Вы находитесь на странице: 1из 624

DICCIONARIO BILINGE

EDURIA & BARASANA-ESPAOL



ESPAOL-EDURIA & BARASANA








[pgina en blanco]




DICCIONARIO BILINGE


EDURIA & BARASANA-ESPAOL

ESPAOL-EDURIA & BARASANA






Compiladores: Wendell H. Jones, Paula S. Jones
Ilustraciones: miembros del Comit de Literatura de Sonaa, Paula S. Jones, y el Editorial
Fundacin para el Desarrollo de los Pueblos Marginados.

Agradecemos al Comit de Literatura de Sonaa y muchos miembros de las comunidades de
Sonaa y San Miguel que prestaron su apreciada y creativa colaboracin en desarrollar,
ilustrar y editar este diccionario bilinge.







2009

ISBN 978-958-44-4989-4



Ninguna parte de esta publicacin puede ser reproducida total
o parcialmente sin autorizacin escrita del propietario.


Primera edicin, 2009
2 ejemplares y publicacin en el web: http://www.sil.org/worldwide.html
















Editor: Editorial Fundacin para el Desarrollo de los Pueblos Marginados
Bogot, D.C.


Contenido

Introduccin 1
Estructura del diccionario 1
Alfabeto de las lenguas eduria y barasana 8
Representacin grfica de los sonidos nasales 8
Abreviaturas para el diccionario eduria y barasana 11
Diccionario eduria y barasana espaol 13
Abreviaturas para el diccionario espaol 375
Diccionario espaol eduria y barasana 377
Apndice
I. Resumen de la gramtica de las lenguas eduria y barasano 479
Abreviaturas para el resumen de la gramtica 482
II. Diccionario de los sufijos 547
III. Conjugacin de algunos verbos 564
IV. Ilustraciones compiladas 577
Wii gmuri, ycri, botari - El armazn de la casa 577
Cmuro - El banco 578
Cmua - La canoa 578
Ruj - El cuerpo humano 579
mo La mano 580
mowsoari Los dedos 580
Cajea El ojo 581
Gbo El pie 581
Basag El bailarn 582
Basag i jeose el conjunto para la cabeza del danzador 583
Maja joaro la corona de la danza (plumas del guacamayo, tucn
y pavn) 583
mariajotia la prenda de plumas para danzar 584
Buya bcbedo la corona de la danza (tejida para las plumas
del mochilero) 584
La fauna Waibcr Animales comestibles 585
Bair Animales no comestibles 587
Mamferos 589
Minia - Aves 590
Wai - Peces 591
Wai - El pez 593
Reptiles 594
a - La culebra 595
Bj La araa 595
Insectos 596
La flora Ote - Comida cultivada 597
Cajo Chonque 599
Snacaje Pia 599
Macarocaaye Comida silvestre 600
Reo La palma de Mirit 601
La regin los mapas 602
Los nmeros 606
Grfica de termes y hormigas 609
V. Bibliografa 611


1

Introduccin

Este diccionario presenta todo el vocabulario recopilado de las lenguas indgenas eduria y barasana. Los
eduria (llamados taiwano o taibano en el pasado) y barasana (tambin llamados jner o paner) viven
en la Comisara del Vaups, al sureste colombiano en una regin selvtica con colinas y cruzada por
numerosos arroyuelos. La mayora de esta gente vive a lo largo del ro Pir-Paran y de sus afluentes. La
mayora de los eduria viven al norte de los barasana, aunque hay algunos que viven cerca del ro
Cananar. Su poblacin asciende a unos doscientos barasana y unos ciento cincuenta eduria.

El Departamento del Vaups es una regin multilinge donde viven casi todos los hablantes de los
idiomas de la familia lingstica Tucano Oriental. Generalmente los matrimonios se efectan entre
personas que hablan un idioma distinto al propio, pero de la misma familia lingstica. Entonces todos
los que pertenecen a dicha familia lingstica hablan por lo menos el idioma de su pap y el de su mam.
Aunque las lenguas eduria y barasana son estrechamente relacionadas, se consideran a s mismos dos
grupos tnicos distintos y por lo tanto se casan entre s.

Las lenguas eduria y barasana son idiomas muy ricas en vocabulario y expresiones idiomticas, y los que
hablan estas lenguas deberan sentirse orgullosos y considerarlas como una herencia valiosa.

Los datos para este diccionario se reunieron desde 1977 hasta 2007 durante visitas entre los eduria y
barasana por Paula y Wendell Jones.

Se espera ofrecer por Internet no solamente el diccionario sino tambin los archivos de audio que
representan la mayora de las entradas de este trabajo.

La estructura del diccionario

El siguiente ejemplo es una muestra del formato general de las entradas:

1. palabra (o entrada) 2. LENGUA O DIALECTO A QUE PERTENECE 3. [fontica en el Alfabeto Fontico
Internacional (AFI) de la palabra] 4. variacin 5. (LENGUA O DIALECTO A QUE PERTENECE) 6.
[fontica en AFI de la variacin] 7. categora gramatical. 8. definicin. 9. nombre cientfico. 10. ej.
una oracin como ejemplo de la palabra. 11. traduccin libre de la oracin anterior. 12. sing. forma
singular. 13. pl. forma plural irregular. 14. gram. informacin gramatical. 15. sin. sinnimo(s).
16. antn. antnimo(s). 17. V. palabras afines o de remisin y referencia al apndice.

1. Palabra principal o entrada. En este diccionario hay 4,000 palabras principales o entradas.

Para buscar las palabras principales se debe seguir el siguiente orden alfabtico: a, , b, c, d, e, , g, i, ,
j, m, n, , o, , p, q, r, s, t, u, , , , w, y. (Vase El alfabeto eduria y barasano, pgina 8.)

2
En este diccionario, la mayor parte de las entradas para sustantivos se presentan en su forma singular.
Sin embargo, hay tres clases de sustantivos que generalmente no se presentaron en su forma singular.
Estos son: Los sustantivos inanimados de masa, los sustantivos inanimados con formas no especficas y
los sustantivos animados de naturaleza plural. Si la forma no especfica es la ms usada, es la palabra de
cabeza en la entrada; pero si la forma no especfica tiene poco uso como cmu canoas, la forma singular es la
palabra de cabeza en la entrada.

Los verbos se dan en su forma nominalizada, siendo la forma con la cual los hablantes se refieren a ellos.
En la mayora de los casos se han escogido uno de los sufijos nominalizadores inanimados -re
nominalizador para no-sujeto o -se nominalizador para sujeto. -re nominalizador para no-sujeto se
utiliza para indicar que el hablante est enfocando en la accin o propiedad del verbo en vez del sujeto.
Por ejemplo, en ajire or, el sufijo -re indica que el foco est en la accin de or. Se supone que un ser
animado es l que realiza el hecho de or, pero ese ser no se ha hecho explcito. El sufijo -re no puede
utilizarse con ciertos verbos por diversas razones. En estos casos se ha utilizado el nominalizador
inanimado -se nominalizador para sujeto, el cual indica que el sujeto es inanimado y no especfico. Por
lo tanto, -se se utiliza con bjase afilado, de la raz bja estar afilado no slo para indicar la
propiedad de estar afilado sino tambin para referirse a cosas afiladas.

2. Lengua o dialecto a que pertenece. La principal diferencia entre las lenguas eduria y barasana
es tonal pero hay diferencias lxicas tambin. La mayora de los grupos indgenas de esa regin utilizan
un trmino general para referirse a los barasanas: jner (o pner). Puesto que se considera que los
eduria tienen una ascendencia diferente a la de los barasanas, se les trata como un grupo social distinto.
Es en base a este fundamento que los eduria se casan con miembros del grupo barasano y viceversa.
Actualmente quedan por lo menos cinco subgrupos distintos entre los barasanas y por lo menos cuatro
subgrupos entre los eduria. Los autores han encontrado variaciones dialcticas entre los subgrupos del
jner (barasana) con los cuales han trabajado, que son el Yeba masa y el cme masa. Estas variaciones
se incluyen en este diccionario junto con las diferencias entre jner y eduria.

Cuando una palabra o entrada del diccionario pertenece a una determinada lengua o dialecto, se
especifica mediante una abreviatura, la cual aparece despus de la palabra en maysculas. A
continuacin se presenta una lista de las abreviaturas:
E eduria
J jner (o barasana)
YM Yeba masa (dialecto del jner)
CM cme masa (dialecto del jner)

Se ha escogido eduria como la lengua estndar para el diccionario. Esto significa que hasta en las
ilustraciones en el dialecto jner, las palabras que requieren acentos para el tono son marcadas como si
fueran escritas en el dialecto eduria.

3. Campo de la fontica. El diccionario ha incluido el campo de la fontica para las palabras
principales y se encuentra entre corchetes. Las palabras fueron escritas en el Alfabeto Fontico
Internacional (AFI).

3
a. En lugar de marcar con acento ortogrfico como se hace en espaol ( ) para la parte que recibe
la mayor intensidad, en eduria y barasana se marca el tono alto. Puesto que se reconocen slo
dos niveles, el tono alto es el nico marcado. Por ejemplo:
mimi colibr [mimi ] (Ambas slabas llevan un tono alto.)
mo mano [ mo] E (La primera slaba es la nica que lleva el tono alto.)
El marcador de mayor intensidad ( ) generalmente se encuentra en la slaba con el tono ms
alto aunque hay excepciones, incluyendo cuando hay ms que una slaba con el mismo tono.
b. Los tonos fueron marcados no para mostrar los patrones de tonos de palabras enteras sino para
mostrar los tonos de cada morfema y en esa manera se puede notar los cambios que ocurren a
ellos. Por ejemplo, para la palabra en eduria tere.rea.re sacudir agua (perro, pjaro), el campo
fontico se ve as: [tee.e .e] E. La palabra se separa por morfemas marcados con puntos (en
lugar del uso comn que es para mostrar las slabas). Entonces, en el campo fontico, se
reconoce que la primera slaba del primer morfema tere lleva el tono alto y entonces, se marca:
[tee], en el segundo morfema -rea, ambas slabas reciben el mismo tono y entonces se marcan
as: [e ]. Esto no es decir que los tonos de [e ] son tan altos como el tono alto de [tee]. Pues no
lo son. Los acentos solamente significan que esas dos slabas del morfema son del mismo tono
adentro de ello. El ltimo morfema de terereare, el sufijo -re nominalizador para no sujeto
consiste de una sola slaba, y entonces, se marca el tono por compararlo con el morfema
anterior.
Usando este modo de marcar los tonos, se pueden observar los cambios de los patrones tonales
que ocurren por medio de otros patrones tonales. Por ejemplo, el morfema -rm en la palabra
adirm [di.m ] hoy se pronuncia igual en ambos dialectos Alto-Alto (AA). Sin embargo, ese
patrn cambia en la palabra para da rujarm [uh.m] E, [uh.m] J. En eduria el primer
morfema ruja- recibe el patrn tonal estndar Alto-Bajo (AB), y ese patrn hace cambiar el
patrn tonal de -rm a BA. Y en jner el primer morfema ruja- recibe el patrn tonal estndar
BA y ese patrn hace cambiar el patrn tonal de -rm a AB.
c. Otro ejemplo de este mtodo de marcar los tonos: guariajetaga se divide en los morfemas
gua.ri.a.jetaga. En Eduria la primera slaba del primer morfema recibe el tono alto, y entonces
se escribe ga. Los dos siguientes morfemas -ri.a consisten de una sola slaba y se marcan,
entonces, de acuerdo con la slaba del morfema anterior. En este caso, puesto que el tono del
morfema -ri no es ms alto que l de la -a del morfema ga, se tampoco recibe acento. Lo
mismo pasa con el morfema a. El tono del morfema -a es igual del tono del -ri, y entonces
tampoco recibe acento. Las slabas del ltimo morfema jetaga reciben el mismo tono y son
marcados as: jtg. Entonces, esa palabra se ve en el campo fontico como: [u.i..he t ]
Lo que no se ve es que la slaba gu recibe el tono ms alto de la palabra, el tono se cae en la
siguiente slaba -a, y las dems slabas reciben el mismo tono. La misma palabra en jner se
muestra en el campo fontico como si todos los tonos fueran iguales: [u.i..het] aunque en
realidad, las primeras cuatro slabas que consisten de los tres primeros morfemas (gua.ri.a)
reciben el mismo tono, y las tres ltimas slabas que consisten del ltimo morfema de jetaga
tambin reciben el mismo tono pero el tono es ms bajo que el tono de los morfemas anteriores.
Aunque obviamente hay limitaciones en este mtodo de mostrar el campo fontico, se planea
ofrecer archivos de audio que se puedan descargar del Internet para los que estn interesados en
un estudio ms profundo del tema.
4
d. En cuanto al alargamiento de vocales, generalmente la slaba con la mayor intensidad se alarga y
tambin recibe el tono ms alto. Cuando se escribe el alargamiento de vocales, se hace con dos
vocales en lugar de un smbolo especfico de alargamiento.
e. Hay un solo caso de una entrada que se habla con voz velada y se muestra esto con los puntos
debajo de las vocales. joo joo joo [hoo hoo ho o] onom. sonido que hace el tigre.

4. Variacin. Hay dos clases de variaciones: a) variaciones dialcticas, y b) variaciones que no
pertenecen a uno de los dialectos.

a) variaciones dialcticas: Cuando la distincin entre variaciones dialcticas es significante, es decir, la
primera letra es diferente, se aparecen como dos palabras principales o entradas con la variacin
siguiendo la palabra principal. En el ejemplo que sigue, la palabra more querer va seguida por la
abreviatura J la cual significa que es una palabra del dialecto jner, y las abreviaturas E, YM despus de
la palabra bojare significa que es una palabra de los dialectos eduria y Yeba masa.

more

J, bojare E,YM v.t querer, necesitar.

Tambin, hay la entrada:

bojare E, YM, more J v.t. querer, necesitar.

Cuando la distincin entre variaciones dialcticas es mnima, es decir que el contraste es entre una vocal
o una slaba no inicial, la variacin de los eduria ocurre como la palabra principal seguida por los
detalles que se encuentran por las de ms palabras principales. Pero cuando la variacin de los jner
aparece como una palabra principal, est seguida por la abreviatura V. dirigiendo el lector de buscar la
variacin eduria. Por ejemplo:

icata J V. ijacata E.
ijacata E, [i.hkt], icata J [i.kt] pospos. otro lado.

b) variaciones que no pertenecen a uno de los dialectos: Se distinguen por no tener las abreviaturas despus
de la palabra principal y la variacin. Entonces, en el siguiente ejemplo, hay dos variaciones para decir
ardilla colorada: tmoca y tmuca.

tmoca [timo k], tmuca [timuk] an. ardilla colorada o roja. Sciurus granatensis.

En donde aparece la variacin como una palabra principal, ella est seguida por la abreviatura V.
dirigiendo al lector a ver a la variacin que se encuentra con ms detalles:

tmuca V. tmoca.

5. Lengua o dialecto a la que pertenece la variacin dialctica.

6. Campo fontico de la variacin.


5
7. Categora gramatical. Las lenguas eduria y barasana tienen las siguientes categoras gramaticales
para las entradas:
1) sustantivos (an., m., f., an.pl., an.s.plural, s.v.m., f.; inan., inan.f.n.esp., inan.s.de masa,
s.v.inan.)
2) pronombres (pron.)
3) verbos (v.t., v.t., v.caus., v. dep.) Aunque los verbos se dan en su forma nominalizada, la
clasificacin gramatical de los verbos sigue a la raz verbal. Los verbos dependientes (v.dep.) son
los verbos que se dan o se usan nicamente despus de otros verbos. Son incluidos como
entradas menores como una ayuda a los lectores que no son hablantes nativos y tienen referencia
a buscar las entradas donde forman parte de la palabra principal. Por ejemplo:

abore v.caus.dep. ablandar (uso: despus de otros verbos)
V. abase, iaabore, sguabore, tuaabore.

4) adverbios (adv.)
5) conjunciones (conj.)
6) interjecciones (interj.)
7) modificadores (mod.)

Las lenguas eduria y barasana tienen muchos sufijos que no son entradas en el diccionario, aunque
forman parte de las palabras que son entradas. Hay sufijos adjuntos al sustantivo (marcadores de caso,
marcadores del discurso, cuantificadores, clasificadores, relacionadores espaciales), y sufijos adjuntos al
verbo (tiempo y aspecto, modo, concordancia del verbo con los objetos, verbos auxiliares, partculas del
verbo) Vase el diccionario de sufijos en el apndice pg. 547.

8. Definicin. Con relacin a las definiciones dadas, en los casos en que hay ms de una definicin
para una palabra, hubo el intento de que la primera definicin es la que tiene el mayor uso. En algunos
casos, se han incluido expresiones regionales; en dichos casos se aclara mediante la abreviatura reg., la
cual est entre parntesis. Por ejemplo, en la siguiente entrada, la definicin tintn es un regionalismo
que tiene mayor uso en el departamento del Vaups, acuch es la definicin ms conocido por hablantes
del espaol no nativos del Vaups. Adems, la definicin ofrece un comentario o descripcin breve del
animal entre parntesis.

boso [boso] an. (reg.) tintn, acuch (especie de roedor comestible como la guara o agut, pero ms
pequeo, tiene cola cortica).

Aunque los verbos se dan en su forma nominalizada, las definiciones de los verbos siguen a la raz
verbal. Por ejemplo, la definicin de la siguiente entrada es entender (no la traduccin literal de la
entrada ajimasire, que sera entendimiento):

ajimasire [hi.msi.e] E, [hi.msi.e] J v.t. entender, comprender.

9. Nombre cientfico. Algunos nombres para la fauna y flora han sido clasificados segn su nombre
cientfico. En el siguiente ejemplo, Psophia crepitans o Psophia leucoptera es el nombre cientfico en latn
para el tente.

6
tt an. agam, agam trompeta, tente, grulla. Psophia crepitans, P. leucoptera.

La fauna y flora fueron identificadas por los hablantes por medio de buscarlas en libros publicados por
expertos en tal rea. (Vase las bibliografa pg. 613. ) Por esa razn, es aconsejable tomar los nombres
cientficos, especialmente para la fauna y flora menos conocidas como parecerse a tal nombre
cientfico.

Cuando una palabra fue identificada como ms que una especie, se usa la abreviatura spp. que significa
especies. Por ejemplo:
bia [bi] inan.f.n.esp. aj. Capsicum spp.

10. Ejemplo de la palabra. Se han dado ejemplos para algunas las palabras, los cuales aparecen
despus de la definicin en espaol. Los ejemplos son de varias fuentes: algunas son frases cortas
tomadas de textos; otras son frases que se escuchan en la vida diaria; otros son definiciones de las
palabras; y otros son ejemplos elaborados especialmente para el diccionario. Los autores eduria y
barasano han revisado todo los ejemplos para hacerlos ms comprensibles.

11. Traduccin del ejemplo - La traduccin de los ejemplos al espaol no es literal y a veces es muy
libre. La meta que los hablantes queran lograr fue dar el sentido del ejemplo en vez de una traduccin
literal para que a los estudiantes estudien frases tiles. El uso de parntesis indica informacin que tiene
que hacerse explcita en espaol, pero que es implcita o se sobrentiende en las lenguas eduria y
barasana dado para facilitar el entendimiento del lector.

12. Forma singular. Muchas de las entradas para los sustantivos intrnsecamente plurales (s.plural)
estn en su forma plural. La forma singular de estos sustantivos se forma aadiendo un sufijo a la forma
plural. Por ejemplo, en el caso de a orugas, la forma singular se obtiene aadindole -m singular y
entonces: am oruga. La forma plural se usa cuando el hablante se est refiriendo a las orugas en
forma no especfica. Las formas singulares de estas palabras las presentan como informacin gramatical
despus de la abreviatura sing. A continuacin hay un ejemplo de cmo aparece la palabra
intrnsecamente plural, a orugas, y su forma singular, am oruga o una oruga:

a [i ] an.gen.s.plural orugas. ej. a cma jdo gmorarma na. Ellos van a ver las flautas
sagradas (yurupar) durante la poca en que salen las orugas. sing. am.

13. Forma plural. La mayora de las entradas para sustantivos se presentan en su forma singular. Por
lo general, el plural de los sustantivos inanimados se forma aadiendo el sufijo -ri, y el plural de los
sustantivos animados se forma aadiendo -a. Cuando la forma plural es regular, no est dado en el
diccionario. Cuando la forma plural es irregular, se muestra la forma plural irregular despus de la
abreviatura pl., como en el siguiente ejemplo para au mata de carur que tiene la forma plural
irregular de au yuc, au yucri matas de carur:

au [u.] E, [u.] J inan. (Bras.) mata de carur (especie de planta con tallo suave y hojas
comestibles). Amaranthus melancholicus, L. ej. (J) Wese soero jdo judiaja au. La mata de carur
crece despus de quemar la chagra. pl. au yuc, au yucri V. au.

7

14. Informacin gramtica. Varias entradas tienen una nota indicada con la abreviatura gram., que
explica la gramtica de la palabra:

juare [hu .e] E, [hu.e] J v.t.obj.pl. 1 llevar, sacar, recoger, traer (cosas). ej. Gajenire juawsa m!
Lleve las cosas! ej. Jiibj adire juasacaa m. Saque stos y chelos en la canasta. ej. Jea juaroana
yaja ya. Nosotros vamos a recoger lea. ej. Gajenire juaway m! Traiga las cosas! gram. la raz
verbal jua- ms el sufijo de movimiento -a o la raz verbal waa ir, ms un sufijo que indica direccin
de movimiento como -ya imperativo prximo significa traer. sing. mire. V. jea juare, juabatocure,
juabuure, juamore, juarmore, juarudire, juasare, juatutiare, juawiocure, juawrore, qui
juamiore.
2 curar, sanar enfermedades. ej. as juag aami Lorenzo. Lorenzo cura (lit. saca) enfermedades.
V. basere, catiore, juareare.

Adems, hay otras abreviaturas que dan informacin gramatical al lector. Otro ejemplo es la abreviatura
caus. que da la forma causativa del verbo al lector. Por ejemplo, batoore es la forma causativa del verbo
batere en el siguiente ejemplo:

batere [bte.e] v.i. 1. retirarse, dividirse de, separarse. 2. resquebrajarse (frutas). caus. batoore.

15. Sinnimo. La abreviatura sinn. aparecer antes de las palabras que son sinnimos o pueden
reemplazar la palabra que encabeza la entrada. En el siguiente ejemplo, bia sque y bia tiroya son
sinnimos, es decir, pueden usar el uno o el otro y significar el mismo pjaro:

bia sque [bi.sike] an. especie de pjaro (pequeo, de color verde con cabeza amarilla). sinn.
bia tiroya.
bia tiroya [bi.tio.d] an. especie de pjaro (pequeo, de color verde con cabeza amarilla).
pl. bia tiroa. sinn. bia sque.

16. Antnimo. La abreviatura antn. aparecer antes de las palabras con sentidos que son contrarios al
de la palabra que encabeza la entrada. Por ejemplo, en el siguiente, abase blando significa lo contrario
de btise duro.

abase [b.se] E, [b.se] J v.i. (ser/estar) blando, blanda (casabe, lodo). antn. btise.
btise [bti.se] v.i. (ser/estar) duro, dura, firme (cosa). antn. abase, btibeti.

17. Palabras afines o palabras de remisin, referencia al apndice. Cuando una palabra
aparece en otra parte del diccionario que puede aclarar el significado de la palabra que encabeza la
entrada, se da esta informacin indicndola con la abreviatura V. que indica Vase.

Cuando una palabra seguida por dos puntos se aparecen despus de las abreviaturas sinn., antn., o V.,
significa que la palabra (el sinnimo, antnimo o palabra de remisin) no es una palabra principal y que
el lector la encontrar al buscar la palabra que sigue los dos puntos. Por ejemplo, en el siguiente
ejemplo, V. rcaago: rcaag. significa que el lector encontrar rcaago al buscar la palabra rcaag:

adio [di.o] pron.dem.f. sta. ej. Adio, y ico aamo. sta es mi abuela. pl. noa. m. ni. V. iso,
rcaago: rcaag.
8
El alfabeto de los idiomas eduria y barasano

El alfabeto comn de las lenguas eduria y barasana se basa en el sistema fonolgico, y representa cada
sonido significativo de las lenguas indgenas (menos el tono). Dicho alfabeto se compone de las
siguientes letras: a, , b, c, d, e, , g, i, , j, m, n, , o, , p, q, r, s, t, u, , , , w, y.

Las letras del alfabeto se leen con el sonido fontico de las letras en espaol, con algunas excepciones:

La letra suena como la u en espaol, pero con los labios entreabiertos como para pronunciar la i.

Las letras , , , , , , suenan como a, e, i, o, u, , pero con pronunciacin nasalizada.

Cuando la letra g precede a una vocal nasal se pronuncia como la segunda letra n en naranja.

En cuanto al alargamiento de vocales, se escribe con dos vocales en lugar de un smbolo de
alargamiento.

Las letras m y n ocurren seguidas por una vocal nasal.

La letra r es en la mayora de las palabras la misma r del espaol, como en la palabra para. Cuando est
precedida o seguida de una vocal nasalizada, la r suena ms como la n. Tambin se encuentran a
individuos que la pronuncian como l en ciertos contextos.

Ciertos individuos pronuncian la s como ts.

La letra w suena casi como la v del espaol en la palabra lava, pero sin friccin. O sea, suena como la w
pero con los labios no redondeados.


Representacin grfica de los sonidos nasales

El la mayora de los casos, la nasalizacin se extiende a travs de una palabra de izquierda a derecha,
aunque sta puede ser bloqueada por un sufijo inherentemente oral. Por lo tanto la nasalizacin se marca
en la primera letra de la palabra en que se presenta ya sea en una consonante nasal (m, n, ) o en una
vocal. En la vocal la nasalizacin se representa con una tilde ( ~ ) sobre dicha vocal (, , , , , ). En
el caso en que la nasalizacin se interrumpe pero luego empieza nuevamente, se marca por una nasal o
vocal nasalizada. Por ejemplo, en la palabra separada para que puedan leerla ms fcil: gotimasio
rujirgm Siempre estaba sentado enseando la nasalizacin empieza con la m y termina con la o,
pero empieza nuevamente con la slaba r. Aunque un hablante no nativo no puede determinar la slaba
donde termina la nasalizacin, para un hablante nativo generalmente no hay dificultad para hacerlo.

Hay ciertos casos en que siempre se marca la nasalizacin para ayudar al lector. Por ejemplo, siempre se
marca la vocal despus de la g cuando es nasalizada. De esa manera se puede distinguir mejor entre
maag uno del da y mag uno que es alto. Tambin, aunque una palabra empieza con

9
nasalizacin se la marca despus de la g, como por ejemplo, rgre estar de pie y wgre salir (de la
canoa, hamaca, avioneta, etc.). Los sufijos nasales inherentes tambin se tildan por lo menos al
comienzo de ellos. Algunos de los sufijos nasales inherentes ms comunes son: -ca cumplimiento o
nfasis; -rm da; -r / -na animado plural; -rg habitual; -rg habitual; -ji objeto plano,
delgado; -rca caja; y -t racimo.


Ms sobre la ortografa en cuanto a los tonos

En cuanto a palabras que se distinguen slo por tono: Una presuposicin principal en formar una
ortografa prctica es que el escritor nativo no quiere escribir ms smbolos que se necesitan para
comunicarse. Debido a eso, para distinguir dos o ms palabras distinguidas slo por tono/acento, se
adoptaron los siguientes modos de operacin para este diccionario:
a. Se evita marcar races/palabras con ms que un acento. Por ejemplo, sare matar en eduria se
pronuncia [si.e], y en jner como [si .e]. Otra palabra que se distingue slo por tonos es
sare prender fuego. Esta palabra en eduria se pronuncia [si.e] y en jner como [si.e].
Entonces para distinguir entre estas dos palabras no se opta por poner dos o tres acentos sobre la
palabra para matar, sino se opta por escoger un patrn de tonos para la palabra para prender
fuego.
b. Cuando las opciones de marcar tono no se complica por mltiples tonos altos, se opta por no
marcar el patrn de tonos que se considera el estndar para eduria que es AB (Alto-Bajo).
Entonces, en el caso de la palabra para tatacoa, especie de lombriz tanto en eduria como en
jner se ve fonticamente como [s ] BA. La otra palabra que se distingue con aquella slo por
tonos es la palabra para alma, y se pronuncia en eduria [s] AB, y en jner como la palabra
para tatacoa [s ] BA. Entonces, no se marca la palabra para alma del patrn AB puesto que es
el patrn tonal estndar para eduria. Se marca por acento la otra palabra para tatacoa s.
c. Cuando no hay diferencia en la pronunciacin de dos palabras en eduria, aunque haya
diferencias en jner, no se distinguen esas dos palabras en la ortografa prctica. Por ejemplo,
en eduria se pronuncia igual la palabra para cerrar (la puerta) como para la palabra para
barrer. En jner la primera palabra se pronuncia [tu u.e ] y la ltima [tuu.e], pero no se refleja
en la ortografa para este diccionario. Puesto que ambas palabras en eduria conforman al patrn
de tonos generalmente aceptada como la norma para ello, no se marcan con acento.
d. Cuando hay una par de races que se distinguen slo por tonos, y una de ellas no se ocurre
inicialmente en palabras complejas, sas se dejen no marcadas por tono.
e. Races que necesitan acentos para distinguir entre ellas y otras races slo se marcan cuando
ocurren inicialmente en palabras o frases complejas. Por ejemplo, cuando ocurre la raz para
rajar, partir como verbo inicial de una palabra se marca ware para distinguirla de las palabras
para ir y para decir sacar agua. Sin embargo, en la palabra jaawaare, puesto que hay otras
pistas que ayuda al lector entender el sentido de la palabra, no se considera necesario
distinguirla por un acento. Otro ejemplo es tudre regaar. La palabra tudmacare calumniar
mantiene el acento, pero se lo pierde en la palabra ajatudire mofarse de. Un ejemplo de un
verbo marcado por acento en una serie de verbos es: Cmua oco besajeo, gajeyeni juasa,
wacoasuju . En este caso la frase verbal de juasa no se considera parte del verbo final
wacoasuju. Y entonces, se marca la raz wa. Otro ejemplo donde se ocurre el acento es
10
cuando el verbo sigue otro verbo pero aquello est marcado con un sufijo de gnero. Por
ejemplo, se marca ware en la siguiente oracin: Gjer besu wejar wacama na quna. Un
ejemplo que no demuestra una pausa antes del verbo marcado con acento es: Tone ire
codeaaboa, budigoo wacoaj y. En este ejemplo aunque el hablante no pausa entre
budigoo y wacoaj, la ltima palabra recibe el acento porque el patrn de tonos no cambia en
ella, y se percibe las dos acciones aparte: la accin de salir de la casa y irse por otra parte. En
cuanto a los sustantivos, slo se distinguen las palabras cuando ocurren como pares mnimas.
Por ejemplo, bc castaa de Par y bc viejo, anciano, se distinguen por el acento
designado a la palabra para viejo, anciano. Sin embargo, en casos como beroa bc, bcwii y
taaro bc, no se marca /bk/ puesto que consiste de parte de una palabra o frase compleja.

Las variaciones dialcticas respecto a tono e intensidad no se marcan por razones prcticas. Hacerlo,
obligara una edicin distinta para cada dialecto que no vale el esfuerzo puesto que por lo general los
hablantes nativos pueden leer segn sus propios dialectos sin tener el tono y la intensidad marcada. Por
ejemplo, aunque los Yeba masa dicen bojre (con tono alto en la slaba penltima) y los eduria dicen
bjare (con tono alto en la primera slaba), la palabra principal se ha escrito bojare (sin marcar el tono).
En cuanto a la intensidad, generalmente la slaba con el tono ms alto recibe la mayor intensidad. Sin
embargo, hay muchas palabras en las cuales hay ms que una slaba que recibe la misma intensidad.









Diccionario eduria y barasana - espaol


[pgina en blanco]

11

Abreviaturas para el diccionario eduria & barasano


adv. adverbio
an. sustantivo animado
antn. antnimo
apn. apndice
bras. portugus brasileo
cl. clasificador
cl.comp. clasificador compuesto
conj. conjuncin
CM dialecto de los cme masa
cuan. cuantitativo
dem. demostrativo
E dialecto de los eduria
ej. ejemplo
ESP espaol
etc. etctera
f. sustantivo animado femenino
f.n.esp. sustantivo forma no especfica
fut. tiempo futuro
ger. geral
gram. informacin gramatical
inan. inanimado
inan.s.de
masa
sustantivo inanimado de masa
ingl. ingls
interj. interjeccin
interr. palabra interrogativa
irreg. irregular
lit. literalmente
J dialecto de los jner
MAC macuna
m. sustantivo animado masculino
mod. modificador
nm. nmero
onom. onomatopeya
pas. tiempo pasado
pas.lej. tiempo pasado lejano
pl. plural
por ej. por ejemplo
pospos. posposicin
pron. pronombre
reg. expresin regional
sing. singular
sinn. sinnimo(s)
s.plural sustantivo intrnsecamente
plural
sp. especie
spp. especies
suf. sufijo
s.v. sustantivo verbal
trad. lengua tradicional
TUC tucano
V. Vase
v.aux. verbo auxiliar
v.dep. verbo dependiente, siempre
ocurre despus de otros verbos
v.caus. verbo causativo
v.i. verbo intransitivo
v.i.pl. verbo intransitivo de
concordancia con el sujeto
plural
v.i.sing verbo intransitivo de
concordancia con el sujeto
singular
v.t. verbo transitivo
v.t.incor. verbo transitivo con objeto
incorporado
v.t.sing. verbo transitivo de
concordancia con el objeto o
sujeto singular
v.t.pl. verbo transitivo de
concordancia con el objeto o
sujeto plural
YM dialecto de los Yeba masa



12
abarij ado
Eduria & Barasana Espaol 13
A - a
abarij [b.i.h] E, [b.i.h] J s.v.inan. cosa
blanda (como tierra, fruta de rbol, herida,
coca). ej. Sita abarija ejarone, juayuja
wrica. La avioneta se enterr en la parte
blanda. ej. Y cmiro abarijre co yirotig
yaja. Estoy mandando a curar la herida que
tengo. ej. Y waru abarija yre jniaja. Me
duele en el abdomen. ej. Cajre rocaabo, ti
abatij, tuga coarone weocama na ya. Pilan la
coca y cuando est pilada, la echan en una
totuma. V. abase, btise, rujaj, sca rioweca
abarija.
abase [b.se] E, [b.se] J v.i. (ser/estar)
blando, blanda (casabe, lodo). ej. Naju mame
usagajanorema abacaj. El casabe recin tostado
es suave. ej. Bto abayuju wrica maa. Dicen
que la pista estaba muy blanda. caus. abore.
antn. btise. V. wajase.
abee [be e] interj. ay no! (exclamacin de amor
frustrado). ej. Abee! Rijarocacoajami ya! Ay
no! Ya se muere! ej. Abee! Ramasaca
aaboayumi yiyuju soo. Ella dijo: Ay no! Era
niito.
abi [bi] interj. ay!, oh!, huy! (Qu pequeo!
Qu cantidad tan pequea!: exclamacin de
sorpresa por el tamao o la cantidad pequea
de algo, especialmente comida). ej. Abime!
No qujiacare sacari m? Huy! Porqu
usted mat ese animalito tan pequeo? antn.
aboo, abuu. V. ocoore.
aboo [boo], abuu [bu u u] interj. ah!, oh!,
huy! (Qu (cosa) ms grande! exclamacin de
sorpresa al ver ms cantidad o tamao de lo
que esperaba). ej. Aboo! Oco wadiajabe!
Jairo quediroado yaja! Qu grandes
(nubarrones)! Va a llover mucho! ej. Aboo!
Jairo oco wadiaja! Huy! Viene un aguacero
tremendo! ej. Aboo na bo! Jairo naju gatere
aaja! Qu cantidad de faria! ej. Abuu! Jairo
wai juaa sauja ma. Qu cantidad de peces
que ustedes han barbasqueado. antn. abi.
V. ocoore.
abore v.caus.dep. ablandar (uso: despus de otros
verbos). V. abase, iaabore, sguabore,
tuaabore.
abu E [ bu], aburi J inan.s.de masa alga.
aburi J [bui], abu E inan.s.de masa alga.
ej. Aburire bacami, gocoam. Tire bag
aari, mani wejejama, babeticami. El pez
bocachico come alga, y por eso no lo cogen con
anzuelo.
buri [bui] inan.s.de masa zumo, jugo de yuca
brava (no venenoso). ej. burire wai
sawobaajama qunacaj. Cuando preparamos
pescado con el zumo de yuca es rico. ej. buri
sot aaja. Es una comida hecha con el jugo de
yuca.
abuu V. aboo.
ab [b] interj. aj! (qu bueno!,
exclamacin de placer). ej. Ab! Qunase
aaja. Qu bueno! Es bueno.
ade [dee] interj. puf!, uf!, fo! (exclamacin de
disgusto). ej. Gjaboc gda cdacari, Ade!
yib y. Al pisar excremento del gallo, dije:
Uf!.
adi [di] E, [di] J interj. huy!, horrible! (uso:
dicho a un nio jugando en un charco u otro
lugar desagradable para regaarlo o comentar
en el hecho). ej. Adi! M macma na
gneriajarene ajeami. Huy! Su hijo est
jugando en una parte donde orin la gente.
pron.dem.inan.pl. stos, stas (cosas).
ej. Adire juab y. Traje stos. sing. depende
en la clase de cosa: adib esta canasta,
aditcuro este terreno, adiwaca este dardo,
adiwii [di.wii] esta casa, adigodo
[di.odo] este mundo, este lugar.
adija [di.h ], adij [di.h] pron.dem.inan.
1 este, esta (cosa, uso: se dice cuando el
hablante no sabe el nombre de una cosa).
ej. Adij, ee aati? Esta cosa, qu es?
2 aqu, este lugar (ms pequeo que adoj).
ej. Adija/adij ucaya. Escriba aqu. V. ado,
adoj, ij, rujaj.
adio [di.o] pron.dem.f. sta. ej. Adio, y ico
aamo. sta es mi abuela. pl. noa. m. ni.
V. iso, rcaago: rcaag.
adirm [di.m ] pron.dem., adv. hoy.
ej. eerm aati adirm? En qu da
estamos (hoy)?
adirmri [di.m .i] pron.dem.pl. hoy en
da, en estos das. ej. Adirmrire ramasa
buebudir yirma. En estos das los nios estn
de vacaciones. sinn. yucrema.
ado [do ] inan. 1 ac, aqu (rea ms grande que
adij). ej. Ado aami. l est ac. ej. i maami
adore. l no est ac. ej. Tdiadi, ado nare a,
aaja ya. Regresamos y nos quedamos ac
mirndolos a ellos. ej. Quediac, gtaj y
jaawocatij, ado bto yre jniaja. Me ca y
adoc ajeriar ctire
14 Eduria & Barasana Espaol
choqu con una piedra y me duele mucho ac.
V. adi, to.
2 esto (de modo o cantidad). V. bajiro.
ado bajiro as, de esta manera. ej. Ado bajiro
gotimi. l habl de esta manera. / l habl as.
ej. Ado bajiro qunocama na. Lo hicieron de
esta manera. sinn. ado bajise. antn. to bajiro
mee.
ado bajise as, de esta manera. ej. Burucutuma
i agjama, ado bajise yicami: Burucutu,
burucutu, burucutu yicami. Por la noche el
chillido del burucutu es as: Burucutu,
burucutu, burucutu. sinn. ado bajiro. antn.
to bajiro mee.
ado quji, ado qujo J, adoc E este tamao
de (cualquier animal, persona). ej. Ado quji
aamasimi sai. La guabina barbilla fue de este
tamao. ej. ama ado quji aacami. El venado
es de este tamao.
adoc E [do.k], ado quji J cuan.an. este
tamao de (animal, persona). V. noc.
adoj [do.h] pron.dem.inan. este lugar (ms
grande que adij/adija). ej. Adoj
wadimasibeama gawa. Los blancos no pueden
venir a este lugar. V. adi, adija, adij, rujaj.
aga [ ], aga [ ], ag [] interj. ah!,
ay!, ay de m!, ax!, oh! (exclamacin de
dolor, dolencia o angustia). ej. Aga! Bto yre
waja ti. Ay! Me duele mucho.
ago cme E [o.kmee], ago na J [o.n]
interj. ah!, ay de m!, oh! (exclamacin de
desmayo al ver que alguien o algo no est).
ej. Ago na! Manigodacam ti. Ay! Realmente
no hay nada! ej. Ago na! No yig yre
tudati? Ay!Porqu (l) me est regaando?
V. abee, abi.
aguii [ii] interj. ah!, ay!, huy!, oh!
(exclamacin de asombro/sorpresa al ver
alguien o algo de repente). ej. Aguii! No yig
wadi m? Oh!Por qu viniste? ej. Aguii!
Pisaco aamo! Oh! Es la gata! sinn. ugue.
ag V. aga.
ai yire [i.di.e] E, [i.di .e] J v.i. eructar.
ej. Bariaro beero ai yirere ajiteebsaja. No me
gusta escuchar el eructo de alguien despus de
comer.
ajare [h.e] E, [h.e] J v.i. rerse, sonrerse.
ej. Tire ajicari, ajayuju soo. Dicen que al orlo,
ella se ri. antn. otire. V. cnibibere.
v.t. mofarse de, burlarse de. ej. Gaw,
gajeyeni magre acari, Mas aagja
m yiajayuju i. l mir al blanco pobre y se
burl de l diciendo: Eres como un indgena.
sinn. ajatudire. V. rre, yiajare, yiajere.
ajatudire [h.tudi.e] E, [h.tudi.e] J v.t.
mofarse de, burlarse de. ej. jar na sarito
nore Jesre sacari, Judo masa j aaja
m ire yiajatudiyujar surara, ire na
saroto rjoro. Antes de matarlo, los soldados
vistieron a Jess con la ropa de los lderes y se
burlaron de l diciendo: Usted es el rey de los
judos. sinn. ajare. V. rre, yiajere.
aje [he ] inan.f.n.esp. semillas, pepas. ej. Wm
aje roar yama na. Ellos estn cocinando las
pepas de umar. ej. Bojo aje, bare aaja,
bojoo ricaa. Las pepas de la palma bojo son
comestibles. sing. ajea. pl. aje, ajeari. V. rujaa.
ajea [he] inan. pene. ej. Wec ajeama bto
yoarica aaja. El pene de la danta es muy largo.
ej. Wec ajeare cniuju guu. La tortuga mordi
el pene de la danta. pl. ajeari. V. rujaa.
ajejoore J [he.hoo.e], ajesejare E v.i.
acostumbrarse a jugar. ej. Ja ajeriare qunaro
ajejoocoaj y. Me acostumbr a jugar ftbol.
V. aajoore.
ajere [he.e] E, [he.e] J v.i. 1 jugar. ej. Ra
rca ajer yama. Ellos estn jugando con una
pelota. V. baajere.
2 burlarse de. ej. Gmusua jr aama, ire
yiajeyuju i. l burl de l diciendo: Hay
muchas niguas (en su pie). V. ajatudire, ajerii
ctire, yiajere.
s.v.inan.f.n.esp. 1 pelotas.
2 juegos, deportes. sing. ajeria. pl. ajere,
ajeriari. V. rujaa.

ajeria
pelota
ajeria [he.i.] E, [he.i.] J s.v.inan. pelota.
ej. Ajeria m yaagare yre wasoaya!
Prsteme su pelota! ej. Ajeria rca ajer yama.
Ellos estn jugando con una pelota. pl. ajere,
ajeriari. sinn. ra. V. jaarocaajeria,
jarocaajeria, rocasa ajeria, rujaa.
ajeriar ctire [he.i...kti.e] E,
[he.i...kti.e] J v.t. tener relaciones
sexuales, copularse (con ms de una persona).
ajeriatcuro ajirudire
Eduria & Barasana Espaol 15
sing. ajerii ctire, ajerio ctire. V. ajere, ware.
ajeriatcuro [he.i..tuku.o] E,
[he.i..tuku.o] J s.v.inan. campo de ftbol,
cancha de bsquetbol. ej. Rocasa
ajeriatcurore qunor waj ya. Fuimos a
arreglar la cancha de basquetbol. V. rujatcuro.
ajerii ctire [he.i.i.kti.e] E, [he.i.i.kti.e] J
v.t. tener relaciones sexuales, copular (mujer
con hombre). ej. Y manaj rca ajerii
ctiyuju soo. Dicen que ella tuvo relaciones
sexuales con mi esposo. pl. ajeriar ctire.
V. ajere, ajerio ctire, ware.
ajerio ctire [he.i.o.kti .e] E,
[he.i.o.kti.e] J v.t. tener relaciones sexuales,
copularse (hombre con una mujer). pl. ajeriar
ctire. V. ajere, ajerii ctire, ware.
ajerio ctirere masibec, ajerii ctirere
masibeco[he.i.i.kti.e.e.msi.be.ko] E,
[he.i.i.kti.e.e.msi.be.ko] J s.v.m., f. virgen
(masculino, femenino). ej. Ajerii ctirere
masibeco, rcboro aamo soo. Una mujer
virgen vive respetuosamente. pl. ajerii ctirere
masimena. V. ware.
ajesejare E [he.seh.e], ajejoore J v.i.
acostumbrarse a jugar. V. aasejare.
ajibec, ajibeco [hi.be.k] E, [hi.be.k] J
s.v.m., f. 1 sordo, sorda (persona que no
escucha bien pero puede hablar); sordomudo,
sordomuda (persona que no puede escuchar
desde su nacimiento y por eso no aprende
hablar). ej. Paura mac, Juani, agbec,
ajibec aami. Juan, el hijo de Paula, es
sordomudo.
2 persona que no pone atencin, no hace caso.
ej. Ramasa yucrianama, bcrre ajimena
aama. Los nios de este tiempo no hacen caso a
los viejos. pl. ajimena.
ajibjare [hi.bh.e] E, [hi.bh.e] J v.t.
alcanzar a or, entender por escuchar.
ej. irema y gotiboasere ajibjabeami i. l
no alcanza a or lo que le digo. ej. Ajibjabesuju
i. l no alcanz a or. ej. Bajiyuja. Mre
ajibjacaja y. Lo ocurri as. Te entiendo.
ej. To crone, goti gajanoati, qunaro
ajibjabeaja y, adojre, bajigjma. Eso es
todo de lo que quera decir, pero no te entiendo
bien. sinn. ajimasire, boca ajirudire. V. ajire.
ajicodere [hi.kode.e] E, [hi.kode.e] J v.t.
escuchar la conversacin de otros. ej. Y
manajore i gotisere ajicodeb y. Escuch lo
que l dijo a mi esposa. V. ajire.
ajicare [hi.ko o.ii.e] E, [hi.ko.ii .e] J v.t.
or, escuchar y comparar. ej. na moasere
ajicacaja y. (Al escuchar) he evaluado el
trabajo de ellos.
ajijuare [hi.hu.e] E, [hi.hu.e] J v.t. captar,
entender. ej. irema ajijuajeocam y.
Entend todo lo que l dijo. antn. gotisere
ajijuajeobetire. V. ajire.
ajijnisini codere [hi.huni.sini.kode.e] E,
[hi.huni.sini.kode.e] J v.t. enojarse al or,
escuchar una discusin entre otros.
ej. nare tudsere ajijnisini codeyuju soo. Ella
se enoj al or l regaando a ellos. ej. i oca
jedisere ajijnisini codeyujar na. Ellos se
enojaron al escuchar lo que l dijo (a otros).
V. ajire, ajiteere.
ajimasire [hi.msi.e] E, [hi.msi.e] J v.t.
entender, comprender. ej. Y ocare
ajimasibeama na. Ellos no entienden mi lengua.
sinn. ajibjare. V. ajire.
ajimoamire J [hi.mo mi .e], ajitirnre E,
ajirnre YM v.t. 1 creer, confiar.
ej. Daqueg aagjne, yre socabeticami. To
bajiri ire ajirnaja y. Cuando era nio,
nunca me minti. Entonces, confo en l.
ej. Wamasig i aajare ire ajimoamiamo soo.
Ella confa en l porque l sabe el camino.
2 obedecer, hacer caso. V. ajire, gotisere
ajimoamibetire.
ajiqunore [hi.ke no.e] E, [hi.ke noo.e] J v.t.
aclarar, quedarse claro (al escuchar algo).
ej. nare sniaca yig, ajiqunom y. Al
investigarlos a ellos, me qued claro. ej. na
gmere gotisere ajiqunom y. Al escuchar la
conversacin de ellos, me qued claro lo que pas.
V. ajire, oca qunore, gotiqunore.
ajire [hi.e] E, [hi.e] J v.t. 1 or, escuchar.
ej. Wrica ti bssere ajibeaja. No oigo el
ruido del avin. ej. Ajicaroj. (Jre ajiaja
y.). Ya o. ej. Taa jaasureto m yisere
ajig aaboarine, wabej y. Escuch lo que
usted dijo en cuanto a que tenamos que rozar el
pasto, pero no me fui.
2 obedecer. ej. Y mac qunaro yre ajiami.
Mi hijo me obedece bien. ej. Rojose yibeja m
yisere ajig aari, rojose yibecja y. Por
obedecer su consejo, no voy a hacer mal. ej. Y
ocare m ajibetijama, mre sagmi yai. Si no
me escuchas, el tigre te matar. sinn. cdire.
3 creer. V. ajimoamire, ajitirnre, masire.
ajirooqunare [hi.oo.ken.e] E,
[hi.oo.ken.e] J v.t. poner atencin en
escuchar a. ej. Ajirooqunama, noj yesea oca
ruyu waajari. Ponga mucha atencin en qu
direccin se dirigen los cafuches. V. ajire.
ajirudire [hi.udi.e] E, [hi.udi.e] J v.t.
escuchar a escondidas. ej. Yre ajirudiyumi.
ajirnre arub
16 Eduria & Barasana Espaol
l escuch por detrs de m. / l estaba escondido
escuchndome. V. boca ajirudire.
ajirnre YM V. ajitirnre E.
ajiteere [hi.tee.e] E, [hi .tee.e] J v.t. no poner
atencin, no querer escuchar. ej. Y gotisere
ajiteeg aari, wacoami. l se fue porque no
quiso escucharme. V. ajijnisini codere, ajire.
ajitirnre E [hi.tii.n.e], ajimoamire J,
ajirnre YM v.t. 1 creer, confiar en.
ej. Daqueg aagjne, yre socabeticami. To
bajiri ire ajitirnaja y. Cuando era nio,
nunca me minti. Entonces, confo en l.
2 obedecer, hacer caso. ej. Yre qunaro
ajitirn tjabeticato yig, mare
ejarmoorgrcmi. l siempre los ayudar a
ustedes para que nunca dejen de seguir/obedecer
(a l). V. ajire, gotisere ajitirnbetire.
ajicare [hi.k.e] E, [hi.k.e] J v.i.
asustarse, sorprenderse al or algo. ej. Bjjogo
i rjisere ajicacamo soo. Ella se sorprendi al
or el chillido del bho. V. acare.
v.t. sorprender al otro. ej. irema ajicab
y. Yo sorprend a l.

ajam
osito hormiguero enano o sedoso
ajam [h.m] an. osito hormiguero sedoso,
oso hormiguero enano, tamanda pequea.
Cyclopes didactylus. ej. Ajamre micari ire
ecaboacama na. Cogieron el osito sedoso e
intentaron domesticarlo (pero no comi).
ej. Misijacre bajibsagne aacami, ajam.
El osito sedoso se parece a la tamanda. pl. aja.
V. bco, misijac.
apa na J [p.n] V. ap E.
ap E [p ], apa na J [p.n] interj. ah!, oh!,
huy (exclamacin de sorpresa al ver muchas
cosas o seres animados). ej. Moji, mama wii
qunoroti acari, Ap! Jairo juayuja ma
yimi. l mir las hojas de caran para la
construccin de la casa nueva y dijo: Oh!
Ustedes trajeron muchas! ej. Apa na p. Jr
aama. Ah! Son muchos! sinn. ap cme.
V. aboo, aque.
ap cme E [p.kmee ] ah!, o!, oh!, huy
(exclamacin de sorpresa al ver muchas cosas
o seres animados). sinn. ap.
aque [kee], aqui [kii] interj. ah!, oh!, huy
(exclamacin de sorpresa al ver una larga
distancia o un tiempo largo). ej. Aque!
Yoarimaa aaja! Oh! Qu pista tan larga!
ej. Aqui! Yoaro gorone bajicami tojre!
Huy! Realmente l ha estado all por mucho
tiempo! sinn. aque cme, aque na, aque cme
qui, aque na qui.
aque cme E, aque na J [ke.n] interj. ah!,
oh!, huy (exclamacin de sorpresa al ver una
larga distancia o un tiempo largo). sinn. aque,
aqui.
aque cme qui E [ke.k me.ki ], aque na qui J
[ke.n.ki] interj. ah!, oh!, huy (exclamacin
de sorpresa al ver una larga distancia o un
tiempo largo). sinn. aque, aqui.

arua
nasa
aru [u] inan.f.n.esp. garlitos, nasas (largas,
tejidas en forma de embudo). ej. Wai aru muu
gajanocari, o waisica waj ya, ejomisi
dararoana. Al terminar de poner los garlitos,
fuimos ro arriba a barbasquear. sing. arua.
pl. aru, aruari.

bujub E, arub J
cacur, trampa de pescado
arub J [u.b], bujub E inan. cacur (bras.),
asibuure awe
Eduria & Barasana Espaol 17
trampa de pescado (tejida de la cscara de la
palma bujuo). V. bujugasero, bujuo.
asibuure [si.buu.e] E, [si.buu.e] J v.t.
calentarse. ej. irema jeame ro asibuuya.
Prenda el fogn para que l se caliente. V. asise,
quere.
asibuyase [si.bud.se] E, [si.bud.se] J v.i.
(estar) caliente; calentado, calentada. ej. Oco,
qunaaca asibuyaja ti. El agua est tibia.
V. asise, asituuse.
asicari rijare [si.ko.i.ih.e] E,
[si.ko.i.ih.e] J v.i. tener escalofros.
ej. Yre asicari rijaja. Tengo escalofros y estoy
enfermo. V. asise, bbri, ruj asise.
asijuare [si.hu .e] E, [si.hu.e] J v.i. sudar
(antes del aguacero). V. asise, saca buuse,
saca budise.
asijore [si.ho.e] E, [si.ho.e] J v.caus. secar
(accin del calor del sol). ej. Taa ya jaasure
cusere asijocauja. (El calor del sol) ha
secado la hierba que habamos cortado.
V. asisore.
asiaiore [si.i .o.e] E, [si.i.o.e] J v.t.
tostar (pescado, aj, casabe, pan).
ej. Asiaiocauja (najuro). Bato mani. Est
tostado (casabe). Comamos. V. asise, sore.
asiore [si.o.e] E, [si.o.e] J v.caus. calentar.
ej. Naju gatere asiocamo soo quna. Ella est
calentando la faria otra vez. ej. Maji. Roa
asiogo yaja. Espere. Estoy calentando (la
comida). ej. Wai sot asioya. Jarobe. Caliente
la olla de pescado para que no se dae. V. asise,
mosise.
asise [si.se] E, [si.se] J v.i. 1 (estar) caliente,
tener calor, hacer calor. ej. Bto asiaja. Hace
mucho calor. ej. Asimasucaja. E /
Asigodacaja. J Hace mucho calor. antn. sare,
sase. V. asijuare.
2 tener fiebre (cuerpo). caus. asiore.
sinn. ruj asise. V. asicari rijare, bbri.
s.v.inan. 1 calor. ej. Muiju asise rca socama
na, biare. Ellos secaron el aj con el calor de sol.
antn. sase. V. sesore.
2 fiebre, calentura. ej. Adi co ruj asise
tjoose aaja ti. Esta medicina es para quitar la
fiebre. sinn. ruj asise. V. bbri bjase.
asisore [si.si.o.e] E, [si.si.o.e] J v.caus.
chamuscar (matas, accin del calor del sol).
ej. Muiju asiso reacaumi (aje). El sol
aparentemente chamusc y destruy (las pepas).
V. asijore, asise.
asituuse [si.tuu.se] E, [si.tuu.se] J v.i. alcanzar
(el calor del fogn). ej. Bto ti sajare, jeame
asituuroja jgre wa, cnicoasuja y.
Puesto que haca mucho fro, guind la hamaca
cerca del fogn donde haca calor (lit. alcanza el
calor) y me qued dormido. V. asise.
au [u] E, [u] J inan.s.de masa cogollo de yuca
brava o carur (hojas nuevas). ej. Au sot
bato mani. Comamos cogollos de yuca brava
cocida. V. au.
au masu inan. cogollo de carur. ej. Au masu
roaria sotre bab ya. Comimos cogollos de
carur cocido.

auro
pich pico de marfil
auro [uo] an. pich pico de marfil (especie de
tucn pequeo). Pteroglossus flavirostris.
ej. Auro aacami, rasere bajig aaboarine
mojogaca. i agjama, Au, au yicami.
Barii aacami. El pich pico de marfil es
parecido a un tucn pero es pequeo. Cuando
canta, dice: Au, uu. Es comestible. V. rase.
au [u.] E, [u.] J inan. mata de carur (bras.
especie de planta con tallo suave y hojas
comestibles). Amaranthus melancholicus, L.
ej. Wese soero jdo judiaja au. La mata de
carur crece despus de quemar la chagra.
sing. au. pl. au yuc, au yucri. V. au.
awari [wi] an. especie de ave acutica (con
cuello largo y come pescado). ej. Awari, wai
bag aami. ma yoag aami. La ave
uwur come pescado. Tiene un cuello largo.
awasgotire [ws.oti.e] E, [ws .oti.e] J
v.t. aconsejar gritando, en voz alta. ej. i
macre awasbsari gotimi. l aconsej a su
hijo gritando. V. awasre, ruyuaro gotire.
awasre [ws.e] E, [ws.e] J v.i.
1 gritar. ej. are gigo, awasamo. Ella grita
porque tiene miedo de la culebra. ej. Awas oca
ruyucami buu, yai ire i earone. Yo o los
gritos de un agut cuando un jaguar lo agarraba.
V. awasgotire, tudawasre.
2 ladrar (perro). ej. Gjer masa na ejajama,
bto awasrgcami ecari yai, y y.
Cuando llegan personas desconocidas, mi perro
ladra mucho.
awe [ we] E, [we] J inan. atadura de canasta.
ayaa mibuurotire
18 Eduria & Barasana Espaol
ej. Jiib awe wasoago yamo. Ella est
cambiando la atadura del canasto. sing. awe.
pl. awe, aweri. V. jiib awe.
ayaa [d], aya [d ], ay [d] interj.
ah!, ay!, huy!, ax! (exclamacin de dolor
agudo). ej. Ayaa! Judicoaj y! Ay! Me
espin! ej. Ay! Jeta yre toami! Ay! Una
hormiga yanave me pic! V. aga.
Ayawa [d w] an. carcter mtico,
ascendiente, antepasado, uno de los que dieron
la tierra y los bienes a la gente. ej. Ayawa
rujeoyuju macarcrore. El Ayuwu hizo el
mundo. pl. ayawaroa.
ayawa [dw] an. especie de pjaro
(pequeo). ej. Ayawa, diroaca bag aami.
Miniaca aami. El pjaro uyuwu es uno que
come grillos pequeos porque es pequeo.
pl. ayawaroa.
ayoo [do ] interj. huy!, eh!, ay no!
(exclamacin de advertencia o misericordia).
ej. Ayoo! jo bto rijaja m. Huy! Usted est
muy enfermo de gripa. V. ayuu.
ayuu [duu ] interj. huy!, eh!, ay no!
(exclamacin de miedo o misericordia.).
ej. Ayuu! Judiyuja m! Huy! Te espinaste!
ej. Ayuu, judirobe! Eh! / Cuidado! Vas a
espinarte! V. ayoo.
ay V. ayaa.
-
catuse [k .tu.se] E, [k.tu.se] J v.i. retoar
(tronco o rama podada). ej. catucoaj ti. Tire
jaataarocacaa. Ha retoado. Crtelo con
machete.
s.v.inan.f.n.esp. retoos, chupones.
sing. caturija. pl. catuse, caturijari.
co [ko] an. vaco colorado (especie de garza
moreno, con plumas claras y marcadas de la
pechuga, vive cerca del ro, come pescado).
Tigrisoma lineatum. ej. Moig aacami co,
wto botibsag, ucari ctig. El pjaro vaco
colorado es de color caf con plumas claras y
marcadas. sinn. jco.
g yuru [.duu] inan. especie de rbol
(cuya cscara se utiliza para enrollar la prenda
de la danza que se cuelga por la espalda).
ej. g yuru abja jnecaja, mariajotia
drear. Yo encontr y descortec el rbol dgd
yuru para enrollar el murujotu de la danza.
pl. g yuru yucri. V. dreare, drearia,
mariayasi, mariajotia.
gbatere [o.b te.e] v.t. espantar, ahuyentar,
esparcir (personas, animales). ej. Maa weaj
wa gbatecam ya, oroare. Al irnos por el
camino, esparcimos las garzas. sing. grocare.
sinn. greare. V. gre.
gbatetuure J [o.bte.tuu.e],
jobatetuure E v.t. hacer caer gotitas al
cuerpo en el proceso de batir. ej. Cuma
gbatetuumo, soo macre. Al batir le ech al
nio la muica. V. gre, batere.
gre J, YM [o.e], jore E, YM v.t. batir,
revolver (manicuera, mingao, muica,
cualquier sopa, chocolate, etc.). ej. ucare
ga. Revuelva el jugo de yuca brava.
V. gbatere, gbatetuure, greare,
grocare.
greare [o.e .e] E, [o.e.e] J v.t.pl.
espantar, ahuyentar, esparcir (personas,
animales). ej. Gjamonare greaya. Wiire
sjama. Espante a las gallinas porque entraron a
la casa. sing. grocare. sinn. gbatere.
V. gre.
grocare [o .ok.e] v.t.sing. espantar,
ahuyentar, esparcir (una persona, animal).
ej. Julia yore bajegrocacm y. Yo
golpe a la perra de Julia y la ahuyent.
ej. Beroamre jaagrocacarguju soo. Ella
espantaba a la abeja. pl. greare, gbatere.
V. gre, jaagrocare.
jure [hu.e] E, [hu.e] J v.i. bucear, zambullir,
nadar debajo del agua. ej. Jatirocaroa, jucoaj
y. Me tir al agua y me fui buceando.
sinn. jurujare.
jurujare [hu.uh.e] E, [hu.u h.e] J v.i.
bucear, zambullir, nadar debajo del agua.
ej. Riaga mani watore acari, jurujacoacami
tmi. Viendo/Cuando nos vio a nosotros
acercndonos al ro, la nutria se zambull.
sinn. jure.
mibuucure [mi.bu.ku u.e] E,
[mi.bu.ku u.e] J v.caus.sing. poner afuera,
sacar afuera (una cosa). sinn. buucure.
V. mire.
mibuure [mi.buu.e] E, [mi.buu.e] J v.t.sing.
llevar, sacar afuera de la maloca (una cosa).
ej. Cmujuriare mibuu caroya. Saquen la
canoa para la chicha para secarla.
sing. juabuure. V. mibuucure, mibuurotire,
mire.
mibuurotire [mi.buu.oti.e] v.t.sing. ordenar,
mandar a llevar alguien afuera.
miejore miyoore
Eduria & Barasana Espaol 19
ej. irema mibuurotiyuju, macajj. Le orden
sacarlo al patio. pl. juabuure. V. mire, buure,
sorotire.
miejore [mi.eho.e] v.caus.sing. coger y llevar,
traer a un lugar (una cosa). ej. Mre na care
gajeni sarircare tone miejocum y. Yo
traje la caja de encomienda que le mandaron y lo
dej all. V. iaejore, mire.
migmeore E, J [mi. me.o.e] J,
[ mi . me.o.e ] J v.t.sing. alzar y pasar al otro
lado o sitio (una cosa). V. gmeore.
migmeore E, mijdare J coger y voltear
(una cosa como pescado muqueado, carne,
maz, arepa, pltano, tabaco, hoja de papel,
palo). ej. Yucre migmeo cua. Voltee el
palo. pl. juagmeore. V. migore, mire.
migore [mi..o.e ] v.t.sing. hacer girar, girar
(poste). ej. Tsari botare qunaaca
migocaroti aaja. Toca girar un poco el
ltimo poste. V. migmeore.
misire [mi .isi.e] v.t.sing. dar, pasar algo al
otro. ej. Ucariawaca yre misia. Pseme el
lpiz. V. mire, miuure, sire.
mijeore [mi .he.o.e] E, [mi.he.o.e] J v.t.sing.
alzar y colocar encima de (una cosa). ej.
Najutobere gjiro joej mijeocaa mac.
Hijo, coloque el balay (de casabe) sobre el
soporte. pl. juajeore. V. mire.
mijdare J [mi.hd.e], migmeore E
v.t.sing. coger y voltear (una cosa). ej. na yaia
cajemacri mijda rgo yiri, wacoasuju i.
Volte el espejo de conocimiento de los tigres y se
fue. ej. Botare gajaja mijda saa. Voltee al
poste y mtalo nuevamente. ej. Botare, ti jdoja
mijdargoa. Voltee el poste para meterlo por
el otro lado. pl. juajdare. V. mire.
mimoore [mi.mo o.e] E, [mi.moo.e] J
v.t.sing. trastear, hacer subir (una cosa a una
parte ms alta, como una canoa del ro a la
tierra). ej. Plantare mimoocucaa m. To
yicari, cmuare wejto mani. Sube la planta, y
luego arrastremos la canoa.
pl. juamoore. V. moore.
mimojeore [mi.m.o.he.o.e] E
mi.m.o.he.o.e ] J v.t.sing. colocar, poner
encima de (una cosa). ej. Waibc rii
sesoaaboa, bto usica na aajare, casabo
joej mimojeo, macaroca wacoaj y.
Chamusqu la carne, y como haba muchos
jejenes, la coloqu encima del yerado y me fui al
monte. pl. juamojeore. V. mire.
miuure [mi.u u.e] E, [mi.uu.e] J v.t.sing.
alzar y extender, entregar, ofrecer (una cosa).
ej. Wearito miuucari, Mee. Weatuuya,
yre yimi. l me entreg el remo, y me dijo:
Pilotee usted. pl. juauure.
V. misire, mire, uure.
mire [mi.e] E, [mi.e] J v.t.sing. llevar, sacar,
recoger, traer (una cosa). ej. Sotre miasa!
Lleve la olla all! ej. Sotre mia! Saque la
olla! ej. Sotre miay. Traiga la olla. ej. Sot
mimoocoaya. Recoge la olla y djela en la
loma. ej. Rmio i miadire queti ajicaj ya.
Nosotros escuchamos que l haba trado a una
mujer. pl. juare. V. mibuurotire, migmeore,
mi sire, mijeore, mijdare, mimojeore,
miuure, miroca sudire, mirojore,
mirudire, miwiore, miyayiore, miyoore,
joa mijeore.
miroca sudire [mi.ok.sudi.e] E,
[mi.o k.sudi.e] J v.t.sing. alzar (nio) y
llevarle sobre la cadera. ej. Daguegre miroca
sudi waacoamo soo, jnisinig. Ella alz al nio
sobre su cadera, y se fue enojada. V. mire.
mirojawaare [mi.oh.w.e] E,
[mi.o h.w.e] J v.t.sing. llevar cuesta abajo,
hacia abajo. ej. Cme sot eri ctir coeg
wac, mirojawaare aacaj, jetagaj.
Bajamos al puerto para lavar la olla sucia.
V. mire.
mirojore [mi.oho.e] E, [mi.oho.e] J
v.t.sing. colocar (olla) en el suelo. ej. Oco sotre
mirojocaa. Coloque la olla de agua en el
suelo. V. etere.
miroocure [mi.o.o.kuu.e] E,
[mi o.o.ku u.e] J v.t.sing. coger y dejar (un
poco ms) cerca al ro. ej. Cmua tbsa
miroocua, ti casabore. Deje esa yerado ms
cerca de la canoa. V. mire.
mirudire [mi.udi.e] v.t.sing. robar de
escondidas (una cosa). ej. agrito y yaasere
mirudiyuju i. Dicen que l se rob mi radio.
pl. juarudire. V. mire, miyayiore, mare.
miwiocure [mi.wi.o.kuu.e] E,
[mi.wi.o.kuu.e ] J v.t.sing. colocar en el centro
de la maloca (una cosa). ej. Wai sot
miwiocu, Baroay yimi. l coloc la olla
en el centro de la maloca y dijo: Vengan a
comer. ej. Wii gdarecoj najutobere
miwiocucari bare aacaj. Coloca el balay
para servir el casabe en el centro de la maloca.
pl. juawiocure. V. mire, weawiojoore, wijare.
miyayiore [mi.ddi.o.e] v.t.sing. llevar y
perder o esconder (depende del contexto, una
cosa). ej. Y cmeare miyayioyumi. l se
llev mi hacha y no se sabe donde la dej.
V. mire, mirudire.
miyoore [mi.do.o.e] E, [mi.do.o.e] J
mo more
20 Eduria & Barasana Espaol
v.t.sing. alzar y colgar. ej. Scare soore
miyoocari bajab y. Alc la beb y la puse
en la hamaca y la mec. V. mire, cjire,
wayojare.

mo
la mano
mo [mo] E, [mo] J inan. mano. ej. Y mo
bto jniaja ti. La mano me duele mucho.
pl. mori, jamo. V. cojomo cro, apn. dibujo
de la mano.
mo coere lavarse (las manos). ej. mo
coeya! Lvese las manos! ej. Mani baro beero,
mo coeto mani. Despus de comer nos lavemos
las manos.
mo joe exterior de la mano, encima de la
mano. V. mocotiro.
mo tusure tener un objeto entre la mano
cerrada, cercar en el puo. ej. i barudisere
yayiog mo tusu, bami. l comi la comida
escondida en su mano cerrada. ej. Tire mo
tusub y, mre rg. Lo tuve cercado en mi
puo para que usted no supiera.
mo uujoobec, mo uujoobeco s.v.m., f.
manco, manca; tener una mano seca. ej. mo
uujoobec aaboarine moamasiami. Aunque
l es manco, puede trabajar. pl. mo
uujoomena.

mo sariabedo
anillo
mo sariabedo [ mo.s .i..bedo] E,
[mo.s.i..be do] J s.v.inan. anillo para el
dedo. ej. Betane mo sariabedo qunouma
na. Aparentemente, ellos hicieron un anillo de la
nuez corombolo.
mobea [mo.be] E, [mo.be] J inan. mueca.
ej. i mobea jeacoaj ti. To bajiri juabeami. Se
fractur la mueca de l. Por eso no puede llevar
las cosas. ej. mobea ti wrejare, cmeji rca
jaataamasiaja mani. Mediante el movimiento de
la mueca, podemos cortar con el machete.
V. rujamura.
mobea siare amarrar, atar (brazalete).
V. bsare, waare.
mobra [mo.b] E, [mo.b] J inan.
puo. ej. Y mobrane, mre jaarcja
y. Voy a golpearte con mi puo.
V. moabrare, rujabra.
mocooro [mo.koo.o] E, [mo.koo.o] J inan.
la mano formada como una copa para recibir o
tomar algo. ej. Yre qune y mocooro
jmro naju gatere jiojeoya. A m tambin, eche
mi mano llena de faria. V. mocotiro.
mocotiro [mo.koti.o] E, [mo.koti.o] J inan.
palma de la mano. ej. Qui wra aagne soo
mocotirore jaataayumo soo. Al raspar la yuca
brava, ella cort la palma de su mano. ej. Y
mocotiroj jota judiaja y. Me espin/lastim
en la palma de mi mano. ej. Gmusure ire moa
ja mi yiri, jeoyuju i mocotiro joej. l sac
la nigua y la puso en la palma de la mano (del
otro). V. mo joe, mocooro, cotiro.
mogase [mo.se] E, [ mo.se] J inan.f.n.esp.
1 uas del dedo de la mano. ej. i mogaserore
jaataacacami. l se cort la ua de un dedo.
2 garras. ej. i mogase qune bto bjacaj ti
(pisac). Las garras de l estuvieron muy agudas
tambin (gato). sing. mogasero. pl. mogase,
mogaserori. V. rujagase.
mogase buubetire [mo.se.bu.beti.e] E,
[mo.se.bu.beti.e] J andar con las garras
envainadas (gato, tigre). ej. To bajiri, i
wacudijama, mogase buubecne wacami.
Cuando l anda, anda con sus garras envainadas.
mogase buure [mo.se .buu.e] E,
[mo.se.buu.e] J desenvainar, sacar (las
garras, gato, tigre). ej. i mogase buucari
yre agurami yai. El tigre sac sus garras y
quiso araarme. sinn. wmore.
mogase ctire tener las garras
desenvainadas, sacadas (gato, tigre).
V. wmore.
mogodare J [mo.od.e], bojartore E v.t.
querer ms (que otras cosas, personas, etc.).
V. more, mormore.
s.v.inan. lo ms querido.
moare J [mo.i.e ], bojaare E v.t. desear,
codiciar (cosa, persona). V. more, aore.
more J [mo.e], bojare E,YM v.t. querer,
necesitar. ej. Gbo sudi moami i. l
quiere/necesita zapatos. V. mogodare, moare,
mormore.
mormore a
Eduria & Barasana Espaol 21
i more J, i bojare E sus deseos, lo que l
quera (uso: tiempo pasado, generalmente con
pronombre posesivo). ej. Gajeni soo more
yre gotimo soo. Ella me cont las cosas que
quera. / Ella me cont sus deseos.
i mose J [ii.mo.se], i bojase E sus deseos,
lo que l quiere (uso: tiempo presente,
generalmente requiere pronombre posesivo).
ej. Gajeni m mosere mre waja yibosacaj
y. Compr las cosas que usted quiere. / Compr
sus deseos.
mormore J [mo .emo.e], bojarmore E v.t.
querer ms (de lo que le dan). ej. Gbo sudi
waja moom y. Gaje mormoaja,
bajigjma. Yo debo dinero para un par de
zapatos. Pero quiero otras cosas tambin.
V. more, mogodare, yirmoore.
mosiare [mo.si.e] E, [mo.si.e] J v.i.
casarse con (en referencia a los blancos).
ej. Gaw soo rca mosiayuju. El blanco se cas
con ella. V. manaj ctire.
mosiariarm [mo.si.i..m] E,
[mo.si .i..m] J s.v.inan. da de la boda, da
del matrimonio (referente a los blancos). ej. i
mosiariarm mo saribedo soore siuju i.
Dicen que l la dio un anillo el da del
matrimonio. sinn. manaj ctiriarm.

mowsoa
dedo de la mano
mowsoa [mo.wso.] E, [mo.wso.] J
inan. dedo de la mano. ej. i mowsoa rca
g wogne jeasoami. l estaba revolviendo (la
comida) con su dedo y se quem. ej. mowsoa
mag aari, cagne bojonemi. Como le
faltaba un dedo de la mano, l senta vergenza al
contar. V. rujaa.
mowsoacuuri
[mo.wso..kuui] E, [mo .wso..kuui] J
nudillos, articulaciones del dedo. ej. Y
mowsoacuuri cmi aaja. Tengo heridas en
los nudillos. sing. mowsoacuu.
mowsoa gdarecoaga dedo de en medio,
dedo del corazn (segundo dedo).
mowsoa jairica pulgar.
mowsoa sojuuria
[mo.wso ..soo .huui] E, [mo.wso..so.hu
ui] J dedo ndice.
mowsoa tsarica dedo meique.
mowsoa tsarica rjoroaga dedo anular
(tercer dedo). V. apn. dibujo de los dedos de
la mano.
ma [m] E, [ m] J inan. cuello (ser
humano, botella), pescuezo (animal, ave). ej. i
maj jaataayuju soo. Ella le cort en el cuello.
ej. i mare jaataaboab y, wecre. Yo
intent machetear la danta en el pescuezo (pero
no logr). sinn. mtutu. V. mgoje.
mgoje [m.ohe] E, [ m.ohe] J inan.
garganta. ej. jo, yre mgoje caroaja. Por
causa de la gripa, siento mi garganta seca.
V. rujagoje.
menero [m.e neo ] E, [m.eneo] J inan.
agalla de pez. ej. i meneroj s cacami
wai. El pez respira por medio de sus agallas.
V. wai, apn. dibujo del pez.
mtutu [m.tutu] E, [m.tutu] J inan. cuello
(ser humano, botella), pescuezo (animal, ave).
ej. mtutu garo jeari aari, wrebec aami
ya. Desde que se fractur el cuello, l se qued
paraltico. pl. mtuturi, jatutu dos cuellos.
sinn. ma. V. mgoje.
ni [ni] pron.dem.m. ste. ej. ni, yre baba cti
warcmi. ste me acompaar. pl. noa.
f. adio. V. i, a.
nii [nii i] interj. ah no! (exclamacin de
desnimo). ej. nii! Maawisiayuja y. Ay
no! Hice un error!
noa [no.] pron.dem.an.pl. stos, stas
(animales, personas). sing. ni, adio. V. a.

a
culebra
a [ ] an. culebra, serpiente. ej. a aabe!
/ a aamibe! Cuidado! Hay una culebra!
pl. a. V. aro, badi nurujia, badi re gujia,
butuaroca, cai a, cata a, cnimacare,
dreare, eri, gajoabo, jatujimecajo, jejequee,
maca jno, macarcro soro, maja s,
ocoa, uuwaare, ocora, ria a, sitaji, ti,
aaro tiare
22 Eduria & Barasana Espaol
wajetiro, wati a, wm sarica, weco a,
wese codea, yuc a, apn. dibujo de la
culebra.
a drease enrollarse (culebra). ej. are
sar, i rijoaj, yuc rca mani yitjoojama,
tirene dreacoacami. Al matar una culebra,
cuando se la machuca con palo, ella se enrolla en
el palo. V. dreare.
a uujojise desenrollarse (culebra). ej. a
rujasobe caariire mani reajama, uujoji
yicacami. Si tiramos (cosas) a una culebra
serpenteada, l se desenrolla. V. jojiore, jojise,
uuwaare, rujasobe.
a ysore ejecutar los ritos del pay para
curar, sanar mordedura de culebra, accidente
ofidio. ej. a ysori masa aauma
tirmbsajma. Hace tiempo haba unos
mdicos tradicionales, especialistas en curar
accidentes ofidios. V. sare, ysore.
a jco s an. especie de culebra (roja y
venenosa). ej. a jco sar, jdoana aacama
na. Las culebras dnu jco surd viven por el
suelo. pl. a jco sar. sinn. a s.
a jos [ .hos] an. cualquier culebra no
venenosa. ej. a jos yre cnimi. Jnibeami.
Me pic una culebra no venosa. No me siento
dolor. pl. a josa.
a rjoa [ .ho], a rijoa [.i ho]
an. geco cabeciamarillo (especie de lagarto con
patas venenosas, bravo, con cola corta).
Gonatodes albogularis. ej. a rijoama
jogaritotij aacami i. El lagarto dnu rjou vive
en un tronco podrido. ej. Yuc watijre tuyag
aami. Es uno que se pega al musgo de los
rboles. pl. a rijoa.
a s an. especie de culebra (roja y
venenosa). ej. a sar, jdoana aacama na.
Las culebras dnu surd viven por el suelo.
pl. a sar. sinn. a jco s.
aaro [.o] an. culebra grande. ej. Maa
mani watoare aaro i caajama, acacoare
aacaj. Si una culebra grande est en el camino
de nuestro viaje, nos sorprendemos al verla.
V. a.
a gujimaa [.u hi.m] inan. zarzaparrilla.
Familia liliceas. ej. a gujimaa judib y.
atig [.ti ] inan. tobillo. ej. atig
wecacu aaja ti ic. La espinilla es el rea
encima del tobillo. ej. atigri watojere Jesre
ire jaajuuriarama na. Se piensan que ellos
clavaron clavos entre el tobillo de Jess.
ej. atig ti jnijare, cjicaja y. Estoy
acostado en la hamaca porque me duele el tobillo.
Me espin/lastim con la mata de zarzaparrilla.


atig
tobillo
ri wayu [i.wdu] an. garzn soldado. Jabiru
mycteria.

ri wayu
garzn soldado

tiacaje [ti .khe] E, [ti .khe] J inan. mata de
la maleza tiacaje (especie de hierba baja).
ej. tiara micari, sare iro tiami i. l sac
una brizna de la maleza hierba dturu, la puso
(en su nariz) y estornud. pl. tia, tiarari.
sing. tiara brizna de la hierba tia. V. taa.

tiag
estornudar
tiare [ti.e] E, [ti .e] J v.i. estornudar.
ej. tiaraboa, tjacoaj y. Iba a estornudar
pero ya se me pas. V. saretiare.
baa bare
Eduria & Barasana Espaol 23
B - b
baa [b ] interj. no saber, quin sabe?
ej. Baa! Masibeaja y. Quin sabe? Yo no s.
ej. Baa! M masiaja m. Quin sabe? Usted
sabe. ej. Baa. Jaimejare, Robertojare,
cagja y. No s. De pronto yo puedo
mandar(lo) con Jaime o Roberto. V. ja.
babare [b.b .e] E, [b.b.e] J v.t.
comer y hacer dolor al otro (por no mandar
soplar al pay). ej. a cniecogre bare
bababetiroti aaja ti. Cuando hay una
persona picada por una culebra sus parientes no
deben comer sin mandar soplar el pay. V. bare,
bedire.
bacatire [b.kti.e] v.i. vivir bien por comer.
ej. Najuro bacatiama masa. Los indgenas viven
bien comiendo casabe. V. bare.
bacudire [b.ku di.e] E, [b.kudi.e] J v.t.
andar comiendo. ej. amire i wabjase aaro
cro bacudicami sme. Por la noche, la paca
anda comiendo lo que encuentra. V. bare.
bacure [b.kuu.e] E, [b.kuu.e] J v.t.
comer dejando caer huesos o migas de casabe
al suelo. ej. Naju na bacuwadirere awab
y. En el camino yo mir las migas de casabe
que cayeron cuando ellos comieron. ej. Mani
bacusere yai bacato. Que el perro coma los
restos de la comida que se caen. V. bare.
bagoore [b.o o.e] E, [b.o o.e] J v.t.
comer todo. sinn. bajeore. V. bare, goore,
rujagoose.
i bagoose sobras, restos de comida de l (la
parte desechada de lo que l comi). ej. Jre
riire y bagoose ga rine aam. Las sobras
son puro huesos, porque ya com toda la carne.
bagooriabaja [b.oo.i..bh] E,
[b.o o.i..bh] J s.v.inan. plato sucio.
ej. Y bagooribajare coebosaya! Lave el
plato en que yo com.
baare [b.i.e] E, [b.i.e] J v.t. saborear,
probar (comida). ej. M qune baasa m.
Qunase aaja ti. Usted tambin,
prubala/saborela. Es buena. sinn. weroare.
V. bare, are.
baore [b.i.o.e] E, [b.ii.oo.e] J v.t. comer
en la presencia de otros que no estn
comiendo. ej. irema baocaja mani. Estamos
comiendo en frente de l. V. bare.
baajjare [b.hh.e] v.i. nadar de un ro
grande a uno ms pequeo, orillarse en medio
de un ro hacia la orilla. ej. Cmuaj
jatirocaroa, baajjasuju i. Dicen que l brinc
de la canoa y nad hasta la orilla. V. baare,
jjare.
bajeore [b.he.o.e] E, [b.he.o.e] J v.t.
comer todo. ej. Tire y bajeocajama,
mojacagja y. Si como todo, de pronto
vomito. ej. M bajeojama, ti sotre
coecama. Si come todo, lave la olla.
sinn. bagoore. V. bare, jeore.

Baajeg yami.
Est nadando.
baajere [b.he.e] v.i. nadar y jugar o
divertirse. ej. Ramasa bto baajergama na,
jetagare. Los nios siempre nadan en el puerto.
V. baare.
baajare [b .he .e] E, [b.he.e] J v.i. nadar
a travs. ej. Cmua ti manijare, baajacaj
y. Yo cruc nadando porque no haba canoa.
V. baare, jare.
bajoore J [b.hoo.e], basejare E v.i.
acostumbrarse a comer, aprender comer
(comida diferente). ej. Gawa barere
tocrcarm baaagne bajoorcja y.
Al comer la comida de los blancos todos los das
voy a acostumbrarme/acostumbrndome.
V. bare, aajoore.
baqueare [b.ke.e] E, [b.ke.e] J v.t.
comer una parte de (pia, carne, etc.).
ej. Macaroca yai buure baquea cu,
yicoasumi. El tigre comi una parte de la guara y
se fue. V. bacure, bare, baseare,
rujaqueero.
baqunare [b.ken.e ] v.i. gustar
me/te/le/nos/les comer. ej. Gaw, nere bto
baqunaami. Al blanco le gusta mucho comer
pupua. V. bare, qunase.
baare [b .e] E, [b.e] J v.i. nadar.
ej. Jatirearodecari, gajejacataj baaja
waasa ma. Brinquen al ro y naden al otro lado.
V. baajere, baajjare, baajare, baawijare,
bare comer.
bare [b.e] v.t. comer. ej. Bato mani. Vamos
bareaca baroti
24 Eduria & Barasana Espaol
a comer. ej. Bia sot baroay! / Bia sot
bar way! Vengan a comer quiapira. ej.
Bare babec rijaac bajiami. Porque no come,
se va a morir. sinn. basare. V. baare,
babare, bacatire, bacudire, bagoore,
baare, baore, bajeore, bajoore,
baqueare, baqunare, bareare, bare rre,
bariguse J, barocare, barotire,
baramacose, baseare, basare, batore,
bayujire, caj bare, gmebaare, ucabaare.
s.v.inan.s.de masa, comida. ej. Bare ti
aaboajaqune, ecabeticama na. Aunque haba
comida, ellos no me dieron nada. V. bareaca,
barii, baroti, barase, bose yire.
bare uure recibir (comida). ej. Ita! Mani
qune bare uuto yire aacaj mani
babarre. Uno dice a los amigos: Vamos a
recibir nuestra comida! (lit. Extendamos (los
platos) para recibir la comida!) V. uure.
bare rre v.t. prohibir un iniciado de comer
cierta comida.
s.v.inan. comida prohibida o tab.
ej. Gmoare bare rre aaja ti. sta comida es
prohibida para los iniciados. V. gmoore.
i base [ii.b.se] E, [ii.b .se] J comida de l
(uso: requiere pronombre posesivo). ej. Caj
aaja bcr bto na base. Los ancianos
mambean la coca mucho. (lit. La coca es la
comida que los ancianos comen mucho.) pres. i
base su comida (lo que l come o est
comiendo), pas. i bamasise su comida (lo
que l comi ayer), pas.lej. i bacati su
comida (lo que l comi hace tiempo (unos
das o ms all en el pasado), fut. i baroti
su comida (lo que l va a comer).
bare jeoriabaja s.v.inan. plato, tazn.
ej. Bare jeoriabaja manijare ecamasibeaja
y, gaware. No puedo servir la comida a los
blancos porque no hay plato. sinn. bare
jeoriacooro, bare sariabaja, bariabaja,
uubaariabaja, smotero. V. rujabaja,
sotbaja.
bare jeoriacooro [b.e.he.o.i..koo.o] E,
[b.e.he.o.i..koo.o] J s.v.inan. tazn, plato.
sinn. bare jeoriabaja, bare sariabaja,
bariabaja, uubaariabaja, smotero.
V. rujabaja, sotbaja.
bare roag, bare roago s.v.m., f. cocinero,
cocinera. ej. Ramasare buer na bagoosere
sotbajarire coergamo soo, bare roago.
Cuando los profesores terminan de comer, la
cocinera lava los platos.
bare roariawii [b.e.o .i..wi] E,
[b.e.o.i..wi] J s.v.inan. cocina (casita
aparte para preparar la comida). ej. Ricati wii
na bare roariawii aacaj. Ellos tenan la
cocina aparte. V. roare, wii.
bare sariabaja s.v.inan. plato, tazn.
sinn. bare jeoriabaja, bare jeoriacooro,
bariabaja, uubaariabaja, smotero.
V. rujabaja, sotbaja.
bare soabaariaro s.v.inan. cuchara. ej. Bare
soabaariarore rujacoba, qunouma.
Fabricaron la cuchara (lit. una cosa cncava).
sinn. sarebaariaro. V. sarebaare, soabaare.
bare waasariabaja s.v.inan. cucharn, cazo.
V. rujabaja.
bareaca [b.e.k] E, [b.e.k] J s.v.inan.
un poco de comida. ej. Toj bareaca bacaj
ya. Comimos un poco de comida all. V. bare.
bareare [b.e.e] E, [b.e.e] J v.t.pl.
comer y echar comida (para que no se dae).
ej. Jarobe yir, wai cumare bareacama.
Comieron la muica antes de que se daara.
sing. barocare. V. bare.
s.v.inan. sobras, restos de comida echados.
ej. Buer na bareasere bacaticami y yai.
Mi perro vive de comer los restos de la comida de
los estudiantes.
bariabaja [b.i..bh ] E, [b.i..bh] J
s.v.inan. plato servido, tazn servido.
sinn. bare jeoriabaja, bare jeoriacooro,
bare sariabaja, jioidiriabaja, uubaariabaja,
smotero. V. rujabaja, sotbaja.
bariabaja jeore poner en la mesa (un plato
servido). ej. Bariabaja jeorere bacaumi
pisac. El gato se comi la comida servida en la
mesa. V. jeore.
bariguse J [b.i.u.se], baramacose E v.i.
tener hambre, hambrear. ej. Yre bariguaja.
Tengo hambre. sinn. iorijose. V. bare,
idiriguse, yirigure.
barii [b.i.i] E, [b.i.i] J s.v.an. uno
comestible. ej. Buea, bariar mee aama na,
yarema. Para nosotros, las anguilas no son
comestibles. ej. Barii aami. l es comestible.
pl. bariar. V. bare, waibc.
barocare [b.ok.e] v.t.sing. 1 comer un ser
vivo. ej. Gaa, gjabocre barocacaumi.
Evidentemente un halcn se ha comido al gallo.
sinn. basare. V. rocare.
2 comer y botar (una cosa). ej. Ba gajano,
rocayumi, wm ajeare. Aparentemente l comi
umar y bot la pepa. pl. bareare. V. bare,
rocare.
baroti [b.o.ti] s.v.inan. comida para ms
tarde. ej. Wiij mani baroti aaja ti maji.
Espere, esto es nuestra comida para comer ms
barotire babaricrc, babaricrco
Eduria & Barasana Espaol 25
tarde en la casa. pl. baroti. V. bare, barase.
barotire [b.oti.e] v.t. invitar, mandar a
comer; ofrecer comida. ej. Wii j, ejarimasare
nare baroticami i. El dueo de la maloca
manda/invita a comer a los visitantes. ej. na
ejarone, wai baroticamo soo, bodeca. Cuando
ellos llegaron, ella les ofreci el pescado guarac
para comer. V. bare.
baramacose E [b. .mko.se ], bariguse
J v.i. tener hambre, hambrear. ej. Yre
baramacoaja. Tengo hambre. sinn. iorijose.
V. bare, idiramacose.
barase [b..se] E, [b..se] J
s.v.inan.f.n.esp. restos, sobras de comida,
comida sobrante. ej. Mani barasere,
Boacoatoja yigo, yaire ecab y. Pensando
que nuestra comida sobrante iba a daarse, le di
de comer al perro. sing. barariaj pedazo de
carne o pescado, baraseaca poquitito que
sobra. V. bare, baroti.
basare [b.s.e] E, [b.s.e] J v.t. comer,
ingerir. ej. nare gda sa yicari, na
basarere juayujar. Ellos les destriparon, y
sacaron lo que haban comido. sinn. bare.
baseare [b.se.e] E, [b.se.e] J v.t. comer
(una parte). ej. Najuro baseag yami. l est
comiendo una parte de la torta de casabe.
ej. Baseab y. Com una parte.
V. baqueare, bare, rujaseero.
basejare E [b.seh.e], bajoore J v.t.
acostumbrarse a comer, aprender comer
(comida diferente). ej. Ya basere
basejacoararja ma. Ustedes van a
acostumbrarse a comer nuestra comida. V. bare,
aasejare.
basare [b.si .e] E, [b.si.e] J v.t. 1 picar
causando sufrimiento, matar (hecho por piojos,
niguas, colorados; modismo). ej. Guia jjar
soore basacama. Ella tena muchos piojos y
sufra mucho. / Muchos piojos estaban
matndola. sinn. barocare. V. guia basare.
2 comer todo hasta que no alcanza cubrir la
familia. ej. Soo rare ecabecone basacamo
y yaio. Mi perra come mucho sin dejar nada a
su cachorritos. V. bare.
batore [b.t.o.e] E, [b.t.o.e] J v.t. cenar.
ej. Bato gajano, guargaja ya. Despus de
cenar nosotros nos baamos. V. bare.
baawijare [b .wi h.e] v.i. nadar hacia el
centro del ro, cao, lago. ej. Baawija waacama
na. Ellos nadaron hacia la mitad del ro.
ej. Baawijacja yigne, rujacoajamibe!
Tratando de nadar al centro del ro, se est
ahogando! V. baare.
bayujire [b.du hi.e] E, [b.duhi.e] J v.t.
desayunar. ej. Yuji, guar wa, majaeja, jeame
ro, najutobe micu, Bayujiroay yare
yimi. l se despert, fue a baarse, subi a la
casa, prendi el fogn, sac el balay del casabe y
nos dijo: Vengan a desayunar! ej. Gajerm,
busurij naju bayuji gajano, wacaj ya ya.
Al otro da, al terminar de desayunar con casabe,
nos fuimos. V. bare, yujire.
baba [bb] an. 1 amigo, amiga. ej. M baba,
im aati? Quin es su amigo? pl. babar.
antn. ateeg. V. jar.
2 compaero, compaera. ej. Yre baba cti
waacac quejecari yre tudiweocoadicami.
Mi compaero se cans y regres,
abandonndome.
3 uno de un par. ej. Adi baba mani? Dnde
est el otro (del par de zapatos)?
baba ctire tener amigo, amiga; compaero,
compaera. ej. Mre baba cti waacti y?
Puedo acompaarlo? sinn. syare. antn. baba
ctiteere.
baba ctijidire dejar de ser compaero,
amigo. ej. Baba ctiboa, tjacam y, gji
rca i aarajare. Dej a mi compaero porque
l quiso estar con otro.
baba ctiteere [bb.kti.tee.e] E,
[bb.kti.te e.e] J no querer un compaero,
amigo. ej. irema baba ctiteebsaja y. Odio
estar con l. antn. baba ctire.
babari [bbi] nm.inan. cuatro (cosas, tiempos;
uso: requiere sustantivo o clasificador).
ej. babari jicuari. cuatro canastas.
ej. Babaricma beero rine j wasoargama
gawa. Los Colombianos cambian de presidente
cada cuatro aos. nm.an. babaricrc cuatro
hombres, animales. sinn. babaricrca,
babarirca. V. apn. los nmeros para contar
cosas.
babaricrca E [bbi.k.k], babarirca J
[bbi.k] nm.inan., pron.inan. cuatro
(cosas, tiempos; uso: requiere sustantivo o
clasificador). ej. Babaricrca wai wejere yre
sia. Dme cuatro anzuelos. ej. Sudiji
babaricrcaji juab y. Saqu cuatro cortes
de tela. ej. Cojormre babarircaji idiroti
aaja. Esta medicina es para tomar cuatro veces
al da. sinn. babari.
babaricrc, babaricrco E
[bbi.k. k.], babarirc, babarirco J
[bbi.k.] nm.m., f.; pron.m., f. cuatro
(animales, personas). ej. Masa, babaricrc
aam ya. Fuimos cuatro personas. nm.inan.
babari cuatro cosas. V. apn. los nmeros para
babarirca baja
26 Eduria & Barasana Espaol
contar seres vivos.
babarirca J V. babaricrca E.
babarirc, babarirco J V. babaricrc E.
baboore [bboo.e] E, [bboo.e] J v.t. hacer en
pares. ej. Jiibre baboocaj y. Hice un par de
canastas. ej. Gajeji mibaboob y (yucji).
Saqu otra ms para hacer el par (tabla).
V. ababoore.
badi [bdi ] inan.f.n.esp. nuez, nueces yapur (ger.
especie de nuez comestible del rbol yapur).
ej. Badi tae wjacaa m! Sacuda la rama
para que las nueces yapur se caigan.
sing. badiro. pl. badi, badirori. V. badi.
Badi cojna [bdi.ko h n.] inan. cerro en la
cabecera del cao Tat. ej. Badi cojana
aaroja. Jmoria jiyarisa Saiya jodejre
aaroja ti gta. El cerro Bud cojunu est
ubicado en la cabecera del cao Guabina que es
afluyente del cao Tat. V. gta.
Badicojoero [bdi.ko.hoe .o] E,
[bdi.ko.ho e.o] J inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido (en el cao Piedra).
ej. Gtaweyajre, Badiya jido rocajare
aacaj Badicojoero. La cachivera Budcojoero
se encuentra en el cao Piedra, abajo de la boca
del cao Budyu,Yapur. V. apn. mapa

2.

badi am
especie de oruga
badi a [bdi.i ] an.s.plural orugas tapur (ger.
especie comestible y parecido a las orugas
snasa, pero ms grande). ej. Badi a,
macaroca aase badi yucre bacama.
Snasare bajirne aaboarine, jacabsar
aacama. Los tapur comen los rboles del
yapur y otros rboles. Son parecidos a las orugas
snusu pero son ms grandes. sing. badi am.
V. a.
badi nurujia E [bdi.nu u hi], badi re gujia J
an. especie de culebra (innocua o inofensiva
que tiene dientes muy pequeos, blanca con
rayas verdes). ej. Badi nurujia, a aacami,
mojogaca aacari, yoag. La culebra bud
nuruju es pequea y larga. ej. Botig smeri
piruacane aami badi nurujia. Bto stiami.
La culebra bud nuruju es blanca con rayas
verdes. Huele mucho. pl. badi nurujia. V. a.
badi aguro [bdi.e eo] an. especie de
araa (pequea de color caf claro con patas
largas y peladas, pica). ej. Bjaca aacami
badi aguro wme ctig, cnig. Bud
nuguro es una araa pequea que pica. V. bj.
badi re gujia J [bdi.e e .uhi ], badi nurujia
E an. especie de culebra (innocua o inofensiva
que tiene dientes muy pequeos, blanca con
rayas verdes). ej. Badi re gujia aacami a,
cnibec, botigne. Bud re guju es una
culebra blanca, no venenosa. pl. badi re gujia.
V. a.
badi [bdi.] inan. rbol yapur (ger. que
produce la nuez yapur). ej. Badire qua
gajano, juasasoare aaja ti. Se tumba el rbol
yapur y se comienza a recoger las pepas en una
canasta. pl. badi yucri. V. badi.
Badiya [bdi.d] inan. el cao Yapur (ger.
afluyente del cao Piedra). V. apn. mapa

2.
baguebsore [be.bs .o.e] E,
[be.bs.o.e] J v.t. masticar, triturar y hacer
ruido (hueso, algo duro o quebradizo).
ej. Meca gateriarre bag, baguebso baare
aacaj. Mientras uno come termitas tostadas
suena la masticacin. V. baguere, ca ca.
baguere [b e.e] E, [be.e] J v.t. mascar,
masticar. ej. Udirocasuarobe! Qunaro
bagueya m. Cuidado! Se atraganta! Mastique
bien. V. baguebsore, bare.
baig, baigo E [bi.], bog, bogo J s.v.m.,
f. 1 malo, mala (animal, persona). ej. Y
mac, baig aami. Yre cdibeami. Mi hijo es
malo. No me obedece. ej. Bair aama na. Ellos
son malos. pl. bair. sinn. qunabec,
roacog, rojog.
2 feo, fea (animal, persona). sinn. roacog,
rojog. antn. qunag.
baise E [bi.se], bose J s.v.inan. 1 (ser/estar)
mal, malo, mala; horrible. ej. Atuni yaaro
agsariaro bairiase ti aajare, rocacacaj
y. Bot la grabadora de Antonio porque estaba
mala. ej. Sabosabeaja. Bairica aam tia
(bujua). No mat a los pjaros. Esta (cerbatana)
fue mala. ej. Bairic aaja ti. Tire wnicari
rijaja y. Este rbol es malo para m. Cuando lo
huelo, me enfermo. sinn. roacose, rojose.
2 (ser/estar) feo, fea. ej. bairito. (camisa) fea.
sinn. roacose. antn. qunase.
baja [bh] an.s.plural peces platos, peces ojn
(especie blanco y circular, del tamao de la
mano humana). ej. Baja, botir, rujasoroori
aacama na. Los peces platos son blancos y
bajiderease
Eduria & Barasana Espaol 27
tienen una forma circular. ej. Jmorore, oco
matorijre qunaro aacami bajam. Sjur
mejayujasere, to yicar, csare qune
bacami. Rioroto rjoroacare wsia rca mani
wejejama, qunaro bacami. Oco saajre, to
yicar, Tmiare, jr aacama baja. To bajiri,
bajare ma barajama, toj wejer waja. El
pez plato vive bien en el remanso entre enramadas
de races. l come los pedacitos (de frutas, etc.)
que vienen ro abajo por la corriente y tambin el
nido de las avispas cdsu utu. Si pescamos un
poco antes del puesto del sol con lombrices, traga
bien el anzuelo. Hay muchos platos en el cao
Colorado y el cao Tmia. Entonces, si ustedes
quieren comerlos, vyase a pescar all.
sing. bajam. V. rujasoroa.

bajam
ojn, pez plato
bajare [bh.e] E, [bh.e] J v.i. mecerse.
ej. Bajag yaja y. Estoy mecindome. ej. Baja
cjigne basacami. l cant, mecindose en la
hamaca.
v.t. mecer. ej. Scare bajag yaja y. Estoy
meciendo al beb. ej. Jg wacari, bajaaje
cjimasiuju. Colg la hamaca y se puso a
mecer. V. cjire.
bajare E [b h.e], gre J v.t. batir para
espesar (especialmente para mingao que se
prepara con almidn de yuca metida en agua
hervida hasta que se espesa). ej. Sna rca
bajamo soo. Ella bati el mingao con pia.
V. gre, jore, oco bajare, uca bajare, sna
bajare.
bajere [bhe.e] E, [bhe.e] J v.t. dar fuete (con
un instrumento desafilado como un bejuco);
dar (una paliza), zurrar. ej. Yre i tudjare, ire
bajeb y, misimaa rca. Yo le di fuete con un
bejuco porque l me rega. ej. Bajere moati
m? T quieres que te de una paliza? V. jaare,
bajeyrare.
bajeyrare [bhe.d.e] E,
[bhe.d.e] J v.t. dar fuete, zurrar
repetidamente. ej. Soore bajeyracarone,
gooco yre eotuu tudmo soo, yre gibeco.
Cuando estaba dndole fuete repetidamente, ella
me escupi sin tener miedo. V. bajere,
rujayrri, yrse.

baji, baji
red para pescar
baji [bhi], baji [bhi.] inan. red para pescar.
ej. Sme rca baji siare aaja ti. Se teje la red
para pescar con cumare verde. pl. baji yuc.
sinn. wai wayari.
bajiboajaqune [bhi.bo .h.ke.ne] conj. 1 sin
embargo, aunque esto pas (uso: con cambio
del sujeto). ej. To ti bajiboajaqune m tj
wab y. Aunque pas as, yo vine donde usted.
ej. Y gotirore bajiro ma bajiboajaqune,
gajeye ma bajise qunabeaja. Aunque ustedes
cumplen lo que yo les dije, hay otras cosas que no
me gustan.
2 pero (uso: con cambio del sujeto). ej. To
bajiboajaqune, cnica aauju i. Esto pas,
pero l qued dormido. sinn. bajiboarone.
V. bajire, aaboajaqune, qune.
bajiboarine [bhi.bo.i.ne] E, [bhi.bo .i.ne] J
conj. aunque esto pas (uso: generalmente con
el mismo sujeto). ej. Cmiro wisio aa, to
bajiboarine wab y. Aunque me doli la
herida, yo me vine as. ej. eejare bjabej. To
bajiboarine wariqunaja y. Aunque no
encontr nada, estoy contento.
V. bajiboajaqune, bajiboarone, bajire.
bajiboarone [bhi.bo.o.ne] conj. 1 aunque
esto pas (uso: con cambio del sujeto). ej. jo
bto aam ti. To ti bajiboarone, wab y,
ma t. Hay mucha gripa. (Yo y mis vecinos
tenemos gripa.) Aunque es as, yo me vine a
donde ustedes.
2 pero (uso: con cambio del sujeto). ej. Yre
simemi. To bajiboarone wariqunaja y. No
me (lo) dio. Pero estoy contento.
sinn. bajiboajaqune. V. bajiboarine, bajire.
bajiderease [bhi.dee.se] E, [bhi.dee.se] J
v.i. tener una enfermedad comn que tiene
muchos sntomas leves y malestar general.
ej. asaca bajijasase rine bajiaja,
bajirojma. Bajiderea aaja. Bto
bajirearejma maaja, bajirojma. Hay una
enfermedad que se ocurre a todos nosotros, pero
bajigodari barire
28 Eduria & Barasana Espaol
no hay peligro de muerte. V. rujaderea.
bajigodari J [bhi.od.i], bajijacari E adv.
(ser/estar) difcil de pasar. V. bajire.
bajigodariaca V. bajijacariaca E.
bajigjma, bajigojma, bajirojma
[bhi..h.m] conj. sin embargo (masculino,
femenino, neutro). ej. Gajeyeni
manimasucaja. Yta croaca aaja,
bajirojma. Realmente, no hay cosas (para
vender). Sin embargo, hay un poco de hilo. ej. na
masibeama rmo bajirere bajirjma. Sin
embargo, ellos no saben que pas en el principio.
pl. bajirjma. V. bajire, rujaj.
bajijacari E [bhi.hk.i], bajigodari J adv.
(ser/estar) difcil de pasar. ej. Bajijacari
wejrtom ya. Pasamos el potrillo con
dificultad. V. bajire.
bajijacariaca E [bhi.hk.i.k],
bajigodariaca J [bhi.o d.i.k] adv.
difcilmente (uso: lengua tradicional,
indgena). ej. irema gaja wadi, jmorore
bajijacariaca rto, coraj tujacaj ya. Venimos
cargndolo a l, logramos pasar una enramada
con dificultad, caminamos un poco ms, y
descansamos en un barranco. V. bajire.
bajimorgre [bhi.m.o.o.e] E,
[bhi.m.o.oo.e] J v.i. por pasar el tiempo,
despus de un tiempo (das; modismo).
ej. Bajimorg, jedicoasuju ti. Despus de un
tiempo, se acabaron (las pepas).
ej. To bajiaamorgboa, Snaaj
tudiejayuju Miguel quna. Despus de pasar el
tiempo, Miguel regres otra vez a Sonunu.
V. bajire, aare, rgre.
bajire [bhi.e] v.i. existir, ser, estar, pasar as,
parecerse a. ej. Mre ag bajib y. Estoy de
visita. ej. To bajirone bajicariaroja.
Seguramente pas as (yo no lo vi). ej. i jacre
bajigne aacami gaquema. El mico se parece a
su padre. V. bajirocare, aare.
bajirearre na yujeriaja
[bhi.e..e.i.n.duhe.i..h] E, [bhi.e..
e.i.n.duhe.i..h] J inan. cementerio.
ej. Gawama, bajirearre na yujerijari
cocama. Los blancos tienen cementerios.
sing. bajirearre na yujeriajari. V. bajire,
masagoje, yujere.
bajireare [bhi.e.e] E, [bhi.e.e] J v.i.pl.
morir (muchas personas). ej. Y sgne tujaja
y, y yaar na bajireaweog. Mis parientes
se murieron y me quedo solo. sing. bajirocare.
sinn. bajiyayire, rijacoare. V. bajire.
bajiri seyomi J [bhi.i.sedo.m.i], bajiruyumi
E v.i. parecer que pas. ej. Soo bojarore berone
bajiri seyocaj ti. Parece que pas como ella lo
quiso. V. ruyure.
bajiro E [bhi.o], bero [beo] J adv. como,
semejante, modo, manera (en manera o
apariencia). ej. nare bajiro yiya ma!
Hganlo como ellos! ej. M bojarore bajiro
yiya. Hgalo como usted quiera. ej. Jajre
bajiro cato mani. Vamos a contar de dos
maneras. V. ado bajiro, bajire, to bajiri, to
bajiro, g, no.
bajirocare [bhi.ok.e] v.i.sing. morir (una
persona). ej. irema m co yibetijama,
bajirocacoaborimi. Si no le hubiera tratado con
la medicina, l hubiera muerto. pl. bajireare.
sinn. bajiyayire, rijacoare. V. bajire, yujere.
s.v.inan. muerte, fallecimiento. ej. Abril
aaro rijacoasuju i. To bajiro i bajiboarone, i
bajirocare quetire yoaro ajibeticaj y. Dicen
que l muri en abril. Pero yo no escuch/yo no
haba escuchado la noticia de su muerte por
mucho tiempo. V. rijaye.
bajirocarii, bajirocario [bhi.ok.i.i] s.v.m.,f.
muerto, muerta; difunto, difunta. ej. na
masurione na queti gotiaarore ejacari,
imre yati? Cnj bajirocariire yatique
ma? yisniam y. Llegando cuando ellos
estaban conversando, yo les pregunt si estaban
refirindose al que recientemente falleci/haba
fallecido. pl. bajireariar. sinn. rijaarii.
V. bajire.
bajirocaweomasicac,
bajirocaweomasicaco
[bhi.ok.we.o.msi.k.k] E, [bhi.ok.we.o.
msi.k.k] J s.v.m., f. muerto, muerta
(conocido por el hablante). ej. Jess yeere
masibeticama yre bajireaweomasicana.
Se murieron (mis amigos) sin saber las cosas de
Jess. pl. bajireaweomasicana. V. bajire,
bajirocare, weore.
bajiruyumi E, bajiri seyomi J v.i. parecer que
pas. ej. Mre ag ejarcja soore yirii
aari, bajiruyumi. Parece que l haba dicho a
ella que vendra a visitarla. V. ruyure.
baji V. baji.
bajiyayire [bhi.ddi.e] v.i. morirse. ej. Ya
bedi i bajiyayisere ajicari, oticaj ya.
Nosotros lloramos cuando escuchamos de la
muerte de nuestro hermano menor.
sinn. bajireare, bajirocare.
bara mimi [b.mi mi] an. especie de colibr
(rojo). ej. Bara mimia sar aama na. Los
colibres buru mm son rojos.
barire [bii.e] E, [b i i.e] J v.i. tambalearse.
ej. Bto yre mecoaja ti. To bajiri bariaja y.
basa basere
Eduria & Barasana Espaol 29
Estoy ebrio. Por eso voy tambaleando. V. idire
mecre, mecre.
basa [bs] s.v.inan. 1 danza, baile. ej. Ya
ejabusuocatirm basacama na, mua basa.
El da despus de que habamos llegado, ellos
bailaron la danza de la oropndola. V. basase.
2 cancin. ej. gawa basa. msica/cancin de los
blancos. pl. basa.
basa bcrm s.v.inan. el segundo da de
danzar y cantar (cuando hay ms que un da).
ej. Basa mtare basacama, mua basa. Basa
bcre basacama wai basa. El primer da
danzaron la danza del mochilero y el segundo da
danzaron la danza del pescado.
basa mtarm s.v.inan. el primer da de
danzar y cantar (cuando hay ms que un da).
basa wii [bs.wii] E, [bs.wi] J trmino
general para los das de la danza.
basabioore [bs.bi.o.e] v.t. danzar para
inaugurar (casa nueva). ej. Ba gajanocari,
wii basabioocama na. Al terminar de construir
la casa, ellos danzaron para inaugurarla.
V. basare, soore.
basacdigo, basacgo [bs.kdi.o] s.v.f.
bailarina, bailadora, danzadora y cantante
femenina. pl. basacdir rmiri. sinn. basago:
basag, basarimaso: basarimas, bayao: baya.
V. basare.
basa guu [bs.u u] an. especie de tortuga
(grande del ro Amazona). V. guu.
basag, basago [bs.] s.v.m., f. bailarn,
bailarina; bailador, bailadora; danzador,
danzadora y cantante. pl. basar.
sinn. basarimas, basacdig, baya. V. basare,
apn. dibujo del bailarn.
basajeore [bs.he.o.e] E, [bs.he.o.e] J v.t.
inaugurar, danzar y consagrar para proteger
(chagra nueva o al terminar proyectos como
sembrar la yuca brava). ej. Weseri qua
gajanocari, tire basajeor yiyujar. Dicen que
al terminar de tumbar las chagras, estaban
inaugurndolas. V. basare.
basare [bs.e] v.i. 1 danzar, bailar. ej. amire
wai basa basacama na. Ellos danzaron/bailaron
la danza de los peces en la noche.
2 cantar. ej. Giboarine, basa waacami. l iba
cantando, aunque tena miedo. V. basabioore,
basajeore.
basariase [bs.i.s.e] E, [bs.i..se] J s.v.inan.
casete para grabadora. ej. Basariase gnirimaa
tadicoaj ti. La cinta del casete se rompi.
sinn. basarito. V. agsariaro.
basarimas, basarimaso [bs.i.m s.] E,
[bs.i.ms.] J s.v.m., f. 1 bailarn, bailarina;
bailador, bailadora; danzador, danzadora.
ej. Basarimas m aarajama, qunaro
bediroti aaja mre. Si quiere ser danzador hay
que cuidar su dieta (lit. ayunar).
sinn. basag, basacdig, baya.
2 el cantante, la cantante. pl. basarimasa.
V. basag, basare.
basarito [bs.i.to] E, [bs.i.to] J s.v.inan.
casete para grabadora. sinn. basariase.
V. agsariaro.
basase [bs.se] s.v.inan. danza (uso: requiere
palabra modificador o pronombre posesivo),
baile. ej. Bto wja ti ejajare, na basasere
aboa, cnicoaj y. Porque estaba muy
cansado, dorm mirando la danza de ellos.
pl. no hay plural. V. basa.
basasyag [bs.sd.] E, [bs.sd.] J
m., f. bailador en la fila que sigue el ritmo del
bailador principal. ej. Basasyar yama. Ellos
siguen el bailador principal. pl. basasyar.
basatoreroa [bsto eo] an.s.plural hormigas
basatoreroa (especie incomible de color
amarillo). ej. Basatoreroa wme ctirma,
srirne aacama, to bajicari, toti ctirjre
aacama. Las hormigas busutorerou son
amarillitas de cuerpo y viven en ramas ahuecadas.
sing. basatoreroam.

basea
garrapatas
base [bse] an. garrapata. ej. Jjar basea
aama. Yre suareagay. E / Jr basea yre
tuyaama na. nare yre tataarmoa. YM
Tengo muchas garrapatas. Aydeme a quitarlas.
ej. Macarocaj aacami base. Juro gajaca
cjicami, r idir. La garrapata vive en la selva.
Est colgada de la punta de una hoja con la
esperanza de chupar sangre. ej. Base
godowedicari wasuju i, wec rca. l se
transform en forma de garrapata y se fue con la
danta. V. i base comida de l: bare.
basere [bse.e] E, [bse.e] J v.t. ejecutar los
ritos del pay (para quitar maldad de la
comida o de una persona por soplar, cantar,
rociar agua, etc.). ej. Gaw y aaboajaqune
yre maig yre basecami. Aunque no soy
indgena, l me hizo sus ritos chamnicos porque
batawaare bedorimaa
30 Eduria & Barasana Espaol
me quera. V. jutireare, werea basere.
batawaare [bt.w .e] E, [bt.w.e] J v.t.
rajar para abrir (platanillo). ej. Yeba ojore
soecari, batawaamo soo. Ella as los platanillos
y los raj para abrirlos. sinn. wewaare.
V. batawejere, jaabatawaare, ware.
batawejere [bt.wehe.e] E, [bt.wehe.e] J v.t.
rajar (cosas, frutos). ej. Besuo aacaj saaro
ctio. Tiore quacari, bataweje yi juacama
na, moji wiarar. La pacha es una palma
que tiene races arriba del suelo. La tumban y
rajan en tiras para hacer tejidos de caran.
V. batawaare, wejere.
batere [bte.e] v.t. repartir. ej. Bateya m.
Reprtelo. caus. batoore. sinn. batoore,
sibatoore.
v.i. retirarse, dividirse de, separarse.
ej. Wii aaboariar wabatecoasujar na.
Dicen que los que estaban en la casa se fueron,
separndose. V. gbatere, sibatoore,
tudibatere, wabatere, yuebatere.
batese [bte.se] v.i. resquebrajarse (fruta).
ej. Tocrc yucne ricaa cti joobateaja,
Gaje yucri judibcato yiro. Cada rbol
tiene una fruta que se extiende y se resquebraja
para que otros rboles puedan brotar y crecer.
batoore [bt.oo.e] E, [bt.oo.e] J v.caus.
repartir, compartir. ej. Cojoro cro gmer
batooroti aauju yicami. l dijo que les
tocaba repartir todo por igual. ej. Qunure
gmer batooama. Ellos reparten entre ellos
mismos la fruta qunu. sinn. batere, sibatoore.
ba [b] interj. bien!, magnfico!, qu bueno!
(exclamacin de aprobacin). ej. Ba!
Qunaro yaja m! Bien! Ests hacindolo
bien. ej. Ba! To bajirobe! Bien! Ah, eso es! /
as es! ej. Ba! Qunaro yiyumi! Bueno! l
hizo bien. sinn. ja.
baya, bayao [bd] E, [bd] J m. bailarn
principal, bailarina; bailador principal,
bailadora; danzador principal, danzadora y
cantante principal (posicin de dirigir la
danza). ej. na gdarecoagma, baya aauju
i. Dicen que l que est en la mitad es el bailarn
principal. pl. bayaroa. sinn. basag,
basarimas, basacdig. V. apn. dibujo del
bailarn.
beco [beko] an. 1 mosca pequea (cualquier
especie). Musca domestica. ej. Becoare jutiyuju
Se. Dicen que Se le puy/dispar (con
cerbatana) a las moscas pequeas. V. buu beco,
nunuro, usica.
2 gusano, larva (en carne podrida) de
cualquier mosca pequea. V. wsi.


beco
mosca

bede E [bede], y bedeo J f. hermana menor
(uso: vocativo). ej. Bede! Way y rca.
Hermana, venga conmigo! pl. beder.
V. bedeo.
bedeo [bede.o] f. hermana menor. ej. Y bedeo,
Bogotj wacari yayicoasuju soo. Dicen que
mi hermana menor fue a Bogot, y se perdi.
ej. Gmeoe cubecne micoajami, y
bedeore. l sac a mi hermana menor sin dejar
cambio para m. pl. beder rmiri. V. bedi,
gago: gag.
y bedeo J, bede E f. hermana menor (uso:
vocativo).
bedi [bedi ] m. hermano menor. ej. Y bedi
aami tirm m rca buemasicac. Mi
hermano menor es el que estudi con usted hace
tiempo. ej. Y beder yre cdibeama na. Mis
hermanos menores no me obedecen. pl. beder.
V. gag, bedeo.
bedi mac, bedi maco m., f. sobrino, sobrina
(uso: solamente en el vocativo).
sinn. mac.
i bedi tsag, i bedeo tsago m., f. su
hermano menor, el ltimo; su hermana menor,
la ltima. ej. na bedi tsag Mario wme
ctiami i. El ltimo hermano de ellos se llama
Mario. pl. beder tsar.
bedire [bedi.e] E, [bedi.e ] J v.i. ayunar (porque
la comida es prohibida). ej. Gmoa bare na
bedibetijama, qunabeaja. No es bueno que los
novatos no ayunen (quienes ven las flautas
sagradas por primera vez). V. babare.
bedoare [bedo..e] v.caus. 1 enrollar (bejuco u
otras cosas como cuerdas, etc.). ej. Scamaare
bedoari, mia. Enrolle el bejuco yar y llvelo.
2 redondear (palo o bejuco como en hacer el
borde de una canasta con un bejuco).
ej. Jibbedo bedoag yami. l est haciendo un
bejuco curvado para el borde de la canasta para
cargar. sinn. webedoare. V. rujabedo.
bedorimaa [bedo.i.m] E, [bedo.i.m] J inan.
camino chueco, camino torcido (con muchas
curvas). sinn. begorimaa. V. rujabedo.
bedose beroa
Eduria & Barasana Espaol 31
bedose [bedo.se] v.i. tener curvas, giros, vueltas
(ro, cao, camino, bejuco, palo). ej. Bto
bedoaja ti, riaga. El ro tiene muchas
vueltas/giros. V. gcose, rujabedo.
bee [bee] inan.f.n.esp. frutas silvestres del rbol
be (especie comestible). ej. Qunacane ocore
asio yicari, beere jiosacama barar.
Calientan un poco de agua y echan la fruta bee
para comer. sing. beea. pl. bee, beeari. V. be.
beero E [be eo], jdo J adv. despus. ej. i gag
i wato beero, No bajiro bajigti y? yi,
syacoasuju i. Despus de que su hermano
mayor se fue, l pens: Qu voy a hacer?
(decidi que iba a hacer) y se fue.
pospos. detrs de, por detrs. ej. Y beero
sami (wricajre). l estaba detrs de m (en
una avioneta). sinn. syaroja, -tooye (apn.).
V. rcacaaca.
beeroag, beeroago E [beeo..], jdoag,
jdoago J m., f. el menor de edad, la menor
de edad, detrs de (en trminos de nacimiento
y herencia). ej. i mac ctisorii beeroag
aami gji. Despus del primer hijo, hay otro.
pl. beeroana.
begorimaa [beo.i.m] inan. camino chueco,
camino torcido (con muchas curvas). ej. Bto
begorimaa aari, bto yoaruyucaj ti. Como el
camino era torcido (con muchas curvas), se hizo
lejos (el viaje). sinn. bedorimaa. V. rujabegoro.
begose [beo.se] inan.f.n.esp. cosas torcidas.
ej. Begose rine aacaja ti. Todos los palos son
torcidos. sing. depende en la clase de cosa:
begoriji. V. rujabegoro.
bejaare [beh.e] E, [beh.e] J v.t. podar,
quebrar por torcer (ramas). ej. Mama maa,
maa qunor bejaartuama na. Ellos tuercen y
quiebran (las ramas de los arbustos y palitos)
haciendo un nuevo camino. V. jaasurere, taare.
bejeroa [beheo] an.s.plural ranas bejeroa
(especie verde que se encuentran en la orilla
del ro, no comestible). ej. Bejeroa, ami
agr Tore, tore, tore yi agama na. Las
ranas bejerou croan por la noche as: Tore,
tore, tore. sing. bejeroam. V. joca, jata,
moadaoro, icorete, payayu, rtero, soda,
turua, maguro.
beore [be o.e] E, [beo.e] J v.t. aconsejar, dar
consejo, avisar (no hacer algo).
ej. Wacudigac yaja y, Jorgere ire
yiboacami. Wabesa, rojose tmorobe, ire
yicami. To ire i yirone, Mre beog yami,
ire yicaj y. l pidi permiso a Jorge para irse
a otra parte. Pero l le respondi: No se vaya!
De pronto ocurra algo malo a usted. Y yo le dije
a l: Jorge est dndole un buen consejo.
V. rotibetire, rre.
beori [be o.i] inan.f.n.esp. hojas espumosas
utilizadas para lavar la cara. ej. Macarocajre
aacaj beori. Tire juacari, rioga coecama.
Las hojas beori se encuentran en la selva. Ellos
las sacan y lavan la cara. sing. beorijuro.
pl. beori, beorijurori [beo.i.huu.oo.i].
V. beoric, rni.
beoric V. beori.

beori
especie de mata o arbusto
beori [beo.ri.], beoric [beo.i.] inan. especie
de rbol o arbusto (cuyas hojas se utilizan para
lavar la cara y cuya cscara se utiliza para
limpiar el sistema digestivo). ej. Beoricgasene,
coaroj sgusa, eri mocoecama. La
cscara del arbusto beor sirve para purificar el
sistema digestivo (induce el vmito). pl. beori
yucri. V. beori, beoriju, rni.
bero J [beo], bajiro E adv. como, semejante,
modo, manera (en manera o apariencia).
ej. Yuc maig meje aaja y yi
gotiboarine, tire maigre bero bajicatique i?
Aunque l dijo que no mezquinaba los palos,
actu como si estuviera mezquinando, verdad?
sinn. g. V. no.

beroam
abeja
beroa [beo] an.s.plural abejas. O. Hymenoptera,
SuperF. Apoidea, F. Apidae, Trigona, Oxis trigona
spp., Apis mellifera. ej. Beroa, totij aama na.
Las abejas estn en el hueco del palo.
sing. beroam. V. buya triroa, cna beroa,
besare besu minoam
32 Eduria & Barasana Espaol
momia, naica, sar beroa, wti beroa, werea.

beroa bc
abejorro
beroa bc [beo.bk] E, [beo.bk] J an.
abejorro. ej. Beroa bc yre toamibe! Oh, un
abejorro me pic! pl. beroa bcr.
beroa oco [beo.oko] E, [beo.o ko] J
inan.s.de masa miel de abeja. ej. Beroa oco
idig aami, ucuam. El cuchicuchis chupa la
miel de abejas.
besare [bes.e] v.t. sacar (agua de canoa con la
mano o un recipiente). ej. Cmua oco besajeo,
gajeyeni juasa, wacoasuju i. Dicen que
despus de sacar todo el agua de la canoa, l
cogi sus cosas, las coloc adentro y se fue.
besere [bese.e] v.t. escoger (cosa como tela,
palo, comida). ej. No m bojasere beseya
m. Escoja lo que usted quiera. sinn. abesere.

besoro imiam
especie de grillo
besoro imia [besoo.imi] an.s.plural grillos
besoro imia. Anabrus simplex. ej. Ricari jota
jaig aacami besoro imiam. El grillo besoro
nmum tiene garras en sus patas. ej. Wtiare
quag aauju besoro imiam. Dicen que el
grillo besoro nmum pelea con monstruos del
monte. sing. besoro imam. V. imia.
besu [besu ] inan.f.n.esp. 1 palmas pacha (ger.),
arboleda de palmas pacha (el sitio donde hay
palmas pacha). sing. besuo. pl. besu,
besuori.
2 pacha (ger. tiras, listones de la cscara de
palma de pacha utilizadas para techar).
ej. Gjer besu wejr wacama na quna.
Otros fueron a arrastrar pacha. sing. besuji.
pl. besu, besujiri.


besu
armas
3 armas para matar animales (lanza, escopeta,
cerbatana). ej. Besu cobec i aaboarone
jairo besu coyujar najama, ire gir aari.
Aunque l no tena arma, ellos tuvieron miedo de
l y tenan muchas armas. V. besuboca, besu.
besu rmia inan. daga (uso: lengua
tradicional, indgena, no se usa hoy en da).


besuboca
aljaba y flechas
besuboca [besu.bok] E, [besu.bok] J inan.
aljaba y flechas, carcaj con flechas.
ej. Besubocare coj ti ryajare waja yirabeaja
y. Yo no quiero comprar la aljaba porque le
falta una flecha. sinn. tmubedo. V. besu,
rujaboca, yeru, yeruboca.
besuji [besu.hi] E, [besu.hi] J inan. tira, listn
de pacha (ger. utilizada para techar).
ej. Besuji rca wiariatii aaja mojitii. El
tejido de caran es tejido alrededor de una tira de
pacha. pl. besu, besujiri. V. mojitii.

besu minoam
golondrina riparia
besu minoam [besu.mi no.m] E,
[besu.mino .m] J an. golondrina riparia.
Progne chalybea. ej. Reo queeri snireayoose
arocajre aacama besu minoa. Las
besuo bia
Eduria & Barasana Espaol 33
golondrinas viven entre las hojas secas de mirit.
pl. besu minoa.
besuo [besu.o] inan. palma de pacha (ger.
cuyo tronco es utilizado para hacer las tiras a
que les tejen las hojas del techo). ej. Besuo
aacaj saaro ctio. Tiore quacari,
bataweje juacama na, moji wiarar. La
pacha es una palma que tiene races arriba del
suelo. La tumban y la rajan en tiras para hacer
tejidos de caran. pl. besu, besuori. V. besuji.

besu
bastn para el narrador de la danza
besu [besu.] inan. bastn para el narrador de la
danza (parecido a una lanza, tiene piedritas al
fondo y hace un sonido al golpearlo). ej. Besu
aaja, basar na coric. Tire i jaajama,
Quiri, quiri yicaj. Es el bastn que se usa
durante el baile, cuando lo golpean, hace el
sonido: Qur, qur. pl. besu yuc.
V. ataju, reare besu, rocajuria.
Besuya [besu.d ] inan. cao Pacha (ger.
afluente del ro Pir-Paran, arriba de Sonaa
donde uno sale a sacar arcilla para hacer
ollas). V. apn. mapa

3.
betaa [bet] inan.f.n.esp. corombolo (reg. frutas
comestibles de la palma chambir, una especie
de coco). ej. Betaare bare aaja ti. La fruta
corombolo es comestible. sing. betaa. pl. betaa,
betaari. V. betaao.
betaao [bet.o ] inan. palma chambir
(produce la fruta comestible betaa y la fibra
cumare para hacer cuerdas, hamacas, etc.).
Astrocaryum vulgare, Astrocaryum vulgare Mart.,
Agave americana, Astrocosum. ej. Betaao jota
judib y. Me espin/lastim con una espina de
la palma chambir. V. betaa, ucaabti, sme.
betapeero [betpeeo] E, [betpeeo] J an.
correcaminos collarejo (especie de ave negra).
Neomorphus geoffroyi salvini. ej. T, t, ji, ji, ji
yig aami betapeero. El correcaminos canta
as: T, t, j, j, j. sinn. monacooro.


betapeero, monacooro
correcaminos collarejo
be [be.] inan. especie de rbol (que produce la
fruta bee). ej. Be ricaa bto eni wjam ti.
La fruta del rbol be se ha quebrado y cado.
pl. be yucri. V. bee.

bia
aj
bia [bi] inan.f.n.esp. aj. Capsicum spp. ej. Bia
aaja bto jnise. Wai sotre sabaare qunaja
ti. El aj es picante. Es bueno echar aj en la olla
del pescado. sing. bia. pl. bia, biari. V. bi.
bia buere ahumar, humear por medio de aj
echado en el fuego (hecho por los espritus en
los mitos). ej. Jeamejre ti ejajama, bto
cmose buecaj bia. Cuando el aj se cae en el
fogn humea mucho y hace somnolencia. ej. Bia,
na buesocaro, wtia, Cojo, cojo yirne,
budiyujar, jr. Cuando ellos ahumaron el aj,
muchos de los diablos salieron tosiendo. V. buese,
sesore.
bia wnire aspirar, inhalar el aj pulverizado.
ej. Bia wniama na, rioa ye buur. Ellos
aspiran el aj pulverizado para que las caras se
vuelvan grasosas. ej. Bia rioa tuur yama mame
bcar. Los jvenes estn echando en sus caras
el aj pulverizado.
bia rioga tuure E, bia rioa tuure J untar la
cara con aj. ej. Bia rioga tuubetijama, rioga
gugua qunari aauju. Si uno no unta aj en
bia cajesueroa biare
34 Eduria & Barasana Espaol
la cara, se le arruga fcilmente. V. bia oco.
bia roare cocinar aj para adivinar cul brujo
hizo mal y matarlo. ej. Daquegacare i
rjaarocase waja ire bia roa rocacaujar
na. Ellos cocinaron el aj para matar al brujo que
hechiz al nio.
bia rocare aj molido, yuquitania o yuquitaa
(reg.). ej. Bia rocarere qunaro waja yiyujar.
Dicen que pagan bien por el aj molido.
bia wiare untar aj pulverizado (encima del
cuerpo). ej. To yicari, nare bia wiamasiuju.
Entonces, pusieron aj pulverizado encima de sus
cuerpos.
bia catia s.v.inan. aj fresco (que se come sin
cocinar). ej. Catiricane bare aaja bia catiare.
Se come aj fresca. V. catirica.
bia sot inan. quiapira (reg. caldo muy
concentrado de aj cocinado en agua que se
utiliza para sopetear casabe). ej. Bia sot, co
sot aaja ti. La quiapira es un caldo muy
concentrado de aj. V. co sot.

bia tuga E, bia tua J
canasta para secar aj
bia tuga E [bi.tu ], bia tua J [bi .tu]
s.v.inan. canasta para muquear, secar aj
(recipiente tejido de tablillas o lonchas
delgaditas y bejuco que se utiliza para secar aj
sobre el fuego). ej. Bia tua aaja, na bia
sesorica. El bu tuu es un recipiente para secar
aj.
bia waro inan.f.n.esp. especie de aj (grande).
Capsicum Frutescens L. ej. Bia waro jacase
aaja. Bare aaja. Ti bcaro sa jedirij
suaama rmia, biare. Jeame wecaj sesoama
tire. Seso gajano, tire bama. Wai sama biare.
Bu wuro es grande. Es comestible. Cuando est
maduro y rojo por todas partes, las mujeres lo
sacan. Lo ahman sobre el fuego. Al terminar de
ahumarlo, lo comen. Echan aj en (la olla de)
pescado.

bia wniriajedo
cono hecho de hoja para echar aj en el nariz
bia wniriajedo s.v.inan. cono (hecho de hoja
para echar aj en el nariz). V. jujedo, rujajedo.
bia cajesueroa [bi.khe.sueo] E,
[bi.khe.su eo] J an.s.plural mosquitos bia
cajesueroa (especie pequea, a ellos les gusta
la humedad y molestan mucho a los ojos).
ej. Bia cajesueroa, cajeare sjacama. Los
mosquitos bu cujesuerou molestan mucho a los
ojos. sing. bia cajesueroam. V. usica.
biaga [bi. ] an. iniciado (quien est protegido
por el chamn en la ceremonia de iniciacin).
ej. i biase batiare mato wai wejeg
wacoami. l fue encabezando a los iniciados
para ir a pescar. pl. biase batia. V. guuga.
biajna [bi.hu n] an.s.plural hormigas arrieras,
hormigas culonas, hormigas manivaras
biajna (bras. especie comestible con cabezas
negras que vuelan en las primeras horas de la
tarde). F. Formicidae, Atta cephalotes y Atta
sexdens. sing. biajnam. V. mecaya,
apn. grfica de termes y hormigas.
biajna riar an.s.plural hormigas arrieras
biajna que vuelan durante el da. ej. Biajna
riar aacama, masa bariar. Las hormigas
arrieras que vuelan son comestibles. sing. biajna
riarm V. mecaya, riar.

bia maram
picaln, pez siluro
bia maram [bi.m.m] an. picaln (especie
de pez siluro). ej. i rise tre rujamaari ctig
aacari, ucarictig aacami bia maram,
barii qunag. Ruuriamaa rca wsine
ruuwejero bacami. Ma qune, ire ma
baraja, wsi rca ruuwejer waja. El picaln
es bueno para comer, uno que tiene marcas y
barbas largas cerca de su boca. Traga el anzuelo
de una vara cebada con una lombriz al fondo del
ro. Ustedes tambin, si tienen ganas de comerlo,
vyase a pescar en el fondo del ro con una vara
cebada con una lombriz. pl. bia mara.
biare [bi.e] E, [bi.e] J v.t. encerrar (como en
hacer el soporte para el tiesto). ej. Sita widase
rca, jeame ja rca, wo yicari, gatarore
biacama na. Habiendo mezclado tierra arcillosa
con las cenizas del fogn, hacen el soporte para el
tiesto. V. biatuure, gataro biariayoso,
bire bii
Eduria & Barasana Espaol 35
macagnibiare.

Qui bir yama.
Estn sembrando tallos de yuca brava.
bire [bi.e] v.t. sembrar (yuca brava).
ej. Quire birma, tircre sita arocaj
uucure aaja. Se siembra la yuca brava
metiendo los tallos en la tierra. V. juure, qui
bire.
bia sque [bi.sike] an. especie de pjaro
(pequeo, de color verde con cabeza amarilla).
ej. Bia sque yigma, miniaca aacami rijoa
srig, wesegodojre. Bu sque es un pajarito
con cabeza amarilla, que se encuentra en los
rastrojos. ej. Bia squeroa, minia aama,
smercane. Las aves bu squerou son pajaritos
con plumaje verde. sinn. bia tiroya.
bia sua [bi.su ] an. especie de loro. ej. Bia sua
wme cticami weco. Bu suu es una especie de
loro. pl. bia sua. V. weco.
bia tiroya [bi.tio.d] an. especie de pjaro
(pequeo, de color verde con cabeza amarilla).
pl. bia tiroa. sinn. bia sque.
biatuure [bi.tuu.e] E, [bi.tuu.e] J v.t. represar,
tapar, cerrar (cao, ro). ej. Biatuucam y.
To bajiri oco tuuaja riaga. Repres el cao y est
estancando. ej. Riaga mojorisaacare
biatuucari, jetaga cticama. Ellos tapan el
caito para baar. / Ellos tapan el caito y
forman un puerto. V. biare, biatuuriaro.
biatuuriacni [bi.tuu.i..kni] E,
[bi.tu u.i..kni] J s.v.inan. represa.
sinn. biatuuriaro. V. biare, rujacni.
biatuuriaro [bi.tu u.i..o] E, [bi.tuu.i..o] J
s.v.inan. represa. pl. biatuure, biatuuriarori.
sinn. biatuuriacni. V. biare, rujaturia.
biat [bi.t ] inan.f.n.esp. especie de rbol y su
fruta comestible. ej. Wesegodorire aacaj
biat. El rbol but y la fruta existe en los
rastrojos. sing. biat. pl. biat yucri rboles;
biat frutas.
biat mini [bit.mi ni] E, [bit.mini ] J an.
especie de pjaro (verde, que chupa el nctar
de la flor de guama). ej. Biat mini aacami
mene goo udig, smeg. El pjaro but mn
es verde y le gusta chupar el nctar de la flor de
guama.
bia utia [bi.uti] E, [bi .uti] J an.s.plural
avispas bia utia (especie). ej. Bia utiam toami
yre. Bto jniaja i toarij. La avispa bu
utum me pic. Su picada me duele mucho.
sing. bia utiam. V. utia.
bibere [bibee.e] E, [bibe.e] J v.t. 1 tapar
(hueco), calafatear, tapar (agujero en canoa
con brea). ej. Biberoti aaja, cmuare. Bto
niaja. Hay que tapar la canoa. Tiene muchos
agujeros. sinn. biare.
2 vendar, tapar (los ojos con gaza, gafas, etc.).
ej. M cajeare sudigasero rca sia bibecaa.
Tape los ojos con el trapo. V. bibire, cajeari
yatise, tuure, yaare, yatise.
3 cerrar (la llave de tubo de agua).
ej. Ocomaare bibeya! Cierre la llave! V. yare.
bibire [bibi.e] E, [bibi.e] J v.t. cerrar (los ojos).
ej. Caje bibibesa! No cierre los ojos! V. bibere,
cajeari yatise, yaare.
bibirore [bibi..o.e] E, [bibi..o.e] J v.t. tener
los ojos medio cerrados. ej. Bibiroya m
cajere. Sita sjarobe. Tenga los ojos medio
cerrados para que no entre tierra. V. caje.
bibitaare [bibi.t.e] E, [bibi.t.e] J v.t.
parpadear, pestaear. ej. Bibitaa bibitaa,
bibitaa yica aaa, bia mre ti sjaro. Cuando
el aj entra a los ojos, hay que parpadear.
ej. bibitaariarore bajiro. tan rpido como el
pestaeo del ojo. V. bibire.
bidise [bidi.se] v.i. (estar) apretado, apretada.
ej. Bto bidiaja ti, bto i siabiojare. Est bien
apretado, porque l (lo) at bien. antn. cadase.
V. bibere.

bii
ratn
bii [bii] an. 1 ratn.
2 rata. Rodentia spp. ej. Biima, bosore
bajibsag aami. La rata es casi igual al tintn.

biisi bijerijo
36 Eduria & Barasana Espaol

bii
rata
biisi [biisi] an. especie de pjaro (da una alarma
cuando haya peligro o malasea). ej. especie
de pjaro que predice que algo malo suceder
(pjaro de mal agero). El pjaro bs predice
que algo malo suceder. l canta: S, s.
V. yoquere.
biiti [biiti] inan.f.n.esp. pepas del rbol de
caucho, pepas de seringa o seringuiera (bras.
nueces utilizados como comida machucada y
cocida para comer con casabe). Hevea spp.
ej. Gmuarire, boa weserire aacaj biiti. La
nuez del rbol de caucho se encuentra en terrenos
arenosos y pantanosos. sing. biitia. pl. biiti,
biitiari. V. biiti.
biitirc [biiti.k] E, [bii ti.k] J inan. especie
de yuca brava. V. qui, rujarc.

biiti, ricaa cti
rbol de caucho y su fruto
biiti [biiti.] inan. especie de rbol de caucho,
cauchera, hevea, palo de seringa (bras.). Hevea
spp. ej. Gbo sudi na qunoroti r cti aaja
ti, biiti. El rbol de caucho bt tiene leche de
caucho (goma) que se usa para hacer zapatos.
pl. biiti yuc. V. biiti.
bijere [bihe.e] v.t. colar (apretar con las manos
la masa de mandioca o yuca brava en un
colador para extraer el jugo venenoso de la
masa). ej. Qui oe gajano, bijecama na. Al
terminar de rallar la yuca brava, ellos la cuelan.
V. bijeribo, bujere, ama.


Bijego yamo.
Ella est colando la masa de yuca brava.

bijeribo J V. bijerijo E.
bijerijo E [bihe.i.ho], bijeribo J [bihe.i.bo]
s.v.inan. balay colador, colador, cedazo de
mimbre (utilizado para colar la masa de yuca
brava). ej. Bijerijore, ama joej jeocari,
bijecama na. Al poner el balay colador sobre el
trpode, ellos cuelan (la masa de yuca brava).
V. bijere, ama, rujabo, wjbo.
bijeribo weariabedo s.v.inan. bejuco
redondeado para terminar de tejer el borde del
balay. ej. Bijeribo weariabedo macaroti aaja
yre. Tengo que buscar un bejuco y redondearlo
para tejer el balay para colar la masa.

bijco weayo
sirir tijereta
bijco weayo biyase
Eduria & Barasana Espaol 37
bijco weayo [bi.hiko.wedo ] an. sirir tijereta.
Tyrannus savana. ej. Cma oco aarijre
aaruyuacama bijco wayoa. Las sirir tijeretas
aparecen en los primeros das del invierno.
biore [bi.o.e] v.t. 1 apretar (tornillo), atornillar.
ej. Cadacoaj. Bto bioya. Apriete. Est flojo.
Atornllalo bien. ej. Cmewaca wiabiog yami.
l est apretando un tornillo. sinn. wiabiore.
antn. wiaweare. V. bibere, biotuure,
rocabiore, siabiore, tubiore, tabiore.
2 hacer guindo (bras. cuerdas para la hamaca
de cumare). ej. ucaabtine biocami, j
gbore. l hizo un guindo con cumare.
V. biotuure, ebiore, siabiore.
biotuure [bi.o.tuu.e] v.t. apretar.
ej. Rocaroarobe yig, motorore qunaro
wiabiotuuya m. Aprieta bien el motor para
que no pueda tirar al agua. V. biore, tubiore,
tuure.

biri
el misingo
biri [biii] an. misingo (especie de pez comestible
que tiene espinas que hacen dolor e
hinchazn). ej. Biri aacami, jota cc, mijirii.
El misingo tiene espinas. (Al comerlo sin
curar/rezar) produce hinchazones. ej. Ruj
gosig aacami biri. marema totij
cnicami. amire i wabjase aaro cro
bacudicami. Riaga ti jairo, tata ti aarore
wsia rca mani siayoojama, qunaro bacami.
Masa jediro na bag aacami. To bajiri ma
qune birire ma barajama, riaga ti jairo,
wsia rca tataj siayoor waja. El misingo
tiene un cuerpo resbaloso. Durante el da, duerme
en un hueco en un tronco. Por la noche, se anda
rebuscando comida. Cuando el ro est crecido, l
(el misingo) traga bien un anzuelo cebado con
una lombriz que hemos amarrado y colgado en un
rebalse. Entonces, si ustedes quieren comer el
misingo, vyase a amarrar y colgar un anzuelo
cebado con una lombriz en un rebalse.
biti [biti] inan.f.n.esp. pepas negras de la palma
bitio (utilizadas para hacer brazaletes).
ej. Biti, yre juabosaba m, y waaroti.
Trigame bt para hacer brazaletes. sing. bitia.
pl. biti, bitiari. sinn. biti aje. V. bitio.
biti aje inan.f.n.esp. pepas negras de la palma
bitio (utilizadas para hacer brazaletes). sinn.
biti. V. bitio.
bitimaa [biti.m ] inan. brazalete (hecho de
pepas negras de la palma bitio o pepas
blancas de la mata ojorica biti). ej. Bitimaa
aacaj masa na ricajdo waase. El
brazalete de las pepas negras de la palma btno
es lo que la gente pone como brazaletes. ej.
ojorica bitimaa. brazalete para el brazo hecho de
bt de maz. V. bitio, ojorica bitimaa.
bitio [biti.o] inan. especie de palma (produce
las pepas biti que se utiliza para hacer
brazaletes). V. biti.
bi [bi.] inan. mata de aj. Capsicum spp. ej. Bi
aaja caaco, soo oteri. Es la mata de aj que
sembr mi mam. pl. bia yuc, bia yucri.
V. bia.
biyaane [bid.ne] adv. frecuentemente (el
mismo evento se ocurre repetido por perodos
cortos). ej. Biyaane waraboaja y. Yo
quisiera ir frecuentemente. sinn. biyaroaca.
biyaroaca [bid.o.k] adv. frecuentemente,
continuamente, seguidamente, juntico, cada
nada (reg. el mismo evento se ocurre muchas
veces). ej. Biyaroaca yre sniargami
daqueg. El nio me pregunta cada nada.
ej. Biyaroaca ra ctiami bc i aaboarine.
Aunque es viejo, tiene hijos seguidamente.
ej. Biyaroaca suaaya. Teja muy juntico.
sinn. biyaane.
biyase [bid.se] v.i. (ser/estar) juntos, junticos;
estrecho, estrecha. ej. micarema,
biyarigaserone sesore aacaj. Ahumamos
(sardinas) atrapadas en trampas tejidas (sobre)
una corteza estrechita. V. biyaane, biyaroaca.

biyaroaca suaare
tejido estrecho
biyase suaare v.t. tejer estrechamente.
antn. wasiaro suaare.
s.v.inan. tejido estrecho. ej. Biyase suaare
boaa boca
38 Eduria & Barasana Espaol
cticaj, bijeriaboma bajicari jnom qune.
El colador y tambin el matafro tienen tejido
estrecho. antn. wasiaro suaare. V. suaare.
boaa [bo ] an.s.plural sardinas boaa.
ej. Boaam aacami, yojoamre bajig.
Jaabuare aacami. El pez bouum es una
sardina que se encuentra en las playas.
sing. boaam. V. yojoar.
boag, boago E [bo.], jogag, jogago J
s.v.m., f. (ser/estar) podrido, podrida (animal,
persona). ej. Sme boagre bama yuca. Los
gallinazos estn comiendo una paca podrida.
V. boase.
boaro [bo .o] tierra pantanosa y rocosa (de
pobre calidad que no sirve para hacer
chagras). ej. Boaro wme ctiaja macaroca sita
qunabeto: Sita botirori, bto tata yucri
jairo. Oco ti quedijama, bto tatari jairo
aacaj. To ti bajijare, wese quabeama masa.
La tierra pobre de la selva tiene el nombre bouro,
es blanca con muchos rboles tutu yuc. Si
llueve, es un rebalse grande. Por eso, la gente no
tumba una chagra (en tierra como sta).
antn. gmua. V. boa wese, turijo, wese,
wisire.
boaro mini [bo.o.mini] E, [bo.o.mini ] J an.
especie de pjaro. ej. Boaro minima aacami
boarojre. El pjaro bouro mn se encuentra en
la tierra pantanosa.
boase E [bo.se], jogase J v.i. (ser/estar)
podrido, podrida; podrirse. ej. Tire babeaja
y. Jre boacoaj ti. Yo no voy a comerlo. Ya
est podrido. V. boag.
s.v.inan.f.n.esp. cosas podridas (palos, carne,
pescados, frutas). ej. Boasere bacami yuca.
El buitre come cosas podridas. ej. ua boaricare
rocaa. Bote el aguacate podrido. sing. depende
en la clase de cosa: boarica aguacate podrido.
V. gmuboro.
boa wese [bo.wese] E, [bo.wese] J terreno,
tierra arenosa o rocosa (tierra pobre). ej. Boa
wesema, yuc yeeroaca aacari sita botiro
aacaj. Un lugar arenoso/rocoso tiene rboles
bajitos y tierra pobre. V. boaro, sita, wese.
boboroa [boboo] E, [boboo] J an.s.plural
bichos boboroa (pequeitos de color blanco
que les aparecen en mugre). ej. Jg eri
jairicre aacama boboroama. Los boborous
existen en una hamaca sucia. sing. boboroam.
boca [bok] adv. 1 mientras. ej. Moji juagac
yaja i yirone, Adone boca aarcja, ire
yiyuju. Cuando l dijo: Voy a traer caran, el
otro dijo: Yo ms bien me quedo aqu. ej. Mani
yeene, m gotisere, gawa yeene boca
gotircja. Mientras que usted habla en nuestra
lengua, yo voy a hablar en espaol.
2 responder (significa una accin recproca y
autnoma). ej. Mre jidircja
brrmjma boca yicauju guuja,
wecre. (La danta le dijo al morrocoy:
Sultame!) El morrocoy respondi: Ms bien te
soltar en el tiempo de umar. V. gmere.
boca ajire estar atento, atenta (al habla del
otro). ej. Wii wac yaja. To y bajitooye,
boca ajiba na agsere, yre yimi. Me dijo:
Yo me voy a la casa. Mientras tanto ests atento
a lo que ellos dicen.
boca ajirudire alcanzar escuchar algo dicho a
escondidas. ej. Yre boca ajirudiyumi.
l escuch lo que yo dije a escondidas.
sinn. ajibjare. V. boca arudire.
boca mire recibir. ej. Y camasisere
bocamiujari y mac? Mi hijo recibi lo
que envi?
boca awasre devolver gritando (gritar
mientras que otro le est hablando bien).
ej. Waibcre y jutig watone boca
awasmi i. Cuando yo iba a disparar con
cerbatana al animal, l grit.
boca are 1 ver (la llegada del otro mientras
que l viene de una distancia).
ej. Sojne y tsatone yre boca acami i.
Mientras que yo estaba lejos de la casa, l ya me
mir.
2 mirar mientras que otro realiza actividades
sin participar. ej. Y cmua wejro none,
wejrmobecne boca aca aami. Mientras
que yo arrastraba la canoa, l estaba mirando sin
ayudar.
boca arudire alcanzar ver algo hecho a
escondidas. ej. Yre boca arudimi. l me mir
haciendo algo a escondidas. V. boca ajirudire.
boca jaare ej. Y caj rocaro none boca
jaami i. Mientras que yo pil, l golpe la coca
para sacar el polvo. V. caj jaare, jaare,
syarocare.
boca aare quedarse (en un lugar cuando
alguien se va a otro lugar). ej. Boca aama
ma. Ustedes quedarn ac (cuando yo me voy).
ej. Macaroca y wato none, wiine boca
aacaumi i. Mientras que yo fui al monte, l
se qued en la casa.
boca iare recibir, coger (algo tirado). ej. Y
rocacaricare rare boca iama. Cuando lanzo
el baln, recbalo.
boca oco quedise llover mientras que se hace
una actividad. ej. Y wai juaacaro, boca oco
quedib. Mientras que barbasque, llovi.
bocare bodeca
Eduria & Barasana Espaol 39
ej. Wai juaato mani ya yiboarone, boca oco
quedib. Cuando decimos que bamos a ir a
barbasquear, llovi.
boca quare 1 responder por pelear, pegar.
ej. Yaia boca quama, ya baaarone.
Mientras que estbamos comiendo, los perros
pelearon. ej. ee y yibetone, yre boca
quami. Aunque yo no hice nada, l me peg.
2 tumbar (palos). ej. Y oteboacatire boca
quarocacaumi. l tumb lo que yo haba
sembrado.
boca tare [bok.ti.e] E, [bok.ti.e] J estar
encargado a atizar, meter lea al fogn. ej. Jea
y juasere boca taa m. Usted mete la lea
que yo traje.
boca tudre [bok.tudi.e] responder con
regao. ej. Qunaro y gotiboajaqune, yre
boca tudcamo soo. Aunque yo le pregunt con
calma, ella me respondi con regaos. V. boca
gotire.
boca yicare contradecir, refutar (lo que otro
ha dicho). ej. Qunaro ire y
goticaboaserene ricatijane boca yicaumi i
gaw. Yo le mand una buena razn a l, pero el
blanco me contradijo. V. boca tudre, gotire.
boca yire [bok.di.e] E, [bok.di.e] J hacer
mientras que hace otra actividad. ej. Y qui
wraro none, boca oeca aama. Mientras que
yo raspo la yuca brava, usted la ralla.

Maa wana, gmere bocaama.
Se encuentran en el camino.
bocare [bok.e] v.t. 1 encontrarse con
(personas, animales). ej. Maa wac, ire
bocab y. Cuando iba de camino, me encontr
con l. sinn. cnamuare. V. bjare.
2 usar algo rechazado o reservado (rito del
pay para evitar o prevenir enfermedad o
maldad). ej. jo aaroado yaja yi bocacari,
wereane baseyuju cmu, jo rijaroma yig.
El chamn adivin que iba a haber gripa y us
brea para prevenirla. V. bojoritaare, cmotaare,
maataare, oco rjaare, oco wnore, soore.
bode [bode] an. liblula. O. Odonata, F.
Calopterygidae, Libellulidae, Aeshnidae,
Gomphidae, Coenagrionidae. ej. Bodea, jjar
rujicama cma rjorore. Muchas liblulas salen
en el invierno. ej. Riagajre wai misimaa
aarocaroarijare ria cticami bode. La liblula
pone huevos en la raz de un bejuco que flota en
el agua. pl. bodea liblulas. V. bodea ocre,
bodecmua, ria bode.

bode
liblula
bodea [bode ] inan.s.de masa ocre (pigmento,
tinta, pintura amarilla hecho de un tipo de
arcilla utilizado para colorear las ligas de las
piernas). ej. Bodea, gtare bajise srise
aacaj. Tire wracari, gtagaseroj
tuucama. El ocre es una sustancia rocosa
amarilla, que se saca al raspar la roca de ocre.
(Los indgenas) se lo untan en las ligas que usan
en las piernas. ej. Bodea juago wacoamo soo.
Ella se fue a traer ocre. V. bodea liblulas:
bode.
bodeaju gaa [bode.hu u.] E,
[bode.huu.] J an. especie de halcn,
gaviln. ej. Bodeaju gaa y minire bacoami.
El gaviln bodeuju guu comi a mi pjaro.

bodeca, wm bodeca
guarac
bodeca [bode k] an. guarac (bras. especie de
pez del tamao medio hasta treinta cm.,
comestible, tiene manchas negras por los
lados). Leporinus agassizi. ej. Bodeca,
macabaacudig jairore, tatajre aacami.
Riaga aacami, jaibetijama. Rujatqueeri ucari
cticami. El guarac se encuentra en el rebalse
cuando el ro est crecido donde rebusca para
encontrar su comida. Si el ro no est crecido, est
en el ro. Tiene puntos negros. ej. Bodecare,
wayusaro, wm bodecare qune bto ba
bodeca jno bojare
40 Eduria & Barasana Espaol
wariqunaama masa. A la gente le gusta comer
el guarac, el pez colirrojo y otro tipo de guarac.
ej. Tocracne ricati ruyur aacama bodeca.
Bodeca bocma, rt abagne aacami. Wm
bodeca aacami gji, to yicar yuc bodeca.
noa bodeca, rsicare, wsiare, yuc ricaaare,
to yicar diroare qune bacama. To bajiri,
ma qune nare ma barajama, tine wai
co ctiri wejecudiaya. Cada tipo del guarac es
distinto. El guarac blanco tiene escamas blandas.
El guarac de umar es otro, y el guarac de rbol
es otro. Estos guarac comen camarones,
lombrices, algunas pepas de los rboles y grillos.
Entonces, si ustedes tambin quieren comerlos (los
guarac), vyase a pescar con estas carnadas.
pl. bodeca. sinn. wm bodeca.
bodeca boc an. guarac blanco (bras.).
ej. Bodeca boc aacami rt abag. El guarac
blanco tiene escamas blandas. pl. bodeca mona.
bodeca jno [bode k.hi no ] E, [bode k.hi no] J an.
go, anaconda de guarac (especie de
anaconda o boa). ej. Bodeca jno oco arocaj
aacami. La anaconda de guarac se encuentra
debajo del agua. V. jno.
bode cmua [bode.ku mu.] inan. helicptero.
ej. Bode cmuare gigne wacami. Al tener
miedo del helicptero, se fue. pl. bode cmu,
bode cmuari. V. bode, Bjo cmua, cmua,
wrica, wse.

bode dram
guarac
bode dram [bode.d.m] an. guarac
(bras. especie de pez rayado, 6 cm. de largo,
bueno para comer). Leporinus agassizi.
ej. Bode dram, bodeca rtobsag aacami.
Rujayra ucari cticami. El guarac bode
drum es ms grande que el guarac bodecu.
Es rayado. pl. bode dra.
bode rijo [bode.iho] inan.pl. frutas ivapichunas
bode rijo (ger. comestibles). sing. no hay
singular. V. toa, to.
boeag guu [boe...u u] an. morrocoy
(tortuga terrestre). O. Chelonia, Geochelone spp.
ej. Boeag guu wjeritire bacami. Waibc i
boacaarijare, i wabjajama qunaro
bacami. Masa na bag aacami guuma. La
tortuga terrestre es de la selva. Come hongos. Si
encuentra un lugar donde hay un animal podrido,
come bien. Es comestible. pl. boeana guua.
sinn. macarocaag guu. V. guu.
boeana [boe..n] an.pl. animales terrestres.
ej. Boeana waibcr aronare rujeoyuju Dios.
Dios cre los animales terrestres. V. boeag guu,
boe jno.
boe jno [boe.hino] E, [bo e.hino] J an. especie de
boa (uso: se dice menos que maca jno). C.
constrictor, Boa constrictor. sinn. maca jno.
boej [bo e.h] pospos. lugar retirado del ro, a
poca distancia del ro, arriba del ro. ej. Waiya
tre masa manimasiujar na. Boerij
aamisiujar na. Antes no vivan a las orillas
del ro Pir-Paran. Vivan retirados del ro.
V. riaga boe.
bogare [bo .e] E, [bo .e] J v.i. cansarse (por
esfuerzo fsico). ej. Bto rcro macari
wacma, yoaro meene bogare aacaj. Si uno
lleva carga pesada, se cansa rpido. ej. Buurore
majac, bto bogacaj y. Me cans mucho
subiendo la loma. caus. bogose.
V. bogareacoare, bogarocacoare, gajajuare,
wja ejase.
bogareare [bo .e.e] E, [bo.e.e] J v.i.pl.
(estar) agotado, agotada (personas, animales).
ej. Mano bogareariar ajegajanom ya.
Terminamos de jugar muy agotados.
sing. bogarocacoare. V. bogare, reare.
bogarocacoare [bo.o k.e] v.i.sing. (estar)
agotado, agotada (una persona, un animal).
ej. Bto mani majama, bogarocacoare
aacaj. Si uno corre mucho, se siente muy
agotado. pl. bogareacoare.
sinn. bogayayicoare. V. bogare.
bogayayicoare [bo.ddi.ko..e] v.i. (estar)
agotado, agotada (persona, animal).
sinn. bogarocacoare.
bogose [boo.se] E, [boo.se] J v.caus. sentirse
cansado, cansada; tener cansancio. ej. Bto
yre bogoaja. Me siento cansado. V. bogare,
gajajuare, wja ejase.
bojaare E [bo h.i.e], moare J v.t. desear,
querer, codiciar (cosa, persona). ej. Soorene
bojaargboab y qune. Yo tambin la he
querido a ella (pero siento mucha vergenza para
hablar con ella). V. bojare, aore.
bojare E, YM [boh.e], more J v.t. querer,
necesitar. ej. iere bojari m? Qu
quera/necesitaba usted? ej. Diseja bojati
m? Cul quiere usted? V. bojarmore.
i bojare E, YM, i more J deseos de l, lo que
bojarmore bojoriwii
Eduria & Barasana Espaol 41
l quera (uso: tiempo pasado, generalmente
requiere pronombre posesivo). ej. i bojarere
waja yibosab y. Yo compr lo que l haba
querido. / Yo compr sus deseos.
i bojase E, YM [iiboh.se], i mose J sus
deseos, lo que l quiere (uso: tiempo presente,
generalmente requiere pronombre posesivo).
ej. M bojasere waja yiya, ire yib y. Le
dije: Compra lo que quiere.
bojarmore E [boh.emo .e], mormore J
v.t. querer ms (de lo que le dan). ej. Quna
gaje bojarmoaja y. Quiero ms. V. bojare,
bojartore.
bojartore E [boh.eto o.e], mogodare J v.t.
querer ms (que otras cosas, personas, etc.).
s.v.inan. lo ms querido. ej. Bto bojartori
aaja jg. La hamaca es lo que uno ms
quiere. / La hamaca es lo ms querido. V. bojare.
bojere [bohe.e] E, [bohe.e] J v.t. rajar en
pedazos (lea, palo, canoa, palma de mirit,
patab). ej. Jea bojego yamo. Ella est rajando
lea. sing. jaabatawaare. V. bojereare,
jaabatawaare rajar en dos partes, jea bojere,
jeare.

Cmea rca bojereag yami.
l est excavando con el hacha.
bojereare [bohe.e .e] E, [bohe.e.e] J v.t.
cavar, excavar (pedazos de madera de una
canoa con hacha). ej. Cmuare qunog, roca,
bojerea jeo, gajano, tudiacaj y. Para
construir una canoa (la) excav con hacha y (la)
ahuequ. Al terminar, regres a la casa. ej.
Cmua i sarequnoroto rjoro cmeane
bojereag yami. Antes de tallar la canoa, l est
cavndola con hacha. V. bojere, cmua
qunore, reare, sare qunore.
bojo [boho ] inan.f.n.esp. 1 inay (bras. frutas de
la palma de inay). sing. bojoa. pl. bojo,
bojoari. V. bojoo, rutere.
2 palmas de inay. ej. Bojoa aam
bojoojre. Hay una inay en la palma.
sing. bojoa. pl. bojo, bojoari. sinn. bojoo.
bojojotia [boho.hoti] E, [boho.hoti] J inan.
retoo nuevo de la palma de inay.
bojonebare [bohone.b .e] v.i. avergonzarse,
sentir vergenza (por lo que el otro ha hecho).
ej. Bto ire bojonebaja y. Yo me avergenzo
mucho de l. V. bojonere, bojonesare,
bojoneyesore.
bojoneoro bjare [bohone.o.o.bh.e] E,
[bohone.o.o.bh.e] J v.i. apenarse, darse pena
o vergenza. ej. Bojoneoro bjaja, y mac i
juarudire aajare. Yo estoy apenado porque mi
hijo rob (cosas de otra persona). V. bojoneose,
bojonere.
bojoneose [bohone.o.se] E, [boho ne.o.se] J
s.v.inan.pl. cosas vergonzosas (lo que hace
vergenza). ej. Sudi mag aaja. Bojoneose
bajiaja y. No tengo ropa. Estoy vergonzoso.
ej. Bojoneose yig yimi. / Bojoneose yimi. Lo
que l dijo/hizo fue vergonzoso/una vergenza.
V. bojonere.
bojonere [boho ne e.e] E, [bohonee.e] J v.i.
1 darse pena o vergenza, tener pena.
ej. Bojonebsaja y. Me da mucha pena.
2 (estar) avergonzado, avergonzada (por o
de). V. bojonebare, bojoneoro bjare,
bojoneyesore.
s.v.inan. vergenza. ej. i bojonere. su
vergenza (en el pasado).
bojonesare [bohone.s .e] v.t. echar la culpa
a otra persona (para no tener la pena).
ej. M manojone y snare jearudiyumo
soo yirone, Wamemo y manajoma. Baa.
Juan macoja jeariomo, snare
yibojonesacami. Cuando ella dijo a l: Su
esposa rob mi pia, l le respondi, echando la
culpa a otra persona: Mi seora no ha salido de
la casa. De pronto fue la hija de Juan.
V. bojonebare, maiguayesore, maiyesore.
bojoneyesore [bohone.deso.e] E,
[bohone.deso.e] J v.t. sentir compasin por
otro y ayudarle, tener compasin de otro y
ayudarle. ej. irema bojoneyesog, Yimemi
yitoocami. l sinti compasin por l y dijo que
no (lo) haba hecho. V. bojonebare.
bojoo [boho.o] inan. palma de inay (bras.).
ej. Bojoa aam bojoojre. Hay una inay en
la palma. V. bojo, migase, rujao.
bojoritaare [boho.i.t.e] E, [boho.i.t.e] J
v.t. prevenir (enfermedad por los ritos del
pay). ej. Jee arotire yig, jeagase
bojoritaacami cmu. El pay hace un rito para
prevenir enfermedades antes de la ceremonia de
yurupar. V. bocare, cmotaare, maataare, oco
rjaare, oco wnore, soore.
bojoriwii [boho.i.wi] E, [boho.i.wi] J s.v.inan.
sitio de la tristeza. ej. Ado arocaj aaroja
bojoriwii. El sitio de la tristeza est debajo de la
tierra.
bojorc bota
42 Eduria & Barasana Espaol
bojorc [boho.k] inan. especie de yuca
brava. V. qui, rujarc.
bojose [boho.se] v.i. (estar) bajo (nivel de agua).
ej. Riaga bojoaja. El ro est bajando. ej. Bto ti
cmaro, riaga ti bojoro, wargcaj y, y
babar rca. Yo me iba con mis compaeras
cuando haca verano, y el ro estaba bajo.
antn. jaise.
borea [boe] an.s.plural hormigas borea
(especie de hormiga incomible, roja y pequea,
a ellos les gusta comer el pescado y comidas
dulces). ej. Borea ejacoasuma mani wai sotre.
Las hormigas boreu entraron a nuestra olla de
pescado. sing. boream.
boro boro [boo.boo] onom. sonido de cada de
fruta de un rbol. sinn. poto poto.

wewo borore
tocar carrizos y danzar
borore [boo.e] E, [booo .e] J v.t. tocar los
carrizos y danzar. ej. Wewo boror yirma na,
Sicu yaa wiire. Ellos probablemente estn
tocando los carrizos y bailando en la casa de
Francisco. sinn. borowaare. V. wewo.
borowaare [boo.w.e ] v.t. tocar (los carrizos
y danzar). sinn. borore.
bose [bose] inan.s.de masa coca para fortalecerse
en un trabajo futuro. ej. Rmio caj rocago
yamo, busiy moag Caj bose ctigosa yigo.
La mujer est pilando coca para tener su
mambeada en el da de trabajo maana.
bose yire 1 preparar coca (para fortalecerse
antes de trabajar o viajar). ej. Caj bose yiaa,
wacoami i. l prepar su mambeada y se fue.
2 comer, mambear coca (para fortalecerse
antes de trabajar o viajar). ej. Bose yiya m!
Coma mambe V. bare.

bosio
especie de pez anguila
bosio [bosio] an. especie de pez anguila
(comestible, de color gris, se encuentra en el
ro Pir-Paran y sus afluentes). ej. Bosio
rujayra meje aacami. Juaariayare rijacami.
El pez boso no es marcada con rayas. Se muere
cuando se barbasquea el cao. ej. Bosio moig,
jairisaag to yicari cyaag aacami. El pez
boso es de color gris y se encuentra en los ros y
caos. V. jc, rique, rujajcorosmiri, sijiru,
yeru juro.

boso
tintn
boso [boso] an. tintn (reg.), acuch (especie de
roedor comestible como la guara o agut, pero
ms pequeo, tiene cola cortica). Myoprocta
acouchy. ej. Boso rng aamo y yaio. Mi
perra persigue a los tintines. ej. Boso aami
macarocaag, yuc ricaa jediro bag. El tintn
es de la selva, y come toda clase de pepas.
V. buu.

boso beta jurori
hojas del rbol boso betu
boso beta [boso.bet.] E, [boso.bet.] J inan.
especie de rbol (utilizado para la lea).
ej. Boso beta aacaj qunaro jric. El
rbol boso betu arde bien cuando se utiliza
como lea. pl. boso beta yucri, boso betari.
bota [bot] inan., cl.irreg. poste, estantillo de la
casa. ej. Gajerm botari quacudicama na.
Al da siguiente, ellos tumbaron palos para hacer
los postes de la casa. V. rujabota.
bota guji [bot.uhi] inan.f.n.esp. cajas de
postes. ej. Wii bar, botari na wmoroto
rjoro, bota guji jaacama na, na yucri jeoro,
Qunaro jesato yir. Cuando quieren construir
botigje bue
Eduria & Barasana Espaol 43
una casa, antes de alzar los postes, cortan cajas
de los postes para que los palos se queden bien.
sing. bota gujiro. pl. bota guji, bota gujirori.

bota gujiro
caja de poste
botigje [boti. he.] inan. rbol botigje
(especie grande cuya savia blanca se utiliza
para alumbrar). ej. Botigje yuc aacaj.
Tire r budicaj gje. Tire juacari,
sabusuocama. La especie del rbol botgje
produce savia utilizada para alumbrar a la casa.
pl. botigje yuc, botigje yucri. V. gje taa,
gje.
botise [boti.se] v.i. (ser/estar) blanco, blanca.
ej. Wai wejere botise cacami. l envi anzuelos
blancos. antn. iise. V. moise, sase, srise,
smese.
s.v.inan.pl. cosas blancas. ej. Botise aaja adi
papera. Estos papeles son de color blanco.
sing. depende en la clase de cosa: botirij
parte blanca, botirigaseroaca una gasa.
boti wiase [boti.wi.se] E, [boti.wi.se] J v.i.
mohosearse, enmohecerse; estar mohoso,
mohosa; florecerse (alimentos). ej. Boti
wiacoasuja jogato. Pudrindose, se mohose.
s.v.inan.s.de masa, moho blanco (casabe,
carne, pescado, faria si se moja). ej. Najuro
castiriase yoaro meene botiwiacaj ti.
El casabe rpidamente hecho se enmohece en
corto tiempo. ej. Yoaro meene botiwiase aaja:
Wm sot, ne na roacuse qune. La olla de
umar y chontaduro se enmohece rpidamente.
bo [bo.] inan. especie de rbol (intil, alto de
madera blanda, no tiene frutos tiles y no se le
utiliza los otros productos, crece en tierra
pantanosa). ej. Boma boarone aacaj,
jairic. El rbol bo se encuentra en tierra
pantanosa y es alto. pl. bo yuc, bo yucri,
bori.
bo jco [bo..hiko] E, [bo ..hiko] J an. especie de
escarabajo (comestible, con casco utilizado
para las danzas). ej. Bo jco, coo ctig
aacami, bto mona jaig. Bto asirore
wcudicami. Bo yucre ejacami, ria tuug.
ire bjarma, ire eacama na, i coore
juarar. Ti rca rica sariayasiri siayoocama,
na basaro, Bsato yir. El escarabajo bo
jco tiene un casco duro, es grande y levanta
polvo. Se vuela cuando hace calor. Llega a un
rbol bo y pone huevos. Los que lo encuentran
(a l), sacan el casco para atar alrededor de los
brazos y hacer sonido especial cuando danzan.
V. jco.

bo jco
especie de escarabajo
bucoabutu [buko.butu] E, [buko .butu] J inan.
juguete sonajero (hecho de calabazas
pequeas). ej. Bucoabutu aaja, ramasa na
ajese. Bucoubutu es un juguete sonajero para
nios. sinn. buucoa. V. rujabutu.

bucoabutu
juguete sonajero hecho de calabazas
budigoore [budi.o o.e] E, [budi.oo.e] J v.i.
irse, salirse. ej. Tone ire codeaaboa, budigoo
wacoaj y. Cuid a l por un rato all, sali y
me fui. V. budire, buure, goore.
budire [bu di.e] E, [budi.e] J v.i. salir. ej. Wii
aa, budi wacoaj y. Estaba en la casa, sal
y me fui. caus. buure. V. budigoore, budirudire.
budirotire [bu di.oti.e] E, [budi.oti.e] J v.t.
ordenar a salir. ej. Jamo cro, cojo gbo
jediro ejarirmre wiirij buerre
budirotirgama nare buer. Cada quince das
los profesores ordenan a los estudiantes internos a
salir (a quedar en la comunidad). V. budire.
bue [bue] an. especie de anguila. ej. Bue aami
bto ajaritatare. are bajibsag aami. La
anguila vive en el fango y se parece a la culebra.
ej. ajari watoajre, to yicari ju tubujre
bueajiore
44 Eduria & Barasana Espaol
qune aacami bue. Bto gosig aacami. Wai
bag aacami. Sgr masa bacama buere. La
anguila vive en lugares pantanosos debajo de
hojas amontonadas. Es muy resbaladiza. Come
pescado. Algunas personas se comen la anguila.

bue
anguila
bueajiore [bue.hi.o.e] v.t. leer en voz alta.
ej. Yare bueajioya m. Lalo en voz alta.
V. buere, agre, ruyugoaro agre.
Bue aju [bue.hu ] inan. nombre del tendido del
ro Pir-Paran donde hay la comunidad
llamado a Sonaa que habitan algunos
eduria, barasanas y tatuyos. ej. Waiyajre
aaja Bue ajuma. Tojre Snaa wme cti
mac aaja, eduria, na aaro. El tendido Bue
uju queda en el ro Pir-Paran. All est
ubicada la comunidad de Sonunu donde habitan
los eduru. V. riaga aju, rujaaju, Snaa,
apn. mapa

3.
buebudire [bue.bu di.e] E, [bue.budi.e] J v.i.
salir de estudiar para vacaciones. ej. Busiyne
buebudiriarm aam. Maana salimos de
vacaciones.
bueg, buego [bue.] m., f. 1 el estudiante, la
estudiante; alumno, alumna. ej. y bueg. mi
estudiante (masculino). ej. Y buesocac
aami i. l fue mi primer estudiante. pl. buer.
sinn. buerimas. V. buere.
2 profesor, profesora; maestro, maestra.
ej. yre bueg. mi maestro. ej. Yre buego
aacamo Bertha. Bertha fue mi profesora.
sinn. buerimas, masiog.
buemasiore [bue.msi.o.e] v.t. ensear.
sinn. gotimasiore. V. gotire.
buemasirtobudire [bue.msi.eto.budi.e] E,
[bue.msi.eto.budi.e] J v.i. graduarse, cumplir
los estudios exitosamente. ej. Qunaro
buemasirtobudiriar aama ramasare buer.
Los profesores son los que han cumplido sus
estudios con xito. V. gotirtobuure.
bue mene [bu e.mene] inan.f.n.esp. 1 guamas
bue mene (especie comestible, silvestre; uso:
se dice ms que jcomene). ej. Mtaroribsa
aacaj bue mene. Bue mene son guamas
pequeas. sing. bue menero. pl. bue mene, bue
menerori. sinn. jcomene.
2 guamos bue mene. sinn. bue mene,
jcomene.
bue mene [bue.me ne .] inan. especie del
guamo silvestre (uso: se dice ms que
jcomene). pl. bue meni yuc, bue mene
yucri. sinn. bue mene, jcomene.

nare buego yamo.
Est ensendoles.
buere [bue.e] v.t. 1 estudiar. ej. Bueg yaja y,
soo rca. Estoy estudiando con ella. ej. Ricati
buesog yami ima. l est empezando a
estudiar algo diferente. V. bueg, agri buere.
2 ensear. ej. Yre buego yamo, Paperare
amasigjaro yigo. Ella est ensendome a
leer. V. gotimasiore.
buertobuure [bue.e to.buu.e] v.t. interpretar,
explicar despus de leer. ej. i buerere yare
buertobuumi. l nos interpret lo que l ley.
V. gotirtobuure.

bueri
nubes
bueri [bu e.i] inan.f.n.esp. 1 nubes. ej. Bueri
wecaj wacaj wrica. La avioneta vuela
arriba de las nubes. sing. buerigasero,
bueribra. pl. buerigaserori, bueribrari.
V. buese.
2 humo. sing. buerij. pl. bueri, buerijri.
V. buese, jea robuere.
bueri bjase negrecerse, ponerse negro (con
bueriamaca buja sne
Eduria & Barasana Espaol 45
humo). ej. Bueri bjaroma, yoaro bsa,
btiyuju moji. Dicen que al negrecerse con el
humo del fogn, la caran dura ms.
bueri tuase [bu e.i.tu.se] E, [bue.i.tu.se] J
ahumar (casa, hamaca). ej. Bueri tuaja wii.
La casa est ahumando. ej. Jea yaaya! Bueri
tuarocato yaja, y j. Apague el fuego! Mi
hamaca est ahumando.
bueriamaca [bue.i..m k] E, [bue.i..mk] J
s.v.inan. escuela. ej. Ya aarimacare
bueriamaca aaja. Hay una escuela en nuestra
comunidad. V. rujamaca.
bueriatuti [bue.i..tuti] E, [bue.i..tuti] J
s.v.inan. cartilla para estudiar (aprender a
leer). V. buere.
bueribra [bu e.i.b.] s.v.inan. nube
redondeada (cmulo).
buerigaseri [bue.i.see.i] s.v.inan.f.n.esp.
nubes verticales (cumuloestrato).
sing. buerigasero.

Buerimam
el arco iris
Buerimam [bue.i.m.m] E, [bue.i.m.m] J m.
arco iris. ej. Buerimamma riorijre aacami.
Oco mano bajicari, muiju asirore aacami. El
arco iris sale (lit. existe) al anochecer despus de
la lluvia cuando hace sol.
Buerimam oco inan.s.de masa llovizna del
arco iris. ej. Buerimam ocoma, geajoose
aaja yicama. La llovizna del arco iris produce
piedrillas (piedritas) en el cabello.
buerimas, buerimaso [bue.i.ms.] E,
[bue.i.ms.] J s.v.m., f. 1 el estudiante, la
estudiante; alumno, alumna. ej. Buer sjaroto
rjoro, rujacaari rgrotiyujar, nare
carar. Antes de entrar (a la clase), ellos
mandaron a los estudiantes hacer filas para
contarles. sinn. bueg.
2 profesor, profesora; maestro, maestra.
ej. Ya beeroj syacama, yare
buerimasajama. Los profesores nos siguieron.
pl. buerimasa. sinn. bueg, masiog.
bueriaaroa [buei o ] E, [buei o] J
an.s.plural orugas bueriaaroa (comen las
hojas del uvo). ej. Bueriaaroa na yirma,
yeb jure bacama. Las orugas llamadas
buernurou come la hoja del uvo/rbol de uvas
amaznicas. sing. bueriaaroam.
buese [bue.se] v.i. 1 humear, echar humo.
ej. Bueaja jeame. El fogn est echando humo.
V. bia buere.
2 (estar) nublado, nublada. V. bueri.
bugu [bu u] E, [buu] J an. especie de rana
(comestible, de color caf). ej. Bugua war
wacaj ya, na, agsere ajicari. Fuimos a
alumbrar las ranas buguu, cuando escuchamos el
canto de ellos. V. tja.

buja
paloma
buja [buh] an. paloma. Leptotila rufaxilla.
ej. Wacaco yir, Ju, ju, ju yir, jr
aama buja. Hay muchas clases de paloma. Hay
una clase que dice: Wucuco y otra clase que
dice: 1u, ju, ju. V. buutu, gta buja, wese
buja.
buja sne [buh.sene.] E, [buh.se ne.] J inan.
especie de arbusto (utilizado para hacer
batidor para revolver mingao). ej. Buja
snene cmu gcama. Revuelven el mingao
con un batidor hecho del arbusto buju sne.

Cja bujego yamo.
Ella est exprimiendo la masa de yuca brava en un
matafro.
bujere busubatoose
46 Eduria & Barasana Espaol
bujere [buhe.e] E, [buhe.e] J v.t. exprimir (masa
de yuca brava en un matafro). ej. Cja
bujeya! Exprima la masa de yuca! ej. Najuro
usarar, cja bujere aaja ti. Para hacer
casabe, se necesita exprimir la masa de yuca
brava. V. bijere, jnom.
buje [buhe.] inan. especie de rbol (intil).
ej. Buje aacaj jatcuro ctore. El rbol
buje est en la sabana. pl. buje yucri.
V. buje.
buje ricaa [buhe..ik ] inan.f.n.esp. frutos
del rbol buje (no son comestibles/son
incomibles). sing. buje ricaa. pl. buje ricaa,
buje ricaari. V. buje.
buji [buhi] E, [buhi] J an. yerno (uso:
generalmente con pronombre posesivo).
ej. Y buji, y maco manaj yire ni aaja
ti. Mi yerno quiere decir/significa: El esposo de
mi hija. V. jmoc, jarog, jjo.
bujibac, bujibaco [buhibk.] E, [buhi bk.] J
m., f. cuado (uso: dicho por la mujer al
hombre), cuada (uso: dicho por el hombre a
la mujer). ej. i bujibacore bto quauju i.
l peg mucho a su cuada. V. simo, t.

bujuari
cerbatanas
buju [buhu] E, [buhu] J inan.f.n.esp. cerbatanas.
ej. Bujuane cata juticami ba. Mi to le puy al
pavo de monte con la cerbatana. ej. Bujuarire
qunocama waibcr jutirar. Ja wme tire
qunocama na: Yuc bujua, to yicari sari
bujua aacaj. Hacen cerbatanas para puyar
animales. Hacen de dos clases: La cerbatana
arrollada de madera y la cerbatana ahuecada de
una especie de la palma pacha. sing. bujua.
pl. buju, bujuari. V. bujuo, dreare, rujaa,
sari buju, wacasa, yuc bujua.
bujub E [buhu.b], arub J inan. cacur (bras.),
trampa de pescado (tejida de la cscara de la
palma bujuo). ej. Y bujubre wai sjarre
juarudicauma. Me robaron los peces que
haban entrado en la trampa cacur.
V. bujugasero, bujuo, rujab.
bujugasero [buhu.se.o ] E, [buhu.se.o] J
inan. 1 estera tejida de pacha (ger. utilizada
para guardar nueces). ej. Bujugasero seg
yami. l est tejiendo una estera de la palma
pacha.
2 trampa para los peces (tejida de palma
pacha). ej. Bujugasero seg yimi, arub
rojor. Estaba tejiendo la cscara de la palma
pacha para colocar una trampa para los peces.
pl. bujugase, bujugaserori. V. bujuo.
bujuji [buhu.hi] E, [buhu.hi] J inan. tira,
listn de pacha (ger.). ej. Bujujiri secari,
rujaraje yiri sacama nere riagaj uarar.
Tejen envases cilndricos de listones de pacha
para guardar pupua en el ro. sing. bujuji.
V. rujaraje.
bujum [buhum] E, [buhum] J an. especie de
avispa (que hace hueco en el suelo).
ej. Bujum, wiijre goje coag ejajama,
yoqueg yiyuju. Cuando la avispa bujum hace
un hueco en el suelo de la casa, es una prediccin
(de que van a enterrar un muerto ah). pl. no hay
plural. V. utia.
bujuo [buhu.o] E, [buhu.o] J inan. especie de
palma pacha (ger. utilizada para hacer
cerbatanas, envases tejidas para guardar
chontaduro en el ro). V. bujugasero, bujuji,
sari buju, wai bujuo.
burucutu [buukutu ] an. especie de bho
(pequeo). ej. Burucutu aacami bjjogore
bajibsagaca. amire aacami. i agjama
ado bajise yicami: Burucutu, burucutu,
burucutu yicami. i rujma rujagogoa ucari
cticami. El burucutuu es parecido al bho
bjjogo. Por la noche el chillido del burucutu es
as: Burucutu, burucutu, burucutu. Su cuerpo
tiene marcas de varios colores no rayados.
V. bjjogo.
buruse [buu.se] E, [buu.se] J inan.pl. granos,
barros (en la piel). ej. M ruj burusere co
yirotiya. Mande hacer tratamiento por los granos
(infectados). sing. no hay singular. V. buuruari,
rujaburuuri.
busiy E, J [busid], busy YM s.v.inan.
maana. ej. Busiy acudig waraja y,
Snaaj. Maana yo quiero ir a visitar la gente
de Sonunu.
busiy gajerm E, J, busy gajerm YM
pasado maana. ej. Busiy gajerm
ejasorarma na. Ellos empezarn a llegar
pasado maana.
busiyja [busidi.h] E, [busidi.h] J s.v.inan.
antes del amanecer. ej. Busiyja jee
jutisorarma na. Ellos van a soplar el
yurupar antes del amanecer.
busiyri [busid .i] adv. pronto, algn da, en
pocos das (cualquier da). ej. Busiyri bsa
waraja y. Quiero irme en pocos das.
busubatoose [busu.bto.se] E, [busu.bto.se] J
v.i. echar (luz). ej. Busubatooaja
busug butua
Eduria & Barasana Espaol 47
sabusuoria/(saria). La linterna echa una luz.
V. bususe.
busug [busu.] m. l que ilumina (sol, luna).
ej. maag muiju, busug aami. El sol es uno
que ilumina. ej. amiag muiju, busug aami.
La luna es uno que ilumina. ej. Ado busug
ruyubeami. No aparece el sol. pl. no hay plural.
V. muiju, amiag muiju, maag muiju.
busuotuag [busu.o.tu.] E, [busu.o.tu.] J
s.v.m. luna relumbrante en una cierta posicin
al amanecer. ej. marecaji gorone
busuotuami muiju. La luna estaba relumbrando
precisamente en la posicin del medioda al
amanecer. V. bususe, riotuase.

busurica
bombilla
busurica [busu.i.k] E, [busu.i.k] J s.v.inan.
bombilla. ej. Busurica waja yiroti aaja yare.
Nosotros debemos comprar una bombilla.
V. bususe.
busurija [busu.i.h] E, [busu.i.h] J,
busurij [busu.i.h] E, [busu.i.h] J s.v.inan.
de la madrugada. ej. Busurija basagajanocama
na. Ellos terminaron de danzar en la madrugada.
V. bususe, rujaj.
busurijaaca [busu.i.h .k] E,
[busu.i.h .k] J, busurijaca
[busu.i.h.k] s.v.inan. madrugadita,
maanita, amanecer. ej. Busurijaca
moasorgaja ya. Empezamos a trabajar por
la maanita/en la madrugadita.
V. busurocajeorija, bususe.
busurij V. busurija.
busurijaca V. busurijaaca.
Busurioco [busu.i.oko ] E, [busu.i.oko] J m.
estrella matutina, estrella de la maana.
ej. Busurioco, busiyjare jadicami. La
estrella matutina sale antes del amanecer. pl. no
hay plural. V. bususe, amicarma.
busurocajeorija [busu.ok.he.o.i.h] E,
[busu.ok.he.o.i.h] J, busurocajeorij
[busu.ok.he.o.i.h] E, [busu.ok.he.o.i.h] J
s.v.an. primera luz del da, alborada, amanecer,
madrugada. ej. Busurocajeorijre jee cur
wacama na. Ellos guardan el yurupar en la
madrugada. V. busurijaaca, muiju i jado,
rujaj.
bususe [busu.se] E, [busu.se] J v.i. 1 aclarar (el
da). ej. Busuato bajiaja. Est aclarando.
antn. riose, rioqueare, riorocacuse,
riotmore. V. busurica.
2 iluminarse. V. busubatoose, busuotuase,
qunarimaa bususe.
s.v.inan. luz. ej. Bususe maaja ti, adojre.
Aqu no hay luz.
bususorisoje [busu.soo .i.sohe] E,
[busu.soo.i.sohe] J s.v.inan. ventana (una parte
donde entra la luz). ej. Bususorisoje ctiaja
na yaa wii. La casa de ellos tiene una parte en
donde entra la luz. sinn. bususorotisoje.
V. bususe, rujasojeaca, soje, sore.
bususorotisoje [busu.soo.oti.sohe] E,
[busu.soo.oti.sohe] J s.v.inan. ventana (una
parte donde entra la luz). ej. Wii jubeajre
bto ti rtiajare, bususorotisojeri yiyuma.
Abrieron las ventanas porque hubo oscuridad
dentro de la casa. sinn. bususorisoje.
busy YM V. busiy E, J.
butica [butik ] E, [buti k ] J an.s.plural
hormigas butica (especie que pica, incomible,
pequea con cuerpo negro). ej. Gajerm
aacauju soo quna. Butica, diroa, momia,
quejeose soore ejargujar. Ella permaneci
otro da ms aguantando la molestia de las
hormigas butcu, los saltamontes y las abejas.
ej. Buticam jj macaj y juyaro yre
toami. Hace rato, una hormiga butcu me pic
cuando yo estaba sentado en el patio.
sing. buticam.
butua [butu ] an.s.plural termitas, trmites o
termes, comejenes butua (no comestibles).
ej. Butua aacama yuc joej, rujaa yicari
aar. Sitatcurore qune no bojarone
aacacama. Macaroca wacudir, mani sudi
reacujama, guaro ejacari, bacama. Los
comejenes butuu viven en cualquier sitio. Cuando
uno sale de paseo en el monte, si dejamos nuestra
ropa tirada, (los comejenes) vienen rpido a
comerla. sing. butuam. V. butuimia.


butuam
comejn
butuajacaroca buu beco
48 Eduria & Barasana Espaol

Yuc joere jesaja butua.
El nido de comejenes est en un rbol.
inan. nido de comejenes butua (que se
encuentra en un rbol). ej. Yuc
jeaquedigoorituture aariaj qunocama
butua. na baroti juaruyubetiboarine gmubo
na basene eotuu, rujaa yicacama. Los
comejenes butuu hacen su nido en un tronco.
Aunque no se les ve/se les nota llevar los
materiales para hacer su nido, comen de un palo
podrido y hacen su nido muy redondo. ej. Butua
cucari, wai wayag wami y gag. Mi
hermano mayor, ech el nido de comejn (por
pedazos) en el ro para atraer a los peces, y se fue
a pescarlos con una red. sing. butua.
V. butuimia.
butua riar an.s.plural comejenes butua que
vuelan. sing. butua riarm. V. riar.
butuajacaroca [butu hkok] an.pl. termitas,
trmites o termes, comejenes butuajacaroca
(cuyas larvas son comestibles).
ej. Butuajacaroca macarocajre aacama
bariar. Los termes butuujucurocu se
encuentran en la selva y (sus larvas) son
comestibles. sing. butuajacaroca.
butuaroca [butuok ] an. especie de culebra
(no venenosa). ej. Butuaroca i cnijama,
jnibeticami. La culebra butuurocu no es
venenosa. (lit. Cuando la culebra butuurocu pica,
l no causa dolor.) pl. butuaroca. V. a.
butuimia [butuimi ] an.s.plural termitas,
trmites o termes, comejenes butuimia
(especie negra, no comestible).
sing. butuimiam. V. butua.
inan. nido negro de las comejenes
butuimia (que se encuentra sobre la tierra).
ej. Soo rojorocariine butuimia
godowedicoasuju. l que ella dej sentado se
convirti en el nido de los comejenes negros.
V. butua.
butuquiri [butukii] an. especie de periquito
(verde). Forpus passerinus. ej. Butuquiri, wecore
bajig aaboarine mojogaca aacami. Aunque
el periquito butuqur es parecido al loro real, es
pequeo. V. quia quia, weco.

buu
agut, chacure, guara, guatn
buu [bu u] an. agut, chacure (reg.), guara, guatn.
Dasyprocta rubrata, Dasyprocta punctata.
ej. Buuma qui bag aami. La guara come
mandioca. V. buuo, boso.
buu isiyasia
[buu.isi.dsi] E, [bu u.isi.dsi] J inan. pelo
largo en la trasera de la guara. ej. Rujayasia
isia joa cticami buu. La guara tiene pelo largo
en la parte trasera. V. ruyayasia.

buu beco
especie de mosca grande del agut
buu beco [bu u.be ko] E, [buu.beko] J an. especie
de mosca (grande, deposita sus huevos en los
aguts, se parece a la mosca comn). ej. Buu
beco, aacami buure ria tuug. La mosca buu
beco es ella quien deposita sus huevos en los
msculos de los aguts. V. beco.


buucoa
especie de calabaza
buucoa buuwjio
Eduria & Barasana Espaol 49
buucoa [buuko] E, [buu ko] J inan. 1 especie
de calabaza.
2 juguete sonajero (hecho de calabazas
pequeas). sinn. buucoabutu.
buucure [buu.ku u.e] E, [buu.kuu.e] J v.caus.
poner afuera, sacar afuera.
ej. Rtiarocacuadijre soribc buucucama.
Cuando comienza oscurecer, ellos sacan los
instrumentos musicales tradicionales afuera de la
casa. sinn. mibuucure. V. buure.
buu gda nuria [buu. d.nui ] an. especie de
escarabajo (muy pequeo). ej. Macarocajre
aacami buu gda nuria. Juro joej
wrocajeocami. El escarabajo buu gdu nuru
vive en el monte. Cuando vuela se posa encima de
las hojas. pl. buu gda nuria.
buu moji [buu.mo hi] inan.s.de masa especie de
caran (bras. utilizada para techar la casa). ej.
Buu moji rca wii bayuju i. l tech la casa
con la caran buu moj.
Buuo [buu.o] f. carcter mtico, la hembra de
Guara. ej. Buuo soo bajire quetire goticamo
Sonia. Sonia nos relat el mito de la hembra de
Guara. V. buu.
buure [buu.e] E, [buu.e] J v.t. hacer salir.
ej. nare buuya ma! Hgalos salir de aqu!
ej. Busuroto rjoro jeere buucama. En la
madrugada sacaron afuera el yurupar. ej. jecoa
guji jogarearo jdo, qunase guji buuraroja.
Despus de caer los dientes de leche, saldrn
dientes buenos. V. mibuure, mibuurotire,
mogase buure, buucure, budire, juabuure,
tabuure.
buuro [buuo] inan., cl.irreg. cerro, colina, loma,
subida. ej. Buuro maro aacaj, Toara
rojariamaa. El camino para llegar a Touru pasa
por una loma muy alta. ej. Buuroma rujabua
aaja ti. Un cerro es un montn de tierra.
ej. Wa, buuroaca maja, wartu, ya bajirone,
bto yare giocaj ti. Fuimos, subimos el cerro,
y el proceso de irnos nos dio mucho miedo.
V. Cuma buuro, gta, rujabuuro, Meni
cmuro, Mio buuro, Yojoya buuro.
adi buuro este cerro.
i buuro aquel cerro. ej. I buuro aaboame!
Mire aquel cerro que est all!
ti buuro ese cerro.
jairibuuro [h i.i.buuo] E, [hi.i.buuo] J
s.v.inan. cerro grande.
mojoribuuro [moho.i.buu o] E,
[moho.i.buuo] J s.v.inan. cerro pequeo, cerro
bajo.
buuruari [buuu.i] inan.pl. 1 sarampin.
ej. Buuruari rijacaj y. Yo me enferm de
sarampin. sinn. buuruari as.
2 rubola o rubeola. ej. MMR aaja ti,
papera, buuruari (sarampin) to yicari,
woroari (rubola) co. Es la vacuna MMR,
medicina contra la papera, la sarampin y la
rubola. sing. no hay singular. V. buruse,
rujaburuuri.
buuruari as inan.pl. enfermedad de
sarampin. sinn. buuruari. V. gjaboc
woroari, woroari.
buurc [buu.k ] inan. yuca de guara (especie
de yuca brava). ej. Buurc wme ctirc
aaja, quirc. Es una mata de yuca brava
llamada yuca de guara. V. qui, rujarc.

buutu
paloma torcaza colorada
buutu [buutu] an. paloma torcaza colorada.
Columba subvinacea purpureotincta, berlepschi.
ej. Buutu aacami buja cro aag. La paloma
torcaza colorada es del tamao de la paloma
comn. V. buja.

buuwjio
especie de palma
buuwjio [bu u.wi hi.o] E, [buu.wi hi.o] J inan.
especie de palma (no produce fruto comestible,
clasificada como maleza cuando se crece en la
chagra). ej. Buuwjiori, jairo aam y yaa
wesej. Hay muchas palmas buvjnor en mi
buuyairo bare
50 Eduria & Barasana Espaol
chagra.

buuyairo
zorro comn, zorro de monte, zorro gris
buuyairo [buudio] an. 1 zorro comn, zorro
del monte, zorro gris. Dusicyon thous,
Cerdocyon thous, Urocyon cinereoargenteus.
ej. Buuyairo macarocaag, yaire bajiro rng
aami i. El zorro comn es un animal salvaje
que persigue (animales) como el perro.
2 especie de avispa (grande). Synoeca spp.,
(especialm.) Synoeca septentriolas, F. Vespidae.
ej. Buuyairo aacami utiam jaigro. El
buuyuro es una avispa grande. V. utia.
buya [bu d] E, [bud] J inan.s.de masa algodn
del monte, algodn de ceiba, capoc o kapok (la
fibra de la vaina del rbol ceiba que se utiliza
para hacer dardos). Ceiba spp. ej. Buya tne
gajano, rase jutig wami. l termin de poner
el algodn de ceiba en los dardos y se fue a cazar
tucanes. V. buya.
buyaa [bud ] an.s.plural chinches (insectos
pequeos y comestibles crudos o asados
despus de destripar el veneno en su pecho;
hay varias especies nombradas por las matas
donde se ubican). Orden de los Hempteros.
ej. Reto yucre, jota yucre, quircre,
yebre qune aacama buyaa. Los chinches se
encuentran en las matas de lulo, la maleza que
tiene espina, yuca amarga, uvo de monte, etc.
sing. buyaam. V. mene buyaa, oco buyaa.
buya bc [bud.bk ] inan.pl. plumas del
mochilero (utilizados en el tocado tejido de la
danza). sing. no hay singular. pl. buya bc.
V. maja joaro, rujabedo.
buya bcbedo [bud.bk.bedo] inan. tocado,
corona de la danza (tejida de hojas de ramo
para colocar las plumas de mochilero). ej. Buya
bcbedori jeocari, basacama na. Ellos
danzaron con las coronas buyu bcbedor
puestas. V. apn. dibujo de la corona de la
danza tejida para las plumas del mochilero,
maja joaro, rujabedo.

buya bcbedo
tocado, corona de la danza tejida para las plumas del
mochilero
buya triroa [bud.tio.] an.s.plural orugas
buya triroa (especie roja que alimenta de
hojas de bejucos). ej. a aacama buya triroa
wme ctir sar, misimaa jure bar. Las
orugas llamadas buyu trrou son rojas y se
alimentan de las hojas de bejucos. sing. buya
triro. V. beroa, a.
buya [bud.] E, [bud .] J inan. palo de ceiba
(especie de rbol que produce algodn de
monte utilizado para hacer dardos). F. Bombax,
Bombacaceae, G. Ceiba pentandra. ej. Soj
wacari, abjare aaja, buya yucre. Yendo
lejos, uno encuentra los palos de ceiba.
pl. buyari, buya yuc. V. buya.
ba [b ] m. to (pariente masculino de la familia
del padre, de su misma generacin; uso:
vocativo). ej. Ba, ejari m? To, lleg usted?
ej. Ba mesa ejama. Llegaron mis tos.
pl. ba mesa. sinn. bam.
bajuure [b.hu u.e] v.t. enganchar, engafar,
garfear, coger pescado, pescar. ej. Wai wejeria
yre bajuub ti. Jniaja. El anzuelo me
enganch. Me duele. V. bare, juure.
bam, bamo [bm.] m., f. 1 to (pariente
masculino de la familia del padre, de su misma
generacin), ta (pariente femenino de la
familia de la madre, de su misma generacin).
ej. Y bam aami ima. se es mi to.
ej. Y bam mesa aama idiar. Mis tos son
tres. ej. Bamo wese wacoamo. Mi ta se fue a
la chagra. pl. bam mesa, bamo mesa.
sinn. ba. V. mecajo.
2 padrastro, madrastra. sinn. masorii,
masorio; masobcorii, masobcorio.
bare [b.e] v.t. 1 construir (casa). ej. Wiiji
ba gajano aacam ya. Terminamos la
construccin del refugio y no hicimos ms.
V. wii bare.
2 techar. ej. Syaroja rine bajeoroti ryab
ti. Falta techar la parte de atrs, no ms.
V. bawasoare, wii bare.
3 tapar (olla, caja). ej. M wai sotre
bariaro bcoa
Eduria & Barasana Espaol 51
bariaro macaa. Busque la tapa de su olla de
pescado. V. bajuure, coabare, jaabare,
maabare, tubare.
s.v.inan.pl. tapas. sing. bariaro.
bariaro s.v.inan. tapa. pl. bare.
bawasoare [b .wso .e] v.t. construir (una
casa nuevamente en el mismo sitio u otro).
ej. Y wii ti jro jdo, gaje wii bawasoab.
Despus de que mi casa se quem, constru otra
casa en otro lugar. V. bare, wii wasoare.

bbmisiju
hojas del bejuco bbmsi
bbmisi [bb.misi] inan.f.n.esp. especie de
bejuco (maleza; se parece como un arbusto con
tallo leoso, espinas, muchas ramitas saliendo
de un raz leoso y diseminando; las ramitas
tienen grupitos de hojas redondas; se
encuentra en los rastrojos). ej. Bbmisimaa
wesegodore aacaj. El bejuco bbmsmuu
crece en los rastrojos. sing. bbmisimaa.
pl. bbmisi, bbmisimaari.
bbri [bbi] inan. 1 fiebre y escalofros.
ej. Bbri bjag, adicujirire idiba. Cuando
tiene fiebre, tome estas pastillas. sinn. bbri
bjase. V. asicari rijare.
2 paludismo. ej. Bto bbri yre rijacaj ti.
Estuve muy enferma con paludismo.
bbri bjare tener fiebre y escalofros.
ej. Y rujne bbri bjaja y. Tengo
escalofros en todo el cuerpo. V. asise.
bbri bjase fiebre y escalofros. ej. Bbri
bjase tjoose aaja adi co. Esta medicina es
para quitar la fiebre. sinn. bbri.
bbri mini [bbi.mini] E, [bbi.mini ] J an.
cigeuela (especie de ave acutica, no
comestible). Himantopus mexicanus. ej. Ya
aarojre bbri minia aacama. En nuestro
territorio hay cigeuelas. sinn. majio.



bbri mini, majio
cigeuela
bco [bko] an. oso hormiguero, oso palmero.
Myrmecophaga tridactyla. ej. Roacose stig
aami bco. El oso hormiguero huele horrible.
pl. bcoa osos hormigueros. sinn. meca bco.
V. aja, bcoa termitas bcoa, J bco,
misijac.

bco
oso hormiguero, oso palmero
bcoa [bko ] an.s.plural termitas, trmites o
termes, comejenes bcoa (especie de color
negro que se encuentra en los rboles, los
recin empollados son comestibles). ej. Bcoa
aama. Sita rca, wii yir, barma sitare,
yuc jogasere qune. Bariar aama,
bcoama. iir aama. Yucjri tuyaama. Son
las termitas bcou. Comen la tierra y los palos
podridos para hacer el nido. Son negros y
comestibles. Se encuentran en los rboles.
sing. bcoam. V. bcoa osos hormigueros:
bco, meca.

bc bjaare
52 Eduria & Barasana Espaol

bcoa
nido de las termitas bcoa
bc [b k] E, [bk] J inan. 1 castaa de Par,
nuez de Par. Bertholletia excelsa H. et B.
ej. Bcre bacama gaquea. Los monos maiceros
comen las castaas de Par. sing. bca.
pl. bc, bcari.
2 castao (rbol de castaas de Par).

bc
castaa de Par, nuez de Par
bc [bk], bco s.v.m., f. 1 viejo, vieja;
anciano, anciana. ej. Bc gorone aami y
ic. Mi abuelo es muy viejo. ej. Bco yire
aaja. Mani rjoro bcariore so gre
rcbore aaja. Se dice anciana de aquella
que tiene mayor edad que nosotros, se le respeta
una como ella. pl. bcr, bcr rmiri.
V. bcase.

bco
anciana
2 hombre grande, gordo; mujer grande, gorda.
ej. Pasicu bc. Francisco gordo. pl. bcr,
jacar rmiri. V. jaig, cre.Bca
[b k] E, [bk] J inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido (en el cao Piedra ubicado
abajo del cao Bcya). V. apn. mapa

2.
bcaca, bcoca [bk. .k] s.v.m., f. viejito,
viejita; ancianito, ancianita. ej. cmu bcaca.
pay viejito. V. bc.
bcamjase [bk.mh.se] E, [bk.mh.se] J
v.i. crecer, desarrollarse (animal, persona).
ej. Bcamjato bajiaja y ote. El rbol que
yo sembr est creciendo. V. bcase, mjare.
bcarirodo [bk .i.odo] E, [bk.i.odo] J
inan. tiempo de madurarse. ej. Sna ti
bcarirodo aaja ti. Es el tiempo cuando se
madure la pia. V. rujarodo.
bcase [bk.se] E, [bk.se] J v.i.
1 (ser/estar) viejo, vieja (machete, radio,
remo, ropa). ej. Bcase aaja y sudiro. Mi
ropa es vieja. V. maa bcmaa.
2 madurar. ej. Bcaja jre, y sna. Mi fruta
de maran est madura. sinn. tease.
3 crecer. ej. Guaro bcaramo. Ella quiere
crecer rpidamente. ej. jumasig aaboarine
bcabeami. Aunque l puede chupar, no est
creciendo. antn. mamase. V. bcamjase.
s.v.inan. cosa vieja (machete, radio, remo,
ropa). ej. Y camisa bcase aari, woocoaj.
Se rompi mi camisa porque es vieja.
ej. bcwii. casa vieja. sing. bcase. V. bc.
bcroa [bko] an.s.plural termitas, trmites o
termes, comejenes butua (especie comestible
con cabezas negras claras, construyen
termiteros pequeos, vuelan antes de la lluvia).
ej. Y jaco jairo bcroare sayumo. Mi mam
consigui muchos termes bcrou.
sing. bcroam. V. meca, apn. grfica de
termes y hormigas.
bcsa [bks ] E, [bks] J an.s.plural orugas
bcsa (no comestibles, venenosas). ej. Mene
jure bacama bcsa. Las orugas bcsu
comen las hojas del guamo. sing. bcsam.
Bcya [bk.d] E, [bk.d] J inan. cao,
afluyente del cao Piedra (ubicado abajo de la
cachivera llamada Bca). V. apn. mapa

2.
bjabetiase [bh.beti.se ] E, [bh.be ti.se] J
s.v.inan.sing. (estar) romo, roma; estar
desafilado, desafilada; sin punta; embotado,
embotada; sin filo (cuchillo, machete).
ej. Bjabetiasene cmeji cticari, jaasureb
y. Yo estaba rozando con un machete sin filo.
pl. bjabeti. antn. bjase.
bjaare [bh.ii.e] E, [bh.ii .e] J v.i. sufrir.
bjare bjoroa
Eduria & Barasana Espaol 53
ej. Wa bjaaa m! im mre maibeami.
Vyase y sufres! Nadie te ama. ej. Bto
stiritiaja y, y yaar qune. Sonia, bto
bjaaamo. Adojre rijabsaamo. Estoy muy
triste, mi familia tambin. Sonia est sufriendo
mucho. Ella est muy enferma ac (donde
nosotros).
V. jojiye tmore, rgre, tmore.
bjare [bh.e] v.t. 1 encontrar, hallar,
conseguir (cosa, idea). ej. Gjoa bjag, mre
waja yircja y. Cuando consigo dinero, voy a
pagarle. ej. Manajo bja, wacoacami. l
consigui una mujer y se fue. sinn. abjare.
antn. yayire. V. ajibjare, masibjare,
toabjare.
2 encontrarse con. ej. Wacudica yigne, ire
bjaejab y. Al realizar mi paseo, me encontr
con l. sinn. bocare.
bjase [bh.se] v.i. (ser/estar) afilado, afilada;
agudo, aguda; tener buen filo. ej. Bto bjaja,
y yaaji, jaariase. Mi machete est afilado.
caus. bjoore. antn. bjabetiase. V. bbri
bjase, bjoori.

Bjo, i yabese
relmpago
Bjo [bho] m. l que hace el relmpago y el
trueno. ej. Bjo i jaasere bto gib ya.
Tuvimos mucho miedo de la tormenta (del
relmpago y el trueno). V. Bjo cmua.
Bjo i yabese rayo, relmpago. ej. Bjo, i
yabesema, giose aaja. Los relmpagos son
peligrosos. V. yabese.
Bjo i jaase 1 trueno, tronar. ej. Bto Bjo
jaami. Tron mucho. sinn. Bjo i bsse.
V. poro poro i yise.
2 caer, alcanzar (un rayo). ej. Bjo i jaariaro
beero, snicaj yuc. Despus de la tormenta, los
rboles donde haban cado rayos se secan.
V. jaare.
Bjo i bsse trueno, tronar. sinn. Bjo i
jaase. V. poro poro i yise.
bjoar E [bho], jea J an.s.plural termitas,
trmites o termes, comejenes bjoar (especie
comestible y negra con cabezas pequeas,
mandbulas largas, construyen termiteros altos
y salen volando del nido al anochecer). Orden
de los ispteros, familia xilfagos. ej. Sita
widarore rujaturiro yicari aacama bjoar.
Las bjourd hacen columnas en tierra arcillosa.
sing. bjoarm. V. meca, apn. grfica de
termes y hormigas.

bjoarbo E, jeabo J
termitero de las termitas bjourd
bjoarbo E [bho.bo], jeabo J inan.
termitero de las termitas bjoar (alto, de
forma de una columna). ej. Sita widarore
rujaturiro yicari aacama bjoar. Las
termitas bjourd hacen termiteros como
columnas en tierra gredosa/arenosa.
Bjo cmua [bho.kumu.] inan. (ingl.) jet,
avin de reaccin (uso: lengua tradicional,
indgena). ej. Jairica, wricare, Woro woro
yiricarema, Bjo cmua wme yicama, masa.
Al avin de reaccin, la gente le dice Bjo
cmuu. V. bode cmua, Bjo, wse.
bjoore [bh.oo.e] E, [bh.oo.e] J v.caus. afilar.
ej. Cmeji bjooya! Afile el machete!
V. bjase, bjoorii.


bjoorii
lima
bjoorii E [b h.oo.i.i], bjori J [bh.o.i.]
s.v.inan. lima. ej. Jaariase bjoorii waja yimi
amica rjoro. Anteayer compr una lima para
afilar el machete. V. bjase.
bjoroa [bhoo ] an.s.plural cubeos (grupo
indgena). ej. Mitjre jjar aama bjoroa
masa. Hay muchas indgenas en el grupo cubeo de
Mit. sing. bjoroag, bjoroago. V. riyamaja.

bj brrmj
54 Eduria & Barasana Espaol

bj
araa
bj [bh ] an. araa. ej. Bj yre cnicami.
Una araa me pic. V. badi aguro, cai bj,
gja bj, rma ji, wabu, apn. dibujo de la
araa.
bj waa [bh.w] E, [bh.w ] J inan.
telaraa. ej. Bj waamaari sase aaja. La
telaraa es pegajosa. sing. bj waamaa un hilo
de telaraa. pl. bj waamaari.
Bjjoero [bh.ho e.o] E, [bh.hoe.o] J inan.
cachivera (bras.) Araa, raudal, rpido (en el
cao Piedra). ej. To baji wa, rojaeja, cmua
wasja, mni Bjjoero cmua rto mni,
aquj eja, cmua wejgmeroo, mniacaj
ya. Entonces, fuimos bajando hacia el cao y
llegando, entramos a la canoa y fuimos ro arriba,
pasando la cachivera Araa, llegamos a la
cachivera uqu donde comenzamos arrastrar
la canoa de donde comienza la cachivera hasta
donde termina y fuimos ro arriba.
V. apn. mapa

2.
bjjogo [bhhoo] E, [bhho o] J an. bho,
mochuelo. Speotyto cunicularia, Pulsatrix
persicillata. ej. Bjjogo aacami moigne.
Biiare bag aacami. i agjama, Pu, pu,
pu yicami. El bho es de color gris. l come
ratones. Cuando chilla, dice: Pu, pu, pu.
V. burucutu, muijuduro, werajo.

bjjogo
bho
bjre [bh.e] v.i. reproducirse, multiplicarse,
aumentarse (nmero de personas, animales,
vveres). ej. Sita watoje ria cucari,
bjruyucama gmusua. Las niguas entierran
los huevos debajo de la tierra y as se reproducen.
b me b [b.me.b] interj. huy!, qu bueno!
(exclamacin de deseo para comida rica, mujer
linda, ropa buena, canoa bien hecha, etc.).
ej. B me b! Qunase stiaja. Bacaroti
aaboaja ti. Huy! Qu bueno! Huele rico.
Quisiera comerlo.
bog, bogo J [b o.], baig, baigo E
s.v.m.,f. 1 malo, mala (persona, animal).
ej. Y mac, bog aami. Yre cdibeami.
Mi hijo es malo. No me obedece. ej. Bor aama
na. Ellos son malos.
2 feo, fea (persona, animal). ej. To jdo, bog
aaboarii, qunag aacoasuju. Despus de
esto, aunque estaba feo, se convirti en un hombre
bonito. pl. bor. sinn. qunabec, roacog,
rojog. antn. qunag.
boore [b.oo.e] v.caus. poner (collar), dar
(collar) a otro. ej. ire waicaje y
boorotijare, ire boomi. Porque yo mand a
poner las chaquiras a l, las puso. V. bsare,
yoore.
s.v.inan.s.de masa [b.oo.e] E, [b.oo.e] J
cemento, pavimentacin. ej. Simetu wii
jbearire na boorere araja. Yo quiero mirar
el (piso de) cemento adentro de la casa.
V. btise.
bose J [bo.se], baise E v.i. 1 (ser/estar) mal,
malo, mala; horrible. ej. boriwii. casa mala.
ej. Borija aacaj (a cniriaja). Fue una
(herida) horrible (mordedura de culebra).
ej. borica (naranja). (naranja) fea, pasada.
ej. boro stise. mal olor. sinn. roacose,
rojose.
2 (ser/estar) feo, fea. ej. Boriwii aaja. La
casa es fea. antn. qunase.
bri iir [bi.ii] E, [bi.ii] J an.s.plural
grupo tnico entre los carapana. sing. bri
iirg, bri iirg. V. dra masa, momia,
mtea.
brare [b.e] v.t. hacer bola(s) (por
ejemplo, de tierra en hacer una casa).
ej. Cjare brasaa. Haga bolas de la masa de
yuca brava y mtelas en la olla. V. mobra,
iabrare, osere.
brrmj [b.m.h ] s.v.inan. da que
nunca jams pasar (modismo para el tiempo
del umar maduro; uso: solamente en el cuento
de la tortuga y la danta). ej. Mre jidircja
brrmjma boca yicauju guuja,
wecre. Al or esto, el morrocoy le respondi:
bsa byare
Eduria & Barasana Espaol 55
No te puedo soltar por nada. Si le soltar, ser
en el tiempo de umar. V. rujaj.
bsa adv. ms. ej. Najure jairo bsa juarmoa.
Lleve ms casabe. ej. Bueri bjaroma, yoaro
bsa, btiyuju moji. Dicen que al negrecerse con
el humo del fogn, la caran dura ms.
ej. Jcoroa yucua, omo sniriore aacama.
Jcoroa rtoro bsa yoer aacama. Las larvas
jcorou yucuu estn en las palmas marchitadas
de patab. Son ms largas que las larvas jcorou.
V. apn. II. Diccionario de los sufijos -bsa.

bsariaj
collar
bsare [bs.e] v.t. tener collar puesto.
ej. aquerijo bsaja y. Yo tengo puesto (el
collar de) chaquiras. ej. Waicajema, bsare
aaja. El collar de chaquira es para tener puesto
en el cuello. caus. boore. V. mobea siare,
jaabsare, ricajdo waare.

bsare
collares, gargantillas
s.v.inan.f.n.esp. collares, gargantillas.
sing. bsariaj. pl. bsare, bsariajri.
V. aquerijo.
bsaria gta [bs.i..t] E, [bs.i..t] J
s.v.inan. piedra del pay (grande, blanca, que
se cuelga del cuello del pay). pl. bsare gta,
bsari gtari. sinn. gta. V. bsare,
apn. dibujo del bailarn.
bsse [bs.se] v.i. sonar, hacer sonido.
ej. Wmguiguiam, ire eajama, bto quii
yise bscami. Si agarramos la cigarra, hace un
sonido fuerte. ej. Wrica bsb. El avin hizo
un sonido. ej. Jre bsb, agrito. El radio ya
son. ej. Oco bsaja, quediroado. La lluvia ya
suena porque viene lloviendo. V. jaabsore.
s.v.inan. sonido. ej. Adirori agritori bsse
aaja. Estos radios son los que suenan bien.
btibeti [bti.be.ti] v.i. (ser/estar) blando,
blanda; suave; dctil (metal); flojo, floja;
flexible (lit. no duro). ej. Cme btibeti,
aluminio wme ctise, sotre qunore aaja ti.
Se usa el metal dctil nombrado aluminio para
hacer ollas. ej. To bajiri, weseri, sita btibeti
weserire, qunaro judiaja bare. Entonces, las
matas cultivadas crecen bien en las chagras con
tierra que no es dura. antn. btise. V. abarij.
btise [bti.se] v.i. 1 (ser/estar) duro, dura;
firme, fuerte (cosa). ej. Btise aaja gta. La
piedra es una cosa dura. ej. Wiigodo co gajano,
wii botari, btiribotari macacama na.
Al terminar de medir el sitio de la casa, ellos
buscaron postes de madera dura. ej. btirimaa.
camino duro/firme. antn. abase, btibeti.
ej. Adimaare qunaro wuja m. Bto
btiaja. Lo felicito por esta cuerda. Le qued bien
dura. ej. Btiro biberia soje aaja soje.
La puerta es bien asegurada/fuerte. V. ucuase,
sita btise, tmare, tutuare.
2 (estar) quemado, quemada (comida no
cocinada en agua como casabe, carne, pepas).
ej. Waibc rii bto i sesore aari, bto
btiaja. La carne est quemada porque l la
muque demasiado. V. sase, ase.
bto [bto] adv. mucho, mucha; muy. ej. Bto
waraboaja y, guag wac, to bajiboarine
wamasibeaja. Tengo muchas ganas de irme a
baar pero no puedo. ej. Bto qunaja ti. Est
muy bueno. ej. Bto agami. l habla mucho.
ej. Bto awas oca ruyumi i sgne. Slo se
puso a gritar muy fuerte.
bto gotire v.t. hablar severamente para
advertir. ej. Ma masu gmere quabesa
yigo, y rare bto gotirgboaja. Yo advierto
a mis hijos para que no peleen.
bto sgne, bto sgne siempre solo, sola.
ej. Bto sgne warag aami. / Bto sgne
warago aamo. l siempre quiere andar solo.
/ Ella siempre quiere ir sola. V. sg.
btobsa [bto.bs ] adv. un poco ms, aun ms.
ej. Btobsa awascama na. Ellos gritaron aun
ms. sinn. rtobsaro.
bse [b.se] E, [b.se] J v.i. dormirse,
entumecerse (mano, pie). ej. uujooro bto
jnicaj, gbo ti bjama. Cuando la pierna
est dormida, duele mucho al estirarla. ej. Y
mo yre bjedicoaj. Mi mano se me
entumeci completamente.
byare [bd.e] E, [bd.e] J v.t. empujar a
otra persona con fuerza (cuerpo a cuerpo).
caac, caaco caguequedise
56 Eduria & Barasana Espaol
ej. irema byarocaqueocauju. Dicen que lo
empuj con fuerza y lo hizo caer. V. quare,
turuocare.
C - c
caac, caaco [kk.] m., f. pap, mam; papi,
mami (uso: vocativo y sirve para hablar de los
padres). ej. Caac rca waj y. Me fui con
mi pap. V. jac.
caac bc, caaco bco [kk..bk.] E,
[kk..bk.] J m., f. papi, mami (uso: vocativo
y sirve para hablar de los padres). ej. Caac
bc, adirmana to bajirone na jacare
jiirgama na. Sniar qune, to bajirone
yama. Hoy en da ellos llaman a sus padres
Papi. Tambin cuando estn preguntando por
informacin, les llaman as. V. jac.
cabere [k be.e] E, [kbe.e] J v.t. meter la mano
en un lquido (olla de pintura negra, olla de
agua, ro) para sacar lo que est. ej. Oco
watoaj aaricare cabemire aacaj, gtare.
Se mete la mano entre el agua para sacar la
piedra. ej. Oco sot cabeajeami sca. El beb
est jugando en la olla de agua. ej. Wee sotre
cabeauju soo. Ella meti su mano en la olla de
pintura negra para probarla.
cabibetimaa [kbi.be.ti.m] E, [kbibe.ti.m] J
s.v.inan. camino no barroso, fangoso.
antn. cabirimaa.
cabirimaa [kbi.i.m ] E, [kbi.i.m ] J
s.v.inan. camino barroso, fangoso, lodoso.
ej. Masa biyaroaca na waca aarimaa aari
bto cabirimaa aaja. Como la gente va cada
nada, por eso el camino est muy barroso.
antn. cabibetimaa. V. cabise, cabiritata,
ajaritata, sita, tata.
cabiritata [kbiitt] E, [kbiitt] J s.v.inan.
fango, charco (rea barrosa o fangosa). ej. Oco
ti quediro beero, sita abatone cabiritata
aacaj. Despus de la lluvia, se ablanda la tierra
y se vuelve fangoso. V. cabise, cabirimaa,
ajaritata, rujatata, sita, tata.
cabise [kbi.se] v.i. (ser/estar) barroso, barrosa;
fangoso, fangosa; lodoso, lodosa (camino,
tierra, pista). ej. Bto cabiaja, ti maa. Este
camino est muy barroso. V. cabirimaa,
cabiritata, ajase sita, tata.
caca [kk] an.s.plural hormigas caca (pequeas
y negras, viven en los rboles o los techos,
pican y tienen olor, no son comestibles, comen
madera podrida). ej. Caca aacama, yuc joej
wii bacari aar. Gjer sar, moir, iir
aacama na. Las hormigas cucu estn en los
rboles donde construyen sus nidos. Hay una
especie de color rojo, una especie de color gris y
otra especie de color negro. sing. cacam.
V. mecaya.

caca
especie de hormiga
cacariar [kki ] E, [kki] J an.s.plural
cras de las hormigas caca (en la etapa cuando
vuelan). ej. Cacariar wacama oco quediro
jdore. Despus de la lluvia, las cras de las
hormigas cucu que se les llaman cucururd
vuelan. sing. cacariarm. V. caca.

cacaro
cacao avispero
cacaro [kko] an. pjaro cacao avispero
(pequea, vive en grupos de tres o cuatro,
come comejenes, no es comestible y no es
criado por la gente). Daptrius americanus.
ej. Cacaro aacami mini. Cotia joa botig
aacari, queerj joa iig aacami. Utiare
bacami. Bajicari, masa na wajama, sojne
ari ocoocami. El cacao avispero es un pjaro que
tiene plumaje blanco por su pecho y negro por sus
alas. Come avispas y cuando la gente viaja, l las
ve de lejos y da una alarma.
cadase [kd.se] E, [k d.se] J v.i. (ser/estar)
flojo, floja. ej. Misimaa siariaro cadacoaj. El
amarre del bejuco qued flojo. antn. bidise.
V. wiabiore.
caguequedise [k e.ke di.se] E, [ke.kedi.se] J
caguere caje
Eduria & Barasana Espaol 57
v.i. desbaratarse, derrumbarse. ej. Yucri
sneare jogari casabo aari, oco sot soo
jeorone, caguequedicoaj. Puesto que la
plataforma era podrida, cuando ella puso la olla
de agua encima de ella, todo se desbarat/se
derrumb. ej. Yuc ti btibetijare,
caguequedicoaj. La madera se desbarat porque
fue suave (lit. no fue duro). V. caguere, quedire.
caguere [k e.e] E, [ke.e] J v.t. desbaratar,
desarmar (casa, estante, radio, motor). ej. Jairo
caguere wme ctiaja ti, wii caguere, casabo
caguere, motor caguere, radio caguere, gajeye
qune. Se puede desarmar muchas cosas: La casa,
el estante, el motor, el radio, etc. ej. Qunaro y
cuboaserene yicaguecaumi. El desbarat lo
que yo haba guardado bien.
V. caguequedise, caguereare.
caguereare [ke.e.e] E, [ke.e.e] J v.t.
derribar, desbaratar y botar (las partes del
radio, casa, motor, etc.). ej. Gawa agritore
cagereacaumi. l desbarat el radio.
V. caguere, reare.
cai [ki ] onom. sonido spero de limpiar la
garganta. ej. Cai yigne, smo budiyuju, i
risej. Cuando limpi su garganta, diciendo:
Cu, la espuma le sali por la boca.
ci [ki] E, [ki] J inan.s.de masa savia de la pepa
de vansoco (utilizada para hacer trampa a
ciertos animales). ej. Wsoa aje sgucari,
sase yijuacama, miniare sobaarar. To
bajiro na yijuase wme ctiaja, ci. Ellos
frotan las semillas de vansoco para sacar el
material pegajoso. Este sirve para hacer trampa a
los pajaritos y se llama cu. V. r, wso.
cai a [kii. ] E, [kii.] J an. especie de
boa de rbol (color naranjado o moreno).
ej. Cai ama cnig mee aacami. La especie
de la culebra cu dnu no es venenosa. pl. cai a.
cai bj [ki.bh] E, [ki.bh] J an. especie de
araa. ej. Cai bj, riaga wecarire, boejre
qune aacami, waa btig. La araa cu bj
vive en las orillas del ro y en el monte. Su telas
son muy resistentes. V. bj.
caigasea [ki.se] E, [ki.se] J an.s.plural
ranas caigasea (especie comestible).
ej. Srigacane aacami caigaseam. Barii
aacami. La rana cuguseum es comestible y de
color amarillo. sing. caigaseam. V. tja.
cairo [kio] an. escarabajo de tecleo. Alaus
oculatus. ej. Cairoma, ruyucami amire.
Macarocajre, jjar wcama. ire ramasa
bto ajeracama na, qunaro i busujare. El
escarabajo curo se aparece por la noche. Muchos
vuelan en la selva. Los nios quieren jugar mucho
con l porque tiene una buena iluminacin.
ej. Cairo, tucuje, yoog aami. El escarabajo
curo brilla (lit. es uno que brilla). sinn. tucuje.


cairo, tucuje
escarabajo de tecleo
cai wirero [ki.wieo] an. pjaro eufona
ventrirrufa (tiene pechuga roja). Euphonia
rufiventris. ej. Mini aami, cai wirero cotiro,
sag. El pjaro eufona ventrirrufa es uno con
una pechuga roja.

cajea
ojo
caje [khe] E, [khe] J inan.f.n.esp. ojos. ej. Y
caje, yre jniaja. Mis ojos me duelen. ej. i
cajea. el ojo de l/su ojo. sing. cajea. pl. caje,
cajeari. V. cajegase, rujaa, apn. dibujo del ojo,
cuerpo, pez.
caje moose [khe.moo.se] E, [khe.moo.se] J
(estar) ciego unos segundos por el brillo del
sol. ej. Muijure mani aro, caje mooaja ti.
Cuando miramos al sol quedamos ciegos un
momento por el brillo. V. moore.
caje ruyubetire no mirar con buena vista.
ej. Bc bcaca gmusure i jarajama,
Bto yre caje ruyubeaja yicami. Cuando el
anciano tena ganas de sacar la nigua, l dijo:
No miro bien.
cajeari yatise [k he..i.dti.se] E,
[khe..i.dti.se] J v.i. no poder ver por un
momento. ej. Y cajearire ra ejaro, caje
yatiroj yicam ti. Cuando la pelota me peg
en los ojos, por un momento no pude ver nada.
ej. Mecorone ya, amasibej ya. Caje
yaticoaj y. Nos hizo marearse y no pudimos
ver. Yo cerr mis ojos. V. bibere, yatise.
caje botirij inan. esclertica (parte blanca del
ojo). ej. Cajea gdareco aari, soroa tre
aaja ti, caje botirijma. La esclertica/la parte
blanca del ojo est alrededor del centro del ojo.
cajeboro co cajemactoaroa
58 Eduria & Barasana Espaol
pl. caje botirij, caje botirijri.
caje gmu joa inan.pl. cejas. ej. Mani caje
wecare aaja, caje gmu joa. El pelo que est
arriba de nuestros ojos tiene el nombre de cejas.
sing. no hay singular. sinn. caje t joa.
caje joa inan.f.n.esp. pestaas. ej. Mani caje
joeacare aase, ti wme ctiaja caje joa. Los
pelos que estn encima (del borde) de los ojos
tienen el nombre de pestaas. sing. caje joara,
caje joaro. pl. caje joa, caje joarari, caje
joaroori.
caje iirica inan. pupila. ej. Pupila wme ctia
aaja mojoricaaca, iirisoroaca. Caje gdareco
aarisoroa jubeajre aaja. La pupila es
pequea, redonda, negra y est dentro del iris en
centro del ojo.
caje oco inan.s.de masa lgrimas. ej. Bto i
otijare caje oco waj. Porque l llor mucho, le
salieron muchas lgrimas.
caje oco aarija s.v.inan. saco lagrimal.
ej. Mani cajea t wecaacare aaroja ti, caje
oco aarijma. El saco lagrimal debe estar muy
cerca de la parte superior del ojo.
caje t joa inan.pl. cejas. sing. no hay
singular. sinn. caje gmu joa.

caje yosorica
orzuelo, hordolo
caje yosori inan.f.n.esp. orzuelo, hordolos.
ej. Cojojiri manire caje yosori budirgaja ti.
Bto jnise aaja, qunabeti. A veces nos
produce orzuelos en nuestros ojos. Nos duelen
mucho. sing. caje yosorica. pl. caje yosori, caje
yosoricari. sinn. yosorica.
cajeboro co [khe.bo.o .ko] E,
[khe.bo.o.ko] J inan.s.de masa remedio para
tratar la enfermedad de la esclertica del ojo.
ej. Caje boro co aacaj rujamisimaa,
jusoroori ctimaa. Yucre tuya mjacaj. El
remedio de la enfermedad del blanco/esclertica
del ojo es un bejuco con hojas ovaladas que se
pega a/enreda en los rboles.

cajebua, wajjaajearica
ardilla de Guianan
cajebua [khe bu] an. ardilla de Guianan
(especie pequea con pelo moreno oscuro por
la espalda y cola, blanco por la barriga).
Sciurus aestuans. pl. cajebua.
sinn. wajjaajearica.
cajegase [khe.se] E, [khe.se] J inan.f.n.esp.
prpados. ej. Cajegase boag yami. l tiene una
infeccin en los prpados. sing. cajegasero.
pl. cajegase, cajegaserori. V. caje.

cajemactoaroa
especie de avispa
cajemactoaroa [khemk too.] E,
[khemktoo.] J an.s.plural avispas
cajemactoaroa (especie grande y amarilla,
hacen su nido en un rbol tumbado). Polistes
annularis. ej. Cajemactoaroa, na aacama
utia. Jacar aacari, srirne aacama.
Wesejre, yuc quajeori erocare wii
cticama. Cujemuctourou son avispas grandes
y amarillas. Tienen su nido debajo de un palo
tumbado y declinado en la chagra.
sing. cajemactoaro. V. utia.

reto cajero, qui cajero
base de lulo, y la yuca brava
cajero caj
Eduria & Barasana Espaol 59
cajero [khe.o] E, [khe.o] J inan. 1 base de
frutas, tubrculos (donde se une la pepa
tubrculo con el tallo o raz de yuca, lulo, pia,
chontaduro). ej. Reto cajerorire
jaatuureacaa. Quite las bases de los lulos.
ej. Ti cajerorire jaasurereacari, wracama
quire. Para raspar la yuca, inicialmente cortan
la base. ej. Qui cajerori jaasurereaya. Deseche
la base de la yuca brava. pl. ticaje, cajerori.
V. quicajero.
2 base de plumas. ej. Cuaru weco, rijotacajero
joa srig aacami. La lora real tiene plumas
amarillas encima de la cabeza.
3 en el principio (uso: con el verbo
bajisore). ej. Cajero bajisore mare
gotimasiog yaja. Les voy a contar lo que pas
al principio/la historia antigua.
caji E [k hi], caji idire E [khi.idi.e], caji
idire J [khi.i di.e] s.v.inan.s.de masa yag o
yaj (bebida fuerte que da visiones hecha de
un bejuco). Banisteriopsis spp. ej. Caji idire,
misibcmaari aaja, bcr na cosoadire,
mecose. Yaj es sacado de unos bejucos. Es una
bebida fuerte que da visiones. Fue utilizado desde
los antepasados. ej. Basaroana caji idicama na.
Los bailarines tomaron yaj.
caji mecose are ver visiones al tomar yaj.
ej. Idia coaa, idigne, caji mecosere are
aacaj. Al tomar tres cuyas de yaj, se comienza
ver visiones. ej. Caji mecose acaj y. Yo vi
unas visiones (al tomar yaj).
caji sot [khi.sot] E, [khi.sot] J inan. olla
para echar yaj. ej. Caji sot, riirine na wearia
sot aacaj, rujaurua. La olla para echar yaj
es una olla hecha de barro que tiene un cuello
corto y la parte de abajo redonda. ej. Caji sot
idicama ina. Ellos tomaron de la olla de yaj.
caji waariacoa [khi.w.i..ko] E,
[khi.w .i..ko] J inan. calabaza para
repartir yaj. ej. Caji waariacoari aaja ti,
mtaaca. Las calabazas que utilizan para repartir
yaj son pequeas. sinn. caji sot.
caj [khi ] inan.s.de masa coca. Erythroxylon coca.
ej. Caj juucama wesejre. Diwesejane
manicabetoja. Tirmjne na cosoadire
aaja. Tire sua, gate, roca, jaa yicari,
bargama na. Cultivan la coca en cada
chagra. No hay ninguna chagra sin coca. La han
tenido desde los tiempos pasados. La cogen,
tuestan, pilan, pulverizan y luego la mambean.
ej. Caj juug ejab y. Llegu a sembrar coca.
V. cajirc, cajirj.
caj bare mambear (comer coca). ej. Idire
idirarmrire barar jairo caj suacama.
Para los das de tomar chicha sacan mucha coca
para mambear.


Caj gateg yami.
l est tostando hojas de coca.
caj gatere tostar hojas de coca.


