendilerince srasyla 1088, 1160 ve 1167 olarak kabul edilse de, gerek kurulu tarihlerinin 1200den sonra olduu dnlmektedir. Papalka verilen kurulu belgelerini Montpellier 1289, Bologna 1290 ve Paris 1292de almtr. Oxford papay ikna edemedii iin ruhsat alamam fakat haklar dier resmi kurumlarca korunmutur. lk ruhsattan 740 yl sonra 1964 ylnda alnan Brock niversitesi ruhsatnda niversitenin amac renmeyi artrmak, bilgiyi yaymak ve yelerinin entelektel, sosyal, moral ve bedensel geliimini salamak ve toplumun standardn ykseltmektir diye yazldr. 65
3. Salamanka Tipi niversite: Hkmdarlarn kurduu fakat papalk icazetiyle alan niversitelerdir. II Frederikin fermanyla kurulan ve ilk devlet niversitesi saylan Napoli (1224) ve Kral III. Ferdinandn kurduu Salamanka (1243) niversiteleri bu tipin ilk rnekleridir. talyadaki Salerno niversitesi de tp konusunda adn duyurmutur. Avrupadaki Studium Gneralelerin says 1500lerde 52 kadard. Hristiyan dnyasnda, eitli akademik haklar da kapsayan niversite kurulu ruhsatn Papa veya resmi bir makam vermitir. Bu ruhsatlar ayn zamanda niversitenin haklarn koruyan belgelerdi. 1224 ile 1999 arasnda alnan ve iinde detayl bilgiler bulunan 225 kurulu ruhsatndan 103n Papa vermitir. 13.yzyla ait 12 ruhsatn 10u, 14.yzyla ait 40 ruhsatn 30u, 15.yzyla ait 44 ruhsatn 36s, 16.yzyla ait 35 ruhsatn 18i, 17.yzyla ait 25 ruhsatn 5i ve 18.yzyla ait 18 ruhsatn 4 papalndr. Papalk otoritesi zayfladka verdii ruhsat says azalmtr. Bu 225 kurulutan 50si 19.ve 20. yzylda ruhsat almtr. Bu dnemde Papa ruhsat yoktur. Ancak Kalvinist niversitelerin stats belli deildir. nk onlarn Papadan veya imparatordan alnm kurulu ruhsatlar bulunmamaktadr. Aratrmalara gre, dnyada 1985 ylna kadar 1854 niversite kurulmu, bunlarn 202si kapanmtr. 2002 tarihli Dnya niversiteleri katalogunda ise 7200 niversitenin ad vardr. Orta a niversitelerinin Baz zellikleri Orta a niversitelerinde retim dili Latince idi. rencilerde ya snr aranmazd. Ayr snflar yoktu. Dersler konulara gre deil, kitaplara greydi. rnein dersin ad ncil veya Aristonun bir kitab olmaktayd. niversiteler en gelimi ekliyle drt faklteden meydana gelmekteydi: Serbest sanatlar, kilise hukuku, tp ve ilahiyat. lahiyat, hukuk ve tpa girmek iin nce serbest sanatlar bitirmek gerekiyordu. Serbest sanatlarn mfredat trivium (gramer, retorik ve mantk) ile quadriviumu 66
(mzik, astronomi, geometri ve matematik) kapsamaktayd. retim yeleri genelde ruhban snfndand. Bu snftan olmayanlar da piskoposlar grevlendirmekteydi. Ortaada Dominiken ve Fransisken denen iki Hristiyan tarikatnn etkisi nemlidir. niversitenin gelimesinde rol oynayan Dominiken kei Thomas Aquinas (12251274) gibi baz retmenler Aristo ile Hristiyanln prensiplerini uzlatrmaya altlar. Roger Bacon (12141294) gibi nl temsilcileri olan Fransiskenler ise deneysel bilimin gelimesinde rol oynadlar. Aristonun fikirleri kilise iin tehlikeli sayldndan 1200l yllarda Kilise Aristoya yasak koymutu. Aristonun fikirleri bn-i Sina (9801037) ve bn-i Rt (1126 1198) aracl ile retim kurumlarna girmekteydi. Belirtilen mfredat Batdaki niversitelerin ounluunda on sekizinci yzyln sonuna kadar deimeden devam etti. Gnmzn akademik giysileri de ortaa niversitelerinden kalan mirastr. On drdnc yzyl sonlarndan balamak zere on beinci yzyl boyunca talyada balayan Rnesans dneminde Avrupal aydnlar antik eserlere, onlarn Arapadan tercmelerine, Latin ve eski Yunan edebiyatna nem verdiler. Bu dnemin yksek retim kurumlar eski literatrde yer alan dini konular deil, tabiat ve insan hakkndaki bilgileri merakla incelediler. Ancak, on altnc yzylda balayan Protestan Reformu nedeniyle on altnc ve on yedinci yzylda niversitelerin urat ana konu tekrar dini inanlar oldu. Din adam, kilise hukuku uzman ve doktor yetitiren bu dnemin niversiteleri tamamen Katolik veya Protestan kiliselerinin kontrolndeydi. Adriana gre, kilise ortaa niversitesini dourdu, niversite de reformu dourarak hem niversitenin yapsn hem de Hristiyan inancn etkiledi. On yedinci yzylda aydnlanma dnemine gelindiinde kilise ile niversite arasndaki gerginlik artmaya balad. Artk Kilise yasalarnn yerini tabiat kanunlar almaktayd. 67
Millisin belirttii gibi Ortaa niversitesi her eyiyle bir Hristiyan Kurumu idi. En nemli amac Hristiyan inancn glendirmek ve yaymakt. Mfredatn zn Hristiyan inanc oluturmaktayd. retim elemanlar mesleki yetkilerini (Ius ubigue docendi) kiliseden almaktaydlar. Ius ubigue docendi 16.yzyln ilk blmne kadar Papalk ruhsatlarnda belirtilmitir. Snavlar ve icazet kilisenin kontrolnde bulunmaktayd. Papa III. Innocent Paris niversitesini Hristiyan inancna bakaldranlara kar silah olarak kullanm ve bu amala niversiteye imtiyaz tanmtr. zet olarak Millis niversitenin, pagan veya sekler kltrn deil, Hristiyan kltrnn bir rn olduunu belirtmektedir. Ortaadan Sonra niversite 1400l yllarda Avrupa niversitelerinde bir duraklama balad. niversite tarihinin Erken Modern Dnemi (1500 1800) boyunca duraklama devam etti. On beinci yzyldan itibaren ulus devlet anlaynda ykselme, papaln zellikle niversiteler zerindeki otoritesinde azalma oldu. Duraklamann en nemli sebebi din-bilim atmasdr. Bu dnemin niversitesinde yeni fikir retimi, yeni ve orijinal kitap yazm azald. Paris niversitesinde 1145de verilen derslerde 1140 ylnda Toledoda tercme edilen kitaplar kullanlmaktayd. Hlbuki Newton (16431727) tarafndan 17.yzylda yaplan nemli bulular, kendi niversitesinde bile ancak 1820lerden sonra mfredata alnmtr. ngilterede 1820lerde balayan niversite reformuyla 17. ve 18.yzylda elde edilen nemli yenilikler mfredatlarda yer ald. Eitim-retim gibi aratrma da niversitenin bir grevi haline gelmeye balad. Eitimli i gcne olan istek ve ihtiya yksek retim kurumlarn etkilemeye balad. Bilimsel dergiler, akademiler, bilimsel kongreler ve bilim dernekleri bu dnemde ortaya kt. zellikle Avrupada ve ksmen de Amerikada 1660 ile 1789 aras akademilerin, zel ve resmi bilimsel derneklerin oald 68
dnemdir. Bu zaman diliminde sz konusu kurumlarn says yzden fazla idi. Bilimsel ve teknolojik bilgi, niversitelerde deil, akademi gibi niversite d kurumlarda retilmekteydi. Amerikann Smrge Olduu Dnemde niversite Amerikann smrge olduu dnemde ngiltereden g edenler Oxford modeline, Fransadan g edenler de Kanadada Paris modeline gre niversiteler kurdular. lk olarak, ngiltereden Kuzey Amerikaya g eden Pritenler papaz yetitirmek zere 1636 ylnda, bugnk Harvard niversitesinin balangc olan Harvard Kolejini kurdular. Harvard ancak 1869dan sonra modern yap kazanmaya balad ve yirminci yzyln zel-vakf niversitelerine rnek oldu. Harvardn papaz olmayan ilk rektr 1869da greve gelen ve Pritenlerin soyundan olan Charles Eliot bir kimyacyd. Harvardda gerekletirilen mfredat reformu ksa zamanda dier niversitelere de srad. Latince collegium kelimesinden treyen kolej, cemiyet, topluluk anlamna gelmekteydi. Harvard dier niversiteler takip etti. Amerika Birleik Devletleri 1783 ylnda ngiltereden bamszln kazand. Bundan sonra Georgia niversitesi (1785), Tenessee niversitesi (1794) gibi devlet niversiteleri kuruldu. On Dokuzuncu Yzylda niversiteler On dokuzuncu yzylda niversiteler konusunda biri Almanyada dieri de Fransada olmak zere iki nemli yenilik gze arpar. Almanyadaki Wilhelm von Humboldt (1767 1835)un gerekletirdii niversite reformu; Fransadaki ise Napolyon Bonaparten (17691821) yapt yeniliklerdir. niversiteler ilk kez bu yzylda kaplarn bayan rencilere amtr. 1850lere kadar niversite sadece erkeklere ak bir 69
kurumdu. Almanca konuulan lkelerde 17901820 arasnda ok sayda niversite kapanarak yerlerini teknik okullara braktlar. nk bu dnemde teknik eitim grm i gcne olan ihtiya artmt. Fransada Bonapart Modeli niversite ve Sonras Fransz htilalini (1789) takip eden dnemde kilisenin bir paras saylan niversiteler kapatlm ve Kilisenin mallarna el konmutu. Napolyon 1804te mparatorluunu ilan ettikten sonra yeni bir niversite modeli oluturdu. Ona gre niversitenin asl amac nitelikli meslek adam yetitirmektir. nk siyasi istikrarn devam ettirilmesi buna baldr. Napolyon 1806da kard bir yasayla Universite de France adl olduka merkeziyeti bir niversite ve eitim modeli oluturdu. Modelin ilkretim, orta retim (lyses) ve faklteler olmak zere basamakl bir yaps vard. Sistemin banda imparator tarafndan atanan Grand Maitre (Ba retmen) vard. eitli blgelerde merkezi mparatorluk niversitesine bal teoloji, hukuk, tp, fen ve beeri bilimler faklteleri bulunurdu. Bilimsel aratrma grevi olmayan fakltelerde eitim retim, tp fakltesi hari, halka ak konferanslar ve mezuniyet snavlarndan ibaretti. Osmanlda 1863 ylnda alan birinci darlfnunda da derslerin konferanslar eklinde devam ettiini hatrlamak gerekir. Aratrmalar eski ad College Royal olan College de France ile dier kamu kurumlarnda yaplmaktayd. Ne yazk ki, Osmanl bu tr aratrma kurumlarn zamannda almamtr. 19.yzyl Fransasnda eitli alanlarla ilgili ok sayda grandes ecoles adl yksek retim kurumu kurulmutur. Ayrca, retmen yetitirmekle grevli Ecole Normal Superieure denen yksekokullar bulunmaktayd. kinci cumhuriyet dneminde (18481870) yksek retim konusunda baz yeni dzenlemeler olduysa da bunlar kkl deiiklikler deildi. nc cumhuriyet dneminde ve zellikle 1896da karlan yasayla eski niversiteler yeniden 70
canlandrld. Tzel kiilik tannd. Ynetimin banda hkmetin atad rektr bulunmaktayd. niversite ynetim kurulu ise dekanlar ile her faklteden gelen iki profesrden olumaktayd. kinci Dnya Savandan sonra yaplan deiiklik ve dzenlemeyle niversitelerde temel aratrma birimleri kuruldu. Nihayet renci hareketlerini takiben1968de bir yasa yapld. Fransada 1930dan sonra ilk kez 1981 ylnda sol iktidara geldi. 1984 ylnda yeni bir yksek retim yasas karld. Btn bu deiikliklere ve gnmzde devam eden dzenlemelere ramen yksek retim sisteminin iki nemli zellii Fransz htilalinden beri fazla deimeden devam etmektedir. Bunlardan birisi ar merkeziyeti yap, ikincisi de yap ve mfredatn hemen her niversitede benzer olmas ve ilgili bakanln buna etki edebilmesidir. Alman niversite Reformu retim ile aratrmann yan yana gitmesi gerektii 1809 Prusya reformuyla balayan nemli bir grtr. Reformu balatan nemli bir sebep Prusyann 1806 Jena Savanda Fransaya yenilerek topraklarnn yarsn kaybetmesidir. Napolyon igal ettii Alman topraklarndaki 22 niversiteyi kapatmt. Devlette grev alacak memurlarn standartlar ve almalar gereken eitimin mfredat bu dnemde belirlenmiti. niversite reformu 1809 ylnda Berlindeki Humboldt niversitesinin (ilk ad Frederich-Wilhelm niversitesi) kurulmasyla balad. Wilhelm von Humboldt reform almalarn ynetmekle grevlendirilmiti. J.H. Cardinal Newman niversiteyi ehirde niversal bilginin okutulduu bir yer olarak tanmlamt. Humboldt modeli niversitenin balca zellikleri ise yle sralanabilir: Bilimsel aratrma niversitenin eitim-retim gibi nemli grevlerinden biridir. niversite bir meslek okulu deildir. Tp hari bir meslee ynelik olmadan eitim-retim yapar ve bilim retir. Aratrmalarn amac bilim iin bilimdir. Teknik ve 71
mhendislik konular niversitenin dndadr. retim yeleri retme, renciler de renme zgrlne sahiptir. niversite devletin deil, milletin maldr. Devletin grevi, gereken uygun ve zgr ortam salamak, retim yelerini atamak ve maalarn vermektir. Bu modelde retim yeleri kamu grevlisiydi. Nihayet, niversitenin ynetim ekliyle ilgili ve bugn eskimi olan dier zellikleri vard. Alman modeli 19. yzyl ile 20.yzyln ilk dneminde grlen bululara ve yeniliklere nclk etmitir. Humboldt modeli niversite nce ABDdeki aratrma niversitelerine ve sonra Japonya ve dier lkelerdeki birinci snf yksek retim kurumlarna rnek oldu. Ne yazk ki, Trkiye bu rnekten zamannda faydalanma imkn bulamamtr. ABDde On Dokuzuncu Yzyl Amerikada mfredat ve ynetim bakmndan kiliseden bamsz ilk niversite olan Virjinya niversitesi, Thomas Jeffersonn bakanl dneminde 1819da kuruldu. Devlet niversitesi ve yksekokullarnn yannda on dokuzuncu yzyl Amerikasnda eitli Hristiyan mezhepleri kiliseye bal ok sayda niversite ve yksekokul kurdular. Hatta Turnere gre 1870 ylna kadar ABDdeki yksekokullar Protestanln entelektel silah olarak grev yaptlar. Daha sonralar Illinois niversitesi adn alan Illinois Endstri niversitesi al trenleri 1868e kadar kilisedeki dini merasim eklinde olmaktayd. 1870ten sonra tabiat felsefesi fizik, kimya ve astronomi gibi dallara ayrlrken; tabiat tarihi de zooloji, botanik ve jeoloji gibi yeni disiplinleri meydana getirdi. On dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren toplumun ileri gelenleri niversitelerdeki klasik serbest sanatlar mfredatnn yeterli olmadn, bu konuda reform yaplmas, bilim ve teknoloji konularna daha fazla yer verilmesi gerektiini ileri srdler. Bunun zerine Kongre 1862de Morrill Land-GrantAct adl bir yasay kabul etti. Yasa tarm ve mekanik sanatlar 72
alannda eitim retim yapacak eyalet niversitelerine 12 000 hektar kadar devlet arazisi tahsisini, 1890 tarihli ikinci Morrill yasas da bu niversitelere federal bteden yardm yaplmasn hkme balamaktayd. Ayrca, yasa siyahlar iin kurulacak yksek retim kurumlarna bte ayrma imkn vermekteydi. O dnemde siyahlar beyazlarn okullarna devam edemiyordu. te sz konusu yasaya gre kurulan Illinois niversitesi (1867), Kaliforniya niversitesi (1867) ve Arkansas niversitesi (1871) gibi niversitelere land-grant niversiteleri veya kolejleri ad verildi. Aratrma niversiteleri On dokuzuncu yzyln sonlarna doru ABD ve Kanadadaki baz niversiteler Almanyadaki Berlin, Gttingen, Mnih niversiteleri gibi Humboldt tipi kurumlar rnek almaya baladlar. Bu niversitelerde aratrma ile retim birlikte yrtlmekteydi. Amerika ve Kanadadan gelip Almanyada okuyan ve aratrma yapan binlerce renci geri dndklerinde Alman sistemini yerletirmeye altlar. Alman niversitelerini ilk ziyaret eden Amerikal, 1766 ylnda Gttingen niversitesine giden Benjamin Franklindir. 1815 ile 1916 arasnda 60009000 Amerikalnn Alman niversitelerinde alt tahmin edilmektedir. Orijinal bilimsel aratrma, yayn ve akademik zgrlk gibi idealler Almanyadan ABDye tand. Sonuta John Hopkins niversitesi (1876), Chicago niversitesi (1891) gibi aratrma kurumlar kuruldu. Amerikada modern aratrma niversitelerinin kurulup gelimesinde 18701914 aras son derece nemli bir dnemdir. Benson ve Harkavyye gre ABD yksek retiminde devrim vardr: 1. 1876da John Hopkins niversitesinin Humboldt modeline gre kurulmas ile balayan dnem. Bu gelimenin devam sonunda ABD niversiteleri dnya liderliini 1950lerden itibaren Alman niversitelerinden aldlar. 2. V.Bushun 1945de Bakan Roosevelte Science, The Endless 73
Ffrontier adl raporu yazmas ve sonras souk sava dneminde giriimci niversitenin ykseldii dnem. 3. 1989da Berlin Duvarnn yklmas ve souk sava srecinin sona ermesiyle balayan dnemdir. Yirminci Yzylda niversiteler Yirminci yzylda Batdaki niversitelerin srekli olarak geniledii, verdikleri diploma eidinin artt ve hizmet alanlarnn oald grlmektedir. 1970li yllardan itibaren gnmze kadar bir niversitedeki faklte says en az iki kat artt. kinci Dnya Savandan (19391945) sonra ABD ve Kanadada, karlan yasalar daha nce yksek retim grmemi ok sayda meslek sahibine bu imkn tand. ABDde 19441951 arasnda 2 milyondan fazla meslek sahibi insan yksek retimden mezun oldu. Nazi ynetiminden 1933 de Amerikaya kaan binlerce bilim adam ve entelektel, ksa srede ABD yksek retiminin yapsn deitirmi ve baarsn artrmtr. Trkiyeye gelenlerin ayn lde baarl olamamalar, zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. Gnmzde bir lkede farkl niversite modelleri bulunabilmektedir. Dier taraftan, niversite srekli olarak ve eskisinden daha hzl bir biimde bakalam geirmektedir. Bununla birlikte, kta Avrupas modeli ile Anglo-Sakson modeli niversite ayrm devam etmektedir. Kta Avrupas modelinde, en byk payda devlettir. Devlet niversiteyi milli amalar gerekletirmede bir ara olarak kullanmak ister. Amerika modelinde ise niversite ile evre arasndaki hizmet ilikisi n plana kar. ngiliz modelinde akademik haklara vurgu daha belirgindir. Clarkn gen modeline gre kta Avrupa modeli devlet otoritesini; ABD modeli pazar ynetimini; ngiltere modeli, 1970lere kadarki yapsyla akademik oligarinin gcn temsil etmektedir. imdi bu yapnn deierek giriimci ve pazara ynelik yapya dnt ve neoliberal pazar prensiplerine gre ynetildii sylenebilir. Bu yeni model imdi 74
Japonya, in ve Gney Koreden balayarak tm dnyaya yaylma eilimindedir. ABDde Hristiyan niversiteleri Gnmzn ABDsinde sekler yksek retim kurumlarnn yannda din eksenliler de bulunmaktadr. Evangelik kolejleri bir araya gelerek 1971 ylnda Hristiyan Kolejleri Konsorsiyumunu kurdular. Daha sonra eitli Protestan gruplara ait 70 yksek retim kurumu 1976da Hristiyan Kolejleri Koalisyonunu oluturdular. Hristiyan Kolej ve niversiteleri Kurulu adn alan koalisyonun 1999 ylnda 90 ayr yesi 130 000 lisans rencisi vard. Bu okullarn en nemli zellii rencilerini gl bir misyonerlik ruhu, misyonerlik giriimcilii ve uluslararas alanda Hristiyanla hizmet akyla yetitirmeleridir. Protestan gruplar arasnda yksek retimde en yaygn olan ve en hzl byyen grup Evangeliklerdir. Bu grubun niversite ve kolejlere ilave olarak yzlerce ilahiyat okulu ve ncil koleji de vardr. ABDdeki Katolik okullarnn tarihi daha yenidir. lki 1786da kurulan Georgetown Akademisidir. Katolik kolejleri 1940 ile 1990 arasnda nemli lde bakalam gsterdi. kinci Dnya Sava balarken 200 kadar Katolik kolej ve niversitesinde 162 000 kadar renci vard. Bu kurumlarda mfredat, teolojiyi niversitenin temeli sayan J. Henry Newmann retisine bal olarak metafizik arlkldr. Dini konular Bat medeniyetiyle ilgili derslerin iine yerletirilmitir. Bugn ABDyi lider lke yapan ve Irak dhil dnyann birok lkesini silah zoruyla, kltrle veya politikayla igale sevk eden iki felsefe ve iki g kayna vardr. Birisini Hristiyan niversiteleri, dierini de aratrma niversiteleri temsil etmektedir. Bakan Bushun uygulad d politikay, ekinmeden kulland hal seferleri ifadesini ve fanatik dini gruplarla irtibatn baka ekilde aklamak mmkn deildir. 75
Tartma Yksek retimin zetlenen tarihi gstermektedir ki, Avrupa ortaada Arapadan yaplan tercmeler sayesinde bir uyan dnemine girmi ve slam lkelerindeki uygulamalardan ald ilhamla nce katedral okullarn kurmu, sonra bunlar gelitirerek bugnk niversitelerin ilk modellerini oluturmu, XIII-XIX. Yzyllardan itibaren de yava yava modern niversiteye gemitir. kinci Dnya Harbinin sonu, 1970ler, 1980ler ve 2000li yllar modern niversitenin yapsnda byk yeniliklerin olduu dier nemli tarihlerdir. zet olarak sylemek gerekirse, Avrupa, Doudan ald ilhamla kurmu olduu retim ve yksek retim kurumlarn srekli olarak yenilemi ve gelitirmi; Trk-slam lkeleri ise medreselerini ve dier eitim kurumlarn yenileyip, gelitirip modern niversiteye dntrememilerdir. Osmanlda bu dnmn gereklememesini, sadece XVI. Yzylda Maturidi dnce sistemi yerine Eari dnce sisteminin hkimiyetine veya Gazalinin bni Rte tercih edilmesine balamak, en azndan kolayclktr. nk Koi Bey ve zamana ahit olan dier yazarlarn anlattklar gsteriyor ki, duraklama ve gerileme dneminde adeta toplumun ivisi km, hakszlk yolsuzluk, rvet, tembellik artm ve tm kurumlar rmeye yz tutmutur. Aslnda dnemin Mslman-Trk toplumlarnda Eari veya Maturidi tarz bir dncenin hkimiyetinden sz etmek mmkn deildir. Osmanl, modern aratrma niversitelerine sahip olmak iin 18501914 arasnda ABDnin yaptklarn yapabilseydi yksek retimde bu kadar geri kalnmazd. Modern niversitenin 800 yl sonra Trkiyeye geldii iddias olduka abartldr ve bunun iin znt duymak da yersizdir. Kald ki, modern niversitenin Batdaki tarihi de olduka yenidir. XII. ve XIII. yzyllar kilisenin ve Hristiyan din adamlarnn hkim olduu dnemlerdir. Ortaa niversiteleri 76
denen okullar esasta Hristiyan inancn yayacak din adamlar yetitirmekteydi. Daha erken dnemde, yani 700800 yl nce bu okullar Trkiyeye getirip ne yapacaktk? lk niversiteler Stadium generale ve daha sonra universitas adn alan okullardr. Bunlarn yap, organizasyon ve mfredat, dnemin Seluklu medreselerdekinden daha ileri deildir. Hatta XV. yzyln ilk yarsnda Osmanl medreseleri bile batdaki niversitelerden daha ileri bir retim yapmaktayd. Ayrca, 1500-1800 yllar aras Avrupa niversitelerinin duraklama dnemi olduunu hatrlamak gerekir. XIV ve XV. Yzyllarda Paris niversitesi rnek alnarak papazlar tarafndan ynetilen ve dini bilgilerle felsefe retimi yaplan niversiteler kuruldu. niversite kurma ve ders verme ruhsatlar XVIII-XIX. Yzyla kadar genelde Papa veya vekilleri tarafndan verilmekteydi. Hatta gnmz niversitelerinde kullanlan birok terim kiliseye aittir. Redhouse gibi bir szle baklacak olursa, dekan (dean) szcnn ngiliz kilisesinde bir papaz rtbesi; rektr (rector)n ise mntka papaz anlamna geldii grlr. XVIII. Yzyln sonuna kadar Avrupa niversitelerinin mfredatnda serbest sanatlarla ilgili yedi konu vard: Mantk, gramer, retorik, aritmetik, geometri, astronomi ve mzik. niversitelerin ounda sadece bu serbest sanatlar okutulmaktayd. XVIII. Yzyla kadar Avrupa niversiteleri Tp fakltelerinde bn-i Sinann eserleri okutulmutur. Birinci Sanayi devriminde (17751870) niversitenin ve niversitedeki bilim adamlarnn rol olmamtr. kinci Sanayi devriminde (18701914) niversite ok az rol oynamtr. Btn bunlar ortadayken modern niversiteyi 800 yl sonra aldk eklindeki bir iddiann baka amalar olabilir. Evet, bir geri kalma olmutur. Ancak bu 800 yl deil, en ok 200300 yldr. Asl gerilik bilimsel aratrma kurumlarnda olmutur. Batda 1800l yllara kadar aratrmalar niversite dndaki akademi ve 77
dier aratrma kurumlarnda yrtlm, keif ve icatlar niversite dnda gerekletirilmitir. Gnmzde bile A.B.D, ngiltere, Almanya ve Fransa gibi ileri lkelerde, bilgi retiminin nemli bir blm niversite d aratrma kurumlarnda gerekletirilmektedir. Bizde ise, aratrma enstitleri Birinci Dnya Sava yllarnda Alman bilim adamlar tarafndan kurulmutur. Ancak bu kurumlar, sava, sava sonras ykm ve yabanc bilim adamlarnn yurtlarna geri gitmeleri nedeniyle pek bir varlk gsterememilerdir. Ernst E.Hirschin tespit ettii gerei anlamak, yorumlamak ve o gerekten kurtulmann arelerini bulmak zorundayz. Hatrlayalm, Hirsch diyordu ki, Trkiyedeki yllarm srasnda kendimi tketmitim. Niin ayn yllarda Nazi ynetiminden kaarak Trkiyeye gelenler kendilerini tketiyorlar da ABDye gidenler kendilerini tketmiyorlar? ABDye gidenlerden ok sayda Nobel alan oldu. Onlar sayesinde ABD bilim ve teknolojide lider lke haline geldi. Bir baka soru: Behram Kurunolu, Oktay Sinanolu, Blent Atalay, Gazi Yaargil gibi bilim adamlar Trkiyede kalsalard ayn lde baarl olabilirler miydi? Bu isimlere Erdal nny de ekleyerek soralm; yurt dnda ok baarl olan bilim adamlarmz Trkiyeye dndkten sonra niin dnya apnda bir varlk gsteremiyorlar? Bu zor sorularn cevab aslnda ok kolay ve aktr: Uygun, kararl-huzurlu ortam, bilime ve bilim adamna sayg, bilim zihniyetinin olmamas, maddi-manevi destek ve tevik eksiklii Fransay Taklidin Olumsuz Etkileri Bat karsnda yenilgiler alan Osmanl Lale Devrinden (17181730) itibaren Baty anlama ve taklit etme ihtiyac duymutur. Dnemin i ve d artlar Osmanly Fransaya ynlendirmitir. lk dostane iliki kurulan ve ilk taklit edilen devlet Fransadr. zellikle I. Abdlhamit dneminden (1774 1789) itibaren Fransz asker ve sivil eitim sistemi taklit edildi. 78
Fransz kltr ve toplum yaps Osmanl toplumunu derinden etkiledi. Bu durumun, faslal da olsa Birinci Dnya Harbi arefesine kadar devam ettiini sylemek yanl olmaz. Burada, Trk-Fransz yaknlamasndan kazandklarmzdan ok kaybettiklerimiz zerinde durulacaktr. Fransa yerine Avusturya-Almanya, ngiltere veya Rusya ile ayn lde ibirlii iinde olunsayd sonu deiir miydi? Bu da zerinde durulmas gereken nemli bir sorudur. Ayrca, Fransann dostluu tarih boyunca gven verici olmamtr. Fransa srekli olarak, Ermenilerin, blclerin ve terristlerin Trkiye kart eylem ve faaliyetlerine yardm ve yataklk etmitir. niversite, Bilim ve Teknoloji: Gerek 1800lere kadar devam eden Paris niversitesi modelinde gerekse daha sonraki Bonaparte modelinde niversite kilisenin uzantsdr. Amac nitelikli din ve meslek adam yetitirmektir. Yaps hiyerariktir. zerklik yoktur. Aratrma kurumlar genelde niversite dndadr. Gnmzde bile Fransz Eitim Bakannn niversiteler zerinde nemli etkisi vardr. 1933 niversite reformu iin rapor hazrlayan A.Malche Cenevre niversitesi Profesryd. Cenevre svirenin Fransz blgesidir. Malche raporunu hazrlarken Fransaya da gitmitir. Wilhelm von Humboldt Modeli ise eitim-retim ile aratrmalarn birlikte yrtld bir yapya sahiptir. Amac eitim, retim ve aratrma yapmaktr. Akademik hrriyet vardr. ABDdeki aratrma niversiteleri Humboldt modelini rnek almlardr. zet olarak, Fransz modeli yerine Humboldt modeli alnm olsayd aratrma, bilim ve teknolojide daha iyi bir seviyeyi yakalama ihtimali ykselirdi. niversite daha zerk ve daha zgr olurdu. ki Kltrl Bir Toplum: Fransay taklit iki kltrl bir toplumu dourmutur. Bir tarafta bir trl adam olmayan ounluk, te tarafta topluma yabanclaan, milli kltre srtn dnen, toplumu adam etmeye alan tepeden inmeci (jakoben) 79
aydnlar Osmanlnn yklnda farkl iki kltrn atmas nemli bir rol oynamtr. Gnmzdeki sosyal problemlerin temelinde de Fransadan Osmanlya geen ve Osmanldan bize miras kalan bu materyalist kltr bulunmaktadr. Fransann bu etkisini Berkes 1847de Trkiyeye gelen ve Tbbiye ile bir askeri hastaneyi de ziyaret eden, bu kurumlardaki kitaplklarla yakndan ilgilenen Charles MacFarlaneden yle nakleder: oktan beri bu kadar materyalizm kitaplarn toplayan bir koleksiyon grmemitim. Gen bir Trk oturmu dinsizliin el kitab olan Systme de la Naturu okuyordu, bir baka renci Diderotnun Jaguas la Fatalistinden, La Compre Mathieriden paralar okuyarak marifetini gsteriyordu. skdardaki askeri hastaneyi beendiini yazdktan sonra yle devam eder: Bununla beraber Fransz felsefeciliinin (materyalizminin) Trkiyede nasl hzla yaylmakta olduunu bu messesede de grmeden ayrlmak nasip olmad. Doktorlara ve Trk asistanlara ayrlan mkemmel denmi bir salona davet edilmitim. Kanepenin zerinde bir kitap vard. Alp baktm. Bu da Baron d Holbachn dinsizlik kitab olan Systme de la Naturen en son Paris basks idi. Kitabn ok okunmakta olduunu sayfalarnda birok paralarn iaretlenmi olmalarndan anladm. Bu paralar zellikle Tanrnn varlna inanmann samaln, ruhun lmezlii inancnn imknszln matematikle gsteren paralard. Tasfiye Gelenei: Osmanlnn ilk iki yzyllk dneminde bilime ve bilim adamna olan sayg, destek ve tevik hibir lkede yoktu. Eer bu durum iki yzyl daha devam edebilseydi Trkiye son dnemlerde de bilim ve teknolojinin ncs olabilirdi. Eitim-retim sistemi rynce Fransz modeli taklit edildi. Ancak, tepeden inmeci, bilime ve bilgiye saygsz bu sistem ok faydal olmad. Fransz htilalini (1789) yapanlarn niversiteleri kapatmalar ve Lavoisier gibi bilim insanlarn en ar biimde cezalandrmalar bizim tepeden 80
inmeci ihtilalcilere bir rnek oldu. Bilinen 108 elementin 20sini bulan, atein srrn zen, tm servetini aratrmalara ayran nl bilgin Lavoisier tutukland. Avukatlar, hafifletici neden olur diye onun nl bir bilim adam olduunu anlatarak savunma yaptlar. Ancak mahkeme bakan Coffinhal tm devirlerin en utan verici kararn aklad: Cumhuriyetin bilim adamlarna ihtiyac yoktur. Ve Lavoisier 51 yanda giyotine gnderildi. Gei ve ihtilal dnemlerinde yksek retim kurumlarmzda uygulana gelen tasfiye geleneinin bir Fransz miras olduu, biraz abartl da olsa sylenebilir. Rejim Tartmas: Laiklik, rejim ve ordunun grevleri konusundaki tartmalar ile vatan haini ithamlar da Fransadan bize zayflatc, ypratc ve huzur bozucu bir mirastr. Fransadaki durumu R.Aron veciz bir biimde anlatmtr. Onun Demokrasi ve Totalitarizm adl kitabndan aaya aldmz cmleler sanki baka bir lke iin deil de Trkiye iin yazlm gibidir: Silahl kuvvetlere gelince, medeni denilen toplumlarda bu kuvvet, deyim yerindeyse, da kar kullanmaya ayrlmtr. Yani grevleri topluluu dtan gelecek dmanlara kar savunmaktr. eride sadece polis mdahale etmelidir. 1789dan buyana, hangisi olursa olsun, tartlmam ve lkenin btn tarafndan kabul edilmi bir Fransz rejimi grlmemitir. Bir kriz ba gsterdi mi, kk ne olursa olsun, rejim yeniden mesele edilmitir. lkenin birka blgesinde, laiklik gibi tarihi kavgalar hala ateli duygular yaratmaktadr. Franszlar, oldu olas ekonomik, sosyal veya teknik tartmalar, ideolojik ekimelere dntrme eilimindedirler. ..
81
Franszlar yz elli yl akn bir zamandan beri rejimlerini aralksz mesele etmilerdir. Bugn bunu srdryorlar ve srdrecekler de. nk onlarn dnmeleri bile politik deyimlerle olur. Bir rejim, ancak zamann yardmyla tartlmaz olur. stikrarl hale de ancak tartlmad gn gelir. Rejim ngiltere ve Amerikada istikrarldr, nk oralarda milli deerlerle kaynamtr. ifte standartl Tutum ve Davran: Bat Trkiyeye kar teden beri ifte Standartl davranmaktadr. Kbrs konusundan tutun da, blclk, Ermeni meselesi ve insan haklarna kadar her konuda ifte standart.. Asgari tarafszlk, adalet ve hakka riayet yoktur. in daha ac ve tuhaf yn ifte standardn yurt iinde de hkim olmasdr. Yabanc lkelerin Trkiyeye kar uyguladklar ifte standardn katmerlisini, biz ieride birbirimize kar uygulamaktayz. niversiteye 1933 reformundan yl sonra zerklik verilecek deniyor, fakat verilmiyor. niversiteyi Milli Eitim Bakanlar ynetiyor. Aradan 13 yl geiyor. Bir baka partinin iktidara gelme ihtimali dounca 1946 yasasyla niversite zerkletiriliyor. Standart tek deil. ktidardaki partiye gre deimektedir. YK yllardr rektrlerin Cumhurbakan tarafndan atanmasna itiraz etmiyordu. Hazrlanan son raporda Cumhurbakannn devre d braklmas ve rektr seiminin niversite iinde gerekletirilmesi savunulmaktadr. Niin? nk 2007de Cumhurbakan deiecektir. Rektr atamasn giden yapt ama gelen yapmasn te bu bir ifte standart rneidir. Sayn Ahmet Necdet Sezer Anayasa mahkemesi bakan iken ve henz ankaya Kkne kacan bilmezken, 25 Nisan 2000 tarihli konumasnda parlamenter demokrasilerde yrtme grevini tek bana kullanan sorumsuz bir ynetici olamayacan sylemiti. Kke ktktan sonra byle eyler sylemedi. ktidar ve muhalefet de bu konuda sessiz kald. Muhtemelen iktidar nasl olsa sra bize gelecek, muhalefet ise nasl olsa 82
icraat bize gre diye dnmekteydi. te bunlar da birer ifte standart rneidir. SONU Tarih ibret almak iindir. Hatalar grmek, anlamak ve tekrar etmemek iindir. Ayrca baarlara sevinmek, nedenlerini anlamak ve onlar tekrar edebilmek iindir. Niin, nasl, neden sorular sorulmadan, analiz ve yorumlar yaplmadan, alternatifler irdelenmeden, kuru kuruya aktarlan tarihi bilgiler gelecei aydnlatmaya yetmez. Yksek retim tarihinde renilecek, t ve ders alnacak ok materyal vardr. Daha verimli, daha huzurlu ve daha zgr bir yksek retim sistemine sahip olunmasn arzu eden her kesim, yksek retimde olagelen bakalam, deiim ve dnmleri derinlemesine bilmek, anlamak ve ondan sonra giriimlerde bulunmak zorundadr. Bir baka blmde tekrarlayacamz u nemli hususu akldan karmamak gerekir: Yeni niversite, yeni yksek retim yasas ve yeni niversite reformu konularnda fikir aklarken, neride bulunurken, yeni yasa hazrlarken, yaz yazarken, tepki gsterirken ve alklarken, kendi dorularmza ve karmza deil, evrensel dorulara dayanmalyz. Aksine, her kim evrensel dorulara deil de sadece ahsi veya grup karna, zamann Cumhurbakanna, mevcut hkmete, mevcut meclise, mevcut YKe ve mevcut rektre gre dnp, konuup, yazarsa, hata eder.
KAYNAKLAR
Adrian, W.: Christian universities in historical perspective. Christian Higher Education, 2:1533, 2003. Aron, R.: Demokrasi ve Totalitarizm. eviren: V.Hatay, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976 Atanur, G.: Trkiyede yksek retimin geliimi. G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 21(1): 2132, 2001
83

Baltac, C.. Eitim Sistemi. Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynclk, s.243284 Benson, L., Harkavy, I.: Higher educations third revolution: The emergence of the democratic cosmopolitan civic university. Cityscape: A Journal of Policy Development and Research, 5 (1): 4757, 2000. Berkes, N.: Trkiyede adalama. Dou-Bat yaynlar, stanbul, 1978 Berry, A.: Bilimin Arka Yz. eviren: R.L. Aysever, TUBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1998 Byrd, M.D.: Back to the future for higher education Medieval universities. Internet and Higher Education, 4:17, 2001 Demir, R.: niversitenin Bugn ve Yarn. Palme Yaynclk, Ankara, 1996 Doramac, .: Gnmzde Rektr Seimi ve Atama Krizi: Trkiyede ve Dnyada Yksek retim Ynetimine Bir Bak. Meteksan A., Ankara, 2000. Erden, Z.. Histories, Institutional Regimes and Educational Organizations: The Case of Turkish Higher Education. Doktora Tezi, Sabanc niversitesi, 126s, 2006 Ergn, M.: Atatrk Devri http://www.egitim.aku.edu.tr/ata3.htm Trk Eitimi-III.
Garaudy, R.: Yzylmzda yalnz Yolculuum. eviren, Cemal Aydn, Trk Edebiyat Yaynlar, stanbul, 2005 Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001 Hamidullah, M.: slam Peygamberi. Cilt 2, Tercme: M.S. Mutlu, S.Tu, rfan Yaynevi, stanbul, 1999. Hatipolu, T.: Karikatr niversite, Selvi Yaynevi, 2007 Hirsch, E.E.. Anlarm: Kayzer Dnemi, Weimer Cumhuriyeti Atatrk lkesi, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1997 Hoyrup, J.: From Hesoid to Saussure, From Hippocrates to Jevons: an Introduction to the history of Scientific Thought, Roskilde University, 2004 hsanolu, E.: Darlfnun. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 8, 2.521525, 1993 hsanolu, E.: Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri. Osmanl Medeniyeti Tarihi Cilt I, s 223-361, Feza Gazetecilik, stanbul, 1999. pirli, M.: lmiye Tekilat. Osmanl Devleti Tarihi, Cilt 1, s, 247-279, stanbul, 1999
84

Kazc, Z.: Eitim. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi. Cil 10, S.69117, a Yaynlar, stanbul, 1993. Kim, T.: Old borrowings and new models of the university in East Asia. Globalisation, Societies and Education, 5(1): 3952, 2007 Kivinen, O., Poikus, P.: Privileges of Universitas Magistrorum et Scolarium and their justification in charters of foundation from the 13th to the 21st centuries. Higher Education 52: 185-213, 2006 Kocaba, S.: Tarihte Trkler ve Franszlar. Vatan Yaynlar, stanbul, 1990 Kocatrk, U.. Atatrkn niversite Reformu ile lgili Notlar. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt, I, Say 1, 16, 1984 Koi Bey Risalesi.: Sadeletiren, Zuhuri Danman, Milli Eitim bakanl yaynlar, stanbul, 1997. Kprl, F.: niversiteye muhtariyet. Vatan, 20, 24, 26 ubat, 3 Mart 1946 Lowry, J.E., Stewart, D.J., Toorawa, S.M.: Law and Education in Medieval Islam: Studies in Memory of Professor George Makdisi. Great Britain, 2004 Makdisi, G.: Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh University Press, Edinburgh, 1981 Marangoz, C. ada niversite zerine dnceler, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 159192, 2004 Mason, S.F.: Bilimler Tarihi. eviren, U. Daybelge, Kltr Bakanl Yaynlar, Babakanlk Basmevi, Ankara, 2001 Mzkac, F.: Higher Education in Turkey. UNESCO/CEPES, Monographs on Higher Education, Bucharest, 2006. Milis, B.D.: Faith, Learning and Christian Higher Education. Doktora Tezi, 201s., Griffith University, Queensland, Avustralya, 2004 ngl, A.: Seluklularda eitim faaliyetleri ve yetien ilim adamlarna genel bir bak. Sosyal Bilimler, Cilt:1(2), 6778, 2003 ztuna, Y.: Byk Trkiye Tarihi: Trk Siyasi Tarihi ve Trk Medeniyeti Tarihi. Cit 10, s.291315, tken Yaynevi, 1978 Rosovsky, H.: niversite: Sahibinin El Kitab. TBTAK Yaynlar, 1994 Rukanc, F., Anameri, H.: Ortaada ilk niversiteler: Studium generale. Felsefe Dnyas, 39.170186, 2004 Schaffer, E.: The Protestant ideology of the American university: Past and future prospects. Educational Theory, 40(1): 1933, 1990 Seignobos, C.: Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi. eviren: S. Tiryakiolu, Varlk yaynlar, stanbul, 1960
85

Siler, A.: Darlfnunun Kurtulu Sava ve nklaplara Bak. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: XI, Say 31, 1995 imek, .: Krmz izgi: YK. Nobel Basmevi, Ankara, 2006 Teichler, U., Wasser, H.. German and American Universities: Mutual influences-past and present. Werkstattberichte-Band 36, Kassel, 1992 Tunay, M., zen, H.: 1933 Darlfnun tasfiyesi veya bir tek parti politikacsnn nlenemez ykselii ve d. Tarih ve Toplum, Say 10, Ekim 1984 Turner, L.: Sacred & the Secular University. Sayfa:1941, Princeton University Press, 2000. Uzunarl, .H.: Osmanl Devletinin lmiye Tekilat. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988 lken, H.Z.: Trkiyede ada Dnce Tarihi. Cilt 12, Seluk Yaynlar, stanbul, 1966 Wells, H.G.: Ksa Dnya Tarihi. eviren: Z.hsan, Varlk Yaynlar, stanbul, 1962 Wernick, A.: University. Theory, Culture & Society, 23(23): 557563, 2006 Yksekretim Kurulu.: Trkiyenin Yksekretim Stratejisi (Taslak Rapor) Ankara- Haziran, 2006
86
2. BLM
YEN ve BYK NVERSTELERE HTYA VARDIR
Yeni niversitelere htiya Vardr Yksek retim Hakk Temel nsan Haklarndandr Avrupa Birliinde niversite Saylar Yeni niversiteler Nerelerde Almal? Mmtaz Turhan Haksz myd? Sonu Kaynaklar
YEN ve BYK NVERSTELERE HTYA VARDIR

Erdoan Hkmeti 07.03.2006 tarihinde 15 yeni niversite kurdu. Mays 2007de 17 devlet ve 5 vakf niversitesi daha kuruldu. Bylece niversite says 115e ykseldi. e yanl yerden balayan, basklar karsnda geri adm atan ve ada bir niversite yasas karamayan Hkmet, 2006 ve 2007 ylllarnda toplam 32 yeni devlet niversitesi kurmu oldu. Halen niversitesi olmayan 9 vilayet vardr. Hkmet 2008 yl iinde niversitesiz il kalmayacan aklam ve bu konuda giriimler balatlmtr. Ekim 2007 tarihi itibariyle Trkiyedeki niversiteler ve kurulu tarihleri Birinci Blm, Tablo 1-1de grlmektedir. Dier taraftan, YK ve niversite rektrleri yeni niversite almasna pek scak bakmadlar ve yeni niversite sorunlar bytr dncesinde olduklarn aklamaya devam ettiler. Yeni bakanla birlikte YKn bu konuyla ilgili tutumunda deime beklenmektedir. imdi iki soru sorup bunlarn cevabn vermeye alacaz: 1. Yeni niversitelere ihtiya var mdr? 2. Eer varsa nerelere, nasl ve ka niversite almaldr? 1. Yeni niversitelere htiya Vardr 19 Haziran 2005 tarihinde yaplan renci Seme Snavna 1 milyon 730 bin 850 kii girdi. Ancak, bunlarn yaklak sadece
yzde 20si niversitede okuma ansn elde edebildi. Bunlarn yars da fakltelere deil, iki yllk yksekokullara kayt yaptrabildi. Hlbuki Devlet niversiteleri ansl % 20nin olduu kadar, bu ans elde edemeyen byk ounluun da maldr. Yeni ve byk niversiteler almazsa, niversite kapsndaki ylma her yl daha da artacaktr. Siyasi iktidar, ben okumak itiyorum diye niversite kaplarnda bekleyen yetenekli yz binlerin derdine are bulma konusunda sorumlu, yetkili ve grevli olmaldr. Yksek retimde okullama orannda olduu kadar kurum says ve kalitesi bakmndan da gelimi lkelere gre olduka geride kaldmz bilinmektedir. Dnyadaki en iyi 400n arasna giren tek bir niversitemizin bile olmay kalitenin ak gstergesidir. Son verilere gre Trkiyede zel vakf niversitesi dahil olmak zere toplam 115 niversite bulunmaktadr. 20022003 retim yl istatistiklerine gre, Trkiyede yksek retim gren rencilerin toplam says 1.779.731 dir. Bu rencilerin 1.394.656s fakltelerde, 61.104 4 ylk yksekokullarda, 323.971i de 2 yllk yksekokullarda retim grmektedir. Ak retimde bulunan 661.854 renci toplam sayya (1.779.731) dhil edilmitir. zel eitim kurumlarnn, eitim sistemi iindeki pay Japonyada % 81, Korede % 74, ABDde % 26, svirede % 10 iken, Trkiyede ise 57.213 renci ile sadece % 3 kadard (imdi %5.7). Ayn retim ylnda 23 zel-vakf niversitede toplam 483 doktora rencisi vard. Yani her niversiteye 21 renci dmekteydi. Bu durum doktora retiminde, yani yeni retim yesi yetitirmede zelvakf niversitelerinin genelde ne kadar zayf olduunu gsterir. Trkiyede ak retimin yksek retim iindeki pay (% 37) ok byktr, ksa sreli mesleki ve teknik eitimin pay (%18) ise Japonya (%44) ve Avustralya (%66) gibi ileri lkelerdekinden ok dktr. 90
Yeni ve Byk niversitelere htiya Vardr
1995 ylnda Trkiye' de yksek retim a nfusunun (18 24 ya) % 18i, bir yksek retim kurumunda okumaktayd ve bu oranla Trkiye dnya lkeleri arasnda 60.srada bulunmaktayd. Sz konusu oran ABDde %81, Norvete % 55, Gney Korede %52, Fransada %50, Birleik Krallkta %48, Yunanistanda %38 idi. Yksek retim Hakk Temel nsan Haklarndandr niversite kaplarnda bekleyen ve yksek retim grmek isteyen bir milyonu akn insanmza, ilgili kurumlarn adil, geerli ve mantkl bir cevap vermeleri gerekir. nk yksek retim de temel ve vazgeilmez insan haklarndan birisidir. 10 Aralk 1948 ylnda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 26.1. maddesi aynen yledir: Her ahsn eitime hakk vardr. Eitim paraszdr, hi olmazsa ilk ve temel eitim safhalarnda byle olmaldr. lk eitim mecburidir. Teknik ve mesleki retimden herkes istifade edebilmelidir. Yksek retim liyakatlerine gre herkese tam eitlikle ak olmaldr. Liseyi bitirmi milyonlarca insana liyakat nedeniyle sizleri yksek retime alamyoruz veya bu kadar niversite mezununa ihtiyacmz yoktur diyebilir miyiz? Cevap hayr ise, ok sayda yeni ve byk niversitelere sahip olmann bir yolunu bulmak zorundayz. Avrupa Birliinde niversite Saylar Bologna Sreciyle ilgili olarak, 2005 yl Ocak aynda, ye ve aday lkeler yksek retimleriyle ilgili yllk ulusal raporlarn sundular (baknz: http://www.aic.lv/ace/ace_disk/Bologna/Reports/index_COU NTR2005.htm). Ulusal raporlarda 13 ana balk altnda 25 soruya cevap istenmektedir. kinci ana baln ikinci ksmnda, niversite saylar, zel ve devlet sektrndeki renci saylar 91
ve yzdeleri, devlet ve zel niversitelerin tabi olduu kurallarn ayn olup olmad sorulmaktadr. Trkiyenin 11.01.2005 tarihli raporuna gre, saylar 24 olan vakf niversiteleri rencilerin ancak % 5,7sine retim kaplarn aabilmilerdir. Bu raporlara gre, Almanyada 365; ngilterede 132; spanyada 70; Polonyada 125i devletin 438 niversite veya yksek retim kurumu bulunmaktadr. Polonyada a nfusunun okullama oran 1990larda %12 iken: imdi % 42ye kmtr. Yksek retimde 409 bin rencisi olan Macaristanda 13 zel 71 niversite ve yksek retim kurumu bulunmaktadr. Dier nemli bir konu mesleki eitimin durumudur. Hollandada yksek retim rencilerinin 187 bini aratrma niversitelerinde okurken, 326 bini, yani yaklak te ikisi mesleki eitim almaktadr. Almanyadaki yksek retim kurumlarndan 191i mesleki eitim vermektedir. Yukardaki bilgiler, Trkiyede en az 100 kadar Devlet niversitesinin olmas ve bunlarn en az yarsnn mesleki retim vermek zere yaplandrlmas gerektiini gstermektedir. niversitelerimize bal meslek yksek okullarnn ve mesleki eitimin da gibi birikmi problemleri vardr. Sadece mesleki eitim veren niversiteler almadan ve mesleki eitime gereken maddi ve manevi destek salanmadan bu problemleri zmek mmkn olmayacaktr. 2. Yeni niversiteler Nerelerde Almaldr? Herhangi bir fakltenin ve fakltelerden meydana gelen bir niversitenin alabilmesi iin mutlaka gerekli olan alt yap, fiziki imknlar, akademik ve idari kadronun say ve nitelii belirlenmelidir. Asgari art yerine getirilmedike bir faklte ve bir niversitenin alamayaca ve bu hususa aykr hareket edilemeyecei yasalamaldr. Belirlenen lde alt yap ve insan gc bulunmadan, srf seim yatrm veya gnlk politika gerei olarak, zellikle stanbul-Ankara gibi ana niversite 92
merkezlerine ve byk ehirlere uzak blgelerde, niversite amaya teebbs etmek veya zel-vakf niversitelerinin almasna izin vermek o memlekete yaplabilecek iyiliklerden deildir. Srf bir ehrin ekonomisine katks olsun diye oraya niversite veya yksekokul amak salkl bir yksek retim politikasnn eseri olamaz. niversitelerimizde alt yapnn ve fiziki imknlarn ada dzeyde olduu sylenemez. Laboratuar, hastane, derslik ve ktphane binalarnn yapm planlanrken, bunlarn iinin nasl ve ne ile doldurulup-donatlaca da planlanmal ve yapm ii, standart i donatm ile birlikte tamamlanmaldr. Ancak bundan sonra o birim hizmete alabilir. te o zaman niversitelerde retim ezberci, gayesiz ve verimsiz olmaktan kurtarlp adalatrlm olur. Fizik, kimya biyoloji ve salk bilimleri gibi youn ve ileri aratrmalarn yapld birimlerin ada bir alt yapya ve iyi yetimi beyinlere kavuturulmas byk paralara mal olmaktadr. Yakalanan ada yapnn srdrlmesi daha da zordur. Alnan pahal aralar 5-10 yl ierisinde eskimekte ve yenilenmesi gerekmektedir. Yenilenmese ne olur? leri lkelerle yaracak deerde aratrmalar yaplamaz. niversite kampuslar toplumun rasgele alnm salkl bir dilimi olacak ekilde planlanmaldr. renci, retim eleman ve yardmc personeliyle birlikte kampus nfusu byke bir ile nfusuna ulamaktadr. Bundan dolay, ehir merkezlerinden yaklak 20 km uzaklkta kurulan niversite kampuslarnda her eit sosyal ve kltrel tesis bulunmaldr. Al-veri merkezleri, dinlenme yerleri ve toplant salonlar, ktphanesi, spor salonlar, ocuk parklar, anaokulu, ilkretim okulu, cami ve mescitleri, gvenlik sistemi hatta kabristan bulunmayan kampuslar toplumun salkl bir kesiti olamazlar. Dier taraftan, niversite binalar ekonomi, ekoloji ve estetik zellikleri bakmndan ada mimarinin en iyi rnekleri olmal ve gelecekte de ihtiyaca cevap verebilecek ekilde planlanmaldr. 93
Ykk-dkk, eski, salksz, estetikten yoksun ve bugnn ihtiyacna bile cevap vermeyen yaplarn kaplarna niversite veya faklte tabelalar aslmamaldr. Trkiyenin yeni ve byk niversitelere ihtiyac vardr. Hem de bu ok acil bir ihtiyatr. Ancak, yeni ve byk niversiteler stanbul, Ankara ve Bursa gibi byk ehir merkezlerinde veya bu merkezlerin yakn evresinde kurulmaldr. Bir sre nce Fransa yeni niversitelerin ounu, Paris niversitesi I, II, III XIII adyla (XIII. si Paris-Nord adn tayor) Pariste kurdu. niversite ehri, tarihi ile, kltr ile, corafyas ve dier zellik ve gzellikleri ile eitim ve retime katkda bulunur ve bulunmaldr. niversiteyi stanbulda okumakla Anadolunun uzak ve gelimemi bir kesinde okumak ok farkl olsa gerek. Kk bir ehirde doup, tm renimini orada tamamlayan insanlarn dnyaya almalar ve milletler aras yarta yararl olmalar olduka zordur. Anadolunun uzak kelerinde, her fakltesi olan aratrma niversiteleri deil, o blgelerin ihtiyacna da cevap verecek programlar olan 24 yllk meslek arlkl yksek retim kurumlar ve belki de meslek niversiteleri kurulmaldr. Bylece meslek alannda byk igc a kapatlr ve meslek liselerinin mesleki yksek retime ynlendirilmesi ancak bu yolla mmkn olabilir. Son yllarda niversiteye kavuan illerin byk ounluunda ancak meslek niversiteleri kurulabilecei dncesindeyim. Bu tip niversitelerde retim yelerinden ok usta reticiler ve alannda uzman retim grevlileri grev alaca iin ileri bilimsel aratrma yapma ve doktora yaptrma zorunluluu da olmaz, olmamaldr. Aratrma yapma, bilgi retme, aratrc yetitirme ve ok sayda renciyi barndrma grevi olan byk niversiteler ise ancak stanbul, Ankara, zmir ve Bursa gibi byk illerin evresinde kurulmaldr. stanbulda en az 5, Ankarada 3, zmir 94
ve Bursada da ikier yeni devlet niversitesi kurulabilir. Bu niversiteler, iyi bir ynetim altnda, hem akademik hem de renci kapasitesi bakmndan ksa zamanda byk atlmlar yapabilir. Yeni niversite iin en nemli zorluk, akademik eleman temini ve yeni akademik eleman yetitirme iidir. Byk illerde yeteri kadar akademik eleman birikimi olmutur ve yeni eleman bulma ve yetitirme ii ok daha kolaydr. Bir niversite, ey iin dier niversitelerle yarr ve bu yarta gsterebildii baar orannda da geliir. Bunlarn birincisi iyi retim yesi, ikincisi iyi renci ve ncs de daha ok maddi destek. Hangi baarl retim yesi veya baarl renci stanbul, Ankara, zmir ve Bursay brakp da, 50 ylda bir arpa boyu yol alma ans olmayan uzak kedeki niversiteyi tercih eder? Merkezden uzak illerde 5060 yl nce kurulduu halde hala baz blmlerinde retim yesi bulunmayan niversitelerimiz vardr. Bu durum bize uzak illerdeki niversitelerin daha az sayda faklte ve blmden olumalar gerektiini anlatmaktadr. Ne yazk ki, ya politik nedenlerle ya da mevcut rektrlerin semen saysn artrma ve kadrolama istekleri sonucu olarak, o blge iin uygun ve gerekli olmayan; ayrca gelime ans da az olan faklte ve blmlerin alabildiine ahit olmaktayz. Mmtaz Turhan Haksz myd? Eitim ve yksek retim gibi nemli sosyal konularda kkl dzenlemeye girimeden nce, o meselenin yurt ve dnyadaki durumu ve k yollar, konunun uzmanlar tarafndan derinlemesine aratrlp rapor edilmelidir. Hkmetler reform iin gereken yasal dzenlemeleri yaparlarken bu raporlar esas almaldrlar. Atatrk dneminde niversite reformu iin byle bir rapor hazrlattrld birinci blmde belirtilmiti. Son yllarda hkmetler iki kez yeni bir niversite yasas karma giriiminde bulundular. Byk tepki karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar ve baarl olamadlar. 95
Baarszln en nemli sebebi, ie yanl yerden, yani dorudan yasa yapma noktasndan balam olmalardr. Yksek retimin Trkiye ve dnyadaki durumu nedir? Yksek retimde grlen yeni eilimler nelerdir? ada bir yksek retim sisteminin temel ilkeleri nelerdir? Yksek retimde ynetim ve ynetiim nasl olmaldr? Btn bu sorulara bilimsel aratrmalarla yant bulmadka salkl bir yasama dnemi geirmek mmkn deildir. Hkmet nce yerli ve yabanc uzmanlardan oluan ehliyetli bir komisyona, alternatif nerileri de ihtiva eden yksek retim raporu hazrlattrp, raporun kamuoyunda tartlmasn salamal, daha sonra rapordaki neriler nda yasa yapma safhasna gemeliydi. Belki o zaman sonu biraz daha farkl olabilirdi. Prof. Mmtaz Turhann 40 yl nce yaynlanan niversite problemi adl kk fakat nemli kitabnda gnmzde de geerli olan nemli tespit ve neriler vardr. Hoca ngiliz hkmetinin niversite sorununu zmek iin nasl bir alma yapm olduunu, ilgililer rnek alsn yle anlatmaktadr: ngiliz hkmetinin, niversite problemini derinliine ve geniliine tetkik ettirmek iin, yz binlerce lira deyerek kurduu komisyonun, seneye yakn bir zaman altktan sonra hazrlad, dnyaca mehur, Robbins Raporunda yeni kurulacak niversiteler de ele alnmtr. Bu raporun yeni bir niversite almas iin koymu olduu artlarn banda retim yesi says ile bunun talebe miktarna olan nispeti gelir:375 retim yesi tayin edilemeden hibir yeni niversite alamaz. Bu niversitede talebe says da balangta katiyen bini geemez. niversite geniletilmek istenince de her sekiz talebe iin muhakkak yeni bir retim yesinin tayini zaruridir. Sz konusu komite Lord Robbinsin bakanlnda 1961 1964 aras almalarn srdrm ve 1963 ylnda rapor ngiliz hkmetine sunulmutu. Yksek retimin amacn drt maddede zetleyen Raporda niversitelerde kapasitenin 96
artrlmas ve yksekokullarn niversiteye dntrlmesi de nerilmekteydi. Lord Robbins 1968 ylnda yeni kurulan niversitelerden birinin rektr oldu. Yksek okullar ad geen rapordaki neriler dorultusunda 1992 ylnda niversiteye dntrld. Birleik Krallkta yksek retimi ilgilendiren bir sonraki nemli rapor 1997 ylnda yaynlanan 1700 sayfalk Dearing Raporudur. Hkmetin kurduu aratrma komisyonunun bakan Nottingham niversitesi Rektr Sir Ronald Dearing idi. Yaym tarihinden itibaren yirmi yllk bir dnem iin ngrlerin yer ald Raporda yksek retimin amac drt maddede zetlenmi, finans, genileme ve akademik standartlarn devam ettirilmesi konularnda 93 tavsiyede bulunulmutur. Yeni dnemde hkmetlerin yapaca reformlara bu tavsiyeler k tutmutur. SONU 1. Trkiyenin yeni ve byk niversitelere acilen ihtiyac vardr. Okumak istiyorum diyen her 100 kiiden 75-80ine kaplar kapamaya devam edemeyiz. Aksine liselerden mezun olan her 100 rencinin en azndan 70-75ine yksek retim grme ansn salamak zorundayz. te bu nedenle, yeni, byk ve dnya apnda birinci snf niversiteler gerekmektedir. a nfusunun nemli bir ksmna yksek retim imkn salamann ve sonuta daha eitimli bir igcne sahip olmann baka yolu yoktur. 2. Unutmamak gerekir ki, yeni niversite amann amac, bilgi retmede, topluma hizmette ve a nfusunun okullamasnda ileri lkelerle yarabilir duruma ulamak olmaldr. Her ile bir niversite kazandrmak, politik kazan salamay, birilerini memnun etmeyi ve hatta srf o ehrin ekonomisini canlandrmay hedef almamaldr.
97
3. niversite merkezlerine ve zellikle byk ehirlere uzak illerde, aratrma yapma ve bilim adam yetitirme amac olmayan ve 24 yllk eitim retim veren meslek niversiteleri kurulmaldr. Aratrma, bilgi retme, bilim adam yetitirme ve on binlerce renciye kap ama grevi olan byk niversiteler iin stanbul, Ankara, zmir ve Bursa gibi byk ehirler ve bu ehirlerin yakn evresi tercih edilmelidir. stanbulda sadece bir fakltede binden fazla retim yesi birikmiken, uzaklarda bir mhr ve bir mdrden oluacak yeni niversitelerin almas bilime, ekonomiye ve ekolojiye uygun dmez. 4. Mevcut byk niversitelerin baz fakltelerini de balamak zere, zmir, Bursa, Adana, Konya, Erzurum, Kayseri, Samsun ve Trabzonda birer; stanbulda 5, ve Ankarada ise 3 yeni-byk devlet niversite almaldr. 5. stanbul ve Ankarada alacak niversitelere bu iki ehrin ad ilk isim olarak verilmelidir (rnek: stanbul Kartal niversitesi, stanbul Beykoz niversitesi gibi). 6. Dier vilayetlerde alacak niversitelere, daha ok bilim ve kltr alannda tannm ve tarihe mal olmu byklerin adlar verilebilir (rnek: Samsunda kurulacak ikinci niversiteye, Samsunlu olan byk demokrasi yolcusu Ali Fuat Bagil in ad verilebilir.). 7. Kurulan ve kurulacak yeni niversitelere stn yetenekli, akademik etikten ve ada yksek retimle ilgili yeni ynelimlerden haberdar olan rektrler ve yneticiler bulmak gerekir. Yeni kurulan bir niversitenin, akademik kadro, bilim retimi, sosyal hizmet ve toplumla btnleme konularnda nemli atlmlar yapabilmesi ve ileri lkelerdeki niversitelerle yarabilmesi, geni olarak ynetici kadronun yeteneklerine baldr.
98
8. imdiye kadar kurulan ve kurulacak olan yeni niversitelerin binalar ekonomi, ekoloji ve estetik zellikleri bakmndan ada mimarinin en iyi rnekleri olmal ve gelecekte de ihtiyaca cevap verebilecek ekilde planlanmaldr. Ykkdkk, eski, salksz ve estetikten yoksun yaplarn kaplarna niversite tabelalar aslmamaldr.
KAYNAKLAR
Burton, B.: A new type of German university takes root in Hamburg. Chronicle of Higher Education, Vol.45 Issue 28, 1999 Dearing Report.: http://www.leeds.ac.uk/educol/ncihe Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001 Higher Education in Turkey: Implementing the Assumptions of the Bologna Decleration in 2001-2002 www.bolognaberlin2003.de/pdf/Turkey.pdf Marangoz, C. ada bilim ve ada niversite zerine dnceler http://members.tripod.com/bilimpolitikasi/Konular/cagdas.html Marangoz. C.Yksekretim Reformunda Ge Kalnd, Umran, Kasm, 5359, 2003 Marangoz, C. ada niversite zerine dnceler, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 159192, 2004 National reports of the implementation of Bologna process period between Berlin and Bergen ministerial conferences (2003-2005) http://www.aic.lv/ace/ace_disk/Bologna/Reports/index_COUNTR20 05.htm Rosovsky, H. niversite: Bir Dekan Anlatyor. TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1994 Turhan, M.: niversite Problemi. Yamur Yaynevi, stanbul, 1967 TSAD. Trkiyede ve Dnyada Yksekretim, Bilim ve Teknoloji. stanbul, 1994.
99
3. BLM
BOLONYA SREC ve NVERSTELERMZ
Socrates Programlar Comenius Erasmus Grundtvig Lingua Minerva Eitim Sistem ve Politikalarn Gzleme ve Yenileme almalar Dier Programlar ile Ortak Faaliyetler. lave Tedbirler Leonardo da Vinci Program Genlik Program Program Adlar Avrupann Kltr Mirasn Yanstmaktadr Yeni Yksek retim Yasalar Bizde niversite Sonu Kaynaklar
BOLONYA SREC ve NVERSTELERMZ