Caj jaag yami.
l est sacando el polvo de la coca.
caj jaare [khi.h .e] E, [khi.h.e] J
golpear bolsa de coca contra un cilindro de
madera (para sacar el polvo). ej. Wasorojre
caj sa yicari, jaacama. Echando la coca
(pilada) en un filtro de turur (lo meten en un
palo ahuecado) y lo golpean (para sacar el
polvo). V. boca jaare.
caj juure plantar, sembrar tallos de coca.
ej. Caj juug wacoarimi. Supongo que se fue a
sembrar tallos de coca.
caj rocare pilar coca. V. syarocare.

cajicaa cajirj
60 Eduria & Barasana Espaol

Caj rocag yami.
l est pilando/machacando coca.
caj gateriabedo [khi.te.i..bedo] E,
[khi.te.i..bedo] J s.v.inan. bejuco enrollado
utilizado para agitar las hojas de coca cuando
estn tostndolas.
ej. Jibbedo misimaane caj gateriabedo
qunocama. Hacen el bejuco enrollado para
agitar la coca del bejuco jbbedomuu.
V. misibedo.
caj jaariab [khi.h.i..b] J,
[khi.h .i..b] J s.v.inan. 1 palo balso
ahuecado utilizado para sacar el polvo de la
coca. ej. Jairib caj jaariab ctima na. Ellos
tienen un palo grande y ahuecado para sacar el
polvo de coca. ej. Caj jaariab sareg yaja.
Estoy elaborando el palo para sacar el polvo de la
coca.
2 especie de rbol (cultivado de que hacen el
palo balso para sacar el polvo de la coca).
ej. Wesegodojre aacaj caj jaariab. El rbol
cuji juurub se encuentra en los rastrojos.
caj jaariaro [khi.h.i.o] E,
[khi.h.i..o] J s.v.inan. filtro de turur
(bolsa hecha de la corteza del rbol wasu
para filtrar coca).ej. Macarocaag yucne,
wasu wme cti na mirito aaja, caj
jaariaro. La bolsa para filtrar la coca es sacada
de rbol del monte llamado vusu. sinn. caj
jaaria wasoro, jaariaro.
caj jaaria wasoro s.v.inan. filtro de turur
(bolsa hecho de la corteza del rbol wasu
para filtrar coca). sinn. caj jaariaro.
caj jaari s.v.inan. palo con el cual amarran la
bolsa para filtrar la coca. ej. Tu qunaricre
abjacari, jaataami wab y, caj jaari
aarotire. Escog el palo tu y lo traje para que
sea el palo al que amarrar la bolsa para filtrar la
coca. V. rocari.
caj rocarii, caj rocari s.v.inan. palo para
machacar o pilar coca en el tronco vertical.
ej. Caj rocari, rotune cojoro cro aaric
na qunoric aacaj. El palo para machacar
coca es sacado tambin de mirapiranga y es bien
pulido. pl. caj rocaria yucri, caj rocariri.
caj rocariab s.v.inan. tronco ahuecado de
mirapiranga (reg.) para machacar o pilar la
coca. ej. Caj rocariab, rotune na qunorib
aacaj, btirib. El tronco ahuecado para pilar
coca es un tronco duro que ellos hacen del rbol
mirapiranga.
cajicaa [khi.k ] E, [khi .k] J inan. hilera de
matas de coca. V. rujacaa.
Cajicoari [khi.koi] E, [khi.koi] J inan. roca
plana (con la forma de una cuya y tambin
huellas de tigre, que se encuentra en trocha
entre Sonaa y el cao Piedra). ej. Snaa,
Gtaweyaj wac, wariamaa tre aacaj
Cajicoari. La roca Cujcour se encuentra cerca
de la trocha entre Sonunu y el cao Piedra.
V. Cajicoaya, apn. mapa

2.
Cajicoaya [khi.ko.d] E, [khi.ko .d] J
inan. caito, afluente del cao Piedra (cerca de
Cajicoari). V. Cajicoari, apn. mapa

2.
Caji co bota [khi.ko.bot] E, [khi.ko.bot] J
inan. cerro cerca del cao Tat. ej. Caji co
bota, Jmoria t aaja. El cerro Cuj co
botu es cerca del cao Tat. V. gta.

cajirc
mata de coca
cajirc [khi.k] E, [khi.k] J inan. 1 mata
de coca. ej. Cojorc aarircre, cajirc yire
aacaj. Jairo ti aajama, cajircri aaja. Se
dice: La mata de coca, porque es una sola
mata. Si hay hartas, se dice: Matas de coca.
2 tallo de la coca (parte que se siembra).
V. caj, rujarc, rujarj.
cajirj [khi.h] E, [khi.h] J inan. rama de
la mata de coca. V. rujarj.

cajo caroyoore
Eduria & Barasana Espaol 61

cajirj
rama de coca
cajo [kho] inan.f.n.esp. chonques (mata
cultivada que produce tubrculos, hojas y
tallos comestibles). Colocasia esculenta.
ej. Cajore qunaro bami maja. Al guacamayo le
gusta comer chonque. ej. Cajoa, tia aacaj gda
jubero sririca, tia jdo aari curine micama
na, roa barar. El chonque tiene un tallo que
tiene pulpa amarilla adentro. Ellos lo sacan para
cocinarla y comerla. sing. cajoa. pl. cajo, cajoari.
V. pa, wida, apn. dibujo del chonque.
cajo boti inan.f.n.esp. chonques cajo boti
(especie con hojas grandes del color verde y
blanco y tallos o pednculos de color gris).
ej. Cajo boti, moise ju cticaj. Bajicari ti
queeri qune moisene aacaj. El chonque
blanco tiene una hoja de color gris y tambin tiene
tallos de color gris. sing. cajo botia. pl. cajo boti,
cajo botise.
cajo srise inan.f.n.esp. chonques cajo srise
(especie con hojas verdes y tallos amarillos).
ej. Cajo srise, bto smese ju cti bajicari,
ti queerima srisene aacaj. El chonque
amarillo tiene hojas verdes con tallo de color
amarillo. sing. cajo sririca. pl. cajo srise, cajo
sriricari.

cajo
chonque
caju [khu.] inan. especie de rbol (con corteza
blanca que produce fruto incomible para seres
humanos pero los pescados s lo comen).
ej. Riaga wecarire tatarijre aacaj caju
yucri. To bajicari, ricaa cti wjasere
bacama wai. Los rboles cuju yuc existen en
la orilla del ro. Y de ah caen las pepas que
comen los peces. pl. caju yuc, caju yucri.
caju ricaa [khu..ik] E, [khu..ik] J
inan. fruto del rbol caju (incomible para
seres humanos, comida para los peces).
Caju buuro [khu..buo ] E, [khu..buo] J
inan. Pacoa (pueblo cerca del ro Apaporis).
ej. Caju buuro aauju mac, Pacoa wme
ctiro, gawa, masa qune, na aaro. Cuju
buuro es un pueblo llamado Pacoa donde
habitan los indgenas y los blancos.
V. apn. mapa

1.
carase [k.se] E, [k.se] J v.i. (estar) seco,
seca. ej. Jea carase juay. Tato mani. Traiga
lea seca para atizar el fogn. ej. Sudi
caracoasujari? Est seca, la ropa?
ej. Cararitcuro aaja ti, oco quedibetorema.
Es un lugar seco cuando no llueve. ej. carase sudi
ropa seca caus. carore. V. caroyoore.
cariwa [kiw] an. el mayor de la tribu.
ej. Cariwa aama masa jar. Curwu son los
mayores de cada grupo. pl. cariwaroa, cariwa.

Waibc rii carog yami.
l est secando carne.
carore [k.oo.e] E, [k.oo.e] J v.caus. secar
(ropa, carne). ej. Muiju asiro, sudi carog yaja
y. Estoy secando la ropa donde hace calor.
ej. Jg y coericre carob y. Yo sequ la
hamaca que haba lavado. ej. Wec, sme, buu,
ama, yesea, na sajama, moa tuu yicari,
muiju asiroj carocama, Yoaro cu barsa
yir. Cuando ellos matan dantas, pacas, aguts,
venados, y cafuches, ponen sal y secan la carne
en el sol caliente para guardarlo por un largo
tiempo y comerlo ms tarde. V. carase, sudi
carore.
caroyoore [k.o.doo.e] E, [k.o.doo.e] J
v.caus. tender (ropa). ej. Sudi caroyoog yaja.
caruare cata a
62 Eduria & Barasana Espaol
Estoy tendiendo la ropa. V. carase.
caruare [ku.e] E, [ku.e] J v.t. enfriar
(lquido por sacar y derramarlo repetidamente
con calabaza). ej. uca asisere coaro rca,
carua ysocama na. Enfran el jugo de yuca
brava con una cuya (lit. jugo caliente). ej. uca
caruago yamo soo. Ella est enfriando la
manicuera.

casabo
yerado
casabo [ksbo] inan., cl.irreg. 1 yerado o yerao
(bras. estructura para guardar cosas como
mesa, plataforma, etc.). ej. Casabore sneag
yami. l est construyendo un yerado.
ej. Besujiri rca casabori sneama yare
yicami. l nos orden hacer yerados con pacha.
V. rujacasabo.
2 yerado o yerao (bras. estructura de palitos
para muquear pescado o carne). V. rujacasabo,
waibc sesoria casabo, wai sesoria casabo.
3 nido plano de palitos (hecho por el gaviln,
el pjaro vaco, el doral y el carriqu
pechinegro). V. mini casabo, ria casabo,
riajedo.
4 piso elevado (hecho con pacha).
V. sneariawii, wii casabo.
5 yerado o yerao (bras.), soporte para la carga
en una canoa. V. cmua casabo.
casabo ctiwii [ks bo.k.ti.wi] E,
[ks bo.k.ti.wi] J s.v.inan. casa (construida con
el piso arriba de la tierra). ej. Casabo ctiwii
aacaj y yaa wii. Mi casa tiene el piso arriba
de la tierra. V. wii casabo.
casia, casia yire [ksi.ksi.di.e] v.i. brincar,
saltar (en un pie), andar (a saltitos). ej. Casia,
casia yi wami, i gbo ti jnijare. l fue
brincando porque le dola el pie. V. casiare.
casiare [ksi.e] E, [ksi .e] J v.i. cojear,
brincar (en un pie). ej. Mani gboj cmiro
cticari, casiare aacaj. amica jota judib
y. Adirm casiaja y. Se cojea cuando el
pie tiene una herida. Ayer me espin/me lastim
con una espina. Hoy estoy cojeando. ej. Casia
ajer yama ramasa. Los nios estn
divirtindose, brincando en un pie. V. rujasagueri
ware.
castiriase V. najuro castiriase.

cata, cata maja
pava de monte
cata [kt ] an. pava de monte. Penelope spp.
ej. Cata aacami macarocajre, joa iig.
omre, gajere qune bacami. El pavo de
monte vive en la selva. Las plumas son negras. Se
alimenta de patab y otras pepas. pl. cata.
sinn. cata maja. V. icag, jno ria cata, ria
cata, waipi waipi.
cata maja an. pava de monte. Penelope spp.
ej. Cata majar jra aacama. Hay muchos
pavos de monte. pl. cata majar. sinn. cata.

cata rijoborea
pava rajadora
cata rijoborea an. pava rajadora (especie de
pavo de monte con manchas blancas por la
cabeza). Aburria pipile. ej. Rijoa joa botig
aacami. La pava rajadora tiene plumas blancas
en la cabeza. pl. cata rijoborea.
cata a [kt.] E, [kt.] J an. especie de
culebra (comestible, negra y larga, no
muerde). ej. Cata a aacami cnibec,
gasero iig. Yoag aacami, barii. La culebra
cutu dnu es una culebra que no muerde y es larga
de piel negra. Es comestible. pl. cata a.
cata jco cawia
Eduria & Barasana Espaol 63
cata jco [kt.hiko.] E, [kt.hiko.] J inan.
especie de rbol (intil, tiene fruto incomible).
ej. Cata jco wme cti, yuc aacaj, ricaa
baya mani. Cutu jco es un rbol del cual el
fruto no es comestible. pl. cata jco yuc, cata
jco yucri.

catara
cacao negro
catara [kt.e ] an. cacao negro (especie de
ave rapaz). Daptrius ater. ej. Wai gda
sayuusere bag aacami catara. El cacao
negro come las tripas de pescado que la gente
bota. pl. catara.
catijedire [kti.he di.e] E, [kti.hedi.e] J v.i.
estar todos bien, sanos. ej. Catijediboati?
Todos estn bien? ej. Catijediama na. Todos
estn sanos. V. aajedire.
catiore [kti.o.e] E, [kti.oo.e] J v.caus. curar,
sanar. ej. irema catiocaumi Jess, cmi
boagre. Jess san al que tena lepra. V. catire.
catiqunare [kti.ke n.e ] E, [kti.ke n.e] J v.i.
estar de buena salud, tener buena salud.
ej. Catiqunag aamasim y. Estuve de
buena salud (antes de esta enfermedad). ej. Y
macre qunaro y bare baserotijama,
catiqunag bcagmi. Si yo mando al pay a
bendecir la comida para mi nio, l tendr buena
salud. ej. Cmu manire i basero beero,
qunaro cati wariqunaja mani. Cuando el pay
nos protege de enfermedades, vivimos bien de
salud. sinn. catiqunar aare, qunaro catire.
V. bacatire, catire.
catiqunar aare estar de buena salud, tener
buena salud. sinn. catiqunare. V. catire.
catire [kti.e] v.i. vivir. ej. Caticati i maji?
Est l vivo todava? ej. Bare bacatiya m.
Coma para vivir (que le pase la enfermedad)!
ej. Guacatiya m! Baase para vivir (que le
pase la enfermedad)! caus. catiore.
antn. rijacoare, snise. V. bacatire,
catiqunare, quna catire, qunaro catire.
catirica [kti.ik] E, [kti.ik] J s.v.inan.
fruta cruda (que se come sin cocinar, sin
madurez o biche). ej. Gbo ta, bca wjasere
juacari, roateeg, catiricarine jaaweje bare
aacaj. Recolectando las pepas maduras de
castao, si no quieren cocinarlas, las comen
crudas. pl. catise, catiricari. V. bia catia, catire.
catise s.v.inan. 1 comida o agua no cocida,
cruda. V. oco catise.
2 vida, algo vital. V. catiqunar aare:
catiqunare.
catisene bare s.v.inan. comida que se come
sin cocinar o cruda. ej. Sna, sna, cne,
catisene bare aacaj. Se comen pia, maran
y caimo crudos.
ca ca [k.k] onom. sonido de roer, masticar
(hueso, algo duro o quebradizo). ej. Yai
waibc ga i bajama, Ca, ca yicami i.
Masare qune, jase mani bajama, Ca, ca
yicaj. Si (un perro) come huesos de una animal,
hace el sonido: Cu, cu. Y si nosotros (la
gente) comemos algo quebradizo, hacemos el
sonido: Cu, cu. V. baguebsore.

cawia
levantador del techo
cawia [kwi ] inan. levantador de techo (dos
palitos/tmaras atados en forma de X para
levantar una hilera del techo). ej. Moji
moroto crone snea rjeoca, cawia siacama
na. Despus de armar con los palos en la parte
donde van a techar, amarran el levantador.
ej. Cawia, mojitii wa mimoriaj aaja ti. Se
usa el cuwu para levantar las hileras del techo.
an. cangrejo. pl. cawia. V. wj cawia.
cawia bibeg [k wi .bibe.] E,
[k wi.bibe.] J s.v.inan. especie de cangrejo
(comestible, pequeo y blanco). ej. Cawia
bibeg, riaga mojorisaaca t sita watoare
aacami. Botibsag, barii aacami. El
cangrejo cuwu bbeg vive dentro de la tierra
junto a caos pequeos. Es un poco blanco y
cawia caje cjiriare
64 Eduria & Barasana Espaol
comestible. pl. cawia biber.

cawia
cangrejo
cawi suria an.s.plural cangrejos cawia suria
(especie pequeo). ej. Cawi suria boarojre
aacami. Bto ee jairojre goje yicari,
aacami. irema bacama masa. El cangrejo
cuw suru hace un hueco donde hay muchas
races, y vive en tierra pantanosa. Es comestible.
sing. cawi suria.
cawia s an. especie de cangrejo (largo y
rojo). ej. Cawi s aacami jaig, sag. El
cangrejo cuw s es grande y rojo. pl. cawia
sar.

cawia caje
fruto cuwu cuje
cawia caje [kwi.khe] E, [kwi .k he] J
inan.f.n.esp. frutas del rbol cawia caje
(comestibles). sing. cawia cajea. pl. cawia caje,
cawia cajeari.

cawia caje
rbol cuwu cuje
cawia caje [kwi.k he.] E, [kwi .khe.] J
inan. especie de rbol (produce fruta
comestible). ej. Cawia caje aacaj yuc. Ti
ricaama, quecari, bare aacaj. Cuwu
cuje es un rbol. Se cocinan las pepas de ese
rbol hasta que se ablandan y se come. pl. cawia
caje yuc, cawia caje yucri.
cawia aar [kwi. ] an.s.plural grupo
tnico entre los eduria. sing. cawia aarg,
cawia aarg. V. eduria.
cawiari ESP [kwii] an.s.plural cabiyar (grupo
indgena). ej. oaj aarma cawiari. Los
cabiyar viven por el ro Cananar. sing. cawiari
mas, cawiari maso. V. gajariana, mijia.
ca MAC [k ] inan.pl., sing. yuca, yuca dulce.
Manihot dulcis Pax. ej. Qui roabaarere ca
wme yiyuma bcr. Hace tiempo los antiguos
llamaban a yuca cdu. V. qui.
cgaca J [k..k], mojoricaaca E, J,
caca E cuan.inan. cosa pequea (canoa,
baln, fruta, cosa que lleva el clasificador -a).
ej. Wai wejeria, cgaca bojaja y. Yo quiero
un anzuelo pequeo. V. nocg.
cgca J [k..k ], mojoricaca E s.v.inan.
1 rbol inmaduro, verde.
2 hamaca pequea.
cjire [khi.e] E, [khi.e ] J v.i. acostarse en
hamaca, estar en columpio (beb). ej. Jne
cjiaja y. Estoy acostado en una hamaca.
ej. Soo cjiro oroca wee sot rojo yuuyuju
soo. Ella guard una olla de pintura negra debajo
de la hamaca donde estaba acostada y lo esper
(a l). ej. Sca, wasobj cjiami. El beb est
en el columpio. V. miyoore, bajare, cjise,
wayojare.
cjiriare [khii.e] E, [khi i.e] J v.t. soar,
tener sueo. ej. Jj rojose gorone cjiriam
y. Anoche tuve un mal sueo/una pesadilla.
ej. Y baba amij, y ag mecsere ajirii
aari, M cjiriaroj, no mre bajiri?
yigmi i. Si mi amigo me escucha hablando en
una manera confusa durante la noche, l dira:
Cuando estabas soando, qu te pas?
ej. Mas i rijato, mani oti cjiriajama, waibc
sacari, mani ba wariqunaroti bajicaj.
Cuando uno suea que est llorando por un
muerto, significa que uno va a matar un animal y
comerlo con alegra.
s.v.inan. sueos. ej. Cjiriare rojobsab
manire, adi ami. Los sueos de anoche nos fue
muy mal. ej. Cjiriare qunase Busiy
macaroca wacudig wacsa yitoa,
cniacne, rmia sudi manare, cjiriagmi i.
Waibc bjacari, i saroti bajiroja ti. Suenos
buenos (son como): Un hombre, pensando de
cazar el siguiente da se duerme y suea con
cjise cmoca
Eduria & Barasana Espaol 65
mujeres desnudas. Esto quiere decir que l va a
encontrar un animal y matarlo.
cjiriare maawisiabsare tener pesadilla,
sueos raros o malos. ej. Cjiriare
maawisiabsab, jja ami. Anoche tuve un
sueo muy raro. sinn. rojose cjiriare.
cjise [k hi.se] E, [khi.se ] J v.i. colgar (espejo,
ropa, hamaca). ej. Ma sudi cjisere juaway
ma. Traiga su ropa colgada. ej. oro wii
cjiritore mirudiyuma. Robaron el espejo que
estaba colgado en la casa. V. cjire, yoore.
cmi [k mi] inan.f.n.esp. heridas, llagas. ej. Cmi
jaig aami. l tiene heridas por todo el cuerpo.
ej. Cmiro aaja yre. Tengo una herida.
sing. cmiro. pl. cmi, cmirori.
cmi oose E, J [k mi.oo.se] E, [kmi.o o.se] J,
cmi jorase YM abrirse (llaga, herida). ej. Y
nicgre cmi joraja. Se me est abriendo llaga
en la pierna. ej. na ra ctiro beero, base
rotimenane, wadoare na bajama, cmi
oocama. Si no piden ayuda al pay despus de
haber tenido hijo, se abren llagas (en sus
cuerpos). ej. Mani jee aro beero, to bajicari,
macaca ctiriaj beero qune, na
basebetone, gsore, wadoare, bacari, cmi
oore aaroja. Despus de pasar la fiesta de
yurupar o de tener nio recin nacido, es
prohibido comer sin que lo recen, ms que todo
por comer mojojoi de mirit y cachirre. Por
comerlo, se abre la herida en cualquiera parte del
cuerpo. ej. Cmi oog bajiaja m. Usted tiene
heridas graves. sinn. jorase. V. sarejoore,
sarejorare.
cmi ucare curar, hacer tratamiento (a una
herida). ej. i gbo aaro cro jua jeo, gajano,
eene y jagoose cmire ucagti y?
yiyuju. l dijo: Con qu voy a curar las heridas
que me hice por sacar las niguas de mi pie? (lit.
Al terminar de sacar todas (las niguas) de su pie
l dijo: Con qu voy a curar las heridas que
hice por sacarlas?) V. ucayaare.
cmiro ctire [kmi.o.kti.e] E,
[kmi.o.kti.e] J tener una herida. ej. Jairi
cmiro, cmiro ctiyuju. Tuvo una herida
grande.
cmiwa [kmiw] E, [kmiw] J an. especie de
garza (parecida a la garza cucharn).
ej. Cmiwa aacami mini, joa moig. i
agjama, Waa, waa yicami. Cdmwu es una
ave con plumaje de color gris. Cuando canta,
dice: Wuu, wuu. ej. Cmiwama ami rine
wacami. La ave cdmwu anda solamente por la
noche. pl. cmiwa.

cmoca E, cmuca J
juguete
cmoca E [k mo k], cmuca J [k mu k] inan.
1 especie de fruto de bejuco (utilizada para
hacer sonajas para la danza). ej. Cmoca
aacaj, misimaa ricaa juacari, na qunore.
Ti rca na basajama, siatuucama. Cdmocu es
el fruto de un bejuco que (la gente) recogen para
hacer (sonajas) que atan (a los pies) cuando
danzan. V. cmoca rmiomaa.
2 sonaja o sonajero del pie para la danza
(hecho de este fruto). ej. Cmuca siacari,
basacama. Para danzarse, amarran una sonaja al
tobillo. / Amarrndose la sonaja al tobillo,
danzan.

cmoca E, cmuca J
sonaja del pie
3 juguete (hecho del este fruto).
cmocarmiamaa E [k mok.omi..m],
cmuca rmiamaa J [k muk.omi..m] inan.
especie de bejuco (cuyo fruto se utiliza para
sonajas). ej. Cmoca rmiamaa na oterimaa
aacaj, ti ricaare juarar. Siembran el bejuco
cdmocu rmumuu para sacar los frutos (que
utilizan para sonajas).
cmoca jco cnamaa
66 Eduria & Barasana Espaol

cmoca jco E, cmuca jco J
bicho torito
cmoca jco E [k mok.ji ko], cmuca jco J
[k muk.hiko] an. bicho torito (especie de
escarabajo). O. Coleoptera. ej. Cmoca jco
iisene coo cti bajicari, i rijoa joere savia
cticami. Barii aacami. El escarabajo torito es
comestible. Tiene casco negro y cuernitos encima
de su cabeza. V. jco, moajioro.
cmocamaa E [kmok.m ], cmucamaa J
[kmuk.m] inan. especie de bejuco (produce
la fruta comestible cmuca o cmoca).
ej. Cmocamaa, oteriamaa mee aauju.
Macarocamaa aauju misimaa. El bejuco
cdmocu no es cultivado. Es de la selva.
cmore [kmo.e] E, [k mo.e] J v.caus. hacer
dormir (a un nio). ej. Sca cnir otiami.
irema cmoa. El beb est llorando por tener
sueo. Hgalo dormir. ej. Cmoaya! Hgalos
dormir! ej. Scare ire camoa! Haga dormir al
nio! ej. Yre jea asi cmocauja. El fuego me
hizo dormir. V. cniose, cnire.
cmotaare J [kmo .t .e], maataare E v.t.
1 detener a (alguien o algo), obstaculizar,
impedir. ej. Waire cmotaa yicari, juaacama.
Despus de obstaculizar el paso de los peces, la
gente les echa barbasco. ej. Cmotaaya,
cmotaaya! Detngalos, detngalos! ej. Casabo
joej mani ajeseaca, ti tnu wjararone, mani
rica rca uucmotaare aacaj. Se extiende el
brazo para detener que las bolitas se ruedan y se
caigan de la mesa. V. wai cmotaare, wai
maataare.
2 prevenir, proteger del maldad o enfermedad
(hecho por los ritos del pay). ej. Masig
cmu, rijaye cmotaag aami. Un pay es
capaz de hacer ritos contra la enfermedad (para
prevenirla y proteger a la gente). V. bocare,
bojoritaare, oco rjaare, oco wnore, soore.
3 vacunar. ej. Ramasare, Wau jo rijaroma
yir, tuajuu cmotaacama. Ellos vacunaron a los
nios contra tosferina.
cmotaariacni J [kmo.t.i..kni],
maataariacni E inan. cerca tejida de
trampas (para atrapar peces).
sinn. cmotaariaro. V. rujacni.
cmotaariaro J [kmo.t .i..o],
maataariaro E s.v.inan. cerca tejida de
trampas (para atrapar peces). ej. Wai
cmotaariaro ag wacoami. l se fue a mirar
la cerca de trampas para coger peces.
pl. cmotaare, cmotaariarori.
sinn. cmotaariacni. V. sniariaro, rujacni.
cmotadire [k mo.tdi.e] E, [kmo.tdi.e] J v.i.
separarse de otros, alejarse de otros.
ej. Caacore wa cmotadiac bajiaja y. Estoy
alejndome de mi madre. ej. To crone gmeri
cmotadicato mani! Nos separemos ya!
sinn. waweore.
cmu J [k mu ], oco bajare E inan.s.de masa
mingao (bras. almidn de yuca metida en agua
hervida hasta que espesa). ej. Jj cmu
gaiob y. Hace un ratico prepar el mingao.
V. buja sni, gaiore, uca, ucuase.
cmuca J V. cmoca E.
cmuca jco J V. cmoca jco E.
cmucamaa J V. cmocamaa E.
Cmucatubu [kmuk.tubu] E, [k muk.tubu] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido (en el
cao Piedra). V. apn. mapa

2.
cna [kn] E, [kn] J inan.f.n.esp. pepas, bayas
cna (especie roja, comestible). Sabicea
amazonensis. sing. cna. V. cnajmoro,
cnamaa.
cnaa [kn ] inan. parte de la cabeza arriba de
la nuca (persona), testuz (animal). ej. Mani
rijoa syaroja mtutu wecare cnaa wme
yicama. La parte arriba de la nuca se llama
cdnuu. V. cnaajoaguebo.
cnaajoaguebo [kn.ho .ebo] E,
[kn.ho .ebo] J inan. pelo de la nuca hacia
los hombros. V. cnaa.
cna beroa [kn.beo ] E, [kn.beo] J
an.s.plural abejas cna beroa (especie
amarilla). ej. Cna beroa srir aacama, totij
aar. Las abejas cdnu berou son amarillas y
viven en los huecos de los rboles. sing. cna
beroam. V. beroa.
cnajmoro [kn.h moro] E, [kn.h moo] J
inan. enramada, emparrado de bejucos de
bayas cna. ej. Bto widiro wesegodojre
aacaj cnajmoroma. Enramadas de bejuco
cdnu existen en el los rastrojos. sing. cnamaa.
V. cna, rujajmoro.
cnamaa [k n.m] E, [kn.m ] J inan.
especie de bejuco (produce bayas comestibles).
ej. Rujamisimaa moirimaa aacaj
cnamisimaa, wesegodojre. Sase ricaa
cticaj. El bejuco cdnumuu es de color gris y se
encuentra en los rastrojos. Sus frutas son rojas.
V. cnajmoro.
cna mimi cnicaare
Eduria & Barasana Espaol 67

cnamaa, goo qune
especie de bejuco
cna mimi [kn.mimi] E, [kn .mi mi] J an.
ermitao enano (especie de colibr pequeo y
rojo). Phaethornis longuemareus. ej. Cna mimi
aacami, joa sag. Cna goore udicami. El
colibr ermitao enano tiene plumas rojas. l pica
las flores de cdnu.

cna mimi
ermitao enano
cnamuare [kn mu .e] E, [knmu .e] J v.t.
encontrarse con (personas, animales).
ej. Tijne gmer cnamua bajicari,
wariarma na quna, Pedro mesaja,
Bitoyaj. Pedro y sus compaeros se encontraron
all con otros y se fueron al cao Bitoya.
ej. Jasaj wac, Moisere, ire cnamuacaj
y. Yendo al ro Apaporis, me encontr a
Moiss. ej. Gtaweyaag Enrique, Yre
cnamuagadiato i yire aajare, ire
cnamuag waj y. Me fui porque Enrique
que vive por el cao Piedra me mand razn
diciendo que yo fuera a encontrarlo a l.
sinn. bocare. V. aacnamuuse, acnamuure,
jeocnamuure, wacnamuure.
cnamu aaro [kn mu..o] E,
[kn mu. .o] J s.v.inan. al otro lado de
(casa, ro, pista, chagra), lado opuesto, lado de
enfrente. ej. Ado cnamu aaro waj y. Fui
al otro lado del ro. ej. To cnamu aarone
jetaga, ya guari jetaga aacaj ti. All al otro
lado estaba el cao donde babamos. ej. Ti
rioja, yire ni aaja cnamu aaro. Ti
wmere agre aaja adi: Wese, cnamu
aaro, riaga, maa, yuc, jetaga, wii, gajeye
jairo aaja. Esta palabra es como decir la palabra
roju/en frente de. Dicen esta palabra para el
otro lado de la chagra, ro, camino, rbol, puerto,
casa, muchos lugares. V. cnamuare.
cne [kne] E, [kne] J mod. biche (uso: se
refiere a umar, aguacate, pupua). ej. ne
bto cne wjaaja ti. Caen muchas pepas biches
de pupua.

cnea
caimo
cnea [kne. ] inan.f.n.esp. caimos, caimo
(especie de fruta comestible con pulpa amarilla
y dulce de rbol cultivado). Chrysophillum
(Lucama) Caimito L. ej. Wesejre otecama,
cnere. Ti ricaare bajama, ibisiti qunase
aacaj cnea. Ellos siembran el arbusto caimo
en la chagra. Los frutos son dulces y es buena
comida. sing. cnea. pl. cnea, cneari.
V. cne, ma cne, wai cne.

cne
caimo
cne [kne. ] inan. caimo (especie de rbol
cultivado, produce la fruta comestible cnea
que tiene una cscara ms gruesa que la clase
cultivada). Chrysophillum (Lucama) Caimito L.
ej. Cne, bto ricaa ctiaja ti. El arbusto
cdne tiene mucha fruta. pl. cneri. V. cne,
ma cne, wai cne.
cnicaare [kni.ku. .e] E,
[kni.ku..e] J v.i. dormir (por el suelo).
ej. ami wabsaboac, bto yre ti cniojare
jaabuane cnicaacaj y. Viajando por la
noche (y no llegando) porque tena mucho sueo,
cnijesare csa utia
68 Eduria & Barasana Espaol
dorm acostado en la playa. V. cnire.
cnijesare [kni.hes.e] E, [kni.hes.e] J v.i.
dormir (encima de tallo, banco, cama). ej. Jj
amirema cmuro joene cnijesab y.
Anoche dorm encima de un asiento. V. cnire.
cnijesariaro [kni.hes.i..o] E,
[kni.hes.i..o] J s.v.inan. cama.
ej. Cnijesariaro joej cnicama gawa. Los
blancos duermen en camas.
cnijuriare [k ni.hui.e] E, [kni.hui.e] J v.i.
tener sueo (hasta que la cabeza se inclina).
ej. Bto cnijuriami, cnir. l tuvo demasiado
sueo hasta que su cabeza le mova. V. cnire.
cniose [kni.o.se] E, [k ni.o.se] J v.caus. tener
sueo. ej. ami wabsaboac, bto yre ti
cniojare jaabuane cnicaacaj y.
Viajando por la noche (y no llegando) porque
tena mucho sueo, dorm acostado en la playa.
V. cmore, cnire.
cnire [kni.e] E, [k ni.e] J v.i. dormir.
ej. Cnibej y, yre wja ejabetijare. No
pude dormir porque no tena sueo. caus.
cmore, cniose. V. cnicaare, cnijesare,
cnijuriare, cnisare.
cniriasa [kni.i..so] E, [kni.i..so] J
s.v.inan. alcoba, cuarto, pieza. ej. Mani
cnirisaj, mani babare ire tuurocajoa.
Empuje a nuestro amigo a la pieza donde
dormimos. ej. i cnirotisare
qunogajanoumi. Ya termin de arreglar el
cuarto donde va a dormir. V. rujasa, sa.
cnisare [k ni.s..e ] E, [kni.s..e] J v.i.
dormir (adentro de canoa, tronco, hueco).
ej. Cmua casabo joej cnisacami y
baba. Mi amigo durmi encima del yerado entre
la canoa. V. cnire.

cno
cuerda
cno [kno] E, [kno] J inan. cuerda, guindo
(bras. para atar canoa, perro), sedal, nailon
(reg. para pescar), cargador de canasta (reg.
correa para llevar canastas u otras cosas en la
espalda). ej. Smene wcari, wai wejerere
cno yicama. Tuercen con cumare verde y
despus ponen cuerdas a los anzuelos.
ej. Wanane, duru woo, mojiari aarojre wa
eja, cno yi, macama na. En el viaje sacaron
la cscara del rbol duru. Cuando llegaron a
donde estaba la caran, hicieron correas (de la
cscara, y la cargaron). pl. cnori, cnomaari.
V. jiib cno.
cnaga E, cna J adv. cnaga cma E
[kn...k m], cna cma J [k n..k m ]
adv. ao pasado. sinn. tirmaga cma.
cnaga semana E, cna semana J adv.
semana pasada. ej. Cnaga semana i sicati
rtoro yre sircmi. l va a darme ms que
me dio la semana pasada.
cnj [k n.h] adv. recientemente. ej. Cnj
ejayumi, o waisica. Aparentemente l lleg ro
arriba recientemente. V. cnaga, amica,
rujaj, tirmj.
cra, cra yire [k.k.di.e] E,
[k.k .di.re] J onom. resoplar. ej. Bto
ramasacare jo ti aajama, Cra, cra
yicama na. Cuando los nios tienen gripa,
resoplan mucho. V. jiyire.
csa [ks] E, [ks] J an.s.plural 1 hormigas
csa (especie que pica, incomible, se encuentra
en el yarumo). ej. Csa, wacb toti jubeaj
aacama. Tibre quajama, bto cnicama.
Las hormigas cdsu existen en los huecos de
yarumo. Si corta el arbusto, ellas pican mucho.
sing. csam. V. csa utia.
2 hormigas csa (incomibles, negras, existen
en nidos ovalados pegados a rboles). ej. Csa
riagajre wjarearoderre bacami bajam. El
pez plato come las hormigas cdsu que caen al
agua. sing. csam. V. csa utia.
inan. nido de las hormigas cdsu. V. csa utia.
csa cne [ks.kone] E, [ks.ko ne] J an.
especie de pjaro carpintero (pequeo con
plumas rayadas). ej. Csa cne aacami,
mojogaca aacari, rujajoa yrri aag.
Csare bacami. El pjaro carpintero cdsu cne
es pequeo con plumas rayadas. Se alimenta de
las hormigas cdsu. V. cne.
csa utia [ks.uti] E, [ks.uti] J an.s.plural
avispas csa utia (especie que pica duro).
ej. Csa utia, iir aacama. na toajama, bto
jnicama. Las avispas cdsu utu son negras.
Cuando pican, duele mucho. ej. Csa utia csa
tre aacaj. Cdsu utu es un avispero que
siempre est cerca del nido de las hormigas cdsu.
sing. csa utiam. V. csa, utia.
inan. nido de las avispas csa utia (hecho en
un rbol de hojas podridas). ej. Csa utia csa
tre aacaj. Cdsu utu es un avispero que
siempre est cerca del nido de las hormigas cdsu.
pl. csa utiari nidos.
cebollacaje coare
Eduria & Barasana Espaol 69

csa
nido de las hormigas cdsu al lado del nido de las
avispas cdsu utu
cebollacaje ESP [sewod.khe ] E,
[sewod.khe] J inan. mata de cebolla.
ej. Cebolla gawa na bare sawo baase
aacaj. La cebolla es utilizada por los blancos
para mezclar con la comida.
co J [ko], cme co E interj. ay no! (exclamacin
de frustracin al no realizar algo).
ej. Maawisiacoaj be y, co. Ay! Me perd el
camino! V. coo ctise, cooro.
coaa [ko ] an.pl. hormigas arrieras coaa
(especie comestible con cabezas rojas y
brillantes que vuelan en las primeras horas de
la tarde, como las hormigas arrieras biajna).
ej. Coaa, na aacama biajnare bajir
aaboarine, qunaca jacabsar. Masa, na
bar aacama. Las hormigas couu son
parecidas a las hormigas arrieras bujnu pero
son un poco ms grandes. Son comestibles.
ej. Coaa tuabaar wama na. Ellos se fueron a
comer las hormigas arrieras couu. sing. coaam.
V. coaa calabazas: coaro, mecaya,
apn. grfica de termes y hormigas.

coabajia E, coajia J
canasta para cargar
coabajia E [ko bhi], coajia J inan. tipo de
canasta (tejido sueltamente en dos formas, la
jaula de pjaros y la canasta para cargar).
ej. Coabajia aaja mini saria. La coubuju es
una canasta que sirve para guardar pjaros.
ej. Coabajia aaja ti, masa na suaaria. Coa,
naju gatere sarar suaacama. La canasta
coubuju es tejida para guardar calabazas y
faria.

coabajia E, coajia J
jaula de pjaros
coabibere [ko .bibe.e] v.t. llenar (hueco con
tierra). ej. Wrica maajre gojeri aasere,
gajeye sita rca coabiberoti aaja. Toca sacar
tierra de otra parte y (utilizarla para) llenar los
huecos en la pista. V. coabare, coare.
coabare [ko.b .e] E, [ko.b .e] J v.t. tapar
(excremento, pop con tierra). ej. Wiijre
caasere, gjamona gdare, yaia gdare
qune, sita rca coabama. Tapan el pop de
gallina y de perro con tierra. sinn. maabare,
tubare. V. coabibere, coare.

coacooro
mariquita manchada
coacooro [ko.ko o.o] E, [ko.koo.o] J an.
especie de escarabajo (comestible).
ej. Coacooro aacami, wesejre. iise coo
cticami. irema micama na, soeri barar.
El escarabajo coucooro se encuentra en la
chagra. Es negro. La gente lo coge y lo come
asado.
coajia J [ko hi], coabajia E inan. tipo de
canasta (tejido sueltamente en dos formas, la
jaula de pjaros y la canasta para cargar).
coajiire [ko .hii.e] E, [ko .hii.e] J v.t. sealar a
venir. ej. Coajiiami yre, Way yig. Est
sealndome a venir. sinn. weajiire. V. coare.
coamona [ko mo n] E, [ko mo n] J an.s.plural
grupo tnico entre los barasanas (lo cual
pertenece a los del ascendiente Meni).
sing. coamonag, coamonag. V. jner.
coare [ko .e] E, [ko.e] J v.t. cavar, excavar
coaro codere
70 Eduria & Barasana Espaol
(tierra). ej. Wrica maa coar wama na.
Ellos van para excavar la pista. ej. Gojeri coar
yama na, botari rgoroti gojerire. Ellos estn
cavando huecos para colocar postes.
V. coabibere, coabare, coajiire, sare coare.

coaro
calabaza
coaro [ko.o] inan. calabaza, cuya (bras.).
Cucurbita Pepo L. ej. Wesejre otecama na,
coaare. Calabazas son cultivadas en la chagra.
ej. Coarorire qunaro qunomasicama rmia.
Las mujeres son expertas en fabricar las
calabazas. pl. coaa [ko.] coarori calabazas.
V. coaa especie de hormigas, coaroaca,
coaroro, rujacoaa, tuga coa.
coaro mojobsaricoa calabaza mediana.
coaro aco inan. asa de calabaza. ej. Y
coaro aco jeacoasuja yigo, bto stiritiamo.
Ella est muy triste porque se le parti el asa de
su calabaza. pl. coaa acori. V. eariaj, sot
gmoro.
coaroaca [ko .o.k ] inan. calabaza pequea.
coaroro [ko.o o.o] inan. calabaza grande.

coaseero
ruiseor
coaseero [koseeo] E, [kose eo] J an. ruiseor
(pequeo, de color moreno claro que hace su
nido en el techo de la casa, es incomible y
canta mucho). ej. Coaseero aacami miniaca,
joa moigaca. Wii moji woatojre ra
cticami. Barii mee aacami. El ruiseor es un
pjaro pequeo con plumaje de color gris. Tiene
sus hijos entre las hojas de caran en el techo de
la casa. No es comestible. ej. Coaseero aami
wiirene tobe yig. El ruiseor es uno que hace su
nido en la casa.
Coasaa [ko.su .] E, [ko.su .] J inan.
cao, afluente del ro Pir-Paran (debajo de
Puerto Ortega). V. apn. mapa

3.
co co co [ko.ko.ko.ko.ko.ko ] onom. cloqueo
(sonido que hace la gallina), cloquear. ej. No
yigo, Co co co yati gjaboco? Porqu est
cloqueando la gallina? V. cu cu cu.

cocoo
palma de coco
cocoo ESP [koko.o] E, [koko.o] J inan. palma
de coco. ej. Jairo cocoori oteyuma na. Ellos
sembraron muchas palmas de coco. ej. Gawa na
cose aaja ti, coco. Bare qunase aaja. To
bajiri masa qune, snicari otergama na.
El coco es de los blancos. Es buena comida. Por
eso la gente generalmente lo pide y siembra.
V. rujao.

cocopi
chotacabras rabicorto
cocopi [kokopi ] an. chotacabras rabicorto.
Lurocalis semitorquatus. ej. Rtiaroto rjoroacare
wcudicami cocopi. El chotacabras rabicorto
vuela un poco antes del oscurecer.
codere [kode.e] E, [kode.e] J v.t. atender,
coere cojoji
Eduria & Barasana Espaol 71
cuidar, vigilar (persona, casa). ej. Y rare
codebosaya m. Cuide a mis hijos. ej. Yre
waweobecne, codeca aaa m. No me
deje solo. Siga cuidndome. ej. Wiire codeya
m! Cudese la casa! V. a codere.

Sudi coego yamo.
Est lavando la ropa.
coere [ko e.e] E, [ko e.e] J v.t. 1 lavar (ropa),
lavarse (las manos). ej. Sudi coego yamo. Ella
est lavando la ropa. V. mo coere.
2 quitar el polvo de, desempolvar, limpiar sin
agua (mesa, banca, etc.). ej. Cmurori eri
jaisere coeya. Limpie los bancos sucios.
V. isecoere.
3 escamparse, despejarse (cielo). ej. Oco
coecoaj. Jre oco maaja. Ya escamp. No hay
ms lluvia.
coja [koh.] E, [koh.] J nm.inan. uno, una
(para cosa que lleva el clasificador -a como un
bulto de caran). ej. Gji coja, gji coja, gji
coja, sacama na, mojire. Cada uno meti un
bulto de caran. V. cojo, rujaa, apn. los
nmeros para contar cosas.
cojo nm.inan. uno, una (uso: requiere sustantivo
o clasificador, por ejemplo: cojo masa una
tribu, cojobaja un plato). nm.an. sg un
hombre, un animal. V. coja, cojobaja,
cojocaane, cojocata, cojojacata, cojoji,
cojojne, cojorm.
cojo gbotutia aare ser una persona
discapacitada, lisiada (por tener solamente
parte de su pie). ej. Cojo gbotutia aami, na
taarii aari. l tiene solamente parte de su pie
porque lo amputaron.
cojo masa personas de la misma tribu. ej. Ya
cojo masane aaja Jos rca. Jos y yo somos de
la misma tribu.
cojo wme [ko ho.wme] E, [koho.w me] J una
clase. ej. Cojo wme mee bawocama na,
gawa. Los blancos comen ms de una clase de
comida. (lit. Los blancos comen (su comida)
revuelto con otras clases de comida.).
cojobaja [koho.bh] E, [koho.b h] J nm.inan.
un plato, una taza, etc. ej. Yre qune cojobaja
wasoaya. Prstame un plato tambin. V. cojo.
cojocaane J [koho.k.ne ], cojowatone E adv.
al mismo tiempo. ej. Cojocaane waj y. Me
fui en el mismo momento. ej. Cojocaane
bacama na. Comieron al mismo tiempo.
V. cojojne, rmarone, tirmarone.
cojocata J [koho.k t], cojojacata E adv. un
lado. V. cojo, dicata, icata.
cojo cojo [koho.koho ] onom. sonido de alguien
tosiendo. ej. Bia, na buesocaro; wtia,
Cojo, cojo yirne budiyujar, jr. Cuando
pusieron el aj humeante (en la entrada de la
cueva) los dibolos salieron tosiendo: Cojo
cojo.
cojojacata E [koho.hkt], cojocata J adv.
un lado. ej. Cojojacatne bibejeoca, to crone
tjacam y. Termin a encerrar un lado (de
la casa), y deje de trabajar. ej. Riagare mnir,
gajejacatre, bto muiju i asijare,
cojojacatne mnire aacaj. De viaje ro arriba
se coge el lado donde hace la sombra.
ej. Cojojacata wia cujeoca yiri, mocama
na. Gajejacata yeerotire wiacama na quna.
Despus de tejer la caran para el techo, la
instalaron, y volvieron a tejer la caran para el
otro lado. V. cojo, dicata, icata.
cojojacata ricajuria ctire ser persona
discapacitada, lisiada por tener solamente
parte de su mano o brazo. ej. Cojocata
ricajuria ctig aaboarine, bto moacami.
Aunque l tena un brazo cortado, trabajaba
mucho.
cojoji [koho.hi] E, [koho.hi] J adv.cuan. una vez.
V. cojo.
cojoji cdare par de (botas, zapatos). ej. Cojoji
cdare zapatu bojaja y. Quiero un par de
zapatos. V. baba, jaji cdare.
cojoji mee E, cojoji meje J ms que una vez,
no sola una vez, varias veces, muchas veces.
ej. Cojoji meje wargaja y. Me voy muchas
veces. V. tocrcaji.
cojojirema [koho.hi.e.m] E, [koho.hi.e.m] J
adv. a veces. ej. Cojojirema Mit rujibecne,
riojone mato ejacoacami. Gajermrema Mit
ruji ejacami. A veces ha llegado directo, sin
aterrizar en Mit. Otras veces aterriz en Mit.
ej. Cojojirema, rijoa wase, sase qune yre
rijargcaj. Bajiboarine gajermrema sase
rine rijacaj. Algunas veces me enfermo con
cojojne cooro
72 Eduria & Barasana Espaol
dolor de cabeza y escalofros. Pero otras veces me
enfermo solamente con escalofros. V. rmarone.
cojojiri [koho.hii.i] E, [koho.hii.i] J adv.
algunas veces, a veces. ej. Cojojiri yre
rijargaja. A veces me enferma. / De vez en
cuando me coge la enfermedad. ej. Cojojiri
wargaja y. Me voy a veces. V. rmarone.
cojojne [koho.h.ne] E, [koho.h.ne] J adv. un
lugar. ej. Gjaboco soo ria cujama, cojojne
cucamo. Cuando la gallina pone sus huevos, los
pone en un solo lugar. V. cojo, rujaj.
cojoj ryabeto todos lados, todas partes.
ej. Cojoj ryabeto r budiyuju. l qued
sangrando en todo el cuerpo. ej. Cojoj ryabeto
juajeocoaj y, waibc riire. Yo llev la
carne a todas partes.
cojomocrca E, cojomorca J nm.inan.,
pron.inan. cinco (cosas; uso: requiere sustantivo
o clasificador). ej. cojomocrcatiiri. cinco
monedas. sinn. cojomo cro. V. apn. los
nmeros para contar cosas.
cojomocrc, cojomocrco nm.m., f.pl.
cinco (personas, animales). ej. ma,
cojomocrc ejama. Cinco hombres llegaron.
nm.inan. cojomo cro cinco cosas.
V. apn. los nmeros para contar seres vivos.
cojomo cro
[koho.mo.ko.o] E, [koho.mo.ko.o] J nm.inan.
cinco (cosas). ej. Cojomo cro aaro jeaje
moaja y. Quiero cinco cartuchos. nm.an.
cojomocrc cinco personas, animales.
sinn. cojomocrca. V. mo.
cojomo cro jedi, gaje mo babarica
jnituaro rca nm.inan. nueve. V. apn. los
nmeros para contar cosas.
cojomo cro jedi, gaje mo coja jnituaro
rca nm.inan. seis. V. apn. los nmeros para
contar cosas.
cojomo cro jedi, gaje mo idia jnituaro
rca nm.inan. ocho. V. apn. los nmeros
para contar cosas.
cojomo cro jedi, gaje mo ja jnituaro
rca nm.inan. siete. V. apn. los nmeros para
contar cosas.
cojomorca J V. cojomocrca E.
cojoro adv. mismo, misma; igual, semejante.
cojoro bajiro E, cojoro bero J igual; mismo,
misma; parecido, parecida; semejante en
(apariencia, manera, sentido, o sonido).
ej. Cojoro bajiro agr aaboarine, ricatibsa
ag wme yicama. Aunque ellos hablan el
mismo idioma, hay diferentes dialectos. ej. Cojoro
bero bajise sudi saama. Colocan ropa
parecida (de color). ej. cojoro bero s ctire.
tener el mismo conocimiento (pays). ej. cojoro
bero bajise. cosas/situaciones semejantes (del
mismo patrn). V. g, no.
cojoro cro igual, mismo tamao, misma
cantidad (cosas). ej. Cojoro cro aase yucre
jaasureya. Corte palos del mismo tamao.
cojoro quje J, cojoro qujar E igual, mismo
tamao (cosas). ej. Cojoro quje aabeaja (ja
cmurori). No son del mismo tamao (dos
bancos). ej. Cojoro quje caje ctibeami. Sus
ojos no son del mismo tamao.
cojoro quji mismo tamao (animales,
personas). ej. Cojoro qujar aama na, Felipe,
Jimi qune. Felipe y Jaime son del mismo
tamao.
cojorm [ko ho.m] E, [koho.m] J adv.cuan.
un da. ej. Cojorm soj wacudigja y.
Un da andar por la selva muy lejos. V. cojo,
rujarm.
cojowatone E [koho.wto .ne], cojocaane J
inan. al mismo tiempo.
coo ctir [ko o.kti.] E, [koo.kti.] J s.v.an.pl.
caparazones (animales que tienen cascos como
tortugas, armadillos, escarabajos), moluscos
(animales que tienen conchas como caracoles).
ej. Waibcr coo ctir aacama: Guu, jmo,
cmoca jco, wadoa bc. Los animales que
tienen caparazones/cascos son: La tortuga, el
armadillo y varias clases de insectos. V. cooro,
coo ctise, rujacooro.
coo ctise [ko o.kti.se] E, [koo.kti.se] J
s.v.inan.f.n.esp. tener corteza, cscara (fruta),
tener forma de concha (pedazo de olla de
barro, etc.). ej. Jea rorar, sot coorone rti
yoosere saresa juacama na. Para prender otro
fogn, sacan el rescoldo con un pedazo de olla
(de barro). ej. Ju cooro, oco idig, naju sju
rca idire aacaj, ju cooro. Fue una hoja
hecha en la forma de una concha para tomar
agua con faria. ej. Ju cooro jia yiri, naju
gatere weoidire aacaj, macarocaj mani
wajama. Cuando uno est paseando en el
monte, llega al cao, y con una hoja hace la
forma de una calabaza para tomar el chiv.
ej. Sna coo na bagoore cuuma. Haban
cscaras de pia donde comieron. ej. yuc ricaa
coo. cscaras de frutos de rboles. V. cooro, coo
ctir, rujacooro.
cooro [ko o.o] E, [koo.o] J inan. casco,
caparazn (tortuga, armadillo, escarabajo),
concha de caracol. ej. Cooro btig aacami
guu. El morrocoy tiene un caparazn duro.
ej. Macaroca yai jmore i bajama, i cooro
rine yicu wacoacami. Si el tigre come al
cora cotomaa
Eduria & Barasana Espaol 73
armadillo, deja las placas de su casco.
pl. coorori. f.n.esp. coo. V. coo ctir, coo
ctise, rujacooro.
cora [ko] inan., cl.irreg. depresin (en la tierra
como crcava, arroyo, valle). ej. Cora
aarijrene wese jaasure yiri, quacaj ya.
Tumbamos la chagra donde hay una depresin en
la tierra. V. deuro, rujacora, rujacmua.
cotia [koti ] inan. pecho (aves, animales, y seres
humanos), pechuga de pollo (u otra ave).
ej. Cotia ctire aaja masa jediro, bajicari
waibcr, wr qune cotia ctiama. Toda
la gente, los animales y las aves tienen pecho.
ej. Jitiri wme ctiami mini, i queerj joa
moig, bajicari, cotia joa sri qunag
aag. El pjaro srri sureno tiene alas de color
caf y el pecho tiene plumaje amarillo.
ej. Gjaboc cotiare bab y. Yo com la
pechuga de pollo. V. cotiro, wto.

cotibaja
escorpin, alacrn
cotibaja [kotib h] E, [kotibh] J an. escorpin,
alacrn. C. Arachnida, O. Scorpionida, F.
Buthidae, F. Chactidae. ej. Cotibaja i toajama,
bto jnicami. Cuando el escorpin pica, duele
mucho.
cotiro [kotio] inan. vientre, abdomen (del ser
humano, mono, ave, culebra, incluyendo la
piel). ej. Rujarocarii rujrire macar
yujaboayuma na. i cotiroaye jediro bayujar
na. (Dicen que) ellos se fueron ro abajo para
buscar el cadver del hombre que se haba
ahogado. (Encontraron el cadver) pero ellos
(otros - los peces, etc.) haban comido todo el
abdomen. V. mocotiro, cotia, gbocotiro.
coto [koto] E, [koto] J an. corocora, ibis. ej. Coto
aacami riaga tjre. iise joa cti bajicari,
guberua cti bajicami. i agjama Coro,
coro, coro yicami. Jaa wsiare bacami. La
ave corocora se encuentra en las orillas del ro.
Tiene plumas negras y pico curvado. Cuando
canta, dice: Coro, coro, coro. Se alimenta de
lombrices de la playa.
coto iig an. ibis verde (especie de ibis con
plumaje negro, pico y patas verdes).
Mesembrinibis cayennensis.

coto
corocora, ibis
coto sag an. ibis pico de hoz, coquito,
tarotaro (especies de ibis con plumaje rojo o
negro, pico rojo y patas rojas). Plegadis
falcinellus, Phimosus infuscatus, Cercibus
oxycerca. pl. cotoa sar.

cotocaje
mata de cacay
cotocaje [koto.khe] E, [koto.khe] J inan. mata
de cacay (se encuentra en rboles altos,
produce el bejuco que se utiliza para atar las
postes de la casa). ej. Yuc maric joejre
aacaj, cotocajema. Tojre reayoo
rujiadicaj, ti caje misi cotomaari wme cti.
La mata de cacay est encima de un rbol alto.
De all bajan los bejucos. V. cotomaa, rujacaje.
cotomaa [koto.m ] E, [koto.m] J inan. bejuco
de la mata de cacay (utilizado para atar las
postes de la casa). ej. Cotomaa, misimaa aaja
ti, cotocaje misimaa. Tine juari, wii siacama
na, masa. El bejuco de mata de cacay es
utilizado para atar los palos de la casa.
V. cotocaje.
c cmeaaju
74 Eduria & Barasana Espaol
c [koo] inan.s.de masa semen, esperma.
sinn. bjri, ra.
cag, cag [ko.] E, [ko.] J s.v.m., f. l,
ella que enva (algo o alguien), remitente de
una carta. ej. Mitjre aacami gaw, wrica
cag. Vaupaye macri jedirore cacami. En
Mit hay un seor que enva los aviones a todos
los pueblos del Vaups. pl. car.
care [ko .e] E, [ko.e] J v.t. mandar. ej. Wai
wejere botise cacami. l mand anzuelos
blancos. V. carotire.
caroti [ko.o.ti] E, [ko.o.ti] J s.v.inan. carga
para mandar (lo que toca enviar). ej. Wrica
caroti, i yee jairo coami ya gaw. Nuestro
patrn tiene mucha carga para enviar.
carotire [ko.oti.e] E, [ko.oti.e] J v.t.
mandar a enviar. ej. Gaje semana wararja
yi queti caroticaj ya. Mandamos a enviar un
mensaje diciendo: Nosotros salimos en otra
semana. V. care.
cja [koh ] inan. 1 frutas de una palma de
pacha (ger. comestibles, parecidas a la fruta
de la palma de mirit pero ms pequeas).
ej. Cja aacaj riaga trire. uca rca
bajacari, tire idicama masa. Cju es la fruta de
la palma pacha que se encuentra en las orillas
del ro. La gente la mezcla con manicuera y la
toman. V. re.
2 pacha (ger. corteza del tronco para la
construccin de paredes y pisos semejante a la
madera del tronco de la palma cja).
ej. Cjaori, tire qua jaasure yicari, tire
daracama na rujgaseri. Ti rca wii bibecama.
na casabo yijaqune tine jeocama. Tumban las
palmas de pacha y sacan la corteza para el
encierro de las paredes y tambin para el piso.
V. cjao.
cjao [koh.o ] inan. palma de pacha (ger.
especie alta con espinas, crece cerca del ro,
produce fruto comestible y corteza que se usa
en construir paredes y pisos). ej. Waiya
waisicajre bto cjaori jairo aacaj. Se
encuentran muchas palmas de pacha ro arriba
por el ro Pir. V. cja.
cjarc [koh .k] inan. especie de yuca
brava. V. qui, rujarc.
cj [koh.] inan. especie de rbol (utilizado
para hacer la cerbatana arrollada). V. yuc
bujua.
cme [ko me ] inan.s.de masa metal. ej. Cme sot
aaja bare roaria sot. La olla de metal es para
cocinar comida. ej. Cme, aluminio wme
ctise, aaja sotre qunore. El metal llamado
aluminio se usa para hacer ollas. V. cmea,
cmesot, cmewaca, rma budise.
inan.f.n.esp. [ii.kome] E, [ii.ko me] J riones
(uso: requiere pronombre posesivo). ej. Sme i
cmere bajama, qunacaj. Los riones de la
paca son buena comida. sing. cmea.
cme btibeti inan.s.de masa metal suave
(como aluminio). ej. Cme btibetine sotrire
qunorma na: Ti rojocoajama, Quna guaro
yare waja yato yir. Ellos fabrican ollas con
metal suave para que los compradores vuelvan
pronto (a comprar ms). sinn. cme jidise.
cme cooro [ko me.koo.o] inan. platn de
metal. pl. cme coo, cme coorori.
sinn. cmebaja.
cme cmua voladora, lancha.
cme jidise inan.s.de masa metal suave (como
aluminio). sinn. cme btibeti.

cmea
hacha
cmea [kome.] inan. hacha. ej. Cmea maaja
yre. No tengo un hacha. V. cme, co cmea.
cmea aju inan. manija, astil del hacha.
ej. Cmea aju y micati wirucaj ti. El astil
del hacha que yo llev estaba muy spero.
ej. Gaqueama cogorone qunocama na,
cmeaajure. Hacen el astil del hacha de la
madera guqueumu cogoro. V. aco, iariaj,
rujaaju, sot gmoro.

cmea ajuam
pich pico de marfil
cmea ajuam [kome..hu .m] E,
[kome.. hu .m] J an. pich pico de marfil
(especie de tucn). Pteroglossus flavirostris.
pl. cmea ajua.
cmeaaju [kome..hu. ] inan. especie de rbol
(utilizado para hacer el astil del hacha).
sinn. gaqueama cogoro.
cmebaja cmewaca
Eduria & Barasana Espaol 75
cmebaja [ko me.bh ] inan. platn de metal.
ej. Idiabaja cmebajari waja yijuayumi. l ha
comprado tres platones. sinn. cme cooro.
Cme botigmu [kome.boti.u mu] inan. sitio
sagrado de origen de los barasanas cme
masa. V. Cme masa.
cmegase [kome.se ] inan.f.n.esp. lminas de
zinc o cinc. ej. Cmegase rca bariawiiri
aaja. Son casas con techos de lminas de zinc.
sing. cmegasero. pl. cmegase, cmegaserori.
V. cme.

cmeji J, jaariase E
machete
cmeji J [kome.h i], jariase E inan. machete.
ej. Cmeji moaja. Necesito un machete.
dim. cmejiaca.
cmeji wii J [ko me.h i.wii], jariase sariaro
E inan. vaina, cubierto de machete. ej. Cmeji
wii moaja y. Necesito un cubierto de
machete. V. rujaji.

cmejiaca J, yijeriase E
cuchillo
cmejiaca J [ko me .hi. k], yijeriase E inan.
cuchillo. ej. Cmejiriaca moaja y. Necesito
cuchillos. pl. cmejiriaca. sinn. yijetaariaro.
V. cmeji.
cmemaa [kome.m ] inan. cadena, alambre.
ej. Jairo aaja ti, cmemaari. Mtaaca, jacase
qune aaja. Tire coama gawa. Masama
nijane tire qunomasibeami. Hay muchas
cadenas pequeas y grandes. Los blancos las
tienen. La gente no sabe cmo fabricarlas.
V. rujamaa.
cme masa [kome.ms. ] an.s.plural un grupo
tnico entre los barasanas (lo cual pertenece a
los del ascendiente amicarima). ej. Cme
masa ic aauju amicarima. El ascendiente
de la gente cme musu es umcurmu.
ej. Cme masag aami y ba. Mi to es del
grupo cme musu. sing. cme mas, cme
maso; cme masag, cme masag. V. jner.
Cmea [kome.] inan. ro Comea (afluente
del ro Pir-Paran). ej. Cmeajre aama
wjana. La gente wjunu vive por el ro
Comenu. V. apn. mapa

1.

cmeraje
lata, tarro
cmeraje [kome.he] inan. barril, lata, caneca,
tambor, tarro (cualquier envase cilndrico de
metal). ej. Cmerajere bojaamo caaco. Mi
mam necesita la lata. ej. Btisene na qunore
aaja ti, cmerajeri. El material que ellos usan
para fabricar latas es duro. V. jaadiboriaraje,
rujaraje.

cmesot
olla de metal
cmesot [kome.sot] inan. olla de metal.
ej. Cmesot jairi sot waja yib y. Yo
compr una olla grande. V. cme, riirisot,
rujasot, sot.
cme [ko me.] inan. arpn pequeo. ej. Cme
gso sareri cob y. Yo tengo un arpn para
cazar babilla. pl. cme yucri.
cmewaca [kome.wk ] inan. clavo, puntilla.
ej. Cmewaca aaja, jaajuuriawaca. La puntilla
es para clavar. V. cme, rujawaca, waca,
wiabioriawaca.

cne cuaru weco
76 Eduria & Barasana Espaol

cmewaca
clavo, puntilla
cmewaca jaajuuriaja s.v.inan. martillo.
ej. Cmewaca jaajuuriaja yayicoasuja. Se me
perdi el martillo. sinn. jaajuuriaja.
V. jaajuuriaro, jaajuure, jaare.
cne [kone ] an. pjaro carpintero, picamaderos.
ej. Tutuborojre goje yicari, ra cticami
cne. El pjaro carpintero hace un hueco en el
rbol para su nido. V. csa cne, jcoroa cne,
surumetea, wese cne.

cne yra, rj tara
carpintero buchipecoso
cne yra an. pjaro carpintero buchipecoso
(pequeo). Chrysoptilus punctigula. pl. cnea
yrri. sinn. rj tara.
caaro [ko..o] E, [ko. .o] J inan. lugar
cercano, junto a. ej. Ramasa bueriamaca
caarone aaja ti, co yiriawii qune. El
puesto de salud queda junto a la escuela.
care [ko..e] E, [ko..e] J v.i. acercarse a
un lugar. ej. marecaji ti aado, majariaj,
cadicaj ya. Un poco antes del medio da,
nosotros acercamos al puerto. ej. Cacoaj
mani. Ya nos estamos acercando. ej. na
majatone nare sya maja, wii cagne, tdi
rojartu, jetaga maa gdarecone juyacauju,
jogoroare ucag. Cuando subieron de regreso, l
tambin se iba con ellas. Cuando estaba
acercando a la maloca, (l) se devolvi y se sent
a medio camino. All se puso a colorear (las alas
de) las mariposas. V. core.
core [ko o.e] E, [ko o.e] J v.t. contar, medir.
ej. Momi yare i ecaroto rjoro, i uubuero
ajir ejacanare yare cocami pai. Antes de
darnos los dulces, el padre cont a todos que
habamos a la misa. ej. Bota guji jaa, quna
gajerm jaatsa, cocama na, wii cor. Ellos
cortaron la caja del poste. Al da siguiente ya
habiendo terminado dichas cajas, midieron la
casa. V. care, acore, juucore.
cro [do.ko.o] E, [do.ko.o] J cuan.inan.
cantidad, tamao. ej. Soore i sicato cro yre
simi. l me dio la misma cantidad que le dio a
ella. ej. Ti crone juab. Yo saqu esa cantidad
(de fruta, cosas, etc.). ej. Waibc i cro
aacami. El animal es de este tamao. ej. To
cro aaja. Eso es todo. V. croaca, jairo,
mojoro, nocg.
croaca J [ko.o.k], mojoroaca E, J,
croaca E cuan.inan. poco, poca, poquito,
poquito (cantidad de algo). ej. naju, jairo;
najuro, croaca. un montn de casabe; un
poquito de casabe.
croaca bsa J, mojoro bsaca E un poquito
menos.

ucaa jg cuare E
tejer una hamaca
cuare [ku.e] v.t. tejer chinchorro, hamaca.
ej. Jg cuare, maye moare aaja ti. El tejer
chinchorros es trabajo de los hombres. ej. Masa
qunocama, ucaa jgre, Cni cjirsa
yir. Reojotia jaataa yicari, tire woo jua,
tire roa, caro, ti cararo a, wcama. W gajano,
cuacama. Cua gajano, wa aacacama na. La
gente hace chinchorros para dormir. Sacan la
fibra de la palma de mirit, la hierven, la secan
bien, la tuercen y tejen el chinchorro. Cuando ya
han terminado, lo cuelgan. V. suaare, sere,
wre.
Cuarugmu [kuu.umu] E, [kuu.u mu] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido (en el ro
Pir-Paran). ej. Guebo waisicajare aacaj
Cuarugmu. La cachivera Cuarugmu se
encuentra arriba de la cachivera Guebo.
V. apn. mapa

2.
cuaru weco [ku u.weko ] an. lora cariamarilla
cuayu curi
Eduria & Barasana Espaol 77
(especie de lora real). Amazona amazonica,
Amazona farinosa. ej. Cuaru weco, rijotacajero
joa srig aacami. La lora real tiene plumas
amarillas encima de la cabeza.

cuaru weco
lora cariamarilla
cuayu [ku du] an. especie de tigre pintado en
forma de la luna menguante. ej. Cuayu, jaig
aauju, masare bag. Muiju ruyuagre
bajise ucari ctiyuju. Dicen que el tigre cuuyu es
un tigre grande que come gente y que est pintado
en forma de la luna menguante. V. yai.
cucu [ku ku] interj. tmelo! (uso: dicho al nios
y bebs). ej. Daquegacare i jaco, uca ire
ioaag, Cucu yiya, ire yicamo soo. Idiya
yire ni aacaj ti. La madre dice a su hijo
cuando est dando de tomar: Haga cucu. La
palabra cucu quiere decir Tmelo.
cu cu cu [ku.ku.ku.ku] onom. cloqueo (sonido
que hace el gallo), cloquear. sinn. co co co.
cucug, cucugo [kuku.] E, [kuku.] J s.v.m.,f.
tartamudo, tartamuda. ej. Bto cucug aami
y baba. i agjama, idiajiri cro cojo
wmerene yica tudiargami. Mi amigo es
tartamudo. Cuando habla, repite tres veces.
cucure [kuku.e] E, [kuku.e] J v.i. tartamudear,
repetir al hablar. ej. Bto cucuami. l
tartamudea mucho.
cudare [kud.e] E, [kud.e] J v.t. desguindar,
descolgar (hamaca). ej. Sabino yaa wiij eja,
y j cuda, turajoaj sa gajano, Waj
y, ire yi, wadicoadicaj y ya. Al llegar a
la casa de Sabino, yo desguind mi hamaca, la
ech en mi bolso, me desped de l y me vine.
cuma [kum ] inan.s.de masa muica de pescado
(reg. hecha con masa de yuca brava rallada sin
almidn). ej. Waire qunaro roa aio yicari,
cjoa rca sacama, cuma yir. Cocinan bien el
pescado, y de ah mezclan la masa de yuca para
hacer muica. ej. Waire nare sare abocari,
Cuma yigo yaja yicamo soo. Al revolver el
pescado hasta que qued suave, ella dijo: Estoy
haciendo muica.
Cuma buuro [kum.buuo] E, [kum.buuo] J
inan. cerro alto que queda cerca de la
comunidad de San Gabriel. ej. Oco saa jode
masa na aarimaca soja aacaj Cuma
buuro. El cerro Cumu buuro queda cerca de la
comunidad de San Gabriel. V. Oco saa, gta,
apn. mapa

3.
Cuma buuroana [kum.buuo..n] E,
[ku m.bu uo..n] J an.s.plural gente de la
comunidad de San Gabriel. ej. Cuma buuroana,
jar ar ejacama. Dos personas de la
comunidad de San Gabriel llegaron para visitar.
sing. Cuma buuroag, Cuma buuroago.

cumanarori
habichuelas
cumana [kumn ] inan.f.n.esp. 1 habichuelas.
Phaseolus spp. ej. Cumanare tabaacama masa.
Gajerema uca sot sari bacama. Coda sa
yicri roa baacama. La gente asa habichuelas
entre las cenizas y las come. Otra manera es
cuando las mete en el jugo de yuca brava y las
come. Saca (las semillas) de la vaina, (las) cocina
en agua y come.
2 frjoles. pl. cumana, cumanarori.
sing. cumanaro vaina de habichuela o frjol.

curi
cucarachero pechiblanco, curruca collareja
curi [kui] an. pjaro cucarachero pechiblanco,
curiri cmu
78 Eduria & Barasana Espaol
curruca collareja. Henicorhina leucosticta,
Microbates collaris. ej. Macarocaj aacami
curi. Manire acari, i ocoojama, Curi, curi
yicami. El cucarachero se encuentra en la selva.
Al mirarnos, l dice: Cur, cur.

curiri
pintadillo
curiri [kuii] an. pintadillo, pintayo o pintado
(reg. especie de pez siluro grande, comestible,
con marcas, del ro Comea hacia abajo).
Pseudoplatystoma fasciatum. ej. Curiri, wai jaig
aacami. Saire bajig aaboarine, ucari
ctigro aacami. irema na sesojama,
yijesurecari, sesocama. El pintadillo es un pez
grande. Aunque es parecido a la guabina, tiene
marcas. Para ahumar, lo cortan en pedazos.
ej. Curiri, ruj gosig aacari, rijojiro btig
aacami. Wai mtarre bacami. Bto
qunag aacami, ire bajama. i na wai
jacar manicama, ado Waiya waisicajre. El
pez pintadillo es liso. Tiene cabeza larga y muy
dura. Se alimenta de peces pequeos. Es bueno
para comer, pero no se encuentra por el alto Pir.
V. rujapiruuri.

cutua
fruta del rbol cutu
cutu [kutu] inan.f.n.esp. frutas del rbol cutu
(comestible). ej. Cutua, rujasmoa aacaj tia.
Catisene jaaweje bacare aacaj. Catise
bateg qune soere aacaj. La fruta cutu es
ovalada. Se come cruda o asada. sing. cutua.
pl. cutu, cutuari.
cutu [kutu.] inan. especie de rbol (que
produce la fruta comestible cutu). ej. Cutu,
macarocajre aacaj. Ti ricaama, bare
qunase aacaj. Wjaqueasere bacama
bosoa. El rbol cutu se encuentra en la selva.
Tiene fruta deliciosa. Los tintines comen las frutas
que se caen. pl. cutu yuc.
cuure [kuu.e] v.t. pintar la frente con carayur
(mezclada con leche o savia del rbol wasu).
ej. Rmia na rare cuucama, wasu r rca
gnae wocari. Las mujeres pintan las frentes
de sus nios con carayur mezclada con
leche/savia del rbol wusu. V. ocuure,
gnae, mamare, rujatqueeri, tasare,
wasu r, wee yire.

cuure
marcas de la frente de la cara
inan.f.n.esp. marcas de pintar (con carayur
por las caras de mujeres y nios).
sing. cuuriaro. pl. cuure. V. rujatqueeri, spe.

cuyari
perico cabecinegro
cuyari [kudi] an. perico cabecinegro. Pionites
melanocephala. ej. Cuyari, macarocajre
aacami. Queerj joa sme, bajicari, cotiro
joa srig aacami. Yuc rgric totijre ra
cticami. El perico cabecinegro es de la selva.
Tiene alas verdes y en el pecho tiene plumas
amarillas. Tiene las cras en un hueco de rbol.
V. smio cuyari, weco.
cmu [kumu] m. pay, chamn. ej. Cmu aami
no yiya mag, bto masig, rijarre base
catiog. Cojo wme mee masiami, i gma. El
pay puede hacer muchas cosas. Es muy sabio.
Sana los enfermos por medio de su conocimientos.
ej. Cmu aari, abjaya manire masiami. El

cmujiro
Eduria & Barasana Espaol 79
pay descubre las enfermedades (desconocidas).
V. cmu canoas: cmua.
cmua [ku mu.] inan., cl.irreg. canoa. ej. Cmu
rca ejayujar na. Dicen que ellos llegaron en
canoas. ej. Tirmre cmua yuugadicami
Lucas, Gtaweyaj. Ese da Lucas baj, trayendo
la canoa por el cao Piedra. pl. cmu, cmuari.
V. bode cmua, cmua pays: cmu, rujaa,
rujacmua, apn. dibujo de la canoa.

cmua
canoa
cmua jubea adentro de la canoa. ej. Cmua
jubea wai sarma. Adentro de la canoa hay
pescados. sinn. cmua gda maa.

Cmua sare qunog yami.
l est haciendo la canoa.
cmua qunore hacer canoa.
ej. Macarocaj cmure quacari, cmua
qunog yami. l tumb el rbol loiro y est
haciendo canoa. sinn. sare qunore.
V. bojereare.
cmua wejgmeroore arrastrar la canoa
donde comienza la cachivera hasta donde
termina. ej. aquj eja, cmua
wejgmeroo, mniacaj ya. Llegamos a la
cachivera uquj donde comenzamos
arrastrar la canoa de donde comienza la
cachivera hasta donde termina y de ah seguimos
yendo en la canoa ro arriba. V. gmere, roore,
wejre.
cmua yuure traer, llevar canoa ro abajo.
ej. Tirmre cmua yuugadicami Lucas. Ese
da Lucas trajo la canoa ro abajo. ej. Cmua
yuug wac yaja. Voy a traer la canoa ro
abajo. V. yujare.
cmua boarica inan. canoa podrida.
cmua bca inan. canoa vieja.
cmua casabo inan. yerado o yerao (bras.),
soporte para la carga en la canoa. ej. Cmua
casabo, besuo jirine se yicari, sacama na
cmuajre. Ti casabo joejre mani yee jediro
sare aacaj. En la canoa se coloca el yerado
tejido de pacha. Sobre se ponemos toda la carga
que llevamos.
cmua gda maa inan. fondo de la canoa
(parte donde pone los pies). ej. Cmua gda
maa wadicoasuja. Se raj el fondo de la canoa.
sinn. cmua jubea.
cmua gde inan. cola, popa de la canoa.
ej. Cmua gdej motorore jeocama na. Ellos
colocan el motor en la popa de la canoa.
sinn. gde.
cmua gua inan. proa de la canoa. ej. Y
cmua, gtajoero mejarocasa waato, ti gua
jaawaacoasuja. Al caer en la cachivera se parti
la proa de mi canoa.
cmua jairica inan. canoa grande.
sinn. cmuaro.
cmuari jayari jetaga, cmu jetaga inan.
puerto (para dejar las canoas). ej. Mani cmu
jetagare ag ejab y. Fui a mirar al puerto
(donde estn nuestras canoas).

cmua rocari
herramienta para hacer canoa
cmua rocari inan. palo, herramienta para
excavar (se utiliza para ahuecar un tronco en
el proceso de hacer una canoa). ej. Cmua
rocari, cme aaja ti, rcricaca. La
herramienta para excavar la canoa est hecha de
metal y es pesada. pl. cmua rocariri, cmu
rocaria yucri. V. cmua qunore, rocari, sare
qunore.
cmua yoso inan. lado de la canoa. ej. Cmua
jairica aajare, cmua yoso joerine rujib ya.
Nos sentamos encima de los lados de la canoa
porque era grande.
cmuae [kumu e] inan. enfermedad
(desconocida que slo el chamn puede
diagnosticar). ej. Gawa rca wana, Roberto,
gji i baba cmuae tmouma. Cuando
estuvieron con los blancos, Roberto y su
compaero se enfermaron con cmuune.
cmuaro inan. canoa grande. sinn. cmua
jairica.
cmujiro [kumu.hi.o] E, [kumu.hi.o] J inan.
asiento de canoa. ej. Cmune bojecari,
jaatuu quno, sacama, cmujirore. Rajan el
cmujuria cnisare
80 Eduria & Barasana Espaol
palo de loiro, arreglan bien la tabla y la ponen en
la canoa (como asiento). pl. cmujiri.
V. cmua, apn. dibujo del banco.

cmujuria
tronco para la chicha
cmujuria [kumu.hui ] inan. tronco (grande y
ahuecado para la chicha). ej. Cmujuria,
cmune na qunoriajuria aacaj, wii
jairiwii wisaarore. Tijuriaj idire, bije jiocari,
idicama. El tronco para la chicha es del rbol
loiro y est ubicado en el centro de la maloca.
Con aqul / con este tronco almacenan y sirven la
chicha. / Se usa para almacenar y servir la
chicha. dim. cmujuriaca. V. rujacmua.

cmujuriaca
tronco para pilar carne
cmujuriaca [kumu.hui.k] 1 tronco pequeo
y ahuecado (para pilar la carne del tucn, pavo
del monte, guacamayo, mico). ej. Cmujuriaca,
wsojuriane qunocama na, cmujuria
mojorijuriare, tijuriane caji rocacama na.
Ruture qune, to yica, waibcre qune
rocacama. Ellos hacen el tronco pequeo y
ahuecado de un corte del rbol vansoco. Con ese
tronco ahuecado ellos pilan yaj, el tubrculo
rutu y la carne de animales tambin.
2 tronco pequeo y ahuecado para hacer el
yaj. pl. cmujuriariaca. V. cmujuria,
rujacmua.

cmuro
banco
cmuro [kumu.o] inan. banco. ej. Sjaejarg
y bajirone, cmuro yre rojo, snicami i.
Cuando yo llegu y entr a la casa, l me salud y
coloc un banco para que yo me sentara.
ej. Cmu qunocama na. Ellos hicieron bancos.
sing. cmuro. pl. cmu, cmurori. V. juyariaro,
apn. dibujo del banco.
cmuro ic inan. sostenimiento del banco.
ej. Cmuro ic jeacoasuja. To bajiri
qunabeaja ti cmuro. Ese banco est mal. Se
parti el sostenimiento. V. apn. dibujo del
banco.
cmu [ku mu.] inan. loiro (reg. especie de rbol
utilizado para hacer canoas, remos y bancos).
ej. Cmu macarocaag, cmua na qunoric
aacaj. Ti rca wajiorore, cmurorire qune
qunocama. El rbol loiro es de la selva. Es
utilizado para hacer canoas, remos y bancos. pl.
cmu yuc, cmu yucri.

cmu riaga wecaag
rbol cmu del ro
cmu riaga wecaag
[ku mu ..i.we k..] E, [kumu..i .wek.
.] J inan. especie de rbol (parecido al loiro
pero no es alto y crece cerca del ro; produce
fruto que los quetzal comen). ej. Cmu riaga
wecaag, mojoricaca aacari, bto rjri
cti batooric aacaj. Bajicari, ti ricaama
iiseaca aacaj. Tire bacama jojoa. El rbol
cmu que crece por el ro es pequeo y es un
rbol con muchas ramas regadas. Tiene fruta
negra y pequea que los pjaros quetzal comen.
pl. riaga wecaaye cmu yuc.
cnibibere [kuni.bi be.e] v.t. cerrar (boca).
ej. Ramas, co iditeg, cnibibecami. El
nio cerr la boca porque no quiso tomar el
remedio. V. cnire.
cnimacare [kuni.m k.e] v.t. lanzarse para
morder (ms de una vez, culebra). V. cnire.
cnire [kuni.e ] v.t. morder. ej. M mac, y
macre cniami. Su hijo est mordiendo a mi
hijo. V. cnibibere, cnisare, cnitaare,
cniwaare, iijuare.
cnisare [kuni .si.e] E, [ku ni.si.e] J v.t. matar
por unos mordiscos (tigre, perro, gato, culebra,
araa, persona). ej. Yai cnisacami,
gjabocre. El perro mat el gallo por unos
cnitaare cdire
Eduria & Barasana Espaol 81
mordiscos. V. cnire, cniwaare.
cnitaare [kuni.t .e] E, [kuni.t.e] J v.t.sing.
trozar, cortar por morder (una cosa). ej. Yai,
na siatuuboariamaare cnitaacoasumi. El perro
troz la cuerda con la cual lo haban atado.
V. cnire.
cniwaare [kuni.w.e] E, [kuni.w.e] J
v.t.sing. partir por morder (una pepa).
ej. Gbo tare cniwaabaab y. Yo part la
pepa de castaa por morderla y la com.
pl. cniwejere. V. cnire, ware.
cniwejere [kuni.wehe.e] E, [kuni.wehe.e] J
v.t.pl. partir por morder (pepas), apacentarse
(danta comiendo pepas). sing. cniwaare.
V. cnire.
caare [ku. .e] E, [ku. .e] J v.i. acostarse
encima del suelo (perro, ganado, venado,
cosa), estar encima de. ej. Wese tne wec
caaboayumi. La danta se haba acostado cerca
de la chagra. ej. Sudi caasere misimaaj
juayooya. Cuelga la ropa que est en el suelo.
caus. caarotire.
caarotire [ku. .oti.e] E, [ku. .oti.e] J
v.caus. hacer acostar encima del suelo.
ej. Yare caaroticari, ya wecare jatirto
ajecama gjer. (En educacin fsica) nos
hicieron acostar en el suelo, y brincaron sobre
nosotros. V. caare, cure, jeore.
cure [kuu.e] E, [kuu.e] J v.t. dejar, poner,
guardar, colocar. ej. na gda sasorre wiij
cug wami caac. Mi pap fue a la casa para
dejar los primeros pescados que ellos haban
destripado. ej. Riiri juacari, wii tj tire
cucama na, gataro na wearotire. Al conseguir
el barro para hacer el tiesto, lo dejaron cerca de
la casa. V. curotire, gnacure, jaacure,
juucure, uucure, qunocure, ria cure,
rocacure, roticure.
curotire [kuu.oti.e] E, [kuu.oti.e] J v.t.
mandar guardar. ej. Mani ajericare
curoticam y. Yo mand guardar la pelota
con la cual estbamos jugando. V. cure.
cc, cco [wme.k.k] E, [wme.k.k] J
s.v.m.,f. l que tiene, ella que tiene. ej. No
bajiro wme cc aati m? yicami, mani
wmere ucatuur. Para apuntar los nombres de
cada uno, l nos pregunt: Cmo es tu
nombre? pl. cna. sinn. ctig. V. core.
cdabiore [kd.bi o.e] E, [kd.bio.e] J v.t.
pisar (con los pies para aplanar el piso).
ej. Sitare qunaro cdabioya m. Pise bien la
tierra. V. biore, cdare, rocabiore.
cdacure [kd.ku u.e] E, [kd.ku u.e] J
s.v.inan. huellas, pistas. ej. Jetaga maare, bto
masa na cdacure aaja ti, toj rine jediro
na guar rojajare. Hay muchas huellas de la
gente en la trocha que baja al puerto porque todos
bajan a baarse all. V. cdare.
cdaare [kd.i.e] E, [kd.i .e] J v.t. probar
con el pie (pantano, zapatos nuevos, etc.).
ej. ajarijre cdaare aacaj,
Juargrobe yig. En el pantano uno prueba
con el pie para no hundirse. ej. Y gbo sudi
waja yisere cdaaca maji. Voy a probar mis
nuevos zapatos. V. cdare.
cdajuawaare [kd.hu .w.e ] v.t. llevar
puestos (zapatos). ej. Mio buuroj ajeroana ya
wacati, maa wac, jaji cdare gbo sudi
juawaabsaboac, Cdajuawadibosaya m,
ire yicaj, y babare. Cuando fuimos a Tiqui
para jugar, llev dos pares de zapatos. Para no
seguir cargndolos, le dije a mi amigo: Lleve
puestos mis zapatos. sinn. cdare.
cdajudire [kd.hu di.e] v.t. espinarse andando,
pisar a (cosa aguda). sinn. cdajuure.
V. cdare.
cdajuure [kd.huu.e] E, [kd.huu.e] J v.t.
espinarse caminando, pisar a (cosa aguda),
lastimarse con una espina. ej. Bto widirore
wacja yig, jota cdajuub y. Me espin
caminando por la maleza. sinn. cdajudire,
judijeasare. V. jaajuure, jataare.
cdare [kd.e] v.t. 1 pisar. ej. Yai gda
cdacari, coeg rojacoaj. Yo pis el pop del
perro y me fui a limpiarlo.
2 ponerse (zapatos), llevar puestos (los
zapatos). ej. Gbo sudi cdaya m! Pngase
los zapatos! ej. Gbo sudi juamenane, ma
cdasene cdacari, wasa. No lleven zapatos
para cambiarse sino vyanse con los zapatos que
tienen puestos. sinn. cdajuawaare.
V. cdabiore, cdaare, cdajudire, cdajuure,
cdasnare, cdawore.
cdasnare [kd.sin.e] v.i. deslizarse. ej. Jairo
oco quediro beero, Ja ajeca yig, cdasna
quedicaj y. Por jugar despus de la lluvia, me
deslic y me ca. V. cdare.
cdawore [kd.w.o.e] E, [kd.w.o.e] J v.t.
pisotear para mezclar, mezclar con (pies).
ej. Gataro biaroanama, sita widase rca yicari
ja rca yi, oco yue ero yiri, cdawocama na.
Para encerrar el tiesto, utilizan barro y ceniza.
Echan agua y lo pisotean hasta que est bien
mezclado. V. cdare.
cdibetire [kdi.beti.e] E, [kdi.beti.e] J v.t.
desobedecer. ej. Cdibeami. l no obedece.
antn. cdire.
cdire [kdi.e] E, [kdi.e] J v.t. 1 contestar.
cjaa cma wirero
82 Eduria & Barasana Espaol
ej. Yre cdibeama na. No me contestan.
ej. Moato mani y yiboar, yre cdibetis
na. Cuando les digo: Vamos a trabajar, no me
contestan.
2 obedecer. ej. Qunaro cdiami. l obedece
bien. sinn. ajire. antn. cdibetire.
s.v.inan. contestacin, respuesta.
cjaa J V. cjoa E.
cjoa E [kho], cjaa J [kh] inan.s.de masa
masa de yuca brava (rallada y sin el almidn).
ej. Najuro usarar, cjoa bujere aacaj ti. Se
exprime la masa para hacer casabe. ej. Qui oe
gajano, bije, na eabojose, cja wme ctiaja.
Despus de haber rallado la yuca, la exprimen y a
la restante se le llama masa.
core [k.o.e] E, [k.o.e] J v.caus. tener, obtener,
poseer. ej. To m corito jaariasere yre
sia. Dme el machete que usted tiene.
ej. Tocrcne weseri cojedicacama. Todos
tienen chagras. ej. Jediro masare qune, yucri
gawa jediro na co aaroti cro toa
masijeocarimi rmone. l tena en la mente
todas las cosas que tanto los indgenas como los
blancos iban a poseer. sinn. ctire.
cosyare [k.o.sd.e] E, [k.o.sd.e] J
v.caus. 1 heredar. ej. Tirmj na maja
joajataro comasiriajatare cosyargama
na yucriana. Los de hoy heredan la caja que
contiene plumaje para la danza. ej. i jac
aamasicac yaaji jotajire cosyacami. l
hered el bastn que tena su padre.
2 seguir a otro con algo. ej. Jaariasere
cosyaba. Sgame con el machete. V. core.
ctig, ctigo [kti.] E, [kti.] J s.v.m., f. l
que tiene, ella que tiene. ej. Cmi ctig, co
yirotig ejami. Lleg un hombre que tiene una
herida a pedir curacin. / Lleg un hombre a
pedir curacin porque tiene una herida. pl. ctir.
sinn. cc. V. ctire.
ctire [kti.e] E, [kti.e] J v.t. tener (pelo, grasa,
nombre, hijo, esposo). ej. ee wme ctiati i?
Cmo se llama l? (lit. Qu nombre tiene l?)
ej. Sgne rmio maco ctiaja. Yo tengo
solamente una hija. / Yo tengo una sola hija.
sinn. core. V. ajerii ctire, mogase ctire,
baba ctire, cmiro ctire, ewa ctire, gajeore
manajo ctire, godo ctire, mac ctire,
manaj ctire, ami ctire, aaami ctire,
rijaye ctire, ra ctire, rjoro ctire, eri
ctire, s ctire, wme ctire.
ctirigure J [kti.i.u.e], ctiramocore E
v.i. tener ganas. ej. Manajo ctiriguaja ti, yre.
Yo tengo ganas de conseguir una mujer.
V. yirigure.
ctiramacore E [kti..mko.e ], ctirigure
J v.i. tener ganas. ej. Manajo ctiramacoaja ti,
yre. Yo tengo ganas de conseguir una mujer.
cto [t.hoe.o.kto] E, [t.hoe.o.kto] J
adv.irreg. lugar donde est o hay algo.
ej. Cmocamaa jcoa na barimaa ctoj
aaboayumi yese. El cafuche estuvo donde
estaban los escarabajos comiendo el bejuco. Pero
el cafuche no se dej matar. ej. wii cto. lugar
donde hay una casa. ej. Yojoya ctojare
maca rojacama. Ellos se fueron corriendo
hacia el cao Yojoya. V. ctire.
c, c E, quji, qujo J m., f. tamao de ser vivo
(uso: requiere palabra modificador o
pronombre posesivo, por ejemplo: i c
tamao de l, soo c tamao de ella).
V. adoc, noc.
cma [km ] s.v.inan. 1 verano, estacin seca,
poca seca. ej. Septiembre muiju aarore a
cma cmacaj. El mes de septiembre es (parte
de) la estacin seca de las orugas (la temporada
cuando las recogen). ej. Cma aaro mre ag
wacja y. Voy a visitarle en el verano.
2 ao. ej. Adicma gajaj, warcja y. Yo
ir al fin del ao. V. cmase, tirma cma.
cma au [km.u] inan.f.n.esp. especie de
hongo (comestible). ej. Weserij aari yucrire
judicaj cma au. Bare aacaj. La especie de
hongos comestibles cmu uu crece en los palos de
las chagras. sing. cma auro. pl. cma au, cma
aurori. V. wjeriti.
cmarodo [km.odo] E, [km.odo] J s.v.inan.
verano, estacin seca, poca seca.
ej. Cmarodo ti aaro, Misijac gtajoero
waisicajre wai juaamasicama na. En el tiempo
de verano, ellos barbasquearon peces arriba de la
cachivera Msjuc. V. rujarodo.
cmase [km.se] E, [km.se] J v.i. hacer
verano, (estar) seco y ventoso (el clima).
ej. Wese quajeo na yiro beero, ti cmaro
soecama na. Despus de tumbar toda la chagra,
la queman cuando hace verano. ej. Cmaja ti.
Est haciendo verano. / Est seco y hace viento.
ej. Cmaroto rjoro wacaj y. Me fui antes
del verano. V. cma.
cma wirero [km.wieo] E, [km.wieo] J
an. especie de cigarra (de color gris,
incomible). F. Cicadidae, (peridico)
Magicicada. ej. Cma wireroa aacama moir.
Bariar mee aacama. Las cigarras cmu
wrerou son de color gris. No son comestibles.
V. ajac, wmguiguia.

cme deuro
Eduria & Barasana Espaol 83

cma wirero
especie de cigarra
cme E [k me], na J interj. qu hubo?, oye!,
hola! (exclamacin de reconocimiento, de
frustracin, de admiracin, de sorpresa, etc.).
ej. na jac ado bajiro nare gotigmi: Cme!
Mare y gotisere ajibeti ma? Jj, Yre
gjanabiobesa mare yib y, tia. El padre
de ellos les dijere: Oye! No escucharon lo que
les dije? Les dije que no me molestaran.
ej. Cme. Qunaboati m? yre yiejami.
Lleg diciendo: Hola! Cmo ests?.
cme co E [kme.ko], co J interj. ay no!
(exclamacin de frustracin al no realizar
algo). ej. Ago cme co! Rojose bajiaja ti. Ay
no! Qu malo!
cnisare [kni .s.e] E, [kni.s .e] J v.t.
proteger (a otros, rito del pay). ej. Ramasare
qunaro wno cnisacam y. ie
tmobetirarma. Yo proteg a los nios. Ya no
van a tener graves enfermedades. V. cnisare.
cnisare [kni.s..e] E, [kni.s..e] J v.t.
1 protegerse a s mismo (rito del pay).
ej. Sg mas, bto masig cmu i baseri
ctisene cnisacagmi i. Un chamn que
sabe mucho, puede proteger a s mismo de los
espritus peligrosos. ej. jee a cnisare. mirar el
yurupar y ser protegido. V. cnisare.
2 concentrar. ej. oca moare cnisare.
concentrar en los estudios.
core [k.oo.e] v.t. rozar, pegar contra, dar
contra (por casualidad). ej. Titutire
coqueocam y. Por casualidad, choqu
contra este libro y lo hice caer. V. wacore.
D - d


daquego
nia
daqueg, daquego [dke.] m., f. nio, nia,
muchacho, muchacha. ej. Daqueg aagj,
atsacami, Snaaanare. l visit (la ltima
vez) a los de Sonunu cuando todava era nio.
ej. ma, rmia, daqur rine aama na. Slo
hay nios y nias. pl. daquer.
daqueose [dke.o.se] E, [dke.o.se] J v.caus.
hacer andar despacio (por razn de nios o
carga pesada). ej. Guaro y wadiracaro,
y mac watmabec aari bto daqueomi.
Aunque yo quise venir rpido, mi hijo no pudo
andar rpido y me demor mucho.
daquere [dke.e] v.i. (ser/estar) nio, nia.
ej. Daqueama na. Ellos estn nios todava.
darabore [d.bo.e] E, [d.bo.e] J v.caus.
golpear para ablandar. V. darare.
darare [d.e] E, [d.e] J v.t. 1 machacar,
majar, ablandar por golpear con un objeto
embolado (hojas de tabaco, bejuco de
barbasco, corteza de la palma cja).
ej. Ejomisi darabeticaj, y mo jnijare. Yo
no machaqu el barbasco porque me dola la
mano. V. darabore, darawjare.
2 cortar (hierba) con machete. V. taa
jaasurere, taa jaatuure.
darawjare [d.weh.e] E, [d.weh.e] J
v.t. golpear (una rama con un palo para que se
caiga el fruto). ej. Toa aacaj yucrica bare
qunase. Tire na juajama, yuc mimjacari,
darawjacama. El fruto ivapichuna es buena
comida. Cuando sacan el fruto, suben al rbol, y
lo golpean con un palo hasta que caen los frutos.
V. darare.
daria [di ] E, [di] J an.s.plural grupo tnico
entre los barasanas (lo cual pertenece a los del
ascendiente amicarima). sing. dariag,
dariago. sinn. wabea. V. jner.
deuro [deuo] inan., cl.irreg. depresin de un
terreno (parte baja de la pista o patio, parte
baja entre dos lomas; menos profunda que
rujacora). ej. Yoarimaa, wrica maa
dibujo yire duture
84 Eduria & Barasana Espaol
aaboarine, ti maa gdareco aari, deuro
sorine rojoaja. Aunque la pista es larga, es mala
porque (tiene) una parte baja en la mitad de ella.
V. cora, rujacora, rujadeuro.
dibujo yire ESP v.t. dibujar. ej. Mas dibujaya
m. Dibuje una persona. V. ucare, ucarii.
dica [di.k ] pron.interr.inan. cul cosa? (para
sustantivo que lleva el clasificador -a como
canoa, pelota, etc.). ej. Dicaja mnianati
ma? Con cul (canoa) van a subir?
dica J [di.k ], diwato E adv.interr. cundo?
ej. Dica tdigti? Cundo regresa (a su
comunidad)? ej. Dica tdiana yiri ma? ire
yi, i rca wacoacaj ya. Dije a l: Cundo
dijiste que iba a regresar (a casa)?, y me fui con
l. sinn. no cro.
dica meje J, diwatone E rpido. ej. Dica meje
wasa m! Vyase rpido! sinn. guaro.
antn. qunaroaca.
dicata J V. dijacat, dijacata E.
dic [di.k] E, [di.k ] J pron.interr.inan. cul
cosa? (para los sustantivos que llevan el
clasificador - como rboles, piedras, etc.).
ej. Dicre gaja waacti y? Cul palo tengo
que cargar? ej. Dic maric ruyuati gta?
Cul montaa le parece ms alta?
dijacat, dijacata E [di.hkt], dicata J
[di.kt] pron.interr.inan. cul? (lado).
ej. Dijacat wanati? Cul lado (del ro)
vamos? V. cojojacata, ijacata.
dij [di.h] E, [di.h] J pron.interr.inan. dnde?,
cul parte? ej. Dijjre jesati i, rase? Dnde
est posado el tucn? ej. Dij nore jesati? En
cul parte est? V. noj, rujaj.
diriare [dii.e] v.i. enredarse en el pelo
(avispas). ej. Utiare mani yibuduojama, mani
rijoajre diriacari, toacama. Momiama,
diriacari, cnicama. Si nosotros molestamos a
las avispas, se nos enredan en el pelo y nos pican.
Las abejas tambin se enredan en el pelo y
muerden.

diro
saltn, saltamontes
diro [diio] an. saltn, saltamontes. O.
Orthoptera, F. Acrididae, (cuernitos largos) F.
Tettigoniidae, (cuernitos cortos) Locustidae.
ej. Dirore bag aami ri. El pjaro r come
saltamontes. V. jorero, imia, rma diro, weco.
dise [di.se] E, [di.se] J pron.interr.inan. cul?
(cosa que lleva el clasificador -ro/-se como
banco, tiesto, peineta, grabadora, un banano,
etc.). ej. Dise aati y yee aaroti? Cules
van a ser los mos? V. rujaro.
diso [di.so] E, [di.so] J pron.interr.f. cul de
ellas?, quin? (ser femenino). ej. Diso aati
Ignacia wme cco? Cul de ellas es Ignacia?
ej. Diso Ignaciare yati m? / Noago
Ignaciare yati m? A cul Ignacia se est
refiriendo usted? pl. imar, noa. m. ni.
sinn. disoja, imoja: imja.
disoja [di.so.h] E, [di.so.h] J pron.interr.f.
cul de ellas? (ser femenino). ej. Disoja
jaigoro aati, m ajama. Cul le parece ms
gorda? ej. Disoja wacoti y trema?
Cul de ellas viene? sinn. diso, imoja:
imja.
diwato E [di.wto ], dica J adv.interr. cundo?
ej. Diwatoj wadisocati ma? Cundo
empezaron a viajar (hacia ac)? sinn. no cro.
diwatone E [di.wto.ne], dica meje J adv.
rpido, pronto, deprisa, prontamente.
ej. Diwatone way. Ejadarsa. Aprese para
llegar rpido. sinn. guaro. antn. qunaroaca.
doriajeore [doi.heo.e] v.t. arrollar rollos de
barro (en el proceso de hacer una olla).
ej. Rmia, sotri wear riirine rujamaari
yicari, doriajeomjacama na. Cuando las
mujeres fabrican ollas de barro, hacen rollos de
barro, y los arrollan haciendo que las ollas se
alargan (arriba). V. watere, weare, wejare.
duguese [due.se] inan.f.n.esp. cosas torcidas.
ej. Duguese rine aacaja ti. Todos los palos
son torcidos. sing. depende en la clase de cosa:
dugue. V. rujadugue.
duire [dui.e] E, [dui.e] J v.i. retroceder.
ej. are agne, duitdirgm y. Viendo a
la culebra, me retroced. ej. Rsicam, i
syarojane dui rjoro cticami, ire mani
earajama. Cuando queremos coger el camarn,
l retrocede.
duru [duu.] E, [duu.] J inan. especie de rbol
(cuya cscara se utiliza para hacer carguero de
canasta). ej. Duru, gmuajre aaric
aacaj. Rcse juawaana, tigasere woocari,
jiib cno yicama. El rbol duru se encuentra
en la selva. Cuando llevan carga pesada, sacan la
cscara y la colocan en la canasta (para cargar).
pl. duru yuc. V. cno.
duture [dutu.e] v.i. agacharse, inclinarse encima
de (haciendo que las nalgas sobresalen).
duturu ecare
Eduria & Barasana Espaol 85
ej. Dutuya. Mre gda coeto. Agache. Yo te lavo
el pop.
duturu ESP [dutuu], ruturu an. doctor, doctora;
mdico, mdica. ej. Ruturuare nare co
snigac yaja y. Yo me voy a pedir remedio
a los mdicos. sinn. co yig.
dreare [de.e] v.t. enrollar (cerbatanas,
cachas quebradas de machetes, el mariajotia
de la danza). ej. Drea, drea yicari, buu
gujia tuucami. Despus de enrollar (la
cerbatana), l coloc un colmillo de guara. V. g
yuru, gmare.
v.i. enrollarse (culebra). ej. are sar, i
rijoaj, yuc rca mani yitjoojama, tirene
dureacoacami. Al matar una culebra, cuando
machuca la cabeza con un palo, el cuerpo de la
culebra se enrolla en el palo. V. a drease.
s.v.inan.f.n.esp. cerbatanas enrolladas.
sing. drearia. V. buju, sari buju, yuc bujua.


drearia, yuc bujua
cerbatana enrollada
drearia [de.i.] E, [de.i.] J s.v.inan.
cerbatana enrollada (hecha de dos lados de
madera ahuecada y enrollada). ej. Yuc bujua
aaja ti, drearia. La cerbatana enrollada es de
madera. pl. dreare sinn. yuc bujua. V. buju,
sari buju.
dra [d] an.s.plural grupo tnico entre los
carapanas. ej. Dra, guaajre, San Pedro
wme cti macjre aacama. Los carapanas
habitan por el cao T en el pueblo llamado San
Pedro. sing. drag, drago. V. bri iir,
momia, mtea.




E - e
eare [e.e] E, [e.e] J v.t. traer, llevar por un
palito o la mano (pjaro u otro animal
domstico). ej. Majare ire easja way. Traiga
el guacamayo (adentro de la casa). ej. muare
jar easja waa, wica roca gmu joej nare
jeoyuju soo. Llevando dos oropndolas (por un
palito), las puso encima de la viga de la pared.

ebecara
fruta del rbol parecido al cacao
ebecara [ebek ] inan.f.n.esp. frutas del rbol
ebecara (silvestres, comestibles, parecidas al
cacao, tienen una pulpa amarilla). Herrania
spp. ej. Ebecara, macarocajre aacaj, gawa
na otese, cacaore bajise. La fruta ebecara es de
la selva. Es parecida al cacao que cultivan los
blancos. sing. ebecara. pl. ebecara, ebecarari.
V. ebecara.

ebecara
especie de rbol
ebecara [ebek.] inan. especie de rbol
(produce la fruta comestible ebecara).
Herrania spp. pl. ebecara yucri. V. ebecara.

ebero
renacuajo de la rana pupupu
ebero [ebeo] an. renacuajo de la rana papapa
(comestible, pequeo y negro). ej. Eberoa
aacama riaga oco watoajre aar, bariar.
Los renacuajos eberou existen en los caos y son
comestibles. V. papapa.
ecare [e k.e] E, [ek.e] J v.t. 1 alimentar.
ecari yai ejasuare
86 Eduria & Barasana Espaol
ej. Ramasa mame bcarre qunaro ecaroti
aaja. A los nios toca alimentar bien.
2 servir (comida). ej. Wai yare ecamo soo.
Ella nos sirvi pescado. V. ecari yai.

ecari yai
perro
ecari yai [e k.i.di] E, [ek.i.di] J an. perro
domstico. Canis familiaris. ej. Ecari yaiaca
bojaamo soo. Ella quiere un perrito. ej. Ecari
yaiaca waja yiyujar, Waibc rno
barsa yir. Compraron un perrito para que
cace animales que se puedan comer. pl. ecariar
yaia. V. ecare, yai.

yese
cerdo, marrano, puerco domstico
ecari yese [ek.i.dese] E, [ek.i.dese] J inan.
cerdo, marrano, puerco (domstico). Sus scrofa.
ej. Ecariar yesea corcja y qune. Yo
tambin tendr cerdos (domsticos). pl. ecariar
yesea.
ecore v.caus.dep. hacer recibir (indica receptor de
una accin; uso: despus de otros verbos).
ej. Cotibaja toaecoyuju soo. Dicen que ella hizo
que el alacrn la pic. ej. nare eaecoaja y.
Hice que ellos me/le agarraron. V. maioecore.
eduria [edui] an.s.plural grupo indgena que
habla el idioma eduria y habita por el ro Pir
en la comunidad de Sonaa y por el ro
Cananar. ej. Jjar eduria aama na.
Bajiboarine ricati jnari wme ctibatooama.
aama: Cawia aar, wetayoa, gawabcr.
Hay muchos eduru pero se dividen en grupos.
Algunos son: Cuwu nurd, wetuyou y
guwubcrd. sing. eduriag, eduriago.
V. cawia aar, gawabcr, wetayoa.
ejabusuoriarm [eh.busu.o.i..m] E,
[eh.busu.o.i..m] J s.v.inan. da despus de la
llegada (no visto). ej. Jediro masa na
ejabusuoriarmne, ajeria ajesocaj ya.
Empezamos a jugar ftbol un da despus de la
llegada de la gente. V. ejare.
ejaga [eh ] inan. especie de hongo
(comestible). ej. Wesejre aacaj ejaga,
sasene. La especie de hongo ejugu se encuentra
en las chagras. Es de color rojo. pl. ejaga.
V. wjeriti.
ejare [eh.e] v.i. 1 llegar. ej. Ejab y. Yo
llegu. ej. Ejomisi juasa, yuja, ejacaj ya.
Cargamos el barbasco, bajamos por el ro y
llegamos a la casa. caus. -ejo. V. ejarmoore,
ejariarm, ejarjure, ejargre, ejasuare.
2 meterse en, entrar en (insecto en olla, etc.).
ej. Borea ejacoasuma mani wai sotre. Las
hormigas boreu han entrado en nuestra olla de
pescado.
ejarmoore [eh.emoo.e] E, [eh.emo o.e] J
v.t. ayudar, colaborar, compartir (en el
trabajo). ej. Yare ejarmoorati m? Nos
quiere ayudar? sinn. yirmoore. V. ejare.
ejariarm [eh.i..m ] E, [eh.i..m] J
s.v.inan. da de la llegada. ej. Busiy gjerm
aam tojre ejariarm. To bajiri, busiyne
wasoroti aaja. El da de la llegada es pasado
maana. Entonces, maana nos toca viajar.
ej. ejabusuoriarm. da despus de la llegada
(no visto). V. ejare.
ejarjure [eh.u hu.e] v.i. sentarse. ej. Macajj
ejarju ejacaj ya, ire ar ejar. Cuando
fuimos a visitar a l, nos sentamos en el patio.
ej. Sniabecne sjaejarjucami i. l entr y
se sent sin saludar. V. ejare, rujire.
ejargre [eh..e] v.i. llegar y quedarse
parado cortsmente. ej. Rujiria cmuro ti
manijare, sjadi ejargcoaj y. Yo entr a la
casa y me qued parado porque no haba en que
sentarse. V. ejare.
ejasuare [eh.su.e] v.t. entrarse a la fila de la
danza (mujer). ej. na basaro, nare ejasua
ejacama rmia, basar. Cuando estn danzando
(los hombres), las mujeres entran en la fila.
V. ejare, rocasuare.

ejoa
especie de fruta o pepa
ejo ete
Eduria & Barasana Espaol 87
ejo [eho ] inan.f.n.esp. pepas, nueces ejo
(silvestre, comestible, semejante a gbo ta).
ej. Ejore bacama maja. Los guacamayos comen
las nueces ejo. ej. Ejoa ti bcajama, wati
quedicaj. Tiare micari, jaawaa baare
aacaj. Cuando la pepa ejou est madura, se
cae. Se recoge, se parte y luego se come.
sing. ejoa. una pepa. V. ejoa espinilla de la
cara, ejo.
ejoa [eho.] inan. espinilla de la cara.
ej. Rioburuurire qune ejoa wme yicama na,
yuc ricaare bajiro. Bto jnise aacaj, tire
siguejama. A la espinilla de la cara la llaman
ejou que suena igual que la pepa ejou. Cuando
apretamos la espinilla, duele mucho. V. ejoa una
pepa de ejo: ejo, yosorica.

ejomisicaje
mata de barbasco
ejomisi [eho.misi] E, [eho.misi] J inan.f.n.esp.
barbasco (especie de bejuco cuya raz sirve
para envenenar peces). Lonchocarpus Nicou
(Aubl.) DC. y otras spp. ej. Ejomisi, masa na
otese aacaj. Bto yoerimaari uubatecaj.
Tire juacari, wai juaacama na. Barbasco es
una mata cultivada por la gente. Tiene races muy
largas que se extienden por todos lados. Es
utilizado para envenenar peces. ej. Ejomisi rma
jeorotig wacami, Wai rijato yig. (Antes de
barbasquear) l se fue donde el chamn para que
le ordenara la muerte de los peces. ej. Ejomisi
coaroana yaja mani, wai juaasarar, nare
yicami. l dijo: Tenemos que sacar barbasco
para envenenar a los peces. sing. ejomisimaa.
pl. ejomisi, ejomisimaari.
ejomisicaje [eho.misi.khe] E, [eho.misi.k he] J
inan. mata de barbasco. V. ejomisi.
ejomisimaa [eho.misi.m] E, [eho.misi.m] J
inan. raz de barbasco. pl. ejomisi,
ejomisimaari.
ejore v.caus.dep. hacer llegar (uso: despus de
otros verbos). V. miejore, gotiejore, mijiejose,
iaejore, rocaejore, maejore.
ejo [eho.] inan. especie del rbol castao
(produce la nuez ejo). pl. ejo yuc.
eojeore [eo.heo.e] E, [eo.heo.e] J v.t. escupir
sobre algo. ej. Cmuro joere eojeobesa. No
escupe sobre el banco. V. eoreare, eorocare.
eoreare [eo.e.e] E, [eo.e.e] J v.t.pl. escupir
(cosas, lquido). ej. Ade! Yre eoreatuami.
Puf! l me escupi! sing. eorocare. V. eojeore.
eorocare [eo.ok.e] E, [eo.ok.e] J v.t.sing.
escupir (una cosa como una pastilla). ej. Bto
serica ti aajare, eorocacacami i. l lo
escupi porque estaba amargo. pl. eoreare.
V. eojeore, rocare, yireare.
ereabibere [ee.bibe.e] E, [ee.bibe.e] J v.t.
asegurar, cerrar, reparar (hueco en una red,
canasta, puerta o pared tejida por atarla con
cuerda o bejuco). ej. Naju gatericare scane
ereabibecaa. Asegure con bejuco el bulto de
faria. ej. Sojere ereabibe gajano, amare ire
ajeyujar na. Atando la puerta con bejuco (para
asegurarla), ellos jugaron con el venado.
V. suaqunore.
erejo [eeho.] E, [ee ho.] J inan. especie de
rbol venenoso (utilizado para matar avispas,
abejas, etc.). pl. erejo yuc.

eri
culebra cascabel
eri [ei] an. especie de culebra cascabel
(venenosa). ej. Eri i cnijama, catiobesuju,
yicama. Si la culebra cascabel le pica a uno,
dicen que no hay esperanza de sobrevivir.
ej. Wmrg masig aami, eri. La culebra
cascabel es capaz de erguirse. V. a, oco eri.
erose [eo.se] E, [eo.se] J v.i. (estar) mojado,
mojada; mojarse (la mesa, la loza, el cuerpo
humano). ej. Tirca joejma erocoaboarine,
jubeaj caracacaj. Aunque por fuera la caja
estaba mojada, en el interior, estaba seca.
sinn. oco sjare, wease.
ete [ete] an. guacamaya cariseca. Ara severa.

etere joca
88 Eduria & Barasana Espaol

ete
guacamaya cariseca
etere [ete.e] E, [ete.e] J v.t. sacar del fogn
(olla, pedazo de carne). ej. Wai sotre
etecaa. aicoatoja. Saque la olla de pescado
del fogn. Ya est cocido. ej. Yuja eja, wai gda
sa, jea ro gajano, yuc jaataa, rocajuu, wai
sot miyoo, jea jua ta code, ti airo eterojo,
maacu, ba gajano, yujacaj ya. Viajando al
ro abajo llegamos (a un sitio bueno), destripamos
los pescados, y los pusimos a cocinar un buen
rato; cuando ya estaban cocidos, sacamos la olla,
comimos (los pescados) y despus seguimos
viajando hacia abajo. V. mirojore.
ewa ctire [ew.kti.e] E, [ew.kti.e] J v.t.
tener suerte, tener buena suerte.
ej. Tocrcajine i wai wejeg wajama, wai
ewa ctig aami. Cada vez cuando sale uno a
pescar tiene buena suerte (coge muchos pescados).
antn. ewa manire.
ewa manire [ew.m ni.e] E, [ew.m ni.e] J v.i.
tener mala suerte, no tener suerte.
ej. Waibcr macagaboab. Ewa mam. Me
fui a cazar. Pero no tuve suerte. sinn. muire.
antn. ewa ctire.
ew [e ew] inan.s.de masa barro pegajoso. ej. Wii
toor, sita maatuuria yoosere ewne
wareyuma. Al encierro de la casa, lo pintaron
con barro pegajoso. ej. Ew aacaj sita widase.
Botise, sase, iise, srise aacaj. Riaga
trire aacaj ewma. El barro ew es
pegajoso. Hay blanco, rojo, negro y amarillo. Se
encuentra cerca del ro. V. sita.
Ew maja yaa bota [e w.mh.d.bot] J,
[ew.mh.d.bo t] J inan. cerro ubicado en la
cabecera del cao Tmia o el cao Nutria.
ej. Wai masa yaa bota aauju Ew maja yaa
bota, Tmia jodej. Ewra wme ctira
aauju. El cerro Ew muju yuu botu pertenece
a la etnia waimaja y se ubica en la cabecera del
cao Nutria. Se reconoce como la laguna
Ewru. V. gta.
eyarica s.v.inan. cosa ancha (canoa). ej. Eyarica
cmua qunouma na. Ellos han construido
una canoa ancha. V. eyase.
eyase [ed.se] E, [ed.se ] J v.i. (ser/estar)
ancho, ancha (camino, casa, hamaca, ropa,
canoa, puerta, cancha); amplio, amplia
(camino, casa, canoa, puerta, cancha).
ej. Eyabeaja. No bajiro sjabetirarja mani.
No es ancho. No podemos entrar. caus. eyore.
V. eyarica.
eyoore [ed.oo.e] E, [ed.oo.e] J v.caus. hacer
ancha, extender la anchura. ej. Cmuare
soecari, eyoor yima. Terminando de quemar
la canoa (para que ablande la madera), la
extendieron (para que quede ms ancha).
V. eyase.
-
jo [eho ] inan. 1 gripa o gripe, resfro. ej. jo
sjacari, bto rijaja y. Me cogi la gripa y
estoy mal. ej. jo aati mre? Tiene usted
gripe? V. ejo, r jo, wau jo.
2 flema, gargajo, moco (sustancia pegajosa
segregada por la nariz). ej. Bto jo sadi
eoreab y. Al toser, yo escup mucho gargajo.
jo bjse contagiarse con, de, por (la
transmisin de la gripa). ej. jo bj queasuju
m yaa macre. Dicen que todos se contagiaron
de la gripa en tu comunidad.
jo rre estar puesto en cuarentena por tener
la gripe (para evitar que propague a otros).
ej. Mitana, jo cticari na ejajama,
rmasiama adoana masa. Cuando personas de
Mit llegan enfermas con gripa, la gente de ac
sabe que debe hacer de evitarlas. ej. nare jo
rr yama. Tienen la gripa y estn en
cuarentena. / Por tener la gripa, no se van a
donde estn otros para no darla a ellos.
jo yireare [eho.di.e.e] E, [eho.di.e.e] J
sonarse, limpiarse (narices, garganta). ej. jo
yireaya m! Limpia el moco/la flema de tu
nariz! / Suena tu nariz para limpiar la flema!
sinn. jiyire.
joca [eho k] an. especie de rana (parecida a la
rana momoam pero no es comestible).
ej. joca, agcami amire, o weca yuc toti
cti jubeajre. i agjama, o, o, o
yicami. La especie de rana jocu croa de noche y
joca yai ocaje
Eduria & Barasana Espaol 89
vive en los huecos de los rboles. Cuando croa,
dice: o, o, o. pl. joca. V. bejeroa.
joca yai [eho k.di] E, [ehok.di] J an.
especie de tigre. ej. joca yaia, masa bar
aaujar. Dicen que los tigres jocu yuu
coman gente. V. yai.
mare [e m.e] E, [em.e ] J v.t. 1 quitar, sacar
(algo de alguien). ej. Ramasaaca na ajere
ajeaar, gmeri macama, toamasimenaaca
aari. Cuando los nios estn jugando, se quitan
juguetes entre ellos porque todava no han
aprendido a comportarse bien. V. tataare.
2 robar en plena vista. V. mirudire, juarudire.
moa [emo] an.s.plural magis o majis (reg.
especie de hormiga que pica, pequea y roja,
vive en las hojas podridas del techo). Myrmica
rubra. ej. moa, saracane aacama. Tata
bto widirojre aacama. Bajiboarine tata
manore qune aacacama. Manire na
toajama, mtaraca aaboarine, bto
jnicama. Las magis son hormigas pequeas y
rojas. Viven en el rebalse donde hay mucha
maleza. Pero tambin viven en lugares donde no
hay el rebalse. Si nos pican, aunque son
pequeitas, nos duele mucho. sing. moam.
V. mecaya, sita moa, yuc moa.
mo inan. especie de rbol daoso (a otras
plantas). ej. Gta misimaa, mo, aacaj
yucrare sose. El bejuco gtu msmuu y el
rbol mo son daosos a otras plantas.
m [em] m. abuelo de Yeba. ej. Yeba ic
aarimi m. El abuelo de Yebu era m.
m [em] an. celeste comn, morfo azul
(especie de mariposa grande y azul). Narathura
micale amphis, Morpho peleides, M. spp. ej. m
aacami macarocajre. No bojarone
wacudicami. Masa na bag mee aacami.
La mariposa celeste comn vive en cualquier parte
de la selva. No es comestible. V. jogoro.

m
celeste comn
mboc [em.bo.k] E, [em.bo.k] J an.
mariposa blanca. pl. mmona. V. m, jogoro.
mr [em.] an.s.plural sardinas mr
(especie comestible, que se sube el ro
Pir-Paran en julio y agosto). ej. Agosto muiju
aarore mr jaticama, Mca gtajoerore.
nare bajama, bto qunacama. Durante el mes
de agosto las sardinas mrd saltan la cachivera
Mcu. Son muy buenas para comer.
sing. mrm. V. yojoar.
mre [em.e] E, [e m.e] J v.t. alcanzar a
persona. ej. Busurijaca wanare, maj
wac aaboarine, maa gdarecone nare
mcam y. Aunque yo sal tarde alcanc a
los que haban salido por la maanita a medio
camino. V. eaejore.
nise [eni.se] v.i. 1 gotear (techo, olla). ej. Cme
sot goje cticari, bto niaja. La olla est
goteando. ej. Mojitii niritorerire bibeya. Oco
nirobe! Tape los huecos del techo para evitar las
goteras.
2 colar, filtrar (accin del colador). caus. ore.
V. wjase, yuyuse.
s.v.inan.s.de masa, gotera. ej. Wica roca oco
nisere, cme sotrine ocama na. Ellos
recogen las goteras del techo. V. torea.
aroca V. eroca.
eroca [eeo k], oroca, aroca
[e ok] pospos. debajo de, bajo, abajo de
(una cosa, agua, tierra). ej. M gbo aroca
aaja ti. Est debajo de tus pies. ej. Soo cjiro
aroca wee sot rojoyuju soo. Ella puso la olla
de pintura negra debajo de la hamaca donde
estaba acostada. ej. Oco arocaj aagmi
jno. La anaconda vive debajo del agua. ej. Oco
erocajre, jrbsajne wai aarma
yitoare aacaj, soc meene. na juaaro mani
ajama, jr rijacama. De verdad piensan que
hay muchos peces debajo del agua. Cuando
barbasquean, resultan muchos peces muertos.
V. oco arocaj.


ocaje
lentes, anteojos
ocaje [eo.khe] E, [eo.khe] J inan.pl. lentes,
anteojos. ej. ocaje cocama gawa. Tire
sacariar aacama, ma, rmia qune. Los
blancos tanto los hombres como las mujeres
ocure o
90 Eduria & Barasana Espaol
utilizan lentes. sing. ocaje. pl. ocaje.
ocaje sare ponerse (lentes).

ocure
pintar las mejillas inferiores o quijadas con tinta
negra
ocure [eo.kuu.e] E, [eo .ku u.e] J v.t. pintar las
mejillas inferiores o las quijadas con tinta
negra (hecho por la mujer). ej. Soo wayubuare
wee rca ocug yamo. Ella est pintando la
mejilla inferior/la quijada con pintura negra.
V. cuure, rujaberua, tasare, wee yire.
oa [e o.] inan. ro Cananar. ej. Jasajre jido
cticaj oama. Waiya crone jairisa aacaj.
Tiya tjre aacaj Buenos Aires (Wayu
buuro) wme cti maca. El ro Cananar sale
por el ro Apaporis y es del tamao del ro Pir.
Por ese ro est ubicada la comunidad llamada
Buenos Aires. V. apn. mapa

1.
oa eya inan. cao, afluente del ro Cananar.
V. apn. mapa

1.
ore [eo.e] v.caus. hacer recibir, recoger
(lquido). ej. Tanquej oco oaya. Recoge agua
del tanque. V. nise, oreare, otore, oyoore.
oreare [eo.e .e] E, [eo.e.e] J v.caus.pl.
recoger y botar (lquidos y otras cosas de
masa). ej. jecare nare oreayuja y, bar
meene. Boariarjre am. Atrap a los
comejenes y (luego) los bot, no queriendo
comerlos (porque) vi que estaban podridos.
V. ore, jiosare.
oro [eo.o] inan. espejo. ej. orore a i
yirone, soj ruyucauju soo. Cuando l mir
en el espejo, el reflejo lejano de ella apareci. ej.
ore qunocama gawa. Masama,
qunomasibeticama. To bajiri tire waja
yicama. Los blancos fabrican espejos. Los
indgenas no saben fabricarlos. Entonces los
compran. pl. o, orori.

oro
espejo
oroa [eoo.] an.s.plural garzas oroa (especie
de garza). ej. oroam, yejere bajig
aaboarine, joa iig aacami. Tijare, i
gaja iirisiriane aacaj. Bto icgri
yoag aacami. La garza oroum es lo mismo
que la garza yeje pero las plumas son negras.
Tambin la piel cerca del pico es muy arrugada y
las patas son largas. sing. oroam.

oroam
especie de garza
otore [eo.to.e] v.caus. llevar, traer con los
brazos (por el frente). ej. Scare oto
micoay. Traiga el nio (con/en los brazos por
el frente). V. ore.
o [eo.] inan. especie del rbol zapote. pl. o
yuc, o yucri.
o ricaa [eo..ik] E, [e o ..ik] J inan.f.n.esp.
frutas o ricaa (especie comestible parecida a
zapote y el mamey colorado pero tiene muchas
semillas como cacao). ej. Ote aaja o. Ti
oyoore gag, gago
Eduria & Barasana Espaol 91
ricaa bcajama, sawjacaj. El rbol o es
sembrado. Cuando la fruta madura, se cae.
sing. oa. pl. o ricaa, oari.
oyoore [eo.do o.e] E, [eo.doo.e] J v.caus.
llevar beb (en un cargador). ej. Soo macre
oyoo yicoamo soo, wesej waco. Ella se fue a
la chagra, llevando al nio en un cargador.
V. ore.
pa [ep ] inan.f.n.esp. chonques pa (especie que
produce tubrculos esfricos o redondos). ej.
pane roacari, idire qunocama rmia. Las
mujeres hacen chicha de los tubrculos de la
especie de chonque pu. sing. pa. pl. pa.
V. cajo, rujatigoa.


rea
periquito barrado
rea [ee ] an. periquito barrado. Bolborhynchus
lineola. pl. rea.



G - g


gaa
gaviln, halcn
gaa [] an. guila, gaviln, halcn, milano.
Heterospizias meridionalis, Herpetotheres
chachinnans; Falco peregrinus. ej. Gaama, gjare,
rasere, catare, waure bacami. El gaviln come
gallinetas, tucanes, pavos de monte y micos.
ej. Gaa aacami gua yoabec, to bajicari,
mogase bjag. El gaviln tiene el pico corto y
garras afiladas. pl. gaa. V. bodeaju gaa, jno
jogoro, minia gaa, jeca gaa, rme, wai gaa,
wecomi.
gaa jac an. especie de guila.
gaa jcoyrg an. especie de halcn. pl. gaa
jcoyrr. V. rujayr.
gaa wa an. especie de halcn (de color
moreno con rayas oscuras por las alas y la
cola). ej. Gaa wa, aacami macaroca wese
tjre, moigne aacami. i queerj joa,
jco qune rujayrri ctig aacami.
Bacami miniare, yuare, are. i agjama,
We, we yicami. El halcn guu wu est en la
selva cerca de la chagra. Es de color gris. Es uno
que tiene rayas en sus alas y cola. Come pjaros,
lagartos y culebras. Cuando chilla, suena: We,
we. ej. Gaa waja bto minia ra bajaiami.
El halcn guu wu come muchas cras de pjaros.
ej. Gaama, miniare waibcrre bacami. i
agjama, We, we, we yicami. El gaviln
come pjaros y animales. Cuando canta, dice:
We, we, we. pl. gaa wa. V. minia gaa.
Gaa yai bota [.d i.bot] E, [ .di.bot] J
inan. cerro en el cao Tat al otro lado del
cerro Momi. sinn. Rme. V. gta.
gag, gago E, J [.] m., f. hermano mayor,
hermana mayor (uso: en referencia o habla
indirecta con pronombre posesivo, por
ejemplo: y gag mi hermano mayor).
ej. Y gag aami. l es mi hermano mayor.
ej. Soo gago aasogo scare miboayuju. Bto
otica aauju. La hermana mayor de ella carg
el nio, pero l sigui llorando. pl. gag mesa,
gago mesa. V. gajeg, gajego.
gag, gago J m., f. hermano mayor, hermana
mayor (uso: en referencia o habla indirecta, sin
o con pronombre, gag, y gag hermano
mayor o mi hermano mayor). ej. Roa aa, ya
bajiaaro, ejacami gag. (Nuestro) hermano
mayor lleg cuando estbamos en la casa
cocinando. V. gajeg.
m., f. hermano mayor, hermana mayor (uso:
vocativo o habla directo sin pronombre, gag
hermano mayor). ej. Gag, dica ejari m?
Hermano mayor, cundo lleg/llegaste?
gaicoase gajeg, gajego
92 Eduria & Barasana Espaol
V. gajeg.
gaicoase [i.ko..se] v.i. (estar) daada
(manicuera). V. gaise, jase.
gaiore [i.o.e] E, [i.o.e] J v.caus. preparar,
hacer mingao u otro lquido espeso. ej. Jj
cmu gaiob y. Antes prepar el mingao.
ej. Oco bajare yir, weta rca yi gaiocama na.
Para hacer mingao, echan almidn de yuca brava.
V. gaise, cm, oco bajare.
gaise [i.se] v.i. 1 (ser/estar) espeso, espesa
(lquido). ej. Bto gaiaja ti (idire) Est muy
espesa (bebida). ej. Oco bajare gaise aacaj. El
engrudo de yuca brava es espeso. V. ucuase.
2 (estar) liso, lisa (piel de pez). ej. Bto gaig
aacami, mja gaigma. El pez mju gug
tiene piel muy liso. V. gaicoase.
gaja [ h] E, [h] J pospos. extremidad de,
punta de (palo, cola, bejuco, caa de pescar,
pista), fin de, final de (camino, pista, libro,
vida, semana, ao). ej. Macarocaj aacami
base. Juro gajaaca cjicami, r idir. La
garrapata vive en la selva. Est colgada de la
punta de una hoja con la esperanza de chupar
sangre. ej. wrica maa gaja. final de la pista.
ej. Gajerm wii wso gajari jaasurecama na
quna. Al siguiente da, ellos cortaron las puntas
de los palos para el techo. ej. Adicma gajaj
warcja y. Voy a ir al fin de ao. ej. adi
semana gaja. al fin/al final de esta semana.
V. jna, quirc gaja.
gajajuare [hhu.e] E, [hhu.e] J v.i.
(estar) fatigado, fatigada; (estar) cansado,
cansada (por razn de una enfermedad). ej.
Wai ba wisicari, gajajuag yami. l est
fatigado por comer pescado (prohibido). ej. oj
wesej wacsa yiboab. Bto yre gajajuaja.
Aunque pens ir a la chagra, estoy fatigado
(entonces, no me fui). V. bogare, s jedire,
wja ejase.
gajamoore [h.moo.e] E, [h.mo o.e] J v.t.
hacer subir, traer, llevar al hombro, cargar al
hombro a un lugar ms alto. ej. Motorore wiij
gajamoocaa. Sube el motor a la casa.
V. gajare, moore.
gajanore [hnoo.e] E, [h noo.e] J v.t.
acabar, terminar. ej. Gajerm, busurij, naju
bayuji gajano, wacaj ya ya. El otro da en
la maana, al terminar de desayunar, nos fuimos.
ej. Jre najuro usa gajanoaja y. Acabo de
hacer el casabe.
gajare [ h.e] E, [h.e] J v.t. traer, llevar al
hombro, cargar al hombro. ej. Yuc y
gajawaato, y rica jdo wacoasuja. Cuando
fui cargando el palo, me doli el hombro.
ej. Botari gaja jio jeoca, tire coargocama
na. Haban cargado (al hombro) todos los postes,
excavaron huecos, y metieron los postes en ellos.
ej. Jaasure cujeoca, gajacama na, mojire. Al
terminar de cortar las hojas de caran, las
cargaron al hombro. V. gajamoore.

Yuc gajag yami.
l est cargando el palo al hombro.
gajariana [h.i..n] E, [h.i..n] J
an.s.plural miembros del grupo indgena del
menor rango. ej. Jeerimasa na yir aaujar:
Caj suabosarimasa, wcuju juar, caj rocar.
na aarma gajariana. Los miembros de los
grupos indgenas del menor rango fueron los que
trabajaron por los dems (cogiendo coca,
recogiendo hojas del palo de la uva wdcuju y
pilando coca). sing. gajariag, gajariago. sinn.
beder: bedi, jeeri masa, mani josa.
gaje [he] mod. otro, otra (cosa). ej. Gaje sudi
moaja y. Yo quiero otra ropa. ej. Pablo yaa
wiij eja, cni, gajerm wadicaj ya.
Llegando a la casa de Pablo, dormimos all. Y el
otro da venimos de nuevo. pl. gaje. V. gaji.
gaje J [he e], gajeye E inan.pl. otros, otras
(cosas), ms (cosas). ej. Gaje moaja y.
Quiero otros.
gaje J [he ], mac E m. sobrino (uso:
generalmente con pronombre posesivo).
ej. Y gaje, bueg yigmi. Mi sobrino est
estudiando. pl. gaje mesa. V. gajeo J.
gajecata warua soje J V. gajejacat waruaga
soje E.
gajeg, gajego E [ he.] m., f. hermano
mayor, hermana mayor (uso: en referencia o
habla indirecta, sin o con pronombre, por
ejemplo: gajeg, y gajeg mi hermano
mayor). ej. Gajeg wai wejeg wacoami. /
Y gajeg wai wejeg wacoami. Mi hermano
mayor se fue a pescar. pl. gajeg mesa, gajego
mesa. V. gag.
m., f. hermano mayor, hermana mayor (uso:
gajejacat waruaga soje gaque
Eduria & Barasana Espaol 93
vocativo o habla directa sin pronombre,
gajeg hermano mayor). ej. Gajeg, diwato
ejari m? Hermano mayor, cundo
lleg/llegaste? V. gag.
gajejacat waruaga soje E
[he.hkt.wu...so he], gajecata
warua soje J [he.kt.wu..sohe] inan.
sur. sinn. waru gmu. V. waruaga sojeri.
gajeo [he.o] pron.f. 1 otra (ser animado
femenino). ej. Iso meje aacamo. Gajeo
aacamo yre buecaco. No fue ella sino otra que
me ense. pl. gjer. m. gji.
2 (J) sobrina. V. gaje J.
gajeore manajo ctire divorciarse y casarse
con otra. ej. i manajo aasogore rocacari,
gajeo manajo cticami. Despus de dejar la
primera esposa, consigui otra.
gajerm [he.m] E, [he.m] J inan. otro
da, da siguiente.
gajeni J [he.u ni], gajeyeni E inan.pl.
1 cosas. ej. eeri gajenire juadi i? Qu
cosas trajo l? ej. Tirmj gawa, masare eje,
gjerrema sa, gjerrema gajeni si, r
moaroti na yi aasere gir, wasujar na
tirmj, toj aaroana. En estos das los
blancos mataron, secuestraron, les dieron cosas, y
les mandaron al trabajo de caucho. Porque (los
blancos) se fueron as, (la gente) tuvieron miedo
todo el tiempo, y se fueron en estos das para estar
all.
2 posesiones, bienes. ej. Jetaga soo rojatooye,
wii gajeni aase sotri, gaje jediro
juabuujeocauju. Mientras ella se bajaba al
puerto para baarse, l sac todas las cosas de la
casa. sing. no hay singular. pl. gajeni.
gajeni ara J, gajeyeni ara E inan.
almacn, lugar para guardar cosas. ej. Gajeni
ara qunom y. Hice un lugar para guardar
cosas. V. rujaara.
gajeni jaig, gajeni jaigo aare J,
gajeyeni jaig, gajeyeni jaigo aare E
s.v.m., f. (ser) rico, rica. pl. gajeni jair.
gajeni mag, gajeni mag aare J,
gajeyeni mag, gajeyeni mag aare E
s.v.m., f. (ser/estar) pobre (persona masculina,
femenina). pl. gajeni mana.
gaje V. gaji.
gajeye E [he.de], gaje J inan.pl. otros, otras
(cosas), ms (cosas). ej. Gajeye bojaja y.
Quiero otros.
gajeyeni E [he.de.uni ], gajeni J inan.pl.
1 cosas.
2 posesiones, bienes. sing. no hay singular.
pl. gajeyeni.
gajeyeni ara E, gajeni ara J inan.
almacn, lugar para guardar cosas. V. rujaara.
gajeyeni jaig, gajeyeni jaigo aare E,
gajeni jaig, gajeni jaigo aare J s.v.m., f.
(ser) rico, rica (persona). ej. Gajeyeni jaig
aami. l es rico. pl. gajeyeni jair.
gajeyeni mag, gajeyeni mag aare E,
gajeni mag, gajeni mag aare J s.v.m., f.
(ser/estar) pobre (persona masculina,
femenina). ej. Sgri masa gajeyeni mana na
aacaro, gjerma gajeyeni jair aama.
Algunas personas son pobres, mientras otras
tienen mucho. pl. gajeyeni mana.
gaji [hi ], gaje [he.] pron.inan. otro, otra
(cosa que lleva el clasificador - como rbol,
palo, montaa, hamaca, etc.). ej. Gajijare gaja
way. Traiga el otro (palo). pl. gaje.

gajoabo
cuatronarices, taya equis
gajoabo [ ho bo] an. cuatronarices, taya
equis (especie de culebra venenosa). Bothrops
atrox. ej. Bto guaama, gajoabo. Las tayas equis
son muy bravas. pl. gajoabo. V. a.

gaque
maicero, mono capuchino, cai capuchino, mico
comn
gaque [ke ] an. maicero, mono capuchino, cai
capuchino, mico comn. Cebus nigrivittatus /
olivaceous. ej. amicaja macarcja y,
gaqueare. Ir a buscar monos capuchinos por la
tarde. ej. Ricari yoar, bajicari, jcorori qune
yoar aacama gaquea. Los maiceros tienen
brazos largos y colas largas (comparados a los
rtu). ej. Gaque aacami barii, joa sag,
gaqueama cogoroc gasero
94 Eduria & Barasana Espaol
yucrijre jnig. El maicero es comestible.
Tiene pelo rojo y trepa en los rboles. V. isicam,
wau.

gaque jos
maicero cariblanca
gaque jos an. maicero cariblanca (especie de
mono capuchino). Cebus albifrons. ej. Gaque
jos, joa moig aacami, barii. El maicero
cariblanca tiene pelo de color gris y es comestible.
pl. gaque josa.
gaqueama cogoroc [ke m.ko ook.] inan.
especie de rbol (utilizado para hacer el astil
del hacha). ej. Gaqueama cogorocne cmea
aju sacama na. Utilizan el palo de guqueumu
cogoroc para el astil del hacha. pl. gaqueama
cogorocri. sinn. cmeaaju.

gaque sudia
batar barrado
gaque sudia [ke.sudi] E, [ke.su di] J an.
pjaro batar barrado. Thamnophilus nigriceps.
pl. gaque sudia.

garoa
machos de las hormigas
garoa [o ] E, [ o] J an.s.plural machos
de las hormigas (comestibles, pequeas, rojas;
puedan volar y no pican). ej. Biajna, na riar
wajama, na garoa budisocama. To baji
wjedicoato beeroj, wcama jacarma. Los
machos de las hormigas vuelan primeros. Y luego
vuelan las hembras que son ms grandes. ej. Ya
saaro, jr jesacama. Garoa rine aacacama
na. Cuando miramos por la luz de una antorcha,
muchos estaban encima del hormiguero. Fueron
solamente los machos (de las hormigas numu).
sing. garoam. sinn. mecaya garoa. V. amia,
iir.
gase [se] E, [se] J inan.f.n.esp., cl.pl.irreg.
cscaras (uso: se dice menos que rujagaseri).
ej. Jeta wsoma, gmuare aacaj ti. Tire
jaataa, gase wejoo, wejeriamaa siatuu, ti rca
wai wejecama masa. La vara para pescar se
encuentra en el monte bravo. La gente la corta,
saca la cscara, coloca nailon y pesca. ej. Gase
sarica, to yicari, sririca aacaj ajiari.
Hay dos clases de batata: Amarilla y roja.
V. rujagaseri.

gasenuro
especie de oruga
gasenuro [senuo] E, [se nuo] J an. especie
de oruga (con pelo corto y rojo). ej. Widi mani
rease watoajre aacami gasenuro. La oruga
gusenuro se encuentra entre la basura.

gasero
cucaracha
gasero [seo] an. 1 cucaracha. ej. Gasero
aacami qunabec. Bare qunaro
cubetijama, ejacari, gnasacami. To bajiri
ire bto teeama masa. La cucaracha es muy
mala. Si no guardamos bien la comida, ella viene
a contaminarla. Por eso a la gente no le gusta esta
clase de insecto. ej. Y yaa wiire bto gaseroa
aama. En mi casa hay muchas cucarachas.
2 especie de cucaracha (pequea, vive en la
casa). F. Blattidae, Periplantea americana.
gata gawa sam
Eduria & Barasana Espaol 95
V. muucuaro, rujagasero piel, cuero, corteza,
ua: rujagaseri, mu gasero.

gata
especie de hierba mala
gata [t ] inan.f.n.esp. especie de hierba mala
(maleza, con hojas cortantes). ej. Gata aaja
widi. Wii macajrire, wesejre qune widicaj.
Rujacaje aacari, ti juma yijese aacaj.
Gutu es una mala hierba que crece en los patios y
en las chagras. La especie de maleza gutu tiene
hojas cortantes. sing. gatacaje un tallo de la
maleza gata. V. taa.

gataro
tiesto
gataro [t.o] inan. tiesto (de barro para tostar
casabe). ej. Soo maico rca gatarore
qunog yamo. Ella est haciendo un tiesto
(para tostar casabe) con su suegra. V. rujaro.
gataro biariayoso inan. soporte para el tiesto.
ej. Gataro biariayosoma, sita widasene na yiri
yoso aacaj. El soporte para el tiesto es hecho
de barro pegajoso. V. cdare.

Caj gateg yami.
l est tostando hojas de coca.
gatere [te.e] E, [te.e ] J v.t. tostar (hojas de
coca, faria). ej. Caj gateg yami. l est
tostando hojas de coca. V. jore, naju gatere,
usare, ne gatere.
Ga [.] inan. cerro por el ro Cananar.
V. gta.

gaw
especie de oruga
gawa [w.] E, [ w.] J an.s.plural 1 orugas
gawa (especie grande y comestible que come
las hojas de palmas). ej. Gawa wme cticama
a. Bariar aacama. Cja jure, mijio jure,
to yicari, reo jure qune bacama. Hay
una especie de orugas llamadas guwu. Son
comestibles y comen hojas de las palmas de
pacha, vasai y mirit. sing. gaw una oruga.
V. gawa blancos: gaw, a.
2 blancos, extranjeros, colonos. sing. gaw,
gawo un blanco, una blanca.
gawabcr [ wbk ] E, [wb k] J
an.s.plural grupo tnico entre los eduria.
sing. gawabcrg, gawabcrg. V. eduria.
gawa mica YM V. gawa pica E, J.

gawa pica E, J; gawa mica YM
guanbana
gawa pica E, J [w..pik] E, [w..pik] J,
gawa mica YM inan. guanbana. ej. Gawa
pica ibisiti qunase aacaj. La guanbana es
dulce. pl. gawa pica, gawa picari. V. pica.
gawa sam [ w..se .m] E, [ w..se .m] J
an. especie de oruga (come hojas de pltanos).
ej. Ote ojoo jure bacami gawa sam. La
especie de oruga guwu sum come las hojas de
pltanos cultivados. pl. gawa sa.
gawa wsi gjaboc, gjaboco
96 Eduria & Barasana Espaol

gawa wsi
especie de ciempis
gawa wsi [w..wsi] E, [ w..wsi] J an.
especie de ciempis. ej. Gawa wsi, wii no
bojarojre aacami. Munire bajig aaboarine,
mojogaca aacami. Bare mani cusere
ejacami. To bajiri, masa bto ire teeama. La
especie de ciempis guwu wds se encuentra en
cualquier parte de la casa. Aunque es parecido al
ciempis mun, es ms pequeo. A l le gusta
meterse en la comida guardada. Por eso la gente
lo odia. V. wsi.
gaw [w.] E, [ w.] J, gawo m., f. un blanco,
una blanca (persona); extranjero, extranjera;
colono, colona (de raza no indgena).
ej. Busiy gaw ejaroc aauju. Dicen que el
blanco llegar maana. pl. gawa. V. gawa
orugas.
gcoa [ti.ko ] E, [ti.ko ] J s.v.inan. vuelta del
ro (uso: requiere palabra modificador, por
ejemplo: ti gcoa esa vuelta del ro, adi
gcoa esta vuelta del ro, i gcoa aquella
vuelta del ro). ej. Ti gcoane smeare aboab
y. nare samasibej. En esa vuelta (del ro)
yo vi pacas (pero no logr matarlas).
gcocata J V. gcojacat, gcojacata E.
gcojacat E [ko.hkt], gcojacata E
[ko.hkt], gcocata J [ko.kt] inan.
lado izquierdo. ej. Jaime, gcojacatne i
jaasurejama, qunaro jaasurecacami. Jaime
roza bien el pasto con la mano izquierda.
pl. gcojacatari, gcocatari.
sinn. jaamasibeticata. V. jaamasiricata,
riojocata.
gcose [ko.se] E, [ko.se] J v.i. dar vueltas
(ro, camino). ej. Bto gcoaja ti, riaga. El ro
da muchas vueltas. V. bedose.
ggre [.e] E, [.e] J v.i. atorarse.
ej. Wai bar, Ggrobe yir, qunaro
baroti aaja. Cuando comemos pescado, toca
comer con mucho cuidado para evitar atorarse.
gja [h ] an. gallineta, tinam. Tinamus spp.
ej. Gja aacami macarocajre, bto gig,
barii qunag. Gjabocore bajiro
macabaacami. La gallineta se encuentra en la
selva. Es muy arisca y buena para comer. Ella
busca comida como la gallina. pl. gja.
V. gjaboc.

gja
gallineta, tinam
gja bera [h.be] E, [h.be] J
inan.f.n.esp. frutas gja bera (comestibles).
ej. Gja bera, srisene aacaj, bare. La fruta
gdju beru es amarilla y comestible. pl. gja bera.
V. gja bera.
gja bera [h.be.] E, [h.be.] J inan.
especie de rbol (que produce fruta
comestible). ej. Gja bera ricaa, srisene
aacaj, bare. La fruta del rbol gdju beru es
amarilla y comestible. pl. gja bera yucri.

gjaboc
gallo
gjaboc, gjaboco [ hbok.] m., f. gallo,
gallina. Gallus gallus. ej. Gjaboc, rma ba,
rijacoasumi i. El gallo ha muerto por comer
veneno. pl. gjamona, gjamona rmiri. V. gja.

gjaboco
gallina
gjabocore sare torcer el pescuezo,
gja bj gmebaare
Eduria & Barasana Espaol 97
despescuezar (pollo, ave).
gjaboc guiro, gjaboco guiro inan. cresta
de gallo, gallina. ej. Gjabocre na bajama, i
guirore yijerocacacama. Cuando la gente come
pollo, quitan la cresta.
gjaboco ria [ h.bok.o.i] inan. huevo de
gallina. ej. Gjaboco ria muuaamo. La gallina
est echada sobre los huevos. V. ria, rujaa.
gjaboc woroari inan.pl. varicela, viruelas
falsas. V. buuruari.
gja bj [h.bh] E, [h.bh] J an. especie
de araa (no venenosa). ej. Riaga weca, boe
qune aacami gja bj. La especie de araa
gdju bj vive cerca del ro y fuera del ro.
pl. gja bja.
Gja soje [h.sohe.] E, [h.so he.] J inan.
cerro por el ro Cananar. V. gta.
gjer [he.] pron.an.pl. otros (seres
animados). ej. Busiy gjer co yir ejarona
aaujar. Dicen que maana llegarn otros
enfermeros. V. gji, ricati.
gji [hi] pron.m. otro, uno (ser animado
masculino). ej. Mara maco, aasogo, bto
stiriticamo, gjire manaj bojago. La hija
mayor de Mara estaba muy triste porque quera
otro para su esposo. ej. Gajej gji, gajej gji
wiacama na. Ellos estaban tejiendo (hojas de
caran para el techo), uno en un lugar y otro en
otro lugar. pl. gjer. f. gajeo.

gjiro
puesto para la olla, soporte
gjiro [hi.o ] inan. puesto, soporte (para olla
en forma de una ampolleta). ej. Sitatcuroana
jatirea saroma yir, gjiro qunocama na.
Ellos elaboran soportes para las ollas, para que
los bichos de la tierra no pueden entrar en ellas.
V. rujaro, rujasnero.
gjoa [ho] inan.f.n.esp. dinero, plata.
ej. Gjoare bto masu mair aama na, gawa.
Los blancos son muy tacaos con la plata.
sing. gjoatii, gjoa juro. pl. gjoa, gjoatiiri.
V. gjoatii.
gjoa besu inan.f.n.esp. lanzas con puntas de
metal. ej. Gjoa besure coyujar tirmana.
Los antepasados tenan lanzas. sing. gjoa
besuro. pl. gjoa besu, gjoa besurori.
sinn. sareriaro.
gjoa juro [ho.huu.o ] inan. billete de
dinero. ej. Yre qune gjoa juro sia.
Tambin dme un billete (de dinero). pl. gjoa
juri.
gjoaji [ho .hi ] s.v.inan. arete hecho de una
moneda. ej. Gjoatiirine na qunorijiri
gjoajiri yoocari, basacama. Ellos danzaron
con aretes hechos de monedas. / Cuando
danzaron colgaron aretes hechos de monedas.
V. apn. dibujo del bailarn.

gjoatiiro
moneda
gjoatiiri [ho .tii] inan.f.n.esp. 1 monedas,
monedas acuadas. ej. Gjoatiirine qunocami,
mo sariabedorire. El elabor anillos con
monedas. V. gjoa.
2 discos de metal. sing. gjoatiiro.
pl. gjoatiiri.

gjojota
aguja
gjojota [ho.hot] inan. aguja. ej. Gjojota
maaja yre. No tengo una aguja. ej. gjojota
yoarica. aguja larga. V. jota, rujaa.
gmear [me] an.s.plural hormigas
cazadoras, legionarias (especie que pica y
come otros insectos). ej. Gmear yre toama,
maa y wato. Las hormigas cazadoras me
picaron cuando iba por la trocha.
sing. gmearm.
gmebaare [me.b.e] E, [me.b.e] J v.t.
volver a comer, comer otra vez.
ej. Cojomocrcarm bedicari, gmebaare
bacaj. Ayun por cinco das, y volv a comer.
sinn. tudibaare. V. bare, gmere.
gmeare gmo
98 Eduria & Barasana Espaol
gmeare [me.i .e] E, [ me.i .e] J v.t.
volver a ver, visitar, mirar; mirar por segunda
vez. ej. Gaje cma gmeag ejarcja y.
Volver a hacer visita el ao entrante.
sinn. ababoore. V. are.
gmeoe cure [me o e.ku u.e] E,
[meoe.kuu.e] J v.t. cambiar, intercambiar
(mujeres), casarse con. ej. i manajo ctigo
wajare yig, i bedeore gmeoe cuumi. l
haba dejado su hermana a cambio de su esposa.
gmeore E, J [me.oo.e] v.t. traer y pasar
(canoa) al otro lado o sitio. ej. Gtajoero roca
aaricare cmua gmeor wacoama. Ellos
fueron a traer la canoa que est debajo de la
cachivera. V. migmeore.
gmeore E, jdare J v.t. voltear (casabe).
ej. Rmia na naju usajama, ti airo ari, tire
gmeocama na. Cuando las mujeres tuestan
casabe, comprobando que est tostado, lo voltean.
V. najuro gmeore, saregmeore.
gmer [me.], gmere [me.e], gmeri
s.v.inan. reciprocidad (hacer el uno al otro al
mismo tiempo). ej. Gmeri quama na. Ellos
estn peleando. V. bocare.
gmer batoore repartir (entre otros
compaeros). ej. Jairo omre socari,
gmeri batoocama na. Habiendo recolectado
mucha patab, la reparten para cada familia.
gmer, gmeri bojar E, gmer, gmeri
more J querer el uno al otro. ej. Gmeri
bojar bajiama. Ellos quieren casarse. / Estn
enamorados.
gmer, gmere, gmeri oca josare
disgustarse y regaar el uno al otro.
ej. Ajebsaboanane, gmeri ja, yi oca
josacoama. Jugando ftbol, puesto que se dieron
patada entre ellos, se disgustaron y terminaron
regaando. V. oca josare.
gmere gotire invitar (a los otros compaeros
a venir a una fiesta). ej. na idire idiroto rjoro,
gjer rca gmer idire goticama. Antes de
tomar chicha invitan a otros (vecinos).
sinn. gmere agre, gmere yire.
gmere agre conversar. ej. na moarotire
gmeri agr yama. Ellos estn conversando
acerca del trabajo que van a realizar.
sinn. gmere gotire, gmere yire.
gmere queti gotire dilogo. ej. na rjarotire
gmere queti gotica aama. Estn reunidos
dialogando. / Estn ocupados en un dilogo (para
planear la reunin con la comunidad).
gmere quare pelearse. ej. Bto jnisinir
aari, gmere quacama na tudr. Se pelearon
el uno al otro porque estaban muy enojados.
gmer tature competir con otro para
adquirir (una persona, animal o cosa).
ej. Sgrene gmer tatuboanane, oca josama
na me! Oh! Los dos estaban competiendo por la
misma mujer y se enojaron. V. oca josare, oca
rtore.
gmer siwasoare tomar prestado (el uno
con el otro), intercambiar. ej. Ya jaariaserire
gmer siwasoab ya. Intercambiamos
machetes. V. wasoare.
gmere yire decir (el uno a otro). ej. No
bajiro gmer yiri ma? Qu dijeron ustedes?
sinn. gmere gotire, gmere agre.
gmere [me.e] E, [ me.e] J 1 v.t. vengar,
vindicar. ej. Yre i jaajama, jaa gmercja
y. Si l me pega, vengar/le responder.
ej. Mre gmebosarcja y. Me vengar por
usted. sinn. gmetobosare.
2 reciprocar y devolver una cosa (o accin
similar). ej. Yre wai i ecajare, y qune
gajerm ire ecagmercja y. Porque l me
dio de comer pescado, algn da yo tambin le
devuelvo dndole comida. V. tudire, gmebaare,
gmerojare, gmetdire.
gmerojare [me.oh.e] v.i. bajar por el otro
lado. ej. Maja, gmeroja, Toaraj rojasjacaj
ya. Subimos la loma, bajamos por el otro lado y
entramos en la canoa en el charcn Ivapichuna.
V. cmua wejgmeroore, gmere, rojare.
gmetobosare [ me.to.bos.e] E,
[me.to o.bos.e] J v.t. vengarse, vindicar.
ej. Mre i quajama, y mre
gmetobosarcja. Si l pelea contigo, yo voy a
vengarme. V. gmere.
gmetudire E, YM [me.tudi.e], gmetdire J
[me.tdi.e] v.i. regresar. ej. Gtaweya tj
bajicudi, gmetudi majab ya. Fuimos al cao
Piedra y regresamos. V. gmere.

gmoro
la oreja
gmo [mo] inan.f.n.esp. 1 orejas. ej. Y
gmorore yre toami, utiam. La avispa me
gmoamene Gmoyucra
Eduria & Barasana Espaol 99
pic en la oreja. V. yai gmosariiri.
2 ataduras para la correa de la bolsa del
hombre. V. jiib awe, wasojoa gmo.

wasojoa gmo
ataduras para la correa de la bolsa del hombre
3 orejas, maniguetas de olla (que se encuentra
por los dos lados de una olla, taza).
ej. idiriabaja gmoro. manigueta de una taza.
ej. caji sot gmo. orejitas de la olla para servir
la droga alucinador. sing. gmoro. pl. gmo,
gmorori. V. caji sot.
gmo yoore [mo.doo.e ] E,
[mo.doo.e] J s.v.inan.f.n.esp. aretes.
ej. Gmo yoore moaja y. Yo quiero aretes.
ej. Idia baba gmo yoore bojaja. Quiero tres
pares de aretes. sing. gmo yooriaro. pl. gmo
yoore, gmo yooriarori.
gmoamene [mo .me ne] inan.f.n.esp. guamas
gmoamene (silvestres, comida prohibida).
ej. Gmoamenere barotibeticama, Guji
boarobe yir. Ellos les prohben comer la especie
de guamo gdmoumene para que no tengan caries.
sing. gmoamenero. pl. gmoamene,
gmoamenerori. V. gmoamene.
gmoamene [mo.mene.] inan. especie de
guamo (silvestre, produce fruto no comestible).
pl. gmoameni yuc. V. gmoamene.

gmogoje
tnel seo del odo
gmogoje [mo.o he] E, [mo.ohe] J inan.
tnel seo del odo. auditory meatus. ej. M
gmogojere, coeya m, qunaro ajir. Limpia
tus tneles seos (del odo) para or bien.
ej. Gmogojej i sjacoajama, budimasibecmi
csam. Si una hormiga cdsum entra en el odo
no puede salir. V. rujagoje.
gmoo [mo o] f. mujer (durante el proceso de
tener la regla por la primera vez). m. gmo.
gmoore [mo.o.e] E, [mo.o.e] J v.caus.
iniciar a (un joven). ej. irema gmoorcja
i yijama, Jee orcja yig yami. Cuando
uno dice que inciar a otro, est diciendo que le
mostrar el yurupar. V. gmoo, gmo,
gmore.
gmore [ mo.e] E, [mo.e] J v.i. 1 empezar
a ser joven (iniciarse al rito de yurupar para
los hombres, tener la primera regla para las
mujeres). ej. Gmorcja m na yijama,
Jee asorcja yir yama. Cuando ellos
dicen: T vas a ser iniciado, estn diciendo:
Vas a ver al yurupar por primera vez.
ej. Gmo aarcja y. Voy a ser iniciado
(ver al yurupar por la primera vez).
caus. gmoore. V. bare rre.
2 menstruar, tener la regla. ej. Gmoamo. Ella
tiene su regla. sinn. gua guabeco bajire: guare.
3 ponerse en celo, estar en celo (perra,
hembra animal). ej. Yaiore gmo mec aag
i babare quasaracami. El perro casi mat al
otro por mezquinar la perra que estaba en celos.
gmosoroa E, J [mo.soo], gmusoroa YM
an.s.plural coloraditos, caros (especie rojo y
muy pequeo, hace una picazn fuerte).
Trombidium americanum. ej. Gmosoroa
aacama macarocajre. Mani wacudir
wato, manire mjacama, mani ruj jedirore.
Coloraditos estn en la selva. / En la selva estn
coloraditos. Cuando nosotros paseamos, se suben
encima de nuestro cuerpo. sing. gmosoroam,
gmosoro.
gmo, gmoo [mo ., mo.o] s.v.m., f.
hombre (durante el proceso de iniciarse al rito
de yurupar por la primera vez); mujer
(durante el proceso de tener la regla por la
primera vez). ej. Gmoo aamo soo. / Mame
gmoo aamo soo. Ella tiene su regla. / Ella
tiene su primera regla. V. gmoore, gmore.
Gmo bota [mo..bot] inan. cerro en el ro
Cananar. ej. Cabiyar yaa bota aaroja Gmo
bota. oa ctojre aaroja. El cerro Gdmo
botu pertenece a la etnia cabiyar. Se encuentra al
lado del Cananar. V. gta.
Gmoyucra [mo.du k.] E,
gmusoroa godo
100 Eduria & Barasana Espaol
[mo.du k.] J inan. parte ancha del ro
Pir-Paran donde sale del cao Piedra.
ej. Gmoyucrane cmua wej maja,
Gtaweyaj rojaejab. Arrastr la canoa desde
Gdmoyucru hasta el cao Piedra. V. rujara,
apn. mapa

2.
gmusoroa YM V. gmosoroa E, J.
gnibiajeore [ ni.bi.he .o.e] E,
[ni.bi.he.o.e] J v.t. rodear, circundar
completamente. ej. Wese y soemasirore
agnibiajeocam y. jcoasuja. Rode la
chagra que haba quemado para ver si quem
bien y as result. V. gnire.
gnire [ni.e] E, [ni.e] J v.i. circundar,
cercar, rodear, dar vueltas. ej. Riagare
mniana, bto gnire aacaj, rujabedoya ti
aajare. Yendo ro arriba, hay que dar muchas
vueltas porque (el ro) tiene muchas curvas.
ej. Rejoero rto mni, tij gni mni, ejacaj
ya, wiij. Pasando la cachivera Rejoero (ro
arriba), damos una vuelta, y llegamos hasta la
casa. ej. irema gniti, auju i, to crone. Al
instante l volte a mirar a l (al otro).
caus. gore. V. gnibiajeore.

Gnirito rca ajeg yami.
l est jugando con un juguete imitando el hlice de
avin.
gnirito [ni.i.to] E, [ni.i.to] J s.v.inan.
juguete (que imita un hlice de avin).
ej. Jejeju rca gniritore, quno ajecama
ramasa. Tirore uu rjoro yicari na marone
gnicaj. Los nios hacen un juguete parecido a
un hlice con hojas de ramo que gira cuando
corren. V. gnire, gnise.
gnise [ni.se] E, [ni.se] J s.v.inan.f.n.esp.
cosas que giran (como hlices de aviones).
ej. Wrica, bodecmua gnisema, yoese
aacaj. Bajicari, gajea wricarema,
yeeseaca aacaj ti, gnise. El helicptero tiene
hlices largas. Y la avioneta tiene hlices cortas.
V. gnire, wrica gniriji.
gore [.o o.e] E, [.o.e] J v.caus.dep. mover
una cosa en un crculo (uso: despus de otros
verbos). ej. Waca i wejeariane wawitaago,
micauju, i emeritirore. Sac un pedazo
(circular) del hgado con el dardo que haba
sacado. V. gnire.
gseroa [seo] an.s.plural orugas gseroa
(comestibles y largas, del color negro y rojo).
ej. Gseroa aacama macarocajre. Wasu
jure bacama. Las orugas gdserou estn en la
selva. / Las orugas gdserou se encuentran en la
selva. Comen las hojas del rbol wusu.
sing. gseroam. V. a.
goararo [o..o] E, [o..o] J adv.
etapa antes de brotar flores. ej. Goararo ju
wjaja wso, biiti qune. Se caen las hojas de
los rboles vansoco y caucho antes de brotar
flores. V. goase.
goase [o .se] v.i. florecer. ej. Ricaa ctiraro
goaja ti. Estn floreciendo para dar frutos.
V. goararo, goo.

gocoam
bocachico
gocoar [oko.r] an. bocachicos (especie de
sardina pequea y comestible que come alga).
Prochilodus sp. ej. tabcrajre aacama
gocoar. Abure bacama. nare na
barajama, ejomisi juaacama. Los bocachicos
viven en las lagunas. Se alimentan de alga. Si la
gente desea comerlos, los envenenan con
barbasco. ej. Gocoamma, wni rjabsag
aacami, botig. La sardina bocachico es de
color blanco y es ms pequea que la mojarra.
sing. gocoam. V. yojoar.
godo [odo] E, [odo] J inan. lugar, sitio (donde
algo estaba o haba ocurrido).
ej. Wec i caariaj godore abjacaj y.
Encontr el sitio donde se acost la danta.
ej. Y ica na aargmasiria godone
cnicaj ya. Dormimos en el sitio donde
habitaron mis antepasados. ej. Ado
aaboacacre, as jni yayicoa tja, i bajiro
godo aacaja y. Aunque he sentido triste por
la muerte de l, he quedado aqu donde l estaba.
ej. wii aarotigodo. lugar donde se construir
una casa. pl. godori. V. adigodo: adi,
jeamegodo, maagodo, maberoagodo,
wesegodo, wiigodo, rujagodo por todos lados.
godobaja goje
Eduria & Barasana Espaol 101
inan.f.n.esp. recipientes vacos (donde algo
estaba). sing. godoa. pl. godo, godoari.
V. moagodoa, mnogodoa, yegodoa.
godo core 1 tener rastro.
2 hacer falta, echar de menos a (alguien).
ej. Masa yee bare, bto yre godo coaja. Me
hace falta a la comida indgena. sinn. godo
ctire.
godo ctire 1 tener rastro. ej. Cmua
wejroore godo ctib. Se notaron los rastros de
donde llevaron la canoa. ej. Y more, muua
na cnicati godore aa m. Mire mi mano
donde las piraas me mordieron (el rastro de la
herida).
2 hacer falta, echar de menos a (alguien).
ej. Y rare bto godo ctiaja y. Me hace
mucha falta a mis hijos. sinn. godo core.
V. riore, toarejaire.
godo are [odo.i.e] E, [odo.i .e] J darse
cuenta de (que hace falta de algo). ej. Manire
na juarudiriaro beero, godo are aacaj, mani
yee aarere. Despus de que ellos nos robaron,
hubo un espacio vaco donde estuvieron nuestras
cosas.
godobaja [odo.bh] E, [odo.bh] J recipiente
vaco (donde algo estaba). ej. uca godobaja
aaja. Esto es un recipiente que contena
manicuera. V. godo.

godo curi
hormiguerito sombro
godo curi [odo.kui] E, [odo.kui] J an. pjaro
hormiguerito sombro. Dysithamnus plumbeus.
ej. Wesegodore aawariqunacami godo curi.
Al pjaro hormiguerito sombro le encanta estar
en el rastrojo.
godowedire [odo.wedi.e] E, [odo.wedi.e] J
v.i. cambiarse a otra forma. ej. Base
godowedicari wasuju i, wec rca. l se
cambi a la forma de una garrapata y se fue con
la danta. ej. i ic, ire ag wasuju,
rasubocne godowedicari. Su abuelo, al
cambiarse a una cotinga pompadour, se fue a
verle. ej. Gawa tj yoaro aacari, bto ruj
boti, gaware bajir godowedicoasuma masa.
Cuando los indgenas viven por un largo tiempo
con los blancos, se cambian a ser blancos como
ellos. caus. godoweore crear, formar.
godoweoore [odo.we.o .i.o.e] E,
[odo.we.o.i.o.e] J s.v.inan. visin (por tomar
yaj). ej. Y caji mecoro, ucari ctise yre
godoweoocaj. Cuando tuve visiones por tomar
yaj, vi diseos raros.
godoweore [odo.we.o.e] E, [odo.we.o.e] J
v.caus. crear, formar. ej. Wa, yoabsaricuaca
wa, to oma godoweoyuju i, Se. Yendo no
muy lejos, Se crey una patab.
V. godowedire, rujeare.
gogor [oo. ] an.pl. soldados vestidos en
uniformes de camuflaje. ej. Gogor jjar
aama, Mitj. Hay muchos soldados vestidos en
camuflaje en Mit. sing. gogog. V. rujagogoa,
surara.
gogose [oo.se] inan., cl.irreg. combinacin de
diseos. ej. Gogosere sudi juayumi. l trajo
ropa que tiene una combinacin de diseos.
V. rujagogoro.

goja
rana saltadora
goja [oh] E, [oh] J an. rana saltadora
(comestible). Leptodactylus sp. ej. Goja,
aacami macarocajre. Riatjare bajigne
aacami. Goje jubeaj sacami. i agjama,
Wo, wo, wo yicami. Barii aacami. La rana
saltadora goju est en la selva. Es parecida a la
rana saltadora rutju. Vive en un hueco en la
tierra. Cuando croa, suena como: Wo, wo, wo.
Es comestible. pl. goja. V. tja.
goje [ohe] inan., cl.irreg. hueco (en el suelo,
rbol y ciertas partes del cuerpo), cueva.
ej. Sita watoajre, aasja waacaj gojeri,
waibcr na coare. Los animales excavan
huecos en la tierra para entrar y quedarse.
ej. Yucjre goje yicari, ra cticami cne.
Habiendo hecho un hueco en un rbol, el pjaro
carpintero tiene sus cras. ej. Gojeri coa, quna
gaje goje coa, quna gaje goje coa yica,
gajerm wmocama na, na botarire.
Habiendo excavado varios huecos, el prximo da
levantan los postes. V. mgoje, gmogoje,
gtatoti, gta wii, gugoje, masagoje,
goje mini gosise
102 Eduria & Barasana Espaol
rujagoje, toti.

goje mini
atila acanelada
goje mini [ohe.mi ni] E, [ohe.mini] J an. pjaro
atila acanelada. Attilas cinnamomeus.
ej. Gojejre ra cticami goje mini. El pjaro
atila acanelada tiene cra en un hueco (en la
tierra). sinn. quediwti.

goo
flores
goo [oo] inan.f.n.esp. flores. ej. Goore jom
y, tara rca. Yo ensart flores con la brizna de
hierba. sing. gooro [ooo]. pl. goo, goorori.
gooro oco [oo.o.o ko] E, [oo.o.oko] J
inan.s.de masa nctar de flores. ej. Gooro ocore
udicami mimi. El colibr chupa el nctar del flor.
gooco [o.oko] E, [o.oko] J inan.s.de masa
saliva. ej. Jediro masa gooco ctiaja mani.
Ecari yai qune, masre bajirone, gooco
ctiami. Todos nosotros tenemos saliva. El perro
tambin tiene saliva.
goore [o o.e] E, [o o.e] J v.t. limpiar (pista,
camino). ej. Wrica maa goor wacama na.
Ellos fueron a limpiar la pista. sinn. yoocne.
V. budigoore, goortobuure, jioreagoore.
goortobuure [oo.eto.buu.e] E,
[oo.eto.buu.e] J v.t. enderezar (camino).
ej. Yoaro gniriarore na wartobuuriaro
aaja adi maama. Este camino estaba muy
torcido y lo enderezaron. V. goore.
goo yusi [o o.dusi] inan.f.n.esp. flores de la
ortiga yusi (utilizadas para aliviar dolores del
estmago y del hueso por frotarlas por la parte
que tiene el dolor). ej. Goo yusi, tirmjne
masa na coadire aauja. To bajiri,
adirmrire qune cocama maji. na rujri ti
wajama, tine tuurgama. La flor goo yus fue
utilizada por los indgenas hace mucho tiempo, y
todava la utilizan. Cuando sienten dolor del
cuerpo la aplican. sing. goo yusi. V. goo yusi,
yusi.

goo yusi, goo yusi qune
especie de ortiga y sus flores
goo yusi [oo.dusi.] inan. especie de ortiga
(cuya flor se utiliza para aliviar el dolor).
pl. goo yusi yuc.
goro J [ii.oo], masu E adv. 1 mismo, misma
(expresa identidad o semejanza). ej. Tirm
ejacac gorone Marare manajo ctiyuju.
(Dicen que) l que se cas con Mara fue el
mismo hombre que lleg ese da.
2 realmente, verdaderamente. ej. Riojo goro
m gotijama, mre jaabetiboriada y. Si
realmente hubiera dicho la verdad, yo no te
hubiera pegado, verdad?
3 exactamente, precisamente (en un lugar).
ej. Rasere i rijoa gorone jutiejocam y. El
tiro (con cerbatana) que hice lo alcanz/fue
exactamente en la cabeza del tucn.
4 demasiado. ej. mtaaca goro (wai wejere).
demasiado pequeos (anzuelos).
5 muy. ej. Baigo goro aaja m! soore
yitudiyuju i. l rega a ella, diciendo: Eres
muy mala!.
6 (cosa) real, verdadera, autntica. ej. co
goro. remedio bueno (porque uno se mejora
rpido). ej. bbri goro. paludismo verdadero.
gosiore [osi.o.e] v.caus. suavizar, lijar, pulir
(madera). ej. Cmurore cmejine wrarea,
yicari, wsoju rca gosiocama na. Para que
el asiento quede liso, lo raspan con el machete y
luego lo suavizan con hojas wsoju. V. gosise,
tuureagosiore.
gosise [osi.se] E, [osi.se ] J v.i. (estar)
resbaladizo, resbaladiza (puente de palos,
gotiajere gotirtobuure
Eduria & Barasana Espaol 103
camino, pez); liso, lisa; plano, plana (madera).
ej. Bto gosirigmu aaja. El tronco est
resbaladizo. caus. gosiore. antn. wiruse.
gotiajere [o ti.he.e] E, [oti.he.e] J v.t.
contar, intercambiar (saludos, noticias, etc. al
llegar). ej. To i ejaro, gmere queti
gotiajemasima na. Cuando l lleg ayer, ellos
contaron cuentos el uno con el otro. V. gotire.
gotiajiore [oti.hi.o.e] E, [oti. hi.o.e] J v.t.
decir, hablar (en pblico a todos). ej. Mani
jedirore gotiajioami, mani basar warotire. l
nos dijo a todos que se realizar una danza.
V. gotire.
gotibatoore [oti.bt.o.e] E, [oti.bt.o.e] J v.t.
decir, dar noticia, contar (a muchas personas).
ej. Buer wadiato yigotibatoojeocauju.
Mand decir que vengan a todos los alumnos.
V. gotire.
goticare [oti.ko.e] E, [oti.ko.e] J v.t. dar,
mandar (un mensaje), poner (un mensaje por
radio-telfono). ej. Gajeroj aacari, gji
mas i wato, ire queti goticare aaja, To
cro aaro, tojre ejarcja yig. Es dar un
mensaje a un hombre en otro lugar cuando (l)
viaja para que (el mensaje) llegue all. ej. irema
goticarcja y. Mandar un mensaje a l.
V. gotire.
goticuwaare [oti.ku u.w.e] E,
[oti.kuu.w .e] J v.t. dejar mensaje y salir,
dar instrucciones y salir. ej. Y yaa wiire
acodebosato Juan, nare yigoticuwaacaj
y. Yo dej el mensaje que Juan cuidara mi casa
y sal. V. gotire, roticure.
gotiejore [o ti.eh.o.e] E, [oti.eh.o.e] J v.t.
alcanzar invitar a todos. ej. Gtaweya tanare
gotiejog wabej y. No alcanc invitar a la
gente del cao Piedra a tomar chicha. V. gotire.
gotigire [oti.ui.e] E, [oti.ui.e] J v.i. tener
miedo de decir, contar algo. ej. Bto rojose
mani yiriaro beero, tire manire na sniaro,
bto gotigire aaja. Despus de hacer mucho
mal, cuando nos preguntan sobre esto, tenemos
miedo de contarles. V. gotire.
gotimaawisiore [oti.m .wisi.o.e] E,
[oti.m .wisi.o.e] J v.t. hablar y confundir (al
otro). ej. Qunaro y ajiraboajaqune,
gjerajane yre gotimaawisioama. Aunque yo
quise entender bien (lo que l dijo), otros me
confundieron. ej. Gjerre queti gotig, no yi
ajimasia manoj, cojo wme mee
gotimaawisiore aaja. Cuando uno cuenta a
otros dndoles muchos detalles, hace que los otros
confunden y no entiendan. sinn. gotimasiriore.
V. gotire.
gotimasiore [oti.msi.o.e] E, [oti.msi.o.e] J
v.t. ensear. ej. Ramasare, gotimasiore aaja,
no bojase quetire. Se debe ensear a los nios
cualquier tipo de cuento. sinn. buemasiore.
V. gotire.
gotimasiriore [oti.msi.i.o.e] E,
[oti.msi.i.o.e] J v.caus. contar, hablar varios
temas haciendo confundir (al otro). ej. Gawa t
bajicudire queti gotiaagne, quna gaje
queti gotimasiriocami. Cuando l estaba
contando de su tiempo con los blancos, sin
terminarlo, cont otra historia, y as confundi a
sus oyentes. sinn. gotimaawisiore. V. gotire.
gotiqunore [oti.ke n.oo.e] E, [oti.ken.o o.e] J
v.t. aclarar (lo que haba dicho para que el otro
comprenda bien). ej. irema mani
goticaboaro, i ajimasibetijare, quna ire
gotiqunore aaja, Qunaro ajimasiato yir.
Cuando una persona no entiende bien lo que
hemos dicho, debemos aclararlo.
sinn. agqunore. V. ajiqunore, gotire, oca
qunore.
gotire [oti.e] E, [oti.e] J v.t. decir, contar,
relatar, avisar. ej. Ya bajicudimasisere jre
jedirone gotiaja y, mre. Le estoy contando a
usted todo acerca de nuestros viajes recientes.
ej. Qunaro gotiba m. Cuente tal como es.
V. awasgotire, bto gotire, gotiajiore,
gotibatoore, goticare, goticuwaare,
gotigire, gotimasiore, gotimasiriore,
gotimaawisiore, gotiqunore, gotirmore,
gotirtore, gotirtobuure, goti rjoro yire,
gotirotire, gotirtuare, gotiyiroore, agre,
qunaro gotire, ruyugoaro gotire.
gotisere ajijuajeobetire
[hi.hu.he.o.beti.e] E, [hi .hu.he.o.beti.e] J
no captar, no alcanzar a (entender todo que l
dijo). ej. Queti yre i gotisere ajijuajeobej
y. Yo no capt todo de lo que l me estaba
contando. sinn. gotisere ajimoamibetire,
gotisere ajitirnbetire. antn. ajijuare.
gotisere ajimoamibetire no alcanzar a
entender todo que l dijo. sinn. gotisere
ajijuajeobetire, gotisere ajitirnbetire.
gotisere ajitirnbetire no alcanzar a
entender todo que l dijo. sinn. gotisere
ajijuajeobetire, gotisere ajimoamibetire.
gotirmore [oti.e mo.e] E, [oti.e mo.e] J v.t.
aadir a (lo que uno ha dicho), ayudar (por
medio de hablar). ej. M masibetire mre
gotirmorcja y. Si le falta en su discurso,
voy a ayudarle (por medio de hablar). V. gotire.
gotirtobuure [o ti.eto.buu.e] E,
[oti.eto.buu.e] J v.t. explicar a otro.
gotirtore ga
104 Eduria & Barasana Espaol
ej. Riojo i yeere gotirtobuurgaja, gjerre.
Yo siempre explico sus palabras bien a otros.
V. buertobuure, gotire.
gotirtore [oti.etoo.e] E, [oti.etoo.e] J v.t.
repetir, decir a (otro lo que ha escuchado),
traducir. ej. Roberto i gotirere yre gotirtomi
quna. l me dijo lo que Roberto le haba dicho.
ej. i gotiecorere yre gotirtomi quna. l me
dijo lo que l (otro) le haba dicho. ej. Y
gotisere nare gotirtomi. l tradujo a ellos lo
que yo dije. V. gotire, agrtore.
goti rjoro yire [oti.iho o.di.e] E,
[oti.ihoo.di.e] J v.t. profetizar (decir antes
lo que va a pasar), decir (el trabajo para hacer
y dar instrucciones para hacerlo). ej. Gjerre,
nare moare rotir, Ado bajiro yirarja ma
yi goti rjoro yicama na. Aquellos que mandan
que ellos trabajen, dicen/expliquen como van a
hacerlo antes. V. gotire.
gotirotire [oti.oti.e] E, [oti.oti.e] J v.t.
mandar avisar al otro. ej. Moare jairo ti
aajare, gjire gotirotimasim y, Wadiato
yig. Por tener mucho trabajo, yo mand al otro
para que viniera. V. gotire, rotire.
gotirudire [o ti.udi.e] E, [oti.udi.e] J v.t.
decir, contar a escondidas, avisar en secreto.
ej. irema sacararja, mre yima na. To
bajiri, mre gotirudig yaja. Ellos dijeron que
iban a matar a usted. Y por eso le digo a
escondidas. ej. nare saroararja, mare
yiyujar. Tire queti ajicari, mre gotirudig
yaja. La gente dice que ellos van a atentar contra
ustedes. Por eso, les aviso en secreto. / Les aviso
en secreto que la gente dice que ellos van a
atentar contra ustedes. V. gotire.
gotirtuare [oti.utu. .e] E, [oti.utu..e] J
v.t. seguir, continuar hablando, contando.
ej. Tire yi goti gajano, quna gajeye
gotirtuacami. Al terminar de contarlo (el primer
cuento), l sigui contando otro. V. gotire,
yirmoore.
gotiweore [oti.we.o.e] E, [oti.we.o.e] J v.t.
dar noticia y salir. ej. Beero gotig
wabecja yig, jre gotiweocam y. Ya
fui a dar la noticia porque despus ser
inconveniente (para m). V. gotire, weore.
gotiyiroore [oti.di.o.o.e] E, [oti.di.o.o.e] J
v.t. chismear, llevar chismes (y hacer mal al
otro por hacerlo). ej. Qunaro toimasiroti
aaja manire, Rojose mani gotiyiroojama,
qunabetoja yir. Hay que pensar bien porque
el chisme trae malas consecuencias. V. gotire.
go [o. ] inan. palo de corazn (reg. especie de
rbol con madera muy dura utilizada para
hacer arcos y los bastones sagrados de los
pays). ej. Go, yuc aaja macarocajre
aaric. Bto btiric aaja, bajicari, gda
jubero iiric. Tire jaawaacari, jotajire
qunocama, tmuriabedorire qune. El palo de
corazn es un rbol de la selva. Es un rbol con
madera muy dura y oscura. Cortan este rbol y
hacen el bastn sagrado del chamn y arcos.
ej. Gore abjayuju i. l encontr el palo de
corazn. pl. go yuc. V. jotaji.

garo
hueso
ga [o ] inan.f.n.esp. huesos, espinas del pez.
ej. Bcanane mani ga josari meje rmo
jeaqunaja. Cuando nos volvemos viejos nuestros
huesos se quiebran fcilmente. ej. Mani jdoja
ga, rujanori ruyuaja. Los huesos de nuestra
columna vertebral se nota bien. sing. garo.
pl. ga, garori. V. jdoja ganori.

gjaboc ga
huesos, esqueleto del gallo

wai ga
espinas, esqueleto del pez
gea guaare
Eduria & Barasana Espaol 105
ga manire [o .mni .e] E, [o.m ni.e] J
debilitarse. ej. Macarocaj yai manire i
bararo, to yicari wti manire i rnrore,
bto ire gir aari, matmabeti, ga manare
bajiro bajicanaja mani. Cuando un tigre quiere
comernos en la selva, o un demonio nos persigue,
por el miedo no podemos correr y quedamos
debilitados. sinn. ga moose. V. nanare.
ga moose [o.mo o.se] E, [o.moo .se] J
debilitarse. ej. Bare bamenane, soj mani
wajama, bto ga moocaj. Si vamos lejos sin
habernos alimentado, nos debilitamos. sinn. ga
manire. V. moore.
gea [oe] an.s.plural mugre del cabello.
ej. Mani rijoari erire, mani coebetijare gea
manire rujeama. Rujearoma yir, qunaro
coeroti aaja manire. Cuando no lavamos
nuestro cabello, se hace (lit. se forma) mugre de
cabello. Lavemos bien para que no se haga.
sing. gea.
gjacodere [oh.kode.e] E, [oh.kode.e] J v.t.
calumniar, criticar alguien a otros. ej. Sg mee
aama gjacoderimasa. Bto rojosere yir
yama na nama. Hay mucha gente que critican
a otros. Ellos perjudican a otros. sinn. gjare.
gjamacare [o h.mk.e] E, [oh.mk.e] J
v.t. calumniar, criticar alguien a otros.
sinn. gjare.
gjanabidire E [ohn.bidi.e], gdabidire J
v.i. (estar) molesto, molesta; afanado, afanada.
ej. Gajero guaro wadagsa yitoag aari,
bto gjanabidicaj y. Yo estaba molesto
porque tena que ir rpido a otro lugar.
V. toarejaire.
gjanabiore E [ohn.bi .o.e], gdabiore J
v.caus. molestar, importunar. ej. ma, bto
rmiare gjanabioyujar. (Dicen que) los
hombres molestan mucho a las mujeres.
V. gjanabidire.
gjanabiose yi wayagarea aare E
[oh n.bio.se.di.wd e..e],
gdabiose yi wayagarea aare J
[d.bio.se.di.wd e ..e] interrumpir.
ej. Y baba rca ya queti gotiaarore
gjanabiose yi wayagarea aama m ra.
Cuando estaba conversando con mi amigo, los
nios de usted me interrumpieron con su
conmocin.
gjare [oh.e] E, [oh.e] J v.t. calumniar,
criticar alguien (a otros). ej. Bto soore na
gjase ti aajare, rudica tdiasumo soo. A
causa de muchas calumnias de ellos, ella escap y
regres. sinn. gjacodere, gjamacare,
agmacare, agsare, oca yojare,
tudmacare. V. queti gjare.

gnejico
lucirnaga, cucuyo
gnejico [one.hi ko] an. lucirnaga, cocuyo. F.
Lampyridae, Pyropyga spp., Photinus spp.,
Photuris spp., Pyrophorus noctilocus.
ej. amijre wcami gnejicoma. Wiire i
wsjajama, ire sacacama. El cocuyo vuela
por la noche. / Es nocturno. Cuando entra a la
casa, lo matan. V. cairo, tucuje.
gnejoa [one.ho] inan. vejiga. ej. Y gnejoa
bto jniaja. Me duele mucho la vejiga.
V. rujajoa.
gneoc E [oneo k], gneucu J [o ne uku .]
inan. especie de rbol (intil). ej. Wesegodore
qunaro judicaj gneucuma. Ricaa bari
mee aacaj. El rbol gneucu brota/retoa
bien en los rastrojos. Su fruto no es comestible.
pl. gneucuri.
gnere [o ne.e] E, [one.e] J v.i. orinar.
ej. Gnegaco yaja y. Me voy a orinar.
gneucu J V. gneoc E.

Yai s, guaag aami.
La puma es feroz.
guaare [u.e] E, [u.e] J v.i. (ser/estar)
feroz; fiero, fiera (culebra, gato, perro, loro).
ej. Guaacami a. Ecari yai qune guaacami.
Gjer macarocaana jjar aama guaar. La
culebra y el perro son fieros y hay muchos otros
fieros en la selva. ej. Bto guaagodacami i
(ecari yai). J / Bto guaajacacami i (ecari yai).
guagoabetire guii
106 Eduria & Barasana Espaol
E Estuvo muy fiero (perro). ej. Bto guaacami
sme. La paca estuvo muy feroz. V. guam.
guagoabetire [u o.be ti.e] E,
[u o.beti.e] J v.i. menstruar, tener la regla.
ej. Guagoabeco bajiamo. Ella tiene su regla.
sinn. gmore. V. guare.
guam, guamo [um. ] s.v.m., f. persona
forzuda, fuerte. ej. Guam aaja y. Soy una
persona fuerte (masculina). pl. guamar.
V. guaare.
guare [u.e] E, [u .e] J v.i. baarse.
ej. Guato mani! Vamos a baarnos! ej. Guari,
bayujar. (Yendo) de baarse, comieron.
caus. guore. V. guagoabetire.
guari [ui] mod. tener poder espiritual.
ej. guari wtia s sare. tener poder espiritual.
ej. Guari yaia aaujar na, masa sajir
tirmjma. En los tiempos antiguos ellos fueron
muy agresivos (por el poder espiritual que tenan)
y mataban la gente. V. guaare.
guariajetaga [u .i..het] E,
[u.i..het ] J s.v.inan. puerto de bao.
V. guare, jetaga.
Guarijn bota [u.i.hun.bot ] inan. cerro
en el ro Pir-Paran. ej. Waiya jodejre
aaroja Guarijn bota. El cerro Guurjn
botu est en las cabeceras del ro Pir-Paran.
V. gta.
guaro [uo] adv. rpido, pronto, deprisa,
prontamente. ej. Oco quediweorobe manire
yir, guaro tdib ya. Nosotros dijimos: Viene
la lluvia. De pronto nos hace mojar y regresamos
rpido a casa. ej. a aacami sita tcuro joere
guaro uuwaacma. La culebra se escurre muy
rpido sobre la tierra. sinn. dica meje, diwato
mee. antn. qunaroaca.
guayesore [u.deso.e] v.t. mezquinar (hasta
pelear por ello). ej. Ecariar yaia gmeri tud
yi, guayeso baa aacama, waibc gare
bar. Los perros mezquinaron los huesos y
comieron peleando. ej. i gagre sauju i
manajore guayesog. Mat a su hermano mayor
porque se mezquin con su esposa.
V. maiguayesore, maire.
Guebo [ebo] inan. cachivera (bras.), raudal,
rpido en el ro Pir-Paran entre Sonaa y
San Miguel. ej. Guebo, Waiyajre aarijoero
gtajoero wme aaja. Guebo es el nombre de
una cachivera por el ro Pir-Paran entre
Sonunu y San Miguel. V. apn. mapa

1.
guguare [ee.e] E, [ee.e] J v.i. (estar)
arrugada, arrugarse (la piel). ej. Bto bcr
aana, na rujri guguacoacama bcr.
Cuando los viejos se envejecen, la piel se arruga.
ej. Guguag aamo so. Ella tiene la piel
arrugada.

guia
piojos
guia [i ] an.s.plural piojos. Pediculus humanus.
ej. Guiare siroareago yamo. Ella se est
peinando para sacarse los piojos. sing. guiam.
V. rgme.
guia basare picar causando sufrimiento,
matar (hecho por piojos, niguas, colorados;
modismo). ej. Y macore guia basar yama.
Mi hija tiene muchos piojos y est sufriendo
mucho. V. basare.
guia juareare sacar piojos. ej. Bto na wqui
gjanabiojare, nare juareacama. Guiama teye
jaca aama yicama na masa. Sacan piojos
(de la cabeza) porque su picazn les molestaba
mucho. La gente dice (en cuanto a tener piojos):
No le da ganas de trabajar.
gibare [ui.b .e] E, [ui.b .e] J v.t.
preocuparse (por el otro para que no se cae
mal). ej. Ramas i mjaajero acari,
Quedir bajiami yig, boca gibab y.
Cuando yo vi al nio subiendo al rbol, yo me
preocup mucho. ej. Tirmj sg mas, i
gagre samasiumi. Gjer masa tire
masicaboarine, ire oca sabesuma na,
Rojose yiecoromi yir, ire gibar. Hace
muchos aos, un hombre mat a su hermano
mayor. Aunque otras personas lo supieron, no lo
acusaron, porque estaban preocupadas por l y no
quisieron hacerle dao. V. gire.

guii
peinetas, peines
guii [ii] inan.f.n.esp. peinetas, peines. ej. Yre
guii waja yibosaba m. Cmpreme peinetas.
sing. guiiro. pl. guii, guiirori. V. guiroberua,
jure gui.
guiiro guji
Eduria & Barasana Espaol 107

guiiro
peineta, peine
guiiro [ii.o] inan.f.n.esp. peineta, peine.
ej. Guiirore wasojoaj sacari, jaasaa. Eche
el peine en el morral y crguelo. pl. guii, guiirori.
V. gjaboc guiro, guii.
guijore J V. giore E.
gimecre [ui.mek .e] E, [ui.mek.e] J v.i.
confundirse (por miedo). ej. Cojojirema rtiaro
sabecne, gji mas i wadorene, Wti
aagmi yir, gimeccoare aacaj. A veces
cuando andamos en la oscuridad, y otro viene,
nos confundimos por miedo y pensamos que es
fantasma.
giore E [ui .o.e], guijore J [i.ho.e] v.caus.
1 asustar, espantar, dar susto. ej. Macaroca yai
yare ejaguijoami. Un tigre nos asust.
sinn. aagiore.
2 (estar) peligroso, peligrosa; espantoso,
espantoso. ej. Guijose yre gotimi. l me dijo
algo espantoso. ej. guijorimaa. camino espantoso.
ej. guijorica. avin peligroso. V. gire.
gire [u ii.e] E, [ui.e] J v.t. temer, tener
miedo, (ser/estar) miedoso, miedosa; arisco,
arisca. ej. Usica gibeamo. Ella no teme a los
mosquitos. ej. i awassere ajicari, bto
gicaj ya. Al or los gritos de l, tuvimos
mucho miedo. ej. Yre girma na. Ellos tienen
miedo de m. caus. guijore J, giore E.
V. gibare, gimecre, care.

guiroberuari
peinetas curvas y ornamentales
guiroberua [i.o.beu ] inan. peineta, peine
(curva y ornamental para la mujer).
ej. Guiroberua, rmone to bajise na qunore
aacaj. Tire qunaro coama, rmia joa yoer
aari. Fabricaron el peine ornamental de esa
forma (con la curva). A las damas les gusta por
sus cabellos largos. pl. guiroberuri. V. guii,
rujaberua.
guiwacaju [ii w k.hu] inan.f.n.esp. ramos,
frondas de la palma guiwacao (especie
utilizada para hacer los techos y las paredes de
la maloca). ej. Guiwacaju, boa weserire
aacaj. Tine wii bacama na. Las frondas de
la palma guwucuno se encuentran en las
sabanas. Ellos techan la casa con ellas.
sing. guiwacaquee. pl. guiwacaju,
guiwacaqueeri. V. guiwacao, rujajuro.

guiwacao
especie de palma
guiwacao [iw k.o] inan. especie de palma
(con hojas utilizadas para hacer el techo y las
paredes de la casa). V. guiwacaju.

gujia
diente
guji [uhi] inan.f.n.esp. dientes. ej. Ramasa, cojo
mo jedi, gaje mo coja jnituaro rca cmari
tsanane guji wasoasocama. Cuando los nios
llegan a los seis aos, empiezan a mudar de
dientes. sing. gujia. pl. guji, gujiari. V. bota guji.
guji pgure [uhi.po e.e ] E, [uhi.poe .e] J
rechinar, crujir (los dientes). ej. Ramas,
cnigj, guji pguami, wisig. Cuando el
nio duerme y le rechina los dientes, es porque
est enfermo.
guji gmu [uhi.u mu] E, [uhi.u mu] J inan.
mandbula. ej. Guji gmu, mani guji aarari
gmuri aaja. Bto qunaja. Ti sorine, mani
bare bajama, bagueabo, bargaja mani. La
mandbula es el hueso que soporta nuestros
dientes. Es muy til. Por medio de ella,
guji sg gmaria sne
108 Eduria & Barasana Espaol
masticamos la comida. V. wayucmero.
guji wearimas, guji wearimaso
[uhi.we.i.ms.] E, [uhi.we .i.ms.] J m., f.
el dentista, la dentista. ej. Guji wearimas
ejaroc aauju. Dijeron que un dentista iba a
llegar. pl. guji wearimasa. V. weare.
guji sg [uhi.si] E, [uhi.si] J an.s.plural
termitas, trmites o termes, comejenes guji
sg (especie incomible, roja, no tiene
termitero en forma de montculo y sale del
nido al anochecer). sing. guji sgm. V. meca,
apn. grfica de termes y hormigas.
guore [u.o.e] E, [u.o.e ] J v.caus. baar a
(nio, perro). ej. Scare guobosago wasa.
Favor de baar al beb. V. guare.
gure J v.i.dep. dar sentido de cuerpo (uso: despus
de otros verbos). V. bariguse, idiriguse,
wabuegure, yirigure, yuegure.

guu
tortuga
guu [uu ] an. tortuga terrestre. ej. Guure
jaawaacari, i rii rine roacama na. Despus de
partir la tortuga, (golpendola con un hacha),
cocinaron solamente la carne. V. basa guu,
boeag guu, macarocaag guu, ria guu, ma
cmuro.
guu cooro [uu.koo.o] E, [uu.koo.o] J inan.
casco de tortuga. ej. Guu cooro uuam,
riagaj. Hay un casco de morrocoy en el ro.

guu s, ria guu
tortuga, tortuga acutica, charapa
guu s [uu.su.] an. especie de charapa
(tortuga acutica con casco inferior de color
rojo, comestible). O. Chelonia, Podocnemis spp.
ej. Guu s, riaga oco watoajre aacami.
Cotiro sag aacami. Waire qunaro ba
wariqunacami. Masa na bag aacami. La
charapa acutica vive en medio del agua del ro.
Su casco inferior es rojo. Se alimenta de peces y es
comestible. pl. guua sar. sinn. ria guu.

guu wrabsorii
instrumento de la danza
guu wrabsorii [uu.w.bs.o.i.i] E,
[u u.w.bs.o.i.i] J s.v.inan. instrumento
musical de la danza (hecho del casco de
tortuga). ej. Beroa badi tuucari,
wrabsocama, guure. Colocando la cera de
abejas en la parte inferior (y anterior) del casco,
lo tocan. V. cooro, rujacooro.
gu E [uu], guuga J [uu] m. pay, chamn
(protector espiritual para los iniciados durante
la ceremonia de iniciacin). ej. Manuel
aamasicac y guuga aamasicami. El finado
Manuel fue mi protector en la iniciacin.
ej. Manire jee o, tire abetirgriarre, gmoa
yi, bare basejeo yigre guuga yicama. Dicen:
Guugu para el que muestre el yurupar a
nosotros que no lo hemos visto, que hace el rito de
iniciacin y que bendice la comida. pl. gu mesa,
guuga mesa. voc. guga, referencia indirecta: y
guuga. V. basere, biaga.
guuga J V. gu E.
guu wjeriti [uu.weheiti] E, [uu.weheiti] J
inan.f.n.esp. especie de hongo (comestible por
la tortuga). ej. Smese aacaj guu wjeriti,
guu i base. La especie de hongo guu wjert es
azul, y es el alimento preferido de la tortuga.
sing. guu wjeritiro. V. wjeriti.
gmare [um.e] v.t. envolver. ej. Jairo wai
sacari, gjerre bare ecagac, bodea june
nare gmacami. Despus de matar peces, los
envolvi con la hoja de yarumo para hacer
dabucur de pescado.
gmariaro [um .i..o] E, [um.i..o] J
s.v.inan. cobija. ej. Cnig y gmarotiasere
sia. Dme una cobija para dormir. V. gmaria
sne.
gmaria sne [um.i. .sne] E,
[u m.i..sne] J s.v.inan. cosa envuelta.
ej. Bodea june i gmaria snerire
gmu gbo
Eduria & Barasana Espaol 109
juawaacami. l llev los pescados envueltos en
hojas de yarumo. V. gmariaro.

gmuri
leo, trozos de madera
gmu [u mu ] inan., cl.irreg. leo, trozo de
madera, palo. ej. Yucjuria quacari,
caaricrene gmu yire aacaj. Se llama un
trozo cuando se corta un pedazo de madera con
hacha y est tumbado por el suelo. ej. To cro
quna wii rijo tnagmu macacama na quna,
yoaric. Entonces ellos buscaron el palo de
madera que se extenda a travs del techo otra
vez. ej. gaje gmu, yoari gmu. otro palo largo.
V. gta gmu, uutotaarigmu, rujagmu,
soawaria gmu, wii rijo tnagmu
tuumosiari, waru gmu, wica roca gmu,
yuuria gmu.
gmua [u mu ] inan. terreno, tracto de monte
bravo (que ser bueno para hacer chagra).
ej. Gmua, sita wajarore wese, qua yicari,
aajediro otecama na, masa: Mene, ye, ojo,
qui, amo, sna, gajeye jairo. La gente busca
terreno bueno, hace chagra y siembra toda clase
de comida: Guama, caimarones, pltanos, yuca
brava, ame, maran, etc. antn. boaro. V. sita,
wese.

gmubari
puente de palos
gmubari [u mu.bi ] inan. puente (hecho de
palos). ej. Maa wac, riaga waujateg aari,
gmubari cure aacaj. l que viaja por el
camino y no quiere vadear en el ro, pone un
puente de palos. V. jariagmu.
gmubo [umu.bo] inan.f.n.esp. palos secos,
podridos en el suelo. ej. Maare gmuboro
juriaquediyuja. Un rbol seco se cay en la
trocha. ej. Wmbuu aacami smese coo
ctig. Weseaye gmubore bacami. El
escarabajo wdmbuu tiene un casco verde. Come
los palos podridos de la chagra. sing. gmuboro.
pl. gmubo, gmuborori [umu.bo o.oo.i].
V. boase.
gmubo judise [umu.bo.hudi.se] E,
[umu .bo.hudi.se] J inan.f.n.esp. hongos que
brotan en troncos podridos. ej. Gmuborojre
judicaj wjeriti. Gajeye bare aa, baya
mani qune aacaj. En los troncos podridos
brotan hongos comestibles y no comestibles.
sing. gmuboro judise. pl. gmubo judise,
gmuborori judise. V. wjeriti.
gmusu [umusu] an. nigua. Rynchoprion
penetrans, Tunga penetrans. ej. Ecariar yaia,
nare bjocama, gmusuarema. To bajicari,
masare qune juacama. Las niguas reproducen
en los perros. Y la gente las coge de ellos (los
perros). ej. Gmusua na bcabetone, jareare
aaja. Se deben sacar las niguas antes de que
crezcan.

gbo
pie
gbo [bo] inan. pie. ej. Y gbo bto mijiaja.
Mi pie se est hinchando mucho. V. apn. dibujo
del pie.
gbo ajeria s.v.inan. ftbol. ej. Gbo ajeria
yare waja yibosaya. Cmprenos un ftbol.
sinn. jarocaajeria.
gbo gmase s.v.inan. medias. sinn. gbo
sudi.
gbo isia [bo.isi] E, [bo.isi] J inan. taln.
ej. Gbo isia enicari, bto jniaja ti. Las
resquebrajaduras en los talones duelen mucho.

gbo sudiro
zapato
gbo sudi [bo.sudi] E, [bo.sudi] J
gbocotiro gda
110 Eduria & Barasana Espaol
inan.f.n.esp. 1 zapatos. ej. Gbo sudi jairo waja
ctiaja. Los zapatos cuestan mucho. V. siabiore,
cdare.
2 medias (uso: lengua tradicional, indgena).
sing. gbo sudija, gbo sudij, gbo sudiro.
pl. gbo sudi par de zapatos. sinn. gbo
gmase.
gbocotiro [bo.koti.o] E, [bo.koti.o] J inan.
parte inferior del pie. ej. i gboricotiroacare
quiriob y, Ajato i yig. Hice cosquillas en
la parte inferior de su pie para que se ra.
V. cotiro, gbo.
gbogase [bo.se] E, [bo.se] J inan.f.n.esp.
uas del dedo del pie (persona), garras
(gaviln, tigre, etc.). ej. Y gbogaserore gta
rca jawoocam. Al tropezar en una piedra,
romp una ua del pie. ej. Bto gbogase
yoacami gaa. El gaviln tiene garras muy largas.
sing. gbogasero. pl. gbogase, gbogaserori.
V. rujagase.
gborisoto [bo.i.soto] E, [bo.i.soto] J inan.
la parte inmediatamente arriba del tobillo.
ej. na gborisotori siacoariar aacari,
basacama. Los danzadores amarran (cuerdas
blancas) en la parte inmediatamente arriba del
tobillo y danzaron. V. gbo.

gbo ta
pepa de castaa
gbo ta [bo.te] E, [bo.te ] J inan.f.n.esp.
pepas de castaa (especie de nuez silvestre,
comestible, comido crudo). ej. Gbo ta, masa
otere ricaa mee aaja, macaroca ti masurione
aase aaja. Tire bajama, bto qunase
bajicaj. Las pepas de castaa no son cultivadas
por la gente. Son de la selva y son sabrosas.
sing. gbo ta. pl. gbo ta, gbo tari. V. gbo
t.
gbo tarc [bo.te.k] E, [bo.te.k] J
inan. especie de yuca brava. V. qui, rujarc.

gbo t
palo de pepa de castaa
gbo t [bo.te.] E, [bo.te.] J inan. palo de
pepa de castaa (produce una pepa
comestible). pl. gbo t yuc, gbo t
yucri.
gbowsoa [bo.wso ] inan. 1 dedo del pie.
2 dedo segundo, tercero o cuarto del pie.
gbowsoa jairica inan. dedo grande del pie.
ej. Gbowsoa jairicaj judib y. Se me clav
una espina en el dedo grande del pie.
gbowsoa tsarica inan. dedo pequeo del
pie.
gda [d] inan.s.de masa excremento, pop.
ej. Gseroa na gda wjasere amasicari,
mjaj y, nare juac. Al reconocer el
excremento de las orugas gdserou, sub (al rbol)
para recogerlas. V. gde.
gda abarijare tener diarrea. ej. Yre gda
abarijaja. Tengo diarrea. sinn. gda cudure.
gda jutire ventosear, eliminar gases, tirarse
pedo. ej. Bare qunabeti y bajare,
tuwagacari, yre gda jutiaja. Sufro de
flatulencia, y me estoy tirando pedo por consumir
comida daada.
gda mcare (estar) estreido, estreida,
sufrir de estreimiento. ej. Yucre
wariqunabeamo, gda mcaca yigo. Hoy ella
no est feliz porque sufre de estreimiento.
V. gda mcuse.
gda aare [d..e] (estar) encinta,
(estar) embarazada. ej. Gda aamo soo. Ella
est encinta/embarazada. sinn. ra sare,
mac sare, sca sare.
gda sare [d.si.e] E, [d.si.re] J
destripar (tripas de animales, peces). ej. Wai
juaa gajano ya, nare gda sacama.
Terminando de envenenar los peces, se pusieron a
destriparlos. V. gdajoa, gdamisi.
gdabidire gda maa
Eduria & Barasana Espaol 111

Gda cuduami.
Tiene diarrea.
gda cudure [d.ku du.e] E, [d.kudu.e] J
v.t. tener diarrea. ej. Mre gda cuduati?
Tiene diarrea? sinn. gda abarijare.
s.v.inan.s.de masa, diarrea. ej. Ade! i gda
cudure aaja. Uf! Es la diarrea de l.
gda cuduri s.v.inan. enfermedad de diarrea.
ej. Gda cuduri yre saro yaja. La diarrea me
est matando.
gda mcuse s.v.inan. estreimiento. V. gda
mcare.
gdabidire J [d.bidi.e], gjanabidire E v.i.
(estar) molesto, molesta; afanado, afanada.
ej. Y yaa wiire ejadar, bto gdabidib
y. Yo estaba muy molesto porque quise llegar
pronto a mi casa. caus. gdabiore.
gdabiore J [d.bi.o.e], gjanabiore E
v.caus. molestar, importunar. ej. Ramasa bto
yre gdabioama. Los nios me molestan mucho.
V. gdabidire.
gdabiose yi wayagarea aare J
[d.bi.o.se.di.wd e ..e],
gjanabiose yi wayagarea aare E
[ohn.bi.o.se.di.wde..e]
interrumpir. ej. Y baba rca ya queti
gotiaarore gdabiose yi wayagarea aama
m ra. Cuando estaba conversando con mi
amigo, los nios (de usted) me interrumpieron con
su conmocin.
gdabiyase [d.bid.se] E, [d.bid.se] J
v.i. estrechamente, (ser/estar) apretado,
apretada (ropa). ej. Gbo sudi mtaaca aari,
bto yre gda biyaja. Puesto que los zapatos
son pequeos, me quedan muy estrechos.
ej. Sudiro gdabiyarito y sajama, guaro
woocoatoja. Si pongo ropa apretada, fcilmente
se va a reventar. ej. Media rca i siaboacato
gdabiyaro, ire mijibibecoacaj ti. Donde l
at su pierna con una media (arriba de donde
haba picado la culebra) se le hinch hasta qued
muy apretada. sinn. gdatuare.


gdabuu
pac
gdabuu [d bu u] an. pac (bras., ger. especie
de pez plano, comestible con carne blanca).
ej. Gdabuu aacami wai, Jasajre aag,
ujure bajigne. El pez pac habita el ro
Apaporis. Se parece al pez palometa. V. uju.

gdajoa
estmago
gdajoa [d.ho ] E, [d.ho ] J inan.
1 estmago. ej. Y gdajoa bto waja yre.
Me duele mucho el estmago. V. gdamisi.
2 tero, matriz. ej. Soo gdajoa yrema sima
m. Dme el tero de ella. sinn. sca
sariaj. V. waibc ra joa.
gda jubero [d.hube o] E, [d.hu beo] J
inan.s.de masa corazn de rbol, pulpa de
rbol. ej. Macarocaag yuc, roto wme
ctima gda jubero saric aacaj. Un rbol
de la selva que se llama roto tiene pulpa roja
adentro. pl. gda jube yuc. V. jubea, yuc
gda jubero.
gda maa [d.m] E, [d.m] J inan. 1 fondo
de la canoa (parte donde pone los pies).
sinn. cmua gda maa.
2 profundidad del ro, fondo del ro, cauce del
ro, lecho del ro (donde el sedimento se va ro
abajo por la corriente). sinn. riaga gda maa.
gdamisi gje
112 Eduria & Barasana Espaol

gdamisi
intestinos, tripas
gdamisi [d.misi] E, [d.misi] J inan.f.n.esp.
intestinos (ser humano), tripas (animal).
ej. Mani basasere gdamisij ejacari, rjre
rtobudirgaja ti. Los alimentos que comemos
pasan de los intestinos a la sangre.
sing. gdamisimaa. pl. gdamisi,
gdamisimaari. V. gdajoa.

gda nuarica
cucarrn mierdero
gda nuarica [d.nu i k] E, [dnui k] J
an. cucarrn mierdero (escarabajo pequeo
con un casco negro, come excremento).
Ateuchus sp., Dichotomius achamas. ej. Gda
nuarica, iig aacami coo ctig. Gda ti
niro wnimasicari, qunaro wariquna
wcudicami, Tire bacagsa yig. El
cucarrn mierdero tiene un casco negro. Al oler
excremento, vuela con mucha alegra a comerlo.
pl. gda nuarica.
Gda nuaric [d.nuik.] E, [d.nu ik.] J
inan. cerro cerca del ro Cananar. ej. Gda
nuaric, yai yaa bota aauju ti gta. Tijre
aagmi ye sjari yai, masa bag. El cerro
Gdu nuurc es del tigre que come gente.
V. gta.

gda iig
especie de hormiga
gda iir [d.ii.] E, [ d.i i.] J
an.s.plural hormigas gda iir (especie
incomible, pequea y negra, tiene un mal
olor). ej. Gda iig, bto iigaca aacami.
Macajre, to yicari, wii jubeajre, gojeri
yicari jjar aacama. La hormiga gdu ng
es muy negra. Ellas viven en huecos en el patio, y
adentro de la casa. sing. gda iig.
gdareco [deko] pospos. medio de, en el
centro de, mitad. ej. Wii gdarecore cuuju i.
Dicen que l lo dej en el centro de la casa.
ej. Paperajuro gdarecore taaya m. Parte la
hoja de papel en dos mitades. ej. Yuc gdareco
jaajeaya. Parta el palo en dos mitades.
gdatuare [d.tu .e] E, [d.tu.e] J v.i.
(estar) atrancado, atrancada; atascado,
atascada (viajando por el ro). ej. Riaga wac,
Juriari jmorore, sjartobudi waacja y
yirone, cmua gda tuab. Estaba viajando por
un cao, cuando iba a pasar a una enramada y la
canoa se atranc. sinn. gdabiyase. V. tuare.
gde [de] inan. 1 ano.
2 parte trasera de la canoa, cola de canoa,
popa de canoa. sinn. cmua gde, gda maa.
V. apn. dibujo de la canoa.
ggase [ .se] E, [ .se] J v.i. daarse (filo
de machete). ej. Yucri btise y jaasurerone,
ggacoasuja, y yaaji. Cuando me puse a
cortar palos duros, se me da el filo de mi
machete. sing. ggrij dao en una rea.
V. rujaggji.
gje [he] inan.s.de masa brea. ej. Tmia
trijre bto gje yuc aacaj. Qunaro
bajicaj. Gjema cmua bibere, to yicari
sabusuore aacaj. Hay muchos rboles de brea
cerca del cao Lobo. Se utiliza brea para
calafatear canoas y para antorchas. V. gje.

gje mimi
heliodoxa tijereta
gje mimi gnare
Eduria & Barasana Espaol 113
gje mimi [he.mi mi] E, [he.mi mi] J an.
heliodoxa tijereta (especie de colibr).
Heliodoxa imperatrix. ej. Gje mimi riaga
wecare becoa bag aacami. El colibr
heliodoxa tijereta vuela sobre el ro comiendo
insectos.

gje taa
especie de maleza
gje taa [he.t] E, [he.t] J inan.s.de masa
especie de hierba (maleza). ej. Gje taa aaja
widi, weserijre, macajre qune widise. La
maleza gje tuu se encuentra en las chagras y en
los patios de la casa. pl. gje taa, gje taacajeri.
sing. gje taacaje un tallo de gje taa.
sinn. gso taa. V. taa.
gje [he.] inan. breo (reg. especie de rbol
que produce brea). pl. gjeri, gje yuc.
sinn. tata gje. V. botigje, gje.

gso
babilla, cachirre, yacar
gso [so ] an. babilla, cachirre, yacar (especie
de caimn pequeo). Caiman sclerops, Caiman
apoporoensis, Caiman fuscus, Caiman chiapasius.
ej. Bto tmag aami gso. El yacar es muy
fuerte. ej. Gso cuma weacari, bamasicami
Julio. Despus de preparar (la carne de) la
babilla, Julio se la comi. V. jea gso.

gsomunia
rodilla
gsomunia [somuni] E, [somuni ] J inan.
rodilla. ej. Soo masune soo gsomuniare
jaacari bto otimo soo. Ella llor mucho
cuando se cort en la rodilla.
gsomunia tuetuurjure arrodillarse, ponerse
de rodillas. ej. Gsomunia tuetuucari, Diore
snicama na, i ocare ajimasir aari. Se
pusieron de rodillas para orar a Dios porque
creyeron en l. V. tuetuure.
gso wre golpear (la rodilla contra algo).
ej. Rtiaro wac, yucj gso wb y.
Yendo en la noche, me golpe en la rodilla contra
un palo. V. jatirocawaare, jataare.
gso taa [so.t] inan.s.de masa especie de
maleza (hierba). pl. gso taa, gso taacajeri.
sing. gso taacaje un tallo de gso taa.
sinn. gje taa. V. taa.
gnacure [n.ku u.e] E, [n.ku u.e] J v.t.
defecar, hacer pop en el suelo. ej. Ramasa
macajne gnacuuma. Los nios han
defecado en el patio. V. gnare.
gnae [ne] inan.s.de masa chica, carayur
(bras. pigmento, tinta, pintura roja de la hoja
cocida de gnaemaa utilizada para pintar la
cara). Bignonia Chica H.B.K., Arrhabidea Chica
Verlot. ej. Gnae, tirmjne tire
cocoadimasiuma na. Adirmri qune maji
tire cocargaja. Ellos (nuestros antepasados)
tuvieron carayur y an lo tenemos. ej. Guar
roja, majaeja, mamaujar na, gnae rca.
Despus de baarse, ellos untaron el cuerpo con
carayur. V. cuure, mamare, musa, spe, wasu
r.
gnaejmoro [n e.hmoo ] E,
[ne.h moo] J inan. enramada, emparrado
del bejuco de carayur. ej. Wesejre aacaj
gnaejmoro, na otese. El emparrado de
carayur que ellos sembraron se encuentra en la
chagra. V. gnae, rujajmoro.
gnaemaa [n e.m ] E, [ne.m] J inan.
bejuco de carayur. Bignonia Chica H.B.K.,
Arrhabidea Chica Verlot. V. gnae.
gnae co [n e.ko .] E, [ne.ko.] J
inan. especie de rbol (cuyas hojas son
utilizadas para mezclar en la preparacin de
carayur). ej. Gnae co, macarocare
aacaj. Ti june, gnae roar, wocama. El
rbol gnune co es de la selva. Cocinan y
mezclan sus hojas con carayur. pl. gnae co
yuc. V. gnae.
gnare [n.e] E, [ n.e] J v.i. defecar, hacer
pop. ej. Gnagac yaja y. / Gnag wac
yaja. Me voy a defecar. sinn. gnareare.
V. gnacure.
gnareare Gta sari
114 Eduria & Barasana Espaol
gnareare [n.e.e] E, [n .e.e] J v.t.
defecar, hacer pop. sinn. gnare.

gta
piedra
gta [t ] inan. 1 piedra, roca. ej. Gta
rearoder yama. Ellos estn tirando piedras al
ro.
2 piedra del pay (grande, blanca, que se
cuelga del cuello del pay). ej. Gtari
bsacari, aamasicama. Hace tiempo, ellos
tuvieron piedras puestas en el cuello.
sinn. bsaria gta. V. rujaa, sita, apn. dibujo
del bailarn.
gta jairica roca grande.
gta tara inan. charcn debajo de una
cachivera. ej. Gtajoero roca gta tara aaja
ti. Es una parte ancha del ro debajo de la
cachivera. V. rujara, rujatara.
gta wese inan. terreno, tierra arenosa o
rocosa (tierra pobre). ej. Gta wesere
caacami guu. El morrocoy se acuesta en
terreno rocoso. sinn. boa wese.
gta wii [ t.wi] E, [t.wi] J inan. cueva.
ej. Gta wii oco rudi aa, wab ya.
Escampamos en una cueva y luego nos venimos.
sinn. goje, gtatoti.

gta buja
gallo de las sierras
gta buja [t.bu h] E, [t.buh] J an. gallo de
las sierras. Rupicola spp. ej. Gta wiijre ra
cticami gta buja. El gallo de las sierras tiene
sus cras entre las rocas. pl. gta buja.
gtagase [t.se] E, [t.se] J inan.f.n.esp.
bandas, ligas tejidas para las piernas.
ej. Gtagase, yoomaari rca, tire suaacama na,
rmia. na basajama, na icgrijre
tuucama. Las mujeres tejen bandas/ligas para las
piernas con la cuerda yoo. Cuando ellos (los
hombres) danzan, las ponen por sus piernas
inferiores. ej. Gtagasero suaago yaja yiyuju
soo. (Dicen que) ella dijo: Estoy tejiendo una
banda/liga para la pierna. sing. gtagasero.
pl. gtagase, gtagaserori. V. apn. dibujo del
bailarn.
gtagmu [t .umu] E, [t.umu] J
inan.f.n.esp. cordillera, cadena de montaas.
ej. Cajicoari gtagmu wacudir ejab ya.
Fuimos a paseo hasta la cordillera Cujcour
gtugmu. sing. gtagmua. pl. gtagmu,
gtagmuari. sinn. gtayuc. V. oco.

gtajoero
cachivera, chorrera, rpido
gtajoero [t.ho e.o] E, [t.hoe.o] J inan.
cachivera (bras.), raudal, chorrera (reg.),
chorro, rpido. ej. Waiyama bto gtajoeri,
jairo aajodeacoacaj. To bajiri, to mani
waajama, bto josacoare aacaj cmua
wjare to wana. Hay muchas cachiveras por el
ro Pir-Paran. Por eso, cuando viajamos es muy
difcil arrastrar la canoa. V. tartore,
tartoriajoero.
gtaria [t.i] inan.s.de masa gravilla, cascajo,
grava, arena gruesa. ej. Riaga tre bto
gtaria aam. Hay bastante gravilla por la
orilla del ro. V. sita.
Gta sari [t.si.i] E, [t.si.] J inan.
cerro ubicado en la cabecera del ro Vaups
(uso: se dice ms que Jee jna bota o co
Jno yaa bota). ej. Gta sari, co Jno yaa
bota, Jee jna bota aaro bajiyuju. Riajasa
jodejre aaroja ti gta. El cerro Gtu sur o
co 1no yuu botu o 1ee jnu botu est ubicado
en la cabecera del ro Vaups. sinn. Jee jna
bota, co Jno yaa bota. V. gta.
Gta seberoa
Eduria & Barasana Espaol 115

Gta sebero
diseo de lagartos en una roca cerca de San Miguel
Gta seberoa [t.sebeo.] E, [t.sebeo.] J
an.s.plural diseo de lagartos en una roca cerca
de San Miguel. ej. San Miguel, waisica
gtacnire aacama Gta seberoa. Rmo
tirmjne aacoayuma. nare mani ajama,
caje amasia mauju yicama. Arriba de San
Miguel hay una piedra que contiene diseos de
lagartos. Han estado desde el principio. La gente
dice que si los miramos a ellos, nos haremos
ciegos. sing. gta sebero.
gtatoti [t.toti] E, [t .toti] J inan. cueva.
ej. Gtatoti jubeajre jjar, osoa cnir
sjacama. Gjer waibcr qune aacama.
Muchos murcilagos y otros animales entran en
una cueva para dormir. ej. Gtatotij
rudicoasuju buu. El agut se escap en la cueva.
sinn. goje, gta wii. V. rujatoti.
gtatubua [t.tubu] E, [t.tu bu] J inan.
montn de piedras.
gta [t.] E, [t.] J inan. cerro, montaa
(que consiste de piedra). ej. Gta joej
wacudir ejab ya. Fuimos hasta la cumbre de
la montaa. ej. Meni Cmuro aaja ti gta,
Smeria jodej. Men Cmuro es un cerro en
la cabecera del cao Paca. pl. gtayuc,
gtayucri, gtari. V. buuro, gtagmu.
gtawaca [t .wk] E, [t.wk] J an. payara
(especie de pez). ej. Jasajre aarma wai,
gtawaca wme ctir. Los peces llamados
payaras son del ro Apaporis.
Gtaweya [t.we.d] E, [t.we.d] J inan.
cao Piedra (afluente del ro Pir-Paran).
V. apn. mapa

2.

gtayuc
cerros, montaas
gtayuc [t.duk] E, [t.duk] J
inan.f.n.esp. cerros, montaas; cordillera,
cadena de montaas. ej. Wrica wajama,
gtayucri ruyucaj. Cuando viajamos en
avioneta se aparecen las cadenas de montaas.
sing. gta. pl. gtayuc, gtayucri, gtari.
sinn. gtagmu. V. gta, rujasoje.
gtayuc watoajre ruyurisoje brecha entre
montaas. ej. Gtayuc watoajre ruyurisojere,
menireasacaj. En la brecha entre las montaas
cae un chorro de agua. V. rujasoje.




I - i
i [i] pron.dem.inan. aquel, aquella (cosa). ej. I
buuro aaboame! All est aquel cerro (que
estbamos buscando)! V. icata, ij, i.
ibisitise [ibisiti.se] E, [ibisiti.se] J v.i. (ser/estar)
dulce. ej. Adi co ibisitiaja. Este jarabe es dulce.
antn. mucuse, sese.

ibisitiricari
dulces
s.v.inan.f.n.esp. confites, dulces. ej. Jairo
ibisitisere mani bargjama, manire
qunabeaja ti. El comer muchos dulces no es
bueno. sing. ibisitirica. pl. ibisitise, ibisitiricari.
sinn. momi. V. rujaa.
icag [ik.] an. coconuco (reg.), pavn
nocturno (especie de pavo del monte).
Nothocrax urumutum. ej. Icag, wsiare
bacami. To bajicari, joa moig aacami. i
agjama, Utibi, utibi, utibi yicami. El
coconuco come lombrices y tiene plumas de color
caf. Cuando canta, dice: Utb, utb, utb.
pl. icar.
V. cata.

icata idiyajire
116 Eduria & Barasana Espaol

icag
coconuco, pavn nocturno
icata J V. ijacata E.
ide masa [ide.ms.] an.s.plural macunas (grupo
indgena que habla el idioma macuna del
ascendiente llamado Oco Jno). sing. ide
mas, ide maso. sinn. wjana.
idia [idi] nm.inan. tres (aviones, canoas, dedos,
cartuchos, limones, frutas de la palma de
patab, etc.). ej. Idia cmuari qunoumi. l
construy tres canoas. nm.an. idiar tres
personas, animales.
idiar nm.an.pl. tres (personas, animales).
ej. Idiar yaia cticamo. Ella tiene tres perros.
nm.inan. idia tres cosas. V. apn. los nmeros
para contar seres vivos.
idibatejeore [idi.bte.he.o.e] E,
[idi.bte.he.o.e] J v.t.pl. tomar todo (hecho por
personas). ej. Idibatejeocauma. Ellos tomaron
toda la bebida. sing. idijeore. sinn. idireajeore,
idireajeore. V. idire.
idijeore [idi.he.o.e] E, [idi.he.o.e] J v.t.sing.
tomar todo (hecho por una persona).
ej. Idijeocaa! Tmeselo todo!
pl. idibatejeore, idireajeore. V. idire.
idire [idi.e] E, [idi.e] J v.t. 1 tomar, beber.
ej. Naju gatere weo idigag yaja. Voy a tomar
el chiv. ej. Bbri bjag, adicujirire idiba.
Cuando tenga fiebre, tome estas pastillas.
caus. iore. V. idibatejeore, idireajeore,
idiriguse, idisare, idiyajire.
2 picar, chupar (hecho por el zancudo,
mosquito, etc.). ej. Macaroca mani wato,
manire idicama, mtea, nunuroa qune. Los
zancudos y tbanos nos pican cuando viajamos
por el monte. ej. Riorij jetaga guar ejarore
jjar ejacama nunuroa, manire idir. Cuando
salimos a baarnos en el puerto por la tarde,
muchos tbanos llegan para chuparnos. V. mte.
s.v.inan.s.de masa 1 chicha (bebida que se
prepara con races comestibles). ej. Idire
qunor yama. Estn preparando la chicha.
2 bebida (del indgena y blanco, por ejemplo:
chicha, cerveza, gaseosa, limonada, etc.).
ej. Masa na idire qunose: jri oco, reto oco,
ne oco, gajeye jairo aaja. Las bebidas que los
indgenas hacen son: Chicha, jugo de lulo, jugo de
pupua, y muchas otras.
idire mecre emborracharse. ej. Idire bto
jmsere mani idijama, mecocaj. Si tomamos
chicha fermentada nos hace emborracharnos.
sinn. mecre. V. barire.
idire ctirm s.v.inan. da en que hay chicha.
ej. Idire ctirmre mare ag ejarcja. Voy
a visitarlos a ustedes el da en que hay chicha.
idire mecose inan.s.de masa chicha fuerte.
ej. Idire mecose, ucamene oco rine aaja. La
nica chicha fuerte es chicha de caa de azcar.
V. sibiore.

idire waaioriabaja, tazabaja
taza
idire waaioriabaja s.v.inan. taza, vaso (para
repartir bebidas). ej. Idire waaioriabaja mam
yre. No tengo taza para repartir chicha.
sinn. tazabaja. V. idiriabaja.
idire waioriacoa s.v.inan. calabaza (para
repartir bebidas). V. idiriabaja.
idireajeore [idi.e.he.o.e] E, [idi.e.he.o.e] J
v.t.pl. tomar todo (hecho por personas).
ej. Ado aar jediro idireajeocato mani. Todos
nosotros tomemos toda la chicha. sing. idijeore.
sinn. idibatejeore. V. idire.
idiriabaja [idi.i..bh] E, [idi.i..bh] J
s.v.inan. recipiente que contiene una bebida.
V. idire waaioriabaja, rujabaja, tazabaja.
idiriguse J V. idiramacose E.
idiramacose E [idi..mko.se], idiriguse J
[idi.i.u.se] v.i. tener sed, sentir sed.
ej. Idiramacaja yre. E / Idiriguaja yre. J
Siento sed. V. bariguse, yirigure.
idisare [idi.s .e] E, [idi.s.e] J v.t. tragar,
tomar. ej. Naju gatere weore idisacagag
yaja. Voy a tomar el chiv. V. idire, sare.
idiyajire [idi.dhi.e] E, [idi.dhi.e] J v.t.
tomar hasta que quedar satisfecho.
ej. Biyaroaca, manire na idire iojama, guaro
igare isia
Eduria & Barasana Espaol 117
idiyajicoare aacaj. Cuando reparten chicha
seguidamente, quedamos satisfechos en poco
tiempo. V. idire.
igare [i.e] E, [i.e] J v.t. sacar un pedazo de
casabe. ej. Najuro igaya m. Saqu un pedazo
de casabe. ej. M masurio igari baya m. T
mismo scalo (pedazo de casabe) y coma. sinn.
iguesuriare.
iguere [ie.e] E, [ie.e] J v.t. pellizcar para
regaar (personas y seres animados). ej. Yre
iguebesa! No me pellizque! V. igare, iguesuare,
iguesurere, iguetaare.
iguesuare [ie.su.e] E, [ie.su.e] J v.t. cortar
con las uas (hojas). ej. Ju iguesua juaway.
Corte las hojas y trigalas. V. iguere, iguetaare.
iguesurere [ie.sue.e] E, [ie.sue.e] J v.t.pl.
despedazar con las uas, cortar en pedazos por
pellizcar, picotear (ave). ej. Gaa, minire
sacari, iguesure bacami. El gaviln mat al
pjaro, lo picote y comi.
sing. iguetaare. V. iguere.
iguesuriare [ie.sui.e] E, [ie.sui.e] J v.t.
despedazar (casabe con los dedos). ej. Najurore
iguesuriabatecama ramasaaca. Los niitos
despedazaron el casabe con sus dedos. V. igare
sacar un pedazo de casabe, iguere pellizcar
para regaar, najusuri.
iguetaare [ie.t .e] E, [ie.t.e] J v.t.sing.
despedazar, cortar por pellizcar (una cosa).
ej. Adocrca wme iguesurere aaja:
Ojojurore iguetaare aaja, wai menerore,
masgaserore qune. Estos son las cosas que
estn cortadas por pellizcarlas: La hoja de
banano, la cabeza del pescado por las agallas, y
la piel del hombre. pl. iguesurere. V. iguesuare,
iguere.
ijacata E [i.hkt], icata J [i.kt] inan.
otro lado. ej. Wrica maa icatare jaasurer
yima. Estaban rozando al otro lado de la pista.
V. cojojacata, dijacat.
ijugua [i.hu u] E, [i.huu ] J inan. ese rincn.
ej. Ijuguare cmea tuyaja. El hacha est en ese
rincn. V. rujajugua.
ij [i.h] E, [i.h] J adv. all. ej. Ij cum y,
cmuare. Yo dej la canoa all. V. adija, i,
ijbsaca, rujaj.
pron.dem.inan. se, sa; aquel, aquella (cosa
que lleva el clasificador -j). ej. Ij yre sia.
Dme esa cosa. V. i, iso, ti.
ijbsaaca [i.h.bs.k] E, [i.h.bs.k] J adv.
un poco ms all. ej. ijbsaaca yuc
caam. miaya. El palo estaba un poco ms
all. Trigalo. V. ij.
iomecore [i.o.me k.o.e] E, [i.o.mek.o.e] J
v.caus. hacer emborrachar. ej. Sibiore rca
yare iomecocama. Ellos nos hicieron
emborracharnos con aguardiente. ej. ucamene
oco rasere yare iomecocacama. Nos
hicieron emborracharnos con la chicha de caa
fermentada. V. iore, mecore.
iomecoreare [i.o.me k.o.e.e] E,
[i.o.me k.o.e.e] J v.t.pl. hacer emborracharse
(hasta perder el sentido). ej. San Migueana
masa yare idire iomecoreacama, ya ajer
ejaro. Cuando llegamos a jugar en San Miguel,
ellos nos emborracharon. V. mecre, reare.
iomose [i.o.moo.se] E, [i.o.mo o.se] J
s.v.inan. emtico (lo que hace vomitar).
ej. Ramasa na rma barore, na iomose
qune aauju. Cuando los nios comen veneno,
hay que darles un emtico. V. iore.
iore [ii.oo.e] E, [ii.oo.e] J v.caus. dar de beber.
ej. i yaawarone, ire iomo soo, core. Ella le
dio el remedio cuando l bostez. V. idire,
iomecore, iomore.
iriose E [iio.se], irose J [io.se] v.t. hacer tener
cosquillas, hacer sentir (los movimientos de un
insecto o pjaro u otro andando encima del
cuerpo). ej. Mani rujre, csam, i
rocajeojama, bto irocami. Cuando la hormiga
cdsum cae a nuestro cuerpo, nos hace tener
cosquillas. ej. i gugojere moabibeboayuju
Rma Jno. Bto Se i irobudiadone, ire tia
rocaca cauju i. Rmu 1no cerr la nariz de
l (Se). Pero cuando Se estaba listo para salir,
l hizo que Rmu 1no tuviera cosquillas. Y
entonces al estornudar, la ech. V. quiriore.

isia
nalgas de ser humano
isia [isi.] E, [isi.] J inan.f.n.esp. 1 nalgas (de ser
humano). ej. co yirimasa mani isiajre
tuajuurgcama na, rii ctij ti aajare. Los
mdicos nos ponen inyecciones en las nalgas
porque son sitios musculares. sing. isia. pl. isia,
isiari.
2 abdomen de insecto, araa.

isicam abatoore
118 Eduria & Barasana Espaol

i isia
abdomen del insecto
isicam [isik.m] an. tit de Goeldi, tamarino
negro y rojo, tamarino jaspeado, diablillo.
Callimico goeldii, Saguinus nigricollis, Saguinus
inustus. ej. Isicam, waure bajigne
aaboarine, tijare mojogaca aacami.
Menere qunaro ba wariqunacami. Aunque el
titi de Goeldi/el tamarino negro y rojo es parecido
al sahu de collar titi, es ms pequeo. A l le
gusta mucho comer la guama. pl. isica. V. gaque,
ria isicam.
isicmuro [isi.kumu.o] E, [isi.kumu.o] J inan.
cadera. ej. Y isicmuro bto waja. La
cadera me duele mucho.
isisnero [isi.sene.o] E, [isi.sene.o] J inan.
hueso iliaco. ej. Y isisnero waja. El hueso
iliaco me duele.
iso [i.so] pron.dem.f. sa, aqulla (a la vista).
ej. Iso, y manajo aaroco aamo. Aquella es
mi prometida. pl. noa. V. adio, i.
ita [it] interj. vmonos! ej. Ita. Mani yaa wii
wajaro yiboab. Wadiramema. Yo les dije:
Regresemos a la casa, pero ellos no quisieron
venir.


isicam
tit de Goeldi, tamarino negro y rojo
iya [id] inan.f.n.esp. maracuy silvestre (frutas
amarillas con pulpa dulce y comestibles).
Passiflora spp. ej. Iya, wesegodore aacaj,
rujamaari uubatese. Ti bcajama, srise
aacaj. Tia jubeayere bare aacaj. Qunase
ibisiticaj. El bejuco de maracuy silvestre se
encuentra en los rastrojos. La fruta es dulce y
buena para comer. sing. iya. pl. iya.
V. iyajmoro, iyamaa.
iyajmoro [id.h moo] E, [id.hmoo] J
inan. enramada, emparrado de maracuy
silvestre. V. iya, rujajmoro.
iyamaa [id.m] E, [i d.m] J inan. bejuco de
maracuy silvestre. V. iya.
-


am
oruga
a [i] an.s.plural orugas. ej. Sgri a nare
cojama, wquir aacama. Algunas orugas
causan rasquias cuando las tocamos. sing. am.
V. badi a, buya triroa, gawa, gseroa, jaco
mag, jubcdejea, maawecayoja,
menebesusa, ajo, uca manajiro, ojorica jco,
qui rnam, rjoam, snasa, taa a.
a cma [i.k m ] s.v.inan. verano, poca de
orugas. ej. a, na aarirodo, a cma yire aaja
ti. En la poca en que aparecen las orugas hace el
verano llamado verano de las orugas.
a jue s.v.inan. cuando hay mucha lluvia
despus del verano (generalmente durante el
mes de septiembre). ej. a, na aarirodo
aabsaca, to beero jairo oco quedi, riagari
jai bajicaj, a juecaro. Poco despus de la
poca de orugas, hay una lluvia muy tremenda
cuando los ros suben.
ababoore [i.b bo.e] E, [i.bbo.e] J v.t.
volver a ver, visitar, mirar; mirar por segunda
vez. ej. Lomalindare y asocato beero,
quna ababoog ejacaj y. Despus de mirar
a Lomalinda la primera vez, volv a mirarlo.
sinn. gmeare. V. baboore, are.
abatoore [i.bto.e] E, [i.btoo.e] J v.t. mirar
abec, abeco amacare
Eduria & Barasana Espaol 119
alrededor, los alrededores. ej. Wrica wana,
qunaro abatoowab ya. Durante el vuelo
miramos los alrededores. V. are.
abec, abeco [i.be.k] E, [i.be.k] J s.v.m., f.
ciego, ciega. ej. Mani watoajre abec maami.
Mani caje manijama, qunabetiboroja. No hay
un ciego entre nosotros. Si no tuviramos ojos,
sera muy mal para nosotros. pl. amena. V. are.
abesere [i.bese.e] E, [i .bese.e] J v.t. escoger
(cosa como tela, palo, comida). ej. Sudiro m
sarotirore abese mia. Escoja el vestido que
le gusta. ej. Waibc riiro jaibsarijre abese
mia. Escoja la carne ms grande.
sinn. besere. V. acare, are.
abjare [i.bh.e] E, [i.bh.e] J v.t.
encontrar, hallar. ej. Wec i caariaj godore
abjacaj y. Encontr el sitio donde se acost
la danta. sinn. bjare.
acnamuure [i.k n.muu.e] E,
[i.k n.muu.e] J v.t. mirar de frente, ver
directamente a (ojo a ojo). ej. Sgri masa
acnamuurere, bojabeticama na. Bto
tudcama. Algunas personas no quieren que las
miran de frente. Se ponen furiosos (lit. regaan
mucho). ej. irema acnamuubeaja y. No le
miro ojo a ojo. V. cnamuare, are.
acodere [i.kode.e] E, [i.ko de.e] J v.t.
1 vigilar, cuidar a (fuego, comida, animal),
dirigir (trabajo). ej. na moarore acodeg
ejab y. Yo vine a dirigir el trabajo de ellos.
V. codere.
2 estar con otros despus de la muerte de un
familiar. ej. nare acodeboa, tdicoab y.
Despus de la muerte de su familiar, estuve con
ellos y me devolv. sinn. arnre. V. are.
acaare [i.ko..e] E, [i.ko .e] J v.t.
quedarse mirando. sinn. arijacoare.
acare [i.ko.i.e] E, [i .ko.i.e] J v.t. evaluar,
estimar, distinguir entre; comparar (lo bueno y
lo malo en una persona). ej. nare acajeoboa,
Qunamena aama yicaj ya.
Estimando/evaluando la actitud de cada persona,
nos dimos cuenta que eran malas. V. core,
abesere, are.
acore [i.koo.e] E, [i.koo.e] J v.t. revisar.
ej. Wese jaasurerotijre acog ejab y. Yo
fui a revisar el terreno para la chagra. V. core,
are.
acudire [i.kudi.e] E, [i.kudi.e] J v.t. visitar
de casa a casa. ej. co yirimas acudicami,
wiiri ti aaro cro, Rijar maniboati? yig.
El promotor de salud visit de casa a casa a ver si
hubo enfermos. V. cudire, are.
aejore [i.e h.o.e] E, [i.eh.o.e] J v.t. mirar, ver,
conocer hasta cierto punto o lugar. ej. Wese
ejariajne aejoaja y. Yo conozco el camino
hasta la chagra. ej. Gtayucrij aejocaja
y. Yo veo hasta las montaas. V. are.
aa mani yire J V. aaamani yire E.
aaamani yire E [i.i..m.ni.di.e], aa
mani yire J [i.i.m.ni.di.e] v.t. hacer
milagro. ej. No bajiro yicari, aaamanire
yati? Cmo hace los milagros? V. are.
aare [i.i.e] E, [i.i.e ] J v.t. 1 mirar, ver
para saber, averiguar como sigue alguien o
algo, examinar. ej. Rijagre aato mani. Vamos
a averiguar como sigue el enfermo. ej. aasa,
mani bare sot jacoabetiboayujari. Mire la
comida si est buena.
2 mirar algo que est lejos. ej. aasa m
qune, ica wricare. Mire al avin arriba!
V. are.

ajac, wmguiguiam
especie de cigarra
ajac [i.hk ] an. especie de cigarra. F.
Cicadidae, (comn) G. Tibicen. ej. ajac
agcami arodore. La cigarra canta en la
estacin de orugas. sinn. wmguiguiam.
V. cma wirero.
ajnare [i.h n.e] E, [i.h n.e] J v.t. abrir
(los ojos). ej. Bto manire ti caje jnijama,
ajnamasia manoj, jnicaj ti. Cuando los
ojos nos duelen mucho, no podemos abrirlos por el
dolor. V. are, jnare.
ajore [i.hoo.e] E, [i.hoo.e] J v.caus. mirar a
un cuarto, ponerse un vistazo al cuarto. ej. To
yi baaaagne, ajocauju i. Mientras estaba
comiendo, puso un vistazo al cuarto. V. are,
jnare.
ajnisinire [i.huni.sini.e] E, [i.huni.sini.e] J
v.t. estar bravo, brava, enojarse al ver, tener
celos al ver. ej. Yre tudcac, i aajare, bto
ire ajnisiniaja y. Estoy muy enojado al
verlo porque me haba regaado. ej. na
wariqunasere ajnisiniuju i. Dicen que l
estuvo bravo al verlos felices. sinn. jnisiniare.
V. jnisinire, maiyesore.
amacare [i.m k.e] E, [i.mk.e] J v.t.
buscar (animales por medio de sus huellas, una
cosa perdida). ej. Wec i cdare acari,
amacasyaj ya. Encontramos huellas de una
amaire arudisyare
120 Eduria & Barasana Espaol
danta, y fuimos a buscarla. V. are, macare.
amaire v.t. amar. sinn. maiare, maire.
amani J V. aamani E.
amasire [i.msi.e] E, [i.msi.e] J v.t.
reconocer. ej. Mani yaa macagre, gajeroj
mani abjajama sojne ire amasicare
aacaj. Cuando encontramos a alguien de
nuestro pueblo, lo reconocemos de lejos. V. are,
masire.
am [i.m ] an. oruga. V. a.

am ria
capullo de gusano
am ria [i.m.i] E, [i.m.i] J inan.
capullo de gusano, oruga. ej. am ria rca
mani wai wejejama qunaro bacama. Cuando
pescamos con el capullo de una oruga, lo cogen
bien. pl. a ria, a riari. V. ria, rujaa.
amore [i.m.o.e] E, [i .m.o.e] J v.caus.
1 mirar arriba. ej. Wrica wadiaja na
yisere ajicari, amom ya. Cuando ellos
dijeron: El avin viene, miramos arriba.
sinn. yuatimore. V. are, ayuure, more.
2 mirar ro arriba. ej. o waisica amoa.
Sg mas wadiami. Mire ro arriba. Viene un
seor.
aamani E [i..m.ni ], amani J [i.m.ni]
s.v.inan. cosa, lugar prohibido de mirar.
ej. aamani wme ctijrire arotibeticama
masa, Caje moose aauju yir. Hay lugares
prohibidos para mirar porque si los ven, les hacen
dao a la vista muy rpido. V. are.