Avrupa Birlii'nin fikri temelleri ok eskiden atlmtr. Ancak, sz konusu fikrin uygulanabilir bir siyasi projeye dnmesi Churchill'in 1946'da Zrichte yapm olduu konumadan hemen sonra olmutur. Churchill o konumasnda zet olarak, "Avrupa Birleik Devletleri'ni kurmak mecburiyetindeyiz" demiti. lk ara kurululardan sonra Ortak Pazar, Avrupa Topluluu (AT), Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) gibi safhalar takiben Kasm 1993'te topluluun ad Avrupa Birlii (AB) olmutur. Avrupa Birlii yesi olan lkeler ekonomik, sosyal, siyasal ve eitim sistemlerinde yenilikler ve baz yapsal deiiklikler yapmaktadrlar. Avrupa Topluluu eitim bakanlar 1974 ylnda bir eitim eylem programnn prensipleri zerinde anlatlar. 1976 ylnda balayan bu programda yksek retimle ilgili u faaliyet alan belirlenmiti: Ortak alma programlar, ksa alma ziyaretleri ve eitim yneticileri program. Ancak1972 1985 dnemi durgun geti ve hedeflere ulalamad. Buna sebep olarak 1971 finansman krizi, 1973 enerji krizi ve bunlarn sonucu olarak 1970li yllarn kresel ekonomik krizi gsterilmektedir. talyada Bologna (Bolonya) niversitesinin 900. kurulu yl kutlamalar vesilesiyle bir araya gelen Avrupa niversitesi rektrleri (430 rektr) eitimretim sisteminin
modernlemesi amacyla Magna Carta Universitatum (byk niversiteler szlemesi) balkl bir bildiriyi imzaladlar. Yksek retim sistemi iin ngrlen yapsal deiiklik ilk olarak, 25 Mays 1998' de Alman, Fransz, ngiliz ve talyan Eitim Bakanlarnn Pariste imzaladklar Sorbon Deklarasyonu'nda yer ald. Sorbon Deklarasyonunun ilk paragrafnda, Avrupann sadece Euro, bankalar ve ekonomi olmad, bunlarn yannda bilgi Avrupas olmas gerektii belirtilmi; ktann entelektel, kltrel, sosyal ve teknik temeller zerinde kurulmas ve glendirilmesi vurgulanm ve bu iin niversiteler tarafndan baarlaca kaydedilmitir. Daha sonra, 19 Haziran 1999' da Avrupa'daki 31 lkenin Eitim Bakanlar, Bolonya Deklarasyonu'nu imzaladlar. Bolonya Deklarasyonunda Trkiye Milli Eitim Bakan'nn imzas yoktur. Bolonya Deklarasyonunda belirtilen temel ama, 2010 ylna kadar kendi iinde olabildiince uyumlu, karlkl olarak birbirini tamamlayan ve rekabet gc yksek bir Avrupa Yksek retim Alan (European Higher Eduction Area) oluturmaktr. Bu hedefe ulamak iin belirlenen temel aktivite alanlar yle sralanmtr: 1. renci hareketliliini artrmak amacyla genelletirilmi bir ortak Avrupa kredi sistemi (ECTS) 2. Kolay anlalr ve karlatrlabilir dereceler (Diploma Eki) 3. Esas olarak seviyede yksek retim: lisans, yksek lisans ve doktora 4. Kalite kontrol ve gvencesi konusunda i birlii 5. Yeni renme olanaklarnn hizmete sunulmas ki ylda bir eitimle ilgili bakanlar toplanarak Bolonya Srecini ve bu srele ilgili uygulama ve gelimeleri gzden geirmekte ve yeni hedefler belirlemektedirler. kinci toplant 104
Bolonya Sreci ve niversitelerimiz
Mays 2001de Pragda (ek Cumhuriyeti) yapld. Trkiye Prag toplantsna katlp Bolonya Srecine katlma imzas atm, bylece yksek retimde Avrupa Birliine uyum iin gerekli reformlar yapacan taahht etmitir. Prag Bildirisiyle Bolonya Srecine nemli konu eklendi: 1. Hayat boyu renme. Ama Avrupa vatandalarnn yeni teknolojileri renerek daha yarabilir duruma gelmelerini temindir. 2. Yksek retim kurumlarnn, rencilerin ve renci organizasyonlarnn Bolonya Srecine daha aktif katlmlarn salamak. 3. Avrupa Yksek retim Alannn ekiciliini artrmak. nc toplant 33 lkenin ilgili bakanlarnn katlmyla Eyll 2003te Berlinde yapld. Berlin Bildirisiyle srece iki nemli hedef daha ilave edildi: 1. Eitim ile aratrma arasnda yakn ilikinin bulunduu, Avrupa Yksek retim Alan ile Avrupa Aratrma Alannn iki temel direk olduu ve doktora eitiminin Bolonya Srecinde nc basama tekil ettii belirtildi. 2. Srecin ortasnda geliim raporlaryla zelikle, kalite gvencesi, iki basamakl sistem (lisans ve yksek lisans), diploma denklii ve eitim sreleri konularnn deerlendirilmesi bu konularda rapor hazrlanmas. Bu konferansta yksek retimde hareketliliin Avrupa Yksek retim Alannn oluturulmasnda temel artlardan biri olduu tekrar vurgulanmtr. Drdnc toplant Mays 2005te Bergen (Norve)de yapld. Bolonya Srecinin ortasnda yaplan bu toplantnn sonu bildirisinin ilk paragrafnda, geen srenin deerlendirildii, 2010 hedefi iin nceliklerin belirlendii ve Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, Moldova ve Ukraynann srece dhil edildikleri bildirilmektedir. Aslnda, 25 Mays 105
1998de 4 lke ile balayan Sorbon-Bolonya Srecine katlan lke says Bergen toplantsnda (1920 Mays 2005) 45e km oldu. Yaynlanan bildiride kalite gvencesi, ikili sistem ve eitim sreleri, aratrma ve retimin nemi ve birlikte yrtlmeleri, mobilite, srecin sosyal boyutu, Avrupa Yksek retim Alannn dnyaya almas ve cezp edici olmas gibi konulara vurgu yaplmaktadr. Beinci toplant 1718 Mays 2007de Londrada yapld. Bakanlar toplantsna 2005te 43 lke, 2007de ise 48 lke katld. Drdnc toplant sonunda bir sonraki toplantnn 2007 ylnda Londrada yaplaca, o tarihe kadar kalite gvencesi, derece sistemi, derecelerin tannmas ve eitim sreleri konusunda gereken uygulamalarn tamamlanaca belirtilmiti. Bakanlarn 2007 ylnda zellikle aadaki konulara bakacaklar ve bu konularla ilgili rapor hazrlamalar iin izleme gruplarnn grevlendirildii aklanmt: 1. Avrupa Yksek retim Kalite Gvencesi Birlii (ENQA)nin kalite gvencesi iin nerdii klavuz ve standartlarn tamamlanmas 2. Ulusal temelde kalite klavuzlarnn tamamlanmas 3. Doktora dzeyi dhil ortak eitim derecelerinin tannmas ve desteklenmesi 4. Yksek retimde esnek renme yollarnn olumasna frsat verilmesi 5. retim eleman ve renci hareketlilii ve hareketliliin nndeki sosyal ve ekonomik engeller konusunda karlatrmal bir raporun hazrlanmas Londradaki bakanlar toplants iin hazrlanan raporda 2005 verileri ile 2007deki durum karlatrlm ve yukarda sralanan konularda nemli ilerlemeler olduu sonucuna varlm, bir sonraki toplantnn 2829 Nisan 2009da Leuven-Belkada yaplmasna karar verilmitir. 106
18 Mays 2007 tarihli Londra Bildirisinde yer alan nemli hususlar yle zetlenebilir: Bildiriye gre, gelien Avrupa Yksek retim Alannn esaslar unlardr: Kurumsal zerklik, akademik zgrlk, akademik hareketlilik, demokratik prensipler ve frsat eitlii, istihdamda art, ekici ve yarabilir bir Avrupa. Londra Bildirisine gre, retmen merkezli eitimden renci merkezli eitime doru olan gelime desteklenecektir. renci ve retim yesi hareketliliinin nndeki finansal ve dier engeller almaldr. basamakl sistemde nemli gelimeler olmutur. Bunun devam etmesi gereklidir. Doktora programlarnn says artm ve ok sayda lkede yksek retim ile aratrma sektr arasnda daha gl balar kurulmutur. Diplomalarn tannmas konusunda ilerlemeler devam etmelidir. Milli kalite kontrol sisteminde ilerlemeler olmaldr. Hayat boyu renmede yksek retimin neminin anlalmas iin daha ileri almalara ihtiya vardr. Dtan kalite gvencesi salama sistemiyle ilgili gelimeler olmutur. Gelecek iki yl iinde basamakl sistemin yaygnlatrlmas, kalite gvencesi, diplomalarn tannmas ve retim sreleri gibi konularn tamamlanmasna allacaktr. Ayrca, hareketlilik, verilerin toplanmas ve istihdam gibi konulara zel nem verilecektir. Bolonya Sreciyle ilgili gelimeler hem lkeler dzeyinde hem de Avrupa genelinde izlenmekte ve iki ylda bir eilim raporlar (Trends) hazrlanmaktadr. Bu amala 2001 ylnda Salamancada, 2003te de Grazda birer toplant yaplmtr. Avrupa niversiteleri Birlii (EUA) tarafndan hazrlattrlan Trends IV, 2005 ylnda yaynlanmtr. Trends IV n sonular 62 ayr niversite veya birime yaplan ziyaretlerden elde edilen bilgilerden ibarettir. Avrupa Birlii'ne ye olan lkelerin yksek retim sistemleri arasnda nemli farkllklar vardr. niversite ve niversite d diye ikili yksek retim sistemine sahip olan 107
lkeler; Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya ve Hollanda'dr. sve ile Birleik Krallkta ise btn yksek retim, Trkiyede olduu gibi, niversite ad altnda toplanmtr. Avrupa Birleik Devleti fikrinin gereklemesi iin yksek retim kurumlar arasnda benzerliklerin, uyumun ve ibirliinin artrlmas gerekmektedir. AB yesi olan ileri lkelerde yksek retim kurumlarnn akademik deerlendirilmesi ve kalite kontrol iin belli kurumlar oluturulmutur. Socrates Programlar Avrupa Birlii Antlamasnn 149 ve 150. maddeleri gereince hayata geirilen Sokrates, Avrupa Birlii genel eitim programnn addr. Avrupallara Avrupa Topluluu fikrini benimsetmek iin rencilerin desteini almak amacyla 1985 ylnda Sokrates (Socrates) ve daha sonra Erasmus Programlar balatld ve bu programlar destekleyen Avrupa Kredi Transfer Sistemi gelitirildi. Sokrates kapsamnda en yksek bte Erasmus programna ayrlm; Erasmus iinde de en byk hisse retim eleman ile renci hareketliliine tahsis edilmitir. Sokrates Programnn birinci dneminde (19951999) retim eleman, renci, retmen ve eitimcileri kapsayan toplam 275.000 Avrupalnn lkeler arasnda dolam ve deiimi desteklenmitir. Yeni retim olanaklar akademik hareketlilii daha da artracak, renciler, retim yeleri ve niversite idarecileri iin adeta snrlar kalkm olacaktr. Programn 2000 2006 yllarn kapsayan ikinci dneminin temel hedefleri unlard: 1. Avrupa'da her seviyedeki eitimi artrmak 2. Avrupa dillerinin renilmesini tannmasn salamak, ve farkl kltrlerin
3. Eitimin her alannda ibirliini ve dolam temin etmek 108
4. Eitimde yenilikleri ve kaliteyi artrmaya ynelik projeleri tevik etmek 5. Eitimin tm basamaklarnda frsat eitliini salamak 31 Avrupa lkesine ilave olarak Trkiye' nin de katld ikinci dnem Sokrates programnn sekiz eylem alan, yani alt program vardr: 1. Comenius: lk ve orta retimle ilgilidir. Okullar ibirlii ve ortakln gelitirilmesi, retmenler iin sreli meslek ii veya meslek ncesi eitim destei, eitiminde grevli personel iin imknlar salama konularla ilgilenen alt programdr. aras ksa okul gibi
2. Erasmus: Yksek retimde ibirliini dzenleyen nemli bir programdr. Erasmus hem nl bir hmanistin addr hem de ngilizce European Community Action Schema for the Mobility of University Students ifadesinin (Avrupa Birlii niversite rencileri Hareketlilii iin Eylem Plan) ksaltlm eklidir. Lisans ve lisansst eitimi, bu alanda renci ve retim eleman deiimi ile akademik Uzmanlk Alar (Thematic Networks)n konu almaktadr. 19872003 dneminde Erasmus kapsamnda bir milyondan fazla renci deiimi gerekletirilmitir. 2004 ylnda bu rakam 1 milyon 250 bine ulamtr. renci deiimi yapabilecei belirlenen kurumlarn rencilerine, gittii lkeye gre deien miktarda maddi destek salanmaktadr. Bu destek, 2004 2005 dneminde Trkiyeden giden renciler iin aylk 300 Euro olarak uygulanm; bu miktar 20052006 dneminde 400 Euroya karlmtr. 20042005 dnemi itibariyle Trkiyeden 65 yksek retim kurumu Erasmus programna katlabilmektedir. Trkiyenin 11.01.2005 tarihli Ulusal Raporuna gre, 20042005 retim yl gz yarylnda dar giden renci says 475, retim eleman
109
ise 55 iken; Trkiyeye gelen renci says 183, retim eleman says ise 2 dir. 3. Grundtvig: Yetikin eitimi, yaygn eitim ve hayat boyu eitimle ilgilidir. lkeler st ibirlii projeleri, renme amal ortaklk ve ibirlii, yaygn eitim elemanlarnn ksa sreli desteklenmesi, uzmanlk alan ve proje amal alarn kurulmasna destek veren bir alt programdr. 4. Lingua: Avrupa dillerinin retilmesini destekler. Dil retimiyle ilgili her trl yenilik, bulu ve aktiviteyi destekleyen alt programdr. 5. Minerva: Eitimde enformasyon ve iletiim teknolojisiyle ilgilidir. Eitimi ilgilendiren yeniliklerle ilgili projeler, eitim ve bilginin yaygnlatrlmas ile ilgili projeler, uzaktan eitim ve eitimde bilgi teknolojisinin kullanlmasna ynelik almalar ile eitim alanna yenilik getiren projeler bu alt programn ilgi alanna girer. 6. Eitim sistem ve politikalarn gzleme ve yenileme almalar. Bolonya Deklarasyonunda yer alan hedeflerle ilgili almalar, incelemeleri, gzlem ve projeleri, ulusal Akademik Tanma ve Bilgi Merkezleri (NARIC) A ile ilgili almalar, eitimle ilgili ynetici-uzman elemanlarn karlkl aratrma ziyaretlerini destekler (ARION). Ayrca, Avrupa Eitim Sistemleri ve Politikalar Bilgi Ann (EURYDICE) tm faaliyetlerini ve eitim politikalarn ilgilendiren her trl ortak almay destekleyen alt programdr. 7. Dier programlar ile ortak faaliyetler. Mesleki eitim ile genlik programlar arasnda ortak projeleri ve ibirliini destekler. 8. lave tedbirler. Dier programlarda yer almayan konularda destek salar. Sokrates programnn tantlmas, daha iyi 110
uygulanmas, ibirliinin en st dzeye karlmas, Sokrates kapsamnda sektrler st sinerjinin gelitirilmesi, frsat eitliinin ve kltrler aras eitimin salanmas, engelli haklarnn korunmas ile rklk ve yabanc dmanlyla mcadele bu alt programn destekledii konulardandr. Leonardo da Vinci Program Amac, Avrupa Birliine ye ve aday lkelerde meslek eitimi ile ilgili politikalar desteklemek, gelitirmek ve mesleki eitimin kalitesini ykseltmektir. Programn nemli hedefi vardr: 1. zellikle genlerin beceri ve yeteneklerini gelitirmek 2. Meslek eitiminde kalitenin ykseltilmesi 3. niversiteler dhil meslek eitimi veren tm kurumlar ile iletmeler (zellikle KOBler) arasnda ibirliini gelitirmek. Bu program erevesinde sadece 1997 ylnda 15.000 ortakl 730 projeye 152,7 Ecu tutarnda mali destek salanmtr. 20032004 dneminde renmenin deerlendirilmesi, meslek eitiminde yeni retme, renme ve temel beceri biimleri ile rehberlik ve danma konularna ncelik verilmitir. Genlik Program Amac, okul sistemi dnda kalan genlerin Avrupa idealinde aktif olarak yer almalarn salamak ve onlarn eitimine yardmc olmaktr. Bu program erevesinde 1997 ylnda 70.000 genci kapsayan projelere 24,9 milyon Ecu tutarnda destek verilmitir. Program Adlar Avrupann Kltr Mirasn Yanstmaktadr Yukarda sralanan program ve alt programlarn adlar Avrupa kltrnn ke talarn yanstmaktadr. Bu adlarn her birinin neleri ifade ettiini bilmenin son derece nemli olduunu dnmekteyim:
111
Sokrates: M.. 469399 tarihleri arasnda yaam eski Yunan filozofudur. nceleri heykeltralk yapt. Sonradan bu ii brakarak mrn Atina genliini yetitirmeye adad. Memuriyet almad. Aktif politikadan uzak durdu. Parayla ders vermeye karyd. lkenin kanunlarna sayglyd. Sokrates, genleri yoldan karyor, devletin resmi tanrlarna inanmayp, bunlarn yerine yeni yeni tanrlar koyuyor diye suland. Mahkeme onu bu sutan tr baldran zehiriyle lme mahkum etti. Comenius (Jan Amos Komensky): 1592 de Moravyada dodu 1670de Amsterdamda ld. 1616da papaz oldu. Londra, sve, Polonya, Macaristan ve Hollandada bulundu. Polonyaya sndktan sonra Lesznoda 12 yl sreyle hem papazlk hem de ilkretim okulu retmenlii yapt. Teoloji, felsefe, ekonomi ve eitim konularnda eserler yazd. Yeni retim metotlar nerdi ve renmede motivasyonun nemini vurgulad. Erasmus: Desiderius Erasmus (14691536): Hollandal nl bir hmanisttir. Bir papazn evlilik d ocuu olan Erasmus 1492de papaz oldu. Latin edebiyatn savundu. Skolstik yntemleri ve kiliseyi eletirdi. Ancak, Katolik kilisesine sadk kald. Arkada olduu halde Lutherle birlikte hareket etmedi. Din kavgalarndan, iddetten uzak, bar ve hogrl bir Hristiyan toplumunu savunmaktayd. Baz yazarlar Erasmus yumurta biriktirdi Luther civciv kard diyerek onun reform olayndaki rolne vurgu yapmlardr. Yazd bir skete Papa Julius IIyi bir Katolikten ok Mslmana benzetti. 1499da ngilterede Thomas More ile tant. talya, Fransa ve svire bata olmak zere birok Avrupa lkesinde bulundu. Rnesans dnemi Hristiyan hmanizminin en nemli temsilcilerinden biri kabul edilir. Grundtvig: Nicolai Frederik Severin Grundtvig (1783 1872): Danimarkal rahip, retmen, yazar, air, tarihi, filozof 112
ve politikacdr. Babas da Luther yanls bir rahipti. Eski ilk inanca dn savunan grlerinden tr Grundtvitcilik denen bir akm dodu. Milli ve dini bir yeniden dou fikrini yayd. Erikinlerin eitimi amacyla yksek halk okulunu kurdu. Kurucu meclis yelii ve milletvekillii yapt. 1861de piskopos oldu. Minerva: Eski Romann bilgelik, bilgi, tp, sanat, ticaret ve lm tanras. Minerva ile ilgili iki tapnak Aventino ve Kapitol tepelerinde bulunmaktayd. Minerva Medica Jpiterin kz olarak kabul edilen tp tanrasdr. Minerva, Jpiter ve Junoya Capitol ls denir. renciler ve loncalar tarafndan Minerva onuruna her yl mart aynda byk, haziran aynda ise kk olmak zere iki ayr len dzenlenirdi. Leonardo da Vinci (14521519): nl talyan, ressam, heykelci, mimar ve bilgin. Noter Pieronun evlilik d olu olarak hayata balad. Klasik temel eitimi yeterli deildi. Ancak, o dnen, merak eden ve bulu yapabilen bir kafaya sahipti. Dnyann her tarafnda ok iyi bilinen Mona Lisa portresini drt ylda tamamlad sylenir. Kayalklardaki Meryem, Son Akam Yemei ve Vaftizci Yahya dier nl eserlerindendir. Onun otuz kadavra zerinde uzun sre alarak izdii binlerce anatomi resmi bugn bile kullanlacak deerdedir. Yeni Yksek retim Yasalar Bolonya Sreci, bir ksmn imdiye kadar anlattmz programlardan, eitim bakanlarnn bildirilerinden ve mfredatlardaki deiiklikler ile bunlarn uygulanmasndan ve nihayet srecin izlenmesinden ibaret deildir. Avrupa Birlii' ne ye lkeler 1990' l yllardan itibaren yksek retim yasalarnda da reform saylabilecek kadar nemli deiiklikler yaptlar. sve, Avusturya ve Danimarkada karlan yeni yksek retim yasalar bunlarn son nemli rneklerindendir. Yasalarda grlen temel yenilikler, rektrlerin seimle gelmesi eklindeki 113
uygulamann sona erdirilmesi, niversitelere daha fazla zerklik tannmas, niversite ile hkmet arasnda mtevelli heyet benzeri tampon kurullarn oluturulmas ve hesap verebilirlik gelmektedir. Ayrca, kalite kontrol ve kalite gvencesinin dzenlenmesi, mali zerklik, yani hkmetin ayrtaca bte ile ilgili kstlamalarn kaldrlmas, torba bte ve torba kadro sistemi, rencilerin kabul, renim cretinin belirlenmesi ve diplomalarn verilmesinde niversitelerin yetkili klnmas gibi yenilikler saylabilir. Bizde niversite Yksek retimin baars verimiyle llr. niversitelerin veriminin temel gstergeleri unlardr: 1. Mezun ettii rencilerin kalitesi ve ilerindeki baarlar 2. Dnya bilimine yapm olduu katk, yani rettii bilgi 3. retilen bilginin paraya dntrlmesi ve pazarlanmas (patent) 4. evreye, millete ve dnya insanlna sunduu hizmet. Bizde henz iyi bir kalite kontrol yaplmamaktadr. Bilenle bilmeyenin, kaliteli ile kalitesizin ayrma tabi tutulmad bir toplumda kalite kontrol yapmann da anlam yoktur. Dnya bilimine yaplan katknn ls belli dergilerde yaynlanan makale saylar, bu makalelerin ald atf saylar ve alnan patent saylardr. Trkiyeden SCI (Science Citation Index)'ye giren makale says her yl nemli lde artmaktadr. Ancak, lke nfuslar dikkate alndnda, Trkiye'nin dnya lkeleri arasndaki yerini yeterli grmek mmkn deildir. Nfusa gre sralamada svire srail, sve, ngiltere, Fransa ve Almanya gibi lkelerden geride olduumuz aktr. Saydan ok daha nemli olan, makalelerin ald atf says, ondan da nemlisi alnan patent saysdr. Bu iki konuda yaplacak bir sralamada ise en gerilerde kaldmz bilinmektedir. 114
Almanya'nn Hamburg ehrinde 1978'de kurulan gen Hamburg-Harburg niversitesi'nin 1999'da 3500 rencisi, 100' profesr olmak zere 500 de retim eleman vard. Teknoloji alannda ve mhendislik eitiminde ne kan ve endstri ile sk balantlar olan bu niversite 1999 ylnda yaklak 100 patent almt. te l budur. Uzun tarihi, renci ve retim yesi saylaryla vnen teknik niversitelerimiz, kendilerini bu lye gre deerlendirmelidir. Avrupa'da ve ileri lkelerde niversite artk fildii kulesi ve elitleri eiten bir kurum deil; en deerli servet, en byk zenginlik ve en iyi rehber olan bilgiyi reten, yayan ve paraya dntren fabrikadr. niversite toplumun lokomotifidir. lerlemek, kalknmay salamak, sosyoekonomik ve politik problemleri zebilme gcne sahip olabilmek ve dier lkelerle yarabilmek iin birinci snf bilim adamlarnn alt birinci snf niversitelere ihtiya vardr. Ne yazk ki, niversitelerimiz henz belirtilen nemli grevi yerine getirecek zihniyete, yasaya, yapya, ynetime, organizasyona, imkna, ortama ve ksacas kapasiteye yeterince sahip deildir. SONU 1. Trkiye yksek retimini ve niversitelerini hem yap ve organizasyon hem de verimlilik ve dier ynelimler asndan AB'deki rneklere gre yeniden yaplandrmak zorundadr. 2. Mslman Trk Milleti, uzun ve erefli tarihinde ok sayda ve dnya apnda kltr deerlerine sahip olmutur. Bu kltr deerlerimizin zamanla Avrupa Birliinin eylem plan ve programlarna yansmas gerekir. bni Sinann, Mevlanann ve Yunusun ad ve evrensel idealleri Avrupa Birlii Programlarnda yer almadka, bu birlik sadece bir Hristiyan kulb olmaktan kurtulamaz. 3. Yaplacak ilk ve en acil i 2547 sayl YK Yasasn ve Anayasadaki ilgili ksmlar deitirmek, merkezi yapy 115
zayflatmak, zellikle rektr seimindeki kr dvne son vermektir. Bylece, niversiteleri, orada alanlar iin cehenneme eviren, sadece kendisine oy verenleri ve kar salayanlar kayrp kollayan misyonsuz, vizyonsuz ve gelien dnyadan habersiz kimselerin rektrlk hayallerine son verilmi olur. niversite toplumun maldr. Toplum kendi maln ynetmede, bir ekilde sz sahibi olmaldr. 4. Paras olan fakat yetenei olmayanlara daha iyi programlarda okuma imkn veren ve sonuta frsat eitliini bozan mevcut vakf niversitesi sistemi gzden geirilmelidir. 5. Yksek retim andaki nfusa oranla niversiteye girebilenlerin saysn iki katna karabilmek iin gereken hazrlklar ve yatrmlar yaplmaldr. 6. Yksek retime ayrlan mali destek ksa zamanda en az iki katna karlmaldr. 7. retim eleman ve yardmc personel almnda szde deil, gerekten ak ve effaf olunmal ve serbest rekabet kurallar mutlaka uygulanmal, retim yesi hareketlilii salanmal ve iten beslenme mmkn olduu lde engellenmelidir. 8. niversite kampuslar, kampus girileri, binalar, derslik ve laboratuarlar, niversite havasn verebilmeli, estetik, ekonomi ve ekoloji bakmndan yetersiz olmamaldr. Tek katl, biimsiz, ykk-dkk, d gibi ii de bo olan binalarda niversite eitimi olmaz. 9. z deerlendirme, kalite gvencesi ve dardan kalite kontrol sistemleri gerekletirilmelidir. 10. niversitelerde aratrma, eitim ve hizmet iin olmazsa olmaz art, huzurlu ortamdr. niversitelerde sreklilik kazanan akademik depreme bir are bulunmal ve huzurlu alma ortam mutlaka salanmaldr. 11. nce yurt iindeki niversiteler, sonra da yurt dndaki, zellikle AB'deki niversiteler arasnda retim eleman ve 116
renci hareketliliini artracak projeler gelitirilmeli ve devam eden projelere daha fazla katlm salanmaldr. Bir niversitenin krslerine, konferans salonlarna ve misafirhanelerine, Nobel dl alm veya o lde byk baarlar gstermi bilim adamlar yakr. Ularda seyreden, uuk fikirli, dayatmac, jakoben toplum mhendisliine soyunmu ve donmu-kalplam, modas gemi fikirlerin ateli savunucular deil. Bir lkede, yksek retim krslerini ikinci tip, yani militan-politik insanlar andryorsa orada demokratik, zgr-zerk, bilim reten ve verimli bir niversitenin varl olduka phelidir. 12. niversiteyi ynetenler, her eyden nce ynetim bilgisine, ynetim etiine ve dier yneticilik vasflarna sahip olmaldr. Yneticiler, her eyden nce tarafsz olmal, adaletli olmal, eletirilere ak olmal ve hesap verebilir olmal. Eer, uygulamalar eletirenler, u veya bu ekilde madur ediliyor, zarara uratlyor, susturuluyor ve hatta cezaya arptrlyorsa, o niversitede akademik zerklik yle dursun en temel insan haklarndan, yani sz, fikir ve yaama hrriyetinden bile sz edilemez. KAYNAKLAR
Bennett, B.: The new style boards of governors are they working? Higher Education Quarterly, 56(3): 2873002, 2002 Burton, B.: A new type of German university takes root in Hamburg. Chronicle of Higher Education, Vol.45 Issue 28, 1999 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt 5, 7, 9, Milliyet, 1986 de Wit, H.: International mobility, European trends and Perspectives http://www.cags.ca/2005/pdf/2005_Wit_H.pdf Eflatun, Sokratesin Mdafaas, Apoloji, eviren, Cavit enda, Doan Gne Yaynlar, stanbul, 1965 Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001 London Communiqu.: Towards the European Higher Education Area: responding to challenges in a globalised world. 18 May, 2007.
117

http://www.dfes.gov.uk/londonbologna/uploads/documents/LC18Ma y07.pdf Marangoz, C.: ada niversite zerine dnceler, (Nasl Bir niversite, Editr. Cokun Can Aktan) 159192, 2004 Marangoz. C.Yksekretim Reformunda Ge Kalnd, Umran, Kasm, 5359, Mason, S.F.: Bilimler Tarihi. eviren: Umur Daybelge, Kltr Bakanl, Ankara, 2001 2003 Meydan Larousse, Meydan Yaynevi, stanbul 1985. Ministry of Education and Science in Sweden. Higher Education Act (Law 1992:1434). http://utbildning.regeringen.se/inenglish/pdf/higher_education_ac t.pdf) Ministry of Education and Science in Sweden. Higher Education Ordinance (1993:100) National Council of the Republic of Austria.: University Organisation and Studies Act (Universities Act 2002), 68 sayfa, (www. bmbwk.gv.at/medien/8019_ug02_engl.pdf). OECD .: Changing patterns of governance in higher education, Education Policy Analysis 2003 Rakic, V. Converge or not converge: the European Union and higher education policies in Netherlands, Belgium/Flanders and Germany. Higher Education Policy 14: 225240, 2001 Reding, V.: Two Decades of Reform in Higher Education in Europe: 1980 Onwards, 570 (http://www.eurydice.org Ronan, C.A.: Bilim Tarihi. evirenler: Ekmeleddin hsanolu; Feza Gnergun, TBTAK Yaynlar, Ankara, 2005 The European Higher Education Area. Joint Declaration of the European Ministers of Edducation Convened in Bologna on the 19th of June 1999. University Organisation and Studies Act (Universities Act 2002), National Council of the Republic of Austria, 68 sayfa, (www. bmbwk.gv.at/medien/8019_ug02_engl.pdf). Weber, A., Felsefe Tarihi, eviren, H. Vehbi Eralp, stanbul Remzi Kitabevi, 19
118
4. BLM
YKSEKRETMDE YEN ELMLER
Elitlerin Eitiminden Kitle Eitimine Programlarn Farkllamas Esneklik Standartlama Enternasyonalleme ve Hareketlilik Yksek retimin Finansman Kaliteye Ynelim Hesap Verebilirlik Hesap Verebilirlik geni niversite-Sanayi birlii Hayat Boyu renim retim Alanlaryla lgili Eilimler niversite ve Sosyal evre Yksek retimin Gelecei Sonu Kaynaklar
YKSEKRETMDE YEN ELMLER

Bir niversiteyi deitirmek bir kabristan yrtmek kadar zordur T. OBanion Son yllarda yksek retimin yap, organizasyon ve ynetim eklinde nemli deiiklikler meydana gelmitir. Artk yksek retim kitle eitimi dnemini de geride brakarak tm toplumun eitim-retimini stlenme devresine girmitir. Dnyada renci ve retim elaman hareketliliinin ar lde artmas yksek retimi en nemli ekonomik sektrlerden biri haline getirmitir. Dier taraftan, giriimci niversite ve bilgiye dayal ekonomi kavramlar ile birlikte niversitelerin bir byk irket gibi ynetilmeleri ve st akademik idarecilerin zel liderlik eitimi grmeleri gerektii ileri srlmektedir. Yani meslektalarn ynettii bir niversiteden meslekta olan veya olmayan profesyonel liderlerin ynettii bir niversiteye ynelim sz konusudur. Bu konu ayn zamanda kamu sektrnn ve kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmas sreciyle de yakndan ilgilidir. Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmasyla ilgili temel modellerden birisi verimlilii esas alan iletme modelidir. Bu modelin temel amac kamu sektrn, zellikle girdiler-ktlar
ve verimlilik bakmndan ticari kurumlar gibi dzenlemektir. Bu nedenle, yksek retimin de yeniden yaplandrlmas gerektii kabul edilmektedir. Yksek retimle ilgili yeni eilimlerin grld ana konular yle sralanabilir: 1. Kurumsal zerklik (otonomi). 2. Akademik zgrlk. 3. Kitle eitimi, genileme ve eitlendirme. 4. Yksek retimde enternasyonalleme 5. Yksek retimde mkemmeliyet. 6. niversite sanayi ibirlii. 7. niversite okul ibirlii 8. Bolonya sreci, uyum ve ahenk (harmonizasyon). 9. Giriimci niversite, pazarlama (marketizasyon) ve akademik kapitalizm. 10. Yksek retimin finansman. 11. Yksek retimde ynetim ve ynetiim. 12. Akademik liderlik. 13. Kalite gvencesi, kalite kontrol. 14. Hesap verebilirlik. 15. Biliim teknolojisi ve yeni retim metotlar. 16. ok uluslu niversite, zel ve sanal niversite.. Bu blmde, sralanan konulardan daha nemli grdmz bir ksm ele alnacaktr. Amerikan yksek retiminde teden beri var olan, Avrupa Birlii (AB) lkelerinde ise daha yeni bir eilim saylan marketizasyon, beraberinde yeni ynetim ve yeni ynetici anlayn getirmektedir. Bu eilim Avrupa yksek retiminde en nemli deime olarak grlmektedir. Artk yksek retim kurumlar daha giriimci, daha intibak ve daha pazar artlarna gre davranr olmulardr. renci ve retim yesi hareketliliinin artmas niversiteler aras yar kamlamtr. niversiteler zel irketler gibi kar merkezli ve hesap verebilen kurumlar haline gelmektedir. retim yeleri daha giriimci olmakta, performansa gre bteden pay alma esas gittike yaygnlamaktadr. Anlatlan tabloya elbette itirazlar da vardr. Bu eilime kar olanlar vardr. Onlar akademik kurumlara d glerden etki ve bask olduunda, i deerler sisteminin yklacan, akademik kapitalizmin doacan ve birer kltr ve bilim yuvas olan niversitelerin yara alp ypranacan ileri srmektedirler. 122
Yksekretimde Yeni Eilimler
niversitelerin ve dier yksek retim kurumlarnn ticari irketlerdekine benzer bir ekilde organize edilmesi, ynetilmesi ve giriimci niversite gr, yksek retimde liderlik konusunun tartlmasn derinden etkilemitir. Bu blmde, yksek retimdeki yeni eilimler ksaca aklanacak, bu eilimler nda Trk yksek retiminin nemli sorunlar, kmaz sokaklar ve k yollar belirtilecektir. Elitlerin Eitiminden Kitle Eitimine kinci Dnya Harbini takiben endstride bymeye paralel olarak yksek retimde de nemli gelimeler oldu. nceleri, sadece toplumun ihtiya duyduu elitleri yetitirmekte olan niversiteler kitleleri eitme dnemine girdiler. 1970lerden itibaren bu eilim tm dnyaya yayld. Sanayi kesiminin eitimli ve yksek nitelikli i gcne olan ihtiyac yannda toplumun sosyal ve kltrel beklentileri de kitle eitimine geite etkili oldu. 1980 sonras ekonomide, teknolojide ve i piyasasndaki gelimeler, yksek retime olan talebi daha da artrd. Avrupa Birlii lkelerinde yksek retimdeki renci saylar, 19802000 yllar arasnda iki katna kt. leri toplumlarda a nfusunun % 50den fazlas yksek retim hakkn elde eder oldu. Korede yksek retimdeki renci says 1950 ylnda 11.358 iken 2002 ylnda 3,5 milyona ulat. imdi a nfusunun % 95ten fazlas lise dzeyinde ve bunlarn da % 70i yksek retim dzeyinde bir eitim-retim imkn bulmaktadr. Yksek retimdeki rencilerin % 50si en az 4 yllk bir programa kayt yaptrmtr. Bu rakamla Kore ABDyi bile geride brakmtr. 2002 ylnda Koredeki iki yllk 159 yksekokul ve teknik yksekokuldan 143 zel statde idi. 163 drt yllk yksekokul ve niversitenin de 137si zeldi. Bunlara ek olarak 11 tane retmen yetitiren devlet niversitesi ve 11i zel 19 tane de teknik niversite bulunmaktayd. Ayrca, ak retimdeki renci says da 300.000in zerinde idi. 123
Tek bana kitle eitimi bile geleneksel niversitenin yapsn nemli lde etkiler oldu. renci saysnn artna paralel olarak retim yesi ve renci bana den niversite btesinin de paralel olarak artmas gerekirken, bu genelde byle olmad. Snflarn mevcudu ve bir retim yesine den renci saylar artt. niversiteler sadece bilim iin bilim yapan ve elitleri yetitiren fildii kuleleri olmaktan kt. Artk niversite, bilgi retme ve retilen bilgiyi yaymann yannda, sanayinin ve demokratik toplumun ihtiyac olan nitelikli igcn yetitirmek, ktlaryla ilgili kalite gvencesi vermek, kamunun kt kaynaklarn en verimli biimde kullanmak, toplumun her kesimine hizmet vermek, ekonomik kalknma iin giriimlerde bulunmak ve tm faaliyetleri hakknda hesap vermek durumundadr. Programlarn Farkllamas Yksek retim alannda talep eitliliine paralel olarak arz eitlilii de artmaktadr. Biliim teknolojisindeki ba dndrc gelimeler yksek retimin yapsn derinden etkilemektedir. 2000 ylnda ABDdeki geleneksel niversite ve kolejlerin % 70i internet aracl ile rencilerine ders vermekteydi. 2005 ylnda en az bir dersi internet yoluyla (online) veren niversitelerin oran % 97ye ve bu yolla diploma verenlerin oran da % 49a ykseldi. Geleneksel niversite belli bilim dallarnda bilimsel eitim vermekteydi. Gnmz niversitesinde toplumun istek ve ihtiyalarn karlamak zere ok eitli yeni programlar almtr. Bu programlara devam edenler, bilgiye dayal ekonominin ve sanayinin ihtiya duyduu teknik yetenekleri kazanmaktadrlar. Alan yeni programlarn baaryla srdrlmesi daha iyi yetimi retim elemann, daha iyi alt yapy ve daha ok paray gerektirmektedir.
124
Esneklik Esneklik yeni niversitenin en nemli zelliklerinden birisidir. Program saysnn art yeni niversitenin daha esnek olmasn gerektirmektedir. Donmu, kat ve kalplam eski retim yaps terk edilmektedir. Artk programlar aras yatay ve dikey geiler tevik grmektedir. ok disiplinli retim ve aratrma tevik grmektedir. rencilere yar zamanl eitim, internet yoluyla eitim gibi farkl olanaklarn sunulmas istenmektedir. Zaten, hayat boyu eitimin baarl bir ekilde srdrlmesi de buna baldr. Standartlama Bolonya sreci yksek retimde lkeler aras bir standartlamay, benzemeyi ve uyumu ngrmektedir. Lisans ve n lisans programlar ile yksek lisans ve doktora srelerinde ve ayrca kredi hesaplamalarnda ve diploma eklerinde gerekletirilen ve yakn gelecekte gerekletirilecek olan dzenleme ve uygulamalar niversitelerde grlen balca standartlama rnekleridir. Ayrca, hangi bilgi ve becerilerin hangi programla ve nasl elde edileceini ak olarak belirlemek gerekmektedir. Enternasyonalleme ve Hareketlilik Son yllarda yksek retimde kreselleme, yksek retimin enternasyonallemesi, snr tesi yksek retim ve uluslararas yksek retim gibi terimlere sk rastlanr oldu. Aslnda bu farkl terimlerle anlatlmak istenen ey ayndr. Kreselleme ksaca bilgi, teknoloji, ekonomi, insan, deerler ve fikirlerin snr tanmamas, engel tanmadan snrlardan ak anlamna gelir. Enternasyonalleme yksek retim kurumlarnn iki veya daha fazla lkeye hizmet sunmasdr. OECD snr tesi yksek retim terimini tercih etmektedir. Snr tesi yksek retimi hzlandran drt nemli faktr 125
vardr: Bunlar, anavatanda yksek retim olana bulamama, ngilizcenin rekabette avantaj salayan kresel bir dil haline gelmesi, daha saygn alanlardan veya kurumlardan diploma alma istei ve zel-kamu yksek retim kurumlarnn yabanc rencileri nemli bir gelir kayna grmeleri. Uluslararas renci ve retim yesi hareketlilii gittike artmaktadr. Art standartlamaya paralel olarak devam edecektir. Artk iyi niversitelerin snflarnda ders verenlerin ve renim grenlerin nemli bir ksmn baka lkelerden gelenler oluturacaktr. Bu eilim niversiteler, programlar ve mezunlar aras rekabeti artracaktr. Sonuta kltrler aras bilgi ve beceri al-verii artacak ve medeniyetler aras diyalog hz kazanacaktr. Bu eilimin baskn kltre daha ok kazan salayaca aktr. Bu konuda karl kabilmek iin, milli kltr tanma ve tantma almalarna nem verilmeli ve yabanc rencileri cezp edici programlarn say ve kalitesi artrlmaldr. Snr tesi veya lkeleraras yksek retimin gelecekte iki ayr ynde gelime eilimi gsterecei tahmin edilmektedir: Kreselleme ve blgeselleme. Blgesellemeyi daha kk apta kreselleme olarak tanmlayabiliriz. Kresellemenin bir sonucu olarak ngilizce retim dili olarak daha da yaygnlama eilimindedir. Hollandada 2000li yllarn bana kadar ngilizce ok yaygn deilken son birka yl iinde Maastricht niversitesi ile Wageningen niversitesi gibi baz kurumlarda dominant retim dili oldu. Dier taraftan, en ok okunan ve en fazla atf alan bilim dergileri ngilizce yaynlanmaktadr. Aratrma sonularn, yakn zamana kadar anadillerinde Almanca veya Franszca yazmay tercih edenler artk ngilizce yazma zorunluluu duymaktadrlar. 2004 yl istatistiklerine gre kendi lkelerinin dnda yksek retim gren renci says 2 milyon kadardr. Bunlarn % 85-90 OECD lkelerinde okumaktadr. ABD yaklak 115 lkeden 572.509 yabanc renciye ev sahiplii yapmakta ve bu 126
konuda birinci srada bulunmaktadr. Bu rencilerin 2001 ylnda ABD ekonomisine para olarak katks 11,5 milyar dolar kadard. 20032004 verilerine gre, ABDye renci gnderen ilk 10 lke srasyla Hindistan, in, Kore, Japonya, Kanada, Tayvan, Meksika, Trkiye, Tayland ve Endonezyadr. Dnya yksek retim pastasndan ikinci en byk dilimi 300.000i akn renciye ev sahiplii yapan Birleik Krallk almaktadr. 2003 verilerine gre Birleik Krallka en ok renci gnderen 10 lke srasyla, in, Yunanistan, ABD, Almanya, Fransa, rlanda Cumhuriyeti, Hindistan, Malezya, Hong Kong ve spanyadr. Yabanc rencilerin 2001 ylnda Birleik Krallk ekonomisine parasal katks 11,1 milyar dolard. Trkiyedeki yabanc rencilerin yarya yakn (5.086) Orta Asya kaynakldr. kinci srada Orta ve Dou Avrupallar (3.687) gelmektedir. Tablo 4-1 de Trkiye ile 20 binden fazla yabanc renci barndran dier baz lkelerdeki renci saylar verilmitir. Yurt dnda eitim gren 52.048 rencimizden 45.533 u 5 lkede bulunmaktadr: Almanya (27.582), ABD (11.398), Fransa (2.273), Birleik krallk (1.960), Avusturya (1.820). Trkiye yksek retim pazarnda karl konumda deildir. Darya gnderdii 52 bin renciye karlk, ou akraba lkelerden olmak zere yaklak 12 bin renciye ev sahiplii yapmaktadr. Sonuta hem nemli miktarda dviz kayb olmakta, hem de birok deerli beyin, yurda dnmemekte ve baka lkelere hizmet etmektedir. Yksek retim pazarnda baarl olmay etkileyen birok faktr vardr. nemlileri yle sralanabilir: 1. ok yetenekli rencilere burs verebilme. 2. Uluslararas renci seme konusunda niversitenin zerk olmas. 3. ok yetenekli, birinci snf akademik kadro. 4. Gelecek rencilere salanacak sosyal imknlar. 5. retim dilinin ngilizce olmas. 6. Programlarn cazip ve verilecek derecelerin aranr zellikte olmas.
127
retim eleman hareketlilii de nemli konulardan birisidir. ABDde alan yabanc bilim insan says 19942003 arasnda % 40 artarak 84.000e ulat. Avrupada akademisyen hareketlilii 19972000 yllar arasnda % 71 orannda art gsterdi. renci ve retim yesi hareketliliindeki art 19.yzyln milli niversite anlayn nemli lde sarst. renci ve akademisyen hareketlilii, retim dili olarak ngilizcenin yaygnlamas ve en itibarl bilim dergilerinin ngilizce olmas, ngilizce konuulan lkelerin ve zellikle ABDnin yararna olmutur. Hatta bu tablo baz yazarlarca yksek retimde emperyalizm olarak adlandrlmaktadr.
Tablo 4-1. Trkiye ve Dier Baz lkelerde renim Gren Yabanc renci Saylar (Kaynak: Global Education Digest. 2006)
LKE Amerika Birleik Devletleri Birleik Krallk Almanya Fransa Avustralya Japonya Rusya Federasyonu talya Kanada Belika svire sve Avusturya Yeni Zelanda Hollanda Trkiye RENC SAYISI 572.509 300.056 260.314 237.587 166.954 117.903 75.786 40.641 40.33 37.103 35.705 32.469 31.101 26.359 20.531 12.729
Yksek retimin Finansman niversiteler eitim-retim, aratrma ve topluma hizmet gibi nemli grevlerini yerine getirmek iin yetimi insan 128
gcne, yeterli bteye, fiziksel alt yapya ve iyi bir ynetime ihtiya duyarlar. Yksek retimin yaygnlamas, kamu kaynaklarndan niversiteye ayrlan btenin klmesi, niversite sanayi ibirliindeki gelimeler, giriimci niversite kavramnn yerlemesi, uluslararas renci ve retim eleman hareketliliinde art ve niversite zerklii kavramndaki gelime ve deimeler yksek retimin finansmann etkileyen temel konulardr. Yksek retimin finansman denince akla, nce yksek retim iin gereken parann kimler tarafndan ve nasl karlanaca gelir. Ancak finansman konusu yksek retimin maliyeti, ayrlan kaynaklarn etkin kullanlmas ve hesap verebilirlik ile birlikte ele alnmaldr. Yksek retime para destei veren ana kaynaklar yle sralanabilir. 1. Devlet. 2. renciler-renci aileleri. 3. zel kesim. 4. Gnll kii ve kurulular. 5. Uluslararas kaynaklar. Btn finansman ekilleri genel grupta toplanabilir: 1. Devlet eliyle finansman. 2. zel kesim finansman. 3. Karma finansman. Tablo 4-2 Trkiye ve dier baz lkelerde eitim ve yksek retimin finansmannda kamu ve zel sektrn paylarn gstermektedir. Tablodan anlald gibi baz lkelerde yksek retimin finansmannda zel kesimin pay olduka azdr. Avusturya (% 1,1). Danimarka (% 2,3), Finlandiya (% 2,6), Yunanistan (% 0,1), svire (% 3,3) ve Trkiye (% 4,7) bu lkelerin banda yer almaktadr. Dier bir grup lkede ise zel kesim yksek retime nemli lde parasal destek vermektedir. Bu grupta Gney Kore (% 79,3), Japonya (% 55,5), ABD (% 53,1), Avustralya (% 47,6), Kanada (% 40), Birleik Krallk (% 36,8), rlanda (26,6), spanya (% 25,8), Macaristan (% 23,4), Hollanda (% 22,4) ve talya (% 19,7) bulunmaktadr. nc grupta ise % 7 ile % 17 arasnda zel kesim destei alan lkeler vardr. 1998 verilerine gre, Kore yksek retime gayri safi milli hslasnn % 2,52si kadar para 129
harcamaktadr. Bunun % 16,7si devlet, % 83,3 de zel kesim kaynakldr. zel sektrn ve pazar kurallarnn ok etkili olduu Kore rneinde yksek retimin kalitesiyle ilgili problemler henz almamtr. 2547 Sayl Yksek retim Yasasnn 55. maddesinde Trkiyede Yksek retimin finans kaynaklar aadaki gibi tanmlanm ve sralanmtr: Madde 55- Yksek retim st kurulular yksek retim kurumlar ve bunlara bal birimlerin gelir kaynaklar; a. Her yl bteye konulacak denekler. b. Kurumlarca yaplacak yardmlar. c. Alnacak har ve cretler. d. Yayn ve sat gelirleri. e. Tanr ve tanmaz mallarn gelirleri. f. Dner sermaye iletmeklerinden elde edilecek karlar. g. Balar, vasiyetler ve dier gelirlerdir. Tablo 4-3te grld gibi, 2005 yl verilerine gre yksek retim btesinin toplam bte iindeki pay % 3,4. GSMH iindeki pay ise % 1.09 kadardr. Son yllarda eitime ayrlan denekler artmtr. Ancak, gerek tm eitime, gerek yksek retime ve gerekse renci bana ayrlan deneklerin OECD ortalamasnn ancak drtte biri kadar olduu grlmektedir (baknz Tablo 44). Yani, Trkiye yksek retime gerekenden daha az kaynak ayrmaktadr ve bu kstl imknlarla uluslararas yar srdrmek mmkn deildir. Tablo 4-5te 19952005 yllarnda devlet niversitelerinin gelirlerinin kaynaklarna gre yzde dalm yer almtr. 2005 ylnda niversite gelirlerinin % 57si devlet btesinden, % 38i niversite dner sermayelerinden, % 4 renci katksndan, % 2si ise dier gelirlerden olumaktadr. 1995ten itibaren dner sermaye gelirleri nemli lde art gstermitir.
130
Tablo 4-2. Trkiye ve Dier Baz lkelerde Eitim ve Yksekretimin Finansmannda Kamu ve zel Sektrn Paylar (1999)
Eitime Yaplan Harcamalar Devlete zel Sektre Yaplan Sbvansiyon (%) 0.3 0 0 0 0 1.8 0.1 0 0 1.2 1.1 0.1 1.1 1.2 0 ... 0 0 0.7 0 1.7 0 2.2 0 0.7 Yksekretime Yaplan Harcamalar Devlete zel zel Devlet Sektre Sektr (%) Yaplan (%) Sbvansiyon (%) 52.4 47.6 1.1 98.7 1.3 0 59.3 40.7 2.4 97.7 2.3 0 97.4 2.6 0 85.7 14.3 2.3 91.5 8.5 0.3 99.9 0.1 0 76.6 23.4 0 73.4 26.6 4.0 80.3 19.7 6.2 44.5 55.5 0 20.7 79.3 1.3 77.6 22.4 2.1 94.4 5.6 0 82.8 17.2 0 92.9 7.1 0 91.9 74.2 88.4 96.7 95.3 63.2 46.9 79.2 8.1 25.8 11.6 3.3 4.7 36.8 53.1 20.8 0 3.2 0 3.3 0 10.7 0 2.1
lke
Devlet (%)
zel Sektr (%) 23.5 4.6 20.2 4.0 2.2 8.1 22.1 6.6 12.1 10.4 9.7 24.4 41.3 10.3 1.8 ... 1.3 2.2 17.7 3.0 10.0 1.2 16.3 25.0 12.0
Avustralya Avusturya Kanada Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan rlanda talya Japonya Kore Hollanda Norve Polonya Portekiz Slovak Cumhuriyeti spanya sve svire Trkiye Birleik Krallk ABD Ortalama
76.5 95.4 79.8 96.0 97.8 91.9 77.9 93.4 87.9 89.6 90.3 75.6 58.7 89.7 98.2 ... 98.7 97.8 82.3 97.0 90.0 98.8 83.7 75.0 88.0
131
Mevcut uygulamayla, normal srelerde mezun olmayan rencilerin katlm paylar bir yl gecikme halinde yzde elli, ikinci yl gecikme halinde yzde yz orannda artrlmaktadr. niversite btesi iindeki pay % 4 gibi az bir oranda olmasna ramen, rencilerden yksek retimde ylmay caydrc biimde alnan katk paylar nemli bir tartma konusudur. Vergi verenleri gelirlerine gre drt dilime blecek olursak, niversite rencilerinin byk ounluunun ilk iki dilimde bulunan nispeten yksek gelirlilerin ocuklar olduu grlr. En alt dilimde bulunan % 25lik kesim ise yksek retimden ya hi yararlanmamakta veya ok az yararlanmaktadr. Krsal kesimde ve varolarda yaayan dar gelirli kesimin ocuklar kaliteli bir orta retim imkn bulamad, dershane ve zel ders ans elde edemedii iin ounlukla yksek retimden mahrum kalmaktadr. Eer, rencilerden eitim masraflarna katlma istenmez ve katk pay alnmaz ise, yksek gelirlilerin ocuklar daha dar gelirlilerden toplanan vastal-vastasz vergilerden pay alm olacaklardr. Bu sosyal devlet anlayyla, adalet anlayyla ve eitimin olmas gereken sosyal boyutuyla uyumaz. Adil olmayan byle bir uygulama yerine, tm rencilerden katk pay alnmal ve fakat maddi bakmdan yetersiz renciler, burs, yardm ve borlandrma yoluyla desteklenmelidir. Daha da nemlisi en alt gelir grubunun yksekretim grme imkann artrc almalar yaplmaldr. ABDde yksek retim olduka pahaldr ve ailelere byk yk getirir. Ancak, bu lkede yksek retimden faydalanmak isteyenlere dorudan mali yardm veya vergi destei salayan 20den fazla program bulunmaktadr. TEDin hazrlad bir rapora gre. 2005 ylnda renci Seme Snav iin kii bana harcanan toplam para 7.185.120.000 TLdir. niversiteye girmek iin bu kadar masraf gze alabilenler gelir dalmnn en alt diliminden olamazlar. Ne gariptir ki, yksek retim programlarna yerletirildikten sonra, bu rencilerden bir ksm 132
dershanelere verilenin ancak kk bir kesri kadar olan retim harlarna isyan etmektedir. Kta Avrupasnda yksek retim genelde bir kamu hizmeti olarak grlmektedir. Bu nedenle Fransa ve Almanya gibi Avrupa Birlii lkelerinde, yksek retim esas olarak devlet desteindedir (Tablo 4-2). Ancak, yksek retimde piyasa deerlerinin ve giriimci niversite anlaynn gittike yaygnlamas yeni eilimler dourmutur. Yeni eilimlerin bir sonucu olarak Birleik Krallk gibi baz lkelerde performansa dayal bte sistemi uygulamas balatlmtr. Ayrca, rencilerden katlm harc alnmas da yaygnlk kazanmaktadr. Anayasamzn 130uncu maddesine gre, her dzeydeki yksek retimi kamu hizmeti saymak gerekir. Bu nedenle devlet niversitelerinde kamusal finansman ar basmakta ve sistem bu ynyle kta Avrupasndakine benzemektedir. Yksek retimde uygulanan bte sistemi, zamanla yaplan deiikliklere ramen srekli olarak tartma konusu olmutur. Bte sistemindeki balca deiiklikler yle zetlenebilir: 1973 ylndan nce, Klasik Bte Sistemi, 1973te Program Bte Sistemi, 1998de Torba Bte Sistemi, 2004 ylndan itibaren ise Analitik Bte Sistemi uygulanmtr. Nihayet 2006 Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununun niversitelerin finansal ynetimlerine getirdii yenilikler dnemi olmutur. Yeni dnemin ne getirecei henz ak deildir ve YKn taslak raporunda yeni dneme kukuyla baklmaktadr. Btn bunlara ramen, yeni eilimler nda finansman konusu yle zetlenebilir: Uygulanacak bte sistemi niversitelere daha ok mali zerklik ve zgrlk getirmeli ve bu hesap verebilirlik ilkesiyle dengelenmelidir. nk hi kimse, bana toplanan vergilerden daha ok para verin fakat hesap sormayn diyemez.
133
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite Tablo 4-3. MEB ve Yksekretim Bte deneklerinin Genel Bte ve GSMH YA Oranlar. 1995-2005
MEB Btesi Yllar Genel Bteye Oran % 10.3 7.2 8.1 8.4 8.9 7.1 8.4 7.6 6.9 8.5 9.5 GSMHya Oran % 1.40 1.57 2.01 2.53 2.66 2.68 2.64 2.65 2.87 3.06 3.09 YK Btesi Genel Bteye Oran % 3.2 2.6 3.1 2.9 2.8 2.2 2.8 2.5 2.3 2.6 3.4 GSMHya Oran % 0.90 0.80 0.80 0.86 0.84 0.84 0.89 0.89 0.94 0.93 1.09 Toplam Eitim Btesi Genel GSMHya Bteye Oran Oran % % 13.5 9.8 11.2 11.3 11.7 9.3 11.2 10.1 9.2 11.1 12.9 2.30 2.37 2.81 3.39 3.50 3.52 3.53 3.54 3.81 3.99 4.18
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Kaynak: YK: Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu, Ankara, Kasm, 2005 Tablo 4-4. rgn Eitimdeki renci Bana Bte denei. 1995 2005 (Sabit fiyatlarla YTL. Cari Fiyatlarla ABD $)
Yl 2005 Fiyatlaryla YTL denek ABD $ 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
2646
2996
3379
3802
3813
4053
2896
3076
3541
3353
4095
1538
1509
2195
2002
1924
1934
1125
1463
2059
2153
3072
Kaynak: YK: Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu, Ankara, Kasm, 2005
134
Tablo 4-6da Trkiye ve dier baz lkelerde renci harlar ile yksek retimin maliyeti yer almtr. Kta Avrupasnda devlet kurumlarndaki yksek retimin hemen hemen parasz olduunu gstermektedir. renim harlarnn belirlenmesinde Fransa, Almanya ve spanya gibi lkelerde niversite kesimi yetkili deilken; talya ve Birleik Krallkta bu konuda zerklik vardr. Trkiyede harlar ve maliyet yaklak % 50 daha dktr. Ancak, kii bana den milli gelire gre bir hesap yaplacak olursa, Trkiyede yksek retim maliyetinin baz Avrupa lkelerindekinden daha fazla olduu sylenebilir.
Tablo 4-5. Devlet niversitelerinin Gelirlerinin Kaynaklarna Gre Dalm. 1995-2005 (%)
Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Devlet Btesi 69 65 57 61 60 57 52 52 57 56 57 Dner Sermaye ve Dier 27 28 38 34 35 38 44 44 39 40 38 renci katkpaylar 4 7 5 5 5 5 4 4 4 5 4
Kaliteye Ynelim Kitle eitimi, programlarda farkllama ve esneklik yksek retimde kalite konusunu gndeme getirmitir. Kalite gvencesi zellikle 1995ten itibaren tm Avrupada nem kazanm ve ulusal kalite gvencesi ajanslar kurulmutur. Bolonya srecine paralel olarak kalite gvencesi konusu 2001 Prag, 2003 Berlin ve 2005 Bergen toplantlarnda bakanlarn gndeminde yer almtr. Bolonya sreciyle Avrupa Birliinin kurulmasnda yksek retime nemli grevler yklenmitir. Avrupa Yksek retim Alan projesi kaliteli, rekabet gc 135
olan, ABD yksek retimiyle baa greebilen kurumlar hedeflemektedir. Avrupa niversiteleri Birlii kalite anlayn yerletirmek amacyla 2002 ylnda 40 lkeden 300 kurumun katlmyla Kalite Kltr Projesini balatmtr. Projenin amac yksek retim kurumlarnda kalite kltrn oluturmak, yerletirmek ve niversite iinde kalite ynetimini gelitirmektir. Bylece Avrupa yksek retiminin cazibesi artm olacaktr. Yksek retimin girdileri ile ktlar arasndaki ilikinin belirlenmesi ve topluma verdii hizmetin kalitesinin srekli olarak kontrol edilmesi, deerlendirilmesi ve gven altnda tutulmas gerekmektedir. Kalite lmnde ve deerlendirilmesinde saysal deerlerin kalite ile dengelenmesi gerekir. Yani, tek bana saylar bir anlam ifade etmez. rnein, yayn says u kadar artt sz tek bana bir anlam ifade etmez. Deerlendirmede yaynlarn yazar says, maliyeti, kalitesi, getirisi, atflar, kan patentler v.s. de belirtilmelidir. Kalite ynetimi konusunda niversite ak ve effaf olmak zorundadr. Kalite standartlar tanmlanmal akreditasyon ve deerlendirme yntemleri belirlenmeli, resmi ve zel akreditasyon ajanslar yeterli olmaldr. Baz lkelerde niversiteler mezunlarna, mezuniyetten bir-iki yl sonra ok sayda soru ihtiva eden testler uygulayarak zayf ve gl yanlarn belirlemekte ve buna gre yeni plan ve programlar yapmaktadrlar. Byle bir ankette bulunan ve aaya aldmz drt nemli soru, bir niversitenin kendi baarsn lebileceini gstermektedir. 1. Aldnz eitimden ve edindiiniz deneyimden ne lde tatmin oldunuz? 2. Size verilen retimin kalitesi ne lde tatmin ediciydi? 3. Grdnz dersler ne lde mesleinizle ilgili ve tatmin ediciydi 136
4. Tekrar renci olsanz ayn program seer misiniz? zet olarak belirtmek gerekirse, gnmzde yksek retimde retimin, renmenin ve hizmetin kalitesi ve kalitenin gvence altnda olmas olduka nem kazanmtr.
Tablo 4-6. Trkiye ve Dier Baz lkelerde Yksekretimin Maliyeti (ABD Dolar)
LKE ABD Almanya Avustralya Birleik Krallk Fransa sve Japonya Kore Msr Trkiye RENM HARCI Devlet zel 1.600 6.000 Yok 2.015 3.360 Yok1.565 124558 Yok 2.974 1952.927 51.507 44432 15.00023.000 Bilinmiyor 5.74014.045 Bilinmiyor 4.52511.312 Bilinmiyor 4.0915.283 4.11010.136 5.15530.000 5.000 (ortalama) TOPLAM YILLIK MALYET Devlet zel 6.900 24.00034.300 15.000 4.283 Bilinmiyor 10.859 7.215 12.04022.860 17.480 4.601 Bilinmiyor 14.694 4.157 11.55921.128 8177 3.487 Bilinmiyor 11.329 8.427 10.92418.992 14.543 3.980 8.94521.264 17.699 8258.261 17.55038.265 2.133 11.293 6.113
Hesap Verebilirlik Yksek retimde hesap verebilirlik (accountability) veya sorumluluk, son zamanlarda zerinde ok sz sylenen fakat taraflarca farkl anlamlandrlan konulardandr. Bu terimin ngilizcedeki en yakn anlamda cevaplanabilirlik (answerability) dir. Terim ngilizce-Trke szlklerde sorumluluk diye yer almtr. Ancak, sorumluluk tam olarak hesap verebilirlik teriminin anlamn karlamamaktadr. Hesap verebilirlik ynetimin veya ynetiimin en temel 137
prensibidir. Demokratik hesap verebilirlik, finanssal hesap verebilirlik, ie ve da kar hesap verebilirlik gibi alt eitleri vardr. J.C. Burkee gre hesap verebilirlik, muhatab olan fert veya organizasyona u alt yk ykler: 1. Yetki ve gcn uygun biimde kullanldn kantlayabilme. 2. Kurumun belirlenen ama veya nceliklerini yerine getirmek iin alldn gsterebilme. 3. Baar ve verimlilik raporu sunabilme. 4. Kullanlan kaynak ile elde edilen sonu arasndaki verimlilik ve etkinlik hesabn verebilme. 5. Uygulanan program ve sunulan hizmetin kalitesini garanti edebilme. 6. Kamunun hizmetinde olduunu sergileyebilme. Hesap verebilirlik beklenti ile ilgilidir. Eer beklentiniz yoksa hesap verebilirlik gerekli deildir. Eer kii ve kurumlardan belli eyleri yapmalarn ve belli eyleri de yapmamalarn istiyor ve bekliyorsanz, o zaman hesap verebilirlik nem kazanr. Gnmzde yksek retimin ok etkili, verimli ve duyarl olmas istenir ve byle olmas beklenir. Hesap verebilirlik konusunda bir temel soru vardr. O da kim kime kar ne sebeple kimin karna ve nasl sorumludur eklinde ifade edilebilir. Bir yksek retim kurumunda ste kar alta kar sorumluluk olduu gibi i sorumluluk ve da kar sorumluluk da vardr. Dta hesap verilecekler arasnda paydalar, destekiler, pazar ve politik makamlar vardr. niversite leinde dnlnce, niversite rektr ve st ynetiminin, genelde kamunun kar, zelde rencilerin, i evrelerinin, hkmetlerin ve gnll toplum kurulularnn kar iin sorumludurlar. Hesab kim soracak? te Trkiyede bu pek belli deildir. Devlet niversitelerinde bir mtevelli heyet olsayd, st ynetim ona kar sorumlu olurdu. Bizde YK ve onun stnde de Cumhurbakan var. Rektr hakknda yzlerce ikyet olsa, ou zaman YK detayl bir aratrmasoruturma yapmadan ikyetileri rektre bildirmekte ve sonuta ikayetilerin daha da madur olmalarna seyirci kalmaktadr. YK ikyetlere nem vermedike, ikyet 138
konularn tarafsz olarak ele almadka niversite rektrnn yasa d-keyfi uygulamalarn, durdurmak bir yana frenlemek bile mmkn deildir. Yksek retimdeki hesap verebilirliin temel amac, nceleri sistemin verimliliini salamak ve artrmak iken; imdi ayn ama korunmakla birlikte, eitimin kalitesini ve retkenlii artrma, pazarn isteklerine ve toplumun nceliklerine cevap verme amacna doru ynelme olmaktadr. niversite artk toplumun nceliklerine ve pazarn beklentilerine duyarsz kalamaz. niversite bir taraftan sistemin verimli almasn salarken, dier taraftan kaliteyi yakalamak, korumak ve gvence altna almak zorundadr. niversitede zerklik ile hesap verebilirlik arasnda tam bir denge bulunmaldr. kisinin arasndaki denge zerklik lehine bozulacak olursa, yani daha ok zerklik ve daha zayf hesap verebilirlik varsa niversite fildii kulesi olur. Paydalarn ve tm toplumun istek ve ihtiyalarna nem vermez. st ynetim niversiteyi babalarndan kalma iftlik gibi ynetir. Dier taraftan, denge hesap verebilirlik lehine bozulunca, yani daha zayf zerklie kar abartl bir hesap verebilirlik durumu olunca da bamsz eitim-bilim kurumlar paydalarn ve toplumun yersiz ve gereksiz arzu ve isteklerine kle olabilir. Trkiyede niversite zerkliini savunan ve daha ok zerklik isteyen evreler genel olarak hesap verebilirlik konusunda suskundurlar. Bu, istediim kadar yetkim olsun fakat hesap vermeyeyim anlamna gelir. Vatandalardan toplanan vergilerle ayakta duran bir kurum ve onun yneticileri vergi verenlere ve onlarn seilmi temsilcilerine hesap vermekten kanamazlar. YK tarafndan hazrlanan Trkiyenin Yksekretim Stratejisi adl, Haziran 2006 tarihli 286 sayfalk raporda zerklik 14, hesap verebilirlik 10 kez gemektedir. zerkliin tanm ve kapsam nispeten daha geni 139
olarak aklanrken, hesap verebilirlik konusunda tanm, snrlama ve neri bulunmamaktadr. Mevcut sistemin ya da durumun ne olduu, belirlenmemi ve tartlmamtr. Oysaki effaflk ve hesap verebilirlik sadece niversitenin verimliliini ve etkinliini anlamay kolaylatrmakla kalmaz, bunun yannda toplumun ona olan gvenini de artrr. Hesap Verebilirlik geni: niversitenin ynetimi ve koordinasyonuyla ilgili olarak nerilen Clark geninde keler devlet otoritesini, pazar ve akademik oligariyi temsil etmektedir. Bu neriden hareketle J.C. Burk ABD yksek retimi iin bir hesap verebilirlik geni modelini ileri srmtr. genin bir kesinde devletin ncelikleri, ikinci kede akademik iler ve nc kede de pazarn beklentileri bulunmaktadr. Bu modele gre, hem devlet niversiteleri hem de zel yksek retim kurumlar devletin ncelikleri, akademik iler ve pazarn beklentilerine kar hesap verebilir olmak zorundadrlar. Yani, herhangi birine boyun ememek ve kle olmamak kaydyla keye de hizmet sunmakla grevlidirler. Belirtilen model, keye sunulan hizmetin dengelenmesi gerektiini ngrmektedir. Devletin, pazarn ve akademik topluluun istek ve beklentileri arasnda srekli ve salam bir denge kurmay baarmak gerekir. Etkili bir hesap verebilirlik sisteminin yeri, keler veya kelerden biri deil, genin merkezidir. niversite-Sanayi birlii Giriimcilik kltrnde lkeden lkeye nemli farkllklar olsa da, giriimci niversite anlay ve uygulamasnn gittike yayglk kazanmakta olduu sylenebilir. Pazarlanabilen bilgi daha bir nemle istenir ve aranr olmutur. Bundan dolay, srekli deiim gsteren ve ekonomik yapya ok hzl uyum salayabilen bir yksek retim sistemine ihtiya vardr. Pazarn beklentilerini karlama gayreti, baz lkelerde niversitenin topluma hizmet grevinin nne gemitir. Buna ramen, iverenler niversite mezunlarnn iyi yetimediini, problem 140
zme, analiz ve sentez yapma yeteneklerinin zayf olduunu sylemektedirler. Yksek retim ile meslek hayat arasnda salam ve gl ibirlii gittike yaygnlaan dier bir konudur. hayatnn gerektirdii bilgi ve beceriler, tam olarak ancak i banda elde edilmektedir. Bu nedenle, rencilerin daha renim grdkleri dnemde i hayatn tanmalar, i hayatnn gerektirdii bilgi ve becerileri edinmeleri ok nemlidir. Bu konu on ikici blmde geni olarak ele alnmtr. Hayat Boyu renim niversiteler sadece belli ya gruplarna eitim-retim hizmeti veren kurumlar deildir. stekli tm vatandalara hayat boyu yksek retim imkn verebilecek bir niversite sistemine ihtiya vardr. Meslek ii eitim hayat boyu devam etmektedir. Bu eitimin bir amac gelien teknolojiyi kavratmak, yeni ve daha ileri bilgi ve beceriyi kazandrmaktr. Hayat boyu eitim hakk grev, ya ve cinsiyet fark gzetilmeden tm isteklilere salanmaldr. ada niversite, hem toplumla hem de mezunlaryla srekli olarak irtibatta olan, onlarn eitim ihtiyalarna cevap veren, onlarn hayata daha salam balarla tutunmalarn salayan, bilgi ve becerilerini artran bir kurumdur. retim Alanlaryla lgili Eilimler niversite saylar ve yksek retimde okullama oranlar arttka, retim alanlar da oalmaktadr. Ayrca, eitli retim alanlarn tercih eden renci oranlar da deimektedir. niversitesi olan lke says 1950 ylnda 110 iken, 1995 ylnda 170e ykseldi. 1965 ylnda a nfusunun (2024 ya grubu) ancak % 6s yksek retim grmekte iken; 1995te bu oran % 20yi geti. 1965 ve 1995 yllarna ait dnya ortalamalar incelendiinde, baz retim alanlarnn zamanla daha ok tercih edilmekte olduu grlr. Genileyen alanlarn banda sosyal bilimler gelmektedir. 1965 ylnda yksek retim 141
rencilerinin sadece % 15i sosyal bilimleri tercih ederken 1995 ylnda bu oran % 30a kmtr. Eitim ile mhendislikte oranlar pek deimemitir. Hukuk, ziraat, sanat, beeri bilimler, tabii bilimler ve salk bilimleri oranlarnda nispi azalmalar olmutur. En nemli azalma, yksek retim iindeki yeri 1965te %20 iken 1995te % 12ye den beeri bilimlerdedir. Dier nemli bir gelime, btn programlarda bayan renci yzdesinin gittike artmas ve hatta baz programlarda erkek renci yzdesini amasdr. retim alanlaryla ilgili eilimler lkeden lkeye, ktadan ktaya veya gelimilik durumuna gre farkllklar gstermektedir. rnein, komnist blokta mhendislik bilimleri daha ok tercih edilirken, bat lkelerinde salk bilimleri ile hukuk ne gemitir. YKn bir raporuna gre, Trkiye alanda OECD lkelerinin gerisinde kalmtr. Bunlar, salk bilimleri ve sosyal hizmet, beeri bilimler ve sanat, sosyal bilimler, iletme ve hukuktur. Sosyal bilimler alannda Trkiye kaynakl yurtd yaynlarn ve bu yaynlara yaplan atflarn nispeten az oluu, zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. Milli Eitim Bakanlnn niversitelere Sosyal Bilimler Lisesi adyla yeni bir kaynak oluturmu olmas, dnyadaki eilim ve gelimelere de uygun ve ok yerinde bir giriimdir. Ancak, bu kaynak henz yetersizdir. nk 2005 2006 ylnda Sosyal Bilimler Liselerindeki toplam renci says sadece 745 idi. niversite ve Sosyal evre Bilgi retme, retme ve yayma grevleri yannda niversitenin evresine hizmet borcu da vardr. evreye hizmet ok boyutludur. Burada toplumun yksek deerlerinin, birlik ve beraberliinin korunmasnda ve hogrnn yaygnlamasnda niversitenin grevini vurgulamak istiyoruz. Temiz, salkl ve huzurlu bir toplum oluturmada niversite ok ey yapabilir. Hakszlk ve yolsuzluklarn azaltlmas almalarnda niversite 142
n saflarda olmaldr. Sralanan sosyal grevleri baarl bir ekilde yerine getirebilmesi iin, niversitenin ynetim tarz ve temiz i yapsyla rnek olmas ve baz zellikleri mutlaka tamas gerekir. Kendi iinde birlik ve dirlii gerekletiremeyen, ak, tarafsz ve adil bir ynetime sahip olmayan niversitenin topluma iyi rnek olmas ve evresi iin imento rol oynamas mmkn deildir. UNESCO tarafndan Ekim 2006da Pariste gerekletirilen bir toplantda bu konu ele alnm ve sosyal btnl salayacak bir niversitenin aadaki 11 zellie sahip olmas gerektii belirtilmitir: 1. retim yesi ve rencilerin yetki, grev ve davranlaryla ilgili standartlar ak ve aleni olmaldr. 2. Kurumu ve tm alanlarn yanl uygulama, hatal davran ve adil olmayan kararlara kar koruyacak ak ve effaf bir sistem bulunmaldr. 3. retim yeleri ve renciler toplumun her kesimini temsil edecek yapda olmaldr. 4. Mfredat sosyal problemleri de ihtiva etmelidir 5. Sosyal konularda bilimsel aratrmalar yaplmaldr 6. Toplumun her kesimiyle salam balar kurmaldr 7. Hkmetin yannda baka finans kaynaklar da bulunmaldr 8. niversitenin yerini ve grevini aklayan ve savunan iyi bir ynetimi olmaldr 9. Hassas konularda halka ak tartmalar yaplabilmelidir 10. Ak tartmalara imkn verecek ve cezadan koruyacak lde bir akademik zgrle sahip olmaldr 11. Uygulad politikalarn sorumluluunu lde kurumsal zerklii olmaldr. stlenebilecek
143
Yksek retimin Gelecei Yksek retimdeki nemli gelime ve deimelerin artarak devam edecei tahmin edilmektedir. Yakn gelecek iin zellikle u konular nemli grlmektedir: Avrupa Birlii lkelerinde niversite ynetimi ABDdeki sisteme benzer bir yap almaya devam edecektir. niversite ynetiminde mtevelli heyet uygulamas yaygnlaacaktr. Mtevelli heyetler 915 kiiden oluacak, yardan bir fazlas ve bakan niversite dndan olacaktr. Bu kurul niversite ile hkmetler arasnda aractampon-bir grev yklenecek, rektr atamasnda rol oynayacaktr. Rektrn akademisyenlerce seilmesi sistemi tamamen terk edilecektir. niversitenin grevi, bilgiyi retmek, korumak, yaymak, deerlendirmek, kymetlendirmek ve topluma hizmet sunmaktr. Mevcut eilime gre, gelecekte niversiteye yeni grevler verilecek veya mevcut grevlerinden bazs daha ne kacaktr. Yksek retimde okullama gittike artacaktr. Ancak, bu arta paralel olarak zm bekleyecek yeni problemler ortaya kacaktr. Orta retimden yksek retime giri sisteminde gelime ve deimeler olacaktr. retim programlarnn says ve eidi artacaktr. Kalite ynelimi gittike nem kazanacaktr. Ancak kalite brokrasisine meydan vermemek gerekir. Uluslararas renci ve retim yesi hareketlilii artarak devam edecektir. retim eklinde gelimeler olacak ve aratrma ile retim arasnda daha yakn balar kurulacak, retim aratrma temeline oturacaktr. Yaparak yaayarak renme ne kacaktr. Yeni renme ve retme teknikleri gelitirilecektir. Eitim-retim ve aratrmada disiplinler aras ibirliinin nemi artacaktr. Mezunlara i bulma konusu nemini artracaktr. Uluslararas hareketlilik artarak devam edecektir. Yksek retim kurumlar, retim elemanlar, renciler ve hatta sanayi arsnda youn a balantlar oluacaktr. ok uluslu, ok kampuslu ve sanal 144
niversitelerin says artacaktr. Byk firmalar kendi niversitelerini kurmaya devam edeceklerdir. Yksek retimin finansman iin yeni kaynaklar gerekecektir. Akademik elemann yaps, yetitirilmesi ve atanma kstaslar konusunda yenilikler olacaktr. Gnmzde niversitelerin baars daha ok, yaptklar yayn ve aldklar atf saylarna gre belirlenmektedir. Bunlara ek olarak, gelecekte niversiteler topluma kar grevlerindeki baarlarna, retim programlarnn kalitesine ve bu programlarn insanlara salad yararlara, yabanc renci ve retim eleman cezp etme baarsna, uluslararas ilikiler gelitirme yeteneine, lkeler ve disiplinler aras retim ve aratrmadaki becerisine, yeni kaynaklar bulma ve mevcut kaynaklar etkin ve verimli kullanabilme dercesine gre deerlendirileceklerdir. renci hareketlilii sadece lkeler arasyla snrl kalmayacak; programlar, blmler, faklteler ve niversiteler aras hareketlilikte de art grlecektir. Hkmetler bu gelimelere hazrlkl olmak ve son derecede esnek bir yksek retim sisteminin yasal temellerini ina etmekle ykmldrler. SONU Son yllarda yksek retimin yap, organizasyon ve grevlerinde ok nemli deiiklikler olmaktadr. niversite dnda cereyan eden, sosyal, kltrel, ekonomik ve politik gelimeler ile nfus hareketlilii ve yal nfus oranndaki art yksek retim sistemini nemli lde etkilemektedir. Btn bu olup bitenlere seyirci kalnamaz. Her eyden nce ada bir niversite yasas ve bu yasayla ada bir niversite ynetimi getirilmelidir. Akademik hrriyet, akademik zerklik ve hesap verebilirlik ilkeleri yasada ak olarak tanmlanmal, dengelenmeli ve gvence altna alnmaldr. Mevcut YK ve 145
rektr seimi sistemi devam ettii srece yksek retimde bir arpa boyu yol almak bile mmkn deildir. Hkmetin temel grevi, gndelik akademik konulara mdahale etmeden, ada bir yksek retim yasas kartmak, yksek retimde kt kalitesi ile ilgili standartlar belirlemek ve ada bir finans sistemi getirmektir. Gerisi niversitenin zerk fakat hesap verebilir ynetimine braklmaldr. Yksek retimde okullama orann artrmak gerekir. Bunun iin yeni niversitelere, mevcutlarda kapasite artna ve gerekli insan gc ile alt yapya ihtiya vardr. Yksek retime istekli ve yetenekli her insana bu frsat salamak gerekir. Programlarn, her programa ait mfredatn daha esnek olmas salanmal ve eitlilik artrlmaldr. Yksek retimde baar oranlarn artrc nlemler alnmaldr. Yksek retim ile ilgili politikalar ilk ve orta retim politikasndan bamsz deildir. Yksek retimdeki yeni eilimlere ilk ve orta retimden bamsz bir yaklam mmkn olamaz. Dier taraftan, hem orta retimde hem de yksek retimde etkili bir ynlendirme dnemine ihtiya vardr. Ancak uygun bir ynlendirme dneminden geen renciler yeteneklerine en uygun programlar seebilirler. Lisans retiminin ilk ylnda uygulanacak bir ekirdek program, dier birok yararlarnn yannda etkili ynlendirme grevini de yerine getirebilir. niversite ile orta retim arasnda sk bir ibirlii kurulmaldr. Kalite konusuna gereken nem verilmelidir. Yksek retimde renci saysnn art kalitede de sebep olmamaldr. Say art ile kalitede iyileme paralel seyretmelidir. Kalitenin anlalmas iin standartlarn bilinmesi gerekir. Alan programlarn ve bu programlardan mezun olanlarn standartlarla kyaslanarak kalite kontrol yaplmaldr. Tm lme ve deerlendirmeler ak ve effaf olmaldr. Kalite 146
gvencesi, kalite kontrol ve deerlendirmeler konusunda brokratik ilemlerden olabildiince uzaklamak gerekir. Yksek retimde retim yol ve usuln, gelien teknolojiye ve pedagojik gereklere gre srekli olarak yenilemek gerekir. Sadece aratrmaya nem verilirse retim aksar; sadece retime nem verilince de aratrmada geri kalnr. zellikle lisans retimi veren birimlerde aratrma ile retim arasnda bir denge kurmak gerekir. Akademik elemanlarn retmenlik yeteneklerini gelitirmek amacyla kurslar, seminerler dzenlemeli ve sadece aratrmadaki baarlar deil, retimdeki baarlar da dllendirmeliyiz. retim elemanlarna probleme dayal retim gibi aktif ve renci merkezli metotlar uygulayabilme yetenei kazandrlmaldr. Yksek retimin ktsndaki arta paralel olarak istihdam olanaklarnn artrlmas da gerekmektedir. Programlar ve mfredatlar istihdam kolaylatrc yapda olmaldr. Mterisi olmayan, pazara kamayan, kalitesiz rnler ne reticisi ne de toplum iin bir baardr. Yksek retimde bir taraftan kiisel yetenekler gelitirilirken dier taraftan da aratrma-sorgulama temelli retim srdrlmelidir. Yeteneklerin i evrelerinin istei dorultusunda gelitirilmesi iin, yksek retim ile sanayi, pazar ve tm toplum kesimi arasnda sk balantlarn ve ibirliinin var olmas gerekir. Yksek retimin kaplar tm dnyaya ak olmaldr. Ancak, kaplarn ak olmas ileri lkelerdeki benzer kurumlarla yarabilen yksek retim iin bir anlam tar. Evrensel amalar deil, yerel amalar olan, dnyann en iyi retici, aratrc ve rencilerini cezp edemeyen bir kurum uluslararas saygnlk kazanamaz. Uluslararasnda baarl olabilmek iin renci ve retim yesi hareketliliinin son derecede artm olmas gerekir. niversite krslerinde ders verenlerin ve ders dinleyenlerin nemli bir ksm baka lkelerin vatandalar 147
olmaldr. ok uluslu niversiteler yannda zel ve sanal niversitelerin says da gittike artacaktr. Yksek retimdeki bu tip gelimelere kar hazrlkl olmak gerekir. Ayrca, yksek retimde darya alabilmek iin, programlarda, mfredatta ve yerli retim elemanlarnn yeteneklerinde nemli eksiklikler olmamaldr. Trk yksek retimin dardan daha ok renci ve retim yesi ekebilmesi iin gerekli dnm, dzenleme, plan ve programlar gerekletirilmelidir. Yeni ve daha iyi retme ve renme teknikleri gelitirmek gerekir. Eitim-retimde internetten en geni lde yararlanlmaldr. retim elemanlar yeni retim metotlar konusunda srekli olarak bilgilendirilmeli, bu konuda teknik destek ve eitim almayanlara ders verdirilmemelidir. Motive etmek ve kaliteyi artrmak iin dllendirme yolu ok nemlidir. dllendirme iin ada, etkili ve verimli sistemler gelitirilmelidir. n lisans programlarnda grevli olan retim elemanlarnn tm ile lisans programlarnda grevli olanlarn bir ksmndan, akademik faaliyet olarak sadece eitim retim istenmeli, aratrma istenmemelidir. Dier taraftan, sadece aratrma yaplan ve lisansst eitim verilen birimlerin saysn da artrmak gerekir. Yksek retimin finansman son derecede nemli bir konudur. yi bir ynetim, elindeki bte yeterli ise ok ey baarabilir. Btenin kullanlmasnda niversite zerk olmaldr. Ak, effaf ve hesap verebilir olmaldr. Daha iyi retici ve aratrcy niversiteye ekebilmenin bir yolu da daha ok aylk nerisidir. Suyu getiren ile testiyi krann ayn maa ald, hatta ikinci tiplerin bir ekilde yneticiler tarafndan dllendirildii bir kurumda iyiler barnamaz. renciler renim giderlerine, ksmen de olsa katlmaldr. retim harlarn deyecek maddi gc olmayanlar devlet tarafndan desteklenmelidir. Kaynaklarn etkin kullanm salanmaldr. Aratrma desteklerinin datmnda, yandalk deil, liyakat esas olmal ve bu 148
maksatla, serbest rekabet kurallarna ve evrensel normlara uygun bir sistem getirilmelidir. Konunun uzman, tarafsz kiilerin deerlendirmesi alnmadan aratrma projelerine destek salanmamaldr. Gelimi lkelerde aratrma-gelitirme faaliyetlerinde zel kesimin ve niversite d sektrn arl olduka fazladr. Az gelimi veya gelimekte olan lkelerde ise zel kesim Ar-Geye yatrm yapmamaktadr. Trkiyede hem zel kesimin hem de devletin Ar-Geye daha ok yatrm yapmalar gerekmektedir. Dnya bilimine katk yapmak gittike zorlamaktadr. nk bilgi retmek iin gittike daha mkemmel alt yapya, ok iyi eitilmi birinci snf beyinlere ve daha pahal alet ve donanma ihtiya duyulmaktadr. retim yelerinin mevcut yapsnda, terfi ve atanma kstaslarnda, ie balatma ve iten karma yol ve yntemlerinde reform gerekmektedir. Yasa ve ynetmeliklerde yaplacak dzenlemeler, rektre bir birime ak ve effaf olmayan, rekabet d hileli ilemlerle ve zellikle oy artrma amacyla yanda retim eleman alma yolunu kapatmaldr. retim eleman temini ile ilgili tm basamaklarda serbest rekabet ilkesi mutlaka hkim klnmaldr. Ders verdirmek zere alnacak retim elemanlarndan deneme dersi veya dersleri vermesi istenmeli ve bu yolla adayn retme yetenei deerlendirilmelidir. KAYNAKLAR
Agasisti, T.: Catalano. G.: Governance models of university systems-towards quasi-markets? Tendencies and perspectives: A European comparison. Journal of Higher Education and Management, 28(3): 245262, 2006 Asteris, M.: British universities: The coal exporters of the 21st century. Journal of Studies in International Education, 10 (3): 224240, 2006 Batrel, .F.: Yksekretim finansman konusundaki son gelimeler. Samsun Aydnlar Oca Dergisi, 69: 2831,2006 Box, L.: The great transformation in higher education. Into someting rich and strange?, Institute of Social Studies, 2005
149

Burkje, J.C (Editr).: Achieving Accountability in Higher Education: Balancing Public, Academic, and Market Demands, Willey, 2004 Canning. M.. Godfrey. M.. and Holzer-Zelazewska. D.: EU8 Finance Reform Cross-CountryStudy Financing Higher Education . World Bank Fiscal Study of EU COuntrirs, 2005 http://siteresources.worldbank.org/INTLATVIA/Resources/Masterdr aftJul18_EU8_HE_Finance.pdf Drori, G.S,. Moon. H.: The changing nature of tertiary education: Neoinstitutional perspectives on cross-national trends in disciplinary enrollment, 1965-1995. The mpact of Comparative Education Research on Institutional Theory International Perspectives on Education and Society. Elsevier, Volume 7, 157185, 2006 Education in Wales.: http://www.cihe-uk.com/docs/SUBS/HEFCW0412.pdf European Comission.: The financing of higher education in Europe, 2004 http://www.uv.es/oce/financing%20higher%20education%20vol1.pdf European University Association.: Quality Culture in European Universities: A bottom-up approach, 2006 Federal Ministry for Education, Science and Culture Austria.: Current and future trends in higher education. French, N.C.: Financing of Higher Education A Nordic Perspective. http://www.oecd.org/dataoecd/15/34/2082352.pdf UNESCO.: Fulbright new century scholars symposium on higher education, Paris, October 24, 2006 Grz, K.: Higher Education and International Student Mobility in the Global Knowledge Economy (First Draft), 346s, 2005 Havas, A.: Futures of Universities. Second International Seville Seminar on Future-Oriented Technology Analysis: Impact of FTA Approaches on Policy and Decision Making, Seville 28-29 September, 2006 Karaktk, K.: Yksek retimin finansman. Milli Eitim, 171:219242, 2006 Kelo, M., Teichler, U., Wachter, B.: Toward improved data on student mobility in Europe: Findings and concepts of the Eurodata study. Journal of Studies in International Education, 10(3): 194223, 2006 Kim, S., Lee, J-H.: Changing facets of Korean higher education: market competition and the role of the state. Higher Education, 52: 557587, 2006 Kritz, M.M.: Globalisation and internationalisation of tertiary education: Final report submitted to the United Nations Population Division, August 21, 2006
150

Kpe, H-U.: Management mechanisms and financing of higher education in Germany http://www.intranet-lehrstuhl.bwl.unimuenchen.de/dispatch/Publikation/Volltexte/mmech.pdf Leef, G.C.: A New Model for the Financing of HigherEducation in North Carolina. Inquiry, No, 5 May 15, 120, 2000 Luchilo, L.. Albornoz. M.: Universities and international competition for HRST: Scenarios for Latin America. Second International Seville Seminar on Future-Oriented Technology Analysis: 2829 September, Seville, 2006 Marangoz. C.: niversiteye giri sistemi ve arpc gerekler. Yarnlar in Dnce Dergisi, 2 (15): 2135, 2007 Marangoz, C.: niversite-sanayi ibirlii. Yarnlar in Dnce Dergisi, 1(9):6877, 2006 Maassen, P.: Control, accountability, and autonomy. Fulbright Brainstorms 2004New Trends in Higher Education, Lisbon, 2425 September, 2004 OECD.: Education at a glance, 2006 OECD.: Education at a glance, Paris, 2003 Rogers, G., Finley, D.S., Patterson, M.: Transformation in higher education: a learner needs segmentation leads to improved learner satisfaction. Teaching in Higher Education, 11(4): 401411, 2006 Society for College and University Planning.: Trends in higher education. February 2006. www.scup.org The Council for Industry and Higher Education (CIHE): The Financing of Higher Education Trk Eitim Dernei (TED).: Trkiyede niversiteye Giri Sistemi Aratrmas ve zm nerileri Ankara, 2005 UNESCO.: Education Digest. Comparing Education Statistics Across the World, 2006 Yokoyama. K.: Entrepreneurialism in Japanese and UK universities: Governance, management, leadership, and funding. Higher Education, 52:523555, 2006 Yksekretim Kurulu.: Trkiyenin Yksekretim Stratejisi (Taslak Rapor) Ankara- Haziran, 2006 Zgaga. P.: Current trends in higher education in Europe. http://mt.educarchile.cl/mt/jjbrunner/archives/TrendsDEF.pdf
151
5. BLM
BRNC SINIF ADA NVERSTENN ZELLKLER
Ksa Tarihe niversite Nedir? Birinci Snf niversite Dier lkelerde Neler Oluyor? Birinci Snf niversite Nasl Kurulur? Sonu Kaynaklar
BRNC SINIF ADA NVERSTENN ZELLKLER

Bir lkenin niversiteler yarnda ne durumda olduunu bilmesi nemlidir. Bunun iin baz kstaslar esas alarak niversiteleri sraya dizmek, derecelendirmek ve snflandrmak gerekir. Aslnda bilim, teknik ve ekonomik yar ile niversiteler yar olduka paralel seyretmektedir. Dnya niversitelerini derecelendirme konusunda nemli almalar yaplmaktadr. Bu konuda adndan en ok sz edilen yksek retim kurumlarndan birisi indeki Shanghai Jiao Tong niversitesidir. Bu niversitenin Yksek retim Enstits 2004 ylnda, akademik performanslar bakmndan dnyann en iyi 500 niversitesini belirleyerek 2005 ylnda sanal ortamda ilan etti(1). Ad geen enstit sz konusu almay her yl yeniden yapmakta ve yaynlamaktadr. Sralama almasnn en nemli amac dnyadaki birinci snf niversiteler ile indeki niversiteleri karlatrma olarak belirtilmektedir (2). Enstit iki binden fazla niversiteyi incelemi, bunlardan bin tanesini sralamaya tabi tutmu ve daha sonra en iyi 500 niversiteyi sralamtr. Sralamada aadaki kstaslar kullanlmtr: 1. Eitim-retimin kalitesi (arl 100 zerinden 10): Bu puan bir niversitenin mezunlarndan Nobel dl ve matematikte madalya alanlarn saysna gre hesaplanmtr.
2. retim eleman kalitesi (arl % 20): Nobel dlmadalya alan retim yesi saysna ve atf saysna gre belirlenmitir. 3. Akademik yayn (arl % 40): Bunun % 20si Nature ve Science dergilerindeki yayn saysna; dier % 20si de Science Citation Index (SCI)e giren yayn saysna gre hesaplanmtr. SCI, kaliteli bilim dergilerinde kan aratrmalarn knyesini toplayan indekstir. Nature ve Science fen ve salk bilimleriyle ilgili en orijinal aratrmalarn sonularn yaynlayan ve ok atf alan nemli dergilerdendir. Sadece sosyal bilimlerden oluan niversiteler deerlendirilirken bu dergiler hesap d tutulmutur. 4. Kurumun bykl (arl % 10): niversitenin bykl ile akademik performans arsndaki oran belirlenmitir. Bunun iin, ilk kstastan alnan puan tam zamanl akademik eleman saysna blnmtr. Yukardaki kstaslardan toplad puanla birinci srada olan niversitenin skoru 100 olarak kabul edilmi, dierleri en iyinin yzdesine gre sralanmtr. Aratrmay yapanlar varlan sonularn tartlabilir olduunu peinen beyan etmilerdir. Elde edilen sonulara gre dnyadaki en iyi 500 niversite 35 ayr lkede bulunmaktadr. Trkiye bu lkelerin arasnda yoktur. En iyi 500 niversitenin 170i ABDde dir. Dier 34 lke ile bu lkelerden ilk 500e giren niversite saylar yledir: Almanya (43), ngiltere (42), Japonya (36), talya (23), Kanada (23), Fransa (22), in (16), Avustralya (14), Hollanda (12), sve (10), spanya (9), svire (8), Gney Kore (8), srail (7), Belika (7), Danimarka (5), Avusturya (5), Finlandiya (5), Norve (4), Brezilya (4), Gney Afrika (4), Yeni Zelanda (3), Macaristan (3), Hindistan (3), rlanda (3), Rusya (2), Singapur (2), Yunanistan (2), Polonya (2) ve Meksika, Arjantin, ek Cumhuriyeti, ili ile Portekiz (1). Sralanan 500 niversiteden ancak ilk 100 tanesi birinci snf niversite olarak nitelenebilir. lk 100 niversitenin 17 ayr lkeye dalm da yledir: ABD (51), ngiltere (11), Almanya 156
Birinci Snf ada niversitenin zellikleri
(7), Japonya (5), Kanada (4), Fransa (4), sve (4), svire (3), Hollanda (2), Avustralya (2) ve talya, srail, Danimarka, Avusturya, Finlandiya, Norve ile Rusya (1). Sz konusu aratrmaya gre dnyann en iyi 20 niversitesinin 17si ABDde bulunmaktadr (Tablo 5-1). Bunlarn da en iyisi skoru 100 olan Harvarddr. kinci srada yer alan Stanfordun skoru 77,2 ve 20. sradaki Washington (Seattle) niversitesinin skoru ise ancak 49,1dir.
Tablo 5-1. En yi 20 niversite (niversite adlar ngilizce olarak yazlmtr)
Sras 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 niversitenin Ad Harvard University Stanford University University of Cambridge University of California-Berkeley Massachusetts Institute of Technology (MIT) California Institute of Technology Princeton University University of Oxford Columbia University University of Chicago Yale University Cornell University University of California -SanDiago Tokyo University University of Pennsylvania University of California-Los Angeles University of California- San Francisco University of Wisconsin-Madison University of Michigan-Ann Arbor University of Washington-Seattle lke ABD ABD ngiltere ABD ABD ABD ABD ngiltere ABD ABD ABD ABD ABD Japonya ABD ABD ABD ABD ABD ABD
Ksa Tarihe niversitelerin tarihini Eflatunun Academiasna (M.. 400), Aristonun Lyceumuna (M.. 387) ve skenderiye Mzesine (M.. 330200) kadar gtrenler vardr (3). Abbasi Halifesi Memun (813833) zamannda Badatta alan Darl 157
Hikme, daha sonra Buharada kurulan Faracek Medresesi (937), Msrdaki El-Ezher Medresesi (976), Seluklu nl Vezir Nizamlmlkn Badatta 1067 de at Nizamiye Medresesi slam dnyasnn ilk niversiteleri saylabilir. Orta a Avrupasnda ilk niversiteler, medreselerden alnan ilhamla kuruldu. En eski ve en nemlileri Bologna niversitesi (1088), Oxford niversitesi (1167) ve Paris niversitesi (1170)dir. Baz yazarlar on birinci yzylda tp fakltesinden ibaret olan Salerno niversitesinin, on ikinci yzylda ise dier nn kurulduunu sylerler (4). Orta a niversiteleri zamanla deierek ayr modeli oluturdular. Bunlardan biri Oxfordun temsil ettii ve Kardinal Newmann tanmlad, liberal eitim-retime arlk veren ngiliz Modeli, ikincisi profesyonel eitim amal Fransz modeli (Napolyon sistemi) ve ncs de aratrmaya arlk veren Alman modeli (Wilhelm von Humboldt sistemi) dir. ABDde ilk niversite 1635te kk bir kolej olarak balayan zel Harvard niversitesidir. savalarn bittii 1860lara kadar ABDde modern niversite asndan nemli bir gelime olmad. Bu tarihten sonra, ABDde Alman Humboldt modeli rnek alnarak yeni niversiteler kuruldu. te bu yeni kuak imdi dnyann en iyi niversiteleri olarak bilinmektedir. 19001930 arasnda verilen doksandan fazla Nobel dlnn ancak 4n Amerikal bilim adamlar almt. 19001941 arasnda verilen 120 Nobel dlnden sadece 12si Amerikaya gitti. kinci Dnya Savandan sonra ABD niversiteleri ve bu niversitelerde alan bilim adamlar daha byk bir srama yaptlar. Bylece ABDnin baz niversiteleri gerek anlamda birinci snf kurumlar oldu. 1960larda ABD verilen Nobel dllerinin yaklak yarsn alrken, daha sonraki yllarda bu oran yzde 70leri geti (5, 6). Uzun sre ABDdeki ve dnyann dier lkelerindeki iyi niversitelere rnek olan ve 19001956 arasnda 29 Nobel 158
dl alan Berlindeki Humboldt niversitesi, 1956dan sonra Nobele veda etmi ve Shanghai listesinde ancak 95. sray alabilmitir. niversite Nedir? niversitenin tek ve niversal bir tanm yoktur. Bazen yksek retim ile ayn anlamda kullanlsa da bu iki terim farkl anlamlara gelir. 2547 Sayl Yksek retim Kanununa gre yksek retim: Milli eitim sistemi iinde, orta retime dayal, en az drt yaryl kapsayan her kademedeki eitimretimin tmdr. Ayn yasaya gre niversite: Bilimsel zerklie ve kamu tzel kiiliine sahip yksek dzeyde eitimretim, bilimsel aratrma, yayn ve danmanlk yapan; faklte, enstit, yksekokul ve benzeri kurulu ve birimlerden oluan bir yksek retim kurumudur. Mevcut literatre gre yksek retim terimi, bir derece (diploma) versin-vermesin, orta retimden sonraki eitimretim kurumlarnn genel addr. Dier taraftan, hem dnyadaki yeni eilimleri hem de Bolonya Srecini gz nne alan yeni niversite tanmlar yaplmaktadr. Son tanmlardan birisi yledir: niversite veya daha fazla akademik disiplinde ya da alma alannda ileri derece (diploma) verme yetkisine sahip olan kompleks bir yksek retim kuruluudur (7). niversiteyi benzer dier kurululardan ayran en nemli zelliklerden birisi derece (diploma) verebilme yetkisidir. Baz lkelerde yksek retim, niversite ve niversite d kurumlar olarak ikiye ayrlrken (ikili sistem); dier lkelerde Trkiyede olduu gibi tm yksek retim kurumlar niversite ats altnda toplanmtr. Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya ve Hollanda birinci grupta, sve ile ngiltere ise ikinci grupta bulunmaktadr. niversite ve zelliklerine gre yksek retim kurumlarn eitli snflandrmak mmkndr. Carnegie 159
Foundation ABDdeki yksek retim kurumlarn, verdikleri en st dereceye gre snflandrmaktadr. Son snflandrma 2000 ylnda yaplmtr. Denman sz konusu snflamay esas alarak niversiteleri Tablo 5-2deki gibi gruplandrmtr (7): 20032004 verilerine gre ABDde toplam 4197 yksek retim kurumundan 1713 devlet, 2484 ise zel kurulutur. Devlet kurumlarndan 628i 4 yllk, 1085i ise 2 yllktr. zellerden 4 yllk olan 1541 kurum ile 2 yllk olan 135i vakf; 4 yllk 318 kurum ile 2 yllk 490 kolej kar amal niversite ve okullardr (8). Amerika Birleik Devletlerinde bulunan 4197 yksek retim kurumundan sadece 550si doktora derecesi vermektedir. Bunlardan 125 tanesi aratrma niversitesidir. Aratrma niversitelerinden, birinci snf niversite olarak nitelendirebileceimiz 50 tanesi, dierlerine oranla ok byk maddi destek almakta, adeta aslan pay onlarn olmaktadr. nemli bulular, nemli patentler ve sonuta Nobel dlleri bu niversitelerden kmaktadr.
Tablo 5-2. niversite snflandrlmas
Ad Doktora/aratrma niversiteleri Doktora niversiteleri Mastr/aratrma niversiteleri Mastr niversiteleri Mastr kolejleri Lisans kolejleri Dier Yksekretim kurumlar Akademik aratrma enstitleri Profesyonel programlar Erikin eitimi, srekli eitim
ve
dier
yksekretim
kurumlarnn
zellikleri Lisans ve PhD (20 ve daha fazla) dereceleri veren, yaygn aratrma yapan Lisans ve PhD (120) dereceleri veren, yaygn aratrma yapan Lisans ve Mastr (20 ve daha fazla) derecesi veren, yaygn aratrma yapan Lisans ve Mastr (120) dereceleri veren, yaygn aratrma yapan retim arlkl, snrl lisans ve mastr dereceleri veren retim arlkl, snrl lisans derecesi veren Sadece aratrmayla ilgili, derece vermeyen zel alanda sertifika, ehliyet ve makamla ilgili programlar Derece vermeyen programlar
160
Birinci Snf niversite Milletler aras amansz ekonomik yarta baarl olmak, srdrlebilir bir kalknmay salamak ve refah toplumunu gerekletirmek iin olmazsa olmaz artlarn banda birinci snf niversitelere ve aratrma kurumlarna sahip olmak gelir. Dnya apnda nemi olan birinci snf niversite nasl bir kurumdur? Onu dierlerinden ayran zellikler nelerdir? Grdmzde onu nasl tanyacaz? Birinci snf niversite nasl kurulur? Bu ve benzeri sorularn cevabn verebilmek iin birinci snf bir niversiteyi az da olsa tanmak gerekir. Bir rnek: Shanghai sralamasnda dnyann ilk 500 niversitesi arasnda 82. olan (toplam skoru 26,8) Fransann Louis Pasteur niversitesi (Strasbourg niversitesi) 17 ayr faklte ve enstity ihtiva etmektedir. Ekonomi hari sosyal bilimlerle ilgili birimleri olmayan niversitenin 6 kampusunda 18000 rencisi vardr. Hayat bilimleri arlkl bir niversitedir. Laboratuarlarnda Milli Bilimsel Aratrma Merkezi (CNRS) gibi enstitlerle ortak aratrmalar yaplmaktadr. Supramolekler kimyaya katklar nedeniyle 1987 Nobel Kimya dln alan Jean-Marie Lehn bu niversitede almaktadr. Avrupa Bilim ve Teknoloji Gstergeleri nc Raporuna (2003) gre Fransa ve Avrupann en iyi aratrma kurumlarndan birisidir. 1996 ylnda 83 laboratuar olan kurumda 1400 retim eleman ve aratrc almaktayd. niversite 19932000 yllar arasnda toplam 463 patent almt. Laboratuarlarn % 27si, patentlerin ise % 8i tp fakltesine aittir. Laboratuarlarn %11inde alan genetikiler patentlerin % 37sini; Laboratuarlarn % 25inde alan CNRS birimi ise patentlerin % 55ini almtr (9). Burada, Harvard gibi skoru ok yksek (100) olann deil, 82. srada bulunan ve skoru 26, 8 olan bir niversitesinin rnek olarak anlatldn tekrar hatrlatmak gerekir.
161
Dier lkelerde Neler Oluyor? Yksek retim ve niversiteler ile ilgili yaynlar incelendiinde birinci snf niversitenin nemini vurgulayan almalarn, daha ok Japonya, in, Gney Kore ve Hindistan gibi Asya lkeleri ile ABD, Avrupa Birlii ve Avustralyadan kaynakland grlr. ABD ile Avrupa birlii arasnda, bilgi retimi, bilgi retimine yatrm, bilgi retimi alt yaps ve patent retimi bakmndan nemli lde aklk vardr. Avrupa Birlii bu akl kapatmak ve 2010 ylna kadar ABD ile yar srdrebilir bir duruma gelmek iin Avrupa Yksek retim Alan ile Avrupa Aratrma Alan denen iki byk projeyi gerekletirmeye almaktadr (10). Birinci snf niversiteleri sayesinde ABD dnyann en iyi beyinlerini cezp edebilmekte ve bylece ekonomik ve politik gcn daha da artrmaktadr. ABDnin ekonomide, politikada, d politika ve savunmadaki stnl, niversiteler sperliini oluturan birinci snf eitim-retim ve aratrma kurumlarna sahip olmas sayesindedir. Alman anslye Helmut Schmidt Alman niversiteleri dnyann en iyileri iken Almanya da dnyann en gl lkesiydi diyerek bu gerein farknda olduunu vurgulamtr (6). Gney Kore: Gney Korenin Brain Korea 21 (BK21) projesi, niversitelerin akademik yarta baarl olmalar amacyla oluturulan yksek retimde reform projesidir. Proje, atlm yapabilecek ve niversiteler liginde birinci sraya kabilecek kurumlara zel bir nemi ve destei ngrmektedir. Nitekim proje balangcndan ksa bir sre sonra 2000 ylnda Seul niversitesi SCI ye giren dergilerde yaynlad 2202 makale ile dnyada, daha nceleri 94. srada iken, 55. sraya ykselmitir (11). Sz konusu BK21 projesinin ikinci dnemi 20062012 yllarn kapsamaktadr. Eitim Bakanl projenin birinci dneminde retim yeleri ve lisansst rencileri desteklemek iin 1.57 trilyon won harcamtr. Bu proje ile bilim 162
ve teknoloji alanlarnda 12 bin mastr 5 bin doktora tezi yaplmtr. Gney Koreden SCI ye 1999 ylnda 6340 makale alnmken, BK21 sayesinde 2003 ylnda bu say 13334e ykselmitir. Japonya: Japonya 2000li yllarn banda baz niversitelere sratma yaptrmak iin zel destek projesi gelitirdi. lkedeki 686 yksek retim kurumundan (512si zel) performanslar en iyi olan 50 niversite (31i devlet, 4 lokal ve 15i de zel) seildi. Bu 50 niversiteden 113 aratrma birimi belirlendi. Tokyo ve Kyoto niversiteleri 11er birim ile birinci sray aldlar (12). in: in, ekonomik yarta baa gremek istemekte ve bu maksatla dnyann en iyi niversitelerine sahip olmak iin almaktadr. Merkezi hkmet, 985 Projesi ile Pekin niversitesi gibi performans en iyi olan 34 niversiteye destei artrm, bu niversitelere yl iinde 3.35 milyar dolar harcamtr. Bu tr niversitelerde alanlar daha fazla maa ve daha ok aratrma destei almaktadr. Pekin niversitesindeki doktoral elamanlarn te biri doktora derecelerini ABDden almlardr. in yaklak 100 niversitede 800 alan desteklemek ve gelitirmek iin 1995 ylnda 211 Projesini balatt. Bu projenin ikinci dnemi 20012005 yllarn kapsamaktayd. Btn bunlara ramen, inin yksek retim sisteminde kurumsallama yoktur. rme ileri ldedir. Dnce hrriyeti zayftr (gelimekte olan ve tabular ykamam tm lkelerin ortak sorunlar). Dnce ve ifade hrriyetinin olmad yerde birinci snf niversite, imdilik bir hayal olarak grlmektedir (5, 6,13). Birinci Snf niversite Nasl Kurulur? Gelimekte olan lkeler birinci snf niversitelere sahip olmay nemli bir milli strateji olarak kabul ederler. Ancak, byle bir amaca ulaabilmek iin, gerek niversitenin, 163
niversite ruhunun, niversitenin niversal deerlerinin ve niversite misyonunun tm ilgililerce kavranm olmas gerekir. Birinci snf niversitenin nemli zellikleri ve nasl kurulabilecei, herhangi bir niversitenin nasl birinci lige kabilecei svireden ine, Japonyaya, Avustralyadan ABDye kadar ok sayda lkede tartlan, aratrlan, konferanslarda ele alnan ve zerinde yayn yaplan nemli bir konudur (5,6,11,12,14). imdi hem birinci snf niversitenin zelliklerini hem de birinci snf niversite nasl kurulur?sorusuna verilen cevaplar birlikte gzden geirelim: 1. En iyi rencilere sahip olmak: leri lkelerdeki niversiteler eyi elde etmek iin yarrlar: En iyi renci, en iyi retim yesi ve en ok para. Sadece yurt iinden deil, dier lkelerden de ok sayda iyi renci bir niversiteyi tercih etmelidir. En iyi renciyi ekebilecek bir niversite, dier zellikleri bakmndan da en iyi olmaldr. Birinci snf niversite kabul edecei rencinin sadece baarsna ve yeteneine bakar. Dncesine, rkna, inancna ve giyimkuamna deil. 2. En iyi retim elemanlarna sahip olmak: niversite para, bina ve yneticilerden ibaret deildir. Laboratuarlarnda aratrma yapan ve dersliklerinde ders verenler, dnyann en tannm ve en sayg duyulan bilim adamlar olmaldr. niversiteye retim elaman alnrken srf kapasitelerine, beyinlerine ve baarlarna bakmak gerekir. Yani, hem renci hem de retim eleman temini tamamen serbest rekabet kurallarna gre olmaldr. nan, siyasi dnce, cinsiyet, rk, akrabalk ve rektr seimlerinde verebilecei oya gre eleman alan niversiteler ve bu niversitelere sahip olan lkeler birinci lige kamazlar. niversiteler sper liginin en tepesinde bulunan Harvard niversitesinde srekli kadro, kiinin doru bildiini retme hakkn, bilimsel ve dier konularda ounluun houna gitmeyen 164
eyleri savunma hakkn, kendi anlad biimiyle bilgi ve dncelere dayanarak, hi kimse tarafndan cezalandrlma korkusu olmadan hareket etme hakkn gvence altna alr(15). Geri kalm lkelerde deil ounluun, bazen bir aznln bile houna gitmeyecek eyler savunulamaz. Byle bir ortamda ok iyi retim eleman barnabilir mi? 3. Yeter miktarda finansman imkn elde etmek: Para tek bana bir anlam ifade etmese de, dier elerle birlikte mutlaka bulunas gerekir. Amerika Birleik Devletleri gayri safi milli hslann % 2,7sini, Avrupa Birlii lkeleri ise ancak % 1,1ini yksek retime ayryorlar. Amerikan niversitelerinin renci bana harcadklar para, Avrupa Birliindekine gre 25 kat daha fazladr (5). te bu nedenle ABDde snflar daha kk, retim yeleri daha iyi ve aratrmalar daha kaliteli olmaktadr. Aratrma projelerine para destei, hkmete, rektre veya niversite st ynetimine yakn olma esasna gre deil, ilgili alanda otoriter ve tarafsz bilim adamlarnn raporlarna gre ve tamamen serbest rekabet yoluyla salanmaldr. 4. Ak bir misyona sahip olmak: Birinci snf her niversitenin ak, belli ve ilan edilen bir misyonu vardr. Bu misyon, eitim, retim, aratrma ve hizmetle ilgilidir. Ulus devletin ideolojik organ olan ve kendisine misyon olarak bunu seen veya kendisine byle bir misyon yklenen kurumlar birinci snf niversite olamazlar. 5. Akademik zerklik: Bir niversitenin kalitesi ile akademik zerklik arasnda dorusal iliki vardr. Akademik zerklik konusunda, sadece niversite ile hkmetler arasnda deil, niversite ile devletin tm kurumlar arasnda tam bir anlama ve anlay birlii olmaldr. Bu husus yksek retim yasasyla da garanti altna alnmaldr. leri lkeler bunu niversite ile devletin dier kurumlar arasnda oluturulan 165
tarafsz-tampon kurumlar aracl ile de garanti etmilerdir. Tampon kurumlar, kalite kontrol, deerlendirme, hesap sorma, finanssal destei datma v.s. yoluyla grev yaparlar. Henz gelimekte olan lkelerde, akademik zerklik hayatn ve kltrn bir paras haline gelmemitir. 6. Akademik (zgrlk) hrriyet: Akademik hrriyet akademik zerklik ile ilikili fakat ondan ayr bir kavramdr. Akademik hrriyet, bilim adamlarnn aratrma, yayn ve ders anlatmada hr olduklar ve bu haklarn kullanrken, altklar kurumun iinden veya dndan denetime ve sansre tabi tutulmamalar anlamna gelir. Akademik hrriyet niversitenin adeta ruhu ve canlldr. Akademik hrriyetin olmad bir kurum l saylr. llerden birinci snf niversite olmaz. Elbette mutlak manada akademik zerklik olmad gibi, mutlak manada akademik hrriyet de yoktur. Bu iki hak sorumluluk ve hesap verebilirlik ile dengelenmelidir. 7. Uygun ve ekici bir yerleim yerinde bulunmak: Birinci snf niversite, bulunduu corafik artlar itibariyle de hem rencileri hem de retim elemanlarn cezp edici olmaldr. Ulam, iklim artlar, barnma, beslenme, dinlenme gibi sosyal ihtiyalarn temininde kolaylk son derece nemlidir. niversite kampuslar, kampus girileri, binalar, derslik ve laboratuarlar, niversite havasn verebilmeli, estetik, ekonomi ve ekoloji bakmndan yetersiz olmamaldr. Tek katl, biimsiz, ykk-dkk, d gibi ii de bo olan binalarda niversite eitimi olmaz (10). Rosovskyye gre bir niversite kampusu denince, hayalimizde aalar, yeil imenler ve gsterili binalar canlanr. Amerikan mimarisinin en iyi rneklerinden nemli bir blm, kampuslarda bulunur. (15).
166
8. Marka olmak: niversiteler sper liginde yer alan kurumlar artk birer marka olmulardr. lgililer tarafndan, gvenilen, aranan, zlenen, kalitesine ve yararna inanlan birer marka 9. Uluslararas zellik kazanma ve akademik hareketlilik: ada niversiteyi ekillendiren unsurlardan birisi kresellemedir. Harvard gibi ilk sralarda bulunan niversitelerde okuyanlarn ve ders verip aratrma yapanlarn, neredeyse yars dardan, baka lkelerden gelen insanlardr. Harvardda srekli kadroya alnanlarn ancak % 10u kendi mezunlardr. Birinci snf niversiteler iten beslenmeyi en aza indirmilerdir. Belli bir dalda dnyada kim en iyi ise onu arayp takma kazandrmaya alrlar. Ayrca, hem retim yeleri hem de renciler, eitim-retim, bilgi artrma, bilgi aktarma ve aratrma amacyla sk sk baka lkelere ve baka niversitelere giderler. 10. Alt yap ve ara-gere: Kem alet ile kemalat olmaz eklinde iyi bir ataszmz vardr. Ancak, genelde bu szn gereini yapmayz. Sadece bina yapmakla veya derme atma bir bina bulmakla niversite kurmaya alrz. En son teknik imknlara sahip olamayan ve onlar verimli bir biimde kullanmayan bir kurum birinci snfa terfi edemez. 11. Kalite gvencesi: niversitenin balca rn bilgi, mezunlar, hizmet ve patenttir. O nedenle, bilgiye dayal ekonomi ve ekonomik yar asndan niversitenin nemi byktr. niversitenin nemli grevlerinden birisi eitimretimin kalitesini salamak, srdrmek ve artrmaktr. Bu maksatla z deerlendirme, kalite gvencesi ve dardan kalite kontrol sistemleri gerekletirilmelidir. zet olarak, eitim-retim, aratrma ve ynetim periyodik olarak deerlendirilmeli, kalite kontrol yaplmal ve daha da nemlisi bu konuda kurumsallama salanmaldr (16).
167
12. yi ynetiim, iyi ynetim ve kaliteli lider: niversitede ynetim ve liderlik, zerinde ok tartlan konulardandr. Sevk ve idare konusunda en yeni eilim profesyonel ynetim ve profesyonel yneticilie dorudur. Daha nce hibir yneticilik eitimi ve deneyimi olmayan akademisyen, genelde niversite st ynetiminde baarl olmamakta ve hatalarn gizlemek iin saklanacak siperler aramaktadr. Amerikada profesyonel niversite liderinin en nemli iki ii vardr. Birincisi, eitim ve aratrma iin daha ok para bulmaktr. Bu konuda liderler arasnda bir yar vardr. nk kim ok para bulursa onun niversitesi bir adm nde olacaktr. kincisi de dnyann en iyi aratrc ve reticilerini kurumlarna kazandrabilmek iin uramaktr. Onlarn, Liberalleri veya Cumhuriyeti partiyi tercih edenleri toplama gibi bir dnceleri veya yanda arayp bulma gayret ve endieleri yoktur. Aslnda, sanlann aksine, byle bir yetkileri de bulunmamaktadr (5, 17, 18,19, 20). nk iyi bir niversite siteminde yetki ile hesap verebilirlik dengelenmitir. Ayrca, ileri lkelerde hi kimse, her ne sebeple olursa olsun, yetkisini aarak hata yapann, grevini ktye kullanann, niversitede alanlar yandalar ve dmanlar diye ikiye blenin srtn svazlamaz. Rosovsky bu konuyu ben, bir okulun kalitesi ile yneticilerin denetimsiz yetkileri arasnda negatif korelasyon olduu kansndaym diye zetlemektedir (15). 13. ada program ve mfredat: Mfredat, bir niversitenin misyonu ve stratejik plan dikkate alnarak, hem kapsam, hem de eitlilik bakmndan evrenin, toplumun ve tm insanln ihtiyalarna gre hazrlanmal ve gerektike yenilenmelidir. Ansiklopedik bilgileri ezberletme yerine renmenin retilmesi ve renilenin hayata tatbiki hedef alnmaldr (21). 14. Mezunlarn destei: Birinci snf niversitelere mezunlarnn destei ok byktr. Mezunlar ve mezunlarn kurduu 168
dernek veya vakflar, maddi kaynak bulma, niversiteyi temsil edip tantma, mtevelli heyeti ve akademik ynetimi destekleyip gzetme, ksaca niversiteye sahip kma gibi grevleri yerine getirirler. 15. Biliim teknolojisini en yksek dzeyde kullanmak: Birinci snf niversite, eitim-retim ve aratrmalarnda en son biliim teknolojini yaygn olarak kullanabilen bir kurumdur. SONU Bilgiye dayal ekonominin ve byle bir ekonomiye sahip olan bilgi toplumunun, birbirini tamamlayan drt temeli vardr. Bunlar bilginin bilimsel aratrma yoluyla retilmesi, retilen bilginin eitim-retim yoluyla rencilere aktarlmas, iletiim teknolojisi ile yaygnlatrlmas ve teknolojik yenilenmede kullanlmasdr. dnyada bilgi reten kurulularn banda niversiteler gelir. Gnmzn en deerli, en pahal ve tkenmeyen sermayesi olan bilgiyi, ancak dnya apnda olan niversiteler retmektedir. O nedenle, hem toplumun hem de ekonominin lokomotifi olan birinci snf niversitelere sahip olmann stratejik deeri olduka byktr. Trkiyenin birinci snf lokomotif niversiteye, en az Gney Kore, in, Japonya, svire ve Avustralya kadar ihtiyac vardr. Ancak, birinci snf niversite ksa zamanda, hemen akamdan sabaha meydana getirilemez. Birinci snf niversitenin nemli baz zellikleri ve standartlar yukarda 15 madde halinde sraland. Bu zellikler bir btndr. Sadece birisiyle veya birkayla birinci snf niversite olunmaz. Ayrca bu standartlar statik deil, dinamiktir. Yani gelimeye, deimeye ve yenilenmeye aktr. Dnya apnda byk, ilk 100e girebilen, hr bir niversite oluturmaya balamadan nce, zihinlerimizi esaretten kurtarp hrletirmeliyiz. nk gelimekte olan toplumlar iin, 169
sralanan 15 deiimidir.
maddeden
daha
nemli
olan,
zihniyet
niversiteler, deiimi, yenilenmeyi, kendi bnyelerinde bir reformu pek sevmezler. Bu konuda tutucudurlar. Tepki gsterirler. Bu talyada ve son on ylda yksek retim sistemlerinde reform gerekletiren dier Avrupa lkelerinde bile gzlenmitir. niversite reformunda halk ve hkmetler hep bir adm daha nde olmutur. Shanghai sralamasndaki ilk 20 veya ilk 50 en azndan ilk 100 niversite rnek alnmaldr. Devlet ve vakf niversiteleri ilk yz niversiteyle yakn i birlii iine girmeyi baarmaldr. Lisans veya lisansst eitim iin yurt dna gidecek veya gnderilecekler mutlaka bu niversiteleri tercih etmelidir. Hele devlet parasyla nc snf niversitelere eleman gnderilmemelidir. Aratrma amacyla yurt dna kacak doktoral bilim adamlar, ikinci-nc snf aratrma kurumlarn deil, piramidin en tepesindeki niversiteleri tercih etmelidir. Tekrar belirtmek gerekir ki yeni niversite, yeni yksek retim yasas ve yeni niversite reformu konularnda fikir aklarken, neride bulunurken, yeni yasa hazrlarken, yaz yazarken, tepki gsterirken ve alklarken, kendi dorularmza deil, evrensel dorulara dayanmalyz. Aksine, her kim evrensel dorulara deil de sadece mevcut Cumhurbakanna, mevcut hkmete, mevcut meclise, imdiki YKe, mevcut rektre ve srf karlarna gre dnp konuup yazarsa, hata eder. stelik bu kk bir hata olmaz. Bizi ekonomi, eitim, bilim ve niversiteler yarnda belki de yzyl geri brakacak byk bir hata olur.
170
KAYNAKLAR
Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University,: Academic ranking of World Universities2004. http://ed.sjtu.edu.cn/ranking.htm. Liu, N.C., Cheng, Y.: Academic ranking of world universities-Methodologies and problems. Higher Education in Europe, 30 (2): 114, 2005 Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001 Reissen H.V. The University and its Basis. The ACHEA Pres, 1997 The Economist,.: The Brain Business. Sep 8th 2005 Weifang M.: Address regarding first-calass universities. Chinase Education and Society, 37: 820, 2004 Denman, B.D.: What is a university in the 21st century? Higher Education Management and Policy, OECD,17 (2): 926, 2005 The Chronicle Almanac, 20032004 Azagra-Caro, J.M., Carayol, N., Llerena, P.: Patent production at a European research university: evidence at the laboratory level. Journal of Technology Transfer, 31: 257268, 2006 Marangoz. C.: Bolonya Sreci ve niversitelerimiz, Yarnlar in Dnce, 1(3): 68-74, Ocak, 2006 Kim, K.S.: Can Korea build a World-class university? On the practicality of Koreas ambitious aspirations. http://www.worldedreform.com/intercon/kedre10.htm Yonezawa, A.: Making World-class universities Japans experiment. Higher Education Management and Policy, OECD, 15 (2), 2003 Ah-Young, C.: BK 21supports human resources development China, Japan, join university reform, The Korean Times, 28-04-2005 Wang, Y.: Building the World-class university in a developing country: Universals, uniquenses, and cooperation. Asia Pasific Education Review, 2: 39, 2001 Rosovsky, H.: niversite: Sahibinin El Kitab. TBTAK Yaynlar, 1994 Mok, K-h.: The quest for the world class university quality assurance and international benchmarking in Hong Kong. Quality Assurance in Education, 13: 277304, 2005
171

Qingshi, Z.: Using first-class eyesight to scrutinize the development of mechanisms and contents. Chinase Education and Society, 37: 2126, 2005 Sporn, B.: Bulding adaptive universities: Emerging organisational forms based on experiences of European and US universities. Tertiary Education and Management 7: 121134, 2001 Page, O.: Promoting diversity in academic leadership. New Directions For Higher Education, no. 124:7986, 2003 Llop, J.F.. The social commitment of the university in the twenty first century. http://web.guni2005.upc.es/media Aktan, C.C: Nasl Bir niversite, Deiim Yaynlar, stanbul, 2004
172
6. BLM
YKSEKRETMDE YNETM: YKSEKRETM KURULU (YK) ve REKTR SEMLER
YK ile lgili Artlar ve Eksiler YK Uygulamalarnn Artlar ve Erozyonlar YKn nemli Eksileri Yasalar m nemli Uygulayanlar m? Rektr Seimi in Uygulanan Sistemin Zararlar Dier lkelerde Neler Oluyor? Avrupadan Yeni rnekler Avusturya niversite Meclisinin Grevleri Rektrln Grev ve Yetkileri Danimarka sve Birleik Krallk (ngiltere) ve ABDde Durum Sonu Kaynaklar
YKSEK RETMDE YNETM: YKSEKRETM KURULU (YK) ve REKTR SEMLER

Toplum hayatn ilgilendiren birok alanda olduu gibi, eitim, retim, bilim ve teknoloji alanlarnda da en nemli faktr insan ve insann beyin gcdr. yi eitilmi, kendisini yetitirmi, yakn evresine, milletine ve insanla kar olan grevlerini tam olarak kavram insan bir millet iin en byk zenginliktir. te bu zenginliin kayna okullar ve zellikle niversitelerdir. Eitimin, eitim sisteminin ve yksek retim sisteminin nemi buradan gelmektedir. Son on ylda yksek retimin yapsnda, organizasyonunda, sevk ve idaresinde ok nemli yenilikler oldu. Sz konusu yenilik ve ynelimlerin bir ksm yle sralanabilir: Yksek retimin kk bir aznla deil, a nfusunun byk ounluuna kaplarn amas, devletlerin yksek retim iin belirledikleri tahsisatn kslmas, giriimci niversite anlaynn yaygnlamas, yksek retimde kreselleme, hem renci hem de retim eleman bakmndan hareketliliin art, adeta snrlarn kalkm olmas, kalite gvencesi, kalite kontrol ve akreditasyon sistemlerinin gelitirilmesi, eitim programlarnda eitliliin art, eitim-retim teknolojisinin nem kazanmas, ok uluslu ve sanal niversite. Ayrca, hareketlilikteki art, gnmzde yksek retimin en nemli ekonomik
sektrlerden biri haline gelmesine yol amtr. Sadece ABDde yarm milyondan fazla yabanc renci bulunmaktadr. niversiteler daha iyi ve daha ok renci, en iyi retim yesi ve daha ok mali imkn iin yarmakta, hatta bir nevi savamaktadrlar. Dier taraftan, sralanan eilimlere ve gelimelere paralel olarak, niversitelerin sevk ve idare sistemleri de dinamik bir yap arz etmekte ve srekli olarak yenilenmektedir. Bu blmde, yksek retimde st ynetim konusu ele alnacak, ileri lkelerde niversite ynetimi ve rektr atanmasnn nasl olduu belirtilip karlatrmalar yaplacaktr. Sonuta, ada niversitenin ynetimiyle ilgili felsefi temellerin ve Trk yksek retim sisteminde yaplmas gereken reform yolunun aydnlanmasna gayret edilecektir. YK ile lgili Artlar ve Eksiler 2547 Sayl Yksek retim Kanununu bir tepki yasas olarak niteleyenler pek haksz saylmazlar. Byle dnenler hakl olabilirler. Fakat problemleri zmeye giriirken tepkiye kar bir tepkiyle artlanmamak gerekir. Elbette ki Trkiyede niversite, bilim ve eitimdeki skntlarn ve baarszln bir sorumlusu da 27 yldr uygulanan yksek retim sistemidir ve bu sistem Yksekretim Kurulu (YK) ile balamtr. Bizde genel olarak objektif eletiriye rastlanmaz; bir kii, sistem veya kurum ya vlr ya da dvlr. Hlbuki doru olan orta yoldur. Yani, ortada bir baar varsa vmeli; eksik, kusurlu ve yetersiz hususlar da aka, fakat kin, nefret ve intikam duygusuna kaplmadan sylemeliyiz, syleyebilmeliyiz. YK Uygulamalarnn Artlar ve Erozyonlar a. Krgnla-dargnla, kamplamaya, dmanla sebep olan ve ou zaman en ehliyetlileri ynetime getirmeyen eski seim sistemi balangta kaldrlmt. Bu ileri bir uygulamayd. Ne yazk ki 1992 ylndan itibaren, eskisinden daha da tuhaf, zararl ve akademik ortamdaki huzuru bozan bir seim sistemi getirildi. 176
Yksekretimde Ynetim: Yksekretim Kurulu (Yk) ve
Profesr hsan Doramac, bu deiiklik nedeniyle YK bakanl ve yeliinden ayrldn ve yeni dzenlemenin ok olumsuz sonular douracan nceden bildiini yle anlatmaktadr: 7 Temmuz 1992 tarihli 3826 sayl kanun ile 2547 sayl kanunun en nemli ilkesi olan rektrlerin grevlendirilme sistemi deitirildi. Bylece rektr adaylarnn niversitenin tm retim yelerince belirlenmesinin yarataca srtme, krgnlk ve huzursuzluun, niversiteyi yllar sonra kendinden bekleneni yapamaz duruma getirecei endiem nedeniyle, 10 Temmuz 1992 tarihinde Cumhurbakannn grevde kalmam konusundaki btn srarlarna ramen Yksekretim Kurulu bakanl ve yelii grevinden istifa ettim. 1992den sonra rektr adaylarnn seimlerinde ve sonrasnda yaanan olaylar endielerimin haklln gstermitir. Kanunda gerekli deiiklikler yaplmad takdirde, niversitelerdeki huzurun daha da bozulaca, niversitenin eitim ve aratrma faaliyetlerinin bir sre sonra duraklayaca inancm korumaktaym Ne yazk ki, zaman Doramacy hakl karmaya devam etmektedir. Prof. Dr. Mehmet Salamn YK bakanl dneminde Doramacnn endieleri pek fazla gze arpmad ve niversiteler olduka huzurlu bir dnem geirdi ise burada Mehmet Salam farkn ve onu YK bakanlna getiren zal farkn grmek gerekir. Eer aratrma faaliyetleri Doramacnn ngrd gibi tamamen durmadysa, bunun en nemli nedeni doent ve profesr olmak iin gereken d yayn barajnn son yllarda giderek ykseltilmi olmasdr. b. niversitelerde Aratrma Fonunun kurulmu olmas. Aratrma desteklerinin yeterli olmamasna, parann genelde adaletli bir yarmann sonucuna gre datlyor olmamasna ve destekleme ileminde kaliteden ok sayya nem veriliyor 177
olmasna ramen, niversite Aratrma Fonlarnn kurulmas ileri bir admdr. Ancak, aratrma fonlar ve bu fonlarn projelere datm gittike byyen bir sorun olarak durmaktadr. Serbest rekabet, uzman akranlarn tarafsz raporu ve hesap verebilirlik ilkeleri henz tam olarak yerine oturmamtr. Aratrma fonlarnn, kurulacak yeni, tarafsz ve rektrn kontrolnde olmayan bir tampon kurulu (ileri lkelerde ok iyi rnekleri vardr) tarafndan, sevk ve idare edilmesi gerekir. c. Mezuniyet sonras eitimin, rektrlklere bal enstitler yoluyla belli kurallara balanm olmas. nemli eksikliklerine ramen bu ada ve ileri bir uygulamadr. d. retim yesi yetitirilmesinde kaliteyi ykseltici dzenlemeler. 1979da retim yesi (doent, profesr) says 4047 iken 2000 ylnda yardmc doent, doent ve profesr says 22669a kt. Bu artn bir ksm yardmc doentlik unvannn oluturulmasyla ilgilidir. Trkiyeden uluslararas indekslere geen yayn says 1981 ylnda 300 kadar iken 2000 ylna gelindiinde bu say yaklak 5000e ykseldi. e. Yeni niversitelerin ve yeni birimlerin almas ve kontenjanlarn artrlmas yoluyla yksek retimde okullama orannn ykseltilmesi. Devlet niversitelerinin says 1981 ylnda 19 iken, 1991de 29a, 2000 ylnda ise, byk illerde kurulanlarla 53e kt. lk vakf niversitesi 1984 ylnda kuruldu. 2000 ylnda vakf niversitesi says 21 idi. niversitelerde okuyan renci says 1981de 232 bin, 2000 ylnda ise bir milyon kadard. YKn nemli Eksileri a. Yksek retimde YK bakan ile rektrler tek ve mutlak sz sahibi durumuna geldiler. niversitelerde rektrlerin ve dekanlarn sayg duyup apka kard retim yelerine rastlanmaz oldu ve birer sivil kurum olmalarna 178
ramen, niversitelerin ynetim ekli askeri klalardakine benzetildi. Kurullardaki yeler, kurul bakannn emir, istek ve arzularna gre karar aklama zorunda brakld. Zaten kurul bakannn himmetiyle kurul yesi olan akademisyen, farkl bir gr dillendirdiinde susturuldu ve bir ekilde cezalandrld. b. YK sisteminde kurullar sadece gstermelik istiare organlar haline indirgenmi ve bu kurullar byk ounlukla rektrlerin tercihiyle ynetici kadrolara gelen retim yeleri oluturmutur. Ayn akademisyen ok sayda yksek kurulun yesi olabilmitir. c. YK sistemi daha tabii ve daha elverili olan paralel sistemler eklinde deil, hiyerarik (seri) sistemler gibi organize edilmitir. Seri sistemde bir halkann fonksiyon d kalmas btn sistemi altst etmektedir. Ayrca, seri sistemde alt kademelerden ste bilgi ak yetersizdir. nk makam atlama yasaktr. Makam atlayarak bilgi veren, soru soran, gr aklayan ve sorun iletenler en sert biimde cezalandrlr. YK sisteminde birka idari grev tek bir kiide toplanarak ok seslilik nlenmi ve ynetim ynetenler asndan kolaylatrlmtr. Dier taraftan, hiyerarik YK sisteminde atananlarn atayanlara olan minnet borlar sebebiyle, demokrasi, zgrlk ve zerklik zedelenmitir. d. YK, getirdii baz yararl prensipleri sonradan ya tamamen ortadan kaldrm veya hileli yollarla geersiz hale getirmitir. YK uygulamasnn zellikle ilk yllarnda, bir gnde profesrle ykseltilen, kt zerinde uzak bir niversiteye nakledilen, sonra da ayn niversitede dekanla veya rektrle getirilenler oldu. Bu hileli ilemler, ou zaman torpilliler iin iletildi. Profesrle ykseltilmede bazen adaya gre kstas deitirildi ve sonuta YK ve yasa derin yaralar ald. Adamn bulamayanlar ise umutsuzlua dt. Dier taraftan, 1991 ylnda yaplan bir deiiklikle profesr olmak kolaylatrld. 179
e. YK niversite retim yelerinin sz ve yaz hakkna nemli kstlamalar getirdi. Sivil toplum rgtlerine ye olabilmek rektrlerin iznine bal oldu. zellikle taradaki niversitelerde grevli retim yeleri rektrden izin almadan niversite dnda konferans bile veremez oldular. Derslerinde veya yazdklar kitaplarda resmi gr emberinin dna taanlar en sert biimde ceza aldlar, iten ve meslekten oldular. Birok yerde konferans metinlerini rektre onaylatmak zorunda kaldlar. Toplumun bilgilendirilmesinde, bilgi toplumunun olumasnda ve lke meselelerinin tartlmasnda niversite retim yelerine nemli grevler dmektedir. niversite retim yelerinin bile serbeste yazp konuamad, rektrden izinsiz herhangi bir dernee ye olamad bir ortamda demokrasiden, zgrlkten ve zerklikten sz etmek mmkn deildir. Yasalar m nemli Uygulayanlar m? Elbette hem yasa nemlidir hem de yasay yansz ve tarafsz uygulayanlar. Yasalar koymakla onlara uymak tamamen ayr eylerdir. Yasalara uymak elbette bir terbiye meselesidir. ada anlaya gre, yasa kt de olsa ona uymak gerekir. Fakat yasaya uymak onu tenkit etmeyi ve onunla mcadele etmeyi engellemez. Uyulmadktan ve adaletli bir ekilde uygulanmadktan sonra en iyi yasann bile faydas olmaz. Esas olan, kurallar ve yasalar uygulayanlarn, toplumla ve toplumun deerleriyle gerekten bark, deiime ak, doru, drst, alkan ve adaletli olmalardr. Bunlar olmadka, yasalar ve kurallar deitirmenin tek bana yetmeyecei bilinmelidir. unu demek istiyoruz: Adaletle ve iyi niyetle uygulanan kusurlu bir yasann meyveleri, adaletle ve iyi niyetle uygulanmayan ok iyi bir yasann meyvelerinden daha tatldr.
180
Rektr Seimi iin Uygulanan Sistemin Zararlar Devlet niversitelerinde rektr aday seimi iin halen uygulanan sistemin en az yedi nemli kusuru ve zarar vardr: 1. En yetenekliyi seme olanan vermemektedir. Hatta bazen akademik baars ve ynetim deneyimi olmayanlar bile rektr olarak seilip atanmaktadr. Seilecek adayda eitimretim, aratrma, ve ynetim deneyimi konularnda belli kstaslar aranmad iin, bir grubun lideri olarak ilk altnn iinde yer alp, sonra da Ankarann gzne girmek yeterli olmaktadr. 2. Zaman kaybna neden olmaktadr. Seim almalar en az bir yl ncesinden balamaktadr. Semen kazanmak maksadyla, retim yeleri tekrar tekrar ziyaret edilmekte ve saatler sren konumalar-tartmalar yaplmaktadr. Bylece, aratrmaya eitime ve bilim retmeye ayrlmas gereken binlerce saatlik zaman boa harcanmaktadr. 3. Verim kayb. Bir niversitede, zellikle rektr seiminin olduu yl bilim retiminin azald ve verimin dt aktr. Yzlerce retim yesi binlerce saat tutan deerli zaman, kulis, propaganda, dedikodu, adamn bulma ve semen oaltma almalar yerine, retime ve aratrmaya ayrtsalar daha iyi olmaz m? 4. Aratrma ve gelitirme heyecann sndrmektedir. Sadece aday olanlar deil, rektr aday seimleri ile yakndan ilgilenen ve bu maksatla oluan gruplardan birine dhil olan her retim yesi, retim, aratrma, laboratuarda sabahlama ve yayn yapma heyecann az-ok yitirmektedir. Baz akademisyenler profesr olur olmaz, aratrma, okuma ve yazmay bir tarafa brakarak rektr olmay hedef olarak almaktadrlar. Bu konuda detayl bir aratrma yaplmaldr. Seim dneminde oluan grup liderlerinin ve gruplarn ateli 181
yelerinin zaman eksenindeki akademik performanslarn konu edinecek byle bir aratrmaya iddetle ihtiya vardr. 5. Kutuplamaya-kamplamaya sebep olmas. Seim almalar bazen iki yakn arkadan bile arasn amakta, retim yelerinin gruplara ayrlmalarna, kutuplamalarna ve ksr ekime iine girmelerine neden olmaktadr. nk ne pahasna olursa olsun, rakipler ypratlmal ve yok edilmelidir. O halde, gnn tehdit ve tehlike olarak alglanan suu ne ise rakipler o sula sulanmal, etki ve yetki sahibi st makamlara durmadan ihbar yadrlmaldr. imdiye kadar zet olarak aklanan bu tablonun benzerine, 1960larn Amerikasnda da rastlamak mmknd. Ancak, onlar ksa srede kargaadan kmay bildiler. Bizde ise, gelen gn geen gn aratmakta, kutuplama gittike trmanmakta ve mevcut seim atei niversitenin ruhunu yakmaya devam etmektedir. renci boykot ve igallerinin patlak verdii yllarda Harvard niversitesindeki durumu Henry Rosovskyden dinleyelim: 1960larn sonuna doru, Harvard retim yelerinin, politikaya nasl bulatklarna deinmitim. ki grup ya da kamp vard. Bir grup kendisine liberal diyordu ve sol kanattaki fikirleri destekleme eilimindeydi. teki grup ise muhafazakrd; hatta kendilerine reaksiyoner denebilirdi. Her iki grup da yeni bir dekan seimi iini, kontrol ele geirmek iin bir frsat olarak gryordu. Ortak hedefleri kar kamptan birinin dekan seilmesini-her ne pahasna olursa olsunnlemekti. 6. Oy artrma istek ve endiesiyle kadrolama: Mevcut rektr ikinci kez seilebilmeyi garantilemek iin semen atamay ihmal etmez. rnein, 50 oyla rektr olan birinin ikinci seimde 350 oy aldn ve drt yl iinde, ounluu yardmc doent olan 300 retim yesi atadn varsayalm. Bu rektr retim yesi deil de semen atam saylmaz m? Byle bir uygulamann hesab nasl sorulmaz? 182
2547 Sayl Yksek retim Kanunu retim yesi almlarnda, isteklilerin bavurmas iin ak bulunan kadrolarn ilan edilmesi esasn getirmitir. Burada yasa koyucunun amac, frsat eitliini salamak ve serbest rekabet yoluyla en iyilerin seilmesini temin etmektir. Ancak, gazetelerde kan baz ilanlarda, alnacak kimsenin doktora veya uzmanlk tezinin ad yazlmaktadr. Eer ilanlarda alnmas istenenin ad ve hatta baba ad yazlsa ikinci bir bavuru mmkn olabilir. Tez adlar yazldnda ise bu mmkn deildir. lanlara fesat kartran rektrler, serbest rekabet yoluyla istediimiz elemanlar alamyoruz. Bu nedenle yasa ve ynetmelikleri baypas ediyoruz diyebilirler mi? Akademik eleman alnmas iin hazrlanan ilanlara fesat kartrmann eitli ekilleri vardr. lanlarda yaplan ikinci nemli hile, aday normalde kimsenin tercih etmeyecei ilgisiz bir birime alyormu gibi dzenleme yapmaktr. rnein, ilana gre iledeki iki yllk bir yksekokula kalp cerrah alnacaktr. Hlbuki alnacak aday bu okulda bir gn bile grev yapmayacaktr. nk alm ilemi kt zerinde tamamlandktan sonra, Yksek retim Kanununun 13-b maddesi ile istenen birime aktarlacak ve daha sonra kadro nakli istenerek ilem tamamlanacaktr. Bylece hem frsat eitlii ve serbest rekabet yok edilmi olacak, hem de istek ve ihtiya belirtmeyen birime, o birimde yllardr grev yapan bakan ve retim yelerini devre d brakarak, kapasitesi ve akademik baarlar bilinmeyen semenler atanm olacaktr. Ne yazk ki btn bu olanlara st ynetim seyirci kalmakta ve bu gibi hakszlklara ve yolsuzluklara dur diyebilecekken, kln dahi kprdatmamaktadr. 7. Daha az oy alanlarn atanmasnn (ou zaman byle olmaktadr) yol at srekli huzursuzluk. Ak, yasal, kesin ve niversal atanma kstaslarnn olmay bal bana bir huzursuzluk kaynadr. A niversitesinde birinci gelen aday 183
rektr atanrken, B niversitesinde sonuncu olan atanabilmektedir. retim yeleri doruyu bulamayan, iyiyi bilemeyen kimseler ise ve onlarn tercihleri pek bir anlam tamyorsa niin seim yaptrlyor? Eer aksi doru ise neden ou zaman en ok oyu alanlar atanmyor? Ak ve kesin kstaslar oluturulamaz m? rnein belli kstaslara ilave olarak kamplama iinde olanlarn, en ok oy almalar halinde bile atanmayabilecekleri kural konamaz m? Sistem kendisine krgn, kskn hatta dman yaratmak m istiyor? Bu sorular oaltabiliriz, ancak cevaplarn bulmak zor. Sonuta atayan ve seen makamlar da gven kaybna uramaktadr. 2000 Ylnn Haziran ayndan itibaren, 2547 Sayl YK Yasas'na gre 24 niversitemizde rektr aday seimleri yaplacak ve yeni rektrlerin atanmas gerekletirilecekti. Uygulanan rektr aday seim sisteminin ne kadar zararl, ypratc ve ykc olduunu, seim dnemlerinde niversitelerdeki gruplama, sknt, huzursuzluk ve verimsizliin en st dzeye ktn, seimlerden ok nce niversiteleri saran seim ateini sndrnz balkl bir yaz ile zamann tm parti bakanlarna ve dier yetkililere duyurmaya almtm. Ne bu yolda bir alma oldu, ne de mspet-menfi bir geri bildirim aldm Zaman beni dorulad. niversitelerdeki huzursuzluk 2000 ylndan itibaren artarak devam etti. Dier lkelerde Neler Oluyor? Tm ileri lkeler, son yllarda yksek retim sistemlerinde reform denecek kadar nemli deiiklikler yaptlar. Yeni bin yln giriimci, retken, sanayi ile btnlemi, toplumun ve ekonominin lokomotifi haline gelmi, zerk-zgr, ada niversitelerini oluturma gayreti iine girdiler. Bu amala ngiltere 1992 ve 2004te, sve 1992de, Avusturya 2002de, Norve ve Danimarka 2003de yeni yksek retim yasalar kardlar. yesi olmaya altmz Avrupa Birliinde ve aday 184
lkelerde eitim ve yksek retim sistemleri srekli olarak yenilenmekte ve asgari bir uyum iin almalar srdrlmektedir. Yaplan son reformlarla, Avrupa Birlii yelerindeki yksek retim sistemi, Amerika Birleik Devletlerindeki yksek retim sistemine benzer hale gelmitir. ABDdeki sistemin en nemli zellii her niversitenin, rektr de atayan ok yetkili birer mtevelli heyetinin olmasdr. OECD, 2003 ylnda yksek retimin sevk ve idaresinde grlen deiim ve eilimleri ieren kapsaml bir rapor yaynlad. Bu raporda yer alan bulgulara gre, yksek retimde st yneticilerin, seimle deil de atama yoluyla greve gelmeleri usul yaygnlamaktadr. Ayrca, kurumlar iin hesap verebilirliin ne kmas, olduka geni toplum kesimleriyle daha iyi iliki kurma gerei ve resmi kaynaklarn dndan mali destek arama ve bulma ihtiyac gibi sebepler yksek retim st yneticilerinin iyi birer akademisyen olmalarnn tesinde baz deneyim ve zelliklere sahip olmalarn gerektirmektedir. Sz konusu raporda yksek retim liderlerinin i bana getirili biimine gre lkeler 3 gruba ayrlmtr: 1. Genelde seim yolunu uygulayanlar: Bu grupta Finlandiya, Fransa, Japonya, Kore, svire ve Trkiye bulunmaktadr. Bu alt lkeden sadece Trkiye ile Korede seimlere tm tam zamanl retim yeleri katlmaktadr. Dier 4 lkede, seimi tm retim yeleri deil, ya belli kurullar veya niversitede eitli paydalarn temsilcileri yapar. 2. Genelde atama yolunu uygulayanlar: ABD, Avustralya, Hollanda, sve ve Birleik Krallk. Atamay, Avustralyada niversite kurulu (university council) yapar. Kurul yelerinin ounluu niversite dndandr. Hollandada 5 yesi bakan tarafndan dardan atanan ynetim kurulu yapar. svete yelerinin ounluu dardan atanan 185
ynetim kurulunun tavsiyesi zerine hkmet tarafndan; Birleik Krallkta yelerinin ounluu dardan olan ynetim kurulu (governing body) ve ABDde aday arama komitesinin nerileri zerine eyalet valisi, atanm ynetim kurulu veya koordinasyon kurulu tarafndan atanr. 3. Daha nce seim yaparken atama yoluna geen lkeler: Avusturya, Danimarka ve Norve. Bu , Avrupada en yeni yksek retim yasasna sahip olan lkelerdendir. Bu nedenle ilk ikisi ile svete uygulanan sistem biraz daha geni olarak aada sunulmutur. Avrupadan Yeni rnekler 1. Avusturya Son niversite yasa ve ynetmelii 2002 tarihlidir ve olduka detayldr. dare ve i organizasyon bal altnda niversitenin st ynetim birimleri olarak niversite meclisi (University Council), rektrlk ve senato saylmaktadr (Madde 201). kinci fkrada bir kiinin bu kuruldan ancak birisine ye olabilecei yazldr (Madde 202). niversite Meclisi (University Council): Meclis (veya kurul) niversitenin byklne gre 5,7 veya 9 yeden ibarettir. Bu yeler niversitedeki dier kurullara ye olamazlar. Son drt yl aktif politika yapan veya partilere ye olanlar meclis yesi olamazlar. Tannm, saygn, niversite hayatna katk yapabilecek bilgi ve deneyimi olan be kiilik meclisin yeleri be yllna yle seilir: a) ki yeyi Senato seer. b) ki yeyi bakann tavsiyesi zerine Federal Hkmet atar. c) Bir ye ise daha nce belirlenen 4 yenin karlkl anlamalar sonucu bu yelerin ortak kararyla atanr. Baz hallerde bakan bir meclis yesini grevden alabilir (Madde 21). niversite meclisi bakann kendisi seer ve rektr bu meclisin yesi deildir.
186
niversite Meclisinin Grevleri 1. Gelime ve organizasyon plann onaylamak, niversitenin performans anlamas ile rektrln alma kurallarnn taslan hazrlamak. 2. Senato tarafndan rektr atanmas iin hazrlanan ilann muhatab olma. 3. Senatoca nerilen aday arasndan rektr ve rektrn, senatonun grn alarak gsterdii adaylar arasndan rektr yardmclarn semek. 4. Rektrn i mukavelesini karara balamak. 5. Rektr ve rektr yardmclarnn iine son vermek. 6. Hakem komisyonu iin bir erkek ve bir bayan aday nermek. 7. Performans anlamasnda yer almayan mfredat ve ders nerileri hususunda temsilci olmak. 8. Firma ve vakf kurulmasna onay vermek. 9. Mali ynetim kurallarn, mali raporlar ve rektrln performans raporu ile entelektel sermaye raporunu onamak ve bakanla iletmek. 10. niversitenin mali raporlarn gzden geirmek iin bir hesap uzman atamak. 11. Belli bir limite kadar rektrle, nceden izin almadan borlanma yetkisi tanma ve borlar zerine alma. 12. niversite ynetiminin yasalar ihlali veya nemli mali kayp durumunda Bakana rapor sunmak. 13. Memurlarn yetkilendirilmesi iin rektrln hazrlad dzenlemeleri onaylamak (Madde 21). Trk niversiteleri iin oluturulacak mtevelli heyetlerine ayn grevler verilebilir. Rektrln Grev ve Yetkileri Rektr ile en ok 4 rektr yardmcsndan oluan rektrlk niversiteyi temsil eden ve yneten birimdir. Grevleri yle sralanmtr: 1. Ynetmelik taslan hazrlayp senatoya sunmak. 2. Senato ve niversite meclisine sunmak zere bir niversite geliim plan hazrlamak. 3. Senato ve niversite meclisine sunmak zere bir niversite organizasyon plan hazrlamak. 4. niversite meclisine sunmak zere bir performans anlama tasla hazrlamak. 5. Birimlerin bakanlarn atamak. 6. Birim bakanlar ile hedef anlamalar kararlatrmak. 7. Birimlere eleman atamak. 8. renci giriini 187
dzenlemek. 9. Ynetmelikte belirtilen renim harlarnn toplanmasn organize etmek. 10.Toplanan harlarla ilgili sonular deerlendirip yaynlamak. 11. retme yetkisi vermek (veniae docendi). 12. Mfredatla ilgili gr bildirmek. 13. Bir hesap ve rapor verme sistemi kurmak. 14. Bte tahsisi yapmak. 15. Yllk performans raporu, mali durum ve entelektel sermaye raporlar hazrlamak. 16. niversite alanlarnn yetkilendirilmesi iin gerekli dzenlemeleri yapmak. Rektrn seimi ve atanmas: niversite senatosu 3 kiiyi teklif eder, niversite Meclisi rektr belirler ve atar. Sadece uluslararas deneyimi olan ve niversiteyi ynetme kabiliyeti bulunanlar rektr olabilir. Rektr yardmclar, rektrn nerdii isimler arasndan niversite meclisince seilir (Madde 23). Senato: niversitenin byklne gre 1224 yesi vardr. Bu yelerin tm seimle gelir. yelik sresi 3 yldr. Profesr temsilcilerini tm profesrler, dier akademik personelin temsilcilerini kendileri, idari personelin temsilcilerini tm idari personel ve renci temsilcilerini de tm renciler seer. Senatonun daha nce belirtilmeyen nemli grevlerinden birisi de profesrlerin ve dier akademik elemanlarn atanmalarnda sz sahibi olmasdr. 2. Danimarka Son niversite yasas 1 Temmuz 2003 tarihinde yrrle girdi. Ancak, baz maddeleri 2005te yrrlk kazand. Toplam 47 maddeden oluan ksa ve zl yasada tam 79 kez bakan ifadesine rastlanmaktadr. Yksek retim konusunda eitim bakanna olduka yetki verilmitir. Yasann 10. maddesine gre niversitenin en st organ kurul (board)dur. Hlbuki 1993 yasasnda senato en st organ olarak tanmlanmaktayd. Sevk ve idare ile ilgili dier iki eleman rektr ve akademik konseydir.
188
Kurul (Board): yelerinin yardan fazlas niversite dndandr. Dier yeler, doktora rencileri dhil akademik personelin, teknik ve idari personelin ve rencilerin temsilcileridir. renci temsilcisi en az iki tanedir. niversite dndan atanan yelerin ehliyetli olmalar, zellikle ynetim, organizasyon ve ekonomi konularnda deneyimli olmalar art getirilmitir. Kurul, niversite dndan atanan yelerinden birisini bakan seer. Rektr atamak ve gerektii hallerde grevden almak boardn nemli yetkilerindendir (Madde 107). niversitede iler iyi gitmediinde, bakan kurulu istifaya zorlar ve yeni kurul atanncaya kadar geici bir kurul oluturabilir (Madde 113). niversitelerimiz iin oluturulacak mtevelli heyetlerin grevleri belirlenirken madde 10-7 gz nnde bulundurulabilir. Rektr: Board tarafndan atanr ve niversitenin gnlk ynetiminden sorumludur. niversiteyi Boardun belirledii ereveye gre ynetir. Rektr olarak atanacak elemann, eitim sektr hakknda bilgili olmas, ynetim, organizasyon ve toplumla ilikiler konularnda deneyimli ve iyi bir aratrmac olmas gerekir (Madde 142). Akademik Konsey (Academy Council): Eitim-retim ve aratrma konularnn grld bir kuruldur. Akademisyenlerin ve rencilerin seimle gelen temsilcilerinden oluur. Btn niversiteyi temsil eden akademik kurulun bakan rektrdr. 3. sve Son deiiklik 2002 de yapld. Her niversitenin bir Ynetim Kurulu (Board of Governors) vardr. Ynetim Kurulunun ye says 15'ten fazla olamaz. Kurulun bakann ve yelerinin yardan bir fazlasn Hkmet atamakta, dier yeler ise retim elemanlar ve dier paydalar tarafndan seilmektedir. Kurul Bakan o niversitede kadrolu deildir. 189
te rektr adayn bu kurul belirler ve atamay (en ok 6 yl sreyle) hkmet yapar. Rektr atamalarnda ve mtevelli heyet oluturmada sve rneinden de yararlanlabilir. 4. Fransa Fransada 2007 ylna kadar rektr, btn retim yeleri deil, niversitenin toplam ye says 80 ile 140 arasnda deien kurulu ortak toplant yaparak be yllna semekteydi. Atanan rektrn bir sonraki dnemde tekrar seilmesi mmkn deildi. Ancak, 10 Austos 2007 tarihli yasa bu durumu deitirdi. Yeni yasaya gre, rektr ye says en ok 30 olabilen tek bir kurul (Conseil dAdministration) semektedir. Ayrca, yeni yasa drder yllk iki dnem rektr seilme imknn vermektedir. Fransa ve talya gibi lkelerde rektr seen kurul yelerinin yarsnn niversite dndan olmas gerektii istenmekte ve tartlmaktadr. Gelimeler nmzdeki yllarda Anglo-Sakson modelinin Fransa, talya ve Almanya gibi lkelerde yaygnlaacan gstermektedir. Fransada profesrlerin % 25i, rektrlerin ise % 13 tbbi bilimlerde alanlardr. Profesrlerin % 11i ve rektrlerin % 20si sosyal ve beeri bilimler alannda bulunmaktadr. Trkiyedeki kargaann benzerini, uzun yllar taklit ettiimiz Fransada da bulmak mmkn deildir. 5. Birleik Krallk (ngiltere) ve ABDde Durum Anglo-sakson niversite ynetim sisteminin tipik iki rnei vardr: Birleik Krallk ile ABD sistemleri. Birleik Krallk iin en son iki dzenleyici belge Further and Higher Education Act 1992 ile Higher Education Bill, 2004tr. 1992den sonra niversiteye dntrlen politekniklerin (yeni niversiteler) sevk ve idaresi ABDdeki benzer kolejlerin sevk ve idaresine daha da yaklatrlmtr. Buna ramen, Amerikan mtevelli heyet sistemiyle ngiliz kolej ynetimi arasnda farklar vardr. Yksek retim st ynetim sistemlerine gre ABDdeki 190
eyaletler ana gruba ayrlabilir. Birinci grupta ynetim kurulu (Governing Boards), ikinci grupta koordinasyon kurulu (Coordinating Boards) ve nc grupta planlayc / dzenleyici / hizmet ajanslar kurulu (Planning / Regulatory / Service Agency) bulunur. Birleik Krallkta yeni niversitelerin ynetim kurullar (bords of governors) ortalama 16 yeden olumaktadr. yelerin en az yars niversite dndan atanmaktadr. Rektr kurulun yesi olabilir. Amerikada genelde bakan (president) denen rektr kurulun memurudur, yesi olamaz. Ayrca, Amerikada mtevelli heyet genelde 610 yeden oluur. Heyette retim elemanlar ile rencilerin temsilcisi yoktur. Birleik Krallkta ynetim kurulunun 5 nemli grevi vardr: Eitimin yapsn belirleme, kaynaklarn etkin kullanmn ve gvenliini salama, yllk bteyi onaylama, rektr ve baz st ynetimdeki personeli atama, maalar iin genel bir ereve hazrlama. Bu grevlere ilaveten, Amerikan mtevelli heyetleri akademik elamanlarn srekli kadroya atanmalarnda da yetki kullanrlar. Birleik Krallkta boalan ynetim kurulu yelikleri iin gazetelerde ilan verilir. landa yelerde aranacak vasflar belirtilir ve sonra mlakat yaplr. Yeni ye kabul mevcut ynetim kurulu yelerinin kararyla olur. niversite ynetimi ve mtevelli heyet oluumu bakmndan Amerikada eyaletten eyalete ve niversiteden niversiteye deien durumlar vardr. Mtevelli heyetini birok eyalette eyalet valisi atar. Baz eyaletlerde halk seer. Bazsnda eyalet meclisi seer. Mtevelli heyet atamann daha baka ekillerine de rastlanr. Lisans ncesi derece veren yksek retim kurumlar (community college) iin mtevelli heyet, 21 eyalette semenlerin oylaryla belirlenir. Oylama ya dar erevede, yani kolejin bulunduu evrede veya eyalet apnda olabilir. 11 191
eyalette mtevelli heyeti eyalet valisi atarken, 6snda yerel eyalet meclisi ve birinde de yerel okul kurulu atama yapar. Amerikada mtevelli heyet yeliinin maksimum sresi 6 yldr. Bir aratrma Amerikan mtevelli heyet yelerinin politik bakmdan % 43nn cumhuriyeti; % 42sinin demokrat olduunu gstermitir. Daha da nemlisi, btn bu yelerden % 52si kendilerini lml, % 35i muhafazakr ve sadece % 12si liberal (solcu) olarak vasflandrmtr. Bu tablo, toplumun sosyal yapsnn niversitelerin ynetimine bire bir yansdn ve bu nedenle sosyal evre ile niversite arasnda btnleme, ibirlii, yardmlama ve etkilemenin kolaylkla gerekleebileceini anlatmaktadr. ada bir ynetim byle olmaldr. Hlbuki gelimekte olan lkelerde genellikle, btn toplumun deil, toplumu adam etmeye soyunmu bir kk aznln tm ynetimlerde tek yetkili ve tek sz sahibi olmas istenir. Kemal Grz, Amerikan yksek retim sistemi ile Birleik Krallktaki sistemi karlatrrken u tespiti yapar: Amerikan niversitelerinin ynetim kurullarnda o niversitenin retim yelerinin temsilcileri bulunmad gibi, toplumun herhangi bir kesiminin temsilcileri de bulunmaz. Bunun nedeni, Amerikadaki niversitelerin ynetim kurullarnn toplumdaki atma ve elikilerin yansd platformlar haline dnmesini nlemektir. Bunun tek istisnas o niversitenin mezunlarnn bu kurullarda yer almasdr Mtevelli heyet, o niversitenin ilerlemesi iin hizmet amacyla bir araya gelmi kiilerden oluan bir kuruldur. ster kamu, ister zel, ister tek kampuslu mnferit, ister ok kampuslu sistem olsun, mtevelli heyetin temel grevi niversite ile toplum ve yrtme organ arasnda gerektiinde kpr, gerektiinde de tampon ilevini grmektir. Baka bir ifadeyle mtevelli heyet niversite zerkliinin teminatdr. yelerin 192
grevi niversiteye para vermek deil, kurumu misyonuna uygun ve en verimli ekilde sevk ve idare etmektir. ngilterede kamu kaynaklarn, performanslarna gre niversitelere datmak ve niversitelerin mali ihtiyalarn belirleyerek bakanlklara neride bulunmakla grevli ara kurulular vardr. The Higher Education Funding Council of England bunlardan birisidir. Bu kurumun 1215 yesi ve bakan Eitim ve stihdam Bakannca atanmaktadr. ngilteredeki eski niversiteler ile Amerikadaki ok kampuslu niversitelerin sevk ve idare sistemleri, imdiye kadar zet olarak belirtilen yapya tam olarak uymaz. Bu farkllklar teker teker ele alnmayacak, burada sadece Harvard niversitesinde st kurullar ile rektrn yeri ve grevi zetlenecektir. Amerikan yksek retiminin amiral gemisi olarak bilinen, ilk temelleri 1636 ylna kadar giden ve niversiteler sper liginin ilk srasnda olduu kabul edilen Harvardda biri 7 yeli ynetim kurulu (Harvard Corporation), dieri de 30 yeli gzetim kurulu (Board of Overseers) olmak zere iki st kurul vardr. Rektr bir arama komitesince tespit edilir, ynetim kurulu tarafndan seilir ve gzetim kurulunun onayyla atanr. Rektr ynetim kuruluna, ynetim kurulu da gzetim kuruluna kar sorumludur. Ynetim kurulunda bir yelik boalnca, dier yeler onun yerine ye seerler. Seilen yenin gzetim kurulunca onaylanmas gerekir. Gzetim kurulu Harvardda grevli olmayan, btn mezunlar tarafndan seilir. Gzetim kurulunun st dzey idari ve akademik atamalar incelemek ve onamak, niversiteye bal birimlerde inceleme yapmak, ilerin belirlenen misyon ve vizyona gre devam etmesini gzlemek ve eitli konularda ynetim kuruluna gr bildirmek gibi yetki ve grevleri vardr. Amerikan sisteminde rektrlerin ok yetkili olduklar yazlr, sylenir. Hatta en yetkili rektrn Harvardda olduu sanlr. Ancak, Harvard rneinde grld gibi, rektrn hemen yan 193
banda sorumlu olduu kurullar vardr. Bu kurullar rektrn iverenleri, rektr ise onlarn iisi veya genel mdr gibidir. Yani yetki ile sorumluluk ve hesap verebilirlik dengelenmitir. Bu konuyu Henry Rosovsky yle anlatr: Amerikan niversiteleri, ynetimin banda bir tr genel mdrn bulunduu farkl bir idari yapda kurulmutur. Rektr niversiteyi, bir genel mdrn zel bir irketi ynettii gibi ynetir. niversite rektr, bir irketin ynetim kurulu gibi alan bir mtevelli heyetine kar sorumludur. Rektre bir bilim dalndaki en iyi bilim adamn kendi dncesine gre seme yetkisi verilmemitir. Onun grevi, kurallarn doru olarak uygulandndan emin olmak ve uzmanlar arasndaki dnce ayrlklarnda hakemlik yapmak, zetle derin bilgiye sahip olanlardan kan farkl sesleri gz nne alarak ak bir politika gelitirmek ve uygulanmasna almaktr. yi niversite olmann yolu, her kesimde tam bir zihniyet deiiminden sonra gelebilecek ada bir yksek retim yasas ve iyi bir ynetimden geer. Bu sarp ve etin yol nasl ve ne zaman alr? Nasl olacan bilen ok fakat zaman konusunda ilerisi imdilik karanlk. Grmek mmkn deil. Mustafa Erdoan, bir yazsnda niversiteler ne zaman niversite olurlar? diye sorduktan sonra u cevab verir: Sadece hkmetlerden deil (nk bu ok kolay), devletten de bamszlatklar zaman. niversitelerde makbul olmann ls devlet katna yaknlk olmaktan kt zaman. Zulme direnen retim yelerini ihbar etmekten vazgeip onlar dllendirdikleri veya en azndan onlardan zr diledikleri zaman. Akademisyenler dzenin mutemetleri ve muteberleri olduklar iin deil de alanlarndaki uzmanlama dereceleri nedeniyle rabet grdkleri zaman.
194
SONU 1. Trk yksek retiminde st ynetim, en ksa zamanda ve mutlaka yeniden yaplandrlmaldr. Yksekretim Kurumu ve mevcut rektr seim-atama sistemi 21.yzylda varlklarn srdrmeye devam edemezler. Dnya apnda niversitelere sahip olmak, dnya bilgi retimine, milletimize yakr lde katk salamak ve uluslararas yarta daha fazla geri kalmamak iin, her eyden nce yksek retimin ada bir ynetim biimine kavuturulmas gerekir. Bu maksatla yaplmas gereken nemli deiikliklerden birincisi YK ya tamamen kaldrmak veya hem teekkl tarzn deitirmek hem de grev ve yetkilerini azaltmaktr. 2. Dier taraftan, ABD, ngiltere, sve, Norve, Avusturya, Avustralya ve Danimarka gibi lkelerin niversite ynetim sistemlerinde olup da bizde olmayan iki nemli ey vardr. Birincisi mtevelli heyet benzeri bir niversite ynetim kurulu; ikincisi de niversite st yneticilerinin ve zellikle rektrn seimle deil de atama yoluyla gelmesidir. Mtevelli heyet benzeri ynetim kurulu, toplumla niversite ve toplumla hkmet arasnda bir kprdr bir tampon sistemdir. Tampon sistem ntr yani tarafsz bir sistemdir. elikileri, anlamazlklar, hakszlklar ve yolsuzluklar nleyen bir sistemdir. Temel grevi, cumhuriyeti ve seklerizmi korumak, resmi ideolojinin savas olmak, hkmetlere ve politikaclara laf yetitirmek, kurumdaki liberallerin veya demokratlarn ya da muhafazakrlarn saylarn artrmak deil; kurumu eitim-retim, aratrma ve topluma hizmet yolunda daha ileriye gtrmektir. Kuruma en iyi rektr en iyi aratrc akademisyenleri ve en baarl rencileri kazandrmaktr. niversitenin yol haritasn, misyonunu, vizyonunu ve uzun srede nceliklerini belirlemektir.
195
3. niversiteler iin mtevelli heyet benzeri ynetim kurullar oluturulmaldr. niversiteler iin oluturulacak yeni ynetim kurullarnn 911 yesi olmaldr. yelerin tm olmasa bile yardan fazlas niversitede grevli olmayan, mesleinde baarl, saygn ve deneyimli kimselerden olumal. yelerin seimi ak, effaf ve mutlaka rekabete dayal bir yolla yaplmaldr. Ynetim kurulu, bakann niversite dndan gelen yeleri arasndan kendisi semeli. Rektr, rektr yardmcs ve dekan atamalarnda sz sahibi olmal. Yeni ynetim kurullarnn yetki ve grevleri ABDdekiler kadar fazla olmasa bile, Avrupadakiler gibi olmaldr. niversitenin gnlk ynetimini akademik ve idari kadro stlenmelidir. 4. Yeni ynetim kurullar oluturulurken, niversite dndan yaplacak atamalarda siyasi iktidarlara yetki verilmelidir. Siyasi iktidar seimle ibana geldii, tm vergi verenleri ve btn toplumu temsil ettii iin, mtevelli heyet benzeri arac kurullarn oluturulmasnda yetkili olmas son derece nemli ve gereklidir. Ancak, atanacak yelerde, belli zelliklerin yannda en azndan son drt yl iinde herhangi bir partiye ye olmama art aranmaldr. Militan partizanlar ve yandalar bu kurullar iin uygun aday olamazlar. Amerikan niversitelerinde grev yapan ynetim kurullarna ynelik iki eletiri vardr: Biri, bazen ehliyetli olmayanlarn da ynetim kurullarna szmalar; dieri de politizasyondur. Bu iki konuya dikkat edilmelidir. 5. Yksek retimin krselletii, renci ve akademisyen mobilizasyonunun artmaya devam ettii, yksek retimde lke snrlarnn adeta buharlamaya yz tuttuu ve ok kltrl ok uluslu giriimci niversitelerin boy gsterdii gnmzde, ynetim kurulu yesi veya rektr olacak kimselerde mutlaka bulunmas gereken nitelikler vardr. Bunlarn banda ada niversitenin niversal yapsn, 196
ruhunu ve felsefesini kavram olmak gelir. Temsilde, ynetimde ve yargda, salt adaletin korunmas gelir. eitlilie, ok kltrlle, dnce, inan ve ibadet zgrlne saygl olmak gelir. retim elemanlarn ve hatta tm niversite alanlarn, kltrlerine, dnya grlerine, inanlarna, rklarna, cinsiyetlerine ve giyimkuamlarna gre deil, sadece beyinlerine, almalarna, baarlarna ve yeteneklerine gre deerlendirmek gelir. KAYNAKLAR
Act on Universities (the University Act), Danimarka, 2003. Aktan, C.C.: Nasl Bir niversite. Deiim Yaynlar, stanbul, 2004 Bennett, B.: The new style boards of governors-are they working? Higher Education Quarterly, 56(3): 2873002, 2002 Boffo, S., Dubois, P., Moscati, R.: Changes in university governance in France and Italy. Tertiary Education and Management, 14(1): 13-26, 2008 Cartwright M.J.: Some reflections on theories of leadership and change and their relevance to a post-1992 university. Research in PostCompulsory Education, 10: 257-266, 2005 ada Eitim ada niversite, Babakanlk, Ankara, 1992 Doramac, .: Gnmzde Rektr Seimi ve Atama Krizi, Meteksan A.., Ankara 2000. Eddy, P.L.: Framing the role of leader:how community college presidents construct their leadership. Communituy College journal of Research and Practice, 29:7005727, 2005 Erdoan, M.: niversiteler ne zaman niversite olurlar? Dnden Bugne Tercman, 18 Austos, 2005 Erzurumlu, K.: Yksekretimde Sorun YK. Samsun, 2000 European Legislation on Higher Education, Son Giri, 27 ubat, 2006 http://www.cepes.ro/hed/policy/legislation/he_laws.htm Gayle, D.J., Tewarie, B., White, A.Q.: Governance in the Twentyfirsy Century University: Approaches to Effective Leadership and Strategic Management. ASH-ERIC Higher Education Report, 30: 1139, 2003 Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001.
197

Kerr C.: The Gold and the Blue: A Personel Memoir of the University of California, 1949-1967, 2003 Marangoz. C.Yksekretim Reformunda Ge Kalnd, Umran, Kasm, 5359, 2003 Marangoz. C.: Bolonya Sreci ve niversitelerimiz, Yarnlar in Dnce, 1(3): 68-74, Ocak, 2006 McGuinnes, A.C.: models of postsecondary education coordination and governance in the States. www.esc.org, 2003 Ministry of Education and Science in Sweden. Higher Education Act (Law 1992:1434). (http://utbildning.regeringen.se/inenglish/pdf/higher_education_act. pdf) Ministry of Education and Science in Sweden. Higher Education Ordinance (1993:100) OECD .: Changing patterns of governance in higher education, Education Policy Analysis 2003 Parnham, J.D.: Questioning governance in English further education: a comparative sturd of the English and American systems. Research in Post-Compulsory Education, 3: 297-310, 1998 Rosovsky, H. niversite: Bir Dekan Anlatyor. TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1994 Strmdahl, H.: On the governance of higher education in Sweden. 2002, www.srhe.ac.uk/HERN/eForum/Seminar4PapersSWEDENpdf.pdf Turner, L.: Integrating diversity college governors: some emerging themes. Working paper series. http://www.lums.lancs.ac.uk/files/cel/6634/download, giri 24 ubat, 2006. University Organisation and Studies Act (Universities Act 2002), National Council of the Republic of Austria, 68 sayfa, (www. bmbwk.gv.at/medien/8019_ug02_engl.pdf). Vaughan, G.B., Weisman, I.M.: Leadership development: the role of the president-board team. New Directions for Community Colleges, No. 123, Fall 51-60, 2003. Yielder, J. And Codling, A.: Management and leadership in the contemporary university. Journal of Higher Education Policy and Management, 26:315328, 2004
198
7. BLM
NASIL BR REKTR? NASIL BR LDER?
Liderlik Akademik Liderlik Fisher ve Kocha Gre rnek Rektr eit Rektr rnek Rektrn On zellii Wisconsin niversitesi Akademik Liderlik Programna Gre Liderlik Yetenekleri Akademik Liderliin Bugn ve Yarn Greve Balamak iin Gereken Yedi Yetenek Akademik Liderliin Temel Unsuru Akademik Lider ve Deiim Deiimin ki Farkl Yorumu Olumlu Akademik klimin nemi Edebalinin rnek Lider Tanm ve Liderlik Dersi Akademik Lider Akademik Yneticiden Farkldr Akademisyenler Niin Ynetici Olmak sterler? Akademik Liderlik Eitimine htiya Var mdr? Sonu Kaynaklar
NASIL BR REKTR? NASIL BR LDER?