Paperatutire ag yami.
Est leyendo un libro.
are [i.e] E, [i .e] J v.t. 1 ver, mirar, observar.
ej. Qujiaca aagmi. abeaja y. l debe ser
pequeo. No lo veo. ej. Wai cmotaariaro ag
wacoami. l se fue a mirar la cerca de trampas
para coger peces. ej. Reore acari, tiore
bajirio ucatuuya. Observe la palma de pupua y
dibjela. V. ababoore, abatoore, abesere,
acnamuure, acodere, acare, acore,
ajnare, ajore, ajnisinire, amacare,
amasire, amore, aamani, artobuare, a
rijacoare, ario yire, aroore, arudire,
arudisyare, arnre, asyare, ateere,
atore, acare, aore, aweare, ayuure.
2 leer. ej. Aditutire aa ma. Lean este libro.
caus. ore. V. buere, moaare.
artobuare [i.eto.bu.i .e] E,
[i.eto.buu.i .e] J v.t. ver a travs de, penetrar
por la vista (para averiguar o probar). ej. Y
bujua sarericare artobuasa. Gosicoajari?
Mire la cerbatana que estoy fabricando a ver si
est limpia por dentro. ej. co yirimasa,
artobuarere cocama. To bajiri mani garo,
ti jeacoajama, qunaro amasicoarma na. Los
mdicos tienen una mquina que tiene la
capacidad de ver a travs de algo. Entonces, si
partimos un hueso, ellos pueden ver bien. V. are,
arudire, saguetire.
arijacoare [i.ih.ko..e] E, [i.ih.ko..e] J
v.t. quedarse mirando, clavar, fijar (la vista en
o a). ej. Gajeroana, na ejarore, gjerma,
arijarg bajicoacama. na nare, bto
tudama masa. Cuando llegan visitantes, hay
personas que se quedan mirndolos a ellos. A
mucha gente no le gusta eso. (lit. La gente regaa
ellos que lo hacen.) sinn. acaare. V. are.
ario yire [i.io.di.e] E, [i.io.di.e] J v.t.
mirar adelante. ej. ario yirine, waba. a rca
aagmi. Ponga cuidado mirando adelante. De
pronto haya una culebra. sinn. a rjoro ctire.
V. are.
a rjoro ctire [i.ihoo .kti.e] E,
[i.ihoo .kti.e] J v.t. mirar adelante.
sinn. ario yire. V. are.
aroore [i.o.o.e] E, [i.o.o.e] J v.t. mirar
hacia abajo (hacia el ro). ej. Jetagare
aroocaboa, cmua ti manijare, wadicoab
y. Yo mir hacia el puerto, pero la canoa no
estaba. Entonces regres. V. are, ayuure.
arudire [i.udi.e] E, [i .udi.e] J v.t. atisbar,
mirar a escondidas. ej. M barudiaaro mre
arudib y. Yo atisb a usted cuando estaba
comiendo a escondidas. sinn. yayiare. V. are,
artobuare, saguetire.
arudisyare [i.udi.sd.e] E,
[i.udi.sd.e] J v.t. seguir atisbando.
V. arudire, saguetire.
arnre gua
Eduria & Barasana Espaol 121
arnre [i.n.e] E, [i .n.e] J v.t. vigilar,
cuidar a (fuego, comida, animal), dirigir
(trabajo). ej. Mani yaarre gjamonare
arnma. Cuiden a nuestros pollos.
sinn. acodere. V. are.
asyare [i.sd.e] E, [i.sd.e] J v.t.
despedir. ej. Masa na wato, asyar waj
ya. Fuimos a despedir a los viajeros. V. are.
ateeg, ateego [i.tee.] E, [i.te e.] J m., f.
enemigo, enemiga (lit. l que uno no quiere
ver, ella que uno no quiere ver; por ejemplo,
por celos porque l/ella cometi adulterio).
pl. ateer. sinn. jey, wajac. antn. baba.
ateere [i.tee.e] E, [i.te e.e] J v.t. odiar (mirar
o visitar), no querer ver. ej. Mare quejeg,
ateecoaj y. Estoy aburrido de ustedes, y no
quiero verlos ms. V. are, teere.
atore [i.t.o.e] E, [i.t .o.e] J v.caus. mirar,
ver atrs. ej. Maa wana, Guaro bsa way,
nare yiato wab ya. Viniendo por el camino,
miramos atrs y les dijimos a los dems que se
apuraran. ej. atocauju i. l volte a mirar
atrs. V. are, jdatiare.
acare [i.k.e] E, [i.k.e] J v.t.
sorprenderse al ver. ej. Maa mani watoare
aaro i caajama, acacoare aacaj. Si
una culebra grande est en el camino en nuestro
viaje, nos sorprendemos al verla. V. ajicare,
are.
aore [i.o.e] E, [i.o.e ] J v.t. desear, codiciar
(cosa). ej. i cmuare aoboa, bajib y. Yo
codici mucho la canoa de l. V. bojaare, are.

a wai
cra de la sabaleta
a wai [i.wi] E, [i.wi] J an. cra de la
sabaleta. Brycon spp., F. Characidae. ej. arodo
ti ejaro, tocrca cmane, a wai mnicama
Waiyajre. Wai na aaro cro mnicama
jjar. Cada ao cuando llega la poca de las
orugas, toda especie de peces, incluyendo la cra
de la sabaleta, suben el ro Pir-Paran. pl. a
wai. V. rtboc.
aweare [i.we .e] E, [i.we .e] J v.t. sacar,
tomar (una fotografa). ej. Gawo aweacamo.
La mujer blanca sac una foto. V. are,
aweariaro.

aweare sacari ariaj
proyector
aweare sacari ariaj s.v.inan. proyector.
V. aweare.

aweariaro
cmara
aweariaro [i.we .i..o] E, [i.we .i..o] J
s.v.inan. cmara. ej. aweariaro, tire coama
gawa jediro. Ti rca masare, no bojar
waibcr, gajeye jediro aweacama. Todos los
blancos tienen una cmara. Toman fotos de
personas, animales, y de otras cosas. V. aweare,
rujaro.
ayusi [idusi] inan.f.n.esp. flores de la ortiga
ayusi (utilizadas para aliviar el dolor).
sing. ayusi gooro. pl. ayusi, ayusi goorori.
V. yusi.
ayuure [i.duu.e] E, [i .duu.e] J v.t. mirar ro
abajo. ej. M oco waajama, ayuucabeja,
sore yiyuju so. Ella le dijo a ella: Cuando
bajas a sacar agua, no mires ro abajo.
V. amore, are, aroore, yujare.

gua
nariz
gua [ie] E, [ie] J inan. 1 nariz. ej. Y
gua bto wquiaja. La nariz me rasca mucho.
ej. Bco, gua yoag aacami. El oso
hormiguero tiene una nariz larga.
gugoje ojaire
122 Eduria & Barasana Espaol
2 pico de aves. ej. Yeje aacami riaga tjre.
Bto gua yoag, i ma qune yoacaj. La
garza est el la orilla del ro. El pico es muy largo
y el pescuezo tambin es largo.
3 proa de canoa. sinn. cmua gua.
gugoje [ie.ohe] E, [ie.o he] J inan. ventana
de la nariz (pl. narices), orificio nasal.
ej. gugojerire aabiatocaja jo. Tengo la
nariz tapada por la gripa. (lit. Tengo las ventanas
de la nariz tapadas por la gripa.) V. gua,
rujagoje, apn. dibujo del pez.
i [ii] pron.m. 1 l. ej. Noj aati i? Dnde est
l? ej. im aati i? Quin es l? ej. Gjer
mas aami i. l es de otro grupo tnico. pl.m. o
m. y f. na, pl.f. na rmiri, f.sing. soo. V. i, soo.
2 de l; su, sus; suyo, suya. ej. i gbo. su pie/el
pie de l.
ija [i i.h] E, [ii.h] J pron.m.foc.sel. l, por
su parte, el otro. ej. Y qunase ucase
aaboarine, ija qunase ucartoami i.
Aunque yo escribo bien, l escribe mejor que yo.
(lit. Aunque yo escribo bien; l, por su parte
(nfasis) escribe mejor.) V. sooja: soo.
ine [ii.ne] pron.dem.m. se. ej. ine aami
mre cnig! se es l que te mordi! V. soone:
soo.
ire [ii.e ] pron.m. a l, lo, le. ej. ire sim
y. Yo (lo) di a l. / Yo le di. V. soore: soo.
ire bajiro, soore bajiro E, ire bero, soore
bero J semejante a l, ella (en hecho o
experiencia). sinn. g.
i yaa/yee de l; su, sus; suyo, suya. ej. i yee
aati ti? Son las cosas de l? / Son sus cosas?
ej. jg, i yaag. su hamaca/la hamaca de l.
V. yee.

mica jmo
narign siete bandas
mica jmo [imik.hmo] an. narign siete
bandas (especie de armadillo comestible,
pequeo). Dasypus septemcinctus, Dasypus
novemcinctus. ej. Gjer jmoa, rjagaca
aacami, mica jmoma. Goje jubeaj
cnicami. El armadillo narign siete bandas es
ms pequeo que los otros tipos de armadillos. Se
duerme en un hueco en la tierra. V. jmo.
micasa [imi ks ] inan.f.n.esp. tejidos para
atrapar pescados (hechos de la cscara de
cualquier palo disponible). ej. Tirm tuu se
jeo gajano, micasa tnetuu, ajeo, tuu sojeri
quno, tdicaj y quna. Ese da, yo termin
los tejidos para atrapar pescados, los enroll, mir
todo, e hice las puertas de las trampas. Y luego
regres a la casa otra vez. sing. micasaro.
pl. micasa, micasarori. V. migase.
micasaya [imi ks.d] inan. caito, afluente
del cao Sonaa. ej. micasaya, Snaajre
jido ctiaja tiya. El caito mcusuyu desemboca
al cao Sonunu. V. mica.
migase [imi.se] inan.f.n.esp. trampa para los
peces (tejida de la palma bojoo). ej. migase
rca mr jeoroana yaja. Estamos yendo para
poner una trampa para coger sardinas.
sing. migasero. V. bojoo, micasa.
na [i.n] pron.m.pl. o m. y f.pl. 1 ellos (todos
hombres o mixto de hombres y mujeres).
ej. Noj aati na? Dnde estn ellos?
ej. imar aati na? Quines son ellos?
ej. Gjer masa aama na. Son gente de otro
grupo. f.pl. na rmiri, m.sing. i, f.sing. soo.
2 de ellos; su, sus; suyo, suya. ej. na gbori.
sus pies/los pies de ellos.
nare [i .n.e] pron.pl. a ellos, los, les. ej. nare
sim y. Yo (lo) di a ellos. / Yo les di.
na rmiri [i.n.o mi.i , i.n.omi.i ]
pron.f.pl. ellas. ej. na rmirire jiir wacaj
ya. Fuimos a llamar a ellas. V. rmio.
na yaa/yee de ellos; su, sus; suyo, suya.
ej. na yee aati ti? Son las cosas de ellos? /
Son sus cosas? V. yee.

aro
raya
aro [i o] an. raya. Potamatrygon hystrix.
ej. Riagari jacarisarire aacama aroama. To
bajiri, bto giocaj, mani guajama. irema
mani cdarone, Toayuju yicama na. Las
rayas habitan en los ros grandes. Por eso es muy
peligroso baarse en ellos (rios). Cuando pisamos
una, nos pica.
ojaire [i.o.hi.e] E, [i.o.hi.e] J v.t. exhibir.
ore jaadiboriaraje
Eduria & Barasana Espaol 123
ej. Gajeni bjajama, ojaicami. Cuando l
consigue cosas le gusta mostrarlas. ej. Guato
mani i yiwaajama, i ajeare ojaibsacami.
Cuando l se baa con nosotros, exhibe los
rganos genitales. V. ore.
ore [ii.oo.e] E, [ii.o o.e] J v.caus. mostrar.
ej. Yre oa m. Mustremelo! ej. Tire yare
ocami. Nos lo mostr. / Lo mostr a nosotros.
V. are, ojaire, yiore.
sibatoore [isi.bt.oo.e] E, [isi.bt.oo.e] J v.t.
repartir, compartir. ej. Sgri, waibc
jaibsagre na sajama, jedirorene
sibatoocama na. Cuando algunos matan un
animal grande, lo comparten con todos.
sinn. batere, batoore. V. sire, juabatocure.
sijeore [isi.he.o.e] E, [isi.he.o.e] J v.t. dar (todo
de algo). ej. Sg gaw, jairo moa
juadiboayumi. Jjar masa ire na snijare,
tire sijeocacami. El blanco trajo mucha sal.
Pero, porque mucha gente la pidi, l ha dado
todo. V. sire.
sire [isi.e] E, [isi.e] J v.t. 1 dar. ej. Yre
simemo soo. Ella no me (lo) dio.
2 vender. ej. Cmuro m qunoriarore ire
sirati m? Quiere venderle a l la silla que
usted hizo? V. sibatoore, sijeore, siroticare,
sitore.
siroticare [isi.oti.ko.e] E, [isi.oti.ko.e] J
v.t. mandar a entregar una carta. ej. Adi queti
yre siroticamasimo. Ella me mand a
entregar esta carta. V. sire.
sitore [isi.t.o.e] E, [isi.t.o.e] J v.t. devolver.
ej. Tirmj cmeare ire wasoa wadicaj
y yig, ire sitob y quna. Yo devolv
el hacha a l puesto que lo haba prestado hace
tiempo. V. sire.
J - j
jaa [h ] inan.s.de masa arena. ej. Riaga tjre
aacaj jaama. La arena se encuentra en las
orillas del ro. V. jaabua, sita.
jaagreare [h.o.e .e] E,
[h. o.e .e] J v.t.pl. golpear para ahuyentar
(mosquitos, moscas, perros).
sing. jaagrocare. V. gre, rocare, jaare.
jaagrocare [h .o .ok.e] E,
[h. o.ok.e] J v.t.sing. golpear para
ahuyentar (un mosquito, mosca, perro).
ej. Wti beroa momiamre
jaagrocacarguju soo. Ella estaba
golpeando para ahuyentar la abejita.
pl. jaagreare. V. gre, rocare, jaare.
jaamirocare [h .mi.ok.e] E,
[h. mi.ok.e] J v.t.sing. empujar con el
brazo inferior y hacer caer (cosa, persona,
animal). ej. irema quag,
jaamirocaqueocami. Luchando con el otro, lo
empuj con el brazo inferior y lo hizo caer.
V. rocare, ware.
jaabariore E [h.bi.o.e], moabariore J v.t.
abrazar (poner el brazo sobre el hombro de la
mujer en la danza). ej. na wewo borojama,
cojojiri, gmer jaabariocari, wacama.
Cuando danzan tocando carrizos, a veces, se
abrazan el uno al otro. V. jaare, rujabari.
jaabasare [h .bs.e] E, [h.bs.e] J v.t.
traquetear, hacer sonar (las maracas y danzar).
ej. asaa jaabasar yama. Ellos estn
traqueteando las maracas y bailando.
V. jaabsore, jaare.
jaabatawaare [h.bt.w.e] E,
[h.bt.w.e] J v.t.sing. rajar en la mitad.
ej. Tijuria gdarecone jaabatawaa yiri,
gajacaa. Raje el trozo en la mitad y crguelo.
pl. bojere. V. ware.
jaabua [h.bu ] inan. playa. ej. Waiya ti
bojojama, qunaro jaabuari bojogoacaj.
Cuando se seca el ro Pir-Paran hay buenas
playas. sinn. jaabua roro. V. jaa, buuro,
jaatcuro, jatcuro.
jaabua roro [h.bu.o.o] s.v.inan. playa.
sinn. jaabua.
jaabare [h.b.e] E, [h.b.e] J v.t. poner
ruana o ropa para cubrir. ej. Sudigaserone soo
rijoare jaabacari, wamo. Ella cubri la
cabeza con una tela y se fue.
jaabsare [h .bs.e] E, [h.bs.e] J v.t.
ponerse (collar). ej. Gjoato jaabsami. l se
puso un collar de metal.
jaabsore [h.bs.o.e] E, [h.bs.o.e] J v.t.
traquetear, hacer sonar (las maracas).
ej. Basaroana, Dicaja qunaro bsati?
yir, jaabso aacama na. Los que van a
danzar traquetean las maracas para escoger la
que suena mejor. V. bsse, jaabasare, jaare,
asaa jaabsore.
jaacure [h.kuu.e] E, [h.ku u.e] J v.t.
regatear, driblar o driblear (baln de
baloncesto). ej. Rocasa ajeriare mani ajejama,
jaacure aacaj. Cuando jugamos baloncesto,
hay que driblar. V. jaare.
jaadiboriaraje [h.di.bo o.i..he] E,
jaajeore jaariase
124 Eduria & Barasana Espaol
[h.di.boo.i..he] J s.v.inan. tarro abollado
o que tiene abolladuras. ej. Jaadiboriaraje yre
cmeraje simi. l me dio un tarro abollado.
V. cmeraje, rujaraje.
jaajeore [h.he.o.e] E, [h.he.o.e] J v.t. poner
al hombro o cabeza, poner sobre algo o
alguien. ej. i ricajdo joere sudiro jaajeocari,
wacami. Puso su ropa sobre su hombro y se fue.
V. jaare.
jaajerubajeore [h.he u.b.he.o.e] E,
[h.heu.b .he.o.e] J v.t. poner, colgar (ropa
sobre una cuerda). ej. Sudire coecari, jmoro
joej jaajerubajeocaa, Carato yig. Lava
la ropa y pngala sobre la enramada para que se
seque. V. bare.
jaajudire [h.hudi.e] E, [h.hudi.e] J v.t.
chocar algo agudo con el brazo y agujerarlo.
ej. Jotaoj quedi jaajudib y. Al caer, me
choqu contra una palma de espina. V. jaare.
jaajuure [h.hu u.e] E, [h.huu.e] J v.t. clavar.
ej. Cmegase wii bar, cmewacari rca
qunaro jaajuucama. Los que construyen una
casa con lminas de cinc clavan bien con clavos.
V. jaajuuriaja, jaare.
jaajuuriaja E [h.huu.i..h], jaajuuriaj J
[h.hu.i..h] s.v.inan. martillo.
sinn. cmewaca jaajuuriaja. V. jaajuure,
jaajuuriaro, jaare.
jaajuuriaro [h.hu.i..o] E, [h.huu.i..o] J
s.v.inan. la parte clavada (uso: tiempo pasado).
pl. jaajuure. V. cmewaca, jaajuuriaja,
jaajuure, jaare.

jaajuuriaja, cmewaca jaajuuriaja
martillo
jaamasibeticata J V. jaamasibetijacat E.
jaamasibetijacat E [h .msi.be.ti.hk t],
jamasibeticata J [h.msi.be.ti.kt]
s.v.inan. lado izquierdo.
pl. jaamasibetijacatari, jaamasibeticatari.
sinn. gcojacata. antn. riojojacat.
jaamasiricata J V. jaamasirijacat E.
jaamasirijacat E [h.msi.i.hkt],
jaamasiricata J [h.msi.i.kt] s.v.inan.
lado derecho. sinn. riojocata. antn.
gcojacat.
jaamuucure [h.muu.kuu.e] E,
[h.mu u.kuu.e] J v.t. cortar haciendo las
extremidades de la canoa. ej. Jaataa,
jaamuucu, tudicoacaj y, quna. Troc el
palo, cort las extremidades de la canoa, y regres
a la casa otra vez. ej. Cmuare na qunojama,
jaamuucucama na. Cuando ellos hacen una
canoa, hacen las extremidades por cortar poco a
poco. V. jaare.
jaare [h.e] E, [h.e] J v.t. 1 golpear con el
brazo y la mano, pegar. ej. Yre jaami Juan.
Juan me golpe. V. bajere, caj jaare,
jaagrocare, jaabariore, jaabasare, jaabare,
jaabsare, jaabsore, jaacure, jaajeore,
jaajudire, jaajuure, jaamirocare, jaareare,
jaatiore.
2 machetear. V. jaasurere, jaataare, jaatuure,
jaawaare.
3 tronar. V. Bjo i jaase, yabese.
s.v.inan. azotamiento, paliza. ej. Jaare bojati
m? Quieres un azotamiento?
jare [h .e] E, [h.e] J v.i. gatear (nene,
insecto). ej. Jamasibeami maji (sca). l
(nene) todava no sabe como gatear.
jaareare [h.e .e] E, [h.e.e] J v.t.pl.
sacudir. ej. Cmuro joe aasere erire
jaareaya. Sacuda el polvo de los asientos.
V. jaare.
jaariab s.v.inan. palo balso ahuecado (utilizado
para sacar el polvo de la coca). V. caj jaariab.
jaariaro [h.i..o] E, [h.i..o] J s.v.inan.
filtro de turur (bolsa hecha de la corteza del
rbol wasu para filtrar coca). ej. Caj jaariaro
sase cajtutire jioreaya. Bote los restos del
filtro de turur. sinn. caj jaariaro.

jaariase E, cmeji J
machete
jaariase E [h.i..se], cmeji J s.v.inan.
machete. ej. Jaariase yre jeaweocoaj. Se
parti mi machete.
jaariase sariaro E, J [h.i..se.s.i..o],
cmeji wii s.v.inan. vaina, cubierto de
machete. ej. Jaariase sariarore wecgaserone
jaariore jaatcuro
Eduria & Barasana Espaol 125
qunouma gawa. Los blancos fabricaron el
cubierto para el machete con cuero de ganado.
jaariore [h.i.oo.e] E, [h.i.o.e] J v.caus.
hacer sangrar por pegar. ej. Yuc rca i baba
rijoare jaariomi. l golpe su compaero en la
cabeza con un palo y lo hizo sangrar. V. riore.
jaarocaajeria [h.ok.he.i.] E,
[h.o k.he.i.] J s.v.inan. voleibol o
vleibol. V. jaare, ajeria.

jaasai
el balentn, el lechero
jaasai [h.si] E, [h.si ] J an. pez balentn o
valentn, lechero (reg. especie de pez siluro
comestible, muy grande). Brachyplatystoma
vaillantii. ej. Waiyare aarma jaasaiama.
Gtajoero Naju goje wme ctone
tsacoarma yicama. Hay balentones en el ro
Pir-Paran. Pero dicen que hay una cachivera
llamada Nuju goje donde ellos no pueden
pasar. ej. To bajiro yig wai rujeosoyuju. na
wai aaro cro riseweteroa, jaasaia, ujua,
jediro wai rujeosorimi. l cre los peces,
jurajuras, los balentones, los peces palometas, y
todos los dems.
jaasare J V. jasare E.
jaasurere [h.sue.e] E, [h.sue.e] J v.t.
cortar (cosas con machete; uso: generalmente
se usa para cortar palitos), socolar (chagra),
picar, desmenuzar (caa de azcar). ej. Wese
na jaasurere ar ejab ya. Fuimos a mirar
donde haban socolado (para hacer chagra).
ej. Jaasurejeocari, quare aacaj ti. Se
tumba, despus de haber cortado con machete.
ej. Wese jaasureg waj y. Fui a cortar los
palitos para hacer una chagra. sing. jaataare.
V. jaare, jaasurereare, quare, taa jaasurere.
jaasurereare [h.sue.e .e] E,
[h.sue.e.e] J v.t. quitar por cortar y dejar
a un lado (cosas; uso: se usa principalmente
para rboles que se cruzan el ro o camino). ej.
Maare yucjuria biberere jaasurereab ya.
Quitamos la palizada que estaba tapando el
camino. sing. jaataarocare.
V. jaasurere, reare.
jaataaqueore [h .t.ke .o.e] E,
[h.t.ke.o.e] J v.caus.sing. cortar y hacer
caer (una cosa). ej. Ojoore jaataaqueob y,
ti snicoajare. Cort la planta de banano porque
estaba seca. ej. Cmu jaataaqueo yicoasumi. l
cort el rbol (para hacer una canoa) y lo hizo
caer. V. jaataare, queore.

Jaataag yami.
Est cortando el rbol cado.
jaataare [h.t.e] E, [h.t.e] J v.t.sing.
cortar (un palo, rbol cada con machete o
hacha). ej. Riaga t aaricre jaataab y.
Cort el rbol/palo que estaba cerca del ro.
pl. jaasurere. V. jaare, jaataaqueore,
jaataarocare.
jaataarocare [h.t.o k.e] E,
[h.t.ok.e] J v.t.sing. quitar por cortar y
dejar a un lado (una cosa; uso: se usa
principalmente para un rbol que cruza el ro o
camino). ej. Maare yuc ti juriabibejare,
jaataarocacam y. Puesto que un rbol
estaba atravesado en el camino, lo quit.
pl. jasurereare. V. jaataare, rocare.
jaatiore [h.tio.e] E, [h .tioo.e] J v.t. aplastar
con la mano. ej. Sitare jatioajer yama ramasa.
Los nios juegan aplastando el barro. V. jaare.
jaatubua [h.tu bu ] inan. montculo de arena.
ej. Jaatubuari jairo juacuboayuma, na wii
weacurotire. Juajeobesuma. Alistaron muchos
montculos de arena para llevar y utilizar en la
construccin de la casa pero no llevaron todos.
V. jatcuro, rujatubua.
jaatuure [h .tuu.e] E, [h.tu u.e] J v.t. cortar
con machete; tallar, machetear (remo con
machete; uso: se dice ms que retere); rozar
con machete (hierba). ej. Tocrca semanane,
wrica maare jaatuur wargcaj ya.
Cada semana nosotros fuimos a rozar la pista.
sinn. retere. V. jaare, taa jaatuure.
jaatuureare [h .tuu.e.e] E, [h.tuu.e.e] J
v.t. desbastar con azuela (uso: se dice ms hoy
en da que retereare). ej. Siorone
jaatuureacam. (cmuare) Desbast (la
madera para labrar canoa) con una azuela.
sinn. retereare.
jaatcuro [h.tuku.o], jatcuro
jaawaare jairija
126 Eduria & Barasana Espaol
[h .tuku.o] inan. arenal, terreno arenoso
cerca o en un ro, en el rastrojo o el monte.
ej. Ajergcaj ya, jaatcurorire. Muchas
veces jugbamos en los terrenos arenosos.
ej. Boarore jatcuro aaja, Rjija. Rjju es
arenal. V. jaabua, rujatcuro.
jaawaare [h.w.e] E, [h.w .e] J v.t.
despedazar, golpear y partir, rajar en dos
partes (pia con concha, madera, botella,
huevo). ej. Snare jaawaaya. Bato mani. Parta
la pia para que comamos. ej. Jaawaarobe!
Evite que se raje! V. jaare, yijewaare.
jaca YM V. jacase.
jacar [hk.r] s.v.inan.pl. muchos grandes
(personas, animales). ej. Jacar aama. Ellos
son grandes. sing. jaig, jaigo.
jacar ra hijos grandes y gordos. ej. Jacar ra
ctiama. Ellos tienen hijos gordos. sing. jaig,
jaigo.
jacase E, J [hk.se], jaca YM v.i.pl. (ser/estar)
grandes (cosas). ej. Wai wejere jacase yre
sia. Dme anzuelos grandes. ej. Maja ria no
cro jacase aacati ti? De qu tamao (lit.
cmo de grande) son los huevos del guacamayo?
V. jacar, jaig, jairija.
jacase agre hablar en voz de timbre bajo.
ej. Elas aacami jacase agg. Elas habla en
voz de timbre bajo. V. jacase oca ruyuse,
mtaaca agre, oca ruyuse.
jacase oca ruyuse decir, hablar en voz alta
(cuando no pueda ver el hablante).
V. ruyugoaro agre, yirasare.
jacoana [hk.o..n] m. to (hermano de mi
madre, esposo de la hermana de mi padre; uso:
dicho por la mujer). ej. Jacoanare ag ejab
y. Yo fui a visitar a mi to. pl. jacoana mesa.
V. jac.
jacoarm [hko..m] E, [hko..m] J m. to
(hermano de mi madre, esposo de la hermana
de mi padre; uso: dicho por el hombre).
pl. jacoarm mesa. V. bam, mecajo.
jaco maco [hk.o.mk.o] an. prima (se refiere a
la hija de la hermana de la madre, que tiene
marido de una etnia distinta del marido de la
madre). pl. jaco maco mesa. V. jaco mac,
jac.
jaco mac [hk.o.m k.] an. primo (se refiere al
hijo de la hermana de la madre, que tiene
marido de una etnia distinta del marido de la
madre). pl. jaco mac mesa. V. jaco maco,
jac.

jaco mag
especie de oruga
jaco mag [hk.o.m.] E, [hk.o.m .] J an.
especie de oruga (que pica). ej. Jaco mag
wme cticami am. irema mani
wacojama, toacoacami. Esta oruga tiene el
nombre juco mug. Si la rozamos, nos pica.
pl. jaco mana. [hk.o.m.n] E, [hk.o.m.n] J
V. a.
jac, jaco [hk.] m., f. padre, madre; pap,
mam; papi, mami. ej. Jac rijacoa, jaco qune
rijacoa, na bajiweoriire, masobcocari
coma. Adoptaron al nio porque su madre y su
padre haban fallecido. ej. Daquegaca aari, i
jac rca aar, bto rioami. Por ser nio y
querer estar con su padre, l echa de menos a su
padre. pl. jaca (no dicen jacoa). V. caac,
caac bc.
jaig, jaigo [hi.] E, [hi.] J s.v.m., f. 1 (ser)
grande (persona, animal). ej. Jaigro aami!
l es muy grande! ej. i gagre jairtobsami i.
l es ms grande que su hermano mayor.
V. bc, jacase.
2 (ser/estar) gordo, gorda (animal, pescado).
ej. Jaigo aamo. Ella est gorda. pl. jacar
gordos. V. cre.
3 ser que tiene mucho, mucha. ej. Bare jair
aama gawa. Los blancos tienen mucha comida.
pl. jair los que tienen mucho. V. jairija,
jairo.
jaig bsaaca, jaigo bsaaca
[hi..bs.k] (ser/estar) un poquito ms de
tamao (persona masculina, femenina).
ej. Jaig bsaaca aami. / Jaigo bsaaca
aamo. l es un poco ms grandecito. / Ella es
un poco ms grandecita. V. jairo bsaaca.
jaimjase [hi.mh.se] E, [hi.m h.se] J v.i.
subir, crecer (ro, cao), inundar. ej. To
bajirone jaimjaca aam. Todava sigue
subiendo el ro. V. juejaise, jairuuse.
jairica [hi.i.k] E, [hi.i.k] J s.v.inan. cosa
grande (que lleva el clasificador -a como
avin, canoa, piedra, dedo). V. mowsoa
jairica, cmua jairica, gbowsoa jairica, gta,
wrica.
jairija [hi.i.h ], jairij [hi.ri.h] s.v.inan.
jairo jasa siru
Eduria & Barasana Espaol 127
grande (lugar, cosa). ej. Cmea rca jairija i
gbore jaayumi. Golpe su pie con el hacha y
hizo una herida grande. ej. Waibc riiro
jairijre yre sia. Dme un pedazo grande de
carne! ej. Jairiwiij basarayujar na. Dicen
que deseaban danzar en una casa grande.
pl. jacarijari. V. jaig, jairo.
jairo [hi.o] E, [hi.o] J cuan.inan. mucho.
ej. Jairo bago aamo. Ella come mucho.
ej. Jairo gajeni juami. l lleva muchas cosas.
jairo bsaaca [hi.o.bs.k] E,
[hi.o.bs. k] J un poquito ms. V. jaig
bsaaca.
jairo mee E [hi.o.me], jairo meje J
[hi.o.mehe] 1 pocos, no mucho.
2 un poco de. ej. Mojoro/Jairo mee naju
gatere yare simo soo. Ella nos dio un poco de
faria.
jairuuse [hi.uu.se] E, [hi.uu.se] J v.t. inundar.
ej. Riaga tri wiiri ctirrema, bto jue waato
nare jairuuroja. Cuando llega el invierno,
inundar a los que tienen casas cerca del ro.
V. jaimjase, juejaise, jaise.
jaise [hi.se] E, [hi.se] J v.i. crecer, subir (ro,
cao). ej. Riaga jaicoaj ti. El ro ha subido. / Se
subi el ro. ej. Riaga jaiati? Jairo jaib.
sta creciendo el ro? Ha crecido mucho.
antn. bojose. V. jaimjase, jairuuse, jaiyujase.
jaiyujase [hi.duh.se] E, [hi.duh.se] J v.i.
crecer (ro, cao). ej. Riaga ti jaiyujajare,
cmua jaiyujasuja ti. Se baj la canoa porque el
ro creci. sinn. tujose. V. jaise.
jaroana J V. jarogo E.
jarogo E [ho.o], jaroana J [ho.n] f.
sobrina (hija de mi hermana mayor o menor;
uso: dicho por el hombre). ej. i gago macore,
jaroana yami i. To yicari, i bedeo macore
qune. l dice sobrina al referir a la hija de su
hermana mayor y a la hija de su hermana menor
tambin. pl. jaroana mesa., jarogo mesa.
V. jarog, jmoco.
jarogo E, jjo E, J nuera (esposa del hijo; uso:
dicho por el hombre). ej. Jarogo na yijama,
jjore yicami, mac manajore. Mientras ellos
(los eduru) dicen jurogo, l (barasana)
dice jjo a la nuera. ej. Jarogo, eduriag i
agse aaja. Adi wme, i tn macore, Y
jarogo yami. i bedeo macore, to yicari i
gago macore qune, Y jarogo yami. i
mac manajore qune to bajirone yami.
1urogo es dicho por el hombre eduru. l dice
esta palabra para la hija de su cuado, la hija de
su hermana menor y la hija de su hermana
mayor. Tambin la usa para la esposa de su hijo.
V. jarog, jmoco.
jarog E [ho.], jaro J [ho.] m. 1 sobrino
(hijo de hermana mayor o menor). ej. i gago
macre, jarog yami i. To yicari, i bedeo
macre qune. T i yig macore qune
jarogo yicami. l dice sobrino al referir al hijo
de su hermana mayor y al hijo de su hermana
menor. Dice sobrina al referir a la hija de su
cuado.
2 yerno (esposo de hija). pl. jarog mesa,
jaro mesa. V. buji, jarogo, jmoc, jjo.
Jasa [h.s] inan. ro Apaporis. ej. Riaga jairisa
bajicaj Jasama. Tiya ocomaa bto se
aacaj. To bajicari, bto wai aacama,
tiyare. El ro Apaporis es un ro grande cuyo agua
es muy sucio. Y hay muchos peces en ese ro.
V. Riajasa, apn. mapa

1.
jasaribota [hs.i.bot] E, [hs.i.bot] J
s.v.inan. medioda. ej. Jasaribota mujiju i
jdargro tudiejargcaj ya. Por lo general
regresbamos al medio da cuando el sol empez a
bajarse. sinn. marecaji. V. aaro.
jasarimaa E, J [hs.i.m ] E, [hs.i.m] J,
rasarimaa E s.v.inan. camino que sigue a,
lleva a. ej. Wrica maa icata jasarimaa aaja
Gtaweya wariamaa. El camino al cao Piedra
sigue por el otro lado de la pista. ej. oj
jasarimaa aaja. Es un camino que lleva lejos.
V. jasase.
jasase J [hs.se], rasase E v.i. pasar, seguir,
comenzar, llevar, conducir (alambre, camino,
ro). ej. Jos yaa wii tne jasaja tiya. Ese ro
pasa cerca de la casa de Jos. ej. Noj jasaati ti
maa? Dnde sigue la trocha? ej. Ijne cmemaa
jasaja. El alambre sigue all. V. jasarimaa.

jasa siru
arrendajo comn
jasa siru [hs.siu] E, [hs.siu] J an. arrendajo
comn. Cacicus cela. ej. Jasa siru aacami
qunaro quesomasig. Minia na agsere,
rase, cata, yeoro, tt, jjar aacacama na,
i quesomasir. El arrendajo comn imita mucho
a los otros pjaros quienes son: El tucn, la pava,
el pjaro carriqu pechinegro, el tente y muchos
Jasi bota jatujimecajo
128 Eduria & Barasana Espaol
otros pjaros.
Jasi bota [hsii.bot] inan. cerro por el ro
Cananar. ej. Gawa bcr masa yujiri bota
aauju Jasi bota. La montaa sagrada 1us
botu pertenece a los eduru guwu bcrd.
V. gta.
jata [ht] an. especie de rana (no comestible o
incomible). ej. Jatama, gosig aacami,
roacog, barii mee aacami. La rana jutu es
liso, feo y no comestible. pl. jata. V. bejeroa.

jatajia
canasta provisional
jatajia [ht.hi] inan. canasta provisional
(hecha en el monte con hojas de la palma
patab para llevar frutas u otra carga a la
casa). ej. omqueene jatajia suaacari, jojiare
macaj ya. Cargamos el ucuqu en unas
canastas tejidas con hojas de patab.
ej. Jatajiaacane juayuju i, Rma Jno
emeritire. l llev el hgado de Rmu 1no en
una canasta provisional. V. wtijata.
jatiquedire [hti.ke di.e] E, [hti.ke di.e] J v.i.
saltar al suelo. ej. Wecaj jesacari, jatiquedig
yami. l subi arriba y est saltando al piso.
V. jatire.

jatig, jati quedig, jati roca yoog
saltando, saltando abajo, saltando para colgarse de
una rama
jatire [h ti.e] E, [hti.e] J v.i. saltar. ej. Rocasa
ajeriare na ajejama, bto jaticama na. Cuando
juegan bsquetbol, saltan mucho. V. jatiquedire,
jatirocaroare, jatirocawaare, jatirocayoore,
jatiyijere.
jatirearodere [hti.e.o de.e] E,
[hti.e .ode.e] J v.i.pl. saltar, brincar, tirarse
al agua (personas, animales). ej. Gtajoero
rocasa waana yaja yirne, jatirearode
bajjacoasujar. Al darse cuenta de que estaban
bajando a la cachivera, ellos saltaron al agua y
nadaron a la orilla. sing. jatirocaroare. V. jatire.
jatirica [hti.ik] E, [hti .ik] J inan.f.n.esp.
frutos del rbol waijatirica (alimentan a los
peces). sing. jatirica. pl. jatirica, jatiricari.
sinn. waijatirica, waijatirica ricaa.
V. waijatirica.
jatirocaroare [hti.ok.o.e] E,
[hti.ok.o.e] J v.i.sing. saltar, brincar,
tirarse al agua (una persona, animal).
ej. Jatirocaroa baajemajab y. Me tir al
agua a nadar (un rato) y me sub (a esta casa).
ej. Jatirocaroaya! Trese al agua!
pl. jatirearodere. V. jatire, rocare,
warocaroare.
jatirocawaare [hti.ok.w.e] E,
[hti.ok.w .e] J v.t. estrellarse, chocarse
(con otro). ej. Jarocaaje macudica yigne, i
babare jatirocawaami. l estaba jugando ftbol
hasta que choc con su compaero. V. jatire,
rocare, tajaare, warocawaare,
wmrocawaare.
jatirocayoore [hti.ok.do.o.e] E,
[hti.ok.do.o.e] J v.t.sing. saltar (arriba para
agarrar palo, fruta, etc.). ej. yucjre
jatirocayooajere. jugar por brincar arriba para
coger un palo y colgarse. V. jatire, rocare.
jatiyijere [hti.dihe.e] E, [hti.dihe.e] J v.i.
lastimarse, cortarse a s mismo (por frotar una
cosa cortante). ej. Wa, besuo saaroj
jatiyijeb y. Me lastim con las races de la
palma pacha. V. jatire.

jatuji
especie de lagarto
jatuji [htuhi] E, [htuhi] J an. especie de lagarto
(comestible). ej. Jatuji, yuare bajigne
aacami, riagari cyariaca wecare jesacami.
irema bacama sgri masa. El jutuj es un
lagarto que vive en las orillas de los caitos.
Algunas personas lo comen. V. yua.
jatujimecajo [htuhi.mekho] E,
jatuji rni jmoco
Eduria & Barasana Espaol 129
[htuhi.mekho] J an. especie de culebra
mordedora (comestible). ej. Jatujimecajo
aacami aa, cotiro srig. El jutujmecujo es
una culebra con vientre amarillo.
pl. jatujimecajo. V. a.
jatuji rni [htuhi.ini] E, [htuhi.ini] J inan.s.de
masa hojas espumosas (utilizadas para lavar la
cara). ej. Riagari jiyase trire aacaj jatuji
rni, na rioga coese aacaj. Las hojas jutuj
rn se encuentran cerca de caitos. Son utilizadas
para lavar la cara. pl. jatuji rni, jatuji rniju.
sinn. jatuji rniju. V. jatuji rni, rni.
jatuji rniju inan.s.de masa hojas espumosas
(utilizadas para lavar la cara). pl. jatuji rniju,
jatuji rni sinn. jatuji rni. V. jatuji rni, rni.

jatuji rni
especie de arbusto
jatuji rni [htuhi.i ni.] E, [htuhi.ini.] J inan.
especie de arbusto pequeo que tiene hojas
que se utilizan para lavar la cara. pl. jatuji
rni yucri. V. jatuji rni, jatuji rniju.
ja [h ] interj. bien!, qu bueno!
sinn. ba.
jatcuro V. jaatcuro.
jayare [hd.e] v.i. flotar (canoa, persona,
madera, fruta). ej. Adi btiric aaboarine,
jayacacaj ti. Este palo es de corazn pero flota.
/ Aunque esta madera es muy pesada, flota.
V. jmjajare, joore, mejare.
jasare E [h.s.e], jaasare J [h.s.e]
v.t. poner y cargar (bolsa del hombre).
ej. Tocrcne wasojoari jaasacari, aacama.
Cada uno de ellos cargaba bolsa.
jjar E [hh.], jr J [h .] cuan.an.
mucha (gente), muchos, muchas (animales).
ej. na idire idir ejajama, jjar ejacama na.
Cuando hay baile, llega mucha gente. ej. Jr
aama ire mair. Hay muchos que lo quieren a
l.
jjar mee E, jr meje J algunos, algunas;
unos, unas; unos pocos, unas pocas (animales,
personas). ej. Tirmaga cmarema, jjar mee
masa ejacama. El ao pasado lleg poca gente.

jjar yese E, jr yese J
cafuche, pecar
jjar yese E [hh..dese], jr yese J
[h..dese] an. cafuche, pecar (anda en
manadas y huela horrible). Tayassu pecari.
ej. Jr yeseama, jacabsar aa, to bajicari,
jjar wana aarma. Los cafuches son ms
grandes (que los cerrillos) y andan en manadas.
V. qui yese, yese.
jjare [hh.e] E, [hh.e] J v.i. entrar (cao,
cuarto). ej. Riaga jjacoaj y. To bajiri ma
wato abej. Entr por un caito (remando), y
por eso no les mir. ej. Jjacari, soore co yiya
m. Entre al cuarto y atienda la paciente.
ej. Ba gajano, jjacoami. Terminando de comer,
l entr al cuarto. caus. jore. V. ajnare,
wijare.

jmo
armadillo, tat
jmo [hmo] an. 1 armadillo, tat. Dasypus spp.
ej. Qunaro abec aaboarine, qunaro
wnimasig aami jmo. Aunque el armadillo no
tiene muy buena vista, tiene muy buen olfato.
pl. jmoa armadillos. V. mica jmo, wacarica
jmo, wec jmo.
2 especie de insecto (hace huecos en la tierra
para atrapar otros insectos). ej. Jmoacare
coajuacari, ajecama ramasa. Los nios buscan
y juegan con los insectos jdmou. pl. jmoa
insectos jmoa. V. jmoa tatuyos.
jmoa [hmo.] an.s.plural tatuyos jmoa
(familia del grupo indgena tatuyo). ej. Jmoa,
Waiya jodejre aabatocama. Los tatuyos
habitan el alto Pir-Paran. sing. jmoag,
jmoag. V. jmoa armadillos, especie de
insecto: jmo, sna.
jmoco [hmok.o] f. 1 nuera (esposa del hijo;
uso: dicho por la mujer). ej. Soo mac
manajore, Y jmoco yamo. Ella dice
jmoc jr yese
130 Eduria & Barasana Espaol
nuera a la esposa de su hijo.
2 sobrina (hija del hermano mayor o menor;
uso: dicho por la mujer). ej. Sg rmio, Y
jmoco yamo. Soo bedi macore, soo gag
macore qune. To yicari, soo mac manajore,
Y jmoco yamo. Jner rmiri, eduria
rmiri qune to bajiro yama. Una mujer dice:
Mi sobrina a la hija de su hermano mayor o
menor. Y tambin, dice: Mi sobrina a la esposa
de su hijo. Tanto las mujeres barasanas como las
eduru lo dicen as. pl. jmocoa rmiri. V.
jaroana, jarogo, jmoc.
jmoc [hmok.] m. 1 yerno (uso: dicho por la
mujer). V. buji, jarog, jjo.
2 sobrino (hijo de mi hermano; uso: dicho por
la mujer). ej. Soo gag macre, Jmoc
yamo soo. To yicari, soo bedi macre qune.
Ella dice: Sobrino al hijo de su hermano mayor
y tambin al hijo de su hermano menor tambin.
pl. jmoca. V. jarog.
Jmoria [h mo.i. ] inan. cao Tat (afluente
del ro Pir-Paran). ej. Jmoria, waiyajre,
jido ctiaja tiya. Tiya trirema macri maja.
To bajiboarine, tiya jodejre aama masa. El
cao Tat desemboca al ro Pir-Paran. Por ese
cao no habita mucha gente. Sin embargo, en la
cabecera hay unos caseros. V. apn. mapa

1,3,4.
jmoro [hmo o ] inan., cl.irreg. enramada,
emparrado (de bejucos, races, palitos, rbol
tumbado). ej. Jmorore, oco matorijre
qunaro aacami bajam. El pez plato vive bien
en el remanso entre enramadas de palos.
V. rujajmoro.
jmjajare [h m.hh.e ] E, [hm.hh.e] J
v.i. salir de la profundidad del agua y flotar
(persona nadando debajo del agua, canoa que
ha cado en el agua). ej. Oco watoaj
jurujacari, jmjajaja y. Al nadar debajo
del agua, he salido a la superficie y estoy
flotando. ej. Jmjaja, yujacoasuju i. l sali de
la profundidad y se fue flotando ro abajo.
V. jayare, jmre.
jmore [hm.o.e] E, [hm.o.e] J v.caus.
descortezar la superficie (para sacar la fibra de
una palma). ej. ucaa jmog yaja y. Estoy
descortezando la superficie para sacar fibra de la
palma de mirit. V. jmre.
jmre [h m.e] E, [hm.e] J v.i. 1 quemarse
del sol. ej. Rioagasero jmrobe yir, gnae
tuucama na. Ellos ponen carayur sobre sus
caras para protegerse del sol/para evitar la
quemadura del sol.
2 salir a la superficie del agua. ej. Gocoar na
rijajama, rujagaseri jmcama na. Si los peces
gocourd se mueren, salen a la superficie en
cantidades. V. jmjajare, jmore.
jmse [hm.se] E, [h m .se] J v.i. (estar)
fermentado, fermentada (cuando el lquido
burbujea). ej. Idire bto jmsere
idiwariqunacama masa. A la gente le encanta
tomar la chicha fermentada.
jnami, jneo [hn. mi ] m., f. nieto, nieta
(uso: dicho por ambos, la mujer y el hombre),
descendiente. ej. Y jnamire bto maiaja
y. Quiero mucho a mi nieto. ej. Y jneo
rca wesej waj ya. Yo me fui a la chagra
con mi nieta. ej. Y jnerbatia, babarirc
aacama. Tengo cuatro nietos. pl. jnerbatia,
jnami mesa.
jnare [hn.e] E, [h n.e] J v.t. 1 abrir (olla,
libro, caja de cartn, puerta). ej. Sojere
jnamasibeticari, bto otimi i. Como l no
saba abrir la puerta, se puso a llorar.
V. ajnare, jorere, yaare.
2 volver la pgina. ej. Gaje juro jnaa!
Vuelve la pgina! V. moajeare.
jneo [hne.o ] f. nieta. pl. janeo mesa.
V. jnami.
jner [hne] E, [hne] J an.s.plural
barasanas (grupo indgena que habla el idioma
barasano). ej. Waiya tjre aama na, jner.
Eduria oca, jner na agse, cojo wmeriaca
wasoaja ti. La gente barasana estn cerca del ro
Pir-Paran. Hay pocas diferencias entre el modo
de hablar el idoma barasana y el eduru.
sing. jnerg, jnerg. V. coamona, cme
masa, daria, jejemona, ma aar, wabea,
Yeba masa, yuc cmia.
jnerbatia [hne..bti ] E, [hne..bti ] J
an.pl. nietos, descendiente (uso: trmino
preferido). ej. Adi sitare m jnerbatiare
nare jorcja y, ire yiyuju gaw, i
macre. El blanco dijo a su hijo: Voy a dar esta
tierra a sus descendientes. sing. jnami, jneo.
sinn. jnami mesa.
jnere [h ne.e] E, [h ne e.e] J v.t. pelar (palos),
descortezar. ej. Wii snearoti yucrire gase
jner yib ya. Estuvimos descortezando unos
palos para construir una casa. V. wrare.
Jajoero [h .hoe.o] E, [h.ho e.o] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido (en el cao
Piedra). ej. Gtaweyajre aacaj ti,
gtajoeroaca, Jajoero wme ctijoero,
mojorijoeroaca. 1dnujoero es una cachivera
pequea por el cao Piedra. sinn. gtatubua.
V. apn. mapa

2.
jr J V. jjar E.
jr yese J V. jjar yese E.
jea jeab
Eduria & Barasana Espaol 131

jea
fuego
jea [he ] s.v.inan.s.de masa 1 fuego, candela.
ej. Jea roya m! / Jeame roya m!
Enciende el fuego! ej. Jea yaaya! Apague el
fuego! ej. Jea rca rine bojase aaja, bare
mani roabaarajama. Siempre necesitamos fuego
para cocinar y comer. sinn. jeame. V. jse.

jea
lea
2 lea. ej. Jeame ro yicari, taroti jea aaja.
Esta lea es para atizar el fuego. ej. Jea juacari,
macaj cuuju soo. Habiendo conseguido la
lea, ella la dej en el patio. V. jea flautas
sagradas: jee.
jea bojere rajar (lea). ej. Jea bojego yamo.
Ella est rajando lea.
jea robuere espantar moscas con humo
(encender fuego para hacer humo). ej. Usica
na idijama, jea robuecama na, Budicoajaro
yir. Cuando los mosquitos pican, ellos encienden
un fuego para hacer humo para que salgan.


Jea juar yama.
Ellas estn trayendo lea.
jea juare traer (lea). ej. Jeame roro, jea
juayumo soo. (Aparentemente) ella trajo lea
para prender el fuego. sing. jeatutia mire.
jea rore prender, encender (fuego, candela,
fogn). ej. Jea rorotib y, caacore. Yo
mand encender fuego a mi mam.
jea smare [he.su m.e] E, [he.sum.e] J
calentarse cerca del fuego. ej. Bto manire ti
sajama, jea smare aacaj. Cuando tenemos
mucho fro, nos calentamos cerca del fuego.
jea muujeore [he.mu .he.o.e] E,
[he .muu.he.o.e] J inan.f.n.esp. fulminantes.
ej. Jea muujeore jairo waja yi, wab y.
Compr muchos fulminantes y me vine. sing. jea
muujeoriaro. pl. jea muujeore, jea
muujeoriarori. V. jeab, jeaje, jea mno.
jea mno [he .m no ] inan.s.de masa plvora.
ej. Jea mno yre jediweocoaj. To bajiri
waibc sagabeaja. Se me acab la plvora.
Por eso no he ido a cazar. V. jeaje, jea
muujeore.
jea rmia [he.omi] s.v.inan. revlver,
pistola. sinn. jeabaca. V. jeab.

jeabueco, om aje doboa
bobo picudo
jeabueco [hebueko] an. pjaro bobo picudo.
Notharchus macrorhynchus. ej. Macarocajre
aacami jeabueco, rujagusepea. El bobo
picudo habita en el monte y tiene pico un poco
ancho y plano. sinn. om aje doboa.

jeab
escopeta
jeab [he.b ] inan. escopeta. ej. Jeaje, jea mno
na cojama, jeab sorine waibcr sacari,
jeabaca jeajco
132 Eduria & Barasana Espaol
bargama. Cuando tienen cartuchos y plvora,
matan y comen carne regularmente por razn de
la escopeta/por medio de una escopeta. ej. ye,
jeab coere cama m. Enveme aceite para
lubricar la escopeta. dim. jeabaca. V. jea rmia.
jeab jdo culata de escopeta. ej. Jeab jdo
bioriawaca cadacoasuja. Qunaro wiabioya
m. Un tornillo de la culata (de la escopeta)
est flojo. Apritelo bien.

jeabaca
pistola, revlver
jeabaca [he .b.k] inan. revlver, pistola.
ej. Jeabacare na sudi watoane suaacama na.
Ellos portan la pistola entre su ropa.
pl. jeabriaca. sinn. jea rmia. V. jeab.
jeagase [he.se] E, [he .se] J s.v.inan.f.n.esp.
1 cscara de varias especies de rboles (que se
utiliza para hacer el fuego). ej. Wesej jeagase
juar ejab ya, jea rorar. Hemos trado las
cscaras de palos para hacer un fuego.
2 cscara del rbol misigjo (utilizada para
cubrir el frente o la pared principal de la casa).
ej. Jeagase daracari, wii toocama. Utilizan la
cscara de msgdjo machacada para encerrar
la casa. sing. jeagasero. un pedazo de la
cscara de un rbol. V. misi gjo.
jeagasebedo [he.se.bedo] E, [he.se.be do] J
inan. anillo de corteza (para que una olla de
comida no se voltee). ej. Riiri sotne na wai
roajama, jeagasebedo joej eterojocama.
Despus de cocinar pescado en una olla de barro,
al bajar la olla la ponen encima de un anillo de
corteza (para que no se voltee).

jea gso
caimn negro
jea gso [he.so] E, [he .so] J an. caimn
negro (especie grande, no se encuentra en el
ro Pir-Paran). F. Crocodylus, Melanosuchus
niger. ej. Jea gsoa manama, Waiyarema. Por el
ro Pir-Paran no hay caimanes. V. gso.

jeajata, jeajataro E; jearca J
cajita de fsforos
jeajata E [he.ht], jeajataro E, jearca J
inan. cajita de fsforos. ej. Jeajataro, jar
masa yee cro jeawacariaca, sarijataro
aaja. Una cajita de fsforos contiene cuarenta
unidades. pl. jeajatari, jeajatarori.

jeajea, gawa na saria
cartucho
jeaje [he.he ] inan.f.n.esp. 1 cartuchos de
escopeta. ej. Jeaje manigodacaja. No bajiro yi
samasia maaja. No hay cartuchos. No hay
manera de cazar nada. pl. jeaje, jeajeari.
sing. jeajea un cartucho de escopeta.
2 balas. sing. jeajea una bala.
3 municiones. ej. Jeaje aaja, bto rcse.
Mtaaca, jacase aaja, waibcr saroti. La
municin es muy pesada. Hay municin pequea
y grande para matar a los animales. ej. Jeaje
cojojoa nmero seis bojaja. Quiero una bolsa de
municiones nmero seis. pl. jeaje sing. jeajea un
perdign de municin, plomo. V. rujaa.
jeaje sare [he .he.s .e] meter plomos en el
cartucho vaco (para recargarlo). ej. aasose,
jea muujeoriaro sasocama na. Beero jea
mno, ti joejre jeaje sa, yiri bto
tuasuacama na. El proceso de recargar cartuchos
es: Primero, meter el fulminante; y luego, echar la
plvora; y por ltimo, metiendo los plomos, lo
apisonan bien.
jeajco, jeajcoam [he .hiko] E, [he.hiko] J
an. gusano del escarabajo jeajco (comestible).
ej. Yucri snise jubeaj aacami jeajcoma.
Barii aacami. La larva del escarabajo jeujco
jeatutia
Eduria & Barasana Espaol 133
vive adentro de palos secos. Es comestible.
sing. jeajco, jeajcoam. pl. jeajcoa. V. jco.

jeajco, jeajcoam
gusano del escarabajo jeujco
jeajco jac [he.hiko.hk] E, [he.hiko.hk] J
an. especie de escarabajo (produce larva
comestible). ej. Jeajco jac, sabsag
aacami. irema mani mijama, bto
cniagu yicami. El escarabajo jeujco juc es
ms o menos rojo. Si lo cogemos, pica y araa
mucho. V. jco.

jeajco jac
especie de escarabajo
jeajoti [he.ho ti] inan. paquete de cajitas de
fsforos. V. jeajata.

jeame
candela, fogn, fuego
jeame [he.me] inan., cl.irreg. fuego, fogn,
candela. ej. Jea roya m! / Jeame roya
m! Prenda el fuego! ej. Jeame t rojoya
m. Coloque (la olla) cerca del fogn. ej. Wai
wejecudiroa, tudieja, jeame ro gajano, waire
roacaj ya. Cuando llegamos de la pesca,
prendimos el fogn y cocinamos los pescados.
sinn. jea. V. jeamegodo, rujajeame.
jeamegodo [he.me.o do] E, [he.me.odo] J
inan. lugar donde hubo fogn. ej. Wiiji
erocare acari, Jeamegodo aaja yicama.
Ellos dijeron que haba un fogn debajo de la
mitasaba. V. rujagodo.
jearca J [he. k], jeajata E, jeajataro E
inan. cajita de fsforos. ej. Ysjedirobe yigo,
jearcare jeame weca cua. Deja la cajita de
fsforos arriba de la candela para que no se moje.
pl. jearcari.
jeare [he .e] E, [he.e] J v.t. partir a lo ancho, a
travs, en dos (palo, hueso, machete, dardo).
ej. Wadi, waca jeayuju i. l vino y parti el
dardo en dos.
v.i. partirse a lo ancho, a travs, en dos.
ej. M garo jeacoasuja ti. Mitj mre
caroti aaja. Se parti el hueso. Es posible que
le mandemos a Mit. V. bojere, joe jeare,
judijeasare, trere.
jearoto [he.oto] inan. bulto de lea.
V. rujaroto.
jearuare [he .u.e] E, [he.u.e] J v.t.incor.
disparar (escopeta). ej. Rasere jearuaboami.
Samemi. l dispar a un tucn, pero no le peg.
V. po po po.
jearudire [he.u di.e] v.t. robar pia. ej. i
manojone y snare jearudiyumo soo. La
esposa de l rob mi pia.
jeasoare [he .so.e] E, [he.so.e] J v.t. quemar
(parte del cuerpo). ej. Y gboj jeasoab
y. Me quem en el pie. ej. Jea ajebeja. Jea
soarobe! No juegue con la candela! Va a
quemarse! V. soere, are.
jeatuti [he .tuti] E, [he.tu ti] J inan.f.n.esp. resto
de lea parcialmente quemada. ej. Jeatuti
juaway. Jeame tato. Trigame el resto de la
lea para atizar. sing. jeatutia. pl. jeatuti,
jeatutiari. V. rujatutia.

jeatutia
garcita rayada
jeatutia [hetuti] E, [he tuti] J an. garcita
jeatrere jejeju
134 Eduria & Barasana Espaol
rayada. Butorides striatus. ej. Jeatutia riaga
wecare wcami, waire bag. La garcita
rayada vuela sobre el ro buscando pescados.
jeatrere v.t. romper (hueso, rama, yuca brava).
sinn. trere.
jedir YM cuan.an. todos (personas, animales).
jediro E, J [hedi.o] cuan.an., inan. todos, todas
(uso: E, J se usa para cosas, personas, animales;
YM se usa solamente para cosas).
ej. Ma jediro waba! Todos ustedes, vengan!
V. jedir, jedire.
jediro mee E, jediro meje J no todos.
ej. Jediro mee wasujar. No se fueron todos.
jedise [hedi.se] E, [hedi.se ] J v.i. 1 acabarse,
terminarse (cosa). ej. Oco mani waase
jedicoaj. Se acab el agua que recogimos.
gram. a raz verbal jedi ms los sufijos de
movimiento significa acabar. 2 pasar
(tiempo). ej. Soo sca coro beero, idiarm
jedi, babarircarm ejariarm oco wnouju
i, soore. Despus de que ella dio luz, pasaron tres
das y en el siguiente da, l bendijo el agua para
ella. V. catijedire, masijedire, aajedire,
wajedire, wja jedire.
jedojiare [hedo.hi.e] E, [hedo.hi .e] J v.t.
hacer cono de hojas. ej. Jurone jedojia,
yicari, yuc ricaa juacama na. Ellos hacen un
cono de hojas y con ste llevan fruto de rbol.
V. jedore, rujajedo.
jedore [hedoo.e] E, [hedo o.e] J v.t. voltear de
adentro afuera (ropa, bolsa, costal). ej. Mani
sudirore jedomasiaja mani, arocajare joeja
ejoaja mani. Cuando volteamos nuestra ropa de
adentro afuera, hacemos que la parte que estaba
adentro quede afuera. V. jedojiare, jujedo,
jedornire.
jedornir [he do.uni .] E, [hedo.u ni.] J
s.v.an.pl. animales que se mudan la piel.
ej. Adocrc aacama jedornirma: Jno,
a, yua, bj, am, yua gso. Los animales
que mudan la piel son: El go, la culebra, el
lagarto, la araa, la oruga y el lagarto lobo
pollero. sing. jedornig. V. jedore, jedornire.
jedornire [he do.uni.e] E, [hedo.u ni.e] J v.i.
1 mudarse la piel (culebra, go, lagarto,
araa, oruga). ej. Wiire jr bja
jedorniuma. Muchas araas se han mudado
en la casa.
2 dar un salto mortal. ej. Jedorni ajer yama.
Ellos estn dando saltos mortales. V. jedore.
jee [hee] inan.f.n.esp. yurupar (bras., ger.),
flautas sagradas. ej. Jee, ma rine tire are
aacaj. Rmiarema arotibeticama na, to
yicari, ramasaacare qune. Solamente es
permitido que los hombres miren el yurupar. Se
les prohbe verlas a las mujeres y los nios. sing.
jea [he ].
V. jea fuego.
jee mamore enrollar y probar las flautas
sagradas. ej. Jee mamor yiroma. Estn
(all - escuchado) enrollando (y probando) las
flautas sagradas (para que suenen bien).
Jee jna bota [he.hu n.bot] inan. cerro
ubicado en la cabecera del ro Vaups (uso: se
dice menos que Gta sari). sinn. Gta sari,
co Jno yaa bota. V. gta.
jeerica [hee.ik] E, [he e.ik] J inan.pl. toda la
fruta comestible de los rboles. ej. Mani base
yuc ricaa jediro, jeerica wme ctiaja. Toda la
fruta comestible de los rboles tiene el nombre
jeercu. V. otere.
jeeri masa [he e.i.ms.] an.s.plural grupo
indgena del menor rango. sing. jeeri mas,
jeeri maso. sinn. gajariana, mani josa.
jejase [heh.se] v.i. caerse encima del otro.
ej. Yuc y quaric, gaje joej jejacoaj. El
rbol que tumb cay encima del otro. V. jeare.
jeje [hehe ] inan. frutas de la palma jejecaje
(comestible). ej. Jejere bacami tmoca. Masa
qune bacama. La ardilla come la pepa de la
palma jejecuje y la gente tambin la come.


jejecaje
mata de la palma jejecuje
jejecaje [hehe.khe] E, [hehe.khe] J inan.
especie de palma pequea (que produce fruta
comestible y las hojas de ramo utilizadas para
las paredes de la casa). V. jejeju.
jejejoti [hehe.hoti] E, [hehe.hoti] J inan. retoo de
la palma jejecaje. sing. jejejotia. V. rujajotia.
jejeju [hehe.hu u] E, [hehe.huu] J inan.f.n.esp.
hojas del ramo de la palma jejeju (utilizadas
para hacer paredes). ej. Jejejune suaacari,
wii bibecama na. Tejen las hojas del ramo de la
palma jejeju y las utilizan para encerrar la casa.
sing. jejejuro. pl. jejeju, jejejurori.
V. jejecaje, rujajuro, wii toore.
jejeju rjore encerrar la casa con paredes,
jejemona jeragasero
Eduria & Barasana Espaol 135
poner paredes. ej. Jejeju rjor yama, wica
rocare. Estn poniendo las paredes exteriores de
la casa de la palma jejcuje.
jejemona [hehemon] an.s.plural barasanas
jejemona (familia del grupo indgena
barasano que habla el idioma barasano y que
pertenece a la familia del ascendiente llamado
Meni). sing. jejemonag, jejemonag.
V. jner.

jejequee
especie de culebra
jejequee [hehe.ke e] E, [hehe.kee] J an. especie de
culebra (comestible en los tiempos pasados).
ej. Jejequee, a aacami, i cnijama,
jnibec. i ruj joema moigne aacari, i
ctiroma bto srig aacami. La jejequee es
una culebra que si muerde, no duele. Es de color
gris por la espalda y muy amarillo por el vientre.
jejetii [hehe.tii] E, [hehe.ti i] J inan. tejido de la
palma jejecaje. V. rujatii.

jeje wniro
tejido cuadrado para cubrir ollas
jeje wniro [hehe.weni.o ] E, [hehe.we ni.o] J
inan. tejido cuadrado de las hojas de la palma
jejecaje (utilizada para cubrir la comida en las
ollas). ej. Jeje wniro, riiri sotrine na bare
roasere na batoose aacaj. El tejido
cuadrado es utilizado para tapar las ollas de
barro que contienen comida. V. ucaa wniro,
wniro.
Jejeya [hehe.d] inan. caito, afluente del ro
Pir-Paran. ej. Jejeya jodej aacaj yojoori.
Las palmas de yojonor se encuentran en las
cabeceras del cao 1ejeyu. V. apn. mapa

3.
jeocnamuure [he.o.knmu u.e] v.t. poner
junto al otro lado con una parte arriba del otro
(madera, hojas). ej. Wii sneag, yuc i
jeocati ti ejabetijare, quna gaje
jeocnamuucami. Construyendo la estructura de
la casa, l puso un palo que no alcanza al otro
lado, y entonces tuvo que aadir otro. V. bocare,
cnamuare, jeore.
jeomjawaare [he.o.m h.w.e] E,
[he.o.mh.w.e] J v.t. guardar, colocar uno
encima del otro (tejidos de caran, libros).
ej. Wii bar, jeomjawaacama, jota mojire.
Los que techan la casa colocan la caran uno
encima del otro. ej. Rujatutiri jeomjawaacami,
paperatutirire qunocug. l guard los libros
uno encima del otro para que queden en orden.
V. jeonoriare.
jeonoriare [he.o.noi.e] E, [he.o.noi.e] J v.t.
apilar, amontonar (libros, piedras, bloques
para jugar), poner en fila (libros). ej. Ramasa
gtari jeonoria ajer yama. Los nios estn
amontonando piedras en forma de una pirmide.
ej. paperatutirire jeonoriare. amontonar libros.
V. jeomjawaare, juatutiare.
jeore [he.o.e] v.caus. 1 poner encima de. ej. Ti
casabo joe mejere tire jeob y. Yo no lo puse
encima de ese estante. ej. Wjbotuti joejre
soore jeoyuju soo. Ella (lo) puso encima de los
balayes. V. bariabaja jeore, jaajeore,
jaajerubajeore, jeocnamuure, jesare,
jidijeore.
2 hacer todo. ej. Ajijeobeaja y. Yo no
comprendo todo. ej. Soo rojatooye, sotri, wii
gajeni aase jediro juabuujeocaujar.
Mientras que ella baj al puerto, sacaron todas
las cosas que haba en la casa por el lado de
afuera. V. bajeore, basajeore, sijeore.

jeragasero jac, jeragasero
adulto jerugusero, larva jerugusero
jeragasero [he.se.o] an. especie de insecto
(incomible). Corydalus cornutus. ej. Jeragasero,
riaga oco watoa aari, yucrigase jubeajre
sacami. Masa na babec aacami. El
insecto jerugusero vive entre la cscara de un
palo en el agua en su etapa de larva. No es
comestible.
jeruse jariagmu
136 Eduria & Barasana Espaol
jeruse [heu.se] E, [heu.se] J v.i. cantar (hecho
por el macho de la oropndola). ej. mua na
jeruse bto ruyub ti. Cuando las oropndolas
cantan, suena muy ruidoso.
jesare [hes.e] v.i. estar encima de (excepto
sobre la tierra), posarse en o sobre (ave),
montar (caballo, moto). ej. Cmuro joe jesase
sudire juab y. Yo recog la ropa que estaba
encima del banco. ej. o jesag, gaa aami. l
que se posa all es gaviln. V. cnijesare, cure,
juyare, rujire.


jeta
hormiga yanave, tocandira o tucandira, conga
jeta [het] an. hormiga yanave (reg.), tocandira o
tucandira (bras.), conga (especie de hormiga
que pica duro, incomible). Dinoponera grandis
Gur. ej. Jeta, bto jnig aami, i toajama.
Sita watoajre goje cticari, aacama na. La
yanave causa mucho dolor cuando pica. Ellos
viven en su hormiguero adentro de la tierra.
pl. jeta. V. jetabuji.
jeta riar [het.i.] an.s.plural cras de las
hormigas yanave, conga, tocandira. ej. Jeta
rarma wcudicama na. Bto jnicama, na
toajama. Las cras de las hormigas yanave vuelan
por todas partes. Si pican, duele mucho. sing. jeta
rarm. V. mecaya.
jetabuji [het.bu hi] E, [het.buhi] J an. hormiga
yanave (reg. de color negro, pica pero no tan
duro como la hormiga yanave jeta, incomible).
ej. Jetabuji, moigne aacami, toag. Tutu
boarituture aacama. La hormiga yanave
jetubuj es gris y pica. Viven en troncos. V. jeta.

jeta bcro
especie de avispa
jeta bcro [het.bko] an. especie de avispa.
Chalybion californicum. ej. Jeta bcro, utia
wme aaja. Yucre tuyacaj, tia. 1etu bcro
es el nombre de una especie de avispas que se
encuentra pegada a los rboles.
jetaga [het] inan. puerto (sitio/lugar privado
de la familia para baarse, sacar agua, limpiar
comida, lavar loza, etc.). ej. Jetagaj rojaeja,
waire gda sauju i. l baj al puerto, y
destrip el pescado. V. cmu jetaga,
guariajetaga.
jetari sna [heti.sn] an.s.plural tatuyos jetari
sna (un grupo indgena de los tatuyos que
vive en el alto Pir-Paran). ej. Snajoero
aarimacare aacama jetari sna. Los tatuyos
jetur snu habitan en la comunidad de
Cachivera Pia. sing. jetari snag, jetari
snag. V. sna.
jetasi J [het.sui], jcatoi E [hiktoi ] an.
pjaro asoma sombra (rojo, criado por la
gente, tiene huevos de color azul con
manchitas negras). Ramphocelus carbo.
ej. Jetasi, wesegodore qunaro aacami. Joa
sagne aacami. i rare, na bjajama, nare
ecacama. El pjaro asoma sombra se encuentra
en los rastrojos. Tiene plumaje rojo. Cuando la
gente encuentra sus cras, las saca para criar.

jeta wso juro
hoja del arbusto jetu vdso
jeta wso [het.wso.] E, [het.wso.] J inan.
especie de arbusto (utilizado para la caa, vara
de pescar). ej. Jeta wsoma, gmuare aacaj
ti. Tire jaataa, gase wejoo, wejeriama siatuu,
ti rca wai wejecama masa. La vara para pescar
se encuentra en el monte bravo. La gente la corta,
saca la cscara, coloca nailon y pesca. pl. jeta
wso yucri, jeta wsori.
jey, jeyo [hed.] m., f. enemigo, enemiga
(lit. l que uno no quiere ver, ella que uno no
quiere ver; por ejemplo, por celos porque
l/ella cometi adulterio). ej. Gji manajore
macari, y manajo ctijama, i jey
aagja y. Si yo le quito la esposa de otro y si
la tengo como mi esposa, yo sera el enemigo de
l. pl. jeyar. sinn. ateg, wajac.
jare [he .e] E, [he.e] J v.t. cruzar (ro o cao).
ej. Riaga ja, maja ejacoacaj ya ya J / yuja E,
i yaa wiij. Despus de cruzar el ro, llegamos a
la casa de l. caus. jore. V. baajare.
jariagmu [he .i..umu] E, [he.i..u mu] J
s.v.inan. puente hecho de un solo palo.
ej. Jariagmu jeaquedicoasuja. El puente se ha
cado. V. gmubari.
jjo jase
Eduria & Barasana Espaol 137
jjo E, J [heho], jarogo E f. nuera (uso: dicho
solamente en referencia). ej. Eduria to yicari
jner qune, Y jjo yiri wmere
yirgama na. Y mac manajo yiro yaja.
Los eduru y los barasanas dicen: 1jo a la
nuera. pl. jjoa rmiri. V. buji, jmoc.
jj [he.h] adv. temprano, ms temprano (hoy).
ej. Jj guari m? Te baaste ms temprano?
V. rujaj.
jnir [heni.] E, [heni. ] J s.v.an.s.plural
animales que trepan en los rboles (micos,
perezosos, ardillas, culebras, etc.). ej. Jnir
aama na gaquea. Los monos capuchinos trepan
en los rboles. sing. jnig, jnig.
jnire [he ni.e] E, [heni.e ] J v.i. trepar de un
rbol a otro. ej. Yuc rjrijre jni waacami
gaque. El mono capuchino trepa de rbol a rbol.
V. jnituaro, agjnire.
jnise [heni.se] E, [heni.se ] J v.i. transmitirse,
contagiarse con, de, por (la transmisin de una
enfermedad). ej. Rijaye wti joa na yise qune
jnise aauju. La tuberculosis es una
enfermedad que tambin se transmite de uno al
otro.
v.t. contagiar a. ej. jo jair tre aacari,
y aarimacare y tudiejajama, ne tire
jni waayumi, yre yirma na. Si yo regrese
de otra comunidad que tenga la gripe, y est
enfermo, ellos me diran: l ha venido a
contagiarnos. ej. No bojaro na wati
macrianare nare jniuju ti as. La
enfermedad contagi a otros en cualquier lugar
donde viajaron. V. jare, agjnire.
jnituaro [heni.tu.o] s.v.inan. ms (palabra que
se utiliza en contar). ej. cojomo cro jedi, gaje
mo ja jnituaro rcarmri. siete das
(lit. cinco dedos ms dos dedos de la otra mano).
V. cojomo cro.
jare [hee .e] E, [he e .e] J v.t. pintar un
iniciado (con carayur, hecho por la mujer).
V. jarii, sore.
jarii, jario [he.i.i] E, [he.i.i] J
s.v.m., f. iniciado pintado con carayur (uso:
dicho por la mujer); f. jario la mujer que le
ha pintado (uso: dicho por el iniciado).
ej. Jar jariar ctib y, gmoare
yicamo soo. Ella dijo: Yo tengo dos ahijados que
han recibido la primera ceremonia de yurupar.
pl. jariar. V. sore.
jore [he.o.e] E, [he.o.e] J v.caus. prender
(radio, motor, avioneta, planta), encender (luz,
fsforo). ej. Motorore joa. o rocaj
wajaro. Vamos para abajo. Prenda el motor (de
la canoa). V. jare.
v.t.dep. hacer cruzar (al otro lado del ro o
cao; uso: despus de otros verbos). V. jnise,
josare, sajore, majore.
josare [he.o.s .e] E, [he.o.s.e] J v.caus.
transmitir poderes a otro (se refiere al chamn
y al danzador principal). ej. Sg basag baya,
tocrcajine i mac rca i basajama, ire basa
josag yami. Cada vez que el danzador
principal danza con su hijo, est transmitiendo sus
poderes a l. V. jore.
jre [he .e] adv. ya (antes de ahora). ej. Jre
wacoajami. Ya se fue. ej. Jre gajenire
cujeob y. Ya guard todas las cosas.
sinn. to crone aaja. V. maji.
jajuse [hi.hu.se] E, [hi .hu.se] J v.i. sentir un
malestar en el estmago, sufrir de indigestin.
ej. Waibc rii ye cti y barone, yre
jajuaja. Despus de comer carne grasosa me
siento malestar en el estmago. V. jase.
jiare [hi.e] v.t. 1 entrampar, hacer una trampa
para termitas comestibles. ej. Meca na
watirodorema, nare jiare aacaj. En la poca
en que salen las termitas comestibles, se hace
trampa para cogerlas. ej. Meca jiaroana yaja
ya. Vamos a entrampar termitas comestibles.
2 elaborar la caja para guardar plumajes para
la danza. ej. Guiwacaju rca jiayuma na,
maja joa saroti jatarema. Elaboran una caja
con hojas de la palma guwucu para guardar
plumajes.
3 formar lminas anchas con hojas de la
palma guiwaca para hacer paredes.
ej. Guiwacaju jiacari, wii tooyumi. Formando
lminas de las hojas de la palma guwucu, l
encerr la casa. V. guiwacaju, jedojiare, jore.
jare [hi.e] E, [hi.e] J v.i. entrar al camino
desde el monte, a la chagra desde el camino, al
patio desde el camino o la selva, etc.
ej. Macaroca maa manone wacja yig, wiij
ja ejacaj y. Viajando por el monte sin usar
un camino, entr el claro donde est la casa y
llegu. ej. Wa, macaj ja ejacari, ire
jiibuucama na. Fueron, entraron al patio, y le
ordenaron a l que saliera. antn. ojare. V. muiju
i jadi.
jase [hi.se] v.i. (estar) agrio, agria (limn, lulo,
casabe hecho del almidn guardado por
demasiado tiempo), daada (comida). ej. Weta,
tirmj na yujerejre, na naju usajama, bto
jaase aacaj. Si hacen casabe del almidn que
haban guardado por demasiado tiempo, es muy
agrio. ej. Wai sot jacoasuja. To bajiri
barabeaja. La olla de pescado est daada.
Por eso no quiero comerlo. V. gaicoase, mucuse,
jiasam jiib
138 Eduria & Barasana Espaol
sese.
jiasam [hise .m] an. milano tijereta (pjaro
negro, del tamao medio, incomible). Elanoides
forficatus. ej. Jiasam, mini aacami, queerj
joa iig aacari, i cotirojama bto botig
aag. Biajnare bacami. El milano tijereta es
un pjaro que tiene alas negras y un pecho muy
blanco. Come las hormigas manivaras. pl. jiasa.

jiasam
milano tijereta
jibbedo [hib.be do] E, [hiib.bedo] J inan.
bejuco curvado, enrollado (utilizado para
agitar coca y el borde de la canasta para llevar
carga). ej. Jibbedo bedoag yami. l est
haciendo un bejuco curvado para el borde de la
canasta para cargar. V. jibbedomaa.
jibbedomaa [hib.bedo.m] E,
[hib.bedo.m] J inan. especie de bejuco
(utilizado para hacer el bejuco enrollado para
agitar coca y el borde de la canasta para llevar
carga). ej. Jibbedomaane caj gateriabedo
qunocama. Hacen el bejuco enrollado para
agitar la coca del bejuco jbbedomuu.
V. jibbedo.

jicua
canasta para mujer
jicua [hiku ] E, [hiku ] J inan. canasta pequea
para mujer (tejida en forma compacta).
ej. Rmia na gajeni saricua aaja, jicua. Las
mujeres utilizan la canasta jcuu para guardar sus
cosas. V. jiib, rujab.
jidijeore [hidi.he.o.e] E, [hidi.he.o.e] J v.caus.
dejar encima de algo. ej. Bare jeoriaro joej
sotbajare jidijeob y. Yo dej el plato sobre
la mesa. V. jidire.
jidiqueore [hidi.ke.o.e] E, [hidi.ke.o.e] J
v.caus.sing. soltar dejndolo caer (una cosa
como una fruta). ej. Pica m coricare
jidiqueoya. Suelte el vaituto que tiene.
pl. jidiwjare. V. jidire.
jidire [hidi.e] E, [hidi.e] J v.t. soltar. ej. Yre
jidiya m, guure yiboayuju wecja. La
danta rog a la tortuga que le soltara. V. baba
ctijidire, cmotadire, jidijeore, jidiqueore,
jidirocare, jidirujiore, jidituure, jidiwjare,
jidiyoore.
jidirocare [hidi.ok.e] E, [hidi.ok.e] J
v.t.sing. lanzar, tirar (una flecha de un arco).
ej. amare i rio uu yiri, jidirocacam y.
Yo apunt y tir la flecha al venado.
V. jidire, rocare.
jidirujiore [hidi.uhi.o.e] E, [hidi.uhi.o.e] J
v.caus. dejar bajar. ej. Jaariasere misimaane
siatuuri, jidirujioya. Ate el machete con el bejuco
y bjelo. V. jidire.
jidituure [hidi.tuu.e] E, [hidi.tuu.e] J v.t. poner,
dejar (cosa) al lado de la pared o rbol.
ej. Cmea jidituuya. Deje el hacha al lado de la
pared. V. juriatuare.
jidiwjare [hidi.we h.e ] E, [hidi.weh.e] J
v.t.pl. dejar caer (cosas). ej. neari yoojua
wadiboa, jidiwja wadicoab y. Intent traer
los racimos de pupua pero no pude. Los dej en
el camino. sing. jidiqueore. V. jidire.
jidiyoore [hidi.do.o.e] E, [hidi.do.oe] J v.caus.
colgar (cosa, olla). ej. Ramasa joreroma
yig, m gajenijoare wecaj jidiyoocaa.
Para que los nios no molesten sus cosas, cuelgue
su maletn arriba. V. jidire.
jido [hido] pospos. 1 boca, embocadura de cao
o ro. ej. Snaa, Waiyajre jido ctiaja. La
embocadura del cao Sonunu se ubica por el ro
Pir-Paran. V. jode.
2 donde un camino empieza desde otro.
ej. maa jido. donde el camino comienza cerca de
la maloca.
jiib [hii b] inan. 1 canasta (con tejido flojo para
llevar carga). ej. Macaroca aaric yuc,
mjoric wme cti yeene qunocari,
suaacama na, jiibrema. Bto rcsere na
mari jiib aaja. Ellos tejen la canasta jb de
jiimiore jiore
Eduria & Barasana Espaol 139
cortezas de un rbol llamado mjorc. La
canasta sirve para llevar cosas pesadas por la
espalda con una correa que pasa por el frente.
V. jicua, rujab.

jiib
canasta para llevar carga
jiib awe [hi b. we] E, [hib.we] J inan.
atadura de canasta. ej. Jiib awe tadicoaj. Se
revent la atadura de la canasta. sing. jiib awe.
pl. jiib awe, jiib aweri. V. gmo.
jiib cno inan. cargador de canasta (reg.
correa para llevar canastas u otras cosas en la
espalda). ej. Misi gjo na wejoori cno
aacaj jiib cnomaa. El cargador es sacado
del rbol ms gdjo. ej. Jiib cno wasoacari,
maa. Cambie el carguero de la canasta y
crguela. sinn. misi gjoro.

mua jiibri
nidos de oropndolas
2 nido del oropndola. ej. Yuc bto
maricjre, jiibri yoocama na, mua. Las
oropndolas cuelgan su nido en un rbol muy
alto. V. mini jiib, mu.
jiimiore J [hii.mi.o.e], jiirore E v.t. reunir.
ej. Buer jacare jiimiocari, na buerere
goticama ra masare buer. Los profesores
reunieron a los padres de los estudiantes y
hablaron de los redimientos acadmicos de sus
hijos. (lit. Los profesores reunieron a los padres de
los estudiantes y hablaron de sus estudios.)
V. jiire, miniejare, miniqueare, rjare, qui
juamiore.
jiimoore [hii.mo o.e] E, [hi.moo.e] J v.t. llamar
(para que otro ascienda un cerro). ej. nare
jiimoojeocaa. Cnir wadiato. Llame a todos
para que asciendan (a la casa) a dormir. V. jiire.
jiire [hii.e] E, [hii.e] J v.t. ordenar que venga,
invitar a una danza. ej. Soore jiiaya m!
Ordnele a ella que venga! ej. Mare jiicami
Sabino. Sabino les orden que vinieran.
ej. Idire na idiroto rjoro masare queti
Gtaweya tanare, ajitirnre, Ma qune
idire idir way yirma masare jiir. Antes de
tomar chicha, van a llamar a los (que viven)
cerca del cao Piedra con la invitacin: Ustedes
tambin vengan a tomar chicha. V. coajiire,
jiirore, jiisore, jiiweore, jimiore, jiimoore.
jiirore E [hii.e.o.e], jiimiore J v.caus. reunir
a. ej. Masare jiiroa m! Rene a la gente!
ej. Ado waisicaana, adoanare qune jiirori,
uubueriawiire bararja ma, yare
yicami pai. El padre dijo a los de ro arriba y a
los de ac que reuniramos para construir una
capilla. V. jiire.
jiisore [hii.soo.e] E, [hi.soo.e] J v.caus. invitar,
llamar para que entre a la casa. ej. Macaj
aar jedirore, wiij jiisocaa. Llamen a
todos que estn en el patio para que entren a la
casa. V. jiire.
jiiweore [hii.we.o.e] E, [hii.we.o.e] J v.caus.
llevar al compaero de otro, dejndolo solo.
ej. Y babare jiiweocoajama na. Se llevaron a
mi compaero. V. jiire, weore.

jioidiriabaja
tazn
jioidiriabaja [hio.idi.i..bh] E,
[hio.idi.i..bh] J s.v.inan. tazn. sinn. bare
jeoriabaja, bare jeoriacooro, bare sariabaja,
bariabaja.
jiore [hio.e] E, [hio.e] J v.t. verter, echar,
derramar (lquido, faria); tanquear, echar
(gasolina). ej. Yre qune y mocooro
jmro naju gatere jiojeoya. A m tambin, eche
una mano llena de faria. ej. Wrica weag,
ye jiocari, wcami. El piloto tanquea la
avioneta y hace vuelos. V. jioreare, jiosare,
jioreagoore jc
140 Eduria & Barasana Espaol
yuere.
jioreagoore [hio.e.oo.e]E, [hio.e .oo.e] J
v.t. vaciar (comida, tierra; uso: no se usa para
lquidos). ej. Sot sase widire
jioreagoocaa. Vace la olla de basura.
V. jioreare.
jioreare [hio.e.e] E, [hi o.e.e] J v.t. botar
(basura), verter (comida, tierra; uso: no se usa
para lquidos). ej. Widire gojej jioreacaa.
Bote la basura en el hueco. V. jiore, jioreagoore.
jiosare [hio.s .e] E, [hi o.s.e] J v.t. echar en
algo, llenar por verter o vaciar (faria; uso: no
se usa para lquidos). ej. Jairo naju gatere yre
jiosabosaya m. Eche mucha faria para m.
V. jiore, reasare.

jisarm
especie de tangara
jisar [his] E, [his ] J an.s.plural
tangaras jisar (especie de pjaro). Tangara
spp. ej. Au yuc ricaare bacama jisar. Los
pjaros tangara comen la fruta de la mata de
carur. sing. jisarm.

jitiri
sirir sureo, papamoscas, doral, muscaria
jitiri [hitii] an. sirir sureo, papamoscas, doral,
muscaria. Tyrannus niveigularis. ej. Jitiri,
becoare, diroare qune bacami. i agjama,
Ptiri, ptiri yicami. El pjaro sirir sureo se
alimenta de moscas y saltamontes. Cuando canta,
dice: Pitr, pitr.
jiyarisa [hid.i.s] inan. caito, tributario
pequeo. ej. Waiya jiyarisa aaja Gtaweya. El
cao Piedra es un tributario del ro Pir-Paran.
pl. jiyase. V. mojorisaaca.
jiyase [hid.se] v.i. desembocar en.
ej. Yojoyajre jiyayuju Oco botiya wme
ctiya. El caito llamado Agua Blanca
desemboca en el cao Yojoyu. ej. Musacama,
Riajasare jiyaroja. To bajicari, Ewrare jode
ctiroja. El ro Tiqui desemboca en el ro Vaups
y nace en la laguna Ewru.
s.v.inan.f.n.esp. tributarios. ej. Waiyare jiyase
adocrcayari aaja y masise: Oco saa,
Jmoria, Gtaweya, to crone. Segn mi
conocimiento, estos son los tributarios del ro
Pir-Paran: El cao Colorado, el cao Tat y el
cao Piedra. sing. jiyarisa.
jare [hi .e] E, [hi.e] J v.t. arrancar (tronco,
raz, diente), sacar (espina, diente). ej. Y
gujia bto jniaja ti. Yre jaa m. Me duele
mucho el diente. Squemelo. (lit. mi diente)
ej. Wiigodore, na goojama tuturire mano
jareacacama. Cuando limpian el sitio donde
van a construir una casa, sacan los troncos.
sinn. taruare. V. sarejare, teare, tarudere.

jcatoi E, jetasi J
asoma sombra
jcatoi E [hiktoi], jetasi [het.sui] J an. pjaro
asoma sombra (rojo, criado por la gente, tiene
huevos de color azul con manchitas negras).
Ramphocelus carbo.
jco [hiko] E, [hi ko] J an. gusano, larva de
algunos cucarrones, escarabajos (que come
madera). ej. Gbo t aacaj, jco cti. La
larva jco se encuentra en el rbol castao.
V. bo jco, cmoca jco, jeajco, ojorica jco,
sna jco, wasu jco, yuc jco.
jc [hiko o] E, [hiko] J an. caries (la causa de
dolor de diente o muela). ej. Manire guji ti
jcoje jiyire
Eduria & Barasana Espaol 141
jnijama, Jc, mani gujire bag yigmi
yimasiaja mani. Cuando los dientes nos duelen,
sabemos que tenemos caries.
jc jnise dolor de diente, muela.
jc wisiose dolor de diente, muela. V. wisire.
inan.f.n.esp. plumaje de la cola de aves.
ej. Gaama, rujayrri jco cticami. El gaviln
tiene una cola con plumaje rayado. pl. jc.
sing. jcoa [hi ko] E, [hi ko o] J una pluma.
V. jcoro cola de animales, apn. dibujo de la
corona de la danza tejida para las plumas del
mochilero.
jcoje [hiko he.] inan. especie de rbol (intil,
produce fruto no comestible). ej. Jcoje, yuc
aaja, macarocare aaric. Ricaa bari mee
aaja. El rbol jcoje es de la selva. No tiene
fruta comestible. pl. jcoje yuc.
jcomene [hiko.me ne ] inan.f.n.esp. 1 guamas
jcomene (especie comestible, silvestre; uso: se
dice menos que bue mene).
sing. jcomenero. pl. jcomene, jcomenerori
guamas.
2 especie del guamo silvestre. sing. jcomene.
pl. jcomene yuc, jcomene yucri guamos.
sinn. bue mene.
jcomene [hiko.me ne.] E, [hiko.mene.] J inan.
especie de guamo silvestre (uso: se dice menos
que bue mene). pl. jcomene yuc,
jcomene yucri guamos. sinn. bue mene.
jcoro [hiko .o] E, [hiko.o ] J inan. cola de
animales (excluyendo los pjaros). ej. Jcoro
joa mag aami oa. La zarigeya no tiene pelo
en la cola. V. jc plumaje de la cola de aves,
apn. dibujo de la culebra, el pez.

jcoroam
especie de gusano, larva
jcoroa [hikoo ] an.s.plural gusanos jcoroa
(especie comestible, como los mojojoy pero
ms pequeo). ej. omo sniriore, aacama
jcoroama. Bajama, bto qunar aacama.
Las larvas jcorou estn en las palmas de patab.
Son muy buenas para comer. sing. jcoroam.
V. wadoa.
jcoroa cne [hikoo.ko ne] an. pjaro
carpintero selvtico. Campephilus
haematogaster. ej. Jcoroa cne, i ruj joa
sag aacami, jcoroare bacami. El carpintero
selvtico tiene plumas rojas por su cuerpo, y se
alimenta de larvas jcorou. V. cne.

jcoroa cne
carpintero selvtico
jcoroa yucua [hiko o.duku] E,
[hikoo.duku] J an.s.plural gusanos jcoroa
yucua (especie comestible). ej. Jcoroa yucua,
omo sniriore aacama. Jcoroa rtoro
bsa yoer aacama. Las larvas jcorou yucuu
estn en las palmas marchitadas de patab. Son
ms largas que las larvas jcorou. sing. jcoroa
yucuam. V. jujuar.

jcoroa yucuam
especie de gusano
jco saroa [hiko .su.o. ] E, [hiko.su.o.] J
an.s.plural sardinas colirrojas jco saroa.
ej. Riajasajre aarma jco saroa. La especie
de sardina colirroja se encuentran en el ro
Vaups. sing. jco saroam. V. yojoar.
jiju [hii.huu] inan.f.n.esp. hojas jiju de un
arbusto (amargas). ej. Jnamire jiju sesene
tuurcja y yitoauju Meni. Men pens:
Voy a untar las hojas amargas jju sobre mi
nieto. sing. jijuro. pl. jiju, jijurori.
V. jij, rujajuro.
jij [hii.hu.] inan. especie de arbusto con hojas
amargas. pl. jiju yuc, jiju yucri. V. jiju.
jiyire [hii.di.e] v.t. sonarse, limpiarse (las
narices). ej. Jiyiya m! Sunate la nariz!
sinn. yireare.
jno jore
142 Eduria & Barasana Espaol

jno
go, anaconda
jno [hino] an. go, anaconda, boa (nombre
general para culebras no venenosas que
agarran sus vctimas por morderlas y las matan
por apretarlas hasta que se mueren, y que se
encuentran cerca de o en ros o caos (desde el
punto de vista de la gente indgena). Boa
constrictor, Eunectes murinus. ej. Jnore sa
yicari, ire wejoocama na. Despus de matar el
go, ellos le sacan la piel/el cuero. V. bodeca
jno, boe jno, maca jno, ria jno.
jno boc an. especie de anaconda de color
claro. ej. Jno boc na yigma, botiri gogoane
aacami. La anaconda blanca es pecosa. ej. a
mona, wecaana aaujar na. Dicen que las
anacondas dnu monu viven arriba (en los
rboles). pl. jno mona.
jnob V. jnom.

jno jogoro
lagunero cenizo
jno jogoro [hino.hoo o] E, [hino.hooo] J an.
lagunero cenizo (especie de halcn). Circus
cinereus. ej. Jno jogoro, gaa aacami. Jnone
gaa godowedicari, macabaag bajiyuju
yicama. Dicen que el go se convierte en el
halcn lagunero cenizo para buscar comida.
V. gaa.

jnom
matafro, sebucn
jnom [hino.m], jnob inan. matafro (reg.),
cebucn o sebucn (colador cylndrico con que
se separa el yare del almidn de la yuca).
ej. uuanarib aaja ti, jnom. Cja
bujeriab aaja. El matafro es un cilindro tejido
que se comprime/encoge (para meter o sacar la
masa de yuca). Se utiliza para exprimir la masa
de yuca. V. bujere.
jno riacata [hino.i.kt] E, [hino.i.kt] J
an. piquero patiazul (especie de ave acutica).
Sula nebouxii. pl. jno riacata. sinn. wnari.
V. cata, ria cata.

wai jore
ensartar pescado con un bejuco
jore [hio.e] v.t. enhebrar (aguja), chaquilar
(pepas, chaquiras), ensartar (pescado con un
bejuco). ej. Sudiro mani tiaroto rjoro,
gjojotare ytamaa jocari, tiaja mani. Antes
de coser nuestra ropa, enhebramos la aguja.
joa joaroa
Eduria & Barasana Espaol 143
ej. Misimaa rca, waire jom y. Ensart el
pescado con un bejuco.

joaroori
vainas del fruto jou
joa [ho ] inan.f.n.esp. frutas joa (de una especie
de mata con vainas largas y negras, y con
pepas largas semejante a frjoles; las pepas son
cubiertas con una substancia dulce y
comestible.). ej. Joa, yuc ricaa aaja,
rujaroori aase, tire bacama masa. 1ou es una
fruta plana y larga de un rbol, y es comestible.
sing. joaro. pl. joa, joaroori.

joara, joaro
pluma
inan.f.n.esp., cl.irreg. el pelo, pelos; el cabello,
cabellos (persona, animal), plumaje, plumas de
pjaro, alas de mariposa y otros insectos.
ej. irema joa suaamo. Ella le corta el cabello a
l. ej. Maja joa jeocari, basayujar na. Dicen
que pusieron coronas de plumaje y bailaron.
ej. Srise, sase, smese qune joa cticama
na, jogoroa. Las mariposas tienen alas de color
amarillo, rojo y azul. sing. joara, joaro. pl. joa,
joarari. V. rujajoara, apn. dibujo del cuerpo.
joa abea jeore [ho.be.he.o.e] E,
[ho.be .he.o.e] J recoger el pelo en un
moo. sinn. joa mijeore. V. rujaabea.
joa mijeore recoger el pelo en un moo.
sinn. joa abeajeore.
joa josuare s.v.inan.f.n.esp. ganchos. ej. Joa
josuare, gawa coma tire. Rmia rine tire
josuacari aama, joa yoer aari. Los blancos
tienen ganchos. Solamente las mujeres los utilizan
para su cabello puesto que es largo. sing. joa
josuariaro. pl. joa josuare, joa josuariarori.
joa moaeare s.v.inan.f.n.esp. ganchos.
sing. joa moaeariaj. pl. joa moaeare, joa
moaeariajri.
joa siaria [ho.sii] E, [ho.sii ] J s.v.inan.
broche del cabello, pasador del pelo (utilizado
para recoger el pelo). ej. Joa siaria comemo
y manajo. Mi esposa no tiene broche del
cabello.
joa soroa jedig [ho .soo .hedi.] E,
[ho.soo.he di.] J s.v.m. pajarito que tiene
plumas recientemente brotadas. ej. irema
ecajama, bcacoarami. Joa soroa
jedicoasumi. l tiene plumas en todo el cuerpo.
Ya est bueno para criar. pl. joa soroa jedir.
V. rujasoroa.

joa suariaro
tijeras
joa suariaro [ho.su.i..o] E,
[ho.su.i..o] J s.v.inan. tijeras. ej. Joa
suariaro, tire cocama gawa. Masa qune tire
bojar aari, waja yicari, core aaja. Los
blancos tienen tijeras. Los indgenas tambin las
quieren y las compran. pl. joa suare,
joasuariarori. V. suare.
Joajna [ho.hu n] inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido por el ro Pir-Paran.
ej. Waiyare aaja ti, Joajna wme cto,
gtajoero, Rmi gbo wme ctijoero
rocajaacare. La cachivera 1oujnu se encuentra
por el ro Pir-Paran un poco debajo de la
cachivera Rm gbo. V. apn. mapa

2.
joa mno [ho .m nu.] E, [ho.m nu.] J inan.
especie de arbusto (que se utiliza para hacer
varas para pescar). ej. Joa mnore
jaataacari, wai wejeri qunocama. Cortan el
arbusto jou mono y hacen varas para pescar.
pl. joa mno yuc.
joaajo [ho.ho] inan.f.n.esp. cabello suelto
(cabello de mujeres cuando no est en forma
de un moo o castaa). ej. Sgri rmia
joaajori, yoer aama. Algunas mujeres tienen
cabello largo/suelto. V. rujaajo.
joare [ho.e] E, [ho.e] J v.t. retorcer para abrir
(frutas como guamas para comer). ej. Menero
joasia, m macre. Abra una vaina de guama
y dle a su hijo.
joaroa [hoo] an.s.plural hormigas joaroa
Joaya jojiore
144 Eduria & Barasana Espaol
(especie incomible, muy pequea). ej. Jetaga
aase m sudire joaroa yracauma. Las
hormigas jourou han daado la ropa que dejaste
en el puerto. sing. joaroam.
Joaya [ho.d] inan. ro Papur. V. apn. mapa1.
jode [hode ] pospos. cabecera, fuente, nacimiento
del ro. ej. Snaa jode waj y. Fui a la
cabecera del cao Sonunu. V. jido.
jode gawa [hode.w] an.s.plural carijona
(grupo indgena). sing. jode gaw, jode gawo.
joe [hoe ] pospos. sobre, encima de. ej. Ti casabo
joere tire jeobej y. Yo no lo puse sobre la
mesa.
joe jeare llegar a la cima de un cerro o el
rpido de un ro. ej. Gta joej aari wiire
aroana, maja joe jeacoacaj ya. Fuimos hasta
la cima de la montaa para conocer la casa de
all.
jogag, jogago J [ho.], boag, boago E
s.v.m., f. (estar) podrido, podrida (persona,
animal). V. jogase.
jogase J [ho.se], boase E v.i. (estar) podrido,
podrida, podrirse. ej. Cmua m yaaga
jogacoasuja tia. Su canoa est podrida.

jogoro
mariposa
jogoro [hooo] an. mariposa. ej. na gneriajre
ejayujar na, jogoroa. Dicen que las mariposas
llegaron al lugar donde ellas (mujeres) haban
orinado. V. m, mboc, wti jogoro, w
yooro.

jogoro misi
especie de bejuco
jogoro misi [hooo.misi] E, [hooo.misi] J
inan.f.n.esp. especie de bejuco (maleza de la
chagra). ej. Jogoro misi, widi aaja, wesejre
judise. 1ogoro ms es maleza que brota en la
chagra. sing. jogoro misimaa. pl. jogoro misi,
jogoro misimaari. V. misi.
jojamaa [hoh.m ] E, [hoh.m] J inan.
especie de bejuco (utilizado para construir la
casa). ej. Jojamaa, wii siariamaa aacaj. El
bejuco jojumuu est utilizado para amarrar la
casa (en su construccin).

jojia
ucuqu o ucugui
jojia [hohi] inan.f.n.esp. ucuqu o ucugui (bras.
frutas comestibles de un rbol silvestre).
Ecclinusa balata Ducke. ej. Macarocajre
aacaj jojia, masa jediro na base. La ucuqu
se encuentra en la selva y toda la gente la come.
ej. aco ctia aaja jojia. Ucugui es una fruta
que tiene una asa. sing. jojia. pl. jojia, jojiari.
V. joji, oco jojia.

jojia aje
juguete
jojia aje [hohi.he] inan. juguete (hecho de
las pepas de ucuqu que los nios giran y tiran
de una cuerda para hacer un ruido). ej. Jojia
aje, ti srare bjacari, ajeria qunocama na.
Cuando encuentran dos semillas pegadas de
ucuqu, hacen un juguete. sing. jojia ajea. pl. jojia
aje. V. rujasmoa.
jojiore [hohi.o.e] E, [hohi .o.e] J v.t. 1 desatar,
soltar (canoa, animal, zapato). ej. Bto
siariasne ti aajare, jojiomasimemi. l no
pudo desatarlo porque era muy bien atado.
ej. Y siatuuboariire jojiocari, ta
rudicoarimi. Despus de desatar l que yo haba
atado (animal), l lo llev a escondidas.
ej. Cmuare jojioya m! Suelte la canoa! /
Desate la canoa! sinn. jare. V. jidire, jojise.
2 desenrollar, desdevanar (hilo, nailon para
pescar). ej. Ytajuriare bujacari, yeerimaaca
jojire jorereare
Eduria & Barasana Espaol 145
jojio mim y. Encontr un carrete de hilo, lo
desdevan y saqu un corte corto. V. a
uujojise.
3 descoser. ej. Sudiro na tiaboarere jojio
yoocaa, Yoaritobsa aato yir. Descosa
las puntadas del pantaln para alargarlo.
jojire [hohi.e] v.i. (ser/estar) activo, activa;
eficaz. ej. Bto jojig i aajare, ire bojaama
masa. La gente lo quiere a l porque es muy
activo. V. apn. II. Diccionario de los
sufijos: -joji.
jojise [hohi.se] E, [hohi.se] J v.i. 1 abrirse
(renuevo, vstago). ej. Reojotia jojiyuja. La
palma de mirit se abri un renuevo.
ej. Jejecajejotia jojirijotiare mimi. l sac un
renuevo que se abri de la mata jeje.
V. rujajotia.
2 desenrollarse (culebra). ej. Yuc rca ire
y jaarone, uujoji waacoami a. Cuando yo
golpe la culebra, ella desenroll y se fue. V. a
uujojise.
joji [hohi.] inan. rbol de ucuqu (bras.). pl. joji
yucri. V. jojia.
jojiye [hohi.de] adv. (estar) difcil, sufrir.
ej. Jojiye baji wab y. Fue un viaje difcil.
sinn. josari.
jojiye gotire (estar) difcil de hablar. ej. jo
rijar aari, jojiye gotib ya. Por tener la gripa
fue difcil contar un cuento.
jojiye moare (estar) difcil de trabajar.
ej. Cmuare jojiye qunoboacaj y.
Mejacoasuja. Fue difcil hacer la canoa. Y ahora
se me perdi.
jojiye tmore sufrir. ej. Bcr aar, jojiye
tmorarja mani. Cuando seamos ancianos
sufriremos. V. bjaare, rgre, tmore.

jojo
trogn
jojo [hoho] E, [hoho] J an. trogn, quetzal. Trogon
spp. ej. Jojoa, diroare bacama. Cotia srir,
gjerja cotia sar aacama. na agjama,
Jo, jo, jo yicama. Los trogones comen
saltamontes. El plumaje del pecho inferior es
amarillo o rojo. Cuando cantan, dicen: 1o, jo,
jo. V. rica jojo, r jojo.
joo joo joo [hoo.hoo.hoo] onom. sonido que hace
el tigre. ej. Joo joo joo yi oca ruyumi
macarocaag yai, barii sag. Se escuch el
sonido de un tigre cogiendo a un animal. V. yai.
joore [hoo.e] v.caus. hacer flotar. ej. Masa
mniato yir, cmua jooyuur waj ya.
Fuimos a dejar la canoa en el puerto (flotando)
para que suba la gente. ej. Wii snearar,
yejejo yucre cmuaj sateer, jooyuucama.
Ellos no metieron la madera yejejo yuc para la
construccin de la casa adentro de la canoa, sino
la dejaron de flotar hasta llegar al puerto ro
abajo. ej. Ti jetagane majajoomasiboab ya,
cmuare. Ayer nosotros dejamos la canoa
(flotando pero atada) en ese puerto. V. jayare.
v.i.dep. acostumbrarse (uso: despus de otros
verbos). V. ajejoore, bajoore, aajoore.
joose [hoo.se] E, [hoo.se] J v.i. multiplicarse,
reproducirse. ej. Tocrc yucne ricaa cti
joobateaja, gaje yucri judibcato yiro. Cada
uno de los rboles tiene pepas que se caen en
diferentes lugares, y en esa manera se multiplican
los rboles. V. batere.
jorase [ho.se] E, [ho.se] J v.i. abrirse (llaga,
herida). V. cmi jorase.
joremacare [hoe.mk .e] E, [hoe.mk.e] J
v.t. abrir y buscar en (bolsa, maletn). ej. Y
wasojoajre joremacaa. Saria saroja.
Busque en mi maletn. All debe estar la linterna.
jorere [hoe.e] E, [hoe.e ] J v.t. 1 sacar para
cambiar (el techo y otras partes de una casa de
la casa vieja a una nueva). ej. Gaje wii
sneacari, i aasori wiire jorecami, moji
juag. Despus de construir el armazn de una
casa, sac el techo hecho de caran de la casa
vieja para ponerlo sobre la otra. ej. wii jorere.
cambiar el techo de la casa vieja a la nueva.
V. jorereare, wii rocare, wii waweore, wii
jorere.
2 abrir (bolsa). ej. Joreri, batooya. Abra (la
bolsa) y comparta (lo que est en ella). V. jnare,
turajoa jorere.
jorereare [hoe.e.e] E, [hoe.e .e] J v.t.
derribar techo de hojas (para reemplazarlo).
ej. Moji boasere jorereacari, mame wasoab
y. Derrib el techo daado y lo reemplac.
V. jorere, reare.
jorero jc
146 Eduria & Barasana Espaol

jorero
especie de langosta
jorero [hoeo] an. especie de langosta (verde e
incomible). ej. Jorero, smegne aacami.
irema mani iajama, bto reteacami. Barii
mee aacami. La langosta jorero es verde. Si la
agarramos a ella, patalea defendindose. No es
comestible. ej. Ju bag aami jorero. La
langosta come hojas. V. diro.
joreroc [hoeok.] E, [hoeok.] J inan. especie
de rbol (intil). ej. Wesegodojre bto
aacaj, joreroc yuc. Hay muchos rboles
joreroc yuc en los rastrojos. pl. joreroc
yuc.
josa an.s.plural grupo indgena nmade llamado
mac. sing. jos, joso. sinn. josa masa.
josa masa [hos.m s.] an.s.plural grupo
indgena nmade llamado mac. ej. Jasajre
aaujar josa masa. El grupo indgena nmade
mac vive cerca del ro Apaporis. sing. josa mas,
josa maso. sinn. josa.
josari [hos.i] adv. difcil de hacer, con
dificultad. ej. Wrica maare josari moaujar.
Fue difcil para ellos trabajar en la pista.
sinn. jojiye. V. josase.
josari mee E, josari meje J fcil. sinn. no
bajiro meje. antn. josase.
josase [hos.se] E, [hos.se] J v.i. (estar) difcil,
sufrir. ej. Oca moare josaja ti, yre. El trabajo
con la lengua es difcil para m. / El trabajar con
idiomas es difcil para m. ej. Bto josaja, m
oca y agro. Para m es difcil hablar en su
lengua. ej. Bto macajosarcja y. Sufrir
mucho buscando(lo). ej. Cmua qunore bto
josaja. Es muy difcil hacer una canoa. sinn.
sejare. antn. josari mee, no bajiro mee, no
bajiro meje. V. josari.

jota
espina
jota [hot] inan.f.n.esp. 1 espinas. ej. neo,
bto jota ctio aaja. La palma de pupua
tiene muchas espinas.
2 cuernos de un animal. ej. Jota ctig aami
ama. El venado tiene cuernos. sing. jota.
pl. jota, jotari. V. rujaa.
jotaji [hot.hi] E, [hot.hi] J inan. bastn
sagrado de los pays (hecho del palo de
corazn). ej. Macaroca aaric yuc, go
wme ctire jaawaacari, qunocama
jotajirema. Tijire coami cmu. Sacan una
corteza del rbol llamado go y hacen el bastn
sagrado de los pays. V. go.
jota moji [hot.mohi ] inan.f.n.esp. especie de
caran (bras. que tiene espinas, utilizada para
techar la casa). ej. Jota mojine wii bar yama,
jar masa. Dos personas estn techando la casa
con hojas de caran jotu moj. sing. jota
mojiquee. pl. jota moji, jota mojiqueeri.
V. moji.

jco, co
vaco colorado
jco [hoko] an. vaco colorado (especie de garza
moreno, con plumas claras y marcadas de la
pechuga, vive cerca del ro, come pescado).
Tigrisoma lineatum. ej. Riaga tre aacami
jco. Waire bacami. i agjama, Jco, jco
yicami. La garza vaco colorado vive cerca del ro.
Come pescado y cuando canta, dice: 1co,
jco. sinn. co.

jc
caloche, caballito, itui
jc [hok] an. caloche, caballito, itui (reg. pez
de color negro, comestible). Sternopygus
macrurus, Eigenmannia virescens. ej. amij
wsia rca mani ruuwejerore bacami jc.
jore juauure
Eduria & Barasana Espaol 147
irema bajama, bto qunacami. El pez
caloche se pesca en el fondo del ro durante la
noche con lombrices. Es rico para comer.
V. bosio, rique, rujajcorosmiri, sijiru.
jore v.caus.dep. hacer entrar (uso: despus de
otros verbos). V. ajore, jjare, uujcure,
tuurocajore, tajore.
jreore [hoe.o.e] E, [hoe.o.e] J v.caus. (hacer)
delgado, delgada (canoa). ej. Jubeare sare
jreojeo yicari, wejcaj y. Excav adentro
(de la canoa) hacindola delgada, y la arrastr.
V. jrese.
jrese [hoe.se] v.i. (ser/estar) delgado, delgada
(canoa, casabe, hoja, papel, banco, pluma);
fino, fina (hoja, papel, pluma). ej. Cmuare
bto jrericaj qunocari, i soejare
ajoracoacaj. Hizo una canoa tan delgada que
cuando trat de ampliarla con el fuego, hizo un
hueco. ej. jreritoaca. una torta de casabe
delgada. caus. jreore. antn. tbse. V. jare,
rujawaaro.
juaare [hu .re] E, [hu .e] J v.t. barbasquear
(reg. colocar barbasco en el agua para
envenenar los peces). ej. Ejomisi sa, juar
wacaj ya, riorijaca. Embarcamos el
barbasco (en la canoa) y fuimos a barbasquear
pescado un poco antes del anochecer. sinn. wai
juaare. V. rma jeore.
juare [hu .e] v.i. 1 entrar en palos podridos
(cucarrn), entrar para depositar huevos
(niguas, gusanos de moscas, reinas arrieras).
ej. Wmbuu wese aase gmubore juacami.
El cucarrn wdmbuu entra en los palos podridos
de la chagra. ej. Yai macre bto gmusua
juacama. Las niguas entraron en los cachorros.
V. juure.
2 atascarse en lodo, barro, fango. ej. Boaro
tata ctiro wadica yig, juacoaj y.
Viniendo por tierra pantanosa y rocosa, me
atasqu en el fango.
juaariaya [hu .i..d] E, [hu.i..d] J
s.v.inan. cao barbasqueado. ej. na
juaariayarene quna juaab ya. Nosotros
barbasqueamos otra vez el caito que ellos
barbasquearon. V. juaare.
juargre [hu..e] v.i. meterse en
(pantano, charco). ej. Wrica juargcaj
gojejre. La avioneta se meti en el charco.
V. juare.
juabatocure [hu.bt.o.kuu.e] E,
[hu.bt.o.ku u.e] J v.t. separar por el suelo. ej.
Gajeyeni ejasere juabatocua. Separe las
cosas que llegaron. V. sibatoore, juare.
juabato otere [hu .bt.o.ote.e] E,
[hu.bt.o.ote.e] J v.t. trasplantar (matas para
que crezcan ms separadas). ej. Cacao ajere
yuje cu, ti judiro a, gajero juabato otere
aacaj. Se siembra cacao en un lugar y cuando
se brotan, se las trasplantan ms separados.
V. otere.
juabuure [hu.buu.e] E, [hu.buu.e] J v.t.pl.
llevar, sacar afuera de la maloca (cosas).
ej. Cmurorire juabuuri, coeya. Saque los
bancos (de la casa) y lvelos. sing. mibuure.
V. juare.
juagmeore E, J [hu . me.o.e] E,
[hu.me.o.e] J v.t.pl. alzar y pasar al otro
lado o sitio (cosas). ej. Y yeere
juagmeobosaya. Lleva mis cosas al otro lado
(de la cachivera).
juagmeore E, juajdare J alzar y voltear
(cosas, pescados muqueados, hojas de tabaco).
ej. Yre mnorori juagmeobosaya. Voltea las
tortas de tabaco (en forma y tamao de arepa).
sing. migmeore. V. juare.
juajeore [hu.he.o.e] E, [hu.he.o.e] J v.t.pl.
alzar y colocar encima de (cosas). ej. Wai
sesog, jeame weca aari casabo joej nare
juajeocami. l alz los pescados y los coloc
sobre la plataforma arriba del fogn para
ahumarlos. sing. mijeore. V. juare.
juajdare J [hu.hd.e], juagmeore E v.t.pl.
coger y voltear (cosas). ej. Wai na airo
acari nare juajdojeorimi. Al mirar que los
pescados estaban cocinados por un lado, l los
volte. sing. mijdare. V. juare.
juamiocure J [hu.mi.o.kuu.re ], juarocure
E v.t. recolectar y amontonar. sinn. juamiore.
juamiore J [hu.mi.o.e], juarore E v.t.
recolectar y amontonar. sinn. juamiocure.
juamoore [hu.m.oo.e] E, [hu.m.o o.e] J v.t.pl.
trastear, hacer subir (cosas a una parte ms
alta). ej. na yee jairo ti aajare, juamoocug
yoaro sejab y. Puesto que ellos tenan hartas
cosas, yo las estaba trasteando (dejndolas en
una parte ms alta) por mucho tiempo.
sing. mimoore. V. moore.
juamojeore [hu.m.o.he.o.e] E,
[hu.m.o.he.o.e] J v.t.pl. alzar, guardar (cosas)
encima de. ej. Casabo joej jairo naju gatere
juamojoemo soo. Ella guard mucha faria
encima de la plataforma.
sing. mimojeore. V. juare.
juauure [hu .u u.e] E, [hu.uu.e] J v.t.pl.
alzar y extender, entregar, ofrecer (cosas).
ej. Yre waja yiya yig, wai juauumi. l me
ofreci pescado para que yo lo comprara.
sing. miuure. V. juare.
juare juejna
148 Eduria & Barasana Espaol
juare [hu .e] E, [hu.e] J v.t.pl. 1 llevar, sacar,
recoger, traer (cosas). ej. Gajenire juawasa
m! Lleve las cosas! ej. Jiibj adire
juasacaa m. Saque stos y chelos en la
canasta. ej. Jea juaroana yaja ya. Nosotros
vamos a recoger lea. ej. Gajenire juaway
m! Traiga las cosas! gram. la raz verbal
jua- ms el sufijo de movimiento -a o la raz
verbal wa ir, ms un sufijo que indica
direccin de movimiento como -ya imperativo
prximo significa traer. sing. mire. V. jea
juare, juabatocure, juabuure, juamojeore,
juarmore, juarudire, juasare, juatutiare,
juawiocure, juawrore, qui juamiore.
2 curar, sanar enfermedades. ej. as juag
aami Lorenzo. Lorenzo cura (lit. saca)
enfermedades. V. basere, catiore, juareare.
juareare [hu.e.e] E, [hu.e.e] J v.t.pl.
1 sacar y curar (enfermedad).
2 sacar y botar (piojos). ej. Guia juareago yaja.
Estoy sacando piojos. V. juare, reare.
juarmore [hu.e mo.e] E, [hu.emo.e] J v.t.pl.
llevar ms, ayudar en llevar. ej. Najure jairo
bsa juarmoa. Lleve ms casabe. ej. Yre
juarmobosami. l me ayud en llevar la carga.
V. juare.
juarocure E [hu.e.o.kuu.e], juamiocure
J v.t. recolectar y amontonar. ej. Ya
ruacusere juarocu gajano, macaj ya.
Amontonamos la yuca brava que habamos
recolectado, y al terminar (la) cargamos.
sinn. juarore. V. qui juarocure.
juarore E [hu .e.o.e], juamiore J v.t.
recolectar y amontonar. ej. Quircre
juamioa ma. Ustedes amontonen los tallos de
yuca. sinn. juarocure. V. qui juarocure.
juarudire [hu.udi.e] E, [hu.u di.e] J v.t.pl.
robar de escondidas (cosas). ej. Gjamona ria
juarudiyuma na. Ellos robaron los huevos de la
gallina. sing. mirudire. V. mare, juare.
juasare [hu.s.e] E, [hu.s .e] J v.t.pl.
empacar (cosas). ej. Papera jataj, na sudire
juasawaacoama. Empacaron su ropa en una
caja de cartn y se fueron. V. juare.
juatuajere [hu.tu.he.e] E, [hu.tu.he.e] J
s.v.inan. rompecabezas.
juatutiare [hu.tuti.e] E, [hu.tuti.e] J v.t.pl.
amontonar, apilar. ej. Paperatutirire
juatutiajeocaa. Apile los libros. V. jeonoriare,
rujatutia.
juawaroti [hu .w.o.ti] E, [hu.w.o.ti] J
s.v.inan. equipaje (para un viaje). ej. Mani
juawarotire qunosaa. Empaque nuestro
equipaje. sing. miwarotiase. V. juare, ware.
juawiocure [hu .wi.o.kuu.e] E,
[hu.wi.o.ku u.e] J v.t.pl. colocar en el centro
de la maloca (cosas). ej. Najure juawiocuma,
Bato yir. Coloquen el casabe al centro de la
casa para que la gente pueda comer. sing.
miwiocure. V. juare.
juawrore [hu.w.o.e] E, [hu.w.o.e] J
v.caus.pl. mover, pasar (cosas, personas).
ej. Wrica maa gdareco caasere
juawroya maa tsaro bsa. Pasen las cosas de
la mitad de la pista a la orilla. V. juare.
jubea [hube] E, [hube] J pospos. adentro,
dentro de. ej. Wmare rocacaa m. Tia
jubeaj becoa aama. Bote el umar. Hay larvas
adentro. ej. Jubeaj ajea saaroja. Hay una
semilla dentro de la fruta. V. cmua jubea.
jubea sariaro ropa interior. V. sare.
judia E [hudi], oca J inan. barba, barbilla,
mentn. ej. Gjer masa judia joa jair
aacama. Gjerma bajibeticama. Hay personas
que tienen pelo en el mentn y otros que no lo
tienen.
judijeasare [hudi.he .s .e] E,
[hudi.he.s .e] J v.t. espinarse, lastimarse con
una espina. ej. Y gbore jota judijeasam
y. Me espin en el pie. / Me lastim en el pie
con una espina. sinn. cdajuure, judire.
V. jeare.
judire [hudi.e] v.t. espinarse, puyarse,
lastimarse con una espina. ej. Maa wac, y
gboj jota judicaj y. Andando en el
camino, me espin/puy en el pie.
sinn. cdajuure, judijeasare, warocajuure.
V. jaajudire.
judise [hu di.se] E, [hudi.se ] J v.i. germinar,
brotar. ej. Oco quediro beero, judicoacaj ti,
ojorica. El maz germina despus de la lluvia.
s.v.inan.pl. matas, plantas recientemente
retoadas. ej. ne aje judisere juabatocama.
Siembran las matas de pupua recin retoadas
en diferentes partes de la chagra. sinn. mame
judise.
juebc [hue.bk] E, [hu e .bk] J inan. invierno,
estacin de las lluvias, poca de lluvias.
ej. Juebc ti aaboarone o rocaj acudir
yujacoacama na. Aunque era poca de lluvias,
ellos se fueron de visita ro abajo. sinn. oco
quedirirodo. V. a jue.
juejaise [hu e.hi.se] v.i. subir, crecer (ro, cao).
ej. Oco quedicari, riaga juejaicoatoja ti.
Despus de llover, el ro crece. V. jaimjase,
jairuuse.
juejna [hue.hun] E, [hue.hun] J s.v.inan.
corriente de agua. ej. Juejnaj mejaca
juetmaroj jutiysore
Eduria & Barasana Espaol 149
yujami yai. Al perro se lo llev la corriente.
(lit. El perro se fue ro abajo con la corriente.).
juetmaroj [hu e.tim.o.h] E, [hue.ti m.o.h] J
s.v.inan. parte correntosa del ro. ej. Ya
ajetooyej ya cmua yare meja weocoasuja
ti, bto juetmaroj. Mientras nosotros
jugbamos, nuestra canoa se fue ro abajo porque
la corriente estaba fuerte. V. juetmase, rujaj.
juetmase [hu e.tim .se] E, [hu e.tim.se] J v.i.
(estar) correntoso, correntosa. ej. Bto
juetimaja adiya riagaaca. Este caito est muy
correntoso. V. tmare.
s.v.inan. corriente. ej. Riaga juetmase
sorine guaro yujab ya. La corriente nos
facilit el llegar. (lit. Por razn de la corriente,
fuimos ro abajo rpido.).
jujuar [huhu.] E, [huhu.] J an.s.plural
gorgojos jujuar. Coleptero. ej. Sgrore bto
jujuar juayuma. Gorgojos han entrado al
rallador. sing. jujuam. V. jcoroa yucua.
jure gui [hue.i ] inan.f.n.esp. peinetas rsticas
(hecha a mano). sing. juriaro guiro. pl. jure gui,
jure guirori.
juriabibese jairisa [hui .bibe.se.hi.i.s]
s.v.inan. cao obstruido o cerrado con rboles
cados. ej. Bto juriabibese jairisa aaja
Snaa. El cao Sonunu est obstruido con los
rboles cados. V. juriase.
juriaqueare [huri.ke.e] v.i. acostarse al suelo.
ej. Watojene juriaquea cnicoaj y. Me
acost a dormir en el suelo. V. juriase, queare.
juriaquedise [hui.kedi.se] v.i. caerse (casa,
rbol, etc.). ej. Bto mino ti wajare,
juriaquediyuja yuc. El rbol se cay por el
ventarrn.
juriase [hui.se] E, [hui .se] J v.i. caer
(rboles). ej. Wese ma quaro juriase
ruyucam. Escuch el ruido de la cada de los
rboles que ustedes estaban tumbando.
V. cnijuriare, jaajuuriaja, juriaqueare,
juriaquedise, juriatuare.
juriatuare [hui.tu.e] E, [hui.tu .e] J v.i.
inclinar al lado de un compaero, sentarse
inclinado a la pared. ej. Idire mecg, yosoj
juriatuacari, cnituyami. El borracho se inclin
a la pared y se durmi. V. jidituure, juriase.
Juriti bota [huiti.bot ] inan. cerro por el ro
Apaporis. ej. Jasa rocaj aauju Juriti bota
yicama. Dicen que el cerro 1urt botu se
encuentra en el bajo Apaporis. V. gta.
jutijure [huti.huu.e] E, [huti.huu.e] J v.t. soplar
al fuego. ej. Jea jutijua m. Sople los
carbones (para prender el fuego)! V. jutire, mino
sare.
jutimuneose [huti.mune.o.se] E,
[huti.mune.o.se] J v.i. moverse fuertemente de
la profundidad hacia la superficie (agua,
causado por la corriente del ro). ej.
Gtajoerorire bto jutimuneoaja. La cachivera
se mueve mucho de la profundidad hacia la
superficie. V. jutire.

Jutig yami.
Est disparando con cerbatana.
jutire [huti.e] E, [huti.e] J v.t. 1 puyar, disparar
(cerbatana). ej. Mimiacare jutig yami. l est
disparando (con cerbatana) al colibr.
2 tocar (flauta por soplar). ej. Jee jutir yama
nama. Ellos estn tocando (lit. soplando) el
yurupar. V. gda jutire, jutijure, jutimuneose,
jutireare, jutituure.
jutireare [huti.e.e] E, [huti.e .e] J v.t.pl.
1 quitar por soplar (polvo, mugre, humo).
ej. Cmuro erire jutireaya. Quite el polvo del
banco. (lit. Sople el polvo del banco. / Sople y
eche el polvo del banco.).
2 sacar, quitar (enfermedad por soplar).
ej. Masig cmu rijaye cnare jutireaami. Un
pay, por medio de su conocimiento, sopla para
sacar enfermedades. V. basere, jutire.
jutituure [huti.tuu.e] E, [huti.tuu.e] J v.t. soplar
a herida (para calmar el dolor). ej. i cmirore
wisiog, i otijare, ire jutituumo i jaco. Su
madre sopl a su herida porque l estaba llorando
por el dolor. ej. Jutituuya m, y cmiro!
Sople a mi herida! V. jutire, jutiysore.
jutiysore [huti.ds.o.e] E, [huti.ds.o.e] J
v.t. soplar para enfriar comida. ej. Jutiysori,
baya. Sople (la comida) para que se enfre y se
juturo jnisiniare
150 Eduria & Barasana Espaol
la coma. V. jutire.

juturo
codorniz
juturo [hutuo] an. codorniz. ej. Juturo, mini
aami macarocajre aag, ire bacare
aacaj. La codorniz es del monte y es
comestible.
juucore [huu.koo.e] E, [huu.koo.e] J v.t.
medir, planear (donde va a colocar los postes
de una casa clavando palitos en el suelo).
ej. Botari aarotijrire, yucriaca rca
juucocama maji. Ellos planearon donde iban a
colocar los postes de la casa clavando palitos en el
suelo. V. juure.
juucure [hu u.kuu.e ] v.t. poner de plano o
horizontalmente en el suelo. ej. Cmerajere
juucucari, tnuocaj y. Yo puse el barril
hacia un lado y lo hice rodar. V. juure.
juure [huu.e] v.t. hacer entrar, introducir
empujando, empujar entre; plantar, sembrar
(tallos de coca). ej. Busiy botari juuroana yib
ya. Decidimos que colocaremos los postes
maana. ej. Caj juug wacoarimi. De pronto se
fue a sembrar tallos de coca. V. bire, caj juure,
cdajuure, juare, juucore, juucure, tuajuure.
juurgore v.caus. colocar y hacer parar (poste).
ej. Adi botare juurgoa. Coloque el poste en el
hueco. ej. Botare rgo gajanocari, sita tuusa
rocasuacama, Bota wrerobe yir. Cuando
terminan de colocar los postes, echan tierra y la
golpean con un palo para que (los postes) queden
firme. V. juure.
juyagnibiare J [hud.ni.bi .e],
rujignibiare E v.i. sentarse en crculo.
ej. Jr rmia miniejacari, na naju bajama,
juyagnibiacari bacama. Cuando muchas
mujeres se renen a compartir el casabe, se
sientan en un crculo. V. juyare.
juyare J [hud.e], rujire E v.i. sentarse.
ej. Juyaya! Sintense! V. juyagnibiare,
juyatore.
juyariaro J [hud.i..o], rujiriaro E s.v.inan.
banco, asiento, silla. ej. Yucji rca
juyariarore qunocama. Ellos hacen bancos con
tablas de madera. pl. juyare, juyariarori.
V. cmuro, juyare.
juyatore J [hud.t.o.e], rujitore E v.i.
sentarse a conversar al anochecer (hecho por
los hombres). ej. Riorijre queti goti, caj ba,
mno wni, juyatoama na. Al anochecer, ellos
se sientan a conversar, comer coca, y fumar
tabaco. V. juyare.
juyaysre J [hud.ds .e], rujiysre E v.i.
sentarse afuera de la casa para refrescarse.
ej. Macajj juyaysg yigmi. Parece que l
est en el patio, refrescndose. V. juyare.
jna [hun ] pospos. cima, cumbre de montaa;
extremo ms lejos, borde ms lejos. ej. Gta
jnaj mjaejacoasujar. Dicen que ellos
subieron hasta la cumbre de la montaa. V. gaja,
rujajna, yuc jna.
jnaag, jnaago [in.d.hu n..] E,
[in.d.hu n..] J s.v.m., f. miembro de la
misma tribu del mismo antepasado (uso:
requiere palabra modificador o pronombre
posesivo, por ejemplo: i jnaag miembro de
la tribu de l, i jnaago miembro femenino
de la tribu de l). ej. amicarema y yaa
jnaag ejamasimi. Ayer lleg un miembro de mi
tribu. pl. jnaana.
jnaga soje E [hun..sohe], jna soje
[hun.sohe] J inan. oeste. V. waruaga sojeri.
Jna gmu [hun.u mu] E, [hun.umu] J inan.
meseta de montaas al oeste.
jnargre [hun..e] E, [hun..e] J v.i.
llegar al fin del mundo en el oeste (uso: dicho
solamente en los mitos). V. rujirgre.
jna soje J V. jnaga soje E.
jnise [huni.se] E, [hu ni.se ] J v.t. doler (con dolor
agudo, punzado). ej. i guji ti jnijare,
ejamemi. l no vino porque le dola un diente.
ej. Mre jniati? Le duele? V. jc jnise,
rmose, riimoose, wisiore, wase.
s.v.inan. (ser/estar) picante, fuerte, lo que
hace dao (como veneno). ej. Bia jnise
cocama na. Ellos tienen aj muy picante.
ej. Waibcr jutire rma jnise bjayuju. l
consigui veneno fuerte para cazar animales.
jnisinicodere [hunisi ni.kode.e] E,
[hu nisini.kode.e] J v.t. guardar rencor. ej. Yre
i tudcati aajare, bto jnisinicodeaja y.
Guardo rencor a l porque l me ha regaado.
V. jnisinire.
jnisiniare [hunisini.i.e] E, [hunisini.i .e] J
v.t. mirar con ira. ej. Bto rojose yigre
jnisiniama masa. La gente se enoja cuando ve
a alguien que hace mucho mal.
sinn. ajnisinire. V. jnisinire.
jnisinire ju yoeb
Eduria & Barasana Espaol 151
jnisinire [hunisi ni.e] v.t. enojarse. ej. Rojose
na yirere ajicari, bto jnisinimi i. Al
escuchar el mal que ellos hicieron, l se enoj
mucho. ej. Jnisiniamo. Ella est enojada.
caus. jnisiore. V. jnisinicodere, jnisiniare,
jnisinitjare.
jnisinitjare [hu nisini.t h.e] E,
[huni sini.t h.e] J v.t. ponerse en paz,
reconciliarse. ej. irema y tudcato beero,
oca quno, jnisinitjacaj ya. Despus de que
yo rega a l, nos reconciliamos y nos pusimos
en paz. V. jnisinire.
jnisiore [hu nisi.o.e] E, [hunisi.o.e] J v.caus.
hacer enojar. ej. Wadibesa yre yijnisio
waami. Me hizo enojarme por decir que no fuera.
V. jnisinire.

jurori
hojas
ju [hu u] inan.f.n.esp., cl.irreg. hojas. ej. Ju
juacari wajama biajna. Las hormigas arrieras
estn llevando hojas. ej. mi budi wa, ju,
ojojuro joej soore yi jeo gajanocarij, mi
sja waayuju gdarecore. La llev afuera y la
puso encima de una hoja de banano. Al cumplirlo,
la trajo hacia la mitad de la casa. ej. Papera
juro yre sia m. Dme una hoja de papel.
sing. juro. [hu u.o] pl. ju, jurori.
V. rujajuro.
ju rtere forrar el interior de una canasta
(para no perder el contenido). ej. Jiibjre ju
rtecari, naju gatere mamo. Ella puso hojas
en el interior de la canasta (para no la perdiera)
y carg la faria.
ju mta [hu u.mt] E, [hu u.mt] J inan.pl.
hojas pequeas. ej. Caj ju mta aaja. Las
hojas de coca son pequeas. sing. no hay
singular.
ju queega inan.f.n.esp. venas de una hoja.
sing. ju queegaro.
ju wma inan.f.n.esp. hojas inmaduras,
verdes. ej. Yucre yooria waacami querea. Ju
wmare bacami. Barii aacami. El perezoso es
comestible. l trepa en los rboles y come las
hojas verdes. sing. ju wma pl. ju wma.
V. wmaaca, wmase.

reto juro queega
venas de la hoja del lulo
jubcdejea [hu u.bk.dehe] an.s.plural
orugas jubcdejea (especie comestible).
ej. Jubcdejea a aacama, jacar. iir,
smer, srir aacama. Las orugas
jubcdejeu son grandes. Algunas son negras,
otras verdes, y otras amarillas.
sing. jubcdejeam. V. a.
jujedo [huu .hedo] inan. hoja hecha en la forma
de un cono. ej. Jujedo quno yicari, naju
gatere jiosacami, Idiya yig. Al hacer la hoja
en la forma de un cono, l ech faria y me dio
para que yo la tomara. ej. Tirmjne to bajiro
na yicasoadimasire ti aajare, jujedo rca
jiacari, biare wnirgama. Hoy en da siempre
echan aj en el nariz con un cono hecho de hoja
porque en tiempos antiguos lo hicieron as. V. bia
wniriajedo, jedore, rujajedo.

juro
especie de pez
juro [huu.o] an. especie de pez pequeo
(cogido en un balay para alimentar a los
nios). ej. Juroa wayacari bama na. Al
pescar los peces jurou con un balay, ellos (las)
comen. ej. Juro, riagari mtayariacare, mani
juaaro rijacami. Sogane wayar qune, ire
bjacama. Barii aacami. El pez juro se
consigue barbasqueando en los caitos o pescando
con balay. Es comestible.
ju yoeb [huu.do e.b] inan. especie de yarumo
(reg. ms grande que wacb; rbol cuyas
hojas llamadas ju yoeb ju o wcuju
son quemadas y mezcladas con coca). ej. Ju
yoeb, wesegodore aaja. Tib jure soecari,
caj wocama masa. La especie de yarumo
(rbol) existe en los rastrojos. La gente quema las
hojas y las utiliza para mezclar con coca.
pl. ju yoebri. V. wcuju.
j jarocaajere
152 Eduria & Barasana Espaol

ju yoeb juro, wcuju
hoja de una especie de yarumo
j J V. jg E.
J bco [hu.bko] E, [hu.bko] J an. nombre
de un animal que come gente, parecido al oso.
ej. Rujapir j aaricre mani acjiriajama,
j bco manire i baroti bajiyuju. Si soamos
con una hamaca rayada, el animal 1 bco va
a comernos. V. bco.

jcutua
cuello de hamaca
jcutua [hu.kutu] E, [hu.ku tu] J inan. cuello
de hamaca (curva al extremo de la hamaca
donde se mete el guindo para colgarla).
ej. Jcutua btibeti yucri aacaj. Hay
cuellos de hamacas que no duran. pl. jcutuari.

jg E, j J
hamaca
j gbo inan. guindo (bras.), cuerda para la
hamaca, cabulla. ej. ucaabtine bioria gbo
aaja j gbo. La cuerda para la hamaca es
hecha de cumare. V. siariamaa.

j gbo
guindo, cuerda de hamaca

jjoti bulto de hamacas. V. jg.
ja [h] nm.inan. dos (cosas). ej. jaraje,
cmerajeri. dos tarros/latas. ej. Cojomo cro
jedi, gaje mo ja jnituaro rcarmri. Cinco
dedos ms dos dedos de la otra mano (son) siete
das. nm.an. jar dos personas, animales,
una pareja. V. apn. los nmeros para contar
cosas.
jamocrca [h.mo.k.k.] E,
[h.mo.k.k.] J nm.inan. diez. ej. Wai
wejere, jamocrca moaja y. Yo quiero
diez anzuelos. sinn. jamo cro.
jamo cro [h. mo.ko .o] E,
[h. mo.ko.o] J nm.inan. diez (cosas).
sinn. jamocrca. V. apn. los nmeros para
contar cosas.
jamo cro cojo gbo jnituaro nm.inan.
quince.
jamo jnirocrc, jamo jnirocrco
E, jamo jnirorc, jamo jnirorco
J nm.m., f.; pron.m., f. diez (animales,
personas). ej. Jamo jnirorc aamasima
na. Hubo/Haba diez personas. nm.inan.
jamo cro diez cosas.
jamo jnirorc J V. jamo jnirocrc E.
jaji [h.hii] E, [h.hi] J adv.cuan. dos veces.
ej. Jaji gatere caj suasa tdiejararja mani.
Vamos a recoger bastantes/suficientes hojas de
mambe/coca para tostar dos veces y regresaremos
a la casa.
jaji cdare dos pares de (botas, zapatos).
ej. Mio buuroj ajeroana ya wacati, jaji
cdare gbo sudi juacaj. Cuando fuimos a
Tiqui para jugar, yo llev dos pares de zapatos.
V. baba, cojoji cdare.
jarocaajere [h.ok. he.e] E,
[h.ok.he.e] J v.t.sing. jugar pateando algo
jarocaajeria jdoaga soje
Eduria & Barasana Espaol 153
con el pie, jugar ftbol. ej. Wirimoa rca
jarocaajeama ramasa. Los nios estn jugando
con una pepa de limn (patendola con los pies).
ej. Jarocaajer yama. Estn jugando ftbol.
s.v.inan. el deporte de ftbol. ej. Qunase
ajere aaja, jarocaajeriare. Es bueno jugar
ftbol. / Ftbol es un buen deporte.
V. jarocare.

jarocaajeria
ftbol
jarocaajeria [h.ok. he.i.] E,
[h.ok.he.i.] J s.v.inan. ftbol.
ej. Jarocaajeria yare waja yibosaya.
Cmprenos un ftbol. sinn. gbo ajeria.
V. ajeria, jarocaajere.
jarocaajeria ajeg futbolista. ej. Qunaro
jarocaajeriare ajeg aacami sg Mio
buuroag. Uno de Trinidad de Tiqui es un buen
futbolista.
jarocare [h.ok.e] E, [h.ok.e] J v.t.sing.
dar patadas a, patear (una cosa).
ej. Yjare jarocacaa m! Patelo hacia
m! V. jarocaajere, jarocawaare,
jataaquedire, jataare, rocare.
jarocawaare [h.ok.w.e] E,
[h.ok.w .e] J v.t.sing. patear y pegar a
alguien con ftbol. ej. Y jdojare
jarocawaami. l pate y me peg con el baln
en la espalda. V. jarocare, ware.
jataaquedire [h.t .kedi.e] E,
[h.t .kedi.e] J v.i. tropezar y caerse.
ej. Tutuj jataaquedib y. Tropec contra un
tronco y me ca. V. jataare, yooquedire.
jataare [h.t.e] E, [h.t.e] J v.t. pegar
contra algo con el pie. ej. Maa, no bojaro
wacne jataare aaja, gmu rca, tutu rca,
gta rca qune. Yendo por el camino o donde
sea, uno se pegue contra palos, troncos, o piedras.
V. jarocare.
jdamnire [hd.mni.e ] E, [hd.m ni.e] J v.i.
devolverse ro arriba (voltearse y regresar ro
arriba). ej. Wai wejeyujaboa, jdamnicoab
ya. Fuimos ro abajo pescando por un rato y
volvimos. V. jdare, jdayujare.
jdare J, E [hd.e] E, [hd.e] J v.t. voltear (un
poste para poner la extremidad que estaba
arriba en el suelo). ej. Yucre jdacua.
Voltee el palo. V. mijdare, jdargore.
jdare J, gmeore E v.t. voltear (casabe).
ej. Y guagoatoye, yre najuro jdabosaba.
Mientras yo me estoy baando, hgame el favor
de voltear el casabe. V. jdamnire, jdargre,
jdatiare, jdayujare, najuro jdare,
weajdare.
jdargore [hd.o.e ] E, [hd.oo.e] J
v.t. girar, dar vuelta a (poste). ej. Bota gujirore
acari, jdargoa, Cojoro cro aato
yig. Mirando la caja del poste, grelo para que
queden iguales (comparando con otros postes).
V. jdare.
jdargre [hd..e] E, [hd..e] J v.i.
voltearse. ej. Ya ara toa watijre
ejamenane, jdarg tudicoadicaj ya. Sin
llegar a donde queramos conocer, (volteamos y)
regresamos de nuevo. ej. Muiji jdargrij,
moatjargaja ya. Cuando el sol se voltea,
nosotros siempre dejamos de trabajar. V. jdare.
jdatiare [hd.ti.i.e] E, [hd.ti.i.e] J v.t.
voltearse a mirar. ej. Mani syaroja aacari
jiigre jdatiaja mani. Cuando alguien nos
llama de atrs, nosotros nos volteamos a mirar.
V. atore, jdare.
jdayujare [hd.du h.e] E, [hd.duh.e] J
v.i. devolverse ro abajo (voltearse y regresar
ro abajo). ej. Smea wa mniwa, gtajoero
ejarne, jdayujacoab ya. Fuimos ro arriba
cazando lapas alumbrndolas hasta llegar a la
cachivera, y de ah volvimos. V. jdare,
jdamnire.
jdo J [hdo], beero E adv. despus de. ej. irema
sa yiro jdo, gji ejacami. Despus de matarlo,
otro lleg. dim. jdoaca. V. jdoag.
pospos. detrs de, por detrs. ej. Y jdo
sami (wricajre). l estaba sentado detrs
de m (en una avioneta). sinn. jdoja, -tooye
(apn.), syaroja. V. rcacaaca.
y jdo [d.h do] detrs de m.
mani jdo [mni.hdo] detrs de nosotros.
jdo ware J, maane ware E ir por tierra.
ej. Wrica wabecne, jdo wargcami pai.
El padre siempre andaba por la trocha en lugar de
volar.
jdoaca J [hdo.k], rcacaaca E pospos.
bajito, bajitico (reg.), cerca del suelo. V. jdo.
jdoaga soje E [hdo...sohe], jdoa soje J
jdoagatutij jmse
154 Eduria & Barasana Espaol
[hdo..sohe] inan. oriente, este. pl. no hay
plural. sinn. jdoatutij. V. waruaga sojeri.
jdoagatutij E [hdo..tuti.h], jdoatutij J
[hdo..tuti.h] inan. oriente, este. ej. Adiwaca
yojo wacare jdoatutij carcja y yiyuju.
l dijo: Voy a mandar este dardo hacia el este.
sinn. jdoaga soje, muiju jadoja. V. rujaj.
jdoag, jdoago J [hdo..], beeroag,
beeroago E m., f. l menor de edad, la menor
de edad; detrs de (en trminos de
nacimiento). ej. Roberto jdoag aami Lucas.
l que est detrs de Roberto es Lucas. / l menor
de Roberto es Lucas. pl. jdoana. V. jdo.
jdoa soje J V. jdoaga soje E.
jdoatutij J V. jdoagatutij E.

jdoja ganori J, syaroja ganori E
columna vertebral
jdoja J [hdo.h], syaroja E pospos.
espalda. ej. Y jdojare tuyami mte. irema
jaasaa m. Un zancudo est en mi espalda.
Dle una palmada y mtelo.
jdoja ganori J [hdo.h .o.noi],
syaroja ganori E inan.pl. columna
vertebral, espina. ej. Tocrcne jdoja
ganori ctiaja mani. na yiya mana,
waibcr qune coama. Todos nosotros,
incluyendo muchos animales, tenemos una
columna vertebral. ej. Mani jdoja ga,
rujanori ruyuaja. Se nota bien los huesos de
nuestra columna vertebral. V. rujanori.
jdore YM V. jdare E, J.
jobatetuure E [ho.bte.tuu.e],
gbatetuure J v.t. hacer caer gotitas al
cuerpo en el proceso de batir. V. jore, batere.
jore E, YM [ho.e], gre J, YM v.t. batir,
revolver (manicuera, mingao, muica,
cualquier sopa, chocolate, etc.). ej. ucare
joya. Revuelva la manicuera. V. moawore.

j wai
sbalo
j wai [h.wi ] an. sbalo (especie de pez
parecido al sbalo o sabaleta). Tarpon
atlanticus, Familia Elopidae. ej. Wai jaig
aacami j wai. Barii qunag aacami.
Cjare qunaro bacami. To yicar, waibcre
gda sarocariajoare qunaro bacami. To
bajiri, ire ma sarajama, waibc gdajoane
wejeba. El sbalo es un pez grande. Es
comestible. l come la fruta de la palma de
pacha y come bien las tripas de un animal.
Entonces, si ustedes quieren matarlo, pescan con
las tripas. ej. J wai, rt botig aacami,
bariaro qunag. El sbalo tiene escamas
blancas. Es delicioso. V. rtboc.
jar [h.] nm.an.pl. dos, una pareja
(personas, animales). ej. Macaroca wacdig,
jar aajama, giobeticaj. Cuando me voy al
monte con un acompaante, no tengo miedo.
sing. sg. nm.inan. ja dos cosas. V. baba,
jaji cdare, apn. los nmeros para contar
seres vivos.
jare [h .e] v.i. (ser/estar) flaco, flaca;
flaquear, estar en los huesos. ej. Yoaro
babetirii jaami. l est flaco, puesto que no ha
comido por mucho tiempo.
jase [h.se ] v.i. (ser/estar) tostado, tostada;
tostarse (hojas de coca, almidn tostado de
yuca brava). ej. Gateriabedo rca gatero, caj
qunaro jacaj ti. Sin llegar quemarse, se tuesta
la coca con un volteador. caus. jore.
s.v.inan. algo tostada (como pan tostado).
jmore [hm.o.e] E, [hm.o.e] J v.caus. llenar.
ej. Jiosajmocaa m. Llnelo! V. jmse.
jmro [hm.o] adv. (estar) lleno, llena (olla,
casa, canoa, etc.). ej. Sot jmroaca oco
waayumo soo. Aparentemente, ella sac una olla
llena de agua. ej. Adi sot jmro yre oco
waabosaya. Trigame esta olla llena de agua.
ej. wii jmro, cmua jmro. casa llena de
gente, canoa llena de gente.
jmse [hm.se] E, [hm.se] J v.i. (estar) lleno,
jore maataariaro
Eduria & Barasana Espaol 155
llena (olla, casa, canoa, etc.). ej. Jre
jmcoaj ti (oco sot). Ya se llen. / Ya est
llena (olla de agua). caus. jmore.
jore [h.oo.e] E, [h.o.e ] J v.caus. tostar, hacer
quebradizo (pescado, carne). ej. Caj gate
jorone, tire roca, jaa yica aacaj y.
Mientras que l estaba tostando las hojas de coca,
yo me puse a pilar y golpear (filtrar) la coca.
ej. Jea asise rca jore aaja. Para tostar (coca)
utilizan el fogn. V. asijore, gatere, jare,
usare.

M - m


maa
camino, trocha
maa [m] inan., cl.irreg. camino, trocha, va.
ej. Maa goor wacoama na. Ellos se fueron a
limpiar una trocha. V. cmua gda maa, riaga
gda maa, rujamaa, jasase, wariamaa.
maane ware E, jdo ware J ir por tierra.
ej. Maane ware aacaj, cmua ti manijare.
Me fui por la trocha puesto que no hubo canoa.
maa bcmaa [m .bk.m] inan. camino
abandonado, trocha abandonada. ej. Maa
bcmaa jarijne gaqueare jearuab y. Yo
mat algunos maiceros donde sale la trocha
abandonada. sinn. maagodo.
maagodo [m.odo] E, [m.odo] J inan.
camino abandonado, trocha abandonada.
ej. Maagodo, tirmj na wamasiriamaa,
aacaj. La trocha es abandonada. sinn. maa
bcmaa. V. wariaro godo.
maa jariaj inan. cruce del camino (lugar
donde se cruza el camino). V. rujaj.
ma [m] interj. tenga!, cjalo! (comida,
bebida, libro, etc.). sinn. m, mee, j.
maabare [m.b.e] E, [m.b .e] J v.t.
cubrir algo con muchas cosas. ej. Taa jaasure
gajano, y jaariasere maaba cuuja y. Al
terminar de rozar hierbas, cubr mi machete
(donde amonton la maleza). V. bare,
coabare, maare, tubare.
maare [m.e] E, [m.e] J v.t. recoger, sacar
generalmente con la mano (maleza, tierra,
masa de mandioca, etc.). ej. Maare aaja
adocrca wme: Naju gaterere, sita, cjoa,
gajeye jairo. (La gente) se echa con las manos
estas cosas: Faria, tierra, masas de yuca brava y
muchas otras cosas. ej. Quire oe gajano, oco
waar wa, maajeo, bijecama. Despus de rallar
la yuca, sacan el agua, echan la masa de
mandioca con las manos y la exprimen.
V. maabare, maasare, maatuure.
maasare [m.s .e] E, [m .s.e] J v.t.
recoger con las manos y echar adentro. ej. Naju
gatere juawaar cmerajene, maasa
miwaacaj y. Yo ech la faria en una lata
para llevarla en el viaje. ej. Quibore tuaabo
gajano, sotj maasare aacaj ya, gatero.
Despus de ablandar yuca, se echa en la olla para
hacer faria. V. maare.
maataare E [m.t.e], cmotaare J v.t.
1 detener a, obstaculizar, impedir.
ej. Rujasniro maataa yiri, cucama, yesere.
Deteniendo el marrano en un corral, lo dejan.
V. wai cmotaare, wai maataare.
2 prevenir, proteger del maldad o enfermedad
(hecho por los ritos del pay). ej. Masig
cmu, rijaye maataag aami. Un pay es capaz
de prevenir enfermedades. V. basabioore, bocare,
bojoritaare, oco rjaare, oco wnore, soore,
wnore.
3 vacunar. V. rijaye maataase,
tuajuumaataare.
maataariacni E [m.t.i..kni],
cmotaariacni J s.v.inan. cerca tejida de
trampas (para atrapar peces).
sinn. maataariaro, maataariaja. V. rujacni.
maataariaja E [m .t.i..h] E,
[m.t.i..h] J, maataariaj E inan. cerca
tejida de trampas (para atrapar peces).
sinn. maataariacni, maataariaro.
V. sniariaro, rujacni.
maataariaro E [m.t.i. .o], cmotaariaro J
s.v.inan. cerca tejida de trampas (para atrapar
maatuure macaroca
156 Eduria & Barasana Espaol
peces). sinn. maataariacni, maataariaja.
maatuure [m.tuu.e] E, [m.tuu.e] J v.t.
tapar, tapiar (las paredes de la casa con barro).
ej. Maatuur yaja ya. Estamos haciendo la
tapia. V. maare.
maawecayoja [m.we kdoh] an. oruga de
una especie de mariposa (incomible).
ej. Maawecayoja, aacami am jaigro.
Barii mee aacami. Muuwecuyoju es una
oruga grandota. No es comestible. V. a.

maawecayoja
oruga de una especie de mariposa
maawisiare [m.wisi.e] E, [m .wisi.e] J
v.i. perder el camino, extraviarse. ej. Gta
cto wati maa rtobudibecne,
maawisiacacaj y. Me extravi sin llegar a la
trocha que conduce hacia la montaa. V. yayire.
v.t. cometer un error, equivocarse. ej. M
ucagja yiboab y. Gajeyejare uca
maawisiacauja. Comet un error. Yo quera
escribir M.
maawisiase [m.wisi.se] v.i. enredarse.
ej. Adocrca wme aaja maawisiase:
Ytamaa, wai wejeriamaa, gajeye rmia na
moase yoo qune. Las cosas que enredan son:
Hilo, nailon para pescar y la fibra yoo.
mac [m k ] inan., cl.irreg. lugar habitado o
poblado (como pueblo, pas). ej. na
aarimacare abeticaj y. Yo no conozco el
lugar donde ellos viven. V. macj, macag,
rujamaca, wai macana.
macag, macago [mk..] m., f.
habitante (masculino, femenino). ej. Bogot
wme cti macag aami. l es habitante del
lugar llamado Bogot. pl. macana. V. mac.
macabaare [mk b.e] v.t. rebuscar comida
(gallo, ave). ej. Macarocajre gjabocre bajiro
macabaacami juturo. El cordoniz rebusca
(comida) como un gallo. V. macare, amacare,
osere.
macagnibiare [mk.ni.bi .e] E,
[mk. ni.bi.e] J v.t. buscar alrededor de.
ej. Wii trema jre macagnibiaboami. l ha
buscado alrededor de la casa pero no lo encontr.
V. macare.
maca jno [mk.hino] E, [mk.hi no] J an.
especie de boa (uso: se dice ms que boe jno).
C. constrictor, Boa constrictor.
ej. Macarocajre aacami maca jno.
Waibcrre bag aami. La boa vive en la
selva y se alimenta de animales. sinn. boe jno.
macaj [mk.h] inan. patio (rea limpiada
afuera de la maloca). ej. Macaj aami,
ramasa rca ajeg. l est en el patio, jugando
con los nios ej. Macaj aari casabo joe jeob
y. Yo (lo) puse encima de una plataforma en el
patio.
macj [mk.h] inan. al lugar, en el lugar
(habitado o poblado, como pueblo, pas).
ej. ie macj aarojari i? En qu pueblo vive
l? pl. macri. V. mac, rujaj.
macania [mkni] an. monstruo del monte
que se parece al churuco. ej. Sere bajibsag
aauju macania, cotiro srig. El monstruo
del monte mucunnu es parecido al mono
churuco y tiene un pecho amarillo. pl. no hay
plural.
macare [mk .e] v.t. buscar. ej. irema
macaboab ya. Nosotros lo buscamos pero no lo
encontramos. ej. Yre macari m? Me busc
usted? V. macabaare, macagnibiare.

macaroca
monte, selva
macaroca [m k.ok] inan. monte, selva.
ej. Y waabetijre wacja yig,
maawisiacaj, macarocajre. Al salirme a un
lugar desconocido en el monte, me extravi.
macaroca ojo inan.f.n.esp. platanillos
macaroca ojo (especie comestible, silvestre).
Heliconia spp. ej. Macaroca ojo aaja.
Wesegodorire macarocarire judicari, bcaja
ti masune. Hay platanillos que se encuentran en
macarocaag, macarocaago mac, maco
Eduria & Barasana Espaol 157
el rastrojo y en el monte brotando y creciendo
solos. sing. macaroca ojoro. pl. macaroca ojo,
macaroca ojorori. sinn. Yeba ojo.

macaroca ojoo, Yeba ojoo
mata del platanillo
macaroca ojoo inan. mata de especie de
platanillo silvestre. Heliconia spp. ej. Macaroca
ojoo aaja, rujao aamjacari, ricaa cti
bca ti ricaa eniwjasni bajicoacaj. La
mata de platanillo carga el racimo y despus se
cae y se seca la mata. pl. macaroca ojoori.
sinn. Yeba ojoo.
macaroca wti m. monstruo del monte.
V. wti.
macarocaag, macarocaago
[mk.o k..] E, [m k.ok..] J m., f. ser
silvestre (masculino, femenino).
pl. macarocaana.
macarocaag guu an. morrocoy (tortuga
terrestre). O. Chelonia, Geochelone spp.
pl. macarocaana guua. sinn. boeag guu.
macarocaag wti m. monstruo del monte.
ej. Macarocaag wtire am y. Yo vi a un
monstruo del monte. sinn. wti.
macarocaag yai an. tigre. O.Carnivora, F.
Felidae. ej. Yai macarocaag, gijog aami. El
tigre es muy peligroso. pl. macarocaana yaia.
macarocaaye [mk.o k..de] E,
[mk.ok..de] J inan.pl. productos de la
selva (lo que se encuentra en la selva como
frutas, frutos, madera, bejucos, etc.).
ej. Macarocaaye yuc ricaa, masa na base
jairo aaja. Hay muchas frutas silvestres que son
comestibles. antn. ote.

macarcro
el mundo
macarcro [mk.k.o] inan. el mundo (sin
el cielo). ej. Rujabrane aagnibiacaja, adi
macarcro. Este mundo es redondo. ej. Adi
macarcroj catiaja mani. Vivimos en este
mundo. pl. no hay plural.
Macarcro yai m. otro nombre para el
carcter mtico, ascendiente, antepasado
llamado Meni quien protege y sostiene el
mundo. sinn. Meni.

macarcro soro
especie de culebra venenosa
macarcro soro [mk.k.o.seoo ] an.
especie de culebra venenosa parecida a una
cobra. Chironius carinatus, Leptophis spp. y
Atractus spp. entre otras. ej. Macarcro soro,
i cnijama, sarocag yiyuju. Si la culebra
mucurcro soro pica a uno, lo mata de una
vez. V. a.
maca sna [mk.sen] E, [mk .sen] J inan.
especie de pia silvestre. ej. Macarocajre
aacaj maca sna. Sgri tire bacacama. La
pia mucu snu se encuentra en la selva. Algunas
personas comen pias silvestres.
sing. maca sna. pl. maca sna, maca snari.
mac, maco [mk. ] m., f. 1 hijo, hija; cro,
cra. ej. im maco aati m? La hija de
quin es usted? pl. mac mesa, maco mesa; y
ra, y ramasa, y ramasa rmiri.
sinn. ramas, ramaso, ra.
2 (E) sobrino, sobrina. V. gaje.
mac ctire dar a luz, parir. ej. Roberto
manajo, mac ctiyuju soo. Dicen que la esposa
de Roberto dio a luz un nio. sinn. sca core,
ra ctire.
mag, mag maja
158 Eduria & Barasana Espaol
mac mag, maco mag s.v.m., f. persona
casada por unos aos sin hijos (masculino,
femenino). ej. Mac mag aacacamo maji,
soo manaj ctiro beero. Ella todava no tiene
hijos (despus de casarse). V. ra mag.
mac sare (estar) embarazada, (estar)
encinta. ej. Mac sag aamo soo. Ella est
embarazada. / Ella est encinta. sinn. gda
aare, ra sare, sca sare.
mag, mag s.v.m., f. persona sin algo (uso:
requiere palabra modificador, por ejemplo:
mac mag hombre casado que no tiene
hijos). V. gajeni mag, mac mag, manire,
ie mag.
maiguayesore [mi.u.deso.e] E,
[mi.u .deso.e] J v.t. 1 defender a otra
persona (por amarla). ej. Soo jjore soo tudro
ajicari, Yibesumo y manajoma
yimaiguayeso cdicami, i jacore. Cuando su
suegra la rega, su marido la defendi y dijo:
Ella no hizo nada.
2 mezquinar, atesorar. sinn. maiyesore.
V. bojonesare.
maiare [mi.i.e] E, [m i.i.e] J v.t. amar.
ej. Y jaco bedi i aajare, bto maiaja y.
Yo lo amo mucho a l, porque es el hermano de
mi madre. caus. maiose. sinn. amaire, maire.
maiore [mi.i.oo.e] E, [mi.i.o.e] J v.caus.
(ser/estar) amado, amada (porque uno se
merece el amor, se comporta muy bien en
todo). ej. Masare qunaro yig, tudbec,
juarudibec, mani aajama, bto maiore
aaroja. Si nosotros nos comportamos bien,
seremos amados. sinn. maioecore. V. maire.
maioro bajig, maioro bajigo
[mi.i o.o.bhi.] m., f. persona sin soporte
familiar para vivir bien (masculino, femenino).
ej. Maioro bajigma, jaco mag, jac mag,
yaar mag aami. Una persona que no tiene
ayuda para vivir bien es l que no tiene parientes.
pl. maioro bajir. sinn. masa jar mag.
V. maire.
maiose [mi.io.se] E, [m i.io.se] J s.v.inan. cosa
valiosa, estimable. ej. Maiose aaja. Qunaro
cua. Es valiosa. Gurdelo bien. V. maiare,
maire.
maioecore [mi.o.eko.e] E, [mi.o.e ko.e] J
v.caus. (ser/estar) amado, amada (porque uno
se merece el amor y se comporta muy bien en
todo). sinn. maiore. V. maire.
maire [m i.e] E, [mi .e] J v.t. 1 amar, querer.
ej. Y rare maiboaja y. nare juacoasa
m. Aunque amo a mis nios, llvenlos. ej. Soo
macre maig, bto soo otirone, Bto maire
aaboaja. No yiya maaja yicami. Mirndola a
ella guardar luto por su hijo, l dijo: Aunque
amamos mucho a nuestros hijos, no podemos
hacer nada. sinn. amaire, maiare.
V. maiyesore.
2 mezquinar, atesorar. ej. Yuc maibeaja
ya, yre yigotiboarine, tire mairre berone
bajibeatique ma? Aunque ustedes dijeron que
no mezquinaban la madera, parece que la
mezquinan mucho, verdad?
3 valuar, avaluar. caus. maiore.
maiyesore [mi.deso.e] E, [mi.deso.e] J v.t.
1 defender a otra persona (por amarla).
2 mezquinar, atesorar. ej. Soore maiyesog
yaja y. No quiero que ella est con otros.
ej. Oro moa aar, tire maiyesor aari,
gmeri sargujar gawa. Los blancos que
vienen para buscar oro siempre matan unos a
otros por mezquinarlo. sinn. maiguayesore.
V. ajnisinire, guayesore, maire.

maja
guacamayo, guacamaya, guacamayo rojo
maja [mh] an. guacamayo, guacamaya;
guacamayo rojo. Ara chloroptera, Ara macao.
ej. Bora, bora yama na, majare jiir. Cuando
llaman al guacamayo, ellos dicen: Bora, bora.
ej. Wajre bacami maja. Sagne aacami. i
agjama, Aaga, aaga, aaga yicami. El
guacamayo come la fruta wuj. Es rojo. Si canta,
dice: Augu, uugu, uugu. pl. maja. V. roe.
maja joajata E [m h.ho .ht], maja joarca
J [mh.ho.k] inan. caja tejida (para
guardar las plumas de la danza). ej. Maja
joajata, basaroanaj rine, ti jatare jnacama.
Ellos solamente abren la caja cuando van a
danzar. sinn. rocajataro. V. rujajata.
majaguiam maji
Eduria & Barasana Espaol 159

maja joajata, rocajataro E; maja joarca J
caja tejida y los ornamentos de la danza
maja joaro inan. corona, tocado de plumas del
guacamayo para danzar. ej. Gneg budiacne,
maja joaro mani jeoritore cucare aacaj.
Para irse a orinar, dejamos la corona (colgada en
la casa). pl. maja joa, maja joaroori. V. bo
jco, buya bc, ojoquee, rta, ugaro,
mariajotia, mariayasi, apn. dibujo de la
corona de la danza.

maja joaro
corona de plumas del guacamayo para danzar
maja joara una pluma del guacamayo.
ej. Maja joara miway. Traiga una pluma del
guacamayo.

maja jog
guacamaya azul y amarilla
maja jog [m h.ho .] E, [mh .ho .] J an.
guacamaya azul y amarilla. Ara ararauna.
ej. Maja jog, joejaye joa sme, to yicari i
cotiroaye joa sricami. La guacamaya azul y
amarilla tiene espalda azul y pechuga amarilla.
pl. maja jogar.
majaguiam [mh.i .m] an. gallo de roca de
Guayana. Rupicola rupicola. ej. Macaroca
wacudig, majaguiamre abjacaj y.
Cuando me sal a la selva mir a un gallo de roca
de Guayana. pl. majaguia.
majajcomisimaa [mh.hiko.misi.m]
inan.f.n.esp. especie de bejuco (cuya cscara se
utiliza para enrollar la cerbatana de madera).
ej. Rotone bujua qunocama na. To yicari,
tia joerema, majajcomisimaagaserone
dreacama. Ellos hacen cerbatanas de la madera
roto. Se utiliza la cscara del bejuco
mujujcomsmuu para enrollar la cerbatana de
madera. V. misi, yuc bujua.
Maja mumuroc [mh.mumuo k.] E,
[mh .mumu ok.] J inan. cerro ubicado al otro
lado del ro Apaporis. ej. Maja na aari bota
aaroja Maja mumuroc. Jasa gajejacatajre
aaroja ti. Muju mumuroc es un cerro en
donde habitan los guacamayos. Se ubica al otro
lado (hacia el sur) del ro Apaporis. V. gta.
majare [m h.e] E, [m h.e] J v.i. subir (una
loma), ascender una inclinacin gradual.
ej. maribuuro maja joejeacari, ajama,
gtayucri ruyucaj. Al subir la loma alta, se ve
el rea rocosa. V. majariaroj, mjare, mnire,
rojare.
majariaroj [mh.i..o.h] E,
[mh .i..o.h] J s.v.inan. puerto, varadero.
ej. Majariaroj nare bja, nare sa, mniab
y. Yo encontr a ellos en el varadero y los
traje. V. majare, rujaj.
maja s [mh.su. ] an. especie de culebra
(venenosa). ej. Bare macacudig, cojojirema
wiire sjaejacami maja s. To bajigre
sarocacare aacaj, Masare cniromi yir.
A veces la culebra venenosa muju s entra a la
casa buscando comida, y la gente la mata.
pl. maja sar. V. a.
maja utia [mh.uti] E, [mh.uti] J an.s.plural
avispas maja (tiene abdmenes curvadas).
ej. Deu utiare, maja utia mtar nare wme
yicama. Llaman a las avispas con abdmenes
curvadas avispas guacamayos pequeos.
sing. maja utiam. V. utia.
Maja [mh.] inan. cerro al lado del ro
Apaporis. ej. Maja, jediro masa na s cti
aaric aaroja ti, jner, sna, eduria, masa
jediro. El cerro Maja es el centro espiritual de
todas las tribus. V. gta.
maji [mhi ] adv. todava no, un momento, antes,
siempre (uso: a veces se refiere a una accin
implcita). ej. Way maji! Venga un momento
(no se vaya todava). ej. Tire waja yirgcaj
mani maji. Siempre comprbamos estos antes.
ej. ne aami yimasibeticauju soo maji.
Dicen que ella no lo reconoci todava (pero
despus s lo reconoci). V. jre, ya.
majio manaj, manajo
160 Eduria & Barasana Espaol

majio, bbri mini
cigeuela
majio [mhio] an. cigeuela (especie de ave
acutica, no comestible). Himantopus
mexicanus. ej. Jaabua aarore rgcudicami
majio, imica bag. La cigeuela estaba
comiendo sardinas en la playa. sinn. bbri
mini.

majio misimaa
bejuco cigeuela
majio misi [mhio.misi] E, [mhi o.misi] J
inan.f.n.esp. bejucos cigeuela (especie de
maleza). ej. Wesejre judise aacaj majio misi
wme cti. El bejuco cigeuela es maleza que
nace en las chagras. sing. majio misimaa.
pl. majio misi, majio misimaari. V. misi.
mamare [mm.e] E, [mm.e] J v.t. untarse
(el cuerpo de color rojo con carayur antes de
la ceremonia de iniciacin). ej. Mama gajano,
maja joa jeoyujar na, basaroana. Al terminar
de untarse la cara, se pusieron los tocados de las
plumas de guacamayo para comenzar la danza.
V. cuure, gnae, tasare, wasu r.
mamase [mm.se] E, [mm.se] J v.i. (estar)
nuevo, nueva. ej. Jaariaserere mamajiri, jairo
aauju ti. Dicen que hay muchos machetes
nuevos. ej. Gjo jotari, mame bojaja y. Quiero
agujas nuevas. pl. mame. antn. bcase.
mame [mme ] adv. recin, recientemente.
ej. Mame ejar aama. Son los que han llegado
recientemente. ej. Mama sot, aaja qunarit.
Caaco mamene soo weari sot aaja. La olla
(de barro) es una recientemente hecha por mi
mam. ej. mame wadigaca, mame ruyuagaca
E. recin empollado/salido (pjaro), recin nacido
(beb).
mame bcag, mame bcago hombre,
mujer joven; un, una joven, adolescente;
muchacho, muchacha (quien est creciendo
todava). ej. Mame bcag aagne
rijacoacami. Apenas empez a ser un joven
cuando se muri. pl. mame bcr. V. bc,
mam.
mame judise matas, plantas recientemente
retoadas.
mame masa tujar jvenes a punto de ser
adultos.
mam, mamo [m m.] m., f. un, una joven;
adulto, adulta; soltero, soltera (de quince aos
en adelante). ej. Mam aag bto
wariqunacaj y maji. Cuando yo era joven,
era feliz todava. pl. mamar. V. mame
bcag, mame masa tujar.
manaj, manajo [m n h., mn h.o] m., f.
esposo, esposa; (m.) marido, (m., f.) cnyuge.
ej. Yre waweocami, y manaj. Mi marido
me dej sola. ej. Manajo mag aami. l no
tiene esposa.
manajo jiire [mn h.o.hii.e] E,
[mnh.o.hii.e] J casarse con, llevar una
mujer (para tenerla como esposa). ej. i manajo
aarocore jiig wacoasuju. Dicen que l se fue
para traer una mujer (como esposa).
manajo mag ajerio ctire tener relaciones
sexuales, copular (soltero con una mujer).
V. ajerio ctire.
manaj ctire, manajo ctire tener esposo,
esposa; (ser/estar) casado, casada. ej. Manajo
ctiati i? l tiene esposa? / Es casado?
V. mosiare.
manaj rocare, manajo rocare divorciarse
de, separarse de (cnyuge, marido, esposo o
esposa). ej. i manajore rocayuju i. Dicen que l
se divorci de su esposa. ej. Soo manajre
rocacari, gawjare manaj ctiyuju soo. Ella
se divorci de su marido, y se cas con un colono.
ej. i manajore rocagma, Dios rca rojose yig
yami. l que se divorcia de su esposa est
cometiendo pecado contra Dios.
manaj rre, manajo rre (estar) celosa
del esposo, (estar) celoso de la esposa (y no
permitir que el esposo o la esposa est con
otros). ej. Gajeo rca i agro, soo tudjama,
Soo manajre rg yamo. Cuando ella
regaa a su esposo por hablar con otra mujer, ella
est celosa. ej. Gjer rmiri rca soo baba
ctiraro bojabeami, soore rg. Por estar
mani masa
Eduria & Barasana Espaol 161
celoso de su esposa, l no quiere que ella est con
sus amigas.
manajo bajirocaweorii, manaj
bajirocaweorio s.v.m., f. viudo, viuda.
ej. Manajo bajirocaweorii aari, sgne
aacacami. Puesto que es viudo, vive solito.
pl. manaja bajireaweoriar, manajoa
bajireaweoriar. sinn. manajo rijaweorii,
manaj rijaweorio, wajeago.
manajo rijaweorii, manaj rijaweorio
s.v.m.,f. viudo, viuda. ej. Bto stiriticami,
manajo rijaweorii aari. l estaba muy triste por
estar viudo. ej. Soo yaa wiijre aauju manaj
rijaweorio. Dicen que la viuda estuvo en la casa
de ella. pl. manajoa rijaweoriar; manaja
rijaweoriar, manaja rijaweoriar rmiri.
sinn. bajirocarii manajo, bajirocario manaj,
wajeago.
manaj ctiriarm, manajo ctiriarm
s.v.inan. da de la boda, da del matrimonio
(referente a los blancos). ej. Manaj
ctiriarm, ti ejaro bto wariqunariomo
gawo. Cuando lleg el da de la boda, la mujer
blanca estuvo muy feliz. sinn. mosiariarm.
manaj aaroc, manajo aaroco s.v.m., f.
novio, novia. ej. Soo manaj aarocre
qunaro yicamo. Ella le hizo bien a su novio.
pl. manaja aarona.
mani [mni ] pron.an.pl. 1 nosotros, nosotras
(inclusivo). ej. Bato mani! Vamos a comer!
2 nuestro, nuestra (inclusivo). ej. mani
buerimaso. nuestra profesora. V. ya.
mani masurione nosotros mismos (en
contraste con otros grupos). ej. Cojowatone, to
bajiro yirotirmri manire ti aacajare, mani
qune mani masurione yica aarsa. Puesto
que el otro programa se realizar al mismo tiempo
que la fiesta, seguimos con nuestros planes para la
fiesta.
mani rcaag, mani rcaago
[m ni.k.. , mni.k.. ] uno, una
de nosotros. ej. Mani rcaag jairo bag jre
wacoami. Nuestro compaero que come mucho
ya se fue. pl. mani rcaana unos de nosotros.
manire [mni.e ] pron.an.pl. a nosotros, nos
(inclusivo). V. manire no ser/estar.
mani yaa/yee nuestro, nuestra (inclusivo).
V. yee.
mani josa [m ni.hos ] an.s.plural grupo
indgena del menor rango. sing. mani jos,
mani joso. sinn. gajariana, jeeri masa.
manire [mni.e] E, [m ni .e] J v.i. no estar.
ej. Ita. Moato na yisere teegma, manire
aaroja. Cuando otros le invitan a uno trabajar,
l que no quiere trabajar no tiene que aparecer.
ej. Masa mani ti wii? La gente no est en la
casa? ej. Maami. l no est. ej. Gjamona
maama yare. Nosotros no tenemos gallinas.
V. mag, manire a nosotros: mani, aare.
mano bcarii, mano bcario
[mno.bk.i.i] m., f. anciano, anciana.
ej. Mano bcarii aagj rijacami y ic.
Mi abuelo se muri cuando era muy anciano.
pl. mano bcariar, mano bcariar rmiri.
mariase [mi.se] E, [m i.se] J v.i. torcerse al
suelo (rbol). ej. Wecaj aasere i teag
mjatone, maria yicoacaj ti. Mientras l
estaba subiendo el rbol, se torci (por el peso de
la persona). caus. mariore. V. tamariore.
mariore [mi.o.e] E, [mi.o.e] J v.caus. torcer
(rbol). ej. Cneare bar, tamariocari,
taarimi. Para comer caimo, torci la punta del
rbol hacia abajo y sac la pepa. V. mariase.
masa [ms. ] an.pl. gente. ej. Jess i
ruyuariarm bosermre, jjar masa
ejacama. Mucha gente llega a celebrar en la fiesta
de Navidad. sing. mas, maso.
masa catire 1 (estar) consciente.
ej. Quedirujiboacne, masa catibeticaj y. Al
caer (en la avioneta), perd la consciencia.
2 (ser) responsable, bien educada en el
comportamiento de su cultura. ej. Daqueraca
na aajama, masa catimenare bajiro
aacacama. To yicari, na
bcamjawaatore bajiro masa catiwaacama.
En el tiempo de la niez ellos no son conscientes
del buen comportamiento. Pero con el tiempo
llegan a ser educados en ello.
masa boero inan. entierro (donde un muerto
est enterrado).
masa catibec, masa catibeco s.v.m., f.
persona que se comporta muy mal (masculino,
femenino). pl. masa catimena.
masa jnari an.pl. grupos tnicos.
ej. Adocrca masa jnari wme cto aama:
Eduria, jner, sna, etctera. Los grupos
tnicos son: Eduru, barasana, tatuyo, etc. ej. na
masa jna rine jjar aacama ti macre. En
esa comunidad la mayora de las personas son de
esa tribu. sing. masa jna. V. jnaag, rujajna,
rujatubua.
masa jecoa inan.s.de masa leche materna
(leche de seres humanos). V. jeca, taa wec
jecoa.
masa tubuari inan.pl. tribus, clanes, grupos de
personas. ej. Masa tubuari ti yijama, ricatiri na
aasere yiraro yaja. Musu tubuur quiere decir
diferentes grupos de personas. sinn. masajoa.
Masa gajariana yaa bota masobcorii, masobcorio
162 Eduria & Barasana Espaol
V. rujatubua.
masa jar mag, masa jar mag s.v.m., f.
hurfano, hurfana. ej. Masa jar mana na
masurio caacudiama, Bogotjre. En las
calles de Bogot hay muchos hurfanos. pl. masa
jar mana. sinn. maioro bajig.
masa wjo an. fantasma, foto, imagen de una
persona. ej. amiag muiju i rijari ami
masa wjo bto wjo cticaj yicama masa.
La gente dice que durante el eclipse de luna
aparecen muchos fantasmas. pl. no hay plural.
V. wti, wjo.
masa wsar an.s.plural 1 grupo que consiste
de diferentes tribus. ej. Snaa macre, masa
wsaro aama na. La comunidad de Sonunu se
compone de diferentes tribus.
2 gente de sangre indgena y no indgena,
mestizos. ej. Gawaja, masare manajoa
cticari, na ra ctijama, masa wsar
aarma. Si los colonos se casan con mujeres
indgenas, los hijos de ellos sern mestizos.
sing. masa wsag.
masa yujiriwii [ms..du hi.i.wii] E,
[ms..duhi.i.wi] J s.v.inan. sitio sagrado del
origen de la gente. ej. Ya masa yujiriwii aaja
maberoagodo. El sitio sagrado del origen de
nuestra gente (eduru) es Hmuberougodo.
ej. na aamasiriar masa yujiriwiirij
aarma. Los antepasados estn de donde venan.
Masa gajariana yaa bota
[ms.. h.i..n.d.bot] E, [ms..h.i.
.n.d.bot] J inan. cerro que pertenece al
grupo del menor rango de los indgenas.
V. gta.
masagoje [ms..ohe] E, [ms..ohe] J inan.
tumba, sepulcro recin excavada. ej. Masagoje
coacama, bajirocagre na yujeroti gojere. Ellos
excavan una tumba para enterrar a un muerto.
pl. no hay plural. V. bajireariarre na
yujeriaja, rujagoje.
masajoa [ms..ho] inan. tribu, clan, grupo de
personas. sinn. masa tubuari.
masajoti [m s..hoti] inan. cadver arreglado
para el entierro. ej. Rijaariire masajoti yicama,
ire na yujerocaroto rjoro. Ellos arreglaron el
cadver antes de enterrarlo. V. rujajoti.
masibetire [msi.beti.e] E, [msi.beti.e] J v.i.
no saber, no conocer. ej. Pai i ejarotire
masibeticaj ya. Nosotros no sabamos cuando
el padre iba a llegar.
s.v.inan. ignorancia. ej. Mani ica na
masibetirere bueca yir, gawa na agsere
ajiaja mani. Entendemos lo que los extranjeros
dicen porque estudiamos de qu nuestros
ancestores eran ignorantes.
masibjare [msi.bh.e ] v.t. recordar,
acordarse de. ej. Sudiro qunariase soore y
sirotiasere masibjaja y. Ya me acuerdo de la
ropa fina que yo iba a entregar a ella.
sinn. toabjare. antn. masiritire.
masijedire [msi.he di.e] v.t. saber todo de algo.
ej. Mani basasere masijediama na. Todos ellos
saben de nuestro baile. ej. Masibetijedicoama.
Ninguno de ellos sabe. V. aajedire.
masiog, masiog [msi.o.] E, [msi.o.] J
s.v.m., f. profesor, profesora; maestro, maestra.
ej. Masiog, yre masiocac, Gabriel wme
cticami. Mi profesor se llamaba Gabriel.
pl. masior. sinn. bueg, buerimas.
masire [msi.e] v.t. saber, conocer, poder.
ej. Roberto, i warasere masiri m? Supo
usted de que Roberto quiso ir? ej. Baa! Masia
maaja. Yo no se! No se sabe nada.
ej. Socabeami. irema masiaja y. l no
miente. Yo lo conozco (y confo en l). ej. Gawa
na ocare manire na buejare, na yeere
agmasire aaja. Podemos hablar el espaol
porque los blancos nos ensean. V. amasire.
v.t.dep. aprender (uso: se usa despus de
otros verbos). ej. Wjbore suaamasicoaj y.
Ya aprend a tejer el balay. V. agmasire,
toamasire.
masiriore [msi.i.o.e] E, [msi.i.o.e] J v.caus.
perdonar. ej. Rojose yre i yicatire masiriob
y. Yo perdon al que me trat mal. ej. na
agmasiriobetone, agcauju na bedeoja.
Su hermana menor habl antes de que su
conversacin hiciera que ella olvidara lo que ella
quiso decir. sinn. toayayiore. V. yimasiriore.
masiritire [msiiti.e] v.t. olvidarse.
ej. Smocujire masiriticoasuja y. Se me olvid
de la barra de jabn. ej. i wmere masiritiaja
y. Me olvid del nombre de l.
antn. masibjare.
maso f. persona femenina. V. mas.
masobcore [mso.bk.o.e] E,
[mso.bk.o.e] J v.caus. adoptar (cuando
ambos de los padres se cambian). ej. Jac
rijacoa, jaco qune rijacoa, na bajiweoriire,
masobcocari coma. Adoptaron al nio
porque su madre y su padre haban fallecido.
V. masore, masorii.
masobcorii, masobcorio
[mso.bk.o.i] E, [m so.b k.o.ii] J m., f.
1 hijo adoptivo, hija adoptiva; hijastro,
hijastra (uso: se dice menos que masorii).
ej. Jaca rijaweogre, na masobcorii aami.
Despus de la muerte de sus padres l fue
masoco meca
Eduria & Barasana Espaol 163
adoptado por ellos. ej. Soo jaca na rijaweoro
beero, Juan i masobcorio aacamo Elsama.
Despus de que los padres de Elsa se murieron,
ella fue adoptada por Juan. ej. Isabel soo
masobcorii aami. l es hijastro de Isabel.
2 padre adoptivo, madre adoptiva; padrastro,
madrastra (uso: se dice menos que masorii).
pl. masoriar. sinn. masorii, masorio; bam,
bamo. V. masobcore, masore.
masoco [msoko.] inan. especie de rbol (cuya
cscara se utiliza para pintar las calabazas).
ej. Masoco, yuc aaja, macarocajre aaric,
tigasere juacama na, coa iorajama.
Musoco es un rbol del monte del cual sacan las
cscaras para pintar las calabazas.
pl. masoco yucri.
masoco [mso ko] inan.s.de masa tinte hecho
de la cscara del rbol masoco (utilizado
para pintar las calabazas).
masore [mso.e] E, [mso.e] J v.caus. 1 criar
(persona). ej. irema masocaj y. Yo cri a l.
2 ser un padrastro, madrastra.
masorii, masorio [mso .i] E, [msoo.ii] J m.,f.
1 hijo adoptivo, hija adoptiva; hijastro,
hijastra; ahijado, ahijada (uso: se dice ms uso
que masobcorii). ej. Y masorio aamo
soo. Ella es mi hijastra. ej. i masorio
aaboacamo soo. Ella era la hijastra de l.
ej. Orlando wme ctig masorii aaja y.
Yo soy el hijastro de Orlando.
2 padre adoptivo, madre adoptiva; padrastro,
madrastra (uso: se dice ms que
masobcorii). ej. Yre masorii aami. l es
mi padrastro. ej. Jaco soo rijaweoro beero, soo
masorio aamo Elsa. Despus de la muerte de la
mam, Elsa es la madrastra de ella.
pl. masoriar. sinn. masobcorii,
masobcorio; bam, bamo.
V. masobcore, masore.
masu E, J pron.an.reflexivo mismo, misma; s
mismo (uso: se forma pronombres reflexivos
por aadir masu a los pronombres personales,
por ejemplo: i masu [i i.msu] E, [ii.msu] J
l mismo, soo masu
[soo.msu] E, [soo.msu] J ella misma). ej. i
masu aati? Es l mismo? ej. i masune
sauju. Dicen que l mat a s mismo. ej. Y
masurione oca moarcja y. Yo mismo, no
usted, har el diccionario.
masu E, goro J adv. 1 mismo, misma (expresa
identidad o semejanza). ej. Tirm ejacac
masune Marare manajo ctiyuju. Dicen que l
que se cas con Mara fue el mismo hombre que
lleg ese da.
2 realmente, verdaderamente. ej. To bajiro
masune yir yiyujari? l realmente quiso decir
eso? ej. Yre ejarmoorcmi, ire yitoa
tjabeco masu aaja m. Usted es una persona
que realmente no deja de pensar que l va a
ayudarle.
3 exactamente, precisamente (en un lugar).
ej. Diwato masu mre co yisocati na?
Exactamente cundo empezaron a tratarle?
4 demasiado. ej. Yoaro masune bajicaja m.
Usted demor demasiado. ej. Jairo masu
roacauja m. Usted cocin demasiada
comida.
5 muy. ej. Qunaro masu manire yircmi. l
va a tratarnos muy bien/realmente bien.
ej. Rojog masu aacaja m. Usted es muy
malo.
6 (cosa) real, verdadera, autntica. ej. co
masu. remedio bueno (porque uno se mejora
rpido). ej. Gawa masu aama. Masa yeere
bamenama. Ellos son blancos verdaderos. De
pronto no coman nuestra comida. V. au masu.
mas, maso [ms.] m., f. persona (masculina,
femenina). ej. Jearuabesa! Mas aaja y.
No dispare! Soy persona (no un animal salvaje).
ej. Wese maare, sg maso cdayumo. En el
camino de la chagra, hay huellas de una mujer.
pl. masa. V. rmio, m.
masre bajig fantasma. ej. Muiju busure,
masre bajig wacre am y. Rijariar
wjo aaruyumi. En la luna clara yo vi un ser
caminando como una persona. se era un
fantasma. pl. masare bajir. V. masa wjo,
wjo.
me [me] E, [me] J interj. oh! ej. Wrica
ejamasim me ti. Oh! Ayer la avioneta lleg.
ej. Maji me! Yre yuuato! No todava! Que
me espere! ej. ee maaja mre yiboa me y.
No le dije que no tengo nada?
meare [me.e] E, [me.e ] J v.t. sacar de
(casabe, masa de yuca brava). ej. Najuro ti
airo, meacama rmia. Cuando el casabe ya
est tostado, lo sacan (del tiesto). V. weare.
meca [me k ] an.s.plural termitas, trmites o
termes, comejenes comestibles. ej. Meca, sita
erocaj gojeri cticari, aacama. Las
termitas comestibles viven dentro de la tierra.
ej. Mecare bacami bcoma. El oso hormiguero
come las termitas comestibles. sing. mecam.
V. mecaya, mecabo, bcoa, bjoar, bcroa,
jea, yebaca, apn. grfica de termes y
hormigas.

mecabo mecaya
164 Eduria & Barasana Espaol

meca
termitas comestibles
meca sare [me k.s .e] E, [mek.s.e] J
sacar termes con una cscara.
ej. Cjaqueegasero rca mecare sacama, nare
barar. Para comer termes, los sacan con la
cscara de la palma cju. V. meca, yebaca.
meca saabaare comer termes. ej. Meca
saabaago wacoamo. Ella se fue a comer termes.
meca riar [mek .i.] an.s.plural termes
reyes (tienen alas y vuelan). ej. Meca riarne
wai wejeg wami. l sali a pescar con termes
reyes. sing. meca riarm.
mecabo [mek.bo] E, [me k.bo] J inan. termitero
de las especies de termitas con cabezas rojas.
ej. Ya wii tne mecabo aam. Cerca de
nuestra casa hay un termitero. V. meca,
mecayabo, rujabo.
meca bco [mek .bko] E, [mek.bko] J an. oso
hormiguero, oso palmero. Myrmecophaga
tridactyla. ej. Mecare bacami, meca bcoma.
El oso hormiguero come termitas. sinn. bco.

meca isiam
guila plomiza
meca isiam [mek.isi.m] an. guila plomiza
(especie de milano). Ictinia plumbea. ej. Meca
isiam mecare bacami. El guila plomiza come
termitas comestibles. pl. meca isia.
mecajia J V. mecaya E.
mecajiabo J V. mecayabo E.
mecajo [mekho ] f. ta (cualquier pariente
femenino de la familia del padre, de su
generacin; uso: vocativo). ej. Otigne, Y
cmirore yre aa mecajore yigoticaj. Llor
y dije a mi ta: Mire mi herida. ej. Caac i
beder rmirire, i gagoa rmiri qune,
mecajo nare yaja y. A todas las hermanas
de mi padre, yo las llamo tas. pl. mecajo
mesa. V. bamo: bam, jacoarm.

meca mini
hormiguero cabecinegro
meca mini [mek.mini ] E, [mek.mi ni] J an.
pjaro hormiguero cabecinegro. Percnostola
spp. ej. Meca na wroto rjorore ejacami
meca mini, nare bag. Antes de que las
termitas comestibles vuelan, el pajarito
hormiguero cabecinegro llega a comerlas.
meca rni [mek.ini ] inan.f.n.esp. hojas
espumosas (especie grande utilizada como
jabn). ej. Rujasmiri ju cticaj, meca rni.
Las hojas mecu rn son hojas blanditas y
puntiagudas. sing. meca rnijuro. pl. meca rni,
meca rniju. V. meca rni, rni.
meca rni [mek.ini.] inan. especie de rbol
con hojas espumosas. pl. meca rni, meca rni
yuc. V. meca rni.

mecaya E, mecajia J
hormigas
mecaya E [mek d ], mecajia J [mekhi]
an.s.plural hormigas comestibles. ej. Mecaya,
wesejre na aajama, bto qui jure
bacama. Cajre qune bacama. En la chagra,
las hormigas comen las hojas de la yuca brava y
mecayabo mene
Eduria & Barasana Espaol 165
la coca. ej. Mecajiamre bajig yre cnimi.
Algo parecido a una hormiga me pic. sing.
mecayam E, mecajiam J. V. meca, mecayabo,
biajna, coaa, amia.
mecaya tuare sacar hormigas culonas
nocturnas con un palito. ej. Mecayare
tuabaato mani! Vamos a sacar hormigas (con
un palito) y comer!
mecaya garoa E, mecajia garoa J an.s.plural
machos de las hormigas. sing. mecaya garoam
E, mecajia garoam J. sinn. garoa. V. amia
garoa.
mecaya riar an.s.plural hormigas arrieras
recin empolladas (comestibles; nocturnas,
vuelan durante la madrugada). ej. Masa jediro
na bar aacama mecaya riar. Las hormigas
mecuyu rurd son comida para toda la gente.
sing. mecaya riam. sinn. riar.

mecayabo E, mecajiabo J
hormiguero
mecayabo E [me k d.bo], mecajiabo J
[mek hi.bo] inan. hormiguero de las especies
de hormigas con cuerpos negros. ej. Mjorii
rca jea sa waare aacaj, mecajiabore
saag. Para mirar el hormiguero hay que ir con
una antorcha de tur. ej. Mecajiabore bjacam
y ya. Y yaabo aaro bajib. Ya encontr el
hormiguero que ser el mo. ej. Mecayabori
mani cjiriajama, goje coar na sita coacuse
mani aroti bajiyuju yicama. Dicen que si
soamos con un hormiguero, vamos a ver
montones de tierra que han excavado para
enterrar un muerto. V. mecaya, mecabo, rujabo.
mecore [me k.o.e] E, [mek.o.e] J v.caus.
seducir. ej. Qunaro aacagre soore yi
mecocami Santiago. Santiago la sedujo a ella.
ej. Manaj cco aaboarine, gji rca ajerii
cti mecoumo. Aunque tena marido, ella
sedujo a otro hombre.
v.caus.dep. hacer emborrachar, marearse
(uso: despus de otros verbos). V. caji
mecose, idire mecose, iomecose, mecre,
rj mecose.
mecre [mek.e] E, [mek.e] J v.i. 1 marearse,
sentir vrtigo. ej. Ti core y idiro jdo, bto
mecmasim y. Despus de tomar esa
medicina, me mare.
2 emborracharse. sinn. idire mecre.
V. barire, iomecore.
3 (estar) confuso, confusa; volverse loco (por
pensar en muchas cosas). ej. Jea jse
meccama. Estuvieron confusos por las llamas
del fuego. ej. Cojo wme mee toaca yig,
ajimeccam y. Me volv loco por pensar en
muchas cosas. caus. mecore. V. mecoreare,
toamecre.
mee E [mee ], meje J [mehe] adv. no. ej. Yeba
masa mee aama na. Ellos no son de la tribu
Yebu musu. ej. Jojo mee aami! Ese pjaro no
es quetzal. ej. Wj meje aaja ti. No es la caa
wj. V. apn. II. Diccionario de los
sufijos: -be.
interj. [me e] tenga!, cjalo! (comida,
bebida, libro, etc.). sinn. ma, m, j.
mejare [meh.e] v.i. llevarse ro abajo (por la
corriente). ej. Sudi y coejeoboase
mejacoasuja ti. La corriente se llev toda la ropa
que yo lav. caus. meore. V. jayare, yujare.
mejaweore [me h.we.o.e] v.t. llevarse ro abajo
(por la corriente, dejando el dueo). ej. irema
cmua mejaweocoasuja. La corriente llev la
canoa de l ro abajo. V. mejare.
meje J V. mee E.

menero
vaina de guama
mene [me ne] inan.f.n.esp. guamas. Inga sp.
ej. Masa na otese aacaj. Macarocaaye qune
na base aacaj mene. La gente come tanto la
guama cultivada como la silvestre. pl. mene,
menerori. sing. menero vaina de guama.
V. mene, ria mene, uju mene.

menebesusam
especie de oruga
menebesusa micag, micag
166 Eduria & Barasana Espaol
menebesusa [mene.besus] an.s.plural orugas
menebesusa (comestibles, de color amarilla
clara, comen las hojas del guamo).
ej. Menebesusa, aacama, srirne. Ria mene
jure, otere mene yuc jure bacama.
Bariar aacama. Menebesusu son orugas
amarillas claras. Se alimentan nicamente de las
hojas del rbol de guama. Son comestibles.
sing. menebesusam. V. a.

mene buyaa
especie de chinche
mene buyaa [mene.bud] E, [ me ne .bu d ] J
an.s.plural chinches mene buyaa (grandes,
negros, y comestibles). ej. Menejre aacama
mene buyaa, iirne. Bariar aacama. Los
chinches mene buyuu se encuentran en el guamo.
Son de color negro y son comestibles. sing. mene
buyaam. V. buyaa.
meneju toa [mene hu..to] E, [menehu..to ] J
inan.f.n.esp. frutas ivapichunas meneju toa
(ger. comestibles). sing. meneju toa.
pl. meneju toa, meneju toari. V. to.
Meneriyo [meneido] f. carcter mtico,
ascendiente, antepasada de la gente, la madre
de Se. ej. Se jaco aariomo Meneriyo. La
madre de Se fue Meneryo.
menerc [mene.k] inan. matas de yuca
brava, mandioca (una chagra de yuca brava;
uso: lengua tradicional, indgena). ej. Bcr
na comasire aamasiriaroja menerc wme
ctirc, quirc. Los antiguos tenan la yuca
brava que se llamaba menerc.
sinn. quirc. V. qui, rujarc.
mene [me ne .] inan. guamo. Inga sp. ej. Ic
aaja mene y otecati. Aquel es el guamo
que yo sembr. pl. mene yuc. V. mene, ria
mene, uju mene.
Meni [meni] m. carcter mtico, ascendiente,
antepasado de la gente, l ms poderoso del
mundo quien protege y sostiene el mundo.
ej. Meni cmuma, jner masa ic aag
bajiyuju. El pay Men es el ser ms poderoso del
mundo segn los barasana.
sinn. Macarcro yai.
Meni cmuro [meni.ku mu.o] inan. cerro donde
habita Meni (colocacin desconocida).
V. buuro, gta, Meni.
meniquedire [meni.kedi.e] v.i.sing. caerse de la
hamaca (una persona). ej. Jgj
wayojacne, meniquedicoacami. Cuando
intent a acostarse, se cay (de la hamaca).
pl. meniwjare. V. quedire.
menire [meni.e] E, [me ni .e] J v.t. quitar (la
fibra de la caa wj para tejer colador).
ej. Wjre menire aacaj, bijeribore suaar.
Para tejer colador se saca la fibra de la caa
wj. V. wj.
meniwjare [meni.we h.e] E, [meni.weh.e] J
v.i.pl. caerse de la hamaca (personas). ej. Jj
cjiboanane meniwjama na. Ellos se cayeron
de la hamaca. sing. meniquedire.
menori V. menuri.
menuri [menui], menori an. especie de pez
(comestible). ej. Rtbocre bajig aacami
menuri wme ctigma. Jasajre aagmi. El
pez llamado menur es parecido a la sabaleta.
Se encuentra en el ro Apaporis.
meore [me .o.e] E, [me.o.e] J v.caus. hacer
llevarse, hacer irse (ro abajo por la corriente).
ej. Cme cmuare qunaro siatuubecne
yimeocaumi. Por no amarrar bien la voladora,
l la hizo bajar ro abajo. ej. Juti sarocaroa
yimeocauju. Dicen que l (la) mat (a ella)
con cerbatana y (la) hizo bajar por el ro.
V. mejare.
mesa [mes ] an.pl. familia, grupo familiar (uso:
requiere sustantivo o pronombre posesivo).
ej. Antonio mesa qune, na basarirm
ejararma. La familia de Antonio tambin van a
llegar el da de la danza. ej. Jaime mesa. la
familia de Jaime. V. ba mesa, gag mesa, gaje
mesa, gajeg mesa, gu mesa, jacoana mesa,
jacoarm mesa, jaco mac mesa, jaroana
mesa, jarog mesa, jnami mesa, mac mesa,
mecajo mesa, ic mesa, osimo mesa, maic
mesa.
mica YM, pica E, J inan. chirimoya, vaituto (reg.
especie de fruta comestible y cultivada, tiene
pulpa blanca y dulce; parecida al guanbana).
Anona spp. pl. mica, micari. V. gawa pica.
micaare [mik.e] E, [mik.e] J v.i. quedarse
paralizado, paralizada. ej. Tamicaacoasumo.
Ella qued paralizada. V. micaag, micase.
micare [mik.e] v.t. enrollar (cosas largas y
flexibles como hamacas). ej. Gajero wagag,
mani jgre cuda mimicaare aacaj, mani
gajeyeni saria joaj sar. El da que nosotros
vamos a viajar, desguindamos la hamaca y la
enrollamos para empacar en nuestra maleta.
V. rujamica.
micag, micag [mik.] E, [mik.] J m., f.
paraltico, paraltica. ej. ico Julia bcoca
micase mimi
Eduria & Barasana Espaol 167
micario aacamo. Mi abuela Julia es paraltica.
pl. micar. V. micaare, micase.
micase [mik.se] E, [mi k .se] J s.v.inan. 1 polio,
poliomielitis. ej. mari rijaye, bse.
Enfermedad que viene del medio ambiente; (se
describe por) la prdida del movimiento de
articulaciones. ej. Gawa na co yise
antipoliomielitica wme ctiaja micase co.
Mame ruyuaracare tuajuuroti aaja,
Micaroma yir. La medicina contra polio se
llama antipoliomieltica. Vacunan a los recin
nacidos para prevenir esa enfermedad.
V. micag, micaare.
2 artritis. ej. Rujri wase, sori oca tmore
aaja micase. Ruj wase bajiruyuasoroja. To
bajicari, icgri tamicaacoatoja. Ti aaroja
sori oca tmore. Artritis es una enfermedad de
dolor y sufrimiento. Empieza con dolor del cuerpo
hasta que se encogen las extremidades.

miji
pepas de vasai
miji [mihi] inan.f.n.esp. pepas de vasai (reg. frutas
comestibles y pequeas de la palma de vasai).
ej. Tatariaye aaja miji. Las pepas de vasai se
encuentran en rebalses. ej. Juebc aarijre
bcaja miji. Las pepas de vasai se maduran
durante el invierno. pl. miji, mijiari. sing. mijia
una pepa. V. mijia grupo indgena curripaco,
mijio.
mijia [mihi ] an.s.plural grupo indgena
curripaco. sing. mijiag, mijiag. V. mijia una
pepa de vasai: miji.
mijiejose [mihi.eho.se] E, [mihi .eho.se] J v.i.
inflamarse, hincharse hasta llegar a otra parte
del cuerpo. ej. Y cdajuuri cmiro
gsomuniaj mijiejoaja. La hinchazn (por la
herida) de mi pie ha llegado hasta la rodilla.
V. mijire.
mijio [mihi.o ] E, [mihi.o] J inan. palma de
vasai (reg. produce fruto comestible y se
utilizan tiras de la cscara para encerrar la
casa). ej. Riaga tre aacaj mijio, bto
mario. Tio ricaa na base aacaj. La
palma de vasai es muy alta y existe en la orilla
del ro. Sus pepas son comestibles. V. rujao.

mijio
palma de vasai
mijire [mihi.e] E, [mihi.e] J v.i. inflamarse,
hincharse. ej. Mijicari, bto wacaj. Al
hinchrseme (la herida), me doli mucho.
V. mijitjare.
mijise [mihi i.se] E, [mihi .se] J s.v.inan.
inflamacin, hinchazn. ej. Mre mijirij
jniati? Le duele la hinchazn?
ej. Mijirmobeaja. To crone aacaja. La
hinchazn no se empeor. Est como antes.


mijisudiro
coat, cusumbo
mijisudiro [mihisudio] an. coat, cusumbo.
Nasua spp. ej. Sasene joa cticami
mijisudiroma. Wsiare bacami. Masa na
bag aacami. El coat tiene pelo rojo. Se
alimenta de lombrices. La gente se lo come.
mijitjase [mihi.th.se] E, [mihi .th.se] J v.i.
desinflamarse, deshincharse. ej. Judiriwaca ti
musua budicoajama, mijitjacoacaj. Cuando
sale una espina con el pus, se deshincha (lit. cesa
de hincharse). sinn. mijiweese. V. mijire.
mijiweese [mihi.we e.se] E, [mihi.we e.se] J v.i.
desinflamarse, deshincharse. ej. i isia
mijiweecoaj. La hinchazn de la nalga de l se
deshinch/desinflam. sinn. mijitjase.
V. mijire.
mimi [mimi] an. colibr, chupaflor, picaflor. O.
Apodiformes, F. Trocilidae. Ensifera ensifera,
Adelomyia melanogenys, Colibr coruscans,
Leucippus fallax. ej. Goo udig aami mimi. El
pjaro colibr es l que toma nctar de las flores.
mimi ojo mini
168 Eduria & Barasana Espaol
ej. Mimi goore udig: Du, du, du oca
ruyuaja. S, s, s yicami, i agjama.
Smegne aacami. El colibr es de color verde y
toma (nctar) de las flores. (Al volar suena:) Du,
du, du. Si canta, dice: S, s, s. Es verde.
V. bara mimi, cna mimi, gje mimi, yai mimi,
yta mimi.

mimi
colibr, chupaflor, picaflor
inan.f.n.esp. cacao de cintillas (comestible).
ej. Macarocaj sita widarore abjare aacaj
mimi yucre. Ti ricaama, mona cti aacaj. El
cacao de cintillas se encuentra en tierra greda. Su
fruto tiene una sustancia empolvada. sing. mimia.
pl. mimi, mimiari. V. mimi.

mimi
cacao de cintillas
mimi ojo [mimi.o ho] E, [mimi.o ho] J inan.f.n.esp.
pltanos bocadillos (especie que tiene el
mismo tronco que tiene el pltano hartn, pero
tiene un racimo ms pequeo). Musa
acuminata. ej. Mimi ojo wme ctima, ti
ricarori mtaaca aacaj. El pltano bocadillo
produce racimos pequeos. sing. mimi ojoro.
pl. mimi ojo, mimi ojorori. V. mimi ojoo.
mimi ojoo [mimi.o ho.o ] E, [mimi.o ho.o] J
inan. mata del pltano bocadillo. Musa
acuminata. V. mimi ojo.




mimi ojo
pltano bocadillo
mimire [mi mi.e] E, [mimi.e] J v.t. chupar
(cosa). ej. Wai sotre bag, gare mimireare
aacaj ti. Cuando uno come olla de pescado,
chupa los huesos y los bota. V. idire, udire,
jureare.
mimi [mimi .] an. rbol del cacao de cintillas.
Herrania spp. pl. mimi yuc, mimi yucri.
V. mimi.


minia
pjaros
mini [mi ni] an. ave, pjaro. ej. Minima,
busurijre ag wariquna yujicami. Al pjaro
le gusta madrugar cantando. V. biat mini,
boaro mini, bbri mini, goje mini, meca mini,
ocoaro minia, siorj mini, taa mini, ne
mini, wasomaa mini, wti mini, yai mini.
mini casabo inan. nido plano de palitos
(hecho por el gaviln, el pjaro vaco, el doral y
el carriqu pechinegro). ej. Gaa, casabo yicami,
ria jeor. El gaviln hace un nido de palitos para
poner huevos. V. ria casabo, riajedo.
mini jiib inan. nido. sinn. minijedo, mini
riajedo.
minia gaa miniqueare
Eduria & Barasana Espaol 169

mini ria
huevos de pjaro
mini ria inan. huevo de pjaro. ej. Minia jediro
ria cticama. To bajicari muuaacama. Toda
clase de aves ponen sus huevos y luego los
calientan. pl. mini ria huevos de un pjaro,
minia riari huevos de varios pjaros. V. rujaa.

mini riajedo
nido de pjaro
mini riajedo inan. nido de pjaro. ej. Yuc
joej riajedo cticami i, jitiri. El pjaro sirir
sureo tiene su nido en la rama de un rbol.
pl. mini riajedori. sinn. minijedo. V. ria
casabo, rujatobe.

minia gaa
guila enana
minia gaa [mini.. ] E, [mini.. ] J an.
guila enana. Gampsonyx swainsonii.
ej. Miniacare bacami minia gaa. El guila
enana come pajaritos. pl. minia gaa. V. gaa.
minia jna [mini..hu n] E, [mini..hun] J inan.
bandada de pjaros. ej. Rujajnari
wwaajama minia. Los pjaros vuelan en
bandadas. pl. minia jnari. V. rujajna.
miniarica [mini..ik] E, [mini..ik] J
inan.f.n.esp. pepitas del rbol miniarica
(sirve para alimentar a los pjaros).
ej. Wesegodo aaric miniarica ricaare bto
bacama minia. A los pjaros les gusta comer
pepitas mnurcu que se encuentran en el
rastrojo. sing. miniarica. pl. miniarica,
miniaricari. V. miniarica.

miniarica
especie de rbol
miniarica [mini..ik.] E, [mini..ik.] J
inan. especie de rbol (que se encuentra en los
rastrojos y que provee comida para los
pjaros). pl. miniarica yucri E, miniarica
yucri J.
miniejare J [mini.eh.e], rjare E v.i. reunirse,
congregarse. ej. Ya warotire gmere
agrar, miniejacaj ya. Nos reunimos para
hablar acerca de nuestro prximo viaje.
sinn. miniqueare, rjare.

minijedo
nido de pjaro
minijedo [mini.hedo] inan. nido de pjaro.
ej. Yuc joejre aacaj minijedoma. Ria
sagsa yig, tire qunocami. El nido de
pjaro siempre est en el rbol, l lo hace para
poner huevos en ello. ej. Rujaabea aarore
aacaj minijedo. El nido pjaro se encuentra
entre las ramas de un rbol. sinn. mini riajedo,
mini jiib. V. mini casabo.
miniqueare J [mini.ke.e] v.i. reunirse. ej. na
miniriaj misi
170 Eduria & Barasana Espaol
ra na ajero ar jr masa mini queacama.
Mucha gente se reunieron a ver el deporte de sus
hijos. sinn. miniejare, rjare. V. queare.
miniriaj J [mini.i..h], rjariaj E inan.
lugar de reunin. ej. Tojre aauja, Diore ire
rcbor na minirij. All hubo un lugar
donde reunieron para honrar a Dios.
V. miniejare, rujaj.
miniriawii J [mini.i..wi], rjariawii E inan.
casa de reunin. ej. Boserm aaro idire idir
na rjariawii aaja. Es la casa de reuniones
para tomar chicha y divertirse durante las fiestas.
V. uubueriawii.
mino [mino] inan. viento. ej. i yaa wiire mino
waju queocam ti. El viento tumb la casa de
l. ej. bto mino wase. viento fuerte.
ej. qunaacane mino wase. viento suave. pl. no
hay plural. V. oco mino.
mino sare inflar (pelota, globo). ej. Rare
mino sacari, ajer yama. Al inflar la pelota,
ellos estn jugando. V. jutijure, jutire.
mino warocatose hacer retroceder (el
viento). ej. Bto mino ti wajama, mani
wadiriarojane warocatocaroja. Cuando el
viento sopla mucho, nos hace retroceder hacia
donde venimos.
mino wasose soplar (viento). ej. Wiire bto
mino wasoaja. El viento entra mucho a la
casa. V. watuse.
mino wajure
[mino.we.hu.e] E, [mino.we .huu.e] J tumbar
con fuerza (accin del viento). ej. Yucre mino
waju queocam. El viento tumb el rbol.
V. tuujucure.
mino watuse rca waticmua s.v.inan.
barco de vela. ej. Mino watuse rca
waticmuare, gawa rine corma. Solamente
los blancos tienen barcos de vela. pl. mino
watuse waticmuari, mino watuse
waticmu.

minoam
vencejo, arrejaco
minoa [mino ] an.s.plural vencejos, arrejacos o
arrejaques. Reinarda squamata. ej. Yuc joere
roca jeog mee aacami minoamma. El pjaro
vencejo nunca se posa en un rbol.
sing. minoam.
Minobedoa [mino.bedo] inan. vuelta, recodo
largo (en el cao Piedra). ej. Gtaweyajre
aaja Minobedoa wme cto. El lugar que se
llama Mnobedou est en el cao Piedra.
V. Minobedoa buuro, Minobedoa jaabua,
apn. mapa

2.
Minobedoa buuro [mino .bedo.buu.o] inan.
loma cerca de la curva Minobedoa por el cao
Piedra. ej. Minobedoa boene aaja ti,
Minobedoa buuroma. La loma/elevacin
Mnobedou buuro est en la parte de la vuelta de
Mnobedou. V. Minobedoa, apn. mapa

2.
Minobedoa jaabua [mino.bedo.h.bu] inan.
playa de la curva Minobedoa. ej. Minobedoa
jaabua, mojoribuaaca aaja. La playa
Mnobedou es pequea. V. Minobedoa buuro,
Minobedoa, apn. mapa

2.
Minoa [mino. ] inan. 1 cao Golondrina
(afluente del ro Pir-Paran, arriba de Puerto
Ortega). V. Mino, apn. mapa

3.
2 cao (afluente del ro Pir-Paran, arriba de
San Miguel). V. apn. mapa

3.
Mino [mino.] inan. cerro Golondrina.
ej. Minoa jodejre aaroja Mino. En la
cabecera del cao Golondrina hay el cerro
Golondrina. V. Minoaa, apn. mapa

3.
Mio buuro [mi o.bu uo] inan. Trinidad de Tiqui
(comunidad de gente tuyuca). ej. Rocajna na
aarimaca aacaj Mio buuro. Trinidad de
Tiqui es una comunidad donde viven los tuyucas.
V. buuro, rocajna, apn. mapa

1.
Mio buuroana [mio.buuo..n] an.s.plural
habitantes de Trinidad de Tiqui. ej. Qunaro
jarocaajeriare ajeg aacami sg Mio
buuroag. Uno de Trinidad de Tiqui es un buen
futbolista. sing. Mio buuroag, Mio buuroago.
V. rocajna.
miore J, rore E v.caus.dep. hacer reunirse,
recolectar (uso: despus de otros verbos).
sinn. miniejare. V. jiimiore.
mio [mio. ] inan. palo de faria (reg.).
ej. Mioma, ju jacaric aacari, bto rase
sticaj ti. El palo de faria tiene hojas grandes
que tienen un olor muy fuerte. pl. mio yucri.
Miowagmu [mi ow.u mu] E, [mi ow.u mu] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido (en el
cao Piedra). V. apn. mapa

2.
misi [misi] inan.f.n.esp. bejucos. ej. Misimaa rca
tiare siatuuboab y. Bajiboarine siatuuya
mania aacaja. Yo amarr esa (canoa) con un
bejuco pero ya no est amarrada. sing. misimaa
misibedo
Eduria & Barasana Espaol 171
[bisib]. V. ejomisi, jogoro misi, majiomisi,
majajcomisi, mosiro misi.

misi rica
fruta de un bejuco
misi rica [misi.ik ] inan. fruta de un bejuco
(comestible, del tamao y forma de una
naranja con cscara gruesa, varias pepas
grandes cubiertas con un a pulpa amarilla y
del sabor de una toronja; se comen la pulpa
cruda, sin cocinar; aunque se encuentra en la
selva tambin la cultiva la gente).
ej. Macarocajre aacaj misi rica. Tire
bacama masa. La fruta ms rcu es silvestre. La
gente la come. pl. misi rica, misi ricari.
misibedo [misi.bedo] inan. rollo del bejuco yar.
ej. Scamaari bedoarijre misibedo wme
yicama. Llaman el rollo del bejuco yar
msbedo. V. caj gateriabedo.
misi gjoro [misi.ho.o] E, [misi.ho.o] J
inan. cargador de canasta (reg. para llevar
cosas en la espalda). ej. Misi gjoro, Jiibre
cno yirsa yir, misi gjore jnecama. Se
quitaron la cscara del rbol ms gdjo para
hacer un cargador de canasta. sinn. jiib cno.
V. misi gjo.
misi gjo [misi. ho.] E, [misi.ho.] J inan.
especie de rbol (cuya cscara se utiliza para
hacer cargador de canasta). ej. Rcse
marar, misi gjore macacama masa. La
gente busca el rbol ms gdjo cuando hay carga
pesada (para cargar). pl. misi gjo yucri.
V. cno, jeagase, misi gjoro, ye.
Misijac [misihk] inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido en el ro Pir-Paran.
V. apn. mapa

3.
misijac [misihk] an. tamanda o tamandu,
tamanda bandeira. Tamandua tetradactyla.
ej. Cojo wme mee aarma misijaca.
Totijre cnirma. Hay varias tamandus. Ellas
duermen en huecos de palos cados. ej. Bose
sutig aami, misijac. El tamandu huele mal.
V. aja, bco.

misijac
tamanda, tamanda bandeira
misi jeru [misi.heu] an. gato tigre, gato
pintado. Felis wiedii. ej. Gjamonare bag
ejacami misi jeru. El gato tigre llega a comer
gallinas. V. yai.

misi jeru
gato tigre, gato pintado
moa [mo ] inan.s.de masa sal. ej. Moa cti mani
roabaajama, qunase aacaj bare. Cuando
cocinamos con sal la comida sale rica. ej. Mani
bare roasere, quna ejarmoose aaja moa. La
sal es la que da sabor a la comida.
moa basa inan. danza de sal. ej. Bare
ecabasar, na basase aauju moa basa. El
baile de la sal se realizaba cuando hacan
dabucur.
moa riaga inan. mar, ocano. ej. Riaga jairisa
aaroja yicama na, moa riagare. Dicen que el
mar es grande. pl. no hay plural. V. riaga,
tabcra.
mo [mo] an. especie de ave nocturna (se
parece al bho). ej. ami wacudig, more
ajire aacaj. Mani wecare awascami. El grito
del pjaro nocturno mod se escucha por la noche.
moabariore J [mo.bi.o.e], jaabariore E v.t.
abrazar (poner el brazo sobre el hombro de la
mujer en la danza). ej. na ja basajama,
moabariocama na. Ellos se abrazan cuando
estn danzando. V. moare, rujabari.
moabiarocare [mo.bi.ok.e] E,
[mo.bi.ok.e] J v.t.sing. dar de comer al
nio algo que es tab. ej. i bedi
babecacajare waibc riirone ire
moabiarocacami. El hermano mayor le dio al
moababetire moatuure
172 Eduria & Barasana Espaol
menor un pedazo de carne (que es tab).
V. moare, rocare.
moababetire [mo .b.beti.e] E,
[mo.b.beti.e] J v.t. no tocar para evitar
enfermedades. ej. Sca i ruyuaro beero, ire
moababetiroti aaja: Rcsere juabeti,
jearuabeti bajiroti aaja. Despus del parto para
proteger al nio (de enfermedades), no debemos
cargar cosas pesadas ni disparar a un animal con
una arma (escopeta, cerbatana, arco, etc.).
moabrare [mo .b.e] E, [mo.b.e] J
v.t. 1 dar puo, hacer puo. ej. i morire
moabracari, ire osemi. l le dio un
puetazo. V. mobra. 2 hacer bolitas (con
barro, masa, papel, cualquier cosa blanda),
arrugar (papel). ej. Re riire moabraba m.
Haga una bola con la masa de mirit/cananguchi.
ej. Papera jurore moabra yiri jeamej
tam y. Yo arrugu la hoja de papel y la
quem. V. moare, rujabra.
moadaoro [modoo] E, [mo doo] J an. rana
saltadora (no comestible). Leptodactylus sp.
ej. Riatjare bajigaca aacami moadaoro. La
rana saltadora mouduoro se parece a la rana
saltadora rutju (comestible). V. bejeroa,
riatja.
moagodoa [mo.o do.] E, [mo.odo.] J inan.
botella (utilizada para contener la sal).
ej. Sibiore na idigooriare micari, moagodoa
coama masa. La botella vaca de aguardiente
sirve para contener la sal. V. godo, rujaa,
rujagodo.
moaare [mo.i.e] E, [mo.i .e] J v.t.
examinar, probar (por tocar). ej. Moaabesa!
No lo toque! ej. Ugue! im yre moaati?
yiyuju soo. Ella dijo: Huy! Quin me toca?
ej. i icg jearijre moaacami co yig. El
mdico examin la pierna fracturada de l.
sinn. wareare. V. moare.
moajeare [mo .he.e] E, [mo.he .e] J v.t.
doblar (papel). ej. Papera jurore gdareco
moajeaya. Doble el papel en la mitad de la hoja.
V. jnare, moare.
moajioro [mo hioo] E, [mo hi oo] J an. especie
de escarabajo (parecido al bicho torito). O.
Coleoptera. ej. Wau yeb ocore idir
aaujar moajioroa. Los escarabajos moujoro
toman el liquido del caimarn. V. cmoca jco.
moamicare [mo.mik .e ] E, [mo.mi k.e] J v.t.
doblar sin cuidado. ej. Oco rudiriagaserore
moamicacoaroaya m me! Wadato mani!
Doble la lmina de plstico sin cuidado y trigala.
Vmonos ya! V. micare, moare, rujabra.
moanugure [mo.nue.e] E, [mo.nue.e] J
v.t. dar un pellizco duro para molestar.
ej. Soore moanugugre jaayuju soo. Ella peg
al que la dio un pellizco. sinn. quiriore.
moare [mo.e] E, [mo .e] J v.i. 1 trabajar.
ej. Bco aaboarine, qunaro moaamo soo.
Aunque ella es anciana, trabaja bien.
2 funcionar (motor, radio, reloj). ej. Muiju i
watire corito y yaase, moabeaja. Mi reloj no
funciona. ej. Joboab y. Moabej ti. Yo
prend (el radio) pero no funcion.
v.t.dep. untar (uso: antes de otros verbos).
V. moabariore, moabiarocare, moabrare,
moaare, moajeare, moamicare, moasnire,
moasore, moatniare, moatuure, moatuajaire,
moawidaore.
s.v.inan. trabajo. ej. Moare jairo ti aajare,
gjire gotirotimasim y, Wadiato yig. Por
tener mucho trabajo, yo mand al otro para que
viniera.
moare waja s.v.inan.s.de masa pago por el
trabajo. ej. Wrica maa ya moacati waja
gjoa coaja ya. Tenemos plata por el trabajo
de la pista. ej. moacati waja. pago por trabajo
pasado. ej. moaroti waja. pago por trabajo
futuro, por anticipado.
moarimas, moarimaso [mo.i.ms.] E,
[mo.ri.ms.] J s.v.m., f. trabajador,
trabajadora. ej. Jjar moarimasa ejacama
tirmj. En ese tiempo llegaron muchos
trabajadores. pl. moarimasa. V. moare.
moasnire [mo.sini.e] E, [mo.sini.e] J v.t.
ensuciar, embarrar (el cuerpo con algo sucio).
ej. Y rujre gjaboc gdane moasniuja
y. Yo me embarr con mierda de pollo.
caus. moasore. V. moare.
moasore [mo .si.o.e] E, [mo.si.o.e] J v.caus.
untar (el cuerpo de otro con pintura negra).
ej. Wee yre moasomo. Ella me unt con
pintura negra. V. moare, moasnire.
moatniare [mo .tni .e] E, [mo.tni .e] J v.t.
hacer dobladilla en (vestido). ej. Y sudirore
moatnia mig yaja. Estoy haciendo dobladilla
en mi vestido. V. moare, tuujeare.
moatuajaire [mo .tu.h i.e] E, [mo.tu .hi.e]
J v.t. no estar quieto, quieta; molestar por no
estar quieto. ej. Yeoro na ecag bto no
bojaseacare moatuajaig aacami. El carriqu
pechinegro de ellos molesta mucho nuestras cosas.
V. moare, wrese, yuguire.
moatuure [mo.tu u.e] E, [mo.tuu.e] J v.t.
sacar, llevar con algo (que protege las manos
del calor, del mugre, etc.). ej. Soo mac i
gnacusere juro rca moatuucari, reacamo.
Ella protegi la mano con una hoja para botar el
moawidaore mojoricaaca
Eduria & Barasana Espaol 173
pop de su hijo. V. moare, sotuure.
moawidaore [mo.wi d.o.e] E,
[mo .wid.o.e] J v.caus. remojar; hacer
pegajoso, pegajosa con agua (faria); arcilloso,
arcillosa (tierra). ej. Wai oco asisene
jioweocari, moawidao bare aacaj, waire
ucag, najuro ti manijare. Cuando no hay
casabe, uno remoja faria con el caldo de pescado
hacindola pegajosa y as la come con el plato de
pescado. V. moare, widase.
Moawii [mo.wii] E, [mo .wii] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido (en el ro
Pir-Paran). ej. Waiyajre aaja gtajoero
Moawii wme ctijoero. En el ro Pir-Paran
hay una cachivera que se llama Mouw
(cachivera de sal). V. apn. mapa

3.
moawore [mo.w.oo.e] E, [mo.w.o.e] J v.t.
revolver (coca con la ceniza de hojas del rbol
yarumo, la sal con el aj, etc.). ej. Caj
jaagag, wcuju rca moawore aacaj.
Antes de filtrar la coca nuevamente, la revuelven
con ceniza de yarumo. V. gre, jore.

moio, moo
guardacaminos rabilargo, chotacabras
moio E [moi o], moo J [moo] an.
guardacaminos rabilargo, chotacabras.
Hydropsalis climacocerca. ej. Muiju qunaro i
busuri amire agcami moio. Al
guardacaminos rabilargo le gusta cantar en la
noche luminosa. pl. moioa, mooa.
moji E, J [mohii], muji YM inan.f.n.esp. 1 caran
(bras.), palma de jcara, gugara (especie de
hoja que se usa para techar las casas).
Manicaria saccifera Gaertn, Mauritia carana
Wall. ej. na wii bajama, moji rca bacama.
Los indgenas techan casas con caran.
sing. mojiquee. pl. moji, mojiqueeri hojas de
caran; mojiari bulto de caran. V. buu moji,
jota moji, mojio, mojitii.
2 techo. V. cmegase, wii munia.
moji jac jco [mo hi.h k.hiko] E,
[mohi.hk.hiko] J inan.f.n.esp. 1 especie de
caran (con ramos largos). ej. Moji jac jco
na yisema, wjoju wme ctiyuju ti. La
especie de caran moj juc jco tambin se
llama wjoju.
2 especie de palma de caran (alta con hojas
largas). ej. Jairio aacari queeri yoerio
aacaj moji jac jco na yirioma. Tio
june juacari, wii bacama na. La palma moj
juc jco es una especie de caran grande con
ramos largos. Se utilizan las hojas para techar.
sing. moji jac jcoo, moji jac jcooquee.
pl. moji jac jco, moji jac jcoori.
sinn. wjoju.
moji jac jcoo inan. especie de palma de
caran.
mojibco ricaa [mohi .bk.o.ik] E,
[mohi.bk.o.ik] J inan.f.n.esp. frutos de la
palma de caran (no comestibles).
ej. Mojibco ricaama, betare bajiricari
aacaj. La palma de caran tiene pepas como
las de la palma corombolo. sing. mojibco
ricaa. pl. mojibco ricaa, mojibco
ricaari.
mojio [mohi.o] inan. palma de caran.
V. moji.

mojitii
tejido de caran
mojitii [mohi.tii] E, [mohi .tii] J inan. una tira, un
tejido de caran (bras.). ej. Besuji rca wiaria
tii aaja mojitii. La tira de caran est tejido con
pacha. ej. Mojitiire tamo ejormogaya.
Aydame alzar el tejido de caran. V. besuji,
moji, rujatii.
mojogaca, mojogaca E [mo ho.. k],
cca, coca E, qujiaca /qujica,
qujoca J s.v.m., f. pequeo, pequea;
chiquitico, chiquitica (animal, persona).
ej. Mimima, mojogaca aami. El colibr es un
pjaro pequeo. pl. mtar, mtaraca.
V. mojoro.
mojog bsaaca, mojog bsaaca E
[moho..bs.k], qujiaca bsa, qujoaca
bsa J s.v.m., f. (ser/estar) un poquito menos
de tamao (persona masculina, femenina).
ej. Mojog bsaaca aami. / Mojog bsaaca
aamo. l es un poco ms pequeo. / Ella es un
poco ms pequea. V. mojoro bsaaca.
mojoricaaca E, J [mo ho.i .k.k] E,
[moho.i.k. k] J, caca E, cgaca J
s.v.inan. cosa pequea (cosa que lleva el
clasificador -a como canoa, baln, fruta).
mojoricaca moise
174 Eduria & Barasana Espaol
ej. Cmua mojoricaaca miaba! Trigame una
canoa pequea. ej. Cmuari mojoricariaca /
Cmu mtaaca juaba. Trigame canoas
pequeas. pl. mojoricariaca. V. mojoro.
mojoricaca E [moho.i.k.k], cgca J
s.v.inan. 1 rbol inmaduro, verde.
2 hamaca pequea. ej. Mojoricaca j waja
yicaj y. Yo compr una hamaca pequeita.
V. mojoro.
mojorija [moho.i.h] E, [moho.i.h ] J,
mojorij [moho.i.h] E, [moho.i.h] J
s.v.inan. lugar pequeo; parte, porcin
pequea. sinn. mojorijaaca, cjaaca.
V. mojoro.
mojorijaaca [moho.i.h. k] E,
[moho.i.h.k] J s.v.inan. lugar pequeo;
parte, porcin pequea. ej. Mojorijaaca
waibc rii yre sia. Dme una porcin
pequea de carne. ej. i gbore mojorijaaca
cmiro ctiami. l tiene una herida pequea en
su pie. pl. mojorijaaca, mtajariaca.
sinn. mojorija, cjaaca. V. mojoro.
mojorisaaca J [moho.i.s.k ], cyaaca E
s.v.inan. caito. ej. Riaga mojorisaacare wai
manibsacama. Hay pocos peces en los caitos.
V. jiyarisa, mojoro.
mojoro E, J [moho.o], mojoroaca E, J,
croaca E cuan.inan. poco, poca; poquito,
poquita (cantidad de algo). ej. Y bue aaro,
sg gaw mojoro yre ejarmoocami. Cuando
yo estaba estudiando, un blanco me ayud un
poco. ej. Mojorone ti aajama, yoaro meene
jaasure jeocacama na. Si hay pocos rboles
para cortar, terminan en poco tiempo. gram. la
raz verbal mojo- nicamente se presenta
nominalizada, a menudo acompaada por -aca
diminutivo para sustantivos animados y
por -ri participio para sustantivos animados e
inanimados. V. mojogaca, mojoricaaca,
mojoricaca, mojorij: mojorija, mtore,
sgri.
mojoro bsaaca E, croaca bsa J un poquito
menos. V. mojog bsaaca.
mojoroaca E, J [moho.o.k] E, [mo ho.o.k] J,
mojoro E, J, croaca E, croaca J
cuan.inan. poco, poca; poquito, poquita
(cantidad de algo). ej. Yare mojoroaca bare
ryaja. Hay poca comida restante para nosotros.
momi TUC [momi] inan.f.n.esp. confites, dulces.
ej. Momi bojaami. l quiere dulces. pl. momi,
momiari. sing. momia un dulce.
sinn. ibisitise. V. momia grupo de carapanas,
especie de abeja.
momia [momi] an.s.plural abejas momia
(especie pequea que le gusta el sudor y
molesta mucho). ej. Wese mani aaro saca
budisere ejar, bto gjanabiocama momia.
Puesto que a las abejas les gusta el sudor, cuando
estamos en la chagra nos llegan a molestar
mucho. sing. momiam. V. beroa, momia un
dulce: momi, yacaro momia.
momia masa TUC [momi .ms.] an.s.plural
grupo tnico entre los carapana.
sing. momiag, momiag. V. bri iir, dra
masa, mtea, momia un dulce: momi.
Momi [momi .] inan. cerro en el cao Tat al
otro lado del cerro Rme. V. gta, Rme
cmuro, Rme, apn. mapa

4.
momoar [momo .] an.s.plural ranas
momoar (comestibles, viven en la orilla de
los ros). ej. amire ajire aacaj momoar na
agsere. marema, jurojre i cnituyaro
abjare aacaj. Durante la noche se escucha el
canto de las ranas momourd. Y por el da se
encuentran dormidos posando en las hojas.
ej. Momoar jaasagac yaja y. Voy en
busca de ranas momourd. sing. momoam.
pl. momoar. V. tja.
mona [mon] E, [mo n] J inan.s.de masa, cl.irreg.
polvo, cosa polvorienta. ej. Macarocaj sita
widarore abjare aacaj mimi yucre. Ti
ricaama, mona cti aacaj. El cacao de
cintillas se encuentra en tierra greda. Su fruto
tiene una sustancia polvorienta. V. rujamona.
monacooro [mo nkooo ] E, [mon ko oo] J an.
correcaminos collarejo (especie de ave negra).
Neomorphus geoffroyi salvini. sinn. betapeero.
moig, moig [mo i.] s.v.m., f. ser
animado de color gris (animal, persona).
ej. Mani guabetijama, bto moigne aare
aacaj. Por falta de higiene personal (lit. cuando
no nos baamos), nos ponemos de color gris.
pl. moir. V. moir especie de moscas,
moise.
moig yai [mo i..di ] an. especie de tigre
(parecido a una puma). ej. Moir yaia
aaruyubeticama yucrirema. Las pumas
monrd yuu no aparecen hoy en da. pl. moir
yaia. V. yai.
moir [moi.] an.s.plural moscas moir
(especie que hace hinchazones al picar y salen
los das nublosos. ej. Oco bto ti iibiajare,
moir bto idima. Por el da nubloso las
moscas monrd (nos) picaron mucho.
sing. moig. sinn. yese becoa. V. moig.
moise [moi.se ] v.i. (ser/estar) de color gris,
caf claro; tener el color gris, caf claro; de
color plido, tener color plido; de color
moo mucuyujire
Eduria & Barasana Espaol 175
pastel, tener un color pastel. V. botise, moig.
s.v.inan. cosa de color gris, cosa plida, cosa
de color pastel. ej. amica idiase camisari
moise waja yimasim y. Ayer yo compr tres
camisas de color gris. ej. Cajo boti, moise ju
cticaj. Bajicari ti queeri qune moisene
aacaj. El chonque blanco tiene hojas y tallos de
color gris.
ej. To bajiri i joama rujayrri jco cticami.
Botise moise sase ucari cti wocami,
rujayrri. Entonces, l (gaviln) tiene una cola
rayada con marcas de blanco, gris y rojo.
sing. depende en la clase de cosa: moirigogoa
mancha de color caf, moirimaa bejuco de
color gris.
moo J V. moio E.
moore [mo o.e] E, [mo o.e] J v.t. dejar alguien en
el puerto (donde iban a subir). ej. Majariaroj
mnieja, nare mooca, tudicoa yujamasim
y. Al subir el ro, dej a ellos en el puerto
donde iban a coger el camino y regres.
V. mimoore, caje moose, gajamoore,
juamoore.

mosiro campestre
grillo
mosiro [mosio ] an. grillo. Acheta assimilis.
ej. Adocrc aama mosiroa: Tutu mosiro, wii
mosiro. Hay dos tipos de grillos: El grillo
campestre, y el grillo de la casa. V. tutu mosiro,
wii mosiro.
mosiro misimaa [mosio .misi.m] E,
[mosio.misi.m] J inan. especie de bejuco (que
produce fruta comestible). ej. Riaga tre
aacaj mosiro misimaa. El bejuco mosro
msmuu se encuentra en la orilla del ro. V. misi.
mosise J [mosi.se], wase E v.i. hervir. ej. Yoaro
tire asioboab y. Mosibej. Trat de
calentarlo por largo rato, pero no hirvi.
caus. asiore. V. mosisoese, aise.
mosisoese J [mosi.soe.se], wasoese E v.i.
salirse al hervir (lquido). ej. Sot jmroaca
m bare roajama, bto mosisoeroja. Si
cocina su comida en una olla muy llena, va a
salirse al hervir. V. mosise.
moto moto [moto.moto] onom. llamada para la
oropndola. ej. mure ire na jiijama, Moto,
moto yicama. Cuando llaman el oropndola,
dicen: Moto, moto. V. mu.

motoro
motor
motoro ESP [moto.o] inan. motor. ej. Motoro
comena aaja ya adi macana. Los de esta
comunidad no contamos con ningn motor.
mucunam [mukun.m] an. especie de pez
(comestible). ej. Mucunam na yig, bia
maram cro jaig aagmi. To yicari,
Riajasare aa, Jasajre aagmi. El pez que
ellos llaman mucunum es el tamao de la
especie de pez picaln y se encuentra en los ros
Apaporis y Vaups. pl. mucuna.
mucuroam E [mukuo.m], mumuroam J
[mu muo .m] an. abejorro mucuroam
(especie con rayas amarillas).
ej. Mucuroamma, sriri yrane aacami.
Wti jota goore udiwariqunacami. El
abejorro mucuroum tiene rayas de color
amarillo y le gusta sacar el nctar de la flor de
cierta maleza con espinas. pl. mucuroa,
mumuroa. V. beroa bc.
mucuse [muku.se] v.i. (ser/estar) cido, cida;
tener sabor cido (maran, umar). ej. Sna
oco bto mucuaja. El lquido del maran es
cido. ej. Mame quediricare wmare bajama,
bto mucucaj. Si uno come un umar recin
cado, tiene sabor cido. antn. ibisitise. V. jase,
sese.
mucuyujire [muku.duhi.e] E, [muku.du hi.e] J
v.t. enjuagar, limpiar (la boca por la maana).
ej. Busurij cni yuji, jetagaj mucug rojare
aacaj. Al levantarse por la maana, se baja al
puerto para limpiar la boca. V. mucuse.

mug
maleza como helecho
mug muiju
176 Eduria & Barasana Espaol
mug [mu] inan. especie de maleza (como un
helecho). ej. Y yaa weserema mugrine
widiaja. En mi chagra solamente hay la maleza
que se llama mugd. pl. mug.

maag muiju E, J; maag mujiju YM
sol
muiju E, J [mui hu ], mujiju YM [muhihu] m.
1 sol. ej. Muiju i asiyujiadirmre acari,
y jg eri ctire coecaj, Yre
carabosato yig. Reconociendo que sera un
buen da, yo lav mi hamaca sucia para que el sol
la secara bien. pl. no hay plural. sinn. maag
muiju. V. busug, sg muiju.

amiag muiju E, J; amiag mujiju YM
luna
2 luna. ej. Muiju mame ruyuarirmre yojoar
tnicama. Las sardinas desoven en los primeros
das de la luna creciente. pl. no hay plural.
sinn. amiag muiju, busug.
3 mes. ej. im muiju aaro wacti m?
En qu mes se va usted? pl. muijua J, mujijua
YM.
ni muiju este mes. ej. ni muiju gaja
wararja ya. Nos iremos al final de este mes.
cnag muiju mes pasado. ej. Cnag
muijujne ejarcja yiboacami. Ejabeami. l
dijo que iba a llegar el mes pasado pero no ha
llegado.
muiju buu bag aami luna llena,
plenilunio. ej. amiag muiju i buu bari
amire, coa otejama, jacase ricaa ctiyuju
yicama. La gente dice si uno siembra calabazas
cuando la luna est llena, se producen frutos ms
grandes. sinn. muiju i roari ami. V. amiag
muiju.
muiju i asimjado E salida del sol.
ej. Busurij muiju i asimjadijre i joare
carog, uugueocari, bajijesacami yuca.
Cuando sale el sol, el buitre posa en una rama
extendiendo sus alas para secar las plumas.
muiju i jado salida del sol. ej. Muiju jadoj
guar wama na. Ellos fueron a baar a la
salida del sol. V. busurocajeorija.
muiju i roari ami luna llena, plenilunio.
ej. Muiju i roari amire wai wejeg wacaj.
Me fui a pescar la noche de la luna llena.
ej. Muiju i roari ami qunaro busucoaj. La
noche de la luna llena, se ve bien clara. sinn.
muiju buu bag aami. V. amiag muiju.
muiju i rocasati puesta del sol. ej. Muiju i
rocasato beero, gjamona sojere
tuurgcama. Ellos siempre encierran las gallinas
despus de la puesta de sol.

1 muiju rtiag, 2 muiju ruyuag, 3 muiju
roag 4 muiju jedirtuac
fases de la luna: 1 etapa cuando la luna no aparece
antes de la luna nueva, 2 luna creciente, 3 luna llena,
4 luna menguante
muiju jediac s.v.m. luna menguante (luna en
las etapas despus de la luna llena). ej. Muiju i
jediajama, busuortuacami. Cuando la luna est
menguando da a da, uno se ve en la hora de la
maana. sinn. muiju jedig, muiju
jedirtuac.
muiju jedig s.v.m. luna menguante. ej. Muiju
jedig, rujaseeroaca ruyucami muiju jedigma.
La luna menguante se aparece como una parte de
la luna (lit. est terminando). sinn. muiju
jediac, muiju jedirtuac.
muiju jedirtuac s.v.m. luna menguante.
muiju jiadoja s.v.m. oriente, este.
muiju corito muu
Eduria & Barasana Espaol 177
sinn. jdoatutij, jdoaga soje. V. gajejacat
waruaga soje, jnaga soje, waruaga soje.
muiju rtiag s.v.m. etapa de la luna cuando
no aparece antes de la luna nueva. ej. Muiju
rtiagre wai wacudirma masa. Cuando la
luna no aparece, la gente sale a alumbrar pescado
(para matarlos y comerlos). V. muiju jediac,
ruyuatuag.
muiju roag s.v.m. luna llena, plenilunio.
sinn. roag.
muiju ruyuag s.v.m. luna creciente (luna
nueva, fase de la luna). ej. Muiju i ruyuajama,
maag i rocasa waatoja, aasocami.
Cuando la luna est nueva, aparece en el lado
donde se oculta el sol. pl. no hay plural.
sinn. ruyuatuag.

muiju corito, muiju corito waariaro
corito
reloj, reloj de pulsera
muiju corito [mui hu.ko o.i.to] E,
[mui hu.koo.i.to] J s.v.inan. reloj, reloj de
pulsera. ej. Muiju corito coboacaj y. Yo
tena un reloj. V. waariaro.

muijuduro
especie de bho
muijuduro [muihu.du uo] E, [muihu.duuo] J an.
especie de bho. ej. amire muijuduro i
agse ajire aacaj. Gmorori ctigre bajig
aacami. Se escucha el grito del bho mujuduro
por la noche. l tiene plumas que parecen orejas.
V. bjjogo.

muijutii
reloj
muijutii [muihu.tii] E, [mu ihu.tii] J inan. reloj
(uso: lengua tradicional, indgena, no se usa
hoy en da). V. muiju corito, rujatii.
muire [mui.e] v.t. 1 fallar (tiro de escopeta,
cerbatana). ej. Waibcr y jearuajama,
bto muicaj. Si yo disparo a animales, cada vez
fallo. V. sare.
2 tener mala suerte, no tener suerte (por
muchas razones). sinn. ewa manire.
muji YM V. moji E, J.
mujiju YM V. muiju E, J.
mujurii YM V. mjorii E.
mumuroam J V. mucuroam E.
munea yise [mu ne .di.se] E, [mune.di.se] J
v.i. burbujear, salir burbujas. ej. Oco ti
wajama, munea, munea yicaj, asirtoato.
Cuando hierve el agua sale burbujas.

muni
especie de ciempis, centpedo
muni [muni ] an. ciempis, centpedo (especie
que pica). C. Chilopoda. ej. Muni i cnijama,
bto jnicaj. Si pica un ciempis, duele mucho.
V. wsisuri.
munia E [muni ] E, [muni ] J, muniro J inan.
unin de dos techos inclinados sobre la puerta
(donde el techo inclinado de un lado se junta
con el techo inclinado del otro lado). V. wii
munia.

muu
piraa
muu [muu] an. piraa. Pygocentrus caribe,
musa muubacure
178 Eduria & Barasana Espaol
Serrasalmus rhombeus. ej. Waiyarema, Naju
gojene tsarma muuama. En el Pir-Paran
las piraas suben hasta el raudal Nuju goje.

musa
achiote
musa [mus] inan.s.de masa 1 achiote
(pigmento, tinta, pintura roja del palo de
achiote). ej. Ricamaare musa socari, dreare
aacaj, wjbore. Uno pinta el bejuco con
achiote y luego lo coloca en el balay.
ej. Macarocaaye mee aaja ti, musa. Masa na
otese aaja. El achiote no es del monte. Es
sembrado por la gente.
2 frutos del palo de achiote (no son comida
para la gente). Bixa orellana L. V. gnae.
Musaca [mus k] inan. ro Tiqui. ej. Musacama,
Riajasare jiyaroja. To bajicari, Ewrare jode
ctiroja. El ro Tiqui desemboca en el ro Vaups
y nace en la laguna Ewru. V. apn. mapa

1.
musa [mus .] inan. palo de achiote (que
produce la pintura roja). pl. musa yucri.
V. musa.

musawa
especie de hormiga
musawa [mus w] E, [mus w] J an.s.plural
hormigas musawa (hormigas negras que pican
y echan una sustancia agria, incomibles).
ej. Taa watoare aacama musawa. Las hormigas
musuwu viven por debajo de la hierba.
sing. musawam.
musuase [musu.se] E, [musu .se] J v.i. salirse
pus; (estar) purulento, purulenta. ej. Jj
ami mre musuabudiri? Sala pus anoche (de
su herida)?
s.v.inan.s.de masa, pus. ej. Musuasere
rijebuujeocari qunaro coeya m. Despus de
sacar todo el pus (de la herida), lvela bien.
muteya ESP [mu te.d] inan. botella. ej. Moa
sar muteya snim y. Yo ped la botella
para echar sal.
muubaare [mu u.b.e] E, [muu.b.e] J v.t.
pescar (con una trampa). ej. Bcrma, tuu
rca waire muubaamasiuma. Los antepasados
pescaron con (trampa de) matap. V. muure.
muubiaajere [muu.bi.he.e] E,
[muu.bi.he.e] J v.i. hacer ejercicio
agachndose, inclinndose, inclinarse.
ej. Ramasare bueg, nare muubiaajerotiami.
El profesor manda a los nios hacer el ejercicio de
agacharse. V. muure, muuqueare.
muubiare [muu.bi.e] E, [muu.bi.e] J v.i.
agacharse. ej. Soje gmure warocawaarobe
yig, mag aari, muubiari sjargami.
Cuando entra a la casa, por ser alto l tiene que
agachar la cabeza para no estrellar al travesao
de la puerta. V. muuqueare, muure.
muubiari jojiore agacharse y desatar (zapato).
ej. Zapatu siariamaare muubiari jojiomi. l se
agach y desat el cordn de (su) zapato.
V. muure.
muubiartobudire [mu u.bi.eto.budi.e] E,
[muu.bi.eto.budi.e] J v.i. agachar, inclinar la
cabeza y pasar (un rbol viajando en canoa).
ej. Maare juria totaarigmure
muubiartobudib ya. Nosotros nos inclinamos
(la cabeza) y pasamos abajo del palo que estaba
atravesado en el camino. sinn. muurocasare.
V. muure.

gjabocre muubacure
dejar canasta boca abajo para encerrar un gallo
muubacure [muu.b.kuu.e] E,
[muu.b.kuu.e] J v.t. dejar boca abajo (una
canasta sobre un animal para encerrarlo).
ej. Jiib rca gjabocre ire muubacum
y. Yo dej un gallo encerrado en una canasta
boca abajo. V. muure.
muucnamuure mja bujua
Eduria & Barasana Espaol 179
muucnamuure [mu u.kn muu.e] E,
[muu.k nmuu.e] J v.t. encajar. ej. Coari na
muucnamuuriari cjicaj wiijre. Las
calabazas encajadas estn colgadas en la casa.
V. muure.

muucuaro
especie de cucaracha
muucuaro [muu .ku. .o] E, [muu.ku..o] J
an. especie de cucaracha (grande). F. Blattidae.
ej. Muucuaroma, sita wajarijre, to yicari
yucji erocare aawariqunacami. A la
especie de cucaracha grande le gusta vivir en
tierra seca o debajo de tablas. V. gasero.
muucure [muu.kuu.e] E, [muu.kuu.e] J v.t.
dejar boca abajo (canoa, olla, canasta).
ej. Cmuare wejmoori muucum ya.
Nosotros arrastramos la canoa y la dejamos boca
abajo. V. gmeore, jdare, muure, rujacoba.
muujeore [muu.he.o.e] E, [muu.he.o.e] J v.t.
poner boca abajo encima de algo (olla, platn,
taza encima de la mesa). ej. Casabo joeja
sotre muujeoya. Ponga la olla boca abajo
encima del yerado. V. muure.
muuaare [muu..e] E, [mu. .e] J v.t.
empollar, poner a empollar, incubar, estar
echada sobre huevos (hecho por ave, pjaro).
ej. Soo riare muuaag yamo ria cata. La pata
hembra est empollando sus huevos. V. muure,
ria cure, ria wejere, wejese.
muuqueaajere [muu.ke.he.e] E,
[mu u.ke .he.re] J v.i. hacer el ejercicio del
flexin del pecho y brazos. ej. Mani
muuqueaajejama, bto mani ricari wacaj. Si
hacemos el ejercicio de flexin del pecho y brazos,
nos duelen los brazos. V. muuqueare, muure.
muuqueare [muu.ke .e] E, [mu.ke .e] J v.i.
acostarse boca abajo. ej. Yre abjarma
yig, muuqueare aacaj. Me acost boca abajo
para que no me descubran. V. muubiare,
muuqueaajere, muure.
muure [muu.e] E, [muu.e] J v.t. dejar trampa.
ej. Riagare tuu muuuma na, Wai sjato
yir. Ellos dejaron la trampa en el ro para que
entraran peces. V. muubiartobudire,
muucure, mucuyujire, muujeore, muuaare,
muuqueare, muuqueaajere, muurocayoore,
muurocasare, tua muure.
muurocasare [mu u.ok.s.e] E,
[muu.o k.s .e] J v.t. agachar, inclinar la
cabeza (para pasar un rbol viajando en
canoa). ej. Cmua wac, gmure rtoac,
muurocasacari rtoare aacaj. Hay que
agacharse para pasar abajo de un palo que
atraviesa al cao. sinn. muubiartobudire.
V. muure.
muurocayoore [muu.ok.doo.e] E,
[muu.o k.doo.e] J v.t. agachar, inclinar la
cabeza. ej. ateeg, i rjoare muurocayoo,
gajeroja wacoami. Por odiar(me a m), inclin
la cabeza y se fue. V. muure, rocare.
ma [m.] pron.an.pl. 1 ustedes; vosotros,
vosotras.
2 de ustedes; su, sus. sing. m.
mare pron.an.pl. a ustedes, les.
ma yaa/yee de ustedes; su, sus; suyo, suya.
Mca [mk ] inan. cachivera (bras.), raudal,
rpido (en el ro Pir-Paran). ej. Waiyare
aaja gtajoero, Mca wme ctijoero. Hay
una cachivera por el ro Pir que se llama
Curito. V. apn. mapa

2.

mca
curito
mca [mk ] an. curito (especie de pez siluro
pequeo, negro y comestible). Hoplosternum
littorale. ej. Mcama, coo ctig aacami. To
bajicari, jiyarisare na juaaro, rijacami. irema
qunaro bacama ramasa. El pez curito tiene
escamas duras. Cuando la gente barbasquean en
un caito, l se muere. A los nios les encanta
comerlo. pl. mca. V. yaca.

mja bujua
yacund o jacund
mja bujua [mh.buhu] E, [mh.buhu ] J an.
yacund o jacund (bras. especie de pez).
Familia Ciclidas. ej. Rsica rca wejeg, sare
aacaj, mja bujuarema. Si uno pesca con
camarones, coge una yacund. pl. mja bujua.
mja gaig mnoa
180 Eduria & Barasana Espaol

mja gaig
yacund o jacund lisa
mja gaig [mh .i.] E, [mh.i.] J an.
yacund o jacund lisa (bras. especie de pez
comestible, tiene rayas rojas y negras). ej. Bto
gaig aacami, mja gaigma. El yacund tiene
piel muy lisa. pl. mja gair.
mjare [mh.e] v.i. subir (rbol, montaa).
ej. Mjacari, yre teabosaya m. Hgame el
favor de subir al rbol, y coger (el fruto) para m.
ej. W mjacoasuju i. Dicen que l se vol (se
subi). caus. more. antn. rujire. V. jaimjase,
majare, yimore, yomimore.

mjariaro
escalera
mjariaro [mh.i..o] E, [mh.i..o] J
s.v.inan. escalera. ej. Ramasare, mjariarore
mjarotibesa. Evite que los nios suban en la
escalera. V. mjare.
Mjorica [mhoi k] E, [mho ik] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido Tur (en el ro
Pir-Paran arriba de la comunidad de
Sonaa). ej. Snaa waisica aaja ti,
juetmarij Mjorica wme ctijoero. Arriba de
la comunidad de Sonunu hay un raudal que se
llama Tur. V. apn. mapa

3.
mjoric [mho.i.k] E, [mho.i.k] J inan. palo
de tur (reg. especie de rbol utilizado para
hacer canastas grandes y antorchas).
ej. Macarocajre aacaj mjoric. Tiayere
juacari, jiibri suaacama na. El palo de tur
existe en el monte. Sacan (la madera) de ese
rbol para tejer canastas. pl. mjorii yucri.
mjorii E, J [mhoii], mujurii YM inan.f.n.esp.
tur (reg. astillas de madera utilizada para
hacer canastas grandes y antorchas). ej. Jiib
suaar, mjorii macag ejab. Me fui a buscar
tur para tejer canasta. ej. Sasuaaro qunaro
jse aauja mjorii. Jairo tire juaroti aaja.
Este tur servir bien para hacer antorchas. Hay
que sacar harto. sing. mjoriji. pl. mjorii,
mjorijiri. V. mjoric, mjorijuria.
mjori jiib inan. canasta para cargar (hecha
de tur).
mjoriji [mhoi.hi] E, [mhoi.hi] J inan.
antorcha de tur (reg.). ej. Rujitor mjoriji
rca sabusuocari, aacama. Alumbran la
antorcha de tur para pasar la noche dentro de la
casa. pl. mjorii, mjorijiri. sinn. sariaji.
mjorijuria [mhoi.hui ] E, [mhoi.hui ] J
inan. trozo de tur (reg.). ej. mjorijuria gajar,
i jaataacuriajuria. el trozo de tur que l cort
y guard.
mniadire [mni. di.e] E, [mni. di.e] J v.i.
venir ro arriba. ej. o rocaj mniadicari,
ejab y, adoj. Yo vine ro arriba. V. mnire.
mniariaroj [mni..i..o.h] E,
[mni..i..o.h] J s.v.inan. lugar ro arriba.
ej. Yoaro mniariaroj aacaj gtajoero.
Cuesta mucho tiempo para llegar a la cachivera
ro arriba. pl. no hay plural. V. mnire,
yujariaroj.
mnire [mni.e] v.i. ir ro arriba, subir (por el
ro). ej. i mniejaro y qune wasja, i rca
mni, ejaj ya, toj. Cuando l lleg
(subiendo), encontr con l y nos fuimos ro
arriba hasta llegar ah. V. mniadire.
mno [mno ] inan.f.n.esp. tabaco. Nicotiana
tabacum L. ej. Mno manicari, tire oteg
ejab y. Puesto que se acab el tabaco, me fui
a sembrarlo. sing. mnojoti. pl. mno,
mnojotiri. V. mnoro.
mno wnire [mno.wi ni.e] E, [mno.wi ni.e] J
s.v.inan. rap. ej. Jairo mno wnire ctiami. l
tiene mucho rap.

mnoa
estuche para guardar polvo de tabaco
mnoa [mno. ] inan. estuche para guardar
mnogodoa mtea
Eduria & Barasana Espaol 181
polvo de tabaco (hecho del casco de caracol,
hueso de animal, brea y un pedazo de vidrio).
mnogodoa [m no.odo.] E, [mno.odo.] J
inan. estuche vaco para guardar polvo de
tabaco. ej. Sj coorone mnogodoare
qunocama na. Ellos hacen un estuche (vaco)
con el casco del caracol para guardar polvo de
tabaco. V. godo, rujagodo.

mnojoti
cigarro
mnojoti [mno.hoti] E, [mno.hoti] J inan.
cigarrillo, cigarro. ej. Gawa mnojotire, bto
udi wariqunaja y. Me gusta fumar el
cigarrillo. pl. mno, mnojotiri.
mno nunuro [mno.nunuo] E, [mno.nu nuo] J
an. polilla alas de avin. Lepidptero.
V. nunuro.
mnoro [mno.o] inan. torta de tabaco. ej. Yre
mnorori juagmeobosaya. Favor de voltear las
tortas de tabaco.

mnosro
soplador de tabaco
mnosro [mno.se eo] inan. soplador de
tabaco. ej. Waibc garo rca qunocama na
mnosrore. Ellos hacen el soplador de tabaco
del hueso de un animal.

mno wai
pez blanquillo
mno wai [mno.wi] an. blanquillo (especie de
pez). ej. Rt botig aacari, i jcoro ctoja
iirimaa ctig aacami mno wai. El
blanquillo tiene una lnea negra por la mitad de su
cuerpo que se dirige hacia la cola.
more [mo.e] E, [mo.e] J v.t. vomitar.
ej. Rojosere morea jeocam y. Vomit
todo lo que me cay mal.
mose [mo.se] E, [m o.se] J s.v.inan. vmito.
V. more.
more [m.o.e] v.caus. subir, elevar. ej. Moji
mor wacoama na. Ellos se fueron a elevar
las tiras de caran. V. amore, mjare.
v.caus.dep. subir. V. bajimorgre, amore,
jmore, uumore, rocamore, tuamore,
tumojeore, tamore, woomore, wmore,
yimore, yomimore, yuatimore.
mtaaca [mt.k] E, [m t. k] J s.v.inan.pl.
(ser) pequeos, pequeas; chiquiticos,
chiquiticas (cosas). ej. Wai wejere mtaaca
bojaja y. Yo quiero anzuelos pequeos.
ej. Mtagodacati que! Estn muy chiquiticas
(pantalonetas)! ej. mta gojeriaca. huecos
pequeos. V. cgaca, mtore.
mtaaca agre hablar en voz de timbre alto.
ej. Mtaaca agcama rmia, ramasa qune.
Mujeres y nios hablan con timbre alto. V. jacase
agre.
mtar [mt.] E, [mt.] J s.v.an.pl. (ser)
pequeos, pequeas; chiquitos, chiquitas
(animales, personas). ej. Deu utiare, maja utia
mtar nare wme yicama. Llaman a las
avispas con abdmenes curvadas avispas
guacamayos pequeos. sing. mojogaca,
mojogaca. sinn. mtaraca. V. mtore.
mtaraca [mt..k] E, [mt..k] J
s.v.an.pl. (ser) pequeos, pequeas; chiquiticos,
chiquiticas (animales, personas).
sing. mojogaca, mojogaca. sinn. mtar.
V. mtore.

mte
zancudo
mtea [mte ] an.s.plural 1 grupo tnico entre
los carapanas (lo cual pertenece a los del
ascendiente llamado co Jno). ej. Mteag
alcalde aauju, Mitre. Dicen que el alcalde de
Mit es carapana. sing. mteag, mteag.
V. bri iir, dra, momia.
2 zancudos. Anopheles spp., Aedes spp.,
Heamagogus spp. y otros de F. Culididae.
mtore naju
182 Eduria & Barasana Espaol
ej. Macaroca mani wato, manire idicama,
mtea, nunuroa qune. Los zancudos y tbanos
nos pican cuando andamos por el monte.
ej. Mtea na r idirone, manire bbri
ruyuayuju. La malaria se propaga por medio de
la picadura de los zancudos. sing. mte.
mte i idiriaj picada de zancudo. V. idire.
mtore [mt.o.e] E, [mt.o.e] J v.caus.
despedazar. ej. Jiib suaar mjorii mtog
yimi. l despedaz la madera del rbol de tur en
tiras para hacer una canasta. V. mojoro,
mtaaca, mtar.
m [m] pron.an. 1 usted, t. ej. Ejari m?
Lleg usted?
2 de usted; su, sus; tu, tus. ej. M oca
agg aati i? l es pariente de usted?
ej. m gbori sus pies. pl. ma.
mre [m.e] pron.an. le, lo, te;, a usted, a ti.
ej. Cma aaro mre ag wacja y. Voy a
visitarle/te en el verano. ej. M barudi aaro
mre arudib y. Yo lo atisb a usted cuando
estaba comiendo a escondidas. pl. mare.
m yaa/yee de usted; su, sus; tu, tus; suyo,
suya; tuyo, tuya. ej. M yaa wii aati ti?
Esa casa es suya? ej. Ajeria m yaagare yre
wasoaya! Prsteme su pelota! pl. m yee.
V. yee.
N - n
na J [n], cme E interj. qu hubo!, oye!, hola!
(exclamacin de reconocimiento, de
frustracin, de admiracin, de sorpresa, etc.).
nacuase [nku.se] E, [n ku.se] J v.i. ondear,
rizarse, hacer olas, rizos u ondas (en ro, cao).
ej. Motoro rca na mniato beero, bto
nacuam riaga. Despus de que haban subido
con el motor ro arriba, el ro estaba muy
ondeado. ej. Yucne juetmase rca yinacuaja.
Un palo est produciendo olas (en el ro).
V. sabese.
s.v.inan.s.de masa, olas, rizos, onda del ro,
cao. V. sabese.
naica [nik ] an.s.plural abejorros negros (hacen
un hueco en un palo para sus cras, pican).
ej. Yucjre goje yicari ra ctirma naica.
Abejorros negros hacen huecos en los palos y all
se cran. sing. naica, naicam. V. beroa.
an. especie de murcilago (come frutos).
ej. Riorij i wcudiro are aacaj, naica
wme ctig, osore. Masare r idig mee
aacami. Gne ucu ricaare, wti jota
ricaare, to yicari coo cnare bag
aaruyucami. Se mira al murcilago nucu
volando por la anochecer. l no chupa a la
sangre, sino se alimenta de fruto de maleza e
insectos. pl. naica. V. oso.
inan.f.n.esp. especie de hongo (incomible).
ej. Bare meje aaja naica wme ctima.
Jnise aaja. Jogari gmure aaroja. La especie
de hongo nucu no es comestible sino es daoso.
Nace en palos podridos. sing. naicaro. pl. naica,
naicarori. V. wticome.
naju [nhu ] inan.f.n.esp. casabe (comida hecha
del almidn y la masa de yuca brava). ej. Naju
aaja tocrcarmri masa na usabaase.
Casabe es la comida que los indgenas preparan y
comen cada da. ej. Jairo aaja naju. Hay mucho
casabe. ej. najuaca. un poco de casabe.
sing. najuro, najuroaca pedazo, torta de
casabe.

naju gatere
faria
naju gatere [nhu.te.e] E, [nhu.te.e] J
s.v.inan.s.de masa faria, harina de mandioca
(hecha de yuca brava ablandada en el agua).
ej. Naju gatere aaja, qui srisere uabocari
na gatese. Faria es tostada de yuca amarilla
ablandada. ej. Guaro jogabeaja ti, naju gatere.
La faria de mandioca tostada no se daa rpido.
V. ne gatere.
naju gatere weore s.v.inan.s.de masa chiv
(bras.), faria remojada en agua. ej. Naju
gatere weo idigag yaja. Voy a tomar chiv.
naju godo tobe inan. balay que no tiene
casabe.
naju sariabo s.v.inan. balay, cedazo (canasta
para guardar casabe). ej. Naju sariabo ti
boacoajare, gajebo suaag yaja. Puesto que el
balay para guardar casabe se pudri, estoy
tejiendo otro. sinn. naju sariatobe.
V. najutobe.
naju sariatobe s.v.inan. balay (canasta para
guardar casabe), cedazo (canasta para guardar
Naju goje nijare
Eduria & Barasana Espaol 183
casabe). sinn. naju sariabo. V. najutobe.
Naju goje inan. cachivera (bras.), raudal en el ro
Pir-Paran. ej. Waiyarema, Naju gojene
tsarma muuama. En el Pir-Paran las
piraas suben hasta el raudal Nuju goje.
najuro [nhu .o] inan. pedazo, torta de casabe,
pan de mandioca. ej. Mac, najuro
usagajanoaja ya. Baya. Hijo, la torta de casabe
ya est lista. Coma. pl. naju, najurori.
najuro gmeore E, najuro jdare J voltear
casabe. ej. Najurore gmeo yicari measamo
soo. Ella volte el casabe y lo ech en el balay
para servirlo.
najuro castiriase s.v.inan. casabe hecho
inmediatamente despus de rayar la yuca
brava (en vez de hacer el casabe de almidn y
masa guardada por un rato como es lo usual).
ej. Najuro castiriase yoaro meene botiwiacaj
ti. Cuando se hace casabe inmediatamente
despus de rayar la yuca brava, el casabe se
enmohece en corto tiempo.
najusawia [nhu.s wi ] inan. un cuarto de la
torta de casabe. ej. Idiasawia ryaboab,
najurori. Cojosawia miecocauja. im
miujari? Haba tres cuartos de casabe. Uno lo
llevaron. Quin lo hizo? V. rujasawia.
najusuri [nhu.sui] inan.f.n.esp. pedacitos de
casabe. ej. Najusurine m gjabocre
ecacaa. Dle de comer los pedacitos de casabe
a su gallo. ej. Najusuri mani bacusere
tuureacaa. Barre los pedazos de casabe que
estn en el suelo! sing. najusuria. V. iguesuriare,
naju, rujasuri.
najusju [nhu.su hu] E, [nhu.suhu] J inan.s.de
masa migas, grnulos de faria.
ej. Najusjurema gjamonare ecamo soo. Ella
ech las migas de casabe a los pollos. ej. Najusju
mano. Bajeocamo. Ella comi todas las migas
de casabe. ej. Wrica ag bajib y
yicami, i macre najusju cag. l que vino
para mandar migas de casabe a su hijo dijo:
Estoy para mirar la avioneta. V. naju.
najusjuroa [nhu.su huo] E, [nhu.suhuo] J
an.s.plural termitas, trmites o termes,
comejenes najusjuroa (especie incomible,
pequeita). ej. Gmuborojre aacama
najusjuroa na yirma. Las termitas
nujusjurou habitan palos podridos.
sing. najusjuroam.
najutobe [nhu.tobe] inan. balay que tiene
casabe. ej. M najutobe miaya. Bayujito
mani maji. Traiga su balay con casabe.
Desayunemos. ej. Otibecne, igari bacaa.
ne aacaja, najutobema. No llore! Usted
mismo saque y coma. El casabe est en el balay.
sinn. naju sariabo, naju sariatobe. V. naju
godo tobe, rujatobe.

najutobe
balay que tiene casabe
naju wj [nhu.wh] E, [nhu.wh] J
inan.f.n.esp. especie de caa de wj.
sing. naju wja. V. wj.
nanare E, J [nn.e] E, [nn .e] J, oyoare YM
v.i. temblar por miedo. ej. Jjar masa na
aaro rjoroja, yiobetirgrii aari, bto
nanagne, nare basaocaj y. Yo estaba
temblando la primera vez que me toc cantar
delante de mucha gente. ej. Bto y gijama,
nanaja y. Cuando tengo mucho miedo, yo
tiemblo. ej. Guijose rinere ar nanaja. Se
tiembla solamente al ver algo miedoso. V. wrese.

naria
especie de tubrculo cultivado
naria [ni ] inan. especie de tubrculo
cultivado (blanca y comestible). ej. Rujacaje
aacari, sita watoajre jairo ricaa cticaj
naria. Tire juacari, roabaacama. La mata
cultivada nuru tiene muchos tubrculos (adentro
de la tierra). Los sacan y se comen cocidos.
ni [nii] E, [nii] J pron.interr.m. cul de ellos?,
quin? (ser masculino. ej. Ni aati, Manuel
wme ctig? Quin es l que se llama
Manuel? pl. imar, noa. f. diso. sinn. im.
V. nija, imja.
nija [nii.h ] E, [nii.h ] J pron.interr.m. cul de
ellos? (ser masculino). ej. Nija aati m
manaj aaroc? Cul de estos hombres ser su
marido? sinn. imja.
nijare [nii.h .e] E, [nii.h.e] J pron.interr.m.
cul de ellos? (ser masculino). ej. Nijare
no nocrcase
184 Eduria & Barasana Espaol
gjabocre sabaarti mani? Cul de estos
gallos vamos a matar para comer?
no [noo] E, [no o] J pron.interr.inan. 1 dnde?
ej. No wac yati m? Dnde se va usted?
ej. No wasujari na, yesea? Por dnde se
fueron los cafuches? V. no bajiro, no cro.
2 qu? (de manera o cantidad), cmo? (de
manera o cantidad). ej. No yati m?
Qu/Cmo dice usted? ej. No yig yati i?
Qu est haciendo l? sinn. no bajiro.
no bojag, no bojago E, YM [no.boh.], no
mog, no mog [no. mo.] J cualquier
persona. ej. No bojagne y jiibre waja
yircmi. l que quiere la canasta va a
comprarla. / Cualquier va a comprarla. ej. No
bojag aacag bajiaja yma. Soy una
persona cualquiera (poco importante). pl. no
bojar, no mor.
no bojase E, YM [no.boh.se], no mose
[no. mo.se] J cualquier cosa. ej. No bojase ti
yijama, rojose, qunasere qune yiraro yaja.
Cuando decimos: No bojase, se refiere a
cualquier cosa, sea mala o buena. ej. No
bojasene waja yicacudiaja y. Yo compro
cosas de cualquier calidad. ej. M bojarirm,
no bojase rca waja yiba. Cualquier da cancele
con cualquier cosa.
no bajiro qu?, cmo? ej. Ramas i otirore
ajicari, No bajiro bajiati? yisniacami.
Escuchando el lloro del nio, l le pregunt:
Qu pasa? / Qu est pasando? ej. No
bajiro wacti m? Cmo va a viajar usted?
ej. No bajiro baji waar bajiati m?
Cmo/Con qu va a viajar usted? sinn. no.
V. no bajise.
no bajiro mee E, no bajiro meje J fcil,
fcilmente. ej. No bajiro meje qunocama na.
Es fcil hacer(lo). / Ellos (lo) hacen fcilmente.
sinn. josari mee. antn. josase.
no bajise qu?, cmo? ej. No bajise wiiri
cticatime nama? De qu tipo/forma son las
casas de ellos? ej. No bajise agri ima? En
qu idioma habl l? V. no bajiro.
no cro 1 cunto? (cantidad de algo). ej. No
cro bari m? Cunto comi usted?
2 cundo? ej. No cro wacti i, quna?
Cundo se va l otra vez? sinn. dica, diwato.
no m bojase E, YM, no m mose J
cualquier, cualquiera (cosa). ej. No ma
bojase waja yiba yig, gjoa juro mare
sirgboab y. Yireacauja ma. Yo les he
dado a ustedes plata para que compraran cosas
necesarias (o cualquier cosa que necesiten). Pero
ustedes siempre la han malgastado. V. no mose.
no quje de qu tamao? (cosa). ej. No quje
wai wejere bojati m? De qu tamao de
anzuelos quiere usted?
no quji, no qujo J [no.ki hi], noc, noc E
[no.k ] de qu tamao?, cmo de grande?
(animal, persona masculino o femenino; rbol).
ej. No qujo aati m maco? De qu tamao
es su hija? pl. no qujar.
no yiya mag, no yiya mag E, no yia mag,
no yia mag J persona o animal fuerte (quien
es capaz de hacer todo, difcil de matar o
dominar). ej. Bto rcse i juasere acari,
No yiya mag aami, ire yama. Cuando
miran a uno llevando algo muy pesado, dicen que
es una persona fuerte. ej. Wecre syaboab
y, i yirone, No yiya mag aacami
yicdigmi. Cuando uno dice: Yo estaba
persiguiendo a la danta, pero no la encontr, el
otro responde: Pues, nadie es capaz de matar a
ese animal. pl. no yia mana, no yiya mana.
noa [no.] E, [no.] J pron.interr.an.pl. quines?
(animales, personas). ej. Noa aati na?
Quines son ellos? m. im, ni, f. imo, diso.
sinn. imar.
noaja [no..h ] E, [no..h] J pron.interr.an.pl.
cules de ellos? (animales, personas).
ej. Noaja yare curoanati? Cules de
ustedes nos van a dejar (all)? m. nija, f.
disoja. sinn. noanaja.
noanaja [no..n.h] E, [no..n.h] J
pron.interr.an.pl. cules de ellos? (animales,
personas). m. nija, f. disoja. sinn. noaja.
noaque [no..ke] E, [no..ke] J pron.interr.an.pl.
dnde estn? (animales, personas). ej. Y
rjoro wacne, nare abjacari, Sar
aama yre yicami. Noaque?, ire
yicaj yjama. Cuando l que andaba delante
de m me dijo: Mire! Hay churucos! Yo le
respond: Dnde estn?.
noc [no.k ] E, [no.k] J pron.interr.inan. de
qu tamao? (cosa que lleva el clasificador -a
como canoa, hacha). sinn. nocg.
nocg [no.k.] E, [no.k.] J pron.interr.inan.
de qu tamao? (cosa que lleva el
clasificador -a como canoa, hacha). ej. Nocg
ri cmua? De qu tamao era la canoa?
sinn. noc. V. cro, quje.
nocg E, J V. noc E.
nocrcase [no.k. k.se] E, [no.k.k.se] J
pron.interr.inan. cuntos, cuntas? (cosas que
llevan los clasificadores contables
-c, -j, -rm, -ro, -se y -a en el pasado
como palos, lugares, das, bancos, tiestos, ropa,
machetes, etc.). ej. Sudi, nocrcaseri jua
nocrc, nocrco aaboarone
Eduria & Barasana Espaol 185
wadi ma? Cuntos vestidos trajeron ustedes?
ej. Nocrcarm bajirti ma, toj ma
aacudijama? Cuntos das van a estar all?
ej. Nocrcari wai wejeriari coati m?
Cuntos anzuelos tiene usted?
pl. nocrcaseri.
nocrc, nocrco [no.k.k.] E,
[no.k.k.] J pron.interr.m., f. cuntos,
cuntas? (animales, personas masculinos o
femeninos; rboles). ej. Nocrc wanati?
Cuntos se van?
nocse [no.k.se] E, [no.k.se] J pron.interr.inan.
de qu tamao?, cmo de grande? (cosa que
lleva el clasificador -se como radio, ropa; o
cualquier de los otros clasificadores,
como -b, -bedo, etc. como canasta, escopeta,
rollo de bejuco). ej. Nocse aati radio? De
qu tamao es el radio? ej. Nocbedo aati?
De qu tamao es el rollo de bejuco?
ej. Nocb moati m? De qu tamao (de
canasta) quiere usted? V. rujab, rujabedo,
rujase.
noc, noc E [no.k], no quji, no qujo J
pron.interr.m., f. de qu tamao?, cmo de
grande? (animal, persona masculino, femenino;
rbol). ej. Noc aati i? Cmo de grande es
l? ej. Noc aati (a)? De qu tamao es
(culebra)? pl. no qujar. V. quji.
noc E, nocg E, J [nok .] E,
[no.k.] J pron.interr.inan. de qu tamao?,
cmo de grande? (cosa que lleva el
clasificador - como hamaca, palo, lpiz).
ej. Noc aati, jg? E / Nocg aati j?
J De qu tamao es la hamaca? ej. Noc ri
ti? De qu tamao era el palo? ej. Nocg
moati m? De qu tamao (de hamaca)
quiere usted? ej. Nocg ri cmu m
quaricma? De qu tamao fue el loiro (rbol)
que usted tumb? V. cgaca, quje.
noj [no o.h] E, [no.h] J pron.interr.inan. dnde?
ej. Noj aati ti? Dnde est? sinn. dij.
V. rujaj.

nunuro
tbano
nunuro [nunuo ] an. tbano (especie de mosca
grande que pica). Tabanas spp. ej. Riorij
jetaga guar ejarore jjar ejacama nunuroa,
manire idir. Cuando salimos a baarnos en el
puerto por la tarde, muchos tbanos llegan para
chuparnos. V. beco, wec nunuro, Yeba nunuro.

nurujia, re gujia
palo para sacar el fruto de los rboles
nurujia [nuuhi ] inan. palo (largo con gancho
para sacar o varear el fruto de los rboles).
sinn. re gujia. V. ye wejeri.
nrase [n.se] E, [n .se] J v.i. temblar
(canoa, tierra). ej. na caj rocajama, sita
tcuro nraja. Cuando ellos pilan coca, la tierra
tiembla. ej. Motoro ti jniro, bto nracaj
cmua. Cuando prenden el motor, la canoa
tiembla mucho. V. sabese, wrese.

aabibese [.bibe.se] E, [ .bibe.se] J v.t.
impedir el paso. ej. To waisica y
mniaboarotire gmu aabibecam. Quise
subir ms arriba en el cao pero un palo me
impidi. V. aare.
aaboajaqune [.bo .h.ke ne] E,
[.bo.h.ke ne] J conj. aunque (esto) pas
(uso: con cambio del sujeto). ej. Rojose yir
mani aaboajaqune, yucteroj manire
rijabosayumi Jesucristo. Aunque somos
pecadores, Jesucristo muri en la cruz por
nosotros. sinn. aaboarone. V. bajiboajaqune,
qune.
aaboarine [.bo.i.ne] E, [.bo.i.ne] J
conj. aunque, no obstante (uso: con sujeto
mismo). ej. Gjer maso aaboarine qunaro
agmasiamo. Aunque ella es de otra etnia,
habla bien nuestro idioma. ej. Tone aaboarine,
yre sajoramema. Aunque ellos estaban all
al otro lado (del ro), no vinieron a recogerme.
V. aare.
aaboarone [.bo.o.ne] E, [.bo.o.ne] J
conj. aunque, no obstante (uso: con cambio del
sujeto). ej. Mac ctiro soo bajiaaboarone, i
manajore wadiweocoayumi. Aunque ella iba a
dar luz a un hijo, l vino ac. ej. Boariwii ti
aaboarone, adone cnicaa. Qunacaja.
Aunque la casa est podrida, ustedes pueden
aacnamuuse aarmore
186 Eduria & Barasana Espaol
quedarse aqu tranquilos.
sinn. aaboajaqune. V. aare.
aacnamuuse [.knmu u.se] E,
[ .knmuu.se] J v.i. (ser/estar) alineado,
alineada; paralelo, paralela; estar a travs de.
ej. Jnob rjoa y suaro, ti ucari qunaro
aacnamuubeaja. La boca de matafro que yo
tej no est bien alineada. V. cnamuare, aare.
aacare [ .ko .e] E, [ .ko .e] J v.i. estar,
quedar. ej. Jee abecma, aacare aacaj. l
que no ha visto yurupar, tiene que quedar en un
lugar aparte (no puede participar). ej. na rca
qunaro aacare aacaj. Yo estuve bien
quedando con ellos. gram. el sufijo -ca da el
sentido de cumplimiento. V. aare.
aacudire [ .kudi.e] E, [.kudi.e] J v.i.
estar por un tiempo. ej. Betancur tj
aacudicaj y. Yo estuve un tiempo donde
Betancur. V. aare.
aagnibiatore [.ni.bi.to.e] E,
[. ni.bi.to o.e] J v.i. acercarse y rodear.
ej. Tirmj masa sarimasa wiire
aagnibiatocu yicari, nare
sareamasiujar, bcrre. Antiguamente los
guerreros rodeaban una casa y mataban a la
gente. ej. Y babar rca wacari, soore
aagnibiatocoamasim, gjabocore iarar.
Mis amigos y yo rodeamos a la gallina para
cogerla. V. aare.
aagodag, aagodago J, aamasug,
aamasug E m., f. (ser) importante
(persona). V. aagodase.
aagodase J [.od.se], aamasuse E v.i.
(ser) importante; verdadero, verdadera; real.
aaguijore J V. agiore E.
aagiore E [.ui.o.e], aaguijore J
[.i.ho o.e] v.t. asustar, espantar, dar susto,
ahuyentar. ej. Riaga y wato, jno rca
aagiojacami. To bajiri wai sabej y.
Cuando me fui a pescar, una anaconda me
asust. Y por eso no consegu pescado (aunque
pesqu). ej. Yre aagiocama na. Ellos me
espantaron.
v.i. (estar) peligroso, peligrosa; espantoso,
espantoso. ej. giog, gior. ser (masculino)
espantoso, seres espantosos. sinn. giore,
guijore.
aajasare J V. aarasare E.
aajedire [.hedi.e] E, [.hedi.e] J v.i.
estar todos completos (como grupo).
ej. aajedire aaboab. ire samasimena,
yigrocab mani. Aunque todos estuvimos
intentando matarlo, lo dejamos escapar.
ej. aajedibesujar. Dicen que no estuvieron
todos. V. jedire.
aajediro [.he di.o] E, [.hedi.o] J pron.pl.
todos (animales, personas). ej. Mani aajediro
wati, ire sacarsa yuja, manire rudigre.
Ahora s, vamos todos a buscar y matar (al que se
nos haba escapado). V. aare.
aajoore J [.ho o.e], aasejare E v.i.
acostumbrarse a estar. ej. aamasibetiboana
aajoocoacaj ya. Aunque en el principio fue
difcil, nos acostumbramos a estar (all).
V. bajoore, ajejoore, aare.
aamasicac, aamasicaco
[ .msi.k.k.] E, [.msi.k.k.] J s.v.m., f.
difunto, difunta; muerto, muerta. ej. Alirio
aamasicac manajo catica aamo. La esposa
del difunto Alirio vive todava. pl. aamasicana.
aamasirii, aamasirio s.v.m., f. difunto,
difunta; muerto, muerta (antepasados el
hablante no ha conocido). ej. na aamasiriar
masa yujiriwiirij aarma. Los antepasados
estn de donde venan. pl. aamasiriar.
aamasug, aamasug E [.msu..],
aagodag J m., f. (ser) importante
(persona). ej. Mani rtoro aamasug aagmi
Dios mac, Jesucristo wme ctig. El hijo de
Dios, Jesucristo, es ms importante que nosotros.
V. aamasuse.
aamasuse E [.msu.se], aagodase J v.i.
(ser) importante; verdadero, verdadera; real.
ej. Mani moarotire toar, Diseja aati
aamasusema? yicari, Tija yiroti aaja
yire aacaj. Pensamos en el trabajo que
haremos y decidimos cul es el ms importante.
V. aamasug.
aarasare E [.s.e], aajasare J
[ .hs.e] v.i., suf.v. estar todos.
ej. Qunarone aarasaja ya, bajirjma. Ma
qune qunarasaboati ma? A pesar de la
situacin, todos nosotros estamos bien. Y todos
ustedes estn bien? ej. Cjicajasacaj ya.
Todos nosotros nos mantuvimos acostados en
nuestras hamacas. V. rasare.
aare [.e ] v.i. estar, ser, haber, existir,
encontrarse, vivir. ej. Adone aaja y. Aqu
estoy. ej. m aami. l es varn. ej. Seyose
yig aami. l es chistoso. ej. Jamo
jnirorc aamasima na. Hubo/Haba diez
personas. V. boca aare, bajire, mani,
aabibecare, aacare, aacnamuure,
aacudire, aagnibiatore, aajoore,
aarmore, aartore, aatoose, aatsare,
aasejare, aayuure.
aarmore [.e mo.e] E, [.e moo .e] J v.i.
integrarse en un grupo, acompaar un grupo.
aartose aatoore
Eduria & Barasana Espaol 187
ej. Ma ajerijre y qune mare
aarmorcja. Yo voy a integrarme con ustedes
para el juego. V. aare.
aartose [ .eto.se ] v.i. sobrepasar.
ej. aartocoaboaja. Jiibrire qune
jmweocoaj. ie rca juaya maaja. La
cantidad de pepas sobrepasa (las canastas para
llevarlas) y las canastas estn llenas. No hay
manera de llevar ms. V. aare.
aari [.ii] gerundio por, porque, puesto que.
ej. ami cnibec aari, majare
cnirgami. Por no dormir por la noche, l
duerme durante el da. ej. Soo manaj aari, soo
rca rine wacudirgami. Puesto que es su
marido, l siempre anda con ella.
ri [.ii] v.i.interr. fue?, estaba?,
estuvo?, etc. (interrogativo pasado para ser,
estar). ej. im rca ag ri m? Con
quin estaba hablando usted?
aaro [ .o] adv. cuando. ej. To i aarone,
ejacoaj y. Yo llegu all cuando l estaba
todava. ej. Cma aaro mre ag wacja
y. Cuando hace verano, voy a visitarle. ej.
im muiju aaro wacti m? En qu mes
se va usted? V. jasaribota.
i aaro, soo aaro lugar de l, lugar de ella.
ej. Soo bamo soo aaroja wajaro! Que ella
se vaya donde su ta!
aaro crone todo, todos. ej. Ya aaro
crone basar wacoacaj gaje macj. Todos
nosotros fuimos a danzar a la otra comunidad.
ej. na aaro crone. todos ellos que
estn/estuvieron. ej. ti aaro crone. todo lo que
est/estuvo.
aase [.se] s.v.inan.pl. cosas (existente en un
lugar). ej. Adij aasejarema, im juari?
Godo ctiejaja. Quin sac lo que estaba aqu?
No est completo. ej. Soo rojatooyere wii
gajeni aase jediro juabuujeocauju.
Mientras que ella se bajaba al puerto, dicen que l
sac todas las cosas de la casa.
as J [.se ], rijaye E s.v.inan. enfermedad.
ej. as juarea, base yig aami Lorenzo.
Lorenzo es l que saca y cura enfermedades.
sinn. ruj sjo. V. buuruari as, rijare.
as cmotaase J, rijaye maataase E
vacuna.
as core J, rijaye ctire E tener
enfermedad grave, estar enfermo a largo plazo.
ej. Yoaro as rijagajajuarmri ctiboac,
bajirocacoamasiuju amicane ya. Aunque
resisti por mucho tiempo, l que estaba enfermo,
muri ayer.
aasejare E [.se h.e], aajoore J v.i.
acostumbrarse a estar. ej. Gawa rca
aamasibetiboa, na rca aasejacoacaj y.
Aunque en el principio fue muy difcil estar con
los blancos, luego me acostumbr. V. aare.
aasog, aasogo [.so..] E,
[ .so..] J s.v.m., f. primero, primera;
primognito, primognita. ej. Wacudig
wacoacami y mac, aasogjama. Mi
primer hijo se fue a pasear. ej. i maco aasogo
aaja y. Soy la primognita (en mi familia).
ej. Adi tcurore masa aasoriarma, bjoa
aarma (Ayawa). Las primeras personas de este
mundo (los Ayuwu) se transformaron en truenos.
pl. aasor. sinn. aasorii. V. aasose.
aasore [ .so.e] E, [.so.e] J v.i.
(ser/estar) primero, primera. ej. Ya ic
aasorimi Yeba. Mas meje aarimi. Nuestro
primer ascendiente era Yebu. l no era humano.
ej. Yeba i basare aasoriaroja biiti basa. La
primera danza de Yebu fue el baile de seringa.
antn. aatsare, tsare. V. aasose.
aasorii [.so.i.i] E, [.so.i.i] J s.v.m. el
primero (animal, persona). ej. Adi tcurore
aasoriima, Mateo aamasiumi. Mateo fue la
primera persona que vivi en este lugar.
sinn. aasog. V. aasose.
aasorirm [.so.i.m] E,
[.so.i.m] J s.v.inan. el primer da. ej. Adi
cma aasorirmri minicari gmere
agcaj ya. El primer da de este ao, nos
reunimos. ej. Buer rca y aasorirm y
jacore godo ctig, bto oticaj y. El primer
da de estar con los otros estudiantes, ech de
menos a mi mam. Y por eso llor mucho. ej. na
buesorirmre wamasim y. El primer da
que ellos empezaron a estudiar, yo me fui (a otra
parte). V. aasose.
aasose [ .so.se] E, [.so.se] J v.i. al
principio, en primer lugar. ej. mato moag
aarcmi na yiro beero, aasoserema
jjar moar wacama maji. Cuando eligieron el
lder de trabajo, al principio mucha gente se
anim a trabajar. ej. aasoserema Barii
aagmi yiamasibeticaj y. En el principio
no me di cuenta que ese animal era comestible.
V. aasore.
aatoose [.to o.se] E, [ .to o.se] J v.t.
cubrirse (las nubes al sol). ej. Muijure
ocogaseri aatoose bojaja y. To cro bto
yre asiati. Quiero que las nubes cubran al sol.
Hace mucho calor. V. aare.
aatoore [ .too.e] E, [.too.e] J v.t. impedir.
ej. Mre aatoog mee bajiaja. Yo no estoy
impidindole. ej. na yiose ag waboayuju.
aatsag, atsago agcare
188 Eduria & Barasana Espaol
Jjr masa aatoocaujar. To bajiro na
bajijare, tire abecne tudicoayuju. Dicen que l
fue a mirar la presentacin. Pero mucha gente le
impidi y regres sin verla. V. aare.
aatsag, atsago [.ts..] E,
[.ts.] J s.v.m., f. el ltimo, la ltima que
se queda (persona). ej. ni, na bedi aatsag
aami i. Este es el ltimo hermano menor.
pl. aatsar. V. aatsare.
aatsare [.ts.e] E, [ .ts.e] J v.i.
(ser/estar) ltimo, ltima. ej. Yucre
aatsagmi. Busiy wagmi. Hoy es el ltimo
da que l va a quedar en casa. Viene maana.
ej. i ejaro beero idiarm aatsacne,
Tudiaraja yicacami. Despus de haber
llegado llevando tres das, el quiso regresar.
sinn. tsare. antn. aasore.
aatsarirm [.ts.i.m] E,
[ .ts.i.m] J s.v.inan. el ltimo da.
ej. Yucne aaja ya aatsarirm. To bajiri,
busiy jj wacoararja. Hoy es el ltimo da
que (nos) quedamos. Maana salimos temprano.
V. aatsare.
aayuure [.duu.e] E, [ .du u.e] J v.t.
esperar (en un lugar). ej. Jos tj aayuure
aacaj, na rca wacsa yig. Tuve que
esperar donde Jos para poder viajar con ellos.
ej. Gme rojaejariaro aayuucaj ya, yare
sag mniagre. Esperamos en el barrador al
que suba/estaba subiendo con la embarcacin.
V. aare.

aca bc
crcuma
aca bc E [ k.bk], aca bc caje J
[k .bk.khe] inan. crcuma (especie de
caa clasificada como maleza). Curcuma longa
L. ej. aca bc na yisema, ju jacase
aacari, saricarine ricaa cticaj tima.
Tiori ocoma bto jacaj. Crcuma es una
caa que contiene un lquido agrio con hojas
grandes y fruta roja. ej. aca bcoma
saricane gaja cticaj. Ricaa sarijotia aaro
bajiruyucaj. La fruta de la caa crcuma es
roja y cnica, y tiene dos capas para proteger las
semillas. sing. aca bco. pl. aca bc, aca
bcori caas; aca bc caje, aca bc
cajeri matas.
acaroa [k o] an.s.plural hormigas acaroa
(especie pequea que pica, incomible).
ej. acaroa cnicari, gnejiocama. Las
hormigas nucurou pican y luego orinan en la
picadura. ej. na joa erire coerma, acaroa
oco rca jeocama. Para limpiar el cabello, echan
el lquido de las hormigas nucurou machucadas.
sing. acaroam.
aco [ko ] inan. asa de calabaza. ej. Y coaro
aco jeacoasuja yigo, bto stiritiamo. Ella
est muy triste porque se le parti el asa de su
calabaza. V. coaro aco, cmea aju, iariaj,
sot gmoro.
agbec, agbeco [o.be.k.] s.v.m., f.
mudo, muda; sordomudo, sordomuda. ej. Y
bamo mac agbec aami. El hijo de mi ta
es sordomudo. pl. agmena.
agbosare [o.bos.e] E, [o.bos.e] J
v.i. hablar por, interceder. ej. Y moarimas
rojose yiecocoasumi yig, i gaw ire
agbosag wasuju. Dando cuenta de que el
empleado estaba sufriendo injustamente, el patrn
se fue a hablar por l. V. agre.
agbuere [o.bue.e] E, [o.bue.e] J v.t.
ensear a hablar (modismo). ej. Bto josacaj
y, yre na agbuero. To bajicari, josari
agmasiacaj, qunaca. Cuando me ensearon
el idioma de ellos, me dificult mucho. Pero poco
a poco me fui aprendiendo algunas expresiones.
V. agre.
agcare [o.ko.e] E, [o.ko.e] J v.t.
enviar mensaje, mandar razn, comunicar por
radio. ej. Busiy Mitanare agcarocomo
soo. Maana ella comunicar (por radio) a los
que estn en Mit. V. agre, queti care.

agcariaro
telfono
agcariaro agsare
Eduria & Barasana Espaol 189
agcariaro [o.ko.i..o] E,
[o.ko.i..o] J s.v.inan. telfono,
radiotelfono. ej. co yirimasa gmer
agcar na corito aaja agcariaro. Los
enfermeros tienen su radiotelfono para
comunicarse de larga distancia. V. agsariaro,
agrito.
agejarmoore [o.e h.emoo.e] E,
[o.eh.emoo.e] J v.t. representar o ayudar
a otro por hablar. ej. Gawa yeere ajig aari,
yre agejarmoomi y mac. Puesto que
entiende el idioma de los blancos, mi hijo me
ayud a hablar con ellos. V. ag oca
btiejarmoore, agre.
agjaire [o.hi.e] E, [o.hi.e] J v.t.
criticar, quejar de alguien. ej. Rojose yre i
yijare, agjaib y. Yo estaba quejando
porque l me hizo mal. V. agmacare, agre,
oca yojare.
agjnire [o.heni.e ] v.i. conversar,
dialogar, hablar a alguien. ej. Y babare
abja, i rca agjnica aam ya.
Encontr a mi amigo y estuvimos conversando.
sinn. oca jedire. V. jnise, agre.
agjoore J [o.ho o.e ], agsejare E v.t.
aprender (otro idioma).
agjrare [o.h.e] E, [o.h.e] J
v.i. murmurar. ej. Ruyugoaro agbetiboarine,
soo sgne agjraca aamo. Ella estaba
murmurando, hablando a s misma. V. agre.
agmacare [o.m k.e] v.t. calumniar,
hablar mal de alguien en su ausencia. ej. Y
manitooye rojose yre agmacaumi y
jac. Cuando yo no estaba, mi padre habl mal
de m. sinn. gjare, tudmacare. V. agjaire,
agre.
agmasire [o.msi.e] v.t. saber hablar,
aprender hablar. ej. Mani ocare
agmasibeami gaw. El blanco no sabe hablar
(bien) nuestro idioma. ej. Bto josacaj y,
yre na agbuero. To bajicari, josari
agmasiacaj, qunaaca. Cuando me
ensearon el idioma de ellos, me dificult mucho.
Pero poco a poco me fui aprendiendo algunas
expresiones. V. agre.
ag oca btire [o.o k.bti.e] E,
[o.ok.bti.e] J v.t. exponer bien (con
mucho entendimiento). ej. Bojonebecne,
yja qunaro ag oca btib y, nare
gotig. Yo expuse (el asunto) bien a ellos sin
avergonzarme. sinn. agtutuare. V. agre,
agtmare.
ag oca btiejarmoore apoyar o defender a
otro por exponer. V. agejarmoore.
agqunore [o.ke no .e] v.t. aclarar (lo que
haba dicho para que el otro comprenda bien).
sinn. gotiqunore. V. ajiqunore, agre, oca
qunore.
agre [o.e] v.i. hablar. ej. Bto agmi,
bajigjma. Ajiya mami. l habl mucho pero
yo no le entend. De qu estaba hablando?
v.t. hablar. ej. Eduriag ra aaboarine,
jner yeere qunaro agama. Aunque son
(hijos de un) eduru, hablan bien el idioma
barasano. V. gotire, jacase agre, agbosare,
agbuere, agcare, agejarmoore,
agjaire, agjnire, agjrare,
agmacare, ag oca btire, agrtore,
agrotibetire, agsare, agtudire,
agtutuare, rujajine agre, ruyugoaro
agre, yire.
agre ctire narrar, contar. ej. Caji
idimeccari, qunaro agre ctiami yoam.
Por medio de (tomar) yaj, el narrador cuenta
bien el origen de las tribus. V. yoam.
agrtore [o.eto.e] E, [o.eto.e] J v.t.
confesar. ej. Y jaco rca, y manajo rca,
y baba rca qune rojose y yirere
agrtom y, Pai rca. Yo confes al padre
lo que haba hecho mal con mi madre, mi esposa
y mis compaeros. V. agre.

radio, agrito
radio
agrito [o.i.to] E, [o.i.to] J s.v.inan.
radio. ej. Gawa na yiaasere yibso ajiriaro
aaja agrito. El radio es un aparato para
escuchar lo que transmiten los blancos.
sinn. radio. V. agcariaro, agsariaro.
agrotibetire [o.oti .beti.e] E,
[o.oti.beti.e] J v.t. mandar a callar,
mandar a guardar silencio. ej. Diore sniria
rmarore, jedirore agrotibeticami pai,
irema rcboya yig. El padre manda a
guardar silencio a todos en el momento de orar
para mostrar respeto a Dios. V. agre.
agsare [o .s.e] E, [o.s .e] J v.t.
grabar. ej. Masa na agri wmerire ajir,
agsarotiami gaw, yare. El blanco manda a
agsariaro ajimaa
190 Eduria & Barasana Espaol
grabar la lengua de los indgenas. V. agre,
ajijuare.
agsariaro [o.s .i..o] E,
[o.s.i..o] J s.v.inan. grabadora.
ej. Atuni yaaro agsariaro bairiase ti aajare,
rocacacaj y. Bot la grabadora de Antonio
porque estaba mala. V. basariase, agcariaro,
agrito.
agsejare E [ o.se h.e], agjoore J v.t.
aprender (otro idioma). ej. Ya yeere
agsejararja ma. Ustedes van a dominar
hablar nuestro idioma. / Ustedes poco a poco van
a aprender hablar nuestro idioma. V. aasejare.
agtmare [o.tim.e ] E, [o.ti m.e] J v.t.
convencer. ej. Wrica cagre i
agtmajare, ire catoriarma. Puesto que l
convenci al despachador (de la necesidad de
irse), lo devolvieron a l a su comunidad.
V. agtutuare, ag oca btire, agre.
agtudire [o.tudi.e ] v.t. regaar de una
manera indirecta. ej. Yre tudrago
aaboarine, gjijre tudgore bajise
agtudimo soo. Aunque pareca que ella estaba
regaando al otro, en verdad estaba regandome
a m. V. agre.
agtutuare [o.tutu.e] v.t. exponer bien
(con mucho entendimiento). sinn. ag oca
btire. V. agtmare, agre.
agujuure [e.huu.e] E, [e.huu.e] J v.t.
agarrar con garras (gaviln). ej. Gaa minire i
sajama bto mogase yoeg aari, ti rca
agujuusacami. Puesto que el gaviln tiene
garras largas, cuando agarra a un pjaro, lo mata
de una vez. V. agure, juure.
agure [ e.e] E, [ e.e] J v.t. araar, herir
ligeramente con las garras o uas (hecho por el
tigre, gato, persona). ej. Juanita soo bedire
agumo soo. Juanita ara al hermano menor.
V. agujuure, agutaare, waire, wquiore.
agutaare [e.t .e] E, [e.t.e] J
v.t.sing. dar araazo (haciendo una herida).
ej. Y rioajre agutaami. Me dio araazo en
mi cara. V. agure, osetaare.
aiore [i.o.e] E, [ i.o o.e] J v.caus. calentar
(ollas de barro para endurecerlas), tostar
(hojas de tabaco para que sean ms resistentes
o ms durables). V. asiaiore, aise, roaaiore.
aise [i.se] v.i. 1 (estar) cocido, cocida.
ej. aicoatojari? Ya est cocido? / Estara
cocido? ej. aicoaj. Ya est cocido.
caus. asiaiore, aiore, roaaiore.
antn. sajabeti. V. sajase.
2 (estar) quemado, quemada (la piel por el
sol). ej. Y rioa airobe! yir, gnae
tuucama na. Ellos se pintan la cara con
carayur para que la piel no se les queme (con el
calor del sol).
ajaritata [h.i.tt] E, [h.i.tt] J inan.
pantano. ej. Bue aagmi bto ajaritatajre.
La anguila vive en pantanos. V. cabise,
cabirimaa, cabiritata, rujatata, ajase, tata.
ajaro [h .o] s.v.inan. lugar de arena
movediza, tierra barrosa, pantanosa. ej. Riaga
bto ajarojre aacama riquea. Los caloches
viven en los caos pantanosos. pl. ajarijri,
ajarori. V. ajase.
ajase [h.se] v.i. (ser/estar) movediza
(arena); barroso, barrosa (terreno, tierra).
ej. tabcra tsaro bto ajacaj. En la orilla
de la laguna, la arena es movediza. sinn. cabise.
V. ajaro, sita.
ajii [hii ] inan.f.n.esp. 1 cortezas de cscara
de la palma barrigona (reg. utilizada para
construir las paredes de casas, pisos camaretas
y tiras para sostener cortezas de un palo).
sing. ajiigasero. pl. ajii, ajiigaseri. V. cja.
2 palmas barrigonas. ej. mario aacari,
tio gajabsare rujawaga cticaj. To
bajicari, sita widarore aacaj ajiio. La
palma barrigona es muy alta y tiene una parte
buchona. Y existe en tierra arcillosa.
sing. ajiio. pl. ajii, ajiiori.

aji
batatas
aji [hii ] inan.f.n.esp. batatas. Ipomea Batatas
Lamarck. ej. Bare qunase aaja aji. La
batata es buena comida. ej. Rujamaa aacari,
ricaa cticaj, sita watoaj. Tire smejua,
yicari, coe, roabaacama. La batata es un tallo
rastrero que tiene tubrculos. Los sacan, lavan,
cocinan, y comen. ej. Gase sarica, to yicari,
sririca aacaj ajiari. Hay dos clases de
batata: Amarilla y roja. sing. ajia. pl. aji,
ajiari.
ajimaa [hi.m ] E, [hi.m] J inan. bejuco
de batata.
ajiio ama
Eduria & Barasana Espaol 191

ajiio
palma barrigona
ajiio [hi.o] inan. especie de la palma
barrigona (reg. produce la corteza para hacer
las paredes de las casas, los pisos, y
camaretas). ej. ajiiorima, wiire toorar,
casabo yirar, na juase aacaj. Tiori
ricaamaa, omre bajise aaboarine, bare
mee aacaj. Las palmas barrigonas se usan para
hacer paredes y camaretas. El fruto es parecida al
fruto de la palma patab. Sin embargo no es
comestible. V. ajii.
ajiito [ hi.too] E, [hi.too] J inan. ristra,
racimo de batatas. V. rujato.

ajo
especie de oruga
ajo [ ho] an. especie de oruga (que pica y es
de varios colores: algunas son rojas, otras
amarillas, otras gris, otras blancas y otras
negras y grandes; viven en palos podridos;
comen las hojas de muchas matas, incluyendo
matas de la yuca brava, la uva del monte y el
rbol de guama). ej. Masare toag aami ajo.
La oruga nujo pica a la gente. V. a.

ama
mantis religiosa, rezandera
ama [m] an. 1 mantis religiosa, rezandera.
F. Mantidae, Mantis religiosa, M. americana,
Mantis versicolor. ej. Ju bag aami ama. La
rezandera come hojas. pl. ama.
2 venado. ej. ama, jar aama: ama s,
ama cjuro aama na. Hay dos clases de
venado: El venado y el soche. pl. ama.

ama cjuro
venado
ama cjuro [ m.k huo] an. especie de
venado (de color moreno). ej. ama s
rjagaca aacami ama cjuro. El venado
cdjuro es ms pequeo que el venado numu s.

ama garo
flauta hecha de hueso de venado
ama garo inan. flauta (hecha de hueso de
venado). ej. ama garone qunocari,
juticama. Hacen flautas con el hueso de venado,
y las tocan.

ama s
especie de venado colorado
ama s an. especie de venado colorado
(peludo rojo). ej. ama sma, ama cjuro
rtobsag aami. El venado numu s es ms
grande que el venado cdjuro. pl. ama sar.
amagasero amiabo
192 Eduria & Barasana Espaol

ama, qui bijeria ama
trpode, soporte para el balay de colar la yuca brava
inan. trpode, soporte (hecho de palos para
sostener el colador de masa de yuca brava).
ej. Qui bijeriaj aaja ti, ama. El numu es el
trpode que se usa para colar la masa de la yuca
brava. pl. ama.

amagasero
curi ventricastao
amagasero [m.seo] E, [m.seo] J
an. pjaro curi ventricastao. Oryzoborus
angolensis. ej. amagasero na yigma,
mojogaca, cotiro sagaca aacami. El
pajarito curi ventricastao tiene pecho rojo.
amajo [mho] inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido en el cao Piedra.
ej. Gtaweyajre aaja gtajoero, amajo
wme ctijoero. En el cao Piedra hay una
cachivera que se llama cachivera de Venado.
V. apn. mapa

2.
amarijaye E [ m.ih.de], amasjo J
inan. epilepsia. V. rijaquedire.
amarijaye rijag, amarijaye rijago E
s.v.m., f. epilptico, epilptica. V. rijaquedig.
amasjo J [m.sho], amarijaye E inan.
epilepsia. ej. Jaime, amasjo rijaquedise
ctig aacami. Jaime tuvo la enfermedad de la
epilepsia. V. rijaquedire.
amasjo rijag, amasjo rijago s.v.m., f.
epilptico, epilptica. ej. Jaime ra, amasjo
rijar aacama. Los hijos de Jaime eran
epilpticos. V. rijaquedig.
ami [mi ] inan. noche. ej. Cojo ami y baba
Julio rca wec sacaj ya. Una noche
matamos una danta con mi amigo Julio. ej. ne
soore mac sauju i, amij. ste fue l que la
impregn por la noche. antn. ma.
V. rjoroagaami.
adi ami esta noche. ej. Adi ami pelcula
ag wacsa, o mani acatoj. De pronto esta
noche ir a mirar una pelcula a donde fuimos
antes.
ami gdareco inan. medianoche. ej. Marcos
tj caj qunobaar ejab ya. To bajiri,
ami gdareco aaro tudiejab ya. Fuimos a
donde Marcos a hacer la mambe. Y regresamos a
medianoche.
aa ami ctire [ . mi.kti.e] E,
[ . mi.kti.e] J pasar toda la noche. ej.
Wewo na juti ajero aa ami cticaj ya.
Nosotros estuvimos toda la noche cuando ellos
estaban tocando carrizo. ej. na basa aaro ag,
aa ami cticare aacaj. Si uno participa en
una fiesta, pasa toda la noche. ej. Basa aa ami
cticama na. Ellos danzaron toda la noche.

amia
especie de hormiga arriera
amia [mi ] an.s.plural hormigas arrieras
amia (comestibles, de color negro y rojo que
vuelan en la madrugada). Atta cephalotes.
ej. Cme sot jmro nare soebjacaj y,
amiare. Yo fui a alumbrar hormigas arrieras
numu con una antorcha de tur y consegu una
olla llena de ellas. ej. Caaco rca amia soer
ejab ya. Fuimos con mi mam a alumbrar
hormigas arrieras numu. sing. amiam.
V. mecaya, apn. grfica de termes y hormigas.
amia garoa an.s.plural machos de las
hormigas amia. ej. Y bam bjayumi
amia garoa rine. Mi to encontr solamente los
machos de las hormigas numu. sing. amia
garoam. V. garoa, mecaya garoa.
amiabo [mi .bo ] inan. hormiguero de las
amiag muiju ami soda
Eduria & Barasana Espaol 193
hormigas amia. V. amia, rujabo.


amiag muiju E, J; amiag mujiju YM
luna
amiag muiju E, J [ mi...mui hu ],
amiag mujiju YM m. luna. ej. amiag
muiju i rijari amire moioa agbeticama. En
la noche de eclipse de luna los pjaros luneros no
cantan. pl. no hay plural. sinn. busug, muiju.
ami bc [ mi.bk.] an. especie de grillo.
ej. Tocrca amine ado bajise agcami ami
bc: Ti ti ti, ti ti ti yicami. Cada noche el
grillo num bc canta as: T t t, t t t.
ej. Tatare jjar aacama ami bcr. Muchos
grillos num bcrd viven en el rebalse. pl. ami
bcr.
amibsaj [mi.bs.h] inan. poco antes del
amanecer. ej. Busiy amibsajne jee
jutisorarma na. Ellos van a soplar el
yurupar un poco antes del amanecer. V. rujaj.
amica [ mik] E, [ mik] J inan. ayer.
ej. amicane ejamasim y qune. Yo tambin
llegu ayer.
amica rjoro anteayer. ej. amica rjoro
wacdig ejab y, y baba Elas tj.
Anteayer estuve paseando donde mi amigo Elas.
V. cnj.
amicaaca [mi k.k] inan. por la tarde
(antes de la puesta del sol, como a las cuatro
por la tarde). ej. Caj suag wacsa
yiboab. amicaaca aacoaj. Y
suabjabetone, rioweocoajacaroja
yitujacam. To bajiri caj mag aacaja. Yo
pens en irme a coger coca. Pero ya falta poquito
para la puesta de sol. No alcanzar el tiempo
para cogerla. Por eso estoy sin mambe. sinn.
amicajaca.

amica barero
chotacabras collarejo, chotacabras pechiblanco
amica barero [ mik.beo] an. chotacabras
collarejo, chotacabras pechiblanco (nocturno).
Podager nacunda, Chordeiles rupestris.
ej. Rioroto rjoroacane wcama amica
bareroa. Las chotacabras vuelen antes de que
oscurece.
amicaja [mik.h ] E, [mik.h ] J inan.
la tarde (en horas de la tarde). ej. Bto asiaja.
amicaja moabetirarja mani. Por la tarde
no trabajaremos porque hace mucho calor.
amicajaca [ mik.h .k] inan. por la tarde
(antes de la puesta del sol, como a las cuatro
por la tarde). ej. amicajaca caj
suacudimasim ya. Ayer estuvimos cogiendo
coca como a las cuatro de la tarde.
sinn. amicaaca.
amicarima [ mikim] E, [mi ki m] J m.
carcter mtico, la estrella vespertina, lucero
de la tarde que es ascendiente, antepasado de
la gente cme masa. ej. Cme masa ic
aauju amicarima. El ascendiente de la gente
cme musu es umcurmu. ej. Qunaro
ruyucami amicarima riorijre. La estrella
vespertina se brilla mucho a la puesta del sol.
V. Busurioco.
ami soda [mi .sod] an. carcter mtico,
ascendiente, antepasado, el dueo de la noche
quien hizo la noche (hijo de Muiju y
Meneriyo, nieto de Meni). ej. amire rotig
aauju ami soda. El antepasado um sodu
mantena la noche.
amo atajub
194 Eduria & Barasana Espaol

amoa
ame
amo [mo ] inan.f.n.esp. ames. Dioscorea alata
L. ej. Jeame na curiaj godore otecama na,
amore. Ellos siembran ame donde han hecho
fogata. sing. amoa. pl. amo, amoari.
anea [ne ] inan. vagina. ej. Rmio ruj
aasere, anea wme yire aaja. Parte del
cuerpo de la mujer se llama la vagina.

aquerijo J, waicaje E
chaquiras
aquerijo J, YM [keiho o], waicaje E
inan.f.n.esp. chaquiras. ej. Waicajere qunaro
bsa wariqunacama masa. A la gente le
encanta poner collares de chaquiras.
pl. aquerijo, aquerijoari. sing. aquerijoa
una cuenta de chaquira. V. mobea siare,
bsare, rujaa.
aque [ke ] inan. cachivera (bras.), raudal,
rpido (en el cao Piedra). V. Bjjoero,
apn. mapa

2.

asa
martn pescador, guardarro
asa [s] an. martn pescador, guardarro.
Ceryle torquata, Chloroceryle amazona. ej. Wai
bag aami asa. El martn pescador se
alimenta de peces. pl. asa.

asaa
maraca
asaa [s ] inan.pl., sing. maraca, maracas
(para la danza, hechas de una especie de
totumo). ej. asaa basa basacama na. Ellos
danzan la danza de las maracas. ej. asaa
jaabasar yama. Estn danzando con maracas..
asaa jaabsore hacer sonar (las maracas).
ej. Basaroana, Dicaja qunaro bsati?
yir, jaabso acama na. Los que van a danzar
deciden cules maracas suenan mejor.
V. jaabasare.
asamaa [s.m] E, [ s.m ] J inan. especie
de mata de totumo (cuyo fruto se utiliza para
hacer maracas). Cucurbita Pepo L. ej. Wii tre
oteriamaa aaja asamaa. Se siembra la mata
de totumo cerca de la casa.

atajua
bastn ahuecado para el baile
ataju [t hu] inan.f.n.esp. bastn, bastones
(ahuecados que se utilizan en las danzas).
ej. teabne qunocama, atajuare. Ellos hacen
el bastn (que se utiliza en las danzas) con una
clase de balso. sing. atajua. pl. ataju,
atajuari. V. atajub, apn. dibujo del
bailarn.
atajub [t hu.b] inan. tallo de wacb
(utilizado para hacer el bastn de la danza).
ej. Y yaab atajubre ucabosacami y
bam. Mi to pint mi bastn de danzar para
atajujoero enise
Eduria & Barasana Espaol 195
m. V. ataju.
atajujoero [thu.ho e.o] E, [thu.ho e.o] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido (en el
cao Piedra). ej. atajujoero ctoj y ra
rca guag ejacaj y, tirmj. Tij boere
wii ctiyuju Pablo, yucrema. Hace tiempo yo
iba con mis hijos a baarnos en la cachivera
utujujoero. Ahora Pablo vive cerca de esa
cachivera. V. apn. mapa

2.
atsarijoa [.ts.i.ho] E, [ .ts.i.ho] J
s.v.inan. ltima bolsa (como de sal, etc.).
ej. Moare qunane yireaya. aatsarijoane
aam. No bjamenaja. No malgaste la sal. Esa
es la ltima bolsa. Es muy difcil conseguirla.
eaabore J V. iaabore E.
eaejore J V. iaejore E.
eare J [e .e], iare E v.t.sing. 1 agarrar (una
cosa, persona, animal con la mano), coger
(pelota, algo tirado). ej. irema eacararja
mani. Nosotros lo agarraremos. V. boca iare.
2 capturar (persona o animal), secuestrar
(persona). pl. ejere. V. eaabore, eaejore,
iabiare, iarujiore, iasuare, iataare,
iatuure, ricare.
eariaj J V. iariaj E.
eataare J V. iataare E.
ee J [e e], ie E pron.interr.inan. qu? (cosa).
ej. ee aati ti? Qu es esto? ej. eere yig
yati? Qu est haciendo? V. ee races:
eemaa.
eemaa [e e.m ] inan.sing. una raz. ej. eere
juarea jeocacama na, wii na baroti godore.
Ellos arrancaron todas las races y las botaron del
sitio donde iban a construir la casa.
sing. eemaa. pl. ee [ee ], eemaari. V. ee
qu?, saaro, yucsaaro.
ejere [e he.e] E, [ehe.e] J v.t.pl. 1 agarrar,
coger con la mano (cosas, personas, animales).
ej. Meca riar na wro, jjar ejere aacaj.
Uno coge muchos termes comestibles cuando ellos
vuelan.
2 capturar, secuestrar (personas, animales).
ej. Macaroca gawa, adi macana jedirore
ejera toargujar. La guerrilla pensaba
capturar a toda la gente de este pueblo.
sing. iare. V. ejewaare.
ejewaare [ehe.w.e] E, [ehe.w .e] J v.t.
llevar con fuerza. ej. Tirmj masare
ejewaacari, nare r yijerotimasiujar
gawa. Hace mucho tiempo los colonos llevaron a
los indgenas a la fuerza para obligarlos a
trabajar. V. ejere.
emeca sijiose [emek.sihio.se] E,
[emek.sihio.se] J v.i. tener sed. ej. Bto
emeca sijioaja, yre. Tengo mucha sed.
emeritibutu [e meiti.butu] E, [emeiti.butu] J
inan. hgado. sinn. emeritiro.
emeriti bc [emeiti.bk] E, [emeiti.bk] J
inan.f.n.esp. pulmones. ej. emeriti bc
sorine s cacatiaja mani. Nosotros
respiramos con los pulmones. sing. emeriti
bcro pulmn. sinn. scare.
emeriticuji [emeiti.kuhi] E, [e meiti.kuhi] J
inan. un pedazo del hgado. ej. Wec
emeriticuji bag yaja. Estoy comiendo un
pedazo de hgado de danta.

emeritibutu, emeritiro
hgado
emeritiro [emeiti.o] E, [emei ti.o] J inan.
1 hgado. ej. Wec emeritiro bariaro
qunarito aaja ti. El hgado de la danta es
sabroso. sinn. emeritibutu.
2 un lbulo del hgado, un pedacito del
hgado.
emero [emeo] inan. lengua. ej. Bare
qunase aati? yig, emero rca weroare
aacaj. Probamos la comida con la lengua.
emero gaja [emeo.h] E, [emeo. h] J
inan. punta de la lengua. ej. Aga! Y
emero gajare mecam cnicabe! Ax! La
hormiga me mordi en la punta de mi lengua!
pl. no hay plural.
ene [ene] inan.f.n.esp. frutas del bejuco ene
(que contiene tres semillas comestibles).
ej. ene bca wjasere juacari, tire oe aio,
yibaacama. Recolectan las pepas del bejuco nene,
y luego las rallan, cocinan la masa y la comen.
sing. enea. pl. ene, eneari.
enemaa [e ne.m] inan. especie de bejuco
(cuya fruta contiene tres semillas, comestible).
pl. ene, enemaari.
enise [e ni.se] E, [e ni.se] J v.i. 1 quebrarse,
partirse, henderse, agrietarse (tierra, canoa,
olla de barro, rbol). ej. Sita enicoasuja ti. Se
agriet la tierra.
2 tener callos rajados (pie). ej. Gbo enig
eniwadise iatuure
196 Eduria & Barasana Espaol
aaja y. To bajiri, ajetmabeaja, nare
yicaj, y babarre. Yo le dije a mis amigos:
Mi pie tiene callos rajados. Por eso no puedo
jugar. V. eniwadise, wadise.
eniwadise [e ni.wdi.se] E, [eni.wdi.se] J v.i.
quebrarse, partirse, henderse, rajarse (olla de
barro, palo, astil del hacha). ej. Mene y
quaro, cmea aju eniwadicoa quediacaj ti.
Cuando yo estaba tumbando el guamo, el astil/la
manija del hacha se parti. V. enise.
ereri [ee ei] inan. especie de rbol y su fruta
comestible. ej. Yuc ricaa riaga tre aacaj
ereri. erer es una fruta del rbol nerer que
existe cerca de los ros. sing. ereri. pl. ereri
yucri rboles, ereri frutas.
e [e.] inan. especie de rbol (produce la
savia que se utiliza para pintar bancos y
maracas). ej. e macag wati, qunase
cmurori wia cua m, yre yicami i. l
me dijo: Vaya y busque el rbol ne y deje las
bancas bien pintadas. ej. e aaroja cmurori
na wiaric. El rbol ne es el que ellos utilizan
para pintar bancas. pl. e yuc, e yucri.
e oco inan.s.de masa savia del rbol e.
V. yuc oco.
iaabore E [i. bo.e], eaabore J
[e .boo.e] v.caus. ablandar con las manos
(fruta). ej. Ababetiane cnea yre sicami Agu.
Tiare iaabocari, bacaj y. Agustn me dio
un caimo duro. Yo lo abland y com. ej. Ojoro ti
btijama iaabo, ecare aacaj. Si el pltano
est duro, toca ablandarlo para comerlo.
V. iare.
iabiare E, J [i.bi .e] E, [i.bi.e] J v.t.
empapar, remojar por sumergir y enjuagar
(ropa). ej. iabiabesa m sudire! eri
mam tia, ire yicamo i jaco. La mam de l
dijo: No remoje su ropa! Est limpia. ej. Sudi
coer, iabia weore aacaj. Para lavar ropa
hay que sumergirla. sinn. weore. V. iare.
iabrare E, J [i.b.e] E, [i.b.e] J
v.t. hacer bolitas con la mano. ej. Ra masa,
jetaga guaaarne, sita widasere iabra
ajecama. Los nios juegan haciendo bolitas de
tierra cuando se baan en el puerto. V. iare.
iaejore E [i.e ho.e], eaejore J [e .eho.e]
v.caus. coger y traer a donde estaba (el objeto).
ej. Y gjaboc rudiariire tone iaejob y.
Yo cog a mi gallo que se haba escapado y lo
traje (a mi casa). V. miejore, iare.
iajeore [i.he.o.e] E, [i.he.o.e] J v.caus.
poner (la mano encima de). ej. Moa rca oco
asiori, sudirogaserone iabiacari, y
cmirore iajeomi, Jnise ysato yig.
Calentando agua salada, l moj un trapo y lo
puso encima de mi herida para quitar el dolor.
V. iare.
iamicare E [i.mik.e] E, [i.mi k.e] J v.t.
doblar. ej. i gbori rca iamicare aacaj,
bosore sag. Ellos doblan las patas del tintn
para matarlo. V. micare, iare.
iare E [i.e], eare J v.t.sing. 1 agarrar con la
mano (una cosa, persona, animal), coger
(pelota, algo tirado). ej. iaa (ajeria)! Cjala
(una pelota)! ej. Ra i ja caricare iarcja.
Voy a coger el baln que l patea. V. boca iare.
2 capturar (persona o animal), secuestrar
(persona). ej. Ramnre iacaujar macaroca
gawa. Los guerrilleros secuestraron a Ramn.
pl. ejere. V. eaabore, eaejore, iabiare,
iabrare, iaricure, iasuare, iataare,
iatuure, ricare.
iariaj E [i .i..h], eariaj J [e.i..h]
s.v.inan. la parte cogida, manga, puo de taza,
olla, maleta, escopeta. ej. Cmujuria jajacata
iariajri ctia aacaj. El tronco ahuecado
para echar chicha tiene mangas en ambos lados.
V. cmea aju, aco, iare, rujaaju, rujaj, sot
gmoro, yomiriabedo.
iaricure E, J [i.i.kuu .e] v.t. apretar,
oprimir (masa de yuca brava u otra masa
comestible por apretar con la mano para que
los bichos no se entren). ej. Cjoare qunaro
iaricua, soore yicamo soo jaco. Su mam le
dijo a ella: Cuando guarda la masa, apritela
bien. V. iare.
iasuare E, J [i .su.e] E, [i.su.e] J v.t.
apretar, comprimir (hojas de coca en una
canasta). ej. Caj suar, jairi jiibre
iasuacacaj ya, jjar suasar aari.
Cuando nosotros estbamos cogiendo coca, la
comprimimos en una canasta grande porque
habamos mucha gente. V. iare.
iataare E [i.t .e] E, [i.t.e] J, eataare
J v.t.sing. 1 cortar con presin (usando
cuchillo). ej. ucaabti ju wmare yijeriase
rca iataacari, tawoojuacama, tirare juar.
Cortan la superficie de cumare con un cuchillo
para sacar la fibra.
2 enjugarse lgrimas. ej. Otitjar, na caje
ocore iataacama. Cuando terminan de llorar, se
enjuagan las lgrimas. V. iare.
iaturiaj [i .tu.i..h] E, [i.tu.i..h] J
s.v.inan. sello. ej. jar jedirone iaturiajri
coama. Todos los capitanes tienen los sellos.
V. iatuure, rujaj, rujaturia.
iatuure E, J [i.tu u.e] E, [i.tu u.e] J v.t.
1 extender la mano sobre el hombro de otra
icorete ie
Eduria & Barasana Espaol 197
persona. ej. iatuucari basama na. Ellos
danzaron con una de las manos sobre el hombro
de la persona al lado de cada uno.
2 oprimir. ej. mowsoa rca, papera
juroacare yre iatuuroticama na. Ellos me
mandaron hacer huellas por oprimir el dedo de la
mano a una hoja de papel. V. iare.

icorete
especie de rana
icorete [ikoe te] an. especie de rana (no
comestible). ej. Riorij agg aacami
icorete. La especie de rana ncorete canta en el
atardecer. ej. mare qunaro maiuju
icorete. Abi! Y jnamiacare qunaro
yiya, irema yijearobe. i wica roca rujigosa
yiacode rujiyuju. La rana ncorete dijo: Cuide
bien a mi nieto. No deje que se fracture. Voy a
sentarme debajo del alero de la casa de mi nieto.
Dicen que ncorete ama mucho a los hombres.
V. bejeroa.
ic, ico [ik. ] m., f. abuelo, abuela;
antepasado, antepasada (uso: vocativo).
ej. Bc goro aari, rujri bto woami y
ic. Puesto que mi abuelo es muy anciano, l
siente mucho dolor por todo el cuerpo. ej. ic
mesajma sme rca emasiujar, wai
wejeriamaa yir. Los antepasados fabricaron
cuerdas de cumare verde para pescar. pl. ic
mesa, ico mesa; ica, y icoa rmiri.
abuelos, antepasados.
ic J [i k ], icg E inan. pierna
(nicamente a la parte entre el pie y la
rodilla).
ic ria J, icg ria E inan. pantorrilla. ej. i
ic ria ruyubetoj ire mijibibecacaj ti. La
pantorrilla de su pierna se hinch tanto que
perdi su curvatura.
icado sudiro J [ik..do.sudi.o],
icgagaro sudiro E s.v.inan. pantaln
(uso: lengua tradicional, indgena). sinn. yta
wasoro icado.

icg E, ic J
pierna
icg E [ik ], ic J inan. pierna
(nicamente a la parte entre el pie y la
rodilla). ej. i icg garo ruyuroj
jaataayumi Guillermo, jaariase rca. Guillermo
cort a su pierna gravemente con el machete hasta
que se apareci el hueso. ej. icgri jacag
aacami. l tena piernas grandes.
icg ria E, ic ria J inan. pantorrilla.
ej. Y icg riajre cnicami yai. El perro me
mordi en la pantorrilla de mi pierna. V. ic.

icgagaro sudiro E, icado sudiro J
pantaln
icgagaro sudiro E [ik...o.sudi.o],
icado sudiro J s.v.inan. pantaln (uso:
lengua tradicional, indgena). sinn. yta
wasoro icado.
ie E [i e] E, [i e] J, ee J pron.interr.inan. qu?
(cosa). ej. iere yir soo tre ri ma?
Qu hicieron ustedes donde ella? V. no.
ie mag, ie mag E [i e.m..], ee
mag, ee mag J [ee .m..] 1 (ser/estar)
ii imja, imoja
198 Eduria & Barasana Espaol
sin algo (pelo, ropa, casa, etc.; animal,
persona). ej. Gmusua mag aaja y. Yo no
tengo niguas. ej. Rijoa magne aacauju i,
masa bag. l no tena cabeza y coma gente.
2 (ser/estar) pobre (persona masculina,
femenina). ej. ee mag aacaja y yig,
wacoacami. l se fue porque estaba muy pobre.
ie manire E, ee manire J (estar) vaco,
vaca. ej. Jairo jojia ire juarotiboab y. ee
mani jiibne macoa tudiayumi i. Yo le mand
a l a traer harto ucuqu. Pero l regres con la
canasta vaca.
ie manoj E, ee manoj J lugar donde no
hay nada (como chagra abandonada, espacio
sin cosas). ej. i maic tj i wacudi
watooyene, i yeere juareacaujar. To bajiri
ie manoj tudiejaboa bajicauju. Dicen que
mientras l iba a visitar al suegro, ellos sacaron
sus cosas. Y entonces, cuando l regres, no haba
nada en su casa. ej. Y cjiriajama ie
manoj, qunarigodo wa cjiriam y. En el
sueo yo andaba por un lindo lugar donde no
haba nada. V. wesegodo, wiigodo.
ii inan. comunidad, pueblo de Piedra ii.
V. apn. mapa

1, 3.
iibiase [ii.bi.se] E, [i.bi.se] J v.i. (estar)
nublado. ej. iibiarirmre macaroca mani
wajama, bto idir jaicama. Si salimos al
monte en un da nublado, las moscas nos pican
mucho. ej. iibiaro yaja ti. Est muy nublado.
V. iise.
iijuare [ii.hu .e] E, [ii .hu.e] J v.i. ponerse
morado, salir moretn, contusionar. ej. Wee
mani yicjiriajama, a manire i cniro
ijuaroti bajiyuju. Si soamos que estamos
untndonos con tinta negra, es que el sitio donde
nos ha mordido una culebra, se va a poner
morado.
iir [ii.] E, [ii.] J an.s.plural hembras de
las hormigas (negras). ej. Garoare, nare sire
ecatsayuju na jaco. iirrma bto tudyuju,
Masa bjroana yaja ma yigo. La madre de
los machos de las hormigas les sirvi lo ltimo del
casabe de almidn. Ella rega mucho a las
hembras diciendo: Estn produciendo mucha
gente (muchas hormigas). sing. iig.
V. biajna, garoa, mecaya garoa, amia.
iise [ii.se] E, [ii.se] J v.i. 1 (ser/estar) negro,
negra. ej. Ramasa bcanane, joa iicoacama.
Cuando los nios van creciendo, su cabello se
cambia a negro. ej. Sudiji, y abjariji
iibetibsaja ti. La tela que yo encontr no es tan
negra. antn. botise.
2 (estar) maduros, maduras (uvas
amaznicas). ej. Jairo ye iim, wesejre.
Weje maroti aaboab. En la chagra hay
muchas uvas maduras. Si yo hubiera llevado una
canasta, las hubiera trado. V. iibiase,
isecoere.
s.v.inan. 1 cosa negra. ej. Gtaweya aacaj
oco iirisa. El cao Piedra tiene agua negra.
sing. depende en la clase de cosa: iirisa cao
que tiene agua negra, iirica una fruta
madura.
2 fruta madura. ej. yetori iise aaboasere
juajeocoasumi j. El dueo llev todos los
racimos de uvas maduras.
imar [im.] E, [i m.] J pron.interr.an.pl.
quines? (animales, personas). ej. imar
y yaa wiire sjari? nare yi sniaboacaj,
y tanare. Gotibeticama. Yo pregunt a mis
vecinos: Quines entraron a mi casa? Pero
ellos no me contestaron. sinn. noa.
imarja [im..h] E, [im..h ] J
pron.interr.an.pl. cules de ellos? (animales,
personas). ej. Ajeri masa na ejajediro acari,
imarja ajesorti, ire yicaj, y
babare. Cuando llegaron todos los equipos, yo le
dije a mi amigo: Cules son los que van a jugar
primero? m. nija, f. diso, disoja.
sinn. noaja.

imiam
especie de langosta
imia [imi] an.s.plural langostas imia
(especie comestible, de varios colores).
ej. amire saare aacaj, taa joe na jesaro.
Smeg, snig, moig, srig aacama
imia. Las langostas nmu salen por la noche.
Son de varios colores: Verde, gris, caf, y
amarillos (cada uno es de un solo color).
sing. imiam. V. diro, wti imia.
imo [i m.o] E, [im.o ] J pron.interr.f. quin?
(femenino). V. im.
imoja [im.o.h ] E, [im.o.h ] J pron.interr.f.
cul de ellas? (femenino). V. imja.
im, imo [im.] E, [i m.] J pron.interr.m., f.
quin (ser masculino, femenino). ej. im
aati m? Quin (m.) es usted? pl. imar.
sinn. ni, diso.
imja, imoja [im..h] E, [im..h] J
iorijare om aje doboa
Eduria & Barasana Espaol 199
pron.interr.m., f. cul de ellos, ellas?, quin?
(persona, animal). ej. imja gta
jaibsarica miwaagti? Cul de ellos va a
traer la piedra ms grande? ej. imja nare
cug wacti? Cul de ustedes se va a dejar a
ellos? ej. imja manire sag ejagti?
Quin viene a recogernos? sinn. nija, diso,
disoja.
iorijare [io.ih.e] v.i. tener hambre. ej. Bto
iorijaja y. Tengo mucho hambre.
sinn. iotmore.
iorijose [io.ih.o.se] v.caus. dar hambre,
hambrear. ej. Bto iorijoaja, yre. Me da
mucha hambre. sinn. bariguse. V. idiriguse,
yirigure.
iorodo [io.odo] E, [io .odo] J s.v.inan.
temporada de escasez de comida. ej. iorodori
ti aajare, sgri rojose tmorgaja. Por ser
en una temporada de escasez, algunos de nosotros
estamos sufriendo.
iotmore [io.tm o.e ] E, [io.tmo.e] J v.i.
tener hambre, morirse de hambre. ej. Y
manijama, bto iotmorarja ma yicaj,
y rare. Yo dije a mi familia: Cuando yo no
est, ustedes van a tener mucha hambre.
sinn. iorijare.
ioweere [io.wee.re] E, [io.we e.e] J v.i. estar
en estado de inanicin, tener mucha hambre
por una temporada prolongada (uso: lengua
tradicional, indgena). ej. Mano ioweearii,
barirgcudiyuju. Aguant mucha hambre, y
andaba tambaleando. sinn. iorijare.
isecoere [i.se.koe.e] E, [i.se.ko e.e] J borrar,
limpiar, quitar raspando. ej. Sudi brane m
ruj erire isecoeya. Limpie el mugre de su
cuerpo con el trapo. sinn. warecoere.
oco [oko] E, [o ko] J m. estrella. ej. Oco iiri
amire, ire abjaro, Yre abesa. M
jututi mee aaja yiyuju oco. Dicen que
durante las noches nubladas, cuando alcanzamos
a ver la estrella, ella nos dice: No me miren! Yo
no voy a cubrir a ustedes durante la lluvia. (Yo
no voy a mojarme).
oco quedig m. estrella fugaz.
ej. Busurimaane quedirujiacre, oco quedig
yami yicama. Ellos dicen que la estrella fugaz
brilla con harta luz en la cola. pl. ocoa quedir.
ocoaro a [oko..o. ] E, [oko..o.] J
an.s.plural culebras venenosas que aparecen
cuando la constelacin Plyades no se ve.
ej. ocoaro jueaarijre ocoaro a
ruyucama. En el tiempo de invierno cuando la
constelacin de Plyades desaparece, se ven las
culebras nocouro dnu. (lit. En el invierno de
Plyades aparecen las culebras venenosas.)
sing. ocoaro aa.
ocoaro minia [o ko..o.mini.] E,
[oko..o.mi ni.] J an.pl. pjaros de Plyades
(aparecen en esa temporada). ej. ocoaro
jueaarijre jjar ruyucama ocoaro minia.
En el tiempo de invierno cuando la constelacin
de Plyades desaparece, se ven muchos pjaros de
Plyades. sing. ocoaro mini.
ocoa [o ko. ] E, [oko.] J an. especie
de culebra venenosa. ej. Yuc rjre rujasra
dreatuacari, aacami ocoa. La especie de
serpiente venenosa nocodnu aparece enrollada en
una rama. V. a.
ocoria [oko.i.] E, [oko.i.] J inan.
cao, afluente del cao Piedra. ej. ocoria
bto gtajoeri ctiya, to bajicari wai ctiya
aaja. El cao ocornu tiene muchas cachiveras
y tambin hay muchos peces.
V. apn. mapa

2.
oco [o ko.] E, [oko.] J inan. cerro Estrella al
oeste de Sonaa. ej. Gta, maric aaja
oco. Ti joej jode ctiyuju ocoria. El
cerro Estrella es muy alto. El cao Estrella nace
encima de este cerro. V. gtagmu, gta,
apn. mapa

2.
om [om ] inan.f.n.esp. patabs o batabas
(bras. especie de fruta de palma, comestible).
ej. om iirirodo aaja. Ita! om juato
mani yicaj. Nosotros dijimos: Es el tiempo de
la cosecha de patab. Vamos a traerlas. sing.
oma. pl. om, omari. sinn. om jaca.
V. omo, wai om.
om jaca inan.f.n.esp. patabs o batabas
(bras. especie de fruta de palma, comestible).
ej. Jacase ricaa cticaj om jacao na
yirio. La palma nom jucuno tiene fruta ms
grande (que la palma ibacaba).
sing. omua. pl. om jaca, oma jacari.
sinn. om. V. om jacao.
om sia inan.f.n.esp. ibacaba (bras. frutas de
palma ms pequeas que patab o bataba).
ej. om sia aaja, na quejama, qunaro
abase. To bajicari, om jaca ti sti qunase
bajiro mee, ricatibsaaca sti qunaja ti, om
sia. Cuando ellos calientan la ibacaba nom su,
se ablanda bien y tiene mejor sabor que la patab
grande nom jucu. sing. oma sia. pl. om
sia, om siari. V. om siao.
om aje doboa [om.he.dobo] an. pjaro
bobo picudo. Notharchus macrorhynchus.
sinn. jeabueco.

ommcam uare
200 Eduria & Barasana Espaol

om aje doboa, jeabueco
bobo picudo
ommcam [o mmk.m] an. especie de
mojojoy, mojojoi o mojoj (grande, de color
caf). ej. omo snirituture aacami
ommcam. La especie de mojojoy
nommcum se encuentra en el tronco
seco/podrido de la palma patab. pl. ommca.
ommcam jac an. escarabajo
cachoevenado, capricornio. Macrodontia
cervicornis.
ommcarc [om mk.k] E,
[om m k .k] J inan. especie de yuca brava.
V. qui, rujarc.

omo
palma de patab o bataba
omo [om.o] inan. palma de patab o
bataba (bras. produce fruto comestible). ej. Y
rica bjaboacatiore quarocacauma,
omore. Tumbaron la palma de patab, de la
cual yo saqu buena fruta. ej. Riaga tre,
boarore, gmuari qune aacaj omori. La
palmas de patab se encuentran en las orillas de
ros, en tierra pantanosa, y en monte bravo.
V. om, rujao, wai omo.
om jacao inan. especie de palma de
patab (produce fruta comestible). ej. Jacase
ricaa ctio ti aajare, om jacao yicama
(wacaricao). Ellos llaman nom jucuno a esa
clase de palma patab, porque produce pepas
grandes. (nota: Tambin esa palma tiene dardos y
por eso la identifican con el nombre palma de
dardos.) V. om jaca.
om siao inan. especie de palma ibacaba
(bras. produce fruta comestible ms pequea
que la fruta om jaca). ej. Wesegodore bto
aacaj om siaori. En el rastrojo se existen
muchas palmas de ibacaba nom sunor.
V. om sia.
omquee [om.ke e] E, [om.ke e] J inan. ramo
de la palma de patab o bataba.
ej. omqueeri jaasure juay. Oco quediado
yaja. Traiga hojas (ramos) de patab para
refugiarnos de la lluvia. V. rujaquee.
om wrero [om.weo] an. especie de
escarabajo (que se encuentra en medio de
racimos de la palma om jaca). ej. om
jacasere juag, abjare aacaj om wrero.
Cuando uno est sacando la fruta de patab, en
medio de ese (racimo) encuentra el escarabajo
nom wrero.
onaam [on .m] an. especie de grillo.
ej. Cawia biberre sueg, ire abjare aacaj,
onaamre. La especie del grillo nonuum se
encuentra cuando uno est sacando cangrejos.
pl. onaa.
osere [ose.re] E, [ose .e] J v.t. pegar (con el
puo), dar (un puetazo), picotear (ave). ej. i
guare oseriomo soo. Ella le peg en la nariz
con el puo. ej. Gjaboc i macacare
osesacami. El gallo picote a su pollito y lo
mat. V. mobra, brare, osetaare, sarere.
osetaare [ose.t.e] E, [ose.t.e] J v.t.
pegar a otro (con la mano causando una
herida), picotear (ave). ej. Idimecg y
rijoajre osetaami. Un borracho me peg en la
cabeza hasta que se revent. ej. mu, i gua
rca ire osetaacaumi, y mac rjoare.
La oropndola le picote hasta hacer una herida
en la cabeza de mi hijo. V. agutaare, osere.
oso [oso ] an. arrendajo lomirrojo (negro, con
plumas rojas arriba de la cola). Cacicus
haemorrhous. ej. Utia tre rujajibri yicari,
ra ctir ejacama osoa. Los arrendajos
lomirrojos hacen nidos cerca de un avispero para
criar. sinn. siru iig.
uare [u.e ] v.t. poner debajo de la superficie
del agua, sumergir, hundir (tubrculos de yuca
brava). ej. Naju gatere yirar qui uar
uca ucamene
Eduria & Barasana Espaol 201
wacoacama na. Ellos fueron a sumergir la yuca
para hacer la faria.
uca [uk] inan.s.de masa 1 yare (jugo
venenoso que se extrae de la yuca amarga, el
cual se mezcla con agua).
2 manicuera (bras. bebida del jugo hervido de
la yuca brava). ej. uca jio ti airo, waacarua,
idire aacaj ti ya. Cuando el jugo de la yuca
amarga est cocida, se revuelve con una calabaza
y se enfra para tomarla. V. co sot.
uca sibiore hacer tucup (bras. yare de yuca
brava cocido). ej. ucare sibiocari, cosot
yicama. Ellas cocinan bien la manicuera y de ah
sacan el tucup.
uca bajare s.v.inan.s.de masa mingao de
manicuera (bras. almidn de yuca metida en
manicuera hervida hasta que espesa). ej. ie
idiriaro maaja. uca bajaya. Tine idicarsa.
No tenemos nada para tomar. Haga mingao de
manicuera y lo tomaremos. V. cmu, oco bajare.
ucaa [uk ] inan.f.n.esp. fibras (del centro del
ramo de la palma de mirit que se utiliza para
hacer la cuerda con que se hace una hamaca).
ej. Jairo ucaa ecari, jg cuacami i. l
torci hartas fibras de la palma de mirit y hizo
un chinchorro. ej. ucaa jmog yaja y.
Estoy descortezando la superficie para sacar fibra
de la palma de mirit. sing. ucaamaa. pl. ucaa,
ucaamaari. V. ucaabti, reojotia.
ucaa jg inan. chinchorro de cumare.
ej. ucaa jg cuamasiujar, Cjirsa
mani yir. Los antepasados tejieron chinchorros
de cumare para acostarse. V. cuare.
ucaa wniro [uk.we nio] E,
[uk.we nio] J inan. estera tejida de un ramo
de la palma de mirit en forma de un abanico.
ej. ucaa jmo goocari, na suaarigasero
aacaj ucaa wniro. Despus de sacar las
fibras del ramo de mirit, ellos tejen una estera
con el ramo. V. jeje wniro.
ucaabti [uk.bti] E, [uk.bti] J
inan.f.n.esp. cumare (fibras del centro de la
palma chambir utilizadas para hacer guindos
de hamaca, abanicos y otras cosas).
Astrocaryum vulgare. ej. Jairo ucaabti wsori
juacari, jamo cro aariaseri wnirori
suaacaj ya. Nosotros sacamos muchas fibras
de la palma chambir y tejimos diez abanicos.
ej. ucaabti aaja bto btise. La fibra de la
palma chambir aguanta mucho/dura mucho
tiempo. (lit. La fibra de la palma chambir es
fuerte.) sing. ucaabtimaa. pl. ucaabti,
ucaabtimaari. V. betaao, ucaa, sme, yoo.
ucajoero [uk.ho e.o] E, [uk .ho e.o] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido (por el cao
Piedra).

uca manajiro
especie de oruga
uca manajiro [uk.m nhio] an. especie de
oruga. ej. uca manajiro aacami, rjriacane
i ruj joe aarigaserore juatu gnicari,
sagma. La oruga nucu munujro hace rodear
las ramitas alrededor de su cuerpo y as vive.
V. a.

ucamene E, ucamimi J
caa de azcar, caa de panela
ucamene E [u k me ne ], ucamimi J
[uk mimi] inan.f.n.esp. caas de azcar, caas
de panela y su jugo. Saccharum officinarum L.
ej. Ya yeere ucamene barudir wasuma
buer. Los estudiantes fueron a comer la caa de
nosotros sin pedir permiso. ej. ucamene
weroama. Ellos chupan la caa de azcar.
ej. ucameneo otecaj y, gawa ucamene
weta na juariore. Yo sembr una caa de la
cual los blancos sacan el azcar.
sing. ucameneo, ucamimio. pl. ucamene,
ucameneori; ucamimi, ucamimiori.
ucamene weta E [u kmene.we t],
ucamimi weta J [uk mi mi.wet] inan.s.de
masa azcar. ej. Jairo ucamene otecari ti
wetare yijuaaarma. Ellos siembran muchas
caas para sacar azcar.
ucameneo uugueore
202 Eduria & Barasana Espaol
ucamene wetajoa E, ucamimi wetajoa J
inan. bolsa de azcar.

ucamene weta E, ucamimi weta J
azcar
ucameneo E [u k me ne.o ], ucamimio J
[ukmimi.o] inan. caa de azcar.
pl. ucamene, ucameneori; ucamimi,
ucamimiori.
ucamimi J V. ucamene E.
ucamimi weta J V. ucamene weta E.
ucamimi wetajoa J V. ucamene wetajoa E.
ucamimio J V. ucameneo E.
ucuase [uku.se ] v.i. 1 (ser/estar) flexible y
fuerte, durable (metal, alambre, palos, hojas
guiwaca, bulto de caucho). ej. Bto ucuase
aacaj rjotiri, to bajicari, bto rcse,
yoaro aase. Los bultos de caucho pesan mucho y
son durables. V. btise.
2 (ser/estar) espeso (lquido). ej. Wso r,
bto ucuase nicaj, tire yijero. Cuando
rayamos/cortamos el rbol vansoco sale savia
muy espesa. V. gaise.
ujaare [uh .e] v.t. poner huevos (hecho por
la rana). ej. Gtajoerore amij jjar
momoar ujaauma na. Por la noche, las
ranas pusieron muchos huevos en la cachivera.
V. uure, ria tnire.

uju
perro del monte, cuchicuchi
uju [uhu] E, [uhu] J 1 an. perro del monte,
cuchicuchi. Potos flavus. ej. amire qunaro
jnicudicami uju. El perro de noche anda
trepando de un rbol a otro durante la noche.
2 gusano de especie de escarabajo (larva
pequea, color de caf, se encuentra en palos
podridos). ej. Wese aarigmure aacami
ujuaca. La larva nuju habita en los palos
podridos de la chagra.
uju jac an. especie de escarabajo.
urocawiore [u.ok.wi.o.e] E,
[u u.ok.wi.o.e] J v.t.sing. empujar (cosa
flotante hacia la mitad del ro). ej. Cmuare
urocawiocacama na. Ellos empujaron la
canoa hacia la mitad del ro. V. uure.
utotaarigmu [u.teo.t.i.umu] E,
[u.teo.t .i.umu] J s.v.inan. palo atravesado
en el camino. ej. Maa weca utotaarigmu,
To aaroja yiri meene, warocawaacam
y. Sin darme cuenta del palo atravesado en el
camino, me estrell contra ello.

uubaariabaja
plato
uubaariabaja [uu.b.i..bh] E,
[u.b.i..bh] J s.v.inan. plato para recibir
comida. sinn. bare jeoriabaja, bare
jeoriacooro, bare sariabaja, bariabaja,
smotero, sotbaja.
uubuere [uu.bu e.e] E, [uu.bu e.e] J v.t.
celebrar misa, hablar a Dios, pedir a Dios.
ej. uubueto mani yig, uria i jutisere
ajicari, wacaj ya, pai tj. Cuando el
padre toc la corneta de barro, la escuchamos y
fuimos a celebrar la misa. ej. No bajiro yir
yiri? uubuer yaja, yima. Qu
dicen/dijeron ellos que estn haciendo?
Dicen/Dijeron que ellos estn celebrando la
misa.
uubueriawii [u u.bu e.i..wi] E,
[u.bu e.i..wi] J s.v.inan. capilla.
ej. uubueriawiire masa jmrtocoacama. La
capilla se llen de gente. V. miniriawii,
rjariawii.
uucure [uu.ku.e] E, [uu.kuu.e ] J v.t. poner
machete por el suelo adentro de hierba. ej. Y
jaariasere taa watoaj uucucam y. Yo
dej mi machete adentro de la hierba. V. cure,
uure, qui bire.
uugueore v.i. extenderse las alas. ej. i
queerjri uugueocari, wami cata. La
uujojiose uuweamire
Eduria & Barasana Espaol 203
pava se extienda las alas para volar.
V. rujadeero.
uujojiose [uu.ho ohio.se] E, [uu.ho hio.se] J
v.caus. desarrollarse, desenrollarse (hecho slo
por la culebra). V. a uujojiose.
uujoore [uu.hoo.e] E, [u u.ho o.re] J v.caus.
estirarse, extenderse (el brazo o la pierna).
ej. Mani ruj ti teorore uujoore aacaj.
Cuando el cuerpo se siente cansado, se estiran (las
extremidades). V. uure.
uujcure [uu.ho.ku u.e] E, [uu.ho.kuu.e] J
v.caus. empujar hacia la orilla (canoa).
ej. Cmua meja yujaricare abjacari,
uujcum. Encontr una canoa bajando el ro
y la empuj hacia la orilla. V. uure.
uumore [uu.m.o.e] E, [u.m.o.e] J v.caus.
alzar (palos). ej. Toriajuria joej yucrire
uumo reajeoca, mjacoacama na. Alzaron
los palos encima de un palo atravesado, y luego
subieron (para atarlos). V. uure.
uuanare [u u. n.e] E, [u. n.e] J v.t.
encoger, comprimir la matafro (para aumentar
su volumen o barriga, tanto para exprimir la
masa como para extraerla). ej. uuanarib
aaja ti jnom. El matafro es un cilindro tejido
que se comprime/encoge (para meter o sacar la
masa de yuca). V. nanare, uure, tatuture.
uuare [u u..e] v.i. (estar) debajo del agua,
sumergir (todo el cuerpo). ej. Jetagaj
uuasere juamajab y, adi sudi. im yee
ri? Yo dije: De quin es esta ropa que yo
traje? Estaba sumergida en el puerto. V. uure.
uure [u u.e] v.t. extender la mano o brazo
(para recibir comida, indicar, sealar algo).
ej. Ita! Mani qune bare uuto yire aacaj
mani babarre. Uno dice a los amigos: Vamos
a recibir nuestra comida! (lit. Extendamos el
plato para recibir la comida!) V. miuure,
bare uure, uare, uucure, uujcure,
uujoore, uumore, uuanare, uuare,
uurtobuure, uurocare, uusare, uutoore,
uutuure, uutore, uuwaare, uuwiore,
riojo uure, sajuure, tare.
v.i. extenderse (renuevo de una mata).
ej. mame umjase. renuevo de una palma.
uurtobuure [uu.eto.buu.e] E,
[u u.eto.buu.e] J v.t. meter algo en un hueco
y pasar a travs de este. ej. Misimaare yre
uurtobuu sia. Siagag yaja. Meta el bejuco
por este hueco para que yo pueda amarrarlo (a la
pared). V. uure.
uurocare [u u.ok.e] E, [uu.ok.e] J
v.t.sing. empujar (cosa). ej. Sita juawaaria
cooro jmro sacari, uurocawaare aacaj.
Uno llena la carretilla y va empujndola.
antn. tatore. V. uure, uuwiore, rocare.
uusare [u u.s.e] E, [u u.s.e] J v.t. meter,
poner adentro de (cosa en una bolsa o hueco,
dardo en una cerbatana). ej. Yai, cuma sotre
uusacabe. Batoobesuja ma. El perro
meti la nariz en la olla de muica! Ustedes no
la taparon! V. uure.
uusore [u u.soo.e] E, [u u.soo.e] J v.caus.
dejar, meter adentro de (cosa en una bolsa,
hueco). ej. Toti jubeaj uusocumasim y,
cmeare. Yo dej el hacha en el hueco (ayer).
V. uure.
uutoore [uu.to o.e] E, [u .too.e] J v.i. evitar
la lluvia o el sol debajo de una hoja grande.
ej. Ojojurone uutoore aacaj oco rudig.
Cuando llueve, hay que evitar la lluvia debajo de
una hoja de pltano. V. uure.
uutuure [u u.tuu.e] E, [u u.tuu.e] J v.t.
empujar entre; enchufar (enchufe elctrica).
ej. im gre micari, yre uutuuri m?
Con que bicho me toc/empuj usted? ej. Oco
asiog, miuutuuya! ire yicaj. Yo le
mand a l: Enchfelo!, para calentar el agua.
V. uure.
uutore [uu.t.o.e] E, [u.t.o.e] J v.caus.
empujar para devolver (canoa, palo).
ej. Cmua y tja i uurocacaricare, i
aarojane uutocacaj, y qune. l
empuj la canoa hacia m y yo la empuj,
devolvindosela a l. ej. Qunaaca adoja
uutoroti aaja. Hay que empujarlo un poquito
hacia atrs. (nota: Han sobre pasado la medida
para cuadrar la construccin con un palo.)
sinn. tatore. V. uure.
uuwaare [uu.w.e] v.i. serpentear,
deslizarse, escurrirse (culebra). ej. a
aacami sita tcuro joere guaro uuwaacma.
La culebra se escurre muy rpidamente sobre la
tierra. V. a uujojise.
s.v.inan. huella, deslizamiento de una
culebra. ej. Jaatcurojre jno i uuwaare
aacaj. La huella de un go qued en la playa.
(lit. En la playa estaba el deslizamiento de una
go.).
uuweamire [uu.we.mi.e] E,
[uu.we .mi.e] J v.t. 1 sacar algo con un
palo (porque no alcanza a coger). ej. Wecaj
cjiribre jiibre yuc rca uuweamicaa.
Saque la canasta colgada arriba con un palo.
2 quitar y colgar (la corona del baile). ej. nare
sya basaaagma, maja joare uuweami
jidiyoo yire aacaj, gneg wac. Cuando
uno participa en el baile, tiene que quitar la
uuwiore oca
204 Eduria & Barasana Espaol
corona y colgarla antes de irse a orinar. V. uure.
uuwiore [uu.wi.o.e] E, [u.wi.o.e] J v.t.
empujar hacia el centro del agua o ro (canoa,
etc.). ej. No yig tire uuwiori m? Porqu
usted empuj ese palo al ro? V. uure,
uurocare.

O - o


oa
zarigeya, chucha
oa [o] an. 1 zarigeya, chucha. Didelphis
marsupialis. ej. Bose stig aami oa. La
zarigeya huele feo.
2 marmosa ratona (especie de zarigeya muy
pequea). Marmosa murina. pl. oa.
oamacabaag [o.mk .b..] E,
[o.mk.b..] J s.v.m. l que anda y
rebusca comida (gallo, ave). ej. Oamacabaag
aami gjaboc. El gallo es uno que anda y
rebusca comida. V. macabaare, agure.
obiare [oobi .e] v.t. envolver, forrar para
guardar bien. ej. iere yigo, coa sari
jiibre, cague, cague, cague yirgujari soo?
yirne, tibre jorerne, ire bjayujar,
amare, buyajoa jubeaj, soo obia curiire.
Pensando: Por qu ella hace sonar la canasta
de calabazas?, ellos la revisaron y encontraron el
venadito bien guardado adentro del algodn de
monte en una bolsa. ej. Wasugaserone
obiatoori cucama, wereacoare. Ellos forran el
totuma de brea con una corteza del palo turur.
oca [ok] inan. 1 idioma, lengua. ej. na yee oca
agmasiati m? Sabe usted hablar el idioma
de ellos?
2 consejo. ej. Y ocare m ajibetijama, yai
mre sarcmi yiboayuju soo. Ella le dijo: Si
no haces caso a mi consejo, el tigre te matar.
3 mensaje. ej. Mre mojoro oca aabsa
bajib ti. Rojose yiyuja m. Yo traje un
mensaje para usted sobre un asunto difcil de
solucionar.
4 ruido. pl. no hay plural. V. oca ruyuse, queti.
oca J [ok], judia E inan. barba, barbilla,
mentn. ej. i basaroto rjoro i oca joare
wrareacami. Antes de danzar, l se afeit la
barba. pl. ocari J, judiari E.
oca botiore [ok.boti.o.e] E, [ok.boti.o.e] J
1 estar activa, animada (persona). ej. Yare
mato moa yi oca botiocami ya j. Nuestro
capitn fue muy activo en dirigirnos en el trabajo.
2 vencer, superar. ej. Sooja yre tud oca
botiocamo. Ella me super en el combate de
regaos. ej. Sgne y moaaajare, tija baji
oca botioro beero bajicargm. Por trabajar
solo, me falta demasiado para cumplir la obra.
(lit. Por trabajar solo, el trabajo me
vence/supera.).
oca bjre [ok.bh.e] ser hablador,
habladora; verboso, verbosa (por ejemplo:
contar cuentos por un largo rato). ej. Bto oca
bjg aacami y baba. i queti
goticajama, yoaro goticami. Mi amigo es muy
hablador. Si l cuenta una historia, cuenta por
demasiado tiempo.
oca jedire [ok.hedi.e] conversar, dialogar,
hablar a alguien. ej. Masa manama yiriarone,
aaro tsarone oca jedi ruyuami. Yo no me di
cuenta que alguien estaba en la maloca hasta el
momento en que entr y el seor me habl.
ej. Soo rare oca jedigo yamo. Ella est
hablando a sus hijos. sinn. agjnire.
oca josare [ok.hos.e] E, [ok.hos.e] J
disputar. ej. Qunase gmer oca
jedibsaboanane, oca josacama na. To bajise
na yicatire oca qunobeticama maji. Aunque
empezaron hablando bien, luego disputaron y no
solucionaron el problema.
oca manire [ok.m ni.e] E, [ok.m ni.e] J
estar sin problemas; (estar) tranquilo,
tranquila. ej. Masare sag, juarudig, tudg,
yibecma, oca manire aaja. To bajicari,
qunaro aacare aaja ti. Una persona que no
mata, ni roba, ni regaa a otros, est sin
problemas, y vive tranquilo.
oca qunore [ok.ken.o.e ] E, [ok.ke n.o.e] J
solucionar, resolver (problema), arreglar, hacer
las paces. ej. Gmeri jnisinicari beero, oca
qunomasire aaroja. Si nos enojamos, somos
capaces de resolver el problema. ej. Rojose
yicari, gmer oca qunom ya. Despus de
tratar mal unos a otros, hicimos las paces.
ocase oco
Eduria & Barasana Espaol 205
V. gotiqunore, agqunore.
oca rtore [ok.eto.e] E, [ok.e to.e] J no
hacer caso, desobedecer. ej. Qunaro i
goticaro, jacre oca rtocami i. Aunque el
pap habl bien al hijo, l (el hijo) no hizo caso.
V. oca josare.
oca ruyuse [ok.udu.se] E, [ok.udu.se] J
escuchar un ruido. ej. J, j yi, oca ruyu
wadicama na, yesea. Yo escuch la venida de
los cafuches haciendo un ruido as: 1, j.
V. yibsore.
oca sare [ok.s.e] E, [ok.s .e] J
1 acusar. ej. Tirmj sg mas, i gagre
samasiumi. Gjer masa tire masicoaboarine,
ire oca sabesuma na. Hace mucho tiempo, un
hombre mat a su hermano mayor. Aunque otros
lo supieron, ellos no lo acusaron a l.
V. agmacare.
2 prometer. ej. Qunaro mre manajo
ctircja y yi oca sacoasuju. Dicen que l
prometi casarse con ella y mantenerse fiel, y la
llev (a otra parte para tenerla como esposa).
oca yojare [ok.do h.e] E, [ok.doh.e] J
chismear, hablar mal del un otro.
ej. Gjaboc i yayiro acari,
Juarudirgrne, sabaacariarma quna.
na rine aargma to yijirma yi oca
yojacama na, gjaboc jar. Cuando se perdi
un gallo, los dueos de l comenzaron a chismear,
diciendo a los dems: Ellos son los ladrones y
han robado nuevamente. sinn. agjaire,
gjare. V. agmacare, agtudire.
ocase [ok.se] v.i. (ser/estar) salado, salada.
ej. Gawa bare bto ocaja ti. La comida de los
blancos es muy salada.
s.v.inan. cosa salada. ej. Ocase ti aajama,
rearoti aaja. Si es una cosa muy salada, hay
que botarla.
oco [oko] inan.s.de masa 1 agua. ej. Oco idiraja
y. Yo quiero tomar agua. ej. Idiarm beero
soore oco wnouju i, soo guarotire yig. Al
cuarto da (despus del parto), l consagr agua
para que ella pudiera baarse (con el beb).
2 lluvia. ej. Oco quediweorobe manire yir,
guaro tdib ya. Nosotros dijimos: Viene la
lluvia. De pronto nos hace mojar, y regresamos
rpido a casa. V. oco quedise.
3 lquido (como agua, lluvia). ej. No bajise
oco ctiati ti? Qu tipo de lquido es?
oco asibuure calentar agua. ej. Bto oco
ysjediaja. Tire asibuucaa. El agua est muy
fra. Calintelo (un poquito). V. asiore, aise,
oco roaaiore.
oco erocaj, oco arocaj
[oko.eok.h], oco orocaj bajo del
agua, abajo del agua. ej. Oco arocajre
aaboarma wai, nare sag wajama. Si uno
va de pesca, de pronto consigue pescado. (lit. Los
peces estarn abajo del agua si uno va a
pescarlos.) V. oco watoaj.
oco menirease [oko.meni.e.se] desbordarse
(agua). ej. Cme sotre oco menireacoaj. El
agua est desbordndose de la olla.
oco iise [oko.ii.se] E, [oko.ii.se] J (estar)
muy nublado, nublada; oscurecer u obscurecer
(ro, nubes); ensombrecer (nubes). ej. Oco
ibeati ti, tojre? No est nublado all? ej.
Bto oco imja wadiate? Ya viene el
aguacero? (lit. Ya viene nubes muy
oscurecidos/ensombrecidos?).
oco rtore [oko.eto.e] E, [oko.etoe] J
despejar (el viento, el trueno y las nubes de la
lluvia por medio de la sabidura del pay).
ej. Bto mino wa, oco quedi, Bjo jaa, yirobe
yig, tire rtogmi cmu. Para que no haya
ventarrn, lluvia ni trueno, el pay lo despeja.
sinn. oco rjaare.
oco rjaare [oko.oh.e] E, [okoo.oh.e] J
despejar (el viento, el trueno y las nubes de la
lluvia por medio de la sabidura del pay).
sinn. oco rtore.
oco sjare mojarse; (estar) mojado, mojada
(persona por un aguacero). ej. Oco sjacoaj
y. Bto yre saja. Estoy muy mojado por el
aguacero. Tengo mucho fro. sinn. erose.
oco sjase 1 entrar agua en la canoa.
ej. Rujaroaca na wajare, bto oco sjacaj
cmua. To bajijare, wamenane, tujacacama
na. Entr mucha agua en la canoa por
sobrepasar el cupo. Entonces algunos de ellos
quedaron.
2 estar madurando (pia). V. oco sjarica,
sna.
oco tuase estancarse (ro, cao).
ej. Biatuucam y. To bajiri oco tuaja riaga.
Repres el cao y est estancando.
oco matorij remanso. ej. Jmorore, oco
matorijre qunaro aacami bajam. El pez
plato vive bien en el remanso entre enramadas de
palos.
oco wnore prevenir enfermedades que
vienen del agua por ejecutar un rito del pay
(especialmente para una persona bandose
despus del parto). ej. Ocore wnocama na,
ra ctiro beero, Oco besu tmoroma yir.
Despus del parto, hacen el rito para prevenir
enfermedades que vienen con el agua. V. werea
basere, wabueguure.
oco oco
206 Eduria & Barasana Espaol

Oco waago yamo.
Ella est cargando agua.
oco waare [oko.w.e] E, [oko.w.e] J sacar
agua con un recipiente (y cargar, traer).
ej. Oco waaya! Saque y cargue el agua! /
Traiga el agua! ej. Oco waago wasa! Traiga
el agua (usted f.)!
oco watoaj entre el agua. ej. Oco watoaj
aacami ocora. La culebra coral falsa vive en el
agua. V. oco arocaj.
oco wase E, oco mosise J hervir (agua).
ej. Oco ti wajama, munea, munea yicaj,
asirtoato. Cuando hierve el agua, salen
burbujas. V. asiore, aise.
oco yaa yise producir hondas en el agua al
comer, hacer mover a la superficie del agua al
comer (hecho por el pez). ej. Wai i soabaase
oco yaa yicaj. El pez hace mover la superficie
del agua cuando come. V. soabaare.
oco yuere 1 regar, echar (agua antes de
barrer). ej. Ocore yuesoya ma, wii aase
widire tuurearona, sita weta buerobe yir.
Antes de barrer la basura de la casa, echen agua
para que no levante el polvo de la tierra.
2 tirar, echar agua por la espalda del enfermo
(rito del pay para curar, sanar enfermedad).
ej. Cmu oco yuecami rijagre, ire rija aase
rtoato yig. El pay echa agua a un paciente,
para que se pase la enfermedad. V. oco wnore,
ysore.
oco yuetuure regar, aguar, echar agua a
(matas de tabaco, plantas de banano, flores).
ej. Muiju i asise rca mani otese, snirobe
yir, oco yuetuure aacaj. Echamos agua a las
matas que hemos sembrado para que no se seque
con los rayos del sol.
oco bajare E [oko.bh.e], cmu J
s.v.inan.s.de masa mingao (bras. almidn de
yuca metida en agua hervida hasta que se
espesa). ej. Oco bajare qunoa. Miji oco rca
jiowo idirsa. Haga mingao. Vamos a mezclarlo
con el jugo de vasai y tomarlo. V. uca.
oco catise s.v.inan.s.de masa agua no potable o
no hervida. ej. Riagaaye oco catise ma
idijare, ma gdajoarijre wsia rujeama
yicama co yir. Los enfermeros dicen: Las
amibas se reproducen en los estmagos cuando
ustedes toman agua del ro (no hervida). ej. Oco
catise idicagada m? Podra usted tomar
agua no hervida? / Usted no bebera
agua que no es hervida, verdad? antn. oco
roaaiore, oco roare.
oco meniri yoso [oko.meni.i.doso] E,
[oko.me ni.i.doso] J s.v.inan. cada de agua,
cascada, catarata, salto de agua, chorro.
ej. Wecajre oco meniri yoso aacaj Mino.
En el cerro Golondrina hay una cada grande de
agua. sinn. oco menirujiritria, oco
menirujiro.
oco menirujiro inan. cada de agua, cascada,
catarata, salto, chorro. ej. Oco quediro beero
ajama, jairo oco menirujicaj Yagotubua. La
cascada Yugotubuu se crece mucho despus de la
lluvia. sinn. oco meniri yoso, oco
menirujiritria.
oco menirujiritria [oko.meni.uhi.i.ti] E,
[oko.me ni.uhi.i.ti] J s.v.inan. cada de agua,
cascada, catarata, salto de agua, chorro.
ej. Wricaj wana, oco menirujiritriare
acaj ya. Cuando fuimos en el avin, vimos
una cada de agua. sinn. oco meniri yoso, oco
menirujiro.

oco menirujiro
cada de agua, cascada, catarata, chorro,
salto de agua
oco mino [oko.mi no] inan. viento fuerte antes
de la lluvia. ej. Oco bsadijre y wese soe
aaro, oco mino rca watu joboa yicam.
El viento que viene antes del aguacero me
favoreci a quemar la chagra. V. watuse.
oco quedirirodo [oko.kedi.i.odo] E,
ocoase Oco joji bota
Eduria & Barasana Espaol 207
[oko.kedi.i.odo] J s.v.inan. invierno, estacin
de las lluvias, poca de lluvias. ej. Oco
quedirirodore wacudimasia manicaj. En el
invierno no salen a otra parte (a visitar, trabajar,
etc.). sinn. juebc. V. rujarodo.
oco quedise v.i. llover. ej. Oco quediaja. Est
lloviendo. V. boca oco quedise.
s.v.inan. lluvia. ej. Oco quedisere
wariqunacama wecoa. A los loros les encanta
la lluvia.
oco roaaiore v.t. hervir agua para tomar.
ej. Riagaaye ocore roaaio, yicari, idiya
yicama co yirimasa. Los enfermeros
recomiendan hervir el agua del cao para
tomarlo. V. oco asibuure.
s.v.inan.s.de masa, agua potable (agua
hervida). ej. Adi oco roaaiore idiya! Tome
esta agua hervida! sinn. oco roare. antn. oco
catise.
oco roare [oko.o.e] s.v.inan.s.de masa agua
potable (agua hervida). sinn. oco roaaiore.
antn. oco catise.
oco sjarica s.v.inan. pia comenzando a
madurar. ej. Sna jaijediricare, oco sjarica
aaja, yicama, mame saricare. A la pia que
tiene pulpa blanda, la nombran oco sdjurcu,
puesto que ya est comenzando a madurar.
sing. oco sjarica. pl. oco sjase, sjaricari.
V. sna.
oco matorij s.v.inan. remolino (charcn en
una cachivera donde el agua da vueltas
lentamente). ej. Gtajoero tara oco
matorij aacaj. El charco grande de la
cachivera es donde el agua da vueltas lentamente.
oco mabuurigoje s.v.inan. manantial. ej. Oco
mabuurigojeaye qunase oco aaja, eri
mani. El agua de un manantial es claro y limpio.
oco tara inan. charco del agua en el suelo
(despus de la lluvia). V. rujatara.
oco wati maa [oko.w.ti.m] E,
[oko.w.ti.m] J s.v.inan. tubo de agua, sistema
de agua. ej. Oco wati maare cuboacama,
Snaare. Instalaron un sistema de agua en la
comunidad de Sonunu.
oco weta inan. hielo, granizo. ej. Bto
ysjediaja oco weta. El hielo es muy fro.
pl. oco weta, oco weta cujiri. sing. oco weta
cuji cubito de hielo.
ocoase [oko.se] E, [oko.se] J v.i. liquidarse,
derretirse (cera de vela o esperma, brea).
ej. Cmuare biber, i roaro ocoacaj gje.
Cuando uno quiere tapar rajaduras de la canoa,
calienta la olla de brea hasta que se derrite.
ej. Esperma na sajeoric jrone, ocoacaj.
Cuando la esperma se quema, se derrite.
Oco botiya [oko.boti.d] E, [oko.boti.d] J
inan. caito, afluente del cao Piedra (al
nordeste del cao Yojoya). ej. Yojoyajre
jiyayuju Oco botiya wme ctiya. El caito
llamado Agua Blanca desemboca en el cao
Yojoyu. V. apn. mapa

2.
oco buyaa [oko.bu d] E, [oko.bud] J
an.s.plural 1 nombre general para insectos que
existen en la superficie o dentro del agua.
ej. Oco joe jayag aa, oco watoaj aar,
wme ctirma oco buyaa. Los insectos oco
buyuu son los que existen en la superficie o
dentro del agua.
2 remador, nadador de espalda (especie de
insecto acutico, flota sobre el agua,
incomible). Hemptero, Notonecta sp. ej. Oco joe
jayagma, mojogaca aacami oco buyaam.
Jatig aacami. El remador es pequeo y no
vuela sino salta.
3 chinche de agua, chinche acutica gigante.
Hemptero, Belostomtido, Lethocerus.
ej. Gaserore bajig aacami oco buyaam, oco
watoag. El chinche acutica gigante se parece a
una cucaracha y vive dentro del agua. sing. oco
buyaam. V. buyaa.
oco eri [oko.ei] E, [oko.e ei] J an. especie de
culebra cascabel (venenosa). ej. Oco eri na
yigma, ria a rtoro yoag aacami. La
culebra oco er es ms larga que la culebra
cuatronarices. V. a, eri.
ocogasero [oko.se.o] E, [oko.se.o] J
s.v.inan. nubarrn, nube lluvioso. ej. Ocogasero
bto muiju i asirore ysortoacaj. A veces el
nubarrn no deja pasar el calor del sol por un
rato. pl. ocogaseri.
oco jojia [oko.hoohi] inan.f.n.esp. ucuqu o
ucugui (bras. especie de fruta que se parece al
caimo, comestible, de un rbol silvestre).
ej. Cnere bajiricari acari, sawjacaj ti,
oco jojia. Tire juacari, bacama masa. La
ucuqu se parece al caimo. Cuando madura se cae
y entonces la gente la recoge para comer. sing.
oco jojia. pl. oco jojia, oco jojiari. V. jojia.
Oco joji bota [oko.ho hi..bot] E,
[oko.hohi..bot] J inan. cerro ubicado en la
serrana donde se encuentra el cerro Estrella.
ej. Oco jojiaya jodere aauju, Oco joji bota.
El cerro Oco joj botu se encuentra en la
cabecera del cao Oco jojuyu. V. gta,
apn. mapa

2.
oco juturo ojare
208 Eduria & Barasana Espaol

oco juturoa
patos encapuchados
oco juturo [oko.hutuo] an. pato encapuchado
(especie de pato de monte). Oxyura dominica.
ej. Riaga wato oco watoaj aariar,
wruyuacama. Wwaa rearode rujacoacama
oco juturoa. A veces cuando uno va en el ro,
mira a los patos encapuchados saliendo del agua.
Se van volando y nuevamente sumergen al agua.

oco ama
especie de insecto acutico
oco ama [oko.m] E, [oko. m] J an.
especie de insecto acutico. ej. Oco ama na
yig, joebsane bacudicami. La especie de
insecto acutico oco numu nada un poco debajo
del agua. pl. oco ama. V. oco buyaa.
ocoore [okoo.e] E, [oko o.e] J v.i. 1 gritar
dando alarma de visitantes (ave, mico).
ej. Cacaro manire acari, bto ocoog
aacami. Al vernos a nosotros, el pjaro cacao
avispero grita mucho dando alarma a otros
pjaros. V. awasre.
2 exclamar de sorpresa por el tamao de algo
(uso: utilizando una interjeccin). V. aboo, abi.


ocora
falsa coral
ocora [oko.e ] an. coral falsa (culebra con
rayas negras y rojas, se encuentra en el agua,
no es comestible). Oxyhopus petola. ej. Oco
watoaj aacami ocora. a aacami sase,
iise ucari ctig. La culebra coral falsa vive en
el agua y tiene anillos rojos y negros alternativos.
pl. ocora. V. ti.
ocorm [oko.m] E, [oko.m] J inan. da de
lluvia, da lluvioso. ej. Ocorm wese soejama,
jbetoja, oco quedijare. Cuando quemamos la
chagra en un da llovioso, no se quema.
Oco saa [oko.su . ] inan. cao Colorado
(afluente del ro Pir-Paran). ej. Oco
saajre jjar wai aacama. Bajiboarine
soj wariaro aacaj. En el cao Colorado
hay muchos peces, pero es muy lejos para ir a
pescar. V. Cuma buuro, apn. mapa

1.
ocotutij [oko.tuti.h] E, [oko.tuti.h] J inan. nivel
del ro donde los peces viven (segn un mito).
ej. Ocotutij wacoarimi, aroca, wai na
aaroj. l se fue al nivel de agua abajo donde
viven los peces. V. rujaj, rujatuti.
oco yujire [oko.duhi.e] E, [oko.duhi.e] J v.i.
cacarear (gallo). ej. amicare bto oco
yujimasima gjamona. Ayer al amanecer, los
pollos cacarearon mucho. V. gjaboc.

Qui oego yamo.
Ella est rallando yuca brava.
oere [oe e.e] E, [oe.e] J v.t. rallar algo duro
(yuca brava, pulpa de algunos frutos como
biiti, ene, etc.). ej. ne maacucari, oe
baar yaja ya yicama. Las mujeres dijeron:
Estamos rallando y comiendo chontaduro.
ojare [oh.e] E, [oh .e] J v.i. entrar (al
monte), desviarse. ej. irema saroana yaja
ya yica, ojacama na. Ellos entraron al monte
diciendo: Nosotros vamos a matarlo.
ej. amica wamasirma, na waroti maa ti
ruyubetijare, o rocaja aaroja ejarimaajane
ojo ojoquee
Eduria & Barasana Espaol 209
ojacoasuma. Los que pasaron ayer, por no saber
la trocha, se desviaron bajando hacia el ro.
antn. jare.
ojo [oho] inan.f.n.esp. bananos, pltanos,
pltanos hartones. Musa sapientum (L.) O. Kze.,
Musa paradisiaca L. ej. Ojo na baro
aoboac, ojo y oteroti wese quag yib.
Cuando los mir a ellos comiendo bananos, me
dio ganas de comerlos tambin y estoy haciendo
chagra para cultivarlos. ej. Ojoro yre sia.
Dme un banano/pltano. sing. ojoro. pl. ojo,
ojorori. V. mimi ojo, ojo cooro, ojojure, ojoo,
ojoquee, ojoto, r ojo, rujiojo, soe baare ojo,
wsia ojo, Yeba ojo.


ojo cooro
gajo de pltano, mano de banano
ojo cooro [oho.koo.o] E, [oho.koo.o] J inan.
gajo de pltano, mano de banano. ej. Ojo
cooro, jdoagacoorore yre yijetaa simi. l
cort el primer gajo del racimo de pltano y me lo
dio. V. rujacooro.


ojojure
racimo de banano, pltano
ojojure [oho.hu.e] E, [oho.hu.e] J inan. racimo
de banano, pltano. ej. Majariaroj ojojure cu
wab y. maaya. Yo dej el racimo de
pltano en el puerto. Vaya a traerlo. ej. Ojojure
mre sigag wab. Vine a darte un racimo de
pltano. sinn. ojoto. V. ojo, rujajure.
ojoju [oho.huu ] E, [oho.huu] J inan.f.n.esp. hojas
de banano. sing. ojojuro. pl. ojoju,
ojojurori. V. rujajuro.
ojojurc [oho.hu u.k] E, [oho.hu u.k] J
inan. especie de yuca brava. V. qui, rujarc.


ojoju yai
ocelote, tigrillo
ojoju yai [oho.huu.di] E, [oho.hu.di] J an.
ocelote, tigrillo. Felis tigrina. ej. Ojoju yai
aacami, pisana cro jaig. Ucari ctig aa
bajicari, waibcrre bacami. El ocelote es el
tamao de un gato. El ocelote es el tamao de un
gato. l es pintado de color negro, blanco y
marrn rojizo. Es carnvoro. V. yai.

ojoo
mata de pltano, mata de banano, bananero
ojoo [oho.o ] E, [oho.o] J inan. mata de
pltano, mata de banano, bananero. ej. Ojoo
cojojine ricaa ctiaja. Ti juurere jaataa
migne, ti ore jaataaroca yicare aacaj.
La mata de pltano da fruto una sola vez. Por eso
cuando est cortando el racimo, hay que cortar y
botar la mata. ej. Ojoo m oteriao, bto
mario aaja. Tio gdarecone
jaajeayoocag yaja. To yicari, tio ricaa
tore jaataarcja. La mata de pltano que usted
sembr es muy alta. Voy a tumbarla y luego sacar
el racimo. V. mimi ojoo, ojo, ri ojoo,
rujiojoo, soe baare ojoo, Yeba ojoo.
ojoquee [oho.ke] E, [o ho.kee] J inan. tallo y hoja
del pltano (se utiliza solamente el tallo para
sostener las partes que cuelgan de la corona de
la danza). ej. Ojoquee ryacaja. Joajotia siag
ojorica oore
210 Eduria & Barasana Espaol
way. Basato. Hay un tallo de pltano restante a
terminar haciendo las prendas. Uno de ustedes
hgala. Vamos a danzar. V. ojo, mariajotia,
apn. dibujo de la prenda de plumas para
danzar.
ojorica [oho.ik] E, [oho.ik] J inan.f.n.esp.
maz. Zea Mays L., (sin.) Mays Zea (Gaetn), M.
americana (Baumgaertner). ej. Ojorica guji weta
sjasere jeacari, roabaacama. Cuando los
granos de maz estn buenos para comer, la gente
los saca, prepara y los come. pl. ojorica,
ojoricarori. sing. ojoricaro mazorca, ojoricaro
guji granos de maz, ojojoricaaca un grano de
maz. V. ojoricao.
ojorica potose reventarse (maz pira,
palomitas).
s.v.inan.s.de masa, maz pira, palomitas de
maz. F. Gramineae, Zea mays everta. ej. Ojorica
potose ba wariqunaja ya. Nos gusta comer
maz pira.
ojorica biti [oho.ik.biti] E, [oho.ik.biti] J
inan.f.n.esp. lgrimas de San Pedro (pepas
blancas utilizadas para hacer brazaletes, de
una mata la cual tiene hojas parecidas a la
mata de maz). Coix lacryma-Jobi L. ej. Ojorica
jure bajiseaca ju ctise aaja ojorica biti. La
mata de lgrimas de San Pedro tiene hojas
parecidas a las de maz. sing. ojorica bitia.
pl. ojorica biti, ojorica bitiari.
ojorica bitimaa inan. brazalete hecho de las
pepas lgrimas de San Pedro.

ojorica jco
especie de oruga
ojorica jco [oho.ik.hi ko] E, [oho.ik.hi ko] J
an. especie de oruga. Heliothis zea.
ej. Ojoricare jcoa barearoma yir, ejomisire
moababeticama, na otero beero. Ellos no
barbasquean despus de sembrar maz para que la
oruga no coma (el maz). V. a, jco.
ojoricao [oho.ik.o] E, [oho.ik.o] J inan.
mata de maz. ej. Ojoricaori snicoasuja. Gaje
wese quacari, gajeye oteroti aam quna.
Las matas de maz ya se secaron. Hay que tumbar
otra chagra para sembrar de nuevo.

ojoricaori
matas de maz
ojoricaro [oho.ik.o] E, [oho.ik.o] J inan.
mazorca. ej. Ojoricaro aicoasuja. Bto
qunaja mani baro. La mazorca est bien
cocida. Est muy rica. pl. ojorica, ojoricarori.

ojoricaro
mazorca
ojoro [oho.o] inan. una fruta de banano o
pltano. ej. Daqueg ojorore i bara
otiaajare, ire taa sicam y. El nio estaba
llorando por un pltano. Entonces yo saqu uno y
le di a l. pl. ojo, ojorori.

ojoro
pltano, banano
ojoto [oho.too] E, [oho.to o] J inan. racimo de
pltano, banano. ej. Ojoto, ti teajediro
acari jaataa micama. Cuando miran que el
racimo de pltano est maduro, lo cortan y lo
llevan. ej. Ojotoaca mre mi wadibosab
y. Le traje un racimito de pltanos. sinn.
ojojure. V. ojo.
oore [oo.e] v.caus. 1 agujerear, perforar.
ej. Wadoa juato yig, omo rjoare oore
aacaj. Perforan la parte donde brotan las hojas
de la palma patab para que entre mojojoi.
2 herir, hacer herida (en la boca por comer
pia), pelar los labios (por comer uva, ucuqu),
abrirse (llaga, herida). ej. Jojia, jairo bajama,
orire oyoare
Eduria & Barasana Espaol 211
rise ooaja. Si comemos mucho ucuqu, pela
mucho a los labios. V. cmi oose.
orire [oi.e] v.i. caer en un hueco o una
enramada sin darse cuenta. ej. Gojej
orirocasacoaj y. Me ca en un hueco sin
darme cuenta (que era un hueco). ej. Y
waboari jmoro ti qunabetijare, gaje jmoro
jniwaarne, oriquedicoaj y. Porque la
enramada no era muy estable, pens a pasar a
otra. Pero al pasar, me ca dentro de esa.
osimo E [osimo], simo J [osi mo] f. cuada,
hermana poltica (mujer de la familia del
esposo; uso: dicho por la mujer). ej. Jr y
beder rmiri na aajama, y rcaagore,
Ya simo yirma. A mi esposa mis hermanas
diran: Nuestra cuada. (lit. Si yo tuviera
muchas hermanas menores, ellas diran: a mi
esposa: Nuestra cuada.) pl. osimo mesa.
V. bujibac, t.

oso
murcilago, chimbilo
oso [oso] an. murcilago, chimbil o chimbilo. O.
Chiroptera. ej. Adocrca wme aacama osoa:
Wiire aar, gta wiire aar, totij aar,
butuajre aar, to yicari, riaga weca aar
aacama osoa. Los murcilagos se encuentran en
casas, cuevas, palos ahuecados, los nidos de
comejenes y cerca de las orillas de ros. V. naica,
osoa especie de hongos: osoa.
oso i rocayoose garras de la ala del
murcilago (patas). ej. Osore, ire bajesararo
gajeroja wwaa, rocayoo, i risere: Igui,
igui yica yojacami. Cuando uno quiere matar
al murcilago con una vara, l se esquiva el
peligro, se posa en otra parte, y uno mira a l
mostrando sus dientes: Igu, gu. (nota: Es el
movimiento del cierro y abertura de los labios
mostrando los dientes.).
oso rocayoore colgarse con la cabeza hacia
abajo (hecho slo por el murcilago).
ej. Osoma, mini i rocajeose nire bajig, i
gde ctojne yucre rocayoo ejacami. La
manera de posarse del chimbilo no es como la de
posarse del pjaro. El chimbilo se cuelga. / La
posada del chimbilo no es como la posada del
pjaro. l se posa hacia las ancas en el palo.
oso jac an. especie de murcilago (vampiro).
Desmodus spp. ej. Gta yaia baseri ctir na
ejaroto rjoro, wiire wsjacami oso jac.
Cuando el vampiro entra en la casa, los
habitantes saben que viene otra gente con otros
poderes espirituales (una situacin potencialmente
peligrosa).
osoa [oso] inan.f.n.esp. hongos osoa (especie
caf y comestible). ej. Wesejre aaroja
osoarori. Tire juacari, ojojuro rca gmari,
tire tio baacamo caaco. Mi mam encuentra a
los hongos osou en la chagra, los envuelve con
una hoja de pltano, los cocina apretndolos, y
luego los come. sing. osoaro. pl. osoa, osoarori.
V. osoa murcilagos: oso, wjeriti.
oso wm [oso.wm] E, [oso.wm] J
inan.f.n.esp. 1 frutos oso wm (especie negro
y amargo que alimenta a los peces). F.
Icacinceas, Poraqueiba paraensis, Poraqueiba
sericea. sing. oso wma. pl. oso wm, oso
wmari.
2 especie de rbol (que crece cerca del ro y
produce fruta para la fauna). ej. Riaga wecaj
aacaj oso wm na yise. Ti yuc ricaa
iiwjasere bayujar wai. El rbol oso wdm
se encuentra en la orilla del ro. Los peces comen
las pepas cadas. pl. oso wm yuc, oso wm
yucri.
ote [ote] s.v.inan.f.n.esp. cultivos, matas
cultivadas, plantas cultivadas. ej. Jacari weseri
ote weseri cocama masa. La gente tiene muchas
hectreas de cultivos. sing. no hay singular.
pl. ote. sinn. otere. antn. macarocaaye.
ote bjore hacer reproducir ms cultivo.
ej. Quirc srisere jairo ote bjocama
rmia. Las mujeres hacen reproducir mucha yuca
amarilla/amarga.
ote ricaa s.v.inan.f.n.esp. productos de plantas
cultivadas (pepas, fruta, races). ej. Otere ricaa
aaja ti, jediro: ye qune, cne qune, mene,
sna, cajo, amoa, rutu, naria, bia, qui, otere
jediro aaja. Todos los productos de plantas son:
Uvas del monte, caimo, guama, pia, chonque,
ame, races rutu, races nuru, aj, y yuca brava.
sing. no hay singular. pl. ote ricaa.
otere [ote.e] v.t. sembrar. ej. Wesej caj juu,
amo ote, yicudib y. Yo estuve en la chagra
sembrando coca y ame. ej. Jairo oteboacaj
y. Snijedicoasuja ti. Yo sembr bastante, pero
todo se sec. V. juabato otere.
otire [oti.e] v.i. llorar. ej. Otibesa! No llore!
antn. ajare.
oyoare YM, nanare E, J v.i. temblar por miedo.
a jease
212 Eduria & Barasana Espaol
sinn. ga manire.
-
a [o.] pron.an.pl. aqullos, aqullas all; ellos,
ellas all. ej. ajare caa m! Mndelo a
ellos all! V. noa, o.
caca E [o.k. k], mojoricaaca E, J,
cgaca J cuan.inan. cosa pequea (canoa,
baln, fruta, cosa que lleva el clasificador -a).
ej. caca masu aaja cmua. Rujacoaraja.
Wabeaja yma. La canoa es muy pequea. De
pronto se hunda. No quiero irme. pl. mtaaca.
cjaaca [o.k.h. k] E, [o.k.h .k] J
s.v.inan. lugar pequeo; parte, porcin
pequea. sinn. mojorija, mojorijaaca,
mojorij: mojorija.
cyaaca E [ok.d.k], mojorisaaca J
cuan.inan. caito. V. riaga cyaaca, jiyarisa.
croaca E [o.ko.o. k], mojoro, mojoroaca
E, J cuan.inan. poco, poca; poquito, poquita
(cantidad de algo). ej. croaca ryasere
bajeocami. l comi todo lo poquito que haba
sobrado. V. caca.
cca, coca E [o.k. k], mojogaca,
mojogaca E, qujiaca / qujica, qujoca
J s.v.m., f. (ser/estar) pequeo, pequea
(animal, persona). pl. mtar, mtaraca.
ebiore [oe .bi.o.e] E, [oe .bi.o.e] J v.t. retorcer
(hilo, cuerda). ej. Bti qunarimaa ebiocama,
ucaabtimaare. Para hacer la piola de cumare,
la retuercen bien. V. ere.
ere [oe.e] E, [oe.e] J, wre v.t. hilar (con
cumare por retorcer la fibra con las manos
para hacer hilo y cuerdas). ej. Wasojoa cno
yir, ucaabti eami. l est torciendo los hilos
de cumare para (hacer una cuerda que colgar)
su bolso. ej. ucaabti ecari, j cuacama.
Ellos hilaron el cumare y tejieron una hamaca.
V. cuare.
eriamaa [o e.i..m] E, [oe.i..m] J,
wriamaa s.v.inan. cuerda, piola. V. ere.
ja [oh ] inan.s.de masa ceniza, cenizas. ej. Weta
joere sudigasero rca ja jeocama, Carato
yir. Ponen cenizas encima de una tela sobre
almidn de yuca brava para secarlo/preservarlo.
jare [oh.e] E, [oh.e ] J v.t. desatar (animal,
bolsa). ej. Yai siatuu cuecocaumi. irema
jaa. El perro est atado. Destelo. ej. irema
jacari, Mee. M y aami. irema mi
waasa, yre yi sicami. Despus de desatarlo,
me dijo: Llveselo. Ahora es suyo, y me lo dio.
ej. turajoa jare. desatar un talego.
sinn. jojiore.
je [ohe] E, [o he ] J inan.f.n.esp. 1 busto; pecho;
seno, senos; tetas. ej. je jacago aamo soo.
Ella tiene el busto grande/tetas grandes. / Ella es
tetona. ej. je jacase. las tetas grandes.
V. jeparoori.
2 pezones, tetillas. ej. jeare earijere aaja,
jairicaro mani bojabetijama yicama na. Ellos
dicen que para no tener el busto grande hay que
apretar el pezn. sing. jea. pl. jeari. V. jeca.
jea gaja boase infeccin del pecho. ej. Sgri
rmia na sca coro beero jeagaja boacama.
Se les infecta el pezn de la teta de algunas
mujeres despus del parto.
je jacago aare tener senos grandes.
V. jeparoori.
je taare [o he.t.e] E, [ohe.t.e] J destetar
(solamente seres humanos). ej. Daqueg
agjedig i aarijne, ire je taacamo.
Cuando un nio ya habla bien, ella (su mam) le
desteta.
je eariaro s.v.inan. brasier, sostn. ej. Rmia
jediro je eare ctirgama. Generalmente,
todas las damas utilizan brasieres. sing. je
eariaro. pl. je eare.
jea J [ohe ], bjoar E an.s.plural termitas,
trmites o termes, comejenes jea (especie
comestible y negra con cabezas pequeas,
mandbulas largas, construyen termiteros altos
y salen del nido al anochecer). Orden de los
ispteros, familia xilfagos. ej. Riorijre
wcama jea. Catirne ba, roacari ba, yire
aacaj, nare. Las termitas jeu vuelan por el
atardecer. Se comen crudas o cocidas.
sing. jeam. V. meca, apn. grfica de termes
y hormigas.
jeabo J [ohe .bo ], bjoarbo E inan. termitero
alto de forma de una columna de las termitas
jea.
jeartobudise [ohe.eto.budi.se] E,
[ohe.eto.bu di.se] J v.i. abrirse paso y fluir a
otro lugar (el ro). ej. Cojoro taca riaga ti
aagni waajama, juejairone
jeartobudicoacaj, ti bedoare. En una vuelta
del ro donde la parte abajo casi llega al mismo
sitio de la parte arriba, el ro se abre paso cuando
hay corriente fuerte. sinn. jeatadise.
V. jeatadirujise.
jease [ohe .se] v.i. desaguar, escurrirse (el patio
jeatadirujise je webu
Eduria & Barasana Espaol 213
despus de la lluvia, el agua de una represa).
ej. Qui uarar, sita rine na
maatuubibejare, jeacoaj. Para podrir la yuca
brava, puesto que ellas encerraron el caito con
slo tierra, se escurri. caus. jeore.
jeatadirujise [ohe.t di .uhi.se] E,
[ohe.t di.uhi.se] J v.i. estar erosionada,
despejada, denudada (tierra).
ej. jeatadirujirijre ajeama ramasa. Los nios
juegan en la parte erosionada. V. jeartobudise.
jeatadise [ohe .tdi.se] E, [ohe .tdi.se] J v.i.
abrirse paso y fluir a otro lugar (el ro).
sinn. jeartobudise.

jecam
especie de comejn
jeca [ohe k] an.s.plural termitas, trmites,
termes, comejenes jeca (especie pequea y
blanca, se encuentren en madera, comestibles).
ej. Yuc jdore rujabua yicari aacama, jeca.
Los comejenes jecu construyen un termitero en
la cepa de un tronco. ej. Mtaraca, botiraca
aacari, bto yucre bacama na, jecama.
Los comejenes jecu son pequeas y blancas y
daan mucho a los rboles. sing. jecam.
jeca riar an.s.plural comejenes jecu que
vuelan. sing. jeca riarm.
jeca gaa [ohe k.] E, [ohek. ] J an.
especie de halcn. ej. jeca gaa i agsere
ajicari, i mare jeca na basere wisiog
yiromi yicama masa. Cuando la gente escucha
a los gritos del halcn jecu guu, ellos dicen que
los comejenes estn comiendo el cuello de l.
pl. jeca gaa.
jecoa [oheko] s.v.inan.s.de masa leche.
ej. jecoa qunaro soore ti manijare,
jucmasibeami sca. El beb no puede
engordar puesto que su madre no tiene suficiente
leche. ej. Taa weca jecoa idirgr aama
na, gawa. Los blancos toman leche de vaca.
V. taa wec jecoa, masa jecoa.
jecoa misimaa [oheko .misi.m] E,
[oheko.misi.m] J inan. especie de bejuco
(maleza, tiene una flor amarilla). ej. jecoa
misimaama, botisene riicaj. To bajicari,
srisene goo cticaj. El bejuco jecou msmuu
tiene savia blanca y flor amarilla.

jecoa misimaa
especie de bejuco
jecoa riaga [ohe ko.i ] E, [ohe ko.i ] J
inan. ro Amazonas. ej. Jairisa aauju
yicama na, jecoa riagare. Dicen que el ro
Amazonas es grande.
jeore [o he.o.e] E, [ohe.o .e] J v.caus.
1 desaguar. V. jease.
2 excavar (una depresin en la arena para
dormir, hecho por el pez). ej. Riaga jrerijre
ajama, wai na jeore aacaj. Si uno mira una
parte poco profunda en el ro, se encuentra
depresiones en la arena excavados por los peces.
jeparoori [ohe.poo.i] E, [ohe.poo.i] J
inan.pl. bustos cados (por la vejez).
ej. Rmiane, yucre na ajejama, jeparoori
aaujar yicama. Dicen que si las nias juegan
con los palos, de pronto sus bustos vayan a
caerse. sing. jeaparoa. V. je, rujaparoori.
je webu [ohee.webu] E, [ohe.webu] J
inan.f.n.esp. frutos del arbusto manto de novia
o velo de novia (utilizados para mejorar el
color de las plumas que van a reemplazar sas
que ellos han arrancado/desplumados del
guacamayo). Solanum jasminoides Paxt. ej. i
joare teagooriajre je webu rca ire
tuusacama, majare, Sriqunase coeato
yir. Al terminar de desplumar el guacamayo,
echan el jugo del velo de novia para que las
plumas reemplazantes salgan ms amarillas.
sing. je webua. pl. je webu, je webuari.
V. je webu, teagoore.
je webu [ohe.we bu.] E, [ohe.webu.] J inan.
manto de novia, velo de novia (especie de
arbusto). ej. je webu, macarocaaye mee
aacaj. Masa na otese aacaj. El arbusto
manto de novia no es del monte sino
sembrado/cultivado. pl. je webu yuc. V. je
webu, teagoore.
nire papayab
214 Eduria & Barasana Espaol

je webu, ricaa rca
manto de novio
nire [oni.e] v.i. roncar. ej. Bto i nijare,
cnitmabeaja y. Yo no puedo dormir porque
l est roncando mucho.
o [oo ] pron.dem.inan. all, all (muy lejos; uso:
requiere sustantivo o sufijo locativo). V. oj,
to.
o boej all arriba, all en el monte
(horizontalmente).
o joeagodo all arriba (verticalmente).
sinn. o wecaj. V. matuti.
o rocaj all ro abajo.
o waisicaj all ro arriba.
o weaj all abajo (horizontalmente).
o wecaj all arriba (verticalmente). sinn.
o joeagodo. V. roca.
oj [oo.h] adv. all, all. ej. Busiyrema oj
wacudir wanasa mani. Maana vamos a
pasear por all. V. o, rujaj, soj, tone.
simo J V. osimo E.

teab, teob juro, goo qune
hoja y flor del balso
teab [ote .b], teob inan. especie de balso
(utilizado para el bastn del baile). Ochroma
lagopus Sw., Ochroma obtusa Rowlee. ej. atajua
qunor, teabne yicama. Ellos hacen el bastn
(que utilizan en las danzas) con una clase de
balso. ej. teabne qunocari, caj
jaabaacama masa. La gente utilizan una especie
de balso en el proceso de filtrar coca para
mambearla. V. ataju, qui e.
tease [ote.se ] v.i. (estar) madura (guama).
ej. Mene teasose cro teawjaa maji. Baje la
guama que est madura. sinn. bcase.
V. mene.
teob V. teab.
P - p


papapa
especie de rana
papapa [ppp] an. especie de rana
(comestible). ej. Barii aacami papapa.
amire riagari mtaariaca trire agcami.
La rana pupupu es una ranita comestible que vive
cerca de los caitos y canta durante la noche.
pl. papapa. V. ebero, payayu, tja.

papayab
papayo, mata de papaya
papayab ESP [ppd.b] inan. papayo, mata
de papaya. Carica Papaya L. ej. Tib
bcamjatore bajirone ricaa cti mjacaj
papera pica
Eduria & Barasana Espaol 215
papayab. La mata de papaya crece dando fruta
continuamente. pl. papayabri.
papera ESP [ppe] inan.f.n.esp. papel.
sing. papera juro. pl. papera, papera juri.
V. paperatuti, suamtore.
papera juro [ppe.huu.o] E,
[ppe.hu u.o] J inan. hoja de papel.
ej. Papera juro yre sia. Ucaraja y. Dme
una hoja de papel. Quiero escribir. pl. papera,
papera juri. V. i ucariajuro: ucare,
rujajuro.
paperajataro E [ppe.hto], paperarca J
[ppe.k] inan. caja de cartn.
ej. Paperajatarorirene, na gajeyenire sa
wayuma. Ellos empacaron sus cosas en cajas de
cartn y se fueron. V. rujajata.

paperatuti
libro
paperatuti [ppe.tuti] inan. libro, cuaderno.
ej. Paperatuti mre sircja. Voy a darle un
cuaderno/libro. ej. Dios oca gotise paperatuti
ucasomasiriar aaujar hebreo masa. Los
primeros autores de la Palabra de Dios fueron los
hebreos. V. rujatuti.
payayu [pd du ] an. especie de rana
(venenosa, no comestible). ej. Payayu mare
i agjama, oco rjoro agami yicama. Ellos
dicen que si escuchan la rana puyuyu, va a
llover. ej. Rma cog aari, ba ecobeticami
payayu. Puesto que la rana puyuyu es venenosa,
no la comen. V. bejeroa, papapa.
Peu [pe u.] inan. cerro en la cabecera del cao
Cananar. ej. Oca yojari bcabota aauju
Peu, gawa jaco soo aari bota. El cerro Peu
es la fuente de chismes destructivos donde habita
la madre de los no-indgenas. V. gta.
p yai [pe e.d i] an. zorro vinagre. Speothos
venaticus. ej. Pe, pe, pe yama na, p yaia.
Los zorros (vinagre) p yu chillan: Pe, pe.
V. yai.

p yai
zorro vinagre
piacru [pikuu] an. pjaro monjita piquirroja,
monjita cantora (tiene plumas del color gris
con un pico del color rojo, canta bien). Monasa
spp. ej. Piacru aacami joa iig, gua sag
aacari, qunaro agg. El pjaro monjita
piquirroja tiene plumas negras y pico rojo. l
canta bien. sinn. soro.

piacru, soro
monjita piquirroja, monjita cantora
pica E, J [pik ], mica YM inan. 1 chirimoya,
vaituto (reg. especie de fruta comestible y
cultivada, tiene pulpa blanca y dulce; parecida
al guanbana). Anona spp. ej. Pica aaja otere.
Tire bare aacaj. Qunase ibisiticaj. El
vaituto es cultivado. Es comestible y muy dulce.
pl. pica, picari. V. gawa pica.
2 chirimoyo, chirimoya, palo de vaituto (reg.). ej.
No moro ricaa ctiaja ti, pica. El palo de
vaituto produce fruto en cualquier poca del ao.
pl. pica yuc, pica yucri. sinn. pica.
pica quediwti
216 Eduria & Barasana Espaol

pica E, J; mica YM
chirimoya, vaituto
pica [pik.] inan. chirimoyo, chirimoya, palo
de vaituto (reg.). Anona spp. ej. Ya yaa
macre, jairo pica yucri aaja. Ti ricaare
bargama masa. En nuestra comunidad hay
muchos palos de vaituto. La gente siempre come el
fruto. pl. pica yuc, pica yucri. sinn. pica.

pisac
gato
pisac, pisaco [pis k.] m., f. gato, gata. F.
Felidae, Felis domesticus. ej. Pisaco m
siboacaco, rma idicari bajiyayicoasumo soo.
La gata que usted me dio, tom veneno y se
muri. ej. Buure sami pisac. El gato mat un
agut/guara. sing. pisac, pisaco, pisana.
pl. pisana.
pojoo [pohoooo] onom. sonido de caonazos o
fuego de revlver, escopeta, artillera. ej. oj
na jearuasere ajib y. Pojoo bsrasab.
Yo escuch el disparo. Son as: Pojoo.
V. jearuare.
poro poro i yise [pooo. pooo.i.di.se] J,
[pooo. pooo. ii.di.se] J v.t. tronar. ej. Bjo,
Poro poro yiwadomi, jaagag. Viene una
tormenta (se escucha el trueno). ej. Bto mino
wacari, oco quedirore, Poro, poro yicami
Bjo. Cuando hay un ventarrn fuerte y llueve, el
trueno hace el sonido: Poro, poro. sinn. Bjo
i jaase, Bjo i bsse. V. Bjo.
poto poto [poto.poto ] onom. sonido de cada de
fruta de un rbol. ej. Poto poto wjase aaja
adocrca wme: Tatajesa, ne goo, miji,
om. Cuando la fruta del rbol tutu jesu, la
flor de chontaduro, las pepas de vasai, y las
patabs se caen de las hojas, suenan as: Poto
poto. sinn. boro boro.
potorijuria [po to.i.hui] E, [poto.i.huui] J
s.v.inan. cartucho de dinamita. ej. Gta btisere
na yi poto wejerease aacaj, potorijuriri. Con
la dinamita son capaces de romper las piedras.
pl. potose, potorijuriri. V. potose.
potose [poto.se] E, [poto.se] J v.i. explotarse,
reventarse, totearse. ej. Rare bto mino i
sarone, potocoaj. Cuando l infl el baln
demasiado, se explot.
s.v.inan.f.n.esp. dinamita. sing. potorijuria.
pl. potose, potorijuriri.
pu pu onom. canto del pjaro paragero
amaznico. V. wai uria.
Q - q
queare [ke.e] E, [ke .e ] J v.t. esperar a
escondidas para atacar y matar, esperar para
emboscar. ej. Yuc rj joej jesacari, i
sabaarocre queayuju yai. El tigre estaba
encima de la rama del rbol, esperando al que iba
a matar. ej. Oca ruyu waagre quear wana
yaja ya, irema barar yi, wacoama na,
y ra yigotiyuju soo. Ella dijo: Mis nios se
fueron a esperar escondidos y atacar a la persona
que haban escuchado en el proceso de venir.
caus. queore.
v.i.dep. (uso: despus de otros verbos).
V. juriaqueare, miniqueare, muuqueare,
rioqueare, rujaqueare, rjuqueare, sniqueare,
tujaqueare, aqueare.
quedire [ke di.e] E, [kedi.e] J v.i.sing. 1 caerse
(una cosa, persona). ej. Quediboab y. /
Quedicoabob y. Casi me ca. ej. To baji
wiijane ja, quedicoasuju. Entonces, l se
dirigi a la casa y se cay. pl. wjare. V. queare,
meniquedire.
2 llover. V. oco quedise, quedisjase.
quedisjase [kedi.sh .se ] E, [kedi.sh.se] J v.t.
infectar, contagiar con enfermedad
espiritualmente (modismo). ej. Yre
quedisjam ti. Me infect. / Me contagi.
V. quedire.
quediwti [kedi wti] an. pjaro atila acanelada.
Attila cinnamomeus. ej. Quediwti i agjama,
ado bajise agcami: Piruru, piruru tg
yicami. Barii mee, miniaca aami. El pjaro
atila acanelada canta: Pruru, pruru tgd. Es
un pajarito incomible. sinn. goje mini.
quee Querea yaa bota
Eduria & Barasana Espaol 217

quediwti
atila acanelada
quee [ke e] an. especie de curbinata, pez burra
(reg. pez grande y comestible del ro Apaporis).
Plagioscion spp. ej. Jasajre aacami wai, quee
wme ctig. Waiyarema magmi. El pez
curbinata existe en el ro Apaporis, pero no en el
ro Pir.

quee
curbinata, pez burra
queerj [ke e.h] E, [ke e.h] J inan. ala de
pjaro, avin. ej. Queerjri ctiama na,
minia. Los pjaros tienen alas. V. joa.

queerj
ala
quejeore [kehe.o.e] E, [kehe.o.e] J v.caus.
fastidiar, hacer sentir cansado. ej. Wrica y
wato, yre quejeoaja. El viaje en la avioneta
me hace aburrido. ej. na baro acari, i qune
bar, quejeose snisacami y mac.
Wabeaja. Cuando voy con mi hijo a otra parte y
l mira a los dems comiendo, por querer comer,
es muy canzn. Entonces, no me voy. V. quejere.
quejere [kehe.e] E, [kehe .e] J v.i. (estar/sentir)
aburrido, aburrida (del trabajo, deportes, el
estudio, el viaje largo, una enfermedad).
ej. Quejecoaj y. Estoy aburrido.
caus. quejeore. V. tere.
queore [ke.o.e] E, [ke.o.e] J v.caus.sing. hacer
bajar al suelo, hacer caer (persona, cosa). ej.
Yre qune cojase menero queoya. Baje una
guama para m tambin. ej. M rcane tire
jabesa m yig, ti buerine ire queojeo
bojori tutijaj ire s rto buuca cauju i
ya, Se. Para que l no dominara a este mundo,
Se lo hizo caer humo sobre l (debilitndole), y
lo mand a su alma debajo de este mundo. V.
jaataaqueore, jidiqueore, quedire, rocaqueore,
taaqueore, yiqueore.

quequero
perico colirrojo
quequero [kekeo] an. perico colirrojo. Pyrrhura
melanura. ej. Jco yoegaca aacami quequero.
i agjama, Quiare, quiare yicami. El perico
colirrojo tiene plumas largitas en la parte trasera.
Cuando canta, dice as: Quure, quure.

querea
perezoso
querea [kee] E, [kee] J an. perezoso.
Bradypus gorgona. ej. Yucrjrire yooria jni
waacami i, querea. Ju wma bacami. Barii
aacami. El perezoso viaja trepando de las
ramas. Come las hojas verdes. Es comestible.
pl. querea.
Querea yaa bota
[kee.d.bot] E, [kee.d.bot] J inan.
quesore qunag, qunag
218 Eduria & Barasana Espaol
cerro en la cabecera del cao Paca (uso: se dice
menos que Waj bota). sinn. Waj bota.
V. gta.
quesore [keso.e] E, [keso o.e] J v.t. imitar,
remedar, hablar (como otro). ej. Masa na
agsere quesoami weco. La lora imita a la
gente. ej. Yre quesocari, bto ajacamo soo.
Ella me imit y se ro mucho. ej. Y jaco yee
quesog yaja y. Yo hablo la lengua/el idioma
de m madre.
queti [keti] E, [keti] J inan. 1 cuento, historia,
mito, narrativa. ej. Se i bajire queti mare
gotircja y. Les contar a ustedes la historia
de lo que le ocurri a Se.
2 noticia. ej. Radio ti gotiro queti ajib y.
Sg mani baba saecoyuju. Escuch la noticia
por medio del radio que haban matado a nuestro
amigo.
3 mensaje, carta. ej. Queti mre carcja
y. Voy a mandarle una carta. V. gmere
queti, oca.
queti care enviar mensaje. V. agcare.
queti gotire contar (lo que uno ha hecho, lo
que ha sucedido). sinn. queti gjare.
queti gjare contar (lo que uno ha hecho, lo
que ha sucedido). ej. Y wacudire queti y
babare queti gjaca aam y. Cont a mi
compaero todo lo que sucedi durante el viaje.
sinn. queti gotire.
qua duuwaare [ke.du u.w.e] v.t. astillar
(tronco al tumbar un rbol). ej. Y quarone,
duuwaa quedicoaj ti. Cuando yo estaba
tumbando (el rbol), se astill. ej. Wese qua
duuwaariatutu joere gaa jesami. Un halcn
estaba posando sobre una astilla en la chagra.
V. rujabesoro.
quare [ke.e] E, [ke.e ] J v.t. 1 cortar palos,
rboles rectos (con hacha, para lea, hacer
chagra), tumbar (chagra). ej. Jea quag yamo.
Ella est cortando lea (de palos rectos). ej. Wese
quar wacoama na. Ellos fueron a tumbar la
chagra.
2 pelear por pegar repetidamente con palo o
puo (persona, perro, gallo). ej. ire quacami
Jaime. Jaime le pele. ej. i manajore soore
quaumi. l pele con su esposa. V. rocare,
byare, quasare.
quarore [ke..o.e] E, [ke ..o.e] J v.caus.
tumbar y disminuir el trabajo que hay. ej. i
wesere quarocaja mani. Hemos
disminuido/reducido la obra de tumbar la chagra
de l. / Hemos tumbado una buena parte de su
chagra (pero falta). V. quare.
quasare [ke.si.e] E, [ke .si.e] J v.t. pelear
mucho causando o haciendo dao al otro.
ej. Yai, gmomec aag, gjire quasacami.
Por mezquinar la perra que estaba en celos, el
perro casi mat al otro. V. quare.
quna [ken] adv. otra vez. ej. Wac yaja y
quna. Estoy yendo otra vez. / Me voy otra vez.
quna catire ponerse bien de una enfermedad.
V. qunacoare.
quna rtore pasar otra vez. ej. Quna
rtocoajami. / Rtocoajami quna. l pas otra
vez.
qunaaca [ken. k] adv. un poco. ej. To
bajiboarine masiaja, qunaaca. Pero s un poco.
ej. Qunaaca wariqunaumo. Ella se alegr un
poco.
qunaaca qunare mejorarse un poco,
alentarse un poco, estar un poco mejor de una
enfermedad. ej. Qunaaca qunaami. l est un
poco mejor. ej. Qunaaca qunati m?
Qunaaca qunacoaj y. Ests un poco
mejor? Estoy un poco mejor. ej. Jre
qunaaca qunacoati m? Ya se
mejor/alent usted un poco?
qunabec, qunabeco [ken.be.k.] s.v.m., f.
malo, mala (animal, persona). ej. Gasero
aacami qunabec. Bare qunaro
cubetijama, ejacari, gnasacami. La
cucaracha es muy mala. Si no guardamos bien la
comida, ella viene a contaminarla.
pl. qunamena. sinn. baig, bog, roacog.
qunacoare [ke n.ko..e ] v.i. alentarse,
mejorarse, recuperarse, estar bien de una
enfermedad. ej. Qunacati m? Se mejor?
/ Se alent? ej. Jre qunacoajari? Ya se
mejor? / Ya se alent? ej. Qunacoajami
quna. l est bien otra vez. / Se mejor otra vez.
V. qunaaca qunare, quna catire.
qunaejartuac, qunaejartuaco
[ken.eh.utu..k] E, [ke n .eh.utu..k] J
s.v.m., f. persona que va recuperando, recupera
sobre tiempo. ej. Bto yre rijabsaca, ti
masu yre qunaejartuacaj. Me enfermo
mucho y luego me va mejorando.
pl. qunaejartuana.
qunag, qunag [ken.] s.v.m., f.
1 persona bonita, guapa, hermosa, linda,
elegante (masculino, femenina). ej. Qunar
aama m ra. Sus hijos son bonitos.
sinn. seyogaca.
2 persona buena (que hace lo bueno;
masculino, femenino). ej. Qunag aacamo.
Qunaro baba cti, wariqunag aacamo. Ella
es buena persona. Es una persona amistosa y feliz.
antn. baig, bog, roacog, rojog.
qunare qunocure
Eduria & Barasana Espaol 219
V. qunase.
qunare [ken.e] v.i. (estar) bien, bueno,
buena. ej. Qunaja y. Estoy bien.
V. qunacare, qunartore.
qunartog, qunartog [ken.eto. ]
s.v.m., f. buena persona, persona que atienda
bien a los visitantes (masculino, femenino).
ej. i yaa wii mani ar wajama, qunartog
aacami. Qunaro masare yicami. l es buena
persona. Cuando la gente llega a su casa, l les
atiende bien.
qunartore [ken.eto.e] v.i. quedarse bien,
irse bien, gustar me/te/le/nos/les (ropa).
ej. M camisa qunartoati? yicami i. l le
dijo: Le qued bien su camisa? / Le va bien
su camisa? / Le gusta su camisa?
V. qunare.
qunarimaa bususe [ken.i.m.busu.se] E,
[ken.i.m.busu.se] J s.v.inan. foco,
iluminacin de linterna, rayos del sol.
ej. Qunarimaa busub y saria. Mi linterna
tiene buen foco.
qunari oca [ken.i.o k] E, [ken.i.ok] J adv.
cuidadosamente, tener cuidado. ej. Qunari
oca bajicudiba, ramasa rca wajama. Tenga
cuidado. Los nios le acompaan.
qunaro [ken.o] adv. bien. ej. Qunaro wasa.
Vyase bien. ej. Qunaro yaja m. Gracias.
(lit. Lo hace/haces bien.).
qunaro catire estar de buena salud, tener
buena salud. ej. Qunaro catiqunag aami.
l tiene buena salud. ej. Qunaro cati
wariqunaja y. Estoy alegre con buena salud.
sinn. catiqunare.
qunaro gotire 1 decir bien, contar bien,
claramente (cualquier historia). ej. Qunaro
gotimi. Ajimasicoaj y. l me cont
claramente. Le entend bien.
2 decir la verdad con respeto a los dems.
ej. Qunaro mare gotiaja. Yo les hablo con
buenas intenciones/para ayudarles (no para
regaarles). ej. Socabecne rcbose rca,
qunaro gotire aaroja. Qunuro gotre es
hablar bien respetuosamente sin mentir.
qunaro aare estar bien, estar tranquilo sin
problemas. ej. Qunaro acacama na. Ellos
estn tranquilos sin problemas. ej. Qunaro aaja
y. Estoy bien.
qunaro s jasase parecer bien (al hacer
planes). ej. i wacudiroti i toajama,
qunaro s jasajare, warimi. Cuando pens
viajar, puesto que le pareci bien, l se fue.
qunaro yibec, qunaro yibeco persona
irresponsable (masculino, femenino). ej. Yare
mato moag, qunaro yibec aami. l que
dirige el trabajo es irresponsable. pl. qunaro
yimena.
qunaroaca [ke n.o. k ] adv. lentamente,
despacio. ej. Y gbowsoa, waricare
corobe yig, qunaroaca wab. Vine despacio
con mucho cuidado para no lastimar el dedo de
mi pie. antn. diwatone, dica meje, guaro.
qunarotire [ken.oti.e] v.t. mandar (saludos),
saludar. ej. nare qunaroticaja y. Estoy
mandando saludos a ellos ej. Y
qunaroticasere gotiba soore. Dgale mis
saludos a ella. / Cuente mis saludos a ella. ej. Adi
juro rca mare qunaroticaja y. Por
medio de esta carta, les mando saludos.
V. qunare, rotire.
qunase [ken.se] s.v.inan. (ser/estar) rico, rica;
sabroso, sabrosa; delicioso, deliciosa (comida);
buen (trabajo, olor), buenos (pensamientos).
ej. Qunase bare aaja. Es comida rica. ej.
Qunase aaja yicami. l aprob el trabajo.
(lit. l dijo: Es bueno.) ej. qunase moag. l
que hace buen trabajo. ej. Qunase stiaja
(bare, gooro, smocuji). (Este) tiene buen
olor/huele bien (perfume, jabn para el bao,
olor de una flor, una comida). ej. Qunase bare
ba s ctiaja. / Qunaro s cti
wariqunaja y. Estoy bien lleno. / Estoy bien
satisfecho (despus de comer buena comida). ej.
Qunase toaja y. Tengo buenos
pensamientos/buenas opiniones/buenas
propuestas/buenas ideas. sing. depende en la
clase de cosa: qunarimaa trocha buena,
qunarit olla buena, qunaric palo
bueno. antn. baise, bose, roacose, rojose.
qunase stise [ken.se.sti.se] perfume.
ej. Qunase stirica yre waja yibosaba
yigomo, ire. Ella le mand comprar un frasco de
perfume. ej. ne waja yiyuju coja, muteya
qunase stise sarica. Dicen que l compr
una botella de perfume. f.esp. qunase stirica
frasco de perfume. V. stiqunase.
qune [kene] adv. tambin, y. ej. Snaaana,
Gtaweyaana qune, San Miguelj basar
wacama. En la fiesta que organizaron en San
Miguel, asistieron la gente de Sonunu y la gente
de cao Piedra. V. bajiboajaqune,
aaboajaqune.
qunocure [keno.ku.e] E, [keno.kuu.e] J v.t.
almacenar (comida, cosas), ahorrar (plata),
guardar, alistar (las cosas que quedarn, antes
de un viaje). ej. Y waroto rjoro y yeere
qunocucaj. Antes de viajar, alist las cosas
que quedaran en la casa. V. qunore.
qunore qui
220 Eduria & Barasana Espaol
qunore [keno.e] E, [keno.e] J v.t. 1 hacer,
fabricar. ej. No bajiro cmua qunocati na?
Cmo hacen ellos una canoa?
2 arreglar, reparar. ej. Adiasere (radio) yre
qunobosaya m. Favor de reparar ste
(radio)!
3 revisar, corregir. ej. Mani oca aritutire
qunobsaboaja. Bto josajacaja. Estamos
intentando revisar el diccionario en eduru y
barasano pero nos dificulta mucho.
V. qunocure, qunosare, qunoyuure.
qunosare [ke no.s.e] E, [keno.s.e] J v.t.
empacar, alistar (cosas para llevar antes de
viajar). ej. Wasa soo yiro aji, na gajenire
qunosa, wacoacama na. Cuando ella les
orden a salir, ellos empacaron sus cosas y se
fueron. V. qunore.
qunoyuure [ke no.duu.e] E, [keno.duu.e] J
v.t. empacar y esperar a otros, tener (las cosas)
listas y esperar a otros. ej. na ejarotire
qunoyuucama. Ellos tuvieron todo listo y
esperaron la llegada de las visitantes. V. qunore.

qunu
frutas qunu
qunu [kenu] inan.f.n.esp. frutas qunu
(comestibles, de color moreno claro, de un
rbol silvestre). ej. Macarocajre aacaj
qunu. Ti ricaa bcaro acari, tire juari
bacama masa. La fruta qunu se encuentra en
la selva. Cuando se madura, al encontrarla, la
sacan para comer. sing. qunua. pl. qunu,
qunuari. V. qunu.
qunu [kenu.] inan. especie de rbol silvestre
(alto con fruta comestible). ej. Macarocajre
aacaj ti, qunu yucri. Tire cmea rca
quare aacaj, ti ricaare barar. Los rboles
qunu existen en el monte. Para poder comer la
pepa, los tumban con un hacha. pl. qunu
yucri. V. qunu.
quia quia [ki.ki] onom. llamada para el
periquito butuquiria. ej. Butuquirire, ire jiir
Quia, quia yicama. Cuando llaman al periquito
butuqur, dicen: Quu, quu. V. butuquiri.
quiriore [kiio.e] E, [kiio.e] J v.t. cosquillar o
cosquillear, hacer cosquillas. ej. Yre
quiriobesa m! No me hagas cosquillas!
ej. Y babare ire y quiriojama, ajagmi i.
Cuando cosquillo a mi amigo, l va a rerse.
ej. Soore quirioboagre jaayuju soo. Ella peg
al que estaba cosquillndola. sinn. moanugure.
V. iriose.
qui [kii] inan.f.n.esp. yuca, yuca brava, yuca
amarga, yuca agria, mandioca. Manihot
utilissima Pohl. ej. Qui oe gajano, bijecama na.
Al terminar de rallar la yuca brava, ellos la
ciernen. ej. quia jairica, qui jacase. un
tubrculo grande de yuca brava, tubrculos
grandes de yuca brava. ej. quia cgaca, qui
mtaaca J / quia caca, qui mtaaca E. un
tubrculo pequeo de yuca brava, tubrculos
pequeos de yuca brava. sing. quia. pl. quiari.
V. biitirc, bojorc, buurc, cjarc, gbo
tarc, menerc, ommcarc,
ojojurc, quirc, rcsirirc, wararc,
wecoarc, wmarc, yuarc.

qui
yuca brava, yuca amarga

qui
tubrculos de yuca brava, yuca amarga

quia
tubrculo de yuca brava, yuca amarga
quibo quibo
Eduria & Barasana Espaol 221
qui bire [ki i.bi.e] sembrar yuca brava.
ej. Quircre sita narocaj uucucama,
bir. Se siembra la yuca brava colocando sus
tallos en la tierra. V. juure.

Qui bir yama.
Estn sembrando tallos de yuca brava.
qui juarocure E [kii.hu .e.o.ku.e], qui
juamiocure J [kii.hu.mi.o.kuu.e] amontonar
yuca brava junto en un lugar despus de
arrancarla. ej. Ya ruacusere juarocu
gajano, macaj ya. Amontonamos la yuca
brava que habamos arrancado y la cargamos.
sinn. qui juarore. V. miore.
qui juarore E, qui juamiore J amontonar
yuca brava junto en un lugar despus de
arrancarla. sinn. qui juarocure.
qui ruare cosechar, arrancar yuca brava.
ej. Qui ruago wacoamo. Ella se fue a
cosechar/arrancar yuca. ej. Gajerm wese
jaeja, qui rua, juamiocu, wra, tdiadi, gua
gajano, wiij ejacaj ya. El da siguiente fuimos
a la chagra, arrancamos/cosechamos la yuca, la
amontonamos y raspamos. Al regreso, baamos y
llegamos a la casa.

qui wrare
pelar yuca brava
qui wrare [kii.w.e] raspar, pelar yuca
brava. ej. Qui wra gajano, coecama na.
Despus de raspar la yuca, ellos la lavan.
qui yire todo el proceso de trabajar con yuca
brava desde ir a la chagra para cosecharla
hasta terminar de colarla.

qui juro
hoja de yuca brava
qui ju [ki i.huu] E, [ki i.hu u] J inan.f.n.esp.
hojas de yuca brava. ej. Qui ju tnecu yi
niocari, ti oco rca waire sawo baacama.
Sacan las hojas de yuca brava y las dejan
madurar. Despus sacan el lquido y comen las
hojas con pescado. sing. qui juro. pl. qui ju,
qui jurori. V. quiquee.
qui ju [kii.huu] caldo concentrado hecho
con las hojas fermentadas de yuca brava.
ej. Basabusuoriarmre qui ju bayujicaj
ya. El da despus de la danza desayunamos con
caldo concentrado de las hojas de yuca brava
(hecho de hojas podridas).
qui roabaare inan.s.de masa yuca, yuca dulce.
Manihot dulcis Pax. ej. Qui roabaarere, Ca
wme yiyuma bcr. Hace tiempo los antiguos
llamaban a la yuca dulce cdu. sing. quia
roabaaria.
qui tujuro inan. restos de los tubrculos de
yuca brava juntados para terminar de rallar.
ej. na oerasere rujatujuro cucama, jairo
bsa ti aaro oerar. Ellas ponen el resto de
cada tubrculo de yuca brava a un lado. Cuando
hay un montoncito, terminan de rallarlos juntos.
qui weta inan. almidn de yuca.
quibo [kii.bo] inan. yuca brava dejada en el
agua hasta que se ablanda para hacer faria.
ej. Ita, Quibo juato mani yicoama. Ellos
dijeron: Vamos a sacar la yuca ablandada (que
dejamos en el agua). V. naju gatere.
quibo tioriaro inan. casabe (hecho de yuca
ablandada en agua, mezclada con almidn y
tostada). ej. Quibo juar na jnereasere
wrajuacari tio baacama. Tiase aaja tioriaro.
Hacen casabe con yuca pelada, ablandada y
raspada y lo comen. Eso es toruro. ej. Quibo
tioriaro baraja y. Yo quiero comer casabe
quicajero qujiaca / qujica, qujoca
222 Eduria & Barasana Espaol
hecho de yuca ablandada.
quicajero [kii.khe.o] E, [kii.khe.o] J inan.
tallo y base del tubrculo de yuca brava.
ej. Quicajerori jaasurereaya. Deseche los tallos
cortados con las bases de la yuca brava.
V. rujacaje.
qui ju bibero [kii.huu.bibeo] E,
[kii.huu.bi beo] J an. especie de grillo
(pequeo, moreno, no comestible). ej. Teose,
Quiiiiiiii yicami, qui ju bibero, sita
watoaj aacari. El grillo qu ju bbero es
molestn. Hace un zumbido y vive debajo de la
tierra.
qui e [kii.e. ] inan. especie de balso (especie
de rbol intil que se encuentra en el rastrojo).
ej. Wesegodore aaja qui e yucri. Los palos
balsos existen en el rastrojo. pl. qui e yuc,
qui e yucri. V. teab.
quiquee [kii.ke e] E, [kii.kee] J inan. tallo de la
hoja de yuca brava (que une la hoja al tallo de
la mata). ej. Jediro quircri, queeri ctiaja ti.
Todas las matas de yuca tiene sus tallos de hoja.
V. qui, rujaquee.
qui qui [kii.ki i] onom. zumbido (sonido de
girar o zumbar del la cigarra o chicharra y
otros insectos). ej. Wmguiguiam, ire
eajama, bto Qui, qui yicami. Si agarramos
la cigarra wdmguguum, hace un zumbido
fuerte. V. wmguiguia.

qui rnam
especie de oruga
qui rnam [ki.on.m] E, [ki.on.m] J an.
oruga de una especie de mariposa (come las
hojas de la mata de yuca brava, de varios
colores, comestible). ej. Soebaarii aacami qui
rnam, ire mani bjajama. Cuando
encontramos la oruga qu rnum, la comemos
asada. ej. Qui jure bacjicami qui rnam.
La oruga qu rnum come colgando de las
hojas de yuca brava. pl. qui rna. V. a.
quirc [kii.k] E, [kii.k] J inan.f.n.esp.
1 matas de yuca brava, mandioca (una chagra
de yuca brava).
2 tallos de yuca brava, mandioca. ej. Jj
quirc mar waj ya, oj. Nosotros
madrugamos a traer los tallos de yuca brava.
sing. quirc. pl. quirc, quircri. V. qui,
rujarc.
quirc gaja inan. semilla, brote, retoo de la
mata de yuca brava. ej. Quirc gajarire w
trereacacama, ti rcre na juajama. Cuando
ellos sacan los tallos de yuca, botan la parte que
va desarrollando.

qui yese
cerrillo, pecar de collar, sano
qui yese [kiid.ese] E, [kii.dese] J an. cerrillo,
pecar de collar, sano. Tayassu tajacu. ej. Qui
yeseama mtar aacama, bsariamaari botir.
Los cerrillos son de tamao pequeo y tienen
collares blancos. ej. Rujanori wacama na, qui
yesea. Cerrillos andan de reata. V. jjar yese,
yese.
quje [kih.e] inan. tamao de cosa (uso: requiere
palabra modificador, por ejemplo: no quje
de qu tamao?). V. ado quje, cgaca,
cojoro quje, no quje.
quji, qujo J [kih.i], c, c E m., f. tamao de
ser vivo (uso: frecuentemente ocurre despus
de un sustantivo, un pronombre interrogativo
o pronombre posesivo, por ejemplo: i quji
tamao de l, soo qujo tamao de ella).
pl. qujar. sinn. cro. V. ado quji, cojoro
quji, no quji.
qujiaca / qujica, qujoca J [kih.i. k],
mojogaca, mojogaca E, cca,
coca E s.v.m., f. (ser/estar) pequeo,
pequea (animal, persona). ej. Y maco
qujoaca soo aaro, Mitj wacudicaj ya.
Cuando mi hija era pequea, paseamos en Mit.
pl. mtar, mtaraca.
qujiaca bsa, qujoaca bsa J, mojog
bsaaca, mojog bsaaca E s.v.m., f.
(ser/estar) un poquito menos de tamao
(persona masculina, femenina).
rasare rase
Eduria & Barasana Espaol 223
R - r
rasare E, ruyure J v.i.dep. parecer (por escuchar;
uso: despus de otros verbos). V. aarasare.
rearoderuyure J [e.ode.udu.e],
rearoderasare E v.i. escuchar otros tirndose
al agua (sin mirarlos). ej. To waisica
rearoderuyucama na yesea. Escuchamos unos
cafuches tirando al agua ms arriba.
warasare E [w.s.e], waruyure J v.i. ir
y estar escuchado en el proceso. ej. Nojare
warasari yesea? Escuch usted hacia dnde se
fueron los cafuches?
yirasare E [di.s.e], yiruyure J v.t.
escuchar alguien hablando (sin verlo).
ej. Aboooo yirasacami i, gta joej.
(Escuchaba) l diciendo: Abooo encima de la
montaa. V. jacase oca ruyure.
yiruyure J [di.udu.e], yirasare E v.t.
escuchar alguien hablando (sin verlo). ej. No
yig to bajise yati m? yre yiruyucami. Yo
escuch l diciendo: Por qu dijo usted esto?.
rasarimaa E [s.i.m], jasarimaa E, J
s.v.inan. camino que sigue a, lleva a. ej. Arturo
yaa wese rasarimaa wamenane y wese
maajare wacoasuma. Ellos no se fueron por el
camino que lleva a la chagra de Arturo, sino a la
chagra ma.
rasase E [s.se], jasase J v.i. pasar, seguir,
comenzar, llevarse, conducir (alambre,
camino, ro). ej. Jos yaa wii ctone rasaaja
timaa. Ese camino conduce hacia la casa de Jos.
V. rasarimaa.
rasa wai [s.wi] E, [s.wi] J an. pez diente
de perro (comestible). ej. ami wai
wacudirore, cmuaj jatirocasacami rasa
wai. Cuando uno pesca por la noche, los peces de
diente de perro al brincar, se caen en la canoa.

rasa wai
pez diente de perro

rasa wai [s.wi.] inan. especie de rbol
(utilizado para conseguir buena lea).
ej. Boarojre aaja rsa wai yuc. Tire mani
jea juajama, qunaro jse aaja. Los palos
rdsu wu se existen en la sabana. Si sacamos
lea de ese palo, quema bien. ej. Rsa wai, bto
rjri jairic aacaj ti. Gda juberoj iicaj
ti. El rbol rdsu vu tiene ramas muy grandes.
La pulpa adentro del tronco es negro.
pl. rsa wai yuc.

rase
tucn
rase [se] an. tucn. Ramphastos spp. ej. Miji,
om yuc ricaa, ma, minia ra bag
aacami rase. El tucn come las frutas de los
rboles, ranas, y cras de los pjaros. ej. Rase,
tata jesare bacami. iigne aacami. i
agjama, Scoe, scoe yicami. irema
sacar, bacama. Bto ye cticami. El tucn
come el fruto tutu jesu. Es negro. Cuando canta,
dice: Scoe, scoe. Al matarlo, comen. Tiene
mucha grasa. V. auro, cmea ajuam, rase
yegoam, weta rase.

rase sato
ornamentos de plumas rojas del tucn
rase sa inan.f.n.esp. ornamentos de plumas
rojas del tucn (atado a las rodillas, los codos y
la corona de la danza). sing. rase sato, rase
saro un atado del conjunto. pl. rase sa, rase
satori. V. apn. dibujo del bailarn.
rase samaa inan. banda de plumas rojas del
rasea masa rcane
224 Eduria & Barasana Espaol
tucn en la corona de la danza. V. apn. dibujo
de la corona de la danza.
rase yegoam an. pich de doble banda
(especie de tucn pequeo, con plumas negras
de la cabeza y pecho, bandas amarillas por el
pecho, pico de color naranjo, piel azul
alrededor de los ojos, alas, cola y patas de
color verde oscuro, comestible). P. pluricinctus.
ej. Rase yegoam, wacb ricaare bacami.
Barii aacami. El pich de doble banda come el
fruto de yarumo. l es comestible.

rase yegoam
pich de doble banda
rasea masa [se..ms. ] an.s.plural tucanos
(grupo indgena). ej. Rasea masa, na agsere
ajiboarine, agmasia maaja. Aunque
entendemos la lengua/el idioma de los tucanos,
nos dificulta hablarlo. sing. raseag, raseago.

rasuam, rasu
cotinga real
rasuam [su.m] an. pjaro cotinga real.
Cotinga cayana. pl. rasuar. sinn. rasu.
rasu [su.] an. pjaro cotinga real (tiene
plumaje verde-azul claro utilizadas en la
danza, y alas de color negro). Cotinga cayana.
ej. Rasuar aacama: Smeg, sag, moig,
botig. Las cotingas son de diferentes colores:
Azul oscuro, rojo, gris y blanco. pl. rasuar.
sinn. rasuam. V. sme rasu.
rasu boc an. pjaro cotinga pompadour
(tiene plumaje rojo con alas blancas).
Xipholena punicea. pl. rasuar mona.

rasu boc
cotinga pompadour
rati [ti] inan.f.n.esp. frutas ivapichunas rati
(ger. comestibles). sing. rati. pl. rati, ratiari.
V. rati, toa, to.
rati [ti.] inan. especie de rbol de ivapichuna
(ger.). pl. rati yuc, rati yucri. V. rati, to.
Rayo yaa bota [doo.d.bot] E,
[do o.d.bot] J inan. cerro cerca de la
cabecera del ro Pir-Paran. V. gta.
rca pospos. con. ej. Misibedo rca gatecami. l
tost con un bejuco doblado. ej. na rca wacaj
y. Fui con ellos. ej. i rca aaja y. / i
rcaag aaja y. (i baba aaja y.) Estoy
con l. / Soy el compaero, amigo, asociado,
seguidor de l. ej. Yre na teeboagne, y
qune, nare syacaj. Aunque ellos no queran
ir conmigo, yo fui con ellos.
V. babaricrca, cojomo cro jedi, gaje mo
babarica jnituaro rca, jamocrca,
nocrcase, rcaag, tocrca.
soo rca [so. k] E, [so.k] J con ella.
V. rcaago: rcaag.
rcaag, rcaago [k..] E, [k ..] J
m., f. l, ella que est con; compaero,
compaera; que es de, pertenece a un grupo,
equipo. ej. i rcaag aaja y. / i rca aaja
y. (i baba aaja y.) Estoy con l. / Soy el
compaero de l. pl. rcaana.
rcane [k.ne] E, [k.ne] J adv. al mismo
tiempo. ej. Y gotise rcane gotimi. Yo y l
rioqueare Rme cmuro
Eduria & Barasana Espaol 225
estbamos hablando al mismo tiempo.
rioqueare [io.ke.e] E, [io.ke .e] J v.i.
obscurecer u oscurecer, anochecer, coger la
noche, ponerse (el sol). ej. Idire idi yi rioquea
waacaj ya. Tomamos chicha hasta que nos
cogi la noche y nos fuimos. sinn. riose,
riorocacuse, riotmore. antn. bususe.
V. muiju i rocasati, queare.
riorij [io.i.h] E, [io.i.h] J s.v.inan.
anochecer. ej. Riorij ejacaj ya. Llegamos al
anochecer. sinn. rtiaroj. V. rioroj, riose.
riorocacuse [io.ok.ku.se] E,
[io.ok.ku.se] J v.i. obscurecer u oscurecer,
anochecer, coger la noche. ej. Riorocacuri
rmarone ejamasim ya. Llegamos a los ltimos
momentos de oscurecer. sinn. riose,
rioqueare, riotmore. antn. bususe.
rioroj [io.o.h] E, [io.o.h] J s.v.inan. a las
seis y media o siete por la noche (cuando ya
est oscuro). ej. Wese wariar, rioroj
tudiejab ya. Llegamos de la chagra a las seis y
media por la noche. V. riorij.
riose [io.se] E, [io.se ] J v.i. obscurecer u
oscurecer, anochecer, coger la noche.
ej. Riocoaj mani. Nos cogi la noche.
ej. Rioato yaja. Nos viene la noche! / Nos est
cercando la noche! sinn. rioqueare,
riorocacuse, riotmore. antn. bususe.
V. riotuase.
riotmore [io.t mo .e] E, [io.tmo.e] J
v.i. obscurecer u oscurecer, anochecer, coger la
noche. ej. Jetaga ejagne riotmom y.
Apenas llegu al puerto, me cogi la noche.
sinn. riose, rioqueare, riorocacuse.
antn. bususe.
riotuag [io.tu .] E, [io.tu .] J s.v.m.
luna relumbrante en una cierta posicin al
atardecer. ej. marecaji cro i riotuajama,
amire qunaro busucami muiju. Si la luna
aparece en la posicin de medioda al atardecer,
la noche se hace clara.
V. busuotuase, riose.
ritiase YM V. rtiase.

rja
pepa parecida al vansoco
rja [h] E, [h] J inan.f.n.esp. pepas
silvestres parecidas al vansoco (especie de
fruta comestible de cscara gruesa y color caf
cuando est madura, del rbol rja).
ej. Boarojre bto rja aaja. iisere bare
aacaj. Hay muchas pepas de vansoco en el
pantano. Es comida cuando est madura.
sing. rja. pl. rja, rjari. V. rja.
rja [h.] E, [h.] J inan. especie de rbol
(que produce la fruta rja). ej. Oco
ctiboarorire aacaj, rja yucri. En el
pantano hay muchos palos de rdju. pl. rja
yucri. V. rja.
rjua [hu] E, [hu] J inan.s.de masa cscara,
corteza de una especie de rbol y las cenizas
de este rbol (utilizadas para endurecer barro
para hacer ollas). ej. Sot wearoana, riirire na
wose aacaj rjua. Ellos mezclan la cscara
del rbol rdju con barro antes de hacer ollas.
V. rju.
rju [hu.] E, [hu.] J inan. especie de rbol
(cuya corteza se quema antes de mezclarla con
el barro para hacer ollas). ej. Rju aaja,
macarocaag yuc, sot wearar riiri wori.
Rdju es un rbol de la selva (que produce la
corteza) que mezclan con el barro para hacer
ollas. pl. rju yuc. V. rjua.

rme
halcn murcielaguero colorado
rme [me ] an. halcn murcielaguero colorado
(especie pequeo con plumaje rayado). Falco
rufigularis, Falco deiroleucos. ej. Rme aacami
miniare, osoare, gjamona rare sabaag.
Joayraaca aacami. El halcn murcielaguero
es capaz de comer pjaros, murcilagos, pollitos y
tiene plumas rayadas. V. gaa.
Rme cmuro [me.ku mu.o] inan. trono de
halcn murcielaguero que exista entre los
cerros Rme y Momi. ej. Rme cmuro
masare s ea wac, i rocajeo waticmuro
Rme Recoya
226 Eduria & Barasana Espaol
aauju. El trono del halcn murcielaguero fue
donde l siempre posaba para quitar la vida de los
pays. sinn. Rme. V. Momi, gta, apn.
mapa

4.
Rme [me.] inan. cerro en el cao Tat al
otro lado del cerro Momi. ej. i yaa wii
aaro bajiyuju yicama, Rmerema. El cerro
Rdme es la casa donde viva el halcn
murcielaguero. sinn. Gaa yai bota, Rme
cmuro. V. gta, Momi.

rsicam
camarn
rsica [sik ] an.s.plural camarones.
ej. Jutubuaj aacama rsica. Los camarones
viven dentro del agua entre las hojas
amontonadas. sing. rsicam.
Rsica guebo [sik.ebo] E, [sik.ebo] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido (en el ro
Pir-Paran). ej. Rsica guebo, Waiyajre
aacaj, ti joero Gtaweya jido waisicare.
Rdscu guebo es una cachivera que se encuentra
en el ro Pir-Paran arribita de la boca del cao
Piedra. V. apn. mapa

2.
rtere [te.e] E, [te.e] J v.t. pisotear, pisar
(montn de tierra), dar patada, acocear a
(persona, perro) con el pie. ej. Yai yre i
cnijama, ire rtegja y. Si el perro me
muerde, dar patada. ej. Rte abocam y.
Pisote a l y le aplast. V. ju rtere, jarocare,
cdare.
reabatoore [e.bt.oo.e] E, [e.bt.oo.e] J
v.t.pl. arrojar, botar (cosas). ej. Re aje na
reabatoore bto judiyuja. Muchas pepas que
ellos arrojaron han brotado. V. reare.
v.i.pl. dispersarse. ej. oma i
jaataaqueorica reabatoocoaj. El racimo de
patab que l cort se dispers. sing. rocare.
reabatoose [e.bt.oo.se] E, [e.bt.o.se] J
s.v.inan.pl. lo que se haba diseminado,
dispersado. V. juasare, reacuse, reare.
reacure [e.kuu.e] E, [e.kuu.e] J v.t.pl. tirar
al suelo (cosas). sing. rocacure.
v.i.pl. estar tirados, tiradas al suelo (cosas).
sing. rocacure V. reabatoore, reare.
reacuse [e.kuu.se] E, [e.ku u.se] J s.v.inan. lo
que se haba tirado en el suelo. ej. Ij y
reacuse jearotorire juaway m. Traiga los
bultos de lea que dej tirados en el suelo all.
V. reabatoose, reare.
reamacare [e.mk.e] E, [e.mk.e] J
v.t.pl. 1 tirar, lanzar (cosas a una culebra para
causar una reaccin, buscando su ubicacin).
ej. a widiroj i sjarudi waato, gtane
reamacaboab y. Yo tir piedras tratando de
encontrar la culebra que haba escondido en la
maleza.
2 simular lanzamientos. V. cnimacare, reare.
reare [e.e] v.t.pl. arrojar, botar (agua, comida,
basura). ej. Tire reacaa m. Jre
jogacoasuja ti. Btelo. Ya est podrido.
sing. rocare. V. greare, caguereare, jaareare,
jioreare, jorereare, jutireare, reabatoore,
reabatoose, reacuse, reamacare, rearodere,
reawejere.
reare besu [e .e.besu] E, [e.e.besu] J
s.v.inan. lanza, jabalina. ej. Tirmjma reare
besu ctimasiuma. Ti ni maaja yucrema.
Antiguamente ellos tenan la jabalina (con que se
enfrentaban a sus enemigos). Hoy en da no
existe. sing. reare besu. pl. reare besu.
V. besuboca, besu.
rearoderasare E, rearoderuyure J v.i.
escuchar otros tirndose al agua (sin mirarlos).
V. rasare E, ruyure J, rearodere.
rearodere [e.ode.e] E, [e.ode.e] J v.t.pl.
tirar al agua (cosas). ej. Jetaga gta juacari,
rearodegja y. Al llevar piedras al puerto, voy
a tirarlas al agua. sing. rocaroare.
v.i.pl. tirarse al agua (personas, animales).
sing. rocaroare. V. reare, warocaroare.
rearoderuyure J [e.ode.udu.e],
rearoderasare E v.i. escuchar otros tirndose
al agua (sin mirarlos). ej. To waisica
rearoderuyucama na yesea. Escuchamos unos
cafuches tirando al agua ms arriba. V. rasare E,
ruyure J, rearodere.
reasare [e.s.e] E, [e.s.e] J v.t.pl.
botar, echar en un hueco, olla, etc. (cosas).
ej. Gojej widire reasacoay. Bote la basura en
el hueco. sing. rocasare. V. jiosare, reare.
reawejere [e.we he.e] E, [e.we he.e] J v.t.pl.
tirar y hacer quebrar (cosas, botellas, huevos).
v.i.pl. caerse y quebrarse (cosas).
ej. Casabo joej y jeose gjaboco ria,
wjatone reawejecoasuja. Los huevos que yo
haba dejado encima del yerado, al caer se haban
quebrado. sing. rocawaare. V. reare.
Recoya [eko.d] inan. cao Agua Azul
(afluente del cao Colorado). ej. Rtaja, sg
reteare reo
Eduria & Barasana Espaol 227
mujijuj aaumi Weni. Toj aag Recoya
jetaga guarguju. Wen estuvo en Rtuju
por un mes. Cuando estaba all, siempre se
baaba en el caito Agua Azul. V. apn. mapa

1.
reteare [ete.e] E, [ete .e] J v.t. dar
golpecitos, capirotazos (hecho por la langosta).
ej. Bto reteacami jorero. El saltamontes jorero
da muchos golpecitos. V. wjayayere.
retere [ete.e] E, [ete.e] J v.t. tallar (remo con
machete; uso: se dice jaatuure ms hoy en da,
los ancianos a veces usan retere). V. jaatuure.
retereare [ete.e.e] E, [ete.e .e] J v.t.
desbastar con azuela (uso: se dice jaatuureare
ms hoy en da, los ancianos a veces usan
retereare). sinn. jaatuureare. V. reteare.

reto
lulos
reto [eto] inan.f.n.esp. lulos (especie de fruta
comestible roja y verde, tiene sabor agrio y es
laxante; tambin la gente la utiliza para hacer
una bebida). Solanum spp. ej. Masa na otese
ricaa aaja reto. Tire mani bajama, bto jase
aaja. El lulo es sembrado por los indgenas. Al
comerlo, su sabor es muy agrio. sing. retoa.
pl. reto, retoari. V. reto.
reto mta [eto.mt] E, [eto.mt] J
inan.f.n.esp. frutas de una especie de lulo
silvestre (comestibles, ms pequeos que el
lulo reto). Solanum spp. ej. Reto mta, otere
mee aaja. Ti masune judicoaja, weserire,
wesegodore qune. El lulo pequeo no es
sembrado, sino que germina en las chagras o en
los rastrojos. sing. reto mta. pl. reto mta, reto
mtari.
reto [eto.] inan. especie de mata de lulo
(produce fruto comestible). ej. Reto, masa na
masune na otese aaja. Reto, bare aaja. La
mata de lulo es sembrada por la gente misma. El
fruto es comestible. pl. reto yuc. V. reto.
reto mta inan. especie de mata de lulo
silvestre (pequeo y produce el fruto
comestible reto mta). pl. reto mta yuc,
reto mta yuc.
retuar [etu ] an.s.plural letuama (grupo
indgena). ej. Re riagaj aarma retuar. Los
indgenas letuama habitan por el ro Mirit.
sing. retuarg, retuarg.

re
moriche, pepa de mirit
re [ee] inan.f.n.esp. moriche, pepas de mirit,
cananguchi o canangucha (fruta comestible de
palma con pepa grande, pulpa suave y cscara
dura que parece a las escamas de un pez).
Mauritia minor. ej. Re bare qunase aacaj.
uca rca abacar, idicama. El moriche es
buena comida. Lo mezclan con el jugo de yuca
brava hervida, y lo toman. sing. ra [e.].
pl. re, rari. V. reo.

re gujia, nurujia
palo largo con gancho para sacar el fruto de los
rboles
re gujia [e e.u hi.] E, [ee.uhi.] J inan.
palo largo con gancho (para sacar o varear el
fruto de los rboles). ej. Yuc jaataa mi
yicar, ti gaja wejea yicari, siacama, re
gujiare. Para hacer un palo con gancho para
sacar el fruto de los rboles, cortan un palo,
doblan la punta, y la amarran. sinn. nurujia.
V. ye wejeri.
Rejoero [ee.ho e.o] E, [ee.ho e.o] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido (grande en el
cao Piedra). ej. Gtaweyajre aaja ti,
Rejoero. Ta rtoria joeroaca aacaj. La
cachivera de Mirit est ubicada en el cao Piedra
y es pasable. V. apn. mapa

2.
Rea [ee. ] inan. caito, afluente del cao
Piedra. ej. Reama, gtariaga aacaj. El
caito Renu es rocoso. V. apn. mapa

2.
reo [ee.o ] inan. moriche, palma de mirit
(produce fruta comestible). Mauritia minor.
ej. imja reore mjabecmi. Bto
gosicaj. Ti ricaare na juarajama, cmea rca
quacacama. Nadie es capaz de subir una
palma de mirit porque es muy resbaladiza. Si la
reojotia rore
228 Eduria & Barasana Espaol
gente quiere bajar la pepa, la tumba con un
hacha. V. re, rujao, apn. dibujo de la palma
de mirit.

reo
la palma de mirit
reojotia [ee.o.hoti] E, [ee.o.hoti] J inan.
vstago, retoo de la palma de mirit (cuya
fibra se utiliza para hacer guindos para la
hamaca). ej. Reojotiare jaataacari, ucaa
juacama. Cortaron el vstago de la palma de
mirit y con eso sacan la fibra. V. ucaa,
ucaabti, reo, apn. dibujo de la palma de
mirit.

reojotia
retoo del la palma de mirit
re riagaana [ee.i. .n] an.s.plural yucunas
(grupo indgena, del bajo ro Tiqui). sing. re
riagaag, re riagaago.

re siru
bichofu gritn
re siru [ee .siu] E, [ee.siu] J an. pjaro
bichofu gritn (parecido al arrendajo, de
color gris, hace el sonido re siru, re siru).
Pitangus Sulphuratus. ej. Reojre ra cticami
re siru. El bichofu gritn tiene su cra en la
palma de mirit. V. siru.
retata [ee.tt] inan. boscaje de de palmas de
mirit. V. reo, rujatata.
Re yurijoero [ee.du.i.hoe.o] E,
[ee .du.i.hoe.o] J inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido (abajo de la cachivera Araa en
el cao Piedra). ej. Re yurijoerore, Santiago
majaria jetaga aacaj. El puerto de Santiago se
encuentra por la cachivera Re yurjoero.
V. apn. mapa

2.
rjare E [eh.e], miniejare J v.i. reunirse,
congregarse. ej. Ya warotire toar rjacaj
ya. Nos reunimos para planear nuestro viaje.
sinn. miniqueare.
rjariaj E [eh.i..h], miniriaj J inan. lugar
de reunin. V. rjare, rujaj.
rjariawii E [eh.i..wi], miniriawii J inan.
casa de reunin. ej. Boserm aaro idire idir
na rjariawii aaja. Es la casa de reuniones
para tomar chicha y divertirse durante las fiestas.
V. uubueriawii.
rmo [emo] E, [e mo] J adv. en el principio.
ej. Rmo bajirere, To bajiro bajiriaroja
yimasimenama. Ellos no saben qu pas en el
principio. sinn. rmoj. V. rmone.
rmoj [emo.h] adv. 1 en el principio,
antiguamente. ej. Rmoj ya ica, gawa yee
masibesuma. En el principio/antiguamente
nuestros antepasados no entendan el espaol.
sinn. rmo. V. rujaj.
2 primero, primera, en primer lugar. V. rujaj.
rmone [emo.ne] adv. de repente,
inmediatamente, apenas. ej. Qui ocore
roabecne m idijama, rmone rijacoacja
m. Si toma el jugo de yuca brava sin cocinarlo,
va a morir de repente. ej. Wesej ya ejarone,
rmone tudicoama. Apenas llegamos a la chagra,
ellos regresaron. sinn. rujarmarone. V. rmo,
tirmarone, yucaca.
rmore v.t.dep. hacer ms (uso: despus de otros
verbos). V. mormore, bojarmore,
ejarmoore, gotirmore, aarmore,
snirmore, yirmoore.
rmose [emo .se] E, [emo.se] J s.v.inan. algo que
causa ms dao. ej. Wai ni bag, btobsa
rijagmi i, rmose rca. l que est enfermo, si
come pescado, se pone aun ms enfermo.
V. jnise, riimoose, wisire, wase.
rore E [e.o.e], miore J v.caus.dep. hacer
reunirse, recolectar (uso: despus de otros
verbos). V. jiirore, juarocure, rjare, rotire.
rre ria
Eduria & Barasana Espaol 229
rre [e.o.e] v.caus. 1 evitar, eludir
(enfermedad, comida prohibida, etc.). ej. jo
rr bajiama na. Ellos estn evitando la gripa.
V. bare rre, beore, jo rre, manaj rre.
2 prohibir. ej. Adocrca wme gmoare bare
rcama: Wai jacar, bia, waibcr jediro.
Ellos prohben que los iniciados coman pescado
grande, aj, y todos los animales comestibles.
V. bare rre.
rtero [eteo] an. especie de rana (pequea,
venenosa, no comestible). ej. Rtero aacami
i, oco watoaj. Te, te, te, te, te yicami,
i agjama. La rana rtero vive entre el agua y
croa as: Te, te, te, te, te. V. bejeroa.
rtiase E, J [ee ti.se] E, [eti.se] J, ritiase YM
v.i. (estar) obscuro, obscura u oscuro, oscura
(la noche). ej. Tojre wamasibecja y. Bto
rtiaja ti. No podr irme para all. Est muy
obscuro.
rtobudire [eto.budi.e] E, [eto.budi.e] J v.i.
pasar (por medio de y salir). ej. Ti wiire sja
rtobudi wab y, mre macag. Yo entr y
pas por la otra puerta buscndolo a usted.
rtobsaro [eto.bs.o] E, [eto.bs.o] J adv.
ms, ms que. ej. Tirmj ti waja cticato
rtobsaro gajeyeni waja cticoasuja.
Tirmjma mojobsaro waja cticaj. Ahora
los precios de las cosas han subido. En el pasado
fueron ms bajos/baratos. sinn. btobsa.
rtore [eto.e] E, [eto.e] J v.i. pasar por. ej. i
yaa wiij rto, wasujar na. Dicen que ellos
pasaron por la casa de l.
v.t. aventajar, sobrepasar. ej. i gag rtoro
jaig aami. l es ms grande que su hermano
mayor. ej. i gagre jairtoami. l es ms grande
que su hermano mayor. V. bojartose, gmere,
gotirtore, agrtore, aartore, rtoro,
rtobudire.
rtoro [eto o.o] adv. ms que, ms grande que.
ej. Cnaga semana i sicati rtoro yre
sircmi. l va a darme ms que me dio la
semana pasada. ej. Pasicu, i gag rtoro jaig
aami. Francisco es ms grande que su hermano
mayor. V. rtore.
ria [i] inan. huevo. V. gjaboco ria, am ria,
mini ria, rujaa.

riari
huevos
ria cure [i.ku u.e] E, [i.ku u.e] J poner
huevos (en un lugar fijo, gallina, pjaro,
lagarto, tortuga). ej. Minia tobe quno gajano,
ria cucama. Al terminar de construir un nido,
los pjaros ponen sus huevos. ej. Ria cuamo.
Ella puso un huevo.
ria tuure [i.tuu.e] E, [i.tuu.e] J poner
huevos sobre (como mosca sobre carne).
ej. Waibc riirore ria tuucama becoa. Las
moscas ponen sus huevos encima de un pedazo de
carne.
ria wejere tener cras (pjaro); empollar, salir
del huevo (pajarito). ej. Siru ria wejecoasumi.
El arrendajo tiene cras. ej. amica wejemasima
na, pato ria. Los huevos del pato se empollaron
ayer. sing. wadise. V. muuaare, ria cure, ria
tuure, wejese.

ria casabo
nido plano de palitos
ria casabo inan. nido plano de palitos (hecho
por el gaviln, el pjaro chichea). ej. Yeoro,
wesegodojre ria casabo cticami i. El pjaro
chichea tiene un nido plano hecho de palitos en
el rastrojo. sinn. mini casabo. V. minijedo,
riajedo.
ra Riacmurisa
230 Eduria & Barasana Espaol

ra, ajeria
pelota
ra [i] inan. pelota. ej. Ra rca ajer yama.
Ellos estn jugando con una pelota. sinn. ajeria.
V. rujaa.

ria a
cuatronarices
ria a [i.] an. cuatronarices (especie de
culebra venenosa). Bothrops atrox. ej. Ria a
aacami masa cnig, qunabec. Rujagogori
ucari cticami. i aami, bto jnig. i
cnijama, rijacoare aaroja ti. Bajirjma,
sgri catirma na. To bajiri, ire na
abjajama, ire jaasacacama. La culebra
cuatronarices tiene el diseo disimulado
(irregular) de varios colores. Es mala y venenosa.
Cuando muerde a la gente, puede matar, pero
algunos sobreviven. Y por eso cuando la miran, la
matan a garrote. ej. Masa reag (masa sag)
aami i, ria a. La culebra cuatronarices mata
a la gente. (lit. La culebra cuatronarices es una
que bota a la gente.) pl. ria a.

riabode
especie de liblula
riabode [i.bode ] an. especie de liblula (que
vuele por el ro). Anax junius. ej. Riabode
mtaraca aacama. Las liblulas que vuelan en
el ro son pequeas. V. bode.
riacata [i.kt] an. 1 clase de ave que flota en
el agua.
2 pato domstico. Anas platyrhynchos. ej. Gawa
na ecar, riacata wme ctiama. Llaman
rucutu al pato domesticado de los blancos.
pl. riacata. V. cata, jno riacata, riacmua.

riacata
pato domesticado
riacmua [i.kumu ] an. especie del pato de
monte. Merganetta armata. ej. Riacmua
moig aacami, diroare bag. El pato del
monte es caf oscuro y come saltamontes.
pl. riacmua. V. riacata.

riacmua
especie de pato de monte
Riacmuric [i.kumu.i.k.] E,
[i.ku mu.i.k] J inan. cima, cumbre de la
cordillera de montaas (como una hora por
camino al oeste de Sonaa). ej. Gtaweya
jiyarisa, Riacmurisa jodere aacaj
Riacmuric gta. El cerro Rucmurc se
ubica por las cabeceras del caito Rucmursu
que desemboca en el cao Piedra.
V. apn. mapa

2.
Riacmurijoero [i.ku mu.i.hoe.o] E,
[i.ku mu.i.ho e.o] J inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido en el cao Piedra.
V. apn. mapa

2.
Riacmurisa [i.ku mu.i.s] E,
[i.ku mu.i.s] J inan. cao, afluente del cao
Piedra (corre al pie de la cordillera de
montaas entre Sonaa y Yojoya buuro).
V. apn. mapa

2.
riaga ria isicam
Eduria & Barasana Espaol 231

riaga
ro
riaga [i ] inan. ro, cao. ej. Riagare yucne
sneajeoroasuma na. Ellos fueron al ro para
construir un puente. ej. Wai rto yujaroma yir,
rujacni riagare taa bibecari juaacaj ya.
Barbasqueamos a los peces, despus de cerrar el
cao para que no se pasaran ro abajo.
ej. Bujujirine secari, nere rujaraje
sacama, riagaj uarar. Tejen envases de
pacha para guardar pupua en el cao.
ej. Eberoa aacama riaga oco watoajre aar,
bariar. Los renacuajos eberou existen en los
caos y son comestibles. dim. riagaaca. V. jido,
jiyarisa, jode, mojorisaaca, riaga cyaaca,
riaga boe, rujaya/a.

riaga aju
el tendido de un ro
riaga aju inan. tendido de un ro, cao (reg.
parte recta). ej. Bue aju aacami Sicu. Francisco
vive cerca del parte tendido del ro Pir-Paran
que se llama Bue uju. V. Bue aju, rujaaju.
riaga boe inan. lugar a poca distancia del ro.
ej. Riaga boej wii cticami. l tiene una casa a
poca distancia del ro. ej. Riaga boe, wii boej
aaroja wese. Probablemente hay una chagra
arriba del ro y de la casa.
riaga gda maa inan. profundidad del ro,
fondo del ro, cauce del ro, lecho del ro
(donde el sedimento se va ro abajo por la
corriente). ej. Riaga gda maajre, wai jjar
aarma. To bajiri, na base yuc ricaa, ti
bca wjajama, bto aa ruyucama. Hay
muchos peces en la profundidad del ro. Entonces
cuando los frutos de los rboles se maduran y se
caen al ro, ellos aparecen para comerlos.
sinn. gda maa. V. riaga boe.
riaga cyaaca E [i .o.k.d.k], riaga
mojorisaaca J [i .moho .i.s.k]
cuan.inan. caito. ej. Riagari cyariaca wecare
jesacami jatuji. La especie de lagarto jutuj se
encuentra en las ramas que descienden a los
caitos. pl. riagari cyariaca, riagari
mtaariaca. V. jiyarisa, cyaaca.
riagasaga [i.s ] inan. ensenada del cao,
ro. ej. Riagasaga aarijre aami a. Hay una
culebra en la ensenada. V. rujasaga.


riagasaga
ensenada del ro
riagatria [i.ti] inan. risco por la orilla
de un ro. ej. Riagatria boej wese ctib y.
Yo tengo una chagra arriba de un risco por la
orilla del cao. V. rujatria.
ria guu [i.u u] an. charapa (tortuga acutica).
O. Chelonia, Podocnemis spp. ej. Riaguure mani
bjajama, bacare aacaj. Si encontramos
una charapa, la comemos. sinn. guu s.

ria isicam
mico tit
ria isicam [i.isik.m ] an. mico tit, mono
ardilla. Saimiri sciureus. ej. Ria isicam, riaga
tre aacami. Ria menere bacami. El mico
Riajasa riayua
232 Eduria & Barasana Espaol
tit est/vive cerca del ro. Come guama que crece
cerca del ro. pl. ria isica. V. isicam.
Riajasa [i.hs] inan. el ro Vaups. ej. Jasa
crone, jairisa aacaj Riajasa qune. Oco
qune bto se aacaj. Cubeo masa rine,
jjar aacama tiyarema. El ro Vaups es un ro
grande del tamao del ro Apaporis y es un ro de
agua sucia. La mayora de los habitantes de ese
ro son los cubeos. V. Jasa, apn. mapa

1.
ria mene [i.me ne ] inan.f.n.esp. guamas ria
mene (especie ms pequeo que mene,
comestible, vaina madura de color verde, crece
cerca de los ros). ej. Riaga tre aacaj ria
mene. Otere mee aacaj. Bare aacaj. La
guama ru mene se encuentra cerca de un ro. No
es cultivada y tiene fruta comestible. sing. ria
menero. pl. ria mene, ria menerori. V. mene,
ria mene.
ria mene [i.me ne.] inan. especie de guamo
(crece cerca de los ros). pl. ria mene yucri.
V. mene, ria mene.

riarase
pato aguja, anhinga
riarase [i.se] an. pato aguja, anhinga. O.
Pelecaniformes, F. Anhingidae, Anhinga anhinga.
ej. Riarase iigne aacami, waire bag. i
agjama, C, c, c yicami. El pato aguja es
negro y come pescado. Cuando chilla, dice: Cd,
cd, cd.
riar [i.] an.s.plural comejenes, hormigas que
vuelan. ej. Abril muiju aarore, bto biajna
riar wacama. Las hormigas bujnu vuelan en
el mes de abril. sing. riarm. V. biajna, butua,
meca, jeca.
riarji [i.ohi] an. pavn, paujil. Crax spp.
ej. Riarji barii qunag aacami. El pavn es
bueno para comer/delicioso. sinn. rji.

riarji
pavn, paujil
RiatImia [i.timi. ] inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido (ro abajo del pueblo de
Sonaa). ej. Riatmia aacaj gtajoero
guijorijoero. To bajiri maaj wargama
masa. La cachivera Rutmu es peligrosa. Por eso
la gente pasan all por una trocha (en vez de por
canoa). V. apn. mapa

2.
RiatImi bu [i.timi.bu ] inan. loma (al oeste de
Sonaa). ej. Gtajoero Riatmia wme
ctijoerojre jido ctiaja Riatmia. Tiya
jodejre aaja ti Riatmi bu. En la cachivera
llamada Rutmu desemboca el caito
Rutmnu. Y en la cabecera de ese caito est la
loma Rutm bu. V. apn. mapa

2.
RiatImia [i.timi.] inan. caito, afluente del
ro Pir-Paran (desemboca al ro Pir-Paran
abajo del caito Sonaa en la cachivera
RiatImia). V. apn. mapa

2.
ria toa [i.to] E, [i.to ] J inan.f.n.esp. frutas
ivapichunas ria toa (ger. comestibles). sing. ria
toa. pl. ria toa, ria toari. V. to.
riatja [i.tuh] an. rana saltadora (comestible).
Leptodactylus sp. ej. Oco quediroto rjoro
agcami riatja. amire ruyucami. La rana
saltadora canta antes de la lluvia. Ella es
nocturna. pl. riatja. V. tja.
riatt [i.tt] an. hoacn, especie de pava.
Opistocmidos spp. ej. Jasa, tabcra trire
aacama riatta. Los hoacines se encuentran
cerca de lagunas en el ro Apaporis. V. tt.
riamu [i.u mu] E, [i.u mu] J an. especie de
pjaro (pequeo). ej. Riamu, riagari
mtaariaca wecare wcami. El pjaro
rumu vuela arriba de los caitos. V. mu.
riayua [i.du ] E, [i.du] J an. iguana
(iguana comn, iguana verde). Iguana iguana.
pl. riayua. V. yua.

rica ricajuria ctire
Eduria & Barasana Espaol 233

riayua
iguana
rica [ik] inan. brazo, antebrazo (incluyendo la
mano). ej. Jaime rica bto joa ctiaja ti. El
brazo de Jaime es muy velludo. ej. Rica mag
aacami Julio. Julio es manco. sing. rica.
pl. rica, ricari. sinn. ricaji. V. rujaa.

rica
brazo y mano
ricari moabrare cruzar (los brazos encima
del pecho con las manos abajo del brazo).
ej. Ricari moabracari aaja y, ti sajare.
Estoy cruzando los brazos porque hace mucho
fro.
rica rocaro suaare llevar (entre el brazo y el
cuerpo).
rica rocaro inan. sobaco (abajo del brazo).
ej. Jaariasere i rica rocaroj sua, yicoajami. l
lleva el machete puesto en el sobaco.
rica sariayasi s.v.inan.f.n.esp. adornos que
cuelgan del codo para la danza. ej. Basaroana,
sacama rica sariayasire. Al bailar, ellos ponen
ornamentos en el codo. sing. rica sariayasi un
conjunto de adornos. pl. rica sariayasi, rica
sariayasiri. sinn. taa juyasi. V. rujayasia,
mariayasi.
rica sarica inan. codo. ej. Y rica sarica
waja. Me duele el codo.
rica squero inan. interior del codo, el lado
opuesto del codo. ej. Rica squerojre
tuajuurgama, r juar. Siempre sacan sangre
del interior del codo para una muestra.
rica wajioro inan. omoplato (hueso plano por
la espalda cerca del hombro). ej. Quediac, i
rica wajioro jaajeacoasuju. Al caerse se fractur
el omoplato.
ricaa [ik] inan.f.n.esp. frutos (los productos de
una mata, rbol, palma, etc.), frutas (frutos
comestibles). ej. Yo aacaj ti, yuc rasea na
ricaa baric. Hay un rbol yo que produce
fruta comida por tucanes. sing. ricaa.
pl. ricaa, ricaari.
ricaa jaajeare [ik.h.he .e] E,
[ik.h .he .e] J dar a luz (uso: lengua
tradicional, indgena; trmino figurativo para
el hombre y la mujer). sinn. ra ctire, sca
core.
ricaa manire no haber fruta para nosotros.
ej. Jaji ricaa manicararja. No habr nada
de la fruta de ese rbol para nosotros.
ricaa ctirodo s.v.inan. tiempo de cosechar.
ej. No cro aacati wm ricaa ctirodo?
Wm ricaa ctirodo aacaj arodo aaro,
cma rjoro. Cuando est el tiempo de
cosechar el umar? El tiempo de cosechar el
umar est durante el tiempo de las orugas, antes
del verano. V. rujarodo.

ricaji
antebrazo
ricaji [ik.hi] E, [ik.hi] J inan. antebrazo.
ej. i ricajijre jaataayumi. l se cort el
antebrazo. sinn. rica.
rica jojo [ik.ho ho] E, [ik.ho ho] J an. especie
de trogn. Trogon sp. ej. Rica jojo aacami
mini. Queerj joa smeg aacari, i
cotiarema sriqunase joa cticami. Riaga
weca aasere cmu ricaare bacami. El trogn
rcu jojo es un pjaro que tiene plumas azules por
las alas y plumas amarillas por el pecho. Se
alimenta de las pepas de loiro que hay en la orilla
del ro. V. jojo.
ricajuria ctire [ik.hui.kti.e] E,
[ik.hui.kti.e] J v.t. tener mun.
ej. Mitjre sg aami, ricajuria ctig, a
rii wja yayiacre na taarii. En Mit hay uno
que tiene mun por un accidente ofidio.
V. rujajuria.
ricajdo r
234 Eduria & Barasana Espaol

ricajdo
hombro y brazo superior
ricajdo [ik.hdo] E, [ik.hdo] J inan. parte
dorsal del hombro y brazo superior. ej. i
ricajdo joere sudiro jaajeocari, wacami.
Puso su ropa sobre su hombro y se fue.
ricajdo ricuji inan. bceps, deltoides y trceps
(los msculos del hombro y brazo superior).
V. rujacuji.
ricajdo waare v.t. poner una banda o una
tira por el brazo superior (hecha de pepas
negras de la palma bitio). ej. i ricajdore biti
waacari, aami baya. El lder de la danza ha
puesto los brazaletes (a los brazos).
s.v.inan. brazalete hecho de las pepas negras
biti. ej. Bitimaa aacaj masa na ricajdo
waase. El brazalete de las pepas negras de la
palma btno es lo que la gente pone como
brazaletes para el brazo superior. sing. bitimaa.
ricare [ik.e] v.t. coger, recibir (con las
manos). ej. Qunaro ricaya m! Cjalo bien!
ej. yeb mjacari, ti ricatorire sua juacari:
Ricaya yicami. Habiendo subido el rbol de
las uvas del monte, y sacando un racimo, l dijo:
Cjalo. (nota: l que recibi el racimo estaba en
el suelo.) V. iare, sare.
ricati [ikti] mod. 1 diferente; extrao, extraa;
singular; inslito, inslita; desconocido,
desconocida. ej. ricati masa, gjer masa. gente
diferente, otra gente, otra tribu. ej. ricati yiose.
visin extrao. ej. Gajero wadiriar aama.
Ricati ruyuama. Ellos han venido de otra parte.
Parecen extraos. / Son desconocidos. sinn.
ricatiri. V. gjer.
2 aparte, cada uno por su parte. ej. Ricati wii
na bare roari wii aacaj. Ellos tenan la
cocina aparte. sinn. ricatiri.
ricatiri mod. 1 diferente; extrao, extraa;
singular; inslito, inslita; desconocido,
desconocida. ej. ricatiri toare. no estar de
acuerdo, pensar diferente. sinn. ricati.
V. gjer.
2 aparte, cada uno por su parte. ej. Waire
ricatiri juarsa mani. Llevemos los pescados,
cada uno por su parte. sinn. ricati.
ricuji [ii.kuhi ] inan. msculo humano, pedazo
de carne humano. V. rii, ricajdo ricuji,
rujacuji.
rcuji [ii.kuhi] E, [ii.ku hi] J inan. msculo
animal, pedazo de carne. ej. wai rcuji. pedazo
de pescado. V. rii, rujacuji.
rii [ii] inan.f.n.esp. carne. ej. Waibc rii waja
yigac yaja y. Voy a comprar carne.
ej. Sme riiro yare sicami. Nos dio un pedazo
de carne de paca. pl. rii, riirori. sing. riiro
pedazo de carne. V. r sangre.
waibc rii [wi.bk.ii] inan. carne de
animal.
r [ii] inan.s.de masa 1 sangre. ej. Sadigne,
rne eoreargami. l escupe sangre cuando
tose. V. rii carne, waibc r.
2 leche de caucho (reg.), savia de hule, goma.
ej. Tirmj bto r moarotiyujar na maji.
Dicen que hace tiempo (los blancos) mandaban (a
la gente) a trabajar caucho. V. ci, rjoti, wasu
r, yuc oco.