Son yllarda yksek retimin, yap, organizasyon ve ynetim eklinde nemli deiiklikler meydana gelmitir. nceki blmlerde belirttiimiz gibi, artk yksek retim kitle eitimi dnemini de geride brakarak tm toplumun eitimretimini stlenme devresine girmitir. Dnyada renci ve retim elaman hareketliliinin ar lde artmas yksek retimi en nemli ekonomik sektrlerden biri haline getirmitir. Dier taraftan, giriimci niversite ve bilgiye dayal ekonomi kavramlar ile birlikte niversitelerin bir byk irket gibi ynetilmeleri ve st akademik idarecilerin zel liderlik eitimi grmeleri gerektii ileri srlmektedir. Yani meslektalarn ynettii bir niversiteden, meslekta olan veya olmayan profesyonel liderlerin ynettii bir niversiteye ynelim sz konusudur. Bu konu, ayn zamanda kamu sektrnn ve kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmas sreciyle de yakndan ilgilidir. Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmasyla ilgili temel modellerden birisi, verimlilii esas alan iletme modelidir. Bu modelin temel amac kamu sektrn, zellikle girdiler-ktlar ve verimlilik bakmndan ticari kurumlara benzetmektir. Yksek retimin yeniden yaplandrlmasnda be nemli eilimden sz edilmektedir: 1) Kurumsal zerklik (otonomi), 2) Geniletme ve eitlendirme, 3) Uyum ve ahenk (harmonizasyon), 4)
Pazarlama (marketizasyon), 5) Kalite gvencesi ve kalite kontrol hareketleri. Amerikan yksek retiminde teden beri var olan, Avrupa Birlii (AB) lkelerinde ise daha yeni bir eilim saylan marketizasyon anlay, beraberinde yeni ynetim ve yeni ynetici anlayn getirmektedir. Bu eilim Avrupa yksek retiminde en nemli deime olarak grlmektedir. Artk yksek retim kurumlar daha giriimci, daha intibak ve daha pazar artlarna gre davranr olmulardr. renci ve retim yesi hareketliliinin artmas niversiteler aras yar kamlamtr. niversiteler zel irketler gibi kr merkezli ve hesap verebilen kurumlar haline gelmektedir. retim yeleri daha giriimci olmakta, performansa gre bteden pay alma esas gittike yaygnlamaktadr. Anlatlan tabloya elbette itirazlar da vardr. Bu eilime kar olanlar, akademik kurumlara d glerden etki ve bask olduunda, i deerler sisteminin yklacan, akademik kapitalizmin doacan ve birer kltr yuvas olan niversitelerin tahrip olacan ileri srmektedirler. Ancak, akademik kapitalizm itirazlar akan suyu geri evirme gcnde deildir. niversitelerin kresel yar srdrmeleri ve ekonominin motoru olmalar isteniyorsa, yksek retimin sosyal boyutunu ihmal etmemek ve sadece kazanc ne almamak kaydyla eskimi ve modas gemi yapy terk etmek, gelimelere ayak uydurmak, yani orta yolu izlemek gerekir. niversitelerin ve dier yksek retim kurumlarnn ticari irketlerdekine benzer bir ekilde organize edilmesi, ynetilmesi ve giriimci niversite gr, yksek retimde liderlik konusunun tartlmasn derinden etkilemitir. Bu blmde, yksek retimdeki yeni eilimlerin nda akademik liderlik konusu ele alnacak ve u sorulara verilebilecek yantlar tartlacaktr: Lider ve liderlik nedir? rnek akademik liderin nemli zellikleri nelerdir? Bu konuda hangi nemli aratrmalar 202
Nasl Bir Rektr? Nasl Bir Lider?
yaplmtr? Akademik liderlerin bir ksm niin baarsz olurlar? Akademik liderin iyi olmas gerekli ve nemli midir? Akademisyenler niin lider olmak isterler? Liderlik doutan gelen bir zellik midir? Yksek retimde yneticilerin yetitirilmesine ynelik bir eitim-retim programna ihtiya var mdr? Bu blmde yer alan bilgilerin sadece akademik liderlere ve yksek retimde ynetici olmak isteyenlere deil, kkbyk btn liderlere, yneticilere ve ynetilenlere faydal olacan umuyorum. Liderlik Liderlik, tanm g olan, bu nedenle literatrde ok farkl tanmlar bulunan ve zerine olduka fazla yaz yazlan, aratrma yaplan bir kavramdr. Amazon.com arama motorunda liderlik terimi iin Mart 2006da yatmz taramada 47033 sonu kt (16494 kitap) . Bu rakam 2003 ylnda 11686 kadard. Ayn arama motorunda akademik liderlik terimiyle ilgili 330 kitap kmaktadr. Google.com arama motorunda sayfa balnda olmak kaydyla 19600, herhangi bir yerde olmak zere de 938000 kez liderlik (leadership) terimi yer almtr. Akademik liderlik ise, sayfa balnda 766, sayfann herhangi bir yerinde olmak zere de 448000 yerde bulunmaktadr. Birleik Krallkta 1999 ylnda liderlik ve ynetim konusunda 100den fazla kitap yaynland. Dier taraftan, akademik liderlikle ilgili olan ve bir ksmna internet kanalyla ulalabilen ok sayda dergi, yksek lisans ve doktora tezi vardr. ok boyutlu karmak bir olay olan liderliin tanmlarndan nemli birisi yledir: Liderlik, belli artlar iinde ortak bir amaca ulamak iin bir ferdin dierlerini etkilemede kulland yol ve usuldr. Sevk ve idare veya ynetiim diye tercme edilen governance terimi, bir kurumun politikas ve dier ileriyle ilgili 203
karar verme yol ve biimini, kurumdaki fertlerin kendilerini etkileyen kararlara nasl katldklarn ve nasl temsil edildiklerini anlatr. letme veya ynetim diye Trkeletirilen management terimi ise bir kurumda alnan kararlarn, ncelik belirleme, program ve personel gelitirme, deerlendirme ve kaynaklar paylatrma yoluyla uygulanmas veya yerine getirilmesi anlamna gelir. Akademik Liderlik eitli uluslara ait niversitelerde icra organnn ban adlandrmak iin genelde u kelimeler kullanlr: Rektr, bakan veya niversite bakan (president), anslye, (chancellor), anslye vekili (vice-chancellor). Bu blmde akademik lider terimiyle zelde rektr, genelde ise YK bakan ve yksek retimde herhangi bir st ynetici anlatlmaktadr. Bizde YK bakan akademik protokoln en nnde yer alan akademik liderdir. Tm niversiteleri ve hemen hemen tm yksek retimi temsil eder. Devlet protokolndeki yerinin daha da yukarda olmas gerektiine inanmaktayz. Bir niversite ise rektr tarafndan temsil edilir. Rektrn sorumluluu, niversiteyle ilgili hem i hem de d ilikileri, yani tm kurumu kapsar. Fisher ve Kocha Gre rnek Rektr rnek rektr, gr sahibi, gl, dikkatli, gerektiinde risk almaktan ekinmeyen, kurumu mkemmele doru dntrmeyi ama edinen ve nsezi yetenei olan liderdir. Etkili rektr otoritesini bakalarna devretmez, danma ve grmelerden sonra kesin kararlar verir. Ancak, sevk ve idarenin haka paylalmasndan yanadr. Yaratcl, zt fikirler retmeyi, muhalif grleri dillendirmeyi destekler, ver ve hatta cesaretlendirir. Baarl rektr kendisinin gl,
204
dierlerinin zayf ve clz kalmasna deil, aksine tm niversite alanlarnn gl olmalarna gayret eder. Baarl rektr, kralla ve diktatrle zenmez. Diktatr ve krallarn ksa mrl olduklarn ve hayrla anlmadklarn bilir. His ve heyecanlarn, davran ve szlerini srekli olarak kontrol eder. Yneticilik performansnn her an gzlendiini, analiz edildiini ve deerlendirildiini hisseder. Banda bulunduu kurumun, toplumun ayrlmaz bir paras olduunu bilen ve belirlenen amalara skca bal olan etkili rektr, uzun sreli stratejik planlamaya deer verir. rnek ve baarl bir rektr, evresinde yaclara, dalkavuklara, karclara deil, yetenekli, uzak grl, ancak ou zaman genel eilimlere uymayan ve eletiri yapanlarn bulunmasn salar. Kendi dnceleriyle attn bilse de yaratc dnceleri cesaretlendirir ve destekler. rnek rektr, sadece yanda ve yoldalarndan deil, tm elemanlardan bilgi akn salar. Tm evrenin sayg ve desteini almaya gayret eder, kararlarda oybirlii salamak amacyla da olsa zorlayc olmaz. Etkili rektr, arkadalk ve meslektalk ilikilerinin ynetimi ve alnan kararlar etkilemesine ve sonuta itibarnn zedelenmesine izin vermez. Yaknlk ve samimiyet ile uzaklk ve gizlilii dengeler. yilikle, zenle ve sayg ile ynetir. Ancak, rektr olduu srece rektr deilmi gibi davranamaz. Arkadalarna, yandalarna, ksacas alanlarn bir blmne ayrcalkl, ar samimi ve saygl davranamaz. rnek bir akademik lider tm alanlarn huzur iinde olmalarnn nemli olduunu bilir. Hayr kararlarn ancak kurumun vazgeilmez amalar iin verir ve taraflar bu kararlarn kiiye zg olmadna inanrlar. zet olarak, rnek rektr, kendi hayatn ve huzurunu olumsuz ynde etkileyecek olsa da risk almaktan ekinmez. 205
Arkada ve meslekta olmaktan ok, baarl ve tarafsz bir ynetici gibi davranmasn bilir. Dnmeden, tartmadan lpbimeden konumaz. Kurumun yksek amalarn ve deerlerini laykyla temsil eder ve her frsatta bunlara olan balln etkili bir biimde aklar. rnek rektr akntya krek ekmez. Rzgrn ve frtnann nndeki kuru yaprak deildir. Rzgra ve akntya kar yrmesini bilir. Kampustaki kk ve nemsiz konularla vakit geirmez. Memur masasnn datmna, hizmetli sprgesinin nereye ve nasl konulacana, oy ve yanda saysnn nasl artrlacana deil, yksek retimle ilgili genel konulara, niversitenin yarnna, birinci snf niversite hedefine ve zm bekleyen problemlere kilitlenir. eit Rektr Amerika Birleik Devletlerinde 32 kolej ve niversitede, niversite bakannn grevleri zerine 350 yneticinin katld ve be ylda tamamlanan bir aratrma yapld. Bu almay esas alan Birnbaum eit rektr (bakan) tanmlad: 1. Baarsz rektr 2. Vasat rektr 3. rnek rektr 1. Baarsz rektrler: Ya istiare etmeden i yaparlar veya yneticilik grevlerini yerine getirmek iin gereken temel yeteneklerden yoksundurlar. Buraya yeteneksiz danman ve i bilmez yardmclarla almay da ekleyebiliriz. Belirtilen nedenlerle ilgili kesimlerin desteini yitirir ve baarsz olurlar. Bu grup, aratrma konusu olan rektrlerin drtte birini oluturmutur. 2. Vasat rektrler: Balangta ilgili kurullarn ve meslektalarnn desteini alrlar. Fakat bu destek zamanla erozyona urar ve sonuta kurumun ynetimini yitirirler. Aratrma konusu olan rektrlerin yars bu gruba girmitir.
206
3. rnek rektrler: Grev sreleri boyunca niversitenin gelimesine ve yenilenmesine katkda bulunan ve ynettii kurumun baarl olmasn salayan unutulmaz liderlerdir. Aratrma konusu olan rektrlerin drtte biri bu grubu oluturmutur. Birnbaum btn rektrlerin drtte biri kadar olan rnek rektrn (niversite bakannn) zelliklerini 10 madde halinde sralamtr. imdi bu zellik ve yetenekleri aklayabiliriz: rnek Rektrn On zellii 1. rnek Dektrn Brakt lk zlenim yidir e yeni balayan rektrle ilgili ilk izlenimin olumasnda seilme/atanma ekli ve rektrn ilk uygulamalar ok nemlidir. lk dnemde verilen kararlarn hatal olmas daha sonra da devam eder. lk intiba ok nemlidir. Yeni rektr belli konularda ilk kararlar vermeden, ilk szleri sylemeden nce, dinlemeye ve renmeye ihtiyac olduunu unutmamaldr. Ancak bu yolla yeni rektr sendromudan kurtulabilir. 2. Saygyla Dinler ve Etkiye Aktr Yaplan aratrmalara gre, sayg ile dinleme ve etkiye ak olma, retim yelerinin rektrlerinde bulunmasn istedikleri en nemli yeteneklerden biridir. Yukarda sz edilen aratrmaya gr bildiren rektrlerin ounluu, kendilerini etkilenmeye ak dinleyiciler olarak tanmlamlardr. Baarl rektrler, hibir zaman yaptklar ileri ve uygulamalar sadece makamlarnn yetki ve otoritesine dayanarak hakl ve doru gsteremezler. Bunun aksine, eylemlerini gerekeleriyle birlikte ve ak olarak izah edebilmeli ve tm davranlarndan sorumlu olduklarn unutmadan yetkilerini kullanmaldrlar. Dier taraftan, sayg ile dinleme ve etkilenmenin birlikte var olmas gerekir. Dinleyen veya dinler gibi yapan, hatta konuann hakl olduunu syleyen ancak, gerekte hi etkilenmeyen rektrler de vardr. Daha da kts, konuann bilgisine, deneyimine ve 207
hakllna gre deil de, yanda, desteki ve ideolojik ortak olup olmadna gre etkilenen rektr tipidir. Bu sonunculara, akademisyenler arasnda ideolojik kutuplamalarn olduu ve rektrlk makamna gelilerde meslektalar tarafndan verilen yanda oylarnn, az da olsa bir anlam tad geri kalm lkelerde rastlanr. 3. Sevk ve darede Dengeyi Gzetir Gerek canl yaplarda gerekse sosyal veya politik organizasyonlarda dengenin kurulmas ve devam ettirilmesi hayati nem tar. Kinat denge zerine kuruludur. Btn paydalara eit uzaklkta durmayan, yandalar veya belli fert ve gruplar koruyan, akademik yeteneklerine ve meslekteki baarlarna gre deil de baka zelliklerine gre alanlar deerlendiren bir rektrlk dengeleri ykmtr. Baar ansn kaybetmitir. Sevk ve idare sistemi bir kurumun kltrnn yansmasdr, aynasdr. Kltr deerlerinin gelitirilip korunmas gerekir. retim yelerinin, yneticilerin, teknik ve idari elemanlarn yerlerini ve ilerini sudan sebeplerle deitirmeye kalkmak, maddi ve manevi ynden kazanl ileri en yeteneklilere deil de yandalara sunmak, kurumda alan bir kesimi yok saymak ve ynetim pastasn sadece yandalarla paylamak sevk ve idarede dengenin bozulmasnn tipik gstergeleridir. 4. Basit Dncelerden Kanr nsanlarn ou basit rutin iler yapar ve bu ileri yaparken karmak dnme ihtiyac duymaz. Akademik liderlerin nemli bir ksm da bu gruba dhildir. Ancak, rnek rektr basit dncelerden kanr. ok sayda birbiriyle elien fikir ve grler arasnda denge kurmasn ve problemlere farkl ynlerden yaklamasn bilir. Olaylara ku bak bakar fakat ku gibi bakmaz. Etkili ve rnek yneticiler belirsizliklere ve bilgi 208
eksikliine ramen, karmak problemlerin doru zmlerini bulma yeteneine sahiptirler. rnek rektr, kurumun baarlarn kutlarken, zayf ynlerini grmezlikten gelmez. Her kesimden geri bildirimler almaya nem verir. Bunlar inceler ve deerlendirir. 5. Brokratik lemlerden Kanr alanlar brokratik olan akademik liderleri sevmezler. Bu nedenle brokrat liderler kurumlarnn gelimesine katkda bulunamazlar. Akademisyenlere kendi kendilerini ynetme ve i dzenleme imkn tanmak gerekir. Aksi durumda, otoritenin paylalmas sz konusu olmaz. Baarl rektr, brokratik ilemleri azaltr ve kurumun kar karya olduu zor bir durumu (mali kriz gibi) alanlara ustalkla duyurabilir. Sonuta, alanlarn hem kendilerine hem de liderlerine olan gvenleri sarslmaz. 6. rnek Rektr Yksek Deerlere Vurgu Yapmay hmal Etmez Liderlik, bir kurumun nihai hedef ve amalaryla ilgili bir yol ve usuldr. rnek rektrler ahlaki bir temelin zerinde grev yaparlar. Dengeyi kurup koruyabilmek iin bu ahlaki temele mutlaka ihtiya vardr. Akll liderler yeni ahlaki deerler retmeye yeltenmezler. Onlar, mevcut deerleri canlandracak ve pekitirecek i ve eylemlere hz verirler. Rektr, meslektalar ve niversitede alanlarn tm tarafndan yksek ve salam deerlerin, erdemliliin ve bilgeliin somutlam simgesi olarak alglanabilmelidir. Rektrler salam ve srekli deerlere sahip ise, kurumdaki dier fertler de bu deerlere meylederler. Rektrlerin karar ve uygulamalarna verilen destek nemlidir. Temel amalar kendi koltuklarn ve kendi karlarn korumak olan rektrlere olan akademisyen destei zamanla en alt seviyeye der. Mevcut kaynaklar artran veya ikinci derecede deerlere nem veren rektrler orta derecede destek grrler. 209
alanlarca nemli bilinen deerlerin (adalet, drstlk ve yetenee gre dl gibi) yceltilmesinde niversitenin bir ara olduunu vurgulayan rektrlere olan destek en yksek dzeydedir. 7. Kadrolara Deer Verir rnek rektr, akademik elemanlar ile idari personeli niversitenin ana kayna olarak bilir ve meslektalarnn yeteneklerini tebrik ve takdirle dile getirir. Baarl rektr, grevinin problem retmek deil, problem zmek olduunu anlar ve alanlara da zlecek birer problem olarak yaklar. Bir rektrn baars alan kadrolar sayesindedir. Rektr ilgi ve dikkatini alanlara yneltmise, bu her eyin zamanla daha da iyileecei anlamna gelir. 8. Dierlerini Liderlie Tevik Eder niversitede liderlik sadece bir kiinin ii deildir ve byle olmamaldr. Liderliin bllmesi gerekir. Liderliin bllmesi mevcut liderin etkinliini artrr. Ayrca, liderlik paylaldnda, amaca ve baarya gtren yol says artrlm olur. Problemlerin saptanmas ve zlmesi kolaylar. Kampusun performans artar. Rektrler dllendirme yoluyla lider saysn artrabilirler. Liderlik yetenei veya liderlie hevesi olanlar, gizli bir hazineyi ararm gibi aramak, gzlemler yaparak bulmak ve kuruma kazandrmak da rnek rektrn grevlerindendir. zet olarak, rnek rektr kampustaki her ferdi potansiyel bir lider olarak grmelidir. 9. Kendi Programn Gzden Geirir niversite rektrlerinin kendi uygulama, performans ve etkinlikleri hakknda doru ve yeterli bilgi edinmeleri ve doru geri bildirim almalar gtr. Eksikliin, yanlln ve zayfln ortaya kmasnda tarafsz geri bildirim ve tarafsz yorumun nemi byktr. Hatalarla yz yze gelmekten ka ve kendini 210
beenme eilimi, stesinden gelinmesi gereken balca sorunlardandr. Baz rektrlerin evresini bir karc-yac grup kuatr ve onu gereklerden izole eder. Bu szde destekiler, gerekte ise mezar kazclar, kampus alanlarndan doru bilginin akn basklar ve engellerler. rnek rektrler, genelde kendilerini banda bulunduklar kurumlarn performansna gre deerlendirirler. Onlar baarnn ve etkinliin sonularla lldn bilirler. ok az sayda rektr arl alanlarn memnuniyetine verir. Aslnda, rektrler kendilerini deerlendirmede hem kurumun elde ettii sonular hem de alanlarn hislerini kullanrlarsa daha gvenilir sonular elde ederler. Toplantlarda ve dier resmi etkileimlerde rektrler pasif iletiim yollarn seme yerine, aktif bilgi ve geri bildirim alrlarsa kendilerini deerlendirmede ve hatalar dzeltmede daha baarl olurlar. Bir rektrn kampusta her an her yerde olabilecei intiban dourmas son derecede nemlidir. Bu alanlarn baarsn artran bir unsurdur. 10. Grevi Brakaca Zaman Bilir Bir rektr veya herhangi bir lider grevden ayrlaca zaman bilmelidir. Bu konudaki bilgisizlik, zaman olur ki lideri hi istenmeyen bir gerekle, bir felaketle kar karya getirir. Rektrlk bir kadro deil bir grevdir. Rektr alanlardan ve ilgili kurul ve kurumlardan destek grmediinde grevden ekilmesini bilmelidir. Rektrler kurumlarna iki dnemde daha faydal olurlar: e baladklarnda ve rektrl braktklarnda. Dik ve doru durmasn bilmeyenlerin dleri kt olur. niversite liderliinde esas ama, kurumun gelimesi ve baarl olmasdr; rektrln srmesi deil. Genel olarak, rektrlk sresinin ksa olmas uzun olmasndan daha iyidir.
211
Wisconsin niversitesi Akademik Liderlik Programna Gre Liderlik Yetenekleri Wisconsin niversitesi Akademik Liderlik Programnda yaplan aratrmalar sonunda bir akademik liderde bulunmas gereken nemli yetenekler belirlenmi ve bunlar aada yer alan 7 gruba ayrlmtr. I. Vizyon ve Temel Deerler Sistemi 1. Davrann temelini tekil edecek deerler sistemini belirleme yetenei 2. Belirlenen deerlere gre i yapma istek ve yetenei 3. Gereken ilerlemeleri salayacak strateji ve yollar gelitirme yetenei II. Etkili fade Yetenei 1. Dinleme 2. Satrlarn arasn okuyabilme yetenei 3. ok ynl dnme yetenei 4. Drst, ak, net, saygl ve etkili konuma yetenei 5. Bir problemi kiiselletirmeden objektif olarak sunma yetenei 6. Alnan kararlar aklama istek ve yetenei 7. Uygun kyas ve eretileme yetenei 8. Farkl vastalarla (yaz, sz v.s) ifade yetenei III. Tefekkr ve Analiz Yetenei 1. Problemin altnda yatan nedenleri analiz etme yetenei 2. Yeni bilgileri zmleme ve uyum yetenei IV. Olumlu Bir klim Oluturma Baars 1. Ya, cinsiyet, etnik ve inan bakmndan farkl kimselerle etkileime girebilme yetenei 2. Her kesime yksek gven ortam oluturma yetenei 3. Bakalarnn duygularn paylama yetenei 212
4. alanlara ilham kayna olma ve onlar motive etme yetenei V. 1. 2. 3. Kolaylatrma ve birlii Yetenei Otorite ve sorumluluu paylama yetenei Genel ilgi oluturma yetenei Bilgi paylam yoluyla ynetilenlerle ortaklk kurma yetenei 4. Stratejiyi ve vizyonu kavrayan ekipleri kurma yetenei
VI. Problem zme ve Risk Alma Becerisi 1. Bir problemi deiik ynleriyle inceleme ve deerlendirme yetenei 2. Yeni fikirler oluturma ve paylama yetenei 3. Ynetilenleri tevik etme yetenei 4. Ynetilenlerin kritik karar verebilmelerini tevik yetenei 5. zm yolu veya bir faaliyeti nermeye tevik yetenei VII. Sebat 1. Belirsizlik, gerilim ve karkla ramen ynetime devam etme yetenei 2. Engellere ramen srar ve sebatla devam etme yetenei Akademik Liderliin Bugn ve Yarn Amerika Birleik Devletlerinde drt binden fazla yksek retim kurumu vardr. Bunlarn yaklak iki bini iki yllk n lisans kolejleridir. ounluu kamuya ait olan, daha ok meslek eitimi veren ve niversitedeki lisans programlarna dikey gei imkn salayan bu kurumlar, yksek retim rencilerinin yaklak % 45ini barndrmaktadr. Mesleklerinde temayz etmi kiiler arasndan atanan 59 kiilik bir ynetim kurullar ve atama yoluyla gelen bir rektrleri (president) vardr. Bugnn kolej bakanlarnda (president) bulunmas gereken zel yetenekler ile gelecein kolej bakanlarnda aranmas gereken yetenekler bir aratrmann konusu olmutur. Aratrma 213
u sorular cevaplandrmak iin planlanmtr: 1. yirmi birinci yzylda kolej liderinin baarl olabilmesi iin hangi hner, yetenek ve davran biimine ihtiya vardr? 2. Bugn gereken yetenekler yarnki bakanlar iin yeterli olacak mdr? almaya Illinois eyaletindeki kolej rektrleri katlm, bunlarn arasndan 18 uzman temsilci panelist olarak seilmitir. Panelistler nce 54 yetenek belirlemi, sonra yardan fazlasnn oyunu alan 45 yetenek zerinde durulmutur. Belirlenen 45 yetenekten 30unun sonradan mesleki gelitirme programlaryla renilebilecei tespit edilmitir. Oy birlii ile belirlenen ilk yetenek renme arzusudur. nc turda, mtevelli heyet ile anlama ve alma yetenei gene oybirlii ile belirlenmitir. Panelistlerden yzde 90dan fazla oy alan ilk 6 yetenek ise unlardr: 1. Personel sorumluluunu alma yetenei 2. Personel davrann kontrol yetenei 3. Ekibini ynetme yetenei 4. Mkemmeliyete kenetlenme yetenei 5. Gerektiinde sert kararlar alma ve uygulama yetenei 6. Kendini rencilere adama yetenei. Bir kolej rektrnde bulunmas gereken dier yetenekleri panelistler te iki ounlukla belirlemilerdir. Bu gruptaki yetenekler de unlardr: 1. Ahenk ve anlama oluturma yetenei. 2. Gven oluturma yetenei. 3. Otoriteyi temsil yetenei. 4. Ekip kurma yetenei. 5. nsanlar etkileme ve motive etme yetenei. 6. Mizah yetenei. 7. Dengeli bir hayat srme yetenei. 8. Temel deerleri srdrme yetenei. 9. Hislerini dengeleme ve kontrol yetenei. 10 Mzakere yetenei. 11. Risk alma yetenei. 12. Kresel dnme yetenei. 13. kacak sonular kestirme yetenei. 14. Kiisel becerileri etkili kullanma yetenei. 15. Halkla ilikileri srdrme yetenei. 16. Bte yapma yetenei. 17. renmeye ak olma yetenei. 18. retmeye ak ve hevesli olma yetenei. 19. Cesaret. 20. Uygun kararlar alma yetenei. 21. Yetkilerini ustalkla kullanma yetenei. 22. Etik deerlere ball. 23. alanlar i banda 214
motive etme yetenei. 24. Fizik gc ve enerjisi. 25. Sosyal becerileri. 26. Stratejik planlama becerileri. 27. Politika yetenei. 28. Yaz ile iletiim becerisi. 29. Hitabet yetenei. 30. Devletle ve kanun koyucularla alma yetenei. 31. Kurum imaj oluturma yetenei. Greve Balamak in Gereken Yedi Yetenek Panelistlerin % 75inin oyuyla rektrle atanacak kimselerde, atanma ve ie balamadan nce olmazsa olmaz yedi yetenek belirlendi. Bu yeteneklerin gelitirilmesi iin mesleki eitim program ve imknlarnn oluturulmas gerekir. Zamanla gelitirilmeleri mmkn olan fakat atama yaplmadan nce renilmesi gereken yedi yetenek unlardr: 1. Ahenk ve anlama oluturma yetenei. 2. Kaynak bulma almalarnda nderlik yapma yetenei. 3. Hislerini dengeleme ve kontrol etme yetenei. 4. Bte yapma yetenei. 5. Stratejik plan hazrlama yetenei. 6. Temsil yetenei. 7. Yazl iletiim kurma yetenei. Aratrmann sonunda, gelecein akademik liderlerinin insan ilikileri, kresel anlay, politik kavray ve mali destek temini gibi konularda daha yetenekli olmalar gerektiine vurgu yaplmtr. Akademik Liderliin Temel Unsuru Liderlik belli lde esneklii olan bir ortaklktr. Bu liderlik anlayna gre lider ile ekibin dier yeleri otorite, karar verme ve sorumlulua dayal bir ortaklk kurarlar. Esneklik unsuru lidere ve ekip elemanlarna otorite ve sorumluluk konusunda zaman zaman ayarlama yapma imknn verir. Bu liderlik eklinin iyi ilemesi ve baarl olmas iin, kurumun deerleri ile vizyonunu ekibin tm yeleri birlikte ekillendirmeli, itiraz hakk olmal, ortak sorumluluk kabul edilmeli, yeler biri birlerine ve kuruma kar drst olmaldr.
215
Ekip yeleri ve kurum alanlaryla ibirlii ok nemlidir. Byle bir birlik ve beraberliin olumas iin, her eyden nce gven ortamnn varl gerekir. Aratrmalar, sk denetimci ve otoriter liderlere olan gvenin daha dk olduunu gstermitir. Bu nedenle, akademik kararlarn alnmasnda olabildii kadar geni katlm salanmas faydal olur. Bylece alanlar sz haklar olduunu anlar ve kurumun deerlerine daha skca balanrlar. Tek tek her fert ok deerlidir. Kurumda bulunan her ferde sayg ve drstlkle yaklamak gerekir. Her elemann en yksek performansla almas salanmaldr. Irk, cinsiyet, dnce ve inan nedeniyle insanlara farkl davranmak bir kurumu sadece baarsz klmakla kalmaz, ayn zamanda yaanmaz hale getirir. Baarl bir lider hi unutmamaldr ki, retim elemanlar ve idari personel sayg, takdir, tannma ve dl bekler. Eer, baz retim elemanlar liderleri tarafndan takdir edildiklerini veya takdir edileceklerini bilseler ok daha iyi ilere imza atar ve ok daha baarl olurlar. Bir yksek retim kurumundaki her renci ok nemli ve deerlidir. Akademik lider ve ekibinin grevi rencilerin mmkn ve yasal beklentilerini, ayrm yapmadan karlamak ve bu konuda gerekenleri zenle yapmaktr. renciler problemlere nasl yaklaacaklar konusunda genel olarak rehbere ihtiya duyarlar. Bir lider rencilerin ne istediklerini ve ne dediklerini dinlemek zorundadr. Lider, retim yeleri, iverenler ve finans kurumlar nezdinde rencilerin avukatln yapmal onlar korumal ve savunmaldr. Lider, renci temsilcileri, renci dernekleri ve renci kulpleri ile yakndan ilgilenerek avukatlk grevini yerine getirebilir. Akademik lider bir niversitenin nemli sosyal sorumluluklar olduunu bilir. Sosyal evrenin niversiteden nemli beklentileri vardr. Sosyal sorumluluun nemini kavrayan niversite lideri, topluma eitim-retim ve 216
aratrmadan baka eyler de kazandrmak durumundadr. Lider, niversite d unsurlar olan, sivil toplum rgtlerinin, politikaclarn ve toplumun tm yelerinin beklenti ve isteklerine, ayrm yapmadan, taraf tutmadan kulak vermek ve hizmet retmek zorundadr. Akademik Lider ve Deiim Hkim bir kltrn varlnda insanlarn ou deiime kar gelirler. Mevcut kltr kurumun tm yelerine var olan durumun (statkonun) korunmas ve devam ettirilmesi mesajn verir. Bir kurumda hkim gre paralel olan ve onu destekleyen deiimler genelde desteklenirlerken, hkim gre meydan okuyan zellikteki deimeler direnle karlanr. nk muhtemel deime sonunda kendilerinin nasl etkileneceklerini bilmeyenler ile maddi ve manevi kayplarnn olacan dnenler korku, sknt, kzgnlk ve gvensizlik iindedirler. Bir akademik lider deiimin ncs ve temsilcisi olabilir mi? Byle bir eyin olabilmesi iin, nce liderin kendisi deiime ak olmaldr. niversiteler genelde deiimi sevmeyen tutucu kurumlardr. renci kayt kabul ileri, sevk ve idare, mali konular, sorumluluk ve hesap verebilirlik, mfredat ve teknoloji konularnda nemli deiiklik yapmak isteyen liderler kurum ii ve kurum d paydalarn direniiyle karlarlar. Bu paydalarn banda eitim brokratlar, kendilerini sistemin bekileri sayan retim yeleri, risk almaktan korkan, ne i yansn ne kebap anlaynda olan karc yneticiler, sorumluluktan kamak isteyen renciler ve renci velileri gelir. Btn bu gruplarn ya yardmc olmalar salanmal veya devre d braklmalar gerekir. Yksek retimde deiim iin paydalardan destek ve yardm almann ok zor olduunu anlatmak iin bir niversiteyi deitirmek bir kabristan yrtmek kadar zordur denmitir.
217
Akademik lider nemli deiiklikler konusunda tm kurum alanlarn doru ve etkili biimde bilgilendirmelidir. Aratrmalar, bilgilendirilen insanlarn sorumluluk yklenmeye daha hevesli olduklarn gstermitir. Bundan dolay bilgi akn kontrol edebilen gldr denmitir. Bilgi paylamnn her kesimi gl klacan, sadece baarl liderler bilirler. Deiimin ki Farkl Yorumu Yksek retimdeki yeni eilimlere paralel olarak niversitelerin nasl ynetilmesi gerektii ile ilgili hkim gr son yllarda nemli deiime urad. Ancak, sz konusu deiimi iki ayr grup farkl biimde yorumlamaktadr. Geleneksel niversiteyi savunanlara gre, daha nce iyi ve baarl olan niversiteler, yeni eilimlerle birlikte deer kaybettiler. Modernist diye adlandrlan grup ise, modas gemi eski niversite anlaynn terk edilmesi gerektiini, imdi iyi durumda olmayan niversitelerin, modernleme sreci yerletiinde, ok iyi duruma geleceklerini savunmaktadr. Her iki grubun kabul ettii gr yksek retim alannda devam eden ve edecek olan deimelerin temel, radikal ve iddetli olduudur. Geleneksel niversite sadece meslektalarn ynetiminde olan bir kurumdur. Bu kurumda lider otoritesini zerk eitim topluluunun yeliinden almaktadr. O bir meslekta koordinatrdr. Modern niversiteler ise rencilerin ve dier alanlarn da kararlara katld bir topluluktur. leri lkelerde niversiteler zellikle 1980li yllardan itibaren iki nemli deiiklie urad: 1. Demokratikleme ve karar organlarnda tm paydalarn temsilcilerinin bulunmas. 2. niversitelerin sevk ve idaresinde, zellikle niversite ynetim kurullarnda, niversite mensubu olmayanlarn bulunmas. Ayrca, niversite kurullarnda profesrlerin etkisi azalm, atanacak rektrde akademik ehliyetten ok liderlik yeteneklerinin bulunmasna nem verilir olmutur. Modern niversite lideri hem iletmenin 218
ba olarak hem de akademik topluluun lideri olarak hesap verme ve bu iki i arasnda denge kurma zorundadr. Olumlu Akademik klimin nemi Bir rektrn baarsnn en amaz ls, kampusta meydana getirdii iklimdir. Olumlu ve huzurlu bir iklimde kampusta bulunan retim yeleri, yardmclar, renciler ve dier alanlar tm potansiyellerini baar iin kullanabilirler. Her insan zevk, heyecan ve gnl huzuru iinde iine koar. inden, andan ve bandan emin olarak almasn srdrr. Baskya, hakszla, farkl muameleye ve izolasyona urayaca aklna bile gelmez. Baarl rektrler yle gzel bir kampus ruhu olutururlar ki, alanlar bunu her an hisseder, grr ve yaarlar. Kampus alanlarnn yandalar-kar olanlar, siyahlar-beyazlar, nimete konanlar-klfete katlananlar eklinde ayrma tabi tutulduu niversitelerde, kampus havas iyice kirlenmitir. Kurum ryp yok olmak zeredir. Byle bir ortamda almak ve retmek yle dursun, nefes almak ve yaamak bile mmkn deildir. Bir niversite, birlik-beraberlik, baar ve huzur bakmndan rektrnn sergilemekte olduu liderlik seviyesinin stne kamaz. niversite rektrl veya bakanl basit bir grev veya bir kadro deil, ahlaki sorumluluk isteyen nemli bir meslektir. Ne yazk ki, baz lkelerde zel bir eitim ve yetenek gerektirmeden elde edilmesi mmkn olan bir meslek Bu meslein sahipleri, niversitede alanlara, topluma ve toplumun temsilcilerine kar ahlaken de sorumludurlar. Bir niversite rektrnn ilk sorumluluu drst olmak ve gerei sylemektir. Zaten iyi bir niversite liderini yalan sylemeye zorlasalar bile, yapamaz yz kzarr. Baarszlar iin byle bir tehlike yoktur. Onlar genelde, yalan deil, gerei sylediklerinde yzleri kzaran tiplerdir. Belki de btn bu nedenlerle her byk Amerikan niversitesinin veya kolejinin tarihinde byk rektr veya rektrler vardr denmitir. 219
Bu blmn ilk cmlesinden itibaren akademik liderlerle ilgili olumlu ve olumsuz cmleleri sraladmda, her dilden her lkeden okuyucular gzmn nne geliyor. Yazdklarmn anlaldn hissediyorum. Yzlerinden belli, kimisi skntl kimisi mutludur. Sonra birbirine dnerek arkada baksana burada bizim rektr, bizim bakan, bizim lider anlatlyor dediklerini duyar gibi oluyorum. Edebalinin rnek Lider Tanm ve Liderlik Dersi Osmanl mparatorluunun manevi mimarlarndan olan eyh Edebali (12061324), devletin kurucusu olan Osman Gazinin Bey olmas zerine, ona tarihin kaydettii en nemli liderlik derslerinden birini vermitir. ster kiinin isterse milyar insann lideri olsun, kim Edebalinin verdii dersi renip anlar ve ynetimde uygularsa, ok baarl ve rnek bir lider olur. te o nl ders: Ey oul, Beysin, bundan sonra fke bize, uysallk sana. Gceniklik bize, gnl almak sana. Sulamak bize, katlanmak sana. Acizlik bize, yanlg bize, ho grmek sana. Geimsizlik, atmalar, uyumsuzluk, anlamazlklar bize, balamak sana. Ey oul, blmek bize, btnlemek sana. engelik bize, uyarmak, gayretlendirmek, ekillendirmek sana. Ey oul, sabretmesini bil, vaktinden nce iek amaz. unu da unutma; insan yaat ki devlet yaasn. Ey oul, iin ar, iin etin, gcn kla bal. Allah yardmcn olsun. Edebalinin dersinden az da olsa nasiplenen bir lider, ynetimi altnda alanlara hakszlk ve zulm yapamaz. Yandalarn kayramaz. Ynetiminde alanlarn bir blmne dmanca davranamaz. En yakn da olsa, suyu getirene ceza, testiyi krana dl veremez. Yalan ve iftiraya yeltenemez. Ynetmekte olduu kurum, amalarna ulama bakmndan en bata, en nde olur. Kuyruk olamaz.
220
Akademik Lider Akademik Yneticiden ve letmeciden Farkldr Akademik liderlik yksek retim kurumlarn ilgilendiren bir terimdir. Akademik mkemmeliyeti yakalayabilmenin en nemli eleman akademik liderliktir. Bir rektr veya niversite bakan akademik liderlikle ilgili iyi zellikleri tamaldr. Liderlik zel bir durumda amaca ve hedefe ulamak iin gayret edenlerin iidir. Liderlik gurubun mterek akln kullanabilme yeteneidir. Gnmzde en deerli zenginlik bilgidir. Bilginin retildii, sakland ve yaygnlatrld yer niversite olduu iin akademik liderlik ok nemlidir. Akademik lider de bir yneticidir. Fakat herhangi bir akademik ynetici veya bir iletmenin mdr deildir. Akademik lider ile akademik iletmeci veya ynetici arasndaki farklar konu edinen ok sayda aratrma vardr. Bu aratrmalar gz nne alndnda iki tip ynetici arasndaki nemli farkllklar yle sralanabilir: Lider gerek, idareci (veya iletmeci) kopyadr. Lider yenileyicidir, idareci ynetici. Lider gelitirir, idareci devam ettirir. Lider gven telkin eder, idareci otoritesine gvenir. Lider uzak grl, idareci yakn grldr. Lider evreyi anlar, idareci ona teslim olur. Lider nasl, niin; idareci nasl, ne zaman diye sorar. Liderin gz ufukta, idarecininki grebildii yerdedir. Lider statkoya meydan okur, idareci ona uyar. Lider doru i yapar, idareci yanllar dzeltmeye alr. Lider kaynak bulur, idareci kt kaynaklar datmak ve denetlemekle urar. Lider da kar aslan gibi kkrer, idareci kampusta aslanlar. Lider tm kampusta, idareci yandalar arasnda dengeyi korumaya alr. Lider misyonu belirler, idareci bu hedefe yrmeye alr. Lider byk planlar yapar, idareci kk planlar yapar. 221
Lider uygun iklimi oluturur, idareci mevcut iklimde yaamaya alr. Lider uygun kadro oluturur, idareci mevcut kadroyla urar. Lider kendini makama hapsetmez, idareci mrn makamda tketir. Lider okur, idarecinin okumaya vakti yoktur. Lider yeni liderlerin yetimesine frsat verir, idareci kendini dnr. Lider ok dinler, idareci ok konuur. Lider sa ve sol beynini ayn oranda kullanr, idareci ise birisini ok daha fazla kullanr. Lider detayla uramaz, idareci detayda boulur. Akademisyenler Niin Ynetici Olmak sterler? Genel olarak bir akademisyen dekanlk ve zellikle rektrlk gibi bir idari greve geldiinde akademik verimlilii azalr veya sfrlanr. Laboratuarlara girecek, kaliteli ders hazrlayacak ve uzmanlk konusu ile ilgili yaynlar yakndan izleyecek vakit bulamaz. Bilimsel toplantlara katlma heyecann yitirir. Bilimsel indekslerde adna rastlanmaz olur. O halde niin akademisyenler st ynetimde grev almak isterler? Bu sorunun yant lkeden lkeye, evreden evreye az ok deiir. Burada genel sebepler yle sralanabilir: 1. Ekonomik yarar. Maa ve deneklerde art, lojman, tat ve benzeri avantajlar en genel ve en nemli sebeplerdendir. 2. Sosyal yarar. Makam sahiplerine kar her yerde daha saygl olunur. Astlar, yardmclar, sekreterler, hizmetliler, toplum ve toplum temsilcileri akademik lidere kar, bazen iten olmasa da nezaketle davranrlar. 3. Politik yarar. Politika yapmak isteyen veya politikaclara yakn olmakta eitli faydalar uman akademisyenler iin ekici bir sebeptir. 4. kar salama. ahsna, ailesine, yaknlarna veya yandalarna i ve imkn salama hesab nedenlerden birisi olabilir. 5. deolojik nedenler. Kendisini akademisyenden ok bir ideolojinin veya niversitedeki bir 222
kampn militan gibi grenler iin bu iyi bir sebeptir. Bir kurumda kutuplamalar varsa, kutup balar akademik liderlik sava verirler ve bunda baarl olabilirler. Ancak, rnek bir akademik liderlik yapamaz, sadece yandalarn gzeten kutup ba olarak kalrlar. 6. Akademik zayfl maskelemek iin. Akademik adan zayf olan, derse ve laboratuara girmeyi srgne gitme gibi alglayan, uzmanlk alan ve meslei ile ilgili gelimeleri izlemeyen ve okuma-yazmay adeta unutmu olan akademisyenlerin yapabilecekleri bir i var, o da liderlie soyunmaktr. Bunlarn dnda, kiisel tatmin, baar tutkusu, meslekte ilerleme ve birimi iin daha iyi imknlar elde etme gibi sebepler de saylabilir. lk iki neden hemen her lke iin geerli iken, dier drt neden daha ok bilim ve teknikte geri kalm lkeler iindir. Geri kalm lkelerde akademik ynetici olmak ok nemlidir. Geri kalm lkelerde kurumun bir alan olarak, greve yeni balam bir dekan tebrik kuyruunda beklemez, iek sunmaz biat etmezseniz, kara listeye alnrsnz. Sonuta, sadece siz deil, blmnzdeki, insanlar, varsa deney hayvanlar, laboratuarlar, duvarlar, kaplar hatta tuvaletler bile bir ekilde cezalandrlr. Gelimi lkelerde durum farkldr. leri lkelerde durumun nasl olduunu gelin Rosovskyden dinleyelim: Bir profesrn ynetim grevine istekli olduunu sylemesi hi de iyi karlanmaz. Kalplam szlerimizden biri udur: bu grevleri gerekten isteyen kiinin yetkisi elinden alnmaldr. Yneticilik bir eit snfa ihanettir,bizden onlara bir geitir ve asl grevimiz olan retmenlik ve aratrmaya ihanettir. Bu nedenle, bir kez dekanlk ya da benzeri bir baka greve gelindiinde, srekli bir eziyet iindeymi gibi bir hava vermek gerekir. Meslektalar zntlerini bildireceklerdir (bu durumda kutlamak saygszlk saylr). Grevde bulunan kiinin gerek duygular ne olursa olsun, herkese srekli olarak en ksa 223
zamanda laboratuara, ktphaneye ya da snfa dnme arzusuyla yanp tututuunu sylemesi gerekir. Akademik Liderlik Eitimine htiya Var mdr? niversiteler her kurumun liderini eiten sosyal organizasyonlardr. Kendi liderlerine ynelik zel eitim programlarnn olmamas tuhaftr. Ancak, son 1015 yl iinde ok sayda lkede akademik liderlik konusunda mesleki eitim veren genelde 2 yllk programlar almtr. Yarnn niversite bakanlarn yetitirmeyi ama edinen bu programlar nemli lde bilgi ve deneyim kazandrmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinde ok sayda liderlik akademisi vardr. Bu kurumlar her yl yksek kalitede liderlik programlar amaktadrlar. Wisconsin niversitesinde 15 yldan beri akademik liderlik program bulunmaktadr. 1998 ylnda Tony Blair Ulusal Okul Liderlii Kolejinin alacan duyurmutu. Kolej 2000 ylnda Nottinghamda ald. Bunu Liderlikte Mkemmeliyet Merkezinin al izledi. Finlandiya Joensuu niversitesinde 2002 ylnda genel yneticilik program balatld. Tm nemli idari personel ve yeni seilen/atanan liderler, programa katlmalar iin davet edildiler. Sz konusu programda stratejik ynetim, finans ynetimi, etkili liderlik, z ynetim, personel ynetimi ve liderlik, transformasyonal liderlik gibi derslerin verilmesi planlanmtr. Anadoluda deneyimi olmayanlar kaz oban bile yapmazlar. nce asl obana yardmc olarak almak ve iin ustalklarn renmek gerekir. ok karmak bir yaps, on binlerce rencisi, binlerce alan, ok byk bir btesi, olduka ar grevleri ve sorunlar olan bir niversiteyi ynetecek akademisyenden herhangi bir zel eitim, yetenek ve deneyim istememek tuhaf deil midir? te bu tuhafln devam ettii lkelerden birisi de Trkiyedir.
224
SONU Akademik liderlik, zerine olduka fazla yaz yazlan, aratrma yaplan, yksek lisans ve doktora tezleri hazrlanan bir kavramdr. Bu blmde, yksek retimdeki deimelerin ve yeni eilimlerin nda akademik liderlik konusu ele alnm ve u sorulara cevap aranarak tartlmtr: Lider ve liderlik nedir? rnek akademik liderin nemli zellikleri nelerdir? Bu konuda hangi nemli aratrmalar yaplmtr? Akademik liderlerin bir ksm niin baarsz olmaktadr? Akademik liderin iyi olmas gerekli ve nemli midir? Akademisyenler niin lider olmak isterler? Liderlik doutan gelen bir zellik midir? Yksek retimde yneticilerin yetitirilmesine ynelik bir eitimretim programna ihtiya var mdr? rnek ve baarl bir rektrn ilk ve en nemli zellii, adil olmak, drst olmak ve gerei sylemektir. Her kusur affedilebilir ama yalan asla. Aslnda bu zellikler, btn liderlerde var olmas gereken hususiyetlerdir. Baarl bir rektr kendisi iin istemediini ve ho grmediini bakalar iin de istemez ve ho grmez. Baarl bir rektr bilgiye olduu kadar bilgelie de nem verir. Sadece yetki silahna sarlan akademik liderlerin ynettii bir niversite, bir daha kmamak zere karanla saplanm, verimsiz ve huzursuz bir kurumdur. Akademik lider eitliliin ve farklln nemli bir deer olduunu bilmek ve ona gre davranmak zorundadr. Rektrler her eydan nce tm alanlar iin sayg, emniyet ve gven ortam oluturmaldrlar. Emirle, cezayla ve yanda edinmeyle sayg ve gven oluturulamaz. Yksek retimin yap ve organizasyonunda grlen deimelere paralel olarak ynetim ekli ve yneticilerde bulunmas istenen zellikler de deimektedir. Akademik ynetici anlay yerini uzman lidere brakmaktadr. Akademik liderde bulunmas gereken ok sayda yetenek tespit edilmitir. 225
Liderlik yeteneklerinden ounu sonradan edinmek mmkndr. Bu nedenle, son 1015 yl iinde ok sayda lkede akademik liderlik konusunda mesleki eitim veren programlar almtr. Bir kurumun verimli ve baarl olmas iin, her eyden nce uygun ve gvenli bir alma iklimine ihtiya vardr. Byle bir ortam hazrlamak liderin grevidir. Bir kampusta alanlar arasnda dayanma, birlik ve beraberlik yoksa hatta dman kamplara blnm grnts sz konusu ise, bunun tek sorumlusu bir huzur iklimi oluturmak iin gayret etmeyen liderdir. Trkiyede akademik liderlikle ilgili skntlarn en nemli sebebi niversite rektrlerinin seim ve atanma eklidir. Zaman kaybetmeden ilgili yasalarda gerekli deiiklik yaplarak bu problem zlmelidir. Temel akademik yneticilik programlar almal ve bu programlar baaryla tamamlamayanlara, zellikle rektrlk yolu kapal olmaldr. KAYNAKLAR
Askling, B., Lycke, K.H., Stave, O.: Institutional leadership and leewayimportant elements in a national system of quality assurance and accreditation: experiences from a pilot study. Tertiary Education and Management 10: 107120, 2004 Askling, B., Stensaker, B.. Academic leadership: prescriptions, practices and paradoxes. Tertiary Education and Management, 8: 113125, 2002 Birnbaum, R.: Why presidenys succeed (and fail), Trusteeship 1 (4): 1621, 1993 Bleiklie, I.,: Academic leadership and emerging knowledge regimes. Bleikie, I., Henkel, M. (Eds), Gowerning Knowledge: A study of continuity and change in higher education. Dordrecth, Kluwer, 115, 2005 Boggs, G.R.: Leadership context for the twentyfirst century. New Directions for Community Colleges, 123: 1525, Fall 2003. Bottery, M.. Educational leaders in globalising World: a new set of priorities. School Leadership and Management, 26 (1): 522, 2006.
226
Nasl Bir Rektr? Nasl Bir Lider? Cook, V.: Exploration of leadership competencies. Leadership, 12: 312, 2005 DePaola, D.P.: Beyond the university: Leadership for the common good, 75th Anniversary Summit, 2002 Fisher, J.L., and Koch, J.V.: Presidential leadeship: Making a difference. Phoenix, AZ: Oryx Press, 1996 Gialamas, S.: Academic leadership: A reflective practioners approach. Leadership, 12 (2): 26-32,2005 Glatter, R.. Leadership and organization in education. School Leadership and Management, 26(1):6983, 2006 Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001 Hoppe, S.L.: Identifing and nurturing potential academic leaders. New Directions for Higher Education, 124:3-12, 2003 Kekale, J.: Academic leaders as thermostats. Tertiary Education and Management, 9: 281298, 2003 Kouzes, J.M., Posner, B.Z.: The leadership Challenge, San Francico, Wiley, 2002. Kulati, T.: From protest to challenge: leadership and higher education change in South Africa. Tertiary Education and Management, 9: 1327, 2003 Locke, W.: Integrating research and teaching strategies: implications for institutional management and leadership in the United Kingdom. Higher Education Management and Policy, 16 (3): 101120, 2004 Marangoz, C.: Yksekretimde ynetim: Yk ve rektr seimleri, Yarnlar in Dnce Dergisi, 1(5): 76-85, 2006 McArdle, M.: East and west of leadership. Leadership, 12 (2): 1420, 2005 Monaham, M.L.: Leadership frames of presidents of master I higher education institutions, Doktora Tezi, West Virginia niversitesi, 182s, 2004. Muhammed, H.P.: Leadership in higher education for the new millennium, 2002 Murphy, C.: The rewards of academic leadership. New Directions for Higher Education, 124: 8793, 2003O
227
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite OBanion, T.: A Learning College for the 21st Century. Phoenix: American Council on Education/Oryx Pres Series on Higher Education, 1997 Rantz, R.. Leading urban institutions of higher education in the new millennium. Leadership and Organizational Development Journal, 23(8):4566, 2002 Rhodes, F.: The art of the presidency. The Presidency, Spring 1998 Robles, H.J.: Leadership in higher education, 1998. Rosovsky, H. niversite: Bir Dekan Anlatyor. TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1994 Rowley, J.: Academic leaders: made or born? Industrial and Commercial Training, 29(3):7884, 1997. RowleyD.J., Sherman.: The special challenges of academic leadership. Management Decision, 10: 10581063, 2003 Tierney, W.G.: Academic vantage points; Reflections on the university in the 21st Century, 2003 http://www.usc.edu/dept/chepa Wisniewiski, M.A.: Leadership in higher education: Implication for leadership development programs. Journal of Academic Leadership, II: 112, 2002 Woodard, D.B., Love, P., Komives, S.R.: New directions for student services, Winter, 81-91, 2000.
228
8. BLM
RETM YES ve BLM ADAMI AII NASIL KAPATILIR?
retim yesi ve Bilim Adam Nasl Yetiiyor? Yurtii Yolu Doktora Sonras Eitim ve stihdam Yurtd Yolu nc Yol Sonu Kaynaklar
RETM YES ve BLM ADAMI AII NASIL KAPATILIR?

En hakiki mrit ilimdir, fendir Atatrk, 1925 Gnmzn bilgi toplumunda yksekretimin en nemli amac uluslararas rekabet gcne sahip yksek nitelikli insan gc yetitirmektir. Bilgi toplumunun en belirgin zellii, bilgi retimi ve bilgiye dayal ekonomidir. Byle bir toplumun olumas yksek nitelikli lokomotif insanlarla mmkndr. niversitelerin balca grevi bilgi retmek, bilgi retebilecek insanlar yetitirmek, retilen bilgiyi yaymak, aktarmak, retim ve aratrmada mkemmeliyeti hedeflemek ve topluma hizmettir. niversitelerde btn bunlardan birinci derecede sorumlu olanlar retim yeleri (profesr, doent ve yardmc doent)dir. retim eleman terimi ise daha geni bir kavramdr ve retim yeleri dhil retim grevlilerini, okutmanlar, uzmanlar ve aratrma grevlilerini de kapsamaktadr. niversite saysnda, yksekretimde okullama orannda ve retim yesi bana den renci saysnda olan arta paralel olarak retim yesi saysnda da art olmaldr. Sadece say art da yeterli deildir. Kalite art daha da nemlidir. retim ve aratrmada mkemmeliyete
kilitlenebilen yksek kaliteli, birinci snf, lokomotif insanlarn says belli bir kritik orannn stne karlmaldr. Yksek retimde rn kalitesini etkileyen faktrlerin banda yeterli sayda ve iyi yetimi retim eleman gelir. retim eleman yetitirme, sadece gelimekte olan veya gei dnemini yaayan lkelerde deil, endstrilemi lkelerde de en ncelikli ilerdendir. Yksek retim sisteminde reform, yksek retimin sevk ve idaresi, kalite gvencesi, ihtiyaca cevap verebilecek lde kaynak, kaynaklarn verime gre datlmas, yksek retim ile pazar, yksek retim ile sanayi ve retim ile aratrma arasnda uygun ilikinin kurulmas dier nemli konulardandr. Trkiyede yksek retimin en nemli problemlerinden birisi retim yesi adr. imdi saylar 120ye yaklaan niversitelerimizde 2005 2006 retim yl itibariyle 82250 retim eleman grev yapmaktadr. Bunlarn 11668i profesr, 5556s doent, 14871i Yardmc doent, dierleri de retim grevlisi, aratrma grevlisi, okutman, uzman, evirici ve eitim-retim planlaycsdr. Tm yksek retim programlarnda (rgn eitim) okuyan renci says yaklak 1747045 iken; bunlardan 144317 si lisansst ve toplam 17017si de tpta ihtisas programlarndaki rencilerdir. Lisansst programlarnda 111814 yksek lisans, 32503 doktora rencisi bulunmaktadr. Bayan retim eleman oran son 15 ylda % 32,2den 39,7ye; bayan renci oran da % 33,5ten 42,3e ykselmitir (Tablo 81). Trk Yksek retiminin Bugnk Durumu adl rapora gre, 2005 yl iin belirlenen baz hedefler yleydi: Toplam okullama oran % 40, lisans rencilerinin pay % 45, ak retimin pay %25, n lisans rencilerinin pay % 30, rgn retimdeki lisans rencisi says 965000, rgn retimdeki n lisans renci says 644000, ak retimdeki renci says 536000. Tablo 8-1de de grld gibi bu hedeflere ulalmamtr. Toplam renci says artm, ancak rgn 232
retim yesi ve Bilim Adam A Nasl Kapatlr?
retimdeki renci says 733140da, rgn retimdeki n lisans renci says 270290da kalm; ak retimdeki renci says ise 536000 yerine 799053e kmtr. rgn retimde, bir retim yesine den ortalama renci says, 54, bir retim elemanna den renci says ise yaklak 21 kadardr. Dier taraftan, niversitelerdeki lisansst ve tpta ihtisas rencilerinin toplam says 154748 olarak alnrsa, bir retim yesine (Prof. Doent, Yrd. Doent) ortalama olarak 4,8 lisansst renci dt grlr. retim eleman dalm bakmndan niversiteler ve blmler arasndaki mevcut ve bilinen dengesizlii de hesaba katarsak, baz niversitelerde ve baz birimlerde bir retim elemanna den renci saysnn daha da artaca aktr. Bir retim yesine den ortalama renci says svire, Hollanda, Almanya ve hatta spanya gibi lkelerde, yaklak olarak Trkiyedekinin yars kadardr. Tp faklteleri bir istisnadr. Trkiyedeki tp fakltelerinde bir retim yesine den renci says Avrupa lkelerindekinden daha azdr. Aratrma-gelitirme Ar-Ge elaman saysnda durum daha iyi deildir. O halde, retim yesi ve bilim insan saysnn artrlmas gerekir.
Tablo 8-1. niversitelerdeki yksekretimdeki renci saylar
Profesr Doent Yrd. Doent Ar. Grevlisi Dier x Toplam renci saylar (Trkiye toplam) Bayan retim eleman % Bayan renci % 19891990 4528 2275 3694 12698 8834 32029 685500 (416540) 32,2 33,5
retim
eleman
19992000 8202 4755 9044 25079 17129 63866 1503981 (931358) 35,4 40,6
ve
tm
19941995 5831 3445 5414 17644 10769 43103 1174299 (630005) 33,3 38,3
20052006 11668 5556 14871 28749 21406 82250 2342898 (1747045) 39,7 42,3
, Parantez ileri rgn retim programlarndaki renci saylardr. x, retim grevlisi, okutman, evirici ve planlayc
233
retim yesi ve Bilim Adam Nasl Yetiiyor? Yukardaki rakamlar, ileri lkelerdekiyle karlatrldnda retim yesi saysnn en ksa zamanda ikiye karlmas gerektiini gstermektedir. Tekrar vurgulamak gerekir ki, gerek eitimretim, gerekse bilim retme ve bilim adam yetitirme, ayrca retilenleri uygulamaya aktarma bakmndan kalite ve verim saydan daha nemlidir. Bazen iyi yetimemi, kalitesiz ve verimsiz binlerce beyin, ok iyi yetimi ve lokomotif grevi yapabilecek bir tek beynin yerini tutamaz. Gerek yksek retimde gerekse dier kurumlarda stn yetenekli ara insan gcnn yeterli olmas da son derece nemlidir. Ancak burada sadece retim yesi ve bilim adam zerinde durulacaktr. retim elemanlar yksek retim kurumlarnda n lisans, lisans ve lisansst rencilerini yetitirmek, aratrma yapmak ve uzmanlk alanlaryla ilgili olarak halka hizmet sunmakla grevlidirler. Sadece n lisans rencilerinin eitim-retimi ile grevli bir retim elamannn mutlaka doktora yapm olmas gerekmez. Bu elemanlarn ilerini ok iyi bilen ve bildiklerini en etkili biimde retebilen ustalar olmalar beklenir. Lisans retiminde grev yapanlardan yalnz meslek retimi alannda reticilik yapanlarn da mutlaka doktora yapm olmalar gerekmez. Salk meslek yksekokullarnda, doktora yapmadklar halde ilerini iyi bilen ok deerli reticiler bulunmaktadr. Dier taraftan, temel fen, salk ve sosyal bilimlerde lisans rencilerine retmenlik yapanlarn ok baarl bir doktora dnemi geirmi olmalar tercih edilir. Lisansst eitim-retimde grev alan ve zellikle tez yneten retim yeleri ok iyi bir doktora dneminden sonra srekli olarak aratrma ve yayn yapm, retim ile aratrma arasnda uygun bir denge kurmu elemanlar olmaldr. O halde iki yllk bir meslek yksekokuluna retim eleman alnrken, 234
yurt d saygn dergilerde yayn yapm olmak gibi bir kstas koymak glntr. Doktora tezi ynetecek bir retim yesinin srekli olarak aratrma ve yayn yapmam olmas da ayn lde yanltr. zet olarak, nce hangi grevi yapacak retim elemannda hangi yeteneklerin aranmas gerektiini bilmeliyiz. Sonra da zaman iinde hangi elemana ne kadar ihtiya olduunu belirleyip gereini yapmalyz. Trkiyede halen retim eleman ve bilim insan yetitirmenin yurt ii ve yurt d olmak zere balca iki yolu vardr. Ayrca, bu blmde nc bir yol nerisi de yer almtr. Yurt i Yolu 2547 Sayl Yksek retim Kanunu ile mezuniyet sonras eitim, rektrlklere bal enstitler ve tpta uzmanlk yoluyla olmaktadr. Ancak, akademik kadrolar, aratrma laboratuar ve imknlar ile bte durumu yeterli olmayan baz birimlerde de lisansst retim srdrlmektedir. n lisans ve lisans rencilerine haftada 4045 saat ders okutan retim yeleri vardr. Bu kadar ar yk tayan insanlarn, ayrca lisansst derslerini verip, ayn sre iinde 45 kiiye orijinal tez almas yaptrmalarn ve uluslararas aratrmalar yapmalarn beklemek bir hayaldir. Deil haftada, bir yarylda 40 45 saat ders yk olan svireli bir profesrn bu dnem ders ykm ok, galiba bir aratrma yapamayacam dediini hatrlyorum. Bir bilim adamnn akademik hayatnda doktora dnemi, doktora almas ve doktora tezi son derecede nemlidir. Ynetmeliklerde doktora tezinin bilime yenilik getirme, yeni bir bilimsel yntem getirme veya bilinen bir yntemi yeni bir alana uygulama gibi zellikten en az birisine sahip olmas istenir. leri lkelerde bir doktora tezinden en az 45 makale kar.
235
Bilim doktoru unvann alan kimse kendi ayaklar zerinde durabilmeli, orijinal hipotezler retebilmeli, bamsz aratrma ve yayn yapabilmelidir. Bunlardan da nemlisi renme, retme ve aratrmay olmazsa olmaz bir yaama biimi olarak benimsemi olmaldr. 20052006 retim ylnda lisansst programlara kaytl 32503 doktora rencisi vard. Bu rencilerin iyi yetitiklerini syleyebilmemiz iin her biri yapm olduu tezden en az iki tane orijinal ve saygn indekslere giren yurtd yayn karmaldr. leri lkelerde ortann altnda saylan byle bir verime ulamamz imdilik mmkn deildir. Yani, sayda hedefi tuttursak bile kalitede alnmas gereken uzun bir yol vardr. Doktora kalitesini ykseltmek iin yaplmas gerekenler bellidir. Bir yksek retim kurumu niversite olarak kalmak istiyorsa mutlaka doktora derecesi vermelidir. Ancak, bir niversite aratrma alt yaps ve srekli bilgi reten bilim adamlar bulunmayan birimlerinde doktora derecesi vermemelidir. Baka birimlerden yaplan takviyelerle ve hileli yollarla doktora program alabilir. Fakat bu programlardan birinci snf bilim adam yetimez. Doktora rencilerine tez danman ve tez jrisi yesi olarak seilecek retim yelerinin, son ylda uluslararas saygn dergilerde yayn yapm ve yaynlarna baka bilim adamlar tarafndan atflar yaplm olmas gerekir. Doktora programlarna girite gerekten effaf davranlmaz, serbest rekabet kurallarna uyulmaz ve akademik bakmdan en iyiler deil de baka zelliklerinden tr daha geridekiler tercih edilirse, kalite a gene kapatlamaz. Temel alanlarda lisans diplomas veren bir birimdeki retim, aratrmaya deil de ezbere dayanyorsa mkemmel deildir. Byle bir birimde iyi retim yesi yetitirilemez. Bu hususu Rosovsky yle anlatr: 236
Harvardn kendine zg nitelikleri deimedi. Bunlardan birincisi, retim yesi kadrosunun srekli yeni fikirler retmeye almas, kitaplar yazanlar ile krsde ders verenlerin ayn kiiler olmasdr. Sonu olarak diyebiliriz ki, yurt iindeki lisansst retim sistemi yenilenmeli ve glendirilmelidir. Doktora derecesi verebilme kstaslarnda ta ykseltilmeli ve taviz verilmemelidir. Lisansst derece veren enstitler mezuniyet sonras faklte ad altnda yeniden tekilatlandrlmal ve her enstit bu fakltelerin bir blm olmaldr. Lisansst rencilere verilecek kadro says ve maa artrlmaldr. Her lisansst renci bir taraftan ok zel bir konuda derinleirken, dier taraftan retmeyi renmeli, pedagojik eitim almal, hocakonu-renci ilikisini en uygun dzeyde tutabilmenin yollarn kavramaldr. Birinci snf bir retici ayn zamanda iyi bir aratrc olmayabilir. Dier taraftan, aratrma ve bilgi retme konusunda ok iyi olan birisi, retme ve eitme konusunda yetersiz olabilir. retme ile aratrma arasnda uygun bir denge kurabilenlerin says daha azdr. Doktora Sonras Eitim ve stihdam leri lkelerde doktora sonras eitim grmeyenlerin niversitelerde srekli bir i yani akademik kadro bulmalar mmkn deildir. Bu eitim, doktorann yapld kurumda deil baka bir niversitede devam eder. Akademisyene belli bir sahada tam yeterlilik salar. Sadece aratrma alannda deil, proje yapma, aratrma destei alma ve lisansst renci yetitirme konularnda da iyice ustalar. Birleik Devletlerde doktora sonras eitimin sresi be yla kadar kmaktadr. Hatta bu lkenin baz niversitelerinde 1000 den fazla doktora sonras eitim gren eleman bulunmakta (Stanfordta 1200, Johns Hopkinste 1200 MITte 900) ve bunlarn % 35ini yabanclar oluturmaktadr. Ayrca, bu tip niversitelerde 237
doktora sonras akademisyenlerin ileriyle ilgilenen dekanlk dzeyinde ynetim birimleri vardr. u anda almakta olduum fakltede 20 yl nce, imdikinin yaklak sekizde biri kadar retim yesi vard. Buna ramen, uzmanln veya doktorasn bitirenler, nce 2 yl kadar retim grevlisi olarak alr, sonra yardmc doentlie atanrlard. 1992 ylnda rektrlerle ilgili atama kural yerine seim sistemi gelince iler deiti. Yardmc doentlik yeniden seilmek isteyen baz rektrlerin oy deposu oldu. Daha doktora veya uzmanlk snavna girmeden yardmc doentlik kadrolar adrese teslim eklinde ilan edilir oldu. retim yeliine atamada azda olsa ileyen akademik yetkinlik kstas yerini, yandala ve oy pazarlna brakt. Btn bunlar, Koi Beyin 1631 ylnda drdnc Murada sunduu raporda dile getirdii ve geri kalmamzn balca sebebi olarak gsterdii yanllklarn halen devam ettiini gstermektedir. Sz konusu rapordaki bir tespit ve tavsiye yledir: Bilginin devam bilginlerledir. O yzden yce atalar zamannda bilgiye ve bilginlere olan hrmet ve ikram hibir devlette olmamtr Bugn ilim yolu dahi fevkalade bozulmutur lmiyeye ait yksek makamlarn unun bunun aracl ile verilmesi doru deildir. Doktora sonras eitim, yani doktoradan sonra baka bir niversitede bir sre alma kural, iten beslenmeyi (inbreeding) frenlemesi bakmndan da gerekli ve nemlidir. Bir gen akademisyenin farkl kurumlarda eitim almas, deneyimini artrr, ufkunu geniletir ve aratrma gcn gelitirir. ten beslenme yozlamann nemli bir sebebidir. Ayn birimde okuyup, profesr oluncaya kadar ayn birimde kalmann yozlatrc, kreltici ve hantallatrc etkisine son verilmelidir. Sonu olarak, Trk yksek retiminde imdiye kadar bulunmayan doktora sonras eitim kural mutlaka getirilmeli ve sresi en az iki yl olmaldr. 238
Baarl rencilerin aratrma alanlarn, doktora renciliini ve zorluklarla dolu olan akademik yolu semeleri tevik edilmelidir. Tevik szle olur, yazyla olur, parayla olur ve iltifatla olur. Marifet iltifata tabidir. Dikkat edilirse, genliin nemli bir kesimi yazl ve grsel basnda daha ok yer alan ve ok para kazandran i ve mesleklere doru ynelmektedir. Hem niversitelerin retim yesi an hem de ii sadece bilgi retmek olan aratrc an kapatacak yksek nitelikli insan gcn elde edebilmek iin, daha ilkretimden balamak zere, genlii bilim amacyla coturmak ve btn milletin ihtirasla bilim ve eitime sarlmasn salamak gerekir. En zeki ve stn yetenekli genler, ok para getirecek meslekleri deil, milletimize parlak bir gelecek ve itibar kazandracak aratrma alanlarn semelidir. Yurt D Yolu retim yesi, uzman ve bilim adam yetitirmenin ikinci yolu yurt dna uzamaktadr. Baz kaytlara gre, mparatorluk dneminde yurtdna renci gnderme ileminin balangc 1849 yldr. Ancak, 1856 ylndan itibaren yurtdna daha ok renci gnderilmitir. Genlerin Avrupada eitim almalar, Tanzimattan beri geri kalmlktan kurtulmann tek yolu olarak grlm; hatta bu konu devrin edebiyatlar tarafndan da geni olarak ilenmitir. Mehmet Kaplan bu konuyu yle izah etmektedir: lim ve fen, Tanzimatn bandan beri Trk edebiyatnda yceltilmi bir kymettir.. .. Akif, Safahatnda ilim ve fenne byk deer verir. Fikret nasl olunu ilim ve fen renmesi iin sko ellerine yollarsa, Akifte manevi olu Asm, ayn maksatla Almanyaya gnderir. Tevfik Fikret Halukun Amentsnde, Bir gn yapacak fen u siyah topra altn Her ey olacak kudret-i irfanla nandm
239
derken, Mehmet Akif Safahatnda yarnn ilmini yle anlatmaktayd: Yarnn ilmi nedir, halbuki? Gayet mdhi; Maddenin kudret-i zerriyesi urat i O zaman kudrete hakim olabilsem diyerek Sarf edip durmada bir ok kafa binlerce emek, Onu bir buldu mu, artk bu zemin, baka zemin nk bir damla kmrden edecektir temin yle milyonla deil, namtenahi kudret Cumhuriyet dneminde lisansst retim iin yurtdna renci gnderme yolu 1929 ylndan beri ilemektedir. Trkiye 1961 Anayasasyla planl kalknma dnemine girmi ve Birinci Kalknma Plannda (19631967), yksek retim grm 3000 gencin yurt dna gnderilmesi hedeflenmi, ancak sadece 500 kadar renci gnderilebilmitir. Benzer hedeflere daha sonraki kalknma planlarnda da rastlanmaktadr. Ne var ki, planlanan hedeflere tam olarak ulamak hibir zaman mmkn olmamtr. 20072013 yllarn kapsayan Dokuzuncu Kalknma Plannda da benzer hedefler vardr. Yurt dna renci gnderme ilemi 1987 ylna kadar 1929 tarih ve 1416 sayl Kanun gereince Milli Eitim Bakanl Tarafndan yrtlmtr. 1987 ylnda 1981 tarih ve 2547 sayl Yksek retim Kanununun 33. maddesinde yaplan deiiklikle niversitelerin de yurt dna renci gndermeleri salanmtr. 19871998 yllar arasnda Yksekretim Kurulu tarafndan lisansst retim amacyla 24 ayr lkeye 3272 renci gnderilmitir. YKn hazrlad Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu balkl rapora gre, yurt dna gnderilen her iki aratrma grevlisinden bir tanesi, doktora derecesini alarak niversitelerimizde greve balamlardr. Yani baar % 50 dir.
240
zet olarak, lisansst retim veya nitelikli insan gcn artrmak amacyla yurt dna renci gnderilmesi ilemi devam etmektedir. Bu renciler mali destei, Milli Eitim Bakanl ve niversitelere ilave olarak TBTAK, TBA, Devlet Planlama Tekilat, dier bakanlklar ve burs veren yerli-yabanc kurululardan salamaktadrlar. Hemen belirtmeliyiz ki, mezuniyet sonras eitim iin devlet parasyla yurt dna renci gndermek gerekli, fakat yeterli deildir. Yurtd yolunun faydal ve yeterli olabilmesi iin alnmas gereken balca nlemler yle sralanabilir: 1. Trkiyede yaplmas mmkn olan bir konuda doktora yapmak zere darya renci gnderilmemelidir. Gemite, Trkiyedeki bir hayvan veya bitki grubunun sistematii gibi Trkiyede yaplmas mmkn olan ve belki bir-iki aylk yurt dna kmay gerektiren konularda doktora yapsn diye yurt dna eleman gnderilmi ve bunlara beer yl sreyle devlet paras denmitir. stelik baz tabiat varlklarnn kontrolsz ekilde darya karlmas gerekletirilmitir. Yksekretim Kurulu 1996 ylnda on be yeden oluan retim yesi ve Aratrc Yetitirme Kurulunu oluturmu, retim yesi ve aratrc yetitirme iinin dzenlenmesi grevini bu kurula vermitir. Kurulun nerileri dorultusunda YK, yurt dna gnderilecek adaylarn, alnmas istenen retimin ve gidilecek niversitelerin nitelikleri konusunda genel olarak olumlu kararlar almtr. Ancak bu kararlarn tam olarak uygulandn sylemek mmkn deildir. 2. Devlet parasyla doktora yaplacak lkeyi, niversiteyi ve birimleri renciler ve arac kurulular deil, YK ve hkmetlerin var olmas gereken bilim politikas belirlemelidir. Amerika Birleik Devletleri, ngiltere ve dier lkelerdeki herhangi bir niversiteye deil, uluslararas ne 241
sahip sekin, birinci snf niversitelerin en iyi blmlerine renci gnderilmelidir. Tablo 8-2, 8-3, 8-4, 8-5 ve 8-6da kendi alanlarnda dnyann en iyi 20 niversitesi grlmektedir. Bu tablolardaki bilgiler The Times Higher Education Supplement World University Ranking, October 7, 2005te yer almtr. Tablo 8-7 ise indeki Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University, Academic ranking of World Universities- 2005 bulgularn ihtiva etmektedir. Devlet paras ile yurt dna renci gnderilecekse bu tablolarda yer alan niversitelerin en iyi birimleri seilmeli ve hatta bu birimlerdeki en iyi bilim adamlarndan akseptans temin edilmelidir. Nobel dl alanlarn akademik zgemileri incelendiinde, onlarn genelde Nobel alm bir blmde Nobel alm bir bilim adamyla alm olduklar grlr. 3. Yurtiinde bilinmeyen ve yakn zaman iinde yaygnlatrlmas dnlmeyen, yatrm yaplmayacak ve alt yaps oluturulmayacak bir konuda doktora yaptrlmamaldr. Bu da ancak iyi bir istihbarat, ngr, aratrma ve planlama sonucu baarlabilir. Kimin nerede, ne aratrma yaptn ve elde edilecek sonularn gelecei nasl etkileyeceini tahmin etmemiz, bilmemiz gerekir. 4. Darya gnderilenlerin birer lokomotif bilim adam olarak geri dnmelerini salayc nlemler alnmaldr. Doktora amacyla yurt dna gnderilen renciler akademik baarlar bakmndan sk bir ekilde izlenmeli ve motive edilmelidir. Her baar mutlaka dllendirilmelidir. Gerektiinde doktora sonras eitim amacyla, 16 ay gibi ksa srelerle de yurt dna renci gnderilmelidir. 5. Doktora aday gidecei lkenin ksa bir tarihini, mevcut durumunu, corafyasn ve kltrn, sosyal ve politik yapsn renmelidir. Bu maksatla aday bir ay sreli bir 242
kursa tabi tutulmal ve kendisine belirtilen konularda zet bilgiler ve kitapklar verilmelidir. 6. Yurt dna gnderilecek adaylarn seiminde son derece ak, objektif ve tarafsz davranmal, sadece beyinle ilgili endieler duyulmaldr. En yetenekli beyinlerin seilmesi tek ama olmaldr. Yabanc dil bilgisi ilk eleme nedeni olmamaldr. Aksi halde, yurt d yolu sadece, Trkiyede belli kurumlarda okuma ansn elde etmi insanlara ak olur. Bilimde baarl fakat yabanc dili yeterli olmayanlara yurt iindeki iyi bir merkezde bir yl sreli youn dil retimi frsat verilmelidir. Normal liselerden deil, Anadolu Liselerinin byk ounluundan mezun olanlarn bile yeteri kadar dil renemedikleri bir gerektir. Bu tablo bize, Trkiyede niin yabanc dil retilemiyor sorusunu sordurmaktadr. Ayrca, dil bilen ve dil retmeyi bilen stn yetenekli retmen ann boyutunu anlatmaktadr. 7. Yurt dnda doktora retiminin maliyeti olduka yksektir. ngilterede doktora renimi yapan bir renci iin harcanan dviz miktar 80 bin sterlin, ABDde ise 100 bin dolardan fazladr. gc kaybn da eklersek maliyet miktar daha da artmaktadr. Yani, mezuniyet sonras eitim iin bir ylda yurt dna aktarlmas gereken para az deildir. Bu para, yaklak olarak Trkiyedeki 3 niversitenin yllk btesi kadardr. Yukarda sralanan nlemler tam olarak alnmad srece, bunca parann israf edildiini sylemek yanl olmaz. Fakir fukarann vergileriyle biriktirilen ve iinde dullarn, yetimlerin, ehitlerin hakk olan bte imknlarn kiilerin deil, milletin ve lkenin karlarn dnerek planl, programl ve yerinde harcamak gerekir. 8. Yurt dnda doktora ve doktora sonras eitimi tamamlayp geri dnen baarl gen bilim adamlarnn, dardaki kadar verimli ve baarl olabilmeleri iin 243
gerekli ortam, yani laboratuar, tezgh, ara-gere hazr olmaldr. Artk, onlar birer semen olarak deil, yarnmzn garantisi olarak gren baarl rektrlerin desteine ihtiya vardr. Aksi durumda ilemeyen demir pas tutar. Kem aletle kemalat olmaz. Gelien bilim takip edilemez ve zamanla her ey unutulur. Btn bunlar bilen baarl beyinler, yurda dnp yok olmaktansa cazip teklifleri kabul edip darda bilgi retmeye devam edeceklerdir. te buna beyin g denir. Nobel dl sahibi nl fiziki Abdus Selam yllar nce, ya fizii veya Pakistan tercih edecektim diyerek yurda dnmeyen baarl beyinlerin ruh haline tercman olmutur.
Tablo 8-2. Teknolojide dnyann en iyi 20 niversitesi
2005 SIRA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 NVERSTE Massachusetts Institute Technol University of California, Berkeley Indian Institutes of Technology Stanford University mperial College London Cambridge University California nstitute of Technology Tokyo University National University of Singapore Beijing University Tokyo nstitute of Technology ETH Zurich Oxford University Carnegie Mellon University Delft University of Technology New South Wales University Tsing Hua University Melbourne University Kyoto University Georgia Institute of Technology LKE ABD ABD Hindistan ABD ngiltere ngiltere ABD Japonya Singapur in Japonya svire ngiltere ABD Hollanda Avustralya in Avustralya Japonya ABD
244
retim yesi ve Bilim Adam A Nasl Kapatlr? Tablo 8-3. Fen bilimlerinde dnyann en iyi 20 niversitesi
2005 SIRA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 NVERSTE Cambridge University Oxford University University of California, Berkeley Harvard University Massachusetts Unstitute of Technology Princeton University Stanford University Tokyo University California Institute of Technology Imperial College London Cornell University ETH Zurich Australian National University Beijing University Yale University Kyoto University University of Chicago Ecole Normale superieure, Paris Ecole Polytechnique Paris VI, Pierre et Marie Curie LKE ngiltere ngiltere ABD ABD ABD ABD ABD Japonya ABD ngiltere ABD svire Australia in ABD Japonya ABD Fransa Fransa Fransa
Tablo 8-4. Biyomedikal alanda dnyann en iyi 20 niversitesi