R budiaja.
Est botando sangre.
r budise 1 sangrar de, botar sangre de (la
nariz, la boca, herida).
ej. Jarocaajeria y guajre ti rocatuurone
r budib ti. Cuando el baln de ftbol me
golpe en la nariz, bot sangre.
2 fluir, correr (savia de un rbol). sinn. riire.
V. riitjabetire.
r yuure [ii.du u.e] E, [ii.duu.e] J frotar,
dar fricciones con savia del rbol vansoco.
ej. Wso rne sgrore yuucamo caaco. Mi
mam frot el rayador con savia de vansoco.
V. sgro.
r jo [ii.e ho] E, [ii.eho] J inan. gripe o
resfro (que causa manchas de sangre en la
flema cuando uno tose). ej. R jo rijago
yiyuju. Ella est enferma con gripe que causa
manchas de sangre en la flema (cuando tose).
r gda cudure s.v.inan.s.de masa diarrea con
r jojo riirisot
Eduria & Barasana Espaol 235
sangre. ej. R gda cuduri rijar yiyujar.
Dicen que ellos estaban enfermos de diarrea con
sangre/tenan diarrea con sangre. (nota: Tenan
disentera amebiana.).
r wareriajoa [ii.we.i..ho] E,
[rii.we.i..ho ] J inan. tula, talego (bolsa
encauchada, laminada, impermeable).
ej. Tirmj r wareriajoarire cocama maji.
Tijoarij na gajeyenire sacari, ma
waacama, gajero wana. Oco ti quedijama,
weasjabeti aacaj. Antes la gente utilizaba
unas bolsas laminadas con caucho. Cuando se
desplazaba para otro lugar, empacaba las cosas
en esas bolsas impermeables. sinn. turajoa.
V. rujajoa, wasojoa.
r jojo [ii.hoho] E, [ii.ho ho] J an. trogn
piquirrojo, trogn ojiblanco, trogn colinegro,
trogn enmascarado, trogn collarejo (las
especies con plumaje roja del pecho y azul o
verde de las alas y la cabeza). Trogon
melanurus, Trogon personatus, Trogon collaris.
ej. R jojo, i queerj joa smeg aacari, i
cotirojama, bto sag aacami. i agjama,
Jo, jo, jo yicami. El trogn enmascarado tiene
alas de color verde o azul y su pecho es de color
rojo intenso. Cuando canta, dice: 1o, jo, jo.
V. jojo.

r jojo
trogn enmascarado
rjoti [ii.hoti] inan. bulto de caucho, hule.
ej. Rjotire gajaya m. Cargue usted el bulto de
caucho. V. r.
riimoose [ii.moo.se] E, [ii.moo.se] J v.i. sentirse
un espasmo del msculo (que le avisa del
malo). ej. M gbojre ti riimoojama, m
judiroti rjoro gotiro bajiroja. Si usted siente un
espasmo en su pierna, es una seal que vas a
espinarte/puyarte/lastimarte con algo. V. rmose.
s.v.inan. espasmo del msculo. V. rmose.
r ojo [i.oho] E, [ii.oho] J inan.f.n.esp. especie
de bananos (dulce y rojo). Musa paradisiaca.
ej. R ojo aaja. Rujao, aajediro ti jurej
qune sa bajise aaja. El pltano rii ojo es de
color rojo, tanto la mata como el racimo. sing. r
ojoro. pl. r ojo, r ojorori. V. ojo, r ojoo.
r ojoo [i.oho.o]E, [ii.oho.o] J inan. mata
de banano r ojo (tiene un tronco rojo y
produce fruta dulce y roja). V. r ojo.

riiraje
apoyo de barro para ollas
riiraje [ii.he] E, [ii.he] J inan. trpode,
apoyo de barro para ollas. ej. Riiri rca na
wease aacaj riirajerima. Waiya t aar
masa jediro tire coama. Los apoyos para las
ollas son hechos de barro. Todos los indgenas que
habitan el ro Pir-Paran los tienen. V. riiri,
rujaraje.
riire [ii.e] v.i. 1 sangrar.
ej. Cmejine jaataacari, bto riib y. Al
cortarme con un machete, sangr mucho. caus.
jaariore. V. r budise, r, riitjabetire.
2 fluir, correr (savia de un rbol).
riiri [iii] E, [iii] J inan.s.de masa barro, arcilla.
ej. Riiri juacari, wii tj tire cucama na,
gataro na wearotire. Al conseguir el barro para
hacer el tiesto, lo dejaron cerca de la casa.

riirisot
olla de barro
riirisot [iii.sot] E, [iii.sot] J inan. olla de
barro. ej. Riirisotri rine sotri ctimasiuma
maji tirmjma. Yucrema gaware
cmesotri waja yicari coama. Antiguamente
tenan ollas hechas de barro, pero ahora hacen
riitjabetire rioburuuri
236 Eduria & Barasana Espaol
negocios con los blancos y todos tienen ollas de
aluminio.
V. sot, cmesot, rujasot.
riitjabetire [ii.th.beti.e] E, [ii.th.beti.e] J
v.i. tener flujo de sangre, hemorragia, sangrar
sin cesar. ej. i icgjre i jaataaria cmiro
ire riitjabej ti. l tuvo flujo de sangre en la
herida que haba cortado en la pierna.
ej. Riitjabeti ctiamo soo. Ella no cese de
sangrar. / Ella tiene una hemorragia. V. riire.
Rya [ii.d] inan. cao, afluente del cao Tat.
rijaarii, rijaario [ih..i.i]E, [ih..i.i] J
s.v.m., f. l que muri, ella que muri; cadver.
ej. na aaro rocaj, i aamasiriire, rijaariij
ire bjayujar na. Ellos encontraron el cadver
de l ro abajo de la casa de ellos.
sinn. bajirocarii.
rijaarii wti, rijaario wtio s.v.m., f. espritu
de un muerto, una muerta (que est en la
regin de los vivos). ej. Rijaario wtio, Oco
waaya, soore yiyuju, catigojare. Dicen que el
espritu de una mujer muerta dijo a ella: Traiga
agua! pl. rijaariar.
rijacoare [ih.ko..e] E, [ih.ko..e] J v.i.
morir. ej. Rijacoasuju i. Dicen que l se muri.
sinn. bajireare, bajirocare, rijaweore.
antn. catire. V. rijare.
rijag, rijago [ih.] E, [ih.] J s.v.m., f. el
enfermo, la enferma (persona enferma).
V. rijare, rijarii.
rijaquedig, rijaquedigo [ih.kedi.] E,
[ih.ke di.] J s.v.m., f. l, ella que ha
desmayado, o ha sufrido un ataque cardaco o
al corazn, derrame cerebral.
ej. Rijaquedigre ire co yigadiato! Que
venga el enfermero a tratar al que se desmay.
pl. rijawjar. V. amarijaye rijag, amasjo
rijag.
rijaquedire [ih.kedi.e] E, [ih.kedi.e] J v.i.
desmayarse, sufrir ataque cardaco o al
corazn, derrame cerebral. ej. i aaro gajane,
rijaquedicoami i. l se desmay de repente.
V. amarijaye, rijare.
rijaquedise [ii.ih.ke di.se] E, [ii.ih.ke di.se] J
s.v.inan. desmayo, ataque cardaco o al
corazn, derrame cerebral. ej. i rijaquedisere
acari, co yirimasre jiib y. Al ver el
desmayo de l, yo solicit al enfermero.
V. amarijaye, rijare.
rijare [ih.e] E, [ih.e ] J v.i. enfermar, estar
enfermo, ponerse enfermo, enferma. ej. Bto
rijaja y. Estoy muy enfermo. V. rijaye,
rijacoare, rijaquedire.
rijarii, rijario [ih.i.i] E, [ih.i.i] J s.v.m., f.
l, ella que se enferm (uso: dicho cuando el
hablante no testific el estado del enfermo).
ej. Buuruari rijarii aati m? Usted ha
enfermado de sarampin? pl. rijariar.
rijaweore [ih.we.o.e] E, [ih.we.o.e] J v.t.
morir antes del marido o ser querido (habla
tambin de mascotas). ej. Mini y
ecaboacac, bto y maig yre
rijaweocoacami. El pjaro que yo haba criado, y
tanto que yo mezquinaba, se haba muerto.
V. bajireare, bajirocare, rijacoare.
rijaye E [ih.de], ase J s.v.inan. enfermedad,
epidemia, peste. ej. Rijaye ctir masa
ejamasima. Gente enferma lleg. (lit. Gente que
tiene una enfermedad lleg.) sinn. ruj sjo.
V. rijare.
rijaye ctire E, ase ctire J tener
enfermedad grave, estar enfermo a largo plazo.
ej. Daquegjne rijaye cticoasoadirii aari
bto rijargami. Siempre est muy enfermo
porque haba tenido una enfermedad grave que
empez desde su niez. V. rijare.
rijaye maataase E, ase cmotaase J
vacuna. ej. co tuajuure cojo wme mee rijaye
maataase aaja. Vacunas sirven para prevenir de
muchas enfermedades.
rijere [ihe.e] E, [ihe.e] J v.t. exprimir (con las
manos masa de yuca brava, limn). ej. Cjoa
rijecari, wai sot sacama na, cuma yir. Al
exprimir la masa de yuca brava, ellos la
ponen/echan en la olla de pescado para hacer
muica de pescado. ej. Wirimoare yijesurecari
rijejioya. Corte y exprima los limones.
rijoa J V. rjoa E.
rijoacooro J V. rjoacooro E.
rijobadia J V. rjobadia E.
rijotacajero J V. rjotacajero E.
rijotjoroa [iho.tho o] an.s.plural tatuyos
rijotjoroa (clan del grupo indgena tatuyo
que vive en el centro de la selva). ej. Sna
wmeri aaja: Jmoa, jetari sna, rijotjoroa.
Los nombres de los grupos tatuyos son: 1dmou
musu, jetur snu, rjotdjorou.
sing. rijotjoroag, rijotjoroag. V. sna.
rio pospos. delante de, frente a, enfrente de.
V. rioja, yosorio.
soje rio [sohe.io] E, [sohe.io] J enfrente de la
puerta.
rioa J V. rioga E.
rioburuuri [io.buuu.i] inan.pl. barros, granos
(en la piel de la cara). ej. Qunaro mani rioa
coebetijama, rioburuuri budicaj. Cuando no
lavamos nuestras caras bien, salen granos/barros.
sing. no hay singular. V. buruse, rujaburuuri.
rioga rique
Eduria & Barasana Espaol 237

rioaga E, rioa 3
cara
rioga E [io ], rioa J [i o] inan. cara. ej. Wee
sotre cabe yicari, i ejarone i rioaj
wareyuju soo. Ella sac la pintura negra y
cuando l lleg, manch su cara. ej. Rioari
tasacama, gnae rca. Ellos pintan la cara
con carayur (lit. las caras).
riojo [ioho] mod. (ser/estar) derecho, derecha;
recto, recta. ej. Riojo wasa. Vyase derecho.
ej. Roberto, i rica jeare, riojone gnica
cjiuju. El brazo fracturado de Roberto estaba
colgando recto y girando.
riojo gotire decir la verdad. ej. Riojo gotiya
m. Dime la verdad.
riojo uure apuntar (cerbatana, escopeta).
ej. Riojo uuri mani jearuajama, qunaro
sacaj. Cuando apuntamos bien no fallamos
matar.
riojoagajaca E [ioho...hk], riojocata J
inan. lado derecho del brazo o pierna.
sinn. riojojacat, jaamasirijacat.
V. gcocata.
riojocata J V. riojojacat E.
riojojacat E [ioho.hkt], riojocata J
[ioho.kt] inan. lado derecho, la derecha
(direccin). ej. Riojocata wasa. Vyase a la
derecha. ej. Y papera ucajama, riojojacata
rine ucariawacare cocari ucargaja y.
Siempre utilizo la mano derecha para escribir.
sinn. jaamasiricata, riojoagajaca.
V. gcocata.
rioja [wii.io.h] E, [wi.io.h] J pospos. al
frente de. ej. Soje riojare aaja jetaga. El
puerto queda al frente de la casa. ej. Ya cniri
wii riojane aam, ya babar na cniri wii.
La casa donde durmieron nuestros compaeros
qued al frente de donde dormimos nosotros.
V. rio.
rione foco restrictivo solamente, nicamente (uso:
ocurre despus de un sustantivo o
pronombre, por ejemplo: Ii rione solamente
l). ej. Saia rione wejesami. l cogi
nicamente peces siluros. ej. M masu rione
yicari, yaja m yiyuju ija. l por su parte
dijo: Al hacerlo usted mismo/solamente usted,
dices esto. sinn. rine.
Ina rione [i n.io.ne] solamente ellos.
riore [io.e] E, [io.e] J v.t. preocuparse (por
alguien), echar de menos a. ej. Y manajore
bto rioaja y. Estoy muy preocupado por mi
esposa. ej. Daquegaca aari, i jac rca
aar, bto rioami. Por ser nio y querer estar
con su padre, l se echa de menos a su padre.
sinn. toarejaire. V. godo ctire.
v.caus.dep. hacer sangrar (uso: despus de
otros verbos). V. jaariore, tuajuuriore, rire.
rore [io.e] E, [io.e] J v.t. prender, encender
(fuego, candela, fogn). ej. Jea bojega,
tdieja, jeame rocari, sot mijeomi. Al
regresar de rajar lea, l prendi el fogn y puso
la olla.
rioweca [io.we k] inan. frente. ej. Rujamaari
tasami, riowecare. l se pint la frente con
rayas.

rique
caloche
rique [ike] an. caloche (pez con rayas negras,
comestible). Sternopygus macrurus, Eigenmannia
virescens. ej. Riagari jiyasere aacama riquea.
Yoer aacari, rt mana aacama. Bariar
qunar aacama. Los caloches viven en los
caitos. Son largos, sin escamas, y buenos para
comer. ej. Riquema juaariaya i rijaro a, ire
mire aacaj ti. Se pesca al caloche usando
barbasco en los caitos. V. bosio, jc,
rujajcorosmiri, sijiru, yeru jro.
rique dram an. especie de caloche (pez
comestible, ms pequeo que el rique y con
las rayas ms notables). pl. rique dra.

rise
boca
rise rIamas, rIamaso
238 Eduria & Barasana Espaol
rise [ise] inan. boca. ej. M rise yaaya.
Dicaja mre jniati ti? Abra la boca. Cul
(diente) le duele? V. apn. dibujo del cuerpo,
pez.
rise t joa inan.f.n.esp. bigote. ej. M rise
t joare wrareacaa. Afitese el bigote.
risebedo [ise.bedo] E, [ise.bedo] J inan. jeta de
pez, borde de la boca. ej. Eyaro risebedo
cticami risewetero. El pez jurajura tiene jeta
ancha.

risewetero
jurajura
risewetero [ise.weteo] E, [ise.weteo] J an.
jurajura (reg. especie de pez comestible,
parecido al siluro pero no tiene barbillas; tiene
piel negro con vientre blanco). ej. Bto
caroj aacami risewetero. Ruuriamaa rca,
yojoarne mani ruuwejejama, bacami. El
jurajura se encuentra en el fondo del ro. Come
nuestro anzuelo cebado con la sardina yojourd.
ej. Gjer wai rtoro rise eyag aacami
risewetero. To bajicari, i rise taca caje
cticami. El pez jurajura es el pez que tiene la
boca ms ancha que los otros peces (el pez
jetn). Y tiene sus ojos muy cerca de su jeta.
V. sai.
risoore [isoo.e] E, [isoo .e] J v.t. tener asco,
basca, nusea, ganas de vomitar. ej. Wai
catirre qunaro roaaiomenane mani
bajama, bto risoore aacaj. Cuando uno
come pescado medio cocinado, a uno le da ganas
de vomitar.

ritiro
cuco ardilla, cuco buchinegro, piscua, arditero
ritiro [itio] E, [itio] J an. cuco ardilla, cuco
buchinegro, piscua, arditero (especie de
cuclillo, comestible, no es criado por la gente).
Piaya cayana, Piaya melanogaster. ej. Ritiroma
diroare bacami. Sagne aacami. Tiri, tiri,
tiri yicami, i agjama. El cuco come
saltamontes. Es rojo. Si canta, dice: Tr, tr,
tr.
riyamaja [id.m h] E, [id.mh ] J
an.s.plural grupo tnico entre los cubeos.
ej. Riyamajagre manajo cticami y t. Mi
cuado tiene esposa cubea. sing. riyamajag,
riyamajag. V. bjoroa.
rIa [i] an.pl. nios, hijos, cras. ej. Soo rare oca
jedigo yamo. Ella est hablando a sus hijos.
ej. Nocrc ra ctiati m? Cuntos nios
tiene Ud.? ej. Jetasi, i rare na bjajama,
nare ecacama. Cuando la gente encuentra las
cras del curi, las saca para criar. V. ramasa.
inan.s.de masa, semen, esperma.
rIa cti bjre tener muchos hijos. ej. Y
ra manicaro, ra cti bjaja m yig, i
bedeore soore tudyuju. l regao a su hermana
menor (por envidia) dicindole: Mientras yo no
tengo hijos, usted ha producido muchos
(demasiados).
rIa ctire tener beb, dar a luz. sinn. mac
ctire, rica jaajeare, sca core.
rIa mag, rIa mag s.v.m., f. persona de
mayor edad sin hijos (masculino, femenino).
ej. Stiriose aaroja, i ra manijama. Beero
bajirotire toacari, ra ctiroti aaja. Ra
ctigrema i rane ire ejarmoorarma.
Sera muy triste no tener hijos. Es mejor pensar en
el futuro y tener hijos para que puedan ayudar a
uno. pl. ra mana. V. mac mag.
rIa sare (estar) embarazada, (estar) encinta.
ej. Ra sag aamo soo. / Gda aamo soo.
Ella est embarazada. / Ella est encinta.
sinn. gda aare, mac sare, sca sare.
rIajedo J V. ratobe E.
rIamasa [i.ms.] E, [i .ms.] J an.pl. nios,
hijos. ej. Ramasa, mame bcarre qunaro
ecaroti aaja. Toca alimentar a los nios bien.
ej. Ramasare rojosene nare yi iorguju.
Dicen que ella les daba a los nios una bebida
mal preparada. sing.m. ramas, sing.f. ramaso,
f.pl. rarmiri nias, pl. posesivo y ramasa
mis hijos y los hijos de mis hermanos. sinn.
mac mesa. V. ra.
rIamas, rIamaso [i.ms.] E, [i.ms.] J
m., f. 1 hijo, hija. pl.m. ramasa, pl.f. rarmiri.
sinn. mac, maco.
2 nio, nia. ej. Bto ti qunajare, ba
wariqunaamo adio, ramaso. A esta nia le
gusta mucho comerlo porque est muy bueno.
sinn. daqueg.
rIarmiri rImarone
Eduria & Barasana Espaol 239
rIarmiri [i.o mi.i] E, [i.omi.i] J f.pl. hijas,
nias. ej. i rarmiri, idiar aama na. Hay
tres hijas de l. / l tiene tres hijas. V. ra,
ramasa.
rIase [i.se] v.i. ser fuerte (veneno).
ej. Waibcr sare rma bto rase qunor
aama gjer masa. Algunos pueblos fabrican
veneno fuerte que sirve para la cacera. antn.
rma rabeti. V. rma.
rIatobe E [i.to be], rIajedo J [i.hedo] inan.
nido de cras de pjaro. V. rujatobe.
rIine foco restrictivo slo, solamente, nicamente
(uso: ocurre despus de un sustantivo o
pronombre, por ejemplo: Ii rIine slo l).
ej. Ya rine moacaj ya. Solamente nosotros
trabajamos. ej. i rine to bajiro bajig aauju.
l fue el nico que fue as. ej. No yigo y
rinere yujirotiati? Por qu me haces despertar
a m sola? ej. Yeeri yucriaca ti rujagoose,
mariyucri rine ryaja. Los rboles corticos
se hundieron, y se quedaron solamente los rboles
altos. ej. Wana rine ejarsa ya yicatoj
ejacoacaj. Viajamos solamente hasta donde
comprometimos llegar. ej. Wana rine
ejacoacaj ya. Viajando sin cesar, llegamos.
ej. Ya watoa rine wacama na. Ellos iban en
medio de nosotros. sinn. rione.
Ina rIine [in.ii.ne] E, [in.i.ne] J solamente
ellos.
rIjire [ihe.e] E, [ihi .e] J v.i. piar, chillar
(hecho por pjaros cuando estn pequeos).
ej. Minia ra mame wejeraca na aajama,
bto rjicama, bcanaj rji tujacama. Cuando
los pjaros son recin empollados/criados, pian
mucho. Dejan de piar cuando estn grandes.
rIjoro [ihoo] adv. antes. ej. Ya wai
juaarotirm, rjoroaamire bto yre
cniocaj. Tuve mucho sueo la noche antes del
da en que nosotros fuimos a barbasquear
pescado. ej. na rjoro wadi, wiij ejacoadicaj
y. Yo llegu a la casa antes de ellos.
rIjoro ctire ir adelante. ej. Maa wariarore
masig aari, ine yare rjoro cti wacami.
l iba adelante porque ya haba conocido la
trocha. V. aasose.
rIjoroagaami E [ihoo... mi],
rIjoroaami J [ihoo..mi] la noche
anterior. ej. Rjoroagaami wai juaag y a
ami ctise bto yre cniocaj. To bajiro ti
bajijare, jg wa, cnicoacaj y, wai
sesore mee. Puesto que barbasque toda la noche
anterior, me dio mucho sueo. Y por eso me
guind la hamaca y me acost sin ahumar a los
pescados. V. ami.
rIjoroja [ihoo.h] E, [iho o.h] J pospos. por
delante, enfrente de.
rIma [im] inan.s.de masa 1 veneno.
ej. Waibcrre sabaar, rma sibiog,
wacoasuju i. l se fue a condensar veneno para
la cacera. V. rase.
2 curare. ej. Buya tne gajano, rma tuucama
na. Cuando terminan de envolver los dardos
(flechas) con algodn de monte, untan curare en
el extremo de cada dardo.
rIma budise v.i. oxidarse. ej. Y jeab, rma
budicoasuja. Mi escopeta se oxid.
s.v.inan.s.de masa, oxidacin, orn,
herrumbre. V. cme.
rIma jeore [i m.he.o.e] E, [im.he.o.e] J
causar morir (peces, hecho por los
pensamientos del pay). ej. Ejomisi rma
jeorotig bajicami, wai na rijaroti, ire
baserotig. (Antes de barbasquear), l fue donde
el pay para pedirle que causara la muerte de los
peces. V. juaare, wai juaare.
rIma rIabeti [im.i.be.ti] inan.s.de masa
veneno que no es fuerte. ej. Mee! Ado bajiro
bajiboame! Rabeti rma cog yre yib
m yiyuju i. l dijo: Ahora se d cuenta que
usted se equivoc en decirme que yo no tena
veneno fuerte. (nota: Habla del hroe Wurm,
despus de haber envenenado a la mujer Yuo.)
ej. Rma sibiorimasa gjerma rase yi, rabeti
yicari, sicama. Algunos de la gente que hacen
veneno (para cazar animales) dan veneno fuerte y
otros dan veneno no tan fuerte. antn. rase.
rImabj [im.b h] an. especie de araa
(venenosa). ej. Cnig aacami rmabj. La
araa rmubj es venenosa.

rIma diro
especie de saltn, saltamontes
rIma diro [im.dio] an. especie de saltn,
saltamontes (incomible). ej. Rma diro,
moigne aacami. No bojarone aacami.
Barii mee aacami. El saltn rmu dro es de
color gris. Vive dondequiera. Es incomible.
rImaji [im.hi] an. especie de escarabajo.
ej. Smegne aacami rmaji. El escarabajo
rmujd es verde. pl. rmaji.
rImarone [imo.ne] E, [imo.ne] J adv.
simultneamente, exactamente, precisamente
(en el mismo momento). ej. Rtiari rmarone
RIma gta roare
240 Eduria & Barasana Espaol
waibcr ejaboacama na, to wecaj.
Samasibeticaj y. En el momento de
oscurecer, llegaron unos animales arriba (en los
rboles), pero no pude cazarlos. V. cojocaane,
tirmarone.
adi rImaroacane ahorita, inmediatamente (en
el mismo momento). ej. Adi rmaroacane mre
queti gotidagag yaja. Ahorita mismo voy a
contarle el cuento. ej. Y dicionario moag
waroto rjoro, adi rmaroacane bare
roagoago yaja. Antes de irme a trabajar con el
diccionario, ahorita/en este mismo momento voy
a preparar la comida. V. yucaca.
RIma gta [im..t .] inan. cerro
mitolgico de 3moria. V. gta.
RIma wese [im.wese] inan. cerro mitolgico
de 3moria. V. gta.
rIma yua [im.du] E, [im.du ] J an.
especie de lagarto. ej. Gaseroare bag
aacami rma yua. La especie de lagarto jecu
yuu come cucarachas. pl. rma yua. V. yua.
rIne [i.ne] E, [ii.ne] J coletilla interr. verdad?
ej. Adirm 26 aati, rne? La fecha de hoy es
el 26, verdad?
rIni [ini] E, [ini] J inan.pl. hojas espumosas de
algunas matas o arbustos (utilizadas para lavar
la cara). ej. Jairo wme ctiaja na rioa coese:
Jatuji rni, sioro rni, beori, gajeye jairo wme
ctiaja. Las hojas espumosas que se utilizan para
lavar la cara son de muchas clases/cada mata
lleva un diferente nombre como: 1utuj rn,
soro rn, beor y muchos nombres ms. sing. no
hay singular. sinn. rniju. V. beori, ju mta,
jatuji rni, meca rni, rni, sgure, sioro rni.
rIniju [ini.hu u] E, [ini.huu] J inan.f.n.esp. hojas
espumosas de algunas matas, arbustos o
rboles (utilizadas para lavar el cuerpo).
sing. rnijuro. pl. rni, rnijurori. sinn. rni.
V. rni, rujajuro.
rIni [ini.] E, [ini.] J inan. especie de mata o
arbusto (cuyas hojas espumosas son usadas
para lavar la cara). ej. Rni aaja macarocaj,
ju mtaric, rujawii yuuriju cti. Tire wra
wadi, riaga rojaeja, tire sgu, mani rujre coe,
mani rijoare qune coe, yire aaja rni. Los
arbustos rn se encuentran en la selva. Son
arbustos que tienen hojas pequeas de muchas
formas. Se raspa (la cscara/corteza), (y al llegar
al puerto) se frota, y se utiliza para lavar el
mugre (de del cuerpo). pl. rni yucri. V. rni.
rIti [iti] E, [iti] J inan.s.de masa carbn. ej. Wese
soero jdo, jairo rti aaja. Despus de quemar
la chagra, queda mucho carbn.
rIti yaase E, rIti yoose J s.v.inan.s.de masa
brasas, rescoldo. ej. Rti yaase juawadiri, jeame
roya. Traiga brasas para prender el fogn.
ej. Jjbsaaca wacoasuma. Rti yoocaja
maji. Seguramente salieron hace poco. Las brasas
todava arden. V. jse.
rIti [iti.] E, [iti.] J inan. especie de rbol
maderable. ej. Yuc aacaj ti, rti wme
cti, macarocajre. Wii toorar tire
yijecama. Rt es un palo que existe en la selva.
Asierren ese rbol para el encierro de la casa.
pl. rti yucri.
roacog, roacogo E [oko.] s.v.m., f.
1 un feo, una fea (animal, persona). ej. Y
maco roacogo, eri jaigo aamo. Mi hija est
fea. Necesita baarse. sinn. baig.
2 un malo, una mala (animal, persona).
ej. Y mac, roacog aami. Yre
cdibeami. Mi hijo es malo. No me obedece.
ej. Roacor aama na. Ellos son malos.
ej. Roacoro, gasero, rca saami
najutobejre gnasag. Una cucaracha est
metida en la canasta contaminando el casabe.
pl. roacor. sinn. baig, bog, rojog,
rojose yig, qunabec. antn. qunag.
roacose E [ok o.se] v.i. 1 (ser/estar) mal,
malo, mala. sinn. baise, rojose.
2 (estar) feo, fea (comida y otras cosas).
ej. Bare roacose aasere barabeaja. No
quiero comer esta comida tan fea. sinn. baise,
bose, rojose. antn. qunase.
roacose stire E, teose stire E, J v.i. oler
mal.
roag [o.] E, [o.] J m. luna llena,
plenilunio. sinn. muiju roag.
roaaiore [o. i.o.e] v.caus. cocinar bien.
ej. Bare roar qunaro roaaiocaroti aaja.
Al preparar comida, hay que cocinarla muy bien.
V. asiaiore, aise, roare.


Roago yamo.
Ella est cocinando.
roare [o.e] v.t. cocinar (en agua). ej. Sme
roariar rocasare
Eduria & Barasana Espaol 241
roago yamo. Ella est cocinando la carne de
paca. V. bare roariawii, bia buere, gatere,
roaaiore, sesore, soere.
v.i.dep. al agua (uso: despus de otro verbo).
V. rocaroare, jatirocaroare, warocaroare.
roariar [o.i..] E, [o.i..] J s.v.inan. olla
para cocinar (comida en agua). V. rujar.
roca pospos. ro abajo. ej. Gtajoero roca yujaboa,
tdimni wadi, majacaj y. Fui ms abajo de
la cachivera, hasta all me devolv. Cuando llegu
al puerto, me arrim.
o roca [oo.ok] E, [o o.ok] J all ro abajo.
rocabiore [ok.bi.o.e] E, [ok.bi.o.e] J v.t.sing.
golpear abajo con un palo (para aplanar el
piso). ej. Sitare qunaro rocabioya m. Golpee
bien la tierra (para aplanar el piso).
V. cdabiore, rocare, rocasuare.
rocacure [ok.ku u.e] E, [ok.ku u.e] J
v.t.sing. tirar al suelo (una cosa). ej. Gta bto
ti rcjare mimoboa rocacucami. l alz
la piedra, pero como estaba tan pesada, la tir al
suelo. pl. reacure.
v.i.sing. caerse al suelo, aterrizar, toque del
avin con la pista en un aterrizaje.
ej. Aga! Rocacucoaja. Huy! Me ca.
ej. Quedirocacucoaj y. Me ca al suelo.
ej. Wrica maa gajaj rocacu, mara wab
ti wrica. La avioneta toc con la punta de la
pista y se corri/se rod por la pista.
pl. reacure. V. rocare.
rocaejore [ok.eh.o.e] E, [ok.e h.o.e] J
v.t.sing. alcanzar a derribar con algo tirado.
V. rocare.
rocajataro E [ok.hto] inan. caja tejida
(utilizada para guardar las plumas de la danza
y otros ornamentos). ej. Jejejune qunouma,
rocajatarore. Ti jatarojre sacaj maja joa,
basar na cose jediro. Tejen la caja
rocujuturo de las hojas de ramo. Esa caja
contiene plumas y todos los ornamentos de la
danza. sinn. maja joajata.
rocajataro E, yucurca J inan. bal, caja de
madera. sing. rocajataro. pl. rocajatari,
rocajatarori. sinn. yucrca.
rocajna [ok.hn] E, [ok.hn] J an.s.plural
tuyuca (grupo indgena). sing. rocajnag,
rocajnag. V. Mio buuro.
rocajuure [ok.huu.e] E, [ok.huu.e] J v.t.sing.
tirar (lanza, arpn y hacerlo apualar una
cosa). ej. Cmewacane rori sareri cog
aari gsore ire rocajuusacacami. Puesto que
tena un arpn, l lo tir y mat el cachirre.
V. rocare, sareriaro, wai sareri, wai sareriaro.
rocajuuriaro [ok.huu.i ..o] E,
[ok.huu.i..o] J s.v.inan. lanza (uso: lengua
tradicional, indgena). V. sareriaro, wai
sareriaro, wai sareri.
rocamore [ok.m.o.e] E, [ok.m.o.e] J
v.t.sing. tirar para arriba (una cosa). ej. Y
rtoro wecaj rocamotmami. l me gan
tirando arriba. / l me gan el tiro arriba.
V. rocare.
rocaqueore [ok.ke.o.e] E, [ok.ke.o.e] J
v.caus.sing. arrojar, derribar desde arriba para
abajo (una cosa), varear (una fruta de un
rbol). ej. Tojne jesarii rocaqueocaa.
Arrjelo (pjaro matado) desde all (arriba en un
rbol). V. jidiqueore, quedire, rocare.
rocare [ok.e] E, [ok.e] J v.t.sing. 1 pasar,
tirar, lanzar (pelota); arrojar, botar (una cosa).
ej. Adoj guaro yre rocasia! Pseme rpido!
ej. Y yaaga waria, ti qunabetijare
rocacam. Yo bot mi linterna porque no serva.
pl. reare, reabatoore.
V. rocacure, rocacure, rocajuure, rocamore,
rocaqueore.
2 pilar, golpear, machacar o machucar (pilar).
ej. Caj rocag yami. l est pilando coca. V. caj
rocare, rocataare, rocatuure.
3 destruir (una cosa, como casa). ej. Bcwiire
cagueroca yicari, mama wii bag yimi. Al
destruir la casa vieja, l est construyendo otra.
4 divorciar a, divorciarse del cnyuge.
V. manaj rocare, manajo rocare.
rocari [ok.i.] E, [ok.i.] J s.v.inan. palo
para pilar, machacar (nueces, carne). ej.
Rotojuriane rocari qunocama, waire,
waibcre, mecare rocabaarar. Ellos hacen
un instrumento del rbol mirapiranga para pilar
pescado, carne y termes. V. caj rocarii, caj
rocari, cmua rocari.
rocaroare [ok.o.e] E, [ok.o.e] J v.t.sing.
tirar al agua (una cosa). ej. Riaga t
rjamni waajaro yir, yaire mirocaroaya.
Tire al perro al agua para que se vaya por la
orilla. pl. rearodere.
v.i.sing. tirarse al agua (una cosa, una
persona). ej. Guaro rocaroacoasa! Rpido!
Trase al agua! ej. Rocaroarobe yig, jaca
jab y. Yo cruc el puente gateando sobre el
tronco para no caerme al agua. pl. rearodere.
V. rocare, warocaroare.
rocasa ajeria [ok.s.he.i.] E,
[ok.s.he.i.] J s.v.inan. bsquetbol.
ej. Rocasa ajeriare na ajejama, bto jaticama
na. Cuando juegan bsquetbol, saltan mucho.
V. ajeria.
rocasare [ok.s .e] E, [ok.s.e] J v.t.sing.
rocasayujare roe
242 Eduria & Barasana Espaol
botar, echar en un hueco, olla, etc. (una cosa).
ej. Gojej cmerajere rocasacaa. Bote la lata
en el hueco.
pl. reasare.
v.i. 1 entrar en algo. ej. Juticgjma,
bujua totine rocasacoasuju i. Inmediatamente
despus de disparar, l entr la cerbatana. (nota:
Estaba escondindose.).
2 ponerse, caerse (el sol, tambin utilizan para
la luna cuando desaparece en el oeste).
V. muiju.
rocasayujare [ok.s.duh.e] E,
[ok.s.duh.e] J v.i. pasar una cachivera
yendo ro abajo por un lugar de arrastrar la
canoa. ej. Ria cmurijoeroma rocasacayujare
aacaj. Ru cmurjoero es una cachivera que
es fcil de pasar en canoa. V. rocare, sare.
rocasuare [ok.su .e] E, [ok.su.e] J v.t.sing.
1 pisar, pistar, apretar con palo (tierra al base
de postes, faria en una canasta). ej. Botare
rgo gajanocari, sita tuusa rocasuacama
bota Wrerobe yir. Cuando terminan de
poner los postes, echan tierra y la pisan con un
palo. ej. Naju gatere sag, qunaro rocasuaba,
Rcro ejato yig. Al empacar la faria,
pstela con palo para que quede apretada.
V. rocabiore.
2 perder una cosa entre algo. ej. Y guirore
rocasua yayiocami. l tir mi peine en el
basurero y lo perdi.
3 acompaar al hombre en la danza (bajar
cabeza y subir debajo del brazo del hombre
para entrar en la danza, hecho por la mujer).
V. miroca sudire, ejasuare, rocare.
rocataare [ok.t.e] E, [ok.t .e] J v.t.sing.
herir con una cosa cortante, pegar abajo y
cortar (una cosa). ej. Goje coa aaca yig, sita
sarerearia coorone y gbore rocataacam
y. Yo her mi pierna con una pala cuando
estaba abriendo un hueco. ej. Basa tja gajano,
tdi basa, busuroto rjorone soore gbo
rocataayuju i. Bailaron, terminaron, bailaron
otra vez en la madrugada, y l le machuc el pie
de ella. V. rocare.
rocatuure [ok.tu u.e] E, [ok.tu u.e] J v.i.
1 llegar hasta, llegar al lado de (una cosa,
persona, animal). ej. Jaasure rocatuucacaj
maaj. Alcanc rozar hasta el camino.
ej. Cmuaj baarocatuu ejaboayuju i. Ti
juetmajare, no bajiro yimasibesuju. Aunque
alcanz nadando hasta la canoa, la corriente lo
llev (no pudo entrar y la corriente lo llev).
2 arrimar (canoa). ej. Ya rocatuuse rcane
jr masa bocaroadicama. Apenas cuando
arrimamos la canoa, la gente vino a recibirnos.
V. tuure.
rocawaare [ok.w .e] E, [ok.w .e] J
v.t.sing. tirar y quebrar (una cosa).
ej. Gjaboco riare mir, rocawaacami. l sac
el huevo y lo tir, quebrndolo. pl. reawejere.
V. ware.
v.i.sing. caerse y quebrarse, partirse (una
cosa). ej. Wsoa, rocawaacoaj ti. Al caerse, el
vansoco se quebr/se parti. pl. reawejere.
V. grocare, rocare, ware.
rocayoore [ok.doo.e] E, [ok.do o.e] J
v.i.sing. colgarse con la cabeza hacia abajo
(hecho slo por el murcilago). V. oso
rocayoore.

roe
lora gavilana
roe [oe] an. 1 lora gavilana. Deroptyus
accipitrinus. ej. Roema, majare bajig
aaboarine, i joaja bto smese aacaj. To
bajicari majare rjabsag aacami, yuc
ricaare bag. i agjama, Sr, sr sr
yicami. La lora gavilana es parecida al
guacamayo rojo pero tiene plumas verdes y es ms
pequea. Come todas las clases de pepas. Cuando
canta, dice: Sr, sr, sr. V. maja.

roe
tarira, dormiln, guabina, perra loca
2 tarira (bras.), pez dormiln (reg.), guabina,
perra loca (especie de pez que duerme por el
da y se come otros peces por la noche,
comestible y ms grande que el agua dulce
guarac, se encuentra en el ro Pir-Paran).
roe iguia rojore
Eduria & Barasana Espaol 243
Hoplias malabaricus. ej. amire macabaacami
roe. marema saaro orocaj caacami.
Yojoar rca amij siayoog, ire sare
aacaj. i rii watoajre bto waca jaig
aacami. El tarira anda por la noche. Durante el
da se acuesta abajo de races. Para pescar se
utiliza un sedal atado por la noche y cebado con
una sardina. Tiene muchas espinas en su carne.
ej. Wai wejere jacase, rore rca siayoore
aacaj, roere mani sarajama. Para poder
coger el pez dormiln necesita anzuelos grandes y
empatados. ej. Roema jaig aacami. uma
qujiaca bsa aacami. El tarira es ms grande
que el agua dulce guarac. V. jaasai, u, yuc
roe.

roe
especie de hormiga
3 especie de hormiga (parecida a la hormiga
conga o yanave pero no pica tan duro,
incomible). ej. Jetare bajigne aacami.
Bajiboarine i toajama, jeta cro jnibeticami.
La hormiga roe es parecida al yanave. Pero,
cuando pica, no duele tanto como la picadura del
yanave. V. jeta.

roe iguia
especie de sardinas
roe iguia [oe.ii] an.s.plural sardinas roe iguia
(especie comestible y tiene escamas blancas).
ej. Roe iguia yojoaraca aacama, botise rt
ctiraca. Los pescaditos roe guu son sardinas
muy pequeas. Son cubiertas de escamas blancas.
sing. roe iguiam. V. yojoar.
roe toa [oe.to ] E, [oe.to ] J inan.f.n.esp. frutas
ivapichunas roe toa (ger. comestibles).
sing. roe toa. pl. roe toa, roe toari. V. to.
rjaare [oh.e] E, [oh.e] J v.t. maldecir,
hacer brujera, maleficios; matar por hacer
brujera. ej. Rojog aami cmu rjaag. Uno
que hace maleficios/brujera es un hechicero
malo. ej. Soore ra rjaayujar na, Ra
ctibetoato yir. Ellos hicieron brujera (lit. a
sus nios) para que ella no tuviera hijos.
sinn. oco rjaare. V. rjaareare, rojare,
siarojaare.
rjaareare [oh.e.e] E, [oh.e.e] J
v.t.pl. matar (a otros por medio de la brujera y
el poder del pay). ej. Sgri tirmj
aamasiriar, cmua, masare rjaarear
aamasiujar. Yucrirema manibsaama.
Algunos pays de nuestros antepasados mataron a
otros por medio de brujera. Hoy en da el nmero
de tales personas ha disminuido. sing.
rjaarocare. V. oca botiore, rjaare.
rjaarocare [oh.ok.e] E, [oh.ok.e] J
v.t.sing. matar (a uno por medio de la brujera
y el poder del pay). pl. rjareare.
V. oca botiore, rjaare.
rojaejare [oh.eh.e] E, [oh.e h.e] J v.i.
bajar una loma y llegar al ro. ej. Ya rjoro
wadicama. Riagaj rojaejacari, yoaro yare
yuu aauma na. La gente que vino antes de
nosotros lleg al ro y nos esper por un largo
rato. ej. Rojaeja, gua, mni, cmua siatujo,
majacam y. Baj al puerto donde me ba.
De ah me embarqu nuevamente a la canoa y
sub hasta el otro puerto donde at la canoa y
sub hacia la casa. V. rojare.
rojare [oh.e] E, [oh .e] J v.i. bajar loma.
ej. Wii marto, roja, wacaj ya, jetaga
waisica jasarimaare. Pasamos corriendo por la
casa, bajamos la loma y seguimos por el sendero
que lleva ms arriba del puerto. V. gmerojare,
majare, rjaare, rojaejare, rujire.
rojariamaa [oh.i..m] E, [oh.i..m] J
s.v.inan. camino que baja al puerto. ej. Buuro
maro aacaj, Toara rojariamaa. El camino
que baja a Touru pasa por una loma muy alta.
rojog, rojogo [oho.] E, [oho.] J s.v.m., f.
1 un malo, una mala (animal, persona).
ej. Y mac, rojog aami. Yre cdibeami.
Mi hijo es malo. No me obedece. sinn. baig.
2 un feo, una fea (animal, persona). pl. rojor.
sinn. baig, bog, roacog, rojose yig.
antn. qunag.
rojore [oho.e] v.t. poner al suelo, colocar al
suelo, bajar, dejar por debajo (canasta, olla,
banco). ej. cmu rojore. colocar los bancos para
visitantes. ej. Soo cjiro aroca wee sot rojo
yuuyuju soo. Ella coloc una olla con tinta negra
debajo de la hamaca y se acost a esperar.
ej. Rojoya m mari jiibre! Baje la canasta
rojose roticure
244 Eduria & Barasana Espaol
(que est cargando)! V. mirojore, rocacure.
rojose [oho.se] E, [oho.se] J v.i. (ser/estar)
malo, mala, mal. ej. Rojoriwii ti aajare, ti
wiire basabeama. No se utilizan sta casa para
la danza porque est mala. ej. Rojocoasuja ti
(radio). Evidentemente se da (radio).
ej. rojorica (naranja). (naranja) daada.
sinn. baise, bose, roacose. antn. qunase.
rojose cjiriare tener pesadilla, sueos raros o
malos. sinn. cjiriare maawisiabsare.
rojose tmore, rojose tmore sentir
sufrimiento, sufrir. ej. Rojose tmom y.
Jota judicari, quedicari, no bojase rojose
tmocari, yire aaja. Al espinarse, caerse o
sentir cualquier sufrimiento, se dice: Me sufr.
V. bjaare, jojiye tmore, rgre.
rojose toIare pensar en la maldad. ej. Rojose
ire yira toaboa, No yig rojose yibecja
yig, Tone bajicoato yicam. Pens hacer
mal a l, pero luego me arrepent de hacerlo.
rojose yire hacer maldad, pecar. ej. Bto
rojose yigre, masa tudbsarma. To bajiro
yiecorobe yir, rojose mani yibetijare
qunaroja. La gente rechaza a quin se comporta
mal. Es mejor comportarse bien para que no nos
suceda as (para que la gente no nos rechace).
rojose yig, rojose yigo s.v.m., f. pecador,
pecadora. pl. rojose yir.

rojotutuoria yucu
poste que soporta a la cumbrera
rojotutuore [oho.tutu.o.e] inan.f.n.esp. postes
que soportan la cumbrera. ej. Rojotutuoroti
yucre aaroto cro cocari jaasure, bota
gujiro jaa, gajejacatjuria jaa, yicari juamo
yiri, tumosua yiri, siatutu rojo yicama na.
Ellos miden los postes para soportar la cumbrera y
hacen la caja en ambos cabos/ambas
extremidades. Despus, los alzan arriba y los
amarran por los dos cabos/las dos extremidades.
sing. rojotutuori. pl. rojotutuoria yuc,
rojotutuore. sinn. tuiari. V. rojore.
roore [oo.e] E, [oo.e] J v.i. sentir repugnancia.
ej. Waibc boagre, qunaro baqunacami
yuca. Masa jediro ti nire mani ajama, bto
roore aaja. Al buitre le gusta comer un animal
podrido. Cuando toda la gente mira algo podrido,
nos sentimos repugnancia.

yucu rore
juntar palos
rore [oo.e] v.caus. juntar, encajar, aadir
(palo, caa de wj, alambre al otro cuando
no alcanza llegar), poner adentro.
ej. Yeericaca aaja. To bajiri ejabeaja. Gaje
roroti aaja. El palo no alcanza porque est
muy cortico. Toca aadir otro palo. ej. Wj ti
manijare, cawia wjne, ro yicari, suaayuju.
Dicen que como no exista la mata wj, le toc
tejer con la mata cuwu wj. (nota: La cuwu
wj es menos largo que la wj. Y entonces, le
toc tejer haciendo traslapos.) V. jeocnamuure,
royase, sare, tuuroore, wai wejere roore, yuc
rore.
v.caus.dep. colocar, poner ms cerca del ro
(uso: despus de otros verbos).
V. miroocure, cmua wejgmeroore,
aroore, tuuroore.
roori aare [oo.i..e ] v.i. (estar) alerto,
alerta; (estar) vigilante, tener cuidado.
ej. Manire a cniromi yir, macarocajre
roori aacudiba ma. Anden con mucho cuidado
en la selva para que no le pique una culebra.
V. ajirooqunare.
rotibetire [oti.beti.e] v.t. prohibir, no permitir,
no autorizar, no mandar. ej. i yee sita ti
aajare, yare wese yirotibeticami. l no nos
permiti hacer una chagra porque el terreno era
de l. V. beore, rre, rotire.
roticare [oti.ko.e] E, [oti.ko .e] J v.t.
mandar a avisar de, contar o reportar un
mensaje. ej. Yre queti gotibosato yig, ire
roticam y. Yo mand a l para que fuera a
contar el mensaje. V. carotire, siroticare.
roticure [oti.kuu.e] E, [oti.ku u.e] J v.t. dejar
rdenes, designar trabajo. ej. nare mato
moama m yiroticu wadicaj, y
manajore. Antes de venir yo dej rdenes a mi
seora que dirigiera el trabajo. ej. Y wiire
rotire rujaabea
Eduria & Barasana Espaol 245
babosato, mre yiroticu waacami. l
design a usted para construir su casa.
V. goticuwaare, rotire.
rotire [oti.e] v.t. mandar, ordenar, autorizar,
permitir. ej. irema wai wejerotimo soo. Ella le
mand que fuera a pescar. ej. Bto i rotijare, i
t aarabeaja. No quiero vivir con l porque l
manda mucho. V. mibuurotire, barotire,
budirotire, carotire, curotire, gotirotire,
qunarotire, rotibetire, roticare, roticure,
sorotire, yujirotire.
rotiri mas, rotiri maso [oti.i.ms.] E,
[oti.i.ms.] J m., f. jefe, jefa; lder. ej. co
yiri masare rotiri maso ejamo soo. Lleg la jefa
de los enfermeros. pl. rotiri masa. V. rotire.
roto [oto.], rotu inan. mirapiranga (reg.
especie de rbol cuya madera se utiliza para
hacer cerbatanas arrolladas y troncos
ahuecados para pilar la coca). ej. Caj
rocariab, rotune na qunorib aacaj,
btirib. El tronco ahuecado para pilar coca es
un tronco duro que ellos hacen del rbol
mirapiranga.
royase [od.se] E, [od.se] J v.i. unirse;
(estar) unido, unida; (estar) ligado, ligada.
ej. mo royarij aaja ti, ricaji. El antebrazo
est ligado/unido a la mano. ej. Mani sagaro
garo, mani icg garo rca royaroja
yimasiaja mani. Sabemos que el fmur se une con
el tibia. ej. Moji ti royarijne bto niaja. Gotea
mucho donde se une las dos tiras de caran.
caus. rore.
rji [ohi ] an. pavn. Crax spp. ej. Rjima,
diroare, bjare qune bacami. iigne
aacami. Manire acari, i ocoojama, Ps,
ps, ps yicami. El pavn come saltamontes y
araas. Es negro. Al mirar a nosotros y sentirse
miedo/amenazado, dice: Ps, ps, ps.
ej. Mani aarore rjia aa ruyubeama;
bajiboarine cojojirema ire bjare aacaj. En
el lugar que nosotros habitamos, los paujiles casi
no existen, pero a veces se les encuentra.
sinn. riarji. V. weta rji.
Rjitubua [ohi.tubu] inan. lugar cerca del
cao Piedra donde vive una familia.
V. apn. mapa

3.
Rmi cmu [omi.kumu] f. carcter mtico,
antepasada, ascendiente de la gente.
Rmi gbo [omi.bo] inan. cachivera (bras.),
raudal, rpido (en el ro Pir-Paran que tiene
una piedra con la impresin de una huella).
ej. Waiyajre aacaj gtajoero, Rmi gbo
wme ctijoero. La cachivera Rm gbo est en
el ro Pir. V. apn. mapa

2.
rmio [omi.o ] f. mujer, hembra (ser de sexo
femenino). ej. Widi wecama na, rmia. Las
mujeres estaban desyerbando (la chagra).
ej. Rmio (yaio) aamo. Es hembra (perra).
pl. rmia. V. mas, m.
rmia ejere llevar mujeres (para tenerlas
como esposas; uso: lengua tradicional,
indgena).
ruare v.t.sing.dep. sacar (uso: generalmente
despus de otros verbos). pl. rudere. V. qui
ruare, taruare, taruamire, yooruamire.
rudere v.t.pl.dep. sacar (uso: despus de otros
verbos). sing. ruare. V. tarudere.
rudibudire [udi.bu di.e] E, [udi.budi.e] J v.i.
escapar (de la casa o de alguien). ej. na tudr
wadone rudibudicoami. Cuando venan a
regaarle, l escap de la casa. V. rudire.
rudire [udi.e] E, [udi.e ] J v.i. huir de, escapar
de. ej. Weca yare rudicoama. Samasibej
ya. Las dantas huyeron. No logramos matarlas.
ej. irema rudigo wacoariomo soo. Es posible
que ella huyera de l. caus. rure. V. budirudire,
yayire.
rujaa [uh.] E, [uh.] J cl. 1 cosa esfrica,
oblonga. ej. Yuc jeaquediriajre, aariaj
qunor ejacama butua. na baroti
juaruyubetiboarine gmubo na basene eotuu,
rujaa yicacama. Despus de que se le ha partido
y cado un rbol, los comejenes llegan para hacer
su nido. Aunque no se nota ellos llevando los
materiales, comen palos podridos, y los regurgitan
para pegar y hacer un nido esfrico. V. ajea,
ajeria, cajea, gta, jeajea, ibisitirica, mini ria,
aquerijoa, yuc ricaa.
2 cosa hueca, vaca. ej. i curia (bujua). la
cosa hueca (cerbatana) que l guard. V. bujua,
cmua, moagodoa, sabusuorica, troa,
marica, waria, wewoa, wrica.

Rujaabeaj ricaa ctiaja cne.
El rbol caimo tiene bastante fruta.
rujaabea [uh.be] E, [uh.be] J cl. diseo
de rbol recto con muchas ramas. ej. Bto
rujaabeaj ricaa cticam cne. El palo de
caimo tiene mucha fruta. ej. Rujaabea goaja ti,
mene. El rbol de guama est llena de flores.
rujaaju rujabegoro
246 Eduria & Barasana Espaol
ej. Rujaabea aarore aacaj minijedo. El nido
de pjaro se encuentra entre las ramas de un
rbol. V. joaabea, rujabitia.

rujaaju: riaga aju
el tendido de un ro
rujaaju [uh.hu] E, [uh.hu] J cl. parte recta
de algo, tendido del ro, cao (reg.). V. riaga
aju, cmea aju.
rujaara [uh.] E, [uh.] J cl. espacio
(como se encuentra en una aula, sala,
dormitorio, habitacin, etc.). V. gajeyeni
ara, sa, tcuj, tcuro.

rujabajari
platos y tazas
rujabaja [uh.bh] E, [uh.bh] J cl. cosa
cncava. ej. Adibaja bare maajeoriabaja
aaja. Este objeto cncavo es para servir comida.
ej. Bare na jeo baarotire, rujabajariaca
qunouma gawa. Es obvio que los blancos
hicieron objetos cncavos para servir su comida.
sinn. bariabaja. V. bare jeoriabaja, bare
sariabaja, cooro, idiriabaja, rujasot, sot,
sotbaja, smotero, tazabaja.
rujabari [uh.bi] E, [uh.bi] J cl. ir lado a
lado, hombro con hombro, por parejas.
ej. Jarri rine way, rujabariri mare yib
nare yicami, na j sgrine na wasere
bojabec aari. Su comandante les mand ir
lado a lado/por parejas porque no quiso que
fueran solos/de reata. ej. na wewo borojama,
rujabariri wacama. Cuando ellos danzan
tocando carrizos se van en parejas. pl. rujabariri.
V. jaabariore, moabariore.

Rujabari wana.
Se van lado a lado.
rujabedo [uh.bedo] E, [uh.be do] J cl. cosa
curva, redondeada. ej. Majajcomisimaane
rujabedo siacar, wjbore weacama na.
Redondeando el bejuco mujujcomsmu,
terminan atndolo al borde del tejido de balay.
V. bedoare, bedose, bijeribo weariabedo, buya
bcbedo, caj gateriabedo, misibedo,
risebedo, rujasniro, maribedo.
rujabedo rgre hacer un crculo de personas
puestas de pie. ej. Ramasa ajer, na morij
gmeri eacari, rujabedo rgma. Cuando
estaban jugando, los nios hicieron un crculo
cogindose de la mano.

rujabedo: wjbo weariabedo
bejuco redondeado para el borde de un balay
rujabegomaa [uh.beo.m] E,
[uh.beo.m ] J cl. cosa larga que tiene una
curva. ej. Wrica maa qunaro ma
gooboarone, rujabegomaa ti aajama, no yig
mare waja yibecmi i. Aunque ustedes tumban
una pista limpia, si tiene curvas, l no va a
pagarles. V. begorimaa, rujabegoro.
rujabegoro [uh.beo.o] E, [uh.be o.o] J cl.
parte torcida de una cosa. ej. Menerori
rujabegori aacaj. Las guamas son frutas
torcidas. pl. rujabegori, rujabegorori (guamas),
rujabego yucri (rboles). V. begorimaa,
begose, rujaduguero, yucbegoric.
rujaberua rujabota
Eduria & Barasana Espaol 247

rujaberua: guiroberua, ocuriaberua
peineta curva, mejillas pintadas en forma triangular

rujaberua
marca de transposicin
rujaberua [uh.beu.] E, [uh.beu.] J cl.
cosa curva (el arco iris, peineta curva y
ornamental de mujeres, bejuco, mejillas
pintadas con tinta negra de las mujeres en
forma triangular). ej. Giro, rujaberua
aaritore bojaboamo. Ella quiere una peineta
curva. ej. na basaroto rjoro na wee yijama,
na riogare qune rujaberuri ocucama rmia.
Antes de la danza, las mujeres pintan sus caras en
forma triangular. pl. rujaberuri. V. ocure,
guiroberua, rujabedo.

yucu jaataariabesoro
astilla de un palo cortado
rujabesoro [uh.beso.o] E, [uh.beso.o] J cl.
astilla, proyeccin de un palo (que resulta
cuando no se corta recto). ej. Yuc
jaataariabesororene cdajuub y. Me chuc
en el pie con una astilla de palo. pl. rujabesori.
V. qua duuwaare, rujasawia.

Rujabitiaj aacaja bojo.
El racimo de inay est muy compacto.
rujabitia [uh.biti ] E, [uh.biti] J cl. racimo
muy compacto. ej. omto, rujabitiaj
aaritore acari, jaataa mim y. Mirando
un racimo de patabs muy compacto, lo cort y lo
llev. antn. wasiaro. V. rujaabea, rujabutu,
rujato.

rujabo: wjbo
balay, canasta para guardar casabe
rujabo [uh.bo] E, [uh.bo] J cl. 1 balay tejido
de la caa wj. V. bijeribo, wjbo.

rujabo: mecabo
hormiguero
2 hormiguero de ciertas especies de hormigas.
V. mecabo, mecayabo.
rujaboboori [uh.bobo o.i] E, [uh.boboo.i] J
cl.pl. partes blancas (en la piel encontradas
despus de una picazn, comezn o sarna).
ej. Rujaboboori aaja masre sere baase.
Algunas personas tienen partes blancas en la piel
(que rascan). ej. Moir yre na idise
sariboboori aaja. La parte donde me picaron
las moscas monrd est morada/contusa.
sing. rujabobooro.
rujaboca [uh.bok] E, [uh.bok] J cl. bulto
de flechas. V. besuboca, rujamica, widi
tuuriaboca, yeruboca.
rujabooro aare [uh.boo.o..e] E,
[uh.boo.o..e] J cl. ser blanco, blanca;
plido, plida (cosa, persona o animal).
ej. Rujaboori joa ctir aacama, yejea. Las
garzas estn cubiertas con plumas blancas.
ej. Rujaboor aacama yejea. Las garzas reales
son blancas. ej. R mag rujabooro aagmo. /
R mag rujabooro aagmi. Un ser (f./m.)
con anemia estara plido. pl. rujaboor aare.
rujabota [uh.bot] E, [uh.bot] J cl.irreg.
poste, estantillo de la casa. V. bota,
maribota: mase.
rujabua rujacasabo
248 Eduria & Barasana Espaol

rujabuari
montones
rujabua [uh.buu ] E, [uh.bu] J cl. 1 tierra
desnivelada (llena de montones, no es plana).
ej. Rujabua aarijrene coa quno yicari,
ajeriatcuro qunocama. Ellos
aplanaron/nivelaron la tierra que estaba
desnivelada e hicieron una cancha para jugar.
V. maribua: mase, rujasawia.
2 forma de cepa de rbol. ej. Yuc jdore
rujabua yicari aacama jeca. Los comejenes
jecu construyen un termitero en la cepa de un
tronco.

rujaburuuri
barros, granitos, ppulas, ronchas, salpullidos
rujaburuuri [uh.buu u.i] E, [uh.buuu.i] J
cl.f.n.esp. barros, granitos, ppulas, ronchas,
salpullidos. ej. Rujaburuugj yre usica
idima. Cuando los jejenes me picaron, me
hicieron granitos. sing. rujaburua.
pl. rujaburuuri, rujaburuari. V. buruse.

rujabuturi
racimos de fruto de un rbol
rujabuturi [uh.butuu.i] E, [uh.butuu.i] J
cl.pl. forma de racimos. ej. Gbo ta
rujabuturij cjim. Las pepas castaas estn en
los racimos. sing. no hay singular. V. bucoabutu,
rujato.
rujabuuro [uh.bu uo] E, [uh.buuo] J cl.irreg.
cerro, colina, loma, subida. ej. Y yaa wii
majariabuuro, bto maja. La subida que
existe en el camino a mi casa est muy alta.
(nota: Est difcil de subir.) V. buuro.
rujab [uh.b] E, [uh.b] J cl. cosa tubular o
cilndrica como canasta, mata con tallo vaco o
hueco, escopeta, vestido, etc. ej. Wabri, toti
ctibri aaja. El bamb es una mata que tiene
tallos huecos. ej. Papaya aacaj rujabriaca. La
papaya es la fruta de una mata con tronco
tubular. dim. rujabrica. V. bujub, jeab, jiib,
wacb.

rujabda
fruta ovoide
rujabda [uh.bd] E, [uh.bd] J cl. fruta
de forma esfrica, ovoide. ej. Rujabdari ricaa
cticaj wirimoa. El limonero tiene fruto ovoide.
V. waijatiric.
rujabra [uh.b.] E, [uh.b.] J cl.
1 puado (de tierra, masa de yuca brava,
harina, etc.). ej. Panre, na qunojama,
rujabrari qunocari, jeamej tire
yiaiocama. Para hacer el pan, lo hacen en
forma redonda y lo cocinan al horno.
pl. rujabrri, rujabrari. V. mobra,
moabrare.
2 cosa esfrica y redonda. ej. Bojoa, rujabra
aaja ti. Bojo es una fruta redonda.
rujacaa [uh.k] E, [uh.k] J cl. forma de
fila, hilera. ej. Dios ocare buer, rujacaari
juyacama. Se sentaron en filas estudiando la
palabra de Dios. ej. Rujacaari juucama cajre.
Sembraron la coca en hileras. V. cajicaa,
rujanori.
rujacaje [uh.khe] E, [uh.khe] J cl. mata,
semilla de rutu, chonque, naria, retoo de
matas sembradas por retoos. ej. Rutucajeri
otego wacoamo. Ella fue a sembrar las semillas
de rutu. ej. Reo, rujacajeaca judicaj. Bajiro
rine bcamja, ricaa cticaj ti. La mata de
mirit empieza pequea. Pero al tiempo se pone
muy grande y da fruto. ej. cajo boticaje. retoo
de chonque blanco. V. rujacajero, cebollacaje,
rujacasabo rujacuji
Eduria & Barasana Espaol 249
cotocaje, ejomisicaje, jejecaje, quicajero,
rutucaje, snacaje, wai misicaje, widacaje,
wmacaje. rujacasabo
[uh.ksbo] E, [uh.ksbo] J cl.irreg.
yerado o yerao (bras.), mesa, plataforma.
ej. Yucne sneari, rujacasabo yicama. Tojre
bare jeoriabajari, coarori, sarebaariarori,
sotri, gajeye jairo jeocama. El yerado es hecho
de palos. Ellos ponen platos, calabazas, cucharas,
ollas y muchas otras cosas encima del yerado.
V. casabo.

rujacasabo: casabo
yerado
rujacoaa [uh.ko ] E, [uh.ko] J cl.f.n.esp.
cuyas (bras.), calabazas. sing. rujacoaro.
pl. rujacoaa, rujacoari. V. coaro.

rujacoba: bare soabaariaro
cuchara
rujacoba [uh.kob.] E, [uh.ko b.] J cl.
cosa cncava (que tiene espacio debajo cuando
est volteada como canoa, cuchara). ej. Bare
soabaariarore rujacoba, qunouma.
Fabricaron la cuchara (lit. una cosa cncava).
pl. rujacobri. V. muucure.

rujacogoro
perro flaco
rujacogoro [uh.koo.o] E, [uh.ko o.o] J cl.
(estar) muy flaco, flaca; estar en los huesos
(ganado, perro). ej. i yai bto jaricogoro
aaboarine bto waibcr rncami. Aunque
su perro era flaco, cazaba muchos animales.
pl. rujacogori.
rujacooro [uh.koo.o] E, [uh.koo.o] J cl.
cosa en forma cncava (por ejemplo, poner las
manos en forma de una taza). ej. Riaga rojaeja,
i morine rujacooro yiri, oco waa idicami.
Llegando al cao, l junt ambas manos haciendo
una forma cncava y as sac el agua y lo tom.
V. coo ctir, cooro, cme cooro, ojo cooro,
sot cooro, rujajedo.

rujacora
barranco, barranca
rujacora [uh.ko ] E, [uh.ko] J cl.irreg.
charca, barranco o barranca (quiebra o
depresin en la tierra que hacen las aguas en la
tierra o la excavacin de los seres humanos).
ej. Rujacora aarijre, wai tara coacaj ya.
Excavamos una charca en el barranco para la
cra de peces. V. cora, deuro, rujacmua,
rujadeuro.

sImio rujacmerori aase
la fruta smo tiene forma de media luna
rujacmero [uh.komeo] E, [uh.ko meo] J cl.
cosa u objeto en forma de media luna (la fruta
sImio, cuernoraz, diseo de una lgrima
torcida). ej. Rujacmerori ricaa cticaj smio.
La pepa smo tiene la forma de una media luna.

sabocuji, smocuji
barra de jabn
rujacuji [uh.kuhi] E, [uh.kuhi] J cl. cosa
slida en forma cuadrada o rectangular (las
esquinas puedan ser redondas). ej. Sudi coere
rujacujiri aacaj. El jabn para lavar ropa tiene
forma de barra. V. ricuji, rcuji, ricajdo ricuji,
sabocuji, smocuji.
rujacuu rujaderea
250 Eduria & Barasana Espaol

rujacuuri: ucameneocuuri, omocuuri
secciones del tallo de la caa de azcar y del tronco
de la palma nomno
rujacuu [uh.kuu] E, [uh.ku u] J cl. 1 seccin
de una cosa (entre los anillos en el tronco de la
palma, el tallo de la caa de azcar, los
peldaos de una escalera; puede ser natural o
hecho por alguien). ej. ucameneocuuri
ctio aaja. La caa de azcar tiene secciones
en el tallo. ej. Mojitiiri idiatii rio aaricuuri
ryaja ti. Faltan solamente tres tejidos (lit. tres
secciones) ms de caran. ej. Mojoricuuaca
suaaboa wayojari, cjicam y. Estaba
tejiendo una seccin pequea y (sin terminarla)
me fui a acostarme en la hamaca. V. apn. dibujo
de la palma de mirit.
2 rea, parte (encontrada en un viaje).
ej. Ticuu wacne oco quediecob y. Cuando
yo estaba en esa parte me cogi un aguacero.
3 tiempo, estacin. ej. Adicuu aaja ti, ic.
Es este tiempo, Abuelo. ej. Adicuu none cma
aacaj. A veces hace verano en esta estacin.

cmujuria
tronco para la chicha
rujacmua [uh.kumu. ] E, [uh.kumu.] J
cl.irreg. cosa con depresin, agujero entallado o
ahuecado (del tamao de una canoa).
ej. Cmune, rujacmua qunocama, idire na
jiorotijuriare. Hicieron un agujero en el palo de
loiro para utilizarlo para echar chicha. V. cmua,
cmujuria, cmujuriaaca.

taatooriacni
presa para encerrar peces
rujacni [uh.k ni] E, [uh.kni] J cl. parte
cerrada del cao o ro. ej. Wai rto yujaroma
yir, rujacni riagare taa bibecari juacaj
ya. Barbasqueamos a los peces, despus de
cerrar el cao para que no se pasen ro abajo.
V. biatuuriacni, rujasniro, taatooriacni,
tuucni.

rujadeero
con las alas extendidas
rujadeero [uh.deeo] E, [uh.deeo] J cl.
1 forma de una ave con las alas extendidas
(con los dos lados casi rectos). ej. i
queerjrire rujadeero yicari, jesaami,
riarase. El pato agudo est encima de la rama
con sus alas extendidas. sinn. rujaguero.
V. uugueore.
2 forma de un ngulo obtuso. ej. Rujadeerone
wii bajeocaumi. l construy una casa con
techo de ngulo obtuso. V. rujasaaro.

Rujaderea ucari cticami bodeca.
El guarac es manchado.
rujaderea [uh.dee.] E, [uh.dee.] J cl.
manchado, manchada; pintado, pintada;
pecoso, pecosa, tener pecas; estar cubierto,
cubierta con algo. ej. Rdereaacane aauju i,
to yig. l que dijo esto estaba manchado con
sangre. ej. eridereaacane aami. l est
manchado con mugre. ej. Rujaderea ucari
cticami bodeca. El guarac es manchado.
ej. Wso y quaro, r reatuuyuja
rujadereeri. Cuando tumb el rbol vansoco la
savia me manch todo el cuerpo. ej. Sgri masa
rujadereeri ruj cticama. Algunas personas
tienen piel pecosa. ej. Najudereaacane aami. l
est cubierto con migas de casabe. pl. rujadereeri
seres manchados.

rujadeuro
parte baja de un terreno
rujadeuro rujagogomaa
Eduria & Barasana Espaol 251
rujadeuro [uh.deuo] E, [uh.deuo] J cl.irreg.
bajita, depresin de un terreno (parte baja de
la pista o patio, parte baja entre dos lomas,
menos profunda que rujacora). ej. Gta
oco wme ctire, ti joejre rujadeuro
ruyucaj ti. Tojre oco menirujicaj. En la
parte arriba de la montaa llamada oco hay
una depresin donde cae agua. ej. Wa, riaga
coraaca ja, rujadeuroaca maja, ejare aacaj,
wiij. Yendo por el camino, toca pasar un caito
y luego una tierra bajita y llega a la casa.
ej. Rujadeurore oco ma yuuaja. El agua corre
en las partes bajas de la tierra. V. deuro,
rujacora.

rujadori
enrollada, espiral
rujadori [uh.doi] E, [uh.doi] J cl. cosa
enrollada, espiral (la cola de algunos monos
como el churuco, batidor de alambre en una
forma espiral). ej. Sema, jcorodori cticami.
El churuco tiene la cola enrollada.
rujaduguemaa [uh.due.m] E,
[uh.due.m] J cl.comp. bejuco torcido.
ej. Jibbedo misimaare, rujaduguemaarene
miuja y. El bejuco que yo haba sacado para
sostener la canasta est torcido (por tener nudos).
V. rujabegoro, rujaduguero, rujadugue.

rujaduguero
parte torcida de un palo
rujaduguero [uh.due.o] E, [uh.du e.o] J
cl.comp. parte torcida de un palo o bejuco.
ej. Rujaduguero ctirene yuc miuja. Yo he
sacado un palo con una parte torcida.
pl. rujaduguerori. un palo torcido en muchas
partes, rujadugueri palos torcidos.
V. rujaduguemaa, rujadugue.
rujadugue [uh.due.] E, [uh.du e.] J
cl.comp. palo torcido (generalmente en ms
que una parte). V. rujaduguemaa, rujaduguero.

yucu rujadugue
palo torcido
rujagaseri [uh.se.i] E, [uh.se.i] J
cl.pl.irreg. 1 pieles, cueros.
2 cortezas, cscaras (uso: se dice ms que
gase). V. cmegase.
3 uas, garras. V. mogase, gbogase.
4 cantidades. ej. Gocoar na rijajama,
rujagaseri jmcama na. Al barbasquear, hay
cantidades de bocachicos que suben muertos a la
superficie del agua. sing. rujagasero. V. gaseri,
gasero cucaracha.
rujagodo [uh.odo] E, [uh.o do] J adv. por
todos lados, en todos lados. ej. Rujagodone,
jjar agmaawisiocama rasea. Al cantar por
todos lados los tucanes me confundieron. pl. no
hay plural. V. godo lugar.

Rujagogori ucari ctiami, gajoabo.
La taya equis tiene el diseo irregular de varios
colores en su piel.
rujagogoa [uh.oo.] E, [uh.o o.] J
cl.comp. diseo irregular de varios colores
(como la piel de la culebra taya equis o
personas con pecas, el plumaje de aves como el
bho, el gaviln; uso: no se usa para un diseo
rayado). ej. Ria a aacami masa cnig,
qunabec. Rujagogori ucari cticami. La
culebra cuatronarices es mala, muerde a la gente.
Tiene un diseo irregular de varios colores.
ej. Sgri masa na rujrire, rujagogori ctir
ruyuayuma. Algunas personas nacieron con pecas
en su cuerpo. pl. rujagogori. V. gogor, gogose,
rujagogoro.
rujagogomaa [uh.oo .m] E,
[uh.o o.m ] J cl.comp. culebra de varios
colores andando. ej. a gogomaaro caami.
Hay una culebra grande de varios colores. ej. a
gogomaaca caami. Hay una pequea culebra
de varios colores. V. rujagogoa.
rujagogoro rujajata
252 Eduria & Barasana Espaol

sudiro goo ctirigogoro
vestido floreado
rujagogoro [uh.oo.o] E, [uh.o o.o] J
cl.comp. diseo irregular de varios colores
(vestido floreado, cuero del tigre). ej. Sudiro
goo ctirigogorore, sa qunacamo caaco. A
mi mam le gusta vestirse con un vestido floreado.
rujagogueeri [uh.oe e.i] E, [uh.oee.i] J
cl. 1 serpentear, deslizarse, escurrirse por el
suelo (culebra). ej. a riagare i jajama
rujagogueeri wacami. La culebra se escurre
cuando cruza al ro. ej. Goguee goguee
wajami. Rujagogueeri wajami. Se va
serpenteando.
2 lneas torcidas. ej. Rujagogueeri waiyuma.
Ellos dibujaron lneas torcidas.
sing. rujagogueemaa.
rujagoguiiri [uh.oii.i] E, [uh.o ii.i] J
cl.pl. diseo de zigzag, zigzagueo (se tejen en
las canastas wjbo, bijeribo, jicua; o lnea
escrita). ej. Rujagoguiiri ucari ctibo, wjbo
suaayumi. l teji el balay con el diseo zigzag.

rujagoguimaa
lnea escrita y torcida
rujagoguimaa [uh.oi .m] E,
[uh.o i.m] J cl.comp. lnea torcida, lnea
curva (escrita, tejida, cosida).
ej. Rujagoguimaari waiyumi i paperatutire.
Haba rayado con lneas torcidas en su cuaderno.
V. rujabegoro, rujaduguero.
rujagoje [uh.ohe] E, [uh.o he] J cl.irreg.
hueco en el suelo, rbol y ciertas partes del
cuerpo. ej. Rujagoje i coariarojre cnicami
sme. La paca duerme en el hueco que abri.
V. mgoje, gmogoje, goje, gugoje,
masagoje.
rujagoose [uh.oo.se] E, [uh.oo.se] J
s.v.inan.f.n.esp. lo que se queda arriba del agua
de lo que hundi. ej. Yeeri yucriaca ti
rujagoose mariyucri rine aaruyuaja. Los
rboles bajitos se hundieron y se quedaron
nicamente los rboles altos (en la vista). sing.
rujagooric parte de rbol que se queda arriba
del agua) de lo que hundi. V. rujare.
rujaguero cl. forma de una ave con las alas
extendidas (con los dos lados casi rectos). ej. i
queerjrire rujaguero yicari, jesaami,
riarase. El pato agudo est encima de la rama
con sus alas extendidas. sinn. rujadeero. V.
uugueore.
rujaguiguiiri [uh.iii.i] E, [uh.iii.i] J
cl.pl. palo que tiene nudos (que lo hace difcil
cortar o aserrar). ej. Cmu rujaguigui aari,
tire yijero, bto bticaj. El palo loiro no rinde
sacar madera por ser muy nudoso.
sing. rujaguigui. V. rujasiriiri.

rujagmu
leo, trozo de madera
rujagmu [uh.umu ] E, [uh.u mu] J cl.irreg.
trozo de madera, leo, palo. ej. Jairigmu
maare caa totaab. Un palo grande atraviesa
el camino. V. gmu.
rujaggji [uh..h i] E, [uh. .h i] J
cl.comp. daado por el filo (machete).
V. ggase.

rujaggmaa: cmemaa
alambre que no es recto por usarlo
rujaggmaa [uh..m] E, [uh..m] J
cl.comp. rizado, crespo (pelo, cabello); torcido,
no recto (alambre por usarlo). ej. Cmemaa
rujaggmaare yre simi. l me dio un alambre
que no est recto. ej. Rujaggri joa ctiami. l
tiene cabello crespo. pl. rujaggri.
V. rujabegoro, rujaduguero, rujagoguimaa.
rujaIgusepea [uh.ie.sepe ] E,
[uh.ie.sepe] J cl.comp. pico de ave un poco
ancho y plano. ej. Wesegodojre aacami
jeabueco, rujagusepea. El bobo picudo vive en
los rastrojos. l tiene el pico un poco ancho y
plano.
rujajata E [uh.ht ], rujarca J cl. cosa en
forma de caja (caja de cartn, bal, maleta,
etc.). ej. Y gajeyenire rujajatarone juasa,
wadicoab y. Yo empaqu mis cosas en una
caja de cartn y me vine. sing. rujajata,
rujajataro. pl. rujajata, rujajatarori. V. maja
rujaja rujajoa
Eduria & Barasana Espaol 253
joajata, paperajataro, rujajoajata, sarijataro.
rujaja V. rujaj.
rujaji [uh.hi] E, [uh .hi] J cl. cosa plana y
delgada. ej. Sudiji, rujine waja yicam y.
Yo compr un corte de tela. V. cmeji, sudiji,
yta wasoji, yucji.
rujajmoro [uh.h moo ] E, [uh.hmoo] J
cl.irreg. enramada, emparrado de bejucos,
races, palitos, rbol tumbado. ej. Rujajmoro
joej wej ejo, cu, tudicaj ya quna.
Arrastramos (la canoa) sobre una enramada. La
dejamos all y regresamos a la casa.
V. cnajmoro, gnaejmoro, iyajmoro,
jmoro.
rujajeame [uh.he.me] E, [uh.he .me] J
cl.irreg. fogn, fuego, candela. ej. Usica
sjaroma yir, sot cooro joej rujajeame
rocari yi buecama. Ellos prendieron un fogn
en un pedazo de olla (puesto en la puerta) para
que los jejenes no se entren a la casa. V. jeame.

rujajedo 3, rujatobe E, 3: bia wIniriajedo
cono hecho de hoja para echar aj en la nariz
rujajedo J [uh.hedo] E, [uh.hedo] J,
rujatobe E, J cl. 1 cosa, recipiente cnico u
ovalado (cono hecho de hoja). ej. Tirmjne
to bajiro na yicasoadimasire ti aajare,
june rujajedo rca jiacari, biare
wnirgama. Como costumbre echan aj en la
nariz con un cono hecho de hoja. V. bia
wniriajedo, jedore, jujedo, rujacooro.
2 (J) forma de un nido, canasta, olla.
rujajib [uh.hib] E, [uh.hi b] J cl.irreg. forma
de canasta. ej. Utia tre rujajibri yicari, ra
ctir ejacama osoa. Los arrendajos lomirrojos
hacen nidos cerca de un avispero para criar.
V. jiib.
rujajine yire [uh.hi ne.di.e] E,
[uh.hi ne.di.e] J v.t. hacer locuras, actuar sin
respeto, actuar irresponsable, maltratar.
ej. Toj eja yicari, rujajine gjoare
yibateyumi. Al llegar all, l malgast la plata
(actuando irresponsable).
rujajine agre hablar locuras, hablar
indignamente. ej. Idimecgre sniajama,
rujajine ag meccacami. Si nosotros
preguntamos a un borracho, l nos dice locuras.
ej. Rcbobecne rujajine yre agcami. l
me habl indignamente. ej. Rujajine yre i
agjare, ire tudb y. Yo lo rega a l
porque me habl indignamente.
rujajine toIare pensar en (toda clase de la
maldad), estar molesto pensando en muchas
cosas. ej. Yre tudcami yig, rujajine toa
qunabeticam y. Gajeroj wacoajarique
y yitoam. Por haber recibido insulto de l,
estaba molesto pensando alejarme.

rujajIcorosmia
cola del caloche
rujajIcorosmiri [uh.hikoo.s mi.i] E,
[uh.hi koo.s mi.i] J cl.comp. colas largas
(colas de anguilas). ej. Yeru jroma,
rujajcorosmia aacami. El pez yeru jro tiene
una cola larga. sing. rujajcorosmia.
pl. rujajcorosmiri. V. bosio, jc,
rujasmiaca, sijiru.

tImoca jIcorowaua
cola peluda de una ardilla
rujajIcorowaua [uh.hi koo.w u] E,
[uh.hi koo.wu ] J cl. peludo, peluda (cola
de ardilla). ej. Tmoca aacami macarocajre,
rujajcorowaua aacami. La ardilla vive en el
monte. Tiene una cola muy peluda.
pl. rujajcorowauri.
rujajoa [uh.ho] E, [uh.ho] J cl. 1 cosa en
forma de bolsa, saco, talego, tula. ej. Turajoa,
sudirone rujajoa tia yicari, na r wareriajoa
oco ero sjabetijoa aacaj. Es una bolsa tejida
de tela, laminada con caucho y es impermeable.
V. gnejoa, r wareriajoa, turajoa, wasojoa,
wejerijoa.
2 (CM) banco de peces.
rujajoara rujamaa
254 Eduria & Barasana Espaol

rujajoa: turajoa
tula, talego
rujajoara [uh.ho.] E, [uh.ho.] J cl.irreg.
pluma. pl. joa. V. joa pelos, rujara.

rujajoti: mnojoti
cigarro
rujajoti [uh.hoti] E, [uh.hoti] J cl. 1 forma de
bulto, paquete de cosas enrolladas (como bulto
de caucho, bulto de hamacas). ej. Mojire
rujajotiri siacari, macama. Amarraron la
caran en bultos y los cargaron. V. jjoti,
rjoti.
2 cosa enrollada (como cigarro, muerto listo
para el entierro o enterrar, hoja nueva antes de
abrir). V. mnojoti, masajoti.

reojotia
retoo del la palma de mirit
rujajotia [uh.hoti ] E, [uh.hoti] J cl.
vstago, retoo, chupn de una palma o mata.
ej. Cebolla, gawa na base, rujajotiriaca
aasere yijemto yicari, ti rca bare
sawocama na. La cebolla verde es comida de
los blancos. Ellos pican los chupones y los
mezclan en su comida. pl. rujajotiari, rujajotiri.
V. bojojotia, reojotia, wjijotia.
rujajugua [uh.huu ] E, [uh.huu] J cl.
rincn. pl. rujajuguri. V. ijugua, sojejugua,
saj aari jugua, yosojugua.
rujajure [uh.hue] E, [uh.hue] J cl. racimo
de pltanos o bananos (en forma puntiaguda).
ej. Rujajurene yre sicaa. Dme todo el
racimo. V. ojojure.
rujajuria [uh.hui] E, [uh.hui] J cl.
1 trozo, pedazo cortado y cilndrico.
ej. Yucrire rujajuriri jaasurecama na. Ellos
cortaron los palos en trozos. pl. rujajuriri.
V. potorijuria, ricajuria ctire, waijuria,
yucjuria, ytajuria.
2 seccin, divisin de la maloca. ej. na
basarirmrema, ricatiri aacama, ma
ricatijuria, rmia qune ricatijuria aacama. El
da de la danza, hay una divisin en la maloca.
Todos los hombres estn por su lado y las mujeres
tambin estn por el suyo. ej. ma yaajuria,
rmia yaajuria. la seccin de la casa de los
hombres, la seccin de la casa de las mujeres.
rujajna [uh.hun] E, [uh.hun] J cl. grupo
tnico, manada de animales (cafuches),
bandada de aves. ej. Cma oco
aasorirmrire, rujajnari minia w
rujicama. En los primeros das del invierno, los
pjaros llegan en bandadas. ej. Rujajnari
wwaajama minia. Los pjaros vuelan en
bandadas. ej. Jjar yesea jnare auju. l vio
una gran manada de cafuches. V. jna, jnaag,
masa jnari, minia jna.
rujajuro [uh.huu.o] E, [uh.huu.o] J
cl.f.n.esp.irreg. hoja, forma de hoja. ej. Ria cata
aacami, mini riaga joe jayag. Bajicari, i
gborima rujajuri aacaj. To bajiri, riaga i
jayajama, tine weacami. El pato ru cutu es un
pjaro que flota encima del ro. Tiene patas
palmeadas y cuando va/flota encima del ro,
rema con ellas. pl. rujajuri. V. guiwacaju,
jejeju, jiju, ju, jujedo, ojoju, papera
juro, rniju, taa ju, maricorijuro,
wcuju, wjoju, wsoju, wjaju, yeru jro.
rujaj [uh.h] E, [uh .h] J, rujaja
[uh.h] E, [uh.h ] J cl. 1 lugar. ej. Ij
juyaya m. Sintate en ese lugar. V. abarij,
adoj, cojojne, dij, ij, juetmaroj,
jdoagatutij, maa jariaj, macj,
majariaroj, miniriaj, noj, iariaj,
iaturiaj, ocotutij, oj, rjariaj, rmoj,
soj, tij, toj, tuajuuiariaj, eri jairij,
erij, watoaj, weaj, yujariaroj.
2 tiempo, vez (veces). ej. idiaj. tres veces.
V. busurij, busurija, brrmj, cnj,
jj, amibsaj, riorij, rmoj, tirmj.
rujamaa [uh.m ] E, [uh.m] J cl.irreg.
cosa larga, extensa, prolongada (bejuco,
camino, el relmpago). ej. Rujamaare bajiro
ruyucaj, Bjo i yabese. El relmpago se
apareci como una cosa larga. V. cmemaa,
rujamaca rujao
Eduria & Barasana Espaol 255
maa.

rujamaa: Bjo, Ii yabese
cosa larga: el relmpago
rujamaca [uh.mk] E, [uh.m k] J cl.irreg.
pueblo (lugar poblado con ms que una casa).
ej. Rujamaca yirujeocauma. Han formado un
pueblo. V. bueriamaca, mac.
rujamica [uh.mi k] E, [uh.mik] J cl. bulto,
atado, rollo de (bejuco, cuerda). ej. Tocrcne
cojomica ejomisi juawaacaj ya. Cada uno de
nosotros llev un bulto de barbasco atado.
ej. Ejomisi coa, y jamica, Sabino idiamica,
Arique jamica, to cro coacaj ya.
Excavamos esta cantidad del barbasco: Yo, dos
bultos; Sabino, tres; Enrique, dos. V. rujaboca,
yoomica.
rujamoaro [uh.moo] E, [uh.mo o] J cl.
grupo yendo sin orden (como enjambre o
jabardo de abejas cerca de su nido, manada de
cafuches, etc.). ej. Yesea rujamoarone
wacauma. La manada de cafuches se fueron
sin orden.
rujamonaari [uh.mon i] E, [uh.mo ni] J
cl.pl.irreg. polvo, cosa polvorienta. ej. Retoa
bto rujamonaari jairica aacaj. La fruta de
lulo tiene una capa polvorienta. V. mona.
rujamura [uh.mu] E, [uh.mu] J cl.
chichn (en el cuerpo hecho por ser golpeado
o por una infeccin), protrusin (parte que
sobresale ms grande que rujawapea).
ej. mobea garo royarijre, rujamura ruyuaja
mani garo. Hay una protrusin donde nuestra
mueca se une a la mano.
rujamutia [uh.mu ti.] E, [uh.muti.] J cl.
jorobado, jorobada. ej. Tirmj i jdoja
garore quedi jaajearii aari, rujamutia
aacami. l es jorobado porque con una cada se
da la columna. pl. rujamutiri. V. tumubiare.
rujanori [uh.noi] E, [uh.noi] J cl.pl. diseo
de una lnea vertical de protuberancias (como
las protuberancias de la columna vertebral).
ej. Mani jdoja ga, rujanori ruyuaja. Los
huesos de nuestra columna vertebral se nota bien
como una lnea de protuberancias. ej. Wairajeri,
rujanoriri juajeoyuma. Apilaron las latas de
atn. V. rujaca, jdoja ganori.

rujanori: jdoja ganori
huesos de la columna vertebral
rujanuca [uh.nu k] E, [uh.nuk] J cl. forma
de ngulo recto o ngulo de noventa grados (el
codo, la azuela). ej. M ricare rujanuca yiya.
Forma un ngulo de noventa grados con su brazo.

rujaajo
manojo
rujaajo [uh.ho] E, [uh.ho] J cl. manojo
de bejuco (colgando del bejuco principal en el
rbol). ej. Scaajore abja tire sua wab y.
Encontr un manojo de bejuco colgado en el rbol
y lo traje. ej. Jairiajo, tire juacama masa wii
siarar. La gente saca muchos manojos de
bejucos para atar el techo de la casa. V. joaajo,
sca, yooajo.
rujao [uh.o] E, [uh.oo] J cl. forma de una
palma. ej. Macaroca ojoo aaja, rujao
aamjacari, ricaa cti bca, ti ricaa
eniwjasni bajicoacaj. La mata de platanillo
carga el racimo y despus se cae y se seca la
mata. ej. Reore acari, tiore bajirio
ucatuuya. Observe la palma de pupua y
dibjela. ej. neo mariore quacato
mani. Tumbemos la palma de pupua ms alta.
V. bojoo, cocoo, mijio, omo, reo,
neo.
rujaparoori rujarapea
256 Eduria & Barasana Espaol
rujaparoori [uh.po o.i] E, [uh.poo.i] J
cl.pl. forma larga y extendida (los senos cados
de una mujer). ej. Rmiane, na yuc ajejama,
jeparoori aaujar yicama. Dicen que si las
jvenes juegan con los palos, sus bustos van a
caerse. sing. rujaparoa. V. jeparoori.
rujapawia [uh.pwi.] E, [uh.p wi.] J cl.
anzuelo o cosa en forma de anzuelo, garabato.
ej. Yucne rujapawia siacari, mene teacama.
Para bajar guama utilizan un garabato.
pl. rujapawiri.


rujapiruro
vestido rayado
rujapiruro [uh.piu.o] E, [uh.piu.o] J
cl.comp. diseo de lneas paralelas, diseo
rayado (en un vestido). ej. Rujapiruro sudiro
ctiamo. Ella tiene un vestido pintado con lneas.
pl. rujapirurori. V. rujapiruuri, rujapiru.


rujapiruuri: curiri
lneas paralelas: las lneas del pintadillo
rujapiruuri [uh.piu u.i] E, [uh.piuu.i] J
cl.comp.pl. diseo de lneas paralelas (las
marcas de la paca y algunos peces,
especialmente el pintadillo). ej. Bto yeeraca
aama smea. Rujapiruuri ucari ctiama na,
warubrire. Las pacas son muy bajitas. Tienen
lneas paralelas por sus lados. V. curiri, yrse.
rujapiru [uh.piu.] E, [uh.piu.] J
cl.comp.pl. hamaca rayada. ej. Rujapiru j
aaricre mani acjiriajama, j bco manire
i baroti bajiyuju. Si soamos con una hamaca
rayada, un demonio j bco va a comernos.
V. rujapiruuri, rujapiruro.

rujapuea
forma de una botella con cuello corto
rujapuea [uh.pue ] E, [uh.pu e] J cl. forma
de una botella con cuello corto. ej. Rujapuea
ruyuaja sibiore godoa. Una botella de
aguardiente tiene un cuello corto.
rujaqueare [uh.ke.e] E, [uh.ke .e] J v.i.
hundirse y estar en el fondo del ro. ej. Juaaro
rujaqueariar, nirj, botirone jayacama na.
Los peces barbasqueados que se haban hundido
en el fondo del ro, al da siguiente flotaron
podridos. V. rujare, queare.
rujaquee [uh.kee] E, [uh.kee] J cl. 1 forma
de ramo, fronda (tallo y hoja). V. omquee,
ojoquee.
2 tallo de una hoja. V. quiquee.
rujaqueero [uh.kee.o] E, [uh.ke e.o] J cl.
1 parte de. ej. Sme uare rujaqueero
baqueacuumi. Una paca comi una parte del
aguacate. pl. rujaqueeri. V. baqueare,
rujaseero.
2 rasgn (en la ropa o la hamaca).
V. wooriqueero.
rujara [uh.] E, [uh .] J cl. rea ancha,
amplia del ro (como un charcn del ro).
ej. Gtajoero joere rujara jairita aaja. Arriba
de la cachivera hay un charcn grande.
V. Gmoyucra, gta tara, tabcra, wai
tara, tara, Wmara.
rujaraje [uh.he] E, [uh.he] J cl. envase
cilndrico para guardar algo, tejido de caa o
hecho de otra sustancia (barril, canasta,
caneca, lata, tambor, tarro). ej. Bujujirine
secari, nere rujaraje sacama, riagaj
uarar. Tejen envases de pacha para guardar
pupua en el cao. V. cmeraje, jaadiboriaraje,
riiraje, seriaraje, neraje, wairaje, wetaraje.
rujarapea [uh.pe.] E, [uh.pe.] J cl.
1 cola corta (como la cola de danta, tortuga,
paca, guara). ej. Smema, rujarapeaaca jcoro
ctig aacami. La paca tiene una cola muy
corta.
rujar rujarj
Eduria & Barasana Espaol 257
2 protrusin corta y pequea de una cosa
(como un botoncito/interruptor de una
linterna). ej. Rujarapeaaca joria cticaj
saria. La linterna tiene un botoncito/interruptor
para prender y apagarla. pl. rujaraperi.
V. rujamura, rujasawia.
rujar [uh.] E, [uh .] J an.pl. 1 seres
vivos de mamferos vivparos (que existen en
el tero y se nacen ya desarrollados). ej. Buu
ra soo gdajoajne rujar aacariarma. Las
guaras son vivparas. (lit. Las cras de la guara
son seres ya desarrolladas en su tero.).
2 cuerpos enteros. ej. Smeare rujarne
gaware sicam y. Yo vend toda la carne de
las pacas al blanco (sin cortar una parte para
m).
rujarca J [uh.k ], rujajata E cl. cosa en
forma de caja (caja de cartn, bal, maleta,
etc.). ej. Cmewacari rujarcane waja yicam
y. Yo compr una caja de clavos. V. maja
joarca, yucrca.
rujare [uh.e] E, [uh .e] J v.i. 1 hundirse.
ej. Gtajoero ya rujarone jeab rujacoaj.
Cuando volteamos en la cachivera, se hundi la
escopeta.
2 voltearse en el agua (canoa). ej. amica
mojoricaaca cmua aajare, rujamasim ya.
Ya yee jediro yayiocamasim. Puesto que la
canoa (en la cual estbamos viajando ayer) era
pequea, se volte. Perdimos todas nuestras
pertenencias.
3 ahogarse. ej. Gtajoeroj rujareacoasujar
gawa. Dicen que los blancos se ahogaron en la
cachivera. caus. ruure. V. ruurocare.
rujarImarone [uh.im o.ne] E,
[uh.imo.ne] J cl. inmediatamente, de
repente, por un ratico. ej. Wrica i
wasjaroto rjoroacane, rujarmarone yre
gotibsaca wacoami. Inmediatamente antes de
abordar el avin, l me habl y se fue.
ej. Rujarmarone baji, wacoama na. Ellos
estuvieron por un ratico y se fueron.
sinn. rmone.
rujaro [uh.o] E, [uh.oo] J cl. cosa
(clasificador general). ej. Biajna sudirore
rujarone yrajeocauma. Las arrieras han
daado toda la camisa. V. gataro, gjiro,
aweariaro, jea muujeoriaro: jea muujeore,
rjoa jeoriaro, rujase, yta wasoro.
rujarodo [uh.odo] E, [uh.odo] J cl. estacin,
tiempo, temporada. ej. Rjia na agrirodo
aaja. Esta es la estacin en que los paujiles
cantan. ej. No cro aacati wm ricaa
ctirodo? Wm ricaa ctirodo aacaj
arodo aaro, cma rjoro. Cundo cosechan
el umar? Durante el tiempo de orugas (cuando
ellas aparecen), antes del verano.
V. bcarirodo, cmarodo, oco quedirirodo,
ricaa ctirodo.

rujaroori: joaroori
vainas
rujaroori [uh.oo.i] E, [uh.oo.i] J cl.pl.
forma de vainas. ej. Yuc ricaa aaja, rujaroori
aase. Tire bacama masa. Rujuroor son frutos
arbreos. Tienen la forma de una vaina y la gente
los come. sing. rujaro. V. joa.


yucuroto
bulto atado de lea
rujaroto [uh.oto] E, [uh.oto] J cl. bulto
atado (lea, machetes, etc.). ej. Yucrire
jaasure yicari, rujaroto misimaa rca siab
y. Cort los palos y los at con un bejuco.
ej. cmejiroto. bulto de machetes. V. jearoto.
rujar [uh.] E, [uh.] J cl. olla o forma de
olla. ej. Mamar aaja sot, quenarit. Caaco
weamo soo. La olla est nueva. Est hecha por
mi mam. sinn. rujasot. V. roariar.
rujarc [uh.k] E, [uh.k] J cl. mata, tallo
de yuca brava, coca. ej. Cajircrire jaasure yi,
jua wab. Cort las matas de coca y los traje.
V. biitirc, bojorc, buurc, cajirc,
cjarc, gbo tarc, menerc,
ommcarc, ojojurc, quirc,
rcsirirc, rujarj, wararc, wecoarc,
wmarc, yuarc.
rujarj [uh.h] E, [uh.h] J cl.irreg. rama
o forma de rama. ej. Rujarj, rj joejre
mini jesaami. Hay un pjaro en la rama.
V. cajirj, rj, yucrj.
rujarm rujasia
258 Eduria & Barasana Espaol

rujarj
rama del rbol
rujarm [uh.m] E, [uh.m] J cl. da.
ej. Tirmre ejacami, Emilio. Emilio lleg ese
da. ej. na buesorirm, aditutire miaja
m. El da en que comienzan las clases lleve este
cuaderno. ej. gajerm. otro da.
ej. Tocrcarmne buer wargm ya.
Nosotros fuimos a estudiar cada da.
sinn. ma. V. adirm, mosiariarm,
cojorm, ejabusuoriarm, ejariarm,
gajerm, idire ctirm, aasorirm,
ocorm, tirm, tocrcarm, tudirotirm,
s jeariarm.
rujasaaro [uh.so] E, [uh.so] J cl.irreg.
1 forma de bamba de rbol. ej. Rujasaaro
tsarij quacama na. Tumbaron el rbol donde
terminaba la bamba.
2 diseo de la mata de pia. V. saaro,
snasaaro, yucsaaro.
3 forma de cono (como un embudo).
ej. Rujasaaro aarijne jeocari, wrica ye
jiocama. Ellos tanquearon la avioneta utilizando
un embudo. sinn. rujajedo.

yucusabua
nudo de rbol
rujasabua [uh.sbu ] E, [uh.sbu] J cl.irreg.
1 giba del toro, ceb. V. taa wecsabua.
2 tocn, nudo de rbol. ej. Yucsabuajre goje
cticami maja, ra ctig. El guacamayo tiene
cras en el hueco del nudo de un rbol. V. sabua.
rujasab [uh.sb] E, [uh.sb] J cl. tejido
que comienza angosto y termina ancho
(canasta para cargar, carcaj para dardos de
cerbatana). ej. Qunarisab jiib
suaamasiumi. l teji un canasto bueno que
comienza angosto y termina ancho.

rujasab: jiib
canasta
rujasaga [uh.s] E, [uh.s] J cl.
ensenada del cao, ro. V. riagasaga.
rujasagueri ware [uh.se ei.w .e] E,
[uh.s eei.w.e] J v.i. cojear. V. casiare.

yai, gmosariiri ctig
un perro con orejas puntiagudas
rujasariiri [uh.sii.i] E, [uh.sii.i] J cl.pl.
forma de orejas puntiagudas (como del perro,
murcilago, etc.). sing. rujasaria. V. gmo, yai
gmosariiri.
rujasawero [uh.sweo] E, [uh.sweo] J cl.
1 aleta caudal de pez, la cual est de forma
cncava o como tijeras (como el pez sabaleta y
ballena, etc.).
2 orejas grandes.
rujasawia [uh.swi.] E, [uh.swi.] J
cl.irreg. 1 cosa puntiaguda (cuerno, palo).
V. rujabesoro, rujajotia, rjsawia, sawia.
2 un cuarto de la torta de casabe. ej. Idiasawia
ryaboab, najurori. Cojosawia
miecocauja. im mirudiyujari? Haba
tres cuartos de casabe. Uno lo llevaron. Quin lo
rob? pl. najusawiri. V. najusawia, sawia.
rujasia [uh.si.] E, [uh.si.] J cl. lugar o
cosa que se ve ancha y se reduce a un punto
(como un pico de pjaro, un terreno entre dos
cuerpos de agua o dos caminos). ej. Ja maa
watoje aarisiare wese jaasureb ya.
Nosotros rozamos la chagra en el terreno que est
en medio de la confluencia de dos caminos.
rujasmiaaca rujasiriiri
Eduria & Barasana Espaol 259
pl. rujasiri. antn. rujataporo.

RujajIcorosmiaaca aami a.
La culebra tiene una cola aguda.
rujasmiaaca [uh.smi .k] E,
[uh.smi.k ] J cl. 1 cola delgada (culebra,
lagarto, lombriz, armadillo, zarigeya).
V. rujajcorosmiri.
2 cosa delgada y larga con punta aguda,
afilada, puntiagudo (machete, hoja).
ej. Rujasmiri ju cticaj, meca rni. El rbol
mecu rn tiene hojas puntiagudas. ej. Y
cmejismiaaca yayicoasuja! Me perdi mi
machete con la punta afilada.

gmariasne
paquete de comida envuelta en una hoja
rujasne [uh.sne] E, [uh.sne] J cl. forma de
paquete de comida envuelta en una hoja.
ej. Waibc riire juro rca, rujasne gma
mi waami. l envolvi la carne en una hoja, y
la trajo. ej. badisne. el fruto bud envuelto en
una hoja. V. rujatnia.
rujasniro [uh.s nio] E, [uh.snio] J cl.
forma de cerca, crculo de palos para guardar
el almidn de yuca. ej. Cjasnirore yuc
mtaaca rca, rujasniro qunocari cjare
sacama rmia. Las mujeres hacen un crculo de
palitos y all dejan la masa de yuca brava.
V. rujacni, rujabedo rgre, wecsniro,
yeseasniro.
rujase [uh.se] E, [uh.se] J cl. cosa
(clasificador general). ej. Najurore rujasene
micoay. Traiga toda la torta de casabe!
V. dise, jaariase, rujaro.
rujaseero [uh.seeo] E, [uh.se eo] J cl. forma
de parte que falta. ej. Najurore mirimi
yimasiaja y, rujaseero najuro ti godo
ctijare. Yo s que l llev el casabe porque falta
una parte. ej. Rujaseero godo ctiyuju
najutobejre, najuro. Dicen que el casabe
guardado en la canasta le faltaba una porcin.
ej. i bariaseero. la parte de la comida que l
comi (dicho mirando la parte que falta). ej. i
barariaseero. la parte (de la torta de casabe)
que l no comi. V. baseare, rujaqueero.

rujasnero
palo bifurcado
rujasnero [uh.se neo] E, [uh.seneo] J cl.
forma ramificada, bifurcada (rbol, lengua de
culebra). ej. Yuc rujasnero ctine, ojoore
tutuoya. Ponga un palo bifurcado para soportar
la mata de pltano.
rujasioro [uh.sioo] E, [uh.sioo] J cl. forma
de masa de espuma u otras cosas amontonadas
flotando en los ros. V. smosioro.


Igua iirisiria ctig
pjaro que tiene un pico negro y arrugado
rujasiriiri [uh.siii.i] E, [uh.siii.i] J cl.pl.
forma arrugada (pico de ave, pato, pavo),
nudosa (rbol). ej. oroam aacami, yejere
bajig aaboarine, joa iig. Tijare, i
guaja iirisiriiane aacaj. Bto icgri
yoag aacami. La garza oroum es lo mismo
que la garza yeje pero las plumas son negras.
Tambin el pico es muy arrugado de color negro y
las patas son largas. ej. Gme y mac ctig,
qunag aarcmi yiyuju buja. Beero, i
mac ctig qune, to bajiri guasiriane
aacauju. Al ver el pico muy feo de su hijo, la
paloma dijo: El prximo hijo va a ser hermoso.
Sin embargo, tuvo otro hijo despus, y el pico del
l fue lo mismo. sing. rujasiria una arruga.
V. rujaguiguiiri.

rujasImoa
forma de esfera u ovoide
rujasImoa rujasrero
260 Eduria & Barasana Espaol
rujasImoa [uh.simo] E, [uh.simo] J cl.
forma de esfera u ovoide (como la pepa del
fruto ucuqu). ej. Qunarismoaaca gta bjab
y. Encontr una piedrita bonita en forma
ovoide. V. jojia aje.

sIoric
rbol inclinado
rujasIoro [uh.sio.o] E, [uh.sio.o] J cl. cosa
larga que se inclina perpendicularmente (rbol,
las paredes en mal estado de una casa,
precipicio). ej. Yuc rujasoro rgricre
quacaa. Tumbe el rbol que est inclinado.
ej. rujasowii. casa que est para caerse. pl. no
hay plural. V. soric, sose, Wairearic.

rujasobe
forma de una culebra enrollada
rujasobe [uh.sobe] E, [uh.sobe] J cl. forma de
culebra enrollada. ej. a rujasobe caariire
mani reajama, uujoji yicoacami. Si tiramos
algo a una culebra enrollada, l se desarrolla y se
va. V. rujadori.
rujasoje [uh.sohe] E, [uh.sohe] J cl.irreg.
apertura (como puerta, brecha entre
montaas). ej. Gta yuc watoa rujasojeri
aarore wasujar. Ellos pasaron por la brecha
entre las montaas. ej. Gtajre rujasoje
ruyurojre oco meni rujiwadicaj. En la
montaa hay una brecha que tiene cascada de
agua. dim. rujasojeaca. apertura como
ventana. V. bususorotisoje, soje.
rujasojeaca [uh.sohe. k] E, [uh.sohe.k] J
inan. ventana. ej. Masa manoja yig, wiire
ag waj y. ijama, rujasojeacaj yre
arudiyumi. Pensando que no haba nadie en la
casa, me fui a mirar. Sin embargo, l (el dueo)
me mir a escondidas por la ventana.
sinn. bususorisoje, bususorotisoje.
rujasoroa [uh.soo.] E, [uh.soo.] J cl. cosa
redonda y plana (torta de casabe, luna llena,
ojo). ej. Rmia najuro jeor rujasoroa yicari
beero, babarito yijesurebatocama. Despus de
hacer la torta de casabe, las mujeres la cortan en
cuatro partes. ej. Baja, rujasoroori aacama na.
Los peces platos son redondos. ej. Rujasoroa
aaribo suaayumi, wjbore. l hizo el balay en
forma redonda. ej. Botirisoroori caje cticami
yeoro. El pjaro carriqu pechinegro tiene ojos
blancos (y redondos). pl. rujasoroori. V. rujatii.
rujasoroori [uh.sooo.i] E, [uh.sooo.i] J
cl.pl. 1 diseos de cuadros o crculos
consecutivos que se juntan en una de las
puntas (para adornar canastas, palos de
danzar, maracas, tela). ej. wjbo ucarisorori.
diseo de una canasta tejida de la caa wj.
sinn. rujasotoori.
2 cosas redondas (como casas redondas).
ej. Rujasoro wiiri aaja. Guiwaca rca na
bariawiiri aaja. Son casas redondas con techos
de la hoja guwucu. sing. rujasoroa.

rujasotoori ucari ctise
diseo de cuadros consecutivos
rujasotoori [uh.soto oi] E, [uh.sotooi] J cl.
diseos de cuadros o crculos consecutivos que
se juntan en una de las puntas (para adornar
canastas, palos de danzar, maracas, tela).
ej. Rujasotoori suaag yaja y. Yo estoy
tejiendo diseos de cuadros consecutivos.
sinn. rujasoroori.
rujasot [uh.sot] E, [uh.sot] J cl.irreg. olla o
forma de olla. ej. Riiri rca rujasotri weacari
coama. Ellos tienen ollas echas de barro.
sinn. rujar. V. sot, cmesot, riirisot,
rujabaja.
rujasa [uh.so] E, [uh.so] J cl.irreg. forma
de alcoba, cuarto, pieza. ej. Ya aarotij,
rujasa qunog yaja. Yo estoy construyendo un
cuarto donde habitaremos. V. cniriasa, sa.
rujasrero [uh.soeo] E, [uh.soeo] J cl.
diseo de anillos de madera. ej. Cmu
rujasrero gda jubero cticaj. El rbol loiro
tiene anillos.
rujasteri rujatreeri
Eduria & Barasana Espaol 261

rujasteri ucariawii
casa adornada con marcas festoneadas
rujasteri [uh.soteei] E, [uh.sote ei] J cl.pl.
marcas festoneadas en forma de ondas.
ej. Soje rio aari yosore rujasteri ucayumi. l
pint marcas festoneadas en la pared de la puerta.
sing. no hay singular.
rujasubia [uh.subi] E, [uh.subi] J cl.pl.
1 diseo de cuerdas enredadas (pelo crespo,
nailon, hilo). ej. Wai ruuriama rujasubiaj
maawisiacoasuja. jamasia maaja. El nailon
est muy enredado. No se puede desenredar.
2 selva densa. ej. Rujasubiaj widicaja. To
bajiri wamasia maaja manire. (La selva) est
muy densa. No pudimos seguir.
rujasuri [uh.sui] E, [uh.sui] J cl.f.n.esp.
pedazos de algo (tela, comida). sing. rujasuria.
pl. rujasuri. V. najusuri, sudisuri.
rujasjuri [uh.suhuui] E, [uh.suhu ui] J cl.pl.
1 aserrn. ej. Yuc na yijejama, rujasjuri
wjacaj. Al aserrar madera, cae el aserrn.
2 migas de casabe. ej. Naju jedicoaj. Tisju
rine ryaja. Ya se ha agotado el casabe. Slo
quedan las migas. sing. no hay singular.
V. najusju.

yucujisr
tabla con nudos

rujasr cti
palo con nudos
rujasra [uh.s] E, [uh.s] J cl.irreg.
nudo (en madera). pl. rujasr, rujasrari.
V. rujacu, sra, yucsra.
rujatajoa [uh.tho.] E, [uh.t ho.] J cl.
forma ancha (pico del pato). ej. Ria cata
aacami, mini riaga joe jayag. i guama
rujatajoa aacaj. El pato ru cutu es un pjaro
que flota encima del ro. Su pico es ancho.
pl. rujatajori. sinn. rujataporo.

Riacmua Iguama rujatajoa aaja.
El pico del pato de monte es ancho.
rujataporo [uh.tpo.o] E, [uh.tpo.o] J cl.
forma ancha (pico del pato). pl. rujatapori.
sinn. rujatajoa. antn. rujasia.
rujatata [uh.tt] E, [uh.tt] J cl.irreg.
pantano. ej. Rujatatari aarore qunaro aa
wariqunacami ecari yese. Al marrano le gusta
mucho estar en los pantanos. V. cabiritata,
ajaritata, retata, tata.
rujatnia [uh.tni.] E, [uh.t ni.] J cl. forma
de paquete de comida envuelta en hoja.
pl. rujatni. V. rujasne, tnire, waitnia.
rujatqueeri [uh.t ke e.i] E, [uh.tke.i] J
cl.pl. diseo de puntos o manchas negras
alineadas en una lnea. ej. Bodecama,
rujatqueeri ucari cticami. El guarac est
marcado con puntos. sing. rujatqueero.
pl. rujatqueeri. V. cuure.
rujatero [uh.tee o] E, [uh.teeo] J cl. diseo
de la cruz, la letra T. ej. Cruzaterori
cojedicari, Jesre sare boserm aarore
uubuer wacaj ya. En conmemoracin del
Viernes Santo, todos llevamos cruces pequeas.
V. tore, yuctero.

rujatreeri
hombre pintado con tres en lnea
rujatreeri [uh.tee ei] E, [uh.tee ei] J cl.pl.
tres en lnea (diseo de lneas verticales y
horizontales que se intersecan). ej. Rujatreeri
tasaumi. Pint rayas verticales y horizontales
rujatigoa rujatria
262 Eduria & Barasana Espaol
por su cara. V. cuure.
rujatigoa [uh.tio] E, [uh.ti o] J cl. forma
de cosa esfrica (como la papa). V. pa.
rujatii [uh.tii] E, [uh.ti i] J cl. 1 tejido de
hojas. V. jejetii, mojitii.

rujatii: gjoatii
moneda
2 cosa pequea y redonda (moneda, pastilla).
ej. Yre gjoatii simi. Me dio una moneda.
sing. rujatii. pl. rujatii, rujatiiri. V. gjoatii,
muijutii, rujasoroa.
rujatobe E, J [uh.tobe] E, [uh.to be] J,
rujajedo J cl. forma de un nido (canasta, olla).
ej. Rujatobe yicari, ria jeocami mini. El pjaro
hace un nido y all pone sus huevos. V. najutobe,
ratobe.

rujatoreaca
huequito de aguja
rujatorea [uh.toe.] E, [uh.toe.] J cl.irreg.
huequito (hecho por una perforadora, en una
aguja). ej. Rujatoreaca qunouma, gjo jotare
ytamaa josorotire yir. Hicieron un huequito
en la aguja para meter el hilo. pl. rujatoreari,
rujatoreri. V. torea.
rujatoti [uh.toti] E, [uh.toti] J cl.irreg.
1 hueco (en tronco o palo).
ej. Rujatotij cnicami ucuam. El mico de
noche duerme en un tronco ahuecado.
2 cueva. ej. Gtatotijre jr osoa aacama. En
la cueva hay muchos murcilagos. V. goje,
gtatoti, toti.
rujato [uh.too] E, [uh.too] J cl. racimo.
V. ojoto, ajiito, rujabitia, yeto, waito.
rujatubua [uh.tubu ] E, [uh.tu bu] J cl.
1 montn de tierra, piedras en una cachivera.
ej. Gtari, jairitubua juacucama buer,
ajeriatcuro na wearotire yir. Los estudiantes
colocaron un motn de piedra para la
construccin de la cancha deportiva.
V. gtatubua.
2 grupo de personas. ej. Rujatubuari
barujicama masa. La gente se sent a comer en
grupos. V. jaatubua, masa tubuari.
rujaturia [uh.tui] E, [uh.tui] J cl.comp.
1 cantidad amontonada sobre algo.
ej. Rujaturia bsaj re jiosacuma na. Ellos
echaron muchas pepas de mirit en el balay hasta
que ellas sobrepasaron el borde. V. biatuuriacni,
iaturiaj.
2 forma piramidal. ej. Sita widarore rujaturia
yicari aacama bjoar. Las termitas bjourd
hacen nidos en forma piramidal en tierra
arcillosa. V. bjoarbo.
rujatuti [uh.tuti] E, [uh.tuti] J cl. 1 cosas
amontonadas. ej. Rujatuti mimojeoyuju.
Recogi las cosas y las amonton encima de cada
uno. V. paperatuti.
2 nivel de agua, nivel arriba de la capa del
cielo. V. ocotutij, matuti.
rujatutia [uh.tuti] E, [uh.tuti] J cl. tizn,
palo de lea encendida o medio quemada.
ej. Jeatutia mi way. Trigase un tizn de lea.
V. jeatuti, juatutiare.
rujatuyua [uh.tudu] E, [uh.tudu] J cl.
montn pequeo. ej. Biajna na maacure
rujatuyuarire am y. Yo vi los nidos de las
hormigas arrieras.
rujatcuro [uh.tu ku.o] E, [uh.tuku.o] J
cl.irreg. tierra plana (puede ser grande o
pequea). ej. Wa, rujatcuro bsaca ejarg
ejacaj y. Paseaba y llegu a una tierra plana.
ej. Aditcuro rine aaja ya. Nosotros vivimos
solamente en esta tierra. V. ajeriatcuro,
jatcuro, tcuro.
rujatbea [uh.tbe] E, [uh.t be] J cl. canoa
desnivelada (que tiene los lados desiguales,
que no es balanceada). ej. Rujatbea aarica
cmua qunoumi. l hizo una canoa
desnivelada.

riagatria
barranco del ro
rujatria [uh.ti.] E, [uh.ti.] J cl. escarpa,
barranco o barranca por la orilla de un ro.
rujatgro rujayeeri
Eduria & Barasana Espaol 263
ej. Riaga t aaritria joejre wiiri cticama.
Tienen sus casas sobre la escarpa del ro.
pl. rujatriri.

rujatgro
remo con lados desiguales
rujatgro [uh.to.o] E, [uh.to.o] J cl.
cosa dura con lados desiguales (casabe, papel
rasgado, madera). ej. Wearito qunomasibec
y aajare, rujatgro aam. El remo sali
con los dos lados desiguales porque yo no saba
como hacerlo. pl. rujatgri.
rujatgri cdawaare caminar al lado de los
pies. ej. Ramasa ajer, rujatgri cdawaa
ajeama. Para jugar los nios caminan al lado de
los pies.

rujaurua
botella, vasija
rujaurua [uh.uu] E, [uh.uu] J cl. forma
de vasija con cuello de menos circunferencia
que la parte principal. ej. Rujaurua sot
weayumo. Ella hizo una vasija de barro con un
cuello de menos circunferencia que la parte
principal. V. soturua.
rujatara [uh.t.] E, [uh.t.] J cl.irreg.
rea ancha de agua (como lago, charcn
debajo de cachivera, charca o pozo para peces,
remanso). ej. Jairo oco ti quedijama, macajre
rujatarari aaroj quedicaj. Cuando llueve
mucho, se forma unos charcos en el patio. ej. Maa
gmeroja ejariajre jairitara aam. Hubo un
remanso grande al otro lado del barranco.
V. gta tara, oco tara, rujara, tabcra,
tara, wai tara.
rujawaaro [uh.w .o] E, [uh.w .o] J cl.
tela ligera, fina. ej. Tbritore sudiro
bojaboacaj y. Rujawaaroaca yre
miadibosayumi. Quise ropa (hecha de tela)
gruesa pero l me trajo ropa fina. V. jrese, sudi.
rujawaca [uh.wk] E, [uh.wk] J cl.irreg.
cosa con punta (dardo, lpiz, clavo).
V. cmewaca, ucariawaca, waca,
wiabioriawaca.
rujawaga [uh.w ] E, [uh.w ] J cl.
parte buchona (como el tronco de la palma
barrigona, una mujer embarazada).
ej. mario aacari, tio gajabsare
rujawaga cticaj ajiio. La palma barrigona
es muy alta y tiene una parte buchona.
V. tuwagase.
rujawapea [uh.wpe] E, [uh.w pe] J cl.
protuberancia pequea (picadura de un
tbano, zancudo). ej. Nunuro yre i idiriwapea
bto yre jniaja. Me duele la picadura de un
tbano. ej. Rujawapea aaja yosorica. Un
furnculo/divieso es una pequea protuberancia.
V. wapea.
rujawasoa [uh.wso] E, [uh.wso] J cl.
baln desinflado. ej. Rujawasoa aaricane
ajemasiboab ya. Jugamos aunque el baln
estaba desinflado.
rujawii [uh.wii] E, [uh.wi] J cl.irreg. forma de
casa. ej. Rujawiine qunojeocaroti aam
manire. Nos toca remodelar toda la casa. V. wii.
rujawora [uh.wo.] E, [uh.wo.] J
cl.irreg. 1 lugar donde un ser animado ha
permanecido. ej. Oco watoa aruujama, wai na
caare, rujaworari ruyucaj. Debajo del agua
a veces aparecen huecos donde los peces han
dormido.
2 huecos en un camino o calle. ej. Rujaworri
jairimaa aaja. Hay muchos huecos en la trocha.
V. wora.
rujaya [uh.d] E, [uh.d] J cl. 1 ro.
ej. Ti mac tre, jairiya riaga aacaj. Hubo
un ro grande cerca de ese pueblo. V. Cmea,
Joaya, Waiya, riaga.
2 cao. V. Besuya, Jmoria.
rujayasia [uh.dsi] E, [uh.dsi] J cl. algo
que cuelga de la parte trasera (atado de
adornos para danzar, pelo largo, etc.).
ej. Rujayasia isia joa cticami buu. La guara
tiene pelo largo en la parte trasera. pl. no hay
plural. V. buu isiyasia, rica sariayasi, taa
juyasi, mariayasi.
rujayeeri [uh.dee.i] E, [uh.dee.i] J cl.pl.
tendidas, separadas (las garras de la pata de
una ave). ej. Yeje aacami riaga tjre. Bto
gua yoag, i ma qune yoacaj. Bajicari,
bto joa boticami. i gborima rujayeerine
aacacaj. La garza se encuentra en la orilla del
ro. Su pico es muy largo y el pescuezo tambin
(es largo). Las plumas son muy blancas y las
garras de las patas son tendidas.
rujayoa rujirgre
264 Eduria & Barasana Espaol

rujayeeri
patas con garras tendidas, separadas
rujayeero wac [uh.dee.o.w.k] E,
[uh.dee.o.w.k] J l que anda con las
patas extendidas (por ejemplo, la araa y el
cangrejo). ej. Bjma rujayeero wacami. La
araa anda con las patas extendidas.
pl. rujayeeri wana.
rujayoa [uh.do] E, [uh.do] J cl. grupo de
rboles, peces, personas. ej. Cojoyoa
ryacam maji, ya quajeoroti. Nos qued un
grupo de rboles para terminar de tumbar.
V. rujasniro, rujatubua, wetayoa, yucyoa.
rujayorea [uh.doe.] E, [uh.doe.] J cl.
donde (el perezoso) se cuelga de un rbol.
ej. Yuc gajajre, i yoreaj cjiami querea. El
perezoso est ah colgado en la copa del rbol.
pl. rujayoreri.
rujayucuri cl.pl. troncos de rboles. V. ruj
tronco de rbol.
rujayra [uh.d.] E, [uh.d.] J cl.
cosa rayada (las marcas rayadas del guarac
bode dram). ej. Bode dram, bodeca
rtobsag aacami. Rujayra ucari cticami.
El guarac bode drum es ms grande que el
guarac bodecu y es rayado. pl. no hay plural.
sinn. rujayrri.
rujayrri [uh.d.i] E, [uh.d.i] J
cl.pl. cosa rayada (plumas del gaviln).
ej. Gaama, botise, moise, ucari cti wocami,
rujayrri. El plumaje del gaviln tiene una
serie de colores rayados: Blanco, gris y negro.
sinn. rujayra. V. bajeyrare, yrse.
ruje [uhee] E, [uhee] J inan. porcin, presa de
pescado o pollo. ej. Tocrcajine waire cuma
yicari bamenane rujerine bargcama. Ellos
no comen muica todas las veces sino comen el
pescado en porciones. ej. Cata riire rocamenane
rujene bacarsa. Vamos a comer presas de
pavo (no molido).
rujeare [uhe.e] E, [uhe.e] J v.i. formarse,
empezar a existir (ser vivo). ej. Badine wai
rujearii aauju j wai. Dicen que el pez
sbalo se form de las pepas de yapur.
caus. rujeore. V. rujeasjase, rujease,
rujeasore.
rujeasjase [uhe.sh.se] E, [uhe .sh.se] J
v.i. formarse, crecer (feto en el tero). ej. i ra
yijare, rujeasjacoaj. Ya est formando un
feto/estoy embarazada porque l se acost
conmigo. V. rujeare.
rujease [uhe.se] E, [uhe.se] J v.i. formarse,
empezar a existir (fruto). ej. u ricaa
rujeayoacoaj. La fruta de aguacate ya est
saliendo/formndose. V. rujeare.
rujeasore [uhe.so.e] E, [uhe.so.e] J v.i.
empezar a existir. ej. Tij ucare rujeasoriaroja
ti. En ese tiempo, la escritura empez. V. rujeare.
rujeore [uhe.o.e] E, [uhe.o.e] J v.caus. crear,
hacer aparecer. ej. Riagari, gtajoerori, sitare
qune rujeoyuju Ayawa. Dicen que Ayawa cre
los ros, cachiveras y la tierra. V. godoweore,
rujeare.
rujignibiare E [uhi.ni.bi.e],
juyagnibiare J v.i. sentarse en un crculo.
ej. Jjar rmia rjacari, na naju bajama,
rujignibiacari bacama. Cuando muchas
mujeres se renen a comer casabe, se sientan en
un crculo. V. rujire.
rujiojo [uhi.oho] E, [uhi.oho] J inan.f.n.esp.
pltanos pigmeos, pltanos enanos. Musa
Cavendishii (Lamb). ej. Rujiojo aacaj
mabetioaca. Bajiboarine, jairijure ricaa
cticaj. El pltano enano tiene una mata bajita,
pero carga un racimo grande. sing. rujiojoro.
pl. rujiojo, rujiojorori. V. ojo.
rujiojoo [uhi.o ho.o] E, [uhi.oho.o] J inan.
mata de pltanos pigmeos, pltanos enanos
(bajita y produce racimo grande). Musa
Cavendishii (Lamb). V. rujiojo.
rujiore [uhi.o.e] E, [uhi .o.e] J v.caus. bajar.
ej. Snea, mjacari, ne rujiog yimi. Al hacer
una escalera, l subi la palma y estaba bajando
la pupua. V. rujire.
rujire [uhi.e] E, [uhi.e] J v.i. bajarse de (rbol,
loma escarpada). ej. Jre rujicoami. Ya se ha
bajado (del rbol). antn. mjare. V. majare,
rojare, rujirgre.
rujire E [uhi.e], juyare J v.i. sentarse.
ej. Ejacari, rujiyuma na. Cuando llegaron, ellos
se sentaron. ej. Yoaro rujiaja y. He sentado
por un largo rato. V. rujitore, rujignibiare,
rujise.
rujiriaro E [uhi.i..o], juyariaro J s.v.inan.
banco, silla, asiento. ej. Yucji rca rujiriarore
qunocama. Ellos hacen el banco con tablas de
madera. pl. rujire, rujiriarori. V. cmuro.
rujirgre [uhi..e] E, [uhi..e] J v.i.
rujise ruyuatsag, ruyuatsago
Eduria & Barasana Espaol 265
viajar (al oeste desde el centro del mundo; uso:
dicho solamente en los mitos). V. jnargre,
rujire.
rujise [uhi.se] E, [uhi.se] J v.i. aterrizar.
ej. Tirmre wrica rujiyuja ti, adoj. La
avioneta aterriz por aqu ese da. caus. rujiore.
antn. wmse.
rujitore E [uhi.t.o.e], juyatore J v.i.
sentarse a conversar al anochecer (hecho por
los hombres). ej. Riorijre queti goti, caj ba,
mno wni, yi rujitocama na. Al anochecer,
ellos se sientan a conversar, comer coca y fumar
tabaco.
rujiysre E [uhi.ds.e], juyaysre J v.i.
sentarse afuera de la casa para refrescarse.
ej. Macajj rujiysg yigmi. Parece que l
est en el patio refrescndose. V. rujire.
ruj [uh] E, [uh] J inan. 1 cuerpo (seres
animados), cefalotrax (insectos). ej. Soore
musa souju soo, soo ruj jediro. Dicen que
ella le unt todo el cuerpo con achiote. pl. rujar,
rujri. V. apn. dibujo del cuerpo, la araa.
2 tronco de rbol. ej. Rujne quaqueori, jea
bojeroti aam. Toca tumbar el tronco para
sacar lea. ej. Rujayucrine jaasure
gajacoajaro, wii tj bojerar. Llevemos
troncos a la casa y ah los rajaremos.
pl. rujayuc, rujayucri, rujri.
ruj mecose tener mareo, estar mareado,
mareada (por una enfermedad). ej. jo yre
rijaro, ruj mecoaja. Tengo mareo/Estoy
mareado por causa de la gripa. V. mecore.
ruj sjo [uh.sho] E, [uh.sho] J estar
enfermo, enferma (uso: los ancianos todava
utilizan esta palabra). ej. Ruj sjo ctig
aari, cjicaja y. Yo estoy acostado porque
estoy enfermo. sinn. rijaye, aase.
ruj asise s.v.inan. fiebre, calentura. ej. Adi
co ruj asise tjoose aaja ti. Esta medicina es
para quitar la fiebre. V. asise, bbri.
ruj gdareco inan. cintura.
rujri [uh.i] E, [uh.i] J inan. cuerpo,
cadver (incluyendo los miembros).
ej. Rujarocarii rujrire macar yujaboayuma
na. Ellos se fueron ro abajo en busca del cuerpo
del ahogado, pero no lo encontraron. sing. i
rujri. pl. na rujri. V. ruj.
rutere [ute.e] E, [ute.e] J v.t. cortar (racimo
de inay). ej. amica bojore na rutere abja,
matudib ya. Encontramos los racimos de
inay que ellos haban cortado ayer. Entonces los
recogimos y venimos. V. bojo.
rutu [utu] inan.f.n.esp. tubrculos rutu (especie
comestible). ej. Ruture rocacari, idire
qunocama. Ellos machacan los tubrculos de
rutu para hacer chicha. sing. rutua. pl. rutu,
rutuari.

rutu maariaro
pala de mano tejida
rutu maariaro [utu.m.i..o] E,
[utu.m .i..o] J s.v.inan. pala de mano
(tejida para recoger tubrculos de rutu
cocidos).
rutucaje [utu.khe] inan. mata de rutu.
ruturu V. duturu.
ruure [uu.e] E, [uu.e] J v.caus. ahogar,
sumergir, poner debajo del agua (persona,
cosa). ej. Scare guoca yigo, ire ruucamo.
Baando al nio, ella lo sumergi. V. rujare,
ruurocare, ruuwejere.
ruure [uu.e] E, [uu.e] J v.caus. hacer escapar,
irse. ej. Buu mac mani migre ire
rucaumi. l hizo escapar la cra de guara que
habamos cogido. V. rudire.
ruurocare [uu.ok.e] v.t. ahogar (persona,
cosa), perder por sumergir (cosa). ej. Tudg
ire ruurocayuju yicama. Ellos dijeron que por
estar furioso, l lo haba ahogado. ej. Jeabre
caroj ruurocacam y. Me perd la
escopeta en un lugar profundo (del ro).
V. rujare, ruure.
ruuwejere [uu.wehe.e] v.t. pescar (en el fondo
del ro). ej. Nairobedo rca caroj
ruuwejeb ya. Pescamos en el fondo del ro con
un carrete de nailon. V. wai wjere.
ruyuare [udu.e] E, [udu.e] J v.i. 1 nacer.
ej. Dicma ruyuacati y? En qu ao nac
yo? V. rujeare.
2 aparecer. ej. nare rudiadirio, adoj
ejaruyuacamo. La que se escap de ellos apareci
ac.
ruyuatuag [udu.tu .] E, [udu.tu .] J
s.v.m. luna creciente (luna nueva, fase de la
luna). ej. Muiju ruyuatuag aaro wadicaj
ya. Nosotros venimos durante los das de la luna
creciente. pl. no hay plural. sinn. muiju
ruyuag.
ruyuatsag, ruyuatsago [udu.ts.] E,
[udu .ts.] J m., f. el ltimo que naci, la
ltima que naci. ej. Jar soo ra ctiriar,
ruyugoaro rjoa
266 Eduria & Barasana Espaol
ruyuatsagja jaig bsa aauju. Dicen que
de los gemelos que ella tuvo, el ltimo que naci
era el ms grandecito.
ruyugoaro adv. en voz alta, ruidosamente.
V. ruyuare.
ruyugoaro basare E, J, ruyuro basare J cantar
fuertemente. ej. i rine aacami ruyugoaro
basagma. l es el nico que canta fuertemente.
ruyugoaro gotire E, J [udu.o.o.o ti.e] E,
[udu.o.o.otie] J, ruyuro gotire J hablar
en voz alta. ej. Elare, Ruyugoaro yare
gotiya. Ajibjabeaja, ire yicami Vitalino.
Vitalino dijo a Elas: Hable en voz alta. No le
escuchamos. sinn. ruyugoaro agre.
V. awasre, awasgotire.
ruyugoaro agre E, J
[udu.o.o.o.e] E, [udu.o.o.o.e]
J, ruyuro agre J hablar en voz alta.
ej. Ruyugoaro aga. No bajisere yre
tudjaiati m? Hable en voz alta. Sobre qu me
est regaando? sinn. ruyugoaro gotire.
V. jacase oca ruyuse.
ruyuore [udu.o.e] E, [udu.o.e] J v.caus.
hacer aparecer. ej. Cmeji na mirudiriajire
jre ruyuocaujar. Ya apareci el machete que
haban robado. (nota: Ellos lo hicieron aparecer
por devolverlo.) V. ruyure.
ruyure E, seyore J v.i.dep. creer, parecerse (uso:
despus de otros verbos cuando el hablante no
est seguro de lo que est diciendo o para
comunicar conjetura).
bajiri seyomi J [bhi.i.sedo.mi], bajiruyumi
E v.i. parecer que pas. ej. Soo bojarore berone
bajiri seyocaj ti. Parece que pas como ella lo
quiso.
bajiruyumi E [bhi.udu.du.mi], bajiri
seyomi J v.i. parecer que pas. ej. Mre ag
ejarcja soore yirii aari, bajiruyumi. Parece
que l haba dicho a ella que vendra a visitarla.
wari seyomi J [w.i.sedo.mi ],
waruyuyumi E v.i. parecer que l se fue.
ej. Pasu wai cmotaag wari seyoyumi i. Me
parece que Pacho se fue a poner una trampa de
pesca.
waruyumi E [w.udu.du.mi], wari
seyomi J v.i. parecer que l se fue. ej. Y bedi
rca waruyumi m ra jacma. Me parece
que su marido se fue con mi hermano menor.
ruyure J, rasare E v.i.dep. parecer (por
escuchar; uso: despus de otros verbos).
ruyuse [udu.se] v.i. aparecer de lejos.
ej. amire wajama, sojne ruyucacami
gso. Cuando alumbramos el cachirre, l aparece
de lejos (por el reflejo de sus ojos). V. jacase oca
ruyuse, muiju ruyuag, oca ruyuse, ruyugoaro
gotire, ruyuare, ruyuatuag.
rare [u.e] E, [u.e] J v.i. irse por pista,
puente. ej. Wrica maa ra waariaro aam
y yaa wii. Se van por la pista para llegar a mi
casa. (lit. Yendo por la pista est mi casa.)
V. rjare.
rjuqueare [uhu.ke .e] E, [uhu.ke .e] J v.i.
agacharse. ej. Rjuqueaya. Mre
mirujiobosag yaja. Agache. Yo te ayudo a
bajar (la olla). V. rjure.
rjure v.i.dep. sentarse (uso: despus de otros
verbos). V. ejarjure, rjuqueare.
rure [uu.e] E, [uu.e] J v.caus. quitar ramas
de una mata. ej. Caj rjri rureag yaja.
Estoy quitando las ramas de la mata de coca.
ra [] inan.f.n.esp. frutas ra (especie
comestible de un rbol silvestre). ej. queri
bare aacaj, rare. Las frutas ru se echan en
agua medio caliente y se comen. sing. ra.
pl. ra, rari. V. ra yuc.
rare [.e] E, [.e] J v.t. guardar (comida
para otro). ej. Mre waibc rii rab y. Yo
guard carne para usted. V. ryase.
ra yucu [.duk] inan. especie de rbol
(produce fruta comestible). ej. Ra yucrire
quam ya, ti ricaa juar. Tumbamos los
rboles ru yuc para sacar las frutas. pl. ra
yuc, ra yucri. V. ra.
rcsirirc [k.sii.k] E, [k.sii.k] J
inan. especie de yuca brava. V. qui, rujarc.
rjase [h.se] E, [h .se] J v.i. (ser/estar)
pequeo, pequea; menos. ej. i jac yaaga
rjabsarica aaja Lorenzo cmua. La canoa de
Lorenzo es ms pequea que la de su padre.
ej. Susana rjabsago aamo Elvia. Elvia es ms
pequea que Susana. ej. Yre m siro rjaro
mre sim y. Yo te di menos que lo que t me
diste. caus. rore. V. mojoro.

rjoa E, rijoa 3
cabeza
rjoa E, J [ho], rijoa J [iho] inan. cabeza.
rjoacooro rjsawia
Eduria & Barasana Espaol 267
ej. are jaasa gajano, i rijoare
jaataarocacam y. Despus de matar la
culebra, le cort la cabeza. ej. Joa ctiaja rijoa.
La cabeza tiene pelos/cabellos.

rjoa jeoriaro E, rijoa jeoriaro 3
sombrero

rjoa jeoriaro E, rijoa jeoriaro 3
cachucha
rjoa jeoriaro E, rijoa jeoriaro J s.v.inan.
sombrero, cachucha. ej. Rijoa jeoriaro sariase
bojaja y. Yo quiero una cachucha roja.
rjoacooro E [ho.koo.o], rijoacooro J
[ho.koo.o] inan. crneo. ej. i rijoacooro
rtobudiroj jeaje ejayuja, wecre. La bala
atraves el crneo de la danta.
rjoam [ho.m] E, [ho.m ] J an. especie de
oruga (come las hojas del guamo). ej. Mene
jure bacami rjoamma. La oruga rjoum
come las hojas de guamo. pl. rjoa. V. a.
rjobadia E, J [ho.bdi.] E, [ho.bdi.] J,
rijobadia J [iho.bdi.] inan. cerebro, seso.
ej. Sgri, waibcr rijobadi ti aaro crne
ba wariqunar aama nama. A ellos les gusta
comer toda clase de sesos de animales.
pl. rjobadi, rijobadi.
rjoeare [ho.e.e] E, [ho.e .e] J v.t.
agarrar (con un instrumento como alicates).
ej. i guji jajama, rjoeariajne rjoeari,
tarua micami. Cuando l saca muelas, utiliza
una pinza para agarrarlos bien. V. rjore,
rjotaare.
rjore [ho.e] E, [ho.e ] J v.caus. hacer
paredes. ej. Jeagasene i wiire rjog yimi. l
estaba haciendo las paredes de las cortezas de
ciertos rboles. V. jejeju rjore, rjoeare,
rjotaare.
rjotaare [ho.t.e]E, [ho.t.e] J v.t.sing.
cortar con tijeras. ej. Rjotaa mig yaja. Estoy
cortando (con tijeras) y sacando (una tira de
papel de una hoja). V. rjoeare, rjore.
rjotacajero E, J [ho.tkheo] E,
[ho.tkheo] J, rijotacajero J inan.
remolino en el pelo. ej. Y macre
rijotacajeroj cmiro aaja. Mi hijo tiene una
herida encima de la cabeza (donde se encuentra
el remolino en el pelo).

rj
rama del rbol
rj [h] inan., cl.irreg. rama de rbol. ej. Rj
joejre mini jesaami. Hay un pjaro en la rama.
sinn. yucrj. V. cajirj, rujarj.
rjbojo [hboho] inan.f.n.esp. frutas
ivapichunas rjbojo (ger. comestibles).
sing. rjbojoa. pl. rjbojo, rjbojoari.
V. rjbojo, toa.
rjbojo [hboho. ] inan. rbol de especie de
ivapichunas rjbojo (ger.). pl. rjbojo
yuc, rjbo yucri. V. rjbojo, toa.

rjsawiri
ramitas puntiagudas
rjsawia [h.s wi.] inan. rama puntiaguda.
V. rujasawia, sawia.

rj tara, cne yra
carpintero buchipecoso
rj tara rt
268 Eduria & Barasana Espaol
rj tara [h.t] an. pjaro carpintero
buchipecoso (pequeo). Chrysoptilus punctigula.
ej. Rjri snisere jaajoracudicami rj
taraaca. El carpintero buchipecoso anda
haciendo huecos en las ramas secas. pl. rj
tara. sinn. cne yra.
rore [o.e] E, [o.e] J v.caus.dep. disminuir
(uso: despus de otros verbos), hacer pequeo,
pequea. V. quarore, ryase.
rre [o.e] v.t. bromear. ej. Mre rgo yimo.
Ella le bromea a usted. V. yiajare, yirore.
rorii, rorio [o.i] E, [o.i.i] J m., f. novio,
novia. ej. i rorio aaboacamo soo. Quna gji
bjacoasumo. Ella era su novia. Pero despus ella
consigui otro novio.
rtere [ute.e] E, [te.e] J v.t. cortar (el fruto de
un rbol). ej. Rere rteto mani. Vamos a cortar
racimos de la palma de mirit. V. jaataarocare.
ryase [d.se] E, [d .se] J v.i. faltar, sobrar.
ej. Ejomisi ryacaj ti, jamica. Nos faltaron
dos atados de barbascos para envenenar los peces.
caus. rore.
s.v.inan. sobras. ej. Bare ryasere
qunocucauju. Dicen que l guard las
sobras de la comida (los restos que no comieron).
V. rare.
rcacaaca E [k.k. k], jdoaca J pospos.
bajito, bajitico (reg.), cerca del suelo.
ej. Rcaaca ne, ti ricaa ctijama,
qunaboroja. Sera bueno si la palma de pupua
tuviera cosecha bajitica.
rcbore [k.bo.e] E, [k.bo.e] J v.t.
respetar, venerar, honrar, estimar. ej. Mani
icare rcboroti aaja. Debemos respetar a
nuestros abuelos. ej. Qunase ire
yircbocama na. Ellos veneraron a l.
rcse [k.se ] v.i. (ser/estar) pesado, pesada.
ej. Tire mircja y. Rcbetoja ti. Voy a
llevar esto. No es pesado. ej. yuc, bto rcse.
madera muy pesada.

rgme
pulga
rgme [o me] E, [o me] J an. pulga de ser
humano o perro. Pulex irritans (ser humano),
Ctenocephalides Canis (perro). ej. Yai,
rgmeare sme baami tt. El tente est
buscando las pulgas del perro y comindoselas.
V. guia.
rgore [o.o.e] E, [o.o.e] J v.caus. colocar
y hacer parar. ej. Gojeri coar yama na, botari
rgoroti gojerire. Ellos estn cavando huecos
para colocar postes. V. juurgore, jdargore.
rgre [o.e] E, [o.e ] J v.i. estar de pie;
(estar) parado, parada. ej. Yoaro rgcaj y,
yuc na yijecatire ag. Estuve parado un largo
rato observndolos aserrar madera.
v.i.dep. 1 estar en una posicin recta (uso:
despus de otro verbo). ej. Wese tj na
siatuurgriire bjab ya. Encontramos l que
ellos haban atado cerca de la chagra.
V. rujabedo rgre, wrgre.
2 durativo de progresin hacia arriba (el paso
de tiempo). ej. No cro yoaro mijirgri ti?
Por cunto tiempo estaba hinchado?
V. bajimorgre, rgre.
rgre [.e] E, [.e] J v.t. aguantar,
soportar, resistir. ej. i guji jaro y otijare,
Rgcaa yimi. Cuando l (odontlogo)
estaba sacando la muela, como yo llor, l me
pidi que aguantara. ej. Rojose yiraboarine
rgm y. Quise hacer mal pero lo resist.
V. bjaare, jojiye tmore, tmore.
v.i.dep. 1 estar en una posicin recta (uso:
despus de otro verbo), de pie; erecto, erecta;
parado, parada. V. ejargre, juargre,
jnargre, jdargre, rujirgre, snirgse,
wauwijargre, wmrgre.
2 durativo de progresin hacia arriba (el paso
de tiempo). ej. Tocrcarmri qunaro
ajimasimjargcami. Cada da l entenda ms
y ms. V. rgre.
rjare [h.e] E, [h.e ] J v.i. irse, viajar al
lado de (ro, pista). ej. Cmua manijare, riaga
tne rja mni ejacoab ya. Por falta de una
canoa, nos toc viajar (venir) a pie al lado del
ro. V. rare.
rnre [n.e] v.t. seguir (huellas), perseguir,
cazar. ej. To na aarone, Lucas yai, wecre
rncoasuju i. Dicen que cuando ellos estaban
all, el perro de Lucas persigui una danta.
ej. Buure rnsocaumi yai. El perro caz
una guara. V. masyare.
rt [t] inan.f.n.esp. escamas (pez, fruto de la
pepa de mirit o moriche). ej. Rt abag
aacami rtboc. El pez sabaleta tiene escamas
blandas. ej. Re na bajama, ti rtre reacama.
Cuando comen la fruta de mirit, botan las
escamas. sing. rtro. pl. rt. V. apn. dibujo
del pez.
rta sabocuji
Eduria & Barasana Espaol 269

rtam
mico colimocho, chucuto
rta [t ] an.s.plural micos colimochos,
chucutos (especie parecida al mono capuchino,
se utiliza el pelo para la parte de la prenda de
la danza que se cuelga por la espalda). Cacajao
melanocephalus ouakari. ej. Rta, gaqueare
bajir aacama. Ricari yeer aacama. Los
micos colimochos son parecidos a los monos
capuchinos. Ellos tienen brazos cortos.
sing. rtam. V. maja joaro, mariayasi.
rta jIco inan.f.n.esp. colas del micos
colimochos, chucutos.
rta joa inan.f.n.esp. pelo del mico colimocho
o chucuto (utilizada para la prenda de la
danza). V. mariayasi.
Rtaja [t.h] inan. lugar cerca del caito
Recoya y el cao Colorado. ej. Mni,
ejacoacaj Rtajaj. Subiendo el caito,
llegamos al lugar que se llama Rtuju.
V. apn. mapa

3.


rtboc
sabaleta
rtboc [t.bok ] an. sabaleta (especie de pez
comestible). Brycon spp., F. Characidae.
ej. Rtbocma, jaig to bajicari botig
aacami. Dirone siayoor, ire sacama. La
sabaleta es grande y blanca. La pescan con grillos
(como cebo). ej. Rtbocre ba wariqunama,
ye cc i aajare. A ellos les gusta comer la
sabaleta porque tiene bastante aceite.
pl. rtmona. V. a wai, j wai.
S - s
saaquedire [s.kedi.e] E, [s.kedi.e] J
v.i.sing. caer de espaldas (una persona).
ej. Cmuroj dui rocatuu saaquedicoajamo
sca. La nia haciendo pasos para atrs tropez
con un asiento y se cay de espalda.
pl. saawjare.
saaro [so ] inan., cl.irreg. bamba o gamba,
contrafuerte (races arriba del suelo que
sostienen el rbol). ej. marema saaro
jubeaj cnicama smea. Las pacas duermen
debajo de las bambas durante el da. V. eemaa,
rujasaaro, yucsaaro.
saarowti [so.wti] an. sapo comn (especie
grande, negro y comestible pero tiene una piel
venenosa que hace una secrecin blanca; se
encuentra en la chagra; se va al caito para
poner los huevos). Bufo marinus. V. taaro.
saawjare [s.weh.e] E, [s.we h.e] J
v.i.pl. caer de espaldas (personas).
sing. saaquedire.
saawibiare [swi.bi .e] v.t. asegurar con
candado, encarcelar. ej. i gajeni
saawibiacuboarere juarudiyujar na. Dicen
que ellos robaron las cosas que l haba asegurado
con candado. sinn. tubibecure.
sabese [sbe.se] E, [sbe.se] J v.i. 1 ondear,
rizarse, hacer olas, rizos u ondas (en ro, cao).
ej. Gtajoero bto ti saberorene, weartocoab
ya. Aunque ondeaba mucho en la cachivera, la
pasamos remando. V. nacuase.
2 moverse, temblarse (tierra). ej. Gta ti
potorone, sita sabeyuju ti. Dicen que cuando el
volcn se explot, la tierra temblaba. V. nrase.
s.v.inan.s.de masa, olas, rizos, ondas del ro,
cao. sinn. nacuase.
sabocuji [sbo.kuhi] E, [sbo.kuhi] J inan. barra
de jabn. sinn. smocuji. V. rujacuji.

sabua sarebaare
270 Eduria & Barasana Espaol

sabocuji, smocuji
barra de jabn
sabua [sbu.] inan., cl.irreg. nudo de rbol o
madera (donde haba sido ramas cortadas).
pl. sabu, sabuari. sinn. sra. V. rujasabua,
rujasra.

sabuari
donde haban cortado ramas
sadire [sdi.e] E, [sdi.e ] J v.i. toser. ej. amij
bto sadirgami. l tose mucho por las noches.
sadise [sdi.se] E, [sdi.se ] J s.v.inan. tos.
sagaro [so] E, [so ] J inan. cadera y
pierna. ej. i sagaro mijiwecoaj. La cadera de
l ya se est deshinchando.
saguese [se.se] E, [se .se] J v.i. moverse de
un lado a otro (canoa, avioneta). ej. Cmua
saguericare bto gicaj y. Yo tuve mucho
miedo puesto que la canoa se mova de un lado a
otro. V. saguetire.

Saguetig yami.
l est movindose para mirar mejor adentro de la
casa.
saguetire [se.tii.e] E, [se.tii.e] J v.t.
moverse para mirar mejor. ej. Yare
saguetiso, yica rtoami. l se movi buscando
la mejor posicin para mirarnos desde afuera.
ej. Widiroj aacari, gaware sagueti aam
ya. Estbamos en una palizada buscando la
mejor posicin para mirar bien a los blancos.
V. arudire, saguese.

sai
guabina, barbillas
sai [si] an. guabina, barbillas (especie de pez
siluro). Rhamdia spp. ej. i rise tre rujamaar
ctig aacar, ruj gosig aacami sai.
Rsicare, yojoarre bacami. ire ma
barajama, rsica rca, amij siayooba.
Barii qunag aacami. La guabina tiene un
cuerpo resbaladizo y antnulas/palpos cerca de su
boca. Come los camarones y los pescaditos
yojourd. Si ustedes quieren comerla, pueden
pescarla con camarones y sardinas colgadas por
la noche. Es buena comida. ej. Waca mag
aami sai. La guabina no tiene tantas espinas.
V. risewetero.
sai gda becoro an. especie de pez siluro
(pequeito).
Saiya [si.d] inan. cao, afluente del cao Tat
(cerca de la montaa Badi cojana gta).
V. apn. mapa

4.
sajabeti [sh.be.ti] E, [sh.be.ti] J v.i. crudo,
cruda; no cocido, cocida (umar, jugo de yuca
brava o manicuera). ej. Sajabeti rine aacaja
wm. Los umar no estn listos para comer (no
se comen crudos). antn. aise, sajase. V. catise.
sajase [sh.se] E, [sh.se] J v.i. (ser/estar)
cocido, cocida (umar, jugo de yuca brava o
manicuera). ej. uca sajase rine idicama. Ellos
solamente toman manicuera que est bien cocida.
antn. sajabeti. V. aise.
sare [s.e] E, [s.e] J v.t. sacar (termes con
una cscara). V. meca sare.
saretiare [se.ti .e] v.t. meter una brizna o
un pedacito de bejuco en la nariz para
estornudar. ej. gu gojejre bto jo aajare,
saretiareacama. Cuando ellos tienen gripa,
meten una brizna en la nariz para limpiarse.
V. tiare, jo, sarere.
sarebaare [se.b.e] E, [se.b .e] J v.t.
comer con cuchara. ej. Sarebaaya m. Cmalo
con la cuchara. V. sarere.
s.v.inan.f.n.esp. cucharas. ej. Ya yaa wiijre
sarebaare cobeticaj ya. Nosotros no tenemos
cucharas en la casa. sing. sarebaariaro.
sinn. bare soabaariaro, sarebaariaro.
sarebaariaro sajore
Eduria & Barasana Espaol 271
V. sarere.

sarebariaro
cuchara
sarebaariaro [se.b.i ..o] E,
[se.b .i..o] J s.v.inan. cuchara.
ej. Sarebaariarori mam yare. Nosotros no
tenemos cucharas. pl. sarere, sarebaare,
sarebaariarori. sinn. bare soabaariaro.
V. sarebaare, sarere arponear, apualar.
sarecoare [se.ko .e] E, [se.ko .e] J v.t.
excavar, cavar, remover (tierra). ej. Sitare
sarecoacu yiri, bia otecama na. Ellos siembran
el aj despus de remover la tierra. V. sarere.
saregmeore E [se.me.o.e], sarejdare J
v.t. voltear con un palo (canoa, tronco o palo
grande). ej. Yre cmu saregmeo
cuejarmoorja. Aydenme a voltear el tronco
de loiro (para hacer canoa). V. sarere.
sarejIare [se.hi.e] E, [se.hi .e] J v.t.
arrancar con un palo que sirve como alzaprima
o palanca (tronco, raz). ej. Wiigodo goor,
tuturire coagoo yicari yucne sarejacama.
Cuando estn limpiando el terreno para construir
una casa, ellos arrancan los troncos con un palo.
(nota: Sirve como palanca/alzaprima.) V. sarere.
sarejoore [se.ho.e] E, [se.hoo.e] J v.t.
cultivar, labrar la tierra (para hacer un
semillero de aj). ej. Otero, Bia sarejoogosa
yib y. Yo pens en labrar un semillero de aj.
V. jorase, sarere.
sarejorare [se.ho.e] E, [se.ho.e] J v.t.
1 abrir madriguera (donde se encuentran
animales u hormigas). ej. Sme i sari gojere
sarejora bjayujar. Dicen que encontraron y
abrieron la madriguera donde viva una paca.
2 rasgar, agujerear, perforar (tela, papel,
madera, olla, etc.). ej. Sotre cmejine
sarejorayuma. Ellos perforaron la olla con un
machete (para daarla). sinn. sarewoore.
V. jorase, sarere, seare.
sarejdare J [se.hd.e], saregmeore E v.t.
voltear con un palo (canoa, tronco o palo
grande). V. sarere.

Cmua sarequnog yami.
l est tallando el interior de la canoa.
sarequnore [sre.ken.o.e] v.t. tallar (el
interior de la canoa). ej. Cmua sarequnog
yami. l est tallando el interior de la canoa.
sinn. cmua qunore. V. bojereare, sarere.
sarere [see.e] E, [se.e] J v.t. arponear,
apualar, puyar, herir (con lanza, algo
punzante). ej. Caac, wai sareg wami, mac,
jre. Otibesa. No llore. Papi ya se fue a arponear
pescado. ej. Y jaco meca sagoago soo yirone,
y cajeare sareracaj ti. Cuando mi madre
estaba metiendo un bejuco para atraer a los
termes comestibles, al sacarlo casi me puy en el
ojo. V. saretiare, sarebaare, sarecoare,
saregmeore, sarejare, sarejorare, sarejoore,
sarejdare, sarequnore, sarertobuure,
sarewoore.
s.v.inan.f.n.esp. cucharas. ej. Ya yaa wiijre
sarere cobeticaj ya. Nosotros no tenemos
cucharas en la casa. sing. sarebaariaro.
pl. sarere, sarebaare, sarebaariarori.
sarertobuure [se.eto.buu.e] E,
[se.eto.buu.e] J v.t. atravesar, traspasar un
cuerpo (por arpn, cuchillo, dardo o lanza).
ej. i ruj gdareco sarertobuucarii
aaboarine, caticami roe. La tarira est viva
todava aunque el arpn le atraves el cuerpo.
V. sarere.
sareriaro [se.i..o] E, [se.i..o] J s.v.inan.
lanza. sinn. gjoa besu. V. wai sareriaro,
sarere.
sarewoore [se.wo o.e] E, [se.woo.e] J v.t.
rasgar, agujerear, perforar (tela, papel,
madera, olla, etc.). ej. Yuc rj y sudirore
sarewoob. Una rama rasg mi camisa.
sinn. sarejorare. V. sarere.
sawia [swi.] inan., cl.irreg. cosa puntiaguda
(cuerno, palo). ej. Cmoca jco iisene coo cti
bajicari, i rijoa joere sawia cticami. Barii
aacami. El escarabajo torito cdmocu jco es
comestible. l tiene casco negro y cuernitos
encima de su cabeza. V. rujasawia, rjsawiri.
sajore [s.he.o.e] E, [s.he.o o.e] J v.t.
recoger gente o cosas con canoa y cruzar un
ro o cao. ej. Riagare jariagmu ti manijama,
sajmore sedatuare
272 Eduria & Barasana Espaol
cmuane sajore aaroja. Si no hay un tronco
para cruzar el ro, hay que recoger la carga en
canoa al cruzarlo. ej. Yare sajoa. Djenos al
otro lado (del ro). V. sare.
sajmore [s.h m.o.e] E, [s.hm.o.e] J v.t.
llenar la canoa con carga. ej. Cmua jairicaroj
moji sajmocari, mnicaj ya. Al llenar la
canoa grande con caran, fuimos ro arriba.
V. sare.
sare [s.e] v.t. 1 meter, poner adentro,
empacar; echar en (sal, aj en una olla). ej.
Tirca jubeaj saa m. Pnga(lo) adentro de
la caja. V. jasare, jeaje sare, jiosare, mino
sare, qunosare, sajore, sajmore,
sarocare, sawore.
2 recoger. ej. Busiy gmerojariaroj
ajerimasare saroti aauju. Dicen que maana
nos toca ir al barrador y recoger a los deportistas.
V. sajore.
3 impregnar. ej. ne soore mac sauju i. Fue
l que la impregn durante la noche.
saria buju V. sari buju.

sari bujua, saria bujua
cerbatana ahuecada de una palma
sari buju [s.i.bu hu] E, [s.i.buhu] J,
saria buju inan.f.n.esp. cerbatanas
(ahuecadas de una especie de la palma
pacha). ej. Bujuone na qunorica aacaj.
Tia jubeajre quna gajea mojoricaaca, na
sase sori sari bujua wme cticaj. La
cerbatana sdur bujuu es hecha de una especie de
la palma pacha y lleva ese nombre porque por
dentro meten otra pacha an ms pequea.
sing. sari bujua, saria bujua. pl. sari buju,
sari bujuari; saria buju, saria bujuari.
V. buju, bujuo, yuc bujua.
sarocare [s.ok.e] E, [s.ok.e] J v.t. dar
codazos. ej. Rocasa ajeria ajegne, yre i
sarocamasirij bto waja. Me duele mucho la
parte donde recib un codazo ayer jugando
baloncesto. V. sare.
sawore [s.w.o.e] E, [s.w.o.e] J v.t.
meter y mezclar. ej. Cebolla gawa na bare
sawo baase aacaj. La cebolla es utilizada
por los blancos para mezclar con la comida.
V. sare.
sjare [sh .e] E, [sh .e] J v.i. 1 entrar.
ej. Wii sjaami. l est entrando a la casa.
ej. Mare sja rotibeaja y. Les mando no
entrar.
2 pasar adelante. ej. Sjaa! Pase adelante!
V. quedisjase.
sniariaro [sni .i..o] E, [sni.i..o] J
s.v.inan. cerca. V. cmotaariaro, wai taare, wai
maataare.
Saa [s.] inan. cao, afluente del ro
Pir-Paran (debajo de cachivera Pia).
V. apn. mapa

3.
sare [s..e] v.i. 1 vestirse, poner ropa.
ej. Guaro m sudiro saa. Bueg wacja.
Vstase rpido para irse a la escuela. V. sudi
sare.
2 estar adentro. ej. Caacoma, majabecone,
cmuaj sacamo. Mi mam qued/est en la
canoa. Ella no quiso arrimarse/acercarse (a la
casa). V. cnisare, cnisare.
seabiatore [se.bi .to.e] E, [se.bi.too.e] J v.t.
empacar con hojas (para cargar algo).
ej. amare sa, seabiato, ma, yicoab y. Al
matar un venado, lo empaqu (con hojas) y lo
traje.
seare [se.e] E, [se.e] J v.t. amontonar tierra y
cenizas (para sembrar yuca, tabaco, aj).
ej. Sarejoo gajano, ti bcaro a, wesej jairi
jeame ro gajano, seajeore aacaj ya. Despus
de labrar la tierra para hacer un semillero,
cuando ya han madurado las matas, hacen un
gran fuego (para producir cenizas) y siembran
(las matas) amontonando tierra preparada con
ceniza. V. baseare, sarejorare.
sebero [sebeo ] an. lagartijo de lnea dorada,
iguanita, anole (especie de lagarto incomible).
Anolis spp. ej. Y daquejama, seberore
siatuucari, ajecaj y. Cuando era nio, yo
ataba un lagartijo sebero para jugar. V. yua.
seberowIjo [sebeo.wi ho] inan.f.n.esp. frutas del
rbol seberowIjo (pequeas y amarillas, las
comen crudas). ej. Sriricaari aacaj
seberowij. Tire bajama, qunase ibisiticaj.
Las pepas seberowjo son amarillas y dulces.
sing. seberowjoa. pl. seberwjo, seberwjoari.
seberowIjo [sebeo.wiho.] inan. especie de
arbusto (produce la fruta comestible
seberowIjo). ej. Otere mee aacaj
seberowjo yuc. Los arbustos seberowjo
yuc no son cultivados. pl. seberowjo yuc,
seberowjo yucri. V. seberowjo.
sedatuare [sed.tu .e] E, [sed.tu.e] J v.t.
matar con el pene (uso: dicho solamente en los
mitos, hecho por el demonio). ej. Caticati soo
maji? yig, mano soore sedatuayuju wti.
Soore saroc yiyuju, bar. El demonio,
(equivocadamente) pensando que ella todava
estaba viva, trat de matarla tocando todo el
cuerpo de ella con su pene. Lo hizo para matarla
seda yuca seyose
Eduria & Barasana Espaol 273
porque quera comerla.

seda yuca
lagartijo de lnea dorada, lagartijo cuellirojo, anoles
seda yuca [sed.du k] an. lagartijo de lnea
dorada, lagartijo cuellirojo, anoles. Anolis spp.
ej. Yuaaca aacami seda yuca, macarocaj
aag. El lagartijo sedu yucu vive en la selva.
pl. seda yuca. V. yua.
sejare [seh.e] E, [seh.e ] J v.i. demorar
(trabajo). ej. Wjbo suaarmctiboab. Bto
yre sejab. Yo estuve tejiendo un balay todo el
da. Me demor mucho.
v.i.dep. acostumbrarse, aprender hacer
(idioma, costumbres nuevos; uso: despus de
otro verbo). V. ajesejare, basejare, agsejare,
aasejare.
sere [see] inan. enfermedades infecciosas
causadas por hongos. ej. Sere ctig sudire
sajama, wauju. Si colocamos ropa de uno
que tiene hongos nos puede contagiar.
seretuure [see.tuu.e] v.t. remendar (tela,
cuero). ej. Y jre y seretuuboare
woocoaj. Los remiendos de mi hamaca se
descosieron. ej. Mamagaserone bcase sudirore
mani seretuujama, mani coero beero carato
tatutu waatone bcaseja woocoatoja. Si
remendamos un vestido viejo con pedazos de tela
nueva, despus de lavar y secarlo, cuando lo
halamos se rompe en la parte vieja. V. rujaseero,
tiare.

wai sesore
muquear pescado
sesore [sesoo.e] E, [seso.e] J v.t. muquear,
ahumar, curar con humo (pescado, carne, aj).
ej. Wai sesocami caac. Papi muque los
pescados. V. bia buere, roare, soere.

se
el churuco
se [se.] an. churuco. Lagothrix lagothricha.
ej. Se aacami barii, waibc, wecaj yuc
joej jnig. i joama moise aacaj.
Bajicari, jcorodori cticami. El churuco es un
animal comestible. Siempre trepa en los rboles.
Su pelo es de color caf. Tambin tiene la cola
enrollada. pl. sear.
seyog, seyogo [sedo.] E, [sedo.] J
s.v.m.,f. joven bonito, bonita; guapo, guapa;
hermoso, hermosa; lindo, linda. pl. seyor.
sinn. qunag.
seyogaca, seyogoaca [sedo..k] s.v.m., f.
nio bonito, guapo, hermoso, lindo; nia
bonita, guapa, hermosa, linda. pl. seyoraca.
sinn. qunag.
seyore J, ruyure E v.i.dep. creer, parecerse (uso:
despus de otros verbos que terminan en -ri
cuando el hablante no est seguro de lo que
est diciendo para comunicar conjetura).
V. bajiri seyomi, ruyure, wari seyomi.
seyose [sedo.se] E, [sedo.se] J v.i. 1 ir me/te/le
bien, lucirse bien (en ropa buena), vestirse
elegantemente o con elegancia. ej. Tiase
camisa m saaro mre seyoaja. Cuando usted
coloca esa camisa le luce bien. / Esa camisa le va
bien.
2 aparecer hermoso, hermosa (de apariencia y
forma de ser). ej. Y manajo aaroco
seyogore bjab y. Yo consegu una
muchacha que me fascina (por ser hermosa).
s.v.inan. [sedo.se] E, [sedo.se] J chistes
divertidos. ej. Seyose yare gotiajiocama na.
Ellos nos contaron chistes divertidos.
sa sna
274 Eduria & Barasana Espaol
seyose yig [se do.se.di.] E,
[sedo.se.di.] J s.v.inan. persona chistosa.
ej. Seyose yig aami. l es chistoso.
sa [se] an.s.plural sardinas sa. ej. Sa
aacama, wai mtaraca, botise rt ctiraca.
Bto bariaro qunar aacama. Rtbocre
bajir aaboarine mtaraca aacama. Las
sardinas su son peces pequeos con escamas
blancas. Son buenos para comer. Se parecen a las
sabaletas pero son pequeos. sing. sam.
V. yojoar.
sar beroa [se.beo ] E, [se.beo ] J
an.s.plural abejas sar beroa (especie de color
gris). ej. Jairo oco cticama sar beroa. Las
abejas surd berou producen mucha miel.
sing. sar beroam. V. beroa.
sare [se.e] E, [se .e] J v.t. ejecutar los ritos
del pay para curar, sanar (mordedura de
culebra, accidente oficio). ej. a cniecogre
na ye sjae oca saroti aaro bajiriaroja ti.
sta fue la manera que los pays utilizaban para
sanar un paciente que ha recibido una mordedura
de culebra. V. a ysore, oco yuere, ysore.


sme
paca
sme [seme] an. paca, lapa. Agouti paca.
ej. Smea rujapiruuri ucari ctiama, na
warubrire. Las pacas (cras) tienen hileras
paralelas de moticas/manchas blancas por las
costillas.
sme gda [seme. d] inan.f.n.esp. frutas del
rbol sme gda (comestibles, pequeas con
pulpa naranjada y dulce, pepas grandes;
cultivadas o salvajes). sing. sme gda. pl. sme
gda, sme gdari.
sme gda [seme.d. ] inan. especie de rbol
(produce la fruta comestible sme gda).
pl. sme gda yuc, sme gda yucri.
Smeria [seme.i.] inan. cao Paca (afluente
del cao Piedra). V. apn. mapa

2.

smeriiro
trepador pico de cua
smeriiro [seme.iio ] an. pjaro trepador pico
de cua. Glyphorynchus spirurus. ej. Yucre
tuyarre ba mjacudicami smeriiro. El pjaro
trepador pico de cua rebusca comida en los
rboles.

sna
pia
sna [sen] inan.f.n.esp. pias. Ananas sativus
(Schultes filius), Bromelia Ananas (Linne),
Ananassa sativa (Lindley), A. Comosus
(Magness). ej. Sna otego wacoamo soo. Ella
se fue a sembrar pia. sing. sna. pl. sna, snari.
V. snacaje, maca sna, oco sjarica pia
comenzando a madurar, oco sjase estar
madurando (pia), apn. dibujo de la pia.
sna jaawaare [sen.h .w.e] E,
[sen.h.w.e] J partir pia. ej. Sna
jaawaaya! Parte la pia! V. ware.
sna bajare E [sen.bh.e], sna cmu J
[sen.kmu] inan.s.de masa mingao de pia
(bras. almidn de yuca mezclada en jugo de
pia hervida hasta que se espesa). ej. uca
jioya. Sna bajare idirsa. Echa (a cocinar) la
manicuera y bebemos mingao con jugo de pia.
snacaje siare
Eduria & Barasana Espaol 275

snacaje
mata de pia
snacaje [sen.khe] E, [sen.khe] J inan. mata,
cogollo de pia. ej. Snacajere oteama na.
Ellas siembran el cogollo de la pia. V. rujacaje,
snasaaro.
sna jIco [sen.hiko] E, [sen.hiko] J an. especie
de escarabajo. ej. Snasare bacami sna jco.
El escarabajo snu jco come el corazn de la
mata de pia. V. jco.
Snajoero [sen.hoe.o] E, [sen.hoe.o] J inan.
1 cachivera Pia (cachivera en el ro
Pir-Paran).
2 comunidad Jen. ej. Sna rine aacama
Snajoerojre. Solamente los tatuyos habitan en
la comunidad Jen. / La comunidad Jen es un
pueblo tatuyo. V. apn. mapa

1, 3.

snasaaro
las hojas y races de la mata de pia
snasaaro [sen.so] E, [sen.so] J inan.
hojas y races de la mata de pia (la parte
cortada que sembrarn). pl. snasaa,
snasaarori. V. rujasaaro, saaro, sna.
sneare [sene.e] v.t. construir plataforma (para
coger hormigas). ej. amine yuc quacamo
so mecajia, soer ya jesaroti casabo
snearo. Ella tumb unos rboles por la noche
para construir una plataforma para coger
hormigas.
snibosare [seni.bos.e] E, [seni.bos.e] J v.t.
pedir para otro. ej. Soore snibosaya m.
Vaya y pida a ella para m. V. snirmore,
snire.
sniIare [seni.i.e] v.t. preguntar (pidiendo
informacin). ej. irema y sniajama,
cdibecmi. Si yo le pregunto a l, no me va a
responder. ej. Noag aati m? ire
yisniam y. Yo le pregunt: De dnde es
usted? V. sniatoore, snire.
sniIatoore [seni.i .too.e] E, [seni.i.to o.e] J
v.t. preguntar con un motivo escondido (por
ejemplo: para disimular una situacin
desagradable o sacar a la luz una mentira).
ej. i manajo rca gmer tudaaboariar, ya
ejarone, qunaseaca soore sniatooami.
Cuando nosotros llegamos, l que estaba furioso
con su esposa, se puso amable preguntndole con
buenas palabras (para que no supiramos la
discusin anterior). V. sniare, snire.
snire [seni .e] E, [seni.e] J v.t. 1 pedir. ej. Wai
wejere mre snibosarocoja y. Yo pedir
anzuelos de parte suya. V. snibosare, sniare,
sniatoore, snirmore.
2 saludar. ej. Bto bojoneg aari, ire snig
tjaadimemo soo. Porque estaba penosa/tena
pena, ella no se acerc a saludarle.
snirmore [seni.e mo.e ] E, [seni.emo.e] J v.t.
pedir ms. ej. Yare gajeni snirmogja
m, jiib wajare. Usted puede pedir ms cosas
por la canasta que nos ha dado. ej. Yare
gajeni snirmogja m. Usted va a pedir
ms cosas para nosotros. V. snibosare, snire.
soyoore [seo.doo.e] E, [seo.doo.e] J v.t.
estirar ropa y colgarla. ej. Tone soyoocaa.
Caracoajaro. Estire la ropa y culguela all para
secarla.
siamire [si.mi.e] E, [si.mi.e] J v.t. llevar
sin permiso (indica la prdida de una cosa).
ej. Y jaariasere siami weocoasumo soo.
Aparentemente ella llev (una cosa) sin pedirme.
siabiore [si.bi.o.e] E, [si.bi.o.e] J v.t. amarrar,
atar (zapatos, bejuco). ej. Qunaro m gbo
sudi siabioya. Amarre bien sus zapatos. V. siare.
siare [si.e] E, [si.e] J v.t. amarrar, atar.
ej. Qunaro na siabetijare, mejacoasuju ti
cmua. La corriente se llev la canoa porque ellos
no la amarraron bien. V. mobea siare, siabiore,
siatuure, siayoore, siarojaare.
siariamaa soro
276 Eduria & Barasana Espaol
siariamaa [si.i..m] E, [si.i..m] J s.v.inan.
cuerda, lazo. V. j gbo, sca, wai misi.
siarojaare [si.oh.e] E, [si.oh .e] J v.t.
paralizar a una persona por brujera. ej. Caj
soo suarudiajare, tire maig, y icore
siarojaayumi cmu. Mezquinando la coca que
mi abuela haba robado, el pay la paraliz por
brujera. V. rjaare, siare.

siataariaro
falda
siataariaro [si.t.i..o] E, [si.t.i..o] J
s.v.inan. falda. ej. Siataariarori samasiuma
na, rmia, tirmj. Las mujeres se vistieron
con faldas en el pasado.
siatuure [si.tuu.e] E, [si .tuu.e] J v.t. atar,
amarrar (canoa, animal, etc.). ej. Masare
cniromi yir, yaire siatuucaboaroti aaja.
Para evitar que el perro mordiera a la gente,
deben atarlo. V. siare.
siayoore [si.do o.e] E, [si.doo.e] J v.t.
pescar; amarrar, atar y colgar sedal de una
rama para pescar. ej. Riaga ti jairo, tata ti
aarore wsia rca mani siayoojama, qunaro
bacami biri. Cuando el ro est
alto/elevado/crecido, el pez misingo traga bien un
anzuelo cebado con una lombriz que hemos
amarrado y colgado en un rebalse. ej. Diro rca
siayoog, uju sam y. Mat un pac
utilizando un grillo atado y colgado como
carnada. V. siare, wai wjere, wai yoore.
sibease [sibe.se] E, [sibe .se] J v.i. derramarse
(cosa de masa como faria). ej. Sot jmro
m maasare aari, weta sibeacoaj. Por
haber llenado la olla, el almidn de yuca se
derram.
sibiore [sibi.o.e] E, [sibi.o.e] J v.caus.
condensar, destilar, reducir (hacer hervir hasta
que queda espesa, bebida, veneno). ej. Jari
sibiori, co sot cticaj ya. Nosotros
condensamos el jugo de yuca brava que nos sirve
como alimento. ej. Busiy sibiorcja y
yiyuju i. l dijo: Maana voy a hervirlo hasta
que queda espesa. V. uca sibiore, sibise.
s.v.inan. bebida alcohlica (vino, cerveza,
ron, aguardiente). ej. Gawa na cose aaja
sibiore. Adocrac wme aaja na idimecse:
Aguardiente, ron, brandi, gajeye qune. Las
bebidas alcohlicas de los blancos son:
Aguardiente, ron, brandi, y otros.
sibise [sibi.se] v.i. 1 mermarse, bajarse y secarse
(ro, laguna, lago). ej. Riaga sibicoasuja. El ro
se sec y se baj mucho.
2 estar atrapado (por secarse el ro). ej. Bto ti
cmajama, jjar wai sibirjucama, riagarire.
Cuando hace mucho verano, los pescaditos
quedan atrapados en los caos secos.
3 estar cocido (en agua). ej. Wai sot sibicoaj
jre. mirojocaa. El pescado ya est
listo/cocido para comer. Baje la olla (del fogn).
caus. sibiore.
siguere [sie e.e] E, [sie.e] J v.t. apretar (poner
presin por dos lados de un furnculo,
espinilla). ej. Rioburuurirene ejoa wme
yicama na, yuc ricaare bajiro. Bto jnise
aacaj ti, tiare siguejama. Llaman al furnculo
de la cara ejou como si fuera una fruta de un
rbol con el mismo nombre. Duele mucho cuando
uno lo aprieta (para sacar el pus).
sijiru [sihiu] an. especie de caloche, caballito
(especie de pez comestible, parecido a una
anguila con una aleta caudal aguda, habita en
las lagunas). ej. Sijiruma yoabsagaca
aacari, biyaroaca yrse cocami. El caloche
sjru es un poco ms pequeo y largo (que el
caloche rque) y est listado a rayas junticas.
V. bosio, jc, rique, yeru jro.

sioro
azuela
sioro [sioo] inan. azuela. ej. Sioro bojaja y,
wearito qunor. Yo quiero una azuela para
elaborar un remo. V. rujasioro.
soro [sioo] an. golondrina prpura. Progne
subis. ej. Wcudigne, Sioro, sioro yicami
soro. Cuando vuela la golondrina prpura canta:
Soro, soro.

Siorojiro siru
Eduria & Barasana Espaol 277

soro
golondrina prpura
Siorojiro [sioo.hi.o] E, [sioo.hi.o] J inan.
San Miguel (pueblo por el ro Pir-paran).
ej. Siorojiro wme ctij boene aaja San
Miguel wme cti macma. Al lado del pueblo
de San Miguel se encuentra el lugar llamado
Sorojdro. V. apn. mapa

1, 3.
sioro rIni [sio.o.ini] inan.f.n.esp. hojas
espumosas (especie utilizada para lavar la
cara). ej. Wesegodore, riaga tre,
macarocajre qune aacaj sioro rni. Ti rca
rioga coecama. Las hojas soro rn se
encuentran en rastrojos, por las orillas de los ros,
y en el monte. Las utilizan para lavar la cara. /
Ellos lavan la cara con sas. sing. sioro rnijuro.
pl. sioro rni, sioro rnijurori. V. rni, sioro
rnimaa.

sioro rInimaa
especie de bejuco o arbusto
sioro rInimaa [sioo.ini.m] E, [sioo.ini.m] J
inan. especie de bejuco o arbusto (cuyas hojas
son utilizadas para lavar la cara). V. sioro rni.
siorj [sio.h] E, [sio.h] J an. constelacin
llamada siorj. pl. no hay plural.
siorj mejarij s.v.inan. tiempo de invierno
cuando aparece la constelacin llamada
siorj.
siorj mini [sio.h.mini] E, [sio.h.mini] J an.
pjaro espiguero negriblanco. Sporophila
luctuosa. ej. Siorj mejarijre aacami siorj
mini. El pjaro espiguero negriblanco aparece en
el invierno cuando aparece la constelacin
sorj.

siorj mini
espiguero negriblanco
sirere [siee.e] E, [sie.e] J v.t. hacer casabe de
almidn de yuca. ej. Wetane sirecama. Ellas
hacen casabe de almidn de yuca.
sireriaro [sie.i..o] E, [sie.i..o] J inan. tipo
de casabe delgado y tostado (que se hace con
el almidn de yuca brava). ej. Mecaya garoare,
nare sirere ecatsayuju na jaco. La madre de
las hormigas les sirvi a los machos casabe del
almidn para despedirlos. sing. sireriaro.
pl. sirere, sireriarori.
siroare [sio.e] v.t. peinar. ej. Siroaya!
Pinese! ej. M guiro yre wasoaya!
Siroagag yaja. Prsteme tu peine! Quiero
peinarme.

siru
arrendajo, turpial morichero, machn
siru [siu] an. arrendajo, turpial morichero,
machn (reg.). Icterus chrysocephalus. ej. Siru
aacami mini qunagaca. gua ii, i rjoa
joa sri, to yicari, i jco jdo joa srig
aacami. El machn es un pajarito muy bonito
que tiene pico negro, copete amarillo y la parte
trasera amarilla. ej. Sirure coamo. Ella tiene un
pjaro arrendajo. V. jasa siru, oso, re siru.
siru iig [siuu.ii.] E, [siu.i.] J an.
arrendajo lomirrojo (negro, con plumas rojas
arriba de la cola). Cacicus haemorrhous. ej. Utia
tre rujajiibri yicari, ra ctir ejacama
sirua iir. Los arrendajos lomirrojos hacen nido
cerca de un avispero para criar. pl. sirua iir.
Siruayoro sabusuoria
278 Eduria & Barasana Espaol
sinn. oso.

siru iig, oso
arrendajo lomirrojo
Siruayoro [siudooo] E, [siudo oo] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido (en el cao
Piedra). V. apn. mapa

2.
sita [sit] inan. 1 tierra, terreno, nacin.
ej. Colombia sitaana aaja mani. Somos
colombianos. (lit. Somos de la nacin de
Colombia.).
2 suelo, tierra. ej. Goje mani coaro, bto
wajarea sacaj sita. Cuando excavamos un
hoyo, cae mucha tierra. ej. sita btiro, sita
widaro, sita rojose, sita qunase. suelo firme,
suelo herboso, suelo malo, suelo bueno.
dim. sitaaca. V. boaro, boa wese, cabirimaa,
cabiritata, gmua, ew, gta, gtaria, jaa,
mona, ajase, turijo, wajase, wisire.
sita btise inan. tierra firme.

sita coariaro, sita sarerearia cooro
pala
sita coariaro s.v.inan. pala. sinn. sita
sarerearia cooro.
sita coari s.v.inan. barretn (instrumento
hecho con mango largo de madera, con una
paleta cortante de hierro utilizado para hacer
huecos en la tierra). ej. Sita coarire
macaboacaj, waja yirar. Buscamos un
barretn para comprar pero no lo encontramos.
pl. sita coaria yucri.
sita juaria cooro s.v.inan. carretilla. ej. Sita
juawaaria cooro jmro sacari,
uurocawaare aacaj. Uno llena la carretilla y
va empujando.
sita sarerearia cooro
[sit.se.e.i..ko.o] E, [sit.se.e.i..ko.
o] J s.v.inan. pala. sinn. sita coariaro.
sita wajase s.v.inan. terreno arenoso, blando;
tierra arenosa, blanda. ej. Sita wajari gmuare
wese quajare, qunacaj. Es bueno hacer una
chagra donde hay tierra blanda. ej. Sita wajarore
acari, Wese yijama, qunamasucaja yire
aacaj. Cuando uno encuentra un terreno
arenoso dice: (Este terreno) ser bueno para
hacer chagra.
sita wajarijre s.v.inan. lugar de tierra blanda.
ej. Sita wajarijre ajewariqunacama ramasa.
A los nios les gusta divertirse en la tierra blanda.
sita widase s.v.inan. tierra arcillosa.
ej. Qunaro ojo wncaj, sita widarorire. Las
matas de pltanos crecen bien en tierra arcillosa.
sita moa [sit.emo ] an.s.plural magis o
majis del suelo, rascaculas (reg. especie de
hormiga que pica duro, pequea y morena,
vive en la tierra). ej. Sita moa, iirne
aacama. Wii jubeajne aacacama nama.
na qune bto toar aacama. Las majis son
morenas/negras. Se quedan en las casas. Ellas
pican duro. sing. sita moam.
sitaji [sit.hi] an. especie de culebra
(mordedora). ej. Sitaji i ruyujama, yoqueg
bajiyuju, yicama. Cuando aparece la serpiente
stujd, es una mala sea. pl. no hay plural.
V. a.
sita sagam [sit.s.m] E, [sit.s.m] J
an. especie de escarabajo. ej. Sita tcurore
rujagoje smoa sjacari, aacami sita sagam.
La larva del escarabajo stu sugum abre un
hueco y vive ah. pl. sita saga.
sita uriam [sit.ui.m ] an. especie de avispa.
ej. Sita uriam, misimaare sita rca rujaa
yiyoocari, ra cticami. La especie de avispa
stu urum hace un nido de barro colgado a un
bejuco para tener su cra. pl. sita uria. V. utia.
siu [siu] interj. fuera! (uso: dicho a animales).
ej. Mani baaaro yai i ejarijre, ire
grocag, Siu! yigmi. Cuando el perro se
acerca a donde estamos comiendo, alguien lo
espanta diciendo: Fuera!.
siyare YM V. syare E, J.
sabusuore [si.busu.o.e] E, [si.busu.o.e] J v.t.
prender (antorcha, vela). ej. Bto rtiaja.
Sabusuoya, wiire. La casa est muy oscura.
Prenda la luz. V. sare.
sabusuori V. sabusuori.
sabusuoria [si.busu.o.i.] E, [si.busu.o.i.] J
s.v.inan. lmpara, linterna. ej. No bajirica
sabusuori satuare
Eduria & Barasana Espaol 279
sabusuoria cori nama? Cmo es la lmpara
que ellos tienen? pl. sabusuoriari. sinn. saria,
waria. V. bususe, rujaa, sajeoria.

sabusuori
vela, esperma
sabusuori [si.busu.o.i .] E, [si.busu.o.i.] J,
sabusuori [si.busu.o.i.i] E, [si.busu.o.i.i] J
s.v.inan. vela, esperma. ej. Y gawre
sabusuori snig, ejab y. Yo me fui a pedir
una vela donde mi patrn. pl. sabusuoriri,
sabusuoria yucri.
sIacudire [si.kudi.e] E, [si.kudi.e] J v.t. ir a
cazar. ej. Waibcr sacudigac? Sale a
cazar? V. amacare, sare.
saIare [si.i.e] E, [si.i .e] J v.t. alumbrar,
iluminar (con antorcha, linterna). ej. Macaroca
yaire saam y. Yo alumbr a un tigre.
m.sing. y saag l que yo alumbr.
V. sare, sarocatuure, ware.

sajeoria
farol, lmpara de gas
sajeoria [si.he.o.i.] E, [si.he.o.i.] J s.v.inan.
farol, lmpara de gas. ej. na sajeoria soj
bususe ruyub tia. Desde lejos se ve el foco de la
lmpara de gas que ellos colocaron.
pl. sajeoriari, sajeore. V. sabusuoria.
sIare [si.e] E, [si.e] J v.t. 1 matar. ej. Yesea
aaboama na. Samemi. Hubo jabals, pero l
no los mat. V. cnisare, gda sare, quasare,
sacudire, sareare, sarocare.
2 pegar en. ej. Reaaje waacne, i isiaj ire
sauju. Dicen que cuando l estaba jugando, tir
la caa y accidentalmente le peg a l en las
nalgas.
3 matar me/te/le por molestar, (estar)
harto, harta y cansado, cansada de (modismo).
ej. na baro acari, i qune bar, quejeose
snisacami y mac. Wabeaja. Cuando mi
hijo mira a otros comiendo, quiere comer tambin
y me pida hasta estoy harto de eso. (Entonces) es
mejor no irme. V. basare, quejeore.
sare [si.e] E, [si.e] J v.t. prender, encender
(fuego, antorcha). ej. Waibc macayujig
wac, mjorijine sa waami. l se fue en la
madrugada con una antorcha prendida.
V. sabusuore, saare, satuare.
sIareare [si.e.e] E, [si .e.e] J v.t.pl. matar
y botar (seres animados). ej. Jetare sareare
aacaj. Hay que acabar con las hormigas
yanaves. sing. sarocare. V. sare.

saria, waria
linterna
saria [si.i.] E, [si.i.] J s.v.inan. linterna.
ej. amij tudirsa yir, sariare
miwaacama. Ellos llevaron la linterna para
regresar por la noche. sinn. waria, sabusuoria.
V. rujaa.
sariaji [si.i..hi] E, [si.i..hi] J inan.
antorcha de tur (reg.). ej. Sariaji maaja,
jeame roborotire. No hay antorcha de tur para
prender el fogn. pl. sariajiri. sinn. mjoriji.
sIarocare [si.ok.e] v.t.sing. matar y botar. ej.
Mte manire i idijare, ire sarocare aacaj.
Puesto que el zancudo nos pica, lo matamos. pl.
sareare. V. sare.
sarocatuure [si.ok.tu u.e] E,
[si.ok.tu u.e] J v.t. alumbrar, iluminar (con
antorcha, linterna). ej. Yosojre sarocatuu
arsa. Tijare cmeji suyab. Iluminemos la
pared a ver si el machete que yo met all todava
est. V. bususe, saare.
sasuari V. sasuari.
sasuari [si.su.i.] E, [si.su.i.] J, sasuari
s.v.inan. poste (para colocar la antorcha en el
medio de la casa). ej. Wii gdarecore rgcaj
sasuari. El poste para colocar antorcha se
encuentra en medio de la casa.
pl. sasuaria yuc.
satuare [si.tu.e] E, [si .tu.e] J v.t. encender,
quemar, prender, hacer brotar fuego (en la
chagra). ej. Wesere satuacoaya. Quirc
snicoato yib. Tire bidarsa. Vaya a quemar
sIca sImio
280 Eduria & Barasana Espaol
la chagra para que podamos sembrar antes de que
seque los tallos de yuca brava. V. sare.
sIca [sik] inan.f.n.esp. yar (reg. especie de
bejuco utilizado para amarrar o atar los postes
de la casa). Heteropsis jenmandii. ej. Gmuare
jairiajo cjicaj sca. Tire juacari, siacama,
wii bar. Los manojos del bejuco yar se
encuentran colgados en el monte. La gente los
saca para amarrar en la construccin de la casa.
sing. scamaa. pl. sca, scamaari. V. misibedo,
siariamaa, scajaco, wai misi.
sIcajaco [sik.hko] inan.f.n.esp. especie de
bejuco (que no sirve para amarrar). ej. Scajaco
na yisema, siaro qunabeticaj. El bejuco
scujuco no sirve para amarras.
sing. scajacomaa. pl. sca, scajacomaari.
V. sca.
sIguabore [sie.bo.e] E, [sie.bo.e] J v.t.
frotar (entre las manos para ablandar).
ej. Wsia ojoro sariaseacare sguabo,
gajacare iguetaaroca, ju baacami. Uno frota el
pltano bocadillo, quita la punta y lo chupa.
V. sgure, ebiore.
sIgure [sie.e] E, [sie.e] J v.t. frotar (entre las
manos juntas). ej. Riogare coer, rnire sgure
aacaj. Hay que frotar las hojas espumosas para
lavar la cara. V. sguabore.
sIg, sIg [si.] E, [si.] J nm.m., f. 1 uno,
una (animal, persona). ej. Sg, ado ejamasir
rcaag, bto rijaami i. Uno de los que llegaron
ayer, est muy enfermo. ej. Sg na rca buego,
yre moamo soo. Una muchacha, que estudia
con ellos, me quiere a m. nm.inan. cojo una
cosa. V. idiar, jar, apn. los nmeros para
contar seres vivos.
2 solo, sola. ej. Sgne ejamasimi i. l lleg
solo. V. rine.
sIg mas cro veinte.
sIg mee E [si..me e], sIg meje J
[si..mehe] muchos. ej. Sg mee rijayujar,
gawa na gmer saaaroj. Muchos murieron
en el combate. V. jairo, jjar.
sIg muiju un mes.
sIg rIa nios del mismo padre.
sIgri, sIgri [si..i] E, [si..i] J
cuan.m.pl.,f.pl. algunos, algunas; unos, unas
(uso: sIgri puede referirse a un grupo de
hombres, o hombres y mujeres; sIgri se
refiere a un grupo de solamente mujeres). ej.
Sgri rmia joaajori yoer aama. Algunas
mujeres tienen el cabello largo. V. rine.

sImio ricaro
fruta del rbol smo
sImio [simi o] inan.f.n.esp. frutas del rbol
sImio (comestibles pero amargas, hay que
cocinarlas). ej. Rujacmerori ricaa cticaj
smio. La pepa smo tiene la forma de una media
luna. ej. Smio joaroana yaja ya yiyujar
wecoa. Los loros dijeron: Vamos abrir la fruta
del rbol smo para comer. sing. smioro.
pl. smio, smiorori. V. rujacmero, smio.

sImio cuyari
picogordo verdeamarillo
sImio cuyari [simio.kudi] an. pjaro
picogordo verdeamarillo. Caryothraustes
canadensis. ej. Rujajna wana aacama smio
cuyaria. Los pjaros picogordo verdeamarillos
andan en manadas. V. cuyari.
SImioa [simio. ] inan. nombre llevado por
varios caos, incluyendo afluentes del ro
Pir-Paran, el cao Piedra y el cao Tmia.
V. apn. mapa

2.
sImio [simio.] inan. especie de rbol (produce
fruta comestible). pl. smio yuc. V. smio.

sImio weco
loro andina
sImio weco socag, socago
Eduria & Barasana Espaol 281
sImio weco [simio.weko] E, [simio.weko] J an.
lora andina (especie de lora real). Amazona
mercenaria. ej. Weco boc rjabsag aacami
smio wecoma. La lora andina es ms pequea
que la lora real.
sIniquease [sini.ke .se] E, [sini.ke.se] J v.i.
secarse (echado por el suelo).
ej. Sniqueacoasuja. Soeya m. Se secaron
(todos los rboles tumbados). Qumelos!
V. snire.
sInirgric [sini..i.k] E, [sini..i.k] J
s.v.inan. mata recta y marchita, seca. ej. Y
oteboacati, snirgse rine aacam.
Catiriaro mam. Todas las matas que yo sembr
estn marchitas. No van a crecer. pl. snirgse.
sInirgse [sini..se] v.i. marchitarse, secarse
recto. ej. Ojoori ya otemasise
snirgcoasuja. Los pltanos que sembramos
ayer se secaron. V. snire.
sInise [sini.se] E, [sini.se] J v.i. secarse,
marchitarse (rbol, hoja). ej. Bjo i jaariaro
beero, snicaj yuc. Despus de la tormenta, el
rbol donde haba cado un rayo, se sec.
caus. sore. antn. catire. V. yuc sniric.
sIocoe coe [sioko e.ko e] onom. canto del tucn.
ej. Rase i agjama, ado bajise yicami: Socoe
coe, scoe coe yicami. l tucn canta as:
Socoe coe, scoe coe.
sIore [si.o.e] E, [si.o.e] J v.caus. hacer secar
(hojas). ej. Gnae ju sorere roa juacama, ti
wetare, tasarar. Para pintar la cara, cocinen
las hojas secadas (por ellos) de carayur hasta
que salga la tinta roja.
V. asiaiore, asisore, moasore, snire.
sIoric [sio.i.k] E, [sio.i.k] J inan. precipicio,
rbol inclinado. V. rujasoro, Wairearic.
sIose [sio.se] s.v.inan.pl. (ser/estar) inclinados,
inclinadas (rbol, pared). ej. Sose rine
aacaja yuc. Todos los rboles estn
inclinados. V. rujasoro, sore.
sose [sio.se] E, [sio.se ] J s.v.inan. matas o
rboles que daan a otras matas o rboles.
ej. Gta misimaa, mo, aacaj yucrare
sose. El bejuco que lleva el nombre gtu
msmuu y el rbol nombrado mo son daosos
a otras plantas. V. sore.
sIpe [sipe ] inan.s.de masa 1 caraa (reg.
pigmento, tinta, pintura de la savia del rbol
yo y utilizada para pintar la cara). ej. Spe
rca ire cuuyumo. Ella ha pintado caraa en la
cara de l. V. cuure, ocure, gnae,
rujatqueeri, tasare, wasu, wee yire.
2 medicina (hecha de la misma savia y
utilizada para aliviar congestin nasal).
ej. Bto jo rijagre, spe rca basecari, ire
wocama. Al paciente que tiene gripa fuerte le
hacen caraa para oler y aliviarlo. V. yo.
soabaare [so.b.e] E, [so.b.e] J v.t.
1 comer (con un utensilio como cuchara,
pedazo de casabe, etc.). ej. i cajirajere bag,
wec garo rca soabaacami. Cuando l
mambea coca, utiliza una cuchara hecha de hueso
de danta. ej. Wai na roare oco rca naju sju
weocari, soabaacami. Mojando la faria con el
caldo de pescado, l la comi.
2 comer (a la superficie del agua, hecho por el
pez). ej. Wai i soabaase oco yaa yicaj. El pez
hace mover la superficie del agua cuando come.
V. bare soabaariaro, oco yaa yise, soase.
soaecare [so.ek.e] v.t. dar comida, alimentar
a un beb con cuchara. ej. Daqueg i
bamasibetijare, soaecamo i jaco. Puesto que l
no saba comer, su madre le dio la comida con
una cuchara. V. soabaare.
soase [so.se] E, [so.se] J v.i. salir del agua para
comer (pez). ej. Jjar wai soaboarine, y
wejese bamema. Aunque los peces estaban
saliendo del agua mucho, no comieron la
carnada. V. soabaare.

soawaria gmu
viga para los ristreles
soawaria gmu [so.w.i..umu ] E,
[so.w.i..umu] J inan. viga horizontal para
soportar los ristreles del techo. V. wase.
soawaria yucuri [so.w.i..duk.i] E,
[so.w .i..duk.i] J inan.pl. palos cortos que
soportan el alero del techo.
socabeti [sok.be.ti] E, [sok.be.ti] J s.v.inan.
verdad. sinn. socase mee. antn. socase.
socag, socago [sok.] E, [sok.] J s.v.m., f.
persona mentirosa (masculino, femenino).
ej. Bto mre bojaja y, soore i yirone,
Socag aauju m. Mre ajirabeaja, ire
yiyuju soo. Cuando l dijo que la quera mucho,
ella le respondi: Dicen que usted es mentiroso.
No quiero escucharle. V. socare.
socare soje
282 Eduria & Barasana Espaol
socare [sok.e] E, [sok.e] J v.i. mentir (no
decir la verdad). ej. i babarre, Ita. Ajeto i
yiro, Y qune warcja yi socare
aacaj, war meene. Cuando uno dice a sus
compaeros: Vamos a jugar, de pronto otro, al
escucharlo miente, diciendo: Yo tambin voy.
socase [sok.se] E, [sok.se] J s.v.inan. mentira.
ej. Jairo wai saumi na yijare, ag
waboab. Mam. Socasene bajicauju.
Puesto que ellos dijeron que l haba matado
hartos peces, me fui a mirar pero no encontr
nada. Eso era mentira. antn. socabeti, socase
mee. V. socare.
socase mee verdad. ej. Socase mee mre
gotiaja y. Yo le digo la verdad.
sinn. socabeti. antn. socase.
socne [so.k.ne] E, [so.k.ne] J adv. falsamente,
con falsedad. ej. Busiy waraja ya, ire
yicaj y, socne. Sin pensarlo bien le dije
falsamente: Vamos a irnos maana.
socne yisocare mentir (porque no sabe la
verdad). ej. Socne, Ajeg warcja yi
socayumi. irema yuubsaboa, ya rine aje,
tudicoab ya. l minti diciendo que iba a
jugar. Entonces, despus de esperarle por un rato,
jugamos un partido, y regresamos. V. socare.
socne yitoore engaar para proteger a s
mismo (decir mentiras o pretextos a favor de s
mismo). ej. abej y socne yitoomi. l
(nos) enga diciendo que no lo haba mirado.
V. otore.
soc yire, soco yire [so.k.di.e] E,
[so.k.di.e] J v.t. hacer o decir (algo sin
pensar bien). ej. Soc yami. Manajo ctig
aami. l est mintiendo. Tiene esposa.
V. socare.
soda [sod] an. especie de ranita (verde con
pecas rojas). Hyla punctata. ej. amire i
agsere ajire aacaj, sodare. Uno escucha el
canto de la ranita verde con pecas rojas por la
noche. pl. soda. V. bejeroa.
soe baare ojo [soe.b .e .oho] E,
[soe.b.e.oho] J inan.f.n.esp. pltanos
hartones. Musa paradisiaca L. ej. Adi soe baare
ojo aaja ti: Soecari ba, roacari ba, ti
saritore na base aaja. Los pltanos hartones
se comen asados, cocinados, o (crudos) cuando
estn maduros. sing. soe baare ojoro. pl. soe
baare ojo, soe baare ojorori. sinn. tabaare
ojo.
soe baare ojoo [soe.b .e.oho.o] E,
[soe.b.e.oho.o] J inan. mata del pltano
hartn. sinn. tabaare ojoo.
soebare [soe.b.e] E, [soe.b.e] J v.t. quemar
(hasta que uno no se puede entrar para sacar
cosas). ej. Ya acudir watooyene, ya yee
gajeyeni soebayuma. Mientras fuimos a
pasear, ellos quemaron todas nuestras cosas.
V. soere.

Cmua soeg yami.
l est quemando la canoa.
soere [soe.e] E, [soe.e] J v.t. 1 quemar (chagra,
canoa, avispas, etc.). ej. Utia rare juar, ju
snise rca soere aacaj. Para sacar los huevos
de avispas hay que quemar su nido con una hoja
seca. ej. Cmua soeg yami. l est quemando
la canoa. V. jeasoare, soebare, are, jse.
2 chamuscar (pelos, plumas). ej. Gaw i
sariarre raseare soeg wasuju. Dicen que l
se fue a chamuscar (las plumas de) los tucanes
que el blanco haba matado. V. soerocare,
sesore, waibc soere.
soerocare [soe.ok.e] v.t.sing. destruir (una
cosa) con fuego. ej. Wiijire utia na aajare,
soerocacam y. Yo quem y destru la
chabola porque haba muchas avispas.
V. jeasoare, soere.


soje
puerta
soje [sohe] inan., cl.irreg. puerta. ej. Soje tuuya!
Cierre la puerta! V. bususorisoje, rujasoje,
rujasojeaca.
sojejugua sot
Eduria & Barasana Espaol 283

soje bayo biberia
candado
soje bayo biberia [sohe.b.do.bibe.i.] E,
[sohe.b.do.bibe.i.] J s.v.inan. candado.
ej. Candado aaja soje bayo biberia. Masa
juarudir sjaroma yir, tia rca bibecama. El
candado sirve para asegurar la puerta y evitar el
robo. pl. soje bayo bibere, soje bayo
biberiari.
sojejugua [sohe.hu u ] E, [sohe.huu] J inan.
detrs de la puerta, rincn (interior de la
puerta). ej. Sojejuguane rgcauju, ire
yayig. l estaba parado detrs de la puerta,
escondindose de l. ej. Sojejuguare, cmea
tuyab. mig wasa. Traiga el hacha que est
en el rincn de la puerta. V. rujajugua,
sojejugua.
soo E, J [soo], so YM pron.f. 1 ella. ej. imo
aati soo? Quin es ella? pl.f. na rmiri,
pl.m. o m. y f. na, m.sing. i.
2 de ella, su, sus, suyo, suya. ej. soo gbo. su
pie/el pie de ella.
sooja [so.h] E, [soo.h] J pron.f.foc.sel. ella,
por su parte, la otra. ej. Qunase ucaja
yiaboab. Sooja, y rtoro qunase
ucayumo. Aunque yo pens que tena buena letra,
ella (por su parte) tena mejor letra que yo. /
Aunque yo escriba bien, ella (por su parte) ha
escrito mejor que yo. V. ija.
soone [so.ne] pron.dem.m. sa. ej. Adione
aati yaio, yre cnimasig? Soone aamo.
Es sta la perra que me mordi? sa es.
V. ine.
soore [soo.e] pron.f. a ella, la, le. ej. Jg
soore sim y. Yo le di una hamaca a ella.
V. ire.
soo yaa,yee de ella; su, sus; suyo, suya. ej.
Soo yee aati ti? Son las cosas de ella? / Son
sus cosas? ej. jg, soo yaag. la hamaca de
ella/su hamaca. V. yee.
soore [soo.e] E, [soo.e] J v.t. ejecutar los ritos
del pay para prevenir o proteger de
enfermedad, maldad; hacer los ritos del pay
para purificar cosas dainas (tanto espirituales
como fsicas). ej. Adi macarcro rarobe
yir, sooyujar Ayawa. Los Ayawa hicieron ritos
para proteger la gente de las cosas malas en el
ambiente. V. basabioore, cnisare, cnisare,
wnore, werea basere, wabueguure.

soro, piacru
monjita piquirroja, monjita cantora
soro [sooo] an. pjaro monjita piquirroja,
monjita cantora (tiene plumas del color gris
con un pico del color rojo, canta bien). Monasa
spp. ej. Gja i w mjasere ajicari, ocoocami
soro. Al escuchar el escape de la gallineta, la
monjita piquirroja grita del susto. sinn. piacru.

sot
olla
sot [sot] inan., cl.irreg. olla. ej. Soo maico,
sot weare soore weagotiamo. La suegra de ella
le est enseando a hacer ollas. V. cmesot,
rujasot, riirisot, wai sot.
sot cooro [sot.ko o.o] E, [sot.koo.o] J inan.
pedazo de una olla de barro (en forma
cncava). ej. Sot cooro rca wereare
buecama. Ellos inciensan cera de abejas en un
pedazo de olla (para protegerse de enfermedades).
V. rujacooro.
sot gmoro inan. manigueta, oreja de olla
(que se encuentra por los dos lados de una
sotbaja smo
284 Eduria & Barasana Espaol
olla, taza). pl. sot gmo, sot gmori, sot
gmoari. V. coaro aco, aco, iariaj, rujaaju.
sotbaja [sot.bh] E, [sot.b h] J inan. platn,
plato, taza (generalmente la boca est amplia y
es de poca profundidad). ej. Ramasare buer
na bagoosere sotbajarire coergamo soo,
bare roago. Cuando los profesores terminan de
comer, la cocinera lava los platos. ej. Y
sotbajare bare mojoro yre sabosaya. Yuc
barcja. Eche un poco de comida en el plato
mo. Voy a comerla ms tardecito. pl. sotbajari.
todo el servicio de mesa. sinn. bariabaja,
uubaariabaja, bare jeoriabaja, bare
jeoriacooro. V. bare sariabaja, rujabaja.
soturua [sot.uu] inan. olla de barro (en
forma de una vasija con cuello de menos
circunferencia que la parte principal).
ej. Wtire rudiaco, soturuaj soo macre
misa, baayujayuju. Al escapar del monstruo
del monte, ella ech su hijo en una olla de barro,
y nad ro abajo (con la olla). V. rujaurua.
sa [so] inan., cl.irreg. alcoba, cuarto, pieza.
ej. Sita coariaro, y yaa sa syaroja tuyab
ti. miaya. La pala est fuera de mi cuarto
contra la pared. Trigala. ej. Saj cjigmo
soo. Ella est en la pieza acostada en la hamaca.
V. rujaara, rujasa.
sajre aari jugua s.v.inan. rincn de un
cuarto, una aula. ej. Sajre aari juguare
cmea tuyaroja. Hay un hacha en un rincn del
cuarto.
sajuure [so.huu.e] E, [so.hu u.e] J,
sojuure v.caus. indicar, sealar (por
extender el dedo o la mano). ej. Buu aami
yigne, ire sojuugoticaj, y gagre. Yo
indiqu a mi hermano mayor que hubo una guara
all. (lit. Yo dije a mi hermano mayor: Hay una
guara, y seal.) ej. Bueri mamre
sajuubesa yicamo caaco, mogaserore jco
bayuju yigo. Mi mam dijo: No seale al arco
iris. Le causa una infeccin en la ua. V. sore.

sgro
rallador, rallo
sgro [sooo ] inan. rallador, rallo (grande,
utilizado para rallar yuca brava). ej. Sgrore
r yuu qunocamo, Abaqunase oeato yigo.
Ella arregl el rallador (frotndolo) con la savia
del rbol vansoco para que ralle fino. pl. sg,
sgrori.

sjeca
membrcido de espina
sjeca [sohek] an.s.plural membrcido de
espina (especie de insecto comestible, pequeo
con un casco puntiagudo de color verde con
rayas rojas). Hompteros, Membrcidos.
ej. Sjeca, mene rjrire aacama. Algunos
insectos membrcidos de espina se encuentran en
las ramas del guamo. sing. sjecam.
sji V. sji.
Sjijoero [sohi.hoe.o] E, [sohi.hoe.o] J inan.
cachivera (bras.) de Acaricuara y pueblo de
Acaricuara. ej. Joayajre aacaj Sjijoero.
Tijne mac aacaj. En el ro Papur hay la
cachivera de Acaricuara. All se encuentra un
pueblo. V. apn. mapa

1.
sjisa [sohis] an.s.plural orugas sjisa (que
tienen espinas largas pero no pican). ej. Sjisa,
sjijure bacama. Las orugas sjsu comen las
hojas del rbol acaricuara. sing. sjisam.
sji, sji [sohi.] inan. especie de rbol
acaricuara (utilizada para postes de la casa
puesto que es una madera muy dura). ej. Wii
botari rgorar, sji yuc juar wama. Ellos
fueron a traer palos de sj yuc para los postes
de la casa. pl. sji yuc, sji yucri.
smere [some.e] E, [some.e] J v.t. sacar
(batata). ej. Otibesa mac. Smeto maji. Wiij
tudiejana, tire roabaarsa. No llore, hijo. Vamos
a sacar batatas para cocinarlas en la casa.
smo [somo ] inan.s.de masa espuma. ej. Riagare
jairo smo brri jayayujab. Mucha espuma
estaba bajando en el ro. V. rujasioro.

smoa
golondrina sabanera
smoa sore
Eduria & Barasana Espaol 285
smoa [somo ] an. golondrina sabanera.
Phaeoprogne t. tapera. ej. Riaga wecare
wcudicami smoa. La golondrina sabanera
vuela sobre el agua. pl. smoa.
smoare [somo.re] v.t. excavar tierra (hecho
por algunos insectos, ranas). ej. Mno y
oteboasere, Yeba boso, smoagne,
cnisurecaumi. El grillo real excav (debajo
de) la tierra y da las matas de tabaco que yo
sembr. V. Yeba boso.
smocuji [somo.kuhi ] inan. barra de jabn.
sinn. sabocuji. V. rujacuji.
smosioro [somo.sio.o] inan.s.de masa masa de
espuma. ej. Gtajoero rocare, bto smosiorori
aam. En seguida de la cachivera, hay muchas
masas de espuma. V. rujasioro.
smotero [somo.te e.o] inan. plato (uso: lengua
tradicional, indgena). sinn. bare jeoriabaja,
bare jeoriacooro, bare sariabaja,
bariabaja, uubaariabaja, sotbaja.
V. rujabaja.
smo uju [somo.uhu] E, [somo.u hu] J an. especie
de pez palometa. ej. Diro rca na wejero
bayumi smo uju. Una palometa trag la
carnada del saltamontes con que estaban
pescando. V. uju.
sma [som] inan. ombligo. ej. Mame
ruyugacare bedibabecne, jea juag, wai
gda sag, wewo jutig yirone, ramasacare
sma budiyuju. Si los padres no ayunan, cargan
lea, destripan peces, o tocan carrizo, el ombligo
le saldr del recin nacido.
smtiro [somtiio] an. especie de gusano (que
vive en un hueco recto en el suelo). ej. Mani
watone, Waria yica, sjacami smtiro.
Cuando acercamos (con linternas), el gusano
smtro se esconde.

sna
fruta de maran
sna [son] inan.f.n.esp. maraones, anacardos.
Anacarium occidentale L. ej. Ita. Wesej sna
bato mani. Vamos a comer maraones en la
chagra. sing. sna. pl. sna, snari. V. sna.
sna aje inan.f.n.esp. nueces de maran,
anacardo. ej. Sna aje y cucatire yije baato
mani. Cortemos las nueces de maraones que yo
tena guardado y commoslas. sing. sna ajea.
pl. sna aje, sna ajeri.
Snaa [son.] inan. 1 cao Sonaa (afluente
del ro Pir-Paran al oeste u occidente).
2 comunidad, pueblo de Sonaa. ej. Snaa
cto waj ya. Fuimos a la comunidad de
Sonunu. V. Bue aju, apn. mapa

3.

snasam
especie de oruga
snasa [sons] an.s.plural orugas snasa
(especie comestible, del color azul con pecas
rojas; comen las hojas de rboles que se
encuentran en el rastrojo). ej. Wesegodo aari
yucri jure bacama snasa. Smegne
aacari, saritqueeri ucari cticama.
Bariar aacama. Las orugas snusu comen las
hojas de rboles que se encuentran en los
rastrojos. Son del color azul con pecas rojas. Son
comestibles. sing. snasam. V. a.
snasa [sons.] inan. especie de rbol (cuyo
fruto alimenta a los tucanes). pl. snasa yuc.
sna [son.] inan. rbol de maran,
anacardo. ej. Mino watone, snare wajea
queocauja. Un viento fuerte hizo caer la parte
arriba del rbol de maran. pl. sna yuc, sna
yucri.
so YM V. soo.
sojuure V. sajuure.
soj [soo.h] adv. lejos. ej. Soj wariaro
aam riaga. El cao queda muy lejos de ac.
V. o, oj, rujaj, tone.
sojaj [soo.h.h] E, [so.h.h] J pospos. ms
all, ms lejos. ej. Lomalinda mac sojajre
gogor wiiri aacaj ti. Ms all de Lomalinda
hubo una base militar. V. to.
sojne [soo.h.ne] E, [so o.h.ne] J adv. desde
lejos. ej. Jre sojne awascacama yaia, No
bojag aaromi yir. Los perros ladran cuando
se dan cuenta de la venida de un desconocido
desde lejos. ej. Gaqueare i sag wato, sojne
ire arudicoama. Cuando l se fue a matar
algunos maiceros, ellos le miraron desde lejos y se
escaparon.
sore [soo.e] E, [soo.e] J v.caus. 1 hacer
sorimasa sudi
286 Eduria & Barasana Espaol
dabucur (reg. rito de compartir una cantidad
grande de fruto con otras personas). ej. Re
socaj ya. Nosotros hicimos dabucur de mirit.
ej. Y bujia om soroana yama yiyuju
so. Ella dijo: Mis yernos van a traer patabs y
hacer dabucur de patab. V. jiisore, sare,
sojuure, sorotire.
2 elegir (lder). ej. j aarocre socama,
Davidre. Ellos eligieron a David como capitn.
V. j sore.
3 hacer entrar un animal (hecho por el perro
al cazar). ej. oj awasromi. Totij sog
yigmi. Est ladrando all (perro). Seguramente
l hizo que entrara un animal a un palo
ahuecado.
sorimasa [soo.i.m s.] an.s.plural seres
espirituales que quieren llevar la parte
espiritual de una persona eventualmente
causndola la muerte (daa tanto la parte
mental como la parte fsica). sing. sorimas.
V. wacaju.
sorotire [soo.oti.e] E, [soo.oti.e] J v.caus.
mandar otros a hacer dabucur. V. sore.
suaare [su.e] E, [su.e ] J v.t. 1 tejer
(canasta). ej. Wjbori i suaaro acari, No
wj bjacati m? yiyuju Warimi, i icre.
Al ver que su abuelo estaba tejiendo un balay,
Wurm le pregunt: Dnde encontr esa caa
de wj? V. biyase suaare, cuare, rica rocaro
suaare, suaqunore, suyase, sere, wasiaro
suaare.
2 meter entre la ropa o debajo del brazo.
ej. Jeabacare na sudi watoane suaa wacama
na. Ellos portan la pistola entre su ropa.

Suaag yami.
Est tejiendo.
suaecare [su.ek.e] v.t. sacar fruta de rbol y
compartirla (con alguien en el suelo). ej. Yre
qune menerori suaecaboati me m,
qunajma. Usted no quiere compartir unas
guamas conmigo? Bjame unas. Yo tambin
quiero comer. V. suare.
suamtore [su.m t.o.e] E, [su.mt.o.e] J
s.v.inan.pl. recortes (papel, tela, etc.).
ej. Papera jurore na suamtore macajre
jairo caam. En el patio hay muchos recortes
de papel. sing. no hay singular. V. suare.
suaqunore [su.ke n.o.e ] E, [su.ken.o.e] J v.t.
tejer de nuevo (para arreglar). ej. Jnobre
qunaro suaabecne y mac i curiajre
jojiocari, suaqunom y. Cuando mi hijo
dej el sebucn mal tejido, yo lo desbarat y tej
nuevamente. V. ereabibere, suaare.
suare [su.e] v.t. 1 cortar (tela, cabello),
peluquear a alguien. ej. Y masune y joare
suamasibeaja y. No s cmo cortarme el
cabello. V. joa suariaro, suamtore.
2 coger (hojas de coca). ej. Caj suar, adi
jiibacare qunaro ia suacajama, jaji gatere
tjacaj. La cantidad de coca que hemos cogido
con esta canasta es suficiente para tostar dos
veces. V. suaecare, teare.

sudi E, 3; yta waso 3
ropa
sudi E, J [sudi] E, [sudi] J, yta waso J
inan.f.n.esp. ropa. ej. Sudi wasoaya m.
Cmbiese la ropa. sing. sudiro. pl. sudi, sudirori.
V. gbo sudi, icgagaro sudiro, rujawaaro,
sudiji, wecajado sudiro.

sudi carore
tender la ropa
sudi carore tender (ropa). ej. Sudi carog yaja.
sudigasero sase
Eduria & Barasana Espaol 287
Estoy tendiendo la ropa. (lit. Estoy secando ropa.)
sudi sare E, J [sudi.s..e] E,
[sudi.s..e] J, yta waso sare J vestirse,
poner ropa. ej. Qunasere waja yicari, sare
aaja, sudire. Uno compra buena ropa y se viste.
sudi sare E, yta waso sare J vestir otro.
sudi jirob (cnir Ina sarib) inan. bata,
piyama.

sudi jioiariaj E, yta waso eariaj 3
imperdible, alfiler de seguridad
sudi jioiariaj E, yta waso eariaj J
s.v.inan. imperdible, alfiler de seguridad.
pl. sudi jioiariajri. V. iare.
sudi mag, sudi mag s.v.m., f. (estar)
desnudo, desnuda. ej. Sudi mag rmio soo
aaro acjiriacaj y yicami y gag. Mi
hermano me cont que en el sueo vio a una
mujer que estaba desnuda.
sudigasero [sudi.se.o] E, [sudi.se.o] J inan.
pedazo de tela. V. rujagaseri, sudisuri.
sudiji E, J [sudi.h i] E, [sudi.h i] J, yta
wasoji J inan. tela. ej. Sudiji sariji
bojaamo soo. Ella quiere la tela roja.
ej. Cojorm jediro y rca m moajama,
sudiji waja taagoja m. Si usted trabaja
conmigo por un da completo, recibir un corte de
tela. V. rujaji.

sudiro E, yta wasoro 3
artculo de ropa
sudiro E, J [sudi.o] E, [sudi.o] J, yta wasoro J
inan. artculo de vestir, prenda de vestir.
pl. sudi, sudirori.
sudisuri [sudi.sui] E, [sudi.sui] J inan.pl.
pedazos, sobrantes, restos de tela. V. rujasuri,
sudigasero.
suemore [sue.m o.e] E, [sue.mo.e] J v.t.
provocar bascas, inducir vomitar, hacer
vomitar (a s mismo). ej. Mani moro, ti
budibetijare, mowsoa rca suemoreare
aacaj. Cuando uno quiere vomitar pero no
puede, mete el dedo en la boca para inducir el
vmito. V. suere.
suere [sue.e] E, [sue.e] J v.t. sacar (cangrejo) de
su hueco. ej. Y jaco, cawia gojere
abjacari, suego yamo. Mi madre encontr un
hueco de cangrejo y est sacndolo.
V. suemore.
surara ESP an. soldado. ej. Surara wadiamibe!
Viene un soldado! pl. surara. V. gogor.
surese [sue.se] v.i. (ser/estar) rompido,
rompida. ej. Wai wejerimasa, na baji yucre
sia quno jojicargujar, wai na
yuguisurese, gta yisurese ti aajare. Los
pescadores ataron y arreglaron las redes que
fueron rompidas por los peces brincando muchas
veces contra las piedras. V. jaasure, iguesure,
woosurere.
surumetea [suumete ] an. pjaro carpintero
cejn. Melanerpes cruentatus. ej. Surumetea
wese quarargrire, toti yicari, ra
cticami. i agjama, Surumetea, surumetea
yicami. Para tener sus cras, el carpintero cejn
ahueca un tronco en la chagra. Cuando canta,
dice: Surumeteu, surumeteu. pl. surumetea.
V. cne.


surumetea
carpintero cejn
suyase [su.d.se] E, [su.d.se] J v.i. (ser/estar)
metido, metida. ej. Jaariasere miaya. Y
cjirij wajajre suyab. Trigame el machete.
Estaba metido (en la pared) al lado de mi
hamaca.
sase [su.se] v.i. 1 (ser/estar) rojo, roja.
sawjase saroa
288 Eduria & Barasana Espaol
ej. Ituti sarituti yre sia. Dme el libro rojo.
2 (estar) maduro, madura (fruta). 3 (estar)
morado, morada; contuso, contusa. ej. Moir
yre na idise saribobori aaja. El rea donde
me picaron las moscas monrd est morada. caus.
sore. V. botise.
s.v.inan. 1 cosa roja. sing. depende en la
clase de cosa: sariji un corte de tela roja,
sarituti libro rojo.
2 fruta madura. ej. Bcato sase aaja,
adocrca wme mani base: Ojo, sna, cne,
sna, ne, pica aaja. Las frutas maduras que
comemos son: Pltano, pia, caimo, maran,
chontaduro y vaituto.
sawjase [su.weh.se ] v.i.pl. madurarse y
caerse al suelo (frutas). ej. Ote aaja o. Ti
ricaa bcajama, sawjacaj. El rbol o es
sembrado. Cuando la fruta madura, se cae.
V. sase.
sca [suk] an. beb; nene, nena. ej. Scaaca,
mame ruyuagaca aami i. Es un beb recin
nacido. pl. ramasaaca.
sca core tener beb, dar a luz.
sca sare (estar) embarazada, (estar)
encinta. ej. Sca sag aamo soo. Ella est
embarazada. / Ella est encinta. sinn. gda
aare, ra sare, mac sare.
sca Ii rujeasjarija s.v.inan. tero, matriz.
sinn. gdajoa. V. waibc ra joa.
sca babaro inan. placenta. ej. Sca babarore
yujerocacauju soo. Dicen que ella enterr la
placenta.
sca cajijoa [suk.khi.ho ] E,
[suk.khi.ho] J inan. bolsa de corteza de
turur (para guardar los restos del rito del
chamn para los nios, se refiere a coca y cera
bendecida). ej. Wasu mojoricaca gaserone
na qunoriajoa aacaj sca cajijoa. Ti joajre
sacama caj, werea, ramasre i basesere.
Hacen una bolsita con la corteza del palito de
turur para guardar la coca y cera restante del
rito hecho para el nio. V. wasoro, wasujoa.
sca jac, sca jaco m., f. papi, pap de mis
hijos pequeos (uso: nombre de cario, dicho
por la esposa); mami, mam de mis hijos
pequeos (uso: dicho por el marido). ej. Sca
jaco, naju mati? Mami, no hay casabe?
sca rioweca abarija s.v.inan. fontanela (la
parte suave de la frente de un beb). ej. Sca
rioweca abarija wreaja. La fontanela de un
beb palpita. V. abarij.
sca wasoro inan. banda para llevar nios
(antes fue hecho de corteza del rbol wasu,
hoy en da se hace de hamacas viejas o tela).
smare [sum.e] E, [sum.e] J v.i. calentarse
cerca del fuego. ej. Bto manire ti sajama, jea
smare aacaj. Cuando tenemos mucho fro,
nos calentamos cerca del fuego. sinn. jea
smare.
sore [su.oo.e] E, [su.o.e ] J v.caus. pintar un
iniciado (con la tinta negra hecha de hojas
llamadas wee, hecho por el hombre).
ej. Jar soriar ctib y, gmoare. Yo
tengo dos ahijados que han recibido la primera
ceremonia de yurupar/iniciados (hablado por un
hombre). (lit. Tengo dos iniciados pintados
negros.). V. jare, sase.
sare [s.e] E, [s.e] J v.t. cerner o cernir
(masa de yuca brava despus de extraer el
jugo). ej. Cja buje gajano, sa, gatecaj ya.
Cuando terminamos de exprimir el jugo de la
yuca brava, cernimos la harina y la tostamos en
el tiesto.
saria [s.i.] E, [s.i.] J s.v.inan. cernidor,
cedazo (utilizado para cernir la yuca brava).
ej. Wasiari sojeri suaare aaja ti, sariare. Se
teje el cedazo con tejido flojo.
saro [so] an. sanguijuela. ej. Rojori tata mani
wauwaajama, saro sayuju. Cuando vadeamos
(cruzamos) un pantano feo, a veces se nos pega la
sanguijuela. pl. saroa sanguijuelas. V. saroa
hormigas.


saria
cernidor, cedazo para cernir la yuca brava
saroa [so ] an.s.plural hormigas saroa (que
sase stise
Eduria & Barasana Espaol 289
pican muy fuerte, rojas, incomibles).
ej. Wm wjasere bacama saroa. Las
hormigas surou comen umar. sing. saroam.
V. saroa sanguijuelas: saro.
sase [s.se] v.i. 1 (ser/estar) pegajoso,
pegajosa (savia). ej. Wsoa aje sgucari,
sase yijuacama, miniare sobaarar. To
bajiro na yijuase wme ctiaja ci. Frotan la
pepa de vansoco para conseguir una sustancia
pegajosa que utilizan para atrapar y comer
pjaros. Esta sustancia tiene el nombre cu.
. widase.
2 tener una garganta seca. ej. Y mgoje
saja. Mi garganta est muy seca.
3 (estar) quemada, pegada (comida). ej. Cuma
sot sacoasuja. No yig jobeti? Porqu no
revolvi la muica? Se quem. / Se qued
pegada. caus. sore. V. btise, ase.
sgare [s.e] E, [s .e] J v.i. hipar.
ej. Idire idimeccudiri, sga ejami. Al
emborracharse el lleg a la casa hipando/con
hipo.
soa J V. soga E.

soga E, soa 3
canasta para coger peces y camarones
soga E [so.], soa J [so.] inan. canasta
(que se usa para coger peces pequeos,
camarones, etc.; es ms pequea que el
cernidor saria y tiene un tejido ms juntico).
ej. Soa bojaami, rsica wayar. l quiere una
canasta sou para coger camarones. ej. Soa
rca ire waya macaboayuju i, ire bar.
Teniendo ganas de comerle, l le busc con una
canasta sou (pero no le/lo encontr). pl. so,
sogari; soari.
sore [so.e] E, [so.e] J v.i.dep. (ser/estar)
primero, primera de; empezar (uso: despus de
otros verbos). V. aasore, rujeasore,
wadisore.
suore [soo.e] E, [soo.e] J v.caus. 1 pegar.
ej. Zapatore na soboare jnerocacoaj. La
parte del zapato que ellos pegaron se despeg.
2 cubrir con esparadrapo. ej. Cmirore
soriaj rca sore aacaj. Se cubri la herida
con un esparadrapo. V. sase, sotuure.
suoriamaa [so.i..m] E, [so.i..m] J s.v.inan.
cinta adhesiva, esparadrapo. V. sase.
sorine [so.i.ne] adv. 1 por culpa de. ej. M
sorine yre tudmo soo. Por tu culpa, ella me
rega.
2 por razn de, por medio de. ej. Riaga
juetmase sorine guaro yujab ya. La
corriente nos facilit el llegar. (lit. Por razn de la
corriente, fuimos ro abajo rpido.) ej. Guji
gmu, mani guji aarari gmuri aaja. Bto
qunaja. Ti sorine, mani bare bajama,
bagueabo, bargaja mani. La mandbula es el
hueso que soporta nuestros dientes. Es muy til.
Por medio de ella, masticamos la comida.
suotuure [so.tuu.e] E, [so.tuu.e] J v.caus.
pegar (dos cosas con pegante). ej. Papera juro
ucacari, sojere sotuucami. l escribi un papel
y lo peg en la puerta. V. sore.
srise [si.se] v.i. (ser/estar) amarillo, amarilla;
anaranjado, anaranjada. ej. Bodea, gtare
bajise srise aacaj. El ocre es una sustancia
rocosa y amarilla. V. botise.
s.v.inan. cosa amarilla, anaranjado.
ej. Paperatuti, sriritutire bojaja y. Yo quiero
el libro amarillo. sing. depende en la clase de
cosa: srirituti libro amarillo, sririji corte
de tela amarilla.
sra [s] inan., cl.irreg. nudo (en madera).
ej. Qunaric aaboarine, srari jairic
aam. El palo era bueno pero tena muchos
nudos. sinn. sabua. V. rujasra.
sti [sti] inan.f.n.esp. amgdalas. ej. Y stine
wacari, rijaja. Tengo amigdalitis. (lit. Estoy
enfermo con dolor en las amgdalas.) sing. stia.
pl. sti, stiari.
stibuuse [sti.bu u.se] E, [sti.bu.se] J v.i. tener
olor. sinn. stise.
stiqunase [sti.ken.se ] s.v.inan.s.de masa
buena aroma, buen olor (comida).
ej. Stiqunase waibc rii gatestio aamo.
La carne que ella est fritando tiene buen
olor/huele bien. V. qunase stise, stise.
stiriose [stii.o.se] E, [stii.o.se] J v.caus. hacer
triste, causar tristeza. ej. Stiriose yare bajiro
beero, adone aacaja yaaca rine. Despus del
evento que nos caus mucha tristeza, quedamos
tristes ac. V. stiritire.
stiritire [stiiti.e] v.i. (estar) triste, ponerse
triste. ej. M jac i rijacoarere ajicari, bto
stiriticaj y. Me puse muy triste al saber que
su padre haba muerto. caus. stiriore.
antn. wariqunare.
stise [sti.se] v.i. oler, tener olor. ej. Bto bose
stiaja ti. Huele muy feo. ej. Wese maare
roacose nise stib ti. Waibc
boaruyuyumi. La trocha que sale a la chagra
tiene mal olor. Seguramente ha muerto un animal.
syabasare sj
290 Eduria & Barasana Espaol
sinn. stibuuse. V. stiqunase, nise, wnire.
s.v.inan. olor. ej. Roacoro stiserene
bacama, oco jojiare. Ellos comen la fruta oco
joju (cuya cscara) tiene mal olor.
syabasare [sd.bs.e ] v.t. participar en la
danza. ej. Syabasar yama. Ellos estn
participando en la danza.
syacnire [sd.kni.e ] v.i. pernoctar. ej. Sg
muiju cro syacnicudicaj ya, gawa tre.
Nosotros pernoctamos donde el blanco por casi un
mes. V. syare.
syaaare [sd..e] v.t. estar, vivir, habitar
en la casa de otros como visitante. ej. noa
tne syaaaca cudiaja. Quejeac,
tudiarcja y. Estoy viviendo con esta gente.
Cuando me aburro, regresar. V. syare.
syare E, J [sd.e], siyare YM v.t. 1 seguir,
perseguir. ej. Wec i wariamaare abjacari,
syaboayuju i. ire mbesuju. Dicen que l
encontr rastros de una danta y los persigui pero
no alcanz a encontrarla. V. asyare, mato
aare, syaaare.
2 acompaar. ej. noare syag bajiaja y.
Estoy acompaando a esas personas. sinn. baba
ctire. V. syacnire, syarocare, masyare.
syarocare [sd.ok.e] E, [sd.ok.e] J
v.t.sing. ayudar pilar. ej. Sgne caj rocaaaro
ire syaroca yica aam y. Puesto que l
estaba pilando la coca solo, yo estaba ayudndole
a pilarla. V. ejarmoore, syare.

syaroja ganori E, jdoja ganori 3
columna vertebral
syaroja E [sd.o.h], jdoja J inan.
espalda. ej. Y syaroja aari wapeare yre
aa. Mire el grano que est en mi espalda.
syaroja pospos. detrs de, por detrs.
ej. Warimi i jutig, w waa, Waca
syarojaj aaric yuc joejre rocajeo,
riiyuju Rme. El halcn murcielaguero que fue
herido por Wurm vol detrs del cerro Wucu,
y all se pos sangrando en un rbol. sinn.
beero, jdo, -tooye (apn.).
syaroja ganori E [sd.o.h.o .no i],
jdoja ganori J inan. columna vertebral,
espina.
Se [se ] m. carcter mtico, ascendiente,
antepasado de la gente, hijo de Muiju y
Meneriyo, nieto de Meni. ej. Meni cmu
jnami aauju Se. Se fue el nieto del pay
Men.
sese [se.se] v.i. (ser/estar) amargo, amarga.
ej. Ju sese i rijeguore sorine, Se wme
ctiyuju Warimi. Wurm tambin fue llamado
Se por ser untado con hojas amargas.
ej. Cajimaarire rocaabocari, na yise, oco
sese aacaj ti. El lquido del bejuco de yaj
machacado es amargo. antn. ibisitise. V. jase,
mucuse.

sj
caracol
sj [sh] an. 1 caracol (cuya cscara se utiliza
para guardar el tabaco y tambin para
ornamentos del traje de la danza). ej. Sja
jacar godoarire juayuma, mno sarar.
Mtaracare rica sariayasire yoocama. Se
utilizan los cascos de caracoles grandes para
guardar polvo de tabaco. Y cuelgan los cascos de
los pequeos (caracoles) de los brazos de los
bailadores.
2 verruga. ej. Wai rtre mani yimoasniro,
rujeayujar sja, mani rujre tuyar. Las
verrugas aparecen cuando nos ensuciamos con
escamas de pescado.
sj cooro [sh.koo.o] E, [sh.ko o.o] J inan.
casco de caracol (utilizado en las danzas).
ej. Sj coore juacama, basar na yooriyasire
siayoorar. Gjer sja mtaraca qune
aacama na, jutibso ajer. Ellos recogen los
cascos de caracoles para colgarlos del brazo de los
sme srare
Eduria & Barasana Espaol 291
danzantes. Tambin hay otros caracoles
pequeitos que utilizan para tocar (como
instrumento musical).


sj cooro
casco de caracol
sme [sme] E, [sme] J inan.f.n.esp. 1 hojas de la
palma chambir. ej. Sme aaja betaao ju,
bcjurori. Llaman a las hojas maduras de la
palma chambir sme por tener fibras verdes.
2 fibras de las hojas de la palma chambir
(utilizadas para hacer redes para pescar y
cuerda). ej. Baji siar, sme woog yaja
yimi y t. Mi cuado me dijo: Estoy
sacando la fibra de chambir para tejer una red.
/ Mi cuado me dijo que estaba sacando fibra de
chambir para tejer una red. sing. sme juro.
pl. sme, sme jurori. V. betaao, ucaabti.
sme eriamaa, sme wriamaa s.v.inan.
cuerda (hecha de la palma de chambir).
ej. Sme eriamaarine qunaricro baji
siacami. l teji una red muy grande y bonita con
cuerdas sacadas de la palma de chambir.
sme rasu [sme.su] E, [sme.su] J an.
pjaro cotinga pechimorada (tiene plumaje
azul oscuro y alas negras). Cotinga cotinga.
pl. sme rasua., sme rasuar.
smese [sme.se] v.i. (ser/estar) verde, azul.
ej. Noj curi m, y yaag, smese
waricre? Dnde guard usted mi esfero que
tiene tinta azul? ej. Cojoji, smeriji, cojoji
sariji moaja y. Yo quiero un corte de tela
roja y otro de tela verde. / Yo quiero dos cortes
de tela: Uno de tela roja y otro de tela verde.
ej. Smese watoare sarij aaja. Entre el color
verde hay una parte roja. V. botise.
s.v.inan.f.n.esp. cosas verdes, cosas azules.
ej. Ajer saroti sudi smese waja yiba.
Compre ropa deportiva de color verde.
sing. depende en la clase de cosa: smeriji
un corte de tela verde o azul, smerito
vestido verde o azul.

sme rasu
cotinga pechimorada
sna [sn] an.s.plural tatuyos (grupo indgena).
ej. Adocrca jna aama sna: Jmoa, jetari
sna, rijotjoroa. Los nombres de algunos grupos
de tatuyos son: 1dmou, jetur snu, rjotdjorou.
sing. snag, snag. f.pl. sna rmiri mujeres
tatuyas. V. jmoa, jetari sna, rijotjoroa.
srar [s.] E, [s .] J an.pl. gemelos.
ej. Jar ruyuarre srar aama yicama.
Ellos llaman gemelos a dos bebs que nacen en
un mismo parto. sing. no hay singular.
pl. srariar dos pares de gemelos.
V. srare.
srare [s.e] E, [s.e] J v.i. nacer
gemelos. ej. ma, to yicari wai rca
bawog, ra srare aauju yicama. Ellos
dicen que si uno come rana revuelta con pescado,
nacern gemelos. V. srar.
taa taa mini
292 Eduria & Barasana Espaol
T - t


taa
hierba, pasto
taa [t] inan.f.n.esp. hierba, pasto. ej. Taa
jaatuug yaja y. Estoy cortando hierba (con
un machete). pl. taa. V. tiacaje, gata, gje taa,
gso taa, taamaa, taara.
taa darare rozar, limpiar, cortar hierba con
machete. sinn. taa jaasurere, taa jaatuure.
taa jaasurere rozar, limpiar, cortar hierba con
machete. sinn. taa darare, taa jaasurere.
V. jaatuure.
taa jaatuure rozar, limpiar, cortar hierba con
machete. ej. Wrica maa taa jaatuuroana
yib ya. Decidimos irnos a rozar pasto de la
pista. sinn. taa darare, taa jaasurere.
taa wrare desherbar, deshierbar o desyerbar
(patio con machete o pala). ej. Macaj widisere
sita sarerearia cooro rca wracama na. Ti
wme ctiaja taa wrare. Deshierban/desyerban
maleza en el patio con una pala. Esto se llama
tuu wrure o literalmente raspar el pasto.
taa boti inan.f.n.esp. hierba taa boti (maleza,
especie alta). ej. Taa boti bto widib wrica
maare. La pista est montada de la hierba tuu
bot.
taa jIni inan.f.n.esp. hierba taa jIni (maleza,
especie que se extiende como un bejuco).
ej. Taa jni mani wetmabetijama, guaro
uubateraroja. Si no desyerbamos a tiempo, la
hierba tuu jn se extiende por todas partes.
taa ju [t.huu ] inan.f.n.esp. hojas taa ju
(especie con un buen olor que los hombres
usan como adorno para la danza). ej. Taa ju
jairo juayumi, basar na suarotire. l trajo
muchas hojas tuu ju para los danzadores.
sing. taa juro. pl. taa ju, taa jurori. V. rica
sariayasi, rujayasia, taa juyasi, apn. dibujo
del bailarn.
taa juyasi inan. hojas y otros adornos (que se
cuelgan del codo para la danza). ej. Taa jure
juacari, tire rujayasi qunocama na. Ellos
sacan tuu ju y las amarran con un bejuco para
hacer el tuu juyus. sinn. rica sariayasi.
V. rujajuro, rujayasia, mariayasi.
taa ia inan.f.n.esp. especie de hierba
(maleza). ej. Weserijre aacaj taa ia. La
hierba tuu nu se encuentra en las chagras.
taaga [t ] inan. especie de hongo
(comestible). ej. Taaga wjeriti wme aacaj.
Ti judicaj wasu yucre. Jairo tire juacama
rmia. Tire coecari, sgro rca oe abocari
roari bacama na. Es un hongo que se llama
tuugu. Se crece en el rbol wusu. Las mujeres
consiguen hartos que lavan y rallan; luego los
cocinan y comen. sing. taaga. pl. taaga.
V. wjeriti.

taa Iam
especie de oruga
taa Ia [t.ii ] E, [t.ii] J an.s.plural orugas taa
Ia (especie de color verde con una raya blanca
o amarilla y pelos que pican). ej. Taa am,
smeg, srig qune aacami. Taa cajerire
tuyacami, tire bag. irema mani
wacojama, toacoacami. La oruga tuu um es
del color verde y amarillo. Se pega a la mata de
hierba y la come. Si la chocamos al caminar, y la
hacemos caer caminando, (nos) pica. sing. taa
am. V. a.
taamaa [t.m] inan. vstago de pasto, hierba
(que se extiende por el suelo). V. eemaa, taa,
taara.

taa mini
gorrin, mirla
taa mini [t.mini] E, [t .mini] J an. gorrin,
taaqueore tadise
Eduria & Barasana Espaol 293
mirla o mirlo. Agriornis montana. ej. Taa mini,
diroare bacami. Botiriboro aami. i
agjama, Yi, yi, yi, yi yicami. El gorrin
come grillos. Es blanco. Cuando canta, canta as:
Y, y, y, y.
taaqueore [t.ke.o.e] E, [t.ke.o.e] J
v.caus.sing. cortar y hacer bajar, caer al suelo
(una cosa). ej. Yre menero taaqueobosaya.
Bjeme una guama.
sinn. jaataaqueore. V. taare.
taara [t.] inan. retoo, renuevo de hierba,
pasto (que produce la semilla). V. taa, taamaa.
taare [t.e] E, [t.e] J v.t.sing. cortar, reventar
(una cosa). ej. Sudijire gdareco taari, yre
sima. Ellos cortaron la tela en la mitad y me
dieron (una mitad). ej. J gbo yre taasia.
Dme un corte de cuerda que servir como
guindo. (lit. Corte un guindo y dmelo.)
pl. jaasurere. V. bejaare, cnitaare, iguetaare,
jaataare, agutaare, iataare, je taare,
rocataare, rjotaare, tataare, wawitaare,
yijetaare.
taaro [to ] an. especie de sapo (no
comestible). ej. Boeag aami taaro. El sapo
tuuro es terrestre. sinn. taaro bc.
V. saarowti, wso taaro.

taaro bc
sapo
taaro bc an. especie de sapo (grande).
pl. taaro bcr. sinn. taaro.
taaroa [to.] an.s.plural renacuajos taaroa
(larvas de una especie de sapo). sing. taaro.
taaro bc rImamaa [to.b k.im.m] E,
[to.bk.im .m] J inan. especie de bejuco
(maleza). ej. Sita widarojre aacaj taaro
bc rmamaa. El bejuco tuuro bc rmumuu
se encuentra en tierra arcillosa.
taatooriacni [t.to o.i..kni] E,
[t.to o.i..kni] J s.v.inan. trampa para los
peces (reja hecha de pacha para cerrar el
cao para entrampar peces). ej. Wai
taatooriacnire jaasurecauma gjer
yigotima. Dijeron que otros haban cortado la
trampa para los peces. V. rujacni, tuucni.


taatooriacni
trampa para encerrar peces
taa wec [t.we k] an. toro, vaca. F. Bovidae,
G. Bos. ej. Taa weca na barotire oter yaja
ya. Estamos sembrando pastos para los ganados.
pl. taa weca los ganados.
taa wec jecoa s.v.inan.s.de masa leche de
vaca. ej. Taa wec jecoa idirgr aama na,
gawa. Los blancos siempre toman leche de vaca.
taa wecsabua [t .wek.sbu] inan. giba del
ceb. ej. Taa wecsabua ctig, jaig aacami.
El ceb, que tiene una giba, es grande.
V. rujasabua.

taa wec
toro

taa wec
vaca
tadise [tdi.se] E, [tdi.se] J v.i. reventarse
(nailon, hilo, bejuco). ej. Wai ruuriamaa
tapi tapi tniyire
294 Eduria & Barasana Espaol
tadicoasuja ti. Se revent el nailon de la pesca.
V. jeatadise, tare, yijetaare.
tapi tapi [tpi.t pi] onom. sonido de un lquido
goteando (lluvia, sangre, sudor). ej. Tapi,
tapi yiwjauju ti. Estaba goteando. V. nise,
coje, wjase, yuyuse.
tata [tt ] inan., cl.irreg. rebalse (reg.),
desbordamiento. ej. Tatajre jjar wai aama.
Hay muchos peces en el rebalse. V. cabise, cabiri
maa, cabiritata, rujatata, ajaritata.
tata gje [tt.he.] E, [tt.he.] J inan.
breo (reg. especie de rbol que produce brea).
ej. Tatajre aacaj tata gje yucri. Tirj
jdorire r budituacaj. Los rboles de breo
existen en el rebalse. La savia sale junto a las
ramas. pl. tata gjeri, tata gje yuc.
sinn. gje.
tata jesa [tt.hes] inan.f.n.esp. frutas del rbol
tata jesa (comestibles, pequeos, negros y
dulces). ej. Rase, tata jesare bacami. El tucn
come la fruta del rbol tutu jesu. sing. tata jesa.
pl. tata jesa. V. tata jesa.
tata jesa [tt.hes.] inan. especie de rbol
(produce fruta comestible). pl. tata jesa yucri.
V. tata jesa.
tata [tt.] inan. especie de rbol (utilizado
para las postes de la casa, los palos del techo y
la lea). ej. Yuc wii sneare: yejejo yuc,
tata yuc, gajeye qune. Los rboles para
construir la estructura de la casa: yejejo yuc,
tutu yuc y otros tambin. pl. tata yuc.
V. wii wso, yejejo.
tazabaja ESP inan. taza. sinn. idire waaioriacoa.
V. idiriabaja.

tazabaja, idire waariabaja
taza
tabaare ojo [t.b.e.oho] E,
[t.b.e.oho] J pltanos hartones. Musa
paradisiaca L. ej. Tabaare ojore jairo oteyumi
y ic. Mi abuelo sembr muchos pltanos
hartones. sing. tabaare ojoro. pl. tabaare ojo,
tabaare ojorori. sinn. soe baare ojo. V. ojo.
tabaare ojoo [t.b.e.oho.o] E,
[t.b .e.oho.o] J inan. mata del pltano
hartn tabaare ojo. ej. Tabaare ojoorire
yre siramemi, ire y snicaro. Cuando yo
le ped matas de pltano hartn, no me quiso dar.
sinn. soe baare ojoo. V. ojo.
tare [t.e] E, [t .e] J v.t. asar entre el
rescoldo o las cenizas (pltano, ame, aj).
ej. Ojore, amore qune tacama na. Ellos
asaron pltanos y ames en el rescoldo. ej. To
bajiri, bia sesore, bia tare, bia catise yicama.
Entonces, ahman el aj, lo asan entre el
rescoldo/las cenizas y lo (comen) crudo.

tatu
garza del sol
tatu [ttu] an. garza del sol. Eurypyga helias.
ej. Tatu aacami rujayra. La garza del sol es
rayada.
tjoore [thoo.e] E, [tho o.e] J v.t. aplastar por
caer encima de. ej. i tjoo yuuri sojeri aauju
ti. Hubo sus puertas listas para aplastar (a los que
pasaron).
tjoose [thoo.se] E, [tho o.se] J v.i. estar
aplastado, aplastada. ej. neo, wiire juria
tjoouja. La casa estuvo aplastada por la palma
de mirit.
Tmia [tmi .] inan. cao, afluente del ro
Pir-Paran (debajo de Puerto Ortega).
V. apn. mapa

3.
tmore V. tmore.
tmore [tm o.e] E, [t mo.e] J, tmore
[tmoo.e] v.i. pasar por, suceder a, ocurrir.
ej. eere tmoati m? Qu le
sucede/ocurre/pasa? V. bjaare, jojiye
tmore, rojose tmore, rgre.
tnire [tni.e] E, [tni.e] J v.i. 1 sentir el peso,
hundirse por llevar algo. ej. ma waaboa,
tnigne jidirojo, gajeja tuja, gajeja tuja,
bajirtu waaboacne ejacoamasiuju, wii
tj. l carg (algo) por la espalda, sinti el
peso y descans, se fue, descans de nuevo, sigui
y lleg cerca a la casa.
2 estar aplastado, aplastada. V. tniyire.
tniyire [tni.di.e] E, [tni.di.e] J v.t.
envolver. ej. mica juacari, tniyicama na,
teagoore toriajuria
Eduria & Barasana Espaol 295
(waire, na juacati). Ellos sacan (los pescados
barbasqueados) de las trampas y los envuelven en
hojas. V. rujatnia, tnire.
teagoore [te.oo.e] E, [te.oo.e] J v.t.
desplumar (ave), sacar (plumas). ej. Majare joa
teagoocari, je webu rca ire tuusacama,
Qunase coeato yir. Al terminar de sacar las
plumas del guacamayo, untan la fruta del arbusto
velo de novia para que le salgan buenas plumas.
sinn. teare, tarudere.
teare [te.e] v.t. 1 sacar, arrancar (fruto).
ej. ure teaya m. Saque los aguacates.
2 desplumar (ave), sacar (plumas). ej. Cata
joare tearea yicari, soeya. Desplume y
chamusque el pavo. sinn. teagoore, tarudere.
V. jare, taruamire.
teere [tee.e] v.t. odiar, tener aversin, sentir
aversin, no querer. ej. Yre teeami sca.
El beb me odia. ej. Y rca wateeg to
yiyujari i? l habl as para no ir conmigo, no?
/ Creo que l habl as porque no quiso ir
conmigo. (l quiso ir solo). caus. teeore.
V. ateere.
s.v.inan. aversin, repugnancia. ej. Gjamona
na gnacusere ateere aacaj. Hay una
aversin al pop de las gallinas.
teore [te.o.e] E, [te.o.e] J v.caus. causar,
provocar aversin. ej. Gjerre rcbobeti,
bto juarudijai, barudijai mani bajijama,
teore aaroja. No respetar a los dems, o
robarles de sus cosas, causa aversin. ej. Teoro yi
aamo. Ella est provocando aversin. V. teere.
teose stire E, J [te.o.se.sti.e], roacose
stire E v.i. oler mal, apestar. ej. Teose stiaja
m. Hueles mal!
terereare [tee.e.e] E, [tee.e.e] J v.t.
sacudir agua (perro, pjaro). ej. Oco terereag
yami yai. El perro est sacudiendo el agua.
teye jaig, teye jaigo
[te de.hi.] E, [tede.hi.] J s.v.m., f.
perezoso, perezosa. ej. Gajejarema, bto teye
jaicami, yai qune. Hay veces cuando el perro
tambin se vuelve perezoso. pl. teye jair.
tme [teme ] an. especie de pez (no comestible).
ej. Bariar meje aacama tmea. Los peces
tmeu no son comestibles.
tmubedo [temu.bedo] s.v.inan. arco. ej. Gone
qunoriarma tmubedore. Creo que hicieran
arcos con madera de go. / Ellos hicieron arcos
con madera de go (no los vi hacindolos).
sinn. tmuriabedo. V. besuboca, tmure.

tmubedo, tmuriabedo
arco
tmure [temu.e] E, [temu .e] J v.t. lanzar,
disparar (flecha de un arco). ej. Qunaro
tmumasiujar na maji. Dicen que ellos tenan
la costumbre de disparar muy bien con arco y
flecha. V. tmubedo.
tmuriabedo [te mu.i..bedo] E,
[temu.i..bedo] J s.v.inan. arco.
sinn. tmubedo.
t, to [te.] E, [te. ] J m., f. cuado,
cuada. ej. Y tea, gjera masa aama na.
Mis cuados son de otra etnia. pl. ta.
V. bujibac, simo.
tore [te.o.e] E, [te.o.e] J v.caus. causar cruzar,
atravesar, pasar por encima, o de un lado al
otro. ej. Toriajuriri jua jeo, jua mja waa,
jeoca yi to jeo r jeoca, quna gaje gmu,
yoaric yuuria gmu wme cti gmu
macacama na. Consiguen las vigas transversales,
las suben y las ponen encima de los postes en
columnas principales de las casa. Y otra vez
buscan otro palo largo, que se llama la viga
maestra. V. rujatero, toriajuria, totaare,
totuare.

toriajuria
viga transversal
toriajuria [te.o.i..hui ] E, [te.o.i..hui] J
s.v.inan. 1 viga transversal, sopanda, vigueta
(cruza los postes o columnas principales de la
casa). ej. uumo yicari, toriajuria joej yi
totaare tioriaro
296 Eduria & Barasana Espaol
rea jeoca, mjacoacama na. Habiendo
extendido los palos arriba, los ponen encima de
las vigas transversales y el travesao sobre la
puerta, y suben (para atarlos). V. wii toriajuria.
2 travesao, dintel (palo que pasa por encima
de la puerta). pl. toriajuriri, toriajure.
V. rujajuria, tore.
totaare [te.o.t.e] E, [te.o.t.e] J v.caus. ir al
otro lado, pasar por un lado al otro, pasar por
encima de (camino, chagra). ej. Wese totaa
majacaj y. Fui al otro lado de la chagra y
sub la loma. V. tore.
totuare [te.o.tu.e] E, [te.o.tu.e] J v.t.
atravesar. ej. Mejayuja waato, yucjre
totuayuja cmua. Al bajarse, la canoa qued
atravesada en un palo. V. tore.
ti [tii] pron.inan. 1 l, ella, ello; lo, la (cosa).
ej. Paperatuti coati m? (Tire) coaja.
Tiene usted el libro? (Lo) tengo.
ej. Btibeaja ti (gta). Ella no es dura (la
piedra).
2 ellos, ellas; los, las (cosas). ej. No bajiro tire
qunocati na? Cmo los hacen?
3 se, sa, eso; ese, esa. ej. Ij aam ti
(paperatuti). se (libro) estaba all.
4 sos, sas; esos, esas. ej. Adiraje jubeaj tire
(cmesotri) saa m. Pongan sas (ollas)
adentro de este barril.