2005 SIRA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 NVERSTE Harvard University Cambridge University Oxford University Karolinska nstitute Stanford University Imperial College London Johns Hopkins University Beijing University University of California, Berkeley Melbourne University Yale University Tokyo University Massachusetts Institute of Technology University of California, San Diego National University of Singapore Edinburgh niversity Heidelberg University Sydney University University of California, San Francisco University of Toronto LKE ABD ngiltere ngiltere sve ABD ngiltere ABD in ABD Avustralya ABD Japonya ABD ABD Singapur ngiltere Almanya Avustralya ABD Kanada
245
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite Tablo 8-5. Sosyal bilimlerde dnyann en iyi 20 niversitesi
2005 SIRA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 NVERSTE Harvard University London School of Economics Oxford University University of California, Berkeley Stanford University Yale University Massachusetts Institute of Technology Cambridge University University of Chicago Princeton University Melbourne University Columbia University National University of Singapore Tokyo University Australian National University Cornell University Monash University Indian Institutes of Management Sydney University New York University LKE ABD ngiltere ngiltere ABD ABD ABD ABD ngiltere ABD ABD Avustralya ABD Singapur Japonya Avustralya ABD Avustralya Hindistan Avustralya ABD
Tablo 8-6. Sanat ve beeri bilimlerde dnyann en iyi 20 niversitesi

2005 SIRA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 NVERSTE Harvard University Oxford University Cambridge University University of California, Berkeley Yale University Beijing University Princeton University Melbourne University London School of Economics Australian National University Columbia University Massachusetts Institute of Technology Universite Paris 1 Pantheon Sorbonne La Sapienza University, Rome McGill University Tokyo University Universtiy of Texas at Austin Copenhagen University Kyoto University Nati Autonomous Univ of Mexico LKE ABD ngiltere ngiltere ABD ABD in ABD Australia UK Avustralya ABD ABD Fransa talya Kanada Japan US Denmark Japonya Meksika
246
retim yesi ve Bilim Adam A Nasl Kapatlr? Tablo 8-7. Shanghai Jiao Tong niversitesinin aratrmasna gre 2005 ylnda dnyann en iyi 25 niversitesi
2005 SIRA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 NVERSTE Harvard Univ Univ Cambridge Stanford Univ Univ California - Berkeley Massachusetts Inst Tech (MIT) California Inst Tech Columbia Univ Princeton Univ Univ Chicago Univ Oxford Yale Univ Cornell Univ Univ California - San Diego Univ California - Los Angeles Univ Pennsylvania Univ Wisconsin - Madison Univ Washington - Seattle Univ California - San Francisco Johns Hopkins Univ Tokyo Univ Univ Michigan - Ann Arbor Kyoto Univ Imperial Coll London Univ Toronto Univ Illinois - Urbana Champaign LKE ABD ngiltere ABD ABD ABD ABD ABD ABD ABD ngiltere ABD ABD ABD ABD ABD ABD ABD ABD ABD Japonya ABD Japonya ngiltere ABD ABD
nc Yol Trkiyede hem retim yesi hem de bilim ve teknoloji adam an kapatmann nc bir yolu daha vardr. O da, sadece mezuniyet sonras eitimretim veren ve bilim adam yetitirirken bilim reten aratrma niversitelerini kurmaktr. lk frsatta stanbul ve Ankara gibi byk ehirlerimizde veya Yalova gibi iki byk merkezden birisine yakn yerlerde kurulacak bu mezuniyet sonras niversitelerin her biri multidisipliner almaya imkn verecek birka faklteyi ihtiva etmelidir. Yani bu niversitelerin her biri, ya salk bilimleri arlkl veya fen bilimleri arlkl ya da sosyal bilimler arlkl 247
olmaldr. Bu niversiteler lisansst eitim-retimin yannda birer bilim-aratrma ve teknoloji merkezi olarak alacaktr. Byle bir niversitede grev alacak yerli retim yeleri, niversitelerimizde grev yapan en deerli bilim adamlar arasndan serbest rekabet esasna gre seilmelidir. Bu niversitelerin bilim doktoras yaplan birimlerinde laboratuar, ara-gere ve uygulama merkezleri iin yeterli yatrm yaplmaldr. Yabanc dil hazrlk snf da olmas gereken bu niversitelerin yksek lisans ve doktora programlarna merkezi sistemle renci seilmelidir. Mezuniyet sonras niversitelerde eitim-retim ve aratrma programlar yaplrken, hem Trkiyedeki niversitelerin retim yesi ihtiyalar hem de sanayinin, serbest teebbsn ve hkmetlerin iyi yetimi, nitelikli insan gc ihtiyalar gz nne alnmaldr. Bu niversiteler, niversite ile sanayi ve bilim ile teknoloji arasndaki ibirliinin istenen ve zlenen seviyeye kmasn salayacaktr. Ayrca, kurulacak bu niversiteler mezuniyet sonras eitim iin yurt dna aktlan dviz miktarn nemli lde azaltacak, hatta dardan ok sayda renci ekecek ve nemli miktarda dviz kazandracaktr. Mezuniyet sonras retim ve aratrma niversitelerinin kurulmas halinde, dier iki yolun fonksiyonu hemen bitmez. Belirtilen iki yol ilemeye devam eder. Ancak, hatal yerleri dzeltilir, eksiklikleri giderilir ve bylece daha verimli olmalar salanabilir. te o zaman niversite-sanayi ibirlii, dnya bilimine katk, bilimsel aratrmalara katlan insan says ve aratrmaclarn verimlilii bakmndan gelimi lkeler ile aramzdaki akl azaltabiliriz.
248
SONU a nfusunun daha fazla bir blmne yksek retim frsat tanmak iin gerekenlerden birisi de yeter miktarda ve stn nitelikli retim yesi ve retim eleman yetitirmektir. Dnya bilgi retimine tarihi misyonumuza uygun oranda katk yapabilmek iin daha fazla birinci snf bilim insanna, aratrcya ihtiyacmz vardr. Bu iki konuda baarnn ilk art, konunun nemini kavramaktr. Sonra tevik gelir. Maddi ve manevi tevik Yetenekli genlerimizin bilim yolunu semeleri her kesimce tevik edilmelidir. retim ve aratrmada mkemmeliyeti yakalamann baka yolu yoktur. Ders vermekle ykml retim yelerinde, ncelikle retim ve eitimle ilgili belli yetenekler aranmaldr. Etkili retim metotlar, lme-deerlendirme, retim teknolojileri, renci merkezli eitim, homojen yapda olmayan snflarda eitim-retim, genlik ve snf psikolojisi gibi konularda bilgili, deneyimli, donanml ve yetenekli olmayanlarn eitim-retim iiyle grevlendirilmeleri yanltr. niversitelerde akademik eleman gelitirme birimleri oluturulmal ve eiticilerin eitimini salayacak bu birimlerde uzman reticiler istihdam edilmelidir. Yeni alnan retim elemanlar bu birimlerde eitildikten sonra greve balatlmaldr. ngiltere, Almanya, Hollanda, Finlandiya, Norve ve Fransa gibi lkelerdeki akademik eleman gelitirme birimlerinin plan, program ve ileyileri aratrlarak rnekler alnmaldr. Lisansst retimde reform gerekmektedir. Enstitler faklte ad altnda birletirilmelidir. Doktora retiminde ta ykseltilmelidir. Aktif akademik hayat olmayan ve son ylda saygn yurt d dergilerde yayn yapmam olan retim yelerine doktora tezi yneticilii verilmemelidir. lgili birimlerde, bilimsel aratrmann alt yaps tam olarak 249
oluturulmal, retim yesi ve aratrc olacak genler seminer, kurs, uygulama ve konferanslar yoluyla aratrma teknikleri, proje yapma, sonular deerlendirme, yazma, doktora ve laboratuar ynetimi gibi konularda srekli olarak eitilmelidir. Doktora yapmak zere yurt dna gnderilecek elemanlarn, doktora konularnn ve gidilecek birimlerin seiminde, ok ak, titiz ve tarafsz olmalyz. Trkiyede yaplabilecek bir tez iin yurt dna 45 yllna eleman gndermek doru deildir. Her konuda dnyann en iyi 20 niversitesi belirlenmeli ve bunlarn en saygn birimlerinden kabul belgesi (akseptans) istenmelidir. Yurt d eitimini baaryla tamamlayanlarn, yurda dnlerinde, zaman ve verim kaybna uramadan bilgi retmeye devam edebilmelerini salayacak tm nlemler alnmal ve gerekli ortam salanmaldr. Eer bu olmayacaksa yurt dna eleman gndermemek daha iyidir. Doktora sonras eitim-retime uluslararas lde nem vermeli; en azndan iki yl sreyle, baka bir niversitede bu eitimi tamamlamayanlara srekli retim yesi kadrosu verilmemelidir. Ancak bu yolla yozlatrc iten beslenme frenlenebilir ve bizde ok zayf olan retim yesi hareketlilii artrlabilir. retim eleman almnda yetenek ve baar tek l olmaldr. Dnya gr, doum yeri, rengi, rk, cinsiyeti, inanc gibi kstaslar akla bile gelmemeli. Ne bakalar rektrleri ne de onlar kendilerini hkim, savc ve emniyet yerine koysunlar. Rektrlerin grevi ve sorumluluu, resmi kutsallar kalkan yaparak yanda, semen, kafa dengi eleman toplayp kadrolamak deil, en yetenekli aratrc ve reticileri aramak, bulmak, atamak ve onlara destek olmaktr. Az sayda da olsa, sadece aratrma yaplan ve lisansst eitim-retim verilen niversiteler almaldr. Bilim 250
retiminde srama yapabilmek iin zel yasal bu tip kurumlar yararl olabilir. Haftada 3040 saat derse giren, evinin geimini nasl salayacan, aylk aile btesini nasl denkletireceini dnen retim yelerinden, bilgi retmeyi ve bilgi retecek bilginleri yetitirmeyi beklersek, bilim ve teknoloji retiminde mevcut durumumuzu bile koruyamayz.
KAYNAKLAR
Academic staff development at University of Warwick. Policy, structure and methods 2005 http://www.warwick.ac.uk Aktan, C.C.: Nasl Bir niversite. Deiim Yaynlar, stanbul, 2004 Bilgegil, K.: Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerine Aratrmalar II, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 1980 Conlan, L., ve arkadalar.: The status and future of postdoctoral training at the UW:a proposal for the creation of an office of postdoctoral affairs, May 20, 2005 ada Eitim ada niversite, Babakanlk 1992. Doramac, .: Gnmzde Rektr Seimi ve Atama Krizi, Meteksan A.., Ankara 2000 Grz, K.: Dnya ve Trkiyede Yksekretim. SYM Yaynlar, Ankara, 2001. Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University,: Academic ranking of World Universities2005. http://ed.sjtu.edu.cn/ranking.htm. Kasplan, M.: iir Tahlilleri, Dergah Yaynlar, s.174, 1975 Koi Bey Risalesi Sadeletiren, Zuhuri Danman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1997 Kksoy, M.: Yksekretimde Kalite ve Trk Yksekretimi in neriler, Hacettepe niversitesi, Mhendislik Vakf Yaynlar, Akara, 1997 Kugel, P.: How professors develop as teachers. Studies in Higher Education, 18 (3): 315328, 1993 Marangoz, C.: ada niversite nasl olmaldr? Yarnlar in Dnce Dergisi, Say 4:34-41,2006 Marangoz, C.: ada niversite zerine dnceler, (Nasl Bir niversite, Editr. Cokun Can Aktan) 159192, 2004
251

Rosovsky, H.: niversite: Sahibinin El Kitab. TBTAK Yaynlar, 1994 SYM, 19941995 retim Yl Yksekretim statistikleri, OSYM Yaynlar, Ankara, 1996 SYM, 20052006 retim Yl Yksekretim statistikleri, OSYM Yaynlar, Ankara, 2006 Smyth, R.: Concepts of change: enhancing the practice of academic staff development in higher education. The International Journal of Academic Development, 8: 1/2) 5160, 2003 The Times Higher Education Supplement World University Ranking, October 7, 2005 Tuzcu, G.: Lisansst retim iin yurtdna renci gndermenin planlanmas, Milli Eitim Dergisi, Say 160, Gz, 2003. TBTAK, Vizyon 2023 Teknoloji ngr Projesi, Ankara, 26 Ocak 2005 UNESCO, Higher Education Staff Development: A continuing mission. World Conference On Higher Education, Paris 5-9 October 1998 UNESCO. Higher Education in Turkey, CEPES, December 1990. Yksekretim Kurulu (YK), Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu, Ankara, 2003
252
9. BLM
AKADEMK ZGRLK ve NVERSTE ZERKL
Akademik zgrln Kayna

Osmanl mparatorluunda Akademik zgrlk Akademik zgrln eitleri Kiisel Akademik zgrlk Akademik zgrl Tehdit Eden Unsurlar Kurumsal Akademik zgrlk (niversite zerklii) zerklii Tehdit Eden Unsurlar Akademik zgrln Kara Gnleri Akademik zgrln Beyaz Sayfalar Sonu Kaynaklar
AKADEMK ZGRLK ve NVERSTE ZERKL

niversitenin ruhu olarak kabul edilen akademik zgrlk akademisyenler ile rencilere eletirel aratrma-soruturma ve akademik tartma imkn salayan bir hak ve grevdir. Akademik zgrln olmad veya olduka kstland bir niversite ruhunu kaybetmi demektir. Bir insan iskeleti ile dnen, reten ve hareket eden salkl bir insan arasndaki fark ne ise, akademik zgrl olan ve olmayan iki niversite arasndaki fark da odur. Akademik zgrlk modern yasalarn ve nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin insana tand ifade zgrlne benzer fakat onun ayns deildir. Akademik zgrlk akademilerde i garantisi salarken, ifade zgrl i garantisiyle dorudan ilikili deildir. Akademisyenler, sadece insan olmalar, fert olmalar nedeniyle deil, belli bir eitime ve profesyonel kapasiteye sahip olmalar nedeniyle akademik zgrl hak etmektedirler. Bu hak onlara aratrma ve ders anlatma konularnda karar verme yetkisini vermektedir. Akademik zgrln Kayna Bir fikrin, bir kavramn ne zaman, niin ve nasl ortaya ktn tam olarak belirlemek kolay deildir. Akademik zgrlk, kavram olarak ok eskilere dayansa da yasal terim olarak ilk kez 1850li yllarda Almanyada kullanld ileri srlmektedir. 1850 tarihli Prusya anayasasnda bilim ve bilim
retimi serbest olacaktr ifadesi vard. Almancada Lehrfreiheit akademik zgrlk; Freiheit der Wissenschaftise bilimsel aratrma zgrl anlamna gelmektedir. Almancadaki akademik zgrlk terimi retim yelerinin herhangi bir konuda ders verme ve rencilerin de yoklamaya tabi olmadan herhangi bir dersi izleme hakkn kapsamaktayd. Akademik zgrlk ifadesi ngilizce konuulan lkelerde yirminci yzyln bandan itibaren kaytlara gemi ve devletin veya hkmetin mdahalesi olmadan renme ve retme hrriyeti anlamnda kullanlmtr. 23 Mays 1949 tarihli Alman anayasasnn 7. maddesinde eitim ve tm retimin Federal Eitim Bakanlnn kontrolnde olduu kaytldr. Ayn yasann 5.maddesinin 3. bendinde bilim, sanat, aratrma ve retim serbesttir ifadesi bulunmaktadr. Baltimoredeki Johns Hopkins niversitesi 1876 ylnda Almanyann Berlin ve Gttingen niversiteleri model alnarak kuruldu. Akademik zgrlk kavram da bu tarihten sonra yerlemeye balad. Amerikan niversite Profesrleri Cemiyeti akademik zgrlk konusunda ilk raporunu 1915 ylnda yaynlad. Osmanl mparatorluunda Akademik zgrlk Kurulu ve ykselme dneminde akademik zgrlk anlamna gelecek bir terimin olmad sanlmaktadr. Uygulamada ise, o dnemin dnyas ile karlatrldnda daha iyi bir durumun var olduunu sylemek mmkndr. Koi Bey 1594ten itibaren dzenin bozulduunu yle anlatr: Nihayet 1594 tarihinden beri dzen bozulup, evvelce eyhlislam olan Sunullah Efendi, birka defa yersiz olarak azlolundu, kazaskerler dahi sk sk azlolunmakla yerine gelenler azil korkusuna dp, devlet byklerine kar dalkavukluk yapmaa mecbur kaldlar. Koi Bey s.21 256
Akademik zgrlk ve niversite zerklii
ztuna ise Osmanlda ilmiyenin imtiyazl bir snf olduunu u cmlelerle anlatr: Bu snfn ilk basamanda bulunandan son basamana (meihat= eyhlislamlk) kana kadar her derecede ulema, idam cezasndan vareste idi. Hibir ekilde kendilerine idam cezas verilemezdi. Ekseriya sulu iseler srgn ve azl edilebilirler, hapse bile atlmazlard. Bu ise devlet mevhumu karsnda hibir kellenin teminat altnda olmad bir dzende, byk imtiyazd. Maksat ulemann mukaddes olmas deildi. Sadece, dini, ilmi ve kazai grevlerini korkusuzca yapabilmelerini teminden ibaretti. Akademik zgrln eitleri Akademik zgrl kiisel ve kurumsal olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Kiisel akademik zgrlk retim yelerini ve rencileri, kurumsal akademik zgrlk ise tm niversiteyi hkmetlerin ve dier g odaklarnn mdahalesine kar korur. Tm akademik zgrlkler sorumluluk ve hesap verebilirlik ile birlikte ele alnmaldr. Akademik zgrlk sorumsuzluk ve hesap vermezlik deildir. Akademik zgrlk sorumlu olma ve hesap verebilme ile birlikte bulunan bir hak ve grevdir. Dnya niversiteler Servisi (WUS) 68. Genel Kurulu 610 Eyll 1988 tarihinde Limada topland. Toplant sonunda Yksek retim Kurumlarnn zerklii ve Akademik zgrlk zerine Lima Bildirgesi yaymland. Bildirgede akademik zgrlk ve zerklik yle tanmlanmaktadr: Akademik zgrlk: Bir akademik evredeki yelerin tek tek veya toplu halde bilgiyi aratrma, inceleme, tartma, belgeleme, retme, yaratma, retme, anlatma veya yazma yoluyla edinmelerinde, gelitirmelerinde ve iletmelerindeki zgrlkleridir. zerklik: Yksek retim kurumlarnn i ileyilerine, mali ilerine ve ynetimlerine ilikin kararlar 257
almada ve eitim, aratrma, da ynelik almalar ve dier ilgili faaliyetlerde kendi politikalarn oluturmada devlet ve toplumun tm dier gleri karsndaki bamszlklar anlamna gelir. 18 Eyll 1988de Bolognada toplanan Avrupa niversitelerinin rektrleri Magna Charta Universitatum (byk niversiteler szlemesi) adl belgeyi imzaladlar. Bu belgede de akademik zgrlk ile niversite zerkliine geni yer ve nem verilmitir. Kiisel Akademik zgrlk Kiisel akademik zgrlk, aratrma yapma ve sonular yaynlama hrriyeti ile snfta ders konusunu anlatp tartma yapma hrriyeti olarak tanmlanabilir. Akademik zgrlk retim yelerinin olduu kadar rencilerin de hakkdr. Onlar da dorular renme, kritik etme ve aydnlanma hakkna sahiptirler. Kiisel akademik zgrlk konusu Amerika Profesrler Cemiyetinin 1940 ylnda Akademik zgrlk ve Kadro Prensipleri zerine Beyanat adl bildirisinde yer ald. Yasal bir yaps olmamasna ramen, ABDdeki niversiteler bu beyanattaki prensipleri genel olarak benimsediler. Aldklar yeni retim yeleri ile yaplan anlamalarda kullandlar. Atama, terfi, srekli kadro tahsisi, maa artrma ve greve son verme durumlarnda akademik zgrlkle ilgili prensiplere uydular. ABD niversitelerinde srekli kadro (tenure) son derecede nemlidir. nk srekli kadroda bulunan bir retim yesinin iine son vermek olduka zordur. Baz lkelerde kiisel akademik zgrlk yasalarla teminat altna alnmtr. Birleik Krallkta 1988 ylnda karlan Eitim Reformu Kanununda niversite retim yeleri, ilerini kaybetme tehlikesine maruz kalmakszn, yrrlkteki yasalar erevesinde bilinenleri sorgulama ve elikili grlere sahip olma hakkna sahiptir denmektedir. 258
Kiisel akademik zgrln nemli bir blm yasal olmaktan ok retim yeleriyle niversite yneticileri arasndaki ilikiye baldr. niversitenin kurumsallamasyla ilgilidir. Rektrn tm paydalara kar eit mesafede ve tarafsz olup olmamasyla ilgilidir. Evrensel akademik kltrn oluup olumamasna baldr. Bir retim yesi grevini baaryla yrtt srece niversite ynetiminin direkt veya dolayl basks sz konusu olamaz, olmamaldr. Terfi, yeni kadro, aratrma destei ve tevik konularnda niversite ynetimi adil, effaf ve tarafsz deilse kiisel akademik zgrlk zedelenmi demektir. Tarafl tutum ve davrana her zaman bir klf bulunabilir. Klf var diye adil olmayan karar ve ilemleri doru sayamayz. Bir niversitede grevlendirme yaplrken, kadro verilirken, aratrma destei ve lojman datlrken tek l objektif akademik baar deil de, yandalk, oydalk, inan ve dnce yaknl ise orada kiisel akademik zgrlkten sz etmek mmkn deildir. Akademik zgrle sahip olan retim yesi rencilerine kar, arkadalarna kar, topluma ve millete kar sorumludur. Bir retim yesi rencileri arasnda dnce, inan, rk ve cinsiyet ayrm yapmamakla ykmldr. Derslerinde zaman iyi deerlendirmek, mevcut bilgiyi tarafsca vermek, kritie ak olmak ve banazlktan uzak durmak zorundadr. Akademik zgrl Tehdit Eden Unsurlar Akademik zgrl tehdit eden unsurlar niversite iinden ve niversite dndan kaynaklananlar olmak zere iki gruba ayrabiliriz. niversite d tehdit kaynaklar, 1. Devlet, 2. Hkmet, 3. Pazar, 4. Kanun koyucu (meclis), 5. Politikaclar, 6. Adaletin ileyii, 7. Ak-gizli rgtler diye sralanabilir. niversite ii tehdit kaynaklar da unlardr: 1. niversite st ynetimi. 2. Dekanlk veya mdrlk, 3. Kurullar, 4. retim yelerinin tutumu, 5. renciler, 6. Sendikalar, 7. Ak-gizli rgtler. 259
niversite ii tehdit kaynaklarndan niversite st ynetiminin etkisini u rneklerle aklayabiliriz: st ynetim akademik eleman alrken, kadro tahsis ederken ve aratrma projelerine para ayrrken tamamen objektif davranmyor, serbest rekabet kurallarna uymuyor ve hileli yollara bavurarak belli gr ve dncede olan yandalarn kolluyorsa o niversitede akademik zgrlk yok demektir. st ynetim, her dncedeki vatandatan toplanan vergilerden oluan bteden para ayrarak niversite dndan sadece belli dnce, inan ve ideolojiye sahip konumaclar davet ediyorsa, rencilerin ve retim elemanlarnn bilgilenme ve renme zgrln ihlal ediyor demektir. st ynetimdekiler bu tr konumaclarn masrafn bteden deil de kendi ceplerinden karlasa bile akademik zgrl ihlal etmi olmaktan kurtulamazlar. Akademik zgrlk retim yelerine niversite ynetiminin uygulamalarn eletirme hakkn da verir. Bu hakk kullanan retim yesinin maddi ve manevi bir zarara uratlmamas esastr. Aksi durumda akademik zgrln varlndan sz edilemez. Ancak uygulamada durum byle deildir. Akademik kurullarda ya ynetime vgler yadracak veya en azndan susacaksnz. En iyi niyetle de olsa eletiri yaparsanz kara listeye geer ve bir daha belinizi dorultamazsnz. Hlbuki bir niversitede, ada yasalar ihlal etmemek artyla her trl soru sorulabilmeli ve beenilsinbeenilmesin her trl cevap verilebilmelidir. Eer a d engelleyici yasalar varsa, onlarn kaldrlmas iin elbirlii ile allmaldr. retim yeleri de akademik zgrln snrn bilmek ve aratrma, retim ve topluma hizmetten ibaret olan grevlerini tam olarak yerine getirmekle sorumludurlar. Akademik zgrlk istediini yazma ve istediini yapma zgrl deildir. Fizik dersinde din dersi anlatmak veya dini karalayarak inanl insanlarla alay etmek akademik zgrlk deildir. 260
Matematik dersinde ders saatinin nemli bir parasn mstehcen fkralarla doldurmak akademik zgrlk deildir. retim elemanlar snflarda rencilere neyi dnmeleri ve neye inanmalar gerektiini deil, nasl dnmeleri gerektiini retmekle ykmldrler. 06.06.2007 tarihli Yeni afak Gazetesinde yle bir haber yer ald: Resim dersinde rencilerine evrim teorisi ve ateizmi anlatan ilkokul retmeni hakknda soruturma balatld. Ders resim, konu Darvin diye verilen bu haberin konusu ilkretimde deil de niversitede gemi olsa bile soruturma gerekir. nk ders saatini programa gre deerlendirmek retim elemann asli grevidir. Bir retim yesi aratrma yaparken, sonularn yorumlayp yaymlarken, snfta ders anlatrken ve rencilerini deerlendirirken, pein hkmlerinden, inancndan, siyasi ve ideolojik grlerinden bamsz olmaldr. Tamamen hr olmaldr. Ancak bunu baarabildii lde akademik zgrln gereini yerine getirebilir. Dncelerinin ve pein hkmlerinin esiri olmu bir akademisyenin rencilerine kazandraca, hr dnce, eletirel bak ve geni ufuk deil, olsa olsa banazlktr. Kurumsal Akademik zgrlk (niversite zerklii) niversite zerklii anlamna da gelen kurumsal akademik zgrlk, zet olarak bir niversitenin retim yelerini, rencilerini, okutulacak ders ve mfredat semede zerk olmas anlamna gelir. Baz yazarlar zerklii akademik (veya bilimsel), ynetsel ve mali zerklik diye ksma ayrrlar. Kurumsal akademik zgrlk elikili fikirleri olan bir akademisyeni niversite yneticilerine kar deil, politikaclara ve yasa koyuculara kar korur. ABDde kurumsal akademik zgrln en ak tanm Yksek Mahkemenin bir grnde yer almtr. Sz konusu gre gre zerk bir niversite 261
akademik zeminde kalmak zere aadaki hususlara karar verebilmelidir: 1. Kimlerin reteceine 2. Nelerin retileceine 3. Nasl retileceine 4. Kimlerin renim greceine Doramac nc maddeye yer vermezken, kimlerin mezun olaca ve nelerin aratrlaca gibi iki ayr konuyu sralamtr. Belirtilen bu konularda yetki derecesi bir niversitenin zerklik derecesini gsterir. zet olarak denebilir ki, retim elemanlarnn seimi, renci kabul artlarnn belirlenmesi, ders programlar ve mfredatn hazrlanmas, mezuniyet artlarnn ve aratrma konularnn tespitinde niversite ne lde kendi bana karar verebiliyorsa o lde zerktir. niversite yneticilerinin seimle veya atamayla gelmeleri zerklik derecesini belirleyen temel talardan deildir. Yzde yz zerk niversite yoktur. Vergilerden oluan devlet btesinden pay ald srece niversite iin tam zerklik olmayacaktr. Tablo 9-1de yer alan lkeler iinde en zerk niversite Birleik Krallkta bulunanlardr. Bunlarn zerklik endeksi yz zerinden yz kabul edilirse dier 15 OECD lkesindeki niversitelerin nispi zerklik endeksleri 93 ile 20 arasnda deimektedir. OECDnin 2003 tarihli bir raporuna gre bir niversitenin zerklii deerlendirilirken 8 ayr konu gz nne alnmaldr. Tablo 9-2de bu konular ile Trkiye dhil 14 lkedeki niversitelerin zerklik durumlar yer almtr. Daha yeni bilgileri ihtiva eden Tablo 9-2deki sonularn Tablo 91dekilerden farkl olduu grlmektedir. Tablo 9-2ye gre en zerk niversiteler Meksika, Hollanda ve Polonyada bulunmaktadr. Meksika niversiteleri 8 konudan 6snda zerk iken dn para alma ve maalar belirleme konularnda ise 262
ksmen zerktirler. Hollanda niversiteleri ise akademik yapy ve ders ieriini belirleme ile renim harcn belirleme konularnda ksmen, dierlerinde ise tam zerktirler. Polonya niversiteleri ise maalar ve renim harcn belirleme konularnda ksmen, dierlerinde tam zerktirler. Trk niversiteleri ise akademik yapy ve ders ieriini belirleme ile akademik elemanlar ie alma ve iten karma konularnda ksmen zerk, dier 6 konuda ise zerk deildir. Tabloya gre Japon niversitelerinin durumu da Trk niversiteleri gibidir. Ancak son yllarda Japonya yksek retim sisteminde nemli yenilikler gerekletirmi ve zerklik konusunda iyileme salamtr. Trkiye ise yksek retim sisteminde henz gereken nemli yenilikleri gerekletirememi ve ada bir niversiteler yasas karamamtr. Trkiyedeki devlet niversitelerinde performansa dayal maa sistemine gei imdilik bir hayaldir. Bizde alanlaalmayan, ok baarl ile baarsz, suyu getiren ile testiyi kran ayn maa alr. Hatta bazen sonuncularn daha kazanl ktklar bile grlebilir. Dier birok konuda olduu gibi akademik yap ve mfredat belirlemede de YKn ok nemli mdahalesi vardr. Bir niversitenin belli bir blmnde kimlerin renim greceine niversite deil YK karar vermektedir. Ne gariptir ki, zerklik tartmalarnda sadece mali zerklikten sz edilmekte, dier nemli kstlamalar sz konusu olmamaktadr. Rektrler akademik zerklik ve akademik zgrlk terimlerinden kurumun zerkliinden ok kendilerinin zerkliini ve retim yelerinin zgrlnden ok kendi akademik zgrlklerini anlarlar. Tm sosyal ve akademik konularda istediklerini sylemeyi, yapmay ve yaptrmay akademik zgrlk ve niversite zerklii sanrlar. zerklii Tehdit Eden Unsurlar niversite zerkliini zedeleyen ve kstlayan nemli unsurlar yediye ayrmak mmkndr: 1. Devlet, 2. Hkmet, 263
3. Pazar, 4. Kanun koyucu (meclis), 5. Politikaclar, 6. Adaletin ileyii, 7. niversitenin tutumu. Sralanan unsurlar arasnda mspet ve menfi ynde etkileim sz konusudur. Unsurlardan birinin ama, istek, tutum ve davran dierlerini etkileyebilir. Demokrasi gelitike ve toplum geri kalmln kskacndan kurtulduka mspet ynde etkileme oran artmaktadr.
Tablo 9-1. Baz OECD lkelerinde "zerklik endeks"leri (Doramac 2000den) lke 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Birleik Krallk (niversiteler) Belika (zel niversiteler) rlanda talya (zel niversiteler) Birleik Krallk (Politeknikler) sve talya (Devlet niversiteleri) Norve Danimarka Hollanda Fransa Avusturya Federal Almanya svire (Kantonal niversiteler) svire (Federal niversiteler) zerklik Endeksi 100 93 87 73 60 56 46 45 43 43 42 32 29 29 20
264
Tablo 9-2. Belirlenen 8 konuya gre 14 lkede niversitelerin zerklik durumu (OECD 2003ten)
niversitelerin aadaki konularda zerklik durumu Bina Akademik Akademik ve alt Amac Alnacak yapy ve elemanlar renim yapda dn gerekletirmek Maalar renci ie alma ders harcn mlk alma belirleme saysn iin bte ieriini ve iten belirleme harcama belirleme sahibi belirleme karma olma Meksika Hollanda Polonya Var Var Var Ksmi Var Var Ksmi Ksmi Ksmi Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Ksmi Var Var Var Var Ksmi Var Var Ksmi Var Ksmi Ksmi Ksmi Ksmi Ksmi Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Ksmi Var Ksmi Var Ksmi Var Ksmi Var Ksmi Var Var Ksmi Yok Yok Var Var Var Ksmi Var Ksmi Var Ksmi Ksmi Ksmi Yok Var Ksmi Yok Var Ksmi Ksmi Ksmi Ksmi Ksmi Ksmi Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok
Avustralya Var rlanda Birleik Krallk Var Var
Danimarka Ksmi Var sve Norve Ksmi Ksmi Ksmi Yok
Finlandiya Ksmi Yok Avusturya G. Kore Trkiye Japonya (Devlet) Aklamalar: Var= zerklik var Ksmi= Ksmi zerklik var Ksmi Yok Ksmi Yok Yok
Akademik zgrln Kara Gnleri Trkiyede akademik zerklik ve akademik zgrlk henz emekleme dneminde bulunmaktadr. Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Nisan 1924 tarihinde darlfnuna bilimsel, idari ve mali zerklik kazandrmt. 1933te niversite zerkliine son 265
verildi. Daha sonraki dnemde dalgalanmalar oldu. htilal dnemlerinde akademik zgrlk ayaklar altnda inendi. Akademisyenler ttihat ve Terakki dneminden itibaren zaman zaman byk tasfiye hareketlerine ahit oldular. 11 Mays 2007 tarih ve 26519 sayl Resmi Gazetede YK n Yurtd Yksek retim Diplomalar Denklik Ynetmelii yaymland. Ynetmeliin 7. Maddesinin 3. bendi aynen yledir: (3) Yaplan inceleme sonucunda; a) Yurtdndaki yksekretim kurumlarnda renim gren rencilerin programlarnda; programn mfredat ile ilgisi olmayan ve Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Temel lkeleri ile 2547 sayl Yksek retim Kanununun 4 nc ve 5 inci maddelerinde belirtilen ama ve ilkelerine aykr dersler bulunmas halinde, alnan diplomalara denklik verilmez. Bu ifadeler akademik zgrl kstlayc ve keyfi uygulamalara imkn verici niteliktedir. Bir kere ileri lkelerin yksek retim yasalarnda bizim 4. ve 5. maddelerdekilerle ayn veya benzer ifadelere rastlanmaz. Belirtilen ama ve ilkeleri ihtiva eden derslerin olmamas aykrlk eklinde yorumlanabilir. Yani, bu ynetmelie dayanarak dnyann birinci snf niversitesinden alnan bir diplomaya bile denklik verilmeyebilir. Hlbuki denklik ile ilgili ltler evrensel olmaldr. leri lkelerde denklik hangi ltlere gre veriliyorsa bizde de ayns uygulanmaldr. Atilla Yayla olay da son rneklerden birisidir. Politik bilimler profesr olan Atilla Yayla hakknda srdrlen Cezai kovuturma sonulanmadan, sulu olduu kesinlemeden, derslerine son verilmesi akademik zgrle saygszln bir ifadesi olarak deerlendirilmitir. Bilim adamnn grevi gerei aramak, bulmak ve retmektir. Ancak, YK dneminde tespit ettii gerekleri 266
derslerine tayan ve kulland baz ifadelerlerle resmi tarih sylemlerinin dna kan bilim adamlarnn en ar ekilde cezalandrld ve niversiteden atld bilinmektedir. Bunlarn bir ksm daha sonra tekrar ie alndna gre, verilen cezalarn yersiz ve haksz olduu aktr. Bilkent niversitesinin Haziran 2007 mezuniyet treni ve tren sonras gelimeler Trkiyede akademik zgrlk ile niversite zerkliinin durumunu aklamaya yetmektedir. Bilkent saygn bir zel-vakf niversitesidir. Btn dnyada zel niversiteler daha zerk ve daha zgrdr. Basndan rendiimize gre, mezuniyet trenine zamann Dileri Bakan Abdullah Gln kz Kbra bartl olarak katlmtr. Bir baka devlet niversitesinin senatosu trenden bir gn sonra toplanarak olay knayan bir bildiri yaynlad. Bildiride dikkat eken cmlelerden birisi yleydi: Mezuniyet trenine bakann kz da olsa trbanl katlmasna izin verilmesini iddetle knar, Yksekretim Kurulunun konuyla ilgili gerekli ilemleri yapacan umut ettiimizi kamuoyuna sayg ile duyururuz. Benzer sesler baka niversitelerden de ykseldi. Nihayet trenden iki gn sonra YK soruturma balatt. Yani, ihbarlar zerine YK grevini hatrlad. Ancak, ikyet sahiplerine bir nerimiz vardr: Saygyla duyurduunuz kamuoyunun sizler iin ne dndn, sizi hakl bulup bulmadn renmek iin ltfen objektif aratrmalar yapmay ihmal etmeyiniz. Lima Bildirgesinde Tm yksek retim kurumlar ve benzeri kurumlar kendi akademik evreleri iindeki bireylerle, baskya maruz kaldklar zaman dayanma iinde olmaldrlar denmektedir. Bizde durum tam tersidir. Bizde kurumlar baskya urayan elemanlarn korumazlar. Hatta ihbar eder, en ar ekilde cezalandrr ve dava aarlar. ten atlma korkusuyla yatp kalkan, ceza alma korkusuyla aratrma ve yayn yapan akademisyenlerin bulunduu 267
niversiteler dnya apnda bilgi retemezler. Birinci snf niversitelerin arasna giremezler. Resmi sylemin bekiliini yapan, allagelmiin dna kamayan, yeni bir ey retip syleyemeyen bu tip niversitelere sahip olan lkeler geri kalmlktan kurtulamazlar. Batdan rnekler Kara gnler sadece Trkiyeye has deildir. Filozof Theonun kz olan ve skenderiyede yaayan nl bilim insan Hypatia M..415 ylnda kilisede istiridye kabuklaryla ldrld. Bu olay anlatan Socrates devletin resmi tanrlarn kabul etmiyor ve genlere bir eyler anlatarak onlar yoldan karyor diye M. 399 ylnda baldran zehri verilerek lme mahkm edildi. Galileo (15641642) dnya dnyor dedii iin Engizisyon tarafndan yargland ve mahkm edildi. Grecelik ve sonsuzluk kavramlarn gelitiren Giordano Bruno (15481600) 1591 ylnda hapse atld ve1600 ylnda yaklarak ldrld. Bruno gerekleri gizleyecek kadar korkak olmadn aadaki cmlelerle ifade etmitir: Ne grdm hakikati gizlemekten holanrm, ne de bunu aka ifade etmekten korkarm. Karanlk ve aydnlk arasndaki, bilim ve cehalet arasndaki savaa her yerde katldm; bundan dolay her yerde nefretle karlatm ve cehaletin babalar olan resmi akademisyenlerin yan sra kaln kafal ve aptal ounluun fkesine hedef olarak yaadm. Gnmzde bilinen elementlerin yirmisini bulan, 25 yanda Bilimler Akademisine ye olan ve atein oluumunu aklayan nl Fransz bilgin Lavoisier (17431794) Fransz htilalinin rzgrna urad ve 8 Mays 1794te giyotinle kafas kesilerek ldrld. ABD gibi gelimi lkelerin yksek retim tarihinde ok parlak sayfalarn yannda olduka kara gnler de vardr. Bunlardan birisi 1950li McCarthy gnleridir. O dnemde 268
California niversitesi btn alanlarna komnizme kar olduklarn belirten bir ballk yemini ettirmekte ve bu yemini ihtiva eden belgeyi imzalatmaktayd. Hitler Almanyasndan Amerikaya g eden Profesr E.K.Kantorowicz bu uygulamaya kar kmt. Rosovskynin Saleden naklettiine gre Kantorowicz yle demekteydi: Cbbe giymeye hak kazanm meslek grubu vardr. Bunlar, hkimler, din adamlar ve retim yeleridir. Bu giysi, giyen kiinin olgun bir dnce yapsna sahip, kararlarnda bamsz ve kendi vicdanna ve tanrsna kar sorumlu olduunu gsterir. Cbbe, birbiriyle yakndan ilgili meslein i bamszln simgeler. Bunlarn, bask altnda almaya zorlanabilecek ve dardan gelebilecek baskya boyun eecek en son meslekler olmas gerekir. ..Hkimler mahkemenin kendisidirler ve profesrler rencilerle birlikte niversitenin kendisidirler bu kiiler kurumlarn kendileri olduklar iin, kurum iinde ve kurum zerinde, terifatlarn, temizlik iilerinin, mbairlerin, kapc ve kalorifercilerin sahip olduklarnn ok tesinde, ayrcalkl haklar vardr. ABDde akademik zgrln ikinci ve ok nemli kara gnleri 11 Eyll 2001 Dnya Ticaret Merkezine yaplan saldr sonrasna rastlar. Bu olaydan sonra ABDde ok sayda akademisyen takibata urad ve bask grd. 11 Eylln olumsuz etkileri halen devam etmektedir. 11 Eylln etkileri ABD ile snrl kalmad. Britanyann Yksek retim Bakan 2006 Kasmnda retim yelerinden niversitedeki slamc rencilerin ihbar edilmesini istemiti. Ancak, 120 bin yesi bulunan sendika bu istee kar karak cad avna alet olmayacaklarn bildirmiti. Soykrm yasalarna kar kan bilim adamlar hakknda soruturmalar almas ve ceza verilmesi akademik zgrln dier nemli bir karanlk sayfasdr. Fransa, svire, Almanya gibi szde gelimi lkelerde, sadece politik basklar ve oy alma 269
nedeniyle karlan soykrm yasalarna bilimsel bilgi ve belgelere dayanarak kar kan akademisyenlerin kovuturulmalar ve cezalandrlmalar, gnmzde akademik zgrlklere vurulan en byk darbedir. Bilim adamnn en nemli hakk ve grevi gerei aramaktr. Politik amalarla yasalar kararak bu temel hakk nlemek en kanl cinayetlere denktir. Akademik zgrln Beyaz Sayfalar Yksek retim tarihinde akademik zgrln ak gnlerine ait ok sayda rnekler de vardr. Burada sadece ikisinden sz edilecektir. Profesr Edward Said (19352003) Columbia niversitesinde alan tannm bir bilim adamyd. Filistin asll ve Hristiyan olan Said srail-Filistin anlamazlnda srailin haksz ve saldrgan olduuna inanmaktayd. Sembolik bir protestoda bulunmak iin 2000 ylnda Lbnan snrndaki bir srail karakoluna doru ta att. Profesrn ta atarken ekilmi fotoraf yaynlannca Columbia niversitesindeki Yahudi renci topluluklar ve baz retim yeleri Prof. E. Saidin grevden uzaklatrlmasn, niversitedeki iine son verilmesini istedi ve bu konuda niversite ynetimine bask yaptlar. niversite st ynetimi konu il ilgili resmi bir aklama yaparak Saidin akademik zgrln savundu. Trkesi Radikal Gazetesinde yaynlanan ve aaya alnan bu tarihi aklama, akademik zgrln ne olduunu anlatyor olmann yannda, bir niversite ynetimi tarafndan akademik zgrln nasl savunulmas gerektiini gsteren ve bizde pek rastlanmayan nemli bir rnektir: Bu yaz, Columbia niversitesi renci Konseyi'nin, Profesr Edward Said hakknda bir sredir kampus iinde yrtlen tartma hakknda ynetimin tavrn ifade etmesi isteine Rektr Rupp ve kendi adma vereceim yanttr. Bugne kadar byle bir yant vermek konusunda pek gnll deildim. nk bu tartmann bandan bu yana, Columbia'nn sahip 270
kt deerlerin iyi bilindiine, sarih olduuna ve yeniden teyidinin de gereksizliine inanyordum. Ne var ki, bu yazy yazacam, nk byk bir niversitenin varlk koulu olan temel ilkeleri hafzalarda tazelemenin yarar getirecei zamanlar olur ve sanrm bu da yle bir zaman. Faklte yelerinin sahip olduu haklar ve gvenceler niversite ynetmeliinin, Columbia'daki 'akademik zgrln' ele alnd 70. maddesinde ifade edilir. yle ki: 'Akademik zgrlkten kast, btn retim grevlilerinin, snflarnda konularn tartrken zgr olmalardr; bu zgrlk, aratrma ve bu aratrmalarn sonularn yaymlama zgrln de ierir. retim grevlileri fikirlerini ifade etmelerinden veya zel ya da kamusal alanda kurduklar ilikilerden dolay niversite tarafndan cezalandrlmaz; ancak akademik konumlarndan kaynakl zel ykmllkleri olduunu da anmsamaldrlar.' fade Polisi gibi Davranamayz Said'in faaliyetleri de, dier retim grevlileri gibi, bu akademik zgrlk ilkeleriyle gvence altndadr. Columbia'da bir ifade yasas olduuna inanmadmz gibi, ifade polisi gibi davranmay da reddederiz. imdi Said'in bir lke snrnn tesine ta att u nl fotorafa gelirsek: Bildiime gre ta belirli bir insana yneltilmi deil; herhangi bir yasa ihlal edilmi deil; bu konuda herhangi bir dava alm deil; Said aleyhine herhangi bir cezai veya sivil giriimde bulunulmu da deil. Elimizde sylenti nevinden, kulaktan dolma bilgiler ve bir dizi iddialar var ki bunlar Said tarafndan kendi ifadesinde reddedilmitir. Said'in gvence altnda tutulan trden bir 'fikir beyan ve iliki' ile itigal halinde olduuna inansak da inanmasak da, ortada niversitenin el atmasn gerektiren bir durum yoktur. Kald ki, hakknda ABD'de veya baka bir lkede dava alm olsayd bile, niversitenin kendi kurallar itibaryla Said'in cezalandrlmas sz konusu olmayabilirdi. Ksacas, 271
niversite, bir grevlisinin fikirlerini aklamasna veya davranlarna kar, bunlar yargnn alanna girse bile mdahale etmeyebilir. Karl, hal ve artlar belirler. Ayns rencilerimiz iin de geerlidir. Mesele eer gerekten de bir snrdan teye, aka kimseyi tehdit etmeyen bir ta frlatmaksa, bunu iyisi mi bir kenara brakalm. Ancak aslnda tartma, bir ta frlatmaktan ziyade, niversitenin yapsna-bnyesine ilikin daha esasl baka bir eye iaret ediyor. nk bana yle geliyor ki, Said'in gayet iyi bilinen siyasi grleriyle, bu tartmann bu kadar hararetli ve bitmek bilmez bir hal almas arasnda bir ba var. te bu badr ki, byk bir niversitedeki temel deerlerin tam kalbine deiniyor. Ne Olursa Olsun Bir niversite iin, bireyin siyaseten baskn bir ideolojinin titreten-fel edici etkisinden korkmakszn, grn ifade etmekte kendisini zgr hissetmesinin gvence altnda olmasndan daha temel bir ikinci ey yoktur. John Stuart Mill, 'On Liberty' (zgrlk zerine) adl esiz makalesinde, bize ho gelmeyen fikirlerin ifade edilebilmesini desteklememizin zgrlk kavram asndan niye ok nemli olduunu belagatle ortaya koyar; ki o fikirler bizim fikrimize aykr olabilir veya fikrimizi tehdit eder grnebilir: "Eer tm insanln, farkl dnen tek bir kiiyi susturmasn hakl buluyorsanz, gn gelip o tek kiinin iktidar ele geirdiinde tm insanl susturmasna kar kmaya da hakknz olmaz..." (On Liberty, Chapter II, p.23 of the Robson edition of John Stuart Mill A Selection of His Works). Fikirler, snf iinde veya dnda kamusal ifade bulduka anlam tar; baz fikirler bize irkin gelebilir, 'doruluk' mefhumumuza aykr debilir, yarglarmza veya kabullerimize meydan okuyabilir, ama ne olursa olsun akademik dzenimizin temel yapsn tehdit etmedike gvence altnda olmalar gerekir. 272
Gerek Tehdit Bu nedenle, Said'in etrafnda sre giden son tartma da bizi rahatsz etmemelidir; yeter ki tartma zgr fikir alveriine zincir vurma veya Profesr Said'e yaptrm uygulama anlarn ierir hale gelmesin. Hepimizi ve akademik zgrl tehdit eden ite tam da Said'in ifade zgrln ya da eletirilerini snrlama dncesinin kendisidir. retim yelerimizin grlerine ynelik bu tr kstlamalarn, bu niversitenin saygn bir zellii asndan uzun sreli olumsuz etkileri olabilir: Bu zellik, ounluun kabul edilemez grebilecei fikirlere kar hogr gstermektir. Columbia olarak biz, McCarthy dneminde bile, dier kurumlarn yapt gibi, farkl siyasi grleri bulunan profesrlerimize kstlama uygulamak veya onlar iten uzaklatrmak dorultusundaki basklara ve telkinlere boyun emedik; bugn de ifade zgrln gvence altna alan tutumumuzdan geri adm atmayz. Said'e zel Deil Bunun nedeni, niversitede profesr olduu iin Edward Said'in gvenceli bir konumu bulunmas deil, hayr. Akademik zgrlkten yararlanmak sz konusu olduunda profesrlere mahsus hibir zel uygulama yoktur. Burada herkes ayn gvenceye sahiptir, Said'den ne fazla ne az. Said bir profesrdr, nk kendi akademik alannda bir devdir; kendi dalnda apayr bir alan amtr. almalar ve fikirleri zerine kitaplar yaymlanmtr ve baka niversitelerde hakknda dersler verilmektedir. rencileri ve arkadalar dnyann btn nde gelen niversitelerinde saygn grevlerde bulunmaktadr. Said, en nde gelen hmanistlerden ve entelektellerden biridir. Said, bir Columbia niversitesi profesrdr, bu bizim en yksek akademik derecemizdir ve kendisi bu mevkiye sadece bilimsel ve eitsel katklar nedeniyle gelmitir. Onun politik grlerine atfla, Columbia'daki sfatnn uygun olup olmadn, almalarnn deerini sorgulamak, Said'i niversitemizin nde 273
gelen akademisyenlerinden biri olarak grmemize dair bak asn yitirmekten baka bir anlama gelmez. Bu son tartma, hatta Said'in buradaki grevinden uzaklatrlmas ynnde tek tk neriyle de birlikte, akademik almann kalbinde yatan gerek deere duyduum inanc daha da glendirdi. Eer Said'in zgrce yazma ve konumasn gvence altnda tutmay reddedeceksek, bir sonraki bastrlann kim olacan da, kimin fikirlerini ekinmeden ifade edeceini belirleyen engizisyon yesinin kim olacan da imdiden dnmeye balamamz yerinde olmaz m? renciler iin de Geerli Columbia'da retim yeleri ile renciler iin farkl farkl belirlenmi davran kurallar vardr. Ne var ki, ifade zgrln ieren akademik zgrlk sz konusu olduunda, bir renciye sunulanla Said'e sunulan gvenceler asndan bir fark yoktur. Nasl Said meselesinde ifade ve eylem zgrln savunuyorsam, rencilerin haklarn da ayn ekilde savunurum. Ve Said hakknda niversitenin uygulayaca herhangi bir yaptrm olduuna inanmadm da ifade etmek isterim. renciler ve retim grevlileri benim de pek doru bulmayabileceim eyler yapabilirler, ancak niversitenin otoritesini asla bir dizi fikri, o sra ynetsel pozisyonlar igal edenlerin fikirlerine uymaya zorlamak ynnde kullanmam. Jonathan R. Cole. Eisenhowera Verilen Ders Columbia niversitesi akademik zgrln ikinci ok nemli bir rneine de sahiptir. Amerika Birleik Devletlerinin 34. Cumhurbakan (19531961 aras) olan Dwight David Eisenhower (18901969) kinci Dnya Sava srasnda Avrupa Mttefik Ordular Bakomutan olarak tannd. 1951 de NATOnun ilk bakomutan oldu. 1952de ordudan ayrlarak 274
Cumhuriyeti Partiden politikaya girdi. Eisenhower 19481953 yllar arasnda da Columbia niversitesi bakan (rektr) olarak grev yapt. Rektr olarak retim yeleriyle yapt ilk toplantda szlerine niversite alanlaryla tanmaktan dolay ok memnunum diye balad. Cevabi konuma yapan Profesr Isodor Isaac Rabi (18981988) Beyefendi retim yeleri Columbia niversitesinin alanlar deildir, Columbia niversitesinin kendisidir diyerek bir niversite iin akademisyenlerin nemini hatrlatt. nl bir bilim adam olan Rabi Fizik dalnda Nobel almtr. Bu olaydan alnacak iki ders vardr. Birincisi, ABDde askeri rtbelerin en stnden emekli olan birisi iin niversite bakanl daha st bir rtbe olmutur. kinci ders bir niversitede ok nl bir rektrn szlerine annda itiraz edenlerin var olmas ve bunlarn kara listeye alnmamas gereidir. SONU Akademik zgrlk niversitenin ruhudur. Akademik zgrlk yoksa niversite de yoktur. Ya da sadece ruhsuz bir iskelet vardr. Bilimin ilerlemesi ve dorunun bulunmas iin bilim adamlarnn hr olmalar ve eitli g odaklarnn basksndan korkmamalar gerekir. Akademik zgrlk ve zerklik ile sorumluluk ve hesap verebilirlik arasnda bir denge kurulmaldr. Sorumsuz ve snrsz bir zgrlk ve zerklik sz konusu olamaz. Hesap vermeye yanamayan kurumlara zerklik tannamaz. zerklik derecesinin belirlenmesinde rektrn seimle veya atanmayla gelmi olmas nem tamaz. Toplumun ve demokrasinin gelimilik derecesi ile akademik zgrln ve zerkliin derecesi arasnda genelde dorusal bir iliki vardr. niversiteleri ulus devletin ideolojik organ olarak kalan gelimemi lkelerde akademik zgrlk ve niversite zerklii yoktur. Trkiyede niversite zerklii ile akademik zgrlklerin nndeki en byk engel YK ve onu yetkilendiren yasalardr. 275
Anayasa ve Yksek retim Yasasnda gerekli deiiklikler zaman kaybedilmeden yaplmaldr. Akademik zgrln yasal temeli salamlatrlmaldr. Dier yasalarda akademik zgrl kstlayan hususlar taranarak atlmaldr. retim elemanlar ie baladklarnda akademik zgrlklerinin snrlarn bilmelidir. retim elemanlarnn ie alnmalarnda, iten karlmalarnda ve aratrma projelerinin desteklenmesinde ak, effaf, rekabete dayal ve sadece akademik baarya prim veren bir sistem uygulanmaldr. Bir retim elemannn politik gr, rk, cinsiyeti ve dini inanc ie alnmasn, terfisini, aratrma destei bulmasn ve ynetici olmasn etkilememelidir. te akademik zgrlk ve niversite zerkliinin zeti bu son iki cmlede yatmaktadr. Trkiyedeki niversiteler ve yksek retimin st yneticileri durumlarn bu iki cmleye gre deerlendirip kendilerine puan vermelidirler.
KAYNAKLAR
Altbach. P.G.: Academic freedom in a global context: 21st century challenges. The NEA 2007 Almanac of Higher Education, 4956, 2007. Batrel, .F.: niversite zerklii, akademik zgrlk ve Trkiye uygulamas. www.yok.gov.tr/duyuru/konferans_powerpoint/sunum1/batirel.pps Birtwistle, T.: Are we collectively guilty of complacency? An update on the continued confusion over what is academic freedom and what may become a battle for academic freedom. Education and the Law, 18(1 2): 207215, 2006 Brown, D.: The fate of academic freedom in the age of high liberalism: The case of Charles Beard. The Journal of the Historical Society, VI:1-17, Marcyh 2006 Cemal, H.: Kimse Kzmasn Kendimi yazdm. Doan Kitaplk, stanbul, 1999 Cole, J.R.: te rnek evrensel tavr: zgrlk yoksa bilim de olmaz Radikal Gazetesi 24/09/2005 Cole, J.R.: Academic freedom under fire. Daedalus, 134:123, 2005
276

Czinkota, M.R.: Academic freedom for all in highjer education: The role of the general agreement on trade in service. Journal of World Business, 41:149160, 2006 Doramac, .: Gnmzde Rektr Seimi ve Atama Krizi: Trkiyede ve Dnyada Yksekretim Ynetimine Bir Bak. Meteksan A., Ankara, 2000. Glenn C.L.: University mission and academic freedom: Are they irreconcilable? European Journal for Education Law and Policy, 4: 4147, 2000 Henkel, M.: Can academic autonomy survive in the knowledge society? A perspective from Britain. Higher Education Research & Development, 26(1): 8799, 2007 Koi Bey Risalesi.: Sadeletiren, Zuhuri Danman, Milli Eitim bakanl yaynlar, stanbul, 1997. Lima Bildirgesi:. Yksekretim kurumlarnn zerklii ve akademik zgrlk zerine Lima Bildirgesi. http://yogm.meb.gov.tr/LimaBildirgesi.htm Marangoz, C. ada niversite zerine dnceler, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 159192, 2004 Marangoz, C.: Trkiye ve dnyada yksekretim-I-, Yarnlar in Dnce Dergisi, Say 19, Sayfa 76-91, 2007 Mayor, F., Forti, A.: Bilim ve ktidar. TBTAK popler Bilim Kitaplar, eviri: Mehmet Kk, stanbul, 1999 OECD.: Changing patterns of governance in higher education. Education Policy Analysis, 5978, 2003 zipek, B.B:. Akademik zgrlk, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 2348, 2004 ztuna, Y.: Balangcndan Zamanmza Kadar Byk Trkiye Tarihi: Trkiyenin Siyasi, Medeni, Kltr ve Sanat Tarihi. Cilt 10, s, 239, tken Yaynevi, stanbul, 1978. Rabban, D.M.: Academic freedom, induvidual or instutional? Academe, 87(6):1620, 2001 Rosovsky, H.: niversite: Sahibinin El Kitab. TBTAK Yaynlar, 1994 Ruben, B.D.: Pursuing Excellence in Higer Education: Eight Fundamental Challenges. Wiley, 464 sayfa, 2003 Standler, R.B.: Academic freedom in the USA, 2000. http://www.rbs2.com/afree.htm Thorens, J.: Liberties, freedom and autonomy: a few reflections on academias estate. Higher Education Policy, 19.87110, 2006
277

Tierney, W.G., Lechuga, V.M.: Academic freedom in the 21st century. Thought & Action, 722, Fall, 2005 Verbitskaya, L.A.: Academic freedom and current public policy. Higher Education Policy, 15: 341346, 2002 Yaln, C.: Akademik zgrlk zerine bir deerlendirme, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 4974, 2004 Yldrm, E., Duman, M.: Akademik zgrlk ve niversite zerklii, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 7586, 2004 Yksekretim Kurulu.: Trkiyenin Yksekretim Stratejisi (Taslak Rapor) Ankara- Haziran, 2006
278
10. BLM
NVERTEYE GR SSTEM ve ARPICI GEREKLER
Yksek retimin Amac Nedir? Tek Merkezli Snav Dnemi YK Dnemi Uygulanan Katsaylar zerine Dnceler Katsay Uygulamasnn Sonular Katsay Uygulamas Toplam renci Saylarn Nasl Etkiledi? Akademik zgrlk ve Katsay Uygulamas niversite Giri Sistemindeki Son Deiikliklerin Salad Kazan Nedir? Yksek retimde Arz-Talep Dengesizlii NVERSTELERE GR SINAVININ OLUMSUZ ETKLER Dnya Bankas Raporuna Gre renci Seme Snav mam Hatip Meselesi Sonu Kaynaklar
NVERTEYE GR SSTEM ve ARPICI GEREKLER