Saria tiag yami.
l est cosiendo el balay.

Sudiro tiago yamo.
Ella est cosiendo un artculo de ropa.
tiare [ti.e] E, [ti.e] J v.t. coser. ej. Suaa
gajano, bedo tuu, misi juaroa tiacama na. Al
terminar de tejer, ellos consiguieron bejucos y
cosieron el borde de la canasta. ej. Gjojota yre
wasoaya. Tiaraja y. Prsteme una aguja.
Quiero coser. V. wooriqueerore tiare.
s.v.inan. puntos de costura. ej. M sudirore
tiare ruyuroja sabesa. No coloque ropa al
revs porque se ven los puntos de costura.
sing. tiariaja.

tiariaro
mquina de coser
tiariaro [ti.i..o] E, [ti.i..o] J s.v.inan.
1 mquina de coser.
2 costura (una ropa cosida). pl. tiare. V. tiare.
tiariaro gniribedo s.v.inan. engranaje de una
mquina de coser. ej. Sudi tiariaro
gniribedore, Qunaro gniato yig, i tuuse
aaroja ye. Hay grasa que uno echa en los
engranajes de una mquina para que ruede bien.
tij [ti.h] E, [ti.h] J pron.dem.inan. 1 ese tiempo.
ej. Tij jdoacane gawa ejariarma na. Un
poco despus de ese tiempo, los blancos llegaron.
2 esa parte, ese lugar. ej. Tijne ire
wadiweob y. Dej a l en ese lugar.
V. rujaj, ti.
tiore [tioo.e] E, [tioo.e] J v.t. asar con un tiesto.
ej. Caaco osoare soo tiosere bajedib ya.
Todos nosotros comimos los hongos osou que as
mi mam.

tioriaro
pjaro atrapamoscas
tioriaro [tio.i..o] E, [tio o.i..o] J an. especie
tirImarone tImoca
Eduria & Barasana Espaol 297
de pjaro atrapamoscas. ej. Turijorire aacami
tioriaro. To yicari, gta weserire qune
aacami. Diroare bacami. Srigne aacami.
i agjama, Pri, tioriaro, tioriaro yicami.
El pjaro atrapamoscas habita en las partes
pantanosas y rocosas. Come saltamontes. Es
amarillo. Cuando canta, dice as: Pr,
toruro, toruro.
inan. casabe (hecho de umar o los restos de
yuca brava preparada para hacer faria).
V. quibo tioriaro, wm tioriaro.
tirImarone [ti.imo.ne] E, [ti.imo.ne] J adv.
de repente, en ese momento. ej. Tirmarone
waibcr ejaboacama na, to wecaj. En ese
momento, los animales llegaron all, arriba.
V. rmone, rmarone.
tirImaro rIine a la vez, al mismo tiempo.
ej. amicare bto mino wa, tirmaro rine
bto Bjo jaa, oco qune quedi yimasim. Ayer
hizo un tremendo ventarrn, y a la vez hizo
trueno y tambin hubo un aguacero.
V. cojocaane, rmarone.
tirm [ti.m] E, [ti.m ] J pron.dem., adv. ese
da. ej. Marterm wacana, tirmne San
Miguelj ejacoacaj ya. Salimos el martes y
llegamos el mismo da a San Miguel.
tirmaga cma E, tirma cma J el ao
pasado. ej. Tirmaga cmarema, jjar mee
masa ejacama. El ao pasado no lleg mucha
gente. sinn. cnaga cma.
tirmj [ti.m .h] E, [ti .m.h] J pron.dem.,
adv. hace mucho tiempo, antiguamente.
ej. Yeba aamasiuju, tirmj. Yebu exista
hace mucho tiempo. ej. Riirisotri rine sotri
ctimasiuma maji, tirmjma. Antiguamente
ellos tenan ollas hechas de barro. V. rujaj.
tIare [ti.e] E, [ti.e] J v.t. atizar (el fogn),
meter (lea al fuego). ej. Jairo jea tare
aacaj, Guaro jato yir. Hay que atizar el
fogn con mucha lea para tostar rpidamente.
V. tjare.
tIi [tii] an. especie de culebra coral, acavai,
coralillo (marcada con bandas de rojo,
amarillo, negro que no rodean el vientre;
venenosa y pica con su cola). Micrurus psyches.
ej. i jicro gajaj toag aacami ti, i cotiro
ucari mag. Oco watoajre, boere qune
aacami. La culebra coral pica con la punta de su
cola y no tiene marcas por su vientre. Vive tanto
en el agua como en la tierra. V. a, ocora.
tIjare [tih.e] E, [tih.e] J v.i. 1 alcanzar ser
suficiente para todos. ej. Masa jedirore tjariaro
maaja. No es suficiente (lo que tengo para dar)
para alcanzar a toda la gente.
2 alcanzar, atravesar de un lado a otro (en la
casa, o de una loma a otra). ej. Ti wesere
tjaana bajiboar, rtomasimenane, wareata
jedicoasujar. Ellos fueron con el fin de atravesar
al fuego, pero se arrojaron al fogn.
tImare [tim.e] E, [ti m.e] J v.i. 1 tener fuerza;
(ser/estar) fuerte, firme. ej. Tmag
aaboarine, tire gajawadicari bogacami i. l
era fuerte pero se rindi cuando se vino cargando.
ej. Bto tmaja ti, motor. Ese motor es muy
fuerte. V. btise, juetmase.
2 poder hacer. ej. Yitmamasiaja y, mre
ejarmoog. Puedo hacerlo y te ayudar.
sinn. tutuare.

tImi
nutria
tImi [timi] an. nutria. Lutra annectens, F.
Mustelidae. ej. Tmiagase waja yiyujar na
maji. Dicen que antes ellos compraban pieles de
nutrias. V. wnia tmi.
tImi jaig an. lobo del ro grande (especie de
nutria grande). Pteronura brasiliensis. pl. tmia
jacar.
TImia [timi.] inan. cao, afluente del ro
Pir-Paran (que empieza en el lago donde
termina el cao Tiqui).

tImoca, tImuca
ardilla colorada o roja
tImoca [timok ], tImuca [timuk] an. ardilla
colorada o roja. Sciurus granatensis. ej. Waibc
jnig aami tmoca. La ardilla roja es un
animal que trepa de rbol a rbol. ej. Tmoca
tImoore tocrcaji
298 Eduria & Barasana Espaol
aacami macarocajre. Jejecaje ricaare,
bojore, gajeye yuc ricaa jediro bacami. i
joama sase aacaj. Bajicari, boso rijoare
bajirica rijoa cticami. Rujajcorowaua
aacami, tijare. La ardilla vive en el monte.
Come la pepa de ramo, la pepa de inay y todos
los frutos. Su pelo es de color rojo. Tambin la
cabeza es parecida a la del tintn, (pero) la ardilla
tiene una cola muy peluda. pl. tmoca, tmuca.
tImoore [timoo.e] E, [ti moo.e] J v.t. amarrar,
atar bien. ej. Quirc tmoocur ejab ya.
Llegamos a amarrar las semillas de yuca.
ej. Yuguiroma yir, taa wecare tmoosa
waayuma na. Trajeron a los ganados amarrados
para que no se movieran (en el avin).
tImuca V. tmoca.
to [to] pron.dem.inan. 1 all, all. ej. i mami,
tore. l no est all. V. ado, toj, tone.
2 ese, esa (manera o cantidad).
to bajiri porque, por eso, por lo tanto, puesto
que, entonces. ej. To bajiri na abetijare, nare
rii rine woojuayuju, nare ecaro. Porque ellos
no vieron (lo que estaba pasando), ella desgaj un
poco de la carne para alimentarlos. ej. To bajiri,
ya icajne bia wnir, tocrcarmri
tocrca wme na yiro yimasire ajare, na
qune na yijare, qunaro ye budiaja na
rioarire ya. Por eso, as como nuestros
antepasados hacan diferentes actividades diarias,
tambin hoy en da las hacen, y resulta que (la
piel de) sus caras se emite mucho aceite.
to bajiro de esa manera, esa forma, lo que.
ej. To bajiro i yisere ajicaboarine,
cdicabeaja y. Aunque escuch lo que l dijo,
no respondo.
to bajiro masu E [to.bhi.o.msu], to bajiro
goro J [to.bhi.o.ooo] realmente de esa
manera.
to bajiro mee E, to bajiro meje J no de esa
manera, forma, no as. ej. To bajiro mee yiroti
aaboab. No hubiera hecho/dicho eso as.
antn. ado bajiro.
to bajiro rIine solamente de esa manera. ej. To
bajiri cojormre jeocama biyaroaca,
gajermre qune to bajiro rine. Entonces, un
da (lo) ponen frecuentemente, el prximo da
tambin (lo hacen) solamente de esa manera.
to cro 1 esa cantidad (personas, animales
masculinos o mixtos). sinn. tocrc.
2 esa cantidad de una cosa. ej. To cro
cobeaja y. Yo no tengo esa cantidad (de
cosas, etc.).
3 a este tiempo, a este momento.
to crone aaja 1 no hay ms. sinn. jre.
2 es lo mismo. ej. Mrema, no cro aati?
Jairo aaja yrema. Yre qune, to crone
aaja. Usted, cunto tiene? Yo tengo harto.
Para m tambin es lo mismo. sinn. jre.
to soja ms all de all.
toa [to] inan.f.n.esp. frutas ivapichunas (ger.
pequeas, ovaladas y negras; comestibles
cuando se cocinan). ej. Toama, iirica aacaj.
La ivapichuna es negra. sing. toa. pl. toa, toari.
V. bode rijo, meneju toa, rati, ria toa, roe toa,
rjbojo, to, wni toa, wai misi toa, yuc toa.

toaqu
carpintero martillo
toaqu [toke] an. pjaro carpintero martillo
(especie pequeo). Celeus spp. (C. elegans, C.
grammicus, C. loracatus, C. torquatus). V. cne.
Toara inan. charcn Ivapichuna en el ro
Pir-Paran (que se ubica ro abajo de la
cachivera Yuegmu). ej. Maja, gmeroja,
Toaraj rojasjacaj ya. Subimos la loma,
bajamos por el otro lado y entramos en la canoa
en el charcn Ivapichuna. V. apn. mapa 2.
toare [to.e] E, [to.e] J v.t. picar. ej. Cotibajare
toaecoyuju soo. Dicen que ella fue picada por un
escorpin. ej. Toag aacami utiam. Jr
aacama wmena. La avispa es una que pica.
Hay muchas que no vuelan.
tocrca [to.k.k.] E, [to.k.k.] J cuan.inan.
cada uno de ese nmero de una cosa.
ej. tocrca (ria, papaya, cacao). cada uno de
(los huevos, papayas, pepas de cacao).
V. tocrc.
tocrcacmarine [to.k.k.km.i.ne] E,
[to.k.k.k m.i.ne] J adv.cuan. todos los
aos, cada ao. V. tocrca, tocrcarm.
tocrcaji [to.k.k.hi] E, [to.k.k.hi] J
adv.cuan. varias veces, muchas veces.
ej. Tocrcajine waire cuma yicari
bamenane ruje rine bargcama. Muchas
tocrcarm tmere
Eduria & Barasana Espaol 299
veces ellos comen sin hacer muica de pescado.
sinn. cojoji mee.
tocrcarm [to.k.k.m] E,
[to.k.k.m] J adv.cuan. todos los das,
cada da. ej. Tocrcarmri wargm y.
Fui (all) cada da.
tocrc, tocrco [to.k.k.] E,
[to.k.k.] J cuan.m., f. 1 cada uno de ellos,
cada una de ellas (personas). ej. na aaro cro
tocrcne momi siecoma na. Cada uno de los
que estaba presente recibi dulces. sinn. to cro.
V. tocrca.
2 cada uno de los rboles. ej. Tocrc yucne
ricaa cti joobateaja, Gaje yucri judi
bcato yiro. Cada uno de los rboles tiene
fruto que se extiende y se resquebraja para que
otros rboles puedan brotar y crecer.
toj [to.h] inan. all, all, ese lugar. ej. Toj
aariine, nare wadi weocoayumi. l que estaba
all con ellos, se vino abandonndoles. V. rujaj,
to, tone.
tone [to.ne] adv. all, all, ah. ej. Tone
aacami, yre yigotimi. l me dijo que l
(otro) estaba ah. V. oj, to, toj.
toore [too.e] E, [too.e] J v.t. poner la pared o las
paredes de la casa. ej. Y wii toore
aaboasere yracaumi yai. El perro desgarr
el encierro de mi casa. V. tutoore, wii toore,
yitoore.
topa [top] onom. sonido de algo tirndose al
agua. ej. Topa yi, rujacoasuju i. (Tirndose
al agua) haciendo el sonido topu, l se hundi
bajo del agua.
torea [toe] E, [toe] J s.v.inan., cl.irreg.
agujero, hueco (en el techo), cosa rota o que
tiene rotura (tela, bolsillo). ej. Oco ti
quedirore, nicaj wii jubeajre, ti torea
ctijama. Si el techo tiene un agujero, gotea
adentro de la casa cuando llueve. ej. Torea
ctiasene camisare waja yiyuja y. Yo compr
una camisa rota. V. nise, rujatorea, woose.
toti [toti] inan., cl.irreg. hueco (en palo o piedra).
ej. Adigmu, toti ctiaja. Este palo tiene un
hueco. V. goje, gtatoti, rujatoti.
toti oso [toti.oso] E, [toti.oso] J an. especie de
murcilago vampiro. ej. Totij aacama toti
osoa. Los vampiros viven en huecos de
rboles/cuevas.
toti yai [toti.di] E, [toti.di] J an. especie de
camarn grande. ej. Rsicam jaig aacami
toti yai wme ctig. Hay un camarn grande
que se llama tot yu. V. rsica.


toti
hueco en un palo
to [to.] inan. rbol de ivapichuna (ger. produce
fruta comestible). ej. To bto ricaa ctire
quam ya, ti ricaare juar. Tumbamos un
rbol de ivapichuna para sacar el fruto. pl. to
yuc, toa yucri, tori. V. toa.

ti
loro cotorra cabeciazul, catarnica
ti [toi] an. loro cotorra cabeciazul (de tamao
pequeo y de color verde-azul), catarnica.
Pionus menstruus, Pionopsitta barrabandi. ej. Ti,
toare bacami. Smegne aacami. i
agjama, Ti, ti, ti yicami. El loro cotorra
cabeciazul come el fruto ivapichuna. Es
verde-azul. Cuando canta, dice: T, t, t.
V. weco.
tmere [tome .e] E, [tome .e] J v.t. hurgar con un
dedo (bolsa de sal). ej. Tmegmo (moajoa)!
Ella va a hurgarla (bolsa de sal)!

tma
especie de fruta
tm tuajuuiariaj
300 Eduria & Barasana Espaol
tm [tom ] inan.f.n.esp. frutas del rbol tm
(especie amarilla y comestible; se come cruda).
ej. Tm bag wacoasuju. l se fue a comer la
fruta tm. sing. tma. pl. tm, tmari.
inan. especie de rbol (alto y produce el
fruto tm). pl. tm yucri.

tmsiria
especie de fruta
tmsiri [tomsii] E, [to msii] J inan.f.n.esp.
frutas del rbol tmsiri(especie comestible,
pequea y roja). ej. Tmsirire bto ba
wariqunaama ramasa. Los nios comen la
fruta tmsr con muchas ganas.
sing. tmsiria. pl. tmsiri, tmsiriari.

tmsiri
rbol tmsr
tmsiri [tomsii.] inan. especie de rbol o
arbusto (produce fruto comestible). pl. tmsiri
yucri.


troa
flauta hecha de carrizo
troa [too] E, [to o] J inan. flauta (larga con
cuatro huecos y hecha de carrizo). ej. Wewoa
jaibsaricane qunocama, troare. Ellos hacen
la flauta trou con un pedazo de carrizo
grandecito. V. wewo, rujaa.
tuaabore [tu. b.o.e] E, [tu. b.oo.e] J v.t.
rallar (yuca brava podrida o suave para hacer
faria). ej. Tire jua gajano, tire tuaabore
aacaj. Al terminar de traerla (yuca brava
podrida), se la ralla para hacer faria. V. oere,
tuare.
tuaeyoore [tu.ed.oo.e] v.t. abrir, extender
(red de pesca). ej. Wai wayar, yucaca rca
bajire tuaeyoocama. Cuando pescan con una
red, la abren con un palito. V. tuare.
tuaIare [tu.i .e] E, [tu.i .e] J v.t. tocar
(culebra, etc.) con la punta de un palo para
probar si est all. ej. Bujua gajane ire
tuaacaj y, ne aati? yig. Yo toqu (la
serpiente) con la punta de la cerbatana para
probar si era ella. V. tuare.
tuajorare [tu.ho.e] E, [tu.ho.e] J v.t.
hacer un hueco en (pared, hoja, ropa).
ej. Ucariawaca rca papera jurore
tuajorayumi. l hizo un hueco en la hoja de
papel con un lpiz. V. tuare.
tuajuumaataare [tu.hu u.m.t.e] E,
[tu.huu.m .t .e] J v.t. vacunar. ej. Ramasa
rijaroma yir, co tuajuumaataacama co
yir. Los enfermeros vacunan a los nios para
prevenir enfermedades. ej. Sg wtijoa i
cojama, gjerre tuajuumaataaroti aaja,
nare jnirobe yir. Si uno tiene tuberculosis,
hay que vacunar los otros para que no se
enfermen. V. tuajuure.

tuajuuiariaj
tenedor
tuajuuiariaj [tu.huu.i.i..h] E,
[tu.hu.i.i..h] J s.v.inan. tenedor. V. rujaj.


tuajuure
inyectar, poner una inyeccin
tuajuure tudre
Eduria & Barasana Espaol 301
tuajuure [tu .huu.e] E, [tu.hu u.e] J v.t.
inyectar, poner una inyeccin. ej. Tuajuure
bojaja m. Usted necesita una inyeccin.
ej. Busiy mre tuajuurocoja y quna. Voy
a ponerle otra inyeccin maana. V. tuajuuriore,
tuare.
tuajuuria [tu.huu.i.] E, [tu.huu.i.] J
s.v.inan. jeringa, inyeccin. ej. Tuajuuria
mojoricaaca ramasare tuajuucama. Ellos
inyectan a los nios con jeringas pequeas.
V. rujaa, tuajuure.
tuajuuriore [tu.huu.i.o.e] E, [tu.hu u.i.o.e] J
v.caus. hacer sangrar por inyectar. ej. i
tuajuuriosere botirigaseroacane coemi. l
limpi el lugar donde lo inyect (donde sangr)
con una gasa. V. riore.
tuamirocacure E [tu.mi.ok.kuu.e],
tumirocacure J [tu.mi.ok.kuu.e] v.t.sing.
empujar y hacer caer a (cosa, persona, animal).
ej. i manajore quag, tuamirocacucami.
Peleando con su esposa, la empuj y la hizo caer.
V. rocare, tuure.
tuamore [tu.m.o.e] E, [tu.m.o.e] J v.caus.
alzar las hojas del techo con la punta de un
palo. ej. Moji mor, yuc snero ctine
tuamocama. Cuando estn techando, alzan las
hojas con un palo. V. tuare.
tuare [tu.e] E, [tu .e] J v.t. picar, sacar
hormigas arrieras metiendo un palo en el
hormiguero. V. bueri tuase, mecaya tuare,
tuajorare.
tubiare [tu.bi .e] E, [tu.bi.e] J v.t. encarcelar.
ej. Idimeccari, i quajare, ire tubiayuma. Lo
encarcelaron por emborracharse y pelearse. sinn.
tubibere. V. tuure.
tubibecure [tu.bibe.kuu.e] E, [tu.bibe.kuu.e] J
v.t. asegurar con candado, encarcelar.
sinn. sawibiare.
tubibere [tu.bibe.e] E, [tu.bibe.e] J v.t.
encarcelar. sinn. tubiare.
tubiore [tu.bi.o.e] E, [tu.bi.o.e] J v.t. torcer.
ej. J gbo tubiog yimi. l est torciendo el
guindo para la hamaca. V. biotuure, tuure.
tubare [tu.b.e] E, [tu.b.e] J v.t. tapar con
tierra (por ejemplo: el gato tapando su
excremento). ej. Sca gdare tubacaa. Tape
el pop del beb. sinn. coabare. V. coare,
maabare, tuure.
tucmotoore [tu.k mot.o o.e] E,
[tu.k mot.o o.e] J v.caus. separar. ej. na
gmer quarajare, nare tucmotoocami. l
los separ porque queran pelear. V. cmotaare,
tuure.

tucuje, cairo
escarabajo de tecleo
tucuje [tukuhee] an. escarabajo de tecleo. Alaus
oculatus. sinn. cairo. V. gnejico.
tudajere [tudi.he.e] v.t. maltratar (ms que
una vez). ej. i moarimasre bto tudajeyuju i
gaw. El patrn de l lo tiene muy maltratado. /
El blanco maltrata a su empleado demasiado.
V. tudre, yiajere.
tudajiore [tudi.hi.o.e] E, [tudi.hi.o.re] J
v.caus. regaar (indirectamente por hablar en
voz alta). ej. Moamasibec aami, yre
yitudiajiomi. Yo escuch a l diciendo que yo no
saba trabajar. V. tudre.
tudawasre [tudi. ws.e] E,
[tudi. ws .e] J v.t. regaar con voz fuerte.
ej. Roberto manajore tudawascami Manuel.
Manuel rega con voz fuerte a la esposa de
Roberto. V. tudre.
tudibaare E [tudi.b.e ], tdibaare J
[tdi.b .e] v.t. volver a comer, comer otra
vez. ej. Cojomocrcarm bedicari,
tudibaare bacaj. Ayun por cinco das, y volv
a comer. sinn. gmebaare. V. gmere.
tudibatere E, YM [tudi.bte.e], tdibatere J
[tdi.b te.e] v.i. regresar a diferentes lugares o
a casa despus de una danza o ceremonia
(personas). ej. Tdibatere aacaj, masa jediro,
na basariaro beerore. Despus de la danza, toda
la gente tiene que regresar (a sus casas).
V. tudire, wabatere.
tudmacare [tudi.mk.e ] E, [tudi.m k.e] J v.t.
calumniar, hablar mal de alguien en su
ausencia. ej. Gmeoe manone manojoa
ctiama na yitudimacaumi. l estaba
hablando mal de ellos diciendo: Ellos estn
cometiendo adulterio. sinn. gjare,
agmacare. V. tudre.
tudire E, YM [tudi.e], tdire J [tdi.e] v.i.
1 regresar. ej. Noj tdiri ma? Hasta dnde
regresaron ustedes? V. tudirotirm.
2 hacer otra vez. ej. tdimire. sacar otra vez.
V. gmetdire, tudibatere.
tudre [tudi.e] v.t. 1 regaar, castigar. ej. Yre
tudbsama na. Ellos me regaan mucho.
ej. Yre tudg meje yicami, bajigjma. l no
me estaba regaando, aunque pareca que s.
tudirotirm tuiari
302 Eduria & Barasana Espaol
V. agtudire, tudajiore, tudtutuare,
tudtmare.
2 daar, perjudicar. ej. Baigo gorone yiyuju
ija, tudg ya. l perjudic a ella y dijo: Ella
es realmente mala. V. tudajere, tudmacare,
tudsyare.
tudirotirm s.v.inan. da de regreso. ej. Ya
tdirotirm busy gajerm aam ti. El da
de nuestro regreso es pasado maana.
V. rujarm, tudire.
tudsyare [tudi.sd.e] E, [tudi.sd.e] J v.t.
hablar mal de alguien siguindole o despus de
que la persona ha salido. ej. Moato i yiro,
gajero i wajare, ire tudsya yimi. (El
organizador del trabajo) habl mal de l que fue
a otro lugar por no hacerle caso. V. tudre.
tudtImare [tudi.tim.e] E, [tudi.tim.e] J v.t.
regaar ms fuerte que el otro. ej. na macore
mair, gji rca gmer tudyujar na. na
macore mairja bto tudtmaujar na. Por
mezquinar a la hija, (los padres) disputaron con
l (que la quera) y los padres regaaron ms
fuerte que l. sinn. tudtutuare. V. tudre.
tudtutuare [tudi.tutu.e ] v.t. regaar ms
fuerte que el otro. sinn. tudtmare. V. tudre.
tuebasare v.t. danzar con bastn (hecho de
corteza de yarumo). ej. Wai basa na basajama,
wacb yucrine tuebasacama. Cuando danzan
el baile del pescado, danzan con el bastn hecho
de la corteza de yarumo. V. tuere.
tuere [tue.e] E, [tu e.e] J v.t. utilizar un bastn.
ej. Bcr yuc tuecama, watmamena aari.
Los ancianos utilizan un bastn porque tienen
dificultad en andar. V. tuebasare, tuetuure.
tueri [tue.i.] E, [tue.i.] J s.v.inan. bastn. ej. i
gbo ti jnijare, wamasibec aari, Tueri
jaataabosaya, yre yicami. Por el dolor de la
pierna, le dificult caminar, y por eso me dijo que
cortara un bastn para l. pl. tueria yuc, tueria
yucri. V. tuere.
tuetuure [tue.tu u.e] E, [tue.tu u.e] J v.t.
sostenerse con un bastn. ej. Josari masu
tuetuu wmrgcoacami. Se sostuvo con el
bastn y se puso de pie con dificultad.
V. gsomunia tuetuu rjure, tueri, tuere.
tuga coa [tu.ko ] E, [tu.ko] J inan. totuma.
ej. Tuga coare gosiog yami, wiar. l est
lijando las totumas para pintar. V. coaro, asaa.
tuga coamaa [tu.ko.m] E, [tu.ko .m] J
inan. especie de mata de totumo. V. asamaa.
tugaroa [tuo] an.s.plural escarabajos
tugaroa. ej. Cma rjorore jjar
aaruyuacama na, tugaroa. Wti jota ju,
reto ju bar aama. Gda bar mee aama
na. Los escarabajos tugurou aparecen antes del
verano. Comen las hojas de la maleza wdt jotu
y del lulo. No comen el excremento.
sing. tugaroam.
tujaabetire [tuh .beti.e] E, [tuh.beti.e] J v.i.
no caer me/te/le/nos/les bien, no gustar
me/te/le/nos/les. ej. Y tujaabetiasene sudiro
waja yibosayumi. l compr una camisa para m
que no me gust. ej. i tujaabec aaruyub
y. To bajiri, Ita. acudito, yre yimemi. Yo
pienso que a l no le caigo bien. Y por eso no me
invit a pasear. V. tujare.
tujaqueare [tuh.ke.e] E, [tuh.ke.e] J v.i.
1 parar y apagar (motor). ej. Wrica ti
tujaquearo jdo, ma ejacaj y. Yo corr hasta
la avioneta cuando se apag el motor.
2 para y quedar. ej. Gtajoero rtomni, ti
riorone tujaqueacoamasim ya. Subiendo por
el ro, despus de pasar la cachivera nos cogi la
noche y entonces nos quedamos para pasar la
noche. ej. M yai yare syaboa, wesene
tujaqueacaumi, wateeg. Su perro nos sigui
pero le dio pereza al llegar a la chagra y qued
acostado. V. tujare.
tujare [tuh.e] E, [tuh.e ] J v.i. 1 parar,
descansar (en el viaje). ej. Tujato mani! Maa
gdareco ejacoaj. Descansemos! Hemos llegado
a medio camino. ej. Ya juawaase bto ti
rcjare, tujab ya. Puesto que lo que llevamos
era muy pesado, descansamos.
2 quedarse. ej. Wiij tujacami i, ya rca
wateeg ya. l se qued en la casa porque no
quiso ir con nosotros. ej. Y sgne tujaja y,
na bajirea weog. Soy el nico que se queda,
despus de que ellos se murieron. V. tjare,
tujaqueare.
tumirocacure J V. tuamirocacure E.
tumubiare [tu.mu.bi.e] E, [tu.mu.bi.e] J v.t.
bajar (cabeza de otra persona). ej. irema
yirog, tumubiab y. Yo baj su cabeza
bromeando. V. rujamutia, tuure.
tumojeore [tu.m.o.he.o.e] E, [tu.m.o.he.o.e] J
v.caus. poner encima de la cabeza. ej. Soo rijoa
joej tumojeo, yicoamo, idire sotre.
Poniendo la olla de chicha encima de la cabeza,
ella se fue. V. more, tuure.
tueari J V. tuiari E.
tuiari E [tu.i.i.], tueari J [tu.e.i.]
s.v.inan. refuerzo, poste que soporta la viga del
techo. ej. Wiire tuiari quedicoaj ti. Se cay
el soporte de la viga del techo de la casa.
sing. tuiari. pl. tuiaria yucri.
sinn. rojotutu. V. iare, tuure.
turajoa tutuare
Eduria & Barasana Espaol 303

tuiaria yucuri E, tuearia yucuri 3
postes que soportan las vigas del techo
turajoa ESP inan. tula, talego (bolsa grande y
encauchada que los hombres utilizan para
llevar sus posesiones; uso: palabra antigua).
ej. Turajoa, sudirone rujajoa tia yicari, na r
wareriajoa oco ero sjabetijoa aacaj. La tula
es una bolsa tejida de tela, laminada con caucho
y es impermeable. ej. J cuda, i turajoaj sa
yicari, ware gotibecne wacoami i. Despus
de desguindar la hamaca, la ech en la tula y se
fue sin despedirse. sinn. r wareriajoa.
V. rujajoa, wasojoa.
turajoa jorere abrir bolsa de caucho. ej. i
turajoa jubeaj aasere jorejuacami. l abri y
sac las cosas de que estaban en la tula.
sinn. jorere. V. jnare.

turajoa
tula, talego
turijo [tuiho] E, [tuiho] J inan. tierra pantanosa
y rocosa de pobre calidad (que no sirve para
hacer chagras). ej. Turijorire aacami tioriaro.
El pjaro parecido al pinzn habita en las partes
pantanosas. V. boaro.
turua [tuu] an.s.plural ranas turua (especie
pequea, venenosa, no comestible o
incomible). ej. Riaga t, to yicari boej
qune aacama turua. Los ranitas turuu viven
junto al ro y tambin en el monte. sing. turuam.
V. bejeroa.

turua
especie de rana
tusurereare [tuu.sue.e.e] v.t. romper (puerta,
pared). ej. Juarudirimasa, yosorire tuusurerea
yica sjasuma. Los ladrones rompieron las
paredes para entrar. / Los ladrones rompieron la
puerta y entraron. V. tususe.
tususe [tusu.se] E, [tusu.se ] J v.i. (estar) abierto,
abierta. ej. Tusubeticamasiuju wii. La casa
no estaba abierta. V. mo tusure, tusurereare.
tutocure [tu.to.ku u.e] E, [tu.to.ku u.e] J v.t.
encerrar, cerrar y hacer quedar. ej. Wenire i
yaa wiij tutocu, wadicoab ya. Le dejamos
a Weni encerrado en su casa. V. toore, tuure.
tutoore [tu.too.e] E, [tu.too.e] J v.t. 1 colocar
(algo) para protegerse. ej. i caj gatero, bto
asijare, sot coorone tutooami. Cuando l est
tostando la coca, l coloca un pedazo de vasija
entre el fogn para protegerle del calor.
2 causar que uno mismo u otro no pueda
pasar. ej. Sojere tutoocam y, Yai
sjaromi yig. Yo cerr la puerta para que el
perro no pueda entrar. V. tuure.

tutu
tocn, tronco
tutu [tutu] inan. tronco, tocn. ej. i aari tutu
joere tire jeoya m. Djelo sobre el tronco
donde est l.
tutuare [tutu.e] v.i. 1 tener fuerza, (ser/estar)
fuerte, firme. ej. mag, tutuag aami. El
alto es fuerte. / El hombre alto es fuerte.
ej. Busyja mani guayujijama, ruj tutuare
aauju yicama bcr. Los adultos dicen que
baarnos en las madrugadas nos hace fuertes.
tutuase tuurioriaro
304 Eduria & Barasana Espaol
V. btise, agtutuare, tudtutuare.
2 poder hacer. sinn. tmare.
tutuase [tutu.se] v.i. (ser/estar) fuerte. ej. Wai
wejere tutuase rca ujuare wejesacama. Ellos
pescan los peces palometas con anzuelos fuertes.
V. tutuare.
tutu mosiro [tutu.mosio] E, [tutu.mosio] J an.
grillo campestre (vive en la chagra). ej. Wesere
aacami gjima. i wme cticami tutu mosiro.
Hay otro (grillo) en la chagra. l se llama el
grillo campestre. V. mosiro.
tutuore [tutu.o.e] E, [tutu .o.e] J v.caus. tener
soporte. ej. Ojoori tutuore mino wato juria
wjabesuja. Los pltanos que tenan soportes no
cayeron cuando sopl el viento fuerte. V. tuture.
tuture [tutu.e] E, [tutuu.e] J v.t. 1 poner la
mano encima del hombro de otro en la danza.
2 soportar, sostenerse (para prevenir una
cada). ej. Quedirobe yig,
tutuiargcam y. Yo me sostuve para no
caerme. caus. tutuore.

tuga E, tua 3
trampa matap
tuu [tuu] E, [tu u] J inan.f.n.esp. trampas matap
(bras. para los peces). ej. Tuare J/tugare E
muuma na. Ellos dejaron una trampa para los
peces. sing. tuga E [tu ], tua E [tu ]. pl. tuu,
tugari E; tuu, tuari J.
tuga muure E, tua muure J poner trampa de
pescado en el ro. ej. Riagare tuu muucama
na, Wai sjato yir. Ellos ponen trampas en el
ro para entrampar/atrapar peces (lit. para que
entren peces). ej. Tugare muucami. l puso la
trampa de pescado en el ro.
tuucni [tu.knii] E, [tuu.kni] J s.v.inan. parte
cerrada de un cao para entrampar peces
(hecho con cualquier hoja). ej. Y tuucnire
macaguerocacauja, Riaga jaica yiro. Me
arras mi trampa porque creci el ro.
ej. Gajerm busurij ag wacaj y quna,
tuucnire. El prximo da me fui por la maana
a mirar la parte cerrada del cao otra vez.
V. rujacni, taatooriacni.
tuujeare [tuu.he.e] E, [tuu.he .e] J v.t. doblar
(piernas de pantalones, mangas de camisa,
tela, ropa), arremangar (mangas de camisa).
ej. Sudi tuujeago yaja y. Estoy doblando la
ropa. V. moatniare, tuure.
tuujoose [tuu.hoo.se] E, [tuu.ho o.se] J v.i. crecer
(ro, cao). ej. Riaga ti tuujoojare, cmua
mejacoasuja ti. La canoa se baj porque el ro
estaba crecido. sinn. jaiyujase.
tuujucure [tuu.hu.ku u.e] E, [tuu.hu.kuu.e] J
v.t. tumbar a (persona sentada, cosa situada).
ej. Rujigore tuujucucami i. l tumb a la que
estaba sentada. ej. Y rojoribre
tuujucucauma. Alguien tumb la canasta que
yo dej (en el camino). V. mino wajure.
tuure [tuu.e] E, [tu u.e] J v.t. 1 cerrar (la
puerta). ej. Soje tuucaa. Usica jr aama
na. Cierre la puerta. Hay muchos jejenes.
V. siatuure, tubiare, tubiore, tutocure,
tutoore.
2 colocar, poner al lado de. ej. Jejeju tuur
yama, wica rocare. Ellos estn colocando las
hojas de ramo tejidas a las paredes de los lados de
la casa. ej. Wadi, rojaeja, gua, mni, cmua
siatuujoo, majacoam y ya. Vine hacia ac,
baj la loma y llegu al ro. Me bae, sub el ro,
at la canoa al lado del ro y sub la loma hasta
ac. V. tubare, tucmotoore, tuujeare,
tuamirocacure, tumubiare, tumojeore,
tuureagosiore, tuuriore, tuurocare,
tuurocajore, tuurocasuare, tuuroore,
tuurujiore, tuwrore, tuyase, ucatuure.
3 untar. ej. Jnamire jiju sesene tuurcja
y yitoauju Meni. Men pens: Voy a
untar las amargas hojas de jju sobre mi nieto.
V. gbatetuure, bia rioga tuure.
4 [tuu.e] barrer. ej. Aditcurore tuuya!
Barra a este piso/patio! ej. Wiire widi tuug,
tire tuurea eri manoj tuureabuu, yicama na.
Cuando barren la casa, la limpian bien y sacan la
basura. V. tuureare, widi tuureare, widi
tuuriaboca, widi tuuriaro.
tuureagosiore [tu u.e.osi.o.e] E,
[tuu.e.osi.o.e] J v.t.pl. cepillar, aplanar
(madera). ej. Yucjire tuureagosiog yimi. l
est cepillando una tabla. V. tuure, tuureariaro.
tuureare [tuu.e.e] E, [tuu.e.e] J v.t.pl. barrer
y botar (la basura). ej. Widi tuureacaa m!
Barra y bote la basura! V. tuure.
tuuriore [tuu.io.e] E, [tu u.io.e] J v.t. planchar
(ropa). ej. Sudi tuuriog yaja y. Estoy
planchando la ropa. ej. Y sudire
tuuriobosabesuma gawa. Los blancos no
plancharon la ropa para m. V. tuurioriaro,
tuure.
tuurioriaro [tuu.io.i..o] E, [tuu.io.i..o] J
s.v.inan. plancha (para planchar ropa).
tuurocajore tnetuure
Eduria & Barasana Espaol 305
V. tuure, riojo.
tuurocajore [tu.ok.ho o.e] E,
[tu.ok.hoo.e] J v.t.sing. empujar (persona al
cuarto). ej. Mani cnirisaj, mani babare ire
tuurocajoa. Empuje a nuestro amigo a la pieza
donde dormimos. V. rocare, tuure.
tuurocare [tuu.ok.e] E, [tuu.ok.e] J v.t.sing.
empujar con el brazo (cosa, persona, animal).
ej. Y bam, ire tuurocabuucacami,
quejeoro i yijare. Mi to lo empuj hacia fuera
porque era muy cansn. ej. Yre tuurocabesa!
No me empuje! V. byare, rocare, tuure,
tuyase.
tuurocasuare [tu.ok.su .e] E,
[tu.ok.su.e] J v.t.sing. 1 cargar (escopeta).
ej. Jeajea sa yicari, guaro tuurocasuaya. De
repente cargue la escopeta.
2 cerrar, ajustar (puerta). ej. Sojere qunaro
tuurocasuacaa m. Ajuste la puerta bien.
V. rocare, tuure.
tuuroore [tuu.oo.e] E, [tuu.oo.e] J v.t. aadir,
extender, alargar. ej. Misimaare yoabsarimaa
siatuurooya. Aade una cuerda para que sea ms
larga. V. tuure.
tuurujiore [tuu.uhi.o.e] E, [tuu.uhi.o.e] J
v.caus. bajar algo. ej. Jgre cojojacat
wecaj wauja m. Tuurujiocaa. Un lado
de la hamaca fue guindado ms alto. Baje ese
lado. V. tuure.
tuurujio qunore empujar hacia abajo para
emparejar, hacer iguales, igualar (palos).
ej. Y jaco tuurujio qunorotimo soo, Cojoro
cro gmu jesato yigo. M mama me mand
empujar (el palo) hacia abajo para que los palos
queden iguales. antn. tamore. V. tuure.
tu [tu.] inan. especie de arbusto (utilizado
como el palo de la bolsa para filtrar coca).
ej. Tu qunaricre abjacari, jaataami
wab y, caj jaari aarotire. Escog el palo
tu y lo traje para que sea el palo con el cual
amarrarn la bolsa para filtrar la coca. pl. turi,
tu yuc.
tuwagase [tu.w .se] E, [tu.w .se] J v.i.
hincharse, abotagarse (jugo fermentado en un
plstico o el estmago). ej. Tuwagaja y.
Estoy abotagado. V. rujawaga.
tuwrore [tu.w.o.e] E, [tu.w.o.e] J v.caus.
correr (cosa). ej. Cmerajere ti aarotij
tuwrocua. Corra el tambor al lugar donde
van a guardarlo. V. tuure, wrre.
tuyase [tud.se] E, [tud.se] J v.i. estar contra,
cerca de, inclinarse cerca de. ej. Sita coariaro,
y yaa sa tuyaja ti. La pala est contra la
pared en mi cuarto. ej. Sojejre tuyacaj ti.
Estuvo contra la puerta. V. tuure.
tcuj [tuku.h ] inan. nido bajo la tierra de
ciertas especies de hormigas. ej. Biajna tcuj
coaweab y. Yo excav el nido de las
hormigas arrieras. pl. tcuri. V. tcuro.
tcuro [tuku.o] inan., cl.irreg. terreno.
V. ajeriatcuro, jatcuro, rujatcuro.

tja
rana paradoja
tja [tuh] an. rana paradoja (especie
comestible). Pseudis paradoxa. ej. Tja aacami
rujatatajre aag. na rjarirodorema jjar
agcama smoa aar. Ti ajicari, masa nare
macaroacama. Ruyubeticama. Bto
rudimasicama gojerij. Totire qune sacama.
La rana paradoja vive en los pantanos. En el
tiempo cuando las ranas se renen para poner los
huevos, croan mucho. Cuando oye esto (el sonido
de esas ranas), la gente las busca. Pero las ranas
no se aparecen (porque) saben muy bien
escaparse en los huecos y por dentro de los palos.
pl. tja. V. bugu, caigasea, goja, momoar,
papapa, riatja, ma, wjeja, weje, yugra.
tnare [tun.e] E, [tun .e] J v.t. enrollar.
ej. Naju tna mig yami, Yuc bagsa
yig. l est enrollando el casabe para comerlo
ms tarde. V. tnere.
tnecure [tune.ku u.e] E, [tune.kuu.e] J v.t.
deshojar, raspar (reg. hojas). ej. Qui ju
tnecucama. Deshojan las hojas de la mata de
yuca brava. sinn. tnejuare. V. tnere.
tnejuare [tune.hu.e] E, [tune.hu .e] J v.t.
deshojar, raspar (reg. hojas).
sinn. tnecure. V. tnere.
tnere [tune.e] E, [tu ne.e] J v.t. enrollar,
arrollar (dardos). ej. Buya tne, rma wia,
waj y. Yo enroll la fibra buyu, pint el
veneno, y me fui. V. tnecure, tnejuare,
tnetuure.
tnetuure [tu ne.tu u.e] v.t. desarrollar y colocar.
ej. Tirm tuu sejeo gajano, micasa tnetuu,
tuu sojeri quno, tdicaj y quna. Ese da
yo termin el tejido de las trampas para pescar,
(luego) las desarroll y coloqu; hice los huecos
tnire toIarejaire
306 Eduria & Barasana Espaol
para colocar la trampa matap, y regres
nuevamente (a la casa). V. tnere.
tnire [tuni.e] E, [tuni.e] J v.t. poner huevos (en
cualquier lugar y dejarlos, pez, insecto), hacer
piracema (bras. pez). V. ria cure, wai tnire.
tnuobibere [tunu.o.bibe.e] v.caus. rodar y
cerrar, tapar. ej. Jess rujrire yuje
gajanocari, gtane tnuobibeyujar. Al
sepultar a Jess rodaron una piedra para tapar
(la tumba). V. tnuore.
tnuore [tunu.o.e] E, [tu nu.o.e] J v.caus. hacer
rodar. ej. Yucjuriari tnuowrocu, tdicaj
y. Yo rod los pedazos de madera cortados a
un lado y regres. V. tnuse.
tnuse [tunu.se] E, [tunu .se] J v.i. rodarse.
ej. Tnurica aaja ti. Es vehculo. (lit. Es una
cosa que se rodea.) caus. tnuore.
V. tnuobibere, tnuweose.
tnuweose [tunu.we.o.se] E, [tunu.we.o.se] J
v.caus. rodar a distancia (por ejemplo, juguete
con ruedas). V. tnuse.
taca [t.k] E, [t.k] J pospos. cerca de,
cerquita de. ej. Sicu yaa wii taca aaja ya.
Estamos cerca de la casa de Sicu. V. t,
yeericuaca, yeeroaca.
tbease [tbe.se] E, [tbe .se] J v.i. inclinarse a
un lado (canoa). ej. Tbearica aaja cmua. La
canoa es inclinada a un lado.
tbrica s.v.inan. cosa gruesa (canoa, dedo, etc.).
ej. Qunaro jayabeaja tia. Bto tbrica aaja
ti (cmua). Esa (canoa) no flota bien; es muy
gruesa. V. tbse.
tbse [tb.se] v.i. (ser/estar) grueso, gruesa;
denso, densa (tela, madera, etc.). ej. Tbse
sudi jairo waja cticaj. La ropa gruesa cuesta
mucho. antn. jrese.
tdibaare J V. tudibaare E.
tdibatere J V. tudibatere E, YM.
tdire J V. tudire E, YM.
tjare [th.e] E, [th .e ] J v.i.dep. pararse,
cesar, dejar de hacer (uso: despus de otros
verbos pero no con verbos de viajar).
ej. Moatjato mani! Dejemos de trabajar!
ej. s tadicatjasuju i ya. l ces de respirar
(y se muri). ej. Ruyubetitjacoasuju ya. Se dej
de aparecer. caus. tjoore. V. jnisinitjare,
mijitjase, tujare, yitjare.
tjoore [th.oo.e] E, [th.oo.e] J v.caus. hacer
parar, hacer cesar, calmar. ej. Bjo i jaasere
tjoomasimi cmu. El pay es capaz de calmar
la tormenta. ej. Ocore, minore qune tjooyuju
Jess. Jess calm el viento y el agua. V. tjare.
toIabjare [toi .bh.e ] E, [toi.bh.e] J v.t.
recordar, acordarse. ej. Noj cmua
cuujari y yigne, toabjab y. Al
pensar: Dnde haba dejado la canoa?, me
acord. ej. To bajiro gaje toabjayuju soo.
Entonces, ella record otro plan.
sinn. masibjare. V. toare.
toIamasibec, toIamasibeco
[toi.msi.be.k.] E, [toi .msi.be.k.] J s.v.m.,f.
loco, loca (persona). ej. Mitjre aacami sg,
mam, toamasibec. Gjer na bare
juawaajama, macari bacami. Hubo un joven
loco en Mit que quitaba la comida de la gente y
la coma. V. masire, toare.
toIamasibetire [toi.msi.beti.e] E,
[toi .msi.beti.e] J v.t. perder el
conocimiento, el sentido, la conciencia.
ej. Wrica wana na wjariaroj i bajirere
qunaro toamasibesuju i. l perdi el
conocimiento cuando se accident de la avioneta.
V. masire, toare.
toIamasire [toi .msi.e] E, [toi .msi.e] J
v.t. 1 entender, comprender. ej. Qunaro m
toamasijama, aarocoja m. Si t piensas y
entiendes bien, te quedars ac.
2 conocer, saber (los pensamientos).
3 aprender. ej. Ramasaaca na ajere ajeaar,
gmere macama, toamasimenaaca aari.
Los nios cuando estn jugando, quitan juguetes
entre ellos porque todava no han aprendido a
comportarse bien. V. masire, toare.
toIamecre [toi.mek.e] E, [toi.mek .e] J
v.i. (estar) confuso, confusa por pensar.
ej. Jairo yre na gotisere ajiboacne, no
bojasene toameccaja y. Por pensar en lo
mucho que me dijeron, me estoy volviendo loco.
V. toare, toawore.
toIare [toi .e] E, [toi.e] J v.t. 1 pensar.
ej. Ado mre y gotisere qunaro toam
y. He pensado bien sobre lo que le dije a usted.
2 percibir. V. rujajine toare, toabjare,
toarejaire, toamasire, toamecre,
toasyare, toatmare, toawasoare,
toawore, toayayiore.
toIa s sare prepararse espiritualmente
para relacionarse con otra gente (para no
causar problemas espirituales, hecho por
pay). ej. na toare cti aarore bajirone s
sacari, nare baba cti ejagmi cmu, na
aarimacare. El pay se prepara para
relacionarse bien con otra gente cuando llega a su
lugar.
toIarejaire [toi .e.hi.e] E, [toi.e.hi.e] J
v.i. (estar) preocupado, preocupada;
preocuparse. ej. Bto jo ti aajare, y ra
Rijarma yig, toarejaiaja y. Estoy
toIasyare tajore
Eduria & Barasana Espaol 307
preocupado por mis hijos porque hay mucha
gripa. ej. Y manajore bto toajaiaja y.
Estoy muy preocupado por mi esposa.
sinn. riore. V. godo ctire, gjanabidire,
gdabidire, toare.
toIasyare [toi.sd.e] E, [toi.sd.e] J
v.i. pensar en como siguen las cosas de los que
han ido a otra parte. ej. na wato beero,
toasyaboa, bajicam y. Despus de que
ellos se fueron me qued pensando en ellos.
V. toare.
toIatImare [toi.ti m.e ] E, [toi.tim.e] J v.t.
aguantarse (por el pensamiento). ej. Masa yre
na tudboajaqune, bto toatmam y.
Aunque la gente me rega, yo me aguant (por el
pensamiento). V. s tutuare, toare.
toIawasoare [toi .wso.e] E,
[toi .wso .e] J v.t. cambiar de opinin, idea,
etc. ej. Wai wejegacja yitoaboa,
Macarocaj wacja yitoawasoab y.
Pens ir a pescar, pero cambi de idea y me fui al
monte. V. toare.
toIawore [toi.w.o.e] E, [toi.w.o.e] J
v.caus. pensar en muchas cosas a la vez.
ej. Jairo toawoca yig, moamasibec
aacaja y. Por pensar en muchas cosas, no he
podido comenzar a trabajar. V. toamecre,
toare.
toIayayiore [toi.ddi.o.e] E,
[toi .ddi.o.e] J v.caus. 1 decidir olvidar,
no pensar en algo. ej. Y t rca ya
gmeri tudcatire, y manajore gotibecne,
toayayiocacaj y, Ajistiritiromo yig.
Despus de haber tenido una discusin fuerte con
mi cuado, decid no contarla a mi esposa sino
olvidarla, para que ella no se ponga triste.
2 perdonar. ej. Mare rojose yirre nare tud
gmemenane, to bajirone toayayiocaa. A
los que les hacen mal a ustedes, no les hagan mal
a ellos. Ms bien perdnenles. sinn. masiriore.
V. toare.
tore [to.e] E, [to.e] J v.caus. devolver.
ej. M yee mee aaja ti. irema toya m.
Eso no es suyo, devulvalo a l. V. atore,
sitore, oco matorij.
tsac, tsaco [ts..k] E, [ts..k] J s.v.m., f.
persona masculina, femenina despus de (por
edad, cantidad, en viaje, pensando en la
progresin de algo). ej. i jac cro tsacne,
bajirocacoamasicami. l muri en la misma edad
que su padre tena cuando se muri. V. tsag,
tsare.
tsag, tsago [ts.] E, [ts.] J s.v.m., f. el
ltimo, la ltima (persona, animal). ej. ni,
aatsag aami. Este es el ltimo que naci.
ej. na maco tsagone, bajirocacoasumo. Su
ltima hija falleci. V. aatsare, tsac, tsare.
tsare [ts.e] E, [ts.e] J v.i. 1 (ser/estar)
ltimo, ltima. ej. Awastsa,
bajirocacamasiuju Jess. Jess grito por la
ltima vez y se muri. sinn. aatsare.
antn. aasore. V. tsac, tsag.
2 verbo de movimiento que indica el estado del
momento apropiado al contexto. ej. ne tsami.
Viene por all. ej. No cro tsajari? Qu hora
es? ej. Tirodore veinticinco cmari tsaac
aacami Jaime. En ese tiempo Jaime tena
veinticinco aos.
tsaro [ts.o] E, [ts.o] J adv. cabo, extremo
de chagra, patio, etc. ej. Macaj tsarone,
gjamonare bayumi yai. El tigre devor a las
gallinas en el extremo del patio. V. tsase.
t t [t.t] onom. sonido de pilar coca. ej. T,
t yi caj roca oca ruyuaami. Se oy el sonido
de pilar coca.
ttre [tt.e] E, [tt.e] J v.t. amenazar por rugir
(tigre). ej. Yai ttyuju, wii tne, ire bar.
El tigre rugi cerquita de la casa, queriendo
comerle a l. V. guijore.
t [t] E, [t] J pospos. cerca de. ej. i tjre
aabeticaa. No vive cerca de l. V. taca,
yeericuaca, yeeroaca.
inan. borde, parte final de canasta. ej. T
suaaroti ryaja. Le falta tejer el borde. V. tsase.
tabiore [t.bi.o.e] E, [t .bi.o.e] J v.t.
estrechar, apretar (cuerda). ej. Bto tabiori,
siaba. Tadiquedi waatobe. Amarr bien apretado
para que no se reviente y se caiga. V. tare.
tabuure [t.buu.e] E, [t.bu u.e] J v.caus.
hacer salir de, sacar. ej. Wii ti jro josari
ramasare tabuuriarma. Cuando estaba
quemando la casa, fue difcil para ellos sacar a
los nios. V. tare.
taeyoore [t.ed.oo.e] v.t. extender. ej. Jre
taeyoocua, Guaro carato yir. Extienda la
hamaca para que se seque rpido. V. tare.
tajaare [t.h.e] E, [t .h.e] J v.t. tocar
campana, hacer golpes jalando o halando.
ej. na tajaarone, bscaj campana. La
campana suena cuando la tocan.
V. jatirocawaare, tare, warocawaare.
tajoore [t.ho o.e] E, [t.ho o.e] J v.caus.
1 halar o jalar y enderezar (bejuco).
ej. Misimaare tajoocua. Hale el bejuco para
enderezarlo. V. tare.
2 curar (dislocacin sea).
tajore [t.ho o.e] E, [t.ho o.e] J v.t. halar o
jalar (algo en el agua). ej. Riaga tbsa
tajuure tatore
308 Eduria & Barasana Espaol
cmuare tajoa. Hale la canoa a la orilla del
ro. V. tare.
tajuure [t.huu.e] E, [t .huu.e] J v.t. 1 halar
o jalar y ensartar con anzuelo. ej. Y weje
aarone, bacoami wai. To crone ire
tajuucam y. Cuando yo estaba pescando,
pic un pescado. Lo jal y lo ensart.
2 halar o jalar y hacer caer (palo, etc.). ej. Y
quaro none, boca tajuucami. Mientras que
yo estaba tumbando, l jal (el palo) y lo hizo
caer. V. tare.
tamariore [t.mio.e] E, [t.mio.e] J v.t.
doblar, inclinar, torcer (rama, arbusto), halar o
jalar hacia abajo (rbol, sin tumbarlo).
ej. Cneare taag, tamario yicari, taami.
Para poder sacar el caimo, l jal hacia abajo la
rama de caimo y sac la fruta. V. tare.
tamicare [t.mik.e] E, [t.mi k.e] J s.v.inan.
calambre. ej. Ja aje aaboacne, tamicase
tmomi. Cuando estaba jugando el partido de
ftbol, le dio calambre. V. micaare, tare.
tamobibere [t.m.o.bibe.e] E,
[t.m .o.bibe.e] J v.t. cerrar (cremallera).
ej. Tamobibecaa! Cierre su cremallera!
V. tare.
tamore [t.m.o.e] E, [t.m .o.e] J v.t.
empujar hacia arriba (palos). ej. Ya jarne
mojitiire tamom. Nosotros dos empujamos
hacia arriba una lmina de caran.
antn. tuurujio qunore. V. tare.
tare [t.e] E, [t.e] J v.t. halar o jalar,
arrastrar, sacar de, coger de la mano, llevar de
la mano, guiar. ej. Soo macre ta, yica
tdiacamo. Ella cogi su hijo de la mano y se
regres. V. tabiore, tabuure, taeyoore,
tajaare, tajore, tajuure, tamariore,
tamobibere, tamore, tartore, tarocare,
taruare, tasare, tataare, tatuture,
tawaare, tawejere, tayeese, wejre.
tartore [t.eto.e] v.t. pasar por jalar canoa.
V. tare, tartoriajoero.
tartoriajoero [t.eto.i..hoe.o] E,
[t.eto.i..hoe.o] J s.v.inan. cachivera (bras.),
raudal, chorro, rpido transitable por canoa.
ej. Gtaweyajre aaja ti Rejoero,
tartoriajoeroaca aaja. La cachivera de Mirit
est ubicado en el cao Piedra y es transitable.
ej. Badicojoeroma, cmua tartoriajoero
aacaj. El chorro Budcojoero es transitable.
V. gtajoero, tartore.
tarocare [t.ok.e] v.t.sing. 1 derribar,
tumbar, hacer caer (una cosa). ej. Wti sore
ma budiar i yirone, ire taami
rocaqueocauju re gujia rca. Cuando el
diablo quiso salir cargndola (la abuela), (el
nieto de ella, el cual estaba arriba en el techo)
jal a ella con un garabato haciendo al diablo
caerse. 2 coger una rama y jalarla (para que la
canoa en que est se corra ro arriba donde
hay corriente fuerte). V. tare.
taruamire [t.u.mi .e] E, [t.u .mi.e] J
v.t. sacar, extraer (dardo, diente, yuca, etc.).
ej. Taruamicauju (waca). Sac (el dardo).
pl. tarudere. V. jare.
taruare [t.u.e] E, [t .u.e] J v.t.sing.
arrancar (tronco, raz, diente), sacar (espina,
diente). ej. Quircre taruami way.
Arranque la mata de yuca, y trigala.
pl. tarudere. sinn. jare. V. ruare, tare.
tarudere [t.ude.e] E, [t.ude.e] J v.t.pl.
desplumar (ave), depilar (pelo), sacar (pelo,
plumas). ej. Cata joare tarudereayumi. Fue
obvio que l haba desplumado una pava.
sing. taruare. sinn. teagoore, teare. V. jare.

tasare
pintar con carayur
tasare [t.s .e] E, [t .s.e] J v.t. pintar
con carayur (las mejillas). ej. Gnae rca,
masa jediro tasa wariqunacama na. Toda la
gente estn felices pintando (las mejillas) con
carayur. V. cuure, ocure, gnae, mamare,
tare, wasu r.
tataare [t.t .e] E, [t .t.e] J v.t.sing.
1 halar o jalar y reventar (bejuco, cordn,
etc.).
2 quitar a las malas. ej. Y ajeriire yre
tataa macami. Me quit mi juguete a las
malas. V. tare.
tatuture [t.tutu.e] v.t. halar o jalar de los dos
extremos. ej. Mamagaserone bcase sudirore
mani seretuujama, mani coero beero carato,
tatutu waatone bcaseja woocoatoja. Si
remendamos un vestido viejo con pedazos de tela
nueva, despus de lavar y secarlo, cuando lo
halamos, se rompe en la parte vieja.
V. uuanare, tare.
tatore [t.t.o.e] E, [t.t.o.e] J v.t.
tawaare ucare
Eduria & Barasana Espaol 309
1 impedir. ej. Jeame arobe yigone, soo
macre tatocamo. Ella impidi el paso de su
hijo para que no fuera al fogn. ej. Y
tatobetijama, jeamej rocatacoabomi. Si yo
no hubiera impedido el paso (de l), l se hubiera
quemado.
2 jalar o halar hacia atrs. ej. Riaga y
wato, cmua gdere tatob, rj. Cuando
yo estaba yendo en canoa en el ro, una rama me
hal hacia atrs. sinn. utore. antn.
uurocare. V. tare.
tawaare [t.w .e] v.t. llevar de la mano,
llevar amarrado (perro, etc.). ej. Masare
cniromi yir, yaire siacari, ire
tawaacama. Para evitar que el perro muerda a
la gente, lo llevan amarrado. V. tare, ware.
tawejere [t.wehe.e] E, [t.wehe.e] J v.t.
rajar y sacar con la mano de un rbol.
ej. Cmea rca jaawejecaso yiri, tawejecu
yicaa. Primero, rjelo (con el hacha) y luego
squelo con la mano. V. tare.
tayeese [t.de e.se] E, [t.de e.se] J v.i.
encoger. ej. Rmaa mani tatutujama,
yoarimaa aa, mani jidirone, tayeecoacaj.
Cuando uno jala el caucho, se estira, y al soltarlo,
se encoge. V. tare, yeese.
trere [te.e] v.t. romper (hueso, rama, yuca
brava). ej. Jmoro snise yre saresere w
trerea yi, wa, rujatcuro bsaaca ejarg
ejacaj y. Una rama de la enramada seca me
pic y torcindola, la romp y la bot. Pas por un
lugar plano y limpio y llegu a la casa.
sinn. jeatrere. V. jeare, wejeare.

tt
tente, agam trompeta
tt [tt ] an. agam, agam trompeta, tente,
grulla. Psophia crepitans, P. leucoptera.
ej. Tt, gjer rca wargami i. El tente
siempre va con otros (que no son amos de l).
ej. Tt, wsiare bacami. iigne aacami.
i agjama, Que, que, que yicami. El
tente come lombrices. Es negro. Cuando canta,
canta as: Qune, qune, qune. V. riatt.
Tta [tt. ] inan. caito, afluente del cao
Sonaa. ej. Ttare wai juaag waj y.
Yo fui a barbasquear al cao Tente.
V. apn. mapa2.
U - u
ucabaare [uk.b.e] E, [uk.b.e] J v.t.
comer una comida con casabe o faria.
ej. Waire, naju ucabaajama, qunacaj. Comer
casabe con pescado es bueno. V. bare.

ucare
escribir
ucare [uk.e] v.t. 1 escribir. ej. Mre
ucabosarocoja y. Yo le voy a hacer el favor
de escribir. sinn. ucatuure.
2 dibujar. ej. Jetaga maa gdarecone
juyacari, jogoroare ucayuju. Se sent a medio
camino al puerto y dibuj a las mariposas.
V. dibujo yire.
Ii ucariajuro [i i.uk.i..huu.o] E,
[ii.uk.i..huu.o] J s.v.inan. hoja de papel
escrita de l (en el pasado, no visto por el
hablante; uso: con pronombre posesivo).
ej. Yre queti cag, i ucariajurore yre
simi. l me entreg la carta que (el otro) haba
escrito para m. pl. i ucariajurori, i
ucariajuri. V. papera juro.
Ii ucarijuro s.v.inan. hoja de papel de l (que
l est escribiendo o dibujando en el presente;
uso: con pronombre posesivo). ej. Jacob, i
ucarijuroja qunaro ruyuaja. Se ve muy bien
el dibujo que hizo Jacob (nota: tiempo presente).
Ii ucarotijuro s.v.inan. hoja de papel de l
(que l va a usar para escribir; uso: con
pronombre posesivo). ej. Gajerm ucagsa
yig, y ucarotijurore cucam y. Yo
guard el papel para escribir otro da.
Ii ucase [ii.uk.se] E, [ii.uk.se] J s.v.inan.
ucariaro udire
310 Eduria & Barasana Espaol
pintura, cuadro; escritura, dibujo de l (uso:
con pronombre posesivo).
ucari cc, ucari cco [uk.i.k.k] E,
[uk.i.k.k] J s.v.m., f. (ser/estar) marcado,
marcada (animal, persona). sinn. ucari ctig.
ucari ctig, ucari ctigo
[uk.i.kti.] E, [uk.i.kti .] J s.v.m., f.
(ser/estar) marcado, marcada (animal,
persona). sinn. ucari cc. V. ucarictig yai,
ucarii.
ucari mag, ucari mag s.v.m., f. (ser/estar)
no marcado, marcada (animal, persona).
sinn. ucari wabec, ucari wabeco. V. ucarii.
ucari wabec, ucari wabeco s.v.m., f.
(ser/estar) no marcado, marcada (uso: dicho
solamente en los mitos). ej. Ucari wbecre ire
bacauju i. l comi la (mariposa) que no
estaba marcada. (lit. l comi l que no estaba
marcado.) sinn. ucari mag, ucari mag.
V. ucarii.
ucariaro [uk.i..o] E, [uk.i..o] J s.v.inan.
mquina de escribir.

ucariawaca
lpiz
ucariawaca [uk.i..wk] E, [uk.i..w k] J
s.v.inan. lpiz, lapicero; esfero, bolgrafo.
ej. Ucariawaca yre bjoobosaya m. Me hace
el favor de sacarle punta a mi lpiz. V. rujawaca.

ucaricc yai, ucarictig yai
jaguar
ucaricc yai [uk.i.k.k.di] E,
[uk.i.k.k.di] J an. jaguar. Panthera onca.
ej. ye sjarre bagmi ucaricc yai. El
jaguar comer a la gente que come ciertas
comidas prohibidas. ej. Ucaricc yaire sauma
na. Mataron un jaguar. pl. yaia ucaricna, yaia
ucarictir. sinn. ucarictig yai.
ucarictig yai [uk.i.kti..di] E,
[uk.i.kti..di] J an. jaguar. Panthera onca.
sinn. ucaricc yai.
ucarii [uk.i.i] E, [uk.i.i] J s.v.m. dibujo de un
ser animado. ej. Papera juroj ucariarre
wiarotimi. l mand a colorear los dibujos que
estn en el papel. pl. ucariar. V. dibujo yire,
ucari ctig: ucare.
ucatuure [uk.tu u.e] E, [uk.tuu.e] J v.t.
escribir. ej. Papera juroj m wmere
ucatuuya. Escribe su nombre en un papel.
sinn. ucare.
ucayaare [uk.d.e] E, [uk.d.e] J v.t.
curar con medicina. ej. Qunase co cogo
aari, y cmirore ucayaacacamo soo. Como
ella tena un medicamento bueno, ella me cur.
V. cmi ucare.
ucu [uku] inan.f.n.esp. guayabas. Psidium spp., P.
Guayaba. ej. Ucure qunaro bacama ramasa.
A los nios les gusta comer la guayaba.
sing. ucua. pl. ucu, ucuari.

ucuam
mico de noche
ucuam [uku.m ] an. mico de noche. Aotus
vociferans. ej. Yuc totij cnicama, ucuar. Los
micos de noche duermen en huecos de rboles.
ej. amij jnicudig aacami ucuam, beroa
oco idig. El mico de noche es nocturno y trepa
en los rboles. Se alimenta de miel de abejas.
pl. ucuar.
ucu [uku.] inan. guayabo. pl. ucu yuc, ucu
yucri. V. ucu.
udire [udi.e] E, [udi.e] J v.t. 1 inhalar.
2 fumar. ej. Mno udibeama rmia. Las
mujeres no fuman.
3 chupar (flor, paja, etc.). ej. Goo udir aama
uditaa uria
Eduria & Barasana Espaol 311
mimia. Los colibr chupan (el nctar de) las
flores. V. jure.
4 aspirar, limpiar (con aspiradora).
uditaa [udi.t] E, [udi.t ] J inan.f.n.esp.
1 bigotes del gato.
2 antenas (insecto). ej. Yuc jco jac, uditaa
cticami. El escarabajo yuc jco juc tiene
antenas. sing. uditaara. pl. uditaa.
uga [u] inan.f.n.esp. plumas blancas, plumaje
blanco de la garza real. ej. Yeje uga juacari,
ugaro qunocama na. Consiguen el plumaje
blanco de la garza real y hacen un adorno que
colocan en la espalda para la danza. sing. ugara.
pl. uga, ugarari. V. ugaro, yeje.

ugaro
soporte para las plumas de la danza
ugaro [u.o] inan. soporte para las plumas de
la danza (las plumas de la garza y el tucn
fijado a un tallo de la planta del banano).
V. maja joaro, uga, mariayasi.
ugue [uee ], ugui [ui] interj. oh!, ay!
(exclamacin de miedo o temor). ej. Ugue!
im yre moaati? yi, cacoasuju soo. Ella se
sorprendi y dijo: Ay! Quin me toc?
sinn. aguii.

ug
aullador o aullidor colorado, mono aullador, mono
colorado, guariba, coto
ug [u] an. aullador o aullidor colorado, mono
aullador, mono colorado, guariba, coto.
Alouatta seniculus. ej. Qunarirm
asiyujiadore agcami ug. Cuando amanece
por un buen da, al mono aullador le gusta chillar.

uju
palometa, pac
uju [uhu] an. pez palometa, pac (bras., ger.).
Molopus spp., Mylossoma spp. ej. Ujure
barotibeticama, ramasare, Wisiog aami
yir. A los nios no les permiten comer pac
porque dicen que es daino para ellos.
V. gdabuu, smo uju.
uju mene [uhu.mene] inan.f.n.esp. fruta de
tabebuia y tectona (que se encuentra en las
orillas del ro). Tabebuia spp. pl. uju mene, uju
menerori. V. uju mene.
uju mene [uhu.me ne .] inan. arbusto de
tabebuia y tectona. ej. Waiya trire aacaj
uju mene yuc. Ti yuc goore bacami uju,
ricaro sniwjasere qune. Los arbustos tabebuia
y tectona existen en las orillas del ro
Pir-Paran. La palometa come las flores y las
frutas cadas de ellos. pl. uju mene yuc. V. uju
mene.
Uo [uo ] f. piedra que representa la primera
mujer, ascendiente, antepasada. ej. Rmojne
macarcro rca rujearia aacaj. Tiare, Uo
aamo yicama, gtare. Tiare bto
rcbocama, tia aarojre rtoana. Uo es una
piedra muy sagrada que existi desde el comienzo
del mundo. Por eso los que pasan por all la
adoran mucho.

uria
corneta de barro
uria [ui.] inan. corneta de barro. pl. uri, uriari.
V. uriro.
uriro Utuya
312 Eduria & Barasana Espaol

uriro
corneta de barro
uriro [ui.o] inan. corneta de barro (ms larga
que la corneta uria). ej. Bare ecar urire
juticama. Tocan las cornetas de barro cuando
estn dando comida (durante una fiesta de
dabucur). pl. uri, urirori. V. sore, uria.

usaca
barbudito
usaca [usk] an. barbudito (especie de pez
siluro comestible con manchas por la espalda y
espinas que chuzan, como diez cm. de largo).
Cetopsorhamdia sp. ej. Usaca manire i jota
juujama, bto jnicami. Cuando el pez
barbudito nos chuza, duele mucho. sing. usaca,
usacam. pl. usaca.
usacajota [usk.hot.] inan. especie de mata
espinosa (utilizada para aliviar el dolor).
V. yusi.
usare [us.e] E, [us.e] J v.t. hacer casabe.
ej. Naju y usasere bajeocauma. Quna
gajease usagoago yaja. Han comido todo el
casabe que hice. Voy a hacer ms. V. gatere,
jore.
usica [usik] an.s.plural arenillas, mosquitos,
jejenes usica (muy pequeas y negras; pican
por la tarde y hacen picazn). ej. Jr usica na
aajama, sojejre buerime curgama na.
Cuando hay muchos jejenes, ellos hacen una
hoguera en la entrada de la casa (para que el
humo los ahuyente). sing. usicam. V. beco.
usure [usu.e] E, [usu.e] J v.t. besar. ej. Gawa
rmia rca na gmer snijama, na ware
gotija qune, usurgama. Cuando los blancos
saludan/despiden a las mujeres, las besan.
utia [uti] an.s.plural avispas. O. Hymenoptera.
ej. Gnirtocoay! Utia aama! D la vuelta
porque all hay avispas! ej. Toag aacami
utiam, jediro jr wmena aacama na. La
avispa es uno (insecto) que pica. Enjambraron
muchos. sing. utiam. V. bia utia, bujum,
buuyairo, cajemactoaro, csa utia, maja utia,
sita uriam, yairo, yai wasoroa.


utiam
avispa
utu [utu ] an. pjaro barranquero coronado.
Momotus momota. ej. Utu, wsiare, diroare
qune bacami. i agjama, Judu, judu
yicami. El barranquero coronado come lombrices
y saltamontes. Cuando canta, dice: 1udu, judu.

utu
barranquero coronado
Utuya [utu.d] inan. 1 cao Utuya (afluente
del ro Pir-Paran que desemboca en las
cabeceras).
2 comunidad, pueblo de Utuya. ej. Utuyaag
rine ryamasimi, na rjarojre. El seor de la
comunidad de Utuyu era el nico que no lleg
para participar en la reunin. V. apn. mapa

3.
g, g mare
Eduria & Barasana Espaol 313
U -
g, g [u.] E, [u.] J s.v.m., f. 1 como l,
como ella; semejante (en hecho o experiencia).
ej. Toatmag gne wajaro. Que se vaya
uno que es capaz de exponer. / Escogen uno del
grupo de personas capaces de exponer.
2 uno, una que pertenece a; representante de
un grupo (por la manera de actuar, etc.).
ej. amica wamasig g aami ni. ste
pertenece al mismo grupo de l que pas ayer.
pl. na. sinn. ire bero, ire bajiro. V. cojoro
bajiro, no.
jubcare [uhu.bk.e ] E, [uhu.bk.e] J v.i.
crecer por mamar. ej. Sca i jubcase
aroja jecoa. La leche materna hace crecer al
nio. V. bcase.

Ujuog yamo.
Le est dando pecho.
juore [uhu.o.e] E, [uhu.o.e] J v.caus. dar pecho
a, amamantar. ej. juog yamo soo. Ella lo est
dando pecho. / Ella lo est amamantando.
V. jure.
jure [uhu.e] E, [uhu.e] J v.t. mamar, chupar
(teta). ej. Sca jug yami maji. irema qune
guoba. Espere al nio para que lo bae. Todava
est mamando. caus. juore. V. jubcase,
jureare.
jureare [uhu.e.e] E, [u hu.e .e] J v.t.pl.
chupar y escupir de la mordedura de culebra.
ej. a i cnirijre jureagne mom y.
Cuando yo estaba escupiendo (el veneno) de la
mordedura de culebra que haba chupado, vomit.
V. mimire, udire, jure.
ma [um] an.s.plural ranas ma (especie
comestible). ej. Cma ocore agcama ma.
Las ranas mu cantan en el invierno.
sing. mam. V. tja.
m [um] interj. tenga!, cjalo! (comida,
bebida, libro, etc.). gram. m tenga! (de
distancia). sinn. ma, mee, j.

ma cmuro
charapa
ma cmuro [um.ku mu o] an. especie de
charapa (tortuga acutica). Podocnemis spp.
ej. ma na agri tarare aacami ma
cmuro. Riaguu rjag bsa aacami. La
charapa est en el rebalse. Es ms pequea que la
charapa ruguu. V. guu.
umaejore [um.e h.o.e] E, [um.eh.o.e] J v.t.
cargar algo y dejarlo al destino. ej. Yucrema
moji maejojeocarsa mani, wii tj. Hoy
vamos a cargar todos los bultos de caran, y
dejarlos cerca de la casa. V. mare.
maguro [um.e eo] an. rana de Bokermann
(especie no comestible). Hyla cf. bokermanni.
ej. Oco quedi rioati amire agcami
maguro. La rana de Bokermann canta por la
noche despus de un aguacero. V. bejeroa.
umajore [um.he.o.e] E, [um.he.o.e] J v.t.
cargar por la espalda y cruzar por un puente.
ej. Mojire riaga boejane majocu,
wadicoab ya. To crone quejeb. Nosotros
dejamos la caran que cargamos en el otro lado
del cao (cruzando un puente) y venimos ac. Ya
estamos aburridos (de este trabajo). V. mare.
ma ar [um..] an.s.plural grupo tnico
entre los barasanas. sing. ma arg, ma
arg. V. jner.
maic, maico [umik. ] m., f. suegro,
suegra. ej. Y maico amica ejamo soo. Mi
suegra lleg ayer. gram. no hay trmino para
los suegros. Especifican maic, y maico
cuando quieren hablar de ambos. pl. maica,
maic mesa hermanos del suegro y el
suegro.
mare [um.e] E, [u m.e] J v.i. correr.
ej. irema mamcoacsa yig, bto mare
aacaj. Hay que correr mucho para alcanzarlo
a l. ej. Yare amabatecoacama na. Al
vernos, se dispersaron y salieron corriendo.
umare masyare
314 Eduria & Barasana Espaol
V. masyare, mayuuse.

mag yami Ii.
l est cargando un bulto por la espalda.
umare [um.e] E, [um.e] J v.t. cargar por la
espalda (con una correa o cinturn que pasa
por la frente). ej. Moji mar wama. Se fueron
a cargar bultos de caran. V. majore.
maria [umi ] inan.f.n.esp. pepas que se pegan
a la ropa. sing. maria. pl. maria, mariari.

mariajotia
prenda de plumas para la danza
mariajotia [um.i..hoti] E, [um.i..hoti] J
s.v.inan. prenda de plumas para la danza que
se cuelga de la cabeza hacia la espalda (hecha
de plumas, pelo de ardilla, hueso del tigre,
caracoles, etc. atados a un corte de tallo de
pltano enrollado con cscara del rbol
g yuru). ej. g yurugaserore jneuma,
mariajotia drearar. Ellos sacaron la corteza
de una especie de turur para hacer la prenda de
la danza. pl. mariajotiari. V. ojoquee, ugaro,
mariayasi, apn. dibujo del conjunto para la
danza.
mariayasi [um.i..d si] E, [um.i..dsi] J
s.v.inan. pelo enrollado del mono chucuto (que
se cuelga de la prenda de la danza). ej. Yai
garo siatuucari, mariayasire yoocama na.
Amarran un hueso de tigre y luego colocan el pelo
del mono chucuto. V. g yuru, bo jco, buya
bc, maja joaro, rujayasia, rta joa, uga,
ugaro, mariajotia, apn. dibujo del conjunto
para la danza.
maribedo [um.i.bedo] E, [um.i.be do] J
s.v.inan. bicicleta, motocicleta. ej. maribedori
joej wacaj ya. Nosotros fuimos en
motocicletas. V. rujabedo, mare.
marica [um.i.k] E, [um.i.k] J s.v.inan.
1 carro.
2 camin. ej. maricari, jairo ojo sacari
rtoacaj, Villavicenciojre wato. Pasaron
camiones con muchos pltanos rumbo a
Villavicencio. V. rujaa, mare.

marica gbo
llanta
marica gbo s.v.inan. llanta.

marica watimaa
carretera
marica watimaa s.v.inan. carretera.
ej. Sorij wanare, sacu warar,
maricari watimaare qunocama. Ellos hacen
carreteras para que los vehculos puedan
transportar a la gente. ej. marica watimaa
ctore weseri ctirre, sacuro majacaj
marica. El camin lleva la gente que tiene
chagras por el lado de la carretera.
masyare [um.sd.e ] E, [um.sd.e] J v.t.
perseguir corriendo. ej. Yai i rn waatore,
ire masyaboab. Yre waweocoami. Noj
sorimi, tia. Cuando el perro corri persiguiendo
a un animal, yo lo persegu pero no pude
encontrarlo. No se sabe en qu parte podra estar
cazando. ej. Cata jearuaboab. irema y
migatone, wm macoami. To tsarone,
y qune ire ear masyaj. Dispar a un
pavo real, y lo persegu corriendo pero no lo
mato aare no
Eduria & Barasana Espaol 315
encontr. V. rnre, mare.
mato aare [umto. .e] E, [umto. .e] J
v.t. ser el lder. ej. Mani mato aajama, wai
wejeg wa, waibc sag wa, yi baaca
aare aacaj. Si uno es lder de la familia, tiene
que ir a la pesca o a la cacera, y as mantiene
bien la familia. V. mato yire.
mato waare v.t. guiar. ej. Snaajne nare
mato waayumi. l les gui desde Sonunu hacia
ac. V. mato yire.
mato wauwase [umto.wu w.se] E,
[umto.wu w.se] J v.i. hacer pan crecer,
aumentar el volumen (hecho por la levadura).
ej. Pan qunor, mato wauwasere
sawoyujar gawa. Los blancos mezclan
levadura (en la harina) para que aumente el
volumen del pan.
mato yire [umto.di.e ] E, [umto.di.e] J v.i.
dirigir, guiar, encabezar. ej. Adi macagne,
nare i mato yire aauja, isema.
Seguramente ese trabajo fue dirigido por uno de la
comunidad. V. mato aare, mato waare.
mayuuse [um.duu.se] E, [um.duu.se] J v.i.
correr (cao, ro). ej. Noja oco mayuuati,
tiya? yib ya, ire. Le preguntamos: Dnde
corre el agua? V. mare, yuyuse.

mu
mochilero, oropndola
mu [u mu ] an. mochilero, oropndola.
ej. Wabuare bag aacami mu. El mochilero
se alimenta de araas que habitan la casa.
ej. muama, diroare bacama. Smeribori
aacama. Las oropndolas comen saltamontes.
Son verdes. ej. Cacaroa na watore mua
qune wacama. Las oropndolas andan con los
pjaros cacao avisperos. V. ria mu, yeru mu.

mu rise iig
oropndola oliva
mu rise iig [u mu.ise.ii.] E,
[umu.ise.ii.] J an. oropndola oliva,
oropndola comn (especies grandes, con picos
negros). Gymnostinops yuracares. ej. mu rise
iir, jacar aacama na. Las oropndolas
olivas son grandes. pl. mu rise iir.

mu gasero
especie de cucaracha
mu gasero [umu.seo] E, [umu.seo] J an.
especie de cucaracha (que se encuentra en la
chagra y en las cscaras de los palos secos).
ej. Wesejre caarigmu gasero watoare, to
yicari, macarocajre yuc snirgric gasero
watoare aacama mu gaseroa. Las cucarachas
mu guserou se encuentran en las cscaras de
palos secos en la chagra o el monte.
Umua [umu.] inan. cao, afluente del ro
Pir-Paran (debajo de Piedra ii y arriba de
Naju goje cerca de Cmea).
V. apn. mapa

1, 3.
no [di..se.u.no] E, [di ..se.u.no] J pron.inan.
como ste, se; sta, sa; esto; semejante (en
manera o funcin). ej. Ti nire abetirgcaj
mani. Nunca habamos visto algo como esto.
(nota: Puede ser un evento.) ej. No yire ni
aati ti? Qu quiere decir esto? ej. Adiase nore
abetirgcaj yma. Yo nunca he visto una
cosa como sa. ej. Macaroca y wato none,
wiine boca aacaumi i. Mientras que yo fui
al monte, l se qued en la casa. pl. ni.
V. bajiro, g.
u co
316 Eduria & Barasana Espaol

ua
aguacate
u [uu ] inan.f.n.esp. aguacates. Persea
gratissima (Gaerthner) (sin.) Laurus indica
(Siebmann, L. Persea L, P. americana (Miller), P.
praecox (Poep.). sing. ua. pl. u, uari.
V. u.

u
agua dulce, chbano o chvano, peje dulce
uu [uu ] an. agua dulce (reg.), peje dulce (reg.),
chbano o chvano (reg. especie de pescado
comestible). ej. Barii aacami u. Riagari
jiyasere, to yicar tabcrajre aacami. El
agua dulce es comestible. Se le encuentra en los
caos y los lagos. ej. uma, roere bajigne
aaboarine, mojobsag aacami. El agua
dulce se parece al pez tarira pero es ms pequeo.
V. roe, jaasai.
u a [uu. ] an. especie de culebra
cazadora (comestible). ej. u a smeg
aacami. Macarocare wacudig, ire abjare
aacaj. La culebra cazadora nu dnu es de
color azul oscuro. Cuando salimos al monte a
veces la encontramos. pl. u a.
u [uu. ] inan. rbol de aguacate. ej. Bto
ricaa ctiaja u yucri. Los rboles de aguacate
dan mucho fruto. pl. u yuc, u yucri.
V. u.
quere [uke.e ] v.t. calentar fruta hasta que se
ablande. ej. Abato yir, quere aacaj ti.
Re iisere juacari, que rojocama. Ellos
recogen los moriches maduros, y los calientan
suficiente para que se ablanden cuando los dejan
fuera del fogn. V. asibuure, asise.
-
aqueare [.ke .e] E, [.ke.e] J v.i.
quemarse bien, hasta la tierra. ej. Wesere y
soejama, Qunaro aqueacoaj yigja y.
Cuando yo quemo la chagra, yo digo: La chagra
se quem bien/hasta la tierra. ej. Taa
soeajeriarojre y gbo sudi aquearere
abjab y. Yo encontr mis zapatos quemados
donde el pasto lo haba quemado bien. V. queare,
are.
are [.e] E, [.e] J v.i. quemarse, arder,
encenderse (cosa, persona). ej. arobe! Tenga
cuidado! Se quema! caus. ore. V. soere,
aqueare, asease, jse.

ari coto
coquito
ari coto [i.koto] E, [i.koto] J an. coquito
(especie de ibis). Phimosus infuscatus. ej. Joa
moig aacami ari coto, gua sag. El
coquito es de color caf con pico rojo.
ase [.se] E, [.se] J s.v.inan. (estar) quemado,
quemada (pescado, casabe, etc.). ej. Wai ase
teose sticaj. El pescado quemado huele feo. /
Cuando se quema el pescado, huele feo. V. jse.
asease [.se.se] E, [.se.se] J v.i. quemarse
en una parte. ej. Cojojacata waru aseacoaj
y cmua. Se quem una parte de un lado de
mi canoa. V. are.
care [k.e] E, [k.e] J v.i. asustarse, brincar
de sorpresa; (estar) sorprendido, sorprendida;
asombrado, asombrada. ej. Cja cooro
riagajre ti quedirocajooserene, cacoaj y.
Me asust cuando el tallo de moriche se cay al
ro. ej. Ugue! im yre moaati?
yicacoasuju soo. Diciendo: Ay! Quin me
toc?, ella brinc (de sorpresa). caus. core.
V. ajicare, acare, manicare.
co [ko] inan.s.de masa droga, medicamento,
medicina, remedio. ej. Y jac bto i rijajare,
co snig bajib y. Yo vine a pedir
medicamento para mi pap.
co warere s.v.inan. pomada, ungento
uco ere
Eduria & Barasana Espaol 317
(medicina que se aplica por masaje).

co yig, co yigo
mdico, enfermera
co yig, co yigo s.v.m., f. mdico, mdica;
doctor, doctora; enfermero, enfermera
(persona que practica la medicina). pl. co
yir. sinn. duturu.
co yire v.t.incor. atender, tratar (al enfermo o
paciente), hacer tratamiento mdico, ejercer
(la medicina). ej. co ti manijare, co yire
maaja yicama. Dicen que por falta de
medicina, no pueden hacer el tratamiento. / Ellos
dijeron: Por falta de medicamentos, no podemos
atenderlos.
s.v.inan. tratamiento mdico. ej. Yre ma
co yiboase ajibeaja. Btobsa rijaja. El
tratamiento que ustedes hicieron no me sirvi.
Estoy aun peor.
co yiriawii [ko.di.i..wi] E,
[ko.di.i..wi] J puesto de salud.
ej. Babaricma tsaj, co yiriawiire na
qunocato jdo. Llevan cuatro aos de haber
reparado/arreglado el puesto de salud.
uco [ko] E, [ko] J inan.s.de masa carnada, cebo.
ej. Y siayooborotire co bjabej y. No
consegu cebo para dejar el anzuelo colgado.
co cmea [ko.kome.] inan. hacha de piedra.
ej. co cmea bjabetia rca quasejag aari,
gawa cmea rca i quajama,
jaajuurgcauju. Puesto que los antepasados
estaban acostumbrados a tumbar con hacha de
piedra, cuando empezaron a tumbar con hacha de
acero, se les dificult mucho. pl. co cme, co
cmeari. V. cmea.
coje [kohe] inan.f.n.esp. roco, sereno, lluvia.
ej. Busurijre jairo coje wjayujib. Muiju
asigag yigmi. En la maana hubo mucho
sereno. Seguramente va a ser un buen da.
ej. Adorema oco quediyuja. coje wjaja. Aqu
hay gotas de lluvia. Seguramente ha llovido.
sing. cojea gota de sereno, lluvia. V. tapi.
co 3Ino [ko.hino] E, [ko.hino ] J an. carcter
mtico, el ascendiente, antepasado de los
eduria. ej. co Jno ra aaujar eduria. Los
eduru son descendientes de co 1no (lit.
Remedio Anaconda).
co 3Ino yaa bota [ko.hino.d.bot] E,
[ko.hi no.d.bot] J inan. cerro ubicado en la
cabecera del ro Vaups (uso: se dice menos
que Gta sari). sinn. Gta sari, Jee jna
bota. V. gta, co Jno.
core [ko.e] E, [ko.e] J v.caus. asustar,
sorprender. ej. Riaga tsaroaca wa, yiri, ire
quearimi, ire cor. l fue a esperar en la orilla
del ro para asustarlo. V. care, yicore.
co sot [ko.sot] E, [ko.sot] J inan.s.de masa
1 tucup (bras. olla de manicuera espesa ms
aj). ej. uca na jiorasere, gajerm tire
sibiocari, co sotjre jiocama na. Cocinan la
manicuera sobrada del da anterior hasta que
cambia el color y llega a ser espesa. Y entonces la
echan en la olla de barro. ej. ie bare maaja
yigo, co sotne yare barotimo, ya
sjaejarijre. Ella nos ofreci la olla de tucup,
diciendo que no haba nada ms para comer.
2 quiapira (reg. caldo muy concentrado de aj
cocinado en agua que se utiliza para sopetear
casabe; uso: a veces utilizan bia sot para
hablar de co sot). V. bia sot, uca.
cre [k.e] E, [k.e] J v.i. 1 engordar.
ej. Mercedes, jairo bago aaboarine,
cbeamo soo. A pesar de que come mucho,
Mercedes no engorda nada. V. jaig, ye jaig.
2 hincharse. ej. i gdajoane jairicaro ire
csacam. l est sufriendo de una
enfermedad de la hinchazn de su estmago.
(lit. El estmago de l se hincha mucho/est muy
hinchado y est matndolo.).
eore [e.o.e] E, [e.o.e] J v.caus. ensuciar,
enturbar agua de un caito (generalmente en
el proceso de envenenar peces). ej. Waire mani
juaajama, sita se rca eore aacaj. Cuando
barbasqueamos peces, enturbamos el agua con
barro. (nota: Se hace para que el barbasco sea
ms efectivo.) ej. Alicia, Ignacia ewre ajer,
jetagare yi eoma, no bajiro oco waamasia
mano. Alicia e Ignacia jugaron con barro y
enturbiaron el agua del puerto hasta que no se
pudo sacarla (para tomar). V. se.
ere [e e.e] E, [e.e] J v.t. sacudir (rbol).
ej. Yuc joe rocajeoricare ajeriare eboab.
Quedibej. Sacud el rbol para que se cayera el
baln. Pero no se pudo caer. ej. Tore eama, ti
eri seriaraje
318 Eduria & Barasana Espaol
ricaare yi wjar. Sacuden el rbol de ivapichuna
para bajar la fruta. V. yayere.
eri [e.i] s.v.inan. mugre, suciedad. ej. M
ricare eri tuyaja. Hay mugre en su brazo.
V. eri jaig.
eri cti (estar) sucio, sucia (ropa, agua).
ej. Moag wac, eri ctire sa waare
aacaj. Cuando uno se va a trabajar, se viste
con ropa sucia. sing. eri ctiase. pl. eri cti,
eri ctise, eri ctiaseri. V. se.
eri wase [e.i.w.se] E, [e.i.w .se] J
(ser/estar) manchado, manchada. ej. M sudi
eri wasere coeya. Lave su ropa manchada.
eri jaig, eri jaigo s.v.m., f. persona sucia
(masculina, femenina). ej. eri jaig aami. l
est sucio. ej. Bto eri jaigo aamo. Ella est
muy sucia. pl. eri jair.
eri jairij s.v.inan. lugar sucio. ej. eri
jairijre rujicauja y. Yo me he sentado en
un lugar sucio. sinn. erij. V. rujaj.
erij s.v.inan. lugar sucio. sinn. eri jairij.
V. rujaj.
ese [e.se] E, [e.se] J v.i. estar flojo, floja; estar
inseguro, insegura (palos). ej. ese
aacoboab que. M masu bajicari,
quedirobe. (Esos palos) estn flojos. De pronto se
cae. ej. Jariagmuri bto ti ejare,
rocaroacoaj y. Yo me ca al agua porque el
puente (de palos) estaba muy inseguro.
ese [e.se] v.i. (estar) sucio, sucia (cosa). ej. Oco
bto aja. Yuereacaa. Bote el agua. Est muy
sucia. caus. eore. V. eri, eri ctire.
jare [h.e] E, [h.e] J v.t. aduearse, poseer.
ej. Adi wiire aararja yir, jararja ma.
Ustedes escogen la casa que quieren aduearse.
ej. Adoja aagarcja yig, sitare jaya
m, Lucare ire yiyuju Marcos. Marcos dijo a
Lucas: Posea el sitio ac que le gusta.
caus. jore. V. core, ctire.
jore [h.oo.e] E, [h.o.e] J v.caus. hacer poseer,
hacer heredar, hacer aduear. ej. i jac i
jorere baseri ctig aami ima. l tiene el
poder espiritual que le dio su padre. ej. Adi
sitare m jnerbatiare nare jorcja y,
ire yiyuju gaw, i macre. El blanco dijo a su
hijo: Voy a dar esta tierra a sus descendientes.
V. sore, jare.
j, jo [h.] s.v.m., f. jefe, jefa; dueo, duea.
ej. Ya j aasocac aami Roberto. Roberto
fue nuestro primer jefe. ej. i jo soo mano,
sjaejayuju mu. La oropndola lleg cuando su
duea no estaba. pl. jar. V. jare.
j sore elegir lder, capitn, presidente.
ej. Yare mato rjoa ctiroc aaa m
yir, ire j soujar na. Dicen que lo
eligieron a l como lder/capitn/presidente.
ore [o.e] E, [o.e] J v.t. desear, codiciar (cosa,
persona). ej. Bara orgboab y qune,
mre bajijama. Si yo fuera usted, yo tambin ira
de casa a casa deseando comer. V. aore.
v.caus. quemar. ej. Naju gaterere gate
ocaumo. Ella ha quemado la faria. V. are.
saca budise [sk.budi.se] E, [sk.bu di.se] J
v.i. sudar. ej. Muiju i asiro mani watone
saca budicaj. Cuando andamos en el medio del
sol, sudamos. caus. saca buuse. V. asijuare.
s.v.inan. sudor. ej. Y sudiro y saca
budise eroaja. Mi ropa est mojada con mi
sudor.
saca buuse [sk.buu.se] E, [sk.buu.se] J
v.caus. hacer sudar. ej. Oco quediroto rjoro,
saca buucaj. Uno suda antes del aguacero.
V. asijuare, saca budise.
s.v.inan. sudor.
sare [s.e] E, [s.e] J v.i. tener fro, hacer
fro. ej. Bto yre saaja. Tengo mucho fro.
antn. asise. V. ysse.
sarijata, sarijataro E [s.i.ht ],
sarirca J [s.i.k] s.v.inan. nevera,
refrigeradora o refrigerador. ej. Barere
sarijata jubeaj cucama gawa, Boarobe
yir. Los blancos guardan comida dentro de la
refrigerador para que no se dae. V. rujajata.
sarirca J V. sarijata E.
sase [s.se] E, [s.se] J s.v.inan. (estar) fro,
fra (cosa). ej. sagodacaja. Est muy fro
(cosa). ej. Yre saaja. Tengo fro. antn. asise.
V. ysse.
se [se] inan.s.de masa bagazo, desperdicios.
ej. ne soo bijewease, se aaja ti. Esto es
bagazo de la pupua colada. antn. weta.
sere [se.e] v.t. tejer carrizos, abanicos (por
pasar bejuco o cuerda entre palitos, caas,
etc.). ej. Najutobe jeoriaj maaja yig,
gjiro seg yaja yimi. l dijo: Estoy tejiendo
un soporte para dejar el canasto de casabe puesto
porque no lo tengo. V. cuare, rujaraje, suaare,
seriagase.
seriagase s.v.inan.f.n.esp. trampas para los
peces (tejidas en forma de lminas). ej.
Bujujirine seriagaserori jairo cocama na,
waire maataarar. Ellos tiene muchas lminas
tejidas de pacha para entrampar/atrapar peces.
sing. seriagasero. pl. seriagase,
seriagaserori.
seriaraje [se.i..he] E, [se.i..he] J
s.v.inan. envase hecho de pacha (en forma de
cilndrica y tejido con bejuco). V. rujaraje.
s tabcra
Eduria & Barasana Espaol 319
s [s] E, [s] J inan. 1 alma. ej. Masa na
bajireacoaboarone, na s ctisema catica
aaroja. Aunque la gente se muere, el alma sigue
viviendo para siempre. ej. Bajirocacoarimi i
s cti aasejma tone aacarimi. Aunque l
muri, su alma sigue viviendo en el lugar donde
haba muerto. pl. sri. V. toa s sare.
2 estmago. ej. Bto yre s waja. Tengo
mucho dolor del estmago. pl. no hay plural.
V. gdajoa, gdamisi.
s ctire [s.kti.e] E, [s.kti.e] J (estar)
satisfecho, satisfecha (despus de comer,
persona, animal). ej. Ba gajanocari s cti
qunag aacaja y. Despus de haber
comido, estoy satisfecho. sinn. yajire.
s ejabetire no caerse bien. ej. Y s
ejabec aami. l no me cae bien.
s jeare [s.he .e] E, [s .he.e] J descansar.
ej. s jeato mani maji, yare yimi. l nos
dijo: Descansemos. sinn. s sjare.
s jedire [s.he di.e] E, [s.hedi.e] J
boquear, respirar con dificultad (un enfermo).
ej. Jaariase caroj ti rujajama,
jubjabecne, s jedicare aacaj. Cuando
el machete se hunde en la profundidad, uno
zambulle pero sale boqueando sin alcanzarlo.
V. bogare, gajajuare.
s sjare descansar. sinn. s jeare.
s sInisare
[s.sini.s.e] E, [s.sini.s.e] J suspirar.
ej. Girojre rtoacne, s snisa quno
waare aacaj ti. Al pasar a un lugar peligroso,
uno suspira (sintindose tranquilo
nuevamente/por sentir alivio). V. snire.
s tudire revivir, volver en s (l que pareca
muerto). ej. Bajiyayiac yati? ya
yistiritirijre s tudiejami quna. En el
momento de pensar que l iba a morir,
revivi/volvi en s.
s tamire inhalar y sostener el aire (antes
de zambullirse o cuando no quiere oler algo
feo). ej. jurujagag s tamim y. Antes
de zambullir inhal.
s jeariarm s.v.inan. da de descanso,
domingo.
s tutuag, s tutuago s.v.m., f. ser
masculino, femenino que resiste (la muerte,
una enfermedad). ej. Querea, s tutuag
aari, ire jaasajama, rijabeticami. Cuando
trata de matar un perezoso, l resiste mucho al
morir. ej. Yre bajijama, rijarocacoaroti
aaruyuboab. s tutuag aari, catiami
ima. Si a m hubiera atacado esta enfermedad,
hubiera muerto. Pero l la resisti y ya est
recuperando. V. toatmare.
su [s] an. tatacoa, culebra de dos cabezas
(especie de lagarto que no tiene patas y
generalmente se encuentra en el suelo).
Amphisbaena alba. ej. Mas i bajirocaroto
rjoro yoqueg ruyuyuju yicama, sre. La
gente dice que cuando se aparece la tatacoa,
indica que alguien va a morir de una enfermedad.

sa
corazn
sa [s.] E, [s.] J inan. corazn. ej. Mani
ruj jedirojre r carica aaja mani sa.
Nuestro corazn es lo que enva/circula sangre a
todo nuestro cuerpo. pl. s, sari. V. wrese.
scare [s.ko.e] E, [s.ko .e] J v.i. respirar.
ej. Y scaro cro yre sarergaja. Cada
vez que yo respiro, tengo dolor agudo.
inan.f.n.esp. respiracin. ej. sca masia
mano aacaj oco watoaj. La respiracin
humana no sirve dentro del agua.
scarijoa [s.ko.i.ho ] E, [s.ko.i.ho] J
inan.f.n.esp. pulmones. ej. Y scarijoa
waja. Me duelen los pulmones.
sing. scariajoa. pl. scariajoa,
scariajoari. sinn. emeriti bc.

tabcra
lago
tabcra [t.bk.] inan. laguna, lago.
ej. tabcra aacaj, jairita wai jediro na
aarita: Wnia, roea, ua, gjer jjar. Hay
una laguna muy grande donde hay toda especie
de peces como: Mojarras, tariras, chbanos y
otros. ej. Puerto Lleras tj tabcra aacaj
tara yeriya
320 Eduria & Barasana Espaol
ti. Hay un lago cerca de Puerto Lleras. V. moa
riaga, rujara, rujatara.
tara [t.] inan., cl.irreg. remanso, cancha del
ro (parte ancha del ro). ej. tarari maniyane
aayujab, riaga. El cao no tiene remansos. Es
muy correntoso. V. rujara, rujatara, tabcra.

ye
aceite de cocina
ye [de] inan.s.de masa 1 grasa (vegetal),
aceite de cocina. ej. Mani ye gate cuboasere
bajeocauma. Ellos comieron toda la comida
frita que dejamos aqu.
2 manteca (grasa de seres vivos). ej. Waibc,
bto ye jaig aaumi. El animal fue llena de
manteca.
3 grasa lubricante. ej. Sudi tiariaro
gniribedore, Qunaro gniato yig, i tuuse
aaroja ye. Hay grasa que uno echa en los
engranajes de una mquina de coser para que
ruede bien.

ye
grasa, manteca
4 gasolina, combustible. ej. Motor rca
waboroti ye maaja. No hay combustible.
inan.f.n.esp. caimarones, uvas amaznicas.
Pourouma cecnapiaefolia. ej. Jairo ye im,
wesejre. Weje maroti aaboab. En la chagra
hay muchas uvas maduras. Si yo hubiera llevado
una canasta, las hubiera trado. sing. yea.
pl. ye, yeari. V. yeb, yeto.
ye jaig, ye jaigo s.v.m., f. (ser/estar)
mantecoso, mantecosa (seres vivos).
ej. Waibcr, ye jair aacama. Los animales
son mantecosos. pl. ye jair. V. bc, jaig,
jairija, cre.
ye sjari oca s.v.inan. mordedura de culebra,
accidente ofdico. ej. Cmu, wnog, ye
sjari oca aaraja yimi. El chamn descubri
(por medio de facultades mentales) que iba a
suceder una mordedura de culebra/un accidente
ofidio.
ye sose s.v.inan. comida prohibida. ej. ye
sose aauju tima. Stirioroticari, barsa.
Esta comida es prohibida. Antes de comerla
vamos a mandar soplar al pay. ej. Waibc rii
sesobureore babeja. ye sose aauju. No
come la carne media ahumada. Es comida
prohibida.

ye wejeri
palo bifurcado para bajar uvas
ye wejeri s.v.inan. palo bifurcado (para
bajar uvas). pl. ye wejeria yucri. V. re gujia.

yeb
caimarn, uvo, rbol de uvas amaznicas
yeb [de.b] inan. uvo (reg.), caimarn, rbol
de uvas amaznicas. Pourouma cecnapiaefolia.
pl. yebri. V. rujab.
yegodoa [de.o do.] E, [de.o do.] J inan.
botella que contena aceite. V. rujaa, rujagodo.
yeriya inan. cao, afluente del ro Pir-Paran
(arriba de Sonaa). V. apn. mapa

3.

yeto
racimo de caimarn, uvas amaznicas
yeto magasero
Eduria & Barasana Espaol 321
yeto [de.too] inan. racimo de caimarn, uvas amaznicas. V. rujato.
U -
cabeto [k.be.to] E, [k.be.to] J s.v.inan.
(ser/estar) poco hondo, poco profundo (agua).
V. caro.
caro [k.o] E, [k .o] J s.v.inan. (ser/estar)
profundo, hondo (agua). ej. carojre
baajerabeaja. Jnore bto giaja y. Tengo
miedo de los gos. Por lo tanto no quiero nadar
en lo hondo. V. cabeto.
ja [h], j [h] interj. s. ej. ja. Es
correcto. / S, seor.
j [h ] interj. tenga!, cjalo! (comida, bebida,
libro, etc.). sinn. ma, mee, m.
jbusuose [h.busu.o.se] v.i. iluminar. ej. Tone
jbusuoca aaja, na yaa wii qune.
Cnimenama. Todava se ilumina la casa de
ellos. No se han acostado.
jmose [h.m.o.se] E, [h.m.o.se] J
s.v.inan.s.de masa llamas y humo. ej. Wese
jmosere aboati m qune. Mire las llamas
de la chagra.
jri [h.i] s.v.inan.f.n.esp. casabe tostado para
hacer chicha (no se pasa al colador). ej. jri
jocama na, idire qunor. Ellas tuestan casabe
para hacer chicha. pl. jri, jrirori, jritori
YM. sing. jriro, jrito YM. un pedazo, una
torta de casabe de tipo jri.
jse [h.se] v.i. arder, encenderse, quemarse
(llamas). ej. Bto jaja! Wegarocaa!
Est quemando mucho! / (La candela) est
ardiendo mucho! Reduzca el fuego (por sacar
lea del fogn). V. soere, ase.
maricaji YM V. marecaji E, J.

m
hombre
m [m] m. hombre, varn, macho (ser de sexo
masculino). ej. ma, cojomocrc ejama.
Cinco hombres llegaron. ej. m aami yai. El
perro es macho. pl. ma hombres. V. mas,
rmio, ma da.
ma [m ] m. da. ej. ie moabecne, wiire
mani aarm ctijama, quejeari aare
aacaj, mare. Si nos quedamos en la casa sin
hacer nada, el da parece muy largo. pl. mari
das. sinn. rujarm. antn. ami. V. ma
hombres: m.

maag muiju E, 3, maag mujiju YM
sol
maag muiju E, J [m...mu i hu],
maag mujiju YM m. sol. ej. Muiju
maag aami macarcrore busubatoog. El
sol es lo que alumbra a la tierra. pl. no hay
plural. V. busug, muiju.
Umaberoagodo [m.beo..odo] E,
[m.beo..o do] J inan. sitio sagrado del
origen de los eduria. ej. Ya masa yujiriwii
aaja maberoagodo. El sitio sagrado del
origen de nuestra gente es Hmuberougodo.
V. masa yujiriwii.
mabeti [m.be.ti] E, [m.be.ti] J v.i.
(ser/estar) bajo, baja (rbol, palma). ej. Rujiojo
aacaj mabetioaca. Bananos enanos tienen
una mata bajita. antn. mase.
ma cne [m .kne] E, [m.k ne] J
inan.f.n.esp. caimos silvestres (amarillos y
comestibles). Chrysophillum Caimito L. spp.
ej. Macarocajre aacaj ma cne, bare
qunase. Los caimos silvestres son buenos para
comer. sing. ma cnea. pl. ma cne, ma
caneari. V. ma cne.
ma cne [m.kne. ] E, [m.kne.] J inan.
especie de caimo silvestre (que produce fruta
comestible). Chrysophillum Caimito L. spp.
ej. ma cnere quajama, bto bticaj. El
rbol caimo es muy duro para tumbar/es madera
brava. pl. ma cneri, ma cne yucri.
V. cne.
magasero [m.se.o] E, [m.se.o] J
inan. cielo. ej. Cmare qunaro ruyuaja
magasero. En el verano se ve bien el cielo.
mare ne mini
322 Eduria & Barasana Espaol
pl. no hay plural.
mare [m.e] E, [m .e] J v.i. (ser/estar)
alto, alta (persona). ej. Catalina wecaja
maamo. Ella es ms alta que Catalina.
ej. mag aamo. Ella es alta.
antn. yeegaca.
marecaji E, J [mek hi], maricaji YM
s.v.inan. medioda. ej. marecaji aarone
moatjargama na. Ellos siempre dejan de
trabajar al medioda. sinn. jasaribota.
maricoriatuti [m .i.koo.i..tuti] E,
[m.i.koo.i..tuti] J s.v.inan. calendario (con
pginas en forma de un libro).
V. maricoriajuro.
maricorijuro [m .i.koo.i.huu.o] E,
[m .i.koo.i.hu u.o] J s.v.inan. calendario de
una pgina o hoja. ej. maricorijurorire
sicudiami. l anda repartiendo calendarios.
V. rujajuro, maricoriatuti.
mase [m.se] E, [m .se] J v.i. (ser/estar)
alto, alta (rbol, edificio, cerro). ej. Y yaa
wii majariabuuro, bto maja. La subida que
existe en el camino a mi casa es muy alta. (nota:
Es difcil de subir.) antn. mabeti. V. yeese.
mario palma alta.
maribota poste alto.
maribua loma alta.
maribuuro loma alta. ej. Weni, Paula, soo
rare qune maribuuro joej nare mato
waacami Alejandro. Alejandro se subi hasta la
cima de a una loma alta, dirigiendo a Weni,
Paura, y sus hijos.
mariwii edificio alto.
matuti [m.tuti] s.v.inan. ltimo nivel de la
atmsfera terrestre (uso: lengua tradicional,
indgena). ej. matutijre mja ato mani
yiyuju, i bujire, Wecomi. Wecom dijo al
yerno: Vamos a mirar al ltimo nivel de la
atmsfera terrestre. pl. no hay plural.
V. rujatuti.
ne [ne] inan.f.n.esp. chontaduros, pupuas
(bras. frutos comestibles de la palma de
chontaduro). Bactris gasipaes, Guilielma
gasipaes, Gulielma Chontaduro T. ej. ne
juarar, wejecama. Ellos bajaron racimos de
chontaduro para llevar. sing. nea. pl. ne,
neari. V. nea pjaro piranga bermeja,
neo, neto.
ne gatere s.v.inan. chontaduro rallado y
tostado. V. naju gatere.
ne goo inan.f.n.esp. flores de la palma de
chontaduro. sing. ne gooro. pl. ne goo, ne
goorori.

ne goo
flores de la palma de chontaduro
ne oco inan.s.de masa chicha de chontaduro.

nea
piranga bermeja
nea [ne ] inan. pjaro piranga bermeja.
Piranga flava. ej. ne ti sartu waatore
bajirone sa waacami nea qune. El pjaro
piranga bermeja cambia el color de plumas de
verde a rojo al mismo tiempo de que madura la
fruta chontaduro. pl. nea. V. nea un
chontaduro.

ne mini
azulejo
ne mini [ne.mini] E, [ne.mini] J an. pjaro
azulejo. Thraupis spp. ej. Ojotojre ra ctimi
ne mini. Un azulejo tiene nido en medio del
racimo de pltano.
neo wagnibiare
Eduria & Barasana Espaol 323

neo
palma de chontaduro, pupua
neo [ne.o] inan. palma de chontaduro,
pupua (bras.). Bactris gasipaes, Guilielma spp.
V. ne, rujao.


neraje
cilindro tejido para guardar pupua
neto [ne.too ] inan. racimo de chontaduro,
pupua de chontaduro.

neto
racimo de chontaduro, pupua
nise [ni.se] E, [ni.se] J v.i. dar mal olor, oler
muy mal. ej. nisere ba wariqunacama yuca.
A los buitres les gusta comer carne podrida que
huele mal. V. stise, wnire.
j V. ja.
W - w
wabatere [w.bte.e] E, [w.bte.e] J v.i. ir,
salir (en varias direcciones), dispersarse,
separarse (para evitar algo como un trabajo o
una reunin, personas). ej. Busy rjararja
mani co yirimas i yiro ajiboarine,
wabatejedicoasuma masa. Aunque ellos eran
invitados por el mdico a una reunin, salieron a
todas partes. V. batere, batoore, sibatoore,
tudibatere, ware.
wacnamuure [w.k nmu u.e] E,
[w.kn mu u.e] J v.t. encontrar (al otro
compaero en el camino). ej. Soje budiacne,
soore wacnamuum y. Al salir de la casa,
me encontr con ella. V. cnamuare, ware.
wacoare [w.ko.e ] v.i. ir, salir. ej. Sgne
wacoare aacaj, sojre wac qune.
Aunque sea lejos, a uno le toca salir solo.
V. ware.
wacudire [w.kudi.e] v.i. pasear. ej. na ra
rca wacudir wasuma. Obviamente ellos
salieron a pasear con sus hijos. V. ware.


wacudire
pasear
wacore [w.ko.e] E, [w.k o.e] J v.t. rozar.
ej. Macaroca wac, utiare, amre waco
toaecore aacaj. Si uno sale al monte, de pronto
sin darse cuenta roza a un avispero o una oruga y
recibe la picadura/es vctima de una picadura.
V. ware.
wagnibiare [w.ni.bi.e] E,
[w.ni.bi .e] J v.t. cercar, circundar, rodear.
wajedire warocawaare
324 Eduria & Barasana Espaol
ej. Wagnibiare aacaj jjar gjabocre
earar, marudiromi yir. Muchas
personas rodean a un gallo para agarrarlo antes
de que se esconda. V. ware.
wajedire [w.he di.e] E, [w.hedi.e] J v.i. ir
todos. ej. Idire idiroana wajedicoamasim.
Ayer todos nosotros fuimos a la danza.
ej. Wajedibesujar. No todos se fueron.
V. ware.
waajeore [w.he.o.e] E, [w .he.o.e] J v.t.
servir sopa o lquido. ej. Cumare sotbajane
waajeori, nare sia. Bato. Sirva la muica a
ellos. Vamos a comer. ej. Yucbsa mani
barotire waajeocuboati m? Ha guardado
usted una parte de la comida servida para que la
comamos ms tarde? V. waare.
waamaa [w .m] E, [w .m] J inan. vena,
arteria. ej. Mani ruj waamaa ti tadijama, jairo
riicaj. Si nos cortamos las arterias, botamos
mucha sangre.
warasare E [w.s.e], waruyure J v.i. ir
y estar escuchado en el proceso. ej. Nojare
warasari yesea? Escuch hacia dnde se
fueron los cafuches? V. rasare.
waare [w.e] E, [w.e ] J v.t. sacar (agua) con
un recipiente (y cargar, traer). V. oco waare,
waajeore, yoojuawaare.

Wese wana yama.
Estn yendo a la chagra.
ware [w.e] v.i. 1 ir, andar, salir. ej. Wac
yaja y. Me voy. (Hasta luego. / Hasta la vista,
etc.).
2 venir (uso: solamente tiene este sentido en
combinacin con los sufijos -y y adi y otros
sufijos decticos que indican movimiento hacia
ac). ej. Way! Venga! V. wadire.
3 caminar. ej. Wacj aati m mac?
Est caminando su nio? V. wabatere,
wacnamuure, wacoare, wacudire,
wacore, wagnibiare, wartobuure,
warocajuure, warocawaare, warocaroare,
waweore, wayojare.
s.v.inan. va. ej. Dimaare waroti aati?
Cul trocha debo ir?
ware gotire despedirse. ej. Mani aariarojre
tdiac, ware goti yicoare aacaj. Antes de
regresar a nuestro lugar, nos despedimos de
nuestros compaeros.
ware [w.e] E, [w.e ] J v.t. rajar, partir,
cortar (pia, palma pacha, etc.). ej. Besuare
ware aacaj, rii juarear. Uno raja la palma
pacha para sacar la carne/pulpa. V. cniwaare,
jaawaare, jarocawaare, rocawaare, sna
jaawaare, wawitaare.
v.i.dep. henderse, partirse (uso: despus de
otros verbos). pl. wejese. V. wadise.
wartobuure [w.eto.buu.e] E,
[w.eto.bu u.e] J v.i. ir por o a travs, pasar,
cruzar por, a o al travs de. ej. Qunase jojia
aacaj i yijare, mano wartobuucaboab
y. Bjabej. l me dijo que haba ucuqu por
all. Pero yo me pas por all sin encontrarlo.
V. ware.
wariamaa [w.i..m] E, [w.i..m] J
s.v.inan. camino, trocha, senda. ej. Cnaj
waibcr na wariamaare am y.
Encontr una trocha por donde haban pasado
animales.
ej. Maawisiacari, na jaasure waariamaare
rtobudi ejab y. Me extravi hasta encontrar
la senda que abrieron, y me regres. V. maa,
marica watimaa, ware, wariaro.
wariaro [w.i..o] E, [w.i..o] J s.v.inan.
modo de pasar, viajar. ej. Wariaro qunabej
riaga. Bto jmori jaib. El cao est muy
tapado de palizadas. No se puede viajar.
pl. ware. V. ware, wariamaa.
wari seyomi J [w.i.sedo.mi], waruyumi
E v.i. parecer que l se fue. ej. Pasu, Eneto,
Sabino, tocrcne wai cmotaar wari
seyoyuma na. Me parece que Pacho, Ernesto y
Sabino se fueron a poner una trampa de pesca.
V. ruyure.
warocaroare [w.ok.o.e] E,
[w.ok.o.e] J v.i.sing. irse y entrar,
meterse al agua (sin correr ni brincar para
baarse, una persona, animal). ej. cabeaja.
Warocaroacoasa m. No est hondo. ntrese
al agua. V. jatirocaroare, rocare, rocaroare,
ware.
warocawaare [w.o k.w.e] E,
[w.ok.w.e] J v.t.sing. estrellarse,
chocarse, golpear (su cuerpo con otro o una
cosa). ej. Maa weca uutotaarigmu, To
aaroja yiri meene, warocawaacam y.
Sin darme cuenta del palo atravesado en el
camino, me estrell contra l. V. jatirocawaare,
rocare, tajaare, ware.
warujeore wacasa
Eduria & Barasana Espaol 325
warujeore [w.u he.o.e] E, [w.uhe.o.e] J
v.i. lograr salir. ej. amicaj, Wanasa
yimasiboar, yucj warujeoaja ya.
Planeamos viajar ayer, pero fue imposible. Sin
embargo logramos salir hoy. V. ware.
waruyumi E [w.udu.mi], wari seyomi J
v.i. parecer que l se fue. ej. Y bedi rca
waruyumi m ra jacma. Me parece que su
marido se fue con mi hermano menor. V. ruyure.
waruyure J V. warasare E.
wasjare [w.sh.e] v.i. embarcar, abordar
(canoa, avin). ej. Wricaj na
wasjajedirijne, Snaaj wadiriar,
ejaboacaj ya. Yare sabeticama. Cuando los
pasajeros ya estaban abordando el avin, nosotros
llegamos de Sonunu para salir con ellos pero no
fue posible.
waweore [w.we.o.e] E, [w.we.o.e] J v.t.
dejar, abandonar. ej. Gajeroj moagac, i
yaarre waweocoasuju. Dicen que l dej su
familia para trabajar en otra parte. V. ware.
wayojare [w.doh.e] v.i. acostarse en
hamaca, entrar hamaca. ej. Wayojaya m!
Acustese en la hamaca! ej. To yijeo,
wayojacoasuju i, cnig. Termin de hacerlo y
entr en su hamaca para dormir. V. miyoore,
cjire, ware.
wabea [wbe ] an.s.plural barasanas wabea
(grupo tnico entre los barasanas). ej. Jner
cti jnaana aama wabea. Wubeu es un grupo
tnico entre los barasanas. sing. wabeag,
wabeago. sinn. daria. V. jner.
wabu [w bu ] an. especie de araa (grande y de
color moreno, vive en el techo y come
cucarachas, no pica a la gente). Heteropoda
venatoria. ej. Wiijre aacami wabu, gaseroare
baaag. La especie de araa wubu vive en la
casa y come cucarachas. V. bj.


wabu
especie de araa
wab [w.b] E, [w.b] J inan.f.n.esp. bamb.
ej. Sita jearobe yir, wabri otecama. Ellos
sembraron bamb para evitar erosin. sing. wab.
pl. wab, wabri.

waca
dardo
waca [wk] E, [wk] J inan., cl.irreg. dardo.
ej. Waca bjooca yig, judicoaj y. Cuando
yo estaba afilando los dardos me clav en la
mano. ej. Gjabocre wacane jutijuuyuma. Le
clavaron al pollito con un dardo. V. cmewaca,
jota, rujawaca.
Waca bota [wk.bot] E, [wk.bo t] J inan.
cerro ubicado en la cabecera del cao llamado
Rya. ej. Waca bota aauju ti, gta,
Warimi i waca jeariaro. El cerro Wucu botu es
donde Wurm sac los dardos. V. gta.
wacaju [w khu] E, [wkhuu] J an. especie de
culebra (venenosa). ej. Wacaju na yigma,
Sorimas aag bajiyuju yicama na. La
gente dice que la especie de culebra wucuju es un
personaje que puede traspasar de su mundo al
nuestro.

wacarica jmo
armadillo, cachicamo
wacarica jmo [wkik.hmo] E,
[wkik.hmo] J an. armadillo, cachicamo
(especie de armadillo grande y comestible).
Dasypus kappleri. ej. Jjar ra ctiyuju
wacarica jmo. To bajiboarine jjar
aaruyur mee aama. Dicen que el cachicamo
tiene muchas cras pero no se encuentran tantas.
V. jmo.
wacasa E [wk.s], wacatori J inan. carcaj
(para dardos). ej. Wacasari qunocama,
gjerre sirar. Ellos hicieron muchas carcajes
para dardos porque queran venderlas. / Hicieron
muchos carcajes para vender. V. buju.

wacasam waguejioriar
326 Eduria & Barasana Espaol

wacasa E, wacatori 3
carcaj para dardos
wacasam [wkse.m ] E, [wkse.m] J an.
especie de insecto acutico (semejante a la
cucaracha pero puede ir debajo del agua).
ej. Oco watoajre rujayeero wacudicami
wacasam. El insecto acutico wucusum se
va debajo del agua utilizando sus patas como
remos. pl. wacasa.

wacasam
especie de insecto acutico
wacatori J [wk.toi], wacasa E inan. carcaj
(para dardos). V. buju.
Waca inan. cerro mitolgico.
wacb [wk.b] inan. yarumo (reg. especie de
arbusto, maleza que se encuentra
generalmente en la chagra). Cecropia spp.
ej. Wese na soero beerore bto judi ruyuacaj
wacbri. Los arbustos de yarumo brotan
despus de que la gente quema la chagra.
V. teab, rujab.
wadeaga [wde.] E, [wde .] J inan. fruta
que se encuentra en la mitad de ramas
bifurcadas (comienza a madurar antes de las
dems del grupo en que se encuentra).
ej. Wadeagari sasosere juajeocauma. Ellos
sacaron los frutos maduros (que estaban en la
mitad de las ramas bifurcadas). ej. Wadeaye
ricaare juare aacaj, quna gaje joorar. Se
saca el fruto de aj que est en la mitad de las
ramas bifurcadas para hacer semillero.
sing. wadeaga. pl. wadeaye, wadeagari.
waderecoa [wdeeko] an. guacharaca,
chachalaca variable. Ortalis motmot columbiana.
ej. Busurijre, riorijre qune agcami
waderecoa. A veces la chachalaca canta en la
maana y en el atardecer. pl. waderecoa.

waderecoa
guacharaca, chachalaca variable
wadire [wdi.e] v.i.irreg. venir. ej. a, masa
wadiama. Viene gente. (lit. Aqullos, la gente
viene.) V. ware, wadisore.
wadise [wdi.se] E, [wdi.se] J v.i.sing. rajarse,
henderse (en una parte, olla, canoa, coco,
huevo). ej. Idia gjaboc riari wadise bjab
y. Yo encontr tres huevos rajados.
pl. wejese. V. enise, eniwadise, ware.
wadisore [wdi.so.e] v.i. llegar, venir por
primera vez. ej. Ticmane wadisomasicami
pai. Fue el ao cuando lleg el padre por la
primera vez. V. wadire.

wado
puerco espn
wado [wdo] an. puerco espn. Coendu
prehensilis. ej. irema yirojama, jota wg
aauju yicama, wadore. La gente dice: Si
molestamos al puerco espn, l hace erizar sus
espinas.
ej. Adore wasumi wado. Teose stiaja. Parece
que un puerco espn pas por ac. Huele feo.
wadoa [wdo] an.s.plural chisas o chizas,
mojojoyes (especie de larva amarilla y blanca,
comestible). ej. omo rjoare oob,
Wadoa, juajaro yig. Ahuequ la palma de
patab para que entren mojojoyes. sing.
wadoam. V. jcoroa, ommcam.
wadoa bc an. especie de escarabajo
(produce la larva comestible mojojoy).
pl. wadoa bcr.
waguejioriar [we.hio.i..] E,
wai wai
Eduria & Barasana Espaol 327
[w e.hio.i..] J inan. olla grande (que se
utiliza para hervir y cocinar). ej. Waguejioriar
jmro aam idire. La olla grande est llena de
chicha.

wai
pescado
wai [wi] an.s.plural pez, peces, pescados.
ej. Waire moa tuaama, Jogaroma yir. Ellos
salan los pescados para que no se pudran. ej. wai
mojogaca wai mtar. pez pequeo peces
pequeos. ej. wai jaig wai jacar. pez grande
peces grandes. sing. wai. V. apn. dibujo del
pez.
wai juaare barbasquear (reg. colocar barbasco
en el agua para envenenar los peces). V. rma
jeore.
wai Ina tnise hacer piracema (bras.), poner
huevos, desovar, frezar (en cualquier lugar y
dejarlos, hecho por el pez). ej. na riare
tnirea, wacoama wai. Los peces ponen sus
huevos y se van. ej. Abril muiju aaro wai
aajediro tniujar. na tnijama, rijacoanare
bajiroj bajiyujar, wayariaro qunaro. La
gente dice que todos los peces desovan en el mes
de abril. Cuando lo hacen, no huyen. Y entonces
son fciles para entrampar con redes. V. ria
cure.
wai yoore pescar (de la orilla del ro).
ej. Busy wai yoog wacsa. Maana me ir
a pescar de la orilla del ro. V. siayoore, wai
juaare, wai wjere, wayare.
wai bujua [wi.bu hu.] E, [wi.buhu.] J inan.
vejiga natatoria del pez. ej. Wai buju jayarone,
yimajami Jos. Jairo wai saruyuyumi.
Obviamente Jos ha destripado muchos peces. Su
puerto est lleno de vejigas natatorias. pl. wai
buju, wai bujuari.
wai gmariasne [wi.u m.i..sne] E,
[wi.um.i..sne] J s.v.inan. envuelto de
hojas (para cargar pescados). ej. Wai
gmariasnere yre simi. l me dio pescados en
un envuelto de hojas.
wai maataare E [wi.m.t.e], wai
cmotaare J [wi.k mo.t.e] v.t. represar un
ro y poner trampa de pescado.
s.v.infan. trampa para los peces (en forma de
cerca a travs de un cao o ro para detener
pescados). sinn. wai taare, wai taariaro.

wai sareriaro
arpn, sagaya para matar peces
wai sareriaro s.v.inan. arpn, sagaya (reg. para
matar peces). ej. Wai sareriaro rujasniro
aaja. Es el arpn que termina en tres puntas.
V. rocajuure, sarere.

wai sareria yucuri
arpones para matar peces
wai sareri s.v.inan. arpn, sagaya (reg. para
matar peces). pl. wai sareria yucri, wai
sareriarori. V. rocajuure, sarere.
wai sesore s.v.inan. pescado muqueado.

wai sesoria casabo
yerado para muquear pescado
wai sesoria casabo s.v.inan. yerado o yerao
(bras. estructura de palitos atados y colgados
para muquear pescado). ej. Wai sesoria casabo
qunor yicama na, jairi casabo. Ellos
estuvieron construyendo un yerado grande para
muquear pescado. V. rujacasabo, waibc
sesoria casabo.
wai sot inan. olla de pescado.
wai taare [wi.t .e] E, [wi.t.e] J s.v.inan.
trampa para los peces (en forma de cerca de
travs de un cao o ro para detener pescados).
sinn. wai cmotaare, wai maataare. V. wai
taariaro.
waibo waicaje
328 Eduria & Barasana Espaol
wai taariaro [wi.t.i..o] E,
[wi.t.i..o] J s.v.inan. trampa para los
peces (en forma de cerca a travs de un cao o
ro para detener pescados). sinn. wai
cmotaare, wai maataare, wai taare.
wai tna s.v.inan. peces sacados durante su
desove. ej. Wai tnare jairo bjayumi. l
consigui muchos peces que estaban desovando.
wai tnirirodo inan. tiempo cuando los peces
hacen piracema o piracemo (bras.).
wai tara inan. charca, pozo para peces. ej.
Wai tara coar yama. Estn excavando una
charca/un pozo para peces. V. rujatara, tara.
wai wayari s.v.inan. red para pescar. pl. wai
wayaria yuc, wai wayaria yucri. sinn. baji.
V. baji, wayare.

wai wejeria
anzuelo
wai wejere [wi.wehe.e] s.v.inan.f.n.esp.
anzuelos. ej. Wai wejere botisema
qunabetibsaja ti. Los anzuelos plateados no
son tan buenos (como los otros). sing. wai
wejeria. pl. wai wejere, wai wejeriari.
wai wejere [wi.wehe.e] E, [wi.wehe.e] J
v.t.incor. pescar (con una vara). ej. Wai wejeg
waboacaj y. Cmua manicaj ti. Yo iba a
pescar pero no haba canoa. V. ruuwejere,
siayoore, wai juaare, wai yoore, wayare.
wai wejere rore s.v.inan.f.n.esp. empates de
alambre (reg. para anzuelos). ej. Wai wejere
rore yre sia. Roea siayoogac yaja. Dme
anzuelos empatados con un lder de alambre. Me
voy a pescar tarira. sing. wai wejeria roria. pl.
wai wejere rore, wai wejere roriari.

wai wejeria roria
empate de alambre (para anzuelos)
wai wejeri s.v.inan. caa de pescar.
ej. Cmuajne saca majab, y wai
wejerire. Yo deje mi caa de pescar en la canoa
y sub. pl. wai wejeria yuc, wai wejeriri.
waibo [wi.bo ] inan. bojote de peces (peces
engarzados por una cuerda). sinn. waito.
wai bujuo [wi.buhu.o ] E, [wi.buhu.o] J
inan. especie de caa (maleza que se encuentra
en la orilla de ros). ej. Wai bujuore ajejama,
bto wquiuju. Si uno juega con la maleza wu
bujuno, a uno le rasca mucho. V. bujuo.
waibc [wi.bk ] an. animal (comestible, no
incluye los insectos). ej. Waibc
samasiboab. Bariaro qunabecne
aacami. Yo mat un animal pero la carne no
tena buen sabor. pl. waibcr. V. barii.
waibc rIa Ina rujeasjarijoa tero de
animal (para los animales que tiene ms que
un hijo en un parto). sinn. gdajoa. V. sca i
rujeasjarija.
waibc soere chamuscar (pelos, plumas).
sinn. soere.
waibc rii [wi.bk.ii] inan.s.de masa carne
de animal. ej. Waibc rii bto i sesore aari,
bto btiaja. La carne est dura porque l la
muque demasiado.
waibc r [wi.bk.ii] inan. sangre de
animal.

waibc rocariajuria
tronco ahuecado para machacar comida
waibc rocariajuria s.v.inan. tronco
ahuecado para machacar (carne, hormigas,
pepas; tiene una asa). ej. Rotone qunocama
na, waibc rocariajuriare. Ellos hacen un
tronco ahuecado del rbol mirapiranga para
machacar comida. pl. waibc rocariajuriri.
waibc sesoria casabo s.v.inan. yerado o
yerao (bras. estructura de palitos atados y
colgados para muquear carne). ej. Bujujirine
seria casabo, wai, waibc sesoria casabo
aaja. Hay un yerado tejido de pacha para
muquear carne o pescado. V. rujacasabo, wai
sesoria casabo.
waicaje E [wi.k he], aquerijo J inan.f.n.esp.
chaquiras. ej. Yucrirema waicaje qunobeama
na ya. Hoy en da no hacen chaquiras.
pl. waicaje, waicajeari. sing. waicajea. una
cuenta de chaquira. V. bsare.

wai cne wai misicaje
Eduria & Barasana Espaol 329

waicaje E, aquerijo 3
chaquiras
wai cne [wi.kne] E, [wi.k ne ] J inan.f.n.esp.
caimos wai cne. Chrysophillum Caimito L. spp.
sing. wai cnea. pl. wai cne, wai cnea, wai
cneari. V. wai cne.
wai cne [wi.k ne .] E, [wi.k ne.] J inan.
especie de caimo. pl. wai cneri. V. cne,
wai cne.
waicati [wikoti] an. jacamar negro. Galbula
spp. ej. Waicati aacami, mimire bajigne,
gua yoag. Becoacare bacami. Bto
abatoocami. El jacamar negro es parecido al
colibr. Tiene el pico largo. Come mosquitos. No
descansa de mover la cabeza.

waicati
jacamar negro
wai csiro [wi.kosio ] inan. especie de pez
(parecido a la cucha). ej. Yacare bajig
aauju wai csiro wme ctig. Cmuri
ctojre aauju. El pez wu csro es parecido
a la cucha y se encuentra en el ro Caquet.
wai gaa [wi.] an. guila barrada (de color
caf oscuro encima, come pescado). Buteo
nitidus. ej. Wai gaa aacami riaga tjre.
Moirigogoane aacami, bto mogase bjag.
i cnijama, yuc joej cnicami. Bajicari,
bto wai catirre bacami. El guila barrada
vive cerca de ros. Tiene manchas de color caf y
garras muy puntiagudas. Duerme en las cimas de
rboles. Come muchos pescados. pl. wai gaa.
V. gaa.
wai ga [wi.o ] inan.pl. pepas del rbol wai
g (especie pequea, roja y negra, sirve para
alimentar a peces y pjaros, encontrada cerca
de los ros). sing. wai ga.
wai g [wi.o.] inan. especie de rbol (que
produce fruta negra que alimenta a peces y
pjaros). ej. Wai g ricaare bacama minia, to
yicari wai qune. Los pjaros y los peces se
alimentan de las pepas del rbol wu g. pl. wai
ga yucri.
wai gda yooro [wi.d.dooo] E,
[wi. d dooo] J an. especie de mirla o mirlo
(imita bien a otros pjaros; el macho es negro,
la hembra es de color gris).
waijatirica [wi.hti.ik ] E, [wi.hti.ik] J
inan.f.n.esp. frutos del rbol waijatirica
(alimentan a los peces). sing. waijatirica.
pl. waijatiricari, waijatirica. sinn. jatirica,
waijatirica ricaa. V. waijatirica.
waijatirica, waijatiric [wi.hti.ik.] E,
[wi.hti.ik.] J inan. especie de rbol (que se
encuentra por los ros y que produce fruto que
alimenta a todas las clases de peces).
ej. Waijatirica ricaa bcacari, eni wjasere
bacama wai. Cuando maduran las pepas del
rbol wujutrcu, se revientan y caen al ro. Y
entonces, los peces las comen. pl. waijatiricari.
V. jatirica, waijatirica ricaa.
waijatirica ricaa inan.f.n.esp. frutos del rbol
waijatirica (alimentan a los peces).
sinn. jatirica, waijatirica.
waijuria [wi.hui ] inan. pedazo de un
pescado. ej. M waijuriare barudicajami
yai! El perro lleva el pedazo de pescado de
usted/tu pedazo de pescado! V. rujajuria.
wai macana [wi.mk n] an.s.plural
piratapuyos (grupo indgena). sing. wai
macanag, wai macanag.
wai masa [wi.ms. ] an.s.plural waimaja
(grupo indgena). sing. wai mas, wai maso.
wai misi [wi.misi] inan.f.n.esp. bejucos wai
misi (especie utilizada en el tejido de
abanico-volteadores). ej. Wai misi, tire
juacama, wnirori serar. Misi aamasuse
mee aacaj, wii siajama bajibetiaca abaseaca.
Llevan el bejuco wu ms para tejer volteadores.
No es un bejuco real porque es blando. sing. wai
misimaa. pl. wai misi, wai misimaari.
V. siariamaa, sca, wai misicaje, wai taare, wai
taariaro.
wai misicaje [wi.misi.khe ] inan. retoo, mata
del bejuco wai misi (especie utilizada para
tejer volteadores). ej. Yuc gdarecone
wai misi toa wai uria
330 Eduria & Barasana Espaol
tuyacaj wai misicaje. Toj
aareayoorujiadicaj ti misimaari. El retoo del
bejuco wu mscuje se pega en la mitad de un
tronco y de all baja. V. wai misi.
wai misi toa [wi.misi.to ] E, [wi.misi.to] J
inan.f.n.esp. frutas ivapichunas wai misi toa
(ger. comestibles). sing. wai misi toa. pl. wai
misi toa, wai misi toari. V. to.
wai om [wi.om ] inan.f.n.esp. 1 frutas de la
palma de ibacaba (bras.). sing. wai oma.
pl. wai om, wai omari. V. om sia.
2 palmas de ibacaba. ej. Tata mijio cro
aario aacari, jairiyasiro ricaa ctiyuju wai
om na yisema. La especie de palma de
ibacaba wu nom es semejante a la palma de
vasai pero tiene el racimo ms grande. sing. wai
omo. pl. wai om, wai omori.
sinn. wai omo.
wai omo [wi.om.o] inan. palma de
ibacaba (bras. que se encuentran por los ros
Vaups y Apaporis, produce fruta comestible).
sing. wai omo. pl. wai om, wai
omori. sinn. wai om.

wai paiyo
guardabosque vocfero
wai paiyo [wi.pi do] an. pjaro guardabosque
vocfero. Lipaugus vociferans. ej. Bjo i
bsrore agcami wai paiyo. El pjaro
guardabosque vocfero canta cuando suena
truenos/truena.
waipi waipi [wipi.wipi ] onom. chillido del
pavo de monte. ej. Waipi waipi yicami cata,
i babarre jiig. El pavo del monte dice:
Wup, wup, para llamar a otros. V. cata.
wairaje [wi.he] inan. lata de atn, sardinas.
V. rujaraje.
waire [wi.e] E, [w i.e] J v.t. rayar (con palito,
lpiz), tachar. ej. Yuc rca ire y wairone,
otimi. l llor cuando yo le ray con un palito.
ej. Y masune waib y. Yo mismo me ray.
ej. Rujagogueeri waiyuma. Ellos tacharon lneas
torcidas. V. agure.
v.i. rayarse. V. iriose, wquiore, waisoroare.
Wairearic [wi.e.i.k ] inan. cerro ubicado
cerca del ro Cananar. ej. Sobsaricne
aacauju Wairearic. Ellos dicen que el cerro
Wureurc es grande y tiene precipicio (en el
cual la parte alta sobresale la parte abajo).
V. gta.
wairiamaa [wi.i..m] E, [wi.i..m] J
s.v.inan. lnea trazada. ej. Papera juro na
wairiamaa joere ucaya. No bojarone ucacaja
m. Usted est escribiendo mal. Escriba sobre la
lnea trazada.
waisica [wisik], wesica pospos. ro arriba.
ej. Ado waisica wiiji aam ti. Ro arriba
haba una chabola.
waisoroare [wi.soo.e ] E, [wi.soo.e] J v.t.
dibujar, trazar crculo. ej. Rujasoroori
waisoroaya m. Dibuje/Trace crculos.
V. waire.

waitnia
paquete de pescado
waitnia inan. paquete de pescado envuelta en
hoja. ej. Mre waitnia mi wadibosab y.
Le traje un paquete de pescado envuelto en hoja.
pl. waitni. V. rujatnia, tnire.
waitoa [wi.to.] E, [wi.to.] J inan.f.n.esp.
frutos del rbol waito (alimentan a pjaros y
algunos animales). ej. Waitoa ti iirirodore,
rasea, gaquea, waua, bar na yirearodesere
bacama wai. En el tiempo de madurez de la
fruta wutou, cuando los tucanes, maiceros y
vaicocos la comen, la hacen caer al agua. Y
entonces los peces llegan a comerla. sing. waitoa.
pl. waitoa, waitoari. V. toa, waito.
waito [wi.to.] E, [wi.to.] J inan. especie de
rbol (que se encuentra en la orilla del ro y
produce fruto que alimenta a pjaros y algunos
animales). pl. waitoa yuc, waito yuc,
waitoa yucri, waito yucri. V. waitoa, to.
waito [wi.to o] inan. bojote de peces (peces
engarzados por una cuerda). sinn. waibo.
V. rujato.
wai uria [wi.uu i] an. pjaro paragero
amaznico. Cephalopterus ornatus. ej. Jasaj
wac ajire aacaj, wai uria i agsere. El
Waiya wajeago
Eduria & Barasana Espaol 331
canto del paragero amaznico se escucha por el
lado del Apaporis. pl. wai uria. V. pu pu.

wai uria
paragero amaznico
Waiya [wi.d ] inan. ro Pir-Paran (nace en
Waiya gojeri; su desembocadura es en el ro
Apaporis). V. apn. mapa

1, 2.
Waiya gojeri inan. nacimiento, cabecera del
ro Pir-Paran. sinn. Waiya jode.
Waiya jode inan. nacimiento, cabecera del ro
Pir-Paran. sinn. Waiya gojeri.
waja [w h] E, [wh] J inan.s.de masa 1 valor,
costo, precio. ej. Waja maaja ti. Eso no tiene
valor.
2 venganza, castigo. ej. Yre i jaase waja,
Ado cro waja yig, ire jaab y. Cuando
l me peg, yo le pegu (como venganza) para
que l tambin pudiera sentir el dolor. ej. Ojo
asio idirsa y yiboaserene baweocaumi
y mac. To bajiro i yire waja, ire jea
juarotib. Aunque le dije a mi hijo que bamos a
hacer mingao de pltanos, l los comi. Y por eso
le castigu mandndole a traer lea.
waja ctise tener valor, valer, costar. ej. Adi
sudirori, no cro waja cti aati? Qu valor
tiene esta ropa? / Cunto vale esta ropa?
waja moore [w h.mo o.e ] E, [wh.moo.e] J
deber, endeudarse. ej. Ma waja moosere
bojabeaja y. Yo no quiero que ustedes me
deban. ej. Mre waja moorabeaja yma. No
quiero endeudarme con usted.
jdo,beero waja yir, waja manone juare
sacar crdito.
waja rtose valer en exceso del precio, pasar
de la cuenta.
waja taare [w h.t .e] E, [wh.t.e] J
ganar (plata, sueldo). ej. No cro waja taari
m? Cunto gan usted?
waja tIjase alcanzar el precio o paga.
waja yijeore pagar todo.
waja yire comprar. ej. Gjoa bjacari waja
yircja y. Cuando tengo el dinero, lo voy a
comprar. V. sire.
waja yirmoore [wh.di .emo.e] E,
[wh.di.e mo.e] J comprar ms, pagar ms.
waja mani s.v.inan.f.n.esp. regalos, cosas que
no tienen valor. ej. Sudiro tirmj y
sasocatiase bcase aari, waja maniase
aaja. La camisa que he usado hace tiempo no
vale nada porque ya est vieja. ej. Wariqunar
aari, waja manone gajeyeni gmer sicama.
Puesto que estaban contentos, dieron regalos el
uno al otro. sing. depende en la clase de cosa:
waja maniase camisa vieja sin valor.
wajac, wajaco [wh.k] m., f. enemigo,
enemiga. ej. Masare m quajaise sorine,
wajacre bajiro mre ararma. Ellos van a
considerarlo/verlo como enemigo por ser pelen.
ej. Macarocaj najuro mani miariarone, wii
tudiejacari, mani bajama, wajana
rudiaboari, tudieja saecore aauju yicama.
Dicen que si regresamos a la casa y comemos
casabe que hemos llevado al monte, aunque
hayamos escapado de nuestros enemigos, por
volver a la casa, nos pueden matar. pl. wajana.
sinn. ateg, jey.
wajaja [wh.h] E, [wh.h ] J s.v.inan.
1 ms all o all, al lado de. ej. Maa wajaja
cmu quacuumi. l tumb el rbol de loiro
al lado/fuera del camino.
2 ms adentro de la casa, lugar donde se
cuelgan las hamacas en la casa. V. wajase,
wisaaro.
wajase [wh.se] v.i. (ser/estar) suave, arenosa
(tierra). antn. widase. V. abase, sita wajase,
wajawjase.
wajawjase [wh.we h.se] E, [wh.weh.se] J
v.i. desprenderse (tierra). ej. Riaga t aari
buurore sita wajawjauja. Se ha desprendido
mucha tierra de la loma cerca del ro. V. sita,
wjase, wjare.
wajeago [w he.o] E, [whe.o] J f. viuda.
sinn. manaj bajirocaweorio, manaj
rijaweorio.

waje bca
especie de bagre
waje bca wareIare
332 Eduria & Barasana Espaol
waje bca [whe.bk] an. especie de bagre
(grande, manchada por las costillas). ej. Birire
bajig aaboarine, jaigro aauju waje
bca. La especie de bagre wuje bcu es mucho
ms grande que el misingo. pl. wajea bca.
wajerijoa YM V. wejerijoa E, J.
wajetiro [whe tio] an. especie de culebra (no
venenosa). ej. Masare cnisarearomi yig,
jata i guji marii aauju wajetiro. To bajiri,
cnibesuju. La rana jutu le quit los dientes de la
serpiente wujetro para que no pudiera morder a
la gente. pl. wajetiroa a.

wajioro E, wearito 3
remo de canoa
wajio E [whio], weari J inan.f.n.esp. remos de
canoa. ej. Wajioro ti manijare, jaariase rca
weamnicaj ya. Puesto que no haba un remo,
fuimos ro arriba remando con un machete.
sing. wajioro. pl. wajio, wajiorori.
waj [wh.] inan. especie de rbol seringa o
seringuiera (produce fruta comestible).
ej. Waj wme ctiaja yuc, ti ricaare qune.
Biitire bajise aaboarine jacase aacaj tima.
Tanto el rbol como la fruta tiene el nombre
wuj. Aunque la fruta es parecido a la fruta bt,
es ms grande. pl. waj yucri. V. biiti.
inan.f.n.esp. frutas del rbol waj
(comestibles). ej. Wajre bacaj ya. Comimos
la fruta wuj. sing. waja. pl. waj, wajari.

waj
rbol wuj
Waj bota [wh.bot] E, [wh.bot] J inan.
cerro en la cabecera del cao Paca (uso: se dice
ms que Querea yaa bota). ej. Waj ricaare
bagac, i mjaria bota aauju Waj bota.
To bajiri, Querea yaa bota yiyujar. Puesto
que el perezoso subi el cerro Wuj botu para
comer la pepa de seringa wuj, ellos lo llaman el
cerro del Perezoso. sinn. Querea yaa bota.
V. gta.

wajjaajearica, cajebua
ardilla de Guianan
wajjaajearica [wh.h heik] E,
[wh.h heik] J an. ardilla de Guianan
(especie pequea con pelo moreno oscuro por
la espalda y cola, blanco por la barriga).
Sciurus aestuans. ej. Wajjaajearica
moigacane aacami, rujajcoro wauwaaca.
La ardillita wujjuujeurcu es de color moreno
oscuro y tiene una cola tupida.
pl. wajjaajearica. sinn. cajebua.
Wajya [wh.d] inan. cao, afluente del ro
Pir-Paran (que se ubica un poco debajo de
Coasaa y al lado oriente del ro
Pir-Paran). ej. Wajyare wai juaag wasuju
Daniel. Dicen que Daniel fue a barbasquear en el
cao Wujyu. V. apn. mapa

3.
wapea [wpe ] inan. grano (en la piel). ej. Y
syaroja aari wapeare yre aa. Mire el
grano que est en mi espalda. V. rujawapea.
wararc [w.k] inan. especie de yuca
brava. V. qui, rujarc.
warecoere [we.ko e.e] E, [we.koe.e] J v.t.
borrar, limpiar, lavar, quitar (por rozar).
ej. Roacoro sudigaserone sotre warecoeaja
m. Bojonebeatique? Usted est lavando la
olla con un trapo sucio. No le da pena?
sinn. isecoere. V. warere.
wareIare [we.ii.e] E, [we.ii.e] J v.t.
examinar, probar (por tocar). ej. Adi cmurore
qunaro gosioyumi. M qune wareasa. Esta
banca est bien pulida. Prubela. sinn. moaare.
V. warere.
warere wasiase suaare
Eduria & Barasana Espaol 333
warere [we.e] E, [we .e] J v.t. frotar.
ej. Tocrcarmne adi co wareba m.
Frtese esta pomada todos los das. V. warecoere.
s.v.inan. cosa que se aplica por frotar, por
masaje o por friccin. V. co warere.
wariqunare [wiken.e] E, [wiken.e] J
v.i. 1 tener alegra, ponerse alegre. ej. Wii y
tudiejaro, acari wariqunacama ramasa.
Cuando regreso a la casa, los nios se ponen
alegres al verme. antn. stiritire.
2 ser/estar contento, contenta. ej. eejare
bjabej. To bajiboarine wariqunaja y.
Aunque no encontr nada, estoy contento.
s.v.inan. alegra, nimo. ej. Mam mani
aajama, bto wariqunare aacaj tij
noma. En el tiempo de juventud uno participa en
cualquier evento con mucha alegra.
warocajuure [w.ok.huu.e] E,
[w.ok.hu u.e] J v.t. espinarse, puyar. ej. Maa
tudiagne, warocajuucam, rujasawiare.
Regresando por la trocha, me espin con una
rama puntiaguda. sinn. judire. V. ware.
waru [wu] E, [wu] J inan. lado. ej. Cmua
waru jeacaraj. Un lado de la canoa se raj.
pl. waruri. V. warub, waru ga, wica roca.
waru ga [wu.o] E, [wu.o ] J
inan.f.n.esp. costillas. ej. No cro jaig wai
aaujari, to cro jacase waru ga ctiriima?
De qu tamao era el pez que tena costillas tan
grandes? ej. Y waru garo jeacatore ra
ejab. La pelota me peg en la costilla fracturada.
sing. waru garo. pl. waru ga, waru gari,
waru garori. V. warub, apn. dibujo del pez.
waruaga gmu E [w u...u mu ], warua
gmu J [wu..u mu] inan. norte.
sinn. waruaga soje. V. waruaga sojeri.
waruaga sojeri E [wu...sohei], warua
sojeri J [wu..sohei] inan.pl. dos direcciones
que se encuentran en sus respectivos lados del
mundo de la gente eduria y barasana para
decir norte y sur. ej. To crone, Y
yaar aaa Dios i yirere cdiriarre
jdoaga soje, jnaga soje, waruaga soje,
gajejacata waruaga soje aarre juaroato
yig, ngeles mesare carcja y. To y
yijare, y yaar aaro crone
juarorarma, nare yiyuju Jess. Jess dijo:
Entonces yo enviar los ngeles, para que ellos
junten a los escogidos del oriente, del oeste, del
norte y del sur. pl. waruaga soje, warua soje
norte. V. gajejacat waruaga soje, jdoaga
soje, jnaga soje, waru.

waruaga sojeri
el norte y el sur
warua gmu J V. waruaga gmu E.
warua sojeri J V. waruaga sojeri E.
warub [wu.b] E, [wu.b] J inan. costillas,
caja torcica. ej. i warub rujapiruuri ucari
ctig aacami sme. La paca tiene lneas
paralelas marcadas por sus costillas. sing. waru
garo. pl. warubri. V. rujab, waru ga.
wasiabsaro [wsi .bs.o] E, [wsi.bs.o] J
adv. hacer aparte (con un poco ms espacio o
tiempo entre), de vez en cuando.
ej. Wasiabsaro aga. Hable lentamente,
dejando un tiempito entre las palabras. ej.
Wasiabsaro ucaya. Ado bajiro: A a a. Escriba
con espaciocitos entre las letras. As: A a a.
ej. Wasiabsaro rga. Hagan formacin con
espacio entre ustedes. sinn. wasiaro.
wasiaro [wsi.o] adv. (hacer) aparte (con un
espacio). ej. Wasiaro rga. Pongan de pie
aparte (de los otros). / Pongan de pie dejando un
espacio entre (ustedes). /Hagan formacin con
espacio entre ustedes. ej. Wasiaro oco wjaja. (Al
iniciarse) la lluvia cae en gotas apartes. sinn.
wasiabsaro. antn. rujabitia.
wasiaro suaare antn. biyase suaare.
V. wasiase suaare.
wasiase suaare [wsi.se .su.e] E,
[wsi .se.su.e] J v.t. tejer flojamente,
sueltamente (dejando espacio entre el tejido).
antn. biyase suaare.
s.v.inan. tejido flojo. ej. i suaarere acari,
Wasiase suaayumi yire aacaj. Mirando lo
que uno ha tejido, ellos lo critican diciendo: l
hizo un tejido muy flojo/suelto (mal tejido).
antn. biyase suaare.
wasi yire wasomaa
334 Eduria & Barasana Espaol

wasiase suaare
tejido suelto o flojo
wasi yire [wsi.di.e] E, [wsi.di.e] J v.i. dejar
de hacer sonido (por la llegada de alguien o un
animal). ej. Masa ejar yirma. Wasi yicoatomi
tja. Seguramente alguien est acercando donde
esa rana. Ella ha dejado de croar. ej. Jjar,
Ooo ooo yi aaboar, wasi yicoa tudiajama.
La gente que estaba haciendo mucha bulla, ya se
regresaron. V. tjare.
wasoare [wso.e] E, [wso.e] J v.t.
1 cambiar. ej. Sudi wasoaya m! Cmbiese
de ropa! ej. Babaricma beero rine j
wasoargama gawa. Los Colombianos cambian
de presidente cada cuatro aos. V. bawasoare.
2 prestar. ej. Cmeji yre wasoaya!
Prstame un machete!
wasobotiro [wso.boti.o] E, [wso.boti.o] J
inan. delantal de la danza. ej. Basag yoocami,
wasobotirore. El danzante utiliza el delantal.
pl. wasoboti, wasobotirori. V. apn. dibujo del
bailarn.


wasobotiro
delantal de la danza
wasob [wso.b ] inan. columpio (para beb).
ej. Sca, wasobj cjiami. El beb est en el
columpio. V. rujab.

wasob
columpio para beb
wasojoa [wso.ho] E, [wso.ho ] J inan. bolsa
del hombre (que se cuelga del hombro). ej. Wai
wejere, wai wejeriamaa, jeaje, jearca, no
bojase sariajoa aaja wasojoa. La bolsa del
hombre sirve para cargar anzuelos, nailon,
cartuchos, fsforos o cualquier otra cosa. V. r
wareriajoa, turajoa.
wasojoa gmo inan.f.n.esp. ataduras (para la
correa de la bolsa del hombre). sing. wasojoa
gmoro. V. jiib awe, wasojoa.

wasojoa
bolsa del hombre
wasomaa [wso.m] inan. matapalo (especie de
bejuco). Ficus o Urostigma spp. ej. Wasomaa
ricaare bacama minia. Los pjaros comen la
wasoro watoaj
Eduria & Barasana Espaol 335
fruta del bejuco wusomuu. ej. Yucre
tuyarimaa, boarore aarimaa aacaj
wasomaari. Hay el bejuco wusomuu que se
encuentra enramado a rboles en tierra
pantanosa.
wasoro [wso.o] inan. 1 tela de corteza del
rbol turur (bras. se utiliza para hacer la bolsa
para filtrar coca, el carguero para beb, y
tradicionalmente el guayuco y otras cosas).
V. wasu.
2 guayuco, taparrabo. ej. Tirmjma
wasorori yooriar aargmasiujar ic
mesa. Los antepasados utilizaron guayucos.
3 cargador para beb (reg.). ej. Wasugaserone
qunoriaro aaja wasoro, scare oyooriaro. El
cargador de beb est hecho con la corteza del
rbol turur. sinn. sca wasoro.
4 filtro de turur (bolsa hecha de la corteza del
rbol turur para filtrar coca). sing. wasoro.
pl. waso, wasorori. sinn. caj jaaria wasoro,
caj jaariaro. V. wasujoa.

wasu
rbol turur
wasu [wsu.] inan. rbol turur (bras. se utiliza
la corteza para hacer tela y la savia se utiliza
para pintar las caras de los nios).
pl. wasu yuc, wasu yucri.
wasu r inan.s.de masa savia del rbol turur
(mezclada con carayur para pintar la cara de
nios). V. cuure, gnae, r, spe.

wasu jIco
gusano del escarabajo wusu jco
wasu jIco [wsu..hi ko] E, [wsu..hiko] J an.
gusano, larva del escarabajo wasu jIco jac
(comestible). Pseudolucanus caprealus.
ej. Wasu snirgricre, to bajicari, wese
quacuriagmure juacama wasu jcoa. Las
larvas wusu jcou se encuentran en los troncos
de turur tanto los secos (rectos) como los que han
cados. V. jco.

wasu jIco jac
especie de escarabajo
wasu jIco jac an. especie de escarabajo.
Pseudolucanus caprealus.

wasujoa
bolsa para guardar coca
wasujoa [wsu..ho] inan. bolsa de corteza de
turur (que se usa para empacar coca).
ej. Wasujoane biare sacucama. Ellos
guardan aj en la bolsa de turur (para que no se
mohosee/se dae). V. caj jaaria wasoro, sca
cajijoa, wasoro.
watere [wte.e] E, [wte.e] J v.t. pulir olla de
barro (con una roca lisa para que sea ms
durable). ej. Rmia riirisot wear, sot
wateria rca watecama. Las mujeres pulen las
ollas de barro con una piedra lisa. V. doriajeore,
weare, wejare.
wati [wti] inan.s.de masa capa de races sobre el
suelo del monte. ej. Wati manore wese yib
ya. Hicimos una chagra donde no hay capa
gruesa de races.
wati a [wti.] E, [wti. ] J an. especie
de culebra (no venenosa). ej. Wati a aacami
mojogaca. Cnig mee aacami. La especie de
culebra wut dnu es delgada y no es venenosa.
pl. wti a.
watise [wti.se] v.i. tener caspa. ej. Y rjoa
bto watiaja. Tengo mucha caspa. [wti.se].
v.i. pelarse (cscara de frutas). ej. Gbo ta ti
bcajama, wati wjacaj. Cuando las pepas de
castaa estn maduras, se pelan y se caen.
s.v.inan. [wti.se] caspa.
watoaj [wto.h] E, [wto.h] J pospos. entre,
en medio de, dentro de (rboles, agua, tierra,
watoje wayujua
336 Eduria & Barasana Espaol
etc.). ej. Gawa watoaj y aajama, bto
giocaj yre. Cuando yo estuve entre los
blancos, a m me dio mucho miedo. ej. Oco
watoaj i gbore uacami. l puso su pie
dentro del agua. ej. Csa gjer sita watoaj
aacama na, gmubojre. Las hormigas cdsu
son otras que estn entre la tierra o trozos
podridos. V. oco watoaj, rujaj, watoje.
watoje [wtohe] pospos. 1 entre. ej. Jjar masa
na saro watojej sa wab y. En la
canoa en que vine, yo estaba sentado entre mucha
gente.
2 por el suelo. ej. Majariaja ya ejarone,
busujedibsa, yuc joe busuroca jeocacaj ti,
watojema rtiabsaboarine. Cuando arrimamos
en el puerto, se aclar encima de las copas de los
rboles aunque estaba oscuro por el suelo.
V. watoaj.

wau
sahu de collar
wau [wu ] an. viudita, sahu de collar (especie
de mono tit), vaicoco (reg.). Callicebus
torquatus. ej. Bto awasama na waua. Los
vaicocos gritan mucho. V. gaque.
wau jo [wu.e ho] E, [wu.eho] J inan.s.de masa
tos ferina, influenza grave, gripe grave. ej. Wau
jo wme ctiaja, jo bto rijase. Tire bto
gicama na masa. La tos ferina es una gripe
grave. La gente la teme mucho. V. jo.
waure [wu.e] E, [wu.e ] J v.i. vadear, meterse
(en agua baja y andar en ella). ej. Riagare
rojaeja, waujaj y. Al descender y llegar al
ro lo vade. V. wauwijargre.
wauwase [wu w.se] E, [wu w.se] J v.i.
aumentarse el volumen. ej. Mojoroaca
weorone, jairo wauwase aacaj naju gatere.
La faria se aumenta mucho cuando se moja.
wauwijargre [w u.wi h..e] E,
[w u.wi h..e] J v.i. vadear (a la mitad del
ro o cao). ej. Riaga wacdig gtajoero
ejacari, wauwijargre aacaj cmua,
Tawaariaro noja qunati? yig. Paseando
en el ro, al llegar a una cachivera, uno vadea a
mirar cual lado servir para llevar la canoa.
V. waure.
Wauya [wu.d] inan. cao, afluente del ro
Pir-Paran (debajo de Puerto Ortega).
V. apn. mapa

3.
wawitaare [wwi.t.e] E, [wwi.t.e] J
v.t.sing. cortar (con el punto de un instrumento
afilado). ej. ajeo, No bajiro yiroti aati ti?
yi, i s emerititojre wawitaagag yiyuju
ya, rma juag. Mirando por todos lados y
pensando: Cmo voy a hacerlo?, cort una
seccin de su hgado con un punto afilado para
sacar el veneno. V. ware.
wayare [wd.e] v.t. pescar (usualmente con
red). ej. Baji rca wai wayacama na. Ellos
pescaron con una red. ej. Uju wayag yaja y.
Estoy pescando palometas con una red. ej. Soaj
ire waya macaboayuju i, ire bar. Puesto
que deseaba comerlo, l lo busc con una canasta
pero no lo encontr. V. wai wjere.
wayubua J V. wayujua E.
Wayu buuro [wdu.buu o] inan. Buenos Aires
(comunidad de gente eduria y cabiyar
ubicada por el ro Cananar). ej. oa tjre
aacaj ti Wayu buuroma. Masa na aarimaca
aacaj. Toag capitn Ignacio wme
cticami. Cawiari mas aacami. Bueriawii
aa, co yiriawii qune aacaj. Tojre
aacama eduria, gawa bcr wme cna. To
yicari cawiari masa qune jr aacama.
Buenos Aires est al lado del ro Cananar. Es una
comunidad de gente indgena. El capitn se llama
Ignacio. Es cabiyar. Hay una escuela y un puesto
de salud. Hay eduru all del clan guwu bcrd
y muchos cabiyar. V. apn. mapa

1.
wayucaro inan. oprculo o cubierta branchial
(pez). V. wayujua, apn. dibujo del pez.
wayucmero [wdu.ko me.o] E,
[wdu.kome.o] J inan. quijada, mandbula
inferior. ej. Y wayucmero bto jniaja. Mi
mandbula inferior me duele mucho. V. guji
gmu.
wayujua E [wdu.hu], wayubua J
[wdu.bu] inan. mejilla (seres humanos),
oprculo o cubierta branchial (pez). ej. i
wayubuare jaajnioumi. l lo lastim con un
golpe en la mejilla. V. wayucaro, apn. dibujo
del cuerpo, pez.
wayusaro wiacure
Eduria & Barasana Espaol 337

wayusaro
colirrojo
wayusaro [wdu.su o ] an. pez colirrojo
(especie de pez comestible). ej. Wayusaroma,
bodeca rtobsag aacami, i wayucaro
sag. na wejero, siayoorore qune bacami.
El pez colirrojo es ms grande que el guarac y
tiene la mandbula inferior roja. l come el
cebado atado y colgado.
ware [w.e ] v.t. alumbrar, iluminar (con
antorcha, linterna). ej. Bugua war wacaj
ya, na agsere ajicari. Fuimos a alumbrar
las ranas buguu, cuando escuchamos el canto de
ellos. V. saare.
s.v.inan.f.n.esp. 1 pilas. ej. Ware manijare,
wai sagabej y. Puesto que no tena pilas,
no me fui a pescar (por la noche con linterna).
sing. cojojuria una pila.
2 linternas. sing. waria.
Ii wase [ii .w .se] E, [ii.w.se] J la
iluminacin de l. ej. na wasere am y. Yo
mir la iluminacin de la linterna de ellos.
V. ucarii wabec, eri wase.

waria, saria
linterna
waria [w.i.] E, [w .i.] J s.v.inan.
linterna. pl. ware, wariari. sinn. saria.
V. rujaa, ware pilas, linternas.

wcujumisimaa
especie de bejuco
wcujumisi [wku.hu.mi si] E, [wku .hu.misi] J
inan.f.n.esp. especie de bejuco (con hojas
pequeas y fruto incomible, se usan las hojas
al punto del bejuco para hacer un remedio
contra diarrea). sing. wcujumisimaa.
pl. wcujumisi, wcujumisimaari.
wcuju [wku.huu] inan.pl. hojas secas del palo
de la uva del monte (usadas para mezclar con
la coca). ej. Wcuju soe, ti ysatij maasa,
wocama na. Ellos queman hojas wdcuju del
palo de la uva y mezclan la ceniza con el polvo de
coca. sing. no hay singular. V. ju yoeb,
rujajuro, yeb.
wgre [w.e] E, [w.e] J v.i. salir de (la
canoa, hamaca, avioneta), bajarse de (moto).
ej. Wrica i wgse rca ejab ya. Nosotros
llegamos mientras l estaba saliendo del avin.
ej. Wgcoasa! Salga (de la hamaca)!
ej. Wga! Bjese (de la moto)! V. budire.
wia aboriaro [wi.bo.i..o] E,
[wi. bo.i..o] J s.v.inan. molinillo.
wiabiore [w i.bi.o.e] E, [wi.bi.o.e] J v.t.
atornillar, apretar (tornillo). ej. Cadacoaj.
Bto wiabioya. Est flojo. Atornllalo bien.
ej. Cme waca wiabiog yami. l est
apretando un tornillo. ej. Jeab jdo bioriawaca
cadacoasuja. Qunaro wiabioya m. Un
tornillo de la culata de la escopeta est flojo.
Apritelo bien. sinn. biore. antn. wiaweare.
V. wiare.
wiabioriawaca [wi.bi .o.i..wk] E,
[wi.bi.o.i..wk] J s.v.inan. tornillo.
V. cmewaca, wiabiore, wiaweare,
wiawejere.

Moji wiacug yami.
l est tejiendo y alistando las hojas de caran.
wiacure [wi .ku.e] E, [wi.kuu.e] J v.t.
tejer hojas de caran y alistarlas (en
preparacin para techar). ej. Wii snea gajano,
na baroto rjoro, mojire wiacujeocacama
na maji. Terminaron la estructura de la casa y
antes de techarla, tejieron suficiente caran para
el techo. V. wiare.
wiar wmbuu
338 Eduria & Barasana Espaol
wiar [w i.] an.s.plural yurut (grupo
indgena). sing. wiarg, wiarg.
wiare [w i.e] E, [wi.e] J v.t. 1 tejer hojas
del caran (por retorcer los tallos alrededor de
una tira de la madera de palma de pacha).
ej. Moji wiar yirma na, wii tj.
Probablemente estn tejiendo hojas de caran al
lado de la casa. V. wiacure.
2 moler (comida). ej. Ojorica wiare bab
ya. Comimos maz molido.
3 retorcer, exprimir (ropa). ej. i sudiro
wiacarocari sacami. Al exprimir su camisa
y secarla, l se la puso. V. rijere, wiabiore,
wiaweare.
wiaweare [wi.we .e] E, [wi.we .e] J
v.t.sing. destornillar, desapretar (un tornillo).
ej. Y wiawea tsaboariwacane jeacoaj. El
ltimo tornillo que yo estaba destornillando se
parti. pl. wiawejere. antn. biore, wiabiore.
wiawejere [wi.wehe.e] E, [wi .wehe.e] J
v.t.pl. destornillar, aflojar, desapretar
(tornillos). ej. Motor qunorimasa
cmewacarire wiawejecama na. Los
mecnicos destornillan los tornillos de motores.
sing. wiaweare. V. wiabiore.
wjeja [whe h] E, [whe h] J an.s.plural ranas
wjeja (comestibles). ej. Cma rjocone
rujeayujar wjeja. Los pedazos del crneo de
Cdmu se convirtieron en las ranas wdjeju.
sing. wjejam. V. tja.
wjeriti J V. wjeriti E.
Wmara [wm .] inan. parte ancha del ro
Pir-Paran un poco ro arriba de San Miguel.
V. rujara.
wme [wme] inan. nombre. ej. Ti wmere
bojoner aari, gaje wme yiwasoayuma na.
Puesto que se avergonzaban del nombre, ellos se
lo cambiaron.
wme ctire llamarse. ej. Paura, wme ctiaja
y. Me llamo Paula.
wme yire llamar, poner nombre. ej. Yeba
masa na wme yir aama na. Ellos son a
quienes llaman Yebu musu.
wme gaja inan. apellido. ej. No bajiro aati
i wme gaja? Cul es su apellido/el apellido de
l?
wm [w m] inan.f.n.esp. umar (bras. especie
de fruta comestible). ej. Wm wjasere
juacari, ti abaroj bare aacaj. Se coge
umar que se cae y se come cuando se ablanda.
sing. wma. pl. wm, wmari.



wma
umar
inan. rbol de umar (bras.). Poraqueiba
paraensis o Poraqueiba sericea. pl. wm buji.

wm
rbol de umar
wm buji inan.f.n.esp. arboleda de umar
(bras.). ej. Wm bujire bto maiuju wec.
Dicen que la danta mezquinaba mucho la
arboleda de umar. sing. wm.

wm tioriaro
torta de umar
wm tioriaro inan. torta de umar (hecho de
la pulpa de la pepa). ej. Wm ajere juacari,
tire jaawejecama rmia, wm tioriaro
qunocari, barar. Bto qunase aacaj.
Las mujeres traen las pepas de umar, las cascan,
y hacen tortas. Son muy ricas.
wm bodeca [wm.bo dek] an. guarac (bras.
especie de pez que tiene manchas negras por
las costillas). Leporinus agassizi. sinn. bodeca.
wmbuu [wm.buu] E, [w m.bu u] J an.
especie de escarabajo estercolero (con casco
verde). Stenocrates spp. ej. Wmbuu aacami,
smese coo ctig. Wese aase gmubore
juacami. El escarabajo wdmbuu tiene un casco
verde. Entra y vive en los palos podridos de la
chagra.
wmguiguiam wnore
Eduria & Barasana Espaol 339

wmbuu
especie de escarabajo estercolero
wmguiguiam [wm.i i..m] E,
[w m.ii.. m] J an. especie de cigarra
(rayada de verde y negro, alas claras y largas,
zumba sin interrupcin). Tibicen spp.
ej. Wmguiguiam, aacami bto wg.
Rijoa smeg, moiseaca caje cticami.
Bajicari i wsema jreseaca aacaj. La
cigarra wdmguguum (es una que) vuela
mucho. Tiene una cabeza verde, ojitos gris y sus
alas son muy delgaditas. sing. wmguiguiam.
s.plural wmguiguia. sinn. ajac. V. cma
wirero, qui qui.

wmguiguiam, Iajac
especie de cigarra
wm sarica [wm.su .ik] E,
[w m.su .ik] J an. especie de culebra
(comestible). ej. iise, sase ucari cticami
wm sarica. Riaga wecare aacudicami. La
culebra wdm surcu es de color negro y rojo.
Ella trepa por las ramas encima de los ros.
pl. wm sarica. V. a.

wnari
ave acutica parecida al piquero patiazul
wnari [wni] an. especie de ave acutica
(parecida al piquero patiazul). Sula nebouxii.
ej. Wnari, wai jucari, bja baag aacami.
La ave parecida al piquero patiazul zambulle y
encuentra peces para comer. sinn. jno riacata.

wni
mojarra, hacha o jacha
wni [wni ] an. mojarra, hacha o jacha (reg.
especie de pez comestible del tamao medio).
Aequidens sp. ej. Waiyare aacama wnia.
Tiyare jiyase riagari jedirore aacama. Bto
rt tutuar aacar, na jdoja joere jota
ctir aacama. nare ma sarajama, diroa,
wsia, to yicar rsica rca wejeba. Las
mojarras se encuentran en el ro Pir-Paran y
sus caitos. Tienen escamas tiezas/duras, y aletas
dorsales espinosas. Si ustedes quieren matarles, se
pescan con camarones, grillos o lombrices.

wnia tImi
perro de agua
wnia tImi [wni.timi] E, [wni.timi] J an.
perro de agua (especie de nutria). Lutra
longicaudis. ej. Wniare bacami wnia tmi. El
perro del agua come mojarras. V. tmi.
wni ojo [wni.o ho] E, [wni.oho] J inan.f.n.esp.
bananos wni ojo (especie grueso y corto).
ej. Wni ojo, jacaritori aaboarine, yeeritoriaca
aacaj. Los bananos wdn ojo son gruesos pero
corticos. sing. wni ojoro. pl. wni ojo, wni
ojorori. V. wni ojoo.
wni ojoo inan. especie de mata de banano
(produce fruta corta y gruesa). V. wni ojo.
wni toa [w ni.to ] E, [wni.to ] J inan.f.n.esp.
frutas ivapichunas wni toa (ger. comestibles).
sing. wni toa. pl. wni toa, wni toari. V. to.
wnore [w no.e] E, [wno.e] J v.t. bendecir
(para proteger del maldad en el futuro).
ej. Scaacare wnobosayuju Manuel, Qunaro
aato yig. Dicen que Manuel bendijo al beb
para que estuviera bien. V. cmotaare, maataare,
werea basere, wabueguure.
wnse wsisuri
340 Eduria & Barasana Espaol
s.v.inan. bendicin.
wnse [wn.se] v.i. crecer bien (planta). ej.
Ojo qunariori wnse jacari jureri ricaa
cticaj. Cuando las matas de pltanos crecen
bien, dan buena cosecha.
wquig [w ki.] E, [w ki.] J s.v.m. uno que
pica haciendo rascarse o causa rasquias por
tocar (como insecto, oruga, etc.). ej. Sgri a
nare cojama, wquir aacama. Algunas
orugas causan rasquias cuando las tocamos.
pl. wquir.
wquiore [w ki.o.e] E, [w ki.o.e] J v.caus.
rascarse. ej. Wquiobesa! No se rasque!
V. wquise.
wquise [wki.se] E, [wki.se] J v.i. rascarse.
ej. Y gua bto wquiaja. Mi nariz me rasca
mucho. caus. wquiore. V. agure.
wrebeti [we.be.ti] E, [we.be.ti] J s.v.inan.
cosa inanimada (que no se mueve por ser
pesada). ej. Wrebetijuriare jjar aari,
gajawab ya. Aunque el trozo fue muy pesado,
por ser muchos logramos a traerlo.
wrese [we.se] v.i. 1 moverse, temblar
(mueca, casa). ej. mobea ti wrejare,
cmeji rca jaataamasiaja mani. Mediante el
movimiento de la mueca, podemos usar el
machete para cortar. V. ese, nanare, nrase,
wrebeti, yuguire.
2 palpitar, latir (corazn). ej. sa wreaja ti,
T, t yiro. El corazn late, haciendo el
sonido: T, t. V. sa.

wsi
lombriz
wsi [wsi ] an. lombriz, gusano, parsito.
ej. Roere barabeaja. Wsia jaig aami. Yo
no quiero comer esa tarira. Tiene muchas
lombrices. V. beco, gawa wsi.
wsia gda [wsi..d] inan.f.n.esp. frutas
wsia gda (que alimentan a pjaros y
algunos animales). sing. wsia gda. pl. wsia
gda. V. wsia gda.

wsia gda
especie de rbol
wsia gda [wsi..d.] E, [wsi.d.] J
inan. especie de rbol (produce fruto que
alimenta a pjaros y algunos animales).
ej. Wsia gda aacaj, wesegodojre. Ti
ricaare bacama waibcr jnir: Gaquea,
sear, to yicari wr qune: Cataa, rasea,
gjer jjar. El rbol wdsu gdu se encuentra
en los rastrojos. Los micos maiceros, los churucos
y las aves como los pavos del monte y los tucanes
comen su fruto. pl. wsia gda yuc, wsia
gdari.
wsia ojo [w si..oho] E, [wsi..oho] J
inan.f.n.esp. especie de pltano bocadillo.
ej. Wsia ojoro sariaseacare sguabo,
gajaacare iguetaaroca, ju baacami. l frot el
pltano bocadillo, quit la punta y lo chup.
sing. wsia ojoro. pl. wsia ojo, wsia ojorori.
V. ojo.
wsi ico [wsi.iko] E, [w si.iko] J an.
1 especie de pjaro. ej. Mini aacami wsi
ico. Wds nco es pjaro.
2 especie de cucarrn, escarabajo (que tiene
abdomen largo). ej. Gmuborojre aacami
wsi ico, coo ctig. La especie de cucarrn
wds nco vive en palos podridos.


wsisuri
milpis
wsisuri [wsi.sui] E, [wsi.sui] J an. especie
de milpis. P. Arthropoda, C. Diplopoda.
ej. Wsisuri, sita watoajre aacami, bto
gbori jaig. Barii mee aacami. El milpis
vive en la tierra. l tiene muchas paticas.
V. muni.

wsoa wti bosea
Eduria & Barasana Espaol 341

Wsoare coami.
l tiene una pepa de vansoco.
wsoa [wso ] inan.f.n.esp. pepas de vansoco
(reg. frutas comestibles y dulces de una especie
de rbol). sing. wsoa. pl. wsoa, wsoari.
V. wso.
Wsoa baba [wso .bb ] E, [wso.bb] J
inan. cerro cerca de Eoa por el camino a
Cmea.
wsoabutua jac [wso .butu .hk ] an.
cachudito paramuno (especie de pajarito).
Anairetes parulus. ej. Moigaca aacami mini,
wsoabutua jac. El pjaro cachudito paramuno
es un pajarito de color gris.
wsoa noero [w so.noe o] E, [wso.no eo] J
an. especie de pjaro (de un cuento antiguo).
wsoa weco [wso .weko] E, [wso .weko] J
an. especie de lora.

wsoa wejero
tayra, eir
wsoa wejero [wso.weheo] E,
[wso.weheo] J an. tayra, eir. Eira barbara.
ej. Wsoa wejero aacami macarocajre. Totij
cnicami. mare macabaacudicami: Yuc
ricaare, masa na otese menere, snare,
cneare, gjamonare bacami. El eir es
selvtico. Duerme en un hueco de rbol y sale por
el da en busca de comida como pia, caimo y
gallinas.

wso, wsoa qune
rbol de vansoco y las pepas
wso [wso .] inan. rbol de vansoco (reg.
produce una fruta comestible). ej. Wso
aacaj boarore. Tire quajama, bto rric
aacaj. Ti ricaama, bare qunase aacaj,
bto ibisitise. El rbol de vansoco crece en tierras
pantanosas. Cuando se tumba, sale mucha savia.
El fruto de este rbol es muy dulce. pl. wso
yuc.
wti [wti ] m. monstruo del monte. sinn.
macarocaag wti monstruo del monte.
V. rijaarii wti espritu de un muerto.
inan. 1 reflejo, reflexin. ej. Riaga t
rojarggne, i wtire acayuju. Dicen que al
bajar y parar en la orilla del ro, l vio su reflejo
como un fantasma.
2 sombra de ser animado. ej. marecaji
aaro mojoroaca ruyuaja mani wti. Al
medioda nuestras sombras aparecen muy
pequeas. V. ysrij.
wti beroa [wti.beo] E, [wti.beo] J
an.s.plural abejas wti beroa (negras y pican).
ej. Ya wese quaroj wti beroa yare toama.
Cuando nosotros estbamos tumbando la chagra,
nos picaron las abejas wdt berou. sing. wti
beroam. V. beroa.
wti bia [wti.bi .] inan. especie de rbol
(intil, produce fruto no comestible). ej. Wti
bia sase ricaa cticaj, bare mee. La especie
de rbol wdt bu tiene pepas rojas no
comestibles. pl. wti bia yuc.
wti biru [wti .biu] E, [wti.biu] J an. especie
de pjaro nocturno. ej. amire ag waacami
wti biru. La especie de pjaro wdt bru anda
cantando durante la noche.
wti bosea [wti.bose ] inan. especie de hongo
(incomible). ej. Sita watoaj caacaj wti
bosea. La especie de hongo wdt boseu existe
entre la tierra. pl. wti bosea.
wticome weajiire
342 Eduria & Barasana Espaol

wticome
hongos incomibles
wticome [wti .kome] inan.f.n.esp. hongos
incomibles. ej. Wticome, buucaj yuc
boaricre. Jacase, mtaaca aacaj. Bare ni
meene bajicacaj. Macaroca sita joere qune
aacaj: Srise, botise, sase. Los hongos
wdtcome salen de palos podridos. Hay grandes y
pequeos. No son comestibles. Tambin salen por
encima de la tierra. Son de muchos colores:
Azules, blancos, y rojos. sing. wticomero.
pl. wticome, wticomerori. V. naica, wti
sedaria, wti sot, wjeriti.

wtijata
envase tejido de dos hojas de la palma patab
wtijata [w ti.ht] inan. envase tejido de dos
hojas de la palma patab (hecho para llevar
comida a la casa). ej. Wtijata wme yicama
na, jatajiare, jaquee omqueeri rca na
suaacnamuuri jatare. Ellos dicen: Wdtjutu
para un envase tejido de dos hojas de la palma
patab. V. jatajia.
wti jitiri [wti.hitii] E, [w ti.hitii] J an. pjaro
atrapamoscas apical. Myiarchus apicalis.
ej. Totijre ra cticami wti jitiri. El pjaro
atrapamoscas apical tiene cra en un tronco
ahuecado.


wti jitiri
atrapamoscas apical
wtijoa [wti.ho] inan. tuberculosis. ej.
Wtijoa, tuberculosis gawa na yise aacaj,
sgrire rijase. Ti aacaj bto giortose. Tire
rijag i aariwii mani aarone jniuju ti.
Wdtjou, llamado por los blancos tuberculosis,
es una enfermedad peligrosa y contagiosa que
ataca a algunas personas.
wti jogoro [wti.ho oo ] an. polilla, mariposa
(varias especias). ej. amire wcami wti
jogoro. La polilla wdt jogoro vuela de noche.
V. jogoro.
wti jota [wti.ho t.] inan. especie de arbusto
(maleza que crece en el rastrojo). ej. Wti jota
yuc bto judib, wesere. Han crecido muchos
arbustos wdt jotu en la chagra. pl. wti jota
yuc.
wti sedaria [wti.sed.i.] E, [wti.sed.i.] J
inan. especie de hongo (incomible).
ej. Wticomero sita joere rujatnu buuricre
wti sedaria yicama. Dicen que wdt seduru es
un hongo que sale de la tierra con un
micelio/tallo alargado. pl. wti sedare.
V. wticome.
wti sot [wti.sot] inan.f.n.esp. hongos wti
sot (incomibles, tienen esporfitos cncavos
o capas invertidas). ej. Gmuborore buucaj
wti sotri, rujasari aase. Los hongos wdt
sotr salen de los palos podridos y tienen capas
invertidas. pl. wti sot, wti sotri.
V. wticome.
weaare [we.e] E, [we .e] J v.t. mojarse
(tela, ropa). ej. Weaabeja m! No se moje su
ropa! sinn. erose. V. weasjabeti.
weajiire [we.hii.e] E, [we.hii.e] J v.t. sealar
a venir. ej. irema weajiiya. Adoj wadiato.
Seale a l para venir ac. sinn. coajiire.
weaj wecajado yta wasoro
Eduria & Barasana Espaol 343
weaj [we .h] E, [we .h] J pospos. (hacia) a un
lado de. ej. Cmua majariaj weaj misi
qunase aacaj, yre yicami y baba. Mi
amigo me dijo: Hay bejuco bueno al lado del
puerto. V. rujaj.
weajdare [we.h d.e] E, [we.hd.e] J v.i.
dar vuelta remando (la canoa para regresarse).
ej. Wai wejeyuja, gtajoero ejarne,
weajdaca mniab ya. Bajamos pescando, y
al llegar a la cachivera nos volvimos. V. weare.

Cmua weag yami.
l est remando.
weare [we.e] E, [we.e ] J v.i. remar (canoa).
ej. Weamasibeami gaw. El blanco no sabe
remar. V. weajdare, weatuure, weawiojoore.
v.t. [we.e] E, [we.e] J fabricar, hacer olla
de barro. ej. Gataro weago yamo, Naju
usagosa yigo. Ella est haciendo un tiesto para
tostar casabe. ej. Rmia weacama gatarore,
Naju, naju gatere, sireriaro jri yirsa yir.
Las mujeres fabrican tiestos para tostar casabe,
faria y tortas para la chicha. V. doriajeore,
watere, wejare.
v.t.sing. [we.e] quitarse (una cosa, ropa,
tornillo), desvestirse. ej. Tiro sudirore weaya
m. Y yaase aaja ti. Qutese esa camisa! Es
ma. pl. wejre.
weari J [we.i], wajio E s.v.inan.f.n.esp. remos
de canoa. ej. Wearire cum yig,
macaboab. Bjabej. Yo coloqu los remos all,
pero despus, cuando fui a buscarlos, no los
encontr. sing. wearito. pl. weari, wearitori.


weariaro
llave
weariaro [we.i..o] E, [we.i..o] J inan.
llave. pl. weare, weariarori.
weasjabeti [we.s h.be.ti] v.i. (ser/estar)
impermeable. V. r wareriajoa, wease.
wease [we.se] E, [we .se ] J v.i. mojarse, (estar)
mojado, mojada (tela, ropa). ej. Sudi caroyoore
weacoaj. La ropa tendida se moj. sinn. erose.
V. weasjabeti
wease [we.se] E, [we.se ] J s.v.inan.f.n.esp.
aletas del pez. ej. Jacase wase cticami roe.
La tarira tiene aletas grandes. sing. wase. V. joa,
apn. dibujo del pez.
weatuure [we.tu u.e] E, [we.tuu.e] J v.i.
pilotear, navegar (canoa). ej. Cmua mani
watore, ti gdej aari, cmuro sagja
weatuucami. Cuando estamos viajando por el ro,
l que est sentado en el asiento de atrs, es l
que pilotea. V. weare.
weawiojoore [we.wi.o.hoo.e] E,
[we.wi.o.hoo.e] J v.i. remar al centro del ro,
sacar canoa al centro del ro. ej. Cmuare riaga
gdarecoj weawiojooya. Saque la canoa al
centro del ro. V. miwiore, weare.
weca [wek ] pospos. arriba. ej. Jeame wecare bia
cumo soo. Ella guard el aj arriba del fogn.
ej. Wecaj wwaaj wrica. El avin est
volando muy arriba. ej. Catalina wecaja
mamo. Ella es ms alta que Catalina (lit.
arriba de Catalina). V. o joeagodo, o wecaj.
wecaaca pospos. encima del suelo, bajitico, un
poco arriba de. ej. Sita tcuro wecaaca jg
weaumi. l guind la hamaca encima del
suelo/bajitico. ej. Mani cajea t wecaacare
aaroja ti, caje oco aarijma. El saco lagrimal
debe estar un poco arriba de la parte superior del
ojo. V. jdoaca, rcacaaca.

wecajado sudiro E, wecajado yta wasoro 3
camisa
wecajado sudiro E [wek.h..do.sudi.o],
wecajado yta wasoro J inan. camisa,
blusa. pl. wecajaye sudi, wecajaye sudirori.
wecajado yta wasoro J
[wek.h..do.dt.wso.o ], wecajado
sudiro E inan. camisa, blusa. pl. wecajaye
yta waso, wecajaye yta wasorori.
weco wec
344 Eduria & Barasana Espaol
weco [weko ] an. 1 loro, lora. ej. Wsoare
bacami weco. El loro come pepa de vansoco.
V. cuaru weco, smio weco, wsoa weco.

weco
especie de saltn, saltamontes
2 especie de saltn, saltamontes (incomible de
color verde). Microcentum spp. ej. Weco, diro
aacami, gdaro jaig. Masa na bag mee
aacami. Weco es un saltn que tiene barriga
grande. La gente no lo come. V. diro.

weco boc
lora real
weco boc an. lora real. Amazona farinosa.
ej. Weco boc aacami macarocajre, gjer
wecoare rtobsag. Wsoare, toare gajeye,
yuc ricaa jedirore bacami. El loro real es de la
selva, es el ms grande de los loros. Come pepas
de vansoco, ivapichuna y otros frutos arbreos.
pl. wecoa mona.

weco gda
especie de saltn
weco gda an. saltn, saltamontes (especie de
color verde). Ceresa bubalus. ej. Weco gdare
bacama minia. Los pjaros comen el saltn
weco gdu. pl. weco gda. V. diro.
wecoarc [weko .k] E, [weko.k] J
inan.f.n.esp. especie de yuca brava. ej. Quirc
wecoarc mam yare. No tenemos yuca brava
de la especie wecourc. pl. wecoarc,
wecoarcri. V. qui, rujarc.
weco a [weko.] E, [weko. ] J an. especie
de culebra (venenosa y de color verde).
ej. Weco a aacami macarocajre.
Widirojre, yucjoere jesacami. i aacami
bto smeg aag. Masare i cnijama, bto
jnig aacami. La culebra weco dnu es
selvtica. Vive en ramas de rboles. Es de color
verde. La mordedura de ella es muy dolorosa.
pl. wecoa a.

wecomi
guila blanca
wecomi [wekomi ] an. guila blanca (especie de
color negro en el hombro y la espalda y de
color blanco en las partes inferiores).
Leucopternis albicollis. ej. Wecomi, iigne
aacami, bto wecaj w gni mjacudicami.
i agjama, ado bajiro yicami: Pi, pi, o, pi,
pi, o yicami. El gaviln wecom es negro y
cierne/vuela muy alto dando vueltas. Cuando
canta, dice as: P, p, o, p, p, o. V. gaa.

wec
danta
wec [wek ] an. danta. Tapirus terrestris.
ej. Wec sagac yaja y yi, wacoami.
l sali, diciendo: Voy a cazar una danta.
wec gda wee
Eduria & Barasana Espaol 345
f. weco.
wec gda [wek.d.] E, [wek.d.] J inan.
especie de rbol (cuya cscara se utiliza para
untar a la cara). ej. Rioga ye budiato yir,
tuucama na, wec gda wme ctire. Untan
la raspadura de wec gdu para que la cara sea
grasosa. pl. wec gdari, wec gda yuc.
Wec jataya [wek.ht.d] inan. caito,
afluente del ro Pir-Paran (ro arriba de la
escuela de Sonaa).

wec jmo
armadillo grande
wec jmo [wek.hmo] an. especie de
armadillo (grande, comestible). Priodontes
giganteus. ej. Macarocajre aacami wec
jmo. amire macabaacudicami. Gojej
sacami. Jaigro aacami. irema bacama
masa. El armadillo grande es de la selva. Rebusca
su comida por la noche y duerme en un hueco en
la tierra. Es muy grande. La gente lo come.
V. jmo.
wec jisa [wek.his.] E, [wek.hi s.] J an.
especie de pjaro (pequeo, de color gris y
negro). ej. Wec jisar aacama minia, moir,
iir. Los pajaritos wec jsurd son de dos
colores, algunos son grises y otros negros.
pl. wec jisar.

wec nunuro
especie de moscardn, tbano
wec nunuro [wek.nu nu o] E, [wek.nunuo] J
an. moscardn (especie de tbano grande que
molesta a la danta). Tabanas spp. ej. Gjer
nunuroare rtoro jaig aami wec nunuro.
El moscardn es el tbano ms grande de los
tbanos. V. nunuro.
Wec risero [wek.iseo] inan. lugar cerca del
ro Pir-Paran donde hay un plano de piedra.
ej. Wec risero wme ctij aacaj, gta
tcuro. Hay un plano de piedra cerca del ro
Pir-Paran que se llama Wec rsero.
wecsniro [wek.sni.o ] E, [wek.s ni.o] J
inan. abrevadero de dantas (lugar donde las
dantas vienen para tomar). ej. Wecsniroj
wec sar wasujar na. Dicen que ellos se
fueron a cazar danta en el abrevadero.

wec sIpairo
guayabero ocre
wec sIpairo [wek.sipi o] an. pjaro
guayabero ocre (pequeo y verde quien a la
gente le gusta criar). Chlorothraupis stolzmanni.
ej. Wec spairo, wesegodore aacami. i rare
ecacama masa. El pjaro guayabero ocre se
encuentra en el rastrojo. La gente saca y
domestica sus cras. V. jitiri, psuiro.

wee yire, wee tuure
cuerpo pintado con la pintura wee
wee [wee] inan.s.de masa pigmento, tinta,
pintura negra (para el cuerpo hecha de las
hojas del arbusto we). ej. Mani wee yiroti,
wee taa m. Prepare tinta negra wee para
pintarnos. ej. amiag muijure, i bedeone i
weese wejese
346 Eduria & Barasana Espaol
riowecare wee moauju soo. Dicen que su
hermana menor unt la pintura negra wee en la
frente de la cara de l (la luna). V. we.
wee yire pintar (el cuerpo con tinta negra
wee). ej. Wee yir yati ma? Wee yir
yaja. Estn pintando pinta negra? Estamos
pintando pinta negra. V. cuure, ocure,
gnae, mamare, tasare.
wee tnuoriajuria s.v.inan. carrete de madera
entallada con muescas (para aplicar la tinta
negra por arrollarlo encima del cuerpo).
weese [wee.se] E, [we e.se] J v.t. raer, raspar
(ropa, piel, canoa). ej. Gta y gbore weese
jniaja. Me duele la parte de mi pie que me rasp
con una piedra. V. mijiweese, ioweere.
wegare [we.e] E, [we.e] J v.t. llevar un
palo llameante (para poder prender otra
candela). ej. Jea wega yicoamo, wesej waco.
Ella llev un palo llameante a la chagra para
prender fogn all.
weja eyoore [weh.ed.oo.e] E,
[weh.e d.oo.e] J v.t. aplanar y hacer ms
ancha (olla de barro). ej. Riiri sotre weja
eyoogo yamo. Ella est haciendo la olla de barro
ms ancha. V. wejare.
wejjiore [weh.hi.o.e] E, [weh.hi.o.e] J v.t.
arrastrar (palos a la maloca, canoa al puerto).
ej. Majariaroj cmuare wejjiocuto mani.
Arrastremos la canoa al puerto. sinn. wejre.
V. jare, yuc wejjiore.

Sot wejago yamo.
Ella est emparejando una olla.
wejare [weh.e] E, [weh.e] J v.t. emparejar,
aplanar olla de barro (con pedazo de cuya).
ej. Rmia riirisot weacari, coaroseero rca
weja gosiocama na, Qunarisot ejato yir.
Cuando las mujeres hacen la olla de barro, la
aplanan con un pedazo de cuya para que la olla
quede parejita. V. doriajeore, watere, weare,
weja eyoore.

Cmua wejg yami.
l est arrastrando la canoa.

Besu wejg yami.
l est arrastrando cortezas de besu.
wejre [weh.e] v.t. arrastrar por el suelo
(canoa, palo, bejuco). ej. Wii siarar, jairo
misi wejcaj ya. Para asegurar el armazn de
la casa, arrastramos muchos bejucos.
sinn. wejjiore. V. cmua wejgmeroore,
yuc wejjiore.
weje [we he] E, [wehe] J an. rana minadora o
balita (especie comestible). ej. Macarocaj
aase oco tatarijre aacami weje, mojogaca.
Bto oco quedirore, juebcre, jjar
agcama na. La rana minadora se encuentra en
los charcos de la selva. Es pequeita. Muchas de
ellas croan durante el invierno. V. tja.
wejere [de.we he.e] E, [de.wehe.e] J v.t.pl.
1 bajar (frutas con un palo). ej. ye wejere.
bajar uvas del monte. ej. ne wejere. bajar
pupua.
2 pescar. V. wai wjere.
wejere [sudi.wehe.e] E, [sudi.wehe.e] J v.t.pl.
quitarse (la ropa), desvestirse.
ej. Yta waso wejcari, wacoacama ya.
Quitndose la ropa, ellos se fueron. V. weare.
wejerijoa E, J [we he.i.ho ] E, [wehe.i.ho] J,
wajerijoa YM inan. escroto. ej. Yuaytaacane
bujua qunocari, tiararine, i ic wejerijoa
ejarre, becoare jutiyuju Warimi. Dicen que
Wurm utilizaba una cerbatana pequea hecha
de la caa yuuytu y tallos de briznas como
dardos para disparar a los mosquitos que llegaron
al escroto de su abuelo. V. rujajoa.
wejese [wehe.se] E, [wehe .se] J v.i.pl. 1 rajarse,
henderse (en ms que una parte de olla, canoa,
coco, huevo). ej. Y quaro wecaj wejecoa
mjaj ti. Cuando yo estaba tumbando el rbol,
la parte arriba se raj. sing. wadise V. ware.
2 empollar (huevo), salir de huevo. V. ria
wejere.
wejoore wese
Eduria & Barasana Espaol 347

yucu wejese
rajarse
wejoore [weh.oo.e] E, [weh.o o.e] J v.t.
despellejar, sacar (la piel del tigre, anaconda,
cscara de rbol). ej. Tirmj yaiare sacari,
na gasere wejooyujar, gaware sirar. Hace
tiempo ellos mataban tigres y sacaban la piel para
vender a los blancos.
weore [we.oo.e] E, [we.o.e] J v.caus. remojar
(ropa, hamaca, faria). ej. Naju gatere weore
idito mani. Tomemos chiv (faria mojada).
ej. Sudi m coerotire weocucaa. / Sudi
mani coeroto rjoro tire weore aacaj. Remoje
la ropa que va a lavar. / Antes de lavar la ropa se
la remoja. sinn. iabiare. V. wease.
v.caus.dep. hacer apartarse de, hacer dejar
(una cosa; uso: despus de otros verbos).
V. godoweore, gotiweore, jiiweore, mejaweore,
rijaweore, waweore, yajiweore.

werajo
mirapalcielo
werajo [weho] an. pjaro mirapalcielo (reg.).
Nyctibius spp. ej. Werajo, moig aacami,
diroare bag. i agjama, Werajo jojojo
yicami, i agjama. El mirapalcielo es de color
gris y come saltamontes. Cuando canta, dice:
Werujo jojojo. V. bjjogo.
were [wee ] an. especie de cigarra (anual).
Tibicen spp.


were
cigarra
werea [wee] an.s.plural abejas werea
(pequeas, producen cera utilizada en las
ceremonias rituales para proteger a los
participantes de enfermedades). ej. Werea
aacama momia, macarocajre aar. na
wbudirijrema yoarij qunocama na.
Tijre micama masa, ti rca wnorotirar.
Wereu son abejas pequeas de la selva. Hacen
una salida larga para volar (de su nido en un
rbol). La gente saca la cera para mandar (al
chamn) para que les proteja de enfermedades.
sing. weream. V. beroa, momia.
inan.s.de masa, cera de las abejas werea.
werea basere ejecutar los ritos del chamn
con cera de abejas werea (para proteger el
recin nacido y su mam). ej. Werea baseyuju
i, ire misjarotire yig. El chamn ejecut los
ritos con cera de abejas wereu para que (la
mam) pueda entrar a la casa (con su beb recin
nacido). V. wnore, werea basere.
weroIare [weo.i i.e] v.t. probar, saborear
(comida por lamer). ej. Wai sotre moa
ocaboati? Weroasa. Pruebe la olla de pescado
para averiguar si tenga suficiente sal. sinn.
baare. V. werore.
werore [weo o.e] E, [we oo.e] J v.t. 1 lamer o
lamber. ej. Yai i cmirore werocoeami. El perro
lami su herida.
2 comer (uvas). ej. ye werocaa! Come las
uvas! ej. ye weroca yiyooc, cotibaja toa
ecoyuju i. Dicen que l estaba comiendo uvas
cuando le pic un alacrn. V. weroare.

wese
chagra
wese [wese] inan. chagra, huerta, campo para
cultivo (de poca extensin). ej. Wese quar
weseaye weta boero
348 Eduria & Barasana Espaol
wama na. Ellos se fueron a tumbar la chagra.
V. boaro, boa wese, gmua.
weseaye [wese..de] E, [wese..de] J inan.pl.
productos de una chagra. ej. Weseaye otere,
adocrca wme aaja: Qui, caj, ye, sna,
sna, aji, cajo, gajeye qune. Algunos
productos sembrados de la chagra son: Yuca
brava, coca, uvas del monte, maraones, pia,
batata y chonque. pl. weseriaye productos de
varias chagras.

wese buja
tortolita colilarga
wese buja [wese.buh] E, [wese.bu h] J an.
tortolita colilarga (especie de paloma de la
chagra de color gris). Scardafella squammata.
ej. Wese buja, moig aacami. Au ricaare,
cnare qune bacami. Joo, joo, joo yicami,
i agjama. La paloma tortolita colilarga es de
color gris. Ella come pepas de uu y cunu. Cuando
arrulla, dice: 1oo, joo, joo. pl. wese buja.
V. buja.
wese codea [wese.kode] an. boa tragavenados
(especie de go). Boa constrictor. ej. Gjamona
rare bayumi wese codea. La boa constrictor se
comi los pollitos. pl. wese codea. V. a.

wese cne
carpintero real
wese cne [wese.ko ne] E, [wese.ko ne] J an.
pjaro carpintero real. Dryocopus lineatus.
ej. Wese cne macre ecacaj ya. Nosotros
criamos un carpintero real. V. cne.
wesegodo [wese.o do] inan. rastrojo, chagra
abandonada (cuando la yuca brava est
agotada). ej. Wesegodo aase snasa yuc
ricaare bacama rasea. Los tucanes comieron la
pepa del rbol snusu que est en el rastrojo.
V. godo, rujagodo, wese.
weseriaye [wese.i..de] E, [wese.i..de] J
inan.pl. productos de varias chagras.
sing. weseaye productos de una chagra.
wesermia [wese.omi.] E, [wese.o mi.] J
an.s.plural mosquitos wesermia (que se
aparecen cuando prende fogn en la chagra).
ej. Wesermia aacama becoaaca, moiraca.
Wese, mama wese soero beerore wcama na.
Wesermu son mosquitos de color gris. Ellos
vuelan cuando uno prende fogn en la chagra.
sing. wesermiam.
wesica V. waisica.
weta [wet] E, [wet] J inan.s.de masa residuo de
polvo (despus de quitar el afrecho), producto
puro (como almidn de yuca brava, coca,
harina de trigo, etc.). ej. Wetare jairo
yujecuujar, gaje cma na baroti. Dicen
que ellos guardaron mucho almidn (de yuca
brava) para otro ao. antn. se.
weta yujere guardar (almidn de yuca brava
en un hueco en la tierra).
weta gatere s.v.inan.s.de masa faria de
almidn de yuca brava. ej. Jairo weta gatere
ctiyuju soo. Dicen que ella tiene mucha faria
de almidn de yuca brava. V. naju gatere.

weta boero
tityra colinegra
weta boero [wet.boeo] an. 1 especie de
escarabajo (con casco morado oscuro y lneas
blancas). ej. Weta buero, gmuborojre
aacami, coo ctig. Barii mee aacami. El
escarabajo wetu buero tiene casco. Vive en palos
podridos. No es comestible.
2 pjaro tityra colinegra. Tityra cayana.
ej. Weta boero, mini aacami, joa botig, gua
sag. El pjaro tityra colinegra tiene plumas
blancas y pico rojo.
wetaraje wca
Eduria & Barasana Espaol 349
wetaraje [wet.he] E, [wet.he] J inan.
envase de almidn de yuca brava. ej. Wetaraje
ma wadicaj y. Yo vine cargando el envase
de almidn de yuca brava. V. rujaraje.



weta rase
tucn pechiblanco, tucn silbador
weta rase [wet.se] E, [wet.se] J an. tucn
pechiblanco, tucn silbador (comestible, las
plumas se utiliza en la danza). Ramphastos
culminatus. ej. Weta rase, jaig aacami. i
joare juacama masa, basar na yoorotire yir.
El tucn pechiblanco es grande. La gente saca su
plumaje, del cual hace adornos que se pone en la
danza. V. rase, rase sa.

weta rji
pavn
weta rji [wet.ohi] E, [wet.ohi] J an. especie
de pavn, paujil. Crax spp. V. rji.
wetayoa [wetdo] an.s.plural grupo tnico
entre los eduria. sing. wetayoag, wetayoago.
V. eduria, rujayoa.
wetire [weti.e] v.i. 1 hundirse (tierra). ej. Maa
wacne, wetirocasam y, gojej. Yendo
por el camino, la tierra se hundi, hacindome
caer.
2 soltarse, separarse de la danza. ej. Basar na
tjaroto rjoro, rmia nare basar, wetijedica
jjacama. Cada vez antes de que los danzantes
descansan, las mujeres se separan de ellos.
we [we.] inan. especie de arbusto (cultivado,
cuyas hojas son utilizadas para hacer la pintura
negra del cuerpo). ej. We aacaj rmia na
oteric. Ti jure juari, jeamej tacari, na
basaroto rjoro tire, na rujre iocama na. Las
mujeres siembran el arbusto we. Sacan las hojas,
las asan en la ceniza y (de ellas hacen una
pintura que) luego pintan sus cuerpos antes de la
danza. pl. we yucri. V. wee, wee yire.

weworo
carrizo
wewo [wewo] inan.f.n.esp. 1 carrizos (flautas
hechas de la caa carrizo). ej. Wewo
jutiborocama na. Ellos danzaron, tocando los
carrizos. sing. weworo. pl. wewo, weworori.
2 caas carrizos o wewo (especie usada para
hacer carrizos). ej. Wewo jacabsasene
qunocama, troarire. Ellos fabrican las flautas
trour de las ms grandes caas wewo.
sing. wewoa. pl. wewo, wewoari. V. borore.
wabueguure [we .bue.uu.e] E,
[we.bue.u u.e] J v.t. proteger al nio del
maligno por ventilar humo de cera (hecho por
el chamn). ej. Scare werea basere
wabueguuya. Haga el rito de ventilar humo de
cera para proteger al nio. V. wnore, werea
basere.
wabuere [we.bu e.e] E, [we.bu e.e] J v.t.
ventilar humo (para evitar los mosquitos).
ej. Usica manire idiroma yir, wabuecama.
Ventilan la casa con humo para que los mosquitos
no les piquen.
ware [we .e] E, [we .e] J v.t. guindar,
colocar (hamaca). ej. Gua gajano, j wa,
cnicoacaj y ya. Al terminar de baarme,
guind/coloqu la hamaca, y me acost a dormir.
watuse [we .tu.se] E, [we.tu.se] J v.i. entrar a
la casa, soplar, correr (viento, brisa), hacer
viento. ej. Wii bibeya manijare, bto mino
watuaja. Entra mucha brisa puesto que la casa
no est encerrada. V. jutire, mino wasose.
wca [we k] inan.f.n.esp. cortezas de una especie
webedoare wniro
350 Eduria & Barasana Espaol
de bamb (especie delgadita y dura, que se
utiliza como bastones en las danzas,
encontrada cerca del ro Cmea). ej. Wca
aacaj, o rocariana masa, basar na tuese.
Wabrire bajise aacaj. La gente ro abajo
danza con caas de una especie de bamb que se
utiliza como bastones en las danzas. Es parecido a
la caa wub. ej. Wcajuriare miuju i ya.
l sac una caa larga. sing. wca. pl. wca,
wcari.
webedoare [we e.bedo .e] E, [wee.bedo.e] J
v.t. redondear (palo o bejuco como en hacer el
borde de una canasta con un bejuco).
sinn. bedoare. V. rujabedo, wre.
wejoore [we.hoo.e] E, [we e.hoo.e] J v.t.
enderezar, poner presin para enderezar.
ej. Cme misi rujabegori aasere y wejoore
jairo aaja. Yo tengo muchos alambres que
enderec.
wejeare [wee.he.e] E, [we.he .e] J v.t. partir
(palo, pescado, casabe, pan, etc.). ej. Najurore
gdareco wejea micoasuma. Ellos partieron la
mitad del casabe y la llevaron. V. trere.
wemtoore [we e.mt.o o .e ] v.t. despedazar
(pescado muqueado). ej. Wai sesorire micari,
wemtoocucari, bacama na. Sacaron un
pescado muqueado, lo despedazaron y comieron.
wewaare [we e.w.e] v.t. abrir con las manos
(pepa, la boca). ej. core i iditeejare, i risere
wewaari, iocaa. Porque l no acepta el
remedio, abre su boca (con las manos) y oblguele
a tomarlo. sinn. batawaare. V. wre.
wjare [we h.e ] v.i.pl. caerse (cosas, personas).
ej. Wrica wana wjariar, rijabesujar
bajirjma. Aunque ellos cayeron en el avin, no
murieron. sing. quedire.
V. darawjare, jidiwjare, jidiwjare,
meniwjare, saa wjare, sawjase, wjase,
wjayayere, wjareare.
wjareare [weh.e.e] E, [weh.e.e] J v.i.pl.
caerse al desperdicio (frutas de rbol) o la
muerte (personas de avin).
sing. wjarocare. V. wjare.
wjarocare [we h.ok.e] v.t.sing. lanzar, tirar
(como tirar un Frisbee). ej. Macaj caaric
yucre micari, sojbsa wjarocacaa.
Saque el palo recostado en el patio y trelo afuera.
sing. wjareare. V. wjare.
wjase [we h.se] v.i.pl. gotear (techo, sangre,
sudor). ej. Tapi, tapi yiwjauju ti. Estaba
goteando.
s.v.inan.pl. 1 cosas cadas. ej. Wm ti aari
rodore, wjasere juacama na. Durante la poca
de umar, la gente recoge los frutos cados.
2 gotera. ej. Wii niwjase y jre
erocauja. La gotera moj mi hamaca.
sinn. nise. V. wjare, yuyuse.
wjayayere [we h.dde.e] E,
[we h.dde.e] J v.t.pl. sacudir agua de las
manos (por agitarlas). ej. Bare ba gajano,
mo coe, oco erosere wjayayecama. Despus
de comer, lavan las manos y las sacuden para
quitar el agua. V. reteare, wjare.

wjeriti E, 3; wjeriti YM
hongos comestibles
wjeriti E, J [weheiti] E, [we heiti] J, wjeriti
YM inan.f.n.esp. hongos comestibles. ej. Wjeriti
wme yama na, wese gmurire judisere. Ti
wme aacaj: Taaga, cma au, gajeye jairo, ti
qune na base aacaj. Los hongos comestibles
tienen el nombre wjert y brotan de un tronco
podrido en la chagra. Tienen estos nombres
especficos: Tuugu, cmu uu y muchos ms.
sing. wjeritiro, wjeritiro. pl. wjeriti,
wjeritirori; wjeriti, wjeritirori. V. cma au,
ejaga, gmubo judise, osoa, taaga, wticome.

wniro
abanico para voltear casabe
wniro [wenio] inan. volteador (abanico tejido
para voltear casabe, usado tambin para avivar
el fuego). ej. Najuro gmeoriaro aaja ti,
wniro. El abanico se utiliza para voltear el
casabe. V. jeje wniro, ucaa wniro.
waare wida
Eduria & Barasana Espaol 351
waare [we.e] E, [we.e] J v.t. poner
una banda o una tira por el brazo, la pierna o
la cintura. ej. i rica saricare biti waacari,
aacami. l puso bandas en los brazos.
V. ricajdo waare, waariamaa,
waariaro.
waariamaa [we .i..m] E,
[we.i..m] J s.v.inan. cuerda, cordn (que
se ponen alrededor de las caderas de los
hombres; se usa para sostener el guayuco).
ej. Waariamaare ucaabti rca, rujamaa
yicari, waacama, timaaj, Wasoro
yiearsa yir. La cuerda que colocan en la
cadera es hecha de cumare y sostiene el guayuco.
V. waariaro, apn. dibujo del bailarn.

waariaro
correa, cinturn
waariaro [we.i..o] E, [we.i..o] J
s.v.inan. 1 correa, cinturn. ej. Waariaro,
gawa na qunoriaro aaja. Los blancos fabrican
el cinturn.
2 reloj de pulsera. sinn. muiju corito.
wre V. ere.
wriamaa [we e.i..m] E, [wee.i..m] J,
eriamaa s.v.inan. cuerda, piola.
ej. Wriamaare na yirajama, na sagaro joej
tuu tna, na mo rca, na yirone,
qunarimaari ejacaj. Cuando hacen piola, la
arrollan/enrollan encima del muslo con la mano.
Hacindolo as, resulta cuerda buena. V. wre.
w yooro [we.dooo ] an. especie de insecto
(parecida a la mariposa). ej. W yooro,
jogorore bajig aacami, riaga wecare. El
insecto w yooro se parece a una mariposa y vive
arriba del ro. pl. w yooroa. V. jogoro.
wia ajere [wi .he.e] E, [wi.he.e] J v.t.
colorear. ej. Wia ajeraja y. Yo quiero
colorear. sinn. wiare.
wiare [wi.e] E, [wi.e] J v.t. 1 pintar (casa,
calabazas con savia, etc.). ej. Masoco rca coaa
wiago yamo. Ella est pintando las calabazas con
savia del rbol musoco. V. bia wiare, wee
tuure, wee yire.
2 colorear. sinn. wia ajere.
3 untar veneno sobre la superficie de dardos.
ej. Waca bjoo, buya tne, rma wia gajano,
wacama na. Ellos se fueron cuando terminaron
de afilar los dardos, colocarles capoc y untarles el
veneno.
wica roca [wi.k.ok] E, [wi.k.o k] J inan.
rea afuera de la casa debajo del techo o el
alero a lo largo de la casa en la sombra. ej. Wii,
macaj moji tsa rjatijre, wica roca yire
aaja. Wcu rocu es el rea afuera de la casa
debajo del techo/el alero.

wica roca bota
poste de tabique
wica roca bota inan. poste de tabique.
ej. Wica roca botari coa juur yaja ya.
Estamos cavando y colocando los postes del
tabique.

wica roca gmu
viga de la pared
wica roca gmu inan. viga de la pared.
ej. Wica roca botari coa juurgo gajano, wica
roca gmure jeocaj ya. Al colocar los postes
de la pared, pusimos la viga encima de ellos.
wida [wid] inan.f.n.esp. chonques wida (especie
de tubrculos comestibles). ej. Widare, wesej
otecama na, rmia. Cajoare bajiricane
aacaj. Las mujeres sembraron la especie de
chonque wdu en la chagra. Es parecida al
chonque. sing. wida. pl. wida, widari. V. cajo.
widacaje wii
352 Eduria & Barasana Espaol

widacaje
especie de chonque
widacaje [wid.khe] E, [wid.k he] J
inan.f.n.esp. matas de chonque wida (especie
con hojas oscuras). sing. widacaje. pl. widacaje,
widacajeri.
widase [wid.se] E, [wid .se] J v.i. (ser/estar)
pegajoso, pegajosa (savia, brea, pltano
cocido), arcillosa (tierra). ej. Sita widarorire
ojo qunaro wncaj. Los pltanos crecen bien
en tierra arcillosa. antn. wajase. V.
moawidaore, sita widase, sase.
widere [wide.e] E, [wide.e] J v.t. aplicar, poner
brea (por la cuerda que se utiliza en trabajos
artesanales). ej. Mani siaro qunaro eato
yir, ucaabtimaare gje widere aacaj. Se
pone brea en la cuerda para que agarre bien (el
tejido).
widi [widi ] inan.s.de masa 1 maleza, cizaa (lo
que crece en abundancia daosa o intil).
ej. Widi we gajano, soecama na. Al terminar
de arrancar la maleza, la quemaron.
2 basura.
widi tuureare barrer la basura. ej. Widi
tuureacaa m! Barra la basura! V. tuure.
widi were desherbar, deshierbar o desyerbar,
arrancar maleza. ej. Widi wer yama, rmia.
Las mujeres estn desyerbando (la huerta/la
chagra).
widi tuuriaboca [widi.tu u.i..bok] E,
[widi.tuu.i..bok] J s.v.inan. escoba indgena.
ej. Buerre widi tuuriabocari suaarotiyuju,
nare buer. Los profesores mandaron a tejer
escobas a los estudiantes. V. rujaboca, tuure.
widi tuuriaro [widi.tuu.i..o] E,
[widi.tuu.i..o] J s.v.inan. escoba. ej. Sicane
widi tuuriarore suaacama. Ellos hacen escobas
del bejuco yar. pl. widi tuure, widi tuuriarori.
V. tuure.
widi udireariaro s.v.inan. aspirador,
aspiradora de polvo.
widiro [wi di.o] E, [widi.o] J inan. monte bajo,
maleza. ej. Macaroca widirojre aacudicami
wec. La danta anda por el monte bajo.
V. gmua.
widise [wi di.se] E, [widi.se] J v.i. crecer (maleza,
monte bajo). ej. Gata aacaj widi. Macajrire,
wesejre qune widicaj. La hierba gutu es un
tipo de maleza. Crece en el patio y en la chagra.

wii
casa
wii [wii] inan., cl.irreg. casa, maloca. ej. Wiij
aamo soo. Ella est en la casa. V. bare
roariawii, bojoriwii, gta wii, miniriawii,
uubueriawii, rujawii, masa yujiriwii, wiiji.
wii botari, gmuri, yucuri armadura,
armazn de la casa (los postes y las vigas de la
casa). V. rojotutuore, toriajuria, tuiari,
soawaria gmu, soawaria yucri, wii rijo
tnagagmu, wica roca bota, wica roca gmu,
wii wso, yuuria gmu, apn. dibujo del
armazn de la casa.

3ota moji bar yama.
Ellos estn techando la casa con hojas de jotu moj.
wii bare techar. ej. Jota mojine wii bar
yama, jar masa. Dos personas estn techando
la casa con las hojas de caran con espinas.
wii jorere cambiar el techo y otras partes de la
casa vieja a una nueva. ej. Gaje wii sneacari,
i aasori wiire jorecami, moji juag. Al
construir el armazn de una nueva casa, pas el
techo de la vieja a la nueva.
wii rocare abandonar casa. ej. aa quejeana,
wiigodo wiigodo
Eduria & Barasana Espaol 353
mani yee jediro juajeo waacoare aaroja ti,
wiire caguereabecne. Ti aaja wii rocare. W
rocure significa estar aburrida de una casa,
empacar todas las cosas y salir de la casa, sin
tumbarla. sinn. wii waweore. V. soerocare,
waweore, wii jorere.
wii toore [wi.too.e] E, [wi .too.e] J construir
las paredes de la casa. ej. Jejeju suaacari,
wiire toocama na. Tejen las hojas de ramo y
construyen las paredes de la casa. V. cja,
jejeju.
wii waweore abandonar casa. ej. Gtaweya
tj ya aaboacati wiire wadiweo
rocacoadicaj ya. Abandonamos la casa cerca
del cao Piedra. sinn. wii rocare. V. ware.
wii casabo inan. piso elevado (hecho con
pacha). ej. Cja daracari, casabo jeocama
na, casabo ctiwii na bojajama. Cuando
quieren un piso elevado para la casa, golpean la
corteza de la palma pacha para ponerla derecho
y despus la ponen en la casa como piso.
V. sneariawii.

wii munia E, wii muniro 3
la unin de dos techos inclinados
wii munia E [wi.muni] E, [wi.muni] J, wii
muniro J [wii.mu nio] inan. unin de dos
techos inclinados sobre la puerta (donde el
techo inclinado de un lado se junta con el
techo inclinado del otro lado). ej. Wii, jairiwii,
mojoriwiiacare qune, muniari ctiwii
bacama. Ellos construyen casas grandes y casas
pequeas que tienen techos inclinados sobre las
puertas. ej. So jnami, wii muniro joej
jesayuju, re gujia cocari. Su nieto pos sobre
el techo inclinado arriba de la puerta teniendo en
su posesin el palo para coger moriche.
wii aaroto inan. solar, sitio donde construir
una casa. ej. Tuturi jagoo, mano gmuri
jaasurerea yicari, sitare coa quno yicama
na, wii aarotore. Ellos alzapriman tocones,
cortan trozos y excavan la tierra para preparar el
sitio donde construirn la casa. sinn. wiigodo.
wii rijoa jeore s.v.inan. cumbrera de hojas
(para la cumbre del techo). ej. Wii rijoa jeore
wasoag yaja y. Estoy cambiando la cumbrera
(de hojas) de la casa. sinn. wii rijo tna.
wii rijo tna [wii.iho.tun] inan. cumbrera de
hojas (para la cumbre del techo). ej. Wii rijo
tna jeog yami i. l est colocando la
cumbrera (de hojas para la cumbre del techo).
sinn. wii rijoa jeore. V. wii munia.

wii rijo tnagagmu E, wii rijo tnagmu 3
caballete, cumbrera, parhilera
wii rijo tnagagmu E
[wii.i ho.tu n..umu], wii rijo tnagmu J
[wii.iho.tun..umu] s.v.inan. caballete,
parhilera, cumbrera del techo. ej. Wii rijo
tnagmure yoarigmu jeocama. Ellos colocan
una parhilera larga.
wii rijo tnagmu tuumosiari s.v.inan.
parhilera atada.

wii wso
viga, cabrio del techo
wii wso inan.pl. vigas, cabrios del techo
(trmino especial para los palos diagonales e
inclinados del techo de la casa). ej. Wii
snearimasa, wii wso jeocoasuma na. Los
constructores de la casa han colocado los palos
(inclinados) del techo. sing. wii wso. pl. wii
wso, wii wsori. V. tata, yejejo.
wiigodo [wii.odo] inan. 1 sitio donde estaba
una casa. ej. Wiigodo tre na otere ne bto
aam. Hubo mucha pupua cerca del sitio
donde ellos tenan una casa.
2 solar, sitio donde estar una casa. ej.
Wiigodo goor yima. Ellos estaban limpiando el
wiiji wisaaro
354 Eduria & Barasana Espaol
terreno donde van a construir una casa. sinn.
wii aaroto.

wiiji
chabola, casucha, mitasaba, refugio temporal
wiiji [wii.hi] E, [wii.hi ] J inan. chabola,
casucha, mitasaba (reg. refugio temporal en la
chagra o la selva). ej. Riaga wacudig,
macaroca soj wac qune, toj tuja cni
waac, wiiji bare aacaj. Cuando andamos
por el ro o en la selva, construimos un refugio
temporal para dormir.
wii mosiro [wii.mosio] E, [wii.mosio] J an.
especie de grillo (vive en la casa). ej. Mama
wiire wii mosiroa jjar aacama. Muchos
grillos w mosro se encuentran en una nueva
casa. V. mosiro.
wiiro [wiio] f. hembra del pjaro saltarn
coronado. Pipra coronata. m. wtobero.
wijare [wih.e] E, [wih.e] J v.i. 1 ir (al centro
o a la mitad del ro, casa). ej. Wii gdareco
wijati, najure bacama na. Yendo al centro de
la casa, ellos comen casabe. ej. Cmuare abja,
Ita, baaca wijanasa, yre yicamo ya,
Rosajama. Al encontrar la canoa, Rosa me dijo:
Nademos al centro del ro (para cogerla).
V. miwiore, baawijare, jjare, wijatuure.
2 ir ro abajo de un caito a un ro grande.
ej. Gtaweya yuja, Waiyaj wijaeja, mnicaj
ya, Snaaj. Bajamos por el cao Piedra,
salimos al ro Pir-Paran, y de all subimos a
Sonunu. V. jido.
wijatuure [wi h.tuu.e] E, [wih.tuu.e] J v.t.
sacar comida (con un pedazo de casabe
usndolo como una cuchara). ej. Wai cuma
sot bar, najuro rca, wijatuu bare aacaj
ti. Se come la olla de pescado con un pedazo de
casabe usndolo como una cuchara.
V. sarebaare.

wirimoa
limn
wirimoa [wiimo ] inan.f.n.esp. limn, limones.
Citrus medica, Citrus limon. ej. Wirimoa oco,
ibisitise woa mani bto jaja ti. El jugo de
limn sin azcar es muy cido. sing. wirimoa.
pl. wirimoa, wirimoari.
wirimo [wiimo.] inan. rbol de limn. ej.
Jairo ricaa cti wirimo cticama na. Ellos
tienen un rbol/palo de limn que da mucho
fruto. pl. wirimoa yuc, wirimoa yucri.
wiripiya [wiipid] E, [wiipid] J inan. fruta
del rbol wiripiya (comestible, parecida a la
guama). sing. wiripiya. pl. wiripiya.
wiripiya [wiipi d.] E, [wiipid.] J inan.
especie de rbol (produce la fruta comestible
wiripiya, parecida al guamo). pl. wiripiya
yuc, wiripiya yucri.
wiruse [wiu.se] E, [wiu.se] J v.i. (ser/estar)
spero, spera; abrasivo, abrasiva (tierra, roca,
piel desafeitada, tabla, banco). ej. Cmeaaju
y micatiaju wirucaj ti. El asa del hacha que
traje fue abrasiva. antn. gosise.

wisaaro
centro de la casa
wisaaro [wi.so] E, [wi.so] J inan. rea
central, medio de la casa (el centro del techo
donde los palos se unen). ej. Wisaaroj
wijacari, basar yama. Llegando al centro de la
casa, estn bailando. V. saaro, wajaja.
wisaaro uuwioric yucu s.v.inan. rama, palo
que se extiende hacia el centro del ro.
ej. Wisaaro uuwioricj cmua totuayuja. La
canoa se qued atravesada en un palo que se
wisiore wIso taaro
Eduria & Barasana Espaol 355
extiende hacia el centro del ro. pl. wisaaro
uuwioricri. V. rj, yucrj.
wisiore [wisi.o.e] E, [wisi.o.e] J v.caus. tener
dolor. ej. ajo i toarijre bto wisioami. l
tiene mucho dolor porque le pic la oruga nujo.
V. jnise, wisire, wase.
wisire [wisi.e] v.i. enfermar, ponerse enfermo
(por comer comida prohibida). ej. Wai wisig
yiyuja m. Usted est enfermo por comer
pescado prohibido. ej. Wisig aari, biyaroaca
tujargami. Por comer comida prohibida, l
siempre descansa despus de caminar un rato.
caus. wisiore.
wIji [wihi ] inan.f.n.esp. 1 frutas wIji (especie
comestible parecida a la fruta de la palma
chambir). ej. Wji, wjio ricaa betare bajise
aaboarine mtaaca aacaj cni weje
baareaca. Wj, la fruta de la palma wjno es
parecida a la fruta chambir pero es pequea con
poca pulpa para comer. sing. wjia. pl. wji,
wjiari.
2 palmas wIji (especie con tronco espinoso).
sing. wjio. pl. wji, wjiori. sinn. wjio.
wIji jota s.v.inan. espinas de la palma wIji.
ej. Wji jotare mani cdajuujama, bto
jnicaj. Si espinamos con wj jotu (espina de la
palma wj) causa mucho dolor. pl. wji jota, wji
jotari.
wIjijotia [wihi.hoti] E, [wihi.hoti] J inan.
retoo nuevo de la palma wIji (comestible).
ej. Wjijotia wmarijre tawemicari, bare
aacaj. Arrancando el retoo del la palma wj,
se come. sing. wjijotia. pl. wjijotiri, wjijotiari.
V. wjio, rujajotia.
wIjio [wihi.o] inan. especie de palma (produce
frutos comestibles, tiene tronco espinoso).
pl. wji, wjiori. sinn. wji.
wIjoa [wiho ] E, [wiho] J an.s.plural gusanos,
orugas wIjoa (especie negra, incomible).
ej. Wjoam aacami iigne. El gusano
wjoum es negro. sing. wjoam.
wIjoju [wiho.hu u] E, [wi ho.hu u] J inan.f.n.esp.
hojas de una especie de caran. sing. wjojuro.
pl. wjoju, wjojurori. sinn. moji jac jco.
V. rujajuro.
wIjore [wiho.e] E, [wiho.e] J v.i. silbar.
ej. Sojne ajire wjo oca ruyu waajami. Se
escucha a l silbando de lejos.
wImaaca [wim.k] E, [wim. k] J s.v.inan.pl.
plantas inmaduras, verdes. ej. Y qui
wmaaca aam. To bajiri ruabej. Mis plantas
de yuca brava estn verdes. Por eso no las
arranqu. / Puesto que mis plantas de yuca brava
estn inmaduras, no las arranqu. sing. no hay
singular. V. wmacaje, wmao, wmarc,
wmase.
wImacaje [wi m.khe] E, [wim .k he] J s.v.inan.
mata inmadura, verde de pia, chonque.
ej. Snacajeri wmacajerire sna jcoa
baboreacauma na. Los escarabajos snu
jcou daaron las matas inmaduras/verdes de
pia.
wImao [wi m.o] E, [wim.o] J palma
inmadura, verde.
wImarc [wim.k] E, [wim.k] J
s.v.inan.f.n.esp. matas de coca inmaduras,
verdes. sing. wmarc. pl. wmarc,
wmarcri. V. rujarc.
wImase [wim.se] E, [wim.se] J v.i. inmaduro,
inmadura; verde, en las primeras etapas del
crecimiento (planta, mata, etc.). V. wmaaca.
wIna masa [win.ms. ] an.s.plural desanos
(grupo indgena). sing. wnag, wnag.
wInire [wini.e] E, [wi ni.e] J v.t. oler, inhalar.
ej. Qunaro wnibjamasiami yai. El perro tiene
un buen sentido de olfato. ej. Bueri wniaja y.
Me huele a humo. caus. wore. V. mno wnire,
stise, nise, wnisuare.
wInisuare [wini.su.e] E, [wini.su.e] J v.t.
aspirar tabaco echado en la mano. ej. Munoare
mi yicari, mo joej jio jeo, wni suacama.
Echando el polvo de tabaco en la palma, lo
aspiran. V. wnire.
wIore v.caus. hacer oler, inhalar. ej. Bto jo
rijagre, spe rca basecari, ire wocama. Al
paciente que tiene gripa fuerte le hacen caraa
para oler y aliviarlo. V. wnire.
wIratu [witu] an. pjaro monjita rabiblanca.
Chelidoptera tenebrosa. ej. Jatcurojre goje
yicari, ra cticami wratu. El pjaro monjita
rabiblanca hace un hueco en los arenales y all
tiene su cra.
wIsoju [wiso.huu] E, [wiso.huu] J inan.f.n.esp.
hojas del rbol wIsoj (las cuales se utilizan
para lijar bancos y calabazas). ej. Wsojune
coare gosiocama rmia. Las mujeres lijan
calabazas con hojas wsoju. sing. wsojuro.
pl. wsoju, wsojurori. V. rujajuro.
wIsoj [wiso.hu.] E, [wiso.hu.] J inan. especie
de rbol (cuyas hojas se utilizan para lijar
bancos y calabazas). pl. wsoj yuc, wsoj
yucri.
wIso sa [wiso.se ] E, [wiso.se] J an.s.plural
sardinas wIso sa. Astyanas abramis.
ej. Mtaraca aacama wso sa. Las sardinas
wso su son pequeitas. sing. wso sam.
V. yojoar.
wIso taaro [wiso.t o] E, [wiso.to] J an.
wIso wese woroase
356 Eduria & Barasana Espaol
especie de sapo (no comestible). ej. Riaga
tre, boejre qune aacama wso taaroa. Se
encuentran los sapos wso tuurou tanto al lado
del ro como en la selva. V. taaro.
wIso wese [wiso.wese] E, [wiso.wese] J inan.
campo de una especie de hierba cortante.
ej. Wso weseri jairo aacaj Gtaweya
tjre. Al lado del cao Piedra hay mucha
hierba cortante wso.
wIto [wito] inan.pl. plumas de pechuga de ave
(utilizadas para hacer coronas del baile, se usa
las plumas del paujil, la garza oroam y el
gaviln). ej. Rji wtore juacama masa, maja
joa tuurar. La gente saca las plumas de la
pechuga del paujil para hacer coronas de baile.
V. cotia.

wItobero
saltarn coronado
wItobero [wito.beo] E, [wito.beo] J m. pjaro
saltarn coronado (comestible). Pipra coronata.
ej. Wtobero, i aacami miniaca. i rjoa
smeg bajicari, queerj joa iig aacami.
acare mani sajama bacare aacaj. El
pjaro saltarn coronado tiene cabeza azul y sus
alas son negras. Es comestible. f. wiiro.
wItomaa [wito.m] E, [wi to.m ] J inan. parte
del frente de la corona del baile (hecha de
plumas del pavn). V. apn. dibujo de la
corona de la danza.
wIto [wito.] inan. parte de la corona del baile
(que sale del tallo de pltano, hecha de la
plumas del gaviln y la garza oroam).
V. apn. dibujo de la prenda de plumas para
danzar.
woomore [woo.m.o.e] E, [woo.m .o.e] J v.t.
arrancar, desgarrar hacia arriba (tela, corteza).
ej. Duru gasere yoese woomo juab ya,
mojiarire cno yirar. Nosotros arrancamos
largas cortezas del rbol duru para cargar los
bultos de caran. antn. woorujiore. V. woore.
woore [woo.e] v.t. romper, rasgar (papel, tela).
ej. Papera jurore wooya. Rompa el papel.
ej. Y sudiro wecajadore yiwoob y.
Romp mi camisa. ej. Yiwoorobe! Cuidado de
rasgarlo! / Con cuidado, o lo va a rasgar! V.
sarewoore, surese, ware, woomore,
wooriqueero, woorujiore, woosurere,
wootamire.
wooriqueero [woo.i.ke e .o] E, [woo.i.kee.o] J
s.v.inan. desgarro, desgarrn, rotura, rasgn
(en la ropa o la hamaca). ej. Y camisa
wooriqueerore tiabosaya. Remienda el rasgn en
mi camisa. V. rujaqueero, woore, woose.
wooriqueerore tiare remendar rasgn en ropa
o hamaca.
woorujiore [woo.uhi.o.e] E, [wo o.uhi.o.e] J
v.t. desgarrar hacia abajo (tela, corteza).
antn. woomore. V. woore.

woose, woorito
desgarro, desgarrn, rasgn, rotura
woose [woo.se] s.v.inan.f.n.esp. ropa rota,
rasgn, rotura, desgarro, desgarrn en (tela,
papel, hojas). ej. Sudi woosere yre tiabosaya.
Remienda la ropa rota para m. sing. woorito.
pl. woose, wooritori.
woosurere [wo o.sue.e] E, [wo.sue.e] J v.t.
romper en pedazos. ej. Y sudire
woosurereacauma yimo soo. Ella dijo: Han
rompido mi ropa en pedazos. V. surese, woore.
wootamire [woo.t.mi.e] E, [woot.mi.e] J
v.t. arrancar (hoja de papel, mata). ej. Ojojuro
wootamiri, mno saa. Arranque una hoja de
platanillo (seco) y empaque el tabaco. V. woore.
woroari [wooi] s.v.inan.f.n.esp. 1 viruela.
ej. Cojojiri woroari, rija bjocama na masa. A
veces la gente se enferma con viruela que es
contagiosa.
2 erupciones, pstulas. V. buuruari, gjaboc
woroari, rujaburuuri, woroase.
woroase [woo.se] E, [woo.se] J v.i.
ampollarse, salir ampollas. ej. Wese quag,
mo woroab y. Ampollas salieron en mi
mano cuando estaba tumbando la chagra.
ej. Gbo wquise woroaja yre. Me ampoll la
wora wjbo
Eduria & Barasana Espaol 357
rascadura del pie. ej. Jea soariaja ire woroaja.
Le sali una ampolla del fuego. V. buuruari,
woroari.
s.v.inan.f.n.esp. ampollas. sing. woroarij.
V. buuruari as, woroari.
wora [woo] inan., cl.irreg. nido del pez
tarira. ej. Roe i caari worare bjacari, ire
sam y. Al encontrar el nido del tarira, lo
mat. V. rujawora.
wamire [w. mi.e] E, [w.mi.e] J v.t.
elevar, levantar. ej. Cawia, mojitii
wamimoriaj aaja ti. Cuwu es una
herramienta para levantar las hileras del techo.
ware [w.e] E, [w.e] J v.t. tener relaciones
sexuales, copular. ej. Soore warayuju i,
Waj. Dicen que el carcter mtico Wuj quera
copularse con ella. V. ajeriar ctire, ajerii
ctire, ajerio ctire, manajo mag ajerio
ctire.
wase E [w .se], mosise J v.i. hervir.
ej. Waibc sot wasere acari,
wariqunam y. Me puse contento al ver
hervir la olla de carne. V. oco wase, wasoese.
wasoese E [w.soe.se], mosisoese J v.i.
salirse al hervir. ej. Sot jmroaca m bare
roajama, bto wasoeroja. Si cocina su comida
en una olla muy llena, va a salirse al hervir.
V. wase.
were [we e.e] E, [wee.e] J v.t. desherbar,
deshierbar o desyerbar, arrancar (maleza).
ej. Widi wer yama, rmia. Las mujeres estn
deshierbando (la huerta/la chagra). V. widi
were.
wja ejase J V. wjoa ejase E.
wja jaig, wja jaigo J V. wjoa jaig E.
wja jedire J V. wjoa jedire E.
wjaju [wh.huu] E, [wh.huu] J inan.f.n.esp.
especie de maleza (cuyas hojas se enrollan al
tocarlas). ej. Boarorire aacaj wjaju. La
maleza wjuju se encuentra en tierras
pantanosas y rocosas. sing. no hay singular.
V. rujajuro.
wjana [whn] an.s.plural macunas (grupo
indgena que habla el idioma macuna del
ascendiente llamado Yeba). sing. wjanag,
wjanag. sinn. ide masa.
wjjare [w.h h.e] v.i. volar a los
extremidades del centro. ej. Riaga gdareco
aaribua aarii, yeje wjja waacami. La garza
real que estaba en la isla vol hacia la orilla.
V. jjare, wwijare, wre.
wjoa ejase E [who.eh .se], wja ejase J
[wh.eh.se] v.i. (estar) sooliento, soolienta;
tener sueo. ej. Wja ejati m? Tienes
sueo? V. bogare, gajajuare, yaaware.
wjoa jaig, wjoa jaigo E [who.hi.],
wja jaig, wja jaigo J [wh.hi.] m., f.
dormiln, dormilona. ej. Cni ami
cticaboarine, busuro beeroj maji, y cni
cjicariasere acari, Wja jaig aami,
yre yiarma. Aunque yo dorm toda la noche,
si sigo durmiendo en la maana, me dirn que soy
dormiln. pl. wjoa jair, wja jair.
wjoa jedire E [who .he di.e], wja jedire J
[wh.he di.e] v.i. no tener ms sueo, acabarse
el sueo. ej. Wja jedibeaja. No se acaba/acab
el sueo (mio). V. wja ejase.
wjo ctise [who.kti.se] E, [who.kti.se] J v.i.
ruido escuchado de un muerto o difunto.
ej. Masa rijariar wjo ctib! Hubo ruidos de
unos difuntos! ej. Masa na bajireariaro beero,
mani tuja cni waajama, masa maniboarine
wjo ctiroja ti. En un viaje, si nos quedamos a
dormir en un lugar donde la gente haba muerto,
escucharemos ruidos de esa gente muerta.
ej. Mas bajirocarii i comasire mani
reabetijama, tine wjo ctiroja ti. Si no
botamos las cosas de un muerto, causara ruidos
espantosos (del muerto). V. wti, masa wjo.

wj tujuro
especie de caa, caa de wj
wj [wh] inan.f.n.esp. caa de wj (especie
de caa utilizada para tejer canastas). ej. Wj
rca suaacama na: Bijeribore, wjbore,
sariare, to yicari jnomre. Tejen el colador,
el balay, el cedazo, y el matafro con la caa de
wj. ej. Wesegodore, macarocare qune
aacaj wj. La caa de wj se encuentra en
rastrojos y en el monte. sing. wja. pl. wj,
wjari. V. naju wj.
wj tujuro inan. mata de wj.

wjbo
balay
wjbo [wh.bo] inan. balay (canasta plana y
wj cawia wrgre
358 Eduria & Barasana Espaol
grande hecha de la caa wj). ej. Naju
sariabo, qui jiocuriabo, naju meacuriabo,
aaja ti, wjbori. Hay las canastas de la caa
wj para servir el casabe, para guardar los
tubrculos de yuca brava y para colocar el casabe
recin hecho. V. bijeribo, naju sariabo,
najutobe, rujabo.
wj cawia [wh.kwi] E, [wh.k wi] J an.
especie de cangrejo (con casco de color caf
claro). ej. Wj cawia riaga tjre aacami
cooro moig. El cangrejo wj cuwu tiene un
casco de color caf claro y vive cerca de los
caos. pl. wj cawia.
wore [w.oo.e] E, [w.o.e] J v.caus. mezclar.
ej. Wcuju soe, ti ysatij maasa, woya
m. Queme las hojas de wdcuju y cuando las
cenizas estn fras, mzclelas (con el polvo de
coca). V. cdawore, wsase.
wrare [w.e] E, [w .e] J v.t. 1 raspar,
descortezar (corteza de rbol). ej. Rioa
coerar, rni wracama. Raspan la corteza del
arbusto rn para limpiar la cara. V. jnere.
2 tocar el casco de morrocoy en la danza.
ej. Guure ire bja yicari, ire sare gajano,
yoaro ire cucaro yicari, berea badi tuucari,
ire wrabsocama na. Al encontrar una
tortuga, sacan la carne y guardan el casco por un
largo tiempo hasta que se seca bien. Luego ponen
la cera de abejas en la parte adelante y la tocan
como instrumento musical.
wrare [w.e] E, J v.t. 1 raspar, pelar (yuca
brava). ej. Qui wra gajano, coecama na.
Despus de raspar la yuca, ellos la lavan. V. qui
wrare.
2 afeitarse. ej. M rise t joare
wrareacaa. Afitese el bigote.
3 desyerbar (patio con machete o pala).
ej. Macaj widisere sita sarerearia cooro rca
wrar yama. Ellos estn desyerbando la maleza
en el patio con una pala. V. taa wrare.
wrgoore [w.oo.e] E, [w.oo.e] J v.t.
correr a un lado. ej. Wrica rujiroado yaja.
Wrgooya. Ya viene (aterrizando) la avioneta.
Corran a un lado. sinn. wrre.
wrre [w.e] E, [w.e] J v.i. correr a un
lado. ej. Wrica ti wmroadijre, ti gniriji,
Manire jaataarobe! yir, wrcaj ya.
Antes del despegue de la avioneta, nosotros
corrimos a un lado de la pista para que no nos
cortara la hlice de la avioneta.
sinn. wrgoore. V. tuwrore, juawrore.
wsase [ws.se] E, [ws.se] J s.v.inan. algo
mezclado. ej. Rmia, naju usaroana, cjoa
maasa, weta rca yi, qunaro wsase yicari,
sacama na. Cuando las mujeres van a tostar
casabe, recogen la masa, la mezclan bien con
almidn, y la ciernen. ej. Pacoaj masa wsar
aama. En Pacoa la gente son una mezcla (de
grupos distintos). V. wore.
wg, wgo [w.] E, [w.] J s.v.m., f.
uno, una que vuela (insecto, ave). ej. Wg
aami rase, wecaj wac. El tucn es uno que
vuela. pl. wr. V. wre.
wre [w.e] E, [w.e] J v.i. volar. ej. Wrica
eag bc aacami. To bajiri wbeami ya.
El piloto est anciano. Ya no vuela. ej. Wecaj
wwaacama maja. Los guacamayos vuelan muy
alto. ej. Curine godowedicari wcoasuju Se.
Dicen que Se se convirti en un pjaro cur y se
vol. V. wg, wrgre, wwijare,
wjjare.


wrica
avioneta
wrica [w.i.k] E, [w .i.k] J s.v.inan.
avioneta, avin. ej. Wrica queerjri
wasoar yama, Jaibsaro ye ctirica aato
yir. Estn modificando las alas de la avioneta
para poder cargar ms combustible. ej. Wrica
ti bssere ajibeaja. No oigo el ruido del avin.
pl. wse, wricari. V. bode cmua, wre.
wrica gniriji s.v.inan. hlice de avioneta.
V. gnire, gnise.
wrica maa s.v.inan. pista de vuelo.
ej. Wrica maa taare jaasureroti aaja ti. Hay
que limpiar la pista.
wrica iag, wrica iag E, wrica
eag, wrica eag J s.v.m., f. un piloto,
una piloto. ej. Wrica eag, Jorge, bto
wariqunag aacami. El piloto Jorge era muy
alegre. pl. wrica iar, wrica ear.
wrgre [w.o.e] v.i. revolotear (colibr,
helicptero). ej. Goo udig, mimi
rocajeobecne wrgrine udicami. El colibr
revolotea cuando chupa la flor. V. wre.
wse yaase
Eduria & Barasana Espaol 359

wse
aviones
wse [w.se] E, [w.se] J s.v.inan.f.n.esp.
1 avionetas, aviones. ej. Mojoroaca wse
aacaj, Mitjre. Hubo pocos aviones en Mit.
2 cosas que vuelan. sing. wrica. pl. wse,
wricari. V. bodecmua, wre.
wwijare [w.wih.e] v.i. volar al centro.
ej. Riaga tsaroaca ya mniatone yuc joe
jesarii, asa wwija waacami yare gig.
Cuando nosotros estbamos subiendo ro arriba
cerca de la orilla, el martn pescador que estaba
posado en un palo, tuvo miedo y vol hacia el
centro. V. wijare, wjjare, wre.
wase [w.se ] v.i. doler (dolor sordo). ej. Y
rijoa waja. Me duele la cabeza. caus. wore.
V. aga, jnise, rmose, wisiore.
wmore [wm.o o.e] E, [w m.o.e] J v.caus.
1 hacer levantar (poste de la casa). ej. Wii
botari wmor yima, wii snearar. Ellos
estaban levantando los postes para la casa.
V. wmre.
2 desenvainar, sacar (las garras, gato, tigre).
ej. i mogase wmocari yre agurami
yai. Sacando sus garras, el tigre quiso araarme.
ej. Minire abjagj, i mogasere
wmocami pisana. El gato, cuando encuentra
un pjaro, desenvaina sus garras. sinn. mogase
buure. V. mogase ctire.
wmre [wm.e] E, [w m.e] J v.i. ponerse de
pie. ej. Wm yicari, bujuare joej
uurtobuucauju i. Ponindose de pie, l
meti la cerbatana fuera del techo.
caus. wmore. sinn. wmrgre.
V. wmrjure, wmrocawaare, wmse.
wmrocawaare [wm.ok.w .e] E,
[w m.ok.w.e] J v.t.sing. golpear, pegar (la
cabeza contra algo en el proceso de
levantarla). ej. To aaroja yi masibecne,
casaboj yucre wmrocawaab. Sin darme
cuenta de la plataforma, me golpe contra ella.
V. jatirocawaare, rocare, wmre.
wmrjure [wm.uhu.e] E, [w m.uhu.e] J
v.i. incorporarse, levantarse a sentar,
enderezarse a sentar. ej. Watojene
ajecaabesa. Wmrjua. No juegue tirado en
el suelo. Incorprese. V. wmre.
wmrgre [wm..e] v.i. ponerse de pie.
ej. Wmrga m! Pngase de pie! ej.
Wec cnicaarii, wmrg, macoami. La
danta que estaba dormida, se puso de pie y se fue
corriendo. sinn. wmre.
wmse [wm.se] E, [wm.se] J v.i. despegar,
arrancar, salir volando (avin). ej. Noj m
tsaado wrica wmri ti? Hasta donde vena
usted cuando el avin arranc? ej. Riaga jagne
wrica wmsere ajib y. Escuch el
despegue de la avioneta cuando yo estaba
cruzando el cao. antn. rujise.
wore [w.oo.e] E, [wi .oo.e] J v.caus. hacer
doler, sentir dolor. ej. Manire yuc ti juria
tjoojama, bto wore aacaj. Si un trozo
cortado de un rbol cae encima de nosotros, nos
hace sentir mucho dolor. V. wase.
Y - y
ya J [d], yuja E indicador del tiempo ya (uso:
marcador del fin o comienzo de un tema). ej.
Gawre, Wana yaja ya, ire yi waacoacaj
ya ya. Despedimos del blanco, y nos fuimos ya.
(nota: Indica el fin del tema, quiz de estar all.)
V. maji, yaa- caso genitivo sing.: yee.
yaar [d.] E, [d.] J pron.an.pl.
parientes, familia, grupo familiar (uso: ocurre
despus de un sustantivo o pronombre
posesivo). ej. Qunati m yaar? Cmo
estn tus parientes? ej. Yre tudbsaama na,
y yaar, y jac qune yiyuju soo. Ella
dijo: Mis hermanos y mi padre estn
regandome. m.sing. y. f.sing. yo.
yaare [d.e] v.t. 1 apagar (radio, moto,
fuego), extinguir (fuego). ej. Jea yaaya!
Extingue/Apague el fuego! ej. Radio yaaya!
Apguela!
2 abrir (boca). ej. Rise yaaya m! Abra la
boca! V. bibire, ajnare, yatise, yaaware.
yaase E [d .se], yoose J v.i. brillar, arder.
ej. Cmegase caje moose yaaja ti. Las lminas
de zinc brillan mucho. ej. Wese soeriaro beero,
yoaro jea yaacaj. Despus de quemar la chagra,
los palos quemados arden por mucho tiempo. V.
rti yaase.
yaaware yai mimi
360 Eduria & Barasana Espaol
yaaware [d w .e] E, [dw .e] J v.i.
bostezar. ej. Cniraro yaawaja yre. El sueo
me hizo bostezar. V. wja ejase, wjoa ejase.
yabese [dbe.se] E, [d be.se] J v.i.
relampaguear (el relmpago). ej. Bto yabeami
Bjo. Est relampagueando mucho. V. jaare,
poro poro yire, yao yire.
s.v.inan. relmpago. ej. Bjo, i yabese. el
relmpago. V. Bjo i yabese, jotaji.

yaca
cucha
yaca [dk ] an. especie de cucha (pez siluro
pequea). Loricariichthys spp. ej. Gtajoero
aase gtarjre, to bajicar, oco watoaj
aari yucrire tuyacami yaca. Yacare na
barajama, gtajoerojre juaar wacama. El
pez cucha se encuentra pegado a los palos o a las
piedras de una cachivera. Cuando la gente quiere
comer la cucha, se va a barbasquear en la
cachivera. ej. Yaca aacami mcare bajig.
Cojoro qujar aacama. La cucha es parecida al
curito y es del mismo tamao. pl. yaca. V. mca.
yacaro momia [dko.momi] an.s.plural
abejas yacaro momia (tienen su nido parecido
a los comejenes). ej. Butuare bajiro yicari
aacama na, yacaro momia. Las abejas yucuro
momu hacen nidos parecidos a los de los
comejenes. sing. yacaro momiam. V. momia.
Yagotubua [do.tubu] E, [do.tubu] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido en el
cao Sonaa. V. apn. mapa

2.

yai s
puma
yai [di] an. 1 tigre (trmino para los felinos
salvajes como el tigrillo, el puma, el jaguar,
etc.). O.Carnivora, F. Felidae. f. yaio.
sinn. macarocaag yai. V. cuayu, joca yai,
misi jeru, moig yai, ojoju yai, ucaricc
yai, yai s.
2 perro. Canis spp. sinn. ecari yai. V. p yai.
yai gmosariiri inan.pl. orejas acentuadas del
perro.
yai ga rj an. especie de tigre (pequeo).
ej. Yai ga rj amire agcami. El tigre yu
gu rj chilla en la noche.
yai s [di.su.] an. puma. Felis concolor.
ej. Yai s sagne aacami. Yai ucarictig
qujine aacami. El puma es rojo y del mismo
tamao que el jaguar. pl. yaia sar.
yi [di] E, [di] J inan.f.n.esp. tubrculos yi
(comestibles con cscaras duras y amarillas y
pulpa blanca). ej. Yi, ote aacaj ti. Tine idire
qunocama na. Los tubrculos yd son
cultivados y de ellos se hace chicha. sing. yia.
pl. yi, yiari.
Yaia bajaro [di..b ho] E, [di..bho] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido en la
boca del cao Piedra. V. apn. mapa

2.
Yai cmuroc [di.ku mu.o.k] E,
[di.kumu.o.k] J inan. cerro cerca de la
trocha que conduce a cao Colorado. ej. Oco
saa wariamaa t aacaj Yai cmuroc.
Yu cmuroc es un cerro cerca de la trocha que
conduce a cao Colorado (de Sonunu).
V. apn. mapa

3.

yai mimi
ermitao gris
yai mimi [di.mimi] E, [di.mi mi] J an.
ermitao gris (especie de colibr). Paethornis
guy. ej. Yai mimire mene goo udigre sam
y. Yo mat a un ermitao gris que estaba
chupando flores de guamo.
yai mini yatise
Eduria & Barasana Espaol 361

yai mini, yai yeoro
hormiguero pavo
yai mini [di.mini] E, [di.mi ni] J an.
hormiguero pavo. Phlegopsis erythroptera.
ej. Yai mini, moiriyrri joa cticami. i
agjama, Yai yeo, yeo, yeo yicami. El
hormiguero pavo tiene plumaje como escamas por
su espalda y cuando canta dice: Yu yeo, yeo,
yeo. sinn. yai yeoro.
yairo [di o] an. avispa cazadora de araas
(especie grande de color negro con alas rojas).
ej. Yairo, jaig aacami, joa sag. La avispa
cazadora de araas es grande y tiene alas rojas.
V. utia.
yaiwasoroa [di.wsoo ] an.s.plural avispas
yaiwasoroa (hacen su nido por el lado de un
rbol). ej. Yaiwasoroa yucjre na wii
tuucari, aacama. Las avispas yuwusorou
hacen su nido pegado al rbol. sing.
yaiwasoroam. V. utia.
yai yeoro [di.de oo] E, [di.de oo] J an.
hormiguero pavo. Phlegopsis erythroptera.
sinn. yai mini. V. yeoro.
yaja [d.h] v.aux. accin progresiva (para
primera y segunda persona y cosa inanimada).
ej. Cmua qunog yaja y. Estoy haciendo
una canoa. ej. Rujiroado yaja wrica. La
avioneta est para aterrizar. / La avioneta est a
punto de aterrizar. V. yama, yami, yamo, yire,
apn. I. Resumen de la gramtica, 4.3.3.
2

Progresivo.
v.t.irreg. forma irregular de yire: yo
hago/digo, nosotros hacemos/decimos, usted
hace/dice, ustedes hacen/dicen, ello hace.
V. yire.
yajire [dhi.e] v.i. (estar) satisfecho, satisfecha;
lleno, llena (despus de comer, persona,
animal). ej. Yajiaja y. Estoy satisfecho.
ej. Yajicoaj. / s cticoaj. Ya estoy lleno.
ej. To cro idig yaja y. Yajicoaj. No puedo
tomar ms. Estoy lleno. sinn. s ctire.
V. jmse, yajiweore.
yajiweore [dhi.we.o.e] v.t. comer hasta
llenarse (dejando parte de la comida). ej. na
yajiweosere, rmia bacama na. Las mujeres
comieron lo que ellos dejaron. V. yajire.

yajiyudua
torito atigrado, torito coronado
yajiyudua [dhidudu] E, [dhidu du] J
an.s.plural torito atigrado, torito coronado
(varias especies de pjaros toritos). Capito spp.
ej. ajiiore ra cticama yajiyudua. Los toritos
tienen sus cras en la palma barrigona.
sing. yajiyuduam.
yama [d..m] v.aux. accin progresiva (para la
tercera persona plural). ej. Ra rca ajer yama.
Ellos estn jugando con una pelota. V. yaja, yire,
apn. I. Resumen de la gramtica, 4.3.3.2
Progresivo.
v.t.irreg. forma irregular de yire: ellos
hacen/dicen. V. yire.
yami v.aux. accin progresiva (para la tercera
persona masculina singular). f. yamo. V. yaja,
yire, apen. I. Resumen de la gramtica, 4.3.3.2
Progresivo.
v.t.irreg. forma irregular de yire: l hace/dice.
V. yire.
yamo v.aux. accin progresiva (para la tercera
persona femenina singular). m. yami. V. yaja,
yire, apn. I. Resumen de la gramtica, 4.3.3.2
Progresivo.
v.t.irreg. forma irregular de yire: ella
hace/dice. V. yire.
yao yire [do.di.e] v.t. disparar (el flash de
una cmara), tomar (una fotografa con flash).
ej. Yao yicami, aweag. Tomando un foto, l
dispar el flash de la cmara. / l tom una
fotografa con flash. V. yabese.
v.i. dispararse (el flash de la cmara). ej. Yao
yaja aweariaro. El flash de la cmara se dispar.
V. yabese.
yatare [dt.e] E, [dt .e] J v.i. dar largos
pasos. ej. Basa waana wasiaro yatawaacama.
Los danzantes dan largos pasos.
yatise [dti.se] v.i. 1 sanar, cicatrizarse.
ej. Yatibeaja ti maji. Todava no ha sanado.
Yawira Yeba ojoo
362 Eduria & Barasana Espaol
ej. Jre yaticoasuja ti. Ya, ha sanado.
2 extinguirse (fuego). ej. Soo cnitooyene,
jeame yaticoasuju. Mientras ella dorma, el fuego
se extingui. V. yare, cajeari yatise.
Yawira [dwi] an. carcter mtico,
ascendiente, antepasada, la esposa de Yeba.
ej. Yawira aauju, qunag rmio. Yuwru era
una mujer buena.
yayaru [ddu] an. especie de escarabajo.
Passalus cornutus. ej. Yayarua bojemacag
yamo, soo sirure ecaro. Ella est buscando
escarabajos yuyuruu para dar de
comer/alimentar a su pjaro machn.


yayaru
especie de escarabajo
yayere [d de.e] E, [dde.e] J v.t. sacudir,
agitar (coca, botella de medicina). ej. Yayeya
m! Agtelo bien (botella de medicina)! ej. Adi
co, yayecari, idiroti aaja. Habiendo sacudido
esta droga, tmelo. V. ere, yayereare.
yayereare [d de.e .e] E, [dde.e.e] J
v.t.pl. sacudir de encima (polvo de una
hamaca, tierra de una raz). ej. Sita yayerear
yama, widi wer. Sacuden la tierra (de los
races) y la botan cuando desyerban.
V. jaabasare, ere.
yayiIare [ddi.i .e] E, [ddi.i.e] J v.t.
espiar. ej. Rtiari juguaj yayiam y,
imar juarudiati? yig. Yo espi del rincn
oscuro para ver quien estaba robando.
sinn. arudire. V. yayise.
yayiore [ddi.o.e] E, [ddi.o.e] J v.caus.
esconder, hacer desaparecer. ej. Wearitorire
yayiob y, Bjabeticato na yig. Yo
escond los remos para que ellos no los
encontraran. V. yayise.
yayire [d di.e] E, [ddi.e] J v.i.
1 esconderse. ej. irema yayig, soj
waboab y. Yre bjacoami. Escondindome
de l, me fui lejos pero l me encontr.
2 perderse. ej. Gjoa yayicoaj ti. Se me perdi
el dinero. caus. yayiore. antn. bjare.
V. bajiyayire, maawisiare, yayiare,
toyayiore.
Yeba [deb] m. carcter mtico, el ascendiente
antepasado de los Yeba masa o barasanas.
ej. Yeba masare aasorii aauju Yeba. Yebu
era el primer ancestro del grupo tnico Yebu
musu. V. Yeba masa.
Yeba boso [deb.boso] E, [deb.boso] J an.
grillo real. ej. Yeba boso, dirore bajig
aacami, sita arocaj aag. Barii meje
aami. El grillo real es parecido a un saltn. Se
encuentra debajo de la tierra. No es comestible.
ej. Sita smoag aacami yeba boso. El grillo
real remueve la tierra cuando anda. V. smoare.



Yeba bosoa
grillos reales
yebaca [debk] an.s.plural termitas, trmites o
termes, comejenes yebaca (comestibles con
cabezas rojas, no tienen termitero en forma de
montculo y salen del nido al anochecer).
ej. Yebaca, rroj cnir aacama.
Cjaqueegaserone sacama na, nare barar
(meca sare). Las termitas yebucu muerden hasta
que sale sangre. Ellos ponen la cscara de cju
(en su camino) para sacarlas a comer.
sing. yebacam. V. meca, meca sare,
apn. grfica de termes y hormigas.
Yeba masa [deb.ms.] an.s.plural barasanas
Yeba masa (familia barasana que pertenece al
grupo del ascendiente llamado Yeba).
sing. Yeba mas, Yeba maso. sinn. yuc cmia.
V. jner.
Yeba ojo [deb.oho] E, [deb.o ho] J
inan.f.n.esp. platanillos Yeba ojo (especie
comestible, silvestre). ej. Yeba ojore roacari,
soecari bacama. Ellos comen los platanillos
cocidos en agua o asados. sing. Yeba ojoro.
pl. Yeba ojo, Yeba ojorori. sinn. macaroca ojo.
Yeba ojoo [deb.oho.o] E, [deb.oho.o] J
inan. mata del platanillo silvestre. Heliconia
spp. sinn. macaroca ojoo. V. Yeba ojo.

yeba yeje
Eduria & Barasana Espaol 363

Yeba ojoo, macaroca ojoo
mata del platanillo
yeba [deb.] inan. especie de rbol (intil,
produce fruto no comestible). ej. Jairic aaja
yeba. Ti ricaa bare mee aaja. El rbol yebu
es un rbol grande. Su fruto no es comestible.
Yeba bota [deb..bot ] inan. rbol mitolgico
de donde origin la gente Yeba masa. ej. Yeba
masa na masa yujiriabota aauju Yeba
bota. Dicen que Yebu botu es un rbol de donde
origin la gente Yebu musu. sinn. Yeba.
yee [ii.de e] E, [ii.dee] J, -ye caso genitivo pl. de,
pertenecer a (posesin de cosas). ej. masa yee
sita. la tierra de la gente. ej. Gjer yee
gajenire juarudibesa. No robe las cosas de
otros. ej. wiiaye. cosas de la casa.
sing. yaa- [d.].
Ii yaa wii [ii.d.wi i] E, [ii.d.wi] J la casa
de l.
Ii yaaro agrito el radio de l.
Ii yaajoa la bolsa de l.
yeebsaro [de.bs.o] E, [dee.bs.o] J adv.
ms corto, corta. ej. Cmua guare
yeebsarone jaataaroc aauja m. Usted
hubiera cortado la proa de la canoa ms corto.
V. yeese.
yeegaca, yeegoaca [dee..k] s.v.m., f.
bajo, baja (persona). ej. Yeegaca aami Dariu
bc. Dario es bajito. pl. yeeraca.
antn. mare. V. yeese.
yeericuaca [dee.i.ku. k] E, [dee.i.ku.k] J
s.v.inan. pedazo cortico, un poco. ej. Wai
wejeriamaa, yeericuaca yre taa sia. Dme un
pedazo cortico de nailon para pescar. pl. no hay
plural. sinn. yeeroaca. antn. yoese.
adv. cerca de, cerquita de, poca distancia.
ej. Y wiajeoroti, yeericuaca ryaja. Me
queda un poco para terminar/cumplir el tejido.
ej. Wii mani ejaroti, yeericuaca ryaja. Nos
falta poco para llegar a la casa. sinn. yeeroaca.
V. t, taca, yeese.
yeeriji [de e.i.hi] E, [dee.i.hi ] J s.v.inan.
corto, corta (corte de tela, machete, etc.).
ej. Sudiji, yeeriji aaja ti. Ese corte de tela es
corto. V. yeese.
yeeriwaca s.v.inan. corto, corta (dardo, puntilla,
etc.). ej. Ucariawacare rocacaa.
Yeeriwacaaca aajare, ucamasia maaja. Bote
ese lpiz. Es tan corto que no sirve para escribir.
V. yeese.
yeeroaca [dee.o.k] s.v.inan. pedazo cortico,
un poco. ej. Misimaa, yeeroaca tadib ti. Se
revent/se separ un poco del bejuco. / El bejuco
se revent cortico. pl. no hay plural.
sinn. yeericuaca. antn. yoese.
adv. cerca de, cerquita de, poca distancia.
sinn. yeericuaca. V. t, taca, yeese.
yeese [dee.se] v.i. (ser/estar) corto, corta.
ej. Adi j gbori, yeeseaca aaja. Estos guindos
son muy cortos. antn. yoese. V. mase,
yeebsaro, yeegaca, yeericuaca, yeeriji,
yeeriwaca, yeeroaca.

yeje
garza real
yeje [dehe] an. garza real. Casmerodius albus.
ej. Yeje aacami riaga tjre. Bto gua
yoag, i ma qune yoacaj. Bajicari, bto
joa boticami. i gborima rujayeerine
aacacaj. La garza real se encuentra en la
orilla del ro. Ella tiene tanto el pico como el
pescuezo largo. Sus plumas son muy blancas y las
garras de las patas son muy separadas. ej. Jr
yejea ejacama na. Llegaron muchas garzas
reales.
yeje ico [dehe.i ko ] an. garzn azul. Ardea
cocoi. ej. Waire bacami yeje ico. El garzn
azul come peces.

yejejo yese becoa
364 Eduria & Barasana Espaol

yeje ico
garzn azul
yejejo [dehe.ho.] inan. especie de rbol
(utilizado para los palos del techo). ej. Yejejo
yucne wii sneacama na. Ellos utilizan el rbol
yejejo yuc para techar casas. pl. yejejo
yuc, yejejo yucri. V. tata, wii wso.

yeoro
carriqu pechinegro
yeoro [deoo] an. pjaro carriqu pechinegro.
Cyanocorax heilprini. ej. Yeoro wme ctiami
mini. i joama bto moicaj, i cajema
botirisorooriaca aacaj. i guama yeericaaca
aacaj. Wesegodojre ria casabo cticami i.
i raacare juacari, ecacama na masa. El
carriqu pechinegro es pjaro. Tiene plumas de
color caf oscuro, ojos blancos y redonditos, y
pico cortico. Tiene su nido en el rastrojo. La gente
saca las cras y las domestica. ej. Yeoro
moiriboro aacami, diroare bag. i
agjama, Yeo, yeo, yeo yicami. El carriqu
pechinegro es de color caf oscuro y come
saltamontes. Cuando canta, dice: Yeo, yeo,
yeo. V. yai yeoro.
yeru E, J [deu], yiru YM inan.f.n.esp. 1 flechas.
ej. Yeru quno gajano, tmubedo qunocami
ya. Al terminar de hacer las flechas, l hizo el
arco. sing. yeru, yiru. pl. yeru, yeruri; yiru,
yiruri.
2 caaflecha. Gynerium spp., Saccharum
sagitatum. sing. yeru. pl. yeru, yeruri.
yeruboca [deu.bok] inan.pl. atado de flechas
(sin veneno). V. besuboca, rujaboca.
yeru jro [deu.huo] an. especie de caloche
(pez comestible, ms o menos transparente,
pequeo y parecido a una anguila). Sternopygus
macrurus, Eigenmannia virescens. ej. Yeru jroa,
riqueare bajir aacama, rujajcorosmiri.
Bariar aacama. Los caloches yeru jrou son
una especie de caloche que tienen colas largas.
Son comestibles. V. bosio, jc, rique,
rujajcorosmiri, rujajuro, sijiru.
yeru mu [deeu.umu] E, [deu.umu] J an.
oropndola verde (especie ms pequea que la
oropndola comn). Psarocolius viridis. ej. Yeru
mu, mu rise iig rjag aacami. La
oropndola verde es ms pequea que la
oropndola comn. V. mu.

yeru mu
oropndola verde
yese [dese ] an. 1 cafuche, cerrillo (reg.), pecar.
Tayassu pecari, Tayassu tajacu. ej. Yesea
aaroma na! Escucho cafuches all! V. jjar
yese, qui yese.
2 cerdo, marrano, puerco (domstico). Sus
scrofa. f. yeseo. sinn. ecari yese.

yese
cafuche, pecar
Yeseajoero [dese..ho e.o] E, [dese..ho e.o] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido (en el
cao Piedra). V. apn. mapa

2.
yeseasniro [dese..sni o] inan. corral para
encerrar puercos. ej. Mojorisniroaca
yeseasniro qunocaj ya. Nosotros
construimos un corral pequeo para cerdos.
V. rujasniro.
yese becoa [dese.beko.] E, [dese.beko.] J
an.s.plural moscas yese becoa (hacen
yese gda yimore
Eduria & Barasana Espaol 365
hinchazones al picar y salen los das nublosos).
ej. Oco bto ti iibiajare, yese becoa bto
idima. Puesto que era un da nubloso las moscas
yese becou picaron mucho. sing. yese beco.
sinn. moir.
yese gda [dese.d] inan. especie de chonque
(utilizada para hacer chicha). ej. Yese gdane
na idire qunose qunase aacaj. La chicha
hecha con la especie de chonque yese gdu es
muy deliciosa. sing. yese gda. pl. yese gda.
V. cajo.
ye [de.] inan. especie de rbol (con cscara
utilizada para hacer el carguero de la canasta).
ej. Jiib cno yirar, ye gasere wejoocama.
Sacan la corteza del rbol ye para usarla como
carguero de una canasta. pl. ye yuc. V. misi
gjo.
yiajare [di.h.e] E, [di .h.e] J v.t. bromear.
ej. Adojre masa manojre rmio rca m
aajama, no bajiro yigada m? yre
yiajacami Lorenzo. Lorenzo me brome,
diciendo: Qu haras t si yo te dejo una mujer
aqu donde no hay nadie? sinn. rre. V. yire.
yiajere [di.he.e] v.t. 1 decidir divertirse,
hacer (algo) divirtindose. ej. Ramasa, Wewo
basato mani yiajeaaama na. Los nios
decidieron divertirse imitando el baile de carrizo.
2 mofarse de, maltratar. ej. Moabeco aaja
m, teye jaigo, i manajore yiajeyuju. l
maltrat a su mujer diciendo: Eres muy
perezosa. V. yire.
yibuduore [di.buduoo.e] E, [di.budu..o.e] J
v.t. molestar (nido de hormigas, avispas, abejas
hasta que salen y ataquen). ej. Utiare mani
yibuduojama, manire toacama. Si nosotros
molestamos a un avispero, nos pican.
sinn. yirore. V. yire.
yibsore [di.bs.oo.e] v.t. hacer sonar (cosa),
hacer ruido, bulla. ej. Qunane yibsoya maji.
Yre i gotisere qunaro ajibjabeaja. No haga
tanto ruido. No alcanzo escuchar bien de lo que l
me est contando. V. oca ruyuse.
yiIore [di.io.e] v.t. hacer demostracin,
presentacin. ej. Buer na budirirm
yiocama na. En la clausura los estudiantes
hicieron presentaciones. V. buebudire, ore, yire.
s.v.inan. demostracin, presentacin. ej. co
yir, na yiose ar wacoasujar. Dicen que
ellos se fueron a mirar la presentacin de los
mdicos.
yijere [dihe.e] v.t. 1 rebanar, tajar, cortar en
pedazos o tajadas (con cuchillo), rayar (rbol
de caucho). ej. Wecre riire y yijecurere
maroacaj ya. Cargamos la carne de danta
que yo dej cortada.
2 aserrar (plancha de madera). ej. Yuc
yijeroc, ejamemi. l que iba a aserrar tablas no
lleg. V. jatiyijere, yijetaare, yijewaare.
s.v.inan. rebanadas. ej. Rase i yijerere
juasarocacami. Colocando las rebanadas del
tucn en una olla, l las pil.

yijeriase E, cmejiaca 3
cuchillo
yijeriase E [dihe.i..se], cmejiaca J
s.v.inan. cuchillo. ej. Yijeriase ti manijare wai
gda sabej y. Como yo no tena cuchillo, no
destrip los pescados. V. yijere.
yijetaare [dihe.t.e] E, [dihe.t .e] J v.t.sing.
cortar (tela, madera, bejuco, comida como
torta de casabe, carne, pltano). ej. Yucre
yijetaag yami. l est cortando madera. ej.
Najuro jeo gajano, ti airo, yijetaacamo soo.
Ella puso la torta de casabe en el tiesto, y cuando
ya estaba comenzando a tostar, la cort.
V. yijere.
yijetaariaro [dihe.t.i..o] E,
[dihe.t.i..o] J s.v.inan. serrucho, sierra.
sinn. yuc yijeriaro, yuc yijetaariaro.
yijewaare [dihe.w.e] E, [dihe.w.e] J v.t.
1 cortar y abrir (animal). ej. Smere
yijewaacaj. Cort y abr la paca.
2 rajar (pia sin la cscara, naranja, patilla,
chontaduro). ej. Papayare yijewaaya. Bato
mani. Raje la papaya y comamos. V. jaawaare,
yijere, yijetaare.
yimasiriore [di.msii.o.e] E, [di.msii.o.e] J
v.caus. hacer olvidar por interrumpir. ej. Queti
gotig y yicaro, ricatine yre
yimasiriocami. Aunque yo le estaba contando un
cuento, l me interrumpi y me hizo olvidar.
V. masiriore.
yimucuare [di.muku .e ] E, [dimu kue] J v.t.
hacer levantar (polvo, humo). ej. Bto wajari
wii ti aajare, wewo boaro wanane,
yimucuaama. Puesto que la tierra del piso est
suave, los danzantes de carrizo hacen levantar
mucho polvo. ej. No yir na basa aarore jea
bueri yimucuati ma? Por qu ustedes estn
echando humo del fogn mientras que ellos estn
bailando?
yimore [di.m.o .e] E, [di.m.o.e] J v.t. izar
(bandera), levantar (prensa telas de la mquina
yiqueore yoaro
366 Eduria & Barasana Espaol
de coser, etc.). ej. Banderare na mojama,
nairoma rca siatuucari, yimocama. Cuando
ellos izan la bandera, la amarran con nailon.
V. mjare, yire.
yiqueore [di.ke.o.e] E, [di.ke.o.e] J
v.caus.sing. dejar caer, hacer caer (persona,
cosa). ej. Soo bediacare yiqueocamo. Ella hizo
caer a su hermanito. sinn. queore. V. yire.
yirasare E [di.s.e], yiruyure J v.t. escuchar
alguien hablando (sin verlo). ej. Aboooo
yirasacami i, gta joej. (Escuchaba) l
diciendo: Abooo encima de la montaa.
V. jacase oca ruyure, rasare.
yire [di.e] E, [di.e] J v.t.irreg. 1 hacer.
ej. Qunaro yiya. Hgalo bien! V. yiajere,
yibuduore, yiore, yirore, yitoore, yicare,
yicore.
2 tratar (visitante). ej. M t y ejaro cro
qunaro yre yaja m. Cada vez que vengo a
visitar, usted me trata bien (lit. hace las cosas
bien para m).
3 decir. ej. No yiri i? Qu dijo l? ej. No
yati m? Qu dices? ej. Ya rca m
warotire no bajiro yiri m jaco? Qu dijo su
mam en cuanto a nuestro viaje? ej. Busiyre
moaroti aauju yama. Ellos dicen que toca
trabajar maana. V. yiajare, yitjare.
4 pensar. ej. Soc meje yisda i yigo, i rca
warayuju soo. Pensando en lo que l deca era
la verdad, ella quiso ir con l. 1a, 2a persona,
inan. yaja yo hago/digo, nosotros
hacemos/decimos, usted hace/dice, ustedes
hacen/dicen, ello hace, 3a persona masculino
yami l hace/dice, yamo ella hace/dice,
3a persona plural yama ellos hacen/dicen.
v.aux. accin progresiva. V. yaja, yama, yamo,
yimi, apn. I. Resumen de la gramtica, 4.3.3.2
Progresivo.
yireare [di.e .e] E, [di .re.e] J v.t.pl.
deshacerse de, botar (cosas). V. jo yireare,
reare.
yirmoore [di.emoo.e] E, [di.emo o.e] J v.t.
ayudar, colaborar. ej. M cmua qunoro
mre yirmoocaja y. Yo he ayudado a usted
hacer la canoa. sinn. ejarmoore. V. waja
moore, yire.
yirigure J [dii u.e], yiramacose E v.i. darse
ganas, tener ganas. ej. Jairo wai i sajare, yre
qune yirigub. Bajiboarine, snibej. Puesto
que l cogi harto pescado, me dio ganas de
pedirle algunos, pero no lo hice. V. bariguse,
ctirigure, idiriguse.
yiru YM V. yeru E, CM.
yiruyure J [di.udu.e ], yirasare E v.t.
escuchar alguien hablando (sin verlo). ej. No
yig to bajise yati m? yre yiruyucami. Yo
escuch l diciendo: Por qu dijo usted esto?.
yiramacose E [dim ko.se], yirigure J v.i.
darse ganas, tener ganas. V. baramacose,
idiramacose.
yirore [di.oo.e] v.t. 1 engaar. ej. Socne,
Waraja yiromi. l dijo: Yo quiero irme
con motivo de engaarnos.
2 bromear. ej. Baig aaja m, yre yiro
ajami i. T eres malo, me dijo en broma.
V. rre, yiajare, yire.
3 molestar (nido de hormigas, avispas, abejas
hasta que salen y ataquen). sinn. yibuduore.
yitoore [di.to o.e] E, [di .too.e] J v.t. engaar.
ej. Cmea yre snicari, Mre cmua
qunobosarcja y, yre yitoocami. l pidi
un hacha y me enga, diciendo que iba a hacer
una canoa para pagarla. V. sniatoore, toore,
yire.
yitjare [di.th.e] E, [di.th.e] J v.t. dejar,
cesar de hablar. ej. Baa! Masibeaja
yicatjami. l dijo: Quin sabe? Yo no s, y
dej de hablar. V. yire.
yicare [di.k.e] E, [di .k.e] J v.t.
perjudicar, daar. ej. Rojose agbec aaja
y yig aaboarine, rojose agcab.
Aunque usted ha dicho que no habla mal, ahora
habl mal (perjudicando a su reputacin).
V. yire.
yicore [di.k.oo.e] E, [di.k.oo.e] J v.caus.
1 asustar. ej. To wagmi y yimasibetore,
yre yicoajam. Usted me asust (en un
momento menos pensado).
2 castigar (hacer que el otro sea castigado).
ej. i juarudire waja ire moaroti yicoyujar.
Dicen que por haber robado, ellos le mandaron a
trabajar (como castigo). V. yire.
yoam [do m.] an. narrador, cuentero. ej. mu
rise iigre mani cjiriajama, yoam rjoro
bajiyuju. Dicen que si soamos con la oropndola
comn, un cuentero llegar. pl. yoamar.
V. agre ctire.
yoariji s.v.inan. largo, larga (corte de tela,
machete, etc.). ej. Sudiji, sariji, yoariji
moaja y. Quiero un corte de tela largo y rojo.
V. yoese.
yoarirm s.v.inan. da largo. V. yoese.
yoaro [do.o] adv. mucho tiempo, un largo
rato. ej. Yoaro macacama na, botari macar.
Buscaron postes por mucho tiempo. ej. Moji
juar, yoaro moacama na. Ellos trabajan un
largo rato recolectando caran.
yoaro meeaca E, yoaro mejeaca J muy poco
yoase yoore
Eduria & Barasana Espaol 367
tiempo.
yoaro mebsane E, yoato mejebsane J poco
tiempo.
yoase V. yoese.
yoato [do .to] E, [do.to] J adv. tarde. ej. Yoato
ejab m, moateeg aari. Usted lleg tarde
porque no quiso trabajar. ej. na wato beero,
yoatoj wacaj, na rca wateeg aari. Me
fui bastante tiempo despus de ellos (muy tarde)
porque no quise ir con ellos.
yoato mejebsane J, yoaro mebsane E poco
tiempo.
yomimore [do.mi.m.o.e] E,
[do. mi.m.o.e] J v.t. alzar (una persona).
ej. i mjamasibetijare, ire yomimoma na.
Lo alzaron porque l no poda subirse. V. mire,
mjare, yoase.
yomire [do. mi.e] E, [do. mi.e] J v.t. alzar
por el asa (olla) o cuerda (pescado). ej. Sotre
yomiwaacoami. Alzando la olla por el asa, l se
fue.
yomiriabedo [do.mi.i..bedo] E,
[do. mi.i..be do] J s.v.inan. manga curvada
(que sirve para colgar, como tiene ollas y
baldes). V. aju, aco, iariaj, sot gmoro.
yoese [doe.se] E, [doe.se ] J, yoase
[do .se] E, [do .se] J v.i. (ser/estar) largo,
larga (pelo, caa, distancia, tiempo). ej. Wj,
yoese cro besecari, jnom suaacama. Ellos
escogen caas largas de wj para tejer el
matafro. ej. Yoese jcorori ctir aacama
gaquea. Los micos maiceros tienen colas largas.
antn. yeericuaca, yeeroaca, yeese. V. mase,
yomimore, yoariji, yoarirm, yoariji.
yojare v.i.dep. colgarse (uso: despus de otros
verbos). caus. yoore. V. wayojare, oca yojare.
yojo [doho] inan.f.n.esp. frutas de la palma
yojoo (comestibles). sing. yojoa. pl. yojo,
yojoari. V. yojoo.
yojoar [doho.] an. sardinas. ej. Yojoarre
bacama ramasa. Los nios comen sardinas.
sing. yojoam. V. boaa, mr, gocoar, jco
saroa, sa, roe iguia, wso sa, yojobbro,
yuc roea.
yojobbro [doho.b bo] an. especie de
sardina. ej. Riagaacaj tnicama yojobbroa.
Las sardinas yojobbrou depositan los huevos
en los caitos. V. yojoar.
yojoo [doho.o] inan. especie de palma (que
se utiliza para hacer dardos). ej. Jejeya jodej
aacaj yojoori. Las palmas yojonor se
encuentran en las cabeceras del cao 1ejeyu.
Yojoya [doho.d] inan. cao, afluente del cao
Piedra. V. apn. mapa

2.
Yojoya buuro [doho.d.buuo] E,
[doho.d.buuo] J inan. loma cerca del cao
Yojoya. V. apn. mapa

2.

yoo
cuerda
yoo [do o] inan.f.n.esp. 1 especie de fique (fibra
utilizada para tejer las bandas de las piernas).
ej. Yoone, gtagase suaacama na, tine. Ellos
tejen las bandas para las piernas con la especie de
fique yoo.
2 cuerda, cordel. sing. yoomaa. pl. yoo,
yoomaari. V. yoocaje, yoomica, y yo mi
parienta o mi mascota hembra.
yo f. pariente, relacin femenina. m. y. V. yoo
especie de fique.
yoocaje [do o.khe] inan. mata de fique yoo.
V. yoo.
yoojuawaare [do o.hu.w.e] E,
[do o.hu .w .e] J v.t.pl. llevar colgadas de las
manos (cosas). ej. na bare ecajama,
tocrcne wai sneri yoojuacari, wacama,
siroana. Durante la fiesta dabucur de pescado,
cada uno de ellos llevan pescado para dar a otros.
V. juare, ware, yoore.
yoomaa [doo.m] inan. un hilo de fique.
ej. Yoomaa eriamaane wjbo tiacama,
btirimaa aajare. Ellos atan el balay con un
hilo de fique que tuercen porque es muy durable.
pl. yoo, yoomaari. V. yoo.
yoomica [doo.mi k] inan. rollo de cuerda del
fique yoo. ej. Y jicuajre yoomica saroja.
Hay un rollo de cuerda del fique yoo en mi
canasta. V. rujamica, yoo.
yooajo [doo. ho ] inan. manojo de fique yoo.
V. rujaajo, yoo.
yooquedire [do o.ke di.e] v.i. tropezar por un
bejuco y caer. ej. Misimaare yooquedib y.
Yo tropec por el bejuco y ca.
yoore [do o.e] v.caus. colgar (algo). ej. Y
sudire cug, yoorgaja y. Yo siempre
cuelgo mi ropa para guardarla. ej. Sca yooya
m! Cuelgue el beb en la hamaca! V. cjire,
oyoore, jatirocayoore, jidiyoore,
muurocayoore, siayoore, wai yoore, yomire,
Yoorijoero yuca
368 Eduria & Barasana Espaol
yooquedire, yooruare.
Yoorijoero [do o.i.hoe.o] E, [doo.i.ho e.o] J
inan. cachivera (bras.), raudal, rpido en el
cao Piedra. V. apn. mapa

2.
yooruamire [doo.u. mi.e] E,
[do o.u.mi.e] J v.caus. arrancar por las
races (yuca, etc.), sacar (espinas).
sinn. yooruare. V. yoore.
yooruare [doo.u.e] E, [do o.u.e] J v.caus.
arrancar por las races (yuca, etc.), sacar
(espinas). ej. Qui ricaa ctircrire yoorua
sa, tdiab y. Yo arranqu los tallos que
tenan tubrculos, y regres a la casa.
sinn. yooruamire. V. yoore.
yoose J [doo.se], yaase E v.i. brillar, arder.
ej. Bto yoocaj ti, i bsase. El collar de l
brillaba mucho. ej. Jjbsaaca wacoasuma.
Rti yoocaja maji. Seguramente salieron hace
poco. Las brasas todava arden. sinn. bususe.
V. rti yoose, jmose, jse.
yoquere [doke.e] E, [doke.e] J v.i. predecir,
sealar (una enfermedad o muerte). ej. Bisi i
yoquejare, cmure wnorotiyuju. Puesto que el
pjaro bs predijo (algo malo), l (persona) pidi
ayuda al chamn. ej. Biine aggre bajiro
yicacami, yoqueg. A veces el ratn predice
algo malo, hablando como una persona.
yosere [dose.e] E, [dose.e] J v.t. mojar casabe
en caldo. ej. Wai sotre yosebaag yami. l
est mojando el casabe en la olla de pescado y
comindolo.
yoso [doso ] inan. pared (casa), lado (canoa).
ej. Y gjojotare, yosoj tuajuub y. Yo
puse mi aguja en la pared. ej. Cmua jaircaro
aajare, tia yosorij juyacama. Puesto que el
bote era grande ellos se sentaron por los lados de
ello. V. waru.
yosojugua [doso.huu] E, [doso.hu u] J inan.
rincn de la casa. ej. Manire rudig yoso
juguaj wa ejarjucoarcmi. Para esconderse
de nosotros, va a agacharse en el rincn de la
casa. V. rujajugua.
yosorica [doso.ik ] inan. divieso, fornculo o
furnculo. ej. i isiajre yosorica cticari,
bto wisioami. l tiene un fornculo en la nalga
y se siente mucho dolor. V. caje yosori.
yosorioro [doso.io.o] E, [doso.io.o] J inan.
rea por las paredes cerca de las puertas fuera
de la casa. ej. Yosorioroj mamag yi rujimi. l
estaba sentado, pintando (su cara) por la pared
cerca de la puerta fuera de la casa. V. rio.
yo [do.] inan. especie de rbol (que produce
caraa para pintar la cara y frutos rojos que los
tucanes comen). ej. Yo aacaj ti, rasea na
ricaa baric. El rbol yo es un rbol que tiene
fruta que a los tucanes les gusta comer. pl. yo
yuc, yo yucri. V. spe.
yo ricaa frutos de rbol yo ricaa (que los
tucanes comen, rojos). sing. yo ricaa. pl. yo
ricaa, yo ricaari.

yua
lagarto
yua [du] E, [du] J an. lagarto. ej. Yuare
jutisaajeg yami. l est disparando con
cerbatana y matando lagartos por diversin.
pl. yua. V. jatuji, riayua, rma yua, sebero, seda
yuca.
yua gso an. lobo pollero (especie de lagarto
grande de color gris y cola rayada, come
insectos y huevos). Tupinabis teguixin. ej. Yua
gso, gjamona riare bacami. El lagarto lobo
pollero come huevos de gallina.
yuarc [du.k] E, [du.k] J inan. especie
de yuca brava (con hojas pequeas).
ej. Yuarcri rine quircri cticama. Ellos
tienen solamente la especie de yuca brava
yuurcr. sing. yuarc. pl. yuarc,
yuarcri. V. qui, rujarc.
yuatimore [duti.m.o.e] E, [duti.m.o .e] J
v.t. mirar arriba (uso: lengua tradicional,
indgena). sinn. amore.
yuayta [du .dt.] E, [du .dt.] J inan.
especie de caa (maleza, pequea). ej. Wesere
aacaj yuayta, widi. La especie de caa
yuuytu es maleza y se encuentra en la chagra.
pl. yuayta yuc, yuayta yucri.

yuca boc
cndor de los Andes
yuca [du k] an. guala, gallinazo, buitre, cndor.
yuc yucu cmia
Eduria & Barasana Espaol 369
Cathartes spp. ej. Jogasere bar aama na,
yuca. Las gualas comen carne podrida. pl. yuca.
yuca boc an. cndor de los Andes. Vultur
gryphus. pl. yuca mona.
yuc [duk] E, [duk] J adv. 1 hoy. ej. Yucne
tdiana yaja ya. Nosotros regresamos hoy.
ej. Yuc mee warcja. Gajerm warcja.
No me voy hoy. Me voy otro da.
2 ms tarde. ej. Maji, yuc wararja. Ahora
no, vamos ms tarde.

yucu
rbol
yucu [duk ] inan. 1 rbol, palo. ej. Yuc ricaare
bacama waibcr. Los animales comen las
pepas de los rboles. ej. Yuc mee aaja ti. Toti
ctiaja. Eso no es rbol (porque) es
ahuecado/tubular.
2 madera. ej. Wii snearia yucre bacama
ga butua. Los comejenes comen la madera de la
estructura de la casa. V. ruj.
yucu rore juntar palos cuando no alcanza
uno.
yucu wejjiore arrastrar palos a la maloca.
ej. Yuc wejjio cujeocam ya. Terminamos
de arrastrar los palos. sinn. wejre. V. jiore.

yucu bujua, drearia
cerbatana de madera enrollada
yucu bujua inan. cerbatana de madera
enrollada. ej. Cjne yuc bujuare qunocama
na. To yicari, tia joerema, majajco
misimaagaserone dreacama. Hacen la
cerbatana de la madera del rbol cj y la
enrollan con la cscara del bejuco
mujujcomsmuu. sinn. drearia. V. buju,
cj, dreare, majajcomisimaa, roto.
yucu gda jubero inan. corazn de rbol,
pulpa de rbol.
yucu jna inan. copa de rbol. ej. Yuc jnaj
rase jesaami. Hay un tucn en la copa del rbol.
yucu oco inan.s.de masa savia de rbol (que
sale rpidamente). V. e oco, r.
yucu ricaa inan. fruta, fruto de rbol. ej. Yuc
ricaa aaja ti, jojia. Ucuqu es una fruta de
rbol. V. rujaa.
yucu sIniric s.v.inan. rbol marchitado, seco.
V. snise.
yucu wIma inan. rastrojo. ej. Yuc mame
judiseacare, Yuc wma yama na. Dicen
yuc wmu para un rbol recin brotado.
pl. no hay plural. sinn. wesegodo. V. wmaaca.
yucu yijeriaro s.v.inan. serrucho, sierra.
ej. Mitj aaroja yuc yijeriarori. Hay
serruchos en Mit. pl. yuc yijere, yuc
yijeriarori. sinn. yijetaariaro, yuc
yijetaariaro.

yucu yijeriaro, yucu yijetaariaro
sierra
yucu yijetaariaro s.v.inan. serrucho, sierra.
pl. yuc yijetaare, yuc yijetaariarori.
sinn. yijetaariaro, yuc yijeriaro.
yucaca [du k.k] E, [duk.k] J adv.
ahorita, ahora mismo, pronto. ej. Yucacane
ejama masa. La gente lleg ahorita.
ej. Yucacane wacoajami. Sali ahora mismo.
V. rmone, rmarone.
yucu a [duk.] E, [duk.] J an. culebra
de rbol. ej. Yuc aa i cnijama, bto jnig
aauju. Dicen que la culebra de rbol es muy
venenosa. ej. Yuc a, wecaj aami, yucre.
Gosig, moig sg, gjima smeg. La
culebra de rbol est arriba en los rboles. Es liso,
algunos son de color gris, otros de color verde.
pl. yuc a.
yucubegoric [duk.beo.i.k] E,
[duk.beo.i.k] J inan. palo torcido.
V. begose, rujabegoro.
yucbsa [duk.bs] E, [du k.bs] J adv. ms
tarde. ej. Ejabeami. Yucbsa gajea wrica
rca ejarcmi. l no lleg. Llegar ms tarde en
otro avin.
yucbsaaca [duk.bs.k] E,
[duk.bs. k] J adv. ms tardecito, ms
tarde, pronto. ej. Yuuya maji. Yucbsaaca
rtocoararoja oco. Espere! La lluvia pasar
ms tardecito/pronto. V. yucbsa.
yucu cmia [duk.komi ] E, [duk.komi ] J
an.s.plural barasanas yucu cmia (familia de
yucu moa yucusaaro
370 Eduria & Barasana Espaol
grupo indgena barasana que habla el idioma
jner de los ascendientes de Yeba).
ej. Yeba, masa yujiriar aama yuc comia.
Los barasanas yuc cmu son los que vinieron
del rbol yebu. sing. yuc cmiag, yuc
cmiag. sinn. Yeba masa. V. jner.
yucu moa [duk.e mo ] E, [duk.emo ] J
an.s.plural magis o majis (reg. especie de
hormigas que pican duro, son incomibles, rojas
y pequeas, y viven en los rboles). ej. Yuc
moa, sarne aacama. Mani wese quaro
toacama. Las magis son rojas y viven en
rboles. Pican cuando tumbamos la chagra.
sing. yuc moam. V. moa.
yucu gta [duk.t.] E, [duk.t.] J inan.
especie de rbol (utilizado para lea). ej. Yuc
gta na jea juaric aacaj. Se utiliza el rbol
yuc gtu para lea. pl. yuc gta yuc,
yuc gta yucri.
yucuji [duk.hi] E, [duk.h i] J inan. tabla de
madera. ej. Yucjiri rcane juyarere
qunocama na. Ellos hicieron las sillas con
tablas de madera. V. rujaji.


yucuji
tabla de madera
yucuji tuureariaro
[duk.hi.tuu.e .i..o] E, [duk.hi.tuu.e.i
..o] J s.v.inan. cepillo (herramienta para la
carpintera). ej. Jairo waja ctiyuju yucji
tuureariaro. Dicen que el cepillo para cepillar
madera es muy caro. V. tuureare.
yucu jIco [duk.hi ko] an. larva, gusano del
escarabajo yucu jIco jac (comestible, come
madera). ej. Yuc jco, sniri yucrire
juacami. Barii aacami. La larva yuc jco
entra en los palos secos. Es comestible. V. jco.
yucu jIco jac [duk.hi ko.hk ] an. especie de
escarabajo comestible (cuya larva tambin es
comestible). Callipogon sp. ej. Yuc jco jac,
wg aacami, udita ctig. Yucri snisere
ria tuucami. El escarabajo yuc jco juc vuela
y tiene antenas. l pone sus huevos en palos secos.
V. jco.
yucujuria [duk.hui] E, [duk.hui] J inan.
palo (pedazo de madera cortada de un rbol).
ej. Yucjuriane soo yaire jaamo. Ella peg a su
perro con un palo. pl. yucjuriri. V. rujajuria.
yucurca J [duk.k], rocajataro E inan.
bal, caja de madera. ej. Yucrca waja yib
y. Compr un bal (hecho de madera).
V. rujajata, rujarca.
yucrema [duk.e.m] E, [duk.e.m] J
pron.dem.pl. hoy en da. ej. Tirmj ramasare
buemasicana bto tudr aamasicama.
Yucrema tudbetirgama. Antes los profesores
regaaban mucho a los estudiantes. Pero hoy en
da nunca lo hacen. sinn. adirmri: adirm.
yucu roea [duk.oe.] E, [duk.oe.] J an.pl.
sardinas yucu roea (comestibles). ej. Wai na
mnirirodore yuc roea, gtajoerojre bto
aacama. En la poca de la subida de los peces se
encuentran muchas sardinas yuc roeu por las
cachiveras. sing. yuc roe. V. yojoar.
yucurj [duk.h] E, [duk.h] J inan. rama
de rbol. ej. Yucrj joej jesaami gaque. El
maicero est encima de la rama. sing. yucrj.
pl. yucrj, yucrjri. sinn. rj.
V. rujarj.

yucu rtam
ardilla guerlingueto pequeo
yucu rtam [duk.t .m] E,
[duk.t.m] J an. ardilla guerlingueto
pequeo. Sciurillus pusillus. ej. Yuc rtam,
joa moigaca aacami, yuc ricaare bag.
La ardilla guerlingueto pequeo es de color gris y
se alimenta de pepas de los rboles. pl. yuc
rta. V. rta.
yucusaaro [duk.so] inan. bamba o gamba,
contrafuerte (races arriba del suelo que
sostienen el rbol). ej. Yucsaaro t
caaumi a. La culebra estaba descansando
cerca de la gamba de un rbol. V. rujasaaro,
saaro.
yucusra yuja
Eduria & Barasana Espaol 371
yucusra [duk.s] inan. nudo de rbol,
palo. ej. Yucsra manire acari mima.
Escoja un palo que no tenga nudo. V. rujasra.
yucutero [duk.te eo] E, [duk.te eo] J inan.
cruz de madera. ej. Yucteroj Jesre
jaajuutuyujar romano masa. Los romanos
clavaron a Jess en una cruz de madera.
V. rujatero.
yucu toa [duk.to] inan.f.n.esp. frutas
ivapichunas yucu toa (ger. pequeos, redondos
y negros, comestibles cuando estn cocidos).
ej. Yuc toa, ibisiti qunase aacaj. La fruta
ivapichuna yuc tou es dulce. sing. yuc toa.
pl. yuc toa, yuc toari. V. to.
yucu widero [duk.wideo] an. especie de
escarabajo (troza las ramas de rboles, no es
comestible). ej. Yuc wideroa, cma rjoro
rjrire cnisure wjacama. Los escarabajos
yuc wderou trozan las ramas de rboles antes
del verano.
yucuyoa [duk.do ] E, [duk.do] J inan. isla
de rboles. sinn. yutioyoa. V. rujayoa.


yucuyoa, yutioyoa
isla de rboles
yuebatere [du e.bte.e] E, [due.bte.e] J v.i.
derramarse, regar. ej. Bariabaja y miatone,
yuebatecoaj ti. Cuando yo cog el plato de
comida, se la derram/reg. V. yuere.
yueguure [due.uu.e] E, [du e.uu.e] J v.t.
rociar, tirar agua sobre (alguien). ej. Wiire m
oco yuejama, masare yueguurobe. Cuando
usted va a regar agua para que no levante el polvo
en la casa, tenga cuidado de no rociar a la gente.
V. wabueguure, yuere.
Yuegmu [due.umu] E, [due.umu] J inan.
cachivera (bras.), raudal, rpido en el ro
Pir-Paran. ej. Yuegmu aacaj gtajoero,
Gtaweya jido rocajaaca. Yuegmu es un
rpido/cachivera que se encuentra un poco abajo
de la desembocadura del cao Piedra.
V. apn. mapa

2.
yuere [due.e] E, [due.e ] J v.t. botar, echar
(desecho de un lquido). ej. Y bujejiosere
yueya! Eche el desecho del jugo de mandioca que
yo exprim. sinn. yuereare. V. jiore, oco yuere,
yuebatere, yueguure, yuereare, yuetuure.
v.i. derramarse (lquido). ej. Yuecoaj ti
(idire). Se derram (la chicha).
yuereare [due.e.e] E, [due.e.e] J v.t.
botar, echar (desecho de un lquido).
ej. Yuereaya. se aaja. chelo. Es sucio.
sinn. yuere. V. jiore, yuere.
yuetuure [due.tuu.e] E, [du e.tuu.e] J v.t.
regar, echar agua a (mata). ej. Adi ocore ojo
tujuroj yuetuucoay. Eche este agua sobre las
matas de pltano. V. oco yuetuure, yuere.
yugra [duo ] E, [duo] J an. rana de labio
blanco (especie comestible de color caf claro).
Hyla lanciformis. ej. Yugra moigne aacami,
riaga trire. i agjama, Yugra, yugra,
yugra yicami. La rana de labio blanco es de
color caf claro y habita en las orillas del ro.
Cuando croa, dice: Yugru, yugru, yugru.
sing. yugra. V. tja.

yugra
rana de labio blanco
yuguire [du i.e] E, [du i.e] J v.i. (estar)
inquieto, inquieta; molestar (nio). ej. Ramasa
bto yuguiama na. Los nios son muy inquietos.
V. moatuajaire, nrase, wrese.
yuicam [duik.m] E, [dui k.m] J an. especie
de tarntula. ej. Yuicam, macarocajre goje
yicari, aacami. irema na bjajama, soeri
bacacama. La tarntula vive en un hueco.
Cuando ellos la encuentran, se la comen asada.
ej. Yuicam, ire moajama, wquig aacami.
Cuando tocamos la tarntula, nos hace/causa
picazn. pl. yuica.
yuja E [duh], ya J indicador del tiempo ya (uso:
marcador del fin o comienzo de un tema).
ej. Josari masu y moargsema, to crone
jedib ti yuja. Ya termin el trabajo ms difcil
que he hecho. V. maji.
yujare yuuria gmu
372 Eduria & Barasana Espaol
yujare [duh.e] E, [duh.e] J v.i. ir ro abajo
(en canoa). ej. Busurij yujadicaj ya quna.
En la maana nosotros venimos ro abajo de
nuevo. V. cmua yuure, ayuure, mejare,
rocasayujare.
yujariaroj [duh.i..o.h] E,
[duh.i..o.h] J s.v.inan. una distancia ro
abajo. ej. Snaa wariar, cojorm
yujariaroj aacaj San Miguel. De Sonunu a
San Miguel gasta un da. V. mniaroaroj,
rujaj, yujare.
yujere [du he.e] E, [duhe.e] J v.t. 1 enterrar.
ej. Rijaariire masajoti yicama, ire na
yujerocaroto rjoro. Ellos arreglaron el cadver
antes de enterrarlo. ej. irema yujeriar bto
jnisiniujar na. Dicen que quienes lo
enterraron (al muerto) estuvieron muy enojados.
ej. Sca babarore yujerocacauju soo. Dicen
que ella enterr la placenta. V. bajireariarre na
yujeriaja, bajirocare, masagoje.
2 guardar en la tierra (almidn de yuca,
frutas, etc.). ej. Wetare jairo yujecuujar,
gaje cma na baroti. Dicen que ellos guardaron
mucho almidn (de yuca brava) para otro ao.
ej. ne yujere bijerere idir yib ya.
Estbamos tomando chicha hecha de pupua que
haban guardado. V. weta yujere.
yujijoejeare [duhi.hoe.he.e] E,
[duhi.hoe.he .e] J v.i. originarse (gente).
ej. Cme botigmune masa yujijoejeariar
aaujar Cme masa. Dicen que el grupo tnico
cme musu se origin en el lugar Cme
botgmu. V. masa yujiriwii, yujire.
yujiore [duhi.o.e] E, [duhi.o.e] J v.caus.
despertar (a alguien). ej. Caacore yujioboab
y. Yujibeamo. Intent despertar a mi mam,
pero no se despert. sinn. yujirotire. V. yujire.
yujire [du hi.e] E, [duhi.e] J v.i. despertarse;
(estar) despierto, despierta. ej. Minima,
busurijre ag wariquna yujicami. Al pjaro
le gusta despertarse por la maana cantando.
ej. Yujiati m? Est usted despierto? / Buenos
das. caus. yujiore. V. bayujire, masa yujiriwii,
yujijoejeare, yujirotire.
yujirotire [du hi.oti.e] E, [duhi.oti.e] J v.t.
despertar (a alguien). ej. Y yaa wiij y
aajama, busurijaca y jaco yre
yujirotirgboacamo. Adorema yoatoj yujiaja
y. Cuando yo estaba en mi casa, mi madre me
despertaba temprano. Pero ac me despierto ms
tarde. sinn. yujiore. V. yujire.
Yuo [du o] E, [du o] J f. carcter mtico,
ascendiente, antepasada que critic a Warimi.
ej. Warimire, rma rabsaja yig mejene,
rma sibiorgaja m, Yuo ire soo yijare,
soore jutisarocacauju. Porque Yuo critic a
Wurm diciendo que el veneno que l estaba
fabricando nunca sala fuerte, l sopl a ella (con
cerbatana) y la mat. (nota: Prob la fuerza del
veneno.).
yureyure yire [due.du e.di.e] v.t. negar
(sealando con la cabeza), mover (cabeza de
lado a lado). ej. Barabeaja yig, yureyure
yicoami. l movi su cabeza de lado a lado,
sealando que no quera comer.
yusi [dusi] inan.f.n.esp. flores de unas especies
de ortiga (utilizadas para aliviar el dolor).
ej. Y ricajdo ti wajare, yusi tuug yaja
y. Estoy frotando flores de ortiga a mi brazo
porque me duele mucho. ej. Adocrca wme
aaja yusi, ruj wase basere: Goo yusi, ayusi,
usacajota. Las flores de algunas especies de
ortiga que sirven para aliviar el dolor sordo son:
Goo yus y uyus. Tambin se utiliza la mata
espinosa usucujotu. sing. yusi gooro.
sinn. goo yusi. V. ayusi.
yutio [dutio] inan. canal natural (que facilita la
va fluvial). ej. Riaga ti jaijama, yutiorij
wac, guaro bsa ware aacaj. Cuando
crece el ro, un canal facilita mucho el viaje.
yutioyoa [dutio.do] E, [dutio.do] J inan.
isla de rboles. ej. Yutioyoaj cnim y, yai
gig. (Yo) dorm en la isla porque tema al tigre.
sinn. yucyoa.
yuure [duu.e] E, [duu.e] J v.t. 1 tragar.
ej. Baguebesa! Yuucaa! No lo mastique!
Trguelo!
2 esperar. ej. Yucne warar, wrica yuur
yama gawa. Los blancos estn esperando (un)
vuelo. ej. Yoaro yuuroti aaja. Hay que esperar
por mucho tiempo.

yuuria gmu
viga maestra
yuuria gmu [duu.i..umu] E,
[du u.i..umu ] J s.v.inan. viga maestra de la
casa. ej. Toriajuriri jeorjeoca, tijuriri
yuyuse yta mimi
Eduria & Barasana Espaol 373
joejre yuuria gmure jeocama. Al terminar de
colocar las vigas transversales, encima de ellas
ponen la viga maestra.
yuyuse [dudu.se] E, [dudu.se] J v.i. gotear,
chorrear (agua, pintura, sangre). ej. Yosore na
wiaboase, yuyucoaj. Lo que ellos pintaron en la
pared ha chorreado. ej. Y otirone, y caje
oco yuyub. Cuando llor, mis lgrimas
chorrearon. V. nise, wjare.
ya [d.] pron.an.pl. 1 nosotros, nosotras
(exclusivo). ej. Busiy wararja ya.
Nosotros vamos a viajar maana (sin usted).
2 nuestro, nuestra (exclusivo). ej. ya gawo.
nuestra patrona. V. mani, yee.
yare [d..e] pron.an.pl. a nosotros, nos
(exclusivo).
ya yaa,yee nuestro, nuestra (exclusivo).
V. yee.
yrabaare [d.b.e] E, [d.b.e] J v.t.
comer algo duro (partindolo por morder).
ej. Waibc gare yrabaami yai. El perro est
comiendo el hueso. ej. Sna ajere yrabaami
maja. El guacamayo est comiendo la nuez de
maran.
yrse [d.se] v.i. (ser/estar) rayado, rayada; a
rayas, con rayas. ej. Yrse ucari ctiase
wecajado sudiro waja yib y. Yo compr
una camisa rayada. V. bajeyrare, rujapiruuri,
rujayr.
ysjdise [ds.hdi.se] E, [ds.hdi.se] J v.i.
(estar) fro, fra (lquido, comida, metal). ej. Ti
cmere moacari, Ysjdiaja yimi. l toc
ese metal y dijo: Est fro. V. ysse.
inan.s.de masa, hielo, bebida fra. ej. Muiju
asiro wac, bogacoaj y. Oco ysjdise
idiraja. Por irme bajo el calor del sol me cans y
quiero tomar agua fra.
ysore [ds.o.e] E, [ds.o.e] J v.caus.
1 enfriar, entibiar. ej. Caj i gatese ti
jajediro, mirojocari, wareysocami.
Habiendo tostado todas las hojas de coca, l retir
la olla del fogn, y las enfri, movindolas
/agitndolas con sus manos. V. ysse.
2 ejecutar ritos para curar, sanar, bendecir
(hecho por el chamn). ej. Bj cniecocari,
yusine cmure ysorotimi. Cuando le pic una
araa, l pidi al chamn alivarle con flores de
ortiga. ej. Ricaa cti, ti saro a, jea
ysoroticama, cmure, Bia wjarobe! yir.
Cuando miran que algunas pepas de aj estn
maduras, ellos piden al chamn bendecir la mata
para que las restantes no se caigan. V. a
ysore, sare.
ysrij [ds.i.h] E, [dsi.h] J s.v.inan.
sombra de rbol, etc. ej. Yuc earoca
ysrija juyato mani. Sentemos abajo de un
rbol (donde hay sombra). V. wti sombra de
ser animado.
ysse [ds.se] E, [ds.se] J v.i. enfriarse
(lquido, comida). ej. uca yscoaj. Idiya
ma jediro. Ya se enfri la manicuera. Tomen
(todos ustedes). caus. ysore. V. sase,
ysjdise.
yta [dt ] inan.s.de masa hilo. ej. Yta iisere
bojaja y. Yo quiero/Necesito hilo negro.
V. ytajuria.
yta waso sare J [dt.wso.s..e], sudi
sare E vestirse.
yta waso sare J, sudi sare E vestir a otro.
yta waso J [dt.wso], sudi E inan.f.n.esp.
ropa. ej. Gajeni, yta waso qune, jairo
aacaj. Hubo muchas cosas, ropa tambin.
ej. Gajeo, Juanita wme ccore, yta wasoro
waja yibosacamo soo. Ella compr un articul de
ropa para una seora que se llama Juanita.
pl. yta waso, yta wasorori. sing. yta wasoro
artculo de vestir/ropa.
yta wasoji J, sudiji E, J inan. tela. ej. Yta
wasoji waja cto cro waja taagoja m, to
bajiro m yijama. Si haces esto, recibir el
valor de un corte de tela.
yta waso eariaj J, sudi jioiariaj E
s.v.inan. imperdible, alfiler de seguridad.
V. eare.
yta wasoro icado J inan. pantaln (uso:
lengua tradicional, indgena). sinn. sudiro
icado. V. icgagaro sudiro.

ytajuria
carrete, canilla, bobina de hilo
ytajuria [dt.hui] inan. carrete, canilla,
bobina de hilo. ej. Ytajuriare tnuoajeg yami
sca. El beb est jugando con el carrete de hilo.
V. rujajuria.
yta mimi [dt.mimi ] an. hadita coliblanca
(especie de colibr). Heliothryx barroti. ej. Yta
mimi, cotia botig aacami. Goore udicami. El
hadita coliblanca tiene pecho blanco y chupa
flores.

y yu, yo
374 Eduria & Barasana Espaol

yta mimi
hadita coliblanca
y [d] pron.an. 1 yo. ej. Bacaj y. Yo he
comido. ej. Yne aaja y. Soy yo.
2 mi, mis. ej. y mori. mis manos. pl. ya,
mani.
yre [d.e] pron.an. me, a m. ej. Yre jaamo
soo. Ella me peg.
y yaa,yee mi, mis. ej. y yaa wii. mi casa.
yu, yo m., f. 1 pariente, relacin (masculino,
femenino; uso: ocurre despus de un sustantivo
o pronombre).
2 animal domstico, mascota macho, hembra
(perro, gallo, loro). pl. yaar.
y yu [d.d] E, [d.d] J pron.m. 1 mi
pariente, mi relacin (masculino). ej. i y. su
pariente (masculino).
2 mi animal domstico (macho). ej. Y y
aami yai. l perro es mo.
y yo [d.do o] E, [d .do o] J pron.f.
1 mi parienta, relacin femenina. ej. Y yo
mee aamo. Gajeo aamo. Ella no es de mi
familia. Es de otro grupo.
2 animal domstico, mi mascota hembra
(perra, gallina, gato). ej. Y yo aamo. Ella
(perra) es ma. V. yee, yoo especie de fique.









Diccionario espaol - eduria y barasana

[pgina en blanco]
375

Abreviaturas para el diccionario espaol eduria & barasana


adj. adjetivo
adv. adverbio
art. artculo
BRAS portugus brasileo
conj. conjuncin
CM dialecto de los cme masa
E dialecto de los eduria
dat. dativo
dem. demostrativo
esp. especie
etc. etctera
f. sustantivo femenino
GER geral
impers. impersonal
INGL ingls
interj. interjeccin
interr. palabra interrogativa
irreg. irregular
J dialecto de los jner
m. sustantivo masculino
m. o f. sustantivo que puede ser masculino o femenino
m. y f. sustantivo masculino y femenino
pers. personal
pl. plural
prep. preposicin
pron. pronombre
pos. posesivo
ref. referencia (trmino de parentesco)
REG expresin regional
trad. lengua tradicional
V. Vase
v.i. verbo intransitivo
voc. forma vocativo
v.t. verbo transitivo
v.t. verbo reflexivo
YM dialecto de los Yeba masa


376

a acocear
Espaol Eduria & Barasana 377
A - a
a prep. (hacia a un lado de) weaj.
abajo adv. (abajo de una cosa, agua, tierra)
eroca, oroca, aroca, (abajo del agua)
oco erocaj, (all abajo) o weaj, (all ro
abajo) o rocaj.
abandonar v.t. (dejar) waweore, (abandonar
casa) wii rocare, wii waweore.
abanico m. (abanico tejido para voltear casabe)
wniro, (estera tejida en forma de abanico)
ucaa wniro.
abdomen m. (abdomen de insecto, araa) isia,
(abdomen del ser humano, mono, ave, culebra)
cotiro.
abeja f. beroam pl. beroa, (esp. de abejas
amarillas) cna beroa, (esp. de abejas con nido
parecido a los comejenes) yacaro momia, (esp.
de abejas de color gris) sar beroa, (esp. de
abejas negras que pican) wti beroa, (esp. de
abejas pequeas) momia, werea.
abejorro m. beroa bc, (esp. de abejorro con
rayas amarillas) mucuroam E, mumuroam J,
(esp. de abejorro negro) naica, naicam
pl. naica.
abierto, ta adj. (estar abierto) tususe.
ablandar v.t. (ablandar fruta con las manos)
iaabore E, eaabore J, (ablandar tabaco,
bejuco, corteza por machacar con objeto
embolado) darare.
abolladura f. (tarro que tiene abolladuras)
jaadiboriaraje.
abordar v.t. (embarcar, abordar canoa, avin)
wasjare.
abotagarse v.r. (abotagarse jugo fermentado, el
estmago) tuwagase.
abrasivo, va adj. (ser/estar abrasivo, tierra,
roca, piel desafeitada, tabla, banco) wiruse.
abrazar v.t. (poner el brazo sobre el hombro de
la mujer en la danza) jaabariore E, moabariore
J.
abrevadero m. (lugar donde las dantas vienen
para tomar) wecsniro.
abrir v.t. (abrir olla, libro, caja de cartn, puerta)
jnare, (abrir boca) yaare, (abrir bolsa) jorere,
(abrir bolsa de caucho) turajoa jorere, (abrir
los ojos) ajnare, (abrir madriguera de
animales u hormigas) sarejorare, (abrir pepa,
boca con las manos) wewaare, (abrir red de
pesca) tuaeyoore. abrirse v.r. (abrirse, llaga,
herida) cmi oose E, J, cmi jorase YM, (abrirse
paso y fluir a otro lugar, el ro) jeartobudise,
jeatadise, (abrirse, renuevo, vstago) jojise.
abuelo, la m., f. ic, ico, (abuelo de Yeba)
m.
aburrido, da adj. (estar aburrido de trabajo,
deporte, estudio, viaje largo, enfermedad)
quejere.
ac adv. (rea ms grande que adij) ado.
acabar v.t. gajanore. acabarse v.r. (acabarse,
cosa) jedise, (acabarse, el sueo) wjoa jedire
E, wja jedire J.
Acaricuara m. (comunidad, pueblo de
Acaricuara) Sjijoero.
caro m. (coloradito, esp. de caro rojo y muy
pequeo) gmosoroam E, J, gmusoroam YM
pl. gmosoroa E, J, gmusoroa YM.
accidente m. (accidente ofdico) ye sjari oca.
aceite m. (aceite de cocina) ye.
acercar v.t. acercarse v.r. (acercarse a un lugar)
care, (acercarse y rodear) aagnibiatore.
achiote m. (pigmento, tinta, pintura roja del palo
de achiote) musa, (palo de achiote) musa.
cido, da adj. (ser/estar cido, maran, umar)
mucuse.
aclarar v.i. (aclarar, el da) bususe. v.t. (aclarar
lo que haba dicho para que el otro comprenda
bien) gotiqunore, agqunore, (quedarse
claro al escuchar algo) ajiqunore.
acocear v.t. (dar patada a, acocear a persona,
perro) rtere.
acompaar agitar
378 Espaol Eduria & Barasana
acompaar v.t. syare, (acompaar al hombre
en la danza) rocasuare, (acompaar un grupo)
aarmore.
aconsejar v.t. (aconsejar gritando en voz alta)
awasgotire, (aconsejar no hacer algo) beore.
acordar v.i.irreg. acordarse v.r. (recordar,
acordarse de) masibjare, toabjare.
acostar v.t.irreg. (hacer acostar encima del suelo)
caarotire. acostarse v.r. (acostarse en
hamaca) cjire, wayojare, (acostarse al suelo)
juriaqueare, (acostarse boca abajo)
muuqueare, (acostarse encima del suelo, perro,
ganado, venado, cosa) caare.
acostumbrar v.t. acostumbrarse v.r.
(acostumbrarse a comida diferente) basejare
E, bajoore J, (acostumbrarse a estar) aasejare
E, aajoore J, (acostumbrarse a jugar) ajesejare
E, ajejoore J.
acuch m. (tintn) boso.
activo, va adj. (estar animada, activa, persona)
oca botiore, (ser/estar activo, eficaz) jojire.
actuar v.i. (actuar sin respeto, actuar
irresponsable) rujajine yire.
acusar v.t. oca sare.
adelante adv. (ir adelante) rjoro ctire.
adentro adv. jubea, (estar adentro) sare, (ms
adentro de la casa) wajaja.
adolescente m., f. (m.) mame bcag, f. mame
bcago.
adoptar v.t. (adoptar cuando ambos de los
padres se cambian) masobcore.
adoptivo, va adj. (hijo adoptivo) masorii,
masobcorii, (hija adoptiva) masorio,
masobcorio.
adorno m. (atado de adornos para danzar)
rujayasia, (hojas y otros adornos que se
cuelgan del codo para la danza) taa juyasi,
(ornamentos que cuelgan del codo para la
danza) rica sariayasi.
aduear v.t. (poseer) jare, (hacer aduear)
jore.
adulto, ta m., f. (adulto de quince aos en
adelante) mam, (adulta de quince aos en
adelante) mamo.
advertir v.t.irreg. (hablar severamente para
advertir) bto gotire.
afanado, da adj. (estar afanado) gjanabidire E,
gdabidire J.
afeitar v.t. afeitarse v.r. wrare.
afilado, da adj. (ser/estar afilado) bjase, (cosa
delgada y larga con punta afilada como punta
de machete, hoja) rujasmiaaca.
afilar v.t. bjoore.
afluente m. (cao, afluente del cao Colorado)
Recoya, (afluente del cao Piedra) Badiya,
Bcya, Cajicoaya, ocoria, Oco botiya,
Rea, Riacmurisa, Smeria, yeriya,
Yojoya, (afluente del cao Sonaa) micasaya,
Tta, (afluente del cao Tat) Rya, Saiya,
(afluente del ro Cananar) oa eya,
(afluente del ro Pir-Paran) Besuya,
Coasaa, Jmoria, Jejeya, Minoa, Oco
saa, Riatmia, Saa, Snaa, Tmia,
Tmia, Utuya, mua, Wajya, Wauya, Wec
jataya, (nombre llevado por varios caos,
afluentes del ro Pir-Paran, el cao Piedra y
el cao Tmia) Smioa.
agachar v.t. (agachar la cabeza) muurocayoore,
(agachar la cabeza y pasar un rbol viajando
en canoa) muubiartobudire, muurocasare.
agacharse v.r. muubiare, rjuqueare,
(agacharse y desatar zapato) muubiari jojiore,
(agacharse para que las nalgas sobresalgan)
duture, (hacer ejercicio agachndose)
muubiaajere.
agalla f. (agalla de pez) menero.
agam m. (agam trompeta, tente, grulla) tt.
agarrar v.t. (agarrar cosa, persona, animal) iare
E, eare J pl. ejere, (agarrar con garras,
gaviln) agujuure, (agarrar con un
instrumento como alicates) rjoeare.
agitar v.t. (agitar coca, botella de medicina)
yayere.
agotado, da alcanzar
Espaol Eduria & Barasana 379
agotado, da v.i. (estar agotada, persona, animal)
bogayayicoare; bogarocacoare
pl. bogareacoare.
agrietar v.t. agrietarse v.r. (henderse, partirse,
quebrarse, tierra, canoa, olla de barro, rbol)
enise.
agrio, ria adj. (estar agrio, limn, lulo, casabe
hecho del almidn guardado por demasiado
tiempo) jase.
agua f. (el agua) oco. agua potable (agua
hervida) oco roaaiore, oco roare, (agua no
potable o no hervida) oco catise.
agua dulce (REG) m. (esp. de pez comestible, peje
dulce, chbano o chvano) u.
aguacate m. ua pl. u, (rbol de aguacate)
u.
aguantar v.t. (resistir, soportar) rgre.
aguantarse v.r. (aguantarse por el
pensamiento) toatmare.
aguar v.t. (regar, aguar matas de tabaco, plantas
de banano, flores) oco yuetuure.
agudo, da adj. (ser/estar agudo) bjase, (cosa
delgada y larga con punta aguda como punta
de machete, hoja) rujasmiaaca.
guila f. (el guila) (gaviln, halcn, milano) gaa,
(guila barrada) wai gaa, (guila enana) minia
gaa, (guila plomiza) meca isiam, (esp. de
guila grande) gaa jac. guila blanco (esp.
de guila de color negro en el hombro y la
espalda y de color blanco en las partes
inferiores) wecomi.
aguja f. gjojota.
agujerear v.t. (perforar) oore, (agujerear tela,
papel, madera, olla, etc.) sarejorare,
sarewoore.
agujero m. (agujero en el techo) torea, (cosa con
agujero, depresin entallada o ahuecada del
tamao de una canoa) rujacmua.
agut m. (chacure, guara, guatn) buu.
ah interj. (exclamacin al ver ms de lo que
esperaba) aboo, (exclamacin de asombro)
aguii, (exclamacin de desmayo) ago cme E,
ago na J, (exclamacin de dolor agudo) ayaa,
(exclamacin de dolor de dolencia o angustia)
aga, (exclamacin de sorpresa al ver muchas
cosas o seres animados) ap E, ap cme E,
apa na J, (sorpresa al ver larga distancia o
tiempo largo) aque, aqui, aque cme, aque
cme qui.
ah adv. tone.
ahijado, da m., f. masorii, masobcorii;
masorio, masobcorio.
ahogar v.t. (ahogar persona, cosa) ruure,
ruurocare. ahogarse v.r. rujare.
ahora adv. ahora mismo (pronto) yucaca.
ahorita adv. yucaca, (en el mismo momento)
adi rmaroacane.
ahorrar v.t. (ahorrar plata) qunocure.
ahumar v.i. bueri tuase. v.t. (curar, muquear,
ahumar pescado, carne, aj) sesore, (humear,
ahumar aj en el fuego) bia buere.
ahuyentar v.t. (ahuyentar por asustar) aagiore
E, aaguijore J, (espantar, esparcir, ahuyentar
personal, animal) grocare pl. greare,
gbatere, (golpear para ahuyentar mosquito,
mosca, perro) jaagrocare pl. jaagreare.
aj interj. (exclamacin de placer) ab.
aj m. bia, (aj fresco que se come sin cocinar) bia
catia, (aj molido) bia rocare, (aspirar, inhalar
el aj pulverizado) bia wnire, (esp. de aj
grande) bia waro.
ajustar v.t. (cerrar, ajustar puerta) tuurocasuare.
ala f. (ala de mariposa y otros insectos) joara,
joaro pl. joa, (ala de pjaro, avin) queerj,
(forma de una ave con las alas extendidas)
rujadeero, rujaguero.
alacrn m. (escorpin) cotibaja.
alambre m. cmemaa.
alargar v.t. (aadir, extender) tuuroore.
alarma f. (gritar dando alarma de visitantes, ave,
mico) ocoore.
alborada f. (amanecer, madrugada)
busurocajeorija.
alcanzar v.i. (alcanzar, el calor del fogn)
asituuse, (alcanzar ser suficiente para todos)
alcoba amargo, ga
380 Espaol Eduria & Barasana
tjare, (atravesar, alcanzar de un lado a otro en
la casa o de una loma a otra) tjare.
v.t. (alcanzar a derribar con algo tirado)
rocaejore, (alcanzar a or) ajibjare, (alcanzar
a una persona) mre, (alcanzar el precio o
paga) waja tjase, (alcanzar escuchar algo
dicho a escondidas) boca ajirudire, (alcanzar
invitar a todos) gotiejore, (alcanzar, un rayo)
Bjo i jaase, (alcanzar ver algo hecho a
escondidas) boca arudire, (no captar, no
alcanzar a entender todo que l dijo) gotisere
ajijuajeobetire.
alcoba f. (cuarto, pieza) cniriasa, sa, (forma
de alcoba) rujasa.
alegre adj. (ponerse alegre) wariqunare.
alegra f. wariqunare, (tener alegra)
wariqunare.
alejar v.t. alejarse v.r. (alejarse de otros)
cmotadire.
alentar v.i.irreg. alentarse v.r. (alentarse de una
enfermedad) qunacoare, (alentarse un poco
de una enfermedad) qunaaca qunare.
alero m. (rea debajo del alero a lo largo de la
casa en la sombra) wica roca.
alerto, ta adj. (estar alerto) roori aare.
aleta f. (aletas del pez) wase, (forma de aleta
caudal de pez) rujasawero.
alfiler m. (alfiler de seguridad, imperdible) sudi
jioiariaj E, yta waso eariaj J.
alga f. abu E, aburi J.
algodn m. (algodn del monte, algodn de
ceiba, capoc o kapok) buya.
alguno, na pron. (algunos, algunas) jjar mee E,
jr meje J; sgri, sgri.
alimentar v.t. ecare, (alimentar a un beb con
cuchara) soaecare.
alinear v.t. (estar alineado) aacnamuuse.
alistar v.t. (alistar cosas para llevar antes de
viajar) qunosare, (alistar las cosas que
quedarn, antes de un viaje) qunocure.
aljaba f. (aljaba y flechas) besuboca.
all adv. oj, to, toj, tone, (all abajo) o
weaj, (all arriba) o joeagodo, o wecaj,
(all arriba, all en el monte) o boej, (all
ro abajo) o rocaj, (all ro arriba) o
waisicaj, (ms all) sojaj, (ms all de
all) to soja, (ms all, ms all) wajaja, (por
all, all, ah) tone, (un poco ms all)
ijbsaaca.
all adv. ij, oj, to, toj, tone.
alma f. (el alma) s.
almacn m. (lugar para guardar cosas) gajeyeni
ara E, gajeni ara J.
almacenar v.t. (almacenar comida, cosas)
qunocure.
almidn m. (almidn de yuca) qui weta.
alto, ta adj. (ser/estar alto, rbol, edificio, cerro)
mase, (ser/estar alto, persona) mare, (en
voz alta) ruyugoaro.
alumbrar v.t. (iluminar, alumbrar con antorcha,
linterna) saare, sarocatuure, ware.
alumno, na m., f. (estudiante) m. bueg,
buerimas, f. buego, buerimaso pl. buer.
alzar v.t. (alzar y colocar cosa encima de)
mijeore pl. juajeore, (alzar bandera, prensa
telas de la mquina de coser, etc.) yimore,
(alzar las hojas del techo con la punta de un
palo) tuamore, (alzar olla por el asa o
pescado por la cuerda) yomire, (alzar palos)
uumore, (alzar un nio y llevarle sobre la
cadera) miroca sudire, (alzar una persona)
yomimore, (alzar y colgar una cosa)
miyoore, (alzar y extender cosa) miuure pl.
juauure, (alzar y pasar cosa al otro lado o
sitio) migmeore E, J
pl. juagmeore E, juajdare J, (guardar, alzar
cosas encima de) juamojeore.
amamantar v.t. (dar pecho a) juore.
amanecer m. (alborada, madrugada, primera luz
del da) busurocajeorija, (antes del amanecer)
busiyja, (madrugadita, maanita)
busurijaaca, busurijaca, (poco antes del
amanecer) amibsaj.
amar v.t. (querer) maire, maiare, amaire, (ser
amado por merecerlo) maiore, maioecore.
amargo, ga adj. (ser/estar amargo) sese.
amarillo, lla antepasado, da
Espaol Eduria & Barasana 381
amarillo, lla adj., m. (ser/estar amarillo) srise,
(cosa amarilla) srise.
amarra f. (bejuco utilizado para amarrar, atar
postes de la casa) sca.
amarrar v.t. (atar) siare, (amarrar bien) tmoore,
(amarrar brazalete) mobea siare, (amarrar
canoa, animal) siatuure, (amarrar y colgar
sedal a una rama para pescar) siayoore,
(amarrar zapatos, bejuco) siabiore.
Amazonas m. (ro Amazonas) jecoa riaga.
amenazar v.t. (amenazar por rugir, tigre) ttre.
amgdalas f.pl. sti.
amigo, ga m., f. baba, (dejar de ser amigo) baba
ctijidire, (no querer un amigo) baba ctiteere,
(tener amigo) baba ctire.
amontonar v.t. (apilar) juatutiare, (amontonar
libros, piedras, bloques para jugar) jeonoriare,
(amontonar tierra y cenizas para sembrar yuca,
tabaco, aj) seare, (amontonar yuca brava
junto en un lugar despus de arrancarla) qu
juarocure E, qu juamiocure J; qu juarore
E, qu juamiore J, (cosas amontonadas) rujatuti,
(recolectar y amontonar) juarocure E,
juamiocure J; juarore E, juamiore J.
amplio, lia adj. (ser/estar amplio, camino, casa,
canoa, puerta, cancha) eyase.
ampolla f. (ampollas) woroase, (salir ampollas)
woroase.
ampollar v.t. ampollarse v.t. woroase.
anacardo m. sna, (rbol de anacardo) sna,
(nueces de anacardo, maran) sna aje.
anaconda f. (boa, go) jno, (anaconda de
guarac) bodeca jno, (esp. de anaconda de
color claro) jno boc.
anaranjado, da adj., m. (ser/estar anaranjado)
srise, (cosa anaranjada) srise.
ancho, cha adj. (ser/estar ancho, camino, casa,
ropa, hamaca, canoa, puerta, cancha) eyase,
(cosa ancha, canoa) eyarica, (forma ancha,
pico de pato) rujatajoa, rujataporo, (hacer
ancho) eyoore.
anciano, na m., f. bc, mano bcarii; bco,
mano bcario, (ancianito) bcaca,
(ancianita) bcoca.
andar v.i.irreg. ware, (andar a saltitos) casia,
casia yire, (andar comiendo) bacudire, (andar
con las garras envainadas) mogase buubetire,
(andar de un rbol a otro) jnire, (l que anda
con las patas extendidas como araa, cangrejo)
rujayeero wac, (l que anda y rebusca
comida como gallo, ave) oamacabaag, (hacer
andar despacio por razn de nios o carga
pesada) daqueose.
anguila f. (esp. de anguila) bue, (esp. de pez
anguila) bosio.
ngulo m. (forma de ngulo recto o ngulo de
noventa grados como el codo, la azuela)
rujanuca, (forma de un ngulo obtuso)
rujadeero.
anillo m. (anillo para el dedo, argolla) mo
sariabedo, (anillo de corteza para que una
olla de comida no se voltee) jeagasebedo,
(diseo de anillos de madera) rujasrero.
animado, da adj. (estar activa, animada,
persona) oca botiore.
animal m. (animal comestible) waibc, (animal
domstico, macho) y, (hembra) yo,
(animales que se mudan la piel) jedornir,
(animales que trepan en los rboles como
micos, perezosos, ardillas, culebras, etc.)
jnir, (nombre de animal que come gente,
parecido al oso) J bco.
nimo m. wariqunare.
ano m. gde.
anochecer m. riorij. v.i. (oscurecer)
rioqueare, riorocacuse, riose, riotmore.
anole m. (esp. de lagarto incomible) sebero.
anteayer adv. amica rjoro.
antebrazo m. ricaji, (antebrazo incluyendo la
mano) rica.
antena f. (antenas de insecto) uditaa.
anteojos m.pl. (lentes) ocaje.
antepasado, da m., f. ic, ico, (antepasado,
ascendiente mtico, el ms poderoso del
antes araa
382 Espaol Eduria & Barasana
mundo) Meni, (antepasado mtico de la gente
cme masa, estrella vespertina, lucero de la
tarde) amicarima, (antepasado mtico de los
eduria) co Jno, (antepasado mtico de los
Yeba masa o barasanas) Yeba, (antepasado
mtico, hijo de Muiju y Meneriyo, nieto de
Meni) Se, (antepasado mtico que dieron la
tierra y los bienes a la gente) Ayawa,
(antepasado mtico que hizo la noche) ami
soda, (antepasada mtica de la gente) Rmi
cmu, (antepasada mtica, esposa de Yeba)
Yawira, (antepasada mtica, la madre de Se)
Meneriyo, (antepasada mtica que critic a
Varimi) Yuo, (otro nombre para Meni)
Macarcro yai, (piedra que representa la
primera mujer) Uo.
antes adv. maji, rjoro.
antiguamente adv. rmoj, tirmj.
antorcha f. (antorcha de tur) mjoriji, sariaji.
anzuelo m. wai wejeria pl. wai wejere, (forma de
anzuelo) rujapawia.
aadir v.t. 1 (alargar, extender) tuuroore, (aadir
a palo, caa de wj, alambre cuando no
alcanza llegar) rore. 2 (aadir a lo que uno ha
dicho) gotirmore.
anhinga m. (pato aguja) riarase.
ao m. cma, (ao pasado) cnaga cma E,
cna cma J; tirmaga cma E, tirma
cma J, (cada ao, todos los nos)
tocrcacmarine.
apacentar v.t.irreg. apacentarse v.r.
(apacentarse, danta comiendo pepas)
cniwejere.
apagar v.t. (apagar radio, moto, fuego) yaare,
apagarse v.r. (parar y apagarse, motor)
tujaqueare.
Apaporis m. (ro Apaporis) Jasa.
aparecer v.i.irreg. ruyuare, (aparecer de lejos)
ruyuse, (crear, hacer aparecer) rujeore, (hacer
aparecer) ruyuore.
aparte adv. ricati, ricatiri, wasiabsaro, (hacer
aparte con un espacio) wasiaro.
apellido m. wme gaja.
apenar v.t. apenarse v.r. bojoneoro bjare.
apenas adv. rmone.
apertura f. (puerta, brecha entre montaas)
rujasoje.
apestar v.i. teose stire.
apilar v.t. (amontonar) juatutiare, (apilar libros,
piedras, bloques para jugar) jeonoriare.
aplanar v.t. (aplanar madera) tuureagosiore,
(aplanar olla de barro) wejare.
aplastar v.t. (aplastar con la mano) jaatiore,
(aplastar por caer encima de) tjoore, (estar
aplastado) tjoose, tnire.
aplicar v.t. (poner, aplicar brea) widere.
apoyar v.t. (apoyar a otro por exponer) ag oca
btiejarmoore.
apoyo m. (apoyo de barro para ollas) riiraje.
aprender v.t. toamasire, (aprender comer
comida diferente) basejare E, bajoore J,
(aprender hablar) agmasire, (aprender otro
idioma) agsejare E, agjoore J.
apretado, da adj. (estar apretado) bidise,
(ser/estar apretado, ropa) gdabiyase.
apretar v.t.irreg. biotuure, (apretar cualquier
masa de comida para que los bichos no se
entren) iaricure E, J, (apretar tierra al base
de postes con palo, faria en una canasta)
rocasuare, (apretar tornillo) biore, wiabiore,
(apretar un furnculo, espinilla) siguere,
(comprimir, apretar hojas de coca en una
canasta) iasuare E, J, (estrechar, apretar
cuerda) tabiore.
apuntar v.t. (apuntar cerbatana, escopeta) riojo
uure.
apualar v.t. (arponear, herir con lanza) sarere.
aquel, aquella adj. (aquel cerro) i buuro,
(aquella cosa) i.
aqul, aqulla pron.dem.m., f. (aqullos,
aqullas all) a, (aqulla a la vista) iso, (cosa
que tiene el clasificador -j) ij.
aqu adv. adija, ado.
araa f. bj, (esp. de araa) badi aguro, cai
bj, gja bj, wabu, (esp. de araa
araar arco
Espaol Eduria & Barasana 383
venenosa) rmabj, (esp. de tarntula)
yuicam.
araar v.t. (herir ligeramente con las garras o
uas) agure.
araazo m. (dar araazo haciendo una herida)
agutaare.
rbol m. yuc, (rbol de caucho, cauchera, palo
de seringa) biiti, waj, (rbol de ivapichuna)
rati, rjbojo, to, (rbol de limn)
wirimo, (rbol de maran, anacardo) sna,
(rbol de uvas amaznicas, caimarn) yeb,
(rbol de vansoco) wso, (rbol de zapote)
o, (rbol del cacao de cintillas) mimi,
(rbol inmaduro, verde) mojoricaca E,
cgca J, (rbol marchitado, seco) yuc
sniric, (rbol mitolgico de donde originaron
la gente yuc cmia) Yeba bota, (rbol turur)
wasu, (rbol yapur) badi, (forma de rbol
ramificado, bifurcado) rujasnero, (forma de
rbol recto con muchas ramas) rujaabea, (esp.
de rbol con hojas espumosas) beori, meca
rni, (esp. de rbol cuyas hojas se utilizan
para lijar bancos y calabazas) wsoj, (esp. de
rbol daoso a otras plantas) mo, (esp. de
rbol intil) bo, buje, cata jco, gneoc,
jcoje, joreroc, wti bia, yeba, (esp. de
rbol maderable) rti, (esp. de rbol que
produce caraa para pintar la cara y fruto para
la fauna) yo, (esp. de rbol que produce fruta
comestible) be, biat, cawia caje, cutu,
ebecara, ejo, gja bera, ereri, qunu,
rja, ra yuc, sme gda, smio, tata
jesa, tm, tmsiri, wiripiya, (esp. de
rbol que produce fruto para la fauna) caju,
cmu riaga wecaag, miniarica, oso wm,
snasa, wai g, waijatirica, waito, wsia
gda, yo ricaa, (esp. de rbol utilizada en
fabricar ollas) rju, (esp. de rbol utilizada en
la preparacin de carayur) gnae co, (esp.
de rbol utilizada para alumbrar) botigje,
(esp. de rbol utilizada para carguero de
canasta) duru, misi gjo, ye, (esp. de rbol
utilizada para cerbatanas y troncos para pilar
coca) roto, (esp. de rbol utilizada para el
astil del hacha) cmeaaju, gaqueama
cogoroc, (esp. de rbol utilizada para el palo
para sacar el polvo de la coca) caj jaariab,
(esp. de rbol utilizada para hacer la cerbatana
arrollada) cj, (esp. de rbol utilizada para
lea) boso beta, rasa wai, yuc gta, (esp.
de rbol utilizada para los palos del techo)
yejejo, (esp. de rbol utilizada para pintar
bancos y maracas) e, (esp. de rbol utilizada
para pintar las calabazas) masoco, (esp. de
rbol utilizada para postes y palos de la casa)
sji, tata, (esp. de rbol utilizada para una
prenda de la danza) g yuru, (esp. de rbol
utilizada para untar la cara) wec gda, (esp.
de rbol venenosa utilizada para matar
avispas, abejas) erejo. V. balso, breo, caimo,
castao, guamo, guayabo, palo de faria, palo
de tur.
arboleda f. (arboleda de palmas pacha) besu,
(arboleda de umar) wm buji.
arbusto m. (arbusto que produce hojas
espumosas) jatuji rni, rni, sioro rnimaa,
(arbusto de tabebuia y tectona) uju mene,
(manto de novia, velo de novia) je webu,
(yarumo, esp. de maleza) wacb, (esp. de
arbusto con hojas amargas) jij, (esp. de
arbusto, maleza que crece en el rastrojo) wti
jota, (esp. de arbusto que produce fruta
comestible) seberowjo, (esp. de arbusto
utilizado para el palo de la bolsa para filtrar
coca) tu, (esp. de arbusto utilizado para hacer
batidor para revolver mingao) buja sne,
(esp. de arbusto utilizado para hacer varas
para pescar) joa mno, (esp. de arbusto
utilizado para la caa, vara de pescar) jeta
wso, (esp. de arbusto utilizado para la
pintura negra del cuerpo) we.
arcilla f. (barro) riiri.
arcilloso, sa adj. (tierra arcillosa) sita widase,
(remojar, hacer tierra arcillosa con agua)
moawidaore, (ser/estar tierra arcillosa)
widase.
arco m. tmubedo, tmuriabedo. arco iris
Buerimam.
arder arrollar
384 Espaol Eduria & Barasana
arder v.i. (brillar) yaase E, yoose J, (encenderse,
quemarse, cosa, persona) are, (encenderse,
quemarse, llamas) jse.
ardilla f. (ardilla colorada o roja) tmoca, (ardilla
de Guianan) cajebua, wajjaajearica, (ardilla
guerlingueto pequeo) yuc rtam.
arditero m. (esp. de pjaro cuclillo) ritiro.
rea f. (el rea) (rea ancha, amplia del ro, como
un charcn) rujara, (rea central de la casa)
wisaaro, (rea encontrado en un viaje)
rujacuu.
arena f. jaa, (arena gruesa, gravilla, cascajo,
grava) gtaria, (lugar de arena movediza)
ajaro, (ser/estar movediza, arena) ajase.
arenal m. (terreno arenoso cerca o en un ro, el
rastrojo o el monte) jaatcuro.
arenilla f. (jejn, mosquito) usicam pl. usica.
arenoso, sa adj. (arenal, terreno arenoso cerca o
en un ro, el rastrojo o el monte) jaatcuro,
(tierra arenosa) sita wajase, (ser/ estar tierra
arenosa) wajase.
arete m. gmo yooriaro pl. gmo yoore, (arete
hecho de una moneda) gjoaji.
argolla f. (anillo para el dedo) mo sariabedo.
arisco, ca adj. (ser/estar arisco) gire.
arma f. (armas para matar animales como lanza,
escopeta, cerbatana) besu.
armadillo m. (tat) jmo, (cachicamo, esp.
grande y comestible) wacarica jmo, (narign
siete bandas) mica jmo, (esp. de armadillo
grande, comestible) wec jmo.
armadura f. (los postes y las vigas de la casa)
wii botari, gmuri, yucri.
armazn f. wii botari, gmuri, yucri.
aroma f. (buena aroma, comida) stiqunase.
arpn m. (arpn para matar peces) wai sareriaro,
wai sareri, (arpn pequeo) cme.
arponear v.t. (apualar, herir con lanza) sarere.
arrancar v.i. (despegar, arrancar, avin)
wmse. v.t. (arrancar hacia arriba, tela,
corteza) woomore, (arrancar hoja de papel,
mata) wootamire, (arrancar tronco, raz con
un palo que sirve como alzaprima o palanca)
sarejare, (arrancar tronco, raz, diente)
taruare, (arrancar yuca brava) qui ruare,
(arrancar yuca, etc. por las races)
yooruamire, yooruare, (desherbar, arrancar
maleza) widi were, were, (sacar, arrancar
fruto) teare, (sacar, arrancar tronco, raz,
diente) jare.
arrastrar v.t. (jalar o halar, sacar de) tare,
(arrastrar canoa) cmua wejgmeroore,
(arrastrar canoa, palo, bejuco por el suelo)
wejre, (arrastrar palos a la maloca) yuc
wejjiore, (arrastrar palos a la maloca, canoa
al puerto) wejjiore.
arreglar v.t. (reparar) qunore, (solucionar,
resolver, arreglar problema) oca qunore.
arrejaco, arrejaque m. (vencejo) minoam
pl. minoa.
arremangar v.t. (doblar, arremangar mangas de
camisa) tuujeare.
arrendajo m. (machn, morichero) siru,
(arrendajo comn) jasa siru, (arrendajo
lomirrojo) oso, siru iig.
arriba adv. weca, (all arriba) o joeagodo, o
wecaj, (all arriba, all en el monte) o
boej, (all ro arriba) o waisicaj, (arriba del
ro) boej, (ro arriba) waisica, (un poco arriba
de) wecaaca.
arriera f. (hormiga arriera, esp. comestible)
biajnam pl. biajna, coaam pl. coaa,
amiam pl. amia, (arrieras que vuelan
durante el da) biajna riar, (arrieras que
vuelan durante la madrugada) mecaya riar.
arrimar v.t. (arrimar canoa) rocatuure.
arrodillar v.t. arrodillarse v.r. gsomunia
tuetuurjure.
arrojar v.t. (arrojar agua, comida, basura) reare,
(arrojar cosa) rocare pl. reabatoore, (arrojar
una cosa desde arriba para abajo) rocaqueore.
arrollar v.t. (arrollar rollos de barro para hacer
una olla) doriajeore, (enrollar, arrollar dardos)
tnere.
arrugado, da atascar
Espaol Eduria & Barasana 385
arrugado, da adj. (estar arrugada, piel)
guguare, (forma arrugada como pico de ave,
pato, pavo) rujasiriiri.
arrugar v.t. (arrugar papel) moabrore.
arrugarse v.r. guguare.
arteria f. (vena) waamaa.
articulacin f. (articulacin del dedo)
mowsoacuuri.
artculo m. (artculo de vestir) sudiro E, yta
wasoro J.
artritis f. micase.
asa f. (el asa) (asa de calabaza) coaro aco, aco.
asar v.t. (asar con un tiesto) tiore, (asar entre el
rescoldo o las cenizas) tare.
ascender v.i. (ascender una inclinacin gradual)
majare.
ascendiente m. y f. (ascendiente, antepasado
mtico, el ms poderoso del mundo) Meni,
(ascendiente mtico de la gente cme masa,
estrella vespertina, lucero de la tarde)
amicarima, (ascendiente mtico de los eduria)
co Jno, (ascendiente mtico de los Yeba masa
o barasanas) Yeba, (ascendiente mtico, hijo de
Muiju y Meneriyo, nieto de Meni) Se,
(ascendiente mtico que dieron la tierra y los
bienes a la gente) Ayawa, (ascendiente mtico
que hizo la noche) ami soda, (ascendiente
mtica de la gente) Rmi cmu, (ascendiente
mtica, esposa de Yeba) Yawira, (ascendiente
mtica, la madre de Se) Meneriyo,
(ascendiente mtica que critic a Varimi) Yuo,
(otro nombre para Meni) Macarcro yai,
(piedra que representa la primera mujer) Uo.
asco m. (tener asco, bascas, nusea) risoore.
asegurar v.t. (asegurar con candado) saawibiare,
tubibecure, (cerrar, reparar, asegurar hueco
en una red, canasta, puerta o pared tejida por
atarlo con cuerda o bejuco) ereabibere.
aserrar v.t.irreg. (aserrar plancha de madera)
yijere.
aserrn m. rujasjuri.
as adv. (de esta manera) ado bajiro, ado bajise,
(no as) to bajiro mee E, to bajiro meje J.
asiento m. (banco, silla) rujiriaro E, juyariaro J,
(asiento de canoa) cmujiro.
asoma m. (pjaro asoma sombra) jcatoi E,
jetasi J.
asombrado, da adj. (estar asombrado) care.
spero, ra adj. (ser/estar spero, tierra, roca,
piel desafeitada, tabla, banco) wiruse, (sonido
de limpiar la garganta) cai.
aspirador, aspiradora m., f. (aspirador o
aspiradora de polvo) widi udireariaro.
aspirar v.t. 1 (aspirar tabaco echado en la mano)
wnisuare, (inhalar, aspirar el aj pulverizado)
bia wnire. 2 (limpiar con aspiradora, aspirar)
udire.
astil m. (astil del hacha) cmea aju.
astilla f. (proyeccin de un palo que resulta
cuando no se lo corta recto) rujabesoro.
astillar v.t. (astillar tronco al tumbar un rbol)
qua duuwaare.
asustar v.t. giore E, guijore J; aagiore E,
aaguijore J; core, yicore. asustarse v.r.
(asustarse al or algo) ajicare, care.
atado m. (atado de adornos para danzar)
rujayasia, (atado de bejuco, cuerda) rujamica,
(atado de flechas sin veneno) yeruboca.
atadura f. (atadura de canasta) awe, jiib awe,
(atadura para la correa de la bolsa del hombre)
gmoro pl. gmo, wasojoa gmoro pl. wasojoa
gmo.
ataque m. ataque cardaco o al corazn
rijaquedise, (l, ella que ha sufrido un ataque
cardaco) rijaquedig, rijaquedigo, (sufrir
ataque cardaco o al corazn) rijaquedire.
atar v.t. (amarrar) siare, (atar bien) tmoore, (atar
brazalete) mobea siare, (atar canoa, animal)
siatuure, (atar y colgar sedal a una rama para
pescar) siayoore, (atar zapatos, bejuco)
siabiore.
atardecer v.i. (luna relumbrante en una cierta
posicin al atardecer) riotuag.
atascar v.t. (estar atascado) gdatuare. atascarse
v.r. (atascarse en lodo, barro, fango) juare.
atencin ave
386 Espaol Eduria & Barasana
atencin v.t. (poner atencin en escuchar a)
ajirooqunare.
atender v.t. (cuidar, vigilar, atender persona,
casa) codere, (atender al enfermo) co yire.
atento, ta adj. (estar atento) boca ajire.
aterrizar v.i. rocacure, rujise.
atesorar v.t. (mezquinar) maiguayesore, maire,
maiyesore.
atila m. (pjaro atila acanelada) goje mini,
quediwti.
atisbar v.t. arudire, (seguir atisbando)
arudisyare.
atizar v.t. (atizar el fogn) tare, (estar encargado
a atizar lna al fogn) boca tare.
atmsfera f. (trad. nivel de la atmsfera
terrestre) matuti.
atorar v.t. atorarse v.r. ggre.
atornillar v.t. biore, wiabiore.
atrancado, da adj. (estar atrancado) gdatuare.
atrapamoscas m. (pjaro atrapamoscas apical)
wti jitiri, (esp. de pjaro atrapamoscas)
tioriaro.
atrapar v.t. (estar atrapado por secarse el ro)
sibise.
atravesar v.t.irreg. totuare, (alcanzar, atravesar
de un lado a otro en la casa o de una loma a
otra) tjare, (pasar, causar atravesar) tore,
(traspasar, atravesar un cuerpo por cuchillo,
dardo, lanza) sarertobuure.
aullador, aullidor m. (mono aullador colorado)
ug.
aumentar v.t. (hacer pan crecer, aumentarse el
volumen, hecho por la levadura) mato
wauwase. aumentarse v.r. (aumentarse el
volumen) wauwase, (aumentarse, nmero de
personas, animales, vveres) bjre.
aun adv. (aun ms) btobsa.
aunque conj. (aunque esto pas, indica cambio
del sujeto) bajiboajaqune, bajiboarone,
aaboajaqune, (aunque esto pas,
generalmente indica el mismo sujeto)
bajiboarine, (aunque, indica cambio del sujeto)
aaboarone, (aunque, indica sujeto mismo)
aaboarine. V. pero.
autntico, da adj. (cosa autntica) masu E, goro
J.
autorizar v.t. (permitir) rotire, (no autorizar)
rotibetire.
avaluar v.t. (valuar) maire.
ave f. mini, (guila blanco) wecomi, (guila
enana) minia gaa, (guila, gaviln, halcn,
milano) gaa, (guila grande) gaa jac, (guila
plomiza) meca isiam, (guila, esp.) wai gaa,
(ave acutica, clase de ave que flota en el
agua) riacata, (ave acutica parecida al
piquero patiazul) wnari, (ave acutica esp.)
awari, (bho, mochuelo) bjjogo, (bho esp.,
nocturno parecido al bho) mo, (bho esp.)
burucutu, muijuduro, (buitre, cndor,
gallinazo, guala) yuca, (cacao negro) catara,
(chachalaca variable, guacharaca) waderecoa,
(cigeuela) bbri mini, majio, (codorniz)
juturo, (cndor de los Andes) yuca boc,
(coquito, esp. de ibis) ari coto, (correcaminos
collarejo) betapeero, monacooro, (gallineta,
tinam) gja, (gallo de las sierras) gta buja,
(gallo de roca de Guayana) majaguiam,
(gallo, gallina) gjaboc, gjaboco, (garcita
rayada) jeatutia, (garza del sol) tatu, (garza
real) yeje, (garza, vaco colorado) co, jco,
(garza, esp.) cmiwa, oroa, (garzn azul) yeje
ico, (garzn soldado) ri wayu, (guacamaya
azul y amarillo) maja jog, (guacamaya
cariseca) ete, (guacamayo rojo) maja, (halcn
lagunero cenizo) jno jogoro, (halcn
murcielaguero colorado) rme, (halcn esp.)
bodeaju gaa, gaa jcoyrg, gaa wa, jeca
gaa, (lora andina) smio weco, (lora
cariamarilla) cuaru weco, (lora gavilana) roe,
(lora real) weco boc, (lora esp.) bia sua,
wsoa weco, (loro catarnica, cotorra
cabeciazul) ti, (loro, lora) weco, (oropndola,
mochilero) mu, (oropndola verde) yeru mu,
(paloma) buja, wese buja, (paloma torcaza
colorada) buutu, (pato domstico) riacata,
(pava de monte) cata, cata maja, (pava
rajadora) cata rijoborea, (pava, esp. de hoacn)
aventajar bailarn, rina
Espaol Eduria & Barasana 387
riatt, (pavn nocturno) icag, (pavn,
paujil) riarji, rji, (pavn, paujil, esp.) weta
rji, (piquero patiazul) jno riacata, (tente,
agami trompeta, grulla) tt, (tucn) rase,
rase yegoam, (tucn pechiblanco, tucn
silbador) weta rase, (tucn, pich pico de
marfil) auro, cmea ajuam.
aventajar v.t. (sobrepasar) rtore.
avergonzado, da adj. (estar avergonzado por o
de) bojonere.
avergonzar v.t.irreg. avergonzarse v.r.
(avergonzarse por lo que el otro ha hecho)
bojonebare.
averiguar v.t. (mirar, ver para saber o averiguar
como sigue alguien o algo, examinar) aare.
aversin f. (repugnancia) teere, (provocar
aversin) teore.
avin m. wrica pl. wuse, (avin grande)
jairica. avin de reaccin (trad.) Bjo cmua.
avioneta f. wrica pl. wse.
avisar v.t. (decir) gotire, (avisar en secreto)
gotirudire, (avisar no hacer algo) beore,
(mandar a avisar un mensaje) roticare,
(mandar avisar al otro) gotirotire.
avispa f. utiam pl. utia, (avispa que hace hueco
en el suelo) bujum, (avispas con abdmenes
curvadas) maja utia, (avispas grandes)
buuyairo, yairo, (avispas grandes y amarillas)
cajemactoaroa, (avispas que hacen nido al
lado de un rbol) yaiwasoroa, (avispas que
pican duro) csa utia, (esp. de avispa) bia utia,
jeta bcro, sita uriam.
avispero m. (pjaro cacao avispero) cacaro.
ax interj. (exclamacin de dolor de dolencia o
angustia) aga, (exclamacin de dolor agudo)
ayaa.
ay interj. (exclamacin al ver menos que
esperaba) abi, (exclamacin de asombro) aguii,
(exclamacin de dolor agudo) ayaa,
(exclamacin de dolor, dolencia o angustia)
aga, (exclamacin de miedo) ugue, (ay no!)
nii, (ay no! exclamacin de advertencia o
misericordia) ayoo, (ay no! exclamacin de
amor frustrado) abee, (ay no! exclamacin de
frustracin al no realizar algo) cme co, (ay
no! exclamacin de miedo o misericordia)
ayuu. ay de m! (exclamacin de desmayo)
ago cme E, ago na J, (exclamacin de dolor,
dolencia o angustia) aga.
ayer adv. amica.
ayudar v.t. (colaborar) yirmoore, (ayudar en el
trabajo) ejarmoore, (ayudar en llevar)
juarmore, (ayudar pilar) syarocare, (ayudar
por medio de hablar) gotirmore, (representar
o ayudar a otro por hablar) agejarmoore.
ayunar v.i. (ayunar porque la comida es
prohibida) bedire.
azotamiento m. (paliza) jaare.
azcar m. ucamene weta E, ucamimi weta J,
(bolsa de azcar) ucamene wetajoa E,
ucamimi wetajoa J.
azuela f. sioro.
azul adj., m. (ser/estar azul) smese, (cosas
azules) smese.
azulejo m. (pjaro azulejo) ne mini.
B - b
babilla f. (esp. de caimn pequeo) gso.
bagazo m. se.
bagre m. waje bca.
bailador, dora m., f. (bailarn, danzador)
basag, basarimas, (bailadora, bailarina)
basago, basarimaso, basacdigo, basacgo,
(bailador, bailadora principal, posicin de
dirigir la danza) baya, bayao, (bailador en la
fila que sigue el ritmo del bailador principal)
basasyag.
bailar v.t. (danzar) basare.
bailarn, rina m., f. (bailador, danzador)
basag, basarimas, (bailarina, danzadora)
basago, basarimaso, basacdigo, basacgo,
baile barco
388 Espaol Eduria & Barasana
(bailarn, bailarina principal, posicin de
dirigir la danza) baya, bayao.
baile m. (danza) basa, basase.
baja f. (bajita, depresin de un terreno)
rujadeuro.
bajar v.i. (bajar loma) rojare, (bajar loma y llegar
al ro) rojaejare, (bajar por el otro lado)
gmerojare. v.t. rujiore, (bajar algo)
tuurujiore, (bajar cabeza y subir debajo del
brazo del hombre para entrar en la danza)
rocasuare, (bajar canasta, olla al suelo) rojore,
(bajar frutas con un palo) wejere, (bajar la
cabeza de otra persona) tumubiare, (cortar
cosa y hacer bajar al suelo) taaqueore, (dejar
bajar) jidirujiore, (hacer bajar persona, cosa al
suelo) queore. bajarse v.r. (bajarse de rbol,
loma escarpada) rujire, (bajarse de moto)
wgre, (bajarse y secarse, ro, cao, lago)
sibise.
bajito prep. (bajitico, cerca del suelo) rcacaaca
E, jdoaca J, wecaaca.
bajo adv. eroca, oroca, aroca, oco
erocaj, (bajito, cerca del suelo) rcacaaca E,
jdoaca J, wecaaca.
bajo, ja adj. (ser/estar bajo, rbol) mabeti,
(estar bajo nivel de agua) bojose, (persona
baja) m. yeegaca, f. yeegoaca.
bala f. jeajea pl. jeaje.
balancear v.i. (canoa desnivelada, que no es
balanceada) rujatbea.
balay m. (canasta colador para colar la masa de
yuca brava) bijerijo E, bijeribo J, (balay para
guardar casabe) naju sariabo, naju sariatobe,
(balay plana y grande hecha de la caa wj)
wjbo, (balay que no tiene casabe) naju godo
tobe, (balay que tiene casabe) najutobe, (balay
tejido de la caa wj) rujabo.
balentn, valentn m. (pez siluro comestible)
jaasai.
balso m. (esp. de balso utilizado para el bastn
del baile) teab, (esp. de balso intil) qui
e.
bamba, gamba f. (contrafuerte, races arriba del
suelo que sostienen el rbol) saaro, yucsaaro,
(forma de bamba) rujasaaro.
bamb m. wab, (cortezas de una esp. de
bamb) wcab pl. wca.
bananero m. ojoo.
banano m. ojoro pl. ojo, (hojas de banano)
ojoju, (mata de banano) ojoo, (racimo de
banano) ojojure, ojoto, (esp. de bananos) r
ojo, wni ojo, (esp. de mata de banano) r
ojoo, wni ojoo.
banco m. 1 (asiento, silla) cmuro pl. cmu;
rujiriaro E, juyariaro J, (sostenimiento del
banco) cmuro ic. 2 (CM banco de peces)
rujajoa.
banda f. (banda para llevar nios) sca wasoro,
(liga, banda para la pierna) gtagasero
pl. gtagase.
bandada f. (bandada de aves, pjaros) minia
jna, rujajna.
baar v.t. (baar a, nio, perro) guore. baarse
v.r. guare.
barasano, na m., f. (grupo indgena del Vaups)
jnerg, jnerg pl. jner, (grupos tnicos
entre los barasanas) coamonag, coamonag
pl. coamona; cme mas, cme maso pl. cme
masa; dariag, dariago pl. daria; jejemonag,
jejemonag pl. jejemona; ma arg, ma
arg pl. ma ar; wabeag, wabeago
pl. wabea; Yeba mas, Yeba maso pl. Yeba
masa; yuc cmiag, yuc cmiag pl. yuc
cmia.
barba f. (barbilla, mentn) judia E, oca J.
barbasco m. ejomisimaa pl. ejomisi, (mata de
barbasco) ejomisicaje.
barbasquear (REG) v.t. (colocar barbasco en el
agua para envenenar los peces) juaare, wai
juaare.
barbilla f. (barba, mentn) judia E, oca J.
barbillas f. (esp. de pez siluro) sai.
barbudito m. usaca.
barco m. barco de vela mino watuse rca
waticmua.
barra bejuco
Espaol Eduria & Barasana 389
barra f. (barra de jabn) sabocuji, smocuji.
barranco, barranca m., f. (quiebra o depresin
en la tierra) rujacora, (escarpa, barranco por la
orilla de un ro) rujatria.
barranquero m. (pjaro barranquero coronado)
utu.
barrer v.t. tuure, (barrer basura) widi tuureare,
(barrer y botar la basura) tuureare.
barretn m. (instrumento utilizado para hacer
huecos en la tierra) sita coari.
barrigona (REG) f. (esp. de la palma barrigona)
ajiio, (cortezas de la cscara de la palma
barrigona) ajii.
barril m. cmeraje, rujaraje.
barro m. 1 (arcilla) riiri, (barro pegajoso) ew.
2 (barros, granos en la piel) buruse, (barros,
granos en la piel de la cara) rioburuuri,
(granito, ppula, roncha, salpullido) rujaburua
pl. rujaburuuri.
barroso, sa adj. (camino barroso, fangoso)
cabirimaa, (camino no barroso, fangoso)
cabibetimaa, (lugar de tierra barrosa) ajaro,
(ser/estar barrosa, terreno, tierra) ajase,
(ser/estar barroso, camino, tierra, pista)
cabise.
basca f. (tener bascas, asco, nusea) risoore.
base f. (base de frutas, tubrculos, plumas)
cajero, (tallo y base del tubrculo de yuca
brava) quicajero.
bsquetbol m. rocasa ajeria.
bastn m. tueri, (bastn de la danza) atajua
pl. ataju, (bastn para el narrador de la
danza) besu, (bastn sagrado de los pays)
jotaji.
basura f. widi.
bata f. sudi jirob (cnir na sarib).
bataba, patab (BRAS) f. (frutas comestibles de
la palma de patab o bataba) om, om
jaca, (palma de bataba o patab) omo.
batar m. (pjaro batar barrado) gaque sudia.
batata f. ajia pl. aji, (bejuco de batata)
ajimaa, (ristra, racimo de batatas) ajiito.
batir v.t. (batir para espesar mingao) bajare,
(revolver, batir manicuera, mingao, muica,
cualquier sopa, chocolate, etc.) jore E, gre J.
bal m. (bal de madera) rocajataro E, yucrca J.
baya f. (esp. de bayas, pepas comestibles) cna.
beb m. (nene) sca, (tener beb) ra ctire, sca
core.
beber v.t. (tomar) idire.
bebida f. idire, (bebida alcohlica) sibiore,
(bebida fra) ysjdise, (chicha) idire.
bejuco m. misimaa pl. misi, (bejuco curvado,
enrollado utilizado para agitar coca y el borde
de la canasta para llevar carga) jibbedo,
(bejuco cuyo fruto se utiliza para fabricar
sonajas) cmoca rmiamaa, (bejuco de
barbasco) ejomisi, (bejuco de batata) ajimaa,
(bejuco de carayur) gnaemaa, (bejuco de
maracuy silvestre) iyamaa, (bejuco
redondeado para terminar tejer el borde del
balay) bijeribo weariabedo, (bejuco torcido)
rujaduguemaa, (mata de esp. de bejuco
utilizado para tejer volteadores) wai misicaje,
(matapalo) wasomaa, (yar, esp. de bejuco que
se usa para amarrar, atar postes) sca, (esp. de
bejuco con hojas utilizadas como remedio
contra diarrea) wcujmisimaa, (esp. de
bejuco cuya cscara se utiliza para elaborar la
cerbatana) majajcomisimaa, (esp. de bejuco
cuya fruta comestible contiene tres semillas)
enemaa, (esp. de bejuco, maleza) bbmisi,
jogoro misi, majio misi, jecoa misimaa,
scajaco, taaro bc rmamaa, (esp. de bejuco
que produce fruta comestible) cmocamaa E,
cmucamaa J, cnamaa, mosiro misimaa, (esp.
de bejuco que produce hojas espumosas para
lavar la cara) sioro rnimaa, (esp. de bejuco
utilizado para construir la casa) cotomaa,
jojamaa, (esp. de bejuco utilizado para hacer
abanico-volteadores) wai misimaa pl. wai misi,
(esp. de bejuco utilizado para hacer el bejuco
enrollado para agitar coca y el borde de la
canasta para llevar carga) jibbedomaa.
bendecir bravo, va
390 Espaol Eduria & Barasana
bendecir v.t.irreg. (bendecir para proteger del
maldad) wnore, (ejecutar los ritos del pay
para bendecir) ysore.
bendicin f. wnore.
besar v.t. usure.
bceps m. (los msculos del hombro y brazo
superior) ricajdo ricuji.
biche adj. (umar, aguacate, pupua) cne.
bicho m. (bichos pequeitos en mugre) boboroa.
bichofu m. (pjaro bichofu gritn) re siru.
bicicleta f. maribedo.
bien adj. (estar bien) qunare, (estar bien de una
enfermedad) qunacoare, (estar todos bien)
catijedire. adv. qunaro, (estar bien, sin
problemas) qunaro aare. interj. (bien!
exclamacin de aprobacin) ba, ja.
m. bienes gajeyeni E, gajeni J.
bifurcado, da adj. (forma bifurcada, rbol,
lengua de culebra) rujasnero.
bigote m. rise t joa, (bigotes del gato) uditaa.
billete m. (billete de dinero) gjoa juro.
blanco, ca adj. (ser cosa blanca, persona o
animal blanco) rujabooro aare, (ser/estar
blanco) botise, (cosas blancas) botise.
m., f. (blanco, blanca de raza no indgena)
gaw, gawo pl. gawa.
blando, da adj. (ser/estar blando) btibeti,
(ser/estar blando, casabe, lodo) abase, (cosa
blanda como tierra, fruta de rbol, herida,
coca) abarij, (lugar de tierra blanda) sita
wajarijre, (tierra blanda) sita wajase.
blanquillo m. (esp. de pez) mno wai.
blusa f. wecajado sudiro E, wecajado yta
wasoro J.
boa f. (anaconda, go) jno, (anaconda de
guarac) bodeca jno, (boa tragavenados) wese
codea, (esp. de boa) boe jno, maca jno, (esp.
de boa de rbol) cai a.
bobina f. (bobina de hilo) ytajuria.
bobo m. (pjaro bobo picudo) jeabueco, om aje
doboa.
boca f. 1 rise. 2 (embocadura, boca de cao o
ro) jido.
bocachico f. (esp. de sardina) gocoam
pl. gocoar.
boda f. (da del la boda, da del matrimonio
blanco) mosiariarm, manaj ctiriarm,
manajo ctiriarm.
bojote m. (bojote de peces, peces engarzados por
una cuerda) waibo, waito.
bolgrafo m. (esfero) ucariawaca.
bolsa f. (bolsa de azcar) ucamene wetajoa E,
ucamimi wetajoa J, (bolsa del hombre)
wasojoa, (bolsa hecha de corteza de turur)
wasujoa, (bolsa hecha de corteza de turur
para las cosas de los nios) sca cajijoa, (cosa
en forma de bolsa) rujajoa.
bombilla f. busurica.
bonito, ta adj. (persona bonita, guapa, hermosa,
linda, elegante) m. qunag, f. qunag, (joven
bonito, bonita) m. seyog, f. seyogo, (nio
bonito, nia bonita) m. seyogaca,
f. seyogoaca.
boquear v.i. (respirar con dificultad, un enfermo)
s jedire.
borde m. (borde de canasta) t, (borde de la
boca) risebedo, (borde ms lejos) jna.
borrar v.t. isecoere, (borrar por rozar)
warecoere.
boscaje m. (boscaje de palmas de mirit) retata.
bostezar v.i. yaaware.
botar v.t. (botar cosa) rocare pl. reabatoore,
yireare, (botar basura) jioreare, (botar sangre
de la nariz, boca, herida) r budise, (echar,
botar cosa en hueco, olla, etc.) rocasare pl.
reasare, (echar, botar desecho de un lquido)
yuere, yuereare.
botella f. muteya, (botella que contena aceite)
yegodoa, (botella utilizada para contener la
sal) moagodoa, (forma de una botella con
cuello corto) rujapuea.
brasa f. (brasas) rti yaase E, rti yoose J.
brasier m. (sostn) je eariaro.
bravo, va adj. (estar bravo) ajnisinire.
brazalete cabello
Espaol Eduria & Barasana 391
brazalete m. (brazalete hecho de las pepas
negras biti) ricajdo waare, (brazalete hecho
de pepas blancas de lgrimas de San Pedro)
ojorica bitimaa, (brazalete hecho de pepas
negras o blancas) bitimaa.
brazo m. (brazo incluyendo la mano) rica.
brea f. gje.
brecha f. (brecha entre montaas) gtayuc
watoajre ruyurisoje, rujasoje.
breo (REG) (rbol que produce brea) gje, tata
gje.
brillar v.i. (arder) yaase E, yoose J.
brincar v.i. (brincar al agua, persona, animal)
jatirocaroare pl. jatirearodere, (brincar de
sorpresa) care, (brincar en un pie) casia, casia
yire, casiare.
brizna f. (brizna de esp. de hierba) tiara.
broche m. (pasador, broche de cabello) joa siaria.
bromear v.i. rre, yiajare, yirore.
brotar v.i. 1 (germinar) judise, (etapa antes de
brotar flores) goararo. 1 (prender, hacer
brotar fuego en la chagra) satuare.
brote m. (brote de la mata de yuca brava)
quirc gaja.
brujera f. (hacer brujera, maleficios) rjaare.
bucear v.i. (zambullir, nadar debajo del agua)
jure, jurujare.
buchn, chona adj. (parte buchona, como el
tronco de la palma barrigona, una mujer
embarazada) rujawaga.
bueno, na adj. (estar bueno) qunare, (buena
persona, que atienda bien a los visitantes) m.
qunartog, f. qunartog, (buen trabajo,
olor, buenos pensamientos) qunase.
interj. (qu bueno!, exclamacin de
aprobacin) ba, (que bueno!, exclamacin de
aprobacin) ja, bueno (exclamacin de deseo
para comida rica, mujer linda, ropa buena,
canoa bien hecha, etc.) b me b.
Buenos Aires f. (comunidad de gente eduria y
cabiyar ubicada por el ro Cananar) Wayu
buuro.
bho m. (mochuelo) bjjogo, (esp. de ave
nocturna parecido al bho) mo, (esp. de
bho) muijuduro, (esp. de bho pequea)
burucutu.
buitre m. (cndor, gallinazo, guala) yuca.
bulla f. (hacer bulla, ruido) yibsore.
bulto m. (bulto atado de lea, machetes, etc.)
rujaroto, (bulto de bejuco, cuerda) rujamica,
(bulto de caucho, hule) rjoti, (bulto de
flechas) rujaboca, (bulto de lea) jearoto,
(forma de un bulto de caucho, bulto de
hamacas) rujajoti.
burbujear v.i. (salir burbujas) munea yise.
burlar v.t. burlarse v.r. (burlarse de) ajare,
ajatudire, ajere.
burra (REG) f. (esp. de pez grande y comestible,
curbinata) quee.
buscar v.t. macare, (abrir y buscar en bolsa,
maletn) joremacare, (buscar alrededor de)
macagnibiare, (buscar animales por sus
huellas, cosa perdida) amacare.
busto m. je, (bustos cados por la vejez)
jeparoori.
C - c
caballete m. (caballete, parhilera, cumbrera del
techo) wii rijo tnagagmu E, wii rijo
tnagmu J.
caballito m. (esp. de pez comestible, caloche)
jc, sijiru.
cabecera f. (cabecera del ro, fuente, nacimiento)
jode, (cabecera del ro Pir-Paran) Waiya
gojeri, Waiya jode.
cabello m. (el cabello, cabellos) joa, (un cabello)
joara, joaro, (cabello suelto) joaajo.
cabeza caimo
392 Espaol Eduria & Barasana
cabeza f. rjoa E, rijoa J, (parte de la cabeza
arriba de la nuca de una persona) cnaa.
cabiyar m. (grupo indgena del Vaups) cawiari.
cabo m. (extremo, cabo de la chagra, patio, etc.)
tsaro.
cabrio m. (cabrios del techo) wii wso.
cabulla f. (cuerda, guindo para la hamaca) j
gbo.
cacao m. (rbol del cacao de cintillas) mimi,
(cacao de cintillas) mimi.
cacao negro m. (ave cacao negro) catara.
cacarear v.i. (cacarear, gallo) oco yujire.
cachevenado m. (esp. de escarabajo)
ommcam jac.
cachicamo m. (esp. de armadillo grande)
wacarica jmo.
cachirre m. (esp. de caimn pequeo) gso.
cachivera (BRAS) f. (chorrera, chorro, rpido,
raudal) gtajoero, (cachivera de Acaricuara)
Sjijoero, (cachivera en el cao Piedra)
Badicojoero, Bca, Bjjoero, Cmucatubu,
Jajoero, Miowagmu, amajo, aque,
atajujoero, ucajoero, Re yurijoero,
Rejoero, Riacmurijoero, Siruayoro, Yaia
bajaro, Yeseajoero, Yoorijoero, (cachivera en el
cao Sonaa) Yagotubua, (cachivera en el ro
Pir-Paran) Cuarugmu, Guebo, Joajna,
Misijac, Moawii, Mca, Mjorica, Rsica
guebo, Riatmia, Rmi gbo, Yuegmu,
(cachivera Pia en el ro Pir-Paran) Naju
goje, Snajoero, (cachivera transitable por
canoa) tartoriajoero.
cachucha f. rjoa jeoriaro E, rijoa jeoriaro J.
cachudito m. (cachudito paramuno, esp. de
pjaro) wsoabutua jac.
cacur (BRAS) m. (trampa de pescado) bujub E,
arub J.
cada adj. (cada ao) tocrcacmarine, (cada
da) tocrcarm, (cada uno de ellos, cada
una de ellas) tocrc, tocrco, (cada uno de
ese nmero de una cosa) tocrca, (cada uno
de los rboles) tocrc, (cada uno por su
parte) ricati, ricatiri, ( REG cada nada,
frecuentemente) biyaroaca.
cadver m. rijaarii, rijaario, rujri, (cadver
arreglado para el entierro) masajoti.
cadena f. cmemaa. cadena de montaas
gtagmu, gtayuc.
cadera f. isicmuro, (cadera y pierna) sagaro.
caer v.i.irreg. (caer, rboles) juriase, (caer de
espaldas) saaquedire pl. saawjare, (caer un
rayo) Bjo i jaase, (cortar cosa y hacer caer al
suelo) taaqueore, (cosas cadas) wjase, (dejar
caer cosas) jidiwjare, (hacer caer) tarocare,
(hacer caer gotitas al cuerpo en el proceso de
batir) jobatetuure E, gbatetuure J, (hacer
caer persona, cosa) queore, yiqueore, (jalar o
halar palo, etc. y hacer caer) tajuure. caer
bien (no caer me/te/le/nos/les bien)
tujaabetire. caerse v.r. (caerse, cosa, persona)
quedire pl. wjare, (caerse al suelo) rocacure,
(caerse, casa, rbol, etc.) juriaquedise, (caerse
de la hamaca, persona) meniquedire pl.
meniwjare, (caerse, el sol) rocasare, (caerse
en un hueco o una enramada) orire, (caerse
encima del otro) jejase, (caerse frutas al
desperdicio, personas a la muerte) wjareare,
(caerse y quebrarse, partirse, cosa) rocawaare,
(madurarse y caerse al suelo, frutas)
sawjase, (no caerse bien) s ejabetire.
caf adj., m. (ser/estar de color caf claro, tener
el color caf claro) moise.
cafuche m. (cerrillo, pecar) yese, (pecar) jjar
yese E, jr yese J.
cada f. (sonido de cada de fruta) boro boro,
poto poto. cada de agua (cascada, catarata,
salto) oco meniri yoso, oco menirujiritria, oco
menirujiro.
caimn m. (esp. de caimn grande) jea gso.
caimarn m. (uva amaznica) yea pl. ye,
(rbol de uvas amaznicas) yeb, (racimo de
caimarn) yeto.
caimo m. (esp. de fruta cultivado) cnea
pl. cnea, (rbol) cne, (esp. de caimo
silvestre) ma cne, wai cne, (esp. de
fruta silvestre) ma cne, wai cne.
caja cancha
Espaol Eduria & Barasana 393
caja f. 1 (caja de cartn) paperajataro E,
paperarca J, (caja de madera) rocajataro E,
yucrca J, (caja tejida para guardar las
plumas de la danza) maja joajata E, rocajataro
E, maja joarca J, (cajita de fsforos) jeajata E,
jeajataro E, jearca J, (cosa en forma de caja,
caja de cartn, bal, etc.) rujajata E, rujajataro
E, rujarca J, (paquete de cajitas de fsforos)
jeajoti. caja torcica warub. 2 (caja de poste)
bota guji.
calabaza f. coaro pl. coaa, coarori; rujacoaro
pl. rujacoaa, (calabaza grande) coaroro,
(calabaza para repartir yaj) caji waariacoa,
(calabaza pequea) coaroaca, (calabaza
utilizada para repartir bebidas) idire
waioriacoa, (esp. de calabaza utilizado para
hacer juguetes y sonajeros) buucoa.
calafatear v.t. (tapar agujero en canoa) bibere.
calambre m. tamicare.
caldo m. (caldo concentrado hecho con las hojas
fermentadas de yuca brava) qui ju.
calendario m. (calendario con pginas en forma
de un libro) maricoriatuti, (calendario de
una pgina o hoja) maricorijuro.
calentado, da adj. (estar calentado) asibuyase.
calentar v.t.irreg. asiore, (calentar agua) oco
asibuure, (calentar fruta hasta que se ablande)
quere, (calentar ollas de barro para
endurecerlas) aiore. calentarse v.r. asibuure,
(calentarse cerca del fuego) jea smare,
smare.
calentura f. (fiebre) asise, ruj asise.
caliente adj. (estar caliente) asibuyase, asise.
callar v.t. (mandar a callar) agrotibetire.
callo m. (tener callos rajados, pie) enise.
calmar v.t. (hacer cesar) tjoore.
caloche m. (esp. de pez comestible) jc, rique,
rique dram, sijiru, yeru jro.
calor m. asise, (tener calor, hacer calor) asise.
calumniar v.t. gjacodere, agmacare,
tudmacare, (calumniar alguien a otros)
gjamacare, gjare.
cama f. cnijesariaro.
cmara f. aweariaro.
camarn m. rsicam pl. rsica, (esp. de
camarn grande) toti yai.
cambiar v.t. wasoare, (cambiar de opinin, idea,
etc.) toawasoare, (cambiar el techo y otras
partes de casa vieja a una nueva) wii jorere,
(cambiar mujeres) gmeoe cure, (sacar para
cambiar el techo y otras partes de una casa
vieja a una nueva) jorere. cambiarse v.r.
(cambiarse a otra forma) godowedire.
caminar v.i. ware, (caminar al lado de los pies)
rujatgri cdawaare.
camino m. (senda, trocha) wariamaa, (trocha,
senda, va) maa, (camino abandonado) maa
bcmaa, maagodo, (camino barroso, fangoso,
lodoso) cabirimaa, (camino no barroso,
fangoso) cabibetimaa, (camino que baja al
puerto) rojariamaa, (camino que sigue, lleva a)
jasarimaa E, J, rasarimaa E, (camino torcido,
chueco con muchas curvas) bedorimaa,
begorimaa, (donde un camino empieza desde
otro) jido.
camin m. marica.
camisa f. wecajado sudiro E, wecajado yta
wasoro J.
campo m. (campo de ftbol) ajeriatcuro,
(chagra, huerta, campo para cultivo) wese.
canal m. (canal natural que facilita la va fluvial)
yutio.
Cananar m. (ro Cananar) oa.
cananguchi, canangucha f. (moriche, pepas
de mirit) re.
canasta f. (canasta para llevar carga) jiib,
(canasta para cargar hecha de tur) mjori
jiib, (canasta para secar aj) bia tuga, (canasta
pequea para mujer) jicua, (canasta
provisional) jatajia, (canasta tejida
sueltamente, jaula de pjaros y canasta para
cargar) coabajia E, coajia J, (canasta utilizada
para coger peces pequeos, camarones, etc.)
soga E, soa J, (forma de canasta) rujab,
rujajib.
cancha f. (cancha de bsquetbol) ajeriatcuro.
cancin capirotazo
394 Espaol Eduria & Barasana
cancin f. basa.
candado m. soje bayo biberia.
candela f. jea, jeame, rujajeame.
caneca f. (caneca de metal) cmeraje, rujaraje.
cangrejo m. cawia, (esp. de cangrejo comestible,
pequeo y blanco) cawia bibeg, (esp. de
cangrejo de color caf claro) wj cawia, (esp.
de cangrejo largo y rojo) cawia s, (esp. de
cangrejo pequeo) cawi suria.
canilla f. (canilla de hilo) ytajuria.
canoa f. cmua pl. cmu, (adentro de la canoa)
cmua jubea, (canoa desnivelada, que tiene los
lados desiguales) rujatbea, (canoa grande)
cmua jairica, cmuaro, jairica, (canoa
podrida) cmua boarica, (canoa vieja) cmua
bca, (fondo de la canoa, parte donde pone
los pies) cmua gda maa, (lado de la canoa)
cmua yoso.
cansado, da adj. (estar fatigado, cansado por
razn de una enfermedad) gajajuare, (hacer
sentir cansado) quejeore.
cansancio m. (tener cansancio) bogose.
cansar v.i. cansarse v.t. (cansarse por esfuerzo
fsico) bogare.
cantante m. y f. (m.) basag, basarimas f.
basago, basarimaso, basacdigo, basacgo,
(cantante principal, posicin de dirigir la
danza) m. baya, f. bayao.
cantar v.i. basare, (cantar fuertemente)
ruyugoaro basare, (cantar, hecho por el macho
de la oropndola) jeruse.
cantidad f. cro, (cantidad amontonada sobre
algo) rujaturia, (cantidades) rujagaseri, (esa
cantidad de personas, animales masculinos o
mixtos) to cro.
canto m. (canto del pjaro paragero amaznico)
pu pu, (canto del tucn) socoe coe.
caa f. (caa de wj) wj, (mata de caa de
wj) wj tujuro, (esp. de caa de wj) naju
wj, (esp. de caa maleza) wai bujuo,
yuayta, (esp. de caa usada para hacer
flautas carrizos) wewo, (esp. de caa utilizada
para hacer flechas) yeru. caa de azcar,
caa de panela ucamene. caa de pescar
wai wejeri.
cao m. riaga, rujaya, (caito) cyaaca E,
mojorisaaca J; riaga cyaaca E, riaga
mojorisaaca J; jiyarisa, (cao barbasqueado)
juaariaya, (cao obstruido o cerrado con
rboles cados) juriabibese jairisa, (tendido del
cao) riaga aju, (afluente del cao Piedra)
Badiya, Bcya, ocoria, Riacmurisa,
yeriya, Yojoya, (afluente del cao Tat)
Rya, Saiya, (afluente del ro Cananar) oa
eya, (afluente del ro Pir-Paran) Coasaa,
Jejeya, Minoa, Riatmia, Saa, Tmia,
Tmia, mua, Wajya, Wauya, Wec jataya,
(caito, afluente del cao Piedra) Cajicoaya,
Oco botiya, Rea, (caito, afluente del cao
Sonaa) micasaya, Tta, (nombre llevado
por varios caos, afluentes del ro Pir-Paran,
el cao Piedra y el cao Tmia) Smioa.
cao Agua Azul (afluente del cao Colorado)
Recoya. cao Colorado (afluente del ro
Pir-Paran) Oco saa. cao Golondrina
Minoa. cao Paca (afluente del cao Piedra)
Smeria. cao Pacha (afluente del ro
Pir-Paran) Besuya. cao Piedra (afluente del
ro Pir-Paran) Gtaweya. cao Sonaa
(afluente del ro Pir-Paran) Snaa. cao
Tat (afluente del ro Pir-Paran) Jmorna,
cao Utuya (afluente del ro Pir-Paran)
Utuya..
caonazo m. (sonido de caonazos o fuego de
revlver, escopeta, artillera) pojoo.
capa f. (capa de races sobre el suelo del monte)
wati. capa del cielo (nivel arriba de la capa
del cielo) rujatuti.
caparazn m. (caparazn de tortuga, armadillo,
escarabajo) cooro, (animales que tienen
caparazones como tortugas, armadillos,
escarabajos) coo ctir.
capilla f. uubueriawii.
capoc, kapok m. (la fibra de la vaina del rbol
ceiba que se utiliza para hacer dardos) buya.
capirotazo m. (dar capirotazos, golpecitos,
hecho por la langosta) reteare.
capricornio cartucho
Espaol Eduria & Barasana 395
capricornio m. (esp. de escarabajo)
ommcam jac.
captar v.t. (entender) ajijuare, (no captar, no
alcanzar a entender todo que l dijo) gotisere
ajijuajeobetire.
capturar v.t. (capturar persona, animal) iare E,
eare J pl. ejere.
capuchino m. (maicero cariblanca, esp. de mono
capuchino) gaque jos, (mono capuchino, cai
capuchino) gaque.
capullo m. (capullo de gusano, oruga) am ria.
cara f. rioga E, rioa J.
caracol m. sj, (casco de caracol) sj cooro.
carcter m. (carcter mtico, ascendiente de la
gente) Rmi cmu, (carcter mtico,
ascendiente de los eduria) co Jno, (carcter
mtico, ascendiente de los Yeba masa o
barasanas) Yeba, (carcter mtico, el ms
poderoso del mundo) Meni, (carcter mtico,
esposa de Yeba) Yawira, (carcter mtico,
estrella vespertina, lucero de la tarde,
ascendiente de la gente cme masa)
amicarima, (carcter mtico, hijo de Muiju y
Meneriyo, nieto de Meni) Se, (carcter mtico,
la hembra de Guara) Buuo, (carcter mtico, la
madre de Se) Meneriyo, (carcter mtico que
critic a Varimi) Yuo, (carcter mtico que
dieron la tierra y los bienes a la gente) Ayawa,
(carcter mtico que hizo la noche) ami soda,
(otro nombre para Meni) Macarcro yai.
caran (BRAS) f. (hojas utilizadas para techar,
gugara, palma de jcara) moji E, J, muji YM,
(palma de caran) mojio, (frutos de la palma
de caran no comestibles) mojibco ricaa,
(tejido de caran) mojitii, (esp. de caran con
ramos largos) moji jac jco, (esp. de caran
utilizada para techar la casa) buu moji, jota
moji, wjoju, (esp. de palma de caran) moji
jac jcoo.
caraa (REG) m. (pigmento, tinta, pintura de esp.
de sawia utilizada para pintar la cara) spe.
carapana m., f. (grupo indgena del Vaups)
mteag, mteag pl. mtea, (grupos tnicos
entre los carapanas) bri iirg, bri iirg
pl. bri iir; drag, drago pl. dra;
momiag, momiag pl. momia masa.
carayur (BRAS) m. (esp. de hoja y su pigmento,
tinta, pintura roja para pintar la cara) gnae.
carbn m. rti.
carcaj m. (carcaj con flechas) besuboca, (carcaj
para dardos) wacasa E, wacatori J.
carga f. (carga para mandar) caroti.
cargador (REG) m. (cargador de canasta) cno,
jiib cno, misi gjoro, (cargador para beb)
wasoro.
cargar v.t. (cargar por la espalda con una correa
o cinturn que pasa por la frente) mare,
(cargar al hombro a un lugar ms alto)
gajamoore, (cargar al hombro) gajare, (cargar
algo y dejarlo al destino) maejore, (cargar por
la espalda y cruzar por un puente) majore,
(cargar escopeta) tuurocasuare, (poner y
cargar bolsa del hombre) jasare E, jaasare J,
(sacar agua con recipiente y cargar) oco waare,
waare.
caries f. (causa de dolor de diente o muela) jc.
carijona m., f. (grupo indgena del Vaups) jode
gaw, jode gawo pl. jode gawa.
carnada f. (carnada para pescar o cazar) co.
carne f. rii, (carne de animal) waibc rii,
(pedazo de carne) rcuji, riiro, (pedazo de
carne humano) ricuji.
carrete m. (carrete de hilo) ytajuria, (carrete de
madera entallada con muescas para aplicar la
tinta negra) wee tnuoriajuria.
carretera f. marica watimaa.
carretilla f. sita juaria cooro.
carriqu m. (pjaro carriqu pechinegro) yeoro.
carrizo m. 1 (flautas hechas de la caa carrizo)
weworo pl. wewo. 2 (esp. de caa usada para
hacer flautas carrizos) weworo pl. wewo.
carro m. marica.
carta f. queti.
cartilla f. (cartilla para estudiar) bueriatuti.
cartucho m. jeajea pl. jeaje.
carur celebrar
396 Espaol Eduria & Barasana
carur (BRAS) m. (cogollo de carur) au masu,
(mata de carur con tallo suave y hojas
comestibles) au.
casa f. (maloca) wii, (casa con piso elevado)
casabo ctiwii, (casa de reunin) rjariawii E,
miniriawii J, (forma de casa) rujawii.
casabe m. (pedazo, torta de casabe) najuro
pl. naju, (casabe hecho de umar o los restos de
yuca brava preparada para hacer faria)
tioriaro, (casabe hecho de yuca ablandada en
agua, mezclada con almidn y tostada) quibo
tioriaro, (casabe hecho rpidamente) najuro
castiriase, (casabe tostado para hacer chicha)
jriro E, J, jrito YM pl. jri, (pedacitos de
casabe) najusuri, (tipo de casabe delgado y
tostado que se hace con el almidn de yuca
brava) sireriaro, (un cuarto de la torta de
casabe) najusawia.
casado, da adj. (ser/estar casado, casada)
manaj ctire, manajo ctire.
casar v.t. casarse v.r. (casarse con) gmeoe
cure, manajo jiire, (casarse con, en referencia
a los blancos) mosiare.
cascabel m. (esp. de culebra cascabel) eri, oco
eri.
cascada f. (cada de agua, catarata, salto) oco
meniri yoso, oco menirujiritria, oco
menirujiro.
cascajo m. (gravilla, grava, arena gruesa)
gtaria.
cscara f. rujagasero pl. rujagaseri, gase; (cscara
de varias esp. de rboles utilizada para hacer el
fuego) jeagase, (cscara para paredes) jeagase,
(cscara utilizada para endurecer barro en la
fabricacin de ollas) rjua, (tinte hecho de la
cscara del rbol masoco usado para pintar las
calabazas) masoco, (tener cscara) coo ctise.
casco m. (casco de tortuga, armadillo,
escarabajo) cooro, (animales que tienen cascos
como tortugas, armadillos escarabajos) coo
ctir, (casco de caracol) sj cooro, (casco de
tortuga) guu cooro.
casete m. o f. (casete para grabadora) basariase,
basarito.
caso m. (hacer caso) ajitirnre, (no hacer caso)
oca rtore, (persona que no hace caso) ajibec,
ajibeco.
caspa f. watise, (tener caspa) watise.
castaa f. (pepas de castaa) gbo ta. castaa
de Par bc.
castao m. (rbol de castaas de Par) bc.
castigar v.t. tudre, (hacer el castigo de un otro)
yicore.
castigo m. (venganza) waja.
casucha f. (chabola, mitasaba, refugio temporal
en la chagra o la selva) wiiji.
catarata f. (cada de agua, cascada, salto) oco
meniri yoso, oco menirujiritria, oco
menirujiro.
catarnica f. (loro cotorra cabeciazul) ti.
cauce m. (cauce, profundidad, fondo, lecho del
ro) riaga gda maa.
cauchera f. (rbol de caucho, hevea, palo de
seringa) biiti.
caucho m. (leche de caucho, savia de hule,
goma) r, (bulto de caucho, hule) rjoti.
causar v.t. (causar aversin) teore, (causar que
uno mismo u otro no pueda pasar) tutoore.
cavar v.t. (excavar, cavar tierra) coare, (excavar,
remover tierra) sarecoare, (excavar, cavar
canoa con hacha) bojereare.
cazadora f. (esp. de culebra cazadora) u a.
cazar v.t. rnre, (ir a cazar) sacudire.
cazo m. (cucharn) bare waasariabaja.
cebo m. (cebo para pescar o cazar) co.
cebolla f. (mata de cebolla) cebollacaje.
cebucn, sebucn m. (matafro) jnom.
cedazo m. (cedazo de mimbre para colar la masa
de yuca brava) bijerijo E, bijeribo J, (cedazo
para guardar casabe) naju sariabo, naju
sariatobe, (cedazo para la yuca brava) saria.
cefalotrax m. (cefalotrax de insectos) ruj.
ceiba m. (palo de ceiba) buya.
ceja f. (cejas) caje gmu joa, caje t joa.
celebrar v.t. (celebrar misa) uubuere.
celeste cerro
Espaol Eduria & Barasana 397
celeste f. (celeste comn, morfo azul, mariposa
grande y azul) m.
celo m. (estar en celo, ponerse en celo, perra,
hembra animal) gmore.
celoso, sa adj. (estar celosa del esposo, estar
celoso de la esposa y no permitir que l/ella
est con otros) manaj rre, manajo rre.
cementerio m. bajirearre na yujeriaja.
cemento m. boore.
cenar v.i. batore.
ceniza f. (ceniza, cenizas) ja, (ceniza de esp. de
cscara utilizada en la fabricacin de ollas)
rjua.
centpedo m. (esp. de centpedo que pica) muni.
centro m. (en el centro de) gdareco.
cepa f. (forma de cepa de rbol) rujabua.
cepillar v.t. (cepillar el pelo) siroare, (cepillar
madera) tuureagosiore.
cepillo m. (herramienta para carpintera) yucji
tuureariaro.
cera f. (cera de abejas) werea.
cerbatana f. bujua pl. buju, (cerbatana ahuecada
de una esp. de la palma pacha) sari bujua,
(cerbatana de madera enrrollada) drearia
yuc bujua.
cerca adv. (cerca de) taca, t, yeericuaca,
yeeroaca, (cerca del suelo) rcacaaca E,
jdoaca J, (estar cerca de) tuyase.
f. sniariaro, (cerca tejida de trampas para
atrapar peces) maataariaro, maataariaja,
maataariaj, maataariacni, E, cmotaariaro J.
cercar v.t. (circundar, rodear) gnire,
wagnibiare, (cercar en el puo) mo tusure.
cerdo m. (marrano, puerco domstico) ecari yese,
yese.
cerebro m. rjobadia E, rijobadia J.
cerner, cernir v.t. (cernir masa de yuca brava
despus de extraer el jugo) sare.
cernidor m. (cernidor para la yuca brava) saria.
cerquita adv. (cerquita de) taca, yeericuaca,
yeeroaca.
cerrado, da adj. (parte cerrada del cao o ro)
rujacni.
cerrar v.t. (cerrar la puerta) tuure, (cerrar los
ojos) bibire, (asegurar, reparar, cerrar hueco
en una red, canasta, puerta o pared tejida por
atarlo con cuerda o bejuco) ereabibere, (cerrar
en hacer el soporte para el tiesto) biare, (cerrar
la boca) cnibibere, (cerrar la cremallera)
tamobibere, (cerrar la llave del tubo de
agua) bibere, (cerrar la puerta) tuurocasuare,
(cerrar y hacer quedar) tutocure, (represar,
tapar, cerrar cao, ro) biatuure, (tener un
objeto entre la mano cerrada) mo tusure.
cerrillo (REG) m. (cafuche, pecar) yese, (pecar
de collar) qui yese.
cerro m. (colina, loma, subida) buuro, rujabuuro,
(montaa) gta pl. gtayuc, (aquel cerro) i
buuro, (cerro cerca de la trocha que conduce a
cao Colorado) Yai cmuroc, (cerro cerca de
oa por el camino a Cmea) Wsoa baba,
(cerro cerca del cao Tat) Caji co bota, Gaa
yai bota, Momi, Rme, (cerro del cao
Colorado) Cuma buuro, (cerro donde habita
Meni, colocacin desconocida) Meni cmuro,
(cerro en la cabecera del cao Cananar) Peu,
(cerro en la cabecera del cao llamado Rya)
Waca bota, (cerro en la cabecera del cao
Paca) Querea yaa bota, Waj bota, (cerro en la
cabecera del cao Tat) Badi cojna, (cerro
en la cabecera del cao Tmia) Ew maja yaa
bota, (cerro en la cabecera del ro Pir-Paran)
Rayo yaa bota, (cerro en la cabecera del ro
Vaups) Gta sari, Jee jna bota, co Jno
yaa bota, (cerro en la serrana donde se
encuentra el cerro Estrella) Oco joji bota,
(cerro Estrella al oeste de Sonaa) oco,
(cerro Golondrina) Mino, (cerro grande)
jairibuuro, (cerro mitolgico) Waca, (cerro
mitolgico de Jmoria) Rma wese, Rma
gta, (cerro pequeo, bajo) mojoribuuro,
(cerro por el ro Apaporis) Juriti bota, Maja
mumuroc, Maja, (cerro por el ro Cananar)
Ga, Gja soje, Gmo bota, Gda nuaric,
Jasi bota, Wairearic, (cerro por el ro
cesar chonque
398 Espaol Eduria & Barasana
Pir-Paran) Guarijn bota, (cerro que
pertenece al grupo del menor rango de los
indgenas) Masa gajariana yaa bota, (ese cerro)
ti buuro.
cesar v.i. (cesar de hablar) yitjare, (hacer cesar)
tjoore.
chabola f. (casucha, mitasaba, refugio temporal
en la chagra o la selva) wiiji.
chachalaca f. (chachalaca variable, guacharaca,
esp. de ave) waderecoa.
chacure (REG) m. (agut, chacure, guara, guatn)
buu.
chagra f. (huerta, campo para cultivo) wese,
(chagra abandonada) wesegodo, (lugar donde
no hay nada como chagra abandonada) ie
manoj E, ee manoj J.
chamn m. (pay) cmu, (protector espiritual
para los iniciados durante la ceremonia de
iniciacin) gu E, guuga J.
chambir f. (corombolo, frutas de la palma
chambir) betaa, (fibra del centro de la palma
chambir) ucaabtimaa pl. ucaabti, (hoja
de la palma chambir) juro pl. sme, (palma
chambir) betaao.
chamuscar v.t. 1 (chamuscar pelos, plumas)
soere, waibc soere. 2 (chamuscar matas,
accin del calor del sol) asisore.
chaquilar v.t. (chaquilar pepas, chaquiras) jore.
chaquira f. (chaquiras) waicaje E, aquerijo J,
(una cuenta de chaquira) waicajea E,
aquerijoa J.
charapa f. (tortuga acutica) ria guu, (esp. de
tortuga acutica) guu s, ma cmuro.
charca f. (charca para peces) wai tara, (rea
ancha de agua como una charca o pozo para
peces) rujatara, (quiebra o depresin en la
tierra) rujacora.
charco m. (rea barrosa o fangosa) cabiritata,
(charco del agua en el suelo despus de la
lluvia) oco tara.
charcn m. (charcn de ro debajo de los
rpidos) gta tara, (rea ancha de agua como
un charcn debajo de cachivera) rujatara,
(charcn Ivapichuna) Toara.
chica f. (carayur, hojas y su pigmento, tinta,
pintura roja) gnae.
chicha f. idire, (chicha de chontaduro) ne oco,
(chicha fuerte) idire mecose.
chichn m. (chichn en el cuerpo hecho por ser
golpeado o por una infeccin) rujamura.
chillar v.i. (piar, chillar, hecho por pjaros
cuando estn pequeos) rjire.
chillido m. (chillido del pavo de monte) waipi
waipi.
chimbil, chimbilo m. (murcilago) oso.
chinche m. o f. (varias esp. de insectos
comestibles) buyaam pl. buyaa, (chinche de
agua, chinche acutica gigante) oco buyaam,
(esp. de chinche comestible) mene buyaa.
chinchorro m. (chinchorro de cumare) ucaa
jg.
chiquito, ta adj. chiquitico, ca (ser animal
pequeo, persona pequea) mojogaca,
mojogaca, (ser cosas chiquiticas) mtaaca.
chirimoya f. (vaituto) pica, E, J, mica YM.
chirimoyo, chirimoya m. (palo de vaituto)
pica, pica.
chisa, chiza f. (chisas, esp. de larva comestible)
wadoa.
chismear v.t. (chismear y hacer mal al otro)
gotiyiroore, (hablar mal del otro) oca yojare.
chiste m. (chistes divertidos) seyose.
chistoso, sa adj. (persona chistosa) seyose yig.
chiv (BRAS) m. (faria remojada en agua) naju
gatere weore.
chiza, chisa f. (chisas, esp. de larva comestible)
wadoa.
chocar v.t. (chocar algo agudo con el brazo y
agujerarlo) jaajudire. chocarse v.r.
(estrellarse) jatirocawaare.
chonque m. (esp. de tubrculo comestible) cajoa
pl. cajo, (mata de chonque inmadura, verde)
wmacaje, (matas de esp. de chonque)
widacaje, (esp. de chonque) wida, (esp. de
chontaduro cloqueo
Espaol Eduria & Barasana 399
chonque con hojas verdes y blancas) cajo boti,
(esp. de chonque con tallos amarillos) cajo
srise, (esp. de chonque que produce
tubrculos esfricos o redondos) pa, (esp. de
chonque utilizada para hacer chicha) yese
gda.
chontaduro m. nea pl. ne, (chontaduro
rallado y tostado) ne gatere, (palma de
chontaduro, pupua) neo, (racimo de
chontaduro) neto.
chorrear v.i. (gotear, chorrear, agua, pintura,
sangre) yuyuse.
chorrera (REG) f. (cachivera, chorro, rpido,
raudal) gtajoero.
chorro m. (cachivera, chorrera, rpido, raudal)
gtajoero, (cada de agua pequea) oco meniri
yoso, oco menirujiritria, oco menirujiro.
chotacabras m. y f. (pjaro lunero,
guardacaminos) moio E, moo J, (chotacabras
collarejo, chotacabras pechoblanco) amica
barero, (chotacabras rabicorto) cocopi.
chbano, chvano (REG) m. (esp. de pez
comestible, agua dulce, peje dulce) u.
chucha f. (zarigeya) oa.
chucuto (REG) m. (mico colimocho) rtam pl.
rta.
chueco, ca adj. (camino chueco, torcido con
muchas curvas) bedorimaa, begorimaa.
chupaflor m. (colibr, picaflor) mimi.
chupar v.t. 1 (chupar cosa) mimire, (chupar por
una paja) udire, (chupar teta) jure. 2 (picar,
chupar, hecho por el zancudo, mosquito) idire.
3 (chupar y escupir de la mordedura de
culebra) jureare.
chupn m. (retoo, vstago de palma o mata)
rujajotia, (chupn de tronco, rama podada)
caturija pl. catuse.
churuco m. (mono churuco) se.
chvano, chbano (REG) m. (esp. de pez
comestible, agua dulce, peje dulce) u.
cicatrizar v.t. cicatrizarse v.r. yatise.
ciego, ga m., f. abec, abeco, (estar ciego unos
segundos por el brillo del sol) caje moose.
cielo m. magasero.
ciempis m. (esp. de ciempis) gawa wsi, (esp.
de ciempis que pica) muni.
cigarra f. (esp. de cigarra) ajac,
wmguiguiam, were, (esp. de cigarra
incomible) cma wirero.
cigarrillo m. mnojoti.
cigarro m. mnojoti.
cigeuela f. (esp. de ave acutica, no
comestible) bbri mini, majio.
cilndrico, ca adj. (cosa tubular o cilndrica
como canasta, mata con tallo vaco o hueco,
escopeta, vestido) rujab.
cilindro m. (cilindro tejido de pacha para
guardar pupua en el cao) neraje.
cima f. (cumbre, cima de montaa) jna, (cima
de la cordillera de montaas entre Sonaa y
Yojoya buuro) Riacmuric.
cinco adj. y m. (cinco cosas) cojomo cro,
cojomocrca, (cinco personas, animales)
m. cojomocrc, f. cojomocrco.
cinta f. (cinta adhesiva, esparadrapo) soriamaa.
cintura f. ruj gdareco.
cinturn m. (correa) waariaro.
crculo m. (forma de cerca, crculo de palos para
guardar el almidn de yuca) rujasniro, (hacer
un crculo de personas puestas de pie)
rujabedo rgre.
circundar v.t. (cercar, rodear) gnire,
wagnibiare, (rodear, circundar
completamente) gnibiajeore.
cizaa f. widi.
clan m. masajoa, rujatubua pl. masa tubuari.
clase f. (una clase) cojo wme.
clavar v.t. jaajuure, (clavar la vista en o a)
arijacoare, (la parte clavada, tiempo pasado)
jaajuuriaro.
clavo m. cmewaca.
cloquear v.i. (cloquear, el gallo) cu cu cu,
(cloquear, la gallina) co co co.
cloqueo m. (sonido que hace el gallo) cu cu cu,
(sonido que hace la gallina) co co co.
coat colocar
400 Espaol Eduria & Barasana
coat m. (cusumbo) mijisudiro.
cobija f. gmariaro.
coca f. caj, (coca para fortalecerse en un trabajo
futuro) bose, (hilera de matas de coca) cajicaa,
(mata de coca) cajirc, (matas de coca
inmaduras, verdes) wmarc, (tallo de coca,
parte que se siembra) cajirc.
cocido, da adj. aise, (estar cocido en agua)
sibise, (ser/estar cocido, umar, jugo de yuca
brava o manicuera) sajase, (umar, jugo de
yuca brava, manicuera no cocida) sajabeti.
cocina f. (casita aparte para preparar la comida)
bare roariawii.
cocinar v.t. (cocinar algo en agua) roare,
(cocinar bien) roaaiore, (cocinar aj para
adivinar cul brujo hizo mal y matarlo) bia
roare.
cocinero, ra m., f. bare roag, bare roago.
coco m. (palma de coco) cocoo.
coconuco (REG) m. (pava hedionda) icag.
cocuyo m. (lucirnaga) gnejico.
codazo m. (dar codazos) sarocare.
codiciar v.t. (codiciar cosa) aore, (codiciar
cosa, persona) bojaare E, moare J; ore.
codo m. rica sarica, (interior del codo, el lado
opuesto del codo) rica squero.
codorniz f. juturo.
coger v.t. 1 (coger algo tirado) iare E, eare J pl.
ejere; boca iare, (coger con las manos)
ricare, (coger de la mano, llevar) tare, (coger
hojas de coca) suare, (coger pescado, engafar,
enganchar, garfear) bajuure, (coger rama y
jalarla para que la canoa en que est se corra
ro arriba) tarocare, (coger y dejar un poco
ms cerca al ro) miroocure, (coger y traer a
donde estaba) iaejore E, eaejore J, (coger y
llevar, traer una cosa a un lugar) miejore,
(coger y voltear una cosa) migmeore E,
mijdare J pl. juagmeore E, juajdare J. 2
(coger la noche, oscurecer) rioqueare,
riorocacuse, riose, riotmore. cjalo!
(comida, bebida, libro, etc.) mee E, ma, m,
j.
cogollo m. (cogollo de carur) au masu, (cogollo
de pia) snacaje, (hojas nuevas de yuca
brava) au.
cojear v.i. casiare, rujasagueri ware.
cola f. 1 (cola de animales excluyendo los
pjaros) jcoro, (cola corta de la danta, tortuga,
paca, guara) rujarapea, (cola delgada de la
culebra, lagarto, lombriz, armadillo, zarigeya)
rujasmiaaca, (cola peluda de ardilla)
rujajcorowaua, (colas largas de anguilas)
rujajcorosmiri, (plumaje de la cola de aves)
jc. 2 (cola de canoa, popa de canoa, parte
trasera) cmua gde, gde.
colaborar v.t. (ayudar) yirmoore, (colaborar en
el trabajo) ejarmoore.
colador m. (canasta para colar la masa de yuca
brava) bijerijo E, bijeribo J.
colar v.i. (filtrar, accin del colador) nise.
v.t. (colar la masa de yuca brava) bijere.
colgar v.i.irreg. (colgar, espejo, ropa, hamaca)
cjise. v.t.irreg. (colgar algo) yoore, (colgar
cosa, olla) jidiyoore, (poner, colgar ropa sobre
una cuerda) jaajerubajeore. colgarse v.r.
(colgarse con la cabeza hacia abajo, hecho slo
por el murcilago) oso rocayoore, rocayoore,
(donde el perezoso se cuelga de un rbol)
rujayorea.
colibr m. (chupaflor, picaflor) mimi, (ermitao
enano) cna mimi, (ermitao gris) yai mimi,
(hadita coliblanca) yta mimi, (heliodoxa
tijereta) gje mimi, (esp. de colibr rojo) bara
mimi.
colimocho m. (mico colimocho, chucuto)
rtam pl. rta, (colas del micos colimochos,
chucutos) rta jco, (pelo del mico colimocho
o chucuto utilizada para la prenda de la danza)
rta joa.
colina f. (cerro, loma, subida) buuro, rujabuuro.
colirrojo m. (esp. de pez comestible) wayusaro.
collar m. (gargantilla) bsariaj pl. bsare, (tener
collar puesto) bsare.
colocar v.t. (poner, guardar) cure, (colocar al
lado de) tuure, (colocar algo para protegerse)
colono, na compaero, ra
Espaol Eduria & Barasana 401
tutoore, (colocar canasta, olla al suelo)
mirojore, rojore, (colocar en el centro de la
maloca ms de una cosa) miwiocure
pl. juawiocure, (colocar encima de)
mimojeore, (colocar tejidos de caran, libros
uno encima del otro) jeomjawaare, (colocar y
hacer parar) rgore, (colocar y hacer parar
poste) juurgore, (guindar, colocar hamaca)
ware.
colono, na m., f. (colono, colona de raza no
indgena) gaw, gawo pl. gawa.
color m. (cosa de color amarilla o naranja) srise,
(cosa de color blanco) botise, (cosa de color
gris o caf claro) moise, (cosa de color negro)
iise, (cosa de color rojo) sase, (cosa de color
verde o azul) smese.
coloradito m. (caro muy pequeo de color rojo)
gmosoroam E, J, gmusoroam YM
pl. gmosoroa E, J, gmusoroa YM.
colorear v.t. wia ajere, wiare.
columna f. (columna vertebral) syaroja
ganori E, jdoja ganori J.
columpio m. (columpio para beb) wasob.
combustible m. (gasolina) ye.
comejn m. (termitas, comajnes comestibles)
mecam pl. meca, (comejenes que vuelan)
butua riar, (esp. de comejenes comestibles)
bjoar E, jea J; butuajacaroca, bcoa,
bcroa, jeca, yebaca, (esp. de comejenes
incomibles) butua, butuimia, guji sg,
najusjuroa, (esp. de comejenes que vuelan)
jeca riar, riar.
comenzar v.i.irreg. rasase E, jasase J.
Comea m. (ro Comea, afluente del ro
Pir-Paran) Cmea.
comer v.t. bare, (andar comiendo) bacudire,
(comer a la superficie del agua, hecho por el
pez) soabaare, (comer algo duro, partindolo
por morder) yrabaare, (comer con cuchara)
sarebaare, (comer con un utensilio como
cuchara, pedazo de casabe, etc.) soabaare,
(comer dejando caer huesos o migas de casabe
al suelo) bacure, (comer en la presencia de
otros que no estn comiendo) baore, (comer
hasta llenarse, dejando parte de la comida)
yajiweore, (comer otra vez, volver a comer)
gmebaare, tudibaare, (comer parte) baseare,
(comer termes) meca saabaare, (comer todo)
bagoore, bajeore, (comer todo hasta que no
alcanza cubrir la familia) basare, (comer un
ser vivo) barocare, (comer una comida con
otra) ucabaare, (comer una parte de pia,
carne, etc.) baqueare, (comer uvas) werore,
(comer y botar una cosa) barocare, (comer y
echar comida para que no se dae) bareare,
(comer y hacer dolor al otro por no mandar
soplar al pay) babare, (gustar
me/te/le/nos/les comer) baqunare, (ingerir)
basare, (mambear, comer coca para
fortalecerse antes de trabajar o viajar) bose
yire, caj bare.
comestible adj. (uno comestible) barii.
cometer v.t. (cometer un error) maawisiare.
comida f. bare, (comida de l) i base, (comida
para ms tarde) baroti, (comida prohibida o
tab) bare rre, ye sose, (comida que se
come sin cocinar o cruda) catisene bare,
(comida rica, sabrosa, deliciosa) bare
qunase, (comida sobrante, sobras, restos)
barariaj pl. barase, (porcin, presa de
pescado o pollo) ruje, (sobras, restos de
comida de l) i bagoose, (sobras, restos de
comida echados) bareare, (un poco de
comida) bareaca.
como adv. bajiro E, bero J, (como l en hecho o
experiencia) g, g, (como ste, se; sta,
sa; esto; cosa semejante en manera o funcin)
no.
cmo pron.interr. (cmo de grande? animal,
persona, rbol) m. noc E, no quji J, f. noc E,
no qujo J, (cmo de grande? hamaca, palo,
lpiz) noc E, nocg E, J, (cmo de grande?
radio, ropa, canasta, escopeta, rollo de bejuco)
nocse, (cmo?) no bajiro, no bajise, (cmo?
de manera o cantidad) no.
compaero, ra m., f. (amigo) baba, (tener
compaero) baba ctire, (dejar de ser
comparar contagiar
402 Espaol Eduria & Barasana
compaero) baba ctijidire, (no querer un
compaero) baba ctiteere.
comparar v.t. (comparar lo bueno y lo malo en
una persona) acare.
compartir v.t. (repartir) batoore, sibatoore,
(compartir en el trabajo)
ejarmoore.compasin f. (sentir cocompasin
de otro y ayudarle) bojoneyesore.
competir v.i.irreg. (competir con otro para
adquirir una persona, animal o cosa) gmer
tature.
comprar v.t. waja yire, (comprar ms) waja
yirmoore.
comprender v.t. (entender) ajimasire,
toamasire.
comprimir v.t. (apretar, comprimir hojas de coca
en canasta) iasuare E, J, (encoger, comprimir
el matafro para aumentar su volumen o
barriga) uuanare.
comunicar v.t. (comunicar por radio) agcare.
comunidad f. (comunidad de Piedra ii) ii,
(comunidad de Sonaa) Snaa, (comunidad
de Utuya) Utuya, (comunidad Jen) Snajoero.
con prep. rca.
cncavo, va adj. (cosa cncava) rujabaja, (cosa
cncava con espacio debajo como canoa,
chuchara) rujacoba, (cosa en forma cncava)
rujacooro.
concentrar v.t. cnisare.
concha f. (concha de caracol) cooro, (animales
que tienen conchas, caracoles) coo ctir,
(tener forma de concha) coo ctise.
conciencia f. (perder la conciencia, el
conocimiento, el sentido) toamasibetire.
condensar v.t. (destilar, reducir, condensar por
hervir) sibiore.
cndor m. (buitre, guala, gallinazo) yuca,
(cndor de los Andes) yuca boc.
conducir v.i.irreg. (llevar, conducir alambre,
camino, ro) rasase E, jasase J.
confesar v.t.irreg. agrtore.
confiar v.t. (creer, confiar en) ajitirnre E,
ajimoamire J, ajirnre YM.
confite m. (dulce) ibisitirica pl. ibisitise; momia
pl. momi.
confundir v.t. (hablar varios temas haciendo
confundir al otro) gotimasiriore, (hablar y
confundir al otro) gotimaawisiore.
confundirse v.r. (confundirse por miedo)
gimecre.
confuso, sa adj. (estar confuso por pensar en
muchas cosas) mecre, toamecre.
conga f. (hormiga conga, tocandira, yanave) jeta,
(cras de las hormigas conga, yanave,
tocandira) jeta riar.
congregar v.t. congregarse v.r. (reunirse) rjare
E, miniejare J.
cnico, ca adj. (cosa, recipiente cnica u
ovalada) rujajedo.
conmigo pron.pers. (uno que est conmigo)
m. rcaag, f. rcaago.
cono m. (cono hecho de hoja) bia wniriajedo,
jujedo, rujajedo, (forma de cono) rujasaaro.
conocer v.t.irreg. (saber) masire, (conocer hasta
cierto punto o lugar) aejore, (conocer los
pensamientos) toamasire, (no conocer)
masibetire.
conocimiento m. (perder el conocimiento, el
sentido, la conciencia) toamasibetire.
consciente adj. (estar consciente) masa catire.
conseguir v.t. (conseguir cosa, idea) bjare.
consejo m. oca, (dar consejo no hacer algo)
beore.
constelacin f. (nombre de una constelacin)
siorj.
construir v.t. (construir casa) bare, (construir
casa en el mismo sitio u otro) bawasoare,
(construir paredes de la casa) wii toore,
(construir plataforma para coger hormigas)
sneare.
contagiar v.t. (contagiar a) jnise, (contagiar con
enfermedad espiritualmente) quedisjase.
contagiarse v.r. (contagiarse con, de, por la
transmisin de la gripa) jo bjse,
contar cortar
Espaol Eduria & Barasana 403
(contagiarse con, de, por la transmisin de una
enfermedad) jnise.
contar v.t.irreg. 1 (relatar, contar relato) gotire,
(contar a escondidas) gotirudire, (contar al
compaero lo que uno ha hecho, lo que ha
sucedido) queti gotire, queti gjare, (contar
bien, claramente) qunaro gotire, (contar
saludos, noticias, etc. al llegar) gotiajere,
(contar varios temas haciendo confundir al
otro) gotimasiriore, (decir, dar noticia, contar
a muchas personas) gotibatoore, (mandar a
contar un mensaje) roticare, (narrar, contar
relato) agre ctire, (seguir, continuar
contando) gotirtuare, (tener miedo de contar
algo) gotigire. 2 (contar nmeros) core,
(ms, palabra que se utiliza en contar)
jnituaro.
contento, ta adj. (ser/estar contento)
wariqunare.
contestacin f. (respuesta) cdire.
contestar v.t. cdire.
continuamente adv. biyaroaca.
continuar v.t. (seguir, continuar hablando,
contando) gotirtuare.
contra prep. (estar contra) tuyase.
contradecir v.t. (refutar, contradecir lo que otro
ha dicho) boca yicare.
contrafuerte f. (bamba o gamba, races arriba
del suelo que sostienen el rbol) saaro,
yucsaaro.
contusionar v.t. (ponerse morado, salir
moretn) iijuare.
contuso, sa adj. (ser/estar contuso, morado)
sase.
convencer v.t. agtmare.
conversar v.i. gmere agre, agjnire, oca
jedire.
cnyuge m., f. (m.) manaj, f. manajo.
copa f. (copa de rbol) yuc jna.
copular v.t. (tener relaciones sexuales) m. ajerii
ctire, f. ajerio ctire pl. ajeriar ctire; ware,
(copular soltero con una mujer) manajo mag
ajerio ctire.
coquito m. (esp. de ibis) ari coto, (esp. de ibis
con plumaje rojo o negro, pico rojo y patas
rojas) coto sag.
coral m. (culebra coral, acavai, coralillo) ti,
(culebra coral falsa) ocora.
corazn m. sa, (corazn de rbol) gda jubero,
yuc gda jubero.
cordel m. yoo.
cordillera f. gtagmu, gtayuc.
cordn m. (cordn que se ponen alrededor de las
caderas de los hombres) waariamaa.
corneta f. (corneta de barro) uria, uriro.
corocora f. (ibis) coto.
corombolo (REG) m. (frutas comestibles de la
palma chambir) betaa.
corona f. (corona de la danza tejida de hojas de
ramo para colocar las plumas de mochilero)
buya bcbedo, (corona de plumas para
danzar) maja joaro, (parte de la corona del
baile hecha de la plumas del gaviln y la garza
oroam) wto, (parte del frente de la corona
del baile hecha de plumas del pavn) wtomaa.
corral m. (corral para encerrar puercos)
yeseasniro.
correa f. (cinturn) waariaro.
correcaminos m. (ave correcaminos collarejo)
betapeero, monacooro.
corregir v.t.irreg. (revisar) qunore.
correntoso, sa adj. (estar correntoso) juetmase,
(parte correntosa del ro) juetmaroj.
correr v.i. mare, (correr a un lado) wrgoore,
wrre, (correr, cao, ro) mayuse, (correr
viento, brisa) watuse, (correr, fluir, savia de
un rbol) riire, r budise. v.t. (correr cosa)
tuwrore.
corriente f. (corriente de agua) juejna,
juetmase, (moverse fuertemente de la
profundidad hacia la superficie causado por la
corriente del ro) jutimuneose.
cortar v.t. (cortar cosa) taare pl. jaasurere, (cortar
con machete, machetear, tallar remo) jaatuure,
(cortar con presin usando cuchillo) iataare E,
eataare J, (cortar con tijeras) rjotaare,
corteza crujir
404 Espaol Eduria & Barasana
(cortar con un punto afilado) wawitaare,
(cortar cosa y hacer caer) jaataaqueore, (cortar
el fruto de un rbol) rtere, (cortar en pedazos
o tajadas con cuchillo) yijere, (cortar en
pedazos por pellizcar) iguesurere, (cortar
haciendo las extremidades de la canoa)
jaamuucure, (cortar hierba con machete) taa
darare, taa jaasurere, taa jaatuure, (cortar
hojas con las uas) iguesuare, (cortar madera,
bejuco, tela, torta de casabe, carne, pltano)
yijetaare, (cortar palo, rbol cada con machete
o hacha) jaataare pl. jaasurere, (cortar palos,
rboles rectos con hacha) quare, (cortar
racimo de inay) rutere, (cortar tela, cabello)
suare, (cortar y abrir animal) yijewaare,
(cortar y dejar a un lado rbol que cruza el
cao o camino) jaataarocare pl. jaasurereare,
(despedazar, cortar cosa por pellizcar)
iguetaare, (partir, rajar, cortar pia, palma
pacha, etc.) ware, (trozar, cortar por
morder) cnitaare. cortarse v.r. (cortarse por
frotar una cosa cortante) jatiyijere.
corteza f. rujagasero pl. rujagaseri, (corteza de la
palma de pacha utilizada para paredes y
pisos) cja, (corteza utilizada para endurecer
barro en la fabricacin de ollas) rjua, (tener
corteza) coo ctise.
corto, ta adj. (ser/estar corto) yeese, (corte corto
de tela, machete corto, etc.) yeeriji, (dardo
corto, puntilla corta, etc.) yeeriwaca, (ms
corto) yeebsaro, (pedazo cortico) yeericuaca,
yeeroaca.
cosa f. rujaro, rujase, (cosas) gajeyeni E, gajeni
J, (cosa blanca) botise, (cosa cnica) rujajedo,
(cosa negra) iise, (cosa que se aplica por
frotar) warere, (cosa roja) sase, (cosas azules
o verdes) smese, (cosas cadas) wjase, (cosas
existente en un lugar) aase.
cosechar v.t. (cosechar yuca brava) qui ruare,
(tiempo de cosechar) ricaa ctirodo.
coser v.t. tiare.
cosquillar, cosquillear v.t. quiriore.
cosquillas f.pl. (hacer cosquillas) quiriore, (hacer
tener cosquillas) iriose E, irose J.
costar v.i.irreg. (valer, tener valor) waja ctise.
costilla f. waru garo pl. waru ga, (costillas,
caja torcica) warub.
costo m. waja.
costura m. (una ropa cosida) tiariaro.
cotinga f. (pjaro cotinga real) rasuam, rasu,
(cotinga pechimorada) sme rasu, (cotinga
pompadour) rasu boc.
coto m. (mono aullador colorado, guariba) ug.
crneo m. rjoacooro E, rijoacooro J.
crear v.t. (formar) godoweore, (hacer aparecer)
rujeore.
crecer v.i.irreg. bcase, (crecer, animal, persona)
bcamjase, (crecer bien, planta) wnse,
(crecer, feto en el tero) rujeasjase, (crecer,
maleza, monte bajo) widise, (crecer por
mamar) jubcare, (crecer, ro, cao)
jaimjase, jaise, jaiyujase, juejaise, tuujoose,
(hacer pan crecer, aumentarse el volumen,
hecho por la levadura) mato wauwase.
crdito m. (sacar crdito) jdo/beero waja yir,
waja manone juare.
creer v.t.irreg. ajire, (creer en, confiar en)
ajitirnre E, ajimoamire J, ajirnre YM.
crespo, pa adj. (pelo, cabello crespo)
rujaggmaa.
cresta f. (cresta de gallo, gallina) gjaboc guiro,
gjaboco guiro.
criar v.t. (criar persona) masore.
cro, cra m., f. mac, maco, (cras) ra, (hembras
negras de las hormigas) iir, (tener cras,
pjaro) ria wejere.
criticar v.t. agjaire, (criticar alguien a otros)
gjacodere, gjamacare, gjare.
cruce m. (lugar donde cruce el camino) maa
jariaj.
crudo, da adj. (fruta cruda que se come sin
cocinar) catirica, (umar, jugo de yuca brava,
manicuera no cocida) sajabeti.
crujir v.i. (rechinar, crujir los dientes) guji
pgure.
cruz cuerda
Espaol Eduria & Barasana 405
cruz f. (cruz de madera) yuctero, (diseo de la
cruz, la letra T) rujatero.
cruzar v.t. (causar cruzar) tore, (cruzar los
brazos encima del pecho con las manos abajo
del brazo) ricari moabrare, (cruzar por, a, al
travs de) wartobuure, (cruzar ro o cao)
jare, (recoger gente o cosas con canoa y
cruzar un ro o cao) sajore.
cuaderno m. paperatuti.
cuadrado, da adj. (cosa slida en forma
cuadrada o rectangular) rujacuji.
cuadro m. (pintura, dibujo de l) i ucase.
cul pron.interr. (cul de ellos?, ser masculino)
imja, ni, nija, nijare (cul de ellas?, ser
femenino) imoja, diso, disoja, (cules de
ellos? animales, personas) noaja, noanaja,
imarja, (cul lado?) dijacat E, dijacata E,
dicata J, (cul parte?) dij, (cul? rbol,
piedra) dic, (cul? banco, tiesto, peineta,
grabadora un banano) dise, (cul? canoa,
pelota) dica.
cualquier adj. (cualquier cosa) no bojase E, YM,
no mose J, (cualquier persona) m. no bojag E,
YM, no mog J, f. no bojago E, YM, no mog J.
pron. (cualquier cosa) no m bojase E, YM, no
m mose J.
cualquiera adj., pron. (cualquiera, cosa) no m
bojase, (cualquiera, persona) m. no bojag E,
YM, no mog J, f. no bojago E, YM, no mog J.
cuando adv. aaro.
cundo adv.interr. (cundo?) diwato E, dica J, no
cro.
cunto, ta adj.interr., pron.interr. (cuntos?
animales, personas masculinos o femeninos;
rboles) nocrc, nocrco, (cuntos?
lugares, das, bancos, tiestos, ropa, machetes)
nocrcase, (cunto?) no cro.
cuarentena f. (estar puesto en cuarentena por
tener la gripe) jo rre.
cuarto m. 1 (alcoba, pieza) cniriasa, sa,
(forma de cuarto, alcoba, pieza) rujasa.
2 (un cuarto de la torta de casabe) najusawia,
rujasawia.
cuatro adj. y m. (cuatro animales, personas)
m. babaricrc E, babarirc J, f. babaricrco
E, babarirco J, (cuatro cosas, tiempos)
babaricrca E, babarirca J, babari.
cuatronarices f. (taya equis, esp. de culebra
venenosa) gajoabo, (esp. de cuatronarices) ria
a.
cubeo, a m., f. (grupo indgena del Vaups)
bjoroag, bjoroago pl. bjoroa, (grupo
tnico entre los cubeos) riyamajag,
riyamajag pl. riyamaja.
cubierto m. (vaina, cubierto de machete) jaariase
sariaro E, cmeji wii J.
cubrir v.t. (cubrir algo con muchas cosas)
maabare, (cubrir con esparadrapo) sore,
(estar cubierto con algo) rujaderea. cubrirse
v.r. (cubrirse, las nubes al sol) aatoose.
cucaracha f. gasero, (esp. de cucaracha) mu
gasero, (esp. de cucaracha grande) muucuaro,
(esp. de cucaracha roja y pequea) gasero.
cucarachero m. (pjaro cucarachero
pechiblanco) curi.
cucarrn m. (escarabajo, esp. de cucarrn) wsi
ico, (cucarrn mierdero) gda nuarica.
cucha f. (esp. de pez siluro pequea) yaca.
cuchara f. bare soabaariaro, sarebaariaro
pl. sarere, sarebaare, sarebaariarori.
cucharn m. (cazo) bare waasariabaja.
cuchicuchi m. (perro del monte) uju.
cuchillo m. yijeriase E, cmejiaca J.
cuco m. (cuco ardilla, cuco buchinegro, piscua,
arditero, esp. de pjaro cuclillo) ritiro.
cuello m. 1 (cuello de ser humano, botella)
ma, mtutu. 2 (cuello de hamaca)
jcutua.
cuenta f. (una cuenta de chaquira) waicajea E,
aquerijoa J.
cuentero, ra m., f. (cuentero, narrador) yoam.
cuento m. (historia, mito, narrativa) queti.
cuerda f. (cabulla, guindo, cuerda para la
hamaca) j gbo, (cordel) yoo, (cordn,
cuerda para sostener el guayuco)
cuerno curvo, va
406 Espaol Eduria & Barasana
waariamaa, (cuerda hecha de la palma de
chambir) sme eriamaa, sme wriamaa,
(guindo, cuerda para atar canoa, perro) cno,
(lazo) siariamaa, (piola) eriamaa, wriamaa.
cuerno m. (cuernos) jota.
cuero m. rujagasero pl. rujagaseri.
cuerpo m. rujri, (cuerpo de seres animados)
ruj, (cuerpos enteros) rujar.
cueva f. goje, gta wii, gtatoti, rujatoti.
cuidado m. (tener cuidado) roori aare, (tener
cuidado, cuidadosamente) qunari oca.
cuidadosamente adv. (tener cuidado) qunari
oca.
cuidar v.t. (atender, vigilar, cuidar persona, casa)
codere, (vigilar, cuidar al fuego, comida,
animal) acodere, arnre.
culata f. (culata de escopeta) jeab jdo.
culebra f. (serpiente) a, (boa, esp.) boe jno,
maca jno, (cascabel, esp.) eri, oco eri,
(cualquier culebra no venenosa) a jos,
(culebra coral, acavai, coralillo) ti, (culebra
coral falsa) ocora, (culebra de rbol) yuc
a, (culebra de dos cabezas, esp. de lagarto)
s, (culebra de varios colores andando)
rujagogomaa, (culebra grande) aaro,
(culebras de Plyades, esp. venenosa) ocoaro
a, (forma de culebra enrollada) rujasobe,
(esp. de culebra) sitaji, (esp. de culebra
cazadora y comestible) u a, (esp. de
culebra comestible) cata a, jatujimecajo,
jejequee, wm sarica, (esp. de culebra no
venenosa) badi nurujia E, badi re gujia J,
butuaroca, wajetiro, wati a, (esp. de culebra
venenosa) a jco s, a s, maja s,
ocoa, wacaju, weco a, (esp. de culebra
venenosa parecida a una cobra) macarcro
soro.
culona f. (esp. de hormiga arriera comestible)
biajnam pl. biajna.
culpa f. (por culpa de) sorine.
cultivar v.t. (cultivar, labrar la tierra para hacer
un semillero de aj) sarejoore.
cultivo m. (cultivos) ote.
cumare (BRAS) m. (cumare de la palma chambir)
ucaabti.
cumbre f. (cima, cumbre de montaa) jna,
(cumbre de la cordillera de montaas al oeste
de Sonaa) Riacmuric.
cumbrera f. (cumbrera, caballete, parhilera del
techo) wii rijo tnagagmu E, wii rijo
tnagmu J, (cumbrera de hojas para la
cumbre del techo) wii rijo tna, wii rijoa jeore.
cumplir v.t. (cumplir los estudios exitosamente)
buemasirtobudire.
cuado, da m., f. t; to, osimo E, simo J,
(cuado dicho por la mujer al hombre)
bujibac, (cuada dicho por el hombre a la
mujer) bujibaco.
curar v.t. 1 (sanar) catiore, (curar con medicina)
ucayaare, (curar dislocacin sea) tajoore,
(curar enfermedades) juare, (ejecutar los ritos
del pay para sanar, curar mordedura de
culebra) a ysore, sare, (ejecutar los ritos
del pay para curar) ysore, (hacer
tratamiento, curar a una herida) cmi ucare,
(sacar y curar enfermedad) juareare. 2 (curar
con humo, ahumar, muquear pescado, carne,
aj) sesore.
curare m. rma.
curbinata (REG) f. (esp. de pez grande y
comestible, pez burra) quee.
crcuma f. (esp. de caa y maleza) aca bc E,
aca bc caje J.
curi m. (pjaro curi ventricastao)
amagasero.
curito m. (esp. de pez siluro, comestible) mca.
curripaco m. (grupo indgena) mijiag, mijiag
pl. mijia.
curruca m. (pjaro curruca collareja) curi.
curva f. (tener curvas, giros, vueltas, ro, cao,
camino, bejuco, palo) bedose.
curvo, va adj. (cosa curva como arco iris,
peineta, bejuco, mejillas de mujeres pintadas
en forma triangular) rujaberua, (cosa curva,
redondeada) rujabedo, (lnea curva, escrita,
tejida, cosida) rujagoguimaa.
cusumbo debilitar
Espaol Eduria & Barasana 407
cusumbo m. (coat) mijisudiro.
cuya (BRAS) f. (calabaza para beber) coaro pl.
coaa; rujacoaro
pl. rujacoaa.