Gnmzn bilgi toplumunda niversite bundan nceki dnemlerde hi sahip olmad kadar bir nem kazanmtr. Artk gerek kuvvet ve tkenmeyen sermaye bilgidir. ada ekonomi tamamen bilgiye dayanmaktadr. Aranan ve deerli olan ey bilgiye sahip igcdr. Bu kadar deerli olan bilginin ana kayna niversitelerdir. te bu nedenle, son yllarda btn dnyada yksek retimle ilgili ok nemli gelimeler, deiimler ve dnmler olmaktadr. Hem Avrupa Birliinde hem de dnyann dier blgelerinde yksek retimin sorunlar sk sk ele alnmakta, zm yollar aranmakta ve gelecekte grlmesi muhtemel olan gelimeler hakknda imdiden politikalar retilmektedir. Gelimi lkelerde yksek retim ile ilgili olarak tartlan nemli konularn ana balklar yle zetlenebilir: Kitle eitiminin sorunlar, akademik kapitalizm, yksek retimin finansman, giriimci niversite, yksek retimde ynetim ve ynetiim, akademik liderlik, akademik zerklik, akademik zgrlk, yksek retimde hesap verebilirlik, akreditasyon, kalite kontrol ve kalite gvencesi, yksek retimde enternalizasyon, yksek retimde mkemmeliyet, Bolonya sreci, niversite-sanayi ibirlii, niversite-okul ibirlii, ok uluslu niversite, zel ve sanal niversite. Bizde ise, gndemin neredeyse tek maddesi var; o da niversiteye giri sistemidir.
Yksek retimin Amac Nedir? Yksek retim ne ie yarar? Amac nedir? Yksek retim insana ne kazandrr ne kazandrmaldr? nsanlar niin yksek retim yapmak isterler? Bu sorulara teorik, pratik, yasal, yzeysel, felsefi ve deruni cevaplar verilebilir. Ancak, bu blmde konuyu bu kadar geniletmek ama dna kmak olur. Halkn deyimiyle insan niversiteye kendini bilmek iin gitmelidir. Adam olmak iin gitmelidir. Kendine, ailesine, milletine, insanla ve tm evrene daha yararl olmak iin gitmelidir. 2547 sayl Yksek retim Kanununun 4. maddesi yksek retimin amalarn sralamaktadr. Bunlardan bazs evrensel, bir ksm ise yereldir. Avrupa Birlii lkelerine ait yksek retim yasalar incelendiinde, ama maddesinin ok ksa olduu ve yerel deil sadece evrensel deerleri kapsad grlr. W.J.Cory adl bir retmen, 1861 ylnda yapm olduu konumada byk bir okulun amacn aklamt. Rosovsky, sz konusu konumadan, yukardaki sorulara da cevap olabilecek unlar aktaryor: nsan byk bir okula bilginin de tesinde bir eyler almak iin, baz sanatlar ve alkanlklar kazanmak iin gider. zen gsterme alkanl iin, kendini anlatma sanat iin, bir anda yeni bir entelektel konuma geebilmek sanat iin, bakasnn ne dndn hemen anlayabilme sanat iin, grlerimizin onaylanmamasna ve reddedilmesine katlanabilme alkanl iin, medeni bir ekilde olumlu ya da olumsuz gr bildirebilme sanat iin, belli bir zaman sresinde mmkn olan kestirebilme alkanl iin, zevklerini gelitirebilmek iin, ayrt edebilmek iin, zihinsel cesaret iin ve zihinsel salamlk iin. Hepsinden nemlisi insan byk bir okula kendisini tanmak iin gider.
282
niveriteye Giri Sistemi ve arpc Gerekler
Yunus Emre, aadaki drtlkte Coryden asrlarca nce, okumann, yksek tahsilin amacn ok ksa ve ok zl olarak anlatmtr: lim ilim bilmektir ilim kendin bilmektir Sen kendini bilmezsin ya nice okumaktr Okumaktan mani ne kii Hakk bilmektir n okudun bilmedin ha bir kuru emektir. Yksekretime Giri Sisteminin Ksa Tarihi Cumhuriyetin ilann izleyen ilk 3040 yl boyunca lise ve lise dengi okul says azd. lelerin ounda lise dengi okullar yoktu. Kylerde ve kk ilelerde oturanlarn byk ounluu, ocuklarn illerde ve byk merkezlerde lise retimine gnderecek kadar zengin deildi. Lise ve hatta ortaokul mezunlar devlet memuru olabilmekteydi. Birok kyde okul yoktu. Ky okullarnn bir ksmnda eitim-retim tarafndan nc snfa kadard ve eitmenler srdrlmekteydi. Bu dnemde niversite says ve kapasitesi de olduka azd. Ancak, arz-talep dengesi ok bozuk deildi. Sz konusu dnemde lise mezunlar baz fakltelere snavsz girebilmekteydi. Liseden diploma alanlar arttka, faklteler de seici olmaya baladlar. renci seme ileminde, diploma derecesi, diploma kolunun fen veya edebiyat oluu, kontenjanlarn dolmas gibi kstaslar kullanld. Daha sonra faklteler ve niversiteler birbirlerinden bamsz olarak giri snavlar dzenleme yoluna gittiler. Zamanla ok merkezli snav sistemi ihtiyaca cevap vermez oldu. Tek Merkezli Snav Dnemi niversiteler Aras Kurul 1974 ylnda niversite giri snavnn tek merkezden yaplmasn kararlatrd ve giri snavlarn dzenleyecek bir birim oluturdu. Bu 22 Kasm 1974 283
tarihinde kurulan niversiteleraras renci Seme ve Yerletirme Merkezi (SYM) dir. 1981 ylna kadar niversite giri snavlarn bu merkez dzenledi. SYMnin ilk iki snav, biri sabah dieri lenden sonra olmak zere iki ayr oturumda yapld. 19761980 arasnda ise snav tek oturumda gerekletirildi. Bu dnemde 1750 sayl niversiteler Kanunu yrrlkteydi. Kasm 1981de 2547 sayl Yksek retim Yasas kabul edilinceye kadar bu uygulama devam etti. YK Dnemi Yksekretim Kurulu ve 2547 sayl Yksek retim Kanunu 6 Kasm 1981de devreye girdikten sonra, niversiteleraras renci Seme ve Yerletirme Merkezi, renci Seme ve Yerletirme Merkezi (SYM) adn ald ve Yksekretim Kuruluna baland. 2547 sayl yasann aada yer alan 45. maddesi ve ekleri yksek retime girii dzenlemektedir: Madde 45 - (Deiik madde: 17/08/1983 2880/26 md.) a) renciler Devlet Yksek retim Kurumlarna, esaslar Yksekretim Kurulu tarafndan tespit edilen snavla girerler. Sonularn deerlendirilmesinde adaylarn ortaretimdeki baarlar dikkate alnr. Ortaretim kurumlarn birincilikle bitiren adaylar kendileri iin yksek retim kurumlarnda ayrlacak kontenjanlara, tercih ve puanlar gz nnde tutularak yerletirilir. Yksek retim kurumlarna renci seiminde, adaylarn ortaretim sresindeki baarlar Yksek retim Kurulunun uygun grecei ekilde renci Seme ve Yerletirme Merkezi tarafndan gelitirilecek bir yntemle ek bir puan olarak tespit edilir ve yksek retim kurumlarna giri snav puanlarna eklenir.
284
Bir meslee ynelik programlar uygulayan liselerin mezunlar, Yksek retim Kurulu tarafndan belirlenecek ayn alanda bir yksek retim kurumuna girerken, baar notlar ayrca tespit edilecek bir katsay ile arplmak suretiyle deerlendirilerek giri snav puanlarna eklenir. b) Yksek retim Kurulunca dzenlenen esaslara gre belli sanat dallarnda stn kabiliyetli olduu tespit edilen renciler, ilgili dalda eitim yapmak kaydyla yine bu esaslar ierisinde belirlenecek zel yntemlerle yksek retim kurumlarna alnabilirler. c) (Mlga bent: 29/05/1991 3747/5 md.) d) (Ek bend: 29/06/2001 4702 S.K./2. md.) Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumunca tespit edilen uluslararas bilimsel yarmalarda dl kazanan renciler, dl kazandklar alanlarda renci Seme ve Yerletirme Merkezi ile Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumunca mtereken belirlenecek yksek retim kurumlarndan setiklerine snavsz girerler. e) (Ek bend: 29/06/2001 4702 S.K./2. md.) Mesleki ve teknik orta retim kurumlarndan mezun olan renciler istedikleri takdirde bitirdikleri programn devam niteliinde veya buna en yakn programlarn uyguland, ncelikle kendi mesleki ve teknik eitim blgesi iinde yer alan veya blgesi dndaki meslek yksekokullarna snavsz olarak yerletirilebilirler. Snavsz olarak meslek yksekokullarna devam ederek mezun olan rencilerin yzde onundan az olmamak zere ayrlacak kontenjanlara gre alanlarndaki lisans programlarna dikey gei yapmalar salanr. Bununla ilgili esas ve usuller, Milli Eitim Bakanl ile Yksek retim Kurulu ibirlii ile kartlacak ynetmelikte belirlenir. f) (Ek bend: 29/06/2001 4702 S.K./2. md.) Mesleki ve teknik orta retim kurumlarndan herhangi birini bitirip de mesleki ve teknik eitim blgeleri kapsam dndaki bir yksek 285
retim programna girmek isteyen renciler, niversite giri snavlarna bavurabilirler. 1981 ylndan sonra uygulanan iki basamakl snav sisteminde, nisan aynda yaplan ilk basamak, renci Seme Snav (SS), haziran ay iinde yaplan ikinci basamak ise renci Yerletirme Snav (YS) diye adlandrld. Birinci basamak snavnda rencinin, Trke, matematik, fen bilgisi ve sosyal bilgiler alanlarnda okuduunu anlama ve yorumla yetenei llmekteydi. kinci basamak snav ise daha ok bilgi lmeye ynelikti. Birinci basamak snavndan 200 zerinden en az 120 puan alanlar ikinci basamak snavnda lisans programlar iin; en az 105 puan alanlar da iki yllk meslek yksekokullar ile ak retim iin yarmaktayd. 1982 ylndan itibaren Ortaretim Baar Puan (OBP) da yerletirme sonucunu etkiler oldu. OBPnin hesaplanmasnda kullanlan nemli eleman vardr: a.Her okulun kendi iinde her renci iin diploma notlarndan hesaplanan baar standart puan. b. Okuldaki en byk baar standart puan. c. Okuldaki en kk standart baar puan. Bu dnemde yerletirme puan iinde snavlarn ve OBPnin arlklar yle idi: Birinci Basamak Snavnn (SS) arl kinci Basamak Snavnn (YS) arl Ortaretim Baar Puannn (OBP) arl %12,5 % 81,5 % 6.0
1987 ylndan itibaren adaylara belli testleri seip cevaplama, tercih etmeyecekleri alanlarn testlerini ise cevaplamama hakk verildi. 1999 ylnda, 28 ubatn rzgryla renci Seme ve Yerletirme Snavnda nemli deiiklikler yapld. Bu deiiklikler yle zetlenebilir: a. kinci basamak snav (YS) kaldrld. Yeni snavn ad renci Seme Snav (SS) oldu. 286
b. Yeni snav gemite uygulanan SSnin benzeridir. Puan hesaplama ekli de ayndr. c. Arlkl Ortaretim Baar Puan (AOBP) getirildi. d. Aday tercihlerinin SS sonular belli olduktan sonra yaplmas usul getirildi. Tercihler 1999a kadar SSden nce yaplmaktayd. niversiteye yerletirme puan hesaplanrken AOBP belli katsaylarla arplmaktadr. Arlkl Ortaretim Baar Puan rencinin OBPsinin, mezun olduu ylda okulun SS'deki baar ortalamalarna gre arlklandrlm eklidir. Her aday iin ilgili SS puan ortalamalar kullanlarak SZ-AOBP, SAYAOBP ve EA-AOBP olmak zere tane AOBP hesaplanmaktadr. AOBP iin, nce Ortaretim Baar Puan (OBP) belirlenir. 1999dan nce uygulanan sistem, Fen ve Anadolu Lisesi kl rencileri madur etmekte, bir nevi puan kaybetmelerine sebep olmaktayd. Bu nedenle son snf rencileri kaytlarn alarak dz liselere gei yapmaktaydlar. Baz okullarda son snf tamamen boalmaktayd. Bu durum yllarca devam etti. YKn bir raporunda konuya geni yer verilmitir. Rapordan alnan iki cmle yledir: Gemi yllardaki snav sonular zerinde yaplan ayrntl almalar sonucunda, OBPnin bu ekilde hesaplanmas nedeniyle, fen ve Anadolu liseleri gibi snavla renci alan liselerdeki rencilerin aleyhine bir durum yaratld belirlenmitir. Gemi yllarda OBPnin avantajndan yararlanmak iin, bu tr liselerin son snflarndan dier liselere youn bir gei yapld herkes tarafndan bilinen bir gerektir. 13 Haziran 1998 tarihli Milliyette Abbas Gl ayn konuda unlar yazmaktayd:
287
Grnrde yararl bir etken gibi grnen orta retim baar puan, son be yldr, hep sorun oldu. Bu yzden fen liseleri kme noktasna geldi. renciler baladklar okulu bitiremez oldu. Baarl renciler adeta cezalandrldlar. 1999dan nceki ortaretim baar puan uygulamasn kim getirdi? YK. Ancak, YK bugn uygulamann yanl olduunu sylese de kendisinin yanlabildiini kabul etmez grnyor. 1990l yllardaki yanl uygulamayla haklar yenen, daha iyi bir blmde okuma ve belki de daha kazanl bir i bulma frsatn kaybeden fen ve Anadolu lisesi mezunlarnn kayplarn kim deyecek? Dnk uygulama ne kadar yanl idiyse, onun tam ztt bir sonu veren bugnk uygulama da o kadar yanl olabilir. Yarn bir baka grup ayrntl almalar yaparak bugnk uygulamalarn hatal olduunu ileri srmeyecek mi? Haklar yenen ve madur olan yeni gruplar retmenin ne yarar var? Mevcut sistem, krsal kesimde bulunan, olanaklar snrl, retmen kadrosu yetersiz ve dar gelirli ailelerin ocuklarn barndran nispeten kk bir liseye ve bu lisede okuyan yetenekli fakat yeteneklerini tam olarak gelitirme olana bulamayan rencilere ne getiriyor? Uygulanmakta olan sistem, fen liselerinin nispeten baars dk rencilerine yksek AOBP salarken ve onlar niversiteye giri yarnda ansl klarken, olanaklar kstl liselerin aleyhine ilemiyor mu? Uygulanan bir sistemin sosyal boyutu son derecede nemlidir. Getirilen yeni sistemin sosyal boyutu var m? Frsat eitliini nasl salyor? Dn cezalandrdklarnz bugn dllendiriyorsunuz. Yarn ne olacak belli deil. Kanaatimize gre dnk ceza da yanl, bugnk dl de. Son Deiiklik: 2006dan itibaren uygulanmak zere 2005 ylnda SSde iki nemli deiiklik daha yapld: 1. Snav yeniden iki blm haline getirildi. Birinci blmde lise ortak derslerinden (Trke testi (Tr), Sosyal Bilimler1 288
testi (Sos1), Matematik1 testi (Mat1) ve Fen Bilimleri1 Testi (Fen1) hazrlanan 120 soru; ikinci blmde ise liselerin alan dersleriyle (Edebiyat-Sosyal Bilimler Testi, Sosyal Bilimler2 testi Matematik2 testi ve Fen Bilimleri2 testi) ilgili 120 soru yer ald. Adaylar, tercih alanlarna bal olarak ikinci blmde yer alan 4 testten ikisini cevaplandrd. Toplam 180 soru iin 195 dakika sre tannd. 2. Puanlamayla ilgili olan ikinci deiiklik Arlkl Ortaretim Baar Puannn ve okulun SS puan ortalamasnn nemini daha da artrd. Uygulanan Katsaylar zerine Dnceler Yerletirme puanlar hesaplanrken, szel, saysal ve eit arlkl alanlar iin belirlenen Arlkl Ortaretim Baar Puanlar, alan ii ve alan d tercihlerde farkl katsaylarla arplr. Meslek liseleri iin, alanlarndaki lisans programlarna yerletirmede ek katsaylar da kullanlr. Tablo 10-1de yerletirme puanlarnn hesaplanmasnda kullanlan katsaylar grlmektedir.
Tablo 10-1. niversiteye yerletirme puannn hesaplanmasnda kullanlan katsaylar
niversiteye Yerletirmede Kullanlacak AOBP'nin arplaca Katsaylar lk kez bavuran ya da daha nce yerletirilmemi olanlar Lise Mezunlar Meslek Lisesi Mezunlar Alannda Alannda 0,8 0.8+0.24=1.04 Alan Dnda 0,3 Alan Dnda 0,3 Daha nce yerletirilmi olanlar iin (AF Hari) 0,4 0,15 0,52 0,15
YK 1999dan sonra uygulanan katsay uygulamalarn nceleme balkl raporunda u ekilde savunmaktadr:
289
Gerek 1739 Sayl Milli Eitim Temel Kanununun ve gerekse 2547 sayl Yksek retim Kanununun belirtilen balayc hkmleri 1998 ylna kadar yerine getirilmemitir. 1999 ylnda yksek retime giri sistemi yeniden dzenlenmitir. Buna gre, yksek retime girite genel lise mezunlar kendi alanlarndaki yksek retim programlarna yerletirilirken Arlkl Ortaretim Baar Puan 0,8 katsay ile farkl alanlardaki programlara yerletirilirken de 0,3 katsay ile arplmaktadr. Meslek lisesi mezunlar kendi alanlarndaki yksek retim programlarna yerletirilirken AOBPleri daha yksek bir katsay (0,8+0.24=1.04) ile farkl alanlardaki programlara yerletirilirken ise 0,3 katsay ile arplmaktadr. ddia edildii gibi hi kimseye hibir yasak konmamtr. Ayn kaynakta, meslek lisesi mezunlarnn alan d programlar kazanacak donanmda olmadklar ve ancak binde 4nn lisans programlarna yerleecek kadar puan alabildii vurgulanmaktadr: Yaplan snav bir akademik snavdr. Bu snavda daha ziyade el becerisine gre yetitirilmi olan meslek lisesi mezunlarnn baarl olmas mmkn deildir. Yukardaki alntlarda nemli iddia var: ncelikle, YK demek istiyor ki niversiteye giri artlarn ben tespit ederim. Bu benim yasal hakkmdr. kincisi, kimseye yasak konulmad ve ncs de meslek lisesi kllarn alan d programlar kazanamayacaklar iddiasdr. imdi bunlar teker teker ele alalm: 1. Yasal olarak YKe yetki verildii dorudur. Ancak, bir yasal doru daha var. O da Milli Eitim Bakanl ile Yksek retim Kurulunun ibirlii iinde olmas. Ortada ibirlii yoksa yaplan i kusurlu demektir. Ayrca, yasada katsaylarn ne olaca belli deildir. Yeni bir sistem getirirken ve yeni katsaylar uygularken bir kesimi adeta cezalandrc dzenlemeler, ilk bakta yasal grnt iinde olsa bile, evrensel hukuk asndan yanltr. 290
2. YK tarafndan kimseye yasak konmad sylense de alan d tercihlerde konulan katsay engelinin gittike ve almas ok zor oranlarda artrlmasnn yasak anlamna gelecei rahatlkla sylenebilir. 3. Sorularn genel lise mfredatna gre hazrland, meslek lisesi kllarn bu mfredatn ancak % 40n grd ve bu nedenle snavda baarl olamayacaklar iddia edilmektedir. Hem meslek lisesi mezunlar daha zayftr deniyor, hem de onlara almas ok zor engeller karlyor. Burada bir eliki yok mu? Bir grei dnn ki ben bir st sklette de gremek istiyorum diyor. Siz kabul ediyorsunuz. Evet, olur diyorsunuz. Sonra da bir st sklette greirken sadece bir kolunu kullanabilirsin. ki kolla greemezsin gibi bir art kouyorsunuz. Byle bir uygulamann frsat eitlii ile serbest rekabet anlayyla, lke karlaryla, insan haklaryla ve evrensel hukukla badar bir yan var m? Katsay Uygulamasnn Sonular Deniyor ki, mevcut katsay uygulamasnn bir nedeni de mesleki eitime olan ilgiyi, yani meslek liselerine gelecek renci saysn artrmaktr. 1999dan beri katsay yeni ekliyle uygulanyor. Daha sonra niversiteye snavsz giri hakk da verildi. lgi artt m? Cevap tartmal. YK ve taraftarlarna gre artt. Kart grte olanlara gre artmad. imdi nceleme balkl YK belgesinde bu tartmayla ilgili zet bilgiye bakalm: niversite giri snavnda meslek lisesi mezunlarna uygulanan farkl katsay nedeniyle meslek liselerine giren renci saylar azald, meslek liselerinin n kapand, meslek liselerinden niversiteye gidilemiyor, meslek liselilere hakszlk yaplyor eklindeki iddialarn tm gerek ddr. Zira meslek liselerine gelen renci saylar azalmam bilakis az da olsa artmtr. Azalma imam hatip liselerinde olmutur. 291
Hemen belirtmemiz gerekir ki, tartmann taraftarlar saysal bilgi ve istatistikleri verirken genelde tarafszlktan uzak bir tutum taknmaktadrlar. Kimin iine hangi istatistik bilgi geliyorsa onu kullanyor. Yani, kimse fili btn olarak tanmlayp gstermiyor. Kimisi kuyruunu, kimisi de hortumunu gstermeyi tercih ediyor. Tablo 10-2de katsay uygulamasndan sonra meslek liselerinde renci saylarnn nasl deitii yer almtr. Tartma konusu tam anlalsn diye, 19992000 ylndaki ilk uygulamadan bir yl nceki durum ile farkl meslek liseleri ve din retimi Tablo 10-2de ayr ayr verilmitir. Erkek teknik liselerinde renci saylarnn azald ve 1998deki duruma ancak drt yl sonra ulald aka grlmektedir. Kz meslek lisesinde ilk yl azalma olduu da anlalmaktadr. Ayrca, yllk art eilimlerinin de azald rahatlkla sylenebilir. Din retimindeki ar azalma zaten istenen ve beklenen bir eydi.
Tablo 10-2. Katsay uygulamasnn meslek liselerine etkisi retim Yl 2003-2004 2002-2003 2001-2002 2000-2001 1999-2000 1998-1999 Kz Meslek 210.876 166.381 136.288 104.151 100.005 102.379 Erkek Teknik 491.756 429.680 348.164 354.275 351.292 367.866 Ticaret Turizm 290.100 275.873 263.538 252.390 255.346 251.961 Din retimi 97.489 71.1oo 71.583 91.620 134.224 192.756
Katsay Uygulamas Toplam renci Saylarn Nasl Etkiledi?
leri lkelerde mesleki eitimin orta retim iindeki arl % 65 kadardr. Yani, a nfusunun yaklak % 35i genel liselere ynelirken, % 65i mesleki eitimi tercih etmektedir. Bylece sanayinin ihtiya duyduu nitelikli i gc elde edilmi olmaktadr. Bizde ise durum tersinden de ktdr. Kasay uygulamasnn bir amac da bu tabloyu dzeltmek olarak takdim edilmektedir. Ancak, Tablo 10-3te yer alan ilk be yllk 292
uygulamann sonular iin daha da ktye gittiini anlatmaktadr. Bu tabloda din eitiminin ayrlmad ve toplam renci saylarnn kullanldn belirtmek gerekir. 1999 ylndan itibaren din retimindeki renci says olduka azaldna gre, beklenen sonu niin alnmad? Bize gre, zorlamalarla, engellerle ve ceza ile salkl ve uzun mrl sonular alnamaz. Ynlendirmede bilimsel yntemler kullanarak, gizli yetenekleri kefederek, aileleri ve ocuklar eitip bilgilendirerek, baarnn nn sonuna kadar ak tutarak ve genel anlamda tevikle sonu alnabilir
Tablo.10-3. Katsay uygulamasndan sonra liselerde renci saylar ve yzdeler retim Yl 2003-2004 2002-2003 2001-2002 2000-2001 1999-2000 1998-1999 Dz Lise Yzde 2.463.923 68,6 2.053.735 67,7 1.490.376 64,5 1.324.083 62,2 1.506.379 61,6 1.297.514 56,8 Mesleki Eitim Yzde 1.129.481 31,4 981.224 32,3 821.895 35,5 804.964 37,8 938.028 38,4 988.689 43,2 Toplam 3.593.404 3.034.959 2.312.271 2.128.957 2.444.407 2.266.203
20022003 retim ylndan itibaren imam hatip dndaki mesleki ve teknik orta retim kurumlarndan mezun olan rencilerden isteklilerin bitirdikleri programn iki yllk meslek yksekokullarndaki devam niteliinde veya buna en yakn programlara snavsz olarak yerletirilmeleri bile meslek okullarn ekici klmamtr. stelik bu uygulamann hem sz konusu meslek liselerinde hem de meslek yksek okullarnda kaliteyi drdne dair ciddi iddialar vardr. TEDin raporunda yer alan aadaki cmle konuyu zetlemektedir: Alan ve katsay uygulamas ile meslek liselerinde hem nitelik hem de nicelik kaybna yol amas nedeniyle bunun sonucunda son be ylda meslek liselerini tercih eden renci kalitesinde trajik bir d yaanmtr. 293
Tablo 10-3te grld gibi mesleki eitimdeki rencilerin (imam hatip dhil) orta retim iindeki miktar 19981999 retim ylnda % 43,2 iken, her yl biraz daha azalarak 2003 2004 retim ylnda % 31,4e dmtr. Akademik zgrlk ve Katsay Uygulamas niversite zerkliinin ve akademik zgrln belli kstaslar vardr. Belirlenen kstaslar puanlanarak bir niversitenin yzde ka orannda zerk olduu hesaplanabilir. Dnyada yzde yz zerk niversite bulmak mmkn deildir. Ancak, zerklik yolunda biraz ilerlemi bir niversitede; kimlerin ders vereceine, kimlerin renci olacana, rencilere nelerin anlatlacana ve nasl anlatlacana niversitenin kendisi karar vermelidir. Bir arac kurum, bir tampon veya tarafsz olmas gereken kurum deil. Trkiyede ise btn bu yetkiler, teker teker niversitelerde deil, nemli lde YKte toplanmtr. O nedenle YK kendi zerkliini niversite zerklii olarak kabul ve ifade etmektedir. nceleme balkl rapordan alnan aadaki ifadeler bunu gstermektedir; Evrensel akademik normlara gre rencisini semek niversitenin (YKn deil!) en temel grevidir ve bu akademik zgrln (zerkliin olmas gerekir) en deimez tarifidir. Alaca rencinin profilini, puann, katsaysn karlacak yasalarla veya yaplacak yeni dzenlemelerle niversiteye dayatmak bu temel akademik ilke ile asla badamamaktadr. (Alntdaki parantez ileri bize aittir). niversite Giri Sistemindeki Son Deiikliklerin Salad Kazan Nedir? Tarafsz bir gzlem ve inceleme yapldnda, 19992000 retim ylnda uygulanmaya konan ve zamanla daha da sertletirilen sistemin, Trkiyede yksek retime giri sorununa nemli bir zm getirdiini; kararl, huzurlu, verimli 294
ve adaletli bir ortam oluturduunu ve nihayet hem lise genlerini hem de ailelerini tevik ettiini sylemenin mmkn olmad sonucuna varlr. Yeni sistem, mesleki eitimin ok karmak sorunlarn zmede de yetersiz kalm ve tm yurt sathn, daha byk sorunlarn srekli olarak tartld bir ortama dntrmtr. Dier taraftan, yeni sistem, savunucularna elle tutulur nemli bir kazan salamtr. O da imam hatiplere olan renci akmn durdurmas ve imam hatip lisesi kllarn alan d lisans programlarna yerlemelerini ok nemli lde engellemi olmasdr. Tablo 10-4te yllar itibariyle retmen lisesi ve imam hatip kl rencilerden retmenlik programlarna yerletirilenlerin saylar verilmektedir.
Tablo 10-4.retmen Lisesi ve mam HatipLlisesi kl adaylardan retmenlik programlarna yerleenlerin saylar retim Yl 1998 1999 2000 2001 2002 retmen Lisesi 2.956 4.251 4.462 4.533 5.338 mam Hatip Lisesi 3.285 315 639 541 374
Yksek retimde Arz-Talep Dengesizlii YKn hazrlad Trkiyenin Yksekretim Stratejisi adl rapora gre, renci seme snavna girerek bir yksek retim programna devam etmek isteyenlerin saysndaki art ile niversiteye yerletirilenlerin saysndaki art ayn oranda deildir. 1985 ylnda bavuru says 480.633 iken, 2005de bu say 1.856.618e ykselmitir. 1985 ylnda snava bavuran rencilerin % 32,4; 2005 ylnda ise % 32,8i ak retim dhil bir programa yerlemitir. Yani, snava giren renci says yaklak 4 kat artt halde, yerletirilenlerin oran pek deimemitir. Her yl renci seme snavna girenlerin says, 295
o yl orta retimden mezun olanlarn katna yaklamaktadr. Bu sonu, yksek retimin nnde bir ylma olduunu ve bu ylmann gittike artacan gstermektedir. 2005 ylnda ak retime 229.264 renci yerletirilmitir. rgn retim iinde lisans programlarna (yani 4 ve daha ok yllk programlar) yerletirilenlerin oran ise % 10 civarndadr. Tm rgn retime yerletirilenlerin oran ise % 20,5 kadardr. Hlbuki lisans programlarna yerletirilenlerin oran Avrupa Birlii ve OECD lkelerinde % 50nin zerine kmaktadr (Tablo 10-5,).
Tablo 10-5. 2003 ylnda yksekretime gei oranlar lke sve Finlandiya Polonya Macaristan Avustralya Norve ABD talya Danimarka Hollanda Kore Birleik Krallk spanya Japonya Fransa svire Almanya Avusturya Belika Trkiye lkeler Ortalamas a Nfusunun Yzdesi 80 73 70 69 68 68 63 54 53 52 50 48 46 42 39 38 36 35 34 23 53
YKn sz konusu raporuna gre, klasik lise kl rencilerin ancak % 5i mezun olduklar yl rgn lisans programlarna yerleebilmektedir. Bu oran Fen Lisesi kllar 296
iin % 75; Anadolu retmen Lisesi mezunlar iin de % 66 kadardr. Son iki grubun bu kadar baarl grnmeleri, sekin renci olmalarnn yannda, katsay uygulamalarnn bir sonucudur. Dier taraftan, ikinci kez snava girenlerin, ilk kez girenlere oranla daha baarl olduklar belirlenmitir. Bunda dershane sektrnn nemli rol oynad sylenebilir. Raporda yer alan dier arpc bir bulgu, rencilerin ilk sralarda tercih ettikleri programlara yerletirilemediidir. Baarl saylan rencilerin ancak % 9.25i ilk tercihlerine, % 25.63 ilk tercihlerine yerletirilirken; onuncu tercihin gerisindeki bir programda retime balayanlarn oran % 36.65e kmaktadr. Bu sonu, byk bir renci grubunun, niversitelerde ok istemedikleri ve beklide huzur iinde devam edemeyecekleri programlara yerletirildiklerini gstermektedir. Kontenjanlarn yaklak bete birini igal eden bu grup, ya tekrar tekrar snava girerek istedikleri bir programa balama ansn yakalayacak veya mezun olduktan sonra, renim grdkleri alann dna kayacaktr. Her iki durumda kaynak israf kanlmazdr. NVERSTELERE GR SINAVININ OLUMSUZ ETKLER niversite giri snavnda baarl olmak bir lm-kalm sava haline gelmitir. Snav stresi daha ilkokuldan balayarak hem aileleri hem de rencileri, bir mr trps gibi etkilemeye devam etmektedir. Bugn iki milyon civarnda olan yar says nmzdeki 510 ylda iki- katna kacaktr. TEDin raporuna gre, 2011 ylnda 2,5 milyon, 2023 ylnda ise 6 milyon gen niversite kapsna ylacak ve yksek retim hakk isteyecektir. Korkun kitlenin ancak % 10unu lisans programlarna ve toplamda da en ok % 25ini tm programlara almaya devam edersek, byk sosyal patlamalar meydana gelebilir. Ruh sal ileri lde bozulmu bir genlik ve byle genlerden oluan bir toplum olsun istenmiyorsa bir an nce gerekli nlemler alnmaldr. 297
Artk Trkiyede uygun bir programa yerleme imkn bulamayan lise mezunlar yurt dna ynelmektedirler. Olanaklar yeterli olan aileler, yksek retim grsnler diye ocuklarn dnyann eitli lkelerine gndermektedirler. Ekim 2004 itibariyle yurt dnda kendi olanaklaryla renim gren renci says 20.000i gemiti. Bu Say 2007 ylnda iki katn gemitir. Trkiye uluslararas yksek retim pazarnda, hizmet verici deil, hizmet alc durumdadr. Bu nedenle ok nemli miktarda dviz kayb olmaktadr. Ayrca, baarl olan rencilerin nemli bir blm, retim sonrasnda geri dnmemekte, yurt dnda kalmaktadr. Yani, mevcut sistem, dolayl olarak beyin gn de artrmaktadr. Mevcut giri snav sebebiyle, asl olan okul eitim-retimi deerini yitirmi, onun yerini test zmeyi retmeye ve ezberletmeye ynelik dershane retimi almtr. renciler ve aileler, genelde zel ders alnmadan, hele dershaneye devam edilmeden giri snavnn kazanlmayacan dnmektedirler. Baz okul ynetici ve retmelerinin bile dershanelere gitmeleri konusunda rencilerini tevik ettikleri bilinmektedir. renci Seme Snav okula devamszl artrmtr. Hatta son snflarda ders yaplmaz olmutur. Bu durumu dzeltmek amacyla snav sisteminde yaplan son deiiklik bile okula devam normale dntrmeye yetmeyecektir. Dershane sektr de arz-talep dorultusunda bymeye devam etmektedir. Saylar 1984 ylnda sadece 174 iken, 2005 ylnda 3.650ye ulamtr. Resmi kaytlara gre, 2004 ylnda 411.000 lise mezunu ve son snf rencisi dershanelere devam etmekteydi. zel ders alanlarn ve dershanelere devam edenlerin gerek saysnn ok daha fazla olduu ileri srlmektedir. lkretim rencileri ile lise bir ve ikinci snflardan dershanelere gidenleri de hesaba katacak olursak bir milyonu akn bir kitle ile karlarz. 20052006 retim ylnda dershanelerde 51.692 retmen grev yapmaktayd. 298
niversitelere giri snavlarnn ailelere olan parasal maliyeti her yl biraz daha artmaktadr. TEDin raporuna gre, 2005 ylnda renci Seme Snav iin kii bana harcanan toplam para 7.185.120.000 TL (veya 5.322 dolar)dir. in garip taraf, niversiteye girmek iin bu kadar masraf gze alanlarn bir ksm, yksek retim programna yerletirildikten sonra, dershanelere verilenin ancak kk bir kesri kadar olan retim harlar konusunda isyan ederek, paral eitime paydos pankartlar tamaya balamaktadr. Btn yeteneklerini test zmeye vakfeden ve bu nedenle lise mfredatn bir kenara iten genlerde yazl ve szl ifade yetenei gelimemektedir. Kendilerine bir soru yneltildiinde, seeneklerin verilmesini bekler, hatta isterler. lkretim nc snf rencisinin yazabildii basit bir dilekeyi yazarken zorlanrlar. Onlar iin, bir bilgi test zmeye yaryorsa, bir kazan salayacaksa ve ksa srede ie yarayacaksa nemlidir. Sosyal konularda, genel kltrle ilgili konularda, edebi, felsefi ve dini konularda ve hayatn anlam konusunda -be cmleyi yan yana getirmeyi beceremezler. Mevlanay, Yunusu, Fuzuliyi bilmezler. Bu tablo niversiteden mezun olununcaya kadar, bazen da tm hayat boyu devam eder. te bu test kua renci Seme Snavnn eseridir. Dnya Bankas Raporuna Gre renci Seme Snav Dnya Bankasnn Aralk 2005 tarihli raporunda SSnin olumuz ynlerine geni yer ayrlmtr. Sz konusu raporda snavn sadece oktan semeli sorularla yaplmas, mfredatn dar ve derin bir sorgulamasn ifade etmesi, tek oturumlu ve ksa olmas sakncal bulunmu ve bu zellikleriyle eitim ve retim kalitesini drd vurgulanmtr. SS konusunda ad geen raporda yer alan temel gr aada yer alan bir cmle ile zetlenebilir: 299
Mevcut tasarm ile niversite giri snav yaratc ve rekabeti bir i gc gelitirme ve vatandalar kapsaml bir ekilde eitme hedefleri ile ayn izgide deildir. Tek oturumlu, 33,5 saat sren ksa bir snavla rencinin tm hayatnn etkileniyor olmas, hem psikolojik hem sosyolojik hem de insan haklar asndan olduka yanltr. renci snav gecesi uyuyamamsa, aniden rahatszlanmsa ve herhangi bir nedenle o an iin snava younlaamamsa, mr boyu bunun cezasn ekecektir. SSnin amac, yksek retim alma isteinde bulunanlarn gereken genel niteliklere sahip olup olmadklarn belirlemek ve tercih ettikleri alanlar ile sahip olduklar bilgi, beceri ve donanmn ne lde rttn tespit etmek olmaldr. Ancak, uygulanan ekliyle bu amaca ulalmas mmkn deildir. Yani, sadece bu snavn sonularna bakarak, bir rencinin yksek retim iin yeterli, tercih ettii programlar iin hazr ve donanml olduuna karar vermek doru deildir. Snavda baarl grld halde, yerletirildii programlarda baarsz olan ok sayda renci vardr. zel dersler ve dershaneler bir rencinin test zme yeteneini gelitirerek, onu ayn olanaklardan yoksun olan daha kapasiteli bir rencinin nne ekebilir. Dier taraftan, eer denemesi imkn iinde olsa, snavda baarsz sayld halde tercih edecei programlara yerletirildiklerinde baarl olabilecek gene ok sayda renci olabilecei gerei gz ard edilmemelidir. Yani, kullanlan bu snav terazisinin doru lp doru deerlendirdiini sylemek gtr. mam Hatip Meselesi Son yllarda yazl ve szl basnda niversiteye giri konusunu ilgilendiren bilgi, belge ve tartmalar incelendiinde, zerinde frtna kopartlan bir kak suyun imam hatip liseleri olduu kolayca anlalr. Bu blmde kullandmz kaynaklar 300
bile meselenin znn bu olduuna aka iaret etmektedir. Bu okullar niin ald, saylar niin ve nasl artt, maddi destei kimlerden aldlar ve bu okullara ocuklarn kimler hangi maksatlarla gnderdi? Bu ve benzer sorularn sosyolojik adan tarafsz olarak ve derinlemesine aratrlmas, incelenmesi gerekir. Yaplacak bu tr aratrmalar son elli ylda Trk toplumunun nasl bir dnm iinde olduunu ve nasl adm adm modern-ada bir toplum hedefine doru yrdn de gsterecektir. Anadolunun dar gelirli, yoksul fakat tarihi mirasna bal aydnlk insanlar, yurt ve dnyadaki gelimeleri anladka ocuklarnn daha fazla okumalarn, okuyarak adam olmalarn ister oldular. Ancak nemli engel vard. Biri fakirlik, biri ok yakn evrede lise dengi okullarn olmamas, ncs de evinden, kynden uzaklaacak genleri bekleyen muhtemel tehlikeler. Anadolu insan yle dnyordu: ocuum okuyabildii kadar okusun. Ancak, Terr rgtlerinin, uyuturucu ebekelerinin, fuhu bataklnn, misyonerlik tezghlarnn, kumar ve alkol tuzann kucana dmesin. nancn kltrn yitirmesin. lmlerine dua okuyabilsin. Bir de yar aka yar ciddi olarak yle demekteydiler: byk ehrin kzlaryla evlenip oralarda kalp bizi unutmasnlar. te bu noktada alkan ve dar gelirli Anadolu ocuklar iin imam hatipler bir can simidi oldu. Burada yatl retmen okulu, yksek retmen okulu ve yatl liselerin de benzer bir grevi yerine getirdiklerini vurgulamak gerekir. Ayrca, 1950lerden sonra, yani imam hatip okullarnn olduka nem kazand yllarda, sadece Trkiyede deil btn dnyada din ykselen bir deer olmutur. Szl ve yazl basnn yaygnlamas ve okuryazarln artmas bu deerin ykseliini kolaylatrmtr. Son uygulamalardan sonra bu okullardaki renci saylar olduka azalmtr. Fakat bu trl azaltma zm deildir. Uzun zamandr tartlan ve bundan sonra da tartlacak olan bu 301
problem iin iki zm yolu dnmekteyiz: 1. mam Hatip Liseleri kapatlr ve drt yla kan liselere semeli din eitimi dersi konur. Din eitiminde kendisini yeterli ve yetenekli bulan mezunlar yksek retime girite ilahiyat alann seerler. 2. Yksek retime girite uygulanan engeller kaldrlr, frsat eitlii ve serbest rekabet kurallar iletilir. Bylece kurunun yannda ya yanmam olur. nk dier meslek liseleri de ayn engele taklmlardr. Btn rapor ve istatistik bilgiler ok az sayda meslek lisesi mezununun lisans programlarn kazanabileceini vurgulamaktadr. Mademki saylar ok az olacak, bu az sayda yetenekli rencinin, fen lisesi ve Anadolu lisesi kllarla yararak mhendisliklere veya dier lisans programlarna girmesi mesleki eitimi baltalamaz; tersine destekler, motive eder ve daha cazip hale getirir. Din eitimi ile ilgili nemli bir tartma konusu da toplumun din eitimi grm ne kadar elemana ihtiya duyduudur. Soru u: Bu kadar din adamna ihtiya var mdr? htiya yoksa i vermezsin. Elbette ihtiyaca gre de plan ve program yaplmaldr, yaplacaktr. Ancak, ada yksek retimin tek amac sadece ihtiya duyulan elitleri yetitirmek deildir. Okuyabilene kaplarn amak ve hatta tm toplumu yksek retimden geirmek, mr boyu retimi yaygnlatrmaktr. Ziraat fakltesi mezunlarna i veremiyoruz diye bu faklteleri kapatmak m gerekir? Okuma hakk, yksek retim grme hakk en temel ve en nemli insan haklarndandr. 1948 ylnda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 261. maddesi eitimle ilgilidir ve yksek retim hakkn teminat altna alan cmlesi aynen yledir: Yksek retim liyakatlerine gre herkese tam eitlikle ak olmaldr.
302
Bu ifadelerde konumuzu ilgilendiren iki nemli husus vardr: Birincisi, teknik ve mesleki eitimden isteyen herkesin istifade edebilmesidir. Ayrm yapar, engeller koyarsanz, bu hakk ihlal etmi olursunuz. kincisi de yksek retimin tm programlarnn her kese, liyakatlerine gre tam ve eit ekilde ak olmasdr. Liyakat nedir? Liyakat uyguladnz ve uygulayacanz snavlardaki baardr. Katsaysz, engelsiz ve cezasz baar zet olarak, imam hatip konusuna her kesim daha soukkanl ve bilimsel olarak yaklamal ve bu mesele bir zme balanmaldr. Belki de bu problemin zm daha ok dier meslek liselerini sevindirecektir. SONU Yksek retime giri sorununu zebilmek iin nce yasal yani, anayasada gerekli dzenlemelerin yaplmas dzenlemelere gidilmesi ve ada bir yksek retim yasas karlmas gerekir. Her eyden nce zihinlerde bir dnme ihtiya vardr. Zihniyet deimeden davran deimez. karlacak yeni yasa, hkmetler ile YK veya benzeri kurumlarn ekimelerine, ztlamalarna ve inatlamalarna izin vermemelidir. niversitelere (YKe deil) daha ileri lde zerklik ve hesap verebilirlik getirilmelidir. niversitelere, hangi programlarna hangi rencileri alacaklar konusunda yetki verilmelidir. Yeni ve byk niversiteler kurulmal, mevcut niversitelerin kapasitesi artrlmaldr. Yeni niversitelerin kurulmasyla ilgili artlar deitirilmelidir. Sadece meslek yksekokullarndan meydana gelen, retim elemanlar ve hatta st yneticileri iin doktora art olmayan meslek niversiteleri alabilmelidir. Bu niversitelerin temel retim kadrosunu, alanlarnda usta olan ve mesleinde zirveyi yakalayan eiticiler-reticiler oluturmaldr. 303
niversiteye giri snavlar ile retmen atamalar veya kamu personeli atama snavlarndaki baarszlklar nedeniyle, teden beri niversite Milli Eitimi, Milli Eitim de niversiteyi sulaya gelmitir. Bu sulamalardan bir sonu kmaz. Anaokulundan niversiteye kadar her retim kademesindeki retmen, retim eleman ve ynetici; eitim-retimdeki eksikliin, geriliin ve baarszln sebebi benim. Ben daha ok almalym ve bu olumsuz tabloyu mutlaka deitirmeliyim diyebilmelidir. Uluslararas bir kuruluun uygulad 1999 tarihli test sonularna gre Trkiyedeki 8. snf rencileri 38 lke iinde matematikte 31inci, fen bilimlerinde 33nc olmutur. 2001 ylnda 35 lkede uygulanan benzer bir testle 4. snf rencilerinde okuma becerileri aratrld. Trkiye ancak 28inci oldu. Ayn kuruluun son bulgular da ok farkl deildir. te okullarmzn genel durumu.. Dier taraftan, btn gstergeler, Trkiyenin sosyal bilimlerde fen ve salk bilimlerine gre, nispeten daha geri olduunu iaret etmektedir. Sosyal bilim liselerinin yaygnlatrlmas bu konuda iyiletirici sonular verebilir. Ancak, unutmamak gerekir ki, o zaman dz liselerdeki baar daha da decektir. niversitelerin genel durumu orta retim okullarndan ok daha iyi deildir. Dnyada ilk 400e giren niversitemiz yoktur. niversite kapsn zorlayan ok byk ve gittike byyen bir kitle vardr. a nfusunun ancak % 10u lisans programlarna yerletirilmektedir. Hlbuki bu miktar ksa zamanda en azndan katna karlmaldr. Bu nedenle, niversite giri snavlarnn kaldrlmas imdilik pek mmkn deildir. Ancak, snav sistemi yeniden dzenlenmelidir. Uluslararas baar gsteren renciler iin snavsz yerleebilme imkn olmaldr. Snavda sadece oktan semeli sorular olmamal. Hazrlanan sorular bir rencinin ne bildiini, bildiklerini ne lde farkl alanlarda kullanabildiini, yorum yapma gcn ok ynl ve 304
derinlemesine lmelidir. Lise mfredat ile snav tamamen uyumlu olmaldr. Tek bir snavla milyonlarn hayatna karar verilemez. Bu nedenle, lise retimi sresince her yl veya en azndan drt yllk lise dneminde yl snav yaplmal, son snava o yln tm lise mezunlar girmeli, bu snavlarn ortalamasna gre rencinin yksek retim hakk karara balanmaldr. Yerletirme puan hazrlanrken rencinin okul baars dikkate alnabilir. Ancak bu puan, frsat eitlii ve btn dier artlar gz nne alnarak hazrlanmal, kimse madur edilmemelidir. Ak retim olmaldr. Ancak, ak retim rgn yksek retimin birebir karl olamaz. Ak retimin yksek retim iindeki pay, (ki halen % 35 tir) zamanla ileri lkelerdeki seviyeye ekilmelidir. Ak retim daha ok mr boyu eitimin bir eleman olarak grev yapabilir ve niversite andan sonraki ya gruplarn cezp edebilir. Unutmamak gerekir ki, niversiteye giriin yeniden dzenlenmesi, orta retimin iyiletirilmesi, okul ncesi eitim, niversiteler ve lisansst eitim konusunda atlacak her adm, aslnda bir btnn ayrlmaz paralardr. O btn, byk bilim ve eitim politikasdr. Bilim, bilgi retimi ve eitim konusunda ileri lkelerle yarr seviyeye kmamz salayacak uzun sreli bir politika belirleyip, hedefe ulamak iin adeta topyekn bir seferberlik balatmamz gerekir. Akademisyen ve bilim adam an kapamak iin birok kanal bir arada devreye sokmalyz. Yurt ii yksek lisans ve doktora kadrolarn ve lisansst retime ayrlan para desteini artrmalyz. Yurt d yolu olduka pahaldr. Yaplan hesaplara gre yurt dnda yaplan bir doktora yaklak 150 bin dolara mal olmaktadr. Yurt iinde ise bu miktar te bire dmektedir. O halde yurtd yolunu ok ince hesaplar yaparak ve zenerek kullanmalyz. 305
Katsay engelinin mantn anlamak mmkn deildir. Mevcut yasalarda u veya bu katsayy engel olarak koymay gerektiren bir kural da yoktur. Hem meslek liseliler bu snav iin hazr deil, mfredatlar uygun deil, baarl olamazlar, ancak binde 4 baarl olabilir denmekte, hem de bunlarn nne bir byk katsay engeli konmaktadr. Mezun olunan okulun baar puan frsat eitliini bozmaktadr. Mademki, yurdun her kesine ayn kalitede eitim olana gtrlemiyor, mademki, gelir dalm adil deil ve mademki stteki % 10 alttaki % 90dan fazla kazanp fazla tketebiliyor; bari snavlarda frsat eitliini bozmayn. Brakn, zayf yetiiyor dediiniz renciler ile iyi yetiiyor dedikleriniz ayn artlarda yarsnlar. Meslek liselerine, kendi mesleklerinin devamn setiklerinde makul miktarda ek katsaylar uygulanabilir. Ancak, alan d tercihlerinde cezalandrlmalar doru deildir. Bir de asl madur olanlar dz lise mezunlardr, onlarn i bulma anslar bile yok iddias var. En yetenekli renciler, snavlarla seilerek fen liselerine, sonra Anadolu Liselerine, sonra zel liselere alnr ve daha yetenekli retmenler bu liselerde grevlendirilirse, dz liselerden daha fazlasn beklemek yanl olur. Dz liseler iin ksa srede iki zm olabilir: Birincisi, bu okullarn bir ksm meslek lisesine dntrlmeli veya meslek arlkl duruma getirilmelidir. kinci olarak da, dz lise mezunlarndan meslek yksek okullarn tercih edenler tevik edilmelidir. Mesleki eitimi zor kullanarak yaygnlatramayz. Bu konuda hem aileler hem de renciler eitilmeli, bilimsel rehberlik destei salanmal, maddi ve manevi tevik artarak devam etmelidir. Meslek liseleri ile meslek yksekokullarndaki eitim ve retimin kalitesini artrmalyz. retimin her kademesinde, orta retimde, yksek retimde ve lisansst retimde, bir programdan dier programa gemeye, dier bir deyile yatay ve dikey geilere izin verilmeli ve hatta bu tevik edilmelidir. Geileri nleyen yasaklar, barajlar ve 306
engeller kaldrlmaldr. Mutsuz ve verimsiz insanlardan oluan clz bir igc ve huzurdan uzak bir toplum istenmiyorsa alan seme ve deitirme konusunda daha fazla esneklik gsterilmelidir. Unutmamak gerekir ki, insanlarn ilgi alan, beceri ve yetenekleri zamanla deiebilir. Anaokullarndan balayarak lisansst eitime kadar tm kademelerde yeniden yaplanma ve iyiletirme almalar srdrlmelidir. Eitime, aratrma-gelitirmeye ayrlan bte artrlmaldr. Yoksul kesimden gelen rencilere verilen para destei ve retmenler ile retim elamanlarnn maalar iyiletirilmelidir. Okullarda renciretmen oran 25-30u amamaldr. Hem yksek retimde hem de tm okullarda kalite kontrol-kalite gvencesi, i ve d denetim mekanizmalar oluturulmal ve iletilmelidir. Ar merkeziyeti yap azaltlrken hesap verebilirlik ilkesi ne kmal ve nem kazanmaldr. Her yl ok sayda lise birincisinin giri snavlarnda baarsz olmas okullardaki eitim kalitesinin bir gstergesidir. 2003 Giri Snavnda 2157 lise birincisi baarsz olmu ve bir programa yerletirilememitir. Bunlarn 1603 (% 74) mesleki-teknik lise mezunudur. niversiteler okul eitimiyle ve zellikle orta retimle yakndan ilgilenmek zorundadrlar. nk ileyecekleri ham madde oradan gelmektedir. Giri ne kadar kaliteli olursa k o oranda kaliteli olacaktr. leri lkelerde okul-niversite ibirlii ok verimli sonular dourmakta ve hem orta retimin hem de yksek retimin kalitesini ykseltmektedir. Orta retim rencilerinin erken dnemde niversiteyi ve niversitedeki programlar yakndan tanmalar, yeteneklerine gre seim yapma olasln artracak ve sonuta fire miktar azalacaktr. yi planlanm ve iyi yrtlen okul-niversite ibirlii, rencilerin bilgi ve beceri an azaltaca gibi, daha iyi bir eitime istekli olmalar ynnde hem hazrlayc hem de tevik edici olacaktr. 307
Her kademedeki eitimde sosyal boyut son derecede nemlidir. Sosyal boyutu ihmal eden her dzenleme eksik ve yetersizdir. Krsal ve yoksul kesimin zellikle yetenekli ocuklar iin her dzey ve kalitede yatl okul frsat verilmelidir. Eer Anadoludaki yatl retmen okullar, yksek retmen okullar, yatl liseler ve yatl imam hatip okullar olmasayd, imdi eitim, bilim, sanat, brokrasi ve politikada zirveye km, milletimize ve insanla hizmet veren ok sayda vatan evlad, deil yksek retimi, belki de ortarenimi bile tamamlayamazd. te cumhuriyetin, demokrasinin ve sosyal devlet olmann bykl budur. Bu byklk artarak devam etmeli ve tm yurttaki dar gelirli ailelerin yetenekli ocuklar, gml hazinelerin arandnda duyulan bir heyecanla aranarak bulunmal, eitilmeli ve insanln hizmetine sunulmaldr. Yksek retimde mevcut arz-talep dengesizlii devam ettike, dershane sektr de byyerek devam edecektir. Okullarn baz eksikliklerini tamamlyor ve nemli lde i imkn salyor olsalar da, dershaneler ailelere byk maddi yk getirmekte, bu ykn altna girme gc olmayan ailelerin ocuklar madur olmaktadr. Daha az yetenekli bir renci, zel ders ve dershanelerin destei sonunda kendisinden daha yeteneklilerin nne gelebilmekte ve daha iyi programlara yerleebilmektedir. Sonuta yetenek israf olmaktadr. Ayrca, retmen yetitirme masrafna katlmayan dershaneler en baarl retmenleri kaparak okullarn kalitesini olumsuz ynde etkilemektedirler. Dershane sorununu ve bu sorunla ortaya kan frsat eitsizliini azaltmak iin, okullarda hafta sonlar ve mesai sonras saatlerde snava ynelik ciddi, kaliteli ve ok daha ekonomik hazrlk kurslar dzenlenebilir. Bu kurslarn baarl olabilmesi, kurs veren reticilerin yeteneine baldr. Dier taraftan, zel dershanelerin zel okullara, meslek yksekokullarna ve meslek niversitelerine dnmn tevik edici dzenlemeler yaplabilir. 308
Bilindii gibi, karlacak yeni bir yasa ve ynetmelik geriye doru uygulanmaz, uygulanmamaldr. Bilinen artlar iinde yl nce balad liseyi bitiren renciye, tam da snav gn diyorsunuz ki, niversite giri snavn deitirdik, senin baarn yeni kurallara gre belirleyeceiz. Eer sonu, rencinin lehine ise mesele yok. Aleyhine ise, yaptnz i yanltr ve hukuk mantna uymaz. leri lkelerde yeni kan yasa ve ynetmeliin, mevcut hak sahiplerini madur edebilecek maddeleri, maduriyete meydan vermeyecek bir sre sonunda (bazen yllar sonra) yrrle girer. Neredeyse her yl niversite giri snavn deitirerek baz rencilerin zarara uratlmalar son derece sakncaldr ve en hafif ifadeyle hakszlktr. Yksek retimdeki kapasite darlna bulunabilecek zmlerden birisi de zel-vakf niversiteleridir. Baz lkelerde zel niversite sektr olduka gelimitir. ABD gibi lkelerde zel niversiteler hem kapasite hem de kalite bakmndan devlet niversiteleriyle yaracak dzeydedir. Hatta ABDde dnyann en iyi niversitesi kabul edilen Harvard gibi zel niversiteler vardr. Bu kaliteli zel-vakf niversiteleri renci kabulnde devlet niversitelerine gre daha seicidirler. Trkiyede saylar gittike artan vakf niversiteleri, birka istisna ile henz kalite ve kapasite bakmndan nemli bir varlk gstermi saylmazlar. ounluu temel bilgi retimine ve bilim adam yetitirmeye fazla yatrm yapmaz. Emekli retim yeleriyle ii gtrmeye alrlar. En kaliteli rencileri ve en yetenekli bilim adamlarn ekme giriimleri hissedilmez. Hukuk ve mhendislik gibi ok tercih edilen programlara, daha yksek olmas gerekirken ok daha dk puanla renci kabul ederler. Bu durum, yksek retimde frsat eitliinin varlkllar lehine bozulmasdr. Yani paran varsa puann nemi yok. Bir zel niversitedeki, toplum hayat bakmndan da son derece nemli olan lisans programnn taban puan, devlet niversitesinin ayn programnn taban puanndan ok 309
dkse (gemi yllarda 50100 kadar), frsat eitlii bozulmu olmaz m? Eer yaplan snavlarn bir anlam varsa ve rencinin kapasitesi doru olarak llyorsa, vakf niversitelerine giri kolayl gelecekte devlet ve toplum hizmetinin, bazen daha yeteneklilere deil de daha az yeteneklilere teslim edilecei anlamna gelmez mi?
KAYNAKLAR
Aktan, C.C. (Editr).: Nasl Bir niversite. Deiim Yaynlar, stanbul, 2004 Arslan, M.: Eitim sistemimizin kapanmayan yaras-yksekretime gei. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 3751, 2004 Doan, M.: niversiteye giri sistemi. Cumhuriyet Bilim Teknik, 31 Ekim 1998 Dnya Bankas.: Okul ncesi eitimden ortaretime etkili, adil ve verimli bir eitim sisteminin srdrlebilir yollar. 2005 Eitim Sen.: Ortaretimden yksek retime gei. Eitim Senin 17. Milli Eitim urasna sunduu rapor, 2006 Gl, A.: Ortaretim baar puan, Milliyet, 13 Haziran 1998 Kaiser, H., OHeron, H.: Myths and methods on access and participation in higher education in international comparison. Center for Higher Education Policy, Enschede, October, 2005 Marangoz, C.: Yeni ve byk niversitelere ihtiya var. Yarnlar in Dnce Dergisi, 1(1): 9-12, 2005 Marangoz, C.: Eitimde reform: Bir proje nerisi, Yarnlar in Dnce Dergisi, 1 (7): 70-77, 2006 MAZLUMDER.: niversiteye yerletirmede meslek liselerine uygulanan kat say eitsizlii raporu, stanbul, 17 Haziran 2005 Milli Eitim Bakanl.: Milli Eitim Saysal veriler. 20032004 OECD.: Education at a glance 2006 OECD.: Globalisation and Higher Education, 2006 OECD.: Education at a Glance: OECD Indicators, Paris, 2005
310

Rosovsky, H.: niversite: Bir Dekan Anlatyor, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1994 Tosun, .: Yksek retimde ne yaplmal ne yaplmak isteniyor http://www.che.metu.edu.tr/~itosun/data/yuksekogretim.pdf
Trk Eitim Dernei (TED).: Trkiyede niversiteye Giri Sistemi Aratrmas ve zm nerileri Ankara, 2005 Yarmaan, .: Historical development of access to higher education. International Conference on Higher education, 14-15 November, Ankara, 2005 Yeter, R.: Katsay yznden mesleki eitim bitkisel hayatta http://www.yenisafak.com.tr/arsiv/2004/MAYIS/06/g11.html
Ylmaz, M.: AOPB uygulamas ne kadar doru? niversite ve Toplum, 6:1-3, 2005 Yksekretim Kurulu.: nceleme: niversite Giri Snavnda meslek lisesi ve genel lise mezunlarna uygulanan farkl katsaylar nedeniyle ortaya kan durumun deerlendirilmesi. http://www.yok.gov.tr/duyuru/oss_uygulama.pdf Yksekretim Kurulu.: Trkiyenin Yksekretim Stratejisi (Taslak Rapor) Ankara- Haziran, 2006 Yksekretim Kurulu.: Yksekretime Giri Snav-Gemi yllarla karlatrma ve deerlendirme. Yksek retime giri ile ilgili yasal dzenleme. http://www.yok.gov.tr/egitim/raporlar/giris sinavi/girissinavi.htm
311
11. BLM
NVERSTE-OKUL BRL: BR PROJE NERS
Uluslararas Snavlara Gre Okullarmzn Durumu Okuma Becerilerinde Durum Yurt i Snavlarn Sonular Farkl Deildir Okul-niversite birliinin rnekleri Boston niversitesi-Chelsea Okullar rnei
TRKYEDE NVERSTE-OKUL BRL: BR PROJE NERS

Organlar ve Ynetim Baarl birliinin Temel Prensipleri birlii Taraflara nemli Kazan Salar Sonu Kaynaklar
NVERSTE-OKUL BRL
Bir lkede rencilerin fen bilgisi, matematik ve sosyal bilgilerdeki baars o lkenin kalknmlk dzeyini belirleyen nemli etkenlerdendir. Son yllarda bilime dayal teknolojinin hzl ykselii bir taraftan uluslararas yar kamlam; dier taraftan da bilgi retimine ar hz kazandrmtr. Yani bilgi retimi ile teknolojik gelime arasnda hzl ve pozitif bir geri besleme devresi bulunmaktadr. Teknoloji bilimin ve retilen bilginin uygulama alanna aktarlmasndan ibarettir. Fen bilimleri alannda bilgi retimi olmadan teknolojide ve uygulama alanlarnda ilerleme olmaz. Srdrlebilir bir kalknmay salamak ve bilimsel, teknolojik ve sosyoekonomik yarta baarl olmak isteyen lkeler eitimi ncelikli konularn bana almlardr. leri lkeler zellikle fen bilgisi alannda yetkin bir i gcn ve bu alanda okur-yazar olan bir toplumu oluturmak iin almaktadrlar. Hem renci Seme Snav (SS) hem de Liselere Giri Snav sonular okullarmzn okuma becerileri, fen bilgisi ve matematikte baarl olmadn gstermektedir. Uluslararas Eitim Baarlarn Belirleme Kuruluu (International Association for Evaluation of Educational Achievement)nun eitli testler uygulayarak yapt aratrmalarn sonularna gre, rencilerimiz matematik, fen bilgisi ve okuma
becerilerinde, ileri lkelere gre olduka yetersizdir. Eldeki sonular iyi deildir ve mutlaka deitirilmelidir. Fen bilgisi, matematik ve sosyal bilgiler retiminde daha iyiyi yakalayabilmek iin, kkl bir reform yaplmal, bir milli seferberlik balatlmal ve her kesim zerine deni en iyi ekilde yerine getirmelidir. Uluslararas Snavlara Gre Okullarmzn Durumu Uluslararas Eitim Baarlarn Belirleme Kuruluu (International Association for Evaluation of Educational Achievement) drt ylda bir ok sayda lkede testler uygulatarak o lkelerde eitim-retimin durumunu, bu durumu etkileyen faktrleri ve zaman iinde meydana gelen deiiklikleri tespit etmektedir. Ad geen kurulu, 1999 ylnda nc kez, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 38 lkede 8. snf rencilerine matematik ve fen bilgisi testlerini uygulatt. Snava Trkiyeden 2204 okulun 8.snf rencileri katld. Bir yl sonra aklanan detayl sonulara gre Trkiye matematikte 1000 zerinden ald 429 puanla 31.sradadr. Matematikte 38 lkenin ortalamas 487dir. Yani lkemiz ortalamann altnda bir baar gstermitir. Fen dalnda ise 433 puanla 33. srada bulunmaktayz. Fen iin lkeler ortalamas 488dir ve gene ortalamann altnda bir baar sz konusudur. Bu iki dalda lkeler arasndaki yerimizi daha iyi bilmemiz iin dier lkelerin puan ve sralar da aada verilmitir: Matematik: Singapur 604, Gney Kore 587, Tayvan 585, Hong Kong 582, Japonya 579, Belika 558, Hollanda 540, Slovak Cumhuriyeti 534, Macaristan 532, Kanada 531, Slovenya 530, Rusya Federasyonu 526, Avustralya 525, Finlandiya 520, ek Cumhuriyeti 520, Malezya 519, Bulgaristan 511, Letonya 505, Birleik Devletler 502, ngiltere 496, Yeni Zelanda 491, 316
niversite-Okul birlii: Bir Proje nerisi
Litvanya 482, talya 479, Gney Kbrs 476, Romanya 472, Moldova 469, Tayland 467, srail 466, Tunus 448, Makedonya 447, Trkiye 429 (31. sra), rdn 428, ran 422, Endonezya 403, ili 392, Filipinler 345, Fas 337, Gney Afrika 275. Fen Bilimleri: Tayvan 569, Singapur 568, Macaristan 552, Japonya 550, Gney Kore 549, Hollanda 545, Avustralya 540, ek Cumhuriyeti 539, ngiltere 538, Finlandiya 535, Slovak Cumhuriyeti 535, Belika 535, Slovenya 533, Kanada 533, Hong Kong 530, Rusya Federasyonu 529, Bulgaristan 518, Birleik Devletler 515, Yeni Zelanda 510, Letonya 503, talya 493, Malezya 492, Litvanya 488, Tayland 482, Romanya 472, srail 468, Gney Kbrs 460, Moldavya 459, Makedonya 458, rdn 450, ran 448, Endonezya 435, Trkiye 433 (33. sra), Tunus 430, ili 420, Filipinler 345, Fas 323, Gney Afrika 243. Okuma Becerilerinde Durum Uluslararas Eitim Baarlarn Belirleme Kuruluu, 2001 ylnda Uluslararas Okuma Becerilerinde Geliim Projesi (International Association for Evaluation of Educational Achievement, Progress in International Reading Literacy Study PIRLS) erevesinde 35 lkede 4. snf rencileri arasnda Okuma Becerileri Aratrmas yapt. Aratrmaya Trkiyeden 62 ilin 154 ilkretim okulundan 5390 renci katld. 2003 ylnda aklanan sonulara gre Trkiye 35 lke arasnda 449 puanla 28.srada ve ortalamann (500) altnda bulunmaktadr. Aratrmaya katlan lkeler ve puanlar yledir: sve 561, Hollanda 554, Bulgaristan 550, ngiltere 553, Letonya 545, Kanada 544, Macaristan 543, Litvanya 543, Birleik Devletler 542, talya 541, Almanya 539, ek Cumhuriyeti 537, Yeni Zelanda 529, Hong Kong 528, Rusya Federasyonu 528, skoya 528, Singapur 528, Fransa 525, Yunanistan 524, Slovak Cumhuriyeti 518, zlanda 512, Romanya 512, srail 509, Slovenya 502, Norve 499, Gney Kbrs 494, Moldova 492, 317
Trkiye 449 (28.sra), Makedonya 442, Kolombiya 422, Arjantin 420, ran 414, Kuveyt 396, Fas 350, Beliz 327. Uluslararas renci Deerlendirme Program'nn (PISA) 2006 raporu da yaymland. Rapora gre 57 lkenin 15 ya grubunda yirmi milyon renciyi temsil eden drt yz bin renci zerinde deerlendirme yaplmtr. Rapora gre Trkiyeden 4942 renci teste tabi tutulmutur. Sonu bir ncekinden de ktdr. Fen bilimlerinde OECD ortalamas 500 puan iken Trkiye 424 ortalama puanla 44. olmutur. Bir nceki raporda 33. srada olduumuzu hatrlayalm. Matematikte ise 423 puanla 38. srada bulunmaktayz. Sz konusu aratrma matematik ve fen bilimlerinin yannda metin anlama ve deerlendirmeyi de kapsyor. Trkiye, her alanda da OECD ortalamasnn altnda bulunuyor. Metin anlamada, Trkiye 447 ortalama puanla Yunanistan'n (460) ardndan 37. olmutur. Uluslararas lme-deerlendirme almalarnn sonularna gre okullarmz fen, matematik ve okuma becerileri bakmndan standartlarn olduka altndadr. zellikle okuma becerileri hem okul baars hem de sosyal hayat iin son derecede nemlidir. Okuma beceresi yetersiz olan bireylerin, eitim-retimle ilgili dier alanlarda ok baarl olmalar beklenemez. Yurt i Snavlarn Sonular Farkl Deildir Eitim sisteminin durumunu anlamaya yarayan llerden birisi de yurt iinde yaplan snavlardr. Ne yazk ki renci Seme Snav (SS), Liselere Giri Snav LGS) ve kamu personeli alm iin yaplan snav sonular da yz gldrc deildir. 2003 yl SS snavnda 26 bin 586, 2004 yl SS snavnda da 32 bin 177 renci sfr puan ald. Liselere Giri Snavlarnda durum daha da ktdr. 2003 ylnda LGS de 40 bin 586 renci, 2004 yl LGS sinde ise 64 bin 598 renci sfr puanla yetindi. 318
Snavlarn rktc sonular yeni bir ey deildir. On yllardr benzer sonular tekrar etmekte ve renci says arttka durum daha da iinden klmaz hale gelmektedir. Yaklak yirmi yl ncesine, yani 1985 ylna gidersek durumun pek farkl olmad grlr. 1985 yl SYM Snavlar sonunda yaplan aklamalara gre, ikinci basamak snavna katlan 220 bin adaydan 107 bini yabanc dil, 51 bini matematik, 34 bini ise fen sorularna hi el srmemitir. O gnlerde niversite evreleri bu sonular liseler retim yerine diploma vermektedir eklinde deerlendirdi. Yani, niversite Milli Eitim bakanlna bal okullar sulad. Dier taraftan, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl 29.04. 1985 tarihinde, kontenjan fazlas bulunduu iin edebiyat, felsefe, tarih, corafya, matematik, fizik, kimya, biyoloji, Almanca, Franszca, eitim uzmanl dallarnda retmen alm iin snav yapm, sonuta baar orannn yzde 50nin altnda olduu grlm ve bu durum 08.05.1985 tarihli bir yaz ile niversitelere bildirilmiti. Yani Bakanlk niversitelerdeki retimin yetersiz olduunu sylemekteydi. Tam bu noktada akllara iki nemli soru gelebilir: Birincisi sulu kim? niversite mi, Milli Eitim Bakanlna bal okullar m? Aileler mi? evre mi? kinci soru ne yapmal? Bize gre sulu tek deildir. Lisede okuyan renciler anakkalenin yerini ve nemini bilmiyorsa, anakkale nerededir sorusuna Erzurum ile Kars arasnda bir yer diye cevap veriyorsa orta retim iflas etmi demektir. Dier taraftan, dnyann en iyi 400 niversitesi arasna giren bir niversitemizin olmad bilinmektedir. Ancak, bu blmde hangi kademede ne gibi yetersizliin olduu ele alnmayacaktr. Onun yerine, uygulandnda okullarda baary artracan dndmz bir proje nerilecek ve bu projenin hayata geirilmesi iin neler yaplmas gerektii anlatlacaktr. Sosyal bilgiler, fen bilgisi ve matematik retiminde daha iyiyi yakalamann bir yolu da okul (yani ilkretim-lise) ile niversite 319
arasnda sk bir ortaklk ve ibirlii kurulmasdr. Bu yolla okul rencileri ve retmenler, sadece eitim fakltelerinin deil, niversitenin ilgili tm birimlerinin olanaklarndan, deneyim ve birikimlerinden srekli olarak yararlanma imkn bulacaktr. niversite ve bilim adamlar ise zerlerine den grevi yapm olmann yannda baka kazanlar da elde edecektir. zellikle 1980li yllardan itibaren ABD, Kanada, Avustralya ve ngilterede gittike yaygnlaan bu uygulamann iyi sonular verdiini gsteren ok sayda aratrma vardr. Hatta bu konuda ok sayda yksek lisans ve doktora tezi de yaplmtr. Bu blmn asl amac, ilkretim ve orta retim ile niversite arasnda kurulmas gereken ibirliinin esaslarn, planlanmasn, uygulanmasn, taraftarlarn, taraftarlara den grevleri belirlemek ve byle bir uygulamann okul retmenlerine, okul rencilerine, niversiteye, bilim evrelerine, niversite rencilerine ve tm ulusa neler kazandrabileceini aklamaktr. Okul-niversite birliinin rnekleri zellikle son yllarda daha bir nem kazanan okul-niversite ibirliinin tarihi olduka eskidir. nceleri gnlllk esasna dayal olarak balayan i birlii, gnmzde zellikle ABDnin tm eyaletlerinde ve ngilterede olduka yaygnlam, planl, programl ve bteli bir yapya kavumutur. Bu blmde sadece baz rnekler zerinde durulacaktr. Amerikadaki Miigan niversitesi 1879 ylnda retme inin Bilim ve Sanat adl bir krs kurdu. Bu krs okullar ile niversite arasnda irtibat salamaktayd. Ayn yllarda Kuzey Dakota niversitesi hazrlk okullarn at. Hazrlk okullarnn belli programlarn tamamlayanlar niversitenin ilgili blmlerine dorudan gei yapmaktayd. Bu niversitenin rektrlerinden W. Merrifield 18911909 yllar arasnda eyaletteki liselerin mfettii idi. Lise mfredatna ve okul320
niversite ibirliine nemli katklar nedeniyle 1912 ylnda emekliye ayrldnda liselerin babas unvanna da sahipti. ikagoda okul-niversite ibirliinin ncs nl eitimci John Dewey oldu. Sovyet Rusyann 1957 ylnda sputnik adl uyduyu uzaya gndermesi Amerika Birleik Devletlerinde ok etkisi yapt. Bu tarihten sonra zellikle fen bilimleri eitiminin gelitirilmesi ncelik kazand ve okul-niversite ibirlii yeniden gndeme geldi. Dier nemli bir rnek Yale niversitesindeki retmen enstitsdr (New Haven Teachers Institute). Bu enstit her yl retmenler ile niversite retim yelerini, eitli akademik konular tartmak zere bir araya getiren seri seminerler dzenlemektedir. 1990dan itibaren Yale modelinin yaygnlat grlmektedir. Aratrma arlkl Kaliforniya niversitesi (San Diago)nin nl bilim adamlar 1988in yazndan itibaren evredeki ilkretim okullarnn retmen ve rencilerini yetitirmek zere kurslar dzenlediler. Science dergisinin 1990 ylnda yaynlanan bir saysnda yer alan habere gre, ikagoda nl bir bilim adam olan Ledermannn nclnde ylda 3000 retmen fen ve matematik konularnda meslek ii eitimden geirilmitir. Lederman nclk ettii iin nemini, geleceimizin sigortas olan gen insanlar eitmek bilim adamlarnn temel grevidir diyerek zetlemitir. Alabama niversitesi Biyokimya Profesr J.Esko gnll olarak haftada 5 saat ilkretim 4. snf rencileri ve snf retmeniyle birlikte alm, daha nce skc olan fen derslerinin zevkli, retici ve verimli hale gelmesini salamtr. Esko uygulad metodu amacmz rencilerin okuyarak deil de bilim yaparak renmelerini salamaktr diye zetlemitir. Amerikann Arizona niversitesi ile okullar arasnda, dier eyaletlere rnek olan ibirlii gelitirildii bildirilmektedir. Bir bilim adam rektrnden dekanlarna ve 321
blm bakanlarna kadar tm yneticiler okullardaki fen eitimini aktif olarak desteklemektedirler diyerek Arizona niversitesindeki almalar zetlemitir. Boston niversitesi-Chelsea Okullar rnei 1989 ylnda Boston niversitesi ile Chelsea devlet okullar arasnda bir ibirlii anlamas yapld. Amalar 17 madde halinde sralanan ibirliine gre, okullarda eitim sisteminin dzenlenmesi ve ynetimi 10 yl sreyle tamamen Boston niversitesine brakld. Sz konusu ibirliinin amalar Tablo 11-1de grlmektedir:
Tablo 11-1. Boston niversitesi-Chelsea ibirliinin amalar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Okul mfredatlarn yeniden hazrlamak Okul personelinin ve velilerin eitilmesine ynelik programlar yapmak rencilerin testlerde daha baarl olmalarn salamak Devamsz ve baarszlarn saysn azaltmak rencilerin derslere devamn artrmak Liselerden mezun olanlarn saysn artrmak Liselerden 4 yllk yksekretime geenlerin saysn artrmak Mezunlardan i bulanlarn saysn artrmak rencilere ve topluma ynelik okul ncesi, okul sonras, yaz program ve yetikin eitimi programlarn gelitirmek Toplum kaynaklarnn kullanmn tespit ve tevik etmek Ev ile okul arasnda irtibat salayacak programlar tesis etmek retmenlerin devamszln azaltmak Mali ynetimi iyiletirmek ve mali olanaklar artrmak Tm alanlarn maalarn iyiletirmek Tm personelin atanma ve istihdam ile ilgili bir uygulama gelitirmek rencilerin deerlendirilmesini salayacak usul ve planlar gelitirmek Okullarn fiziki olanaklarn geniletmek ve modernize etmek iin almak
322
Boston niversitesinin balatt ibirlii anlamas, okullarn sevk ve idaresi ile mfredatlarn yenilenmesini bile niversiteye brakan olduka u bir rnektir. ABD, ngiltere, Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanadada ama ve kapsam ok eitli ibirlii rneklerine rastlanr. Bu lkelerde, bir ehir veya blgedeki eitim sisteminin belli bir ynn iyiletirmeyi hedef alan ortaklklardan btn eitim sisteminde reformu ngren ortaklklara kadar ok eitli ibirlii ekillerine rastlanr. TRKYEDE NVERSTE-OKUL BRL: BR PROJE NERS Yeni kurulanlarla birlikte saylar 115e ulaan niversitemiz vardr. Bu say ksa bir sre sonra 150yi geecektir. Hemen hemen illerin tmnde ve ilelerin ok byk bir ksmnda faklte veya yksekokul bulunmaktadr. Dier taraftan, Trk eitim sisteminde kkl reforma veya en azndan nemli derecede iyiletirmeye gidilmesi gerekmektedir. Baary artracak, kaliteyi ykseltecek ve ocuklarmz eitim ve bilim hedefine ynlendirecek her giriim ok nemlidir. Bu yolda atlmas gereken admlardan birisi niversitelerimiz ile okullarmz arasnda irtibat, ibirliini ve yardmlamay salamaktr. Proje taslan aklamadan ve ibirliinin temel prensiplerini ve bylesi bir ortak almann taraflara neler kazandrabileceini belirtmeden nce, temel iki konuyu veya projeye yaplabilecek iki itiraz aydnlatmamz gerekmektedir: Birisi eitim fakltelerimizle okullar arasnda teden beri var olan ve temel amac hizmet ncesi retmen eitimi diye zetlenebilecek ibirliidir. nerdiimiz proje bundan tamamen farkl bir eydir. Anlatmakta olduumuz ibirliinde bir niversitenin sadece eitim fakltesi deil, tm faklteleri imknlar lsnde projeye dhil olmaldr. Her faklteden bir grup akademisyen gnll olarak bu bayran altna girmelidir. niversitenin tm laboratuarlar evredeki okullardan gelecek 323
retmen ve rencilere ak olmaldr. birlii kapsamnda yrtlecek teorik ve pratik almalarn, karlkl bilimsel ziyaretlerin ve uygulamalarn neler olaca ve bunlara kimlerin katlaca, hangi birimlerin grevli olduu, yer ve zamanla birlikte programlarda yer almaldr. Eitim faklteleri de, mevcut grevleriyle birlikte projenin iinde yer alacaklardr. kinci itirazn u ekilde olabileceini dnmekteyim: Kendi kendine yeterli olmayan ve kendi rencilerini iyi yetitiremeyen niversitenin okullara ne faydas olacak? Yani Kelin ilac olsa kendi bana srer. Byle bir itiraz hakl saylabilir. niversitelerimizin ok baarl ve yeterli olduklar sylenemez. Ancak, Bir elin nesi var, iki elin sesi var zdeyiini unutmamak gerekir. Birlikten, belli bir ii yapmak iin kurulan ortaklktan genelde kuvvet doar. Bir grup gencin, rencilik yllarnn niversite ncesi dneminde bilginin retildii laboratuarlar grmesi, baz basit deneyleri yapmas, oradaki bilim adamlarndan etkilenmesi ve bu nedenle bilim yolunu semesi, baz retmenlerin ibirlii sayesinde mesleklerinde daha baarl olmalar ve nihayet bu ibirlii sonucu oluacak genel tevik ok nemlidir. Hatta benzer grevleri olan kurumlar arasnda irtibat kurulmas bile tek bana byk bir baardr. Organlar ve Ynetim 1. Milli Eitim Bakanlnda Birimi kurulmaldr. Okul-niversite birlii
Trkiyede merkeze bamllk fazla ve yerinden ynetim zayf olduundan byle bir birime ihtiya olduunu dnmekteyiz. Projenin detaylandrlmas, tantlmas, uygulanmas ve btenin hazrlanmasnda bu birime nemli grevler decektir. 2. YKte benzer bir birim oluturulabilir. niversiteler tek balarna tam zerk olmadklar ve merkeziyetilik ar bast iin YKn devreye girmesi gerekebilir. YK ile 324
Bakanlk ve YK ile niversiteler arasnda i birliini salayacak bir yaplanmaya ihtiya vardr. 3. niversite rektrlklerinde, rektr veya bir rektr yardmcsnn bakanlnda Okul-niversite birlii Birimi oluturulmaldr. Ayrca dekanlklarda bu konuda grevli bir akademisyen bulunmaldr. 4. l ve ile Milli Eitim Mdrlklerinde birer sorumlu ynetici olmaldr. Ynetim 1. Okul-niversite birlii Ynetim Kurulu: niversitenin bulunduu merkezde taraflarca oluturulan 57 elamanl bir kuruldur. Rektr veya rektrn belirledii bir akademisyen kurul bakan olabilir. Dier yeler Milli Eitim Mdrln, okullar, okul-aile birliklerini ve niversiteyi temsil ederler. 2. Plan ve Program Kurulu (57 ye): birlii plann, yllk program ve mfredat belirler. Bunun iin niversitenin tm birimlerinden ve okul ynetimlerinden bilgi ve neri toplar. 3. Danma Kurulu (57 ye): Bilimsel, mesleki, pedagojik ve psikolojik konularda danmanlk yapar. 4. Deerlendirme Kurulu (3-5 ye): Yllk faaliyetleri deerlendirir. Amaca ne lde ulaldn saptar, varsa eksiklikleri belirler, nerilerde bulunur ve yllk raporu hazrlar. Baarl birliinin Temel Prensipleri 1. Ama ve vizyon birlii olmaldr: Okul-niversite ibirliinin baarl olabilmesi iin taraflar arasnda ama ve vizyon birlii olmaldr. Ama, anaokulundan lisansst eitim-retime kadar tm eitim-retim sisteminin iyiletirilmesi, baarnn artrlmas ve okullarmzn uluslararas e kurumlarla yarabilir bir yapya 325
kavuturulmasdr. niversiteler byle bir eitim reformunda, sorunu tartmakla yetinmemeli, lokomotif grevi yapmaldr. Belirtilen amaca ulamak iin nce nelerin yaplmas gerektii saptanmal ve projelendirilmelidir. 2. Etkili bir iletiim sistemi kurulmaldr: Herhangi bir ibirliinde iletiimin nemi byktr. Ancak ok iyi ileyen bir iletiim sayesinde taraflar ilerin nasl gittiinden annda haberdar olur ve gereken nlemler alnabilir. Bu maksatla haftalk, aylk ve yllk toplantlar dzenlenir. Yllk raporlar hazrlanr. Plan ve projeler gzden geirilir. birliinin nasl ilemekte olduundan okul-aile birlikleri ve tm toplum haberdar olur. Sonuta amaca ulamak iin daha fazla aba gsterilir. 3. Farkllklar peinen bilinmeli ve sayg gsterilmelidir: lkretim okullar ile liselerin yap ve organizasyonlar niversiteninkinden olduka farkldr. Devam ve disiplinle ilgili ilem ve anlaylar farkldr. Okul evresinin ve renci topluluklarnn kltr yaps ve zellikle sosyoekonomik durumlar farkllklar arz eder. Btn bunlar ibirliinde gz ard edilmemesi gereken hususlardr. Farkllklar bilerek ve onlar olduu gibi kabul ederek amaca ynelmek gerekir. 4. Yeterli kaynak olmaldr: Okul-niversite ibirlii asgari de olsa bir bteyi gerektirir. Karlkl ziyaretleri gerekletirmek, ara-gere ve krtasiye ihtiyalarn karlamak iin para gerekecektir. Hkmet, TBTAK, okul-aile birlikleri, vakf ve yardm kurulular, balar ve niversitelerin katklaryla byle bir btenin oluabilecei dncesindeyiz. Ayrca, Avrupa Birliinin ilgili fonlarndan da maddi destek salanabilir. 5. Srekli deerlendirme yaplmaldr: Eitimde ama deimese de plan, program, proje ve stratejiler deiebilir. artlara ve ihtiyalara gre yeni admlar atmak gerekebilir. Bu 326
nedenle, alma ve uygulamalarn amaca ulatrc olup olmadklar, zaman zaman ve objektif verilere dayanlarak gzden geirilmelidir. Sistemin aksamadan hedefe ulamas iin srekli olarak gzden geirilmesi gerekir. Taraflar ibirlii sresini uzatp uzatmamakta serbest olmaldr. 6. Organizasyon amaca uygun olmaldr: Uygun bir organizasyonun kurulmas, ibirliinin baarya ulamasnda olmazsa olmaz bir prensiptir. birliini yrtecek organlar Milli Eitim Bakanl, YK, niversiteler ve okul-aile birlikleri oluturmaldr. Organlarn grev ve sorumluluklar aka belirlenmelidir. Okul-niversite ibirliini, bu ibirliinin ileyi biimini ve bunu yrtecek organlarn yap, grev ve sorumluluklarn dzenleyen ynetmelik ve ynergelere ihtiya vardr. 7. birliinin nemine inanan ynetici ve personel olmaldr: Okul andaki ocuklarn ve genlerin daha iyi bir eitim almalar gerektiine yrekten inanm yeter sayda personel olmadka hedefe ulamak bir hayal olur. Kendilerini bu ok nemli hizmete adayabilecek idealist ynetici, retmen, retim yesi ve gnll hizmet erleri olmadka planlanan hedefe ulamak mmkn olmaz. birlii Taraflara nemli Kazan Salar Okul-niversite ibirliinin taraflar okullar, retmenler, niversite, i evreleri ve toplumdur. Taraflardan her birinin elde edebilecei nemli kazanlar yle zetlenebilir: Okullar: ok daha iyi yetimi, baarl ve iini severek ve bilerek yapan nitelikli retmenleri olacaktr. rencilerin baars artacak, ezbercilik ve sene kayb azalacaktr. Bilim, edebiyat ve sanat hedefine ynelen genlerin says artacaktr. renciler daha erken bir dnemde niversite ve teknoloji ile tanacak, sadece dinleyerek ve okuyarak deil, bilgi reterek, yaparak ve yaayarak renme imknn elde edeceklerdir. 327
retmenler: retim metodu, mfredat, deerlendirme ve ortak alma konularnda daha yetkili ve yetenekli olacaklar. zgvenleri ve itibarlar artacaktr. Liderlik yetenekleri geliecektir. Meslekleriyle ilgili her alanda yeni bilgi ve beceriler edineceklerdir. Lokal, blgesel, ulusal ve belki de uluslararas toplantlara, seminer ve kongrelere katlma imkn bulacaklardr. Bilim ve teknikteki gelimeleri daha yakndan izleme olanana kavuacaklardr. Srekli olarak hizmet ii eitim frsatn elde etmi olacaklardr. Hatta istekli ve yetenekli baz retmenler daha ileri aratrmalar yaparak yksek lisans ve doktora derecesi elde edebilecektir. niversite: Eitim sisteminde gerekletirilecek reformlar iin nderlik yapm olacaktr. Eitim-retime ayrlan kaynaklar daha verimli olarak kullanlm olacaktr. niversiteye daha hazr, daha istekli ve daha baarl renci ak salanacaktr. evreye ve topluma olan hizmet grevi daha etkin bir ekilde yerine getirilmi olacaktr. eitli retim metotlar gelitirilecek ve sonuta niversitede retim kalitesi ykselecektir. Projede grev alan retim elemanlar okul retimi hakknda daha ileri bilgi ve deneyim sahibi olacaktr. Eitim, retim ve aratrma verimi artacaktr. Daha fazla maddi destek elde etme imknlar doacaktr. evreleri ve Toplum: evrelerinden ve btn toplumdan vergi veya dier yollarla temin edilen kaynak daha verimli bir biimde kullanlm olacaktr. Fen ve sosyal bilimlerde eitim-retimin kalitesi artacaktr. Daha eitimli, iini daha iyi yapan ve daha verimli alan bir i gc oluacaktr. Bilim ile teknoloji ve teori ile uygulama arasnda salam kprler kurulacaktr. Eitim-retimde gerek anlamda taraf olma imkn doacaktr. Eitim-retim reformunda toplumla devlet arasnda ibirlii salanacaktr. ini seven, iini bilen, alkan ve retken insanlardan oluan bir bilgi toplumu oluacaktr. 328
SONU Bir lkede rencilerin fen bilgisi, matematik ve sosyal bilgilerdeki baars o lkenin kalknmlk dzeyini belirleyen nemli etkenlerdendir. renci Seme Snavlarnn (SS), Liselere Giri Snavlarnn ve uluslararas kurulularn yapm olduklar snavlarn sonular okullarmzn okuma becerileri, fen bilgisi ve matematikte baarl olmadklarn gstermektedir. Baarszln, hemen her kesimce bilinen birok sebebi vardr. Bu blmde sebeplere girmeden durum tespiti yaplm ve alnabilecek nlemlerden sadece birisi zerinde durulmutur. O da okul-niversite ibirliidir. Okul-niversite ibirliinin dier lkelerdeki durumu, esaslar, planlanmas, uygulanmas, taraftarlar, taraftarlara den grevler ksaca belirtildi ve byle bir uygulamann okul retmenlerine, okul rencilerine, niversiteye, bilim evrelerine, niversite rencilerine ve tm ulusa salayabilecei kazanlar zetlendi. Okullarmzla ilgili olumsuz tablonun dzeltilmesi sadece Milli Eitim Bakanlnn grevi deildir. Yksek retim Kurumu, niversiteler, bilim adamlar, iverenler, basn, ksacas toplumun her kesimi yarnlarmzn sigortas olan genlerimizin daha iyi yetimesi iin ibirlii yapmaldr. Bu konuda kkl bir reforma ve bir milli seferberlie ihtiya vardr. Trkiyede kurumlar aras ibirlii ya hi yok veya ok zayftr. Her kurum daha dominant olmay veya dierlerinden izole olup bana buyruk yaamay sever. Hlbuki bir ulusun tm kurumlar bir vcudun hcreleri gibi olmaldr. Karlkl yardmlaan, uyum iinde alan ve kanserlemeyen hcreler niversiteler ilemekte olduklar ham maddeyi okullardan alrlar. Ham maddenin kalitesi nemli lde rnn kalitesini etkiler. Daha verimli ve baarl olmak isteyen bir niversitenin, niversite ncesi eitim ve retimle ilgilenmemesi 329
dnlemez. Okul-niversite ibirlii ve ortakl, sadece niversiteye deil tm taraflara paha biilmez kazanlar salar. niversitenin nemli grevinden birisi topluma hizmettir. Bu hizmetin belki de en nemli blm, okullarn ve rencilerin daha baarl olmalarn salamak, iyi yetimi i gc olumasn ve toplumda daha ok kimsenin matematik, fen, sosyal bilgiler ve sanat dallarnda okur-yazar olmasn temin etmektir. Bu blmde, ana hatlarla nerilen projenin gelitirilerek hayata geirilmesi Milli Eitim Bakanl, YK ve niversite rektrlerine baldr. Milli Eitim Bakanl konuyu incelemek, deerlendirmek ve karar vermek durumundadr. niversite rektrleri ise bu byk hizmetin ncs, lokomotifi ve bayraktar olmaldr.
KAYNAKLAR
Alper, J.. Scientist retorn to the elementary-school classroom. Science 264: 768769, 1994. Barinaga, M.: Scientist educate the science educators. Science 252:10611062, 1991. Barufaldi, J.P., Reinhartz, J.: The dynamics of collaboration in a state-wide professional development program for science teachers. D.R. Lavoie and W.M. Roth (Eds.) Models of Science Teacher Preparetion, Kluwer Academid Publishers, 89105, 2001 Eklin, S.: Schools and higher education in partnership. Specialist Schools Trust, 2004 Fu, D., Shelton, N.R.: Teaching collaboration between a university professor and a classroom teacher. Teaching Education, 13(1): 91102, 2002 Goodnough, K.: Fostering collaboration in a school district-university partnership: the teachers researching inquiry-based science project. Teaching Education, 15(3):320330, 2004 Helfand, D.: U.S. math, science students stil trail top ranks. Los Angeles Times, December 6, 2000
330

International Association for Evaluation of Educational Achievement, Progress in international Reading Literacy Study (PIRLS) 2001 Lee-M-W.. Turning teachers on science. Science 249: 979, 1990 Marangoz, C.: Fen ve Temel Tp Bilimlerinin Bugn ve Yarn. Ondokuz Mays niversitesi Fen Dergisi, zel Say, 383389, Samsun, 1987. Marangoz, C.: ada niversite nasl olmaldr? Yarnlar in Dnce Dergisi, Say 4:3441,2006. Paratore, J.R., Indrisano, R.: Change through collaboration: the Boston University-Chelsea public schools partnership in literacy. J.Flood (Ed.), Handbook of Research on Teaching Literacy Through the Communicative and Visual Arts, Lawrence Erlbaum Associates, Incorporated, 668676, 2004 Perrone, V., University-school collaboration in historical perspective. http://www.yale.edu/ynhti/pubs/A15/perrone.html Perry, C., Komesaroff, L., Kavanagh, M.: Providing space for teacher renewal: the role of the facilitator in school-university partnership. Asia-Pasific Journal of Teacher Education, 30(3) 243256, 2002 Peters, J.: University-school collaboration: identifying faulty assumptions. Asia-Pasific Journal of Teacher Education, 30(3): 229242, 2002 PISA.: Exploring scientific literacy: how Australia measures up: the PISA 2006 survey of students scientific, reading and mathematical literacy skills / authors, Sue Thomson; Lisa De Bortoli., Camberwell, Vic.: ACER, 2008. Thornley, C., Parker, R., Read, K., Eason, V.: Developing a research partnership: teachers as researchers and teacher educators. Teacher and Teaching:theory and practice, 10(1):7-20, 2004
331
12. BLM
I. NVERSTE-SANAY BRL II. TRKYEDE NVERSTE-SANAY BRL Trkiyedeki niversite-Sanayi birliinin Deerlendirilmesi Sonu Kaynaklar
I. NVERSTE-SANAY BRL
Endstri sonras toplumun balca zellii bilgiye dayal bir toplum oluudur. Artk en deerli ve en stratejik rn, entelektel sermaye olarak nitelendirilen bilgidir. Bilgiyi iyi yetimi, nitelikli bilim adamlar niversitelerde ve dier aratrma laboratuarlarnda retir. Endstri toplumunda deerli olan mal ve sermayedir. Byle bir toplumda ekonomik dnm ve refah gerekletirmenin yolu, petrol, demir ve dier yeralt ve yerst kaynaklara sahip olmak ve bunlar iletebilmektir. Yeralt ve yerst zenginlikler ve onlardan elde edilen rnler kullanldka veya satldka azalr ve nihayet tkenir. Bilgi toplumu da denen endstri sonras toplumun temel zenginlii bilgidir. Bilgi tkenmez bir servettir. Satldka, datldka ve harcandka artan bir servet.. Deerli bir kitab veya kitap haline getirilmi bir yazlm dnn. Bu kitaptan yz binlerce basmak iin ok byk sermayeye ihtiya vardr. Bu sermaye olsa bile baslacak kitaplar datldka ve satldka azalp tkenecektir. Hlbuki Internet ortamnda bulunacak byle bir rn satldka ve datldka azalma yerine artacak ve srekli bir gelir kayna olacaktr. Ksa bir sre ncesine kadar dnyann en zenginleri silah fabrikatrleri ile petrol firmalarnn sahipleri iken, igc youn rnler yerine bilgiye dayal rnler reten Bill Gatesin onlar geride braktna ahit olduk.
Bilgi ancak nitelikli beyinler tarafndan, uygun bir ortamda retilir, zmsenir ve uygulanr. te bu beyinleri yetitiren ve bilimsel bilginin ok nemli bir blmn reten niversitelerdir. Bilginin ana kayna niversitelerdir. Ancak, retilen yeni bilgi topluma yaylr ve endstriye transfer edilirse ekonominin gelimesinde nemli bir rol oynar. retilip niversite iine veya kitaplara hapsedilen bilgi ekonomik kalknmada kaldra olamaz. Bilgi retim ve transferinin ekli ve boyutu lkeden lkeye olduka farkllklar gsterir. Bu blmde sanayi-niversite-hkmet ibirliinin ne olduu, eitleri ve teknoloji transferindeki nemi ele alnacak; ileri lkelerdeki uygulamalardan rnekler verilecek ve bu rneklerden yola klarak nerilerde bulunulacaktr. Trkiyede niversite-sanayi ilikisinin mevcut durumu ve sorunlar blmn ikinci yarsnda ele alnacaktr. Sanayi Devrimi Sanayi devrimi buhar gcyle alan makinelerin ve dier bulularn retimde kullanlmas ve sonuta Avrupada sermaye birikiminin gereklemesi olaydr. Dnyada sanayinin geliimiyle ilgilenen bilim adamlar, sanayi devrimi iin ayr dnem tanmlamlardr: Birinci sanayi devrimi (17751870). Anavatan ngilteredir. James Wattn buhar gcyle alan ilk makineyi buluuyla balatlan bir dnemdir. Bu dnemde demir ana ham madde ve kmr de temel enerji kaynadr. Byk fabrikalar ortaya km, tarm iilii yerini fabrika iiliine terk etmitir. Bu dnemde niversitelerin ve akademisyenlerin nemli bir rol oynamadklar kabul edilir. kinci sanayi devrimi (18701914). Ham madde ve enerji kaynaklarnn oald bir dnemdir. Temel ham madde eliktir. Demir yollar gelimitir. Enerji kayna olarak petrol ve elektrik devreye girmitir. ok eitli kimyasal maddeler 336
I. niversite-Sanayi birlii
retilmitir. Bu dnemde akademisyenlerin ana rol, ekonomiye ok iyi eitilmi uzmanlar yetitirmektir. Bu hem akademi hem de endstri iin nemlidir. nc sanayi devrimi (19702000). nternetin kefi ve iletiim teknolojisinin gelitii dnemdir. Bu dnemde sermaye ve igcne eklenen bilgi ekonomik bymenin motoru oldu. Bu dnemi bilim adamlarna, niversitelere ve aratrma kurumlarna borluyuz. Yeni bir iletiim teknolojisinin gelimekte olduunun ilk iaretleri 1960-1970li yllarda grld. Bu teknolojinin kayna Amerikan (ABD) savunma endstrisince gelitirilen iletiim a DARPANET idi. Daha sonra 1990larda gelitirilen DARPANET internete dntrld. Ayn dnemde hayat bilgileri alannda ok nemli gelimeler oldu ve biyoteknoloji rnleri pazara kt. niversite Sanayi birlii Bilgi ve innovasyon (yenileme) refah salama ve kresel yarta baarl olabilmenin ana kayna olarak kabul edilmektedir. Yenileme sistemleri zerinde yaplan almalar, bir lkenin yeni ve yenilenen rnler retme ve refah getirecek hizmetler ortaya koyma yeteneinin, o lkenin aratrma gcne, stn nitelikli bilim adam ve mhendis miktarna, aratrma ve pazarlama politika ve programlarna bal olduunu gstermitir. Sz konusu yetenek, aratrma kurumlarnn lokalizasyonu ve bu kurumlar ile sanayi arasndaki ilikiye de baldr. Teknolojik yenilikte srekli baar sanayi kesimine, niversite ve aratrma kurumlarna, iyi eitilmi stn nitelikli insan gcne, bilgi alarnn varlna, teknoloji transferini destekleyip tevik eden hkmet politikas ve programlarna, finans kaynaklarna, yerel alt yapya, giriimcilii destekleyen yerel kltre ve insanlar aras haberlemeyi en iyi ekilde salayabilen a sistemine baldr. 337
Son yllarda niversiteler, geleneksel grevleri olan retim, aratrma ve topluma hizmetin yannda, teknoloji transferi ve bilginin pazarlanmas iinde de nclk etmeye balamlardr. Gnmzde niversite, izole bir bilgi adas deil ekonomik byme ve teknolojik gelimenin motoru olarak grlmektedir. retim kurumlar sanayi iin yetenekli insan gc ve aratrma kurumlar iin stn nitelikli aratrclar yetitirirler. Ayrca, srekli veya hayat boyu eitim yoluyla yetikinleri eitir ve gnn artlarna gre igcnn uzmanlamasn salarlar. Btn bunlarn yannda aratrma kurumlar, hem temel hem de rnleri pazarlanabilen uygulamal bilginin artmas iin alrlar. niversite Sanayi birlii eitleri niversite ile sanayi arasnda ibirliinin, dier bir deyile bilgi transferinin eitli ekilleri ve yollar vardr. Bilgi transferinin ana yollar Verspagen ve arkadalarnn 2006 tarihli bir almasnda yer almtr. Bu yollar aada zetlenmitir: 1. Aratrmalarn yaynlanmas. En eski ve en genel bir yoldur. Aratrma sonular yazlp baslnca her kesimin hizmetine girmi olur. Ancak, bu yolla yazl olan ak bilginin transferi mmkndr. Yazl olmayan veya hnere dayal rtl bilgilerin yayn yoluyla transferi mmkn deildir. rtl bilgi, aratrclarn, eitimli insanlarn ve irket alanlarnn bildii, fakat henz yazl hale gelmemi bilgidir. Dier taraftan, firmalarn kitap ve dergilerdeki yazl bilgilerden yararlanarak pratik zmler bulabilmeleri iin bnyelerinde uzmanlar istihdam etmeleri gerekmitir. 2. Toplantlar yoluyla transfer. Aratrclar elde ettikleri yeni bilgileri konferans, kongre ve alma atlyesi gibi toplantlarda sunarlar. Bu toplantlara katlan uzmanlar arasnda bilgi alverii olur. Eletiriler bilgi retiminin kalitesini artrr. zlmesi gereken yeni problemler ortaya kar. Toplum nemli aratrma sonularndan haberdar olur. 338
Akademisyenlerin resmi-zel eitli kurullara katlmalar da bilgi transferinin dier bir yoludur. 3. Aratrclarn hareketlilii. Bilim ve teknoloji ile ilgili insanlarn hareketlilii bilgi transferinin ok etkili bir yoludur. leri lkelerde bilim adam hareketlilii olduka fazladr. Satacak mal olan yerinde duramaz. Yaz-k, da-ta ve gece-gndz demeden dolaarak sat yapmak ister. Satacak mal olmayann en sevdii ey uykudur. Ne yazk ki Trkiyede bilim adam hareketlilii ok dktr. Orta a artlarnda bile Asyann uzak kelerinden ok sayda bilim adamnn geldii Anadolu, uzun yllar stanbul ve Ankara yollarndan gelecek birilerini bekleyip durdu. stn nitelikli akademisyenlerin sanayi kesimine gelmeleri veya sanayide yar zamanl grev almalar, doktora rencilerinin ve doktoralarn tamamlayanlarn sanayide i bulmalar ve iki taraf arasnda geici olarak eleman deiimi bilgi transferini nemli lde hzlandrmaktadr. 4. Resmi olmayan balantlar. niversite ile sanayi arasnda resmi olmayan ok youn iliki olabilir. rnein, 2002 yl ngilteresinde yeniliki firmalarn % 50si teknoloji yenilemede niversitelerin ok nemli olduklarn belirtmilerdir. Ancak, bunlarn sadece % 10u niversite ile resmi iliki kurmutur. Resmi olmayan bilgi transferinin ana yolu sosyal alar ve kiisel irtibatlardr. Mezunlarn oluturduu dernekler, haberleme yoluyla kurulan arkadalklar ve kurullar dier resmi olmayan bilgi transferi yollarndandr. 5. Aratrma-gelitirmede ibirlii. Resmi ve uzun sreli bir yoldur. Sanayiden niversiteye parann, niversiteden sanayiye de bilginin akmas, tek bana Ar-Gede ibirlii anlamna gelmez. birliinin sosyal boyutunun da olmas gerekir. Aratrma projelerinin ortaklaa hazrlanmas, insan eitimi, lisansst tezlerin ynetimi, finansman ve aratrmalarn desteklenmesi ibirliinin temel 339
vazgeilmezleridir. Byk ve kk irketlerin bu tr ibirliinde farkl performans gsterdikleri gzlenmitir. 6. mknlar blmek. mknlar bllp ortak kullanma alnca rnn maliyeti decek, daha ksa srede sonuca gidilecek ve hedefe ulamakta daha baarl olunacaktr. Ortaklarn her birinde dierindekini tamamlayan alt yap ve ara-gere varsa, problemi zmek kolaydr. rnein ila gelitirmekte olan bir byk firma, almalarn ilk safhalarn kendi bnyesinde yrtebilir. Sonularn test edilmesine sra gelecektir. Bu iin tmn kendi imknlaryla gerekletiremez. nk son safhada, gelitirilen maddenin gnll insanlarda denenmesi gerekir. Bu da ancak bir tp fakltesiyle ibirliine gidilerek gerekletirilebilir. 7. Eitimde ortaklk. niversite ile sanayi eitim amacyla ortaklk kurabilirler. Eitimretim akademisyenlerin asl iidir. niversitenin bu imkn sanayideki igcn eitmek iin devreye sokulabilir. Dier taraftan sanayi kesimi niversiteye programlar ve mfredatlar iin nerilerde bulunabilir. Yeni programlar alr, mfredatlar yenilenir. Sonuta ekonominin ihtiya duyduu zellikte stn nitelikli igcnn olumas salanm olur. Sanayi kesimi niversitenin salayaca srekli eitime parasal destek verir. 8. Aratrma ve danmanlk anlamas. Sanayi cretini deyerek belli bir konunun aratrlmasn niversiteden ister. Ayrca, gene karln deyerek niversiteden danmanlk hizmetleri alr. Daha yaygn olarak kullanlan bu yolla ilgili baz problemler vardr. Aratrma sonucunda dnya bilimi iin yeni sonular elde edildiinde, niversite vakit kaybetmeden bunu yaynlayp duyurmak ve atf almak isterken; dier kesim bulgularn patentlemesi ve kazan kayna olmas iin bir sre gizli kalmasn isteyecektir. Belirtilen olumsuzluklarna ramen, anlamal olarak 340
aratrma ve danmanlk yapma, teknoloji transferinde en yaygn yollardan birisidir. 9. Entelektel (fikri) mlkiyet haklar (IPR). Telif haklar da diyebileceimiz bu haklar aslnda ticari bir mal saylr. Yeni bilgi ve onun yaygnlamas geici bir sre iin tekele alnarak yenilemeye hz kazandrlr. niversitede retilen temel bilimsel bilginin byk ounluu henz uygulanabilir zellikte deildir. Bir irket bu temel bilgileri uygulanabilir rnlere dntrmek istiyorsa ok byk yatrmlar yapmas gerekir. irketler byle bir konuda baka bir irketin yatrm yapp yapmadn tam olarak bilmeden adm atmay gze almazlar. Bu yolda dikkat eken temel faaliyetler patent bavurusu, patentler yoluyla bilgi edinme, ortak patent alma, telif haklar, lisans verme ve lisans kazanmadr. Entelektel sermaye kazanmnda bir sre sanayide alm ve deneyim kazanm akademisyenlerin, byle bir deneyimi olmayan ve sadece niversitelerde alanlara gre genelde daha baarl olduklar grlmtr. 10. Spin-offlar. Spin-off bir teknoloji transfer mekanizmasdr. Bir niversite veya aratrma kurumundaki aratrma laboratuarlarnda retilen teknolojinin ya da entelektel rnn pazarlanmas iin kurulan ve sermayesi bilgi olan yeni bir ticari irkettir. Terim olarak spin-off ana organizasyondan, rnein niversiteden doan yeni bir irket anlamna gelir. Farkl tanmlar olsa da bunlarn temel zellii patentlemi veya lisans alnm bilgileri kullanmalardr. Biyoteknoloji gibi alanlarda bu tr firmalar olduka kazan salarlar. Yerel ekonominin canlanmasnda ok nemli rol oynayabilirler. 1998 ylnda ABDde niversite kaynakl yeniliklerin % 12si bu firmalar yoluyla pazarlanmaktayd. alanlardan biri veya birka ana kurumdan ayrlarak bir firma kurar. Spin-off lara start-up veya spin-out da denir. Teknopolis (bilim kenti) ise
341
ileri teknoloji merkezi olan bir ehirdir. Genel olarak bir aratrma niversitesinin kampusunda veya yaknnda oluur. Bitmeyecek Bir Tartma Temel ve uygulamal bilimler arasndaki denge ok nemlidir ve teden beri tartma konusudur. Bazlarna gre uygulamal aratrmalardan sanayi sorumludur. niversiteler bu konu ile zaman kaybetmemeli ve devlet destei ile temel aratrmalar yapmaldr. niversite herhangi bir gcn etkisinde kalmadan, bamsz sylem oluturmaldr. Eer niversiteler bu zgrlklerini yitirirlerse, ruhlarn yitirmi olurlar. Ayrca akademik birimin pazar ekonomisinin fonksiyonel bir eleman haline gelmesi riskli bir itir. Kart fikirde olanlara gre, niversite sanayi ile ibirlii iinde olmal, aratrmalarn sonular pazarlanabilmeli ve yaplan aratrmalar teknolojik yenilie ve toplumun refahna imkn vermelidir. niversite-sanayi ibirlii kolay bir i deildir. nk ortaklarn kltr, beklenti ve motivasyonlar farkldr. Endstriyi ynlendiren, motive eden ve coturan ey pazarn istek ve ihtiyalardr. Kazancn en st dzeye karlmas ve rekabettir. niversite kltr ise bilginin retilip zaman kaybetmeden topluma yaylmasn gerektirir. Endstri faydaya ynelik, sonular hemen uygulamaya konabilecek ve pazarlanabilecek aratrmalara nem verir. Akademisyenleri motive eden en nemli sebep para deil meraktr. Hayat ve maddenin uyduu yasalar bulma, evrenin srlarn zme merakdr. Bu tr temel almalar uzun srelidir ve genelde kamu parasyla desteklenir. Rntgen nlarn, ultrasonu, tomografiyi ve DNAnn yapsnn aydnlatlmasn hep bu meraka borluyuz. niversitelerde yaplan tm aratrmalarn pazarlanabilir olmasn istemek son derece yanltr. nk bu durumda temel 342
aratrmalar nemsiz hale gelecek ve temel bilgi retimi gerileyecektir. Dier bir tehlike de retilen yeni bilginin yaygnlamasnn engellenmesi ve geciktirilmesidir. Yayn, konferans ve bilgi paylam yollarnn, belli bir sre iin de olsa tkanmasdr. nk i evresi patent aldktan, kullanma lisansna sahip olduktan sonra bilgiyi paylamak istemektedir. niversite-sanayi ibirlii ile ilgili yukarda belirtilen tehlikelere ramen, niversitenin geleneksel kltr zamanla deiime uramaktadr. Bunun bir sebebi zel niversitelerin yaygnlamasdr. Ancak, daha nemli bir sebebi, zellikle ABDde devletin niversitelere ayrd aratrma btesini ksmaya balamas ve bu durum karsnda niversitelerin yeni kaynaklar bulma arayna girmeleridir. Sonuta giriimci niversite anlay domutur. Giriimci niversiteler yap ve ynetim bakmndan zel irketlere benzerler. Bu niversiteler teknoloji transfer ofisleri ve firmalar kurarak, sanayi ile ortakla giderek bilgiyi pazarlamann yollarn ararlar. Daha nceleri endstri ile niversiteler tamamen bamsz iken, imdi olduka birbirine baml hale gelmilerdir. Birok lkede endstri, bilimsel aratrma ve retimin ana kaynan oluturmaktadr. niversite ise endstri iin temel ve uygulamaya ynelik aratrmalar yapan ve i dnyasnn istedii ekilde eitilmi elemanlar yetitiren bir kurum grntsndedir. l sarmal (Triple Helix) ve Giriimci niversite Etzkowitze gre bilgiye dayal ekonominin hkim olduu toplumda temel zellik sanayi, hkmet ve niversite arasnda etkileimin ve ibirliinin artm olmasdr. l sarmal (Triple Helix) denen bu model ayr dnyann birbirini tamamlamak zere fonksiyonel bir birliktelik oluturduklarn anlatmaktadr. l sarmaln yannda akademik giriimcilik ve giriimci niversite kavramlarnn da belirtilmesi gerekir. Akademik giriimcilik ve l sarmal iindeki etkileme ABD niversitelerinde aadan yukar; Avrupa Birlii (AB) ve Japon 343
niversitelerinde ise, ABD ile AB arasndaki innovasyon (yenilik) ana bir tepki olarak, yukardan aaya doru gelien bir olaydr. l sarmal modelinde yeni bilginin retilmesi, dnm ve kullanlmasyla ilgili drt sre vardr: 1. Sarmallardan her birinin iinde meydana gelen dnm sreci. 2. Kurumsal alanlardan birinin dierini etkilemesi ve sonuta dnmn gerekletii sre. 3. sarmal arasnda yeni bir iliki, yeni bir a ve organizasyonun olutuu sre. 4. niversiteyi, sanayiyi ve hkmeti temsil eden kurumlarn arasnda oluturulan alarn tekrarlayan etkilerinin grld sre. Birbiri ile ilikili bu drt sre niversitelerde giriimcilik kltrn gelitirmektedir. Giriimci niversite, sarmaln dier iki eleman ile kavga edemez. Aksine, endstri ve hkmetler ile olan ilikisini dzenlemek, korumak ve artrmak zorundadr. Giriimci niversite, yerel, blgesel ve ulusal problemlerin zmne katkda bulunacak yeni organlar oluturan, akademik aratrmalarn rnlerini pazarlamak zere firmalar kuran ve tm kapasitesini srekli olarak artran niversitedir. ABDde niversite-Sanayi birlii niversite-sanayi ibirlii ve niversitelerde yaplan aratrmalarn pazarlanabilmesi fikri yeni deildir. 19. asrn sonlarnda gerekleen birinci akademik devrim ile aratrma, retimin yannda niversitenin grevlerinden birisi oldu. Bir asr sonra gerekleen ikinci akademik devrim niversitelere ekonomik gelimeye dorudan katk grevini verdi. 1930da Massachusetts Institute of Technology (MIT) rektr hkmet, niversite ve i dnyas arasnda ortakln olmas gerektiini ileri srd ve ekonomik bymenin ancak bu yolla gerekleebileceini belirtti. MITte giriimciliin tarihini 1860lara kadar gtrenler bile vardr. Baz aratrclar giriimcilii, yeni bir teebbste bulunma yetenei ve kltrelpsikolojik karakter olarak kabul ederler. niversite ile endstri 344
arasndaki ilk nemli ilikilerden birisi hayat bilimleri alannda olmak zere 1920lerde gerekleti. O yllarda Wisconsin niversitesi D vitamini patentini alabilmek iin bir mezunlar aratrma vakf kurdu. kinci Dnya Savandan sonra bu fikir uygulama alan bulmaya balad. ABDdeki aratrma niversitelerinin zellikleri, nemli lde Vannevar Bushun Science, the Endless Frontier balkl raporuyla ekillendi. Bu nemli raporun ana temas yle zetlenebilir: Ulusun sal, ekonomisi, askeri gc ve gvenlii iin srekli olarak yeni bilimsel bilgi retmek gerekir. Bundan dolay federal hkmet, temel bilimsel gelimeyi salamak ve yksek kalitede bilim adam ve mhendisleri yetitirmek zorundadr. Bush raporunda, yeni niversite ve birimler kurulmasndan ok, hkmet, niversite ve endstri arasnda ibirlii kurulmasn nermitir. Federal hkmetin aratrclara, yarmaya dayal olmak zere yeter miktarda aratrma destei salamas gerektiini nermitir. Federal Hkmet 1980li yllardan itibaren ABDde niversite ile endstri arasndaki ibirliini gelitirmek iin bir seri yasal dzenlemeler yapt. Bunlarn en nemlisi 1980 tarihli Bayh-Dole Yasasdr. Bu yasa niversitelere hkmetin destekledii projelerden retilen entelektel rnlere sahip olma hakkn tand ve bylece bilginin kampustan pazara transferine imkn verdi. Stevenson-Wydler Teknoloji nnovasyon Yasas (1980), Ar-Ge btelerinin % 5ini teknoloji transferine ayrma zorunluluunu getirdi. Ayrca, Economy Recovery Tax Yasas (1981) ile Ar-Ge artn salamak amacyla vergilerde yeni bir dzenleme yapld. Btn bu dzenlemelerin sonucu olarak, ABDdeki en iyi 100 aratrma niversitesi 1974te 177 patent almken, 1984te 408, 1994te 1486 patent ald. Belirtilen yasadan nce niversitelerden ylda ancak 250 patent karken, 2003 ylnda bu rakam 3629a ykseldi. Bir milyar dolardan fazla 345
lisans geliri saland. Kuruluu gerekletirilen 248 firma ekonomiye g katt. Son yllarda, ABDde endstrinin Ar-Ge iin ayrd fonlardan aslan payn en iyi 25 niversite almtr. 1991 ylnda en iyi 25 niversitenin endstriden ald destek, dierlerinin 2,5 kat iken, 2000 ylnda bu yaklak alt katna kmtr. Bilgiye dayal ekonomide, ekonomik baarnn anahtar ok iyi yetimi i gc, teknolojik yetenek, yatrm gc ve giriim yeteneidir. ABDde birinci snf be niversitenin endstriyle olan ilikisini konu alan bir aratrmaya gre, tp fakltesinin bulunmas bir niversitede teknoloji transferini olumlu yolda etkilemektedir. MITte alnan lisanslarn % 60tan fazlas biyomedikal yeniliklerle ilgilidir. Teknoloji transferi yoluyla elde edilen gelirlerin dalmnda eyaletten eyalete ve niversiteden niversiteye farkllklar vardr. Teknoloji transferinde grev alan elemanlar Arizona Eyalet niversitesinde gelirin % 22,8ini, Carnegie Meltonda % 88,8ini, MITte %27,1ini Columbiada % 50sini almaktadrlar. MIT ile Stanfordda birer tane lisans ileri dairesi vardr. Baz eyaletlerde tm birimler iin sadece bir tane lisans dairesi varken; John Hopkins niversitesinde Tp Fakltesi, Uygulamal Fizik Laboratuarlar ve niversitenin dier birimleri iin ayr ayr lisans daireleri bulunmaktadr. ABDde yaplan temel aratrmalarn yaklak yars niversitelerde, dier yars da aratrma merkezlerinde gerekletirilir. Uzun zaman isteyen temel aratrmalar yapmak niversitenin ana grevlerindendir. Bu nedenle temel aratrmalarn byk ounluunu federal hkmet destekler. Fizik, biyoloji ve kimya alalarnda yaplan temel aratrma ve bulular, mikro elektronik ve gen mhendislii gibi ileri teknoloji alanlarnn domasna ve bu alanlarla ilgili rnlerin pazarlanmasna yol at. Yeni tbbi aralarn gelitirilmesi iin 346
sadece hayat bilimleri alanndaki ilerlemeler yetmez. Bunun yannda fizik ve mhendislik alanlarndaki ilerlemelere de ihtiya vardr. zellikle enformasyon teknolojisi endstrinin hemen her alannda nemli etkilere sahiptir. Ekonomik gelime iin sosyal bilimlerle ilgili aratrmalara da ihtiya vardr. Pazarlama, iletme, rn planlama, teknik ncelikleri belirleme, bte politikalar ve insan davran srekli olarak aratrma konusu olan alanlardr. Kanadada niversite-Sanayi birlii Kanada yksek retiminde 2002 yl aratrmalarnn % 9,3n zel sektr destekledi. Bu ayn dnemdeki OECD lkeleri ortalamasndan (% 5,8) daha yksektir. Kanadann 90 niversitesinden 25i aratrmada daha ndedir. Bu 25 niversiteden her birinin 2003 yl aratrma btesi 25 milyon dolardan fazla idi. Aslan payn alan ve 2695 tam zamanl akademisyeni olan Toronto niversitesinin btesi 534 milyon dolar iken, 25.sradaki New Brunswichk niversitenin 594 tam zamanl akademisyeni ve 26 milyon dolar aratrma btesi vard. Kanada niversitelerinde ilk teknoloji transfer ofisi 1970 sonlarnda kuruldu. 1980lerin ortalarnda aratrma niversitelerinin byk ounluunda ve baz kk niversitelerde teknoloji transfer ofisleri vard. 1990da endstriyle ortaklk birimine sahip olan niversite says 32 idi. Sz konusu birimlerin danma kurullar % 35 sanayi temsilcisi, % 35 profesr ve % 18 niversite yneticilerinden olumaktadr. Kanadada niversite ile endstri arasndaki ibirlii 19851995 arasnda yzde yz art gstermitir. Art halen devam etmektedir. Japonyada niversite-Sanayi birlii Japonyada Ar-Ge almalar be farkl kurum tarafndan yrtlmektedir. Bunlar niversiteler, hkmete bal aratrma enstitleri, kamu i koluyla ilgili aratrma kurumlar, kr amal 347
olmayan vakflar ve irketlerin Ar-Ge laboratuarlardr. Japonya gibi baz lkelerde byk firmalar kendi Ar-Ge birimlerini kurmulardr. Bu nedenle Japonyada kk ve gen firmalarn niversite ile ibirliinde daha baarl olduklar belirlenmitir. Ayrca, Japon niversitelerinin aratrma performanslar, genel olarak byk firmalarn ilgisini ekecek lde deildir. Japonyada niversite-sanayi ibirlii basit patent saysn artrm fakat ok nemli patentlerin saysn etkilememitir. Japonya dardan, zellikle ABD niversite ve aratrma kurumlarndan srekli olarak teknoloji ithal etmektedir. Ancak son yllarda teknoloji ihracnn teknoloji ithalini getii bilinmektedir. Japon hkmetleri 1995 ylndan itibaren hem yksek retim sisteminde byk reformlar gerekletirdi hem de niversite-sanayi ibirliini tevik etmek amacyla bir seri yasal dzenleme yapt. Bilim ve teknoloji temel yasas (1995), birinci bilim ve teknoloji temel plan (1966), niversiteden endstriye teknoloji transferini tevik yasas (1998), endstriyel teknolojiye destek yasas (2000), ikinci bilim ve teknoloji temel plan (20012005), bilim ve teknoloji genel kurulu (2001), entelektel sermaye temel yasas (2002), ulusal niversitelerin birletirilmesi (2004) ve nc bilim ve teknoloji temel plan (2005-2010) bunlardandr. 2000 ylnda karlan yasayla, niversite ile sanayi arasnda aratrc deiimini ve akademisyenlerin zel sektrde danman veya aratrc olarak almalarn engelleyen kurallar kaldrld. Japonyada niversitelerdeki aratrma rnlerini pazarlamak zere kurulan irket (spin-off) says 614e ykseldi. Avrupa Birliinde niversite-Sanayi birlii Yaklak olarak ABDdeki ile ayn dnemde bu konu Avrupada da gndeme geldi. Avrupann sekin niversiteleri ile sanayi arasndaki ibirlii gnmzde olduka ilerlemitir. ngilterede Cambridge niversitesi 1969 ylnda niversite 348
sanayi ibirliinin gerekli olduunu vurgulayan Mott Raporunu yaynland. 1980li yllarda Thatcher Hkmeti ngilteredeki niversitelerin yap, organizasyon ve giriimcilik bakmndan ABDdekilere benzemeleri iin giriimlerde bulundu. Yksek retimde reform hedeflerini belirlemek zere ngilterede Sir Ron Dearing bakanlnda bir rapor hazrland. 1997 tarihli Dearing Raporunda yksek retimin temel amac drt madde halinde sralanmtr. Drt maddenin ikisinde (kinci ve nc) ekonomiye vurgu yaplmtr. zellikle nc maddede yksek retimin bilgiye dayal ekonominin ihtiyalarna yerel, blgesel ve ulusal lde hizmet etmesi gerektii belirtilmitir. Kamunun aratrmaya ayrd kaynaklar azalnca ngilteredeki niversiteler sanayiden destek arama yoluna girdiler. Ayrca, yksek retime kaynak salayan resmi kurumlar (Higher Education Funding Council gibi), bir akademik birime para verirken, yaplan yayn says yannda alnan patentleri de dikkate almaya baladlar. Ayn dnemde skoyada Scotland-Heriot-Watt bilim park kuruldu. svein ilk bilim park IDEONun kurulu tarihi 1983tr. sve Hkmeti 1996 ylnda sanayi ile ortaklaa yaplan aratrmalarn temel aratrma ve retim ile ayn statde olduunu aklad. 1997 tarihli yksek retim kanununda niversitenin nc misyonuna, yani ekonomik grevine geni yer ayrld. Artk niversite sadece bilgi reten deil, ayn zamanda yeni irketler kurabilen bir kurum oldu. Gnlllk esasna bal olarak niversite-sanayi ve niversiteevre ilikisinin en iyi rneklerinden birisini 1850li yllarda Louis Pasteur (18221895) Fransada gerekletirmitir. O, fakltesinin laboratuarlarn ve tm imknlarn geceleri evredeki insanlara, zellikle fabrika iilerine am ve onlar eitmitir. Fransada 1929 ylnda Blgesel Aratrma Enstits (ADR) kuruldu. Ancak, ekonomik byme iin niversitenin nemi 1960l yllardan itibaren tam olarak anlald. Fransada aratrma kurumlarn 349
serbest rekabet esasna bal olarak desteklemek zere, 2005 ylnda iki ajans oluturuldu. Milli Aratrma Ajansnn (National Research Agency-ANR) 2006 yl btesi 800 milyon avro idi. Endstriyel Innovasyon Ajans (AII) adl ve yaklak bir milyar avro btesi olan bu ikinci kurumun grevi, endstri alanndaki byk firmalarn zel ve ortak aratrma projelerini desteklemektir. Ayrca Fransa, niversitelerde ve aratrma enstitlerinde yaplmakta olan aratrmalar deerlendirmekle grevli yeni bir yap oluturmaktadr. Portekizde 2003 ylnda 1679 retim eleman ve aratrcs ile 22072 rencisi olan Coimbra niversitesi Coimbra Bilim Kentini (teknopolis) oluturmutur. Pedro Nunes Enstits ise sanayi ile ibirliinde nc olan ve 1995 ylnda inkbatr (kulukalk) bulunan bir kurumdur. 2003 ylnda bu inkbatre bal 17 irketten 12 si enstitnn bir yan rn olarak kurulmutu. OECDnin dier lkeleriyle karlatrldnda Portekizde sanayinin Ar-Geye daha fazla destek verdii grlr. Portekizde hkmet 2001 ylnda PROINOV (innovasyonu desteklemek iin entegre program) adl bir program balatt. Portekizin AB iindeki durumunu iyiletirme amacyla balatlan bu programn ngrd faaliyetler unlard: Milli innovasyon sistemini gelitirmek, kamu hizmetlerinde reform, kalifiye insan gc oluturmak, Ar-Ge ve eitimde AB dzeyinde gelimek, ABye uyum ve dier konularda AB dzeyini yakalamak. SONU Dnya deimekte, niversiteler deimekte ve yeni yksek retim sistemleri nem kazanmaktadr. Giriimci niversiteler bilgiye dayal ekonominin lokomotifi haline gelmektedir. niversite ile sanayi ve hkmetler arasnda, devlet niversitesi ile zel sektr arasnda daha nceleri pek alkn olmadmz ibirlii ve ortak alma ekilleri grlmektedir. Artk niversite yakn-uzak evresiyle daha ok btnlemek ve uluslararas ekonomik, sosyal ve politik yarta daha nde yer 350
almak durumundadr. YKn hazrlad Trkiyenin Yksekretim Stratejisi: Taslak Rapor, Haziran 2006 adl 237 sayfalk dokmanda, niversite-sanayi ilikisi konusunda yeterli gr ve neri bulunmamaktadr. Fen, mhendislik, sosyal ve davran bilimleriyle ilgili aratrmalara olan destek artrlmaldr. Bu konularda disiplinler aras almalar zendirilmelidir. Bilim, teknoloji ve mhendislikte iyi eitim grm stn nitelikli insan gc artrlmaldr. Orta retimde bilim ve teknoloji eitiminin tas ykseltilmelidir. Bilim ve teknoloji yolunu seecek gen saysnn artmas salanmaldr. Endstri ve niversite evreleri akademik almalarn ekonomiye yararl hale getirilmesi iin yeni yol ve usuller bulmaldr. Bir dalda uygulanan ve baarl olan ortak alma ekli baka bir dalda baarsz olabilir. Amaca en uygun ibirlii eklini yakalamak ok nemlidir. Her endstri dal iin akademik aratrmalarn ne gibi katklar yapabilecei ve alnacak sonucun ekonomik performans nasl etkileyecei konusunda firma yetkilileri eitilmelidir. Ortaklk veya ibirlii konusunda akademi ve endstri taraflarnca kabul edilen yasal ereve belli ve ak olmaldr. ki kurum arasnda eleman hareketliliine imkn veren burs ve programlar olmal ve ortaklara ait aratrclarn bir arada uyumlu alma yapabilmeleri ve kolaylkla etkileimde bulunmalar iin nlemler alnmaldr. zel sektrn Ar-Ge iin daha fazla yatrm yapmas tevik edilmeli. Aratrma sonularndan elde edilecek patent ve lisanslarn maliyeti belirlenmeli ve telif haklarn da dikkate alarak elde edilecek gelirlerle karlatrlmaldr. Bylece maliyet- kazan dengesinin ne olduu srekli olarak izlenmelidir. Verimlilik srekli olarak llmelidir. Genel olarak, niversiteendstri ibirliinin balad ilk yllarda maliyet-kazan dengesi bozuktur. 351
Endstriden destek almak isteyen niversitenin ok gl bir bilim ve mhendislik alt yaps bulunmaldr. Ayrca, devletten destek alma deneyimi ve baars yannda tp fakltesi bulunup bulunmad ve renci bana den bte miktar da sanayi ile olan ortakln baarsn etkilemektedir. Eer bir niversite veya birim, kayda deer teknoloji retmek ve lisans almak istiyorsa, sadece teknolojide iyi olmas yetmez. Bunun yannda, ok elamanlar bulunan bir teknoloji transferi birimine olmaldr. miktarda bilim ve yetenekli de sahip
rettii patent ve lisanslardan ok yksek miktarda gelir elde etmek isteyen bir niversitenin btesi dolgun olmal, stn yetenekli elemanlar tarafndan ynetilen teknoloji transfer dairesi bulunmal ve yeni bulularn pazarlanmasn kolaylatrmak iin zel sektrle i ie olmaldr. niversite-endstri ibirlii ve teknoloji transferinde alacak akademisyenlerin tevik grmeleri gerekir. Tevik elde edilecek sonucu nemli lde etkiler. Teknoloji transferinde alm olmak, patent ve lisans retimine katkda bulunmu olmak kadro bulma, ykseltilme ve atamalarda, ncelik kazanma nedeni olmaldr. Ayrca, niversitenin telif haklaryla ilgili uygulamalar, tevik edici lde parasal dllendirmeye imkn vermeli ve bu konuyla ilgili uygulamann ne olduu aka ilan edilmelidir. niversite-endstri ibirliinde kar elikisine meydan vermemek gerekir. rnein, eer bir birim bakanna veya bakann yaknlarna ait firma, bakann birimindeki aratrmalar destekliyorsa, burada bir problem var demektir. nk ekonomik kar nedeniyle bakan deerlendirmelerinde objektif olmayabilir. Ortan drst olmas en nemli n arttr. Drstln olmad yerde hibir ey olmaz. Drstlk olmaynca toplumun ortaklara olan gveni de sarslr.
352
KAYNAKLAR
Angelino, H., Collier, N.: Comparison of innovation policy and transfer of technology from public instututions in Japan, France, Germany and the United Kingdom. NII Journal 8: 5390, 2004 Brennenraedts, R.M.F., Bekker, R., Verspagen, B.: The different channels of university-industry knowledge transfer: Empirical evidence from Biomedical Engineering. 20s, 2006 http://www.merit.unu.edu/publications/papers/200601_verspagen.pdf Carayannis, E.G., Alexander, J., Ioannidis, A.: Leveraging knowledge, learning, and innovation in forming strategic goverment-university-industry (GUI) R&D partnerships in the US, Germany, and France. Technovation 20:477488, 2000 Doutriaux, J., Sorondo, A.: University-industry cooperation comparing the canadian and Uruguayan experience. Revista Electronica, September, 2005 Etzkowitz, H., Leydesdorff, L.: The dymics of innovation: from national systems and mode 2 to a triple helix of university-industry-goverment relations. Research Policy, 29:109-123, 2000 Etzkowitz, H.: Research groups as 'quasi-firms': the invention of the entrepreneurial university. Research Policy, 32; 109121, 2003 Fontana, R., Geuna, A., Matt, M.: Factors affecting university-industry R&D projects: The importans of searching, screening and signalling. Research Policy 35:309323, 2006 Grossman, J.H.. The impact of academic research on industrial performance. National Academic Pres, Washington, Dc, U.S.A, sayfa 227233, 2003 Gulbrandsen, M., Smeby, J-C.: Industry funding and university professorsresearch performance. Research Policy, 34: 932-950, 2005 Harman, G.: Australian university-industry research links:researcher involvement, outputs, personal benefits and witholding behaviour. Prometheus, 20: 143158, 2002 Jones-Evans, D., Klofsten, M., Andersson, E., Pandya, D.: Creating a bridge between university and industry in small European countries: the role of the Industrial liaison office. R&D Management 29: 47-56, 1999 Kiper, M.. Teknoloji transfer mekanizmalar ve bu kapsamda niversite-sanayi ibirlii. Teknoloji, Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii, Ankara, 2004
353

Kitagawa, F.. New S&T policies and re-positioning of universities in the changing national innovation system: A view from Japan, European Research Institute, s:1-31,No. 09/2006 Klofsten, M., Jones-Evans, D.: Comparing academic entrepreneurship in Europe- the case of Sweden and Ireland. Small Business Economics 14:299309, 200 Lin,M.W., Bozeman, B.. Researches industry experience and productivity in university-industry research centers: A scientific and technical human capital explanation. Journal of Technology Transfer 31: 269290, 2006 Link, A.N., Siegel, D.S.: Generating science-based growth: An econometric analysis of the impact of organizational incentives on universityindustry technology transfer. The European Journal of Finance, 11:169181, 2005 Marques J.P.C., araa, J.M.G., Diz, H.: How can university-industrygovernment interactions change the innovation scenerio in Portugal?the case of the University of Coimbra. Technovation: 26:534-542, 2006 Motohashi, K.: University-industry collaboraations in Japan: The role of new technology-based firms in transforming the national innovation system. Research Policy, 34: 583594, 2005 Shane, S.: Executive forum: University technology transfer to entrepreneurial companies. Journal of Business Venturing, 17: 537552, 2002 Steffensen, M., Rogers, E.M., Speakman, K.: Executive forum: Spin-offs from research centers at a researc university. Journal of Business Venturing, 15: 93-111, 1999 Trk-Bak, L., Brint, S.: University-industry collaboration: Patterns of growth for low-and middle-level performans. Higher Education, 49: 6189, 2005 Veltz, P.: City and university in the knowledge age. Eur. J. Eng Ed., 26:53-62, 2001
354
II. TRKYEDE NVERSTE-SANAY BRL

niversiteler bilgi toplumunun en nemli kurumlarndandr. Temel grevleri bilgi retmek, bilgiyi retim ve dier yollarla yaymak ve topluma hizmettir. Bilgi toplumunda bilgiye dayal ekonomi hkimdir. Bu nedenle niversite ile ekonomi arasnda yakn bir iliki vardr. Bilgi ekonomisi denince, akla retilen bilginin uygulamaya ve yeni teknolojiye dnt yeni bir ekonomik dzen gelir. Pazar artlarnn bilim ve teknolojiye yn verdii akla gelir. Artk niversite sadece aratrma ve retim yapmakla toplumun beklentilerini karlayamaz. Kald ki gelimekte olan lkelerde, niversite bu iki geleneksel grevini de tam olarak yerine getirmekten uzaktr. Dnyada bilime dayal bilgi kavram, yenilenmeye dayal teknoloji kavramna doru kaymaktadr. Toplum hayatndaki deiimin sarsntsz olabilmesi iin srekli biimde yeni teknolojiler gelitirmek ve ekonominin yarabilme yeteneini artrmak gerekir. Avrupa Birlii yesi lkelerde hkmetler akademik almalarn ekonomiye daha fazla katk salamas iin gerekli nlemleri etkin biimde almaktadrlar. niversitelerden daha giriimci olmalar ve bilime dayal ekonominin kurallarn dikkate alarak almalar beklenmektedir. Yani, niversiteler ynetimde, rn kalitesinin kontrolnde ve verimin deerlendirilmesinde ekonomik kurallar kullanmaya zorlanmaktadr. Bu eilime kar olan aratrclara gre, bu gidi
niversiteleri hem bilimsel hem de ticari grevi olan, fakat hi birini tam olarak yerine getiremeyen melez kurumlar haline sokmakta ve beraberinde ok eitli problemler getirmektedir. Giriimci niversite Giriimci niversite, i ve d evrelerin istek ve beklentileri dorultusunda uyum yapabilen kurumdur. Bir niversitenin yenilenme ve deien evre artlarna uyum konusunda baar olmasn belirleyen nemli faktrler unlardr: Gl bir ynetim, gelien ve genileyen bir evre, eitli kaynaklardan para destei, akademik motivasyon, giriimcilik kltr, kalite gvencesi ve kalite kontrol, programlarn deerlendirilmesi ve yenilenmesi, uygulamal aratrma ve teknoloji transferi ve elemanlarnn yeni gelimelere ayak uydurmalar. Bunlarn yannda gerek anlamda zerklik, deien evreye uyumlu niversite olabilmenin olmazsa olmaz artlarndandr. Be ayr tip giriimci niversite tanmlanmtr. 1. Prototip niversite. Snrl miktarda giriimde bulunabilmektedir. Balca zellikleri unlardr: Kurumsal takdir hakknda art, giriimcilik kltrnn oluumu, st ynetimin yetkisinde art, iletme, liderlik, stratejik plann hazrlanmas, hesap verebilirliin nemine vurgu. 2. Giriimcilie ynelen niversite. Giriimcilie ve pazara ynelimi artmtr. Fakat giriimcilik kltr tam deildir. nemli zellikleri: Giriimcilikte art, pazara ynelik kurumsal politika, akademik deerler ile giriimcilik arasnda eliki, iletmeciliin oluumu. 3. Yeni giriimci niversite. nemli zellii vardr: Devlet btesine snrl bamllk, giriimci niversite kimlii, blge ekonomisine katk. 4. Uyumlu giriimci niversite. ve d gelimelere uyum salayabilen yeniliki niversitedir. zellikleri: Kendi geleceini 356
II. Trkiyede niversite-Sanayi birlii
planlama yetkisi, dardan ok nemli miktarda para destei, pazara ynelik ynetiim ve iletme yaps, akademik kltr ile giriimcilik kltrnn btnletirilmi olmas. 5. deal tip niversite. zellikleri: zerk ve kendine gvenen kurumdur. Giriimcilikte rol alanlar arasnda sorumluluk ve risk paylamnda aklk vardr; akademik ve giriimci kltr ile iletmeci ve meslektalk kltrnn elikisiz btnletii kurumdur. niversite-Sanayi birlii Tm Taraflara Kazan Salar Endstrinin kazanc: Temel aratrmalarn sonularna ulamak, ok pahal olan aratrma laboratuarlarndan ve niversitenin dier imknlarndan yararlanmak, bilim adamlarnn ve doktora rencilerinin deneyimlerinden yararlanmak, teknoloji transferi ve innovasyon olana bulmak, Ar-Ge kapasitesini artrmak, istihdam etmek zere en yetenekli elemanlar seebilmek. niversitenin kazanc: Aratrmalara kaynak bulma kolayl, kamu kaynaklarna gre krtasiyesi daha az olan kaynaklara ulamak, rencilerine i bulma ihtimalini artrmak, rencileri ekonominin ihtiyalarna gre eitmek, retim elemanlarnn verimini artrmak, temel aratrma sonularn pazarlamak, patent ve lisans retimi yoluyla niversitenin gelirini artrmak, sonuta lokal, blgesel ve ulusal ekonomik gelimeye katkda bulunmak. Hkmetin kazanc: Aslnda endstri ile niversitenin kazanc hkmetlerin de kazanc saylr. Ayrca, refah toplumu oluturma hedefine yaklamak, sosyo-ekonomik sorunlara zm bulmak, her alanda daha iyi yetimi nitelikli insan gcne sahip olmak, uluslararas bir yar srdrebilir ekonomik g, milli gvenlik ve savunma ile ilgili problemlere zm gibi birok kazan saylabilir. 357
Tketicinin kazanc: birliinin drdnc sarmal saylan tketicinin veya mterinin de nemli kazanlar vardr. htiya duyaca rnn en iyisini, en verimlisini, en kullanlsn, ksacas amaca en uygun olann elde edebilmek tketicinin nemli kazanlarndandr. niversite-Sanayi birliinin Riskleri de Vardr niversite-sanayi ibirliini eletirenler ve bilginin pazarlanmasna, akademik kapitalizm diye kar kanlar da vardr. Bu konuya daha fazla girmeden burada sadece temel riskler saylacaktr. Srekli olmasa da akademik zgrlklerden dn vermek, aratrma sonularnn serbest dolamna snrlama konmas, irketlerin akademisyenleri etki altnda tutma imkn ve ihtimali, temel akademik almalara ayrlacak zamann azalmas, retim ve temel aratrma gibi iki geleneksel greve olumsuz etki, patent veya lisans almak iin yaynlarn geciktirilmesi nemli risklerdendir. TRKYEDE DURUM Trkiyede 1990l yllardan itibaren niversite-sanayi ibirliinden gittike artan bir biimde sz edilmektedir. Ancak, byle bir ibirlii bir lkenin bilim, teknoloji ve bilgiye dayal sanayideki gelimilik dzeyine baldr. Teknoloji retme yerine onu transfer ederek hayatn ve kazancn srdren bir sanayi bilime, teknoloji gelitirmeye ve niversiteye ihtiya duymaz. Dardan bulduu ortaklarla ve onlardan ald teknoloji ile yatrm yapar. Ucuz iilikten yararlanr ve montaj rnlerini ite ve dta satarak kazancn artrr. Byle bir sanayi aratrma-gelitirme(AR-Ge) birimleri kurmaz, aratrmaya para ayrmaz ve niversiteden de ciddi ve nemli bir istekte bulunmaz. niversite-sanayi ibirliini aklayan l sarmal grne gre, hkmet, sanayi ve niversite tm imknlarn 358
ortak bir ama iin seferber ederek retilen bilginin teknoloji transferinde kullanlmasn salarlar. l sarmala ek olarak tketici kesimini drdnc bir sarmal olarak gsterenler vardr. nk tketicinin ilgi, istek, ihtiya ve eletirileri teknolojik yenilenmeyi olumlu ynde etkiler. Trkiye 2006 yl bilim ve mhendislik gstergelerine gre patent retme bakmndan 39. sradadr. niversitelerin yayn says son yllarda nemli art gstermitir. Trkiyenin Fen Bilimleri Atf ndeksindeki yeri 13.773 yaynla 2004 ylnda 20. sraya ykselmitir. Ancak, nfusa orantl sras daha gerilerdedir. Dier taraftan, alnan atf says ve patent saylar yayn saysna paralel olarak artmamaktadr. 2005 ylnda Trkiye gayri Safi Yurtii hslasnn ancak % 0, 79unu Ar-Geye ayrabilmitir. Avrupa Birlii lkelerinde bu oran % 2nin zerindedir ve 2010 ylnda ortalama olarak % 3e karmay hedef almlardr. Trkiyenin tam zaman edeerli Ar-Ge eleman says 2002 ylnda 28.964 kadard. Ayn yl bu say Almanyada 480.000, talyada 164.023 ve Yunanistanda 60.226 idi. 2006 bilgilerine gre Trkiye rekabet gc bakmndan lkeler arasnda 51. sradadr. Rekabet gc ekonomik performans, hkmetin etkinlii, i evrelerinin etkinlii ve alt yapya gre hesaplanmaktadr. Alt yap iinde temel alt yap, teknolojik alt yap, bilimsel alt yap, salk ve evre ile eitim bulunmaktadr. OECDnin 2005 /2 tarihli Temel Bilim ve Teknoloji Gstergelerine gre 2004 ylnda Trkiyedeki Ar-Ge faaliyetlerinin % 28,7sini sanayi desteklemitir. Hlbuki ayn oran talyada % 48,3, ngilterede % 65,7, Almanyada % 70,4 ve svete % 74,1 idi. Yukarda verilen bilgiler Trkiyede l sarmaln kolunun da ileri lkelerdekine gre clz ve yetersiz olduunu, grevlerini tam olarak yapamadklarn ve nemli lde gelime kaydetmeleri gerektiini gstermektedir. 359
Uygulama l sarmalda hkmete den grev yasal alt yap ve parasal destek yoluyla niversite-sanayi ibirliini tevik etmektir. Yasal alt yap konusunda nemli lde yol alnmtr. Bu maksatla 3624 sayl Kanunla 20 Nisan 1990 tarihinde, kk ve orta lekli sanayi iletmelerinin teknolojik yeniliklere uyumlarn salamak, rekabet glerini artrmak ve ekonomiye daha fazla katk yapmalarn temin etmek amacyla Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme daresi Bakanl (KOSGEB) kurulmutur. KOSGEB sanayi ve ticaret bakanl ile ilgili, tzel kiilii olan bir kamu kuruluudur. Btn ilemlerinde zel hukuk hkmlerine tabidir. KOSGEBin teknoloji gelitirme merkezleri, iletme gelitirme merkezleri ve laboratuar mdrlkleri gibi hizmet birimleri vardr. 4691 Numaral Teknoloji Gelitirme Blgeleri Kanunu 26 Haziran 2001de kabul edilmi ve 6 Temmuz 2001de resmi Gazetede yaynlanmtr. Kanunun amac ilk maddede u ekilde belirtilmitir: MADDE 1. - Bu Kanunun amac, niversiteler, aratrma kurum ve kurulular ile retim sektrlerinin ibirlii salanarak, lke sanayiinin uluslararas rekabet edebilir ve ihracata ynelik bir yapya kavuturulmas maksadyla teknolojik bilgi retmek, rnde ve retim yntemlerinde yenilik gelitirmek, rn kalitesini veya standardn ykseltmek, verimlilii artrmak, retim maliyetlerini drmek, teknolojik bilgiyi ticariletirmek, teknoloji youn retim ve giriimcilii desteklemek, kk ve orta lekli iletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu salamak, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun kararlar da dikkate alnarak teknoloji youn alanlarda yatrm olanaklar yaratmak, aratrmac ve vasfl kiilere i imkn yaratmak, teknoloji transferine yardmc olmak ve yksek/ileri teknoloji salayacak yabanc sermayenin lkeye giriini hzlandracak teknolojik alt yapy salamaktr. 360
Dier taraftan, Sanayi ve Ticaret Bakanl Teknoloji Gelitirme Blgeleri Kanununun uygulanmasna ilikin usul ve esaslarn dzenleyen Teknoloji Gelitirme Blgeleri Uygulama Ynetmeliini 19.06.2002 tarih ve 24790 Sayl Resmi Gazetede yaynlamtr. Ayrca, Maliye Bakanl 15.03.2004 tarihli sirkler ile teknoloji gelitirme blgelerinde uygulanan vergisel tevikleri aklamtr. 31 Temmuz 2004 tarihinde yrrle giren yasal dzenleme ile Ar-Ge harcamalarnn gelir/kurumlar vergisi matrahndan indirilmesine dayal bir sistem getirilmitir. Bu dzenleme mkelleflere, iletmeleri bnyesinde gerekletirdikleri yeni teknoloji ve bilgi arayna ynelik ArGe harcamalar tutarnn % 40n, yllk beyannamelerindeki gelirlerinden indirebilme hakk tanmtr. Teknoloji Gelitirme Blgelerindeki yatrm faaliyetlerine olan tevikler artrlmtr. 2003 ylnda Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda deiiklik yaplm ve fikri mlkiyet haklar iin daha gvenli yasal bir ortam oluturulmutur. Ayrca, 2003 ylnda yrrle giren Trk Patent Enstits Kanunu, Enstitnn almasn ve kapasitesini olumlu ynde etkilemitir. Yatrmlar in Arazi ve Arsa Temin Edilmesi Endstri yatrmlar iin sermaye ve bilgi yannda uygun arsa ve araziye de ihtiya vardr. Bu problem 19 Ocak 2002 tarihinde yrrle giren Endstri Blgeleri Kanunu ile nemli lde zlmtr. Sz konusu kanun, yerli ve yabanc yatrmclara yer tahsisini mmkn klmakta, yatrmlarn tevik edilmesini salamakta, yurt dnda alan Trk iilerinin tasarruflarnn Trkiye'de yatrma aktarlmasn hedeflemekte ve dorudan yabanc yatrm giriini artrmay ngrmektedir.. Teknoloji Gelitirme Blgeleri Tablo 12-1de Trkiyede Teknoloji Gelitirme Blgelerinin dalm ve niversitelerin teknopark giriimlerinin gelimilik 361
aamalar grlmektedir. Toplam 115 kadar niversitemiz olmasna ramen niversite-sanayi ibirlii iin hazrlklarn tamamlayan ve bu konuda belli bir yol alan niversite says fazla deildir. Tabloda yer alanlarn tm henz verimli alma artlarna kavumamtr. O nedenle, burada Tablo 12-1deki tm blgeler ele alnmayacak bir-iki blge hakknda ksa bilgi verilecektir. niversite-sanayi ibirliinin gelimesi iin gereken nemli artlardan birisi bu iki kurumun birbirine yakn olmasdr. Yani, sanayilemi blgelerde bulunan niversitelerin innovasyon ve teknoloji transferinde daha ileride olmalar beklenen bir eydir. Bu nedenle stanbul Teknik niversitesi ile Orta Dou Teknik niversitesinin, TBTAK Marmara Aratrma Merkezi ile birlikte teknopark oluturma giriiminde ve sanayi ile ibirlii almalarnda nc olduklar sylenebilir. Orta Dou Teknik niversi (ODT) Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi ODTde teknokent iin ilk almalar 1987de balad. ODT ile KOSGEB (Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme daresi Bakanl) arasnda 1992 ylnda imzalanan bir anlama ile ODT Teknoloji Gelitirme Merkezi (TEKMER) kuruldu. 2001 ylnda da ODT Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesine dnt. Mays 2004 tarihinde mevcut binalarda 108 firma ve 900 aratrmac faaliyet gstermekteydi. Firmalarn % 51i biliim, % 22si savunma sanayi, %12si elektronik, % 15i dier sektrleri temsil etmekteydi. 2003 yl itibariyle ODTteknokent firmalar tarafndan yaklak 8 milyon dolar ihracat gerekletirilmitir. ODT retim yeleri ayn dnemde TEKMER ve teknokent bnyesinde drt irket kurmulardr. Hazine Mstearlnn ocak 2005 tarihli Trkiye Yatrm Danma Konseyi lerleme Raporuna gre, 4 Austos 2004 tarihi itibariyle kurulu izni verilen teknoloji gelitirme blgelerinden 7si faaliyete gemi bulunmaktayd. Bunlar, 362
ODT Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi, TBITAK Marmara Aratrma Merkezi Teknopark, zmir Teknoloji Gelitirme Blgesi, Ankara Teknoloji Gelitirme Blgesi, Gebze Organize Sanayi Blgesi Teknopark Teknoloji Gelitirme Blgesi, Hacettepe niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi ve T Ar Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesidir. T Ar Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi 1985 ylnda, stanbul Teknik niversitesi ile stanbul Sanayi ve Ticaret Odasnn ortak giriimi sonucunda bir teknopark uygulamas balatld. Bu teknopark konusunda Trkiyedeki ilk giriimdir. Dier taraftan, Ar Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi ile ilgili almalarn balangc 1996 ylna kadar gitmektedir. 2001 ylnda Teknoloji Gelitirme Blgeleri Kanunu knca Ar Teknokent, Teknoloji Gelitirme Blgesi olma yoluna girdi ve 2003 ylnda kuruluu resmiyet kazand. Ayazaa, Florya ve Tuzlada olmak zere ayr merkezde hizmet planlanm ve 2008 ylnda 300.000 metre kare kapal alan hedeflenmitir. 2003 ylnda resmen hizmete giren Ar1in bnyesinde 21 irket bulunmaktadr. 2004 ylnda hizmete giren Ar 2 iin 300den fazla irketin bavuru yapt bildirilmitir. Ar-Ge faaliyetlerine etkinlik kazandrmak amacyla Tde eitli Mkemmeliyet Merkezleri kurulmutur. niversitenin web sayfasnda u merkezlere yer verilmitir: 1. Polimer Aratrma ve Test Merkezi, 2. Otomotiv Teknoloji ve AR-GE Merkezi, 3. CAD-CAM AR-GE Merkezi, 4. Gda Kalite Kontrol ve Teknoloji Gelitirme Merkezi, 5. Tekstil AR-GE Merkezi, 6. Proje Ynetim ve Teknoloji AR-GE Merkezi, 7. Uzaktan Eitim Merkezi, 8. Yazlm Gelitirme ve Multimedya Merkezi, 9. Prof. Dr. Adnan Tekin Yksek Teknoloji Seramikleri ve Kompozitleri Aratrma Merkezi, 10. Mekatronik Merkezi, 11. Uydularla Haberleme ve Yer stasyonu Merkezi, 12. leri Elektronik Teknolojileri AR-GE Merkezi (ETA Tasarm Merkezi). 363
niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezleri Program (SAMP) SAMP niversite-sanayi ibirliini gelitirmek amacyla balatlan bir programdr. zel bir yaps ve ynetim ekli vardr. Uygulama esaslar TBTAK Bilim Kurulunun 07.09.1996 tarihli toplantsnda kabul edilmitir. TBTAK, devlet veya hkmet adna hareket eden dzenleyici kurulutur. Bu sistemde taraflarn belli grev ve sorumluluklar vardr. niversite bina, alt yap hizmetleri ve aratrc eleman salamakta; sanayi kesimi kurulu sermayesini temin etmekte ve be yl sreyle maddi katk yapmay kabul etmekte; TBTAK be yl boyunca sanayici kesimin salad kadar bir maddi katky karlksz olarak yapmay taahht etmektedir. Bu sre sonunda merkezin kendi ayaklar zerinde durmas, dier bir deyile kendi yayla kavrulur hale gelmesi beklenmektedir. niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezi kurmak amacyla 1994 ylna kadar 16 bavuru yaplm ve be merkez kurulmutur. Bunlardan Gaziantepte kurulan merkez baarl olamad iin kapanmtr. Halen aktif olanlar Eskiehir Anadolu niversitesindeki Seramik Aratrma Merkezi, Ege niversitesindeki Tekstil Aratrma Merkezi, Adana ukurova niversitesindeki niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezi, ODTde ODAGEM-Ostim Ortadou leri malat Sistemleri ve Teknolojileri Ar-Ge Merkezi ve Hacettepe niversitesindeki BYOMEDTEK - Biyomedikal Teknolojiler Merkezidir. SAMPnin amac TBTAK tarafndan aadaki gibi belirlenmitir: TBTAK bnyesinde yrtlen niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezleri Programnn amac, niversitelerde yrtlen aratrmalar endstriyel ve teknolojik gelimeler ynnde ve sanayicinin gereksinim duyduu konularda kurgulayarak, bu konularda bilgi birikimi salamak ve endstriyel aratrma 364
konularnda deneyimli mezunlar yetitirmek, merkezde arlkl olarak yksek lisans ve doktora rencisinin almalarn salayarak niversitenin aratrma potansiyelini artrmak ve belli bir srede, srekli gelime gsteren gelir-gider dengesini kurmu merkezleri oluturarak niversite-Sanayi ibirliinde sreklilik salamaktr. ukurova niversitesindeki niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezi 2005 ylnda beinci kurulu yln tamamlamtr. Beinci ylda merkeze payda olan asl ye firma says 19, asosiye ye firma says 19 ve fahri ye says 1 idi.1998 ylnda Anadolu niversitesinde kurulan Seramik Aratrma Merkezinde seramik retim teknolojisi ve rn gelitirme zerine Aratrma-Gelitirme (Ar-Ge) almalar yaplmaktadr. Merkezde, kaplama malzemeleri, salk gereleri, refrakter malzemeler, porselen ve ham madde sektrleri bata olmak zere, seramik sektrnde projeler gelitirilmektedir. Merkez, Ar-Ge, analiz, eitim ve danmanlk, rn standart testleri ve dokmantasyon olmak zere be ana alanda hizmet sunmaktadr. TBTAK Tekstil Aratrma Merkezi (TAM) Trkiye Tekstil Sanayi verenleri Sendikas yelerince kurulan Trk Tekstil Vakf, Ege niversitesi ve TBTAK'n ortak giriimleriyle domu ve 01 Ocak 2002 tarihinde faaliyetlerine balamtr. Hacettepe niversitesindeki BYOMEDTEK-Biyomedikal Teknolojiler Merkezi Hacettepe niversitesi, TBTAK, Ostim ve alt sanayi kuruluu ortaklnda kurulmutur. Biyomedikal Teknoloji ve Biyoteknoloji alannda aratrma-gelitirme yapmaktadr. Temel amac ve alma alan bilgi-teknoloji transferi ve aratrma rnlerinin ticariletirilmesidir. ODAGEM-Ostim Ortadou leri malat Sistemleri ve Teknolojileri Ar-Ge Merkezinin grevleri yle zetlenmitir: 1. rencilerimize pratikle i ie uygulamal bir eitim salayarak onlara daha iyi bir mesleki gelecek olana yaratmak. 2. Otomotiv ana ve yan sanayinin AR-GE ve test ile ilgili gereksinimlerini karlayabilmek. 3. Uluslararas rekabete ak ve 365
rekabet edebilir olmak, bu grevimizi, elimizde olan teknolojimizi, yaratclmz ve yeterliliimizi kullanarak karlkl sayg ve ekip anlay olan bir ortamda yerine getirmektir.
Tablo 12-1. Trkiyede Teknoloji Gelitirme Blgeleri niversitelerin Teknopark Giriimlerinin Gelimilik Aamalar
NO 1 BLGE ADI ODT Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi TBTAK Marmara Aratrma Merkezi Teknopark zmir Teknoloji Gelitirme Blgesi Ankara Teknoloji Gelitirme Blgesi Gebze Organize Sanayi Blgesi (GOSB) Teknoloji Gelitirme Blgesi TO Ar Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi NVERSTE ADI ODT Marmara niversitesi zmir Yksek Teknoloji Enstits Bilkent niversitesi Gebze leri teknoloji Enstits T RESM GAZETEDE LAN TARH 26.6.2001 tarih ve 4691 sayl kanunun geici maddesi118 uyarnca 26.6.2001 tarih ve 4691 sayl kanunun geici maddesi uyarnca 12.11.2002 24934 12.11.2002 24934
ve
()
()
3 4
12.11.2002 24934
10.01.2003 24989
Hacettepe niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi

Kocaeli niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi Eskiehir Teknoloji Gelitirme Blgesi Yldz Teknik niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi stanbul niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi
Hacettepe niversitesi
Kocaeli niversitesi Anadolu ve Osmangazi niversiteleri Yldz Teknik niversitesi stanbul niversitesi
10.01.2003 24989
10.04.2003 20575
9 10 11
10.04.2003 20575 10.04.2003 20575 08.08.2003 25193
366

Seluk niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi Bat Akdeniz Teknokenti Teknoloji Gelitirme Blgesi Erciyes niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi Trabzon Teknoloji Gelitirme Blgesi ukurova Teknoloji Gelitirme Blgesi Erzurum Ata Teknokent Teknoloji Gelitirme Blgesi Mersin Teknoloji Gelitirme Blgesi Gller Blgesi Teknoloji Gelitirme Blgesi (Isparta) Ulutek Teknoloji Gelitirme Blgesi Gaziantep niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi Ankara niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi
12
Seluk niversitesi Akdeniz niversitesi Erciyes niversitesi Karadeniz Teknik niversitesi ukurova niversitesi Atatrk niversitesi Mersin niversitesi
08.08.2003 25193
13
30.04.2004 25448
14 15 16 17 18 19 20 21 22
30.04.2004 25448 30.04.2004 25448 17.07.2004 25525 05.03.2005 25746 18.06.2005 25849
Sleyman Demirel 08.09.2005 25930 niversitesi Uluda niversitesi Gaziantep niversitesi Ankara niversitesi 08.09.2005 25930 2006 2006 (2) (2)
GEC MADDE 1: Bu Kanunun yrrle girdii tarihten nce kuruluu Bakanlka onaylanm teknoparklar, bu Kanun hkmlerine uymak kaydyla, bu Kanunun yrrle girmesiyle Blge olarak kabul edilir ve Kanunun salad tm muafiyet ve desteklerden istifade ederler. Aklamalar: (1) (1): 1992 ylnda kurulmu ve faaliyetlerine balam olup, 26.06.2001 tarih ve 4691 sayl Kanunun yrrle girmesiyle blge olarak kabul edilmi ve Kanunun salad tm muafiyet ve desteklerden istifade eder hale gelmitir. 367
(2) (2): Kuruluu Bakanlka onaylanm, resmi olarak ilan edilmek zere Resmi Gazetede yaymlanmas beklenmektedir. Kaynak: YK, Trkiye nin Yksekretim Stratejisi Taslak Rapor 2006 TRKYEDEK NVERSTE-SANAY BRLNN DEERLENDRLMES Trkiyede giriimcilik kltr gittike gelimektedir. Kk ve orta boy iletmeler (KOB) Trkiyedeki ekonomik bymenin lokomotifi saylrlar. sizliin azalmasnda, teknolojik yenilenmede, refahn yaygnlamasnda KOBler byk neme sahiptirler. niversite-sanayi ibirlii KOBlerin gelimelerine, daha retken, daha verimli ve daha yeniliki bir yap kazanmalarna yol aabilmelidir. Bu henz baarlm deildir. Yani, innovasyon kltr, giriimcilik kltrne gre olduka zayftr. Trkiyede 1990dan itibaren kurulan Teknoloji gelitirme merkezlerinin ve 2001 ylndan sonra resmileen ve imdiki durumlar Tablo 12-1de zetlenen teknoloji Gelitirme Blgelerinin almalar, baarlar ve verimleri konusunda yaplan aratrma says ok fazla deildir. Akomak ve Taymaz tarafndan yaplan bir almaya gre, Haziran 2003 ylna kadar 128 iletme TEKMERlerden yararlanm ve sonra ayrlmlardr. Ayn dnem itibariyle TEKMERlerden yararlanmakta olan firma says 149 dur. Sz konusu alma, pazarlama giriimlerinde, iletmeler aras a yapsnda, risk sermayesi konusunda ve iletme destek programlarnn niteliinde eksiklikler olmasna ramen, yeni kurulan firmalarn hassas dnemi geirmelerinde TEKMERlerin nemli roller oynadklar sonucuna varmtr. Baka bir aratrmada (Uzun, 2006) patent konusuna geni yer verilmitir. Patent says retilen bilginin ne lde sanayi kesimine yansdnn bir lsdr. 1983 ylnda Trkiye kaynakl patent says 56, 368
SCIye giren yayn says ise 464 idi. 2003 ylnda yayn says 12160a karken patent says ancak 79 olmutur. Yani, aratrma ve yayn saysnn hzl bir art gstermesine ramen, ekonomiye katk, teknoloji transferi ve yenilenme ok yetersizdir. Daha nce belirtildii gibi, Almanya'nn Hamburg-Harburg niversitesi 1978de kurulmu olan gen bir kurumdur.1999'da 3500 rencisi ve 100 profesr 500 de retim eleman vard. Mhendislik retimi veren bu niversitenin sanayi ile sk balantlar vardr. niversite 1999 ylnda yaklak 100 patent almtr. Bizdeki niversitelerin niin benzer bir baary gsteremedikleri, zerinde dnlmesi gereken nemli bir meseledir. Yksekretim Kurulunun hazrlad Haziran 2006 tarihli ve Trkiyenin Yksekretim Stratejisi adl raporda, patent retimindeki ksrln nasl alaca, niversite-sanayi ibirlii veya giriimci niversite hakknda ne dnld ve bu konularda nelerin hedeflendii belli deildir. Tablo 12-1de yer alan bilgi ve tespitler yeterli grlmtr. YKn 237 sayfalk raporunda btn bu nemli soru ve sorunlar iin yeterli bilgi yoktur. Bayrak ve Halis, Denizli ilinde retim elemanlar ile sanayicilerin niversite-sanayi ibirliine nasl baktklarn ve bu konuda ne dndklerini aratrmlardr. Sonulara gre son 5 yl iinde yeni teknoloji gelitirilmemitir. En sk grlen ibirlii alan srasyla eitim-kurs-seminer, staj uygulamas ve danmanlktr. Karlalan en nemli 3 zorluk ise, sanayicinin ilgisizlii, retim eleman yetersizlii ve finansman eksiklii olarak belirtilmitir. Bir baka almada sanayi-niversite ibirliinin niin yetersiz olduu aratrlm ve u nedenler saptanmtr: birliine ihtiya ve istek duymama, niversite alt yapsnn yetersiz oluu. Kar taraftan teklif bekleme, iletiimin zayf oluu, karlkl gvenin olmamas, politik kararlln 369
olmamas nedeniyle uzun sreli projelerin yaplamamas, ar akademik ders yk ve niversitedeki eitim programlarnn uygulamaya ynelik olmamas. Trkiye dhil Avrupa Birliine aday yedi lkenin (Bulgaristan, Letonya, Lituanya, Malta, Romanya, Slovakya ve Trkiye) innovasyon politikalarnn karlatrld bir almada, dier alt lkeye gre Trkiyenin birok bakmdan daha nde olduu belirtilmektedir. Ancak, nfusuna oranla ArGeye daha fazla para aktarmas gerektii ve akademi-sanayi ibirliinin yetersiz olduu ifade edilmitir. Ayrca, aratrma kurumlar ile sanayi arasnda bilgi transferini gerekletirmek amacyla eitim ve eleman hareketliliini dzenleyen plan ve programn sadece Romanyada bulunduu tespit edilmitir. 20022003 yl Global Rekabetlilik Raporuna gre Trkiye niversite-sanayi ibirliinde 80 lke arasnda 71. sradadr. Bu sonu bilimle sanayi arasnda ilikinin, ortakln ve ibirliinin ok zayf olduunu gsterir. Burada sorumlu sadece hkmetler ve niversite deildir. nnovasyon kltrn edinmeyen, kazancnn bir ksmn gerek anlamda Ar-Geye ayrtmayan, geleneksel retimle veya teknoloji transferiyle hayatn srdren sanayi kesimi de sorumludur. lkemizde sanayici de zerine den grevi yapmamtr ve yapmamaktadr. 1980lerin balarnda bir niversitede konferans veren ok nl i adamna, konferans sonunda, Ar-Geye ne kadar para harcamaktasnz? eklinde bir soru sorulur. Verilen u cevap her eyi anlatmaya yetmektedir: Geen aylarda bir ustamz nemli bir para gelitirdi. Dardan yz bin TLye ithal edilecek paray on bin TLye mal etmi olduk. Bu baarl buluu yapan ustaya bir hafta izin ve bir miktar da para dl verdik. Teknoloji ithali ve montaj sanayi sayesinde servetine servet katan ve dnyann en zenginleri arasna giren i adamnn, o gn iin Ar-Geden anlad bundan ibaretti. 370
Sanayi kesiminin milli Ar-Ge sistemi iindeki pay svirede % 97, Japonyada % 80, ilide % 49 iken; Trkiyede % 20lerde seyretmesi mutlaka deitirilmesi gereken olumsuz bir durumdur. Trkiyede ila sanayi genelde, ila gelitirme, patent alma, aratrma laboratuarlar kurma veya aratrma kurumlarna alt yap temin etme yerine kolay yolu semekte, ithal ham madde, ithal bilgi ve teknoloji ile yerli-ucuz igc kullanarak kazancn dnmektedir. Eczanelerde satlan binlerce ilatan kan yerli sanayi irketleri gelitirmitir? Eer bu sorunun i ac bir cevab yoksa bundan kim sorumludur? Bu tablo karsnda yerli ila sanayi, grevini yapmam olmann verdii bir endieye ve bir zntye sahip midir? Ar-Ge ve Ar-Ge destei, yurtii-yurtd kongreler iin destekleyici olmak ve kongrelere katlanlara, srf ila ve malzeme tketilmesine araclk ettikleri iin parasal destek salamak ve bu kesime zaman zaman yemekler vermek midir? Sanayi kesiminin milli Ar-Ge iindeki pay, uluslararas saygn indekslerde yaynlanan almalara verdikleri proje destekleri, aratrclara saladklar ara gere ve kendi bnyelerinde rettikleri bilgi baznda deerlendirilmelidir. Yani, sanayi kesiminin Ar-Geye net katks ortaya karlmal ve dier lkelerdeki ile karlatrlmaldr. SONU niversite-sanayi ibirlii bilgiye dayal ekonominin ykselen ve gittike yaygnlaan unsurlarndan biridir. Tm taraflara nemli kazanlar salayan bu ibirliinin verimli bir biimde devam etmesi halinde, bilgi ve refah toplumuna giden yol olduka ksalacaktr. Ancak, mevcut gstergeler ve yaplan aratrmalar, henz Trkiyede niversite-sanayi ibirliinin yeterli lde gereklemediini gstermektedir. niversite-sanayi ibirliinin zayf oluundan drtl sarmal yapan elemanlarn tm sorumludur. Teknoloji Gelitirme Blgeleri Yasas, teknoparklar ve inkbatrlerle ilgili gerekli giriimleri gerekletiren hkmetler, plan-program ve mali 371
yardm baznda destek ve tevikleri artrmak zorundadrlar. Aksi takdirde, yasal alt yap tek bana bir ie yaramayacaktr. niversite yakn ve uzak evrenin sorunlarna daha duyarl olmay, bilgi retiminde, sanayi kesiminin ihtiyalarna cevap vermede ve teknoloji transferinde a yakalamay hedef almaldr. niversitelerdeki program ve ders ieriklerinde, sanayi kesiminin ihtiyalar dorultusunda srekli olarak gncelleme yaplmaldr. Bilgi transferine, yenilenmeye ve teknoloji gelitirmeye ynelik yksek lisans ve doktora programlar oluturulmaldr. Sanayi kesimi zerine den grevi yerine getirmelidir. Trkiyedeki byk firmalar ithal teknoloji, ithal ham madde ve ithal teknik g kullanmay azaltmay, teknoloji ihracatn artrmay, Ar-Ge birimleri ve laboratuarlar kurmay ve kamu aratrma kurumlarnda yaplan projeli aratrmalara daha ok maddi destek salamay birer grev bilmelidirler. niversite-sanayi ibirliinin nasl seyrettiini, gl ve zayf ynlerini, ayrlan fonlarn yerinde ve etkin bir ekilde kullanlp kullanlmadn, aratrma sonularnn ekonomik deer tayp tamadklarn deerlendirecek bamsz kurumlara ihtiya vardr. Kamu parasnn ar-ur edilmemesi iin deerlendirme iinin ok objektif, tarafsz ve zamannda yaplmas gerekir. Genel eitim dzeyini artrc plan ve programlar srekli olarak yenilenmeli ve daha etkili bir biimde uygulamaya konmaldr. Giriimcilik, bilgi retimi, teknoloji transferi ve yenilikilik gibi konular orta retim ve niversite ders programlarnda yer almaldr. Ancak bu ekilde, yenilie ak olan insan beyninden daha ok faydalanma yollar alabilir. On binlerce yl nce, arlar bal aynen imdiki gibi yapmaktaydlar. On binlerce yl nce balklar aynen imdiki gibi yzmekteydiler.
372
nsann fark, yenileyici-yeniliki olmas ve hep daha iyiyi, daha verimliyi arayp bulmasdr. niversitelerde ve irketlerde niversite-sanayi ibirlii blmleri veya birimleri oluturulmal ve bu birimlerde grev yapacak yetenekli elemanlar, kar tarafla ilgili aratrmalar yapmal, sorunlar belirlemeli ve kar taraf srekli olarak bilgilendirmelidir. Sanayi ve niversite, ibirlii ile ilgili ksa, orta ve uzun vadeli amalarn, stratejilerini ve planlarn hazrlamakla ykmldrler. Ancak bundan sonra ibirlii dnemi balayabilir. Karlkl gven ve drstlk ibirliinin dier bir olmazsa olmazdr. niversite-sanayi ibirliinin yaygnlamas ve baarl olmas iin ekonomik ve politik bakmdan kararl bir ortamn bulunmas gerekir. Dier taraftan, ilgili yasalarda gerekli deiiklikler yaplarak, Yksekretim Kurulu ve niversiteler yasal adan ada bir yapya kavuturulmaldr. Yeni yasalar yaplrken akademik, mali ve ynetim zerklii konularnda olduu kadar, hesap verebilirlik asndan da ileri lkelerdeki seviyeler hedef alnmaldr. niversitelerde uygulanmakta olan rektr seimi sistemi ile mevcut ynetim anlay mutlaka deitirilmelidir. Trk yksek retimi, mevcut hiyerarik yaps nedeniyle zerine den grevleri yerine getirmekten olduka uzaktr.
KAYNAKLAR
Akbulut, U.: Teknokent: ODTde Teknokent Fikrinin Douu ve Geliimi. http://www.chem.metu.edu.tr/academic/akbulut/arastirma.htm Akomak, S., Taymaz, E.. nkbatrlerin (kulukalk) etkinliinin analiz edilmesi. Trkiye rnei. Ekim 2004 http://www.teknnet.org.tr Alsan, A., elebi, A.: Kaliteli niversite-sanayi ibirlii iin kurumsal organizasyon ve entegre ynetim modeli. www. Teknoport.com.tr Bayrak, S., Halis, M.: retim elemanlar ve sanayici asndan niversitesanayi ibirliinin deerlendirilmesi. www.manas.kg/pdf/sbd-5-06.pdf
373

Bozkurt, V., Ayta, S.: University industry partnership in Turkey. Uluda niversitesi ktisat Dergisi, 16(4): 25-32, 1998. Eli, .: Rekabet Gcnn Anahtar: www.yfyi.com/isplani/inovasyon.ppt novasyon. 2005.
European Commission.: nnovation policy in seven candidate countries: The cahallenges Bulgaria, Latvia, Lithuania, Malta, Romania, Slovakia and Turkey. Final Raport, Volume 1, 181 sayfa, Mart 2003. European Commission.: Annual innovation policy for Turkey. Eyll 2003Austos 2004 dnemi. European innovation scoreboard 2005: Comparative analysis of innovation performance http://trendchart.cordis.lu/scoreboard2005/pdf/EIS%202005.pdf Gktepe, D.: The triple helix as a model to analyze Israeli Magnet Program and lessons for late-developing countries like Turkey, . Scientometrics, 58: 219-239, 2003 Harman, G.: Australian university-industry research links:researcher involvement, outputs, personal benefits and witholding behaviour. Prometheus, 20: 143-158, 2002 Hayrinen-Alestalo, M., Peltola, U.: The problem of a market-oriented university. Higher Education, 52: 251281, 2006 Hazine Mstearl.: Trkiye Yatrm Danma Konseyi lerleme Raporu Yabanc sermaye Genel Mdrl Ocak 2005 http://www.investinturkey.gov.tr/cms/uploads/files/YDK/meeting%2 0docs/YDKRapor2005_tr.pdf Kiper, M.. Teknoloji transfer mekanizmalar ve bu kapsamda niversite-sanayi ibirlii. Teknoloji, Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii, Ankara, 2004 Napier, G., Serger, S.S., Hansson, E.W.: Srengthening innovation and technology policies for SME development in Turkey. Opportunities for private sector involvement. IKED, Malm, 2004 www.iked.org OECD/OCDE.: Main science and technology indicators 2005 Serbest H.: niversite-sanayi ortak aratrma merkezleri ABDden rnekler. niversite ve Toplum, Say 4: Aralk 2003 The world competetiveness scoreboard 2006, IMD World Competetiveness Yearbook 2006 TBTAK.: Research, development and innovation in Turkey. Turkey at a glance. http://www.tubitak.gov.tr/btpd/arsiv/RDIINTURKEYMay2004.pdf
374

TBTAK.: Trkiyede niversite-sanayi birlii: Bugnk Durum, Gelecee ynelik Gr ve Dnceler, Trkiye niversite sanayi ibirlii Birinci uras, Tnn Dzenleyiciliinde, T Ayazaa kamps, 4-5 Kasm, 1994 http://www.tubitak.gov.tr/btpd/btspd/unvsan/turkiye.html TBTAK-Adana niversite-sanayi Ortak Aratrma Merkezi. http://usam.cu.edu.tr/dokuman/2005%20Faaliyet%20Raporu.pdf Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii.: Teknoloji Gelitirme ve Yenilik Destekleri Rehberi. 2005 http://www.tobb.org.tr/yayinlar/TeknGelisYenilik Uzun, A.: Science and technology policy in Turkey. National strategies for innovation and change during the 1983-2003 period and beyond. Scientometrics, 66:551-559, 2006 Yokoyama, K.: Entrepreneurialism in Japanese and UK universities: Governance, management, leadership, and funding. Higher Education, 52: 523555, 2006 Yksekretim Kurulu.: Trkiyenin Yksekretim Stratejisi (Taslak Rapor) Ankara - Haziran. 2006
375
13. BLM
SVL DEMOKRATRK ANAYASA ve YKSEKRETM
12 Eyll Anayasasnda Bilim, Eitim ve YK Trkiye Cumhuriyeti Anayasas nerisinde Yksek retim 100 ve 101. Maddelerle lgili Grmz Dier lkelerin Anayasalarnda Eitim ve Yksek retim niversite Ynetimi Nasl Olacak? Sonu Kaynaklar
SVL DEMOKRATRK ANAYASA ve YKSEKRETM

AK Parti Hkmetinin Bilkent niversitesi retim yesi Prof. Dr. Ergun zbudun bakanlnda 6 retim yesine hazrlatt yeni bir anayasa tasla, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas nerisi bal ile basnda yer ald. Daha sonra 137 maddelik bu taslak AKP tarafndan oluturulan ve Sapancada toplanan Sivil Anayasa Komisyonunda ele alnd. Komisyonda nelerin tartldn ve daha sonra yaplan deiiklikleri henz bilmiyoruz. Trkiyede en ok tartlan konulardan birisi de anayasadr. Youn tartmalar nemli bir Anayasa sorununun olduunu gstermektedir. Anayasa bir toplumun aynasdr. Gelimilik dzeyinin gstergesidir. Bir lkede katlmc demokrasi gelitike, insan n plana ktka ve birey-devlet ilikisi bireyin lehine deitike anayasann da deimesi gerekir. Sekinlerin devleti yerine halkn devleti anlay g kazannca bunun anayasaya yansmas kanlmazdr. Anayasalarn ana amac, daha ok brokratlarn ve sekinlerin deil, btn vatandalarn refah ve mutluluunu eit biimde salamak olmaldr. Anayasa milli iradenin tm devlet kurumlarna yansmasn salayc temel hkmleri ihtiva etmelidir. Temel insan hak ve hrriyetlerini teminat altna almaldr. Devlet organlarnn, ayrmadan, kamplamadan, kapmadan, kutuplamadan bir btn halinde
ve ahenk iinde almalarna imkn vermelidir. Trkiye Byk Millet Meclisi milli iradenin en nemli temsilcisidir. Bu nedenle, anayasa tm kamu kurum ve kurulularnn olumasnda TBMMne daha fazla yetki vermelidir. Tartmakta olduumuz sorunun kayna teden beri anayasalarn olaanst durum ve dnemlerde yaplm olmasdr. 27 Mays Anayasas 1960 ihtilalinin bir rn olmutur. 12 Mart Anayasas gene bir askeri mdahale sonrasnda dzenlenmitir. Son yllarda yaplan nemli deiikliklere ramen ruhunu ve nemli zelliklerini koruyan 12 Eyll Anayasas 1980 ihtilalinin meyvesidir. Seilmilerden ok atanmlara gveni telkin eden, nemli yetkileri belli atanmlarda toplayan, bu yolla ar hiyararik bir ynetim biimi getiren ve sivil siyasetin hareket alann olduka snrlandran 12 Eyll Anayasas artk mrn tamamlamtr. imdi Trkiyenin darbelerin damgasn tamayan, gerekten demokratik, ileri lkelerinkilerle uyumlu ve geni toplumsal mutabakata dayal yeni bir sivil anayasaya ihtiyac vardr. Sivil anayasa sadece sivillerin normal dnemde yapt anayasa demek deildir. Bireyi ne karan, insan haklarna nem veren, darbe ihtimalini ortadan kaldran daha medeni bir anayasa demektir. Bu blmde sadece YKn anayasadaki yeri zerinde durulacak, mevcut durum belirtildikten sonra dier baz lkelerin anayasalarnda yksek retimin nasl ve ne lde yer ald aklanacak ve sonuta nerilere yer verilecektir. 12 Eyll Anayasasnda Bilim, Eitim ve YK Mevcut anayasada bilim, sanat, eitim ve yksek retim konularn dzenleyen 5 nemli madde vardr. Bunlardan Madde 27 bilim ve sanat hrriyeti ile ilgilidir. Maddenin ilk cmlesi bilim ve sanat hrriyeti getirirken, son iki cmlede yasaklara ve kstlamalara yer verilmitir. Bu Anayasada yasaklara, kstlama ve engellere hak ve hrriyetlerden daha fazla vurgu 380
Sivil Demokratrik Anayasa ve Yksekretim
yaplmaktadr. Bu nedenle baz yazarlar eletiri amacyla anayasa yerine amayasa adn daha uygun grmlerdir. Madde 42, eitim retim hakk ve devi baln tamaktadr. Bu maddede de haklardan ok yasaklar gze arpmaktadr. Hlbuki Avrupa Birlii lkelerinin anayasalarnda yer alan eitim maddelerinde bireyin eitim-retim hakk ne kmaktadr. Yksek retimi ilgilendiren 3 ayr madde vardr. Bunlar 130, 131 ve 132. maddelerdir. 130. Madde yksek retim kurumlarn, 131. Madde yksek retim st kurulularn (YK), 132. Madde ise Trk Silahl Kuvvetleri ve emniyet tekilatna bal yksek retim kurumlarn ilgilendirmektedir. Bu blmn asl konusunu yukarya alnan 5 maddeden ikisi, yani 130 ve 131. Maddeler ile taslakta bunlarn yerine getirilen 100 ve 101. Maddeler oluturmaktadr. 130. Maddede yasaklar ve kstlamalarn yannda rektr ve hatta dekann nasl atanaca da hkme balanmtr. Bu ok gln bir durumdur. nk medeni lkelerin anayasalarnda byle bir detaya rastlanmaz. 131. Maddede YK yelerinin says ve hangi makamlarca atanaca belirtildikten sonra bir sr grev ve yetki saylmtr. Btn bunlar yetmiyormu gibi, Kurulun tekilat, grev, yetki, sorumluluu ve alma esaslar kanunla dzenlenir ifadesiyle madde bitirilmitir. Bu iki madde birer anayasa maddesinden ok genel bir yasa ve hatta ynetmelik maddesi zelliini tamaktadr. Gerek Avrupa Birlii lkelerinin ve gerekse gzden geirdiimiz dier baz lkelerin anayasalarnda 130 ve 131 benzeri maddeler yoktur. Hatta Trkiye Cumhuriyeti Anayasas nerisindeki 100 ve 101. maddelerin benzerine de rastlanmaz. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas nerisinde Yksek retim zbudun ve arkadalarnca hazrlanan anayasa nerisinin yedinci blm yksek retim kurumlarna ayrlmtr. 381
Aada grld gibi, sekiz paragraftan oluan Madde 100 genel ilkeleri, drt paragrafl Madde 101 ise Yksekretim Kurulunu ilgilendirmektedir. YEDNC ALT BLM Yksekretim Kurumlar Genel ilkeler Madde 100 (1) niversiteler ve yksek teknoloji enstitleri kamu tzel kiiliine ve bilimsel zerklie sahip olmak zere kanunla; dier yksek retim kurumlar ise kanunla belirlenen esaslara gre kurulur. niversiteler ve dier yksek retim kurumlar, kanunda gsterilen usul ve esaslara gre vakflar tarafndan da kurulabilir. (2) niversiteler ve dier yksek retim kurumlar ile retim yeleri ve yardmclar, serbeste her trl bilimsel aratrma, yayn, aklama ve retim faaliyetinde bulunabilirler. (3) Rektrler, kanunun belirledii usul ve esaslara gre retim yeleri tarafndan be yl iin ve bir defaya mahsus olmak zere seilir. Vakf niversiteleri ile dier yksek retim kurumlarna ilikin dzenlemeler sakldr. (4) niversite ve dier yksek retim kurumlarnn ynetim ve denetim organlar ile retim elemanlar, niversitelerin ve dier yksek retim kurumlarnn yetkili organlarnn dnda kalan makamlarca her ne suretle olursa olsun grevlerinden uzaklatrlamazlar. (5) niversitelerin ve yksek teknoloji enstitlerinin hazrlad bteler; Mill Eitim Bakanlna sunulur ve merkez ynetim btesinin bal olduu esaslara uygun olarak yrrle konulur ve denetlenir. (6) Yksek retim kurumlarnn kurulu ve ileyileri, organlar ve bunlarn seimleri ile niversite organlarnca denetlenmesi, bilimsel zerklik esaslarna gre kanunla dzenlenir. 382
(7) Vakflar tarafndan kurulan niversiteler ile dier yksek retim kurumlarnn, akademik almalar ile retim elemanlarnn akademik unvanlar kazanmalar Devlet tarafndan kurulan yksek retim kurumlar iin ngrlen hkmlere tbidir. (8) Trk Silhl Kuvvetleri ve emniyet tekiltna bal yksek retim kurumlar zel kanunlarnn hkmlerine tbidir. Yksekretim Kurulu Madde 101 (1) retim eleman yetitirilmesini planlamak, niversitelerce nerilen renci kontenjanlarn onaylamak ve niversiteler arasnda koordinasyonu salamak amacyla Yksek retim Kurulu kurulur. (2) Yksekretim Kurulu onbir yeden oluur. En az drd farkl niversite ve yksek retim kurumlarnda grevli profesrler arasndan olmak zere, yelerden alts Bakanlar Kurulu tarafndan seilir. yelerden bei ise farkl niversite ve yksek retim kurumlarnda grevli profesrler arasndan kanun tarafndan belirlenen usullere gre niversitelerce seilir. (3) Yksek retim Kurulu yelerinin grev sresi yldr. Kurul, kendi yeleri arasndan yl iin bir Bakan seer. Ayn kii tekrar Bakan seilemez. (4) Yksekretim Kurulunun tekilt, grev, yetki ve sorumluluu ile alma esaslar kanunla dzenlenir. 100 ve 101. Maddelerle lgili Grmz Taslakta yer alan 100 ve 101. Maddelerin aynen korunmas, Trk yksek retimi iin felaketin devam edecei anlamna gelir. ada, verimli ve huzurlu bir yksek retim isteniyorsa, en azndan Madde 100n rektr seimiyle ilgili nc bendi ile Madde 101in Yksekretim Kurulunun oluumunu dzenleyen ikinci ve yelik sresi ile bakanlk seimine ayrlan 383
nc bendi anayasada yer almamaldr. Bu konular karlacak ada yksek retim yasasna braklmaldr. Hem iktidar hem de muhalefet varlklarn seime borludurlar. Bu nedenle, yksek retim ve niversite st ynetiminin de seimle i bana gelmesinin daha uygun olacan dnyor olabilirler. Bu nedenle rektrn atama ile deil de seim yoluyla belirlenmesinin daha uygun olacan dnyor olabilirler. Ayrca, ada yksek retimde grlen eilimlerden habersiz olan baz aydn ve kanun yapclarda apartman yneticisini, kyl muhtarn seiyor da, retim yeleri niin rektrn semesin gr hkimdir. lk bakta mantkl grnse de bu ifadenin en kk bir doruluk pay yoktur. Ne apartman niversitenin, ne dairelerde oturanlar retim yelerinin ne de rektr apartman yneticisinin edeeridir. Ayn ifadeyi ky ile muhtar iin de kullanabiliriz. Apartman ile ynetici mlk sahibine ve oturanlara hizmet etmektedir. niversite ise btn milletin maldr sadece retim yelerinin deil. Rektr niversiteye yzlerce yeni akademik ve idari elaman alabilirken, muhtarn bir sonraki seimi garantilemek amacyla kye ok sayda aileyi semen olarak alma yetkisi ve imkn yoktur. Amerika Birleik Devletlerinde drt binden fazla niversite ve yksek retim kurumu vardr. Dnyann en nl aratrma niversiteleri ABDdedir. ABDde rektrler veya niversite bakanlar seimle deil, atamayla i bana gelirler. 1960larn Amerikasnda rektr seimi yoktu fakat dekan seimleri vard. Daha sonra tamamen terk edilen bu yolun nasl blnmelere, politik kutuplamalara ve ksr ekimelere sebep olduunu Henry Rosovskyden yaptmz bir alntyla daha nceki blmlerde aklamtk. Konunun nemi nedeniyle sz konusu satrlar tekrar aaya almay uygun bulduk. 1960larn sonuna doru, Harvard retim yelerinin, politikaya nasl bulatklarna deinmitim. ki grup ya da 384
kamp vard. Bir grup kendisine liberal diyordu ve sol kanattaki fikirleri destekleme eilimindeydi. teki grup ise muhafazakrd; hatta kendilerine reaksiyoner denebilirdi. Her iki grup da yeni bir dekan seimi iini, kontrol ele geirmek iin bir frsat olarak gryordu. Ortak hedefleri kar kamptan birinin dekan seilmesini-her ne pahasna olursa olsunnlemekti. Eer anayasa rektrn retim yeleri tarafndan seilecei eklinde bir hkm tar ve byle bir uygulama balatlrsa, sonu imdikinden de beter olur. O zaman en yetenekliler deil, en militanlar rektr seilecektir. nemli lde zaman ve verim kayb olacaktr. Aratrma-gelitirme heyecan snecektir. deolojik kutuplama ve kadrolama trmanacak, akademi en yetenekliler topluluu deil, yandalar cumhuriyeti olacaktr. O zaman, niversiteler ve retim yeleri u an iinde bulunulan ve mutlaka tedavi edilmesi gereken hastalkl durumu bile aryor olacaklardr. Dier taraftan, anayasalar olduka statik yaplardr. Deitirilmeleri zor ve zaman alcdr. Hele iktidardaki parti anayasay deitirecek ounlua sahip deilse i daha da kmaza girmektedir. ada yksek retim ise olduka dinamik bir yap gstermektedir. Ksa srede yeni ihtiyalar, yeni eilimler ve yeni sorunlar ortaya kmaktadr. Yksek retim yasasyla dzenlenmesi gereken konular anayasa maddesi yaparsanz deien, dnen ve gelien dnyaya zamannda ayak uyduramazsnz. Tasla hazrlayanlarn, yksek retim ynetiminde grlen dnmlerden, eilimlerden ve uygulamalardan habersiz olduklar aka anlalmaktadr. Hlbuki bir konuda yasa yapanlarn o konuda grlen yeni uygulamalar, nedenleriyle ve tm felsefesiyle birlikte kavram olmalar gerekir. zet olarak, rektrn seimle i bana gelmesi yksek retimde telafisi mmkn olmayan zararlar douracaktr. 385
Rektr mutlaka atama yoluyla belirlenmelidir. Anayasada yksek retimle ve st kurulularla ilgili detay yer almamaldr. Bugn 11 ye dersiniz yarn sayy 21 yeye kartmak veya 7 yeye indirmek gerekebilir. Detayn kanunla dzenleneceini belirtmek yeterlidir. Aada zetlenecei gibi ileri lkelerin anayasalarnda yksek retimle, rektr seimiyle veya st kurulularla ilgili hkm yoktur. Bu lkelerden bir ksmnn anayasasnda yksek retimle ilgili olarak sadece niversite zerkliine yer verilmitir. Dier lkelerin Anayasalarnda Eitim ve Yksek retim Aratrmamza gre Avrupa Birlii lkelerinden sadece Yunanistan ile 25 Haziran 1991 ylnda Yugoslavyadan ayrlan ve 1 Mays 2004 ylnda Avrupa Birliine kabul edilen Slovenyann yksek retim sistemlerinde adlar YK benzeri olan kurululara rastlanmaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki bu ara-ntr kurumlar anayasalarda deil, yasalarda yer almtr. Yunanistanda 2005 ylndan itibaren var olan Milli Yksek retim Kurulu (National Council of Higher Education)nun grevi yksek retimle ilgili ama ve stratejileri belirlemektir. Anlald kadaryla, anayasalarda deil, yasalarda yer alan bu kurumlarn bizim YK gibi geni yetkileri bulunmamaktadr. Dier baz lkelerde yksek retimi dzenleyen, politika reten veya danmanlk yapan tarafsz ve bizim YKe benzemeyen ara kurulular bulunmaktadr. Hkmet ile niversiteler arasnda bulunan fakat anayasalarda yer almayan bu birimlerin oluturulmasnda genelde hkmetler yetkilidir. Mesela ngiltere Yksek retimine Kaynak Salama Kurulu (Higher Education Funding Council for England-HEFCE) byle bir kurumdur. HEFCE konseyi hkmet tarafndan atanan 12 yeden oluur. yelerinin yars yksek retim kurumlarndan, yars da i hayatndan gelmektedir. Grevi belirlenmi kstaslara gre yksek retim kurumlarna kamu 386
kaynaklarn datmaktr. ngilterede bir de Rektrler ve Yneticiler Konseyi (Committee of Vice-Chancellors and Principles-CVCP) denen bir st kurulu vardr. Btn yksek retim kurumlarnn temsil edildii bu birimin grevi yksek retimle ilgili politikalar retmek ve bu konuda hkmete danmanlk yapmaktr. talya Anayasasnn 33, 34 ve 117. Maddeleri eitimle ilgilidir. 139 maddelik talyan anayasasnn 33. Maddesi cumhuriyet bilim ve sanat zerkliini garanti eder ifadesiyle balamaktadr. Bu maddenin son cmlesi de yledir: yksek retim kurumlar, niversiteler ve akademiler, devletin koyduu yasalar erevesinde kendilerini dzenleme hakkna sahiptirler. Romanya anayasasnn 32. maddesi eitim hakkyla ilgilidir. Bu maddenin 6. bendinde niversite zerklii teminat altndadr denmektedir. Anayasada yksek retimle ilgili ne baka bir madde ne de baka bir kurum vardr. Polonya anayasasnda eitim ve yksek retimi 70. Madde dzenlemektedir. Maddenin 5. Bendinde yksek retim kurumlarnn zerklii kanunda belirtilen prensipler erevesinde salanacaktr denmektedir. Finlandiya anayasasnn 16. Maddesi eitim hakkyla ilgilidir. Bu maddenin son cmlesinde yksek retim, bilim ve sanat zerklii teminat altndadr ifadesi yer almtr. 123. Maddede ise niversiteler detay yasada yer ald ekilde kendi kendilerini ynetirler denmektedir. Belika anayasasnn 24. Maddesi ile 127. Maddesi genel olarak eitimle ilgilidir. Anayasada niversitelerle ilgili ayr bir madde veya ara kurulu yoktur. svire Konfederasyonu Federal Anayasasnn 3. Blm eitim, bilim ve kltrle ilgili maddeleri (6267) ihtiva 387
etmektedir. Anayasada YK benzeri ara bir kurulua ve rektr seimine dair herhangi bir ifadeye yer verilmemitir. Fransz anayasasnda da yksek retimle ilgili prensipler koyan maddeler bulunmamaktadr. Alman anayasasnn 7. Maddesi eitim baln tamaktadr. Ancak bu maddede yksek retim veya niversite terimleri bile gememektedir. Yksek retim terimi sadece 91. Maddede, federasyonun grevleriyle ilgili olarak bulunmaktadr. Yunan anayasasnn 16. Maddesi eitim ve yksek retimle ilgilidir. Ancak maddede rektr seimi veya st kuruluun ad ve oluumu gibi detaylar yoktur. Malta anayasasnn 10 ve 11. Maddeleri eitimle ilgilidir. ok ksa olan bu maddelerde yksek retim veya niversite terim olarak bile gememektedir. Hollanda anayasasnn 8 bentten oluan 23. Maddesi eitimle ilgilidir. Bu maddede yksek retim ve niversite terim olarak bile yer almamtr. Portekiz anayasasnn 13, 27, 43, 73, 74 75, 76 ve 77. Maddelerinde eitim terimi gemektedir. Bunlardan 76. Madde niversite ve yksek retime girile ilgili iki ksa cmleden ibarettir. kinci cmlede niversiteler yasalar erevesinde zerktirler denmektedir. Avusturya anayasasnn ok uzun olan 14 ve 14a maddeleri genel eitimle ilgilidir. Birincisi 10, ikincisi 8 bentten oluan bu maddelerde yksek retim terimi yoktur ve yksek retimin ynetiminden ve yksek retim st kuruluundan sz edilmez. Estonya anayasasnda niversite zerklii teminat altna alnmtr. Japon anayasasnn 20, 26, 44 ve 89. Maddelerinde sadece eitim terimi gemektedir. Yksek retim ve niversite ile ilgili hkm bulunmamaktadr. 388
Norve Krall anayasasnda yksek retimle ilgili dzenleyici bir hkm bulunmamakta sadece eitim terimi ksa olan 47 ve 106. Maddelerde gemektedir. niversite Ynetimi Nasl Olacak? Hazrlanan anayasa taslanda (buna birinci taslak da denebilir) Rektrler, kanunun belirledii usul ve esaslara gre retim yeleri tarafndan be yl iin ve bir defaya mahsus olmak zere seilir ifadesi yer almtr. Belirtilen seim yolunun almamasn ve maddenin bu blmnn deimesini temenni ediyoruz. nk niversiteleri kmaza sokan sadece YKn varl, anayasadaki konumu ve yetkileri deil, ayn zamanda mevcut rektr seimleridir. ada yksek retim sistemlerinde rektr artk seimle i bana gelmemektedir. lkeler yksek retim sistemlerini ABDdeki sisteme yaklatrmak iin srekli reformlar yapmaktadrlar. nceki blmlerde de belirtildii gibi, ABDdeki sistemin en nemli iki zellii vardr: 1.Her niversitenin ok yetkili birer mtevelli heyeti bulunur. 2. Rektr seimle deil atamayla i bana gelir. Ayrca, mtevelli heyetini retim yeleri semez ve rektrn atanmasnda bu heyetin rol byktr. Son yllarda ok sayda ileri lkede seim yolu terkedilmitir. Avusturya, Danimarka ve Norve seim sistemini terk ederek atama yolunu seen son lkelerdendir. Seim yolunu devam ettiren az sayda lke vardr ve bu lkelerde uygulanan sistem bizdekinden ok farkldr. Btn retim yeleri oy kullanmaz. Aday tespitinde, sadece retim yelerini deil her kesimi temsil eden az sayda insan rol oynar. Ayrca bu lkelerde rektrn yetkileri az, hesap soran oktur. Rektrn seiminde ve atanmasnda mtevelli heyet veya gerekten tarafsz bir ara kurum rol oynamadka niversitelerde huzur ve skn tesis edilemez. Huzur ve skn olmaynca da kaliteli retim, yeni bilgi retimi ve verimlilik salanamaz. Rektrn retim yelerince 389
seilmesinin olumsuz ynlerini daha nce ele alm ve geni olarak tartmtk. SONU 1. Hem Avrupa Birlii lkelerinin hem de OECD yesi dier baz nemli lkelerin anayasalarnda YK benzeri bir kurulu ve rektr seimi veya atamas ile ilgili ifade yoktur. Bu nedenle YKn mevcut yaps, yani 130 ve 131. maddeler anayasadan tamamen karlmaldr. YK yelerinin ve rektrlerin seilmelerine veya atanmalarna ait anayasada bir hkm bulunmamaldr. Bunun aksi yeni bir felaket demektir. Taslaktaki Madde 100 ve 101 uygun deildir. Her iki maddenin ilk paragraflar anayasa iin yeterlidir. Bu paragraflar biraz deitirilmeli ve son cmle yksek retim yasasna yaplacak gnderme ile bitirilmelidir. 2. niversiteler arasnda ahengi ve uyumu salayacak bir ara kurulua ihtiya vardr. Hem bu ara kuruluun hem de niversite mtevelli heyeti (ynetim kurulu) yelerinin yardan bir fazlasnn yasama ve yrtme organlar tarafndan belirlenmesi gerekir. Ara kurulular zerk ve tarafsz olmal, niversite ile hkmet arasnda irtibat salamaldr. Halkn nnde hkmet ve parlamento ile kavga eden bir ara kurum tarafszln yitirmi demektir. 3. niversite zerklii anayasada teminat altna alnmaldr. En azndan niversiteler yasalar erevesinde zerktirler eklinde genel bir ifade anayasada yer almaldr. Daha sonra karlacak yasalarla niversite zerklii ve akademik zgrlk ile sorumluluk ve hesap verebilirlik dengelenmelidir. 4. Yeni ve ada bir yksek retim yasas karlmaldr. Yksek retimin ynetim ekli, st kurulular, rektr seimi, tarafsz-tampon kurumlar ve bunlarn teekkl ekli 390
anayasayla deil, yksek retim yasasyla belirlenmelidir. Yksek retim sistemleri statik deil, srekli deiimidnm gerektiren dinamik yaplardr. Hlbuki anayasalar yasalara gre ok daha statiktir. Deitirilmeleri zor ve zaman alcdr. Zaman yitirmeden deiim, geliim ve uyum salanmak isteniyorsa yksek retimle ilgili detaylar anayasadan karmak gerekir. 5. niversiteler iin mtevelli heyet benzeri ynetim kurullar oluturulmaldr. niversiteler iin oluturulacak yeni ynetim kurullarnn ye says, niversitenin byklne bal olarak 711 arasnda olmaldr. Alternatif bir neri, birden ok niversite iin tek bir mtevelli heyet uygulamasdr. Mtevelli heyet yelerinin tm olmasa bile yardan fazlas o niversitede grevli olmayan, mesleinde baarl, saygn ve yksek retim konularnda deneyimli kimselerden olumaldr. yelerin seimi ak, effaf ve mutlaka rekabete dayal bir yolla yaplmaldr. Siyasi parti yeleri, gnlk politika iinde olanlar, partizanca dnp davrananlar ve milletvekili seimlerinde aday olup seim kaybedenler yelie getirilmemelidir. Ynetim kurulunun bakan niversite dndan gelen yelerin arasndan seilmeli. Rektr ynetim kurulu toplantlarna oy hakk olmadan katlmal. Mtevelli heyet de diyebileceimiz bu ynetim kurulu rektr, rektr yardmcs ve dekan atamalarnda, plan program ve strateji hazrlanmasnda sz sahibi olmaldr. Akademik iler ise rektrn bakanlk ettii niversite senatosuna braklmaldr. Sz konusu ynetim kurullarnn yetki ve grevleri ABDdekiler kadar fazla olmasa bile, Avrupadakiler kadar olmaldr. niversitenin gnlk ynetimini ise, mtevelli heyet benzeri ynetim kurulu deil, akademik ve idari kadro, yani ynetim kuruluna kar sorumlu olan rektrlk ve dekanlk stlenmelidir. Btn bunlar anayasayla deil yksek retim yasasyla dzenlenmelidir. 6. zet olarak denebilir ki, Trk yksek 391
retiminde st ynetim, yani YK ve her niversitenin ynetimi en ksa zamanda ve mutlaka yeniden yaplandrlmaldr. Yksek retim Kurumu ve mevcut rektr seim-atama sistemi 21.yzylda varlklarn srdrmeye devam etmemelidir. Trk yksek retimini bekleyen en byk tehlike, yeniden yaplacak anayasa ve yasalarda YK yelerinin rektrler, rektrlerin de retim yelerince seilmesini ngrmektir. Dnya apnda niversitelere sahip olmak, Dnya bilgi retimine, milletimize yakr lde katk salamak ve uluslararas yarta daha fazla geri kalmamak iin, her eyden nce yksek retimin ada bir ynetim biimine kavuturulmas gerekir. Bu maksatla yaplmas gereken nemli deiikliklerden Birincisi, YK ya tamamen kaldrmak veya hem teekkl tarzn deitirmek hem de grev ve yetkilerini azaltmak ve anayasada bu konuda detaya yer vermemektir. kincisi de rektrn seiminde ve atanmasnda retim yelerinin oylarna bavurmay gerektiren yollara sapmamaktr. leri lkelerin byk ounluunda olduu gibi, rektr seimle deil, atamayla gelmelidir. Braknz retim yeleri bilgi retsin ve bilgi retsin, rektr seimi iin dman kamplara blnerek bo yere zaman ldrmesin.
KAYNAKLAR
CHEPS.: The extent and impact of higher education governance reform across Europe. Part Two: Summaries of the quick scan surveys on governance reform in 32 European countries. 2006 Constitution of Belgium.: http://home.scarlet.be/dirkvanheule/compcons/ConstitutionBelgium/Con stitutionBelgium.htm Constitution of Finland .: http://web.eduskunta.fi/Resource.phx/parliament/relatedinformation/cons titution.htx
392

Constitution of Greece.: www.hri.org/docs/syntagma Constitution of Malta.: www.mifsudbonnici.com/lexnet/articles/context.html Constitution of Netherlands.: http://www.helplinelaw.com/law/netherlands/constitution/constitution01. php Constitution of Norway.: http://www.helplinelaw.com/law/norway/constitution/constitution01.php Constitution of Romania.: www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=339&idl=2 Constitution of Romania.: domino.kappa.ro/guvern/constitutia-e.html Constitution of the Republic of Latvia.: www.saeima.lv/LapasEnglish/Constitution_Visa.htm Doramac, .: Gnmzde Rektr Seimi ve Atama Krizi: Trkiyede ve Dnyada Yksekretim Ynetimine Bir Bak. Meteksan A., Ankara, 2000. Harmandar, M.: Yksekretimin anayasal dzenlenmesi. Yarnlar in Dnce Platformu, 3. Yaz alma Kamp Bildiri Kitap, sayfa 6368, 79 Eyll, Antalya 2007 Karacan, A.R.: Trkiye ve baz lkelerde yksekretim kurullarnn temel ilevi ve merkezi dzenlemeye kar niversitelerin kurumsal zerklik beklentileri. http://eab.ege.edu.tr/pdf/4/C4-s1-2-%20M1.pdf Marangoz, C. ada niversite zerine dnceler, (Nasl Bir niversite, Editr: Cokun Can Aktan) 159192, 2004 Marangoz, C.: Anayasa, Bilim, Eitim Ve YK. Yarnlar in Dnce Platformu, 3. Yaz alma Kamp Bildiri Kitap, sayfa 5862, 79 Eyll, Antalya 2007 Marangoz, C.: Nasl bir rektr? Nasl bir lider? Yarnlar in Dnce Dergisi, Say 6: 6473, 2006 Marangoz, C.: Trkiye ve dnyada yksekretim-I-, Yarnlar in Dnce Dergisi, Say 19, Sayfa 76-91, 2007. Marangoz, C.: Yksekretimde ynetim: YK ve rektr seimleri. Yarnlar in Dnce Dergisi, Say 5: 7685, 2006 OECD.: Changing patterns of governance in higher education. Education Policy Analysis, 5978, 2003 Petek, R.: Normalleme iin normal anayasa. Yarnlar in Dnce Platformu, 3. Yaz alma Kamp Bildiri Kitap, sayfa 29-34, 7-9 Eyll, Antalya 2007 Rosovsky, H.: niversite: Sahibinin El Kitab. TBTAK Yaynlar, 1994
393

afak, A.: Temel sorunlar ve naslo bir anayasa olmal. Yarnlar in Dnce Platformu, 3. Yaz alma Kamp Bildiri Kitap, sayfa 916, 79 Eyll, Antalya 2007 The Constitution of Austria.: www.helplinelaw.com/law/austria/constitution/austria01.php The Constitution of Finland.: http://www.om.fi/uploads/54begu60narbnv_1.pdf The Constitution of Germany.: www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_constitution.htm The Constitution of Japan.: www.solon.org/Constitutions/Japan/English/english-Constitution.html The Constitution of Sweden.: http://www.sweden.gov.se/sb/d/8589/a/85512 http://www.sweden.gov.se/content/1/c6/08/55/12/5d19bf4a.pdf The Constitution Of The Italian Republic.: http://www.parliament.go.th/parcy/sapa_db/cons_doc/constitutions/data/I taly/Constitution%20of%20Italy.htm The Constitution of the Republic of Poland.: ww.sejm.gov.pl/prawo/konst/angielski/kon1.htm The French National Assembly - Constitution of October 4, 1958.: www.assemblee-nationale.fr/english/8ab.asp Turinay, N.: Yeni Trkiyenin istinadlar ve anayasa sorunu. Yarnlar in Dnce Platformu, 3. Yaz alma Kamp Bildiri Kitap, sayfa 3541, 79 Eyll, Antalya 2007
394
14. BLM
BR NVERSTE STYORUM I BR NVERSTE STYORUM II
BR NVERSTE STYORUM III
BR NVERSTE STYORUM I
Bir niversite istiyorum, limle ynetilsin, zulmle deil. Adalet olsun dlde ve cezada, Hep adalet girite, ykselite, Ve amaz bir l olsun her ite... Aman ha! Adam kayrlmasn Oy verdi, ynetenle saf tuttu diye. Adalet ve zgrlk iki temeli olsun niversitenin, stne keyfince kurulsun hikmet ve bilim, Talansn, mrit olsun ilim... Klavuz biz olduk diyerek gal etmesin kargalar glistan, Baykular ve yarasalar yurt tutmasn Topran tan, Blbller yurtsuz yuvasz kalmasn, Herkes orada dik tutabilsin ban... Bir niversite istiyorum, Dnyada en huzurlu yer olsun, limde insanlkta geri kalmasn, Ve orada adalet zorbann klc olmasn... Aradm niversite budur ite, Mecnunu olduum Leyla odur ite... Bir niversite istiyorum, Orada gnllere sevgi dolsun,
Gayretliler hep alk alsn, dl alsn. Ceza almasn insanlar, Yolda kalmasn insanlar, Ve geri kalmasn insanlar Dorular aramaktan ve retmekten. Cezay deil, Kavgay deil, Basky, kini, nefreti deil, Gelin bar brakalm, Gelin bilgiyi brakalm, Gelin sevgiyi brakalm, Adaleti ve hrriyeti brakalm gelin ocuklarmza hediye; Ve artk ceza almasn insanlar Srf eletirdiler diye...
398
BR NVERSTE STYORUM II
Bir niversite istiyorum, Ayak deil ba olsun, Bir niversite istiyorum, Gerekten ada olsun. Hr m hr, reneni reteni, Elbette bana buyruk deil. En nde olsun bilimde, eitimde, En bata olsun, kuyruk deil... Bir niversite istiyorum, Pencere olsun aydnla Ve tm insanla alan, evresine k veren, umut sunan Darda kalan ona ynelsin, Ona ynelsin zorda kalan, Bir yce kap olsun Yzlere kapanmayan... Bir niversite istiyorum, Balar ayak, ayaklar ba olmasn, Geen gnler zehirle pimi a olmasn... Sayg duyulsun Bilime, bilgiye ve bilene, Bilgi balara ta olsun, Bilgi dertlere ila olsun...
Bir niversite istiyorum, Ben merkezli olmasn, Olmasn sen merkezli, Adaletle blnsn ynetim pastas, Hem de sorumluluk, Alabilsin hakkn her payda, imesin, marmasn ve semirmesin yanda... Temel insan haklar kutsal bilinsin, Ancak yz bulmasn saldrganlk ve iddet, Okanmasn beyinsiz ba militann, dl kaplar kapal olsun Yobazln her rengine... Bir niversite istiyorum, Her renkten iek orada hayat bulsun, Hi bir tabudan medet umulmasn, Her soru cesaretle sorulsun, Ve her cevap korkusuzca verilsin... Hiyerarik ve kaskat olmasn yaps, Esnek ama elik gibi salam olsun, Haber ve bilgi varsn aksn serbeste Ayaktan baa, batan ayaa kadar Hr bir niversite bizden yarnlara hediye, Ne olur, armha ekilmesin insanlar Srf makam atlad diye... Bir niversite istiyorum, Gren gz, iiten kula, tutan eli Ve syleyen dili olsun halkn; Hakszla, yolsuzlua aldrsn, Bir niversite istiyorum Hakk tutup kaldrsn....
400
BR NVERSTE STYORUM III

Bir niversite istiyorum, Yabanc olmasn sevgiye, aka, Her bahar akla asn iekler, Akla uusun arlar kelebekler, Ak ibriimiyle rsn Alarn tm rmcekler... Leylaaa..! Diye evreni titreten Mecnunlar olsun, Ferhatn sesine kulak versin irinler, Kerem ak oduna yanmasn, Ve vuslat mahere kalmasn... Ne gzel demi Koca Yunus: itin ey yarenler ak bir gnee benzer, k olmayan gnl misali taa benzer. klar iin yaylar baka deil, Sevgilide kaa benzer, Aksz ve sevgisiz bir niversite nan ki, Kapkara bir taa benzer... Ik saan aydnlatan bir ak, Ruh veren canlandran bir ak... Umut olmaz ak olmazsa, Yar olmaz ak olmazsa, Ve bar olmaz ak olmazsa...
Bir niversite istiyorum, Sevgi pnarlar sulasn topran tan, Sevgiyle tatlandrsn yemeini an, Ve reetelerde sevgi olsun, la yerine, Evet, sadece sevgi... Dilsizleri dillendiren sevgi, Zehirleri ballandran sevgi, Ve lleri canlandran sevgi...
402
NDEKS
A
Abbasi, 26, 157 ABD, 40, 72, 73, 74, 75, 76, 78, 79, 90, 91, 123, 124, 126, 127, 128, 129, 131, 132, 134, 136, 137, 140, 144, 156, 157, 158, 160, 162, 163, 164, 165, 173, 176, 185, 190, 195, 196, 243, 244, 245, 246, 247, 258, 261, 268, 269, 271, 275, 296, 309, 320, 323, 337, 341, 343, 344, 345, 346, 348, 374, 384, 389, 391 Abdurrahman, 28 Abdus Selam, 244 Abdlhamid, 38 Abdlhamit, 78 Academia, 157 Academy Council, 189 accountability, 137, 151 Ak retim, 305 Adana, 52, 58, 98, 364, 375 Adnan Menderes, 48, 59 ADR, 349 Aaolu, A, 43 Akademi, 51, 62 Akademik hrriyet, 79, 145, 166 akademik kapitalizm, 122, 202, 281, 358 Akademik Konsey, 189
Akademik zerklik, 165 akademik zgrlk, 20, 73, 107, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 263, 265, 267, 271, 274, 275, 276, 277, 281, 390 akademik ynetici, 221, 223 Akif, 60, 239, 240 Albert Malche, 41 Ali Kucu, 31 Alman modeli, 64, 72, 158 Almanya, 45, 69, 73, 78, 79, 92, 108, 114, 115, 127, 128, 131, 133, 135, 137, 156, 159, 162, 233, 239, 245, 249, 255, 256, 264, 269, 296, 317, 359, 369 Alparslan, 27, 60 Altnay, A.R, 43 Amerika, 68, 69, 72, 73, 74, 82, 128, 158, 160, 165, 168, 182, 185, 191, 192, 193, 206, 213, 224, 241, 258, 269, 274, 320, 321, 384 Amsterdam, 112 Anadolu, 28, 31, 58, 94, 224, 243, 287, 288, 297, 301, 302, 306, 308, 339, 364, 365, 366 Anglo-Sakson, 53, 55, 74 Ankara, 45, 47, 49, 50, 51, 52, 57, 58, 61, 62, 84, 85, 86, 92, 94, 95, 98, 99, 117, 118, 134, 151, 171, 181, 197, 198, 227,
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite 228, 247, 251, 252, 277, 278, 311, 339, 353, 363, 366, 367, 374, 375, 393 Aquinas, 67 Arap, 30 Arapa, 26, 63, 76 Aratrma Fonu, 177 aratrma zgrl, 256 aratrma niversiteleri, 75, 79, 160, 384 aratrma-gelitirme, 149, 358, 365 Ar-Ge, 149, 339, 345, 346, 347, 350, 351, 357, 359, 361, 363, 364, 365, 370, 371, 372 AR-GE Merkezi, 363 Ar Teknokent, 363, 366 ARION, 110 Aristo, 28, 62, 66, 157 arz-talep dengesizlii, 308 Asm, 239 Atalay, B, 78 atama, 185, 186, 191, 192, 195, 213, 215, 238, 304, 386, 389, 392 Atatrk, 41, 44, 50, 57, 84, 85, 86, 95, 251, 367 Avrupa, 16, 27, 28, 34, 35, 39, 50, 53, 62, 63, 65, 66, 68, 74, 76, 77, 85, 87, 91, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 115, 122, 123, 128, 133, 135, 144, 158, 161, 162, 165, 170, 173, 184, 185, 186, 196, 202, 239, 258, 274, 281, 282, 296, 326, 336, 343, 348, 355, 359, 370, 381, 386, 390, 391 Avrupa Aratrma Alan, 162 Avrupa Birleik Devleti, 108 Avrupa Birlii, 16, 103, 107, 108, 109, 113, 115, 122, 123, 133, 144, 162, 165, 184, 185, 202, 282, 296, 343, 355, 359, 381, 386, 390 Avrupa Ekonomik Topluluu, 103 Avrupa Kredi Transfer Sistemi, 108 Avrupa Ropluluu, 103 Avrupa niversiteleri Birlii, 107, 136 Avustralya, 85, 90, 128, 129, 131, 137, 156, 157, 162, 164, 169, 185, 195, 244, 245, 246, 265, 296, 316, 317, 320, 323 Avusturya, 53, 79, 108, 113, 127, 128, 129, 131, 156, 157, 173, 184, 186, 195, 264, 265, 296, 388, 389
B
Bacon, R, 29, 67 Badat, 26, 27, 157 Baltacolu, 43 Banion, T.O., 228 Baarl rektr, 204, 205, 209, 210 Baarsz rektr, 206 Bagil, A.F, 50, 98 Bayh-Dole, 345 Bergen, 99, 105, 135 Berkes, N, 80, 84 Berlin, 45, 46, 71, 73, 99, 105, 135, 159, 256 Beyazid, 31 Beytl Hikme, 26 bilgiye dayal ekonomi, 121, 167, 201, 355 bilim, 19, 26, 28, 31, 34, 35, 45, 46, 50, 54, 62, 68, 71, 72, 74, 77, 78, 79, 80, 81, 98, 99, 115, 117, 124, 126, 128, 139, 155,
404
Indeks 156, 158, 162, 164, 165, 166, 170, 175, 176, 181, 194, 223, 233, 234, 235, 236, 239, 241, 242, 243, 247, 248, 249, 251, 255, 256, 267, 269, 270, 275, 276, 304, 305, 308, 309, 320, 321, 323, 324, 329, 335, 336, 337, 339, 341, 345, 348, 349, 351, 352, 355, 357, 358, 359, 380, 387, 397 Bilim, 16, 17, 18, 37, 62, 63, 79, 84, 99, 118, 161, 198, 228, 229, 234, 236, 250, 266, 270, 305, 310, 311, 320, 327, 328, 339, 348, 350, 351, 359, 360, 364, 377, 380, 393 Biliim, 122, 124, 169 Bill Gates, 335 Birinci Mahmud, 34 birinci snf, 16, 19, 20, 21, 72, 115, 127, 149, 155, 156, 158, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 169, 232, 236, 242, 249, 266, 346 birinci snf niversite, 161, 164, 169 Birleik Krallk, 127, 128, 129, 131, 133, 137, 173, 185, 190, 264, 265, 296 Bizans, 62 board, 188, 189, 198 Board of Governors, 189 Board of Overseers, 193 Bologna, 64, 65, 91, 99, 103, 118, 158, 258 Bolonya Deklarasyonu, 16, 104 Bolonya Sreci, 20, 113, 171, 198 Bonapart Modeli, 70 Brain Korea 21, 162 Bruno, 268 Buhara, 27, 158 Burke, J.C, 138 Bursa, 29, 52, 58, 94, 95, 98 Bush, V, 73, 345 bte sistemi, 133 Byk Millet Meclisi, 40, 265, 380
C
Capitol ls, 113 Carnegie Foundation, 160 Celal Bayar, 48, 59 Cemaleddein-i Efgani, 38 chancellor, 204 Charles Eliot, 69 CHP, 47, 48 Churchill, 103 CNRS, 161 Coffinhal, 81 Cole, J.R, 274 College de France, 70 College Royal, 70 Collegia, 64 collegium, 69 Columbia niversitesi, 270, 273, 275 Comenius, 101, 109, 112 community college, 191, 197 Comte de Bonneval, 34 Coordinating Boards, 191 Cory, W.J, 282, 283 Cumhurbakan, 55, 82, 138, 274 Cumhuriyet, 40, 41, 44, 58, 240, 310 Cbbe, 269 CVCP, 387
ada ekonomi, 281
405
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite ada niversite, 17, 85, 99, 118, 251, 277, 331, 393 ambel, H, 50 ankaya Kk, 82 ek Cumhuriyeti, 105, 156, 316, 317 ekirdek program, 146 ifte Minareli Medrese, 28 in, 62, 75, 127, 155, 156, 162, 163, 164, 169, 242, 244, 245, 246 ok uluslu niversite, 281 Doramac, , 45, 84, 177, 197, 251, 262, 264, 277, 393 doktora, 17, 90, 94, 104, 105, 125, 160, 163, 183, 189, 203, 225, 232, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 248, 249, 250, 303, 305, 320, 328, 339, 357, 365, 372 Doktora, 84, 85, 106, 107, 160, 227, 229, 235, 236, 237, 238, 242, 249, 250 DP, 48 Dnya Bankas, 279, 299, 310 Dnya lkeleri, 114 drst olmak, 219, 225
D
Danimarka, 53, 108, 113, 129, 131, 156, 157, 159, 173, 184, 186, 188, 195, 197, 264, 265, 296, 389 Darl Hikme, 158 DARPANET, 337 Darul-lm, 26 darlfnun dnemi, 25 Darlfnun-i Sultani, 38 Darlfnun-i ahane, 38, 39 darlmesai, 39 Dearing, R, 97, 99, 349 Demokrat Parti, 48, 50 Demokratikleme, 218 Denetleme Kurulu, 51, 54 dershane, 26, 27, 132, 297, 298, 308 Dervi Paa, 37 Devlet Planlama Tekilat, 241 Dewey, J, 321 dardan kalite kontrol, 116, 167 Dtan kalite gvencesi, 107 Diderot, 80 Diktatr, 205 Diploma Eki, 104 Diyarbakr, 28, 58
E
Ecole Normal Superieure, 70 Economy Recovery Tax, 345 Edirne, 29, 58 Eflatun, 62, 117, 157 Eisenhower, 274 ekonomik kalknma, 124 ekonomik yar, 155, 167 El-Ezher, 27, 158 El-Mansur, 26 el-Memun, 26 Emeviler, 26, 63 Emrullah Efendi, 39 Encmen-i Dani, 37 Enderun, 26 Endls, 28 Enternasyonalleme, 119, 125 Erasmus, 101, 108, 109, 112 Erdoan Hkmeti, 89 Ermeni, 82 Erzurum, 28, 50, 57, 98, 251, 367 Esat Sagay, 41 Eski Roma, 113 Esko, J, 321 Esneklik, 119, 125, 215
406
Indeks Etkili rektr, 204, 205 European Higher Eduction Area, 104 EURYDICE, 110 evrensel, 83, 115, 149, 170, 266, 276, 282, 290, 291 evrim teorisi, 261 giga, 16 giriimci niversite, 121, 123, 129, 133, 140, 175, 201, 202, 281, 343, 356, 369 Google.com, 203 Governing Boards, 191 governing body, 186 Gk Medrese, 28 grandes ecoles, 70 Graz, 107 Grundtvig, 101, 110, 112 GSMH, 130, 134 Gl, A, 287 Gl, A, 267 Gney Kore, 75, 91, 129, 156, 162, 169, 316, 317 Grz, 28, 45, 84, 99, 117, 150, 171, 192, 197, 227, 251
F
Faracek Medresesi, 158 Fatih Medresesi, 29 Fatih Sultan Mehmet, 29, 30 Fen Bilimleri, 289, 317, 359 Fen Lisesi, 296 Ferdinand, 66 fkh, 26, 30 Fikret, 239 fildii kuleleri, 124 Finlandiya, 108, 129, 131, 156, 157, 159, 185, 224, 249, 265, 296, 316, 317, 387 Fisher, 199, 204, 227 Fransa, 34, 35, 36, 38, 39, 52, 63, 69, 70, 71, 78, 79, 81, 91, 94, 108, 112, 114, 127, 128, 131, 133, 135, 137, 156, 157, 159, 161, 185, 245, 246, 249, 264, 269, 296, 317, 349 Fransz modeli, 79, 80, 158 Freiheit der Wissenschaft, 256 Fuzuli, 299
H
hal seferleri, 28, 75 Hamburg - Harburg niversitesi, 115 Harvard, 69, 157, 158, 161, 164, 167, 182, 193, 237, 245, 246, 247, 309, 384 Harvard Corporation, 193 Hatuniye Medresesi, 28 Hazine Mstearl, 362, 374 HEFCE, 386 hesap verebilirlik, 114, 129, 133, 137, 138, 139, 145, 166, 168, 178, 194, 217, 257, 275, 281, 303, 307, 373, 390 Hesap Verebilirlik geni, 119, 140 hesap vermek, 124 Hristiyan, 63, 66, 67, 68, 72, 75, 76, 112, 115, 270 Hikmet Bayur, 43
G
Galileo, 268 Garaudy, 29, 84 Geleneksel, 124, 218 Geleneksel niversite, 124, 218 Georgia niversitesi, 69 Geuna, 63, 353
407
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite Hindistan, 62, 127, 156, 162, 244, 246 Hirsch, 45, 47, 78, 84 Hitler, 269 Hoca Tahsin Efendi, 37 Hollanda, 53, 92, 108, 112, 126, 128, 129, 131, 156, 157, 159, 185, 233, 244, 249, 262, 264, 265, 296, 316, 317, 388 Hong Kong, 127, 171, 316, 317 Humbarac Ahmet Paa, 34 Hkmet, 57, 89, 96, 186, 189, 259, 263, 326, 345, 386 Hypatia, 268 Hz. Peygamber, 27 159, 173, 184, 190, 193, 195, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 249, 316, 317, 320, 323, 336, 339, 348, 349, 359, 386 innovasyon, 337, 344, 350, 357, 362, 368, 370 nn, E, 58, 78 insan gc, 55, 92, 146, 231, 248, 338, 350, 351 nsan Haklar, 91, 255, 302 rlanda Cumhuriyeti, 127 sfahan, 26 skenderiye Mzesi, 157 slam, 26, 27, 28, 30, 63, 65, 76, 84, 85, 158 spanya, 27, 63, 92, 129, 131, 135, 156, 233, 296 srail-Filistin, 270 stanbul, 27, 29, 30, 31, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 50, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 83, 84, 85, 86, 92, 94, 95, 98, 99, 117, 118, 172, 197, 247, 251, 277, 310, 339, 362, 363, 366 istihdam, 107, 147, 249, 338, 357 stihdam, 193, 229, 237 sve, 35, 108, 112, 113, 114, 128, 131, 137, 156, 157, 159, 173, 184, 185, 186, 189, 195, 245, 264, 265, 296, 317, 349, 359 talya, 103 ttihat ve Terakki, 39, 266 zmir, 50, 52, 57, 58, 59, 62, 94, 95, 98, 363, 366 znik, 29
I
Ius ubigue docendi, 68
bni Heysem, 29 bn-i shak, 26 bn-i Sina, 28, 67, 77 iten beslenme, 116, 250 deal tip niversite, 357 ideolojik, 19, 81, 165, 208, 261, 275 kinci Merutiyet, 30 lk Medrese, 27 ilk niversite, 27, 35, 72, 158 lkretim, 26, 298, 299, 326 imam hatip, 291, 293, 294, 295, 300, 301, 303, 308 nas Darlfnunu, 40 inbreeding, 238 ngiliz, 74, 77, 96, 104, 158, 190 ngilizce, 41, 109, 126, 127, 157, 256 ngiltere, 35, 36, 68, 69, 74, 78, 79, 82, 92, 112, 114, 156, 157,
J
J.H. Cardinal Newman, 71 Jaguas la Fatalist, 80
408
Indeks Japonya, 72, 75, 90, 127, 128, 129, 131, 137, 156, 157, 162, 163, 164, 169, 185, 244, 245, 246, 247, 263, 265, 296, 316, 317, 347, 348, 371 Kore, 90, 123, 127, 129, 131, 137, 162, 185, 265, 296 KOSGEB, 360, 362 Kprl, M.F, 43, 44, 47, 48, 85 Kurunolu, B, 78 Kurtuba, 28 Kurtuba niversitesi, 28 kutuplama, 182, 385 Kk Said Paa, 38 ktphane, 27, 93
K
kalite gvencesi, 105, 106, 107, 116, 124, 135, 167, 175, 232, 281, 307, 356 Kalite Gvencesi, 106 Kalite kontrol, 104 Kalite Kltr, 136 Kalite ynetimi, 136 kaliteli lider, 168 Kam, .F, 43 Kanada, 69, 73, 74, 127, 128, 129, 131, 156, 157, 245, 246, 316, 317, 320, 323, 347 Kanuni, 29, 30, 31 Kaplan, M, 239 Karal,E.Z, 35 Karlofa Antlamas, 34 katedral, 63, 64, 76 Ktip elebi, 32 Katolik, 65, 67, 75, 112 Katsay, 279, 291, 292, 293, 294, 306, 311 Kayseri, 58, 98 Kayserili Davut, 29 kendini bilmek, 282 Kbrs, 82, 317 kilise, 65, 66, 67 kitle eitimi, 121, 124, 201 KOB, 111, 368 Koch, 199, 204, 227 Koer,H.A, 35 Koi Bey, 32, 34, 76, 85, 238, 251, 256, 277 Konya, 28, 58, 98
L
Latin, 67, 112, 151 Latince, 63, 66, 69 Lavoisier, 80, 81, 268 leadership, 151, 172, 197, 198, 203, 226, 227, 228, 375 Lederman, 321 Lehn, J.M, 161 Lehrfreiheit, 256 Leonardo da Vinci, 101, 111, 113 Leuven-Belka, 106 LGS, 318 liderlik, 121, 122, 123, 168, 201, 202, 203, 210, 215, 218, 219, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 281, 356 Liderlik, 199, 203, 204, 209, 210, 212, 215, 220, 221, 224, 225, 226, 328 Lima, 257, 267, 277 Lima Bildirgesi, 257, 277 Lingua, 101, 110 lisans retimi, 147 lisansst eitim, 148, 170, 248, 250, 305 lisansst retim, 52, 235, 237, 240, 241 lonca, 64, 65 Londra, 40, 106, 107, 112
409
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite Lord Robbins, 96 Luther, 112, 113 Lyceum, 62, 157 Milli Eitim Bakan, 41, 43, 50, 104 Milli Eitim Bakanl, 142, 240, 241, 251, 285, 290, 310, 327, 330 Millis, 68 Minerva, 101, 110, 113 Minerva Medica, 113 Modernist, 218 Montpellier, 65 Moravya, 112 Morrill Land-Grant-Act, 72 Mott Raporu, 349 Mustafa, 35 Mustafa Ali Efendi, 32 Musul, 26 mderris, 29, 30, 33 mid, 30 Mkemmeliyet Merkezi, 224 Mkemmeliyet Merkezleri, 363 mlazm, 30, 33 mlkiyet haklar, 341, 361 Mslman, 34, 76, 112, 115 Mtevelli heyet, 191, 192, 195, 391 mtevelli heyeti, 27, 169, 192, 389, 390 Mtevelli heyetler, 144
M
Macaristan, 92, 112, 129, 131, 156, 296, 316, 317 MacFarlane, C, 80 Maka Klas, 36 Madde 100, 382, 383, 390 Madde 101, 382, 383 Magna Carta Universitatum, 104 Magna Charta Universitatum, 258 Mahmud, 34 makale says, 114 Makdisi,G, 28, 85 Malezya, 127, 316, 317 mali zerklik, 114, 265 management, 151, 204, 227, 375 Mardin, 28, 60 Marka olmak, 167 marketizasyon, 122, 202 Matematik, 261, 289, 316 McCarthy, 268, 273 Meclis-i Maarif-i Umumiye, 37 Meclis-i Muvakkat, 37 Medine, 27 medrese dnemi, 25 Melik ah, 27 Melikah, 26 Merrifield, W, 320 Meslek liseleri, 289, 306 meslek niversiteleri, 94, 98, 303 Mevlana, 115, 299 Mezunlar, 168 Msr, 27, 29, 31, 62, 137 Mill, J.S, 272
N
Nalanda, 62 Napoli, 66 Napolyon Bonaparte, 69 Nasturi, 26 National Research Agency, 350 Nature, 80, 156 Newton, 68 Niksar, 28 Nizamiye, 27, 158 Nizamlmlk, 27, 158
410
Indeks Nobel dl, 117, 155, 159, 242, 244 Norve, 91, 105, 131, 156, 157, 184, 186, 195, 249, 264, 265, 296, 317, 389 renme arzusu, 214 retim eleman, 31, 106, 116, 128, 149, 156, 231, 232, 233, 250, 383 retmen merkezli, 107 retmen okullar, 308 mer el-Hayyam, 26 rnek rektr, 204, 205, 206, 209, 210 SYM, 84, 99, 117, 171, 197, 227, 251, 252, 284, 319 YS, 286 zbudun, E, 379 zel dersler, 300 zerk, 27, 79, 117, 127, 146, 148, 184, 218, 261, 262, 267, 294, 324, 390 zerklik, 20, 40, 47, 48, 49, 50, 52, 54, 82, 107, 114, 117, 122, 133, 135, 139, 145, 165, 166, 179, 201, 257, 261, 262, 263, 264, 265, 275, 281, 294, 303, 356, 382, 393 zgrlk zerine, 257, 272
O
ODAGEM, 364, 365 OECD, 118, 125, 126, 130, 142, 151, 171, 185, 198, 262, 264, 265, 277, 296, 310, 318, 347, 350, 359, 374, 390, 393 okullama orann, 146 Okuma Becerileri, 317 'On Liberty, 272
O
Orhan Gazi, 29 Orta a, 66, 158, 339 orta retim, 26, 146, 285, 288, 293, 372 Ortaa, 28, 35, 62, 63, 66, 68, 76 Ortaretim Baar Puan, 286, 287, 290 Osman Gazi, 220 Osmanl, 26, 28, 29, 34, 35, 40, 70, 76, 77, 78, 84, 86, 220, 253, 256, 257 Oxford, 65, 69, 157, 158, 244, 245, 246, 247
P
papa, 65 Papa Julius II, 112 Papalk, 66, 68 Paris, 38, 40, 64, 65, 68, 69, 77, 79, 80, 94, 104, 143, 150, 151, 158, 245, 246, 252, 310 Pasteur niversitesi, 161 Pasteur, L, 161, 349 patent, 19, 114, 115, 161, 162, 341, 343, 345, 348, 351, 352, 357, 358, 359, 368, 369, 371 peta, 16 PIRLS, 317, 331 Polonya, 92, 112, 131, 156, 262, 265, 296, 387
dllendirme, 148, 210 renci merkezli, 107, 147, 249 renci saylar, 91, 123, 124, 127, 233, 291, 293, 301 renci Seme Snav, 132, 279, 286, 298, 299, 315, 318 renci Yerletirme Snav, 286
411
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite Prag, 105, 135 president, 191, 198, 204, 213 probleme dayal retim, 147 profesr, 39, 46, 49, 54, 55, 115, 177, 178, 179, 231, 232, 238, 273, 347, 369 profesyonel ynetim, 168 Protestan, 67, 75 Prototip niversite, 356 Prusya, 71, 255 Pritenler, 69
S
Saffet Paa, 38 Salam, M, 177 Sahn- Seman, 29, 30 Said, E, 270, 273 Salamanca, 107 Salamanka, 66 Salerno, 66, 158 Samsun, 21, 58, 98, 149, 331 sanal niversite, 122, 175, 281 Sanayi, 16, 36, 51, 77, 119, 123, 140, 336, 337, 338, 340, 344, 347, 348, 357, 358, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 371, 372, 373 sanayi devrimi, 336, 337 Sava Paa, 38 Science, 73, 114, 118, 150, 156, 198, 321, 330, 331, 345, 375 Science Citation Index, 114, 156 Seignobos, 28, 85 Seluklular, 26, 28 Senato, 50, 186, 187, 188 serbest rekabet, 19, 116, 149, 164, 165, 183, 236, 248, 260, 291, 302, 350 Sezgin, F, 50 Shanghai, 155, 159, 161, 170, 171, 242, 247, 251 Sicilya, 28, 63 Sinanolu, O, 78 Sivas, 28, 58 Sivil Anayasa, 379 Siyasi iktidar, 90, 196 Skolstik, 112 Socrates, 101, 268 softa, 30 Sokrates, 108, 109, 110, 112, 117 Sorbon Deklarasyonu, 104
Q
quadriviumu, 66
R
Rabi, I.I, 275 Raymond de Sauvetat, 63 Refik Koraltan, 48 reform, 41, 53, 71, 72, 95, 112, 113, 149, 162, 170, 171, 176, 184, 232, 249, 310, 316, 349, 350, 392 Rektr, 20, 40, 46, 54, 82, 84, 138, 173, 181, 187, 188, 189, 191, 193, 194, 196, 197, 204, 206, 209, 210, 211, 251, 270, 275, 277, 325, 384, 386, 389, 391, 393 rektr aday, 181, 184 Rektrlerin grevi, 250 Rektrn seimi, 188 Reid Galip, 43 Roosevelt, 73 Rosovsky, H, 85, 99, 166, 168, 171, 182, 194, 198, 223, 228, 236, 252, 269, 277, 282, 311, 384, 393 Rnesans, 27, 28, 63, 67, 112
412
Indeks sorumluluk, 137, 138, 166, 194, 215, 217, 218, 219, 257, 275, 357, 390, 400 sosyal bilimler, 141, 142, 247 Sosyal Bilimler Lisesi, 142 Spin-off, 341 Stadium generale, 77 standartlama, 125 Stanford, 157, 237, 244, 245, 246, 247, 346 Studium generale, 64, 85 Suffa,, 27 suhte, 30 Sunullah Efendi, 256 Sleymaniye Camii, 30 Systme de la Natur, 80 terfi ve atanma, 149 Thatcher Hkmeti, 349 Theodosisus, 62 Thomas More, 112 Tokat, 28, 59 Toledo, 63, 68 Toplum, 79, 86, 116, 175, 311, 322, 328, 338, 355, 374 Trabzon, 50, 57, 98, 367 Trends IV, 107 Triple Helix, 343 trivium, 66 Turul Bey, 28 Tun, , 43 Turhan, M, 87, 95, 96, 99 TBA, 241 TBTAK, 84, 85, 99, 118, 171, 198, 228, 241, 252, 277, 311, 326, 362, 364, 365, 366, 374, 375, 393 Trk, 18, 19, 26, 27, 38, 43, 45, 52, 53, 76, 79, 80, 84, 85, 86, 115, 123, 134, 148, 151, 176, 195, 232, 238, 239, 240, 251, 252, 263, 301, 311, 323, 353, 354, 361, 365, 373, 374, 381, 383, 391 Trkiye, 18, 25, 35, 39, 40, 41, 44, 46, 49, 52, 55, 57, 72, 74, 76, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 89, 90, 91, 92, 94, 96, 97, 99, 104, 105, 108, 109, 114, 115, 117, 127, 128, 129, 130, 131, 135, 137, 138, 139, 142, 149, 151, 156, 159, 169, 171, 176, 178, 185, 197, 224, 226, 227, 232, 233, 235, 240, 241, 243, 247, 248, 250, 251, 262, 263, 265, 266, 267, 268, 275, 276, 277, 278, 285, 294, 295, 296, 298, 301, 304, 309, 311, 316, 317, 318, 324, 329,
anslye, 204 arlman, 63 eyh Edebali, 220
T
Tanzimat, 36, 239 Takprizade Ahmed Efendi, 32 TED, 132, 151, 293, 297, 299, 311 TEKMER, 362, 368 teknokent, 362 Teknoloji, 16, 59, 62, 79, 99, 115, 161, 252, 315, 345, 346, 352, 353, 358, 359, 360, 361, 362, 363, 365, 366, 367, 368, 370, 371, 374, 375 teknoloji transferi, 338, 352, 356, 357, 365, 369, 372 Teknoloji,, 16, 353, 374 tepki yasas, 176 tera, 16
413
Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite 336, 339, 351, 358, 359, 361, 362, 363, 365, 366, 368, 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 377, 379, 380, 381, 393, 394 347, 348, 350, 352, 356, 357, 358, 362, 364, 365, 368, 369, 371, 372, 373, 374, 375, 377, 382, 384, 389, 390, 393 niversite okul ibirlii, 122 niversite zerklii, 47, 129, 263, 275, 278, 294, 387, 388, 390 niversiteler Kanunu, 48, 49, 51, 284 niversiteler yar, 155 niversite-sanayi ibirlii, 20, 248, 281, 348, 353, 362, 369, 373, 374 niversiteye giri, 20, 281, 288, 290, 300 niversiteyi deitirmek, 121, 217 SAMP, 364
U
Ulu Bey, 31 Uluslar aras hareketlilik, 144 UNESCO, 85, 143, 150, 151, 252 universitas, 64, 65, 77 Universitas magistrorum et scholarum, 65 universitas ve collegia, 64 Universite de France, 70 university council, 185 University Council, 186 University Ranking, 242, 252 Uzmanlk Alar, 109 Uzunarl, 31, 86
V
vakf, 18, 27, 54, 57, 69, 89, 90, 92, 93, 116, 160, 170, 178, 187, 267, 309, 326 Vasat rektr, 206 ve bn-i Rt, 28, 67 veniae docendi, 188 Verim kayb, 181 Verspagen, 338, 353
l sarmal, 343, 344 niversite, 18, 25, 43, 51, 53, 54, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 77, 79, 84, 85, 87, 89, 91, 93, 94, 96, 98, 99, 101, 107, 109, 114, 115, 116, 118, 119, 122, 132, 138, 139, 140, 141, 142, 144, 145, 146, 147, 151, 153, 157, 159, 160, 161, 163, 164, 166, 170, 171, 172, 173, 178, 180, 186, 187, 188, 189, 191, 194, 197, 198, 210, 211, 219, 228, 231, 251, 252, 253, 256, 259, 260, 261, 262, 263, 270, 276, 277, 278, 279, 291, 294, 297, 304, 310, 311, 313, 319, 320, 324, 325, 328, 330, 337, 338, 339, 340, 342, 343, 344,
W
Watt, J, 336 Wilhelm von Humboldt, 69, 71, 79, 158 WUS, 257
Y
Yabasan Medreseleri, 28 Yardmc doentlik, 54, 238
414
Indeks Yaargil, G, 78 yatl liseler, 308 yayn says, 136, 178, 349, 359, 369 Yayla, A, 266 yeni yasa, 83, 170, 303 yeni ynetim, 122, 196, 202, 391 Yeni Zelanda, 128, 156, 316, 317, 323 Yldrm Bayezid, 29 Yllk raporlar, 326 YK, 23, 25, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 82, 83, 86, 89, 115, 133, 134, 138, 139, 142, 145, 170, 173, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 195, 204, 240, 241, 252, 263, 266, 267, 275, 279, 284, 287, 288, 289, 290, 291, 294, 295, 296, 303, 324, 327, 351, 368, 369, 377, 380, 381, 386, 388, 389, 390, 392, 393 Ynetim Kurulu, 189, 325 ynetiim, 122, 168, 203, 281, 357 Yunan, 67, 112, 388 Yunanistan, 91, 127, 129, 131, 156, 317, 318, 359, 386 Yunus, 115, 283, 299, 401 Yksekretim, 16, 19, 20, 25, 51, 53, 54, 55, 56, 83, 84, 86, 87, 91, 99, 101, 104, 105, 106, 107, 113, 116, 117, 118, 124, 127, 130, 134, 135, 139, 141, 144, 146, 149, 151, 155, 159, 160, 162, 171, 176, 177, 183, 188, 190, 195, 197, 198, 227, 232, 240, 241, 251, 252, 257, 266, 267, 269, 270, 276, 277, 278, 282, 284, 285, 290, 295, 302, 311, 329, 351, 368, 369, 373, 375, 377, 381, 382, 383, 385, 386, 388, 391, 392, 393 Yksekretim Kurulu, 53, 56, 176, 240, 284 yksekretimde emperyalizm, 128 yksekretimde kreselleme, 125, 175 Yksekretimde mkemmeliyet, 122 Yksekretimde ynetim, 122 yksekretimdeki yeni eilimler, 123 yksekretime giri, 144, 290, 294 Yksekretimin finansman, 122, 129, 145, 148, 150 yksekretimin finansmann, 129 Yksekretimin yaygnlamas, 129
Z
Zinciriye Medresesi, 28 Zrich, 103
415

Çağdaş Üniversite

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Çağdaş Üniversite

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

ADA

C 2008 ISBN: 978-9944-473-18-7

Tasarm & Bask

www.sfn.com.tr 0312 435 15 95

letiim ve stem Adresi

PROF.DR. CAFER MARANGOZ

Yarnlar in Dnce Platformu

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

TRKYEDE ve DNYADA YKSEKRETMN KISA TARH

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

L stanbul stanbul Ankara Trabzon zmir Erzurum

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi

Prof.Dr. Cafer Marangoz / ada niversite

Trkiyede ve Dnyada Yksekretimin Ksa Tarihi