D - d
dabucur (REG) v.t. (hacer dabucur, rito de
compartir frutos) sore, (mandar otros a hacer
dabucur) sorotire.
daga f. (trad. aljaba para daga) besu rmia.
danta f. wec.
danza f. (baile) basa, basase, (danza de sal) moa
basa, (el primer da de danzar y cantar) basa
mtarm, (el segunda da de danzar y cantar)
basa bcrm, (trmino general para los das
de la danza) basa wii.
danzador, dora m., f. (bailador, bailarn)
basag, basarimas, (danzadora, bailarina)
basago, basarimaso, basacdigo, basacgo,
(danzador, danzadora principal, posicin de
dirigir la danza) baya, bayao.
danzar v.t. (danzar con bastn hecho de corteza
de yarumo) tuebasare. v.t. y v.i. (bailar)
basare, (danzar para inaugurar una casa
nueva) basabioore, (danzar para proteger
proyectos como sembrar la yuca brava)
basajeore, (participar en la danza) syabasare.
daado, da adj. (daado por el filo, machete)
rujaggji, (estar daada, comida) jase,
(estar daada, manicuera) gaicoase.
daar v.t. (perjudicar) tudre, yicare. daarse
v.r. (daarse, filo de machete) ggase.
dao m. (algo que causa ms dao) rmose, (lo
que hace dao, como veneno) jnise.
daoso, sa adj. (matas o rboles daosos a otras
matas o rboles) sose.
dar v.t.irreg. sire, (acocear, dar patada a persona,
perro) rtere, (dar algo al otro) misire, (dar
collar a otro) boore, (dar comida a un beb
con cuchara) soaecare, (dar consejo no hacer
algo) beore, (dar contra por casualidad) core,
(dar de beber) iore, (dar de comer al nio algo
que es tab) moabiarocare, (dar fricciones con
savia del rbol vansoco) r yuure, (dar
golpecitos, capirotazos, hecho por la langosta)
reteare, (dar hambre) iorijose, (dar
instrucciones y salir) goticuwaare, (dar mal
olor) nise, (dar mensaje) goticare, (dar
notica y salir) gotiweore, (dar noticia a muchas
personas) gotibatoore, (dar todo de algo)
sijeore, (dar un puetazo) osere, (dar un
salto mortal) jedornire, (dar una paliza)
bajere, (patear, dar patadas a una cosa,
persona, animal) jarocare. dar a luz (parir)
mac ctire, ra ctire, sca core, (trad.) ricaa
jaajeare. dar alarma (gritar dando alarma de
visitantes, ave, mico) ocoore. dar pecho a
(amamantar) juore. dar puo moabrare.
dar susto giore E, guijore J; aagiore E,
aaguijore J. dar un paso (dar un paso largo)
yatare. dar vuelta (dar vuelta a poste)
jdargore, (dar vuelta remando la canoa
para regresarse) weajdare, (dar vueltas, ro,
camino) gcose, gnire. darse cuenta de v.r.
(darse cuenta de que hace falta de algo) godo
are. darse pena o vergenza v.r. (tener razn
por darse pena o vergenza) bojoneoro bjare,
bojonere.
dardo m. waca.
de prep. (posesin de cosas) yee.
debajo adv. (debajo de) eroca, oroca,
aroca, (estar debajo del agua) uuare.
deber v.t. (endeudarse) waja moore.
debilitar v.t. debilitarse v.r. ga manire, ga
moose.
decir derramar
408 Espaol Eduria & Barasana
decir v.t.irreg. (contar, relatar, avisar) gotire, yire,
(decir a escondidas) gotirudire, (decir a
muchas personas) gotibatoore, (decir algo sin
pensar bien) soc yire, soco yire, (decir antes
lo que va a pasar) goti rjoro yire, (decir bien)
qunaro gotire, (decir el trabajo para hacer y
dar instrucciones para hacerlo) goti rjoro yire,
(decir el uno a otro) gmere yire, (decir en
pblico a todos) gotiajiore, (decir la verdad
con respeto a los dems.) qunaro gotire,
(repetir, traducir, decir a otro lo que ha
escuchado) gotirtore, (tener miedo de decir
algo) gotigire.
dedo m. mowsoa, (dedo del pie) gbowsoa,
(dedo segundo, tercero o cuarto del pie)
gbowsoa. dedo anular (tercer dedo)
mowsoa tsarica rjoroaga. dedo de en
medio, dedo del corazn (segundo dedo)
mowsoa gdarecoaga. dedo grande del pie
gbowsoa jairica. dedo meique mowsoa
tsarica. dedo pequeo del pie gbowsoa
tsarica.
defecar v.t. (hacer pop) gnare, gnareare,
(hacer pop, defecar en el suelo) gnacure.
defender v.t.irreg. (defender a otra persona por
amarla) maiguayesore, maiyesore, (defender a
otro por exponer) ag oca btiejarmoore.
dejar v.t. 1 (colocar, poner, guardar) cure,
(dejar alguien en el puerto donde iban a subir)
moore, (dejar bajar) jidirujiore, (dejar boca
abajo) muucure, (dejar boca abajo una
canasta sobre un animal) muubacure, (dejar
caer cosas) jidiwjare, (dejar caer persona,
cosa) yiqueore, (dejar canasta, olla por debajo)
rojore, (dejar cosa adentro de bolsa, hueco)
uusore, (dejar cosa al lado de la pared o
rbol) jidituure, (dejar encima de algo)
jidijeore, (dejar trampa) muure. 2 (abandonar)
waweore, (dejar de ser compaero) baba
ctijidire. 3 (dejar de hablar) yitjare, (dejar
de hacer sonido por la llegada de alguien) wasi
yire, (dejar mensaje y salir) goticuwaare,
(dejar rdenes, designar trabajo) roticure.
delantal m. (delantal de la danza) wasobotiro.
delante adv. (delante de) rio, (por delante)
rjoroja.
delgado, da adj. (ser/estar cosa delgada como
canoa, casabe, hoja, papel, banco, pluma)
jrese, (cola delgada de la culebra, lagarto,
lombriz, armadillo, zarigeya) rujasmiaaca,
(cosa plana y delgada) rujaji, (hacer delgado)
jreore.
delicioso, sa adj. (comida deliciosa, sabrosa,
rica) qunase.
deltoides m. (los msculos del hombro y brazo
superior) ricajdo ricuji.
demasiado adv. masu E, goro J.
demorar v.i. (demorar, trabajo) sejare.
demostracin f. yiore, (hacer demostracin)
yiore.
denso, sa adj. (ser/estar denso, grueso, tela,
madera, etc.) tbse, (selva densa) rujasubia.
dentista m., f. (m.) guji wearimas, f. guji
wearimaso.
dentro adv. (dentro de) jubea, (dentro de
rboles, agua, tierra, etc.) watoaj.
denudar v.t. denudarse v.r. (estar erosionada,
despejada, desnudada, tierra) jeatadirujise.
depilar v.t. (sacar pelo) tarudere.
deporte m. (deportes) ajere, (el deporte de
ftbol) jarocaajere.
depresin f. (depresin de un terreno) deuro,
(depresin en la tierra) cora, (cosa con
depresin, agujero entallado o ahuecado del
tamao de una canoa) rujacmua, (depresin
de un terreno como parte baja de la pista o
patio, entre dos lomas) rujadeuro.
deprisa adv. (rpido, pronto) diwatone E, dica
meje J; guaro.
derecha f. (la derecha, direccin) riojojacat E,
riojocata J.
derecho, cha adj. (lado derecho) riojojacat E,
riojocata J, (lado derecho del brazo o pierna)
riojoagajaca E, riojocata J, (recto) riojo.
derramar v.t. (derramar lquido) jiore, (regar)
yuebatere, (sacar y derramar un lquido
repetidamente para enfriarlo) caruare.
derrame desguindar
Espaol Eduria & Barasana 409
derramarse v.r. (derramarse, lquido) yuere,
(derramarse, cosa de masa como faria)
sibease.
derrame m. derrame cerebral rijaquedise, (l,
ella que ha sufrido un derrame cerebral)
rijaquedig, rijaquedigo, (sufrir derrame
cerebral) rijaquedire.
derretir v.t.irreg. derretirse v.r. (derretirse, cera
de vela o esperma, brea) ocoase.
derribar v.t. (alcanzar a derribar con algo tirado)
rocaejore, (derribar techo de hojas para
reemplazarlo) jorereare, (derribar una cosa)
tarocare, (derribar una cosa desde arriba)
rocaqueore, (derribar y botar radio, casa,
motor, etc.) caguereare.
derrumbar v.t. derrumbarse v.r. caguequedise.
desafilado, da adj. (estar romo, embotado, sin
filo o punta, cuchillo, machete) bjabetiase.
desaguar v.i. (escurrirse, desaguar el patio
despus de la lluvia, el agua de una represa)
jease. v.t. jeore.
desano, na m., f. (grupo indgena del Vaups)
wna mas, wna maso pl. wna masa.
desaparecer v.t. (hacer desaparecer) yayiore.
desapretar v.t. (destornillar, desapretar tornillo)
wiaweare pl. wiawejere.
desarmar v.t. (desarmar casa, estante, radio,
motor) caguere.
desarrollar v.t. (desarrollar y colocar) tnetuure.
desarrollarse v.r. (desarrollarse, ser animado)
bcamjase.
desatar v.t. (soltar, desatar canoa, animal,
zapato) jojiore, (desatar animal, bolsa) jare.
desayunar v.i. bayujire.
desbaratar v.t. (desbaratar casa, estante, radio,
motor) caguere, (desbaratar y botar las partes
de radio, casa, motor, etc.) caguereare,
desbaratarse v.r. caguequedise.
desbastar v.t. (desbastar con azuela) jaatuureare,
retereare.
desbordamiento m. (rebalse) tata.
desbordar v.t. desbordarse v.r. (desbordarse,
agua) oco menirease.
descansar v.i. s jeare, s sjare, (parar,
descansar en el viaje) tujare, (parar y quedar)
tujaqueare.
descendiente m., f. (nieto, nieta) m. jnami,
f. jneo pl. jnerbatia, jnami mesa.
descolgar v.t. (desguindar, descolgar hamaca)
cudare.
desconocido, da adj. (diferente, extrao,
inslito, singular) ricati, ricatiri.
descortezar v.t. (pelar) wrare, (descortezar
palos) jnere, (despegar la superficie para
sacar la fibra de una palma) jmore.
descoser v.t. jojiore.
desdevanar v.t. (desenrollar, desdevanar hilo,
nailon para pescar) jojiore.
desear v.t. (querer, desear cosa, persona) bojaare
E, moare J; ore, (desear cosa) aore.
desembocar v.i. (desembocar en) jiyase.
desempolvar v.t. (limpiar, desempolvar mesa,
banco, etc.) coere.
desenrollar v.t. (desdevanar, desenrollar hilo,
nailon para pescar) jojiore. desenrollarse v.r.
(desenrollarse, culebra) a uujojise, jojise.
desenvainar v.t. (sacar, desenvainar las garras,
gato, tigre) mogase buure, wmore, (tener
las garras desenvainadas o sacadas, gato, tigre)
mogase ctire.
deseo m. (deseos de l, tiempo pasado) i bojare
E, i more J, (sus deseos, tiempo presente) i
bojase E, i mose J.
desgarrar v.t. (desgarrar tela, corteza hacia
abajo) woorujiore, (desgarrar tela, corteza
hacia arriba) woomore.
desgarro m. (rotura, rasgn, desgarrn, desgarro
en tela, papel, hojas) woorito pl. woose,
(desgarro en la ropa o hamaca) wooriqueero.
desgarrn m. (rotura, rasgn, desgarro,
desgarrn en tela, papel, hojas) woorito
pl. woose, (desgarrn en la ropa o hamaca)
wooriqueero.
desguindar v.t. (descolgar, desguindar hamaca)
cudare.
deshacer desvestir
410 Espaol Eduria & Barasana
deshacer v.t.irreg. deshacerse v.r. (botar,
deshacerse de cosas) yireare.
desherbar, deshierbar, desyerbar v.t.irreg.
(arrancar, desherbar maleza) widi were,
(arrancar maleza) were, (desherbar patio con
machete o pala) taa wrare, wrare.
deshinchar v.t. deshincharse v.r.
(desinflamarse) mijitjase, mijiweese.
deshojar v.t. ( REG raspar, deshojar hojas)
tnecure, tnejuare.
designar v.t. (designar trabajo, dejar rdenes)
roticure.
desigual adj. (canoa desnivelada que tiene los
lados desiguales) rujatbea, (cosa con lados
desiguales como casabe, papel rasgado,
madera) rujatgro.
desinflamar v.t. desinflamarse v.r.
(deshincharse) mijitjase, mijiweese.
desinflar v.t. (baln desinflado) rujawasoa.
deslizamiento m. (huella, deslizamiento de una
culebra) uuwaare.
deslizar v.t. deslizarse v.r. cdasnare,
(escurrirse, deslizarse, culebra) uuwaare,
rujagogueeri.
desmayar v.t. (l, ella que ha desmayado)
rijaquedig, rijaquedigo. desmayarse v.r.
rijaquedire.
desmayo m. rijaquedise.
desmenuzar v.t. (picar, desmenuzar caa de
azcar) jaasurere.
desnivelar v.i. desnivelarse v.r. (canoa
desnivelada que tiene los lados desiguales)
rujatbea.
desnudo, da adj. (estar desnudo) sudi mag E,
sudi mag J; sudi mag E, sudi mag J.
desobedecer v.t.irreg. cdibetire; gmer,
gmere, gmeri oca rtore; oca rtore.
desovar v.t. (frezar, poner huevos, hecho por el
pez) wai na tnise.
despacio adv. (lentamente) qunaroaca.
despedazar v.t. mtore, (cortar, despedazar cosa
por pellizcar) iguetaare, (despedazar casabe
con los dedos) iguesuriare, (despedazar con las
uas) iguesurere, (despedazar pescado
muqueado) wemtoore, (despedazar pia con
concha, madera, botella, huevo) jaawaare.
despedir v.t. asyare. despedirse v.r. ware
gotire.
despegar v.i. (arrancar, despegar, avin)
wmse.
despejado, da adj. (estar erosionada, denudada,
tierra) jeatadirujise.
despejar v.t. (despejar el viento, el trueno y las
nubes de la lluvia por medio de la sabidura
del pay) oco rtore, oco rjaare. despejarse
v.r. (escamparse, cielo) coere.
despellejar v.t. (sacar, despellejar la piel del
tigre, anaconda) wejoore.
desperdicio m. (desperdicios) se.
despertar v.t. (despertar a alguien) yujiore,
yujirotire. despertarse v.r. yujire.
despescuezar v.t. (torcer el pescuezo,
despescuezar pollo, ave) gjabocore sare.
despierto, ta adj. (estar despierto) yujire.
desplumar v.t. (sacar plumas, desplumar ave)
teagoore, teare, tarudere.
desprender desprenderse v.r. (desprenderse,
tierra) wajawjase.
despus adv. beero E, jdo J, (despus de un
tiempo, das) bajimorgre, (persona despus
de, por edad, en viaje, etc.) m. tsac,
f. tsaco.
destetar v.t. (solamente seres humanos) je
taare.
destilar v.t. (reducir, condensar, destilar por
hervir) sibiore.
destornillar v.t. (desapretar, destornillar
tornillo) wiaweare pl. wiawejere.
destripar v.t. (destripar tripas de un animal, pez)
gda sare.
destruir v.t. (destruir cosa, como casa) rocare,
(destruir cosa con fuego) soerocare.
desvestir v.t. desvestirse v.r. (desvestirse de un
rticulo de ropa) weare pl. wejre.
desviar diseo
Espaol Eduria & Barasana 411
desviar v.t. desviarse v.r. (entrar al monte)
ojare.
detener v.t. (obstaculizar, impedir, detener a)
maataare E, cmotaare J.
detrs adv. (detrs de, por detrs) beero E, jdo J;
syaroja E, jdoja J, (detrs de, en trminos
de nacimiento) m. beeroag E, jdoag J, f.
beeroago E, jdoago J; pl. beeroana; pl.
beeroana, (detrs de m) y jdo J, (detrs de
nosotros) mani jdo J.
devolver v.t.irreg. sitore, tore, (empujar canoa
para devolverla) uutore, (reciprocar y
devolver una cosa o accin similar) gmere.
devolverse v.t. (devolverse ro abajo)
jdayujare, (devolverse ro arriba) jdamnire.
da m. rujarm, ma, (algn da, en pocos das,
pronto) busiyri, (cada da, todos los das)
tocrcarm, (da de descanso) s
jeariarm, (da de la llegada) ejariarm, (da
de lluvia) ocorm, (da de regreso)
tudirotirm, (da del la boda, da del
matrimonio blanco) mosiariarm, manaj
ctiriarm, manajo ctiriarm, (da despus
de la llegada, no visto) ejabusuoriarm, (da
en que hay chicha) idire ctirm, (el primer
da) aasorirm, (en estos das) adirmri,
(ese da) tirm, (otro da, da siguiente)
gajerm, (un da) cojorm. Buenos das
Yujiati m?
diablillo m. (tit de Goeldi, tamarino negro y
rojo) isicam.
dialogar v.i. agjnire, oca jedire.
dilogo m. gmere queti gotire.
diarrea f. gda cudure, (diarrea con sangre) r
gda cudure, (enfermedad de diarrea) gda
cuduri, (tener diarrea) gda abarijare, gda
cudure.
dibujar v.t. dibujo yire, ucare, (dibujar crculo)
waisoroare.
dibujo m. (dibujo de ser animado) ucarii,
(pintura, cuadro, dibujo de l) i ucase.
diente m. 1 gujia pl. guji. 2 ( REG diente de perro,
esp. de pez comestible) rasa wai.
diez adj. y m. jamocrca, (diez animales,
personas) m. jamo jnirocrc E, jamo
jnirorc J, f. jamo jnirocrco E, jamo
jnirorco J, (diez cosas) jamo cro.
diferente adj. (extrao, desconocido, inslito,
singular) ricati, ricatiri.
difcil adj. (estar difcil) jojiye, josase, (difcil de
hacer) josari, (estar difcil de hablar) jojiye
gotire, (estar difcil de trabajar) jojiye moare,
(ser/estar difcil de pasar) bajijacari E,
bajigodari J.
difcilmente adv. (trad.) bajijacariaca E,
bajigodariaca J.
dificultad f. (con dificultad) josari.
difundir v.t. (difundir noticia, rumor)
gotibatoore.
difunto, ta adj., m., f. (muerto) bajirocarii,
aamasicac. (muerta) bajirocario,
aamasicaco, difunto no conocido por el
hablante) aamasirii, (difunta no conocido por
el hablante) aamasirio.
dinamita f. potose, (cartucho de dinamita)
potorijuria.
dinero m. (plata) gjoa.
dintel m. (travesao, palo que pasa por encima
de la puerta) toriajuria.
direccin f. (dos direcciones que se encuentran
en sus respectivos lados del mundo de la gente
eduria y barasana para decir norte y sur)
waruaga sojeri E, warua sojeri J.
dirigir v.t. (dirigir trabajo) acodere, arnre,
(guiar, encabezar) mato yire.
discapacitado, da adj. (ser persona lisiada,
discapacitada sin parte de su pie) cojo
gbotutia aare, (ser persona discapacitada sin
parte de su mano o brazo) cojojacata ricajuria
ctire.
disco m. (disco de metal) gjoatiiro pl. gjoatiiri.
diseminar v.t. (lo que se haba diseminado)
reabatoose.
diseo m. (combinacin de diseos) gogose,
(diseo de la mata de pia) rujasaaro, (diseo
de lagartos) Gta seberoa, (diseo irregular de
disgustar duro, ra
412 Espaol Eduria & Barasana
varios colores como piel de la culebra taya
equis, piel de personas con pecas, aves como el
bho, el gaviln) rujagogoa, (diseo irregular
de varios colores como vestido floreado, cuero
del tigre) rujagogoro, (diseos de cuadros o
crculos consecutivos que se juntan en una de
las puntas para adornar canastas, palos de
danzar, maracas, tela) rujasoroori, rujasotoori.
disgustar v.t. disgustarse v.r. (disgustarse y
regaar el uno al otro) gmer, gmere,
gmeri oca josare.
disminuir v.t. rore.
disparar v.t. (disparar escopeta) jearuare,
(disparar flecha de un arco) tmure, (puyar,
disparar cerbatana) jutire, (disparar el flash de
una cmara) yao yire. dispararse v.r.
(dispararse, el flash de la cmara) yao yire.
dispersar v.t. wabatere, (lo que se haba
dispersado) reabatoose. dispersarse v.r.
reabatoore.
disputar v.i. oca josare.
distancia f. (a poca distancia del ro) boej,
(poca distancia) yeericuaca, yeeroaca, (una
distancia ro abajo) yujariaroj.
distinguir v.t. (distinguir entre lo bueno y lo
malo en una persona) acare.
divertir v.t.irreg. divertirse v.r. (decidir
divertirse, hacer algo divirtindose) yiajere.
dividir v.t. dividirse v.r. (retirarse, separarse,
dividirse de) batere.
divieso m. (fornculo o furnculo) yosorica.
divisin f. (divisin de la maloca) rujajuria.
divorciar v.t. divorciarse v.r. (separarse,
divorciarse del cnyuge) manajre rocare,
manajore rocare, (divorciarse y casarse con
otra) gajeore manajo ctire.
dobladilla v.t. (hacer dobladilla en vestido)
moatniare.
doblar v.t. (inclinar, torcer, doblar rama,
arbusto) tamariore, iamicare E, (doblar las
piernas de pantalones, mangas de camisas,
tela, ropa) tuujeare, (doblar papel) moajeare,
(doblar sin cuidado) moamicare.
doctor, ra m., f. (doctor de medicina) co yig,
co yigo pl. co yir; duturu.
doler v.i. (doler con dolor agudo, punzado)
jnise, (doler con dolor sordo) wase, (hacer
doler) wore.
dolor m. (dolor de diente, muela) jc jnise, jc
wisiose, (tener dolor) wisiore, (causa de dolor
de diente o muela) jc.
domingo m. s jeariarm.
donde adv. (sitio, lugar) godo.
dnde pron.interr. (dnde?) dij, no, noaque,
noj.
doral m. (pjaro sirir sureo, papamoscas,
muscaria) jitiri.
dormiln, na m., f. (dormiln) wjoa jaig E,
wja jaig J; (dormilona) wjoa jaigo E, wja
jaigo J. dormiln m. ( REG pez dormiln, perra
loca, tarira) roe.
dormir v.i. cnire, (dormir adentro de canoa,
tronco, hueco) cnisare, (dormir encima de
tallo, banco, cama) cnijesare, (dormir por el
suelo) cnicaare. v.t. (hacer dormir a un
nio) cmore. dormirse v.r. (entumerse, mano,
pie) bse.
dos adj. y m. (dos cosas) ja, (dos personas,
animales, una pareja) jar, (dos veces) jaji.
driblar, driblear v.t. (regatear, driblar baln de
baloncesto) jaacure.
droga f. (medicamento, medicina, remedio) co.
dctil adj. (ser/estar dctil, metal) btibeti.
dueo, a m., f. j, jo, (el dueo de la noche,
ascendiente mtico) ami soda.
dulce adj. (ser/estar dulce) ibisitise.
m. (confite) ibisitirica pl. ibisitise; momia
pl. momi.
durable adj. (ser/estar durable como metal,
alambre, palos, hojas guivaca, bulto de caucho)
ucuase.
duro, ra adj. (ser/estar duro, firme, fuerte, cosa)
btise.
echar embotado, da
Espaol Eduria & Barasana 413
E - e
echar v.t. 1 (verter, echar lquido, faria) jiore,
(botar, echar desecho de un lquido) yuere,
yuereare, (echar agua a matas de tabaco,
plantas de banano, flores) oco yuetuure,
yuetuure, (echar agua antes de barrer) oco
yuere, (echar agua, rito del pay para curar,
sanar enfermedad) oco yuere, (echar sal, aj en
una olla) sare, (tanquear, echar gasolina)
jiore. 2 (botar, echar cosa en hueco, olla, etc.)
rocasare pl. reasare, (echar faria, etc. en
algo) jiosare. 3 (echar humo, humear) buese,
(echar luz) busubatoose. 4 (echar la culpa a
otra persona para no tener la pena)
bojonesare. echar de menos (echar de menos
a alguien) godo core, godo ctire, riore.
echarse v.r. (echarse sobre huevos, ave,
pjaro) muuaare.
educado, da adj. (ser bien educada en el
comportamiento de su cultura) masa catire.
eduria (E) m. (grupo indgena del Vaups)
eduriag, eduriago pl. eduria, (grupos tnicos
entre los eduria) cawi aarg, cawi aarg
pl. cawi aar; gawabcrg, gawabcrg
pl. gawabcr; wetayoag, wetayoago
pl. wetayoa.
eficaz adj. (ser/estar eficaz, activo) jojire.
eh interj. (exclamacin de advertencia o
misericordia) ayoo, (exclamacin de miedo o
misericordia) ayuu.
eir f. (tayra) wsoa wejero.
ejecutar v.t. (ejecutar los ritos del pay para
quitar maldad de la comida o de una persona
por soplar, cantar, rociar agua, etc.) basere,
(ejecutar los ritos del chamn con cera de
abejas para proteger el recin nacido y su
mam) werea basere, (ejecutar los ritos del
pay para sanar, curar mordedura de culebra)
a ysore, sare, (ejecutar los ritos del pay
para curar, sanar, bendecir) ysore, (ejecutar
los ritos del pay para prevenir o proteger de
enfermedad, maldad, y para purificar cosas
dainas) soore.
ejercer v.t. (ejercer la medicina, atender al
enfermo) co yire.
l pron.pers.m. i, (a l) ire, (de l) i, i yaa/yee,
(l, por su parte) ija.
elaborar v.t. (elaborar la caja para guardar
plumajes) jiare.
elegante adj. (persona elegante, bonita, guapa,
hermosa, linda) m. qunag, f. qunag.
elegir v.t. (elegir lder) sore, (elegir lder,
capitn, presidente) j sore.
elevar v.t. (levantar) wamire, (subir) more.
eliminar v.t. (tirarse pedo, eliminar gases) gda
jutire.
ella pron.pers.f. soo, (a ella) soore, (de ella) soo,
soo yaa/yee, (ella, por su parte) sooja.
ello pron. ti.
ellos, ellas pron.pl.m., f. (todos hombres o mixto
de hombres y mujeres) na, (a ellos) nare, (de
ellos) na, na yaa/yee, (ellas) na rmiri.
eludir v.t. (evitar enfermedad, comida prohibida,
etc.) rre.
embarazada adj. (estar embarazada, estar
encinta) gda aare, mac sare, ra sare,
sca sare.
embarcar v.t. (abordar, embarcar canoa, avin)
wasjare.
embarrar v.t. (ensuciar, embarrar el cuerpo con
algo sucio) moasnire.
embocadura f. (boca, embocadura de cao o
ro) jido.
emborrachar v.t. (hacer emborrachar)
iomecore, (hacer emborracharse hasta perder
el sentido) iomecoreare. emborracharse v.r.
idire mecre, mecre.
embotado, da adj. (estar romo, desafilado, sin
filo o punta, cuchillo, machete) bjabetiase.
embudo enfermedad
414 Espaol Eduria & Barasana
embudo m. (forma de cono, como un embudo)
rujasaaro.
emtico m. (lo que hace vomitar) iomose.
empacar v.t. (meter, poner adentro) sare,
(empacar con hojas para cargar algo)
seabiatore, (empacar cosas) juasare, (empacar
cosas para llevar antes de viajar) qunosare,
(empacar cosas y esperar a otros) qunoyuure.
empapar v.t. (remojar ropa por sumergir y
enjuagar) iabiare E, J.
emparejar v.t. (emparejar olla de barro) wejare.
emparrado m. (enramada de bejucos, races,
palitos, rbol tumbado) jmoro, rujajmoro,
(emparrado de bejucos cna) cnajmoro,
(emparrado de maracuy silvestre) iyajmoro,
(emparrado del bejuco de carayur)
gnaejmoro.
empate (REG) m. (empates de alambre para
anzuelos) wai wejeria roria pl. wai wajere
rore.
empezar v.i.irreg. (empezar a existir) rujeasore.
empollar v.i. (empollar, huevo de pjaro, pez)
ria wejere, wejese. v.t. (incubar, empollar
huevos, hecho por ave o pjaro) muuaare.
empujar v.t. (empujar cosa) uurocare, (empujar
a otra persaona con fuerza) byare, (empujar
canoa, etc. hacia el centro del agua o ro)
uuwiore, (empujar canoa hacia la orilla)
uujcure, (empujar canoa para devolverla)
uutore, (empujar cosa flotante hacia la
mitad del ro) urocawiore, (empujar cosa,
persona, animal con el brazo) tuurocare,
(empujar cosa, persona, animal con el brazo
inferior y hacer caer) jaamirocare, (empujar
cosa, persona, animal y hacer caer)
tuamirocacure, (empujar entre) juure,
uutuure, (empujar palos hacia abajo para
emparejarlos) tuurujio qunore, (empujar
palos hacia arriba) tamore, (empujar
persona al cuarto) tuurocajore.
en prep. (en medio de rboles, agua, tierra, etc.)
watoaj.
encabezar v.t. (guiar, dirigir) mato yire.
encajar v.t. muucnamuure, (encajar a palo,
caa de wj, alambre cuando no alcanza
llegar) rore.
encarcelar v.t. saawibiare, tubiare, tubibecure,
tubibere.
encender v.t.irreg. (prender, encender fuego,
candela, fogn) jea rore, rore, (encender
fuego, antorcha) sare, (encender fuego en la
chagra) satuare, (encender fuego para hacer
humo para espantar moscas) jea robuere,
(encender luz, fsforo) jore. encenderse v.r.
(arder, quemarse, cosa, person) are, (arder,
quemarse, llamas) jse.
encerrar v.t.irreg. 1 ( cerrar y hacer quedar)
tutocure. 2 (encerrar la casa con paredes)
jejeju rjore.
enchufar v.t. (enchufar en enchufe elctrica)
uutuure.
encima adv. (encima de, sobre) joe, (encima del
suelo) wecaaca.
encinta v.i. (estar encinta, estar embarazada)
gda aare, mac sare, ra sare, sca
sare.
encoger v.i. (encoger, cosa) tayeese.
v.t. (comprimir, encoger el matafro para
aumentar su volumen o barriga) uuanare.
encontrar v.t.irreg. (hallar) bjare, abjare,
(encontrar al otro en el camino)
wacnamuure. encontrarse v.r. (encontrarse
con) bocare, bjare, cnamuare, (exisitir, vivir)
aare.
enderezar v.t. (enderezar bejuco) tajoore
(enderezar) camino) goortobuure, (poner
presin para enderezar) wejoore.
enderezarse v.r. (enderezarse a sentar)
wmrjure.
endeudarse v.r. (deber) waja moore.
enemigo, ga m., f. ateeg, jey, wajac;
ateego, jeyo, wajaco.
enfermar v.i. rijare, (ponerse enfermo por comer
comida prohibida) wisire.
enfermedad f. rijaye E, as J, (enfermedad de
diarrea) gda cuduri, (enfermedad desconocida
enfermero, ra entender
Espaol Eduria & Barasana 415
que slo el chamn puede diagnosticar)
cmuae, (enfermedades infecciosas causadas
por hongos) sere, (tener enfermedad grave)
rijaye ctire E, as ctire J, (tener una
enfermedad comn que tiene muchos sntomas
leves y malestar general) bajiderease.
enfermero, ra m., f. co yig, co yigo pl. co
yir.
enfermo, ma adj. (estar enfermo) rijare, ruj
sjo, (estar enfermo a largo plazo) rijaye ctire
E, as ctire J. m., f. (persona enferma)
m. rijag, f. rijago, (dicho cuando el hablante
no testific el estado del enfermo) m. rijarii,
f. rijario.
enfrente adv. (enfrente de) rio, rjoroja,
(enfrente de la puerta) soje rio.
enfriar v.t. (entibiar) ysore, (enfriar lquido
por sacar y derramarlo repetidamente)
caruare. enfriarse v.r. (enfriarse, lquido,
comida) ysse.
engafar v.t. (enganchar, garfear, coger pescado)
bajuure.
enganchar v.t. (engafar, garfear, coger pescado)
bajuure.
engaar v.t. yirore, yitoore, (engaar para
proteger a s mismo) socne yitoore.
engordar v.i. cre.
engranaje m. (engranaje de una mquina de
coser) tiariaro gniribedo.
enhebrar v.t. (enhebrar aguja) jore.
enjambre m. (jabardo, enjambre de abejas yendo
sin orden cerca de su nido) rujamoaro.
enjuagar v.t. (empapar, remojar por sumergir y
enjuagar) iabiare E, J, (enjuagar la boca por la
maana) mucuyujire.
enjugar v.t. enjugarse v.r. (enjugarse lgrimas)
iataare E, eataare J.
enmohecer v.t.irreg. enmohecerse v.r.
(mohosearse, estar mohoso, florecerse) boti
wiase.
enojar v.t. enojarse v.r. jnisinire, (enojarse al
or una discusin entre otros) ajijnisini
codere, (tener celos al ver) ajnisinire.
enramada f. (emparrado de bejucos, races,
palitos, rbol tumbado) jmoro, rujajmoro,
(enramada de bejucos cna) cnajmoro,
(enramada de maracuy silvestre) iyajmoro,
(enramada del bejuco de carayur)
gnaejmoro.
enredado, da adj. (diseo de cuerdas enredadas
como pelo crespo, nailon, hilo) rujasubia.
enredar v.t. enredarse v.r. maawisiase,
(enredarse en el pelo, avispas) diriare.
enrollado, da adj. (bejuco enrollado utilizada
para tostar la coca) caj gateriabedo, (cosa
enrollada, espiral, como cola de algunos
monos, batidor de alambre) rujadori, (cosa
enrollada, como cigarro, muerto listo para el
entierro, hoja nueva antes de abrir) rujajoti,
(forma de culebra enrollada) rujasobe, (pelo
enrollado del mono chucuto que se cuelga de
la prenda de la danza) mariayasi.
enrollar v.t. tnare, (arrollar dardos) tnere,
(enrollar bejuco u otras cosas como cuerdas,
etc.) bedoare, (enrollar cerbatanas, cachas
quebradas de machetes, el mariajotia de la
danza) dreare, (enrollar cosas largas y
flexibles, hamacas) micare, (enrollar y probar
las flautas sagradas) jee mamore. enrollarse
v.r. (enrollarse, culebra) a drease, dreare.
ensartar v.t. (ensartar pescado con un bejuco)
jore, (halar o jalar y ensartar con anzuelo)
tajuure.
ensenada f. (ensenada del cao, ro) riagasaga,
rujasaga.
ensear v.t. buemasiore, buere, gotimasiore,
(ensear a hablar) agbuere.
ensombrecer v.i. (oscurecer, nubes) oco iise.
ensuciar v.t. (embarrar, ensuciar el cuerpo con
algo sucio) moasnire, (enturbiar, ensuciar el
agua del caito al envenenar peces) eore.
entender v.t. (comprender) ajimasire,
toamasire, (entender por escuchar) ajibjare,
(captar) ajijuare, (no captar, no alcanzar a
entender todo que l dijo) gotisere
ajijuajeobetire.
enterrar escarabajo
416 Espaol Eduria & Barasana
enterrar v.t. yujere.
entibiar v.t. (enfriar) ysore.
entierro m. (donde un muerto est enterrado)
masa boero.
entonces adv. to bajiri.
entrampar v.t. (entrampar hormigas) jiare,
(parte cerrada de un cao para entrampar
peces) tuucni,.
entrar v.i. sjare, (entrar, agua en la canoa) oco
sjase, (entrar al camino desde el monte, a la
chagra desde el camino, al patio desde el
camino, etc.) jare, (entrar al monte, desviarse)
ojare, (entrar cao, cuarto) jjare, (entrar
cucarrn en palos podridos, niguas, gusanos de
moscas, reinas arrieras para depositar huevos)
juare, (entrar el viento) watuse, (entrar en
algo) rocasare, (entrar hamaca) wayojare,
(entrar la fila de la danza, mujer) ejasuare,
(hacer entrar un animal, hecho por el perro al
cazar) sore, (irse y entrar al agua sin correr ni
brincar una persona, animal) warocaroare,
(meterse en, entrar en insecto en olla, etc.)
ejare. v.t. (hacer entrar como en plantar)
juure.
entre prep. watoje, (entre rboles, agua, tierra,
etc.) watoaj, (entre el agua) oco watoaj.
entregar v.t. (alzar y entregar cosa) miuure
pl. juauure, (mandar a entregar una carta)
siroticare.
entumecer v.t.irreg. entumecerse v.r. (dormirse,
mano, pie) bse.
enturbiar v.t. (ensuciar, enturbiar el agua del
caito) eore.
envainar v.i. (tener las garras envainadas, gato,
tigre) mogase buubetire.
envase m. (envase cilndrico de metal como
barril, lata, tarro) cmeraje, (envase cilndrico
para guardar algo) rujaraje, (envase cilndrico
hecho de pacha) seriaraje, (envase de
almidn de yuca brava) wetaraje, (envase
tejido de dos hojas de la palma de patab)
wtijata.
enviado m. (remitente de avin, dinero, carta,
persona) m. cag, f. cag.
enviar v.t. (enviar mensaje) agcare, queti
care.
envolver v.t. gmare, tniyire, (cosa envuelta)
gmaria sne, (forrar, envolver para guardar
bien) obiare.
envuelto m. (envuelto de hojas para cargar
pescados) wai gmariasne.
epidemia f. (enfermedad, peste) rijaye E, as J.
epilepsia f. amarijaye, amasjo.
epilptico, ca m., f. amarijaye rijag,
amasjo rijag; amarijaye rijago, amasjo
rijago.
poca f. (poca de lluvias, el invierno) juebc,
oco quedirirodo, (poca de orugas, el verano)
a cma, (poca seca, estacin seca, el verano)
cma, cmarodo.
equipaje m. (equipaje para un viaje) juawaroti.
equivocar v.t. equivocarse v.r. maawisiare.
ermitao, a m., f. (colibri ermitao enano)
cna mimi, (ermitao gris) yai mimi.
erosionar v.t. (estar denudada, despejada,
erosionada, tierra) jeatadirujise.
eructar v.i. ai yire.
erupcin f. (erupciones, pstulas) woroari.
escalera f. mjariaro.
escalofro m. (fiebre y escalofros) bbri,
bbri bjase, (tener escalofros) asicari
rijare, (tener fiebre y escalofros) bbri
bjare.
escama f. (escamas del pez, fruto de la pepa de
mirit o moriche) rt.
escampar v.i. escamparse v.r. (despejarse, cielo)
coere.
escapar v.t. (escapar de) rudire, (escapar de la
casa o de alguien) rudibudire, (hacer escapar)
rure.
escarabajo m. (cucarrn) (cucarrn mierdero)
gda nuarica, (bicho torito, esp.) cmoca jco,
moajioro, (cachevenado, capricornio)
ommcam jac, (escarabajo de tecleo)
escarpa espeso, sa
Espaol Eduria & Barasana 417
cairo, tucuje, (esp. de escarabajo) tugaroam,
buu gda nuria, om wrero, uju jac,
rmaji, sna jco, sita sagam, wadoa bc,
wasu jco jac, wsi ico, weta boero, yayaru,
yuc widero, (esp. de escarabajo comestible)
bo jco, coacooro, yuc jco jac, (esp. de
escarabajo con larva comestible) jeajco jac,
yuc jco jac, (esp. de escarabajo estercolero)
wmbuu.
escarpa f. (barranco, escarpa por la orilla de un
ro) rujatria.
escasez f. (temporada de escasez de comida)
iorodo.
esclertica f. (parte blanca del ojo) caje botirij.
escoba f. widi tuuriaro, (escoba indgena) widi
tuuriaboca.
escoger v.t. (escoger cosa como tela, palo,
comida) besere, abesere.
esconder v.t. yayiore. esconderse v.r. yayire.
escondidas adj. a escondidas (alcanzar
escuchar algo dicho a escondidas) boca
ajirudire, (decir, contar a escondidas)
gotirudire, (mirar a escondidas) arudire.
escopeta f. jeab.
escorpin m. (alacrn) cotibaja.
escribir v.t. ucare, ucatuure.
escritura f. (escritura de l) i ucase.
escroto m. wejerijoa E, J, wajerijoa YM.
escuchar v.t. (or) ajire, (escuchar a escondidas)
ajirudire, (escuchar alguien hablando, sin
verlo) yirasare E, yiruyure J, (escuchar la
conversacin de otros) ajicodere, (escuchar
otros tirndose al agua, sin mirarlos)
rearoderasare E, rearoderuyure J, (escuchar un
ruido) oca ruyuse, (escuchar una discusin
entre otros y enojarse) ajijnisini codere,
(escuchar y comparar) ajicare, (no querer
escuchar) ajiteere.
escuela f. bueriamaca.
escupir v.t. (escupir cosas, lquido) eoreare,
(escupir sobre algo) eojeore, (escupir una cosa,
pastilla) eorocare.
escurrir v.t. escurrirse v.r. (desaguar, escurrirse,
patio despus de la lluvia, el agua de una
represa) jease, (deslizarse, escurrirse, culebra)
rujagogueri, uuwaare.
ese, esa adj.dem. ti, (esa cantidad de personas,
animales masculinos o mixtos) to cro, (esa
cantidad de una cosa) to cro, (ese da)
tirm, (ese, esa, manera o cantidad) to.
se, sa pron.dem. (se) ine, (sa) soone, (sa a
la vista) iso, (inan.) ti, (sos, sas inan.) ti
(como ste, se; sta, sa; esto) no, (cosa que
tiene el clasificador -j) ij.
esfera f. (forma de esfera u ovoide como pepa del
fruto ucuqu) rujasmoa.
esfrico, ca adj. (cosa esfrica) rujaa, (forma de
cosa esfrica como la papa) rujatigoa.
esfero m. (bolgrafo) ucariawaca.
eso pron.dem.n. ti, (esos) ti.
espacio m. (espacio como se encuentra en una
aula, sala, dormitorio, habitacin, etc.)
rujaara.
espalda f. syaroja E, jdoja J.
espantar v.t. giore E, guijore J; aagiore E,
aaguijore J, (ahuyentar, esparcir, espantar
persona, animal) grocare pl. greare,
gbatere, (espantar moscas con humo por
encencer fuego para hacer humo) jea robuere.
espantoso, sa adj. (estar espantoso) giore E,
guijore J; aagiore E, aaguijore J.
esparadrapo m. (cinta adhesiva) soriamaa.
esparcir v.t. (espantar, ahuyentar, esparcir
persona, animal) grocare pl. greare,
gbatere.
espasmo m. (espasmo del msculo) riimoose.
espejo m. oro.
esperar v.t. yuure, (esperar a escondidas para
atacar y matar, para emboscar) queare,
(esperar en un lugar) aayuure.
esperma f. 1 (vela) sabusuori. 2 (semen) c,
ra.
espeso, sa adj. (ser/estar espeso, lquido) gaise,
ucuase.
espiar estreido, da
418 Espaol Eduria & Barasana
espiar v.t. yayiare.
espiguero m. (pjaro espiguero negriblanco)
siorj mini.
espina f. 1 (espinas) jota, (espinas de la palma
wji) wji jota. 2 (columna vertebral) syaroja
ganori E, jdoja ganori J, (espinas del pez)
ga.
espinar v.t. espinarse v.r. (lastimarse con una
espina) judijeasare, judire, (lastimarse,
espinarse caminando) cdajudire, cdajuure,
(puyarse) warocajuure.
espinilla f. (espinilla de la cara) ejoa.
espiral adj. (cosa enrollada como cola de algunos
monos, batidor de alambre) rujadori.
espritu m. (espritu de un muerto) m. rijaari
wti, f. rijaario wtio.
esposo, sa m., f. manaj, manajo.
espuma f. smo, (forma de masa de espuma)
smosioro, (forma de masa de espuma u otras
cosas amontonadas flotando en los ros)
rujasioro.
estacin f. rujacuu, rujarodo, (estacin de las
lluvias, el invierno) juebc, oco quedirirodo,
(estacin seca, poca seca, el verano) cma,
cmarodo.
estancar v.t. estancarse v.r. (estancarse, ro,
cao) oco tuase.
estantillo m. (poste de la casa) bota, rujabota.
estar v.i.irreg. bajire, aacare, aare, (estaba?,
estuvo?, interrogativo pasado) ri, (estar
con otros despus de la muerte de un familiar)
acodere, (estar de buena salud) catiqunar
aare, catiqunare, qunaro catire, (estar de
pie) rgre, (estar debajo del agua) uuare,
(estar en celo, perra, hembra animal) gmore,
(estar en columpio) cjire, (estar encima de
algo excepto sobre la tierra) jesare, (estar
encima del suelo) caare, (estar inmaduro,
verde, planta, mata, etc.) wmase, (estar por un
tiempo) aacudire, (estar sin problemas) oca
manire, (estar, vivir, habitar con otros como
visitante) syaaare, (no estar) manire. estar
bien (estar todos bien, sanos) catijedire, (estar
tranquilo sin problemas) qunaro aare.
este m. (el este, direccin) jdoaga soje E, jdoa
soje J; jdoagatutij E, jdoatutij J; muiju
jiadoja.
este, esta adj.dem. (este cerro) adi buuro, (esta
cosa) adija, (este lugar ms grande que
adij/adija) adoj, (este lugar ms pequeo
que adoj) adija.
ste, sta pron.dem. m. ni, f. adio, (como ste,
se; sta, sa; esto; cosa semejante en manera o
funcin) no.
estera f. (estera tejida de pacha utilizada para
guardar nueces) bujugasero, (estera tejido en
forma de abanico) ucaa wniro.
estimable adj. (cosa estimable, valioso) maiose.
estimar v.t. (respetar, honrar, venerar)
rcbore, (estimar lo bueno y lo malo en una
persona) acare.
estirar v.t. (estirar ropa y colgarla) soyoore.
estirarse v.r. (extenderse, estirarse, brazo o
pierna) uujoore.
esto pron.dem.n. (como ste, se; sta, sa; esto;
cosa semejante en manera o funcin) no, (de
modo o cantidad) ado.
estmago m. gdajoa, s.
estornudar v.i. tiare.
stos, stas pron.dem.pl. (animales, personas)
noa, (cosas) adi.
estrechamente adv. gdabiyase.
estrechar v.t. (apretar, estrechar cuerda)
tabiore.
estrecho, cha adj. (ser/estar estrechos, juntos)
biyase.
estrella f. oco, (estrella fugaz) oco quedig,
(estrella matutina, estrella de la maana,
lucero del alba) Busurioco, (estrella
vespertina, ascendiente de la gente cme masa)
amicarima.
estrellar v.t. estrellarse v.r. (chocarse)
jatirocawaare.
estreido, da adj. (estar estreida) gda
mcare.
estreimiento falda
Espaol Eduria & Barasana 419
estreimiento m. gda mcuse, (sufrir de
estreimiento) gda mcare.
estuche m. (estuche para guardar polvo de
tabaco) mnoa, (estuche vacio para guardar
polvo de tabaco) mnogodoa.
estudiante m. y f. (alumno) m. bueg,
buerimas, f. buego, buerimaso pl. buer.
estudiar v.t. buere.
etapa f. (etapa antes de brotar flores) goararo.
eufona f. (pjaro eufona ventrirrufa) cai wirero.
evaluar v.t. (evaluar lo bueno y lo malo en una
persona) acare.
evitar v.t. (eludir enfermedad, comida prohibida,
etc.) rre, (evitar la lluvia o el sol debajo de
una hoja grande) uutoore, (no tocar para
evitar enfermedades) moababetire.
exactamente adv. (precisamente, exactamente,
en un lugar) masu E, goro J, (precisamente,
simultneamente, exactamente en el mismo
momento) rmarone.
examinar v.t. (mirar, ver para saber o averiguar
como sigue alguien o algo) aare, (probar,
examinar por tocar) moaare, wareare.
excavar v.t. (cavar, excavar tierra) coare, (cavar,
remover tierra) sarecoare, (cavar, excavar
canoa con hacha) bojereare, (excavar tierra,
hecho por algunos insectos, ranas) smoare,
(excavar una depresin en la arena para
dormir, hecho por el pez) jeore.
exclamar v.i. (exclamar de sorpresa por el
tamao de algo utilizando una interjeccin)
ocoore.
excremento m. (pop) gda.
exhibir adj. ojaire.
existir v.i. bajire, aare, (empezar a existir, fruto)
rujease, (empezar a existir, ser vivo) rujeare.
explicar v.t. (interpretar, explicar despus de
leer) buertobuure, (explicar a otro)
gotirtobuure.
explotar v.t. explotarse v.r. (reventarse) potose.
exponer v.t.irreg. (exponer bien) ag oca btire,
agtutuare.
exprimir v.t. (exprimir con las manos) rijere,
(exprimir la masa de yuca brava en un
matafro) bujere, (exprimir ropa) wiare.
extender v.t.irreg. taeyoore, (aadir, alargar)
tuuroore, (extender la anchura) eyoore,
(extender la mano sobre al hombro de otra
persona) iatuure E, J, (extender red de pesca)
tuaeyoore. extenderse v.r. (estirarse,
extenderse, brazo o pierna) uujoore,
(extenderse las alas) uugueore, (extenderse,
renuevo de mata) uure.
extenso, sa adj. (cosa extensa, larga como
bejuco, camino, el relmpago) rujamaa.
extinguir v.t. (apagar, extinguir fuego) yaare.
extinguirse v.r. (apagarse, extinguirse, fuego)
yatise.
extraer v.t. (sacar, extraer dardo, diente, yuca,
etc.) taruamire.
extranjero, ra m., f. (extranjero, extranjera de
raza no indgena) gaw, gawo pl. gawa.
extrao, a adj. (desconocido, diferente,
inslito, singular) ricati, ricatiri.
extraviar v.t. extraviarse v.r. (perder el camino)
maawisiare.
extremidad f. (punta, extremidad de palo, cola,
bejuco, caa de pescar, pista) gaja.
extremo m. (cabo, extremo de la chagra, patio,
etc.) tsaro, (extremo ms lejos) jna.
F - f
fabricar v.t. (hacer) qunore, (fabricar olla de
barro) weare.
fcil adv. josari mee E, josari meje J; no bajiro
mee E, no bajiro meje J.
fcilmente adv. no bajiro mee E, no bajiro meje
J.
falda f. siataariaro.
fallar florecer
420 Espaol Eduria & Barasana
fallar v.t. (fallar, tiro de escopeta, cerbatana)
muire.
fallecimiento m. (muerte) bajirocare.
falsamente adv. socne.
falsedad f. (con falsedad) socne.
faltar v.i. (sobrar) ryase.
familia f. (familia) mesa, yaar.
fango m. (rea barrosa o fangosa) cabiritata.
fangoso, sa adj. (ser/estar fangoso, camino,
tierra, pista) cabise, (camino fangoso, barroso,
lodoso) cabirimaa, (camino no fangoso,
barroso) cabibetimaa.
fantasma m. masa wjo, masre bajig.
faria f. naju gatere, (faria de almidn de yuca
brava) weta gatere, (faria remojada en agua)
naju gatere weore.
farol m. (lmpara de gas) sajeoria.
fatigado, da adj. (estar cansado, fatigado por
razn de una enfermedad) gajajuare.
femenino, na adj. (ser de sexo femenino) rmio.
feo, fea adj. (animal, persona) m. baig,
roacog, E, bog J, rojog, f. baigo, roacogo
E, bogo J, rojogo, (ser/estar feo, fea) baise E,
bose J, roacose E.
fermentar v.i. (estar fermentado) jmse.
feroz adj. (ser/estar fiera, feroz, culebra, gato,
perro, loro) guaare.
fibra f. (cumare, fibra del centro de la palma
chambir) ucaabtimaa pl. ucaabti, (fibra
del centro de la palma de mirit utilizadas para
hacer una hamaca) ucaamaa pl. ucaa, (fibra
utilizada para hacer redes para pescar y
cuerda) sme juro pl. sme.
fiebre f. (calentura) asise, ruj asise, (fiebre y
escalofros) bbri, bbri bjase, (tener
fiebre) asise, (tener fiebre y escalofros) bbri
bjare.
fiero, ra adj. (ser/estar feroz, fiero, culebra, gato,
perro, loro) guaare.
fijar v.t. (fijar la vista en o a) arijacoare.
fila f. (forma de fila) rujacaa, (poner libros en
fila) jeonoriare.
filo m. (estar sin filo o punta, desafilado,
embotado, cuchillo, machete) bjabetiase,
(tener buen filo) bjase.
filtrar v.i. (colar, accin del colador) nise.
filtro m. (filtro de turur para la coca) caj jaaria
wasoro, caj jaariaro, jaariaro, wasoro.
fin m. (fin de camino, libro, vida, semana, ao)
gaja.
final adj., m. (final de camino, libro, wida,
semana, ao) gaja.
fino, na adj. (ser/estar cosa fina como hoja,
papel, pluma) jrese, (tela fina) rujawaaro.
fique m. (tipo de fibra usada para tejer bandas
para las piernas) yoo, (manojo de fique)
yooajo, (mata de fique) yoocaje, (rollo de
cuerda de fique) yoomica, (un hilo de fique)
yoomaa.
firme adj. (ser/estar firme) tmare, tutuare,
(ser/estar firme, fuerte, duro, cosa) btise.
flaco, ca adj. (ser/estar flaco, flaquear, estar en
los huesos) jare, (estar muy flaco, ganado,
perro) rujacogoro.
flaquear v.i. (ser/estar flaco, estar en los huesos)
jare.
flauta f. (flauta hecha de hueso de venado) ama
garo, (flauta larga con cuatro huecos) troa,
(flauta sagrada, yurupar) jea pl. jee, (flautas
hechas de la caa carrizo) weworo pl. wewo.
flecha f. yeru E, CM, yiru YM pl. yeru E, CM, yiru
YM, (atado de flechas sin veneno) yeruboca.
flema f. jo, (gripe o resfro que causa manchas
de sangre en la flema cuando uno tose) r jo.
flexible adj. (ser/estar flexible) btibeti,
(ser/estar flexible como metal, alambre, palos,
hojas guivaca, bulto de caucho) ucuase.
flojo, ja adj. (ser/estar flojo) btibeti, cadase,
(estar inseguro, flojo, palo) ese.
flor f. gooro pl. goo, (flor de la palma de
chontaduro) ne gooro pl. ne goo, (flores de
ortiga utilizadas para aliviar el dolor) ayusi
gooro pl. ayusi; yusi gooro pl. yusi, goo yusi.
florecer v.i. goase. florecerse v.r. (enmohecerse,
mohosearse, estar mohoso) boti wiase.
flotar fruto
Espaol Eduria & Barasana 421
flotar v.i. (flotar, canoa, persona, madera, fruta)
jayare, (hacer flotar) joore.
fluir v.i. (fluir, correr, savia de un rbol) riire, r
budise.

fo interj. (exclamacin de disgusto) ade.
foco m. (foco de linterna) qunarimaa bususe.
fogn m. jeame, rujajeame, (lugar donde hubo
fogn) jeamegodo.
fondo m. (cauce, lecho, fondo, profundidad del
ro) riaga gda maa, (fondo de la canoa)
cmua gda maa.
fontanela f. (la parte suave de la frente de un
beb) sca rioweca abarija.
forma f. (esa forma) to bajiro, (no de esa forma)
to bajiro mee E, to bajiro meje J.
formar v.t. (crear) godoweore, (formar lminas
de la palma guivaca para paredes) jiare.
formarse v.r. (formarse, feto en el tero)
rujeasjase, (formarse, fruto) rujease,
(formarse, ser vivo) rujeare.
forrar v.t. (envolver, forrar para guardar bien las
cosas) obiare, (forrar el interior de una canasta
para no perder el contenido) ju rtere.
fornculo, furnculo m. (divieso) yosorica.
forzudo, da adj. (persona forzuda, fuerte)
m. guam, f. guamo.
fsforo m. (cajita de fsforos) jeajata E, jeajataro
E, jearca J, (paquete de cajitas de fsforos)
jeajoti.
foto f. masa wjo.
frecuentemente adv. biyaane, biyaroaca.
frente adv. (al frente de) rioja, (frente a) rio.
f. (la frente) rioweca.
frezar v.t. (desovar, poner huevos, frezar, hecho
por el pez) wai na tnise.
frjol m. cumanaro pl. cumana, (waina del frjol)
cumanaro.
fro, fra adj. (estar fro, cosa) sase, (estar fro,
lquido, comida, metal) ysjdise, (tener fro,
persona) Yre saaja. Tengo fro.
fronda f. (forma de fronda) rujaquee, (fronda de
esp. de palma) guiwacajuro pl. guiwacaju.
frotar v.t. warere, (frotar con savia del rbol
vansoco) r yuure, (frotar las manos juntas)
sgure, (frotar para ablandar) sguabore.
fruta f. (fruta cruda que se come sin cocinar)
catirica, (fruta de rbol) yuc ricaa, (fruta de
bejuco) misi ricaa, (fruta de forma esfrica)
rujabda, (fruta en la mitad de ramas
bifurcadas) wadeaga, (fruta madura) sase,
(toda la fruta comestible de los rboles)
jeerica, ricaa, (aguacates) u, (bananos, esp.)
r ojo, wni ojo, (bayas, esp.) cna, (cacao de
cintillas) mimi, (caimarones, uvas amaznicas)
ye, (caimo) cnea pl. cnea, (caimos, esp.)
ma cne, wai cne, (chontaduros, pupuas)
ne, (corombolo) betaa, (frutas de rbol, esp.)
bee, biat, cawia caje, cutu, ebecara, gja bera,
ereri, qunu, rja, ra, seberowjo, sme
gda, smio, tata jesa, tm, tmsiri, waj,
wiripiya, (frutas de la palma de vasai) miji,
(frutas de mata o arbusto, esp.) joa, ene,
(frutas de palma de pacha) cja, (frutas de
palma, esp.) jeje, wji, yojo, (frutas de tabebuia
y tectona) uju mene, (guama) menero pl.
mene, (guamas, esp.) bue mene, jcomene, ria
mene, (guayabas) ucu, (ibacaba) om sia, wai
om, (ivapichunas comestibles) bode rijo,
menejutoa, rati, ria toa, roe toa, rjbojo, toa,
wai misi toa, wni toa, yuc toa, (inay) bojo,
(limn, limones) wirimoa, (lulo) retoa pl. reto,
(lulo, esp.) reto mta, (maracuy silvestre) iya,
(maraones, anacardos) sna, (moriche, pepas
de mirit) re, (patab, bataba) om, om
jaca, (pia) maca sna, sna, (platanillos, esp.)
macaroca ojo, Yeba ojo, (pltano) ojoro pl. ojo,
(pltanos pigmeos, enanos) rujiojo, (pltanos,
esp.) mimi ojo, soe baare ojo, tabaare ojo,
wsia ojo, (ucuqu o ucugui) jojia, oco jojia,
(umar) wm, (vaituto, chirimoya) pica E, J,
mica YM, (vansoco) wsoa, (zapotes, esp.
parecida) o ricaa.
fruto m. (fruto de rbol) yuc rica, ricaa, (fruto
de rbol, esp. que alimenta a peces y pjaros)
fuego gaviln
422 Espaol Eduria & Barasana
wai ga, (fruto de bejuco utilizado para hacer
sonajas para la danza) cmoca E, cmuca J,
(frutos de rbol no comestibles) buje rica,
(fruto de rbol prohibido) gmoamene, (frutos
de palma no comestibles) mojibco rica,
(frutos del arbusto manto de novia, velo de
novia, utilizadas para mejorar el color de las
plumas del guacamayo) je webu, (frutos del
palo de achiote) musa, (frutos que alimentan a
la fauna) caju rica, jatirica, oso wm,
waijatirica, waijatirica rica, waitoa, wsia
gda, yo rica.
fuego m. jea, jeame, rujajeame.
fuente f. (fuente del ro, cabecera, nacimiento)
jode.
fuera interj. (fuera!, dicho a animales) siu.
fuerte adj. (ser/estar fuerte) tmare, tutuare,
tutuase, (ser/estar fuerte, firme, duro, cosa)
btise, (ser/estar fuerte, picante) jnise,
(ser/estar fuerte, veneno) rase, (persona
fuerte, forzuda) m. guam, f. guamo, (persona
o animal fuerte, capaz de hacer todo, difcil de
matar o dominar) m. no yiya mag E, no yia
mag J, f. no yiya mag E, no yia mag J.
fuerza f. (tener fuerza) tmare, tutuare.
fuete m. (dar fuete) bajere, (dar fuete
repetidamente) bajeyrare.
fulminante m. jea mujeoriaro pl. jea mujeore.
fumar v.t. udire.
funcionar v.i. (funcionar, motor, radio, reloj)
moare.
furnculo, fornculo m. (divieso) yosorica.
ftbol m. gbo ajeria, jarocaajeria, (el deporte
de ftbol) jarocaajere.
futbolista m., f. (m.) jarocaajeria ajeg.
G - g
gajo m. (gajo de pltano) ojo cooro.
gallina f. gjaboco.
gallinazo m. (buitre, cndor, guala) yuca.
gallineta f. (tinam) gja.
gallo m. gjaboc, (gallo de las sierras) gta buja.
gallo de roca (gallo de roca de Guayana)
majaguiam.
gamba, bamba f. (contrafuerte, races arriba del
suelo que sostienen el rbol) saaro, yucsaaro,
(forma de gamba) rujasaaro.
gana f. (darse ganas) yiramacose E, yirigure J,
(tener ganas) ctiramacore E, ctirigure J,
yiramacose E, yirigure J.
ganado m. (los ganado) taa weca.
ganar v.t. (ganar plata, sueldo) waja taare.
gancho m. joa josuariaro pl. joa josuare; joa
moaeariaj pl. joa moaeare.
garabato m. rujapawia.
garfear v.t. (enganchar, engafar, coger pescado)
bajuure.
gargajo m. (moco) jo.
garganta f. mgoje.
gargantilla f. (collar) bsariaj pl. bsare.
garlito m. (nasa) arua pl. aru.
garra f. mogasero pl. mogase; gbogasero
pl. gbogase; rujagasero pl. rujagaseri, (garras
de la ala del murcilago) oso i rocayoose.
garrapata f. base.
garza f. (garza real) yeje, (garcita rayada)
jeatutia, (garza del sol) tatu, (garza vaco
colorado) co, jco, (esp. de garza) oroam,
(esp. de garza parecida a la garza cucharn)
cmiwa.
garzn m. (ave garzn azul) yeje ico, (garzn
soldado) ri wayu.
gasolina f. (combustible) ye.
gatear v.i. (gatear, nene, insecto) jare.
gato, ta m., f. pisac, pisaco, (gato pintado, gato
tigre) misi jeru.
gaviln m. (guila, halcn, milano) gaa, (esp. de
gaviln) bodeaju gaa.
geco grulla
Espaol Eduria & Barasana 423
geco m. (geco cabeciamarillo, esp. de lagarto
venenoso) a rjoa E, a rijoa J.
gemelo, la m., f. (gemelos) srar, (nacer
gemelos) srare.
gente f. masa, (gente de sangre indgena y no
indgena) masa wsar, (gente de la
comunidad de San Gabriel) Cuma buuroana.
germinar v.i. (brotar) judise.
giba f. (giba del toro, ceb) rujasabua, taa
wecsabua.
girar v.i. (hacer girar poste) migore,
jdargore, (cosas que giran, como hlices de
aviones) gnise.
giro m. (tener giros, vueltas, ro, cao, camino)
bedose.
golondrina f. (golondrina prpura) soro,
(golondrina riparia) besu minoam,
(golondrina sabanera) smoa.
golpear v.t. 1 (pegar, machetear, golpear con el
brazo y la mano) jaare, (golpear bolsa de coca
contra el cilindro de madera para sacar el
polvo) jaare, caj jaare, (golpear rama con palo
para que se caiga el fruto) darawjare,
(golpear y partir pia en dos partes con
concha, madera, botella, huevo) jaawaare,
(hacer golpes jalando o halando como en tocar
campana) tajaare. 2 (pilar, machacar coca)
rocare, (golpear abajo con palo para aplanar
piso) rocabiore, (golpear para ablandar)
darabore. 3 (estrellarse, chocarse, golpear su
cuerpo contra otro o cosa) warocawaare,
(pegar, golpear la cabeza contra algo en el
proceso de levantarla) wmrocawaare,
(golpear la rodilla contra algo) gso wre.
golpecito m. (dar capirotazos, golpecitos, hecho
por la langosta) reteare.
goma f. (leche de caucho, savia de hule) r.
gordo, da adj. (ser/estar gordo, animal, pescado)
m. jaig, f. jaigo. m., f. (hombre gordo) bc,
(mujer gorda) bco.
gorgojo f. (esp. de gorgojo) jujuam pl. jujuar.
gorrin m. (mirla o mirlo) taa mini.
gotear v.i. (gotear, techo, olla) nise, (gotear
techo, sangre, sudor) wjase, (chorrear, gotear,
agua, pintura, sangre) yuyuse.
gotera f. nise, wjase.
grabadora f. agsariaro.
grabar v.t. agsare.
graduar v.t. graduarse v.r. buemasirtobudire.
grande adj. (estar grande, lugar, cosa) jairija E,
jairij J, (ser grande, persona, animal) jaig,
jaigo, (ser/estar grandes, cosas) jacase, (canoa
grande) cmua jairica, cmuaro.
m., f. (hombre grande, mujer grande) bc,
bco.
granito m. (barro, ppula, roncha, salpullido)
rujaburua pl. rujaburuuri.
granizo m. oco weta.
grano m. (grano en la piel) wapea, (granos,
barros en la piel) buruse, (granos, barros en la
piel de la cara) rioburuuri.
grnulo m. (migas, grnulos de faria) najusju.
grasa f. 1 (grasa vegetal y animal, aceite de
cocina, manteca) ye. 2 (grasa lubricante) ye.
grava f. (gravilla, cascajo, arena gruesa) gtaria.
gravilla f. (grava, cascajo, arena gruesa) gtaria.
grillo m. mosiro, (grillo campestre) tutu mosiro,
(esp. de grillo) besoro imiam, ami bc,
onaam, qui ju bibero, wii mosiro. grillo
real Yeba boso.
gripa, gripe f. (resfro) jo, (gripe grave) wau
jo, (gripe que causa manchas de sangre en la
flema cuando uno tose) r jo.
gris adj., m. (ser/estar de color gris, tener el color
gris) moise, (cosa de color gris) moise, (ser
animado de color gris, animal, persona)
m. moig, f. moig.
gritar v.i. awasre, (gritar dando alarma de
visitantes, ave, mico) ocoore, (gritar mientras
que otro le est hablando bien) boca awasre.
grueso, sa adj. (ser/estar grueso, denso tela,
madera, etc.) tbse, (cosa gruesa, canoa,
dedo, etc.) tbrica.
grulla f. (agam trompeta, tente) tt.
grupo gusano
424 Espaol Eduria & Barasana
grupo m. (grupo de personas) masajoa, rujatubua
pl. masa tubuari, (grupo de rboles, peces,
personas) rujayoa, (grupo familiar) mesa,
yaar, (grupo que consiste de diferentes tribus)
masa wsar, (grupos tnicos) masa jnari,
rujajna. grupo indgena (barasana)
coamona, cme masa, daria, jner, jejemona,
ma ar, wabea, Yeba masa, yuc cmia,
(cabiyar) cawiari, (carapana) momia masa,
bri iir, dra, mtea, (carijona) jode gawa,
(cubeo) bjoroa, riyamaja, (curripaco) mijia,
(desano) wna masa, (eduria) cawia aar,
eduria, gawabcr, wetayoa, (grupo indgena
del menor rango) gajariana, jeeri masa, mani
josa, (letuama) retuar, (mac) josa, josa masa,
(macuna) ide masa, wjana, (piratapuyo) wai
macana, (tatuyo) jmoa, jetari sna,
rijotjoroa, sna, (tucano) rasea masa, (tuyuca)
rocajna, (waimaja) wai masa, (yucuna) re
riagaana, (yurut) wiar.
guabina f. (esp. de pez siluro) sai.
guacamayo, ya m., f. (guacamayo rojo) maja,
(guacamaya azul y amarillo) maja jog,
(guacamaya cariseca) ete.
guacharaca f. (chachalaca variable, esp. de ave)
waderecoa.
gugara f. (caran, palma de jcara, esp. de hoja
usada para techar) mojique pl. moji E, J, muji
YM.
guala f. (buitre, cndor, gallinazo) yuca.
guama f. menero pl. mene, (vaina de guama)
menero, (esp. de guama comestible) bue mene,
jcomene, ria mene, (esp. de guama prohibida)
gmoamene.
guamo m. mene, (esp. de guamo silvestre) bue
mene, bue mene, gmoamene, jcomene,
jcomene, ria mene.
guanbana f. gawa pica.
guapo, pa adj. (persona guapa, bonita, hermosa,
linda, elegante) m. qunag, f. qunag, (joven
guapo, guapa) m. seyog, f. seyogo, (nio
guapo, nia guapa) m. seyogaca, f. seyogoaca.
guara f. (agut, chacure, guatn) buu.
guarac (BRAS) m. (esp. de pez comestible)
bodeca, (esp. de guarac) bode dram,
wm bodeca, (esp. de guarac blanco) bodeca
boc.
guardabosque m. (pjaro guardabosque
vocfero) wai paiyo.
guardacaminos m. (guardacaminos rabilargo,
pjaro lunero, chotacabras) moio E, moo J.
guardar v.t. (colocar, dejar, poner) cure, (alzar,
guardar cosas encima de) juamojeore,
(guardar almidn en la tierra) weta yujere,
(guardar comida para otro) rare, (guardar en
la tierra, almidn de yuca, frutas, etc.) yujere,
(guardar las cosas que quedarn, antes de un
viaje) qunocure, (guardar rencor)
jnisinicodere, (guardar tejidos de caran,
libros uno encima del otro) jeomjawaare.
guardarro m. (martn pescador) asa.
guariba m. (mono aullador colorado, coto) ug.
guatn m. (agut, chacure, guara) buu.
guayaba f. ucua pl. ucu.
guayabero ocre m. (pjaro guayabero ocre)
wec spairo.
guayabo m. (rbol) ucu.
guayuco m. (taparrabo) wasoro.
guiar v.t. (coger, llevar de la mano) tare,
(dirigir, encabezar) mato yire, (guiar en el
viaje) mato waare.
guindar v.t. (colocar, guindar hamaca) ware.
guindo (BRAS) m. (cuerda para atar canoa, perro)
cno, (cuerda para la hamaca, cabulla) j
gbo.
go m. (anaconda, boa) jno, (anaconda de
guarac) bodeca jno, (boa tragavenados) wese
codea.
gusano m. wsi, (gusano de esp. de escarabajo
que come madera) uju, (gusano en carne
podrida de cualquier mosca pequea) beco,
(esp. de gusano incomible) wjoa, (esp. de
gusano que vive en un hueco recto en el suelo)
smtiro, (esp. de gusanos comestibles) jeajco,
jcoroa, jcoroa yucua, wasu jco, yuc jco,
(esp. de gusanos de escarabajos) jco.
gustar halar, jalar
Espaol Eduria & Barasana 425
gustar v.t. (gustar me/te/le/nos/les comer)
baqunare, (gustar me/te/le/nos/les, ropa)
qunartore, (no gustar me/te/le/nos/les)
tujaabetire.
H - h
haber v.i. aare, (no haber para nosotros) ricaa
manire, (qu hubo? exclamacin de
reconocimiento, de frustracin, de admiracin,
de sorpresa) cme E, na J.
habichuela f. cumanaro pl. cumana, (vaina de
habichuela) cumanaro.
habitante m., f. (m.) macaag, f. macaago
pl. macaana, (habitante de Trinidad de Tiqui)
m. Mio buuroag, f. Mio buuroago pl. Mio
buuroana, (habitante silvestre)
m. macarocaag, f. macarocaago
pl. macarocaana.
habitar v.t. (estar, vivir, habitar con otros como
visitante) syaaare.
hablador, dora m., f. (ser hablador, verboso)
oca bjre.
hablar v.i. agre, (hablar a alguien) oca jedire,
(hablar a Dios) uubuere, (hablar en pblico a
todos) gotiajiore, (hablar en voz alta)
ruyugoaro agre E, ruyuro agre J, jacase
oca ruyuse, ruyugoaro gotire, (hablar en voz
de timbre alto) mtaaca agre, (hablar en voz
de timbre bajo) jacase agre, (hablar
indignamente) rujajine agre, (hablar mal del
otro) oca yojare, (hablar locuras) rujajine
agre, (hablar mal de alguien en su ausencia)
agmacare, tudmacare, (hablar mal de
alguien siguindole o despus de que la
persona ha salido) tudsyare, (hablar por,
interceder) agbosare, (hablar severamente
para advertir) bto gotire, (hablar varios temas
haciendo confundir al otro) gotimasiriore,
(imitar, remedar, hablar como otro) quesore,
(seguir, continuar hablando) gotirtuare.
hacer v.i.impers. (hacer olas, rizos u ondas, ro,
cao) nacuase, sabese. v.t.irreg. yire,
(fabricar) qunore, (hacer algo sin pensar bien)
soc yire, soco yire, (hacer aparte con un
espacio) wasiaro, (hacer aparte con un poco
ms espacio o tiempo entre) wasiabsaro,
(hacer bolitas con barro, masa, etc.)
moabrore, (hacer bolitas con la mano)
iabrare E, J, (hacer canoa) cmua qunore,
(hacer casabe) usare, (hacer casabe de almidn
de yuca) sirere, (hacer cono de hojas)
jedojiare, (hacer demostracin, presentacin)
yiore, (hacer ejercicio agachndose,
inclinndose) muubiaajere, (hacer el borde de
una canasta con un bejuco) bedoare,
webedoare, (hacer el ejercicio del flexin del
pecho y brazos) muuqueaajere, (hacer en
pares) baboore, (hacer enojar) jnisiore, (hacer
guindo para la hamaca) biore, (hacer herida
por comer pia) oore, (hacer mientras que
hace otra actividad) boca yire, (hacer olla de
barro) weare, (hacer olla de barro ms ancha)
weja eyoore, (hacer otra vez) tudire E, YM,
tdire J, (hacer paredes) rjore, (hacer
pequeo) rore, (hacer piracema, hecho por el
pez) wai na tnise, (hacer puo) moabrare,
(hacer salir) buure, (hacer sonar, cosa; hacer
bulla, ruido) yibsore, (hacer sonar las
maracas) jaabsore, asaa jaabsore, (hacer
todo) jeore, (hacer una trampa para termitas
comestibles) jiare. hacer calor v.i.impers. asise.
hacer falta godo core, godo ctire. hacer
fro v.i.impers. sare. hacer locuras rujajine
yire. hacer viento v.i.impers. watuse.
hacha f. (el hacha) 1 cmea, (hacha de piedra)
co cmea, (manija, astil del hacha) cmea
aju. 2 (REG) (pez hacha o jacha) wni.
hacia prep. (hacia a un lado de) weaj.
halar, jalar v.t. tare, (halar o jalar algo en el
agua) tajore, (halar o jalar rbol hacia abajo
sin tumbarlo) tamariore, (halar o jalar bejuco,
cordn y causar romperse) tataare, (halar o
jalar de los dos extremos) tatuture, (halar o
jalar hacia atrs) tatore, (halar o jalar palo,
halcn hijo, ja
426 Espaol Eduria & Barasana
etc. y hacer caer) tajuure, (halar o jalar y
ensartar con anzuelo) tajuure.
halcn m. (guila, gaviln, milano) gaa, (halcn
lagunero cenizo) jno jogoro, (halcn
murcielaguero colorado) rme, (esp. de
halcn) bodeaju gaa, gaa jcoyrg, gaa wa,
jeca gaa.
hallar v.t. (encontrar) bjare, abjare.
hamaca f. jg E, j J, (hamaca pequea)
mojoricaca E, cgca J.
hambre f. (tener hambre) baramacose E,
bariguse J, iorijare, (tener hambre por una
temporada) iotmore, (trad. tener mucha
hambre por una temporada prolongada)
ioweere, (dar hambre) iorijose.
hambrear v.t. baramacose E, bariguse J,
iorijose.
harina f. (harina de mandioca) naju gatere.
harto, ta adj. (estar harto y cansado de) sare.
hartn m. (pltano hartn) ojoro pl. ojo, (esp. de
pltano hartn) soe baare ojo, tabaare ojo,
(mata de esp. de pltano hartn) tabaare
ojoo.
hasta prep. hasta luego, hasta la vista Wac
yaja. / Waco yaja. / Wana yaja. (lit. Me voy
(m.). / Me voy (f.). / Nos vamos.).
helecho m. (esp. de maleza) mug.
hlice f. (hlice de avioneta) wrica gniriji.
helicptero m. bode cmua.
hembra f. rmio.
hemorragia f. (tener hemorragia) riitjabetire.
hender v.t.irreg. henderse v.r. (agrietarse,
partirse, quebrarse, rajarse tierra, canoa, olla
de barro, rbol, palo) enise, eniwadise,
(henderse en una parte, olla, canoa, coco,
huevo) wadise pl. wejese.
heredar v.t. cosyare, (hacer heredar) jore.
herida f. (llaga) cmiro pl. cmi, (tener herida)
cmiro ctire.
herir v.t.irreg. (arponear, apualar, herir con
lanza) sarere, (herir con una cosa cortante)
rocataare, (herir ligeramente con las garras o
uas) agure, (hacer herida por comer pia)
oore.
hermano, na m., f. (hermano mayor) gag E, J,
gajeg E, (hermano menor) bedi, (el ltimo
hermano) bedi tsag, (voc. hermano mayor)
gajeg E, gag J, (hermana mayor) gago E, J,
gajego E, (voc. hermana mayor) gajego E, gago
J, (hermana menor) bedeo, (voc. hermana
menor) bede E, y bedeo J, (la ltima
hermana) bedeo tsago. hermana poltica
(dicho por la mujer) osimo E, simo J.
hermoso, sa adj. (aparecer hermoso) seyose,
(persona hermosa, bonita, guapa, linda,
elegante) m. qunag, f. qunag, (joven
hermoso, hermosa) m. seyog, f. seyogo, (nio
hermoso, nia hermosa) m. seyogaca,
f. seyogoaca.
herramienta f. (cepillo, herramienta para
carpintera) yucji tuureariaro, (palo,
herramienta para excavar canoa) cmua
rocari.
herrumbre f. (orn, oxidacin) rma budise.
hervir v.i.irreg. wase E, mosise J, (hervir, agua)
oco wase E, oco mosise J. v.t.irreg. (hervir
agua para tomar) oco roaaiore.
hevea m. (rbol de caucho, cauchera, palo de
seringa) biiti.
hielo m. oco weta, ysjdise.
hierba f. (renuevo de hierba que produce la
semilla) taara, taa, (campo de esp. de hierba
cortante) wso wese, (vstago de pasto, hierba
que se extiende por el suelo) taamaa, (esp. de
hierba maleza) tiacaje, gata, gje taa, gso
taa, taa boti, taa jni, taa ia.
hgado m. emeritibutu, emeritiro, (un lbulo
del hgado, un pedacito del hgado)
emeriticuji, emeritiro.
hijastro, tra m., f. masorii, masobcorii;
masorio, masobcorio.
hijo, ja m., f. (hijo) mac, ramas pl. ra,
ramasa, (hija) maco, ramaso pl. rarmiri,
(hijo adoptivo) masorii, masobcorii, (hija
adoptiva) masorio, masobcorio, (hijos
grandes y gordos) jacar ra, (persona sin
hilar hoy
Espaol Eduria & Barasana 427
hijos) m. mac mag, ra mag, f. mac mag,
ra mag, (tener muchos hijos) ra cti bjre.
hilar v.t. (hilar con cumare para hacer hilo y
cuerdas) ere, wre.
hilera f. (forma de hilera) rujacaa, (hilera de
matas de coca) cajicaa.
hilo m. yta, (carrete, carretel, canilla, bobina de
hilo) ytajuria.
hinchar v.t. hincharse v.r. (inflamarse) mijire,
(hincharse con jugo fermentado, el estmago)
tuwagase, (hincharse hasta una parte del
cuerpo) mijiejose, cre.
hinchazn f. (inflamacin) mijise.
hipar v.i. sgare.
historia f. (cuento, mito, narrativa) queti.
hoacn m. (esp. de pava) riatt.
hoja f. 1 juro pl. ju, (hoja, forma de hoja)
rujajuro pl. rujajuri, (hojas amargas de un
arbusto) jiju, (hojas de banano, pltano)
ojoju, (hojas de caran, palma de jcara,
gugara) moji, wjoju, (hojas de la palma
chambir) sme, (hojas del palo de la uva del
monte utilizadas para mezclar con coca)
wcuju, (hojas del ramo de la palma jejeju
utilizadas para hacer paredes) jejeju, (hojas
espumosas para lavar) beori, jatuji rni, jatuji
rniju, meca rni, rni, rniju, sioro rni,
(hojas inmaduras, verdes) ju wma, (hojas
pequeas) ju mta, (hojas utilizadas como
adornos para la danza) taa ju, (hojas
utilizadas para lijar bancos y calabazas)
wsoju. 2 (hoja de papel) papera juro, (hoja
de papel escrita de l) i ucariajuro.
hola interj. (reconocer la presencia de alguien)
cme E, na J.
hombre m. (varn) m, (hombre durante el
proceso de iniciarse al rito de yurupar por la
primera vez) gmo.
hombro m. (parte dorsal del hombro y brazo
superior) ricajdo. hombro con hombro (ir
hombro con hombro) rujabari.
hondo, da adj. (ser/estar hondo, agua) caro,
(ser/estar poco hondo, agua) cabeto.
hongo m. (hongo comestible) wjeritiro E, J,
wjeritiro YM pl. wjeriti E, J, wjeriti YM,
(hongo incomible) wticmero pl. wticme,
(hongos que brotan en troncos podridos)
gmubo judise, (esp. de hongo comestible)
cma au, ejaga, osoa, taga, (esp. de hongo
comestible por la tortuga) guu wjeriti, (esp.
de hongo incomible) naica, wti bosea, wti
sedaria, wti sot.
honrar v.t. (estimar, respetar, venerar)
rcbore.
hordolo m. (orzuelo) caje yosorica pl. caje
yosori.
hormiga f. (hormigas comestibles) mecayam
pl. mecaya E; mecajiam pl. mecajia J,
(hembras negras de las hormigas) iir,
(machos de las hormigas) mecaya garoa E,
mecajia garoa J; garoa, amia garoa, (esp. de
hormiga parecida a la hormiga conga o
yanave) roe, (esp. de hormigas arrieras,
culonas) biajna, coaa, amia, (esp. de
hormigas cazadoras, legionarias) gmear,
(esp. de hormigas conga, tocandira, yanave)
jeta, jetabuji, (esp. de hormigas incomibles)
basatoreroa, borea, csa, gda iir, joaroa,
(esp. de hormigas magis) moa, sita moa,
yuc moa, (esp. de hormigas que pican)
butica, caca, csa, musawa, acaroa, saroa,
(esp. de hormigas que vuelan) cacariar, riar.
V. arriera, conga, culona, magi, tocandira,
yanawe.
hormiguerito m. (pjaro hormiguerito sombro)
godo curi.
hormiguero m. 1 (hormiguero de ciertas esp. de
hormigas) rujabo, (hormiguero de las hormigas
amia) amiabo, (hormiguero de las esp. de
hormigas con cuerpos negros) mecayabo E,
mecajiabo J. 2 (hormiguero cabecinegro, esp.
de pjaro) meca mini, (hormiguero pavo) yai
mini, yai yeoro.
horrible adj. (ser/estar horrible) baise E, bose J,
(horrible!) adi.
hoy adv. adirm, yuc. hoy en da adirmri,
yucrema.
hueco impedir
428 Espaol Eduria & Barasana
hueco m. (hueco en tronco, palo) rujatoti, (hueco
en el suelo, rbol y ciertas partes del cuerpo)
goje, rujagoje, (hueco en el techo) torea,
(hueco en palo o piedra) toti, (huecos en un
camino o calle) rujawora, (huequito hecho
por una perforadora, en una aguja) rujatorea,
(hacer hueco en pared, hoja, ropa) tuajorare.
hueco, a adj. (cosa hueca) rujaa.
huella f. (pistas, huellas) cdacure,
(deslizamiento, huella de una culebra)
uuwaare.
hurfano, na m., f. masa jar mag, masa
jar mag.
huerta f. (chagra, campo para cultivo) wese.
hueso m. garo pl. ga, (columna vertebral)
syaroja ganori E, jdoja ganori J, (hueso
iliaco) isisnero, (mandbula) guji gmu,
(omoplato) rica wajioro, (estar en los huesos,
ganado, perro) rujacogoro, (estar en los
huesos, ser/estar flaco, flaquear) jare.
huevo m. ria, (huevo de gallina) gjaboco ria,
(huevo de pjaro) mini ria.
huir v.i.irreg. (huir de) rudire.
hule m. (savia de hule, leche de caucho, goma)
r, (bulto de hule, caucho) rjoti.
humear v.i. (ahumar, humear aj echado en el
fuego) bia buere, (echar humo) buese.
humo m. buerij pl. bueri, buerijri.
hundir v.t. (hundir tubrculos de yuca brava)
uare. hundirse v.r. rujare, (hundirse por
llevar algo) tnire, (hundirse, tierra) wetire,
(hundirse y estar en el fondo del ro)
rujaqueare.
hurgar v.t. (hurgar con dedo, bolsa de sal)
tmere.
huy interj. ap cme, ap E, ap cme E, apa na
J, (exclamacin al ver ms de lo que esperaba)
aboo, (exclamacin al ver menos que esperaba)
abi, (exclamacin de advertencia o
misericordia) ayoo, (exclamacin de asombro)
aguii, (exclamacin de deseo para comida rica,
mujer linda, ropa buena, canoa bien hecha,
etc.) b me b, (exclamacin de dolor agudo)
ayaa, (exclamacin de miedo o misericordia)
ayuu, (sorpresa al ver larga distancia o tiempo
largo) aque, aqui, aque cme, aque cme qui.
I - i
ibacaba (BRAS) f. (frutas de palma comestibles)
om sia, wai om, (palma de ibacaba) om
siao, wai omo.
ivapichuna (GER) f. (frutas de rbol comestibles)
toa, (rbol de ivapichuna) rjbojo, to, (esp.
de rbol de ivapichuna) rati, (esp. de
ivapichuna comestible) bode rijo, menejutoa,
rati, ria toa, roe toa, rjbojo, wai misi toa,
wni toa, yuc toa.
ibis m. coto, (coquito) ari coto, (ibis pico de
hoz) coto sag, (ibis verde) coto iig.
idioma m. (lengua) oca.
ignorancia f. masibetire.
igual adj. (igual en apariencia, manera, sentido,
sonido) cojoro bajiro E, cojoro bero J, (tamao
igual de cosas) cojoro cro, cojoro quje.
igualar v.t. (empujar palos hacia abajo para
hacerlos iguales) tuurujio qunore.
iguana f. (iguana comn, iguana verde) riayua,
(iguanita) sebero.
iluminacin f. (iluminacin de linterna)
qunarimaa bususe, (la iluminacin de l) i
wase.
iluminar v.t. (alumbrar, iluminar con antorcha,
linterna) saare, sarocatuure, ware, (l que
ilumina, sol, luna) busug. iluminarse v.r.
bususe, jbusuose.
imagen f. (imagen de una persona) masa wjo.
imitar v.t. (remedar, hablar como otro) quesore.
impedir v.t. aatore, tatore, (detener,
obstaculizar) maataare E, cmotaare J, (impedir
el paso) aabibese.
imperdible insecto
Espaol Eduria & Barasana 429
imperdible m. sudi jioiariaj E, yta waso
eariaj J.
impermeable adj. (ser/estar impermeable)
weasjabeti.
importante adj. (ser importante) aamasuse E,
aagodase J, (ser importante, persona)
aagodag, aagodago, aamasug,
aamasug.
importunar v.t. (molestar) gjanabiore E,
gdabiore J.
impregnar v.t. sare.
inanicin f. (estar en estado de inanicin, tener
mucha hambre por una temporada
prolongada) ioweere.
inanimado, da adj. (cosa inanimada que no se
mueve por ser pesada) wrebeti.
inaugurar v.t. (danzar para inaugurar casa
nueva) basabioore, (inaugurar para proteger
chagra nueva) basajeore.
inay (BRAS) f. (fruta de la palma de inay) bojoa
pl. bojo, (palma de inay) bojoo.
inclinado, da adj. (rbol inclinado) soric.
inclinar v.t. (inclinar al lado de un compaero)
juriatuare, (inclinar la cabeza y pasar un rbol
viajando en canoa) muubiartobudire,
muurocasare, (inclinar la cabeza)
muurocayoore, (torcer, doblar inclinar rama,
arbusto) tamariore. inclinarse v.r.
(agacharse, inclinarse encima para que las
nalgas sobresalgan) duture, (cosa que se
inclina perpendicularmente como rbol, las
paredes en mal estado de una casa, precipicio)
rujasoro, (hacer ejercicio inclinndose)
muubiaajere, (inclinarse a un lado, canoa)
tbease, (inclinarse cerca de) tuyase, (ser/estar
inclinados, rbol, pared) sose.
incorporar v.t. incorporarse v.r. (incorporarse a
sentar) wmrjure.
incubar v.i. (empollar, incubar huevos, ave,
pjaro) muuaare.
indicar v.t. (sealar, indicar por extender dedo,
mano) sajuure.
ndice m. (dedo ndice) mowsoa sojuuria.
indignamente adv. (hablar indignamente)
rujajine agre.
inducir v.i. (inducir vomitar) suemore.
infeccin f. (infeccin del pecho) jea gaja
boase.
infectar v.t. (contagiar con enfermedad
espiritualmente) quedisjase.
inflamacin f. (hinchazn) mijise.
inflamar v.t. inflamarse v.r. (hincharse) mijire,
(hincharse, inflamarse hasta una parte del
cuerpo) mijiejose.
inflar v.t. (inflar pelota, globo) mino sare.
influenza f. (influenza grave) wau jo.
ingerir v.t. (comer) basare.
inhalar v.t. udire, (oler) wnire, (aspirar, inhalar
el aj pulverizado) bia wnire, (hacer inhalar)
wore, (inhalar y sostener el aire) s
tamire.
iniciado, da m., f. (l protegido por el chamn
en la ceremonia de iniciacin) biaga, (iniciado
pintado con carayur, dicho por la mujer)
jarii, (f. la mujer que le ha pintado, dicho
por el iniciado) jario.
iniciar v.t. (iniciar a un joven) gmoore.
iniciarse v.r. (empezar a ser joven en el rito de
yurupar, hombre) gmore.
inmaduro, ra adj. (estar verde, inmaduro,
planta, mata, etc.) wmase, (hojas inmaduras,
verdes) ju wma, (mata de pia o chonque
inmadura, verde) wmacaje, (matas de coca
inmaduras, verdes) wmarc, (palma
inmadura, verde) wmao, (plantas inmaduras,
verdes) wmaaca.
inmediatamente adv. rmone, rujarmarone,
(en el mismo momento) adi rmaroacane.
inquieto, ta adj. (estar inquieto, nio) yuguire.
insecto m. (abeja) beroam pl. beroa, (abeja,
esp.) buu beco, (abejas, esp.) cna beroa,
momia, sar beroa, wti beroa, werea, yacaro
momia, (abejorro) beroa bc, (abejorro, esp.)
mucuroam, naica, (avispa) utiam pl. utia,
(avispas, esp.) bia utia, bujum, buuyairo,
cajemactoaroa, csa utia, jeta bcro, maja
inseguro, ra ir
430 Espaol Eduria & Barasana
utia, sita uriam, yairo, yaiwasoroa, (bichos)
boboroa, (chinches) buyaa, (chinches
comestibles, esp.) mene buyaa, (ciempis, esp.)
gawa wsi, muni, (cigarra, esp.) cma wirero,
ajac, wmguiguiam, were, (coloraditos,
caros) gmosoroa, (comejenes, termitas
incomibles) butua, (cucaracha) gasero,
(cucaracha, esp.) muucuaro, mu gasero,
(escarabajo cachevenado, capricornio)
ommcam jac, (escarabajo comestible,
esp.) bo jco, coacooro, yuc jco jac,
(escarabajo, esp.) cairo, tucuje, buu gda
nuria, cmoca jco, gda nuarica, moajioro,
om wrero, uju jac, rmaji, sna jco, sita
sagam, wasu jco jac, wmbuu, wsi ico,
weta boero, yayaru, yuc widero, (escarabajo,
esp. con larva comestible) jeajco jac, wadoa
bc, (escarabajos, esp.) tugaroa, (garrapata)
base, (grillo) mosiro, (grillo, esp.) ami bc,
qui ju bibero, tutu mosiro, wii mosiro, Yeba
boso, (grillos, esp.) besoro imia, (hormigas
comestibles) mecaya E, mecajia J, (insecto
incomible, esp.) jeragasero, (insecto que hace
huecos en la tierra para atrapar otros insectos)
jmo, (insectos acuticos) oco buyaa, oco
ama, wacasam, (insectos comestibles)
sjeca, (langosta, esp.) jorero, (langostas
comestibles, esp.) imia, (liblula) bode,
(liblula, esp.) riabode, (lucirnaga, cocuyo)
gnejico, (mantis religiosa, rezandera) ama,
(mariposa) jogoro, (mariposa, esp.) mboc,
wti jogoro, (mariposa, esp. parecida) w
yooro, (milpis) wsisuri, (mosca pequea)
beco, (moscas, esp.) moir, yese becoa,
(mosquitos) mtea, (mosquitos, esp.) bia
cajesueroa, usica, wesermia, (nigua) gmusu,
(piojos) guia, (pulga) rgme, (saltn) diro,
(saltn, esp.) rma diro, weco, (tbano)
nunuro, (tbano, esp.) wec nunuro, (termitas,
hormigas manivaras) meca.
inseguro, ra adj. (estar flojo, inseguro, palo)
ese.
inslito, ta adj. (extrao, diferente, desconocido,
singular) ricati, ricatiri.
instrumento m. (instrumento musical de la
danza hecho del casco de tortuga) guu
wrabsorii.
integrar v.t. integrarse v.r. (integrarse en un
grupo) aarmore.
intercambiar v.t. gmer siwasoare,
(intercambiar mujeres) gmeoe cure,
(intercambiar saludos, noticias al llegar)
gotiajere.
interceder v.i. (hablar por) agbosare.
interpretar v.t. (explicar, interpretar despus de
estudiar) buertobuure.
interrumpir v.t. gjanabiose yi wayagarea aare
E, gdabiose yi wayagarea aare J.
intestino m. (intestino del ser humano)
gdamisima pl. gdamisi.
introducir v.t. (introducir empujando) juure.
inundar v.t. jaimjase, jairuuse.
invierno m. (estacin de las lluvias) juebc, oco
quedirirodo, (tiempo de invierno cuando
aparece la constelacin llamada siorj)
siorj mejarij.
invitar v.t. (llamar, invitar para que entre a la
casa) jiisore, (mandar, invitar a comer)
barotire, (invitar a otros a una fiesta) gmere
gotire, (invitar a una danza) jiire.
inyeccin f. tuajuuria.
inyectar v.t. tuajuure.
ir v.i.irreg. 1 wacoare, ware, (ir adelante) rjoro
ctire, (ir al centro del ro, casa) wijare, (ir al
otro lado, camino, chagra) totaare, (ir en
varias direcciones, personas) wabatere, (ir
lado a lado, hombro con hombro, en parejas)
rujabari, (ir por o a travs) wartobuure, (ir
por tierra) maane ware E, jdo ware J, (ir ro
abajo de un caito a un ro grande) wijare, (ir
ro abajo en canoa) yujare, (ir ro arriba)
mnire, (ir todos) wajedire, (ir y estar
escuchado en el proceso) warasare E,
waruyure J. 2 (ir me/te/le bien en ropa
buena) seyose. irse v.r. budigoore, (hacer irse)
rure, (hacer irse ro abajo por la corriente)
meore, (irse bien, ropa) qunartore, (irse por,
irresponsable la
Espaol Eduria & Barasana 431
al lado de ro, pista) rjare, (irse por pista,
puente) rare. vmonos ita.
irresponsable adj. (persona irresponsable)
m. qunaro yibec, f. qunaro yibeco.
isla f. (isla de rboles) yucyoa, yutioyoa.
itui (REG) m. (esp. de pez comestible, caloche)
jc.
izar v.t. (izar bandera) yimore.
izquierdo, da adj. (lado izquierdo) gcojacat E,
gcojacata E, gcocata J.
J - j
jabalina f. (lanza) reare besu.
jabardo m. (enjambre, jabardo de abejas yendo
sin orden cerca de su nido) rujamoaro.
jabn m. (barra de jabn) sabocuji, smocuji.
jacamar m. (jacamar negro) waicati.
jacha (REG) f. (pez jacha o hacha) wni.
jacund, yacund (BRAS) m. (esp. de pez) mja
bujua, (yacund lisa) mja gaig.
jaguar m. ucaricc yai, ucarictig yai.
jalar, halar v.t. tare, (jalar o halar algo en el
agua) tajore, (jalar o halar rbol hacia abajo
sin tumbarlo) tamariore, (jalar o halar bejuco,
cordn y causar romperse) tataare, (jalar o
halar de los dos extremos) tatuture, (jalar o
halar hacia atrs) tatore, (jalar o halar palo,
etc. y hacer caer) tajuure, (jalar o halar y
ensartar con anzuelo) tajuure.
jefe, fa m., f. rotiri mas, j; rotiri maso, jo.
jejn m. (arenilla, mosquito) usicam pl. usica.
jeringa f. tuajuuria.
jet (INGL) m. Bjo cmua.
jeta f. (jeta de pez) risebedo.
jcara f. (palma de jcara, caran, gugara) moji
E, J, muji YM.
jorobado, da adj. rujamutia.
joven m., f. (m.) mame bcag, f. mame
bcago, (joven bonito, bonita; guapo, guapa;
hermoso, hermosa; lindo, linda) m. seyog,
f. seyogo, (joven de quince aos en adelante)
m. mam, f. mamo, (jvenes a punto de ser
adultos) mame masa tujar.
juego m. (juegos) ajere.
jugar v.i.irreg. ajere, (jugar pateando algo con el
pie, jugar ftbol) jarocaajere.
jugo m. (zumo, jugo de yuca brava no venenoso)
buri.
juguete m. (juguete hecho de las pepas de
ucuqu) jojia aje, (juguete hecho del fruto de
un bejuco) cmoca E, cmuca J, (juguete que
imita un hlice de avin) gnirito, (juguete
sonajero hecho de calabaza) bucoabutu,
buucoa.
juntar v.t. (juntar a palo, caa de wj, alambre
cuando no alcanza llegar) rore, (juntar palos
cuando no alcanza uno) yuc rore.
junto adv. (juntico) biyaroaca, (junto a) caaro,
(ser/estar juntos, junticos, estrechos) biyase.
jurajura (REG) m. (esp. de pez comestible)
risewetero.
K - k
kapok, capoc m. (la fibra de la vaina del rbol
ceiba que se utiliza para hacer dardos) buya.
L - l
la art.f. (cosa) ti. pron.pers.f. (a ella) soore.
labrar leche
432 Espaol Eduria & Barasana
labrar v.t. (labrar la tierra para hacer un
semillero de aj) sarejoore.
lado m. cojojacata E, cojocata J; waru, (al lado
de) wajaja, (rea al lado de la casa en la
sombra o debajo del alero) wica roca, (cul
lado?) dijacat E, dijacata E, dicata J, (hacia
a un lado de) weaj, (lado de la canoa) cmua
yoso, yoso, (lado derecho) jaamasirijacat E,
jaamasiricata J, (lado izquierdo)
jaamasibetijacat E, jaamasibeticata J, (lado
opuesto, lado de enfrente, al otro lado de casa,
ro, pista, chagra) cnamu aaro, (otro lado)
ijacata E, icata J, (por todos lados, en todos
lados) rujagodo, (todos lados) cojoj ryabeto.
lado a lado (ir lado a lado) rujabari.
ladrar v.i. (ladrar, perro) awasre.
lagartijo m. (lagartijo de lnea dorada) sebero,
(lagartijo de lnea dorada, lagartijo cuellirojo,
anoles) seda yuca.
lagarto m. yua, (geco cabeciamarillo) a rjoa
E, a rijoa J, (lobo pollero) yua gso, (esp. de
lagarto) rma yua, (esp. de lagarto comestible)
jatuji.
lago m. tabcra, (rea ancha de agua como un
lago) rujatara.
lgrima f. (lgrimas) caje oco. lgrimas de San
Pedro (pepas blancas utilizadas para hacer
brazaletes) ojorica biti.
laguna f. tabcra.
lagunero m. (halcn lagunero cenizo) jno
jogoro.
lamber, lamer v.t. werore.
lamer, lamber v.t. werore.
lmina f. (lmina de zinc o cinc) cmegasero
pl. cmegase, (lminas tejidas como trampas
para los peces) seriagase.
lmpara f. sabusuoria, (lmpara de gas, farol)
sajeoria.
lancha f. (voladora) cme cmua.
langosta f. (esp. de langosta comestible)
imiam pl. imia, (esp. de langosta
incomible) jorero.
lanza f. (jabalina) reare besu, (lanza con punta
de metal) gjoa besuro pl. gjoa besu,
sareriaro, (trad.) rocajuuriaro.
lanzar v.t. (lanzar flecha de un arco) jidirocare,
tmure, (simular lanzamientos) reamacare,
(tirar, lanzar cosas a una culebra buscando su
ubicacin) reamacare, (tirar, lanzar Frisbee)
wjarocare, (tirar, lanzar pelota) rocare.
lanzarse v.r. (lanzarse para morder, culebra)
cnimacare.
lapa f. (paca) sme.
lapicero m. (lpiz) ucariawaca.
lpiz m. (lapicero) ucariawaca.
largo, ga adj. (ser/estar largo, pelo, caa, tela,
camino, tiempo) yoese, (corte de tela larga,
machete largo, etc.) yoariji, (cosa larga,
extensa, prolongada como bejuco, camino, el
relmpago) rujamaa, (cosa larga que tiene una
curva) rujabegomaa, (da largo) yoarirm,
(forma larga y extendida, los senos cados de
una mujer) rujaparoori.
larva f. (chisas, mojojoyes) wadoa, (gusano en
carne podrida de cualquier mosca pequea)
beco, (gusano, larva de escarabajos) jco,
wasu jco, yuc jco, (orugas de esp. de
mariposa) badi a, bcsa, gawa sam, sjisa,
(renacuajos de esp. de sapo) taaroa. V. gusano,
mojojoy, oruga, renacuajo.
lastimar v.t. lastimarse v.r. (espinarse,
lastimarse con una espina) judijeasare,
cdajuure, judire, (lastimarse por frotar una
cosa cortante) jatiyijere.
lata f. cmeraje, rujaraje, (lata de atn, sardinas)
wairaje.
latir v.i. (palpitar, latir, corazn) wrese.
lavar v.t. (lavar por rozar) warecoere, (lavar
ropa) coere. lavarse v.r. (lavarse las manos)
mo coere.
lazo m. siariamaa.
le pron.pers.dativo, m. y f. (a l) ire, (a ella) soore,
(a usted) mre.
leche f. 1 jecoa, (leche de vaca) taa wec
jecoa, (leche materna, leche de seres
lechero llegada
Espaol Eduria & Barasana 433
humanos) masa jecoa. 2 (leche de caucho
REG, savia de hule) r.
lechero (REG) m. (pez siluro comestible) jaasai.
lecho m. (cauce, profundidad, fondo, lecho del
ro) riaga gda maa.
leer v.t. are, (leer en voz alta) bueajiore.
lejos adv. soj, (desde lejos) sojne, (ms lejos)
sojaj.
lengua f. 1 emero, (punta de la lengua) emero
gaja. 2 (idioma) oca.
lentamente adv. (despacio) qunaroaca.
lentes m.pl. (anteojos) ocaje.
lea f. jea, (bulto de lea) jearoto, (palo de lea
encendida o medio quemada) rujatutia, (resto
de lea parcialmente quemada) jeatutia
pl. jeatuti.
leo m. (trozo de leo, madera, palo) gmu,
rujagmu.
les pron.pers.dat.pl. nare, mare.
letuama m., f. (grupo indgena del Amazonas)
retuarg, retuarg pl. retuar.
levantador m. (levantador de techo) cawia.
levantar v.t. (elevar) wamire, (hacer levantar
polvo, humo) yimucuare, (hacer levantar poste
de la casa) wmore, (levantar prensa telas de
la mquina de coser, etc.) yimore. levantarse
v.r. (levantarse a sentar) wmrjure.
liblula f. bode, (esp. de liblula) riabode.
libro m. paperatuti.
lder m. (m.) rotiri mas, f. rotiri maso, (ser el
lder) mato aare.
liga f. (banda, liga para la pierna) gtagasero
pl. gtagase.
ligar v.t. (estar ligado, unido) royase.
ligero, ra adj. (tela ligera) rujawaaro.
lijar v.t. (suavizar, lijar madera) gosiore.
lima f. bjoorii E, bjori J.
limn m. wirimoa, (rbol de limn) wirimo.
limpiar v.t. 1 (desempolvar, limpiar mesa, banco
sin agua) coere, (aspirar, limpiar con
aspiradora) udire. 2 (limpiar hierba con
machete) taa darare, taa jaasurere, taa
jaatuure, (limpiar pista, camino) goore,
(limpiar por rozar) warecoere, (limpiar
raspando) isecoere. 3 (enjuagar, limpiar la
boca por la maana) mucuyujire. limpiarse
v.r. (limpiarse las narices) jiyire, (limpiarse las
narices y la garganta) jo yireare.
lindo, da adj. (persona linda, bonita, guapa,
hermosa, elegante) m. qunag, f. qunag,
(joven lindo, linda) m. seyog, f. seyogo, (nio
lindo, nia linda) m. seyogaca, f. seyogoaca.
lnea f. (lnea trazada) wairiamaa, (lneas
paralelas como las marcas de la paca y algunos
peces) rujapiruuri, (diseo de lneas paralelas
en un vestido) rujapiruro, (diseo de una lnea
vertical de protuberancias) rujanori, (lneas
torcidas) rujagogueeri. tres en lnea (diseo
de lneas verticales y horizontales que se
intersecan) rujatreeri.
linterna f. sabusuoria, saria, waria.
liquidar v.t. liquidarse v.r. (liquidarse, cera de
vela o esperma, brea) ocoase.
lquido m. oco.
lisiado, da adj. (ser persona discapacitada,
lisiada sin parte de su pie) cojo gbotutia
aare, (ser persona lisiada sin parte de su
mano o brazo) cojojacata ricajuria ctire.
liso, sa adj. (estar lisa, piel de pez) gaise, (estar
plana, lisa, madera) gosise.
listn m. (tira, listn de pacha) besuji pl. besu;
bujuji.
llaga f. (herida) cmiro pl. cmi.
llama f. (llamas y humo) jmose.
llamada f. (llamada para el periquito butuquiria)
quia quia, (llamada para la oropndola) moto
moto.
llamar v.t. 1 (invitar, llamar para que entre a la
casa) jiisore, (llamar para que otro ascienda
un cerro) jiimoore. 2 (poner nombre) wme
yire. llamarse v.r. wme ctire.
llanta f. marica gbo.
llave f. weariaro.
llegada f. (da de la llegada) ejariarm.
llegar lubricante
434 Espaol Eduria & Barasana
llegar v.i. ejare, (llegar a la cima de un cerro o el
rpido de un ro) joe jeare, (llegar al fin del
mundo en el oeste) jnargre, (llegar hasta,
llegar al lado de una cosa, persona, animal)
rocatuure, (llegar por primera vez) wadisore,
(llegar y ponerse de pie cortsmente)
ejargre.
llenar v.t. jmore, (llenar con faria, etc. por
verter) jiosare, (llenar hueco con tierra)
coabibere, (llenar la canoa con carga)
sajmore.
lleno, na adj. (estar lleno, olla, casa, canoa, etc.)
jmro, jmse, (estar lleno despus de comer,
persona, animal) yajire.
llevar v.t. 1 (sacar, recoger, traer, llevar cosa)
mire pl. juare, (coger, llevar de la mano)
tare, (coger y llevar una cosa a un lugar)
miejore, (llevar al hombro a un lugar ms
alto) gajamoore, (llevar al hombro) gajare,
(llevar beb en un cargador) oyoore, (llevar
canoa ro abajo) cmua yuure, (llevar con algo
que protege las manos del calor, del mugre,
etc.) moatuure, (llevar con los brazos por el
frente) otore, (llevar cosa afuera de la
maloca) mibuure pl. juabuure, (llevar cosas
colgadas de las manos) yoojuawaare, (llevar
cuesta abajo, hacia abajo) mirojawaare,
(llevar de la mano, perro amarrado) tawaare,
(llevar entre el brazo y el cuerpo) rica rocaro
suaare, (llevar ms) juarmore, (llevar pjaro o
animal por mano o palito) eare, (llevar sin
permiso, indica la prdida de una cosa)
siamire, (llevar un palo llameante) wegare,
(llevar y perder o esconder una cosa)
miyayiore, (ordenar, mandar a llevar alguien
afuera) mibuurotire. 2 (llevar puestos,
zapatos) cdajuawaare, cdare. 3 (llevar al
compaero de otro, dejndolo solo) jiiweore,
(llevar con fuerza) ejewaare, (llevar una
mujer como esposa) manajo jiire, (trad. llevar
mujeres para tenerlas como esposas) rmia
ejere. 4 (llevar chismes y hacer mal al otro)
gotiyiroore. llevarse v.r. (camino que lleva a)
jasarimaa E, J, rasarimaa E, (conducir, llevarse
alambre, camino, ro) rasase E, jasase J, (hacer
llevarse ro abajo por la corriente) meore,
(llevarse ro abajo por la corriente) mejare,
(llevarse ro abajo por la corriente, dejando el
dueo) mejaweore.
llorar v.i. otire.
llover v.i.irreg. oco quedise, quedire, (llover
mientras que se hace una actividad) boca oco
quedise.
llovizna f. (llovizna del arco iris) Buerimam
oco.
lluvia f. oco, oco quedise, coje, (cuando hay
mucha lluvia despus del verano) a jue,
(estacin de las lluvias, el invierno) juebc,
oco quedirirodo.
lluvioso, sa adj. (da lluvioso) ocorm.
lo pron.pers.m. (a l) ire, (a usted) mre, (cosas)
ti, (lo que) to bajiro.
lobo m. (lagarto lobo pollero) yua gso. lobo del
ro (grande) tmi jaig.
loco, ca adj. (persona loca) m. toamasibec, f.
toamasibeco.
locura f. (hablar locuras) rujajine agre, (hacer
locuras) rujajine yire.
lodoso, sa adj. (ser/estar lodoso, camino, tierra,
pista) cabise, (camino lodoso, barroso, lodoso)
cabirimaa.
loiro (REG) m. (esp. de rbol utilizada para hacer
canoas, remos y bancos) cmu.
loma f. (cerro, colina, subida) buuro, rujabuuro,
(loma al oeste de Sonaa) Riatmi bu, (loma
cerca de la curva Minobedoa por el cao
Piedra) Minobedoa buuro, (loma cerca del
cao Yojoya) Yojoya buuro.
lombriz f. wsi.
loro, ra m., f. weco, (catarnica, cotorra
cabeciazul) ti, (lora andina, esp. de lora real)
smio weco, (lora cariamarilla, esp. de lora
real) cuaru weco, (lora gavilana) roe, (lora
real) weco boc, (esp. de loro) bia sua, wsoa
weco.
los, las art., pron.pl.m., f. (los) nare, (inan.) ti.
lubricante m. (grasa lubricante) ye.
lucero madrugada
Espaol Eduria & Barasana 435
lucero m. lucero de la tarde amicarima.
lucero del alba Busurioco.
lucirnaga f. (cocuyo) gnejico.
lucir v.i.irreg. lucirse v.r. (vestirse en ropa buena,
con elegancia) seyose.
luego adv. hasta luego Wac yaja. / Waco
yaja. / Wana yaja. (lit. Me voy (m.). / Me voy
(f.). / Nos vamos.).
lugar m. rujaj, (sitio donde algo estaba o haba
ocurrido) godo, (al lugar, en el lugar habitado
o poblado) macj, (almacn, lugar para
guardar cosas) gajeyeni ara E, gajeni ara
J, (ese lugar) tij, toj, (este lugar) adigodo,
(este lugar ms grande que adij/adija) adoj,
(este lugar ms pequeo que adoj) adija,
(lugar a poca distancia del ro) riaga boe,
(lugar cerca del caito Recoya y el cao
Colorado) Rtaja, (lugar cerca del cao
Piedra donde vive una familia) Rjitubua,
(lugar cercano) caaro, (lugar de l, lugar de
ella) i aaro, soo aaro, (lugar de reunin)
rjariaj E, miniriaj J, (lugar donde est o hay
algo) cto, (lugar donde no hay nada como
chagra abandonada, lugar sin cosas) ie
manoj E, ee manoj J, (lugar donde se
cuelgan las hamacas en la casa) wajaja, (lugar
donde un ser animado ha permanecido)
rujawora, (lugar habitada como pueblo, pas)
mac, sita, (lugar pequeo) mojorija,
mojorijaaca, cjaaca, (lugar retirado del
ro) boej, (lugar ro arriba) mniariaroj,
(lugar sucio) eri jairij, erij, (un lugar)
cojojne.
lulo m. retoa pl. reto, (mata) reto mta, reto,
(esp. pequeo y silvestre) reto mta.
luna f. muiju E, J, mujiju YM; amiag muiju E, J,
amiag mujiju YM, (cosa u objeto en forma de
media luna) rujacmero, (l que ilumina)
busug, (etapa de la luna cuando no aparece
antes de la luna nueva) muiju rtiag, (luna en
las etapas despus de la luna llena) muiju
jediac, (luna relumbrante en una cierta
posicin al amanecer) busuotuag, (luna
relumbrante en una cierta posicin al
atardecer) riotuag. luna creciente (luna
nueva) muiju ruyuag, ruyuatuag. luna llena
muiju buu bag aami, muiju i roari ami,
muiju roag, roag. luna menguante muiju
jediac, muiju jedig, muiju jedirtuac.
luz f. bususe, (primera luz del da)
busurocajeorija.
M - m
machacar, machucar v.t. (ablandar, majar,
machacar tabaco, bejuco, corteza con objeto
embolado) darare, (pilar, golpear, machacar
coca) rocare.
machete m. jaariase E, cmeji J.
machetear v.t. (cortar con machete) jaare,
(tallar, machetear remo) jaatuure.
machn (REG) m. (arrendajo, morichero) siru.
macho m. m.
machucar, machacar v.t. (ablandar, majar,
machucar tabaco, bejuco, corteza con objeto
embolado) darare, (pilar, golpear, machucar
coca) rocare.
mac m., f. (grupo indgena nmade del Vaups)
jos, joso pl. mani josa, josa masa.
macuna m., f. (grupo indgena del Vaups) ide
mas, ide maso pl. ide masa, (grupo tnico
entre los macuna) wjanag, wjanag
pl. wjana.
madera f. yuc.
madrastra f. masorio, masobcorio, bamo,
(ser madrastra) masore. V. padrastro.
madre f. jaco, (madre adoptiva) masorio,
masobcorio. V. padre.
madrugada f. (alborada, amanecer, primera luz
del da) busurocajeorija, (de la madrugada)
madurar manera
436 Espaol Eduria & Barasana
busurija, (madrugadita, maanita, amanecer)
busurijaaca, busurijaca.
madurar v.i. bcase. madurarse v.r.
(madurarse, pia) oco sjase, (madurarse y
caerse al suelo, frutas) sawjase, (tiempo de
madurarse) bcarirodo.
maduro, ra adj. (estar madura, fruta) sase,
(estar madura, guama) tease, (estar maduras,
uvas amaznicas) iise.
maestro, tra m., f. (maestro, profesor) bueg,
buerimas, masiog, (maestra, profesora)
buego, buerimaso, masiog.
magi, maji (REG) f. (hormiga magi)
moam pl. moa, (magi de rbol) yuc
moa, (magi de suelo) sita moa.
magnfico, ca adj. (magnfico! exclamacin de
aprobacin) ba.
maicero m. (esp. de mono capuchino) gaque,
(maicero cariblanca) gaque jos.
maz m. ojorica. maz pira (palomitas de maz)
ojorica potose.
majar v.t. (ablandar, machacar, majar tabaco,
bejuco, corteza con objeto embolado) darare.
mal adj. (ser/estar mal) baise E, bose J, roacose
E, rojose, (persona que se comporta muy mal)
m. masa catibec, f. masa catibeco.
maldad f. (hacer maldad) rojose yire.
maldecir v.t. rjaare.
maleficio m. (hacer maleficios, brujera) rjaare.
malestar m. (sentir un malestar en el estmago)
jajuse.
maleza f. widi, widiro, (crcuma) aca bc E,
aca bc caje J, (desherbar maleza) were,
(yarumo, esp. de arbusto) wacb, (esp. de
balso) qui e, (esp. de bejuco) bbmisi,
jogoro misi, majio misi, jecoa misimaa, (esp.
de caa) wai bujuo, yuayta, (esp. de
hierba) tiacaje, gata, gje taa, gso taa, taa
jni, taa ia, (esp. de maleza cuyas hojas se
enrollan al tocarlas) wjaju, (esp. de palma)
buuwjio, (esp. parecido al helecho) mug.
malo, la adj. (ser/estar malo, mala) baise E,
bose J, roacose E, rojose. m., f. (animal
malo, persona mala) m. baig, roacog E,
bog J, rojog, qunabec, f. baigo, roacogo
E, bogo J, rojogo, qunabeco.
maloca f. (casa) wii.
maltratar v.t. yiajere, (actuar sin respeto,
irresponsable) rujajine yire, (maltratar ms que
una vez) tudajere.
mam f. (ref. y voc.) caaco, jaco, (mami, mam
de mis hijos pequeos) sca jaco. V. pap.
mamar v.t. jure.
mambear v.t. (comer coca para fortalecerse
antes de trabajar o viajar) bose yire, caj bare.
mami f. (ref. y voc.) caaco bco, caaco, jaco,
(mam de mis hijos pequeos) sca jaco.
manada f. (manada de animales) rujajna,
(manada de cafuches yendo sin orden)
rujamoaro.
manantial m. oco mabuurigoje.
manchado, da adj. (pintado, pecoso) rujaderea.
manchar v.t. (ser/estar manchado) eri wase.
manco, ca adj. (ser manco) m. mo uujoobec,
f. mo uujoobeco.
mandar v.t. care, rotire, (invitar, mandar a
comer) barotire, (mandar a avisar de, contar
o reportar un mensaje) roticare, (mandar a
callar, a guardar silencio) agrotibetire,
(mandar a entregar una carta) siroticare,
(mandar a enviar) carotire, (mandar guardar)
curotire, (mandar mensaje) goticare,
(mandar otros a hacer dabucur) sorotire,
(mandar razn) agcare, (mandar saludos)
qunarotire, (no mandar) rotibetire.
mandbula f. guji gmu, (mandbula inferior,
quijada) wayucmero.
mandioca f. (yuca brava, yuca amarga) qui,
quia pl. qui, (harina de mandioca) naju
gatere, (pan de mandioca) najuro pl. naju.
manera f. bajiro E, bero J, (de esa manera) to
bajiro, (de esta manera, as) ado bajiro, ado
bajise, (no de esa manera) to bajiro mee E, to
bajiro meje J, (solamente de esa manera) to
bajiro rine.
manga masculino, na
Espaol Eduria & Barasana 437
manga f. (manga curvada de olla, balde)
yomiriabedo, (manga de taza, olla, maleta,
escopeta) iariaj E, eariaj J.
manicuera (BRAS) f. (bebida hervida del jugo de
la yuca brava) uca.
manigueta f. (oreja, manigueta de taza, olla)
gmoro pl. gmo; sot gmoro pl. sot gmo.
manija f. (astil, manija del hacha) cmea aju.
manivara (BRAS) f. (hormiga arriera, esp.
comestible) biajnam pl. biajna.
mano f. 1 mo, (exterior de la mano, encima de
la mano) mo joe, (mano formada como una
copa para recibir o tomar algo) mocooro,
(tener una mano seca) m. mo uujoobec, f.
mo uujoobeco. 2 (mano de banano) ojo
cooro. V. palma de la mano: palma.
manojo m. (manojo de bejuco colgando del
bejuco principal en el rbol) rujaajo.
manteca f. (grasa animal, de seres vivos) ye.
mantecoso, sa adj. (ser/estar mantecosos, seres
vivos) ye jaig, ye jaigo.
mantis religiosa f. (rezandera) ama.
manto m. (manto de novia, esp. de arbusto) je
webu, (frutos del arbusto manto de novia
utilizados para mejorar el color de las plumas
del guacamayo) je webu.
maana f. busiy E, J, busy YM, (pasado
maana) busiy gajerm E, J, busy
gajerm YM.
maanita f. (madrugadita, amanecer)
busurijaaca, busurijaca.
mquina f. mquina de coser tiariaro.
mquina de escribir ucariaro.
mar m. (ocano) moa riaga.
maraca f. (maraca, maracas para la danza,
hechas de esp. de totumo) asaa.
maracuy f. (maracuy silvestre) iya, (bejuco de
maracuy silvestre) iyamaa, (enramada de
maracuy silvestre) iyajmoro.
maran m. sna, (rbol de maran) sna,
(nueces de maran, anacardo) sna aje.
marca f. (marca de pintar con carayur) cuuriaro
pl. cuure, (marcas festoneadas en forma de
ondas) rujasteri.
marcado, da adj. (ser/estar marcado, animal,
persona) m. ucari cc, ucari ctig, f. ucari
cco, ucari ctigo, (ser/estar no marcado,
animal, persona) m. ucari mag, wabec, f.
ucari mag, wabeco.
marchitar v.t. marchitarse v.r. (marchitarse,
rbol, hoja) snise, (marchitarse recta, mata)
snirgse.
marchito, ta adj. (mata recta y marchita)
snirgric.
marear v.t. marearse v.r. (estar mareado, tener
mareo por una enfermedad) ruj mecose,
mecre.
mareo m. (tener mareo) ruj mecose.
marido m. (esposo) manaj.
mariposa f. jogoro, (celeste comn, morfo azul,
esp. de mariposa grande y azul) m, (varias
esp. de mariposas) wti jogoro, (esp. de insecto
parecida a la mariposa) w yooro, (esp. de
mariposa blanca) mboc.
marmosa f. (marmosa ratona, esp. de zarigeya
muy pequea) oa.
marrano m. (cerdo, puerco domstico) ecari
yese, yese.
martillo m. cmewaca jaajuuriaja, jaajuuriaja.
martn pescador m. (guardarro) asa.
ms adv. bsa, gajeye E, gaje J, (ms que)
rtobsaro, (ms que, ms grande que) rtoro,
(ms tarde) yucbsa, (no hay ms) to crone
aaja, (palabra que se utiliza en contar)
jnituaro, (ser/estar un poquito ms de
tamao) m. jaig bsaaca, f. jaigo bsaaca, (un
poco ms) btobsa, (un poquito ms) jairo
bsaaca.
masa f. (masa de yuca brava) cjoa E, cjaa J.
mascar v.t. (masticar) baguere.
mascota f. (mascota macho) y, (mascota
hembra) yo. V. pariente.
masculino, na adj. (persona, animal de sexo
masculino) m.
masticar menstruar
438 Espaol Eduria & Barasana
masticar v.t. (mascar) baguere, (triturar,
masticar hueso, algo duro y hacer sonido)
baguebsore, (sonido de masticar algo duro o
quebradizo) ca ca.
mata f. (plantas, matas cultivadas) ote, (mata con
tallo vaco o hueco) rujab, (mata de aj) bi,
(mata de barbasco) ejomisicaje, (mata de
cacay, usada para atar los postes de la casa)
cotocaje, (mata de caa de wj) wj tujuro,
(mata de coca) cajirc, (mata de lulo) reto
mta, reto, (mata de maz) ojoricao, (mata
de pia) snacaje, (mata de pltano, banano)
ojoo, (mata de pltano pigmeo, enano)
rujiojoo, (mata de yuca brava, coca) rujarc,
(mata de esp. de platanillo silvestre) macaroca
ojoo, (mata de esp. de pltano hartn)
tabaare ojoo, (mata de rutu) rutucaje, (mata
de rutu, chonque, naria) rujacaje, (mata del
platanillo silvestre, esp.) Yeba ojoo, (mata del
pltano bocadillo) mimi ojoo, (mata del
pltano hartn) soe baare ojoo, (mata
espinosa utilizada para aliviar el dolor)
usacajota, (mata que produce hojas
espumosas) rni, (mata recta y marchita)
snirgric, (matas de yuca brava) quirc,
(matas recientemente retoadas) judise, mame
judise.
matafro (REG) m. (cebucn o sebucn) jnom.
matap (BRAS) m. (trampa para los peces) tuga E,
tua J pl. tuu.
matar v.t. 1 sare, (matar por medio de la
brujera) rojarocare pl. rojareare, rjaare,
(matar por unos mordiscos, tigre, perro, gato,
culebra, araa, persona) cnisare, (matar y
botar) sarocare pl. sareare. 2 (picar causando
sufrimiento, hecho por piojos, niguas,
coloraditos) basare, guia basare.
3 (matar me/te/le por molestar) sare.
matrimonio m. (da del matrimonio blanco, da
de la boda) mosiariarm, manaj
ctiriarm, manajo ctiriarm.
matriz f. (tero) gdajoa, sca i rujeasjarija.
mayor m., f. (el mayor de la tribu) cariwa,
(hermano mayor) gag E, J, gajeg E, (voc.
hermano mayor) gajeg E, gag J, (hermana
mayor) gago E, J, gajego E, (voc. hermana
mayor) gajego E, gago J.
mazorca f. ojoricaro.
me pron.pers. yre.
mecer v.t. bajare. mecerse v.r. bajare.
media f. gbo gmase, (trad.) gbo sudija, gbo
sudij, gbo sudiro pl. gbo sudi.
medianoche f. ami gdareco.
medicamento f. (droga, medicina, remedio)
co.
medicina f. (droga, medicamento, remedio) co,
(medicina para abrir congestin nasal) spe.
mdico, ca m., f. co yig, co yigo pl. co yir,
(doctor de medicina) duturu.
medio m. 1 (medio de) gdareco, (el medio de la
casa) wisaaro. 2 (por medio de, por razn de)
sorine.
medioda m. jasaribota, marecaji E, J,
maricaji YM.
medir v.t. core, (medir donde va a colocar los
postes con palito) juucore.
mejilla f. (mejilla de seres humanos) wayujua E,
wayubu J.
mejor adj. (estar un poco mejor de una
enfermedad) qunaaca qunare.
mejorar v.t. mejorarse v.r. (mejorarse de una
enfermedad) qunacoare, (mejorarse un poco
de una enfermedad) qunaaca qunare.
membrcido de espina m. (esp. de insecto
comestible) sjecam pl. sjeca.
menor adj. (hermano menor) bedi, (hermana
menor) bedeo, (menor de edad) m. beeroag E,
jdoag J, f. beeroago E, jdoago J; pl.
beeroana.
menos adv. (ser/estar menos) rjase, (ser/estar
un poquito menos de tamao) m. mojog
bsaaca E, qujiaca bsa J, f. mojog bsaaca E,
qujoaca bsa J, (un poquito menos) mojoro
bsaaca E, croaca bsa J.
mensaje m. oca, queti.
menstruar v.i. gmore, guagoabetire.
mentir mirar
Espaol Eduria & Barasana 439
mentir v.i. socare, (mentir porque no sabe la
verdad) socne yisocare.
mentira f. socase.
mentiroso, sa adj. (persona mentirosa) m.
socag, f. socago.
mentn m. (barba, barbilla) judia E, oca J.
mermar v.i. mermarse v.r. (mermarse, ro,
laguna, lago) sibise.
mes m. muiju, (este mes) ni muiju, (mes pasado)
cnag muiju, (un mes) sg muiju.
mesa f. rujacasabo, (yerado) casabo.
meseta f. (meseta de montaas al oeste) Jna
gmu.
mestizo, za m., f. (gente de sangre indgena y no
indgena) masa wsar.
metal m. cme, (metal suave como aluminio)
cme btibeti, cme jidise.
meter v.t. (poner, empacar) sare, (meter algo en
un hueco y pasar a travs de) uurtobuure,
(meter, dejar cosa adentro de bolsa, hueco)
uusore, (meter la mano en un lquido)
cabere, (meter lea al fuego) tare, (meter lna
al fogn, estar encargado a) boca tare, (meter,
poner adentro de bolsa, hueco, cerbatana)
uusare, (meter una brizna o un pedacito de
bejuco en la nariz para estornudar) saretiare,
(ser/estar metido) suyase. meterse v.r. (entrar
en, meterse en, insecto en olla, etc.) ejare, (irse
y meterse al agua sin correr ni brincar una
persona, animal) warocaroare, (meterse en
agua baja y andar) waure, (meterse en
pantano, charco) juargre.
mezcla f. (algo mezclado) wsase.
mezclar v.t. wore, (meter y mezclar) sawore,
(mezclar con los pies, pisotear) cdawore.
mezquinar v.t. (atesorar) maiguayesore, maire,
maiyesore, (mezquinar hasta pelear por ello)
guayesore.
mi adj.pos. (mi, mis) y, y yaa/yee.
m pron.pers. (a m) yre.
mico m. (mico colimocho) rtam pl. rta,
(mico comn) gaque, (mico de noche) ucuam,
(mico tit) ria isicam.
miedo m. (tener miedo, temer) gire, (tener
miedo de hablar, contar) gotigire.
miedoso, sa adj. (ser/estar miedoso) gire.
miel f. beroa oco.
miembro m. (miembro de la misma tribu del
mismo antepasado de l) m. i jnaag,
f. i jnaago.
mientras adv. boca.
miga f. (grnulos, migas de faria) najusju,
(cosas parecidas a migas de casabe) rujasjuri.
milagro m. (hacer milagro) aaamani yire E,
aa mani yire J.
milano m. (guila, gaviln, halcn) gaa, (guila
plomiza, esp. de milano) meca isiam.
milpis m. (esp.) wsisuri.
mingao (BRAS) m. (almidn de yuca metida en
agua hervida hasta que se espesa) oco bajare E,
cmu J, (mingao de manicuera) uca bajare,
(mingao de pia) sna bajare E, sna cmu J,
(hacer mingao u otro lquido espeso) gaiore.
mirapalcielo (REG) m. (pjaro mirapalcielo)
werajo.
mirapiranga (REG) m. (esp. de rbol utilizada
para hacer cerbatanas y troncos para pilar
coca) roto, (tronco de mirapiranga, ahuecado
para machacar o pilar la coca) caj rocariab.
mirar v.t. (ver) are, (mirar a un cuarto) ajore,
(mirar adelante) a rjoro ctire, ario yire,
(mirar algo que est lejos) aare, (mirar
alrededor, los alrededores) abatoore, (mirar
arriba) amore, (mirar atrs) atore, (mirar
con ira) jnisiniare, (mirar de frente)
acnamuure, (mirar de hacia abajo, hacia el
ro) aroore, (mirar hasta cierto punto o lugar)
aejore, (mirar mientras que otro realiza
actividades sin participar) boca are, (mirar
para saber o averiguar como sigue alguien o
algo, examinar) aare, (mirar por segunda vez,
volver a ver) gmeare, ababoore, (mirar ro
abajo) ayuure, (mirar ro arriba) amore,
(mirar visiones al tomar yaj) caji mecose
are, (no mirar con buena vista) caje
ruyubetire, (trad. mirar arriba) yuatimore.
mirlo, mirla morado, da
440 Espaol Eduria & Barasana
mirlo, mirla m. (gorrin) taa mini, (esp. de
mirlo) wai gda yooro.
misingo m. (esp. de pez comestible con espinas
que hacen dolor e hinchazn) biri.
mismo, ma adj. (al mismo tiempo) tirmaro
rine, (es lo mismo) to crone aaja, (expresa
identidad o semejanza) masu E, J, (mismo en
apariencia, manera, sentido, sonido) cojoro
bajiro E, cojoro bero J, (mismo tamao,
animales, personas) cojoro quji, (mismo
tamao, cosas) cojoro quje, (mismo tamao,
misma cantidad de cosas) cojoro cro, (s
mismo) masu E, J.
mitad f. gdareco.
mitasaba (REG) f. (chabola, casucha, refugio
temporal en la chagra o la selva) wiiji.
mito m. (cuento, historia, narrativa) queti.
mochilero m. (oropndola) mu.
mochuelo m. (bho) bjjogo.
moco m. (gargajo) jo.
modo m. bajiro E, bero J, (modo de pasar, viajar)
wariaro.
mofarse v.r. (mofarse de) ajare, ajatudire,
yiajere.
moho m. (moho blanco de casabe, carne,
pescado, faria si se moja) boti wiase.
mohosearse v.r. (enmohecerse, estar mohoso,
florecerse) boti wiase.
mohoso, sa adj. (estar mohoso, enmohecerse,
mohosearse) boti wiase.
mojado, da adj. (estar mojado) wease, (estar
mojado, mesa, loza, cuerpo humano) erose,
(estar mojado, persona por un aguacero) oco
sjare.
mojar v.t. (mojar casabe en caldo) yosere.
mojarse v.r. (mojarse, mesa, loza, cuerpo
humano) erose, (mojarse, persona por un
aguacero) oco sjare, (mojarse, tela, ropa)
weaare, wease.
mojarra f. (esp. de pez comestible) wni.
mojojoy, mojojoi, mojoj m. wadoam pl.
wadoa, (esp. de mojojoy grande de color caf)
ommcam.
moler v.t. (moler comida) wiare.
molestar v.t. (importunar) gjanabiore E,
gdabiore J, (molestar nido de hormigas,
avispas, abejas) yibuduore, yirore, (molestar
por estar inquieto, nio) yuguire, (molestar por
no estar quieto) moatuajaire.
molesto, ta adj. (estar molesto) gjanabidire E,
gdabidire J, (estar molesto pensando en
muchas cosas) rujajine toare.
molinillo m. wia aboriaro.
molusco m. (animales que tienen conchas,
caracoles) coo ctir.
momento m. (a este momento) to cro, (en ese
momento) tirmarone, (un momento) maji.
moneda f. (monedas acuadas) gjoatiiro
pl. gjoatiiri.
monjita f. (pjaro monjita piquirroja, monjita
cantora) piacru, soro, (pjaro monjita
rabiblanca) wratu.
mono m. (mono ardilla) ria isicam, (mono
aullador o aullador colorado, coto, guariba)
ug, (mono capuchino, cai capuchino,
maicero) gaque, (esp. de mono capuchino,
maicero cariblanca) gaque jos, (esp. de tit)
wau.
monstruo m. (monstruo del monte) macaroca
wti, macarocaag wti, wti, (monstruo del
monte que se parece al churuco) macania.
montaa f. gta pl. gtayuc, (brecha entre
montaas) gtayuc watoajre ruyurisoje,
(cadena de montaas) gtagmu, gtayuc,
(meseta de montaas al oeste) Jna gmu.
montar v.i. (montar caballo, moto) jesare.
monte m. macaroca, (monte bajo) widiro,
(terreno, tracto de monte bravo que ser buena
para hacer chagra) gmua.
montculo m. (montculo de arena) jaatubua.
montn m. (montn de algo, por ejemplo, tierra,
piedras) rujatubua, (montn de piedras)
gtatubua, (montn pequeo) rujatuyua.
morado, da adj. (ser/estar morado, contuso)
sase.
mordedura muscaria
Espaol Eduria & Barasana 441
mordedura f. (mordedura de culebra) ye sjari
oca.
morder v.t.irreg. cnire, (comer algo duro,
partindolo por morder) yrabaare, (lanzarse
para morder, culebra) cnimacare, (matar por
unos mordiscos, tigre, perro, gato, culebra,
araa, persona) cnisare, (partir por morder,
pepa) cniwaare pl. cniwejere.
morfo azul m. (mariposa morfo azul, celeste
comn, esp. de mariposa grande y azul) m.
moriche m. (cananguchi o canangucha, pepas de
mirit) re, (palma de mirit) reo.
morichero m. (turpial morichero, arrendajo,
machn) siru.
morir v.i.irreg. rijacoare, (l que muri) rijaarii,
rijaario, (morir antes del marido o ser querido)
rijaweore, (morir, persona) bajirocare pl.
bajireare, (causar morir peces, hecho por el
pay) rma jeore. morirse v.r. bajiyayire,
(morirse de hambre) iotmore.
morrocoy f. (tortuga terrestre) boeag guu,
macarocaag guu.
mosca f. (mosca pequea) beco, (esp. de mosca
grande) buu beco, (esp. de mosca que hace
hinchazones al picar) moir, yese becoa.
moscardn m. (esp. de moscardn que molesta a
la danta) wec nunuro.
mosquito m. (arenilla, mosquito) usicam
pl. usica, (esp. de mosquito) bia cajesueroa,
wesermia.
mostrar v.t. ore.
motocicleta f. maribedo.
motor m. motoro.
movedizo, za adj. (ser/estar movediza, arena)
ajase, (lugar de arena movediza) ajaro.
mover v.t.irreg. (hacer mover a la superficie del
agua al comer, hecho por el pez) oco yaa yise,
(mover cabeza de lado a lado) yureyure yire,
(mover cosas, personas) juawrore, (mover
una cosa en un crculo) gore. moverse v.r.
(moverse de un lado a otro, canoa, avioneta)
saguese, (moverse mueca, casa) wrese,
(moverse para mirar mejor) saguetire,
(moverse, temblar, tierra) sabese.
muchacho, cha m., f. daqueg, mame bcag;
daquego, mame bcago.
mucho, cha adj. bto, jairo, (mucha gente,
muchos animales) jjar E, jr J; sg mee E,
sg meje J, (muchas personas grandes,
animales grandes) jacar, (no mucho, pocos,
un poco de) jairo mee E, jairo meje J, (ser que
tiene mucho) m. jaig, f. jaigo.
mudar v.i. mudarse v.r. (mudarse la piel,
culebra, go, lagarto, araa, oruga)
jedornire.
mudo, da m., f. agbec, agbeco.
muerte f. (fallecimiento) bajirocare.
muerto, ta m., f. (difunto) bajirocarii,
aamasicac, (difunta) bajirocario,
aamasicaco, (muerto no conocido por el
hablante) aamasirii, (muerta no conocido por
el hablante) aamasirio, (muerto conocido por
el hablante) bajirocaweomasicac, (muerta
conocido por el hablante)
bajirocaweomasicaco, (ruido escuchado de un
difunto o muerto) wjo ctise.
mugre f. eri, (mugre de cabello) gea.
mujer f. rmio, (mujer durante el proceso de
tener la regla por la primera vez) gmoo.
multiplicar v.t. multiplicarse v.r. (multiplicarse,
nmero de personas, animales) bjre, joose.
mundo m. (el mundo sin el cielo) macarcro,
(este mundo) adigodo.
municin f. jeajea pl. jeaje.
mueca f. mobea.
muica (REG) f. (muica de pescado) cuma.
mun m. (tener mun) ricajuria ctire.
muquear v.t. (ahumar, curar, muquear con humo
pescado, carne, aj) sesore.
murcilago m. (chimbil, chimbilo) oso, (esp. de
murcilago que come frutos) naica, (esp. de
vampiro) oso jac, toti oso.
murmurar v.i. agjrare.
muscaria f. (pjaro sirir sureo, papamoscas,
doral) jitiri.
msculo nosotros, tras
442 Espaol Eduria & Barasana
msculo m. (bceps, deltoides y trceps, los
msculos del hombro y brazo superior)
ricajdo ricuji, (msculo animal) rcuji,
(msculo humano) ricuji.
muy adv. bto; masu E, goro J.
N - n
nacer v.i.irreg. ruyuare, (nacer gemelos) srare.
nacimiento m. (nacimiento del ro, cabecera,
fuente) jode, (nacimiento del ro Pir-Paran)
Waiya gojeri, Waiya jode.
nacin f. (tierra) sita.
nadador m., f. (nadador de espalda, esp. de
insecto acutico) oco buyaam pl. oco buyaa.
nadar v.i. baare, (nadar y jugar o divertirse)
baajere, (nadar a travs) baajare, (nadar de
un ro grande a uno ms pequeo) baajjare,
(nadar debajo del agua) jure, jurujare,
(nadar hacia el centro del ro, cao, lago)
baawijare.
nailon (REG.) m. (sedal para pescar) cno.
nalga f. (nalgas de ser humano) isia.
nariz f. gua, (ventana de la nariz) gugoje.
narrador, dora m., f. (narrador, cuentero)
yoam.
narrar v.t. agre ctire.
narrativa f. (cuento, historia, mito) queti.
nasa f. (garlito) arua pl. aru.
nusea f. (tener nusea, asco, bascas) risoore.
navegar v.t. (navegar canoa) weatuure.
necesitar v.t. bojare E, more J.
nctar m. (nctar de flores) gooro oco.
negar v.t. (negar sealando con la cabeza)
yureyure yire.
negrecer v.i.irreg. (negrecerse con humo) bueri
bjase.
negro, gra adj., m. (ser/estar negro) iise, (cosa
negra) iise, (el color negro) iise.
nene, na m., f. (beb) sca.
nevera f. (refrigeradora o refrigerador) sarijata
E, sarirca J.
nido m. (nido de pjaro) mini jiib, mini riajedo,
minijedo, ratobe, (forma de nido, canasta,
olla) rujajedo J, rujatobe E, J, (nido bajo la
tierra de ciertas esp. de hormigas) tcuj,
(nido de comejenes butua en rbol) butua,
(nido de comejenes butuimia sobre la tierra)
butuimia, (nido de las avispas csa utia) csa
utia, (nido de las hormigas csa) csa, (nido
del oropndola) jiib, (nido del pez tarira)
wora, (nido plano de palitos hecho por el
gaviln, pjaro chichea) casabo, mini casabo,
ria casabo.
nieto, ta m., f. jnami, jneo pl. jnerbatia,
jnami mesa.
nigua f. gmusu.
nio, a m., f. (nio) daqueg, ramas pl. ra,
ramasa, (nia) daquego, ramaso, pl. rarmiri,
(nio bonito, guapo, hermoso, lindo)
seyogaca, (nia bonita, guapa, hermosa,
linda) seyogoaca, (nios del mismo padre) sg
ra, (ser/estar nio) daquere.
nivel m. (nivel de agua) rujatuti, (nivel del ro
donde los peces viven segn un mito)
ocotutij, (trad. nivel de la atmsfera terrestre)
matuti.
no adv. mee E, meje J.
noche f. ami, (a las seis y media o siete por la
noche) rioroj, (esta noche) adi ami, (la
noche anterior) rjoroagaami E, rjoroaami J,
(carcter mtico que hizo la noche) ami soda.
nombre m. wme.
norte m. gajejacat waruaga soje E, gajecata
warua soje J; waruaga gmu E, warua gmu J;
waruaga soje E, warua soje J.
nos pron.pl.m., f. (exclusivo) yare, (inclusivo)
manire.
nosotros, tras pron.pl.m., f. (nosotros exclusivo)
ya, (nosotros inclusivo) mani, (a nosotros,
exclusivo) yare, (a nosotros, inclusivo)
noticia oh
Espaol Eduria & Barasana 443
manire, (de nosotros, exclusivo) ya, (de
nosotros, inclusivo) mani, (nosotros mismos,
en contraste con otros grupos) mani
masurione, (uno de nosotros) m. mani rcaag,
rcaag, f. mani rcaago, rcaago.
noticia f. queti.
novio, a m., f. manaj aaroc, rorii; manajo
aaroco, rorio.
nubarrn m. (nube lluvioso) ocogasero.
nube f. buerigasero, bueribra pl. bueri,
buerigaserori, bueribrari, (nube lluvioso,
nubarrn) ocogasero, (nube redondeada,
cmulo) bueribra, (nube vertical,
cumuloestrato o estratocmulo) buerigasero pl.
buerigaseri.
nublado, da adj. (estar nublado) buese, iibiase,
oco iise.
nudillo m. mowsoacuuri.
nudo m. (nudo de rbol, palo) rujasabua, sabua,
yucsra, (nudo en madera) rujasra, sra.
nudoso, sa adj. (forma nudosa de rbol)
rujasiriiri.
nuera f. (dicho en referencia) jjo E, J, jarogo E,
(esposa del hijo, dicho por el hombre) jarogo E,
jaroana J, (esposa del hijo, dicho por la mujer)
jmoco.
nuestro, tra adj.pos. (de nosotros, exclusivo)
ya, ya yaa/yee, (de nosotros, inclusivo)
mani, mani yaa/yee.
nueve adj. y m. cojomo cro jedi, gaje mo
babarica jnituaro rca.
nuevo, va adj. (estar nuevo) mamase.
nuez f. (nueces de maran, anacardo) (nueces
de maran, anacardo) sna aje, (nueces,
pepas de castaa) gbo ta, (nueces, pepas del
rbol de caucho) biiti, (nueces yapur) badi,
(nuez de Par) bc, (esp. de nuez comestible)
ejo.
nutria f. tmi.
-
ame m. amoa pl. amo.
O - o
obedecer v.t. ajire; cdire; ajitirnre E,
ajimoamire J, ajirnre YM.
oblongo, ga adj. (cosa oblonga) rujaa.
obscurecer, oscurecer v.i. (anochecer, coger la
noche) rioqueare, riorocacuse, riose,
riotmore, (oscurecer, nubes, ro) oco iise.
obscuro, oscuro, ra adj. (estar obscuro, la
noche) rtiase.
observar v.t. are.
obstaculizar v.t. (detener a, impedir) maataare
E, cmotaare J.
obstante adv. (no obstante, indica cambio del
sujeto) aaboarone, (no obstante, indica sujeto
mismo) aaboarine.
obtener v.t. (poseer) core.
ocurrir v.i. (pasar por, suceder) tmore, tmore.
ocano m. (mar) moa riaga.
ocelote m. (tigrillo) ojoju yai.
ocho adj. y m. cojomo cro jedi, gaje mo idia
jnituaro rca.
ocre m. (pigmento amarrilla de arcilla utilizado
para colorear las ligas de las piernas) bodea.
odiar v.t. teere, (odiar mirar o visitar) ateere.
oeste m. jnaga soje E, jna soje.
ofrecer v.t.irreg. (entregar, ofrecer cosa)
miuure pl. juauure, (ofrecer comida)
barotire.
oh interj. me, (exclamacin al ver ms que de lo
esperaba) aboo, (exclamacin al ver menos que
esperaba) abi, (exclamacin de asombro) aguii,
or orzuelo
444 Espaol Eduria & Barasana
(exclamacin de desmayo) ago cme E, ago na
J, (exclamacin de dolor, dolencia o angustia)
aga, (exclamacin de miedo) ugue,
(exclamacin de sorpresa al ver muchas cosas
o seres animados) ap E, ap cme E, apa na J,
(sorpresa al ver larga distancia o tiempo largo)
aque, aqui, aque cme, aque cme qui.
or v.t. (escuchar) ajire, (or y comparar)
ajicare, (or una discusin entre otros y
enojarse) ajijnisini codere.
ojo m. cajea pl. caje, (tener ojos medio cerrados)
bibirore.
ojn m. (pez ojn, plato) bajam pl. baja.
ola f. (olas) nacuase, sabese.
oler v.i. stise, (oler mal) teose stire, (oler muy
mal) nise. v.t. (inhalar) wnire, (hacer oler)
wore.
olla f. sot, (olla de barro) riirisot, (olla de barro
en forma de vasija) soturua, (olla de metal)
cmesot, (olla de pescado) wai sot, (olla
grande usada para hervir y cocinar)
waguejioriar, (olla o forma de olla) rujar,
rujasot, (olla para cocinar comida en agua)
roariar, (olla para echar yaj) caji sot.
olor m. stise, (buen olor, comida) stiqunase,
(tener olor) stibuuse, stise.
olvidar v.t. (decidir olvidar, no pensar en algo)
toayayiore, (hacer olvidar por interrumpir)
yimasiriore. olvidarse v.r. masiritire.
ombligo m. sma.
omoplato m. (hueso plano por la espalda cerca
del hombro) rica wajioro.
onda f. (ondas del ro, cao) nacuase, sabese,
(marcas festoneadas en forma de ondas)
rujasteri.
ondear v.i. (ondear, ro, cao) nacuase, sabese.
oprculo m. (oprculo o cubierta branchial del
pez) wayubua, wayucaro.
oprimir v.t. iatuure E, J, (oprimir cualquier masa
de comida para que los bichos no se entren)
iaricure E, J.
ordenar v.t. rotire, (mandar, ordenar a llevar
alguien afuera) mibuurotire, (ordenar a salir)
budirotire, (ordenar que venga) jiire.
oreja f. 1 gmoro pl. gmo, (forma de orejas
grandes) rujasawero, (forma de orejas
puntiagudas de perro, murcilago, etc.)
rujasariiri, (orejas acentuadas del perro) yai
gmosariiri. 2 (manigueta, oreja de taza, olla)
gmoro pl. gmo, sot gmoro pl. sot gmo.
oriente m. jdoaga soje E, jdoa soje J;
jdoagatutij E, jdoatutij J; muiju jiadoja.
orificio m. (orificio nasal) gugoje.
origen m. (sitio sagrado de origen de los
barasanas cme masa) Cme botigmu, (sitio
sagrado del origen de la gente) masa yujiriwii,
(sitio sagrado del origen de los eduria)
maberoagodo.
originar v.t. originarse v.r. (originarse, gente)
yujijoejeare.
orillar v.t., v.i. orillarse (orillarse en medio de
un ro hacia la orilla) baajjare.
orn m. (herrumbre, oxidacin) rma budise.
orinar v.i. gnere.
oropndola f. (mochilero) mu, (oropndola
oliva, oropndola comn) mu rise iig,
(oropndola verde) yeru mu, (cantar, hecho
por el macho de la oropndola) jeruse,
(llamada para la oropndola) moto moto.
ortiga f. (flores de ortiga utilizadas para aliviar el
dolor) yusi gooro pl. yusi; goo yusi, (esp. de
flores de ortiga utilizadas para aliviar el dolor)
ayusi.
oruga f. am pl. a, (esp. de oruga) gasenuro,
uca manajiro, (esp. de oruga comestible) badi
a, gawa, gseroa, jubcdejea, menebesusa,
qui rnam, snasa, (esp. de oruga incomible)
bcsa, maawecayoja, wjoa, (esp. de oruga
que come hojas tiles) bueriaaroa, buya
triroa, gawa sam, rjoam, sjisa, (esp. de
oruga que come maz) ojorica jco, (esp. de
oruga que pica) taa am, jaco mag, ajo.
orzuelo m. (hordolo) caje yosorica pl. caje
yosori.
oscurecer, obscurecer pjaro
Espaol Eduria & Barasana 445
oscurecer, obscurecer v.i. (anochecer, coger la
noche) rioqueare, riorocacuse, riose,
riotmore, (obscurecer, nubes, ro) oco iise.
oscuro, obscuro, ra adj. (estar oscuro, la
noche) rtiase.
oso m. oso hormiguero (oso palmero) bco,
meca bco, (oso hormiguero enano, osito
hormiguero sedoso) ajam.
otro, otra adj., pron. (otro ser animado) m. gji,
f. gajeo pl. gjer, (el otro, la otra por su parte)
ija, sooja, (otra cosa) gaje, (otra vez) quna,
(otras cosas) gajeye E, gaje J, (otro rbol, palo;
otra montaa, hamaca, etc.) gaji, (otro lado)
ijacata E, icata J.
ovoide adj. (forma de esfera u ovoide como pepa
del fruto ucuqu) rujasmoa, (fruta de forma
ovoide) rujabda.
oxidacin f. (herrumbre, orn) rma budise.
oxidar v.t. oxidarse v.r. rma budise.
oye interj. (exclamacin de reconocimiento, de
frustracin, de admiracin, de sorpresa, etc.)
cme E, na J.
P - p
paca f. (lapa) sme.
pacha (GER) f. (corteza de pacha utilizada para
paredes y pisos) cja, (frutas de una palma de
pacha) cja, (listn de pacha) bujuji,
(tejidos de pacha para guardar nueces y coger
peces con trampa) bujugasero, (tira, listn de
pacha) besuji besu, (esp. de palma de
pacha) besuo pl. besu, bujuo, cjao.
Pacoa m. (pueblo cerca del ro Apaporis) Caju
buuro.
pac (BRAS, GER) m. (pez pac) gdabuu, uju.
padrastro m. masorii, masobcorii, bam, (ser
padrastro) masore. V. madrastra.
padre m. jac, (padre adoptivo) masorii,
masobcorii. V. madre.
pagar v.t. (pagar ms) waja yirmoore, (pagar
todo) waja yijeore.
pago m. moare waja.
pjaro m. mini, (arrendajo comn) jasa siru,
(arrendajo lomirrojo) oso, siru iig,
(arrendajo, morichero, machn) siru, (asoma
sombra) jcatoi E, jetasi J, (atila acanelada)
goje mini, quediwti, (atrapamoscas apical)
wti jitiri, (atrapamoscas, esp.) tioriaro,
(azulejo) ne mini, (barranquero coronado)
utu, (batar barrado) gaque sudia, (bichofu
gritn) re siru, (bobo picudo) jeabueco, om
aje doboa, (cacao avispero) cacaro, (cachudito
paramuno) wsoabutua jac, (carriqu
pechinegro) yeoro, (chotacabras collarejo,
chotacabras pechoblanco) amica barero,
(chotacabras, guardacaminos) moio,
(chotacabras rabicorto) cocopi, (cotinga
pechimorada) sme rasu, (cotinga
pompadour) rasu boc, (cotinga real)
rasuam, rasu, (cucarachero pechiblanco,
curruca collareja) curi, (curi ventricastao)
amagasero, (espiguero negriblanco) siorj
mini, (eufona ventrirrufa) cai wirero,
(golondrina prpura) soro, (golondrina
sabanera) smoa, (golondrina, esp.) besu
minoam, (gorrin, mirla o mirlo, esp.) taa
mini, (guardabosque vocfero) wai paiyo,
(guayabero ocre) wec spairo, (hormiguerito
sombro) godo curi, (hormiguero cabecinegro)
meca mini, (hormiguero pavo) yai mini, yai
yeoro, (jacamar negro) waicati, (milano
tijereta) jiasam, (mirla o mirlo, esp.) wai
gda yooro, (monjita piquirroja, monjita
cantora) piacru, soro, (monjita rabiblanca)
wratu, (pajarito que tiene plumas
recientemente brotadas) joa soroa jedig,
(pjaros de Plyades) ocoaro minia,
(paragero amaznico) wai uria, (periquito
barrado) rea, (periquito verde) butuquiri,
(picogordo verdeamarillo) smio cuyari,
(piranga bermeja) nea, (ruiseor) coaseero,
(saltarn coronado) wtobero, (saltarn
coronado, hembra) wiiro, (sirir sureo,
pala pantorrilla
446 Espaol Eduria & Barasana
papamoscas, doral, muscaria) jitiri, (tangara)
jisar, (tijereta, esp.) bijco weayo, (tityra
colinegra) weta boero, (toritos) yajiyudua,
(trepador pico de cua) smeriiro, (esp. de
pjaro) biat mini, boaro mini, wsi ico,
wsoa noero, (esp. de pjaro nocturno) wti
biru, (esp. de pjaro pequeo) ayawa, riamu,
(esp. de pjaro pequeo con cabeza amarilla)
bia sque, bia tiroya, (esp. de pjaro pequeo,
de color gris y negro) wec jisa, (esp. de
pjaro que predice que algo malo suceder)
biisi. pjaro carpintero cne, (carpintero
buchipecoso) cne yra, rj tara,
(carpintero cejn) surumetea, (carpintero
selvtico) jcoroa cne, (pjaro carpintero
martillo) toaqu, (pjaro carpintero real) wese
cne, (esp. de pjaro carpintero) csa cne.
pala f. sita coariaro, sita sarerearia cooro, (pala
de mano para alzar races) rutu maariaro.
plido, da adj. (ser/ estar de color plido, tener
color plido) moise, (cosa plida) moise,
(ser cosa plida, persona o animal plido)
rujabooro aare.
paliza f. (azotamiento) jaare.
palma f. 1 (palma inmadura, verde) wmao,
(forma de una palma) rujao, (moriche) reo,
(palma barrigona, esp. de) ajiio, (palma
chambir) betaao, (palma de bataba o
patab) om jacao, omo, (palma de
caran) mojio, (palma de caran, esp.) moji
jac jcoo, (palma de ibacaba) om siao,
(palma de ibacaba, esp.) wai omo, (palma
de inay) bojoo, (palma de jcara, caran,
gugara) moji, (palma de pacha) besuo,
(palma de pacha, esp.) bujuo, cjao,
(palma de pupua) neo, (palma de vasai)
mijio, (esp. de palma con fruto comestible)
wji, wjio, (esp. de palma con pepas
utilizadas para brazaletes) bitio, (esp. de
palma, maleza) buuwjio, (esp. de palma que
produce las hojas de ramo utilizadas para la
construccin de la casa) jejecaje, (esp. de
palma utilizada para hacer dardos) yojoo,
(esp. de palma utilizada para la construccin
de la casa) guiwacao. palma de coco cocoo.
2 (palma de la mano) mocotiro.
palo m. 1 (rbol) yuc, (palos podridos, palos
secos en el suelo) gmubo, (palo atravesado en
el camino) utotaarigmu, (palo de corazn)
go, (palo de faria) mio, (palo de pepa
castaa) gbo t, (palo de seringa, rbol de
caucho, cauchera, hevea) biiti, (palo que se
extiende hacia el centro del ro) wisaaro
uuwioric yuc. 2 (trozo de palo, madera,
leo) gmu, rujagmu, (palo balso ahuecado
para sacar el polvo de la coca) caj jaariab,
jaariab, (palo bifurcado para bajar uvas) ye
wejeri, (palo con el cual amarran la bolsa
para filtrar la coca) caj jaari, (palo largo con
gancho para sacar o varear el fruto de los
rboles) nurujia, re gujia, (palo para excavar
canoa) cmua rocari, (palo para pilar,
machacar nueces, carne) rocari, (palo para
pilar o machacar coca en el tronco vertical)
caj rocari, (palo que tiene nudos que lo hace
difcil cortar o aserrar) rujaguiguiri, (palo
torcido en ms que una parte) rujadugue,
(palos cortos que hacen el alero del techo)
soawaria yucri, (pedazo de madera cortada
de un rbol) yucjuria, (poste para colocar la
antorcha en el medio de la casa) sasuari.
paloma f. buja, (paloma torcaza colorada) buutu,
(esp. de paloma de la chagra) wese buja.
palometa f. (pez palometa, pac) uju.
palomitas f.pl. (maz pira) ojorica potose.
palpitar v.i. (latir, palpitar, corazn) wrese.
paludismo m. bbri.
pan m. (pedazo, torta de casabe, pan de
mandioca) najuro pl. naju.
pantaln m. (trad.) icgagaro sudiro E,
icado sudiro J; yta wasoro icado J.
pantano m. ajaritata, rujatata.
pantanoso, sa adj. (tierra pantanosa, barrosa)
ajaro, (tierra pantanosa y rocosa) boaro,
turijo.
pantorrilla f. icg ria E, ic ria J.
pap pasar
Espaol Eduria & Barasana 447
pap m. (ref. y voc.) caac, jac, (pap de mis
hijos pequeos) sca jac. V. mam.
papamoscas m. (pjaro sirir sureo, doral,
muscaria) jitiri.
papaya f. (papayo, mata de papaya) papayab.
papayo m. papayab.
papel m. papera, (hoja de papel) papera juro,
(hoja de papel escrita de l) i ucariajuro.
papi m. (ref. y voc.) caac bc, caac, jac,
(papi, pap de mis hijos pequeos) sca jac,
sca jaco.
ppula f. (barro, granito, roncha, salpullido)
rujaburua pl. rujaburuuri.
Papur m. (ro Papur) Joaya.
paquete m. (paquete de cajitas de fsforos)
jeajoti, (paquete de pescado envuelta en hoja)
waitnia, (forma de paquete de comida
envuelta en una hoja) rujasne, rujatnia,
(forma de paquete de cosas enrolladas como
paquete de hamacas) rujajoti.
par m. (par de botas, zapatos) cojoji cdare, (dos
pares de botas, zapatos) jaji cdare, (hacer en
pares) baboore, (uno de un par) baba.
parado, da adj. (estar parado) rgre.
paragero m. (pjaro paragero amaznico) wai
uria.
paralelo, la adj. (ser/estar paralelo)
aacnamuuse.
paraltico, ca m., f. micag, micag.
paralizar v.t. (quedarse paralizado) micaare,
(paralizar a una persona por brujera)
siarojaare.
parar v.i. (descansar, parar en el viaje) tujare,
(parar y apagarse, motor) tujaqueare, (parar y
quedar) tujaqueare. v.t. (colocar y hacer
parar) rgore, (colocar y hacer parar poste)
juurgore, (hacer parar) tjoore.
parsito m. wsi.
parecer v.i.irreg. (parecer bien, planes) qunaro
s jasase, (parecer que l se fue) waruyumi
E, wari seyomi J, (parecer que pas)
bajiruyumi E, bajiri seyomi J. parecerse v.r.
(parecerse a) bajire.
parecido, da adj. (parecido en apariencia,
manera, sentido, sonido) cojoro bajiro E, cojoro
bero J.
pared f. (pared de la casa) yoso, (rea por las
paredes cerca de las puertas fuera de la casa)
yosorioro.
pareja f. (pareja de personas, animales) jar, (ir
por parejas) rujabari.
pariente, ta m., f. (pariente m.) y, (parienta f.)
yo, (parientes) yaar.
parir v.t. (dar a luz) mac ctire.
parpadear v.i. (pestaear) bibitaare.
prpado m. cajegasero pl. cajegase.
parte f. (esa parte) tij, (cada uno por su parte)
ricati, ricatiri, (forma de parte que falta)
rujaseero, (parte de) rujaqueero, (parte
encontrada en un viaje) rujacuu, (parte final de
canasta, borde) t, (parte pequea)
mojorija, mojorijaaca, cjaaca, (partes
blanca en la piel encontrado despus de una
picazn, comezn o sarna) rujaboboori, (todas
partes) cojoj ryabeto.
participar v.t. (participar en la danza)
syabasare.
partir v.t. (cortar, rajar, partir pia, palma
pacha, etc.) ware, (partir palo, pescado,
casabe, pan, etc.) wejeare, (partir palo, hueso,
machete, dardo a lo ancho, a travs, en dos)
jeare, (partir pia) sna jaawaare, (partir por
morder, pepa) cniwaare pl. cniwejere.
partirse v.r. (quebrarse, henderse, agrietarse,
tierra, canoa, olla de barro, rbol, palo) enise,
eniwadise, (caerse y partirse, cosa)
rocawaare, (partirse a lo ancho, a travs, en
dos) jeare.
pasador m. (broche, pasador del pelo) joa siaria.
pasar v.i. 1 rasase E, jasase J, (pasar por) rtore,
(cruzar, ir por o travs) wartobuure, (pasar
adelante) sjare, (pasar as) bajire, (pasar
cachivera yendo ro abajo en canoa por un
lugar de arrastrarla) rocasayujare, (pasar de
la cuenta) waja rtose, (pasar otra vez) quna
rtore, (pasar por medio de y salir) rtobudire,
pasear peinar
448 Espaol Eduria & Barasana
(pasar por un lado al otro o por encima de,
camino, chagra) totaare, (ser/estar dficil de
pasar) bajijacari E, bajigodari J. 2 (pasar por,
suceder, ocurrir) tmore, tmore, (pasar
tiempo) jedise, (pasar toda la noche) aa ami
ctire, (por pasar el tiempo, das)
bajimorgre. v.t. (alzar y pasar cosa al
otro lado o sitio) migmeore E, J pl.
juagmeore E, juajdare J, (causar pasar por
encima o de un lado a otros) tore, (meter algo
en un hueco y pasar a travs de) uurtobuure,
(pasar algo al otro) misire, (pasar cosas,
personas) juawrore, (pasar por jalar canoa)
tartore, (tirar, pasar pelota) rocare, (traer y
pasar canoa al otro lado o sitio) gmeore E,
jdare J.
pasear v.i. wacudire.
pastel adj. (ser/estar de color pastel, tener un
color pastel) moise, (cosa de color pastel)
moise.
pasto m. taa, (renuevo de pasto que produce la
semilla) taara, (vstago de pasto, hierba que se
extiende por el suelo) taamaa.
patab, bataba (BRAS) f. (frutas de la palma de
patab o bataba) om, om jaca, (palma de
patab o bataba) omo.
patear v.t. (dar patadas a, patear una cosa)
jarocare, (patear y pegar alguien con ftbol)
jarocawaare.
patio m. macaj.
pato m. (pato domstico) riacata, (pato
encapuchado) oco juturo, (esp. de pato de
monte) riacmua. pato aguja riarase.
paujil m. (pavn) riarji, rji, (esp. de paujil)
weta rji.
pavimentacin f. boore.
pavo, va m., f. (pava de monte) cata, cata maja,
(pava rajadora) cata rijoborea, (chillido del
pavo de monte) waipi waipi.
pavn m. (paujil) riarji, rji, (pavn nocturno)
icag, (esp. de pavn) weta rji.
payara m. (esp. de pez) gtawaca.
pay m. (chamn) cmu, (protector espiritual
para los iniciados durante la ceremonia de
iniciacin) gu E, guuga J.
paz f. (hacer las paces) oca qunore.
peca f. (tener pecas) rujaderea.
pecador, dora m., f. rojose yig, rojose yigo.
pecar v.i. rojose yire.
pecar m. (cafuche, cerrillo) jjar yese E, jr
yese J, yese, (pecar de collar, cerrillo) qui
yese.
pecho m. (busto, seno) je, (pecho de aves,
animales, seres humanos) cotia.
pechuga f. (pecho de pollo u otra ave) cotia.
pecoso, sa adj. (manchado, pecoso) rujaderea.
pedazo m. (pedacitos de casabe) najusuri,
(pedazo cortado y cilndrico) rujajuria, (pedazo
cortico) yeericuaca, yeeroaca, (pedazo de tela)
sudigasero, (pedazo de un pescado) waijuria,
(pedazo de una olla de barro en forma
cncava) sot cooro, (pedazos de tela)
sudisuri, (pedazos de tela, comida) rujasuri.
pedir v.t.irreg. snire, (pedir a Dios) uubuere,
(pedir ms) snirmore, (pedir para otro)
snibosare.
pedo m. (tirarse pedo, eliminar gases, ventosear)
gda jutire.
pegado, ga adj. (estar pegada, quemada,
comida) sase.
pegajoso, sa adj. (ser/estar pegajosa, savia)
sase, (ser/estar pegajoso, pltano cocido,
savia, brea) widase, (remojar, hacer faria
pegajosa con agua) moawidaore.
pegar v.t. 1 (golpear, pegar con el brazo y la
mano) jaare, (pegar a otro con la mano
causando una herida) osetaare, (pegar abajo y
cortar una cosa) rocataare, (pegar con el puo)
osere, (pegar contra algo con el pie) jataare,
(pegar contra por casualidad) core, (pegar en)
sare, (pegar la cabeza contra algo en el
proceso de levantarla) wmrocawaare.
2 sore, (pegar dos cosas con pegante)
sotuure.
peinar v.t. siroare.
peine periquito
Espaol Eduria & Barasana 449
peine m. (peineta) guiiro pl. guii, guiirori, (peine
curvo y ornamental para la mujer) guiroberua.
peineta f. (peine) guiiro pl. guii, guiirori,
(peineta curva y ornamental para la mujer)
guiroberua, (peineta hecha a mano) juriaro
guiro pl. jure gui.
peje dulce (REG) m. (esp. de pez comestible, agua
dulce, chbano o chvano) u.
pelar v.t. (pelar, raspar yuca brava) qui wrare,
wrare, (pelar los labios por comer uva,
ucuqu) oore, (pelar palos) jnere. pelarse v.r.
(pelarse, cscara de frutas) watise.
pelear v.t. (pelear por pegar repetidamente)
quare, (pelear mucho causando dan al otro)
quasare, (responder por pelear) boca quare.
pelearse v.r. gmere quare.
peligroso, sa adj. (estar peligroso) giore E,
guijore J; aagiore E, aaguijore J.
pellizcar v.t. (pellizcar para regaar a personas y
seres animados) iguere, (dar un pellizco duro
para molestar) moanugure.
pelo m. (el pelo, pelos) pl. joa, (un pelo) joara,
joaro, (pelo de la nuca hacia los hombros)
cnaajoaguebo, (pelo del mico colimocho o
chucuto utilizada para la prenda de la danza)
rta joa, (pelo enrollado del mono chucuto
que se cuelga de la prenda de la danza)
mariayasi, (pelo que cuelga de la parte
trasera de la guara) buu isiyasia.
pelota f. ra, ajeria pl. ajere.
peludo, da adj. (cola peluda de ardilla)
rujajcorowaua.
peluquear v.t. (cortar, peluquear cabello) suare.
pena f. (darse pena o vergenza, tener pena)
bojonere.
pene m. ajea.
penetrar v.t. (penetrar por la vista para
averiguar o probar) artobuare.
pensar v.t.irreg. toare, yire, (pensar en como
siguen las cosas de los que han ido a otra
parte) toasyare, (pensar en la maldad)
rojose toare, (pensar en toda clase de la
maldad) rujajine toare, (olvidar, no pensar
en algo) toayayiore, (pensar en muchas cosas
a la vez) toawore.
pepa f. ajea pl. aje, (pepa negra utilizada para
hacer brazaletes) bitia pl. biti, biti aje, (pepas
blancas utilizadas para hacer brazaletes)
ojorica biti, (pepas de rbol, esp. que alimenta
a peces y pjaros) wai ga, (pepas de mirit,
moriche) re, (pepas de vansoco) wsoa,
(pepas de vasai) miji, (pepas del rbol de
caucho o de seringa) biiti, (pepas que se pegan
a la ropa) maria, (esp. de pepas comestibles)
cna, ejo, rja.
pepita f. (esp. de pepitas que sirven para
alimentar a los pjaros) miniarica.
pequeo, a adj. (ser cosas pequeas) mtaaca,
(ser/estar pequeo) rjase, (animal pequeo,
persona pequea) m. mojogaca E, cca E
qujiaca J, qujica J, f. mojogaca E, coca E
qujoca J pl. mtar, mtaraca, (cosa
pequea, canoa, baln, fruta, etc.) mojoricaaca
E, J, caca E, cgaca J, (hacer pequeo) rore,
(lugar, parte, porcin pequea) mojorija,
mojorijaaca, cjaaca.
percibir v.t. toare.
perder v.t. (extraviarse, perder el camino)
maawisiare, (perder cosa por sumergir)
ruurocare, (perder el conocimiento, el sentido,
la conciencia) toamasibetire, (perder una
cosa entre algo) rocasuare. perderse v.r.
yayire.
perdonar v.t. masiriore, toayayiore.
perezoso, sa adj. (persona perezosa) m. teye
jaig, f. teye jaigo. perezoso m. (animal)
querea.
perforar v.t. (agujerear) oore, (perforar tela,
papel, madera, olla, etc.) sarejorare,
sarewoore.
perfume m. qunase stise.
perico m. (perico cabecinegro) cuyari, (perico
colirrojo) quequero.
periquito m. (periquito barrado) rea, (llamada
para el periquito butuquiria) quia quia, (esp. de
periquito verde) butuquiri.
perjudicar picamaderos
450 Espaol Eduria & Barasana
perjudicar v.t. (daar) tudre, yicare.
permitir v.t. (autorizar) rotire, (no permitir)
rotibetire.
pernoctar v.i. syacnire.
pero conj. (indica cambio del sujeto)
bajiboajaqune, bajiboarone. V. aunque.
perra loca f. (esp. de pez comestible) roe.
perro m. 1 (perro domstico) ecari yai, yai.
2 (perro de agua, esp. de nutria) wnia tmi.
3 (perro del monte, cuchicuchi) uju.
perseguir v.t. rnre, syare, (perseguir
corriendo) masyare.
persona f. (m.) mas, f. maso, (persona buena,
bonita, guapa, hermosa, linda, elegante)
m. qunag, f. qunag, (persona mala)
m. baig E, bog J, qunabec, f. baigo E,
bogo J, qunabeco, (persona pequea)
m. mojogaca E, cca E, qujiaca J, qujica J,
f. mojogaca E, coca E, qujoca J pl. mtar,
mtaraca, (persona que se comporta muy
mal) m. masa catibec, f. masa catibeco,
(persona sin soporte familiar para vivir bien)
m. maioro bajig, f. maioro bajigo, (personas
de la misma tribu) cojo masa, (ser persona
discapacitada, lisada sin parte de su pie) cojo
gbotutia aare, (ser persona sin parte de su
mano o brazo) cojojacata ricajuria ctire.
pertenecer v.i.irreg. (pertenecer a) yee, (uno que
pertenece a un grupo, equipo) m. rcaag, g,
f. rcaago, g.
pesadilla f. (tener pesadilla, sueos raros o
malos) cjiriare maawisiabsare, rojose
cjiriare.
pesado, da adj. (ser/estar pesado) rcse.
pescado m. wai pl. wai, (olla de pescado) wai
sot, (pescado muqueado) wai sesore.
pescar v.t. (pescar con una vara) wai wjere,
(enganchar, engafar) bajuure, (pescar con
red) wayare, (pescar con una trampa para
comer) muubaare, (pescar de la orilla del ro)
wai yoore, (pescar en el fondo del ro)
ruuwejere, (pescar por colgar sedal de una
rama) siayoore.
pescuezo m. (pescuezo de animales) ma,
mtutu.
pestaa f. caje joara, caje joaro pl. caje joa.
pestaear v.i. (parpardear) bibitaare.
peste f. (enfermedad, epidemia) rijaye E, as J.
pez m. wai pl. wai, (peces engarzados por una
cuerda, bojote de peces) waibo, waito, (peces
sacados durante su desove) wai tna, (agua
dulce, chbano o chvano, peje dulce) u,
(anguila) bue, (bagre, esp.) waje bca,
(balentn o valentn, lechero) jaasai,
(barbudito) usaca, (blanquillo) mno wai,
(caloche, caballito) sijiru, (caloche, caballito,
itui) jc, (caloche, esp.) rique, rique
dram, yeru jro, (colirrojo) wayusaro,
(cucha) yaca, (cucha, esp. parecida) wai csiro,
(curbinata, pez burra) quee, (curito) mca,
(diente de perro) rasa wai, (guabina, barbillas)
sai, (guabina, perra loca, pez dormiln, tarira)
roe, (guarac) bodeca, (guarac, esp.) bode
dram, bodeca boc, wm bodeca,
(jurajura) risewetero, (misingo) biri, (mojarra,
hacha o jacha) wni, (ojn, plato) bajam
pl. baja, (pac) gdabuu, (palometa, pac) uju,
(palometa, esp.) smo uju, (payara) gtawaca,
(pez anguila, esp.) bosio, (pez dormiln, perra
loca, tarira) roe, (pez siluro pequeito usado
para pescar) sai gda becoro, (picaln, esp.)
bia maram, (pintayo o pintado, pintadillo)
curiri, (piraa) muu, (raya) aro, (sabaleta)
rtboc, (sabaleta, cra) a wai, (sbalo) j
wai, (sardinas, esp.) boaa, mr, gocoar, jco
saroa, roe iguia, sa, wso sa, yojoar,
yojobbro, yuc roea, (yacund o jacund)
mja bujua, mja gaig, (esp. de pez
comestible) juro, menuri, mucunam, (esp. de
pez incomible) tme.
pezn m. jea pl. je.
piar v.i. (chillar, piar, pjaros cuando estn
pequeos) rjire.
picada f. (picada de zancudo) mte i idiriaj.
picaflor m. (colibr, chupaflor) mimi.
picaln m. (esp. de pez siluro) bia maram.
picamaderos m. (pjaro carpintero) cne.
picante piraa
Espaol Eduria & Barasana 451
picante adj. (estar picante, fuerte) jnise.
picar v.t. 1 (chupar, picar, hecho por el zancudo,
mosquito) idire, (picar, hecho por la avispa)
toare, (picar causando sufrimiento, hecho por
piojos, niguas, colorados) basare, guia
basare.
2 (desmenuzar, picar caa de azcar)
jaasurere.
picazn f. (uno que pica haciendo rascarse o
causa rasquias, insecto, oruga) wquig.
pich m. (pich de doble banda, esp. de tucn
pequea) rase yegoam, (pich pico de marfil)
auro.
pico m. (pico de ave) gua, (pico ancho del pato)
rujatajoa, rujataporo, (pico de ave arrugado)
rujasiriiri, (pico de ave un poco ancho y plano)
rujagusepea.
picogordo m. (pjaro picogordo verdeamarillo)
smio cuyari.
picotear v.t. (picotear, ave) iguesurere, osere,
osetaare.
pie m. gbo, (parte inferior del pie) gbocotiro.
piedra f. gta, (lugar cerca del ro Pir-Paran
donde hay un plano de piedra) Wec risero,
(piedra del pay) bsaria gta, gta, (piedra
que representa la primera mujer) Uo, (montn
de piedras) gtatubua.
Piedra ii (E, J) m. (comunidad, pueblo de Piedra
ii) ii.
piel f. rujagasero pl. rujagaseri.
pierna f. (nicamente a la parte entre el pie y la
rodilla) icg E, ic J, (cadera y pierna)
sagaro, (la parte inmediatamente arriba del
tobillo) gborisoto.
pieza f. (alcoba, cuarto) cniriasa, sa, (forma
de pieza, cuarto, alcoba) rujasa.
pigmento m. (achiote, pigmento rojo) musa,
(caraa, pigmento para pintar la cara) spe,
(carayur, pigmento rojo para pintar la cara)
gnae, (ocre, pigmento amarillo) bodea,
(pigmento negro para el cuerpo hecho de hojas
de esp. del arbusto we) wee.
pila f. (pilas) ware.
pilar v.t. (pilar coca) caj rocare, rocare, (sonido
de pilar coca) t t.
pilotear v.t. (pilotear canoa) weatuure.
piloto m. y f. m. wrica iag E, wrica eag
J, f. wrica iag E, wrica eag J.
pintadillo m. (esp. de pez siluro, pintayo o
pintado) curiri.
pintado, da adj. (manchado, pintado) rujaderea.
pintado, pintayo (REG) m. (esp. de siluro,
pintadillo) curiri.
pintar v.t. (pintar el cuerpo con tinta negra) wee
yire, (pintar la casa, calabazas con savia, etc.)
wiare, (pintar la frente con carayur) cuure,
(pintar las mejillas con carayur) tasare,
(pintar las mejillas inferiores o quijadas con
tinta negra, hecho por la mujer) ocure,
(pintar un iniciado con carayur, hecho por la
mujer) jare, (pintar un iniciado con tinta
negra, hecho por el hombre) sore.
pintayo, pintado (REG) m. (esp. de siluro,
pintadillo) curiri.
pintura f. 1 (achiote, pintura roja) musa,
(caraa, pintura pintar la cara) spe, (carayur,
pintura roja para la cara) gnae, (ocre,
pintura amarilla) bodea, (pintura negra para el
cuerpo hecha de hojas de esp. del arbusto ve)
wee. 2 (cuadro, dibujo de l) i ucase.
pia f. sna pl. sna, (hojas y races de la mata de
pia que sembrarn) snasaaro, (mata de pia
inmadura, verde) wmacaje, (pia comenzando
a madurar) oco sjarica, (esp. de pia silvestre)
maca sna.
piojo m. guiam pl. guia.
piola f. (cuerda) eriamaa, wriamaa.
piquero m. (ave acutica parecida al piquero
patiazul) wnari, (ave piquero patiazul) jno
riacata.
piracema (BRAS) f. (hacer piracema, pez) tnire,
wai na tnise, (tiempo cuando los peces hacen
piracema) wai tnirirodo.
piramidal f. (forma piramidal) rujaturia.
piranga f. (pjaro piranga bermeja) nea.
piraa f. muu.
Pir-Paran pobre
452 Espaol Eduria & Barasana
Pir-Paran m. (ro Pir-Paran) Waiya, (parte
ancha del ro Pir-Paran y el cao Piedra)
Gmoyucra, (parte ancha del ro Pir-Paran
un poco ro arriba de San Miguel) Wmara.
piratapuyo, ya m., f. (grupo indgena del
Vaups y Brazil) wai macanag, wai macanag
pl. wai macana.
pisar v.t. cdare, (pisar a cosa aguda) cdajudire,
cdajuure, (pisar con los pies para aplanar
piso) cdabiore, (pisar con palo tierra al base
de postes, faria en una canasta) rocasuare,
(pisotear, pisar montn de tierra) rtere.
piscua f. (esp. de pjaro cuclillo) ritiro.
piso m. (piso elevado hecho con pacha) casabo,
wii casabo.
pisotear v.t. (pisar, pisotear montn de tierra)
rtere, (pisotear para mezclar) cdawore.
pista f. (pista de vuelo) wrica maa.
pistas (huellas, pistas) cdacure.
pistar v.t. (pistar con palo tierra al base de
postes, faria en una canasta) rocasuare.
pistola f. jea rmia, jeabaca.
piyama m. sudi jirob (cnir na sarib).
placenta f. sca babaro.
plancha f. (plancha para planchar ropa)
tuurioriaro.
planchar v.t. (planchar ropa) tuuriore.
planear v.t. (planear donde va a colocar los
postes de una casa clavando palitos en el
suelo) juucore.
plano, na adj. (estar lisa, plana, madera) gosise,
(cosa plana y delgada) rujaji, (tierra plana)
rujatcuro.
planta f. (matas, plantas recientemente
retoadas) judise, mame judise, (plantas
cultivadas) ote, (plantas inmaduros, verdes)
wmaaca.
plantar v.t. (sembrar, plantar coca) caj juure,
juure.
plata f. (dinero) gjoa.
plataforma f. (yerado) casabo, rujacasabo.
platanillo m. (esp. de platanillo comestible,
silvestre) macaroca ojo, Yeba ojo, (mata de
esp. de platanillo silvestre) macaroca ojoo,
Yeba ojoo.
pltano m. ojoro pl. ojo, (hojas de pltano)
ojoju, (mata de pltano) ojoo, (racimo de
pltano) ojojure, ojoto. pltano bocadillo
(esp. de pltano bocadillo) mimi ojo, wsia
ojo, (mata de esp. de pltano bocadillo) mimi
ojoo. pltano hartn ojoro pl. ojo, (esp. de
pltano hartn) soe baare ojo, tabaare ojo,
(mata de esp. de pltano hartn) soe baare
ojoo, tabaare ojoo. pltano pigmeo,
pltano enano rujiojo, (mata de pltano
pigmeo, enano) rujiojoo.
plato m. 1 (plato para comida) bare jeoriabaja,
bare jeoriacooro, bare sariabaja, sotbaja,
(plato para recibir comida) uubaariabaja,
(plato servido) bariabaja, (plato sucio)
bagooriabaja, (trad.) smotero.
2 (pez plato, ojn) bajam pl. baja.
platn m. sotbaja, (platn de metal) cme
cooro, cmebaja.
playa f. jaabua, jaabua roro, (playa de la curva
Minobedoa) Minobedoa jaabua.
plenilunio m. muiju buu bag aami, muiju i
roari ami, muiju roag, roag.
pluma f. (pluma de pjaro) joara, joaro pl. joa,
rujajoara, (banda de plumas rojas del tucn en
la corona de la danza) rase samaa, (corona de
plumas del guacamayo para danzar) maja
joaro, (ornamentos de plumas rojas del tucn
atado a las rodillas, los codos y la corona de la
danza) rase sa, (plumas blancas, plumaje
blanco de la garza real) uga, (plumas de
pechuga de ave para hacer coronas del baile)
wto, (plumas del mochilero utilizados en el
tocado tejido de la danza) buya bc, (soporte
para plumas de la danza) ugaro.
plumaje m. joa, (plumaje blanco, plumas blancas
de la garza real) uga.
pobre adj. (ser/estar pobre) m. gajeyeni mag
aare E, gajeni mag aare J, f. gajeyeni
mag aare E, gajeni mag aare J, (persona
poco, ca poner
Espaol Eduria & Barasana 453
pobre) m. ie mag E, ee mag J, f. ie mag
E, ee mag J.
poco, ca m., pron. (poca cantidad de algo)
mojoro, mojoroaca E, J, croaca E, croaca J,
(pocos, un poco de) jairo mee E, jairo meje J,
(un poco) qunaaca, yeericuaca, yeeroaca,
(unos pocos animales, personas) jjar mee E,
jr meje J.
podar v.t. (quebrar por torcer, podar ramas)
bejaare.
poder v.t.irreg. masire, (poder hacer) tmare,
tutuare, (tener poder espiritual) guari.
podrido, da adj. (ser/estar animal podrida,
persona podrida) boag E, jogag J; boago E,
jogago J, (ser/estar podrido y cosas podridos
como palos, carne, pescados, frutas) boase E,
jogase J, (canoa podrida) cmua boarica,
(palos podridos en el suelo) gmubo.
podrir, pudrir v.i. podrirse v.r. boase E, jogase J.
polilla f. (polilla alas de avin) mno nunuro,
(varias esp. de polillas) wti jogoro.
polio, poliomielitis f. micase.
polvo m. (cosa polvorienta) mona, rujamonaari.
plvora f. jea mno.
polvoriento, ta adj. (cosa polvorienta) mona,
rujamonaari.
pomada f. (ungento) co warere.
poner v.i.irreg. (poner huevos, gallina, pjaro,
lagarto, tortuga) ria cure, (poner a empollar
huevos, ave, pjaro) muuaare, (poner huevos,
desovar, frezar, pez) wai na tnise, (poner
huevos, pez, insecto) tnire, (poner huevos,
rana) ujaare, (poner huevos sobre carne,
mosca) ria tuure. v.t.irreg. 1 (colocar,
guardar) cure, (colgar, poner ropa sobre una
cuerda) jaajerubajeore, (poner afuera)
mibuucure, buucure, (poner al hombro o
cabeza, sobre algo o alguien) jaajeore, (poner
boca abajo encima de) muujeore, (poner
canasta, olla al suelo) rojore, (poner de plano
en el suelo) juucure, (poner en la mesa un
plato servido) bariabaja jeore, (poner encima
de) mimojeore, jeore, (poner encima de la
cabeza) tumojeore, (poner la mano encima
de) iajeore E, J, (poner la mano encima del
hombro de otro en la danza) tuture, (poner
libros en fila) jeonoriare, (poner presin para
enderezar) wejoore. 2 (poner al lado de)
tuure, (poner cosa al lado de la pared o rbol)
jidituure, (poner la pared o las paredes de la
casa) toore, (poner madera, hojas junto al otro
lado) jeocnamuure, (poner paredes) jejeju
rjore. 3 (poner adentro) rore, sare, (poner
cosa adentro de bolsa, hueco, dardo en
cerbatana) uusare, (poner machete por el
suelo adentro de hierba) uucure, (poner
persona, cosa debajo del agua) ruure, (poner
trampa de pescado en el ro) tuga muure E, tua
muure J, (poner tubrculos de yuca brava
debajo del agua) uare. 4 (poner ropa) sudi
sare E, yta waso sare J, sare, (poner
collar) boore, (poner ruana o ropa) jaabare,
(poner una banda o una tira por el brazo, la
pierna o la cintura) waare, (poner una banda
o una tira por el brazo superior hecha de pepas
negras de la palma bitio) ricajdo waare,
(poner y cargar bolsa del hombre) jasare E,
jaasare J. 5 (mandar, dar, poner mensaje por
radio-telfono) goticare. 6 (aplicar, poner
brea por la cuerda en trabajos artesanales)
widere. 7 (poner nombre, llamar) wme yire.
8 (poner inyeccin) tuajuure. 9 (poner
atencin en escuchar a) ajirooqunare, (no
poner atencin) ajiteere, (persona que no pone
atencin) ajibec, ajibeco. ponerse v.r.
(colocarse, ponerse de pie) wmre,
wmrgre, (ponerse alegre) wariqunare,
(ponerse bien de una enfermedad) quna
catire, (ponerse collar) jaabsare, (ponerse de
rodillas) gsomunia tuetuurjure, (ponerse, el
sol) rocasare, (ponerse, el sol, coger la noche)
rioqueare, (ponerse en celo, perra, animal
hembra) gmore, (ponerse en paz)
jnisinitjare, (ponerse enfermo) rijare,
(ponerse enfermo por comer comida
prohibida) wisire, (ponerse lentes) ocaje
sare, (ponerse morado, contusionar, salir
moretn) iijuare, (ponerse negro con humo)
popa primero, ra
454 Espaol Eduria & Barasana
bueri bjase, (ponerse triste) stiritire,
(ponerse un vistazo al cuarto) ajore, (ponerse
zapatos) cdare.
popa f. (popa de canoa, parte trasera) cmua
gde, gde.
pop m. (excremento) gda, (defecar, hacer
pop) gnare, gnareare, (hacer pop en el
suelo) gnacure.
poquito, ta adj. (ser/estar un poquito ms de
tamao) m. jaig bsaaca, f. jaigo bsaaca,
(ser/estar un poquito menos de tamao)
m. mojog bsaaca E, qujiaca bsa J, f. mojog
bsaaca E, qujoaca bsa J, (poquita cantidad
de algo) mojoro, mojoroaca E, J, croaca E,
croaca J, (poquito ms) jairo bsaaca,
(poquito menos) mojoro bsaaca E, croaca
bsa J.
por prep. (por el suelo) watoje, (por eso, por lo
tanto) to bajiri, (porque, puesto que) aari.
porcin f. (porcin pequea) mojorija,
mojorijaaca, cjaaca.
porque conj. (as, por eso) to bajiri, (por, puesto
que) aari.
portar v.t. (portar entre la ropa o debajo del
brazo) suaare.
posar v.i. posarse v.r. (posarse en o sobre, ave)
jesare.
poseer v.t. (aduear) jare, (hacer poseer) jore,
(obtener) core.
posesin f. (posesiones) gajeyeni E, gajeni J.
poste m. (poste de la casa, estantillo) bota,
rujabota, (poste de tabique) wica roca bota,
(poste que soporta la viga del techo) tuiari E,
tueari J, (postes que soportan la cumbrera)
rojotutuore.
pozo m. (pozo para peces) wai tara.
precio m. waja.
precipicio m. soric.
precisamente adv. (exactamente,
simultneamente, precisamente en el mismo
momento) rmarone, (precisamente,
exactament en un lugar) masu.
predecir v.t.irreg. (sealar, predecir enfermedad,
muerte) yoquere.
preguntar v.t. (preguntar pidiendo informacin)
sniare, (preguntar con un motivo escondido)
sniatoore.
prenda f. (prenda de vestir) sudiro E, yta wasoro
J, (prenda de plumas para la danza que se
cuelga de la cabeza hacia la espalda)
mariajotia.
prender v.t. 1 (encender, prender fuego, candela,
fogn) jea rore, rore, (prender antorcha, vela)
sabusuore, (prender fuego, antorcha) sare,
(prender fuego en la chagra) satuare.
2 (prender radio, motor, avioneta, planta)
jore.
preocupado, da adj. (estar preocupado)
toarejaire.
preocupar v.t. preocuparse v.r. toarejaire,
(preocuparse por el otro para que no se cae
mal) gibare, riore.
preparar v.t. (preparar coca para fortalecerse
antes de trabajar o viajar) bose yire, (preparar
mingao u otro lquido espeso) gaiore.
prepararse v.r. (prepararse espiritualmente
para relacionarse con otra gente, hecho por
pay) toa s sare.
presa f. (presa de pescado o pollo) ruje.
presentacin f. yiore, (hacer presentacin)
yiore.
prestar v.t. wasoare.
prevenir v.t.irreg. (ejecutar los ritos del pay
para prevenir enfermedad, maldad) soore,
(hacer rito para prevenir enfermedades que
vienen del agua por ejecutar rito del pay) oco
wnore, (prevenir enfermedad, maldad por los
ritos del pay) maataare E, cmotaare J,
(prevenir enfermedad por los ritos del pay)
bojoritaare, (usar algo rechazado o reservado,
rito del pay para prevenir enfermedad o
maldad) bocare.
primero, ra adj. (animal, persona) m. aasog,
aasorii, f. aasogo, (el primer da)
primo, ma pulga
Espaol Eduria & Barasana 455
aasorirm, (ser/estar primero) aasore.
adv. (en primer lugar) aasose, rmoj.
primo, ma m., f. (se refiere al hijo de la hermana
de la madre, que tiene marido de una etnia
distinta del marido de la madre) jaco mac, (se
refiere a la hija de la hermana de la madre,
que tiene marido de una etnia distinta del
marido de la madre) jaco maco.
primognito, ta m., f. aasog, aasogo.
principio adv. (en el principio) cajero, aasose,
rmo, rmoj.
proa f. (proa de canoa) cmua gua, gua.
probar v.t. (saborear, probar comida) baare,
weroare, (examinar, probar por tocar)
moaare, wareare, (probar con el pie,
panatano, zapatos nuevos) cdaare.
problema f. (estar sin problemas) oca manire.
producir v.t.irreg. (producir hondas en el agua al
comer, hecho por el pez) oco yaa yise.
producto m. (producto puro como almidn de
yuca brava, coca, harina de trigo) weta,
(productos de la selva) macarocaaye,
(productos de plantas cultivadas) ote rica,
(productos de una chagra) weseaye, (productos
de varias chagras) weseriaye.
profesor, ra m., f. (profesor, maestro) bueg,
buerimas, masiog, (profesora, maestra)
buego, buerimaso, masiog.
profetizar v.t. (decir antes lo que va a pasar) goti
rjoro yire.
profundidad f. (fondo, cauce, lecho,
profundidad del ro) riaga gda maa.
profundo, da adj. (ser/estar profundo, agua)
caro, (ser/estar poco profundo, agua)
cabeto.
prohibir v.t. rre, rotibetire, (comida prohibida
o tab) bare rre, (cosa, lugar prohibido de
mirar) aamani E, amani J, (prohibir un
iniciado de comer cierta comida) bare rre.
prolongado, ga adj. (cosa prolongada, larga
como bejuco, camino, el relmpago) rujamaa.
prometer v.t. oca sare.
prontamente adv. (rpido, pronto, deprisa)
diwatone E, dica meje J, guaro.
pronto adv. (rpido, deprisa) diwatone E, dica
meje J, guaro, (ahora mismo) yucaca, (en
pocos das, algn da) busiyri, (ms tardecito,
ms tarde) yucbsaaca.
proteger v.t. (ejecutar los ritos del pay para
proteger de enfermedad, maldad) soore,
(proteger a otros por ejecutar los ritos del
pay) cnisare, maataare, (proteger al nio
del maligno por ventilar humo de cera)
wabueguure. protegerse v.r. (protegerse a s
mismo, rito del pay) cnisare.
protuberancia f. (parte que sobresale ms
grande que rujavapea) rujamura,
(protuberancia corta y pequea de una cosa)
rujarapea, (protuberancia pequea como
picadura de un tbano, furnculo) rujawapea.
provocar v.t. (provocar aversin) teore,
(provocar bascas) suemore.
proyeccin f. (astilla, proyeccin de un palo que
resulta cuando no se lo corta recto) rujabesoro.
proyector m. aweare sacari ariaj.
pueblo m. rujamaca, (pueblo de Acaricuara)
Sjijoero, (pueblo de Piedra ii) ii, (pueblo
de Sonaa) Snaa, (pueblo de Utuya) Utuya.
puente m. o f. (puente hecho de palos) gmubari,
(puente hecho de un solo palo) jariagmu.
puerco m. (puerco domstico, marrano, cerdo)
ecari yese, yese. puerco espn wado.
puerta f. soje, (detrs de la puerta) sojejugua.
puerto m. (lugar privado para baarse, sacar
agua, limpiar comida, etc.) guariajetaga,
jetaga, (puerto para dejar la canoa, varadero)
cmuari jayari jetaga, cmu jetaga,
majariaroj.
puesta f. puesta del sol muiju i rocasati.
puesto conj. (puesto que, entonces) to bajiri,
(puesto que, porque, por) aari. m. 1 (puesto
para olla) gjiro. 2 (puesto de salud) co
yiriawii.
puf interj. (exclamacin de disgusto) ade.
pulga f. (pulga de ser humano o perro) rgme.
pulgar quemar
456 Espaol Eduria & Barasana
pulgar m. mowsoa jairica.
pulir v.t. (pulir olla de barro) watere, (suavizar,
pulir madera) gosiore.
pulmn m. scarijoa, (pulmones) emeriti
bc.
pulpa f. (pulpa de rbol) gda jubero, yuc gda
jubero.
puma m. yai s.
punta f. (extremidad, punta de palo, cola, bejuco,
caa de pescar, pista) gaja, (cosa con punta
como dardo, lpiz, clavo) rujawaca, (estar sin
punta o filo, romo, embotado, cuchillo,
machete) bjabetiase.
puntiagudo, da adj. (cosa delgada y larga con
punta puntiaguda como punta de machete,
hoja) rujasmiaaca, (cosa puntiaguda)
rujasawia, sawia, (rama puntiaguda)
rjsawia.
puntilla f. cmewaca.
punto m. (diseo de puntos) rujatquero, (lugar
o cosa que se ve ancha y se reduce a un punto
como un pico de pjaro, un terreno entre dos
cuerpos de agua o dos caminos) rujasia,
(puntos de costura) tiare.
puado m. (puado de tierra, masa de yuca
brava, harina, etc.) rujabra.
puo m. 1 mobra, (dar, hacer puo)
moabrare, (hacer puo) brare. 2 (puo de
taza, olla, maleta, escopeta) iariaj E, eariaj
J.
pupila f. caje iirica.
pupua (BRAS) f. (chontaduro) nea pl. ne,
(palma de pupua) neo, (racimo de pupua)
neto.
purificar v.t. (ejecutar los ritos del pay para
purificar cosas dainas) soore.
purulento, ta adj. (estar purulento) musuase.
pus m. musuase, (salirse pus) musuase.
pstula f. (pstulas, erupciones) woroari.
puyar v.t. (herir con algo punzante) sarere,
(disparar, puyar cerbatana) jutire. puyarse v.r.
(espinarse, lastimarse con una espina)
warocajuure, judire.
Q - q
qu pron.interr. (qu?) no bajiro, no bajise, no,
(de qu tamao? animal, persona, rbol)
m. noc E, no quji J, f. noc E, no qujo J, (de
qu tamao? canoa, hacha) noc, nocg, (de
qu tamao? cosa) no quje, (de qu tamao?
hamaca, palo, lpiz) noc E, nocg E, J, (de
qu tamao? radio, ropa, canasta, escopeta,
rollo de bejuco) nocse, (qu cosa?) ie E, ee
J.
quebradizo, da adj. (hacer quebradizo pescado,
carne) jore.
quebrar v.t.irreg. (quebrar ramas por torcer)
bejaare. quebrarse v.r. (caerse y quebrarse,
partirse, cosa) rocawaare, (partirse, henderse,
agrietarse, tierra, canoa, olla de barro, rbol,
palo) enise, eniwadise.
quedar v.i. aacare. quedarse v.r. tujare,
(aclarar, quedarse claro al escuchar algo)
ajiqunore, (lo que se queda arriba del agua de
lo que hundi) rujagoose, (quedarse bien,
ropa) qunartore, (quedarse en un lugar
cuando alguien se va a otro lugar) boca aare,
(quedarse mirando) acaare, arijacoare.
quejar v.i. (quejar de alguien) agjaire.
quemado, da adj. (estar quemada, comida no
cocida en agua) btise, (estar quemada,
pegada, comida) sase, (estar quemado,
pescado, casabe, etc.) ase, (estar quemado por
el sol) aise.
quemar v.t. ore, (prender, quemar la chagra)
satuare, (quemar chagra, avispas, etc.) soere,
(quemar hasta que uno no se puede entrar para
sacar cosas) soebare, (quemar parte del
cuerpo) jeasoare. quemarse v.r. (arder,
encenderse, cosa, persona) are, (arder,
encenderse, llamas) jse, (quemarse bien,
querer ramificado, da
Espaol Eduria & Barasana 457
hasta la tierra) aqueare, (quemarse del sol)
jmre, (quemarse en una parte) asease.
querer v.t.irreg. bojare E, more J, (amar) maire,
(desear, querer cosa, persona) bojaare E,
moare J, (lo que l quera) i bojare E, i
more J, (lo que l quiere) i bojase E, i mose
J, (ms que quera) mormore, (no querer)
teere, (querer el uno al otro) gmer/gmeri
bojar E, gmer/gmeri more J, (querer ms,
lo ms querido) bojartore E, mogodare J,
(querer ms de lo que le dan) bojarmore E,
mormore J.
quetzal m. (trogn) jojo.
quin pron.interr. (quin?) m. im, imja, ni,
f. imo, imoja, diso pl. imar, noa. quin
sabe? baa.
quieto, ta adj. (no estar quieto y molestar)
moatuajaire.
quijada f. (mandbula inferior) wayucmero.
quince adj. y m. jamo cro cojo gbo
jnituaro.
quiapira (REG) f. (caldo concentrado de aj) bia
sot.
quitar v.t. 1 (sacar, quitar algo de alguien)
mare, (quitar a las malas) tataare, (quitar y
colgar la corona del baile) uuweamire.
2 (desempolvar, quitar el polvo de mesa,
banco, etc.) coere, (quitar polvo, mugre, humo
por soplar) jutireare, (quitar por rozar)
warecoere, (quitar raspando) isecoere.
3 (quitar rbol que cruza ro o camino por
cortar y dejarlo a un lado) jaataarocare pl.
jaasurereare, (quitar fibra de la caa wj)
menire, (quitar ramas de una mata) rure.
4 (ejecutar los ritos del pay para quitar la
maldad de comida o de una person) basere,
(sacar, quitar enfermedad por soplar) jutireare.
quitarse v.r. (quitarse la ropa) wejre,
(quitarse una cosa, tornillo, un rticulo de
ropa) weare.
R - r
racimo m. (forma de racimos) rujabuturi,
(racimo muy compacto) rujabitia, rujato,
(racimo de pltano, banano) ojojure, ojoto,
(racimo de pltanos o bananos en forma
puntiaguda) rujajure, (racimo de uvas
amaznicas) yeto, (ristra, racimo de batatas)
ajiito.
radio m. agrito.
radiotelfono m. agcariaro.
raer v.t. (raspar, raer ropa, piel, canoa) weese.
raz f. eemaa pl. ee, (bamba o gamba,
contrafuerte, races arriba del suelo que
sostienen el rbol) saaro, yucsaaro, (raz de
barbasco) ejomisimaa.
rajar v.t. (rajar lea) jea bojere, (cortar, partir,
rajar pia, palma pacha, etc.) ware, (rajar en
la mitad) jaabatawaare, (rajar lea, palo,
canoa, palma de mirit, patab en pedazos)
bojere, (rajar para abrir platanillo) batawaare,
(rajar pia sin la cscara, naranja, patilla,
chontaduro) yijewaare, (rajar y sacar con la
mano de un rbol) tawejere. rajarse v.r.
(quebrarse, partirse, henderse, olla de barro,
palo, astil del hacha) eniwadise, (rajarse en
una parte, olla, canoa, coco, huevo) wadise
pl. wejese.
rallador m. (rallo para rallar yuca brava) sgro.
rallar v.t. (rallar algo duro como yuca brava,
pulpa de algunos frutos como biti, ene, etc.)
oere, (rallar yuca brava podrida o suave para
hacer faria) tuaabore.
rallo f. (rallador para rallar yuca brava) sgro.
rama f. (rama de rbol) rj, yucrj, (rama de
mata de coca) cajirj, (rama o forma de
rama) rujarj, (rama que se extiende hacia el
centro del ro) wisaaro uuwioric yuc.
ramificado, da adj. (forma ramificada como
rbol, lengua de culebra) rujasnero.
ramo reciprocidad
458 Espaol Eduria & Barasana
ramo m. (forma de ramo) rujaquee, (ramo de la
palma patab o bataba) omquee, (ramo de
esp. de palma) guiwacajuro pl. guiwacaju.
rana f. (minadora o balita, comestible) weje,
(rana paradoja, comestible) tja, (rana
saltadora, comestible) goja, riatja, (rana
saltadora, no comestible) moadaoro, (esp. de
rana comestible) caigaseam pl. caigasea,
momoam pl. momoar, mam pl. ma,
wjejam pl. wjeja, bugu, papapa, yugra,
(esp. de rana no comestible) bejeroa, joca,
jata, icorete, maguro, (esp. de rana
venenosa) turuam pl. turua, payayu, rtero,
(esp. de rana verde con pecas rojas) soda.
rap m. mno wnire.
rpido adv. (pronto, deprisa) diwatone E, dica
meje J, guaro. m. (cachivera, chorrera,
chorro, raudal) gtajoero.
rascacula (REG) f. (esp. de hormiga magi o
maji) sita moam pl. sita moa.
rascar v.t. rascarse v.r. wquiore, wquise, (uno
que pica haciendo rascarse, insecto, oruga)
wquig.
rasgar v.t. (rasgar tela, papel) woore, (rasgar tela,
papel, madera, olla, etc.) sarejorare,
sarewoore.
rasgn m. (desgarro, desgarrn, rotura, rasgn en
tela, papel, hojas) woorito pl. woose, (rasgn
en la ropa o hamaca) wooriqueero, (rasgn en
la ropa o la hamaca) rujaqueero.
raspar v.t. (deshojar, REG raspar hojas)
tnecure, tnejuare, (raer, raspar ropa, piel,
canoa) weese, (raspar corteza de rbol)
wrare, (raspar, pelar yuca brava) qui wrare,
wrare.
rastrojo m. wesegodo, yuc wma.
rata f. bii.
rato m. (por un ratico) rujarmarone, (un largo
rato) yoaro.
ratn m. bii.
raudal m. (cachivera, chorrera, chorro, rpido)
gtajoero.
raya f. 1 (pez) aro. 2 (a rayas, con rayas,
rayado) yrse.
rayado, da adj. (ser/estar rayado) yrse,
(ser/estar rayado como el guarac bode
dram) rujayra, (cosa rayada, plumas del
gaviln) rujayrri, (diseo rayado en un
vestido) rujapiruro, (hamaca rayada)
rujapiru.
rayar v.t. (tachar, rayar con palito, lpiz) waire,
(rayar rbol de caucho) yijere. rayarse v.r.
waire.
rayo m. (rayo de relmpago) Bjo i yabese. rayo
del sol qunarimaa bususe.
razn f. (por razn de, por medio de) sorine.
real adj. (cosa real) masu E, goro J, (ser real)
aamasuse E, aagodase J.
realmente adv. masu E, goro J, (realmente de esa
manera) to bajiro masu E, to bajiro goro J.
rebalse (REG) m. (desbordamiento) tata.
rebanada f. (rebanadas) yijere.
rebanar v.t. (cortar, tajar, rebanar con cuchillo)
yijere.
rebuscar v.t. (rebuscar comida, gallo, ave)
macabaare, (l que anda y rebusca comida
como gallo, ave) oamacabaag.
recargar v.t. (recargar cartuchos de escopeta)
jeaje sare.
rechinar v.i. (crujir, rechinar los dientes) guji
pgure.
recibir v.t. boca mire, (hacer recibir lquido)
ore, (recibir algo tirado) boca iare, (recibir
comida) bare uure, (recibir con las manos)
ricare.
recin adv. mame.
recientemente adv. cnj, mame.
recipiente m. (recipiente que contiene una
bebida) idiriabaja, (recipiente vaco) godobaja,
(recipientes vacos) godo.
reciprocar v.t. (reciprocar y devolver o accin
similar) gmere.
reciprocidad f. (hacer el uno al otro al mismo
tiempo) gmer, gmere, gmeri.
recodo remador, dora
Espaol Eduria & Barasana 459
recodo m. (vuelta, recodo largo en el cao
Piedra) Minobedoa.
recoger v.t. (sacar, llevar, recoger cosa) mire
pl. juare, (sacar, recoger maleza, tierra, masa
de mandioca, etc. con las manos) maare,
(hacer recoger lquido) ore, (recoger con las
manos y echar adentro) maasare, (recoger el
pelo en un moo) joa abea jeore, joa mijeore,
(recoger gente o cosas con canoa y cruzar un
ro o cao) sajore, (recoger para viajar)
sare, (regoger y botar lquidos y cosas de
masa) oreare.
recolectar v.t. (recolectar y amontonar)
juarocure E, juamiocure J; juarore E,
juamiore J.
reconciliar v.t. reconciliarse v.r. jnisinitjare.
reconocer v.t. amasire, (qu hubo!, Oye!,
Hola!) cme E, na J.
recordar v.i.irreg. toabjare, (acordarse de)
masibjare.
recorte m. (recortes de papel, tela, etc.)
suamtore.
rectangular adj. (cosa slida en forma cuadrada
o rectangular) rujacuji.
recto, ta adj. (derecho) riojo, (parte recta de
algo) rujaaju, (alambre no recto por usarlo)
rujaggmaa.
recuperar v.t. recuperarse v.r. (recuperarse de
una enfermedad) qunacoare, (persona que va
recuperando, recupera sobre tiempo)
m. qunaejartuac, f. qunaejartuaco.
red f. (red para pescar) baji, wai wayari.
redondear v.t. (redondear palo o bejuco como en
hacer el borde de una canasta con un bejuco)
bedoare, webedoare, (cosa redondeada,
curva) rujabedo.
redondo, da adj. (cosa pequea y redonda como
moneda, pastilla) rujatii, (cosa redonda y
esfrica como fruta) rujabra, (cosa redonda
y plana como torta de casabe, luna llena, ojo)
rujasoroa, (cosas redondas como casas
redondas) rujasoroori.
reducir v.t.irreg. (condensar, destilar, reducir por
hervir) sibiore.
reflejo f. (reflexin) wti.
reflexin f. (reflejo) wti.
refrigeradora, refrigerador f. (nevera)
sarijata E, sarirca J.
refuerzo m. (poste que soporta la viga del techo)
tuiari E, tueari J.
refutar v.t. (contradecir, refutar lo que otro ha
dicho) boca yicare.
regalo m. (regalos, cosas que no tienen valor)
waja mani.
regaar v.t. tudre, (regaar con voz fuerte)
tudawasre, (regaar de una manera
indirecta) agtudire, (regaar indirectamente
por hablar en voz alta) tudajiore, (regaar
ms fuerte que el otro) tudtmare, tudtutuare.
regar v.t.irreg. (aguar, regar a matas de tabaco,
plantas de banano, flores) oco yuetuure, (regar
matas de tabaco, plantas de banano, flores)
yuetuure, (derramarse) yuebatere, (regar agua
antes de barrer) oco yuere.
regatear v.t. (driblar, regatear baln de
baloncesto) jaacure.
regla f. (tener la primera regla, mujer) gmore,
(tener la regla) gmore, guagoabetire.
regresar v.i. tudire E, YM, tdire J, gmetudire,
(regresar, personas) tudibatere E, YM,
tdibatere J.
rer v.i.irreg. rerse v.r. ajare.
relacin f. (m.) y, f. yo, (relaciones) yaar.
relmpago m. Bjo i yabese, yabese, (l que
hace el relmpago) Bjo.
relampaguear v.i. (el relmpago) yabese.
relatar v.t. (contar) gotire.
reloj m. (reloj de pulsera) muiju corito,
waariaro, (trad.) muijutii.
relumbrar v.i. (luna relumbrante en una cierta
posicin al amanecer) busuotuag.
remador, dora m., f. (esp. de insecto acutico)
oco buyaam pl. oco buyaa.
remanso resquebrajarse
460 Espaol Eduria & Barasana
remanso m. oco matorij, (parte ancha del
ro) tara, (rea ancha de agua como un
remanso) rujatara.
remar v.t. (remar canoa) weare, (remar al centro
del ro) weawiojoore.
remedar v.t. (imitar, hablar como otro) quesore.
remedio m. (droga, medicina, medicamento)
co, (remedio para tratar la enfermedad de la
esclertica del ojo) cajeboro co.
remendar v.t.irreg. (remendar rasgn en ropa o
hamaca) wooriqueerore tiare, (remendar tela,
cuero) seretuure.
remitente m., f. (l, ella que enva)
m. cag, f. cag.
remo m. (remo de canoa) wajioro pl. wajio E,
wearito pl. weari J.
remojar v.t. (remojar ropa, hamaca, faria)
weore, (empapar ropa por sumergir y
enjuagar) iabiare E, J, (remojar faria, tierra)
moawidaore.
remolino m. 1 (charco en una cachivera donde
el agua da vueltas lentamente) oco matorij.
2 (remolino en el pelo) rjotacajero E,
rijotacajero J.
remover v.t.irreg. (excavar, cavar tierra)
sarecoare.
renacuajo f. (larvas de esp. de sapo) taaroa,
(esp. de renacuajo comestible) ebero.
rencor m. (guardar rencor) jnisinicodere.
renuevo m. (renuevo de hierba que produce la
semilla) taara.
reparar v.t. (arreglar) qunore, (asegurar, cerrar,
reparar hueco en una red, canasta, puerta o
pared tejida por atarlo con cuerda o bejuco)
ereabibere.
repartir v.t. (compartir) batoore, sibatoore,
batere, (repartir entre otros compaeros)
gmer batoore.
repente m. (de repente) rmone, rujarmarone,
tirmarone.
repetir v.t.irreg. (decir, repetir a un otro lo que
ha escuchado) gotirtore, (tartamudear, repetir
al hablar) cucure.
reportar v.t. (mandar a reportar un mensaje)
roticare.
represa f. biatuuriacni, biatuuriaro.
represar v.t. (cerrar, tapar, represar cao, ro)
biatuure, (represar un ro y poner trampa de
pescado) wai maataare E, wai cmotaare J.
representante m., f. (representante de un grupo
en manera de actuar) m. g, f. g.
representar v.t. (representar o ayudar a otro por
hablar) agejarmoore.
reproducir v.t.irr. (hacer reproducir ms cultivo)
ote bjore. reproducirse v.r. (reproducirse,
nmero de personas, animales) bjre, joose.
repugnancia f. (aversin) teere, (sentir
repugnancia) roore.
resbaladizo, za adj. (estar resbaladizo, puente
de palos, camino, pez) gosise.
rescoldo m. rti yaase E, rti yoose J.
resfro m. (gripa, gripe) jo, (resfro que causa
manchas de sangre en la flema cuando uno
tose) r jo.
residuo m. (residuo despus de quitar el afrecho
como almidn de yuca brava, coca, harina de
trigo) weta.
resistir v.t. (aguantar, soportar) rgre, (ser que
resiste morir) m. s tutuag, f. s tutuago.
resolver v.t. (solucionar, arreglar, resolver
problema) oca qunore.
resoplar v.i. cra, cra yire.
respetar v.t. (honrar, estimar, venerar)
rcbore.
respiracin f. scare.
respirar v.i. scare, (boquear, respirar con
dificultad, un enfermo) s jedire.
responder v.t. boca, (responder con regao)
boca tudre, (responder por pegar) boca
quare, (responder que no va a hacer un
orden) gmer, gmere, gmeri oca rtore.
responsable adj. (ser responsable) masa catire.
respuesta f. (contestacin) cdire.
resquebrajarse v.r. (resquebrajarse, frutas)
batese.
resto rito
Espaol Eduria & Barasana 461
resto m. (restos de comida, sobras) barariaj
pl. barase, (restos de comida de l) i
bagoose, (restos de comida echados)
bareare, (restos de lea parcialmente
quemada) jeatutia pl. jeatuti, (restos de los
tubrculos de yuca brava juntados para
terminar de rallar) qui tujuro, (restos de tela)
sudisuri.
retirar v.t. retirarse v.r. (separarse, dividirse de)
batere.
retoar v.i. (retoar, tronco o rama podada)
catuse.
retoo m. (chupn, vstago de palma o mata)
rujajotia, (retoo de matas sembradas por
retoos) rujacaje, (retoo comestible de esp. de
palma) wjijotia, (retoo de hierba que
produce la semilla) taara, (retoo de la mata
de yuca brava) quirc gaja, (retoo de la
palma de mirit) reojotia, (retoo de la
palma jejecaje) jejejoti, (retoo de tronco, rama
podada) caturija pl. catuse, (retoo de esp.
de bejuco para tejer volteadores) wai misicaje,
(retoo nuevo de la palma de inay) bojojotia.
retorcer v.t. (retorcer frutas para abrirlas) joare,
(retorcer hilo, cuerda) ebiore, (retorcer ropa)
wiare.
retroceder v.i. duire, (hacer retroceder, el
viento) mino warocatose.
reunir v.t. (reunir a) jiirore E, jiimiore J.
reunirse v.r. miniqueare J, (congregarse) rjare
E, miniejare J.
reventar v.t.irreg. (reventar una cosa) taare.
reventarse v.r. (explotarse) potose,
(reventarse, maz pira, palomitas) ojorica
potose, (reventarse nailon, hilo, bejuco) tadise.
revisar v.t. acore, (corregir) qunore.
revivir v.i. (volver en s, l que pareca muerto)
s tudire.
revolotear v.i. (revolotear, colibr, helicptero)
wrgre.
revolver v.t. (batir, revolver manicuera, mingao,
muica, cualquier sopa, chocolate, etc.) jore
E, gre J, (revolver coca con la ceniza de
hojas, sal con aj, etc.) moawore.
revlver m. jea rmia, jeabaca.
rezandera f. (mantis religiosa) ama.
rico, ca adj. 1 (ser rico, persona) m. gajeyeni
jaig aare E, gajeni jaig aare J, f. gajeyeni
jaigo aare E, gajeni jaigo aare J. 2 (comida
rica, sabrosa, deliciosa) qunase.
rincn m. rujajugua, (ese rincn) ijugua, (rincn
de la pared) yosojugua, (rincn de un cuarto)
sajre aari jugua, (rincn interior de la
puerta) sojejugua.
rin m. (riones; uso: requiere pronombre
posesivo) cme.
ro m. riaga, rujaya, (rea ancha, amplia del ro,
como un charcn) rujara, (nivel del ro donde
los peces viven segn un mito) ocotutij,
(profundidad, fondo, cauce, lecho del ro) riaga
gda maa, (ro que tiene curvas, giros, vueltas)
bedose, (tendido del ro) riaga aju, (vuelta del
ro) gcoa. ro abajo roca. ro Amazonas
jecoa riaga. ro Apaporis Jasa. ro arriba
waisica. ro Cananar oa. ro Comea
Cmea. ro Papur Joaya. ro Pir-Paran
Waiya. ro Tiqui Musaca. ro Vaups
Riajasa.
risco m. (risco por la orilla de un ro) riagatria.
ristra m. (racimo, ristra de batatas) ajiito.
rito m. (echar agua, rito del pay para curar,
sanar enfermedad) oco yuere, (ejecutar los
ritos del chamn con cera de abejas para
proteger el recin nacido y su mam) werea
basere, (ejecutar los ritos del pay para
prevenir, proteger de enfermedad, maldad o
para purificar cosas dainas) soore, (ejecutar
los ritos del pay para quitar la maldad de la
comida o de una persona) basere, (ejecutar los
ritos del pay para sanar, curar mordedura de
culebra) a ysore, sare, (ejecutar ritos del
pay para curar, sanar, bendecir) ysore,
(empezar a ser joven en el rito de yurupar)
gmore, (hacer dabucur, rito de compartir
frutos) sore, (prevenir enfermedad, maldad
por los ritos del pay) maataare, (prevenir
rizado, da saborear
462 Espaol Eduria & Barasana
enfermedad por los ritos del pay) bojoritaare,
(prevenir enfermedades que vienen del agua
por ejecutar un rito del pay) oco wnore,
(proteger a otros por ejecutar los ritos del
pay) cnisare, (protgerse a s mismo, rito del
pay) cnisare, (usar algo rechazado o
reservado, rito del pay para evitar o prevenir
enfermedad o maldad) bocare.
rizado, da adj. (pelo, cabello rizado)
rujaggmaa.
rizar v.t. rizarse v.r. (rizarse, ro, cao) nacuase,
sabese.
rizo m. (rizos del ro, cao) nacuase, sabese.
robar v.t. (robar cosa de escondidas) mirudire
pl. juarudire, (robar en plena vista) mare,
(robar pia) jearudire.
roca f. gta, (roca grande) gta jairica, (diseo de
lagartos en una roca cerca de San Miguel) Gta
seberoa, (roca plana que tiene huellas del tigre
que se encuentra en la trocha entre Sonaa y
cao Piedra) Cajicoari.
rociar v.t. (rociar agua sobre alguien) yueguure.
roco m. (sereno) coje.
rodar v.t. (hacer rodar) tnuore, (rodar con
ruedas a distancia, por ejemplo, juguete con
ruedas) tnuweose, (rodar y cerrar, tapar)
tnuobibere. rodarse v.r. tnuse.
rodear v.t. (circundar, cercar) gnire,
wagnibiare, (circundar, rodear
completamente) gnibiajeore.
rodilla f. gsomunia.
roer m. (sonido de roer hueso) ca ca.
rojo, ja adj., m. (ser/estar rojo) sase, (cosa roja)
sase.
rollo m. (rollo de bejuco, cuerda) rujamica, (rollo
de cuerda de fique) yoomica, (rollo del bejuco
yar) misibedo.
romo, ma adj. (estar desafilado, embotado, sin
filo, cuchillo, machete) bjabetiase.
rompecabezas f. juatuajere.
romper v.t. (ser/estar rompido) surese, (romper
en pedazos) woosurere, (romper hueso, rama,
yuca brava) jeatrere, trere, (romper papel,
tela) woore, (romper puerta, pared)
tusurereare.
roncar v.i. nire.
roncha f. (barro, granito, ppula, salpullido)
rujaburua pl. rujaburuuri.
ropa f. sudi E, J, yta waso J, (artculo de vestir,
prenda de vestir) sudiro E, yta wasoro J. ropa
interior jubea sariaro.
roto, ta adj. (cosa rota, bolsillo, tela) torea, (ropa
rota) woorito pl. woose.
rotura f. (desgarro, desgarrn, rasgn, rotura en
tela, papel, hojas) woorito pl. woose, (cosa que
tiene rotura, tela, bolsillo) torea, (rotura en la
ropa o hamaca) wooriqueero.
rozar v.t. 1 (rozar hierba con machete) jaatuure,
taa darare, taa jaasurere, taa jaatuure.
2 (dar contra por casualidad) core, wacore.
rubola, rubeola f. buuruari.
rugir v.i. (amenazar por rugir, tigre) ttre.
ruido m. oca, (escuchar un ruido) oca ruyuse,
(hacer ruido, bulla) yibsore.
ruidosamente adv. ruyugoaro.
ruiseor m. coaseero.
S - s
sabaleta f. (pez comestible) rtboc, (cra de la
sabaleta) a wai.
sbalo m. (pez comestible) j wai.
saber v.t.irreg. (conocer) masire, (mirar, ver para
saber o averiguar como sigue alguien o algo,
examinar) aare, (no saber) baa, masibetire,
(saber hablar) agmasire, (saber los
pensamientos) toamasire, (saber todo de
algo) masijedire.
saborear v.t. (probar, saborear comida) baare,
weroare.
sabroso, sa saltarn
Espaol Eduria & Barasana 463
sabroso, sa adj. (comida sabrosa, rica, deliciosa)
qunase.
sacar v.t. 1 (llevar, recoger, sacar cosa) mire
pl. juare, (quitar, sacar algo de alguien) mare,
(sacar afuera) mibuure pl. juabuure,
mibuucure, buucure, (sacar con un palo)
uuweamire, (sacar para cambiar el techo y
otras partes de una casa vieja a una nueva)
jorere. 2 (recoger, sacar maleza, tierra, masa
de mandioca, etc. con las manos) maare, (sacar
comida con un pedazo de casabe) wijatuure,
(sacar con algo que protege las manos del
calor, del mugre, etc.) moatuure, (sacar de
casabe, masa de yuca brava) meare, (sacar
olla, pedazo de carne del fogn) etere, (sacar
pedazo de casabe) igare. 3 (sacar de, llevar de
la mano, guiar) tare, (arrancar, sacar espina,
diente) jare, (extraer, sacar dardo, diente,
yuca, etc.) taruamire, (hacer salir de)
tabuure, (sacar batata) smere, (sacar
cangrejo de su hueco) suere, (sacar canoa al
centro del ro) weawiojoore, (sacar espina,
diente) taruare, (sacar espinas) yooruamire,
yooruare, (sacar hormigas con palito, cscara)
mecaya tuare, tuare, (sacar pelo, plumas)
tarudere, (sacar plumas, desplumar ave)
teagoore, teare, (sacar termes con palito,
cscara) meca sare. 4 (arrancar, sacar fruto)
teare, (despellejar, sacar piel del tigre,
anaconda, cscara de rbol) wejoore, (rajar y
sacar con la mano de un rbol) tawejere,
(sacar fruta de rbol y compartirla con alguien
en el suelo) suaecare. 5 (quitar, sacar
enfermedad por soplar) jutireare, (sacar y
curar enfermedad) juareare. 6 (tomar, sacar
fotografa) aweare. 7 (sacar agua con
recipiente y cargar, traer) oco waare, waare,
(sacar agua de canoa) besare, (sacar y
derramar un lquido repetidamente para
enfriarlo) caruare. 8 (desenvainar, sacar las
garras, gato, tigre) mogase buure, wmore,
(tener las garras desenvainadas o sacadas,
gato, tigre) mogase ctire. 9 (sacar piojos)
guia juareare, juareare.
saco m. (cosa con forma de saco) rujajoa, (saco
lagrimal) caje oco aarija.
sacudir v.t. jaareare, (sacudir agua de las manos
por agitarlas) wjayayere, (sacudir agua, perro,
pjaro) terereare, (sacudir rbol) ere, (sacudir
coca, botella de medicina) yayere, (sacudir
polvo de una hamaca, tierra de una raz de
encima) yayereare.
sagaya (REG) f. (arpn para matar peces) wai
sareriaro, wai sareri.
sano m. (pecar de collar, cerrillo) qui yese.
sal f. moa.
salado, da adj. (ser/estar salado) ocase, (cosa
salada) ocase.
salida f. (alborada, amanecer, madrugada, salida
del sol) muiju i asimjado E.
salir v.i.irreg. budire, wacoare, ware, (hacer
salir de, sacar) tabuure, (lograr salir)
warujeore, (salir a la superficie del agua)
jmre, (salir de canoa, hamaca, avioneta)
wgre, (salir de estudiar para vacaciones)
buebudire, (salir de huevo) wejese, (salir de la
profundidad del agua y flotar) jmjajare,
(salir del agua para comer, pez) soase, (salir en
varias direciones, personas) wabatere, (salir
moretn, contusionar, ponerse morado)
iijuare, (salir volando, avin) wmse.
salirse v.r. budigoore, (salirse al hervir)
wasoese E, mosisoese J.
saliva f. gooco.
salpullido m. (barro, granito, roncha) rujaburua
pl. rujaburuuri.
saltamontes m. (saltn) diro, (esp. de
saltamontes incomible) rma diro, weco, weco
gda.
saltar v.i. jatire, (saltar al agua, persona, animal)
jatirocaroare pl. jatirearodere, (saltar al suelo)
jatiquedire, (saltar arriba para agarrar palo,
fruta) jatirocayoore, (saltar en un pie) casia,
casia yire.
saltarn m. (pjaro saltarn coronado) wtobero,
(hembra del saltarn coronado) wiiro.
salto semejante
464 Espaol Eduria & Barasana
salto m. (salto de agua, cada de agua, cascada,
catarata) oco meniri yoso, oco menirujiritria,
oco menirujiro. salto mortal (dar un salto
mortal) jedornire.
saltn m. (saltamontes) diro, (esp. de saltn
incomible) rma diro, weco, weco gda.
salud f. (estar de buena salud, tener buena salud)
catiqunar aare, catiqunare, qunaro catire.
saludar v.t. qunarotire, snire.
San Miguel m. (pueblo por el ro Pir-paran)
Siorojiro.
sanar v.i. yatise. v.t. catiore, (sanar
enfermedades) juare, (ejecutar los ritos del
pay para sanar) ysore, (ejecutar los ritos
del pay para sanar, curar mordedura de
culebra) a ysore, sare.
sangrar v.i. riire, (sangrar de nariz, boca, herida,
savia de un rbol) r budise, (sangrar sin
cesar) riitjabetire. v.t. (hacer sangrar por
pegar) jaariore, (hacer sangrar por inyectar)
tuajuuriore.
sangre f. r, (sangre de animal) waibc r,
(tener flujo de sangre) riitjabetire.
sanguijuela f. saro.
sano, na adj. (estar todos sanos) catijedire.
sapo m. (esp. de sapo comestible) saarowti, (esp.
de sapo grande) taaro bc, (esp. de sapo no
comestible) taaro, wso taaro.
sarampin f. buuruari, (enfermedad de
sarampin) buuruari as.
sardina f. yojoam pl. yojoa, (esp. de sardina)
boaam pl. boaa, mrm pl. mr,
gocoam pl. gocoar, jco saroam pl. jco
saroa, roe iguiam pl. roe iguia, sam
pl. sa, wso sam pl. wso sa, yojobbro,
yuc roea.
satisfecho, cha adj. (estar satisfecho por comer,
persona, animal) s ctire, yajire.
savia f. (savia de rbol que sale rpidamente)
yuc oco, (savia de hule, goma, leche de
caucho) r, (savia de la pepa de vansoco) ci,
(savia del rbol turur utlizada para pintar la
cara de nios) wasu r, (savia del rbol e)
e oco, (correr, fluir, savia de un rbol) riire,
r budise.
sebucn, cebucn m. (matafro) jnom.
secar v.t. (secar ropa, carne) carore, (hacer secar
hojas) sore, (secar, accin del calor del sol)
asijore. secarse v.r. (bajarse y secarse, ro,
cao, lago) sibise, (secarse, rbol, hoja) snise,
(secarse echado por el suelo) sniquease,
(secarse recto) snirgse.
seccin f. (seccin de la maloca) rujajuria,
(seccin de una cosa como entre los anillos en
el tronco de la palma, el tallo de la caa de
azcar, los peldaos de una escalera) rujacuu.
seco, ca adj. (estar seco) carase, (estar seco y
ventoso, el clima) cmase, (mata recta y seca)
snirgric, (palos secos en el suelo) gmubo.
secuestrar v.t. (secuestrar persona) iare E, eare
J pl. ejere.
sed f. (tener sed) idiramacose E, idiriguse J.
sedal m. cno.
seducir v.t. mecore.
seguidamente adv. biyaroaca.
seguir v.t.irreg. syare; rasase E, jasase J, (camino
que sigue a) jasarimaa E, J, rasarimaa E,
(continuar, seguir hablando, contando)
gotirtuare, (seguir a otro con algo) cosyare,
(seguir atisbando) arudisyare, (seguir
huellas) rnre.
seis adj. y m. cojomo cro jedi, gaje mo coja
jnituaro rca.
sello m. iaturiaj.
selva f. macaroca.
semana f. (semana pasada) cnaga semana E,
cna semana J.
sembrar v.t.irreg. otere, (sembrar coca) caj
juure, juure, (sembrar yuca brava) bire, qui
bire, (sembrar yuca, tabaco, aj por
amontonar tierra y cenizas) seare.
semejante adj. (cosa semejante en manera o
funcin) no, (semejante en apariencia,
manera, sentido, sonido) cojoro bajiro E, cojoro
bero J, (semejante a l, ella en hecho o
experiencia) m. ire bajiro E, ire bero J, g, f.
semen singular
Espaol Eduria & Barasana 465
soore bajiro E, soore bero J, g, (semejante en
manera o apariencia) bajiro E, bero J.
semen m. (esperma) c, ra.
semilla f. ajea pl. aje, (semilla de la mata de yuca
brava) quirc gaja, (semilla de rutu,
chonque, naria) rujacaje.
senda f. (camino, trocha) wariamaa.
seno m. jea pl. je, (senos cados) rujaparoori,
(tener senos grandes) je jacago aare.
sentar v.t.irreg. sentarse v.r. rujire E, juyare J,
(sentarse a conversar al anochecer, hecho por
los hombres) rujitore E, juyatore J, (sentarse
afuera de la casa para refrescarse) rujiysre E,
juyaysre J, (sentarse en crculo) rujignibiare
E, juyagnibiare J, (sentarse inclinado a la
pared) juriatuare, ejarjure.
sentido m. (perder el sentido, el conocimiento, la
conciencia) toamasibetire.
sentir v.t.irreg. (hacer sentir dolor) wore, (sentir
compasin por otro y ayudarle) bojoneyesore,
(sentir el peso) tnire, (hacer sentir los
movimientos, por un insecto andando encima
del cuerpo) iriose E, irose J, (sentir
repugnancia) roore, (sentir sed) idiramacose
E, idiriguse J, (sentir sufrimiento) rojose
tmore, rojose tmore, (sentir vergenza por
lo que el otro ha hecho) bojonebare. sentirse
v.r. (sentirse cansado) bogose, (sentirse un
espasmo del msculo) riimoose.
sealar v.t. (indicar, sealar por extender dedo,
mano) sajuure, (sealar a venir) coajiire,
weajiire, (sealar, predecir enfermedad,
muerte) yoquere.
separar v.t. tucmotoore, (separar por el suelo)
juabatocure, (tendidas, separadas como
garras de la pata de una ave) rujayeeri.
separarse v.r. (divorciarse, separarse del
cnyuge) manaj rocare, manajo rocare,
(retirarse, dividirse de) batere, (separarse de la
danza) wetire, (separarse de otros) cmotadire,
(separarse, personas) wabatere.
sepulcro m. (tumba) masagoje.
ser m. (persona, animal de sexo masculino) m,
(ser de sexo femenino) rmio, (seres
espirituales que quieren llevar la parte
espiritual de una persona eventualmente
causndola la muerte) sorimasa, (seres vivos
de mamferos vivparos que existen en el tero
y se nacen ya desarrollados) rujar.
v.i.irreg. bajire, aare, (fue?, fueron?,
interrogativo pasado) ri.
sereno m. (roco) coje.
seringa, seringuiera (BRAS) f. (palo de seringa,
rbol de caucho, cauchera, hevea) biiti,
(pepas de seringa o seringuiera, pepas del
rbol de caucho) biiti, (esp. de seringa que
produce fruta comestible) waj.
serpentear v.i. (serpentear, culebra) uuwaare,
rujagogueeri.
serpiente f. (culebra) a.
serrucho m. (sierra) yijetaariaro, yuc yijeriaro,
yuc yijetaariaro.
servir v.t. (servir comida) ecare, (servir sopa o
lquido) waajeore.
seso m. rjobadia E, rijobadia J.
s adv. ja. pron.pers. (s mismo) masu E, goro
J.
siempre adv. maji.
sierra f. (serrucho) yijetaariaro, yuc yijeriaro,
yuc yijetaariaro.
siete adj. y m. cojomo cro jedi, gaje mo ja
jnituaro rca.
silbar v.i. wjore.
silla f. (banco, asiento) rujiriaro E, juyariaro J.
simular v.t. (simular lanzamientos) reamacare.
simultneamente adv. (en el mismo momento,
exactamente, precisamente) rmarone.
sin prep. (ser/estar sin algo como pelo, ropa, casa,
etc.; animal, persona) m. ie mag E, ee mag
J, f. ie mag E, ee mag J.
sin embargo m. bajigjma, f. bajigojma,
inan. bajirojma, (indica cambio del sujeto)
bajiboajaqune.
singular adj. (desconocido, diferente, extrao,
inslito) ricati, ricatiri.
sirir soplador
466 Espaol Eduria & Barasana
sirir m. (sirir sureo, papamoscas, doral,
muscaria) jitiri, (sirir tijereta) bijco weayo.
sistema m. (sistema de agua) oco wati maa.
sitio m. (lugar donde algo estaba o haba
ocurrido) godo, (sitio donde construir una
casa) wii aaroto, (sitio donde estaba o estar
una casa) wiigodo, (sitio sagrado del origen de
la gente) masa yujiriwii, (sitio sagrado del
origen de los eduria) maberoagodo, (sitio
sagrado del origen los barasanas cme masa)
Cme botigmu.
sobaco m. rica rocaro.
sobra f. (restos, sobras de comida) barariaj
pl. barase; (restos, sobras de una comida)
ryase, (sobras de comida de l) i bagoose,
(sobras de comida echados) bareare.
sobrante m. (sobrantes de casabe, tela, etc.)
sudisuri.
sobrar v.i. (faltar) ryase.
sobre prep. (encima de) joe.
sobrepasar v.t. aartose, (aventajar) rtore.
sobrino, na m., f. (sobrino) mac E, gaje J, (hijo
de hermana mayor o menor) jarog E, jaro J,
(hijo de hermano, dicho por la mujer) jmoc,
(voc.) bedi mac, (sobrina) maco E, gajeo J,
(hija del hermano mayor o menor, dicho por el
hombre) jarogo E, jaroana J, (hija del hermano
mayor o menor, dicho por la mujer) jmoco,
(voc.) bedi maco.
sol m. muiju E, J, mujiju YM, maag muiju E, J,
maag mujiju YM, (alborada, amanecer,
madrugada, salida del sol) muiju i asimjado
E, (caerse, el sol) rocasare, (l que ilumina)
busug, (puesta del sol) muiju i rocasati.
solamente adv. (nicamente) rione, rine,
(solamente de esa manera) to bajiro rine,
(solamente ellos) na rione.
solar m. (sitio donde construir una casa) wii
aaroto, wiigodo.
soldado m. surara, (soldados vestidos en
uniformes de camuflaje) gogor.
slido, da adj. (cosa slida en forma cuadrada o
rectangular) rujacuji.
slo adv. rine.
solo, la adj. sg, sg, (siempre solo, sola) bto
sgne, bto sgne.
soltar v.t. jidire, (desatar, soltar canoa, animal,
zapato) jojiore, (soltar dejndolo caer una
cosa) jidiqueore. soltarse v.r. wetire.
soltero, ra m., f. (soltero de quince aos en
adelante) mam, (soltera de quince aos en
adelante) mamo.
solucionar v.t. (resolver, arreglar, solucionar
problema) oca qunore.
sombra f. (sombra de rbol, etc.) ysrij,
(sombra de ser animado) wti.
sombrero m. rjoa jeoriaro E, rijoa jeoriaro J.
sonaja, sonajero f., m. (sonaja del pie para la
danza) cmoca E, cmuca J.
Sonaa (E, J) m. (comunidad, pueblo de Sonaa)
Snaa, (nombre del tendido del ro
Pir-Paran donde se ubica la comunidad de
Sonaa) Bue aju.
sonar v.i.irreg. bsse. v.t.irreg. (hacer sonar,
cosa) yibsore, (hacer sonar las maracas y
danzar) jaabasare. sonarse v.r. (sonarse las
narices) jo yireare, jiyire.
sonido m. bsse, (hacer sonido) bsse, (sonido
spero de limpiar la garganta) cai, (sonido de
algo tirndose al agua) topa, (sonido de
alguien tosiendo) cojo cojo, (sonido de cada
de fruta) boro boro, poto poto, (sonido de
caonazos o fuego de revlver, escopeta,
artillera) pojoo, (sonido de girar o zumbar
hecho por la cigarra o chicharra y otros
insectos) qui qui, (sonido de pilar coca) t t,
(sonido de roer hueso, masticar algo duro o
quebradizo) ca ca, (sonido de un lquido
goteando, lluvia, sangre, sudor) tapi tapi,
(sonido que hace el tigre) joo joo joo.
sonrer v.i. sonrerse v.r. ajare.
soar v.t. cjiriare.
sooliento, ta adj. (estar sooliento) wjoa
ejase E, wja ejase J.
sopanda f. (viga transversal, vigueta) toriajuria.
soplador m. (soplador de tabaco) mnosro.
soplar suyo, suya
Espaol Eduria & Barasana 467
soplar v.i. (soplar, viento, brisa) mino wasose,
watuse. v.t. (soplar a herida para calmar el
dolor) jutituure, (soplar al fuego) jutijure,
(soplar para enfriar comida) jutiysore.
soportar v.t. (aguantar, resistir) rgre,
(sostenerse, soportar para prevenir una cada)
tuture.
soporte m. (soporte para carga en la canoa)
cmua casabo, (soporte para el tiesto) gataro
biariayoso, (soporte para olla) gjiro, (soporte
para plumas de la danza) ugaro, (soporte,
trpode para sostener el colador de masa de
yuca brava) ama, (tener soporte) tutuore.
sordo, da m., f. ajibec, ajibeco.
sordomudo, da m., f. ajibec, agbec;
ajibeco, agbeco.
sorprender v.t. ajicare, core. sorprenderse
v.r. (sorprenderse al or algo) ajicare,
(sorprenderse al ver) acare.
sorprendido, da adj. (estar sorprendido) care.
sostn m. (brasier) je eariaro.
sostener v.t.irreg. sostenerse v.r. (soportar,
sostenerse para prevenir una cada) tuture,
(sostenerse con un bastn) tuetuure.
su adj.pos. (de l) i yaa/yee, (de l, sus) i, (de
ella, sus) soo, soo yaa/yee, (de ellos, sus) na,
na yaa/yee, (de usted) m, m yaa/yee,
(sus, de ustedes) ma, ma yaa/yee.
suave adj. (ser/estar suave) btibeti, (ser/estar
tierra suave) wajase.
suavizar v.t. (pulir, suavizar madera) gosiore.
subida f. (cerro, colina, loma) buuro, rujabuuro.
subir v.i. (subir rbol, montaa) mjare, (subir
por el ro) mnire, (subir una loma) majare,
(subir, accin del ro, cao) jaimjase, jaise,
juejaise. v.t. (elevar) more, (hacer subir)
gajamoore, (trastear, hacer subir cosa)
mimoore pl. juamoore.

suceder v.i. (pasar por, ocurrir) tmore, tmore.
suciedad f. eri.
sucio, cia adj. (estar sucio, ropa, agua) eri cti,
(cosa sucia) se, (lugar sucio) eri jairij,
erij, (persona sucia) m. eri jaig, f. eri
jaigo.
sudar v.i. saca budise, (sudar antes del
aguacero) asijuare. v.t. (hacer sudar) saca
buuse.
sudor m. saca budise, saca buuse.
suegro, gra m., f. maic, maico.
suelo m. (tierra) sita, (cerca del suelo) rcacaaca
E, jdoaca J.
sueo m. 1 (tener sueo, estar sooliento) wjoa
ejase E, wja ejase J; cniose, (no tener ms
sueo) wjoa jedire E, wja jedire J. 2 (tener
sueos, soar) cjiriare, (tener pesadilla,
sueos raros o malos) cjiriare
maawisiabsare, rojose cjiriare.
suerte f. (tener buena suerte) ewa ctire, (tener
mala suerte, no tener suerte) ewa manire,
muire.
sufrir v.t. bjaare, jojiye, jojiye tmore, josase;
rojose tmore, rojose tmore; (sufrir de
indigestin) jajuse.
sumergir v.t. (ahogar persona, cosa) ruure,
(perder cosa por sumergir) ruurocare,
(sumergir tubrculos de yuca brava) uare.
sumergirse v.r. (sumergirse todo el cuerpo)
uuare.
superar v.t. oca botiore.
suspirar v.i. s snisare.
suyo, suya pron.pos. (de l) i, i yaa/yee, (de
ella) soo, soo yaa/yee, (de ellos) na, na
yaa/yee, (de usted) m yaa/yee, (de ustedes)
ma yaa/yee.
tabaco tat
468 Espaol Eduria & Barasana
T - t
tabaco m. mno.
tbano m. nunuro, (esp. de tbano grande que
molesta a la danta) wec nunuro.
tabla f. (tabla de madera) yucji.
tachar v.t. (rayar, tachar con palito, lpiz) waire.
tajar v.t. (cortar, rebanar, tajar con cuchillo)
yijere.
talego f. (tula, bolsa encauchada, laminada,
impermeable) r wareriajoa, (tula, bolsa
grande y encauchada de los hombres) turajoa,
(cosa con forma de talego) rujajoa.
tallar v.t. (machetear, tallar remo con machete)
jaatuure, (tallar el interior de la canoa)
sarequnore, (tallar remo con machete) retere.
tallo m. (tallo de coca, parte que se siembra)
cajirc, (tallo de la hoja de yuca brava que
une la hoja al tallo de la mata) quiquee, (tallo
de una hoja) rujaquee, (tallo de yuca brava,
coca) rujarc, (tallo y base del tubrculo de
yuca brava) quicajero, (tallo y hoja del
pltano) ojoquee, (tallos de yuca brava)
quirc, (esp. de tallo usado para hacer el
bastn de la danza) atajub.
taln m. gbo isia.
tamanda, tamandu f. misijac, (tamanda
pequea) ajam pl. aja.
tamao m. cro, (de qu tamao? animal,
persona, rbol) m. noc E, no quji J, f. noc E,
no qujo J, (de qu tamao? canoa, hacha)
noc, nocg, (de qu tamao? cosa) no quje,
(de qu tamao? hamaca, palo, lpiz) noc E,
nocg E, J, (de qu tamao? radio, ropa,
canasta, escopeta, rollo de bejuco) nocse,
(este tamao de cualquier animal, persona)
adoc E, ado quji J, (mismo tamao, animales,
personas) cojoro quji, (tamano igual, mismo
tamao de cosas) cojoro quje, (tamao de l,
de ella) m. i c E, i quji J, f. soo c E, soo
qujo J.
tamarino m. (tamarino negro y rojo, tamarino
jaspeado) isicam.
tambalearse v.i. tambalearse v.r. barire.
tambin adv. qune.
tambor m. (tambor de metal) cmeraje, rujaraje.
tangara f. (esp. de tangara) jisar.
tanquear v.t. (echar gasolina, tanquear) jiore.
tanto pron.dem. (por lo tanto) to bajiri.
tapar v.t. (tapar olla, caja) bare, (represar,
cerrar, tapar cao, ro) biatuure, (tapar con
tierra) tubare, (tapar excremento con tierra)
coabare, (tapar hueco, agujero en la canoa)
bibere, (tapiar, tapar las paredes de la casa con
barro) maatuure, (vendar, tapar los ojos con
gaza, gafas, etc.) bibere.
taparrabo m. (guayuco) wasoro.
tapiar v.t. (tapar, tapiar las paredes de la casa
con barro) maatuure.
tapur (GER) (esp. de oruga comestible) badi
am pl. badi a.
tarntula f. yuicam.
tarde adv. yoato, (ms tarde) yuc, yucbsaaca.
f. (la tarde) amicaja, (por la tarde, como a
las cuatro) amicaaca, (tarde por la tarde,
como a las cuatro) amicajaca.
tardecito adv. (ms tardecito) yucbsaaca.
tarira (BRAS) m. (pez dormiln, guabina, perra
loca) roe.
tarotaro m. (esp. de ibis con plumaje rojo o
negro, pico rojo y patas rojas) coto sag.
tarro m. (tarro de metal) cmeraje, rujaraje,
(tarro abollado) jaadiboriaraje.
tartamudear v.i. (repetir al hablar) cucure.
tartamudo, da m., f. cucug, cucugo.
tatacoa f. (culebra de dos cabezas, esp. de
lagarto) s.
tat m. (armadillo) jmo.
tatuyo, ya tener
Espaol Eduria & Barasana 469
tatuyo, ya m., f. (grupo indgena del Vaups)
sna mas, sna maso pl. sna, (grupos tnicos
entre los tatuyos) jmoag, jmoag pl. jmoa;
jetari snag, jetari snag pl. jetari sna;
rijotjoroag, rijotjoroag pl. rijotjoroa.
taya equis f. (cuatronarices, esp. de culebra
venenosa) gajoabo.
tayra f. (eir) wsoa wejero.
taza f. sotbaja, tazabaja, (vaso, taza para
repartir bebidas) idire waaioriabaja.
tazn m. bare jeoriabaja, bare jeoriacooro,
bare sariabaja, jioidiriabaja, (tazn servido)
bariabaja.
te pron.pers. (a usted) mre.
techar v.t. bare, wii bare.
techo m. (techo de caran) moji, (unin de dos
techos inclinados) munia E, muniro J; wii
munia E, wii muniro J.
tejer v.t. (tejer canasta) suaare, (tejer carrizos,
abanicos por pasar bejuco o cuerda entre
palitos, caas) sere, (tejer chinchorro,
hamaca) cuare, (tejer de nuevo para arreglar)
suaqunore, (tejer estrechamente) biyase
suaare, (tejer flojamente, sueltamente) wasiaro
suaare, wasiase suaare, (tejer hojas de caran)
wiare, (tejer hojas de caran y alistarlas)
wiacure.
tejido m. (tejido angosto por debajo y ancho de
arriba) rujasab, (tejido cuadrado para cubrir
comida) jeje wniro, (tejido de caran) mojitii,
(tejido de hojas) rujatii, (tejido de la palma
jejecaje) jejetii, (tejido estrecho) biyase suaare,
(tejido flojo) wasiase suaare, (tejidos para
atrapar pescados) micasa.
tela f. sudiji E, J, yta wasoji J, (tela de corteza
de rbol turur) wasoro, (tela ligera o fina)
rujawaaro.
telaraa f. bj waa.
telfono m. agcariaro.
temblar v.i.irreg. nanare E, J, oyoare YM,
(moverse, temblar, accin de la tierra) sabese,
(temblar, accin de la canoa, tierra) nrase,
(temblar, accin de la mueca, casa) wrese.
temer v.i. (tener miedo) gire.
temporada f. rujarodo, (temporada de escasez
de comida) iorodo.
temprano adv. (temprano, ms temprano hoy)
jj.
tender v.t.irreg. (tender ropa) caroyoore, sudi
carore.
tendido, da adj. (separadas, tendidas, las garras
de la pata de una ave) rujayeeri.
tendido (REG) m. (tendido del ro, cao) riaga
aju, rujaaju.
tenedor m. tuajuuiariaj.
tener v.t.irreg. (tener pelo, gordura o grasa,
nombre, hijo, esposo) core, ctire, (tener
relaciones sexuales, copular) m. ajerii ctire,
f. ajerio ctire pl. ajeriar ctire; ware, (l
que tiene, ella que tiene) cc, cco; ctig,
ctigo, (tener aversin) teere, (tener callos
rajados en el pie) enise, (tener compasin de
otro y ayudarle) bojoneyesore, (tener fiebre y
escalofros) bbri bjare, (tener garganta
seca) sase, (tener las cosas listas y esperar a
otros) qunoyuure, (tener rastro) godo core,
godo ctire, (tener relaciones sexuales, soltero
con una mujer) manajo mag ajerio ctire.
tener buena salud (estar de buena salud)
catiqunar aare, catiqunare, qunaro catire.
tener calor asise. tener celos (tener celos al
ver) ajnisinire. tener cuidado qunari oca,
roori aare. tener dolor wisiore. tener
esposo, esposa manaj ctire, manajo ctire.
tener fro sare. tener fuerza tmare, tutuare.
tener hambre baramacose E, bariguse J,
iorijare, iotmore, (trad. tener mucha
hambre por una temporada prolongada)
ioweere. tener pena bojonere. tener sed
idiramacose E, idiriguse J, emeca sijiose.
tener sueo (tener sueo hasta que la cabeza
se inclina) cnijuriare. tener suerte (tener
buena suerte) ewa ctire, (tener mala suerte,
no tener suerte) ewa manire, muire. tener
valor (costar, valer) waja ctise. tenga!
(comida, bebida, libro, etc.) mee E, ma, m,
j.
tente tirar
470 Espaol Eduria & Barasana
tente m. (agam trompeta, grulla) tt.
terminar v.t. gajanore. terminarse v.r.
(terminarse, cosa) jedise.
termita, trmite, terme f. (comejn, termita
comestible) mecam pl. meca, (termes reyes)
meca riar, (esp. de termitas comestibles)
bjoar E, jea J; butuajacaroca, bcoa,
bcroa, jeca, yebaca, (esp. de termitas
incomibles) butua, butuimia, guji sg,
najusjuroa.
termitero m. (termitero de las termitas bjoar)
bjoarbo E, jeabo J, (termitero de las esp. de
termitas con cabezas rojas) mecabo.
terreno m. tcuro, (tierra, nacin) sita, (arenal,
terreno arenoso cerca o en un ro, el rastrojo o
el monte) jaatcuro, (ser/estar barrosa,
terreno, tierra) ajase, (terreno arenoso o
rocoso, tierra pobre) boa wese, gta wese,
(terreno barroso, blando) sita wajase, (terreno
de monte bravo que ser buena para hacer
chagra) gmua.
terrestre adj. (animales terrestres) boeana.
testuz m. (parte de la cabeza arriba del testuz de
animal) cnaa.
teta f. jea pl. je.
tetilla f. jea pl. je.
ti pron.pers. (a ti) mre.
tiempo m. rujacuu, rujaj, rujarodo, (a este
tiempo) to cro, (al mismo tiempo) cojowatone
E, cojocaane J; rcane, (ese tiempo) tij, (hace
mucho tiempo) tirmj, (mucho tiempo)
yoaro, (muy poco tiempo) yoaro meeaca E,
yoaro mejeaca J, (poco tiempo) yoaro
mebsane, yoato mejebsane, (por pasar el
tiempo, das) bajimorgre, (tiempo de
cosechar) ricaa ctirodo, (tiempo de
madurarse) bcarirodo.
tierra f. (nacin) sita, (suelo) sita, (lugar de tierra
barrosa) ajaro, (lugar de tierra blanda) sita
wajarijre, (ser/estar barrosa, terreno, tierra)
ajase, (tierra arcillosa) sita widase, (tierra
arenosa, blanda) sita wajase, (tierra arenosa o
rocosa, tierra pobre) boa wese, gta wese,
(tierra desnivelada, llena de montones)
rujabua, (tierra firme) sita btise, (tierra
pantanosa y rocosa) boaro, turijo, (tierra
plana) rujatcuro.
tiesto m. (tiesto de barro para tostar casabe)
gataro.
tigre m. yai, macarocaag yai, (gato tigre, gato
pintado) misi jeru, (sonido que hace el tigre)
joo joo joo, (esp. de tigre) joca yai, (esp. de
tigre parecido a una puma) moig yai, (esp.
de tigre pequeo) yai ga rj, (esp. de tigre
pintado en forma de la luna menguante)
cuayu. V. jaguar, puma, tigrillo.
tigrillo m. (ocelote) ojoju yai.
tijeras f.pl. joa suariaro.
tijereta f. (milano tijereta) jiasam, (sirir
tijereta) bijco weayo.
tinam m. (gallineta) gja.
tinta f. (achiote, tinta roja) musa, (caraa, tinta
para pintar la cara) spe, (carayur, tinta roja
para la cara) gnae, (ocre, tinta amarilla)
bodea, (tinta negra para el cuerpo hecha de
hojas de esp. de rbol) wee.
tinte m. (tinte hecho de la cscara del rbol
masoco usado para pintar las calabazas)
masoco.
tintn (REG) m. (acuch) boso.
to, ta m., f. ba, bam; bamo, mecajo, (dicho
por el hombre) jacoarm, (dicho por la
mujer) jacoana.
Tiqui m. (ro Tiqui) Musaca.
tira f. (listn, tira de pacha) besuji pl. besu;
bujuji, (tira de caran) mojitii.
tirar v.t. (pasar, lanzar, tirar pelota) rocare,
(lanzar, tirar como tirar un Frisbee)
wjarocare, (lanzar, tirar cosas a una culebra
buscando su ubicacin) reamacare, (lo que se
haba tirado en el suelo) reacuse, (tirar agua,
rito del pay para curar, sanar enfermedad)
oco yuere, (tirar agua sobre alguien) yueguure,
(tirar cosa al agua) rocaroare pl. rearodere,
(tirar cosa al suelo) rocacure pl. reacure,
(tirar cosa para arriba) rocamore, (tirar flecha
tit toser
Espaol Eduria & Barasana 471
de un arco) jidirocare, (tirar lanza o arpn y
hacerla apualar una cosa) rocajuure, (tirar y
quebrar cosa) rocawaare pl. reawejere. tirarse
v.r. (tirarse al agua) rocaroare pl. rearodere,
jatirocaroare, (tirarse pedo, eliminar gases,
ventosear) gda jutire.
tit m. (tit de Goeldi) isicam, (esp. de mono tit)
wau.
tityra m. (pjaro tityra colinegra) weta boero.
tizn m. (palo de lea encendida o medio
quemada) rujatutia.
tobillo m. atig.
tocado m. (corona de la danza tejida de hojas de
ramo para colocar las plumas de mochilero)
buya bcbedo, (tocado de plumas del
guacamayo para danzar) maja joaro.
tocandira, tucandira (BRAS) f. (hormiga
tocandira o tucandira, conga, yanave) jeta,
(cras de las hormigas tocandira o tucandira,
conga, yanave) jeta riar.
tocar v.t. 1 (tocar para examinar, probar)
moaare, wareare, (no tocar para evitar
enfermedades) moababetire, (tocar culebra,
etc. con la punta de un palo para probar si est
all) tuaare. 2 (tocar campana por hacer
golpes jalando) tajaare, (tocar el casco de
morrocoy en la danza) wrare, (tocar flauta
por soplar) jutire, (tocar los carrizos y danzar)
borore, borowaare.
tocn m. (tronco) tutu, (tocn de rbol)
rujasabua.
todava adv. (todava no) maji.
todo, da adj., m. (estar todos) aarasare E,
aajasare J, (estar todos completos) aajedire,
(no todos) jediro mee E, jediro meje J, (todas
cosas) jediro E, J, YM, (todas personas,
animales) jediro E, J, jedir YM; aajediro,
(todo, todos) aaro crone, (todos lados, todas
partes) cojoj ryabeto, (todos los aos)
tocrcacmarine, (todos los das)
tocrcarm.
tomar v.t. 1 (beber) idire, idisare, (tomar hasta
quedar satisfecho) idiyajire, (tomar todo,
hecho por una persona) idijeore
pl. idibatejeore, idireajeore, (tmelo!, dicho al
nios y bebs) cucu. 2 (tomar prestado el uno
con el otro) gmer siwasoare. 3 (sacar, tomar
fotografa) aweare, (tomar una fotografa con
flash) yao yire.
toque v.i. (toque del avin con la pista)
rocacure.
torcer v.t.irreg. tubiore, (despescuezar, torcer el
pescuezo de un pollo, una ave) gjabocore
sare, (inclinar, doblar, torcer rama, arbusto)
tamariore, (torcer rbol) mariore. torcerse
v.r. (torcerse al suelo, rbol) mariase.
torcido, da adj. (alambre torcido por usarlo)
rujaggmaa, (bejuco torcido) rujaduguemaa,
(camino torcido, chueco con muchas curvas)
bedorimaa, begorimaa, (cosas torcidas) begose,
duguese, (lnea torcida, escrita, tejida, cosida)
rujagoguimaa, (palo torcido) yucbegoric,
(palo torcido en ms que una parte)
rujadugue, (parte torcida de un palo o
bejuco) rujaduguero, (parte torcida de una
cosa) rujabegoro.
torito m. 1 (pjaros toritos) yajiyudua. 2 (bicho
torito, esp. de escarabajo) cmoca jco E,
cmuca jco J, (esp. parecido al bicho torito)
moajioro.
tornillo m. wiabioriawaca.
toro m. taa wec.
torta f. (torta de umar) wm tioriaro, (torta de
tabaco) mnoro.
tortolita f. (tortolita colilarga, esp. de paloma)
wese buja.
tortuga f. (tortuga terrestre) guu, (charapa,
tortuga acutica) guu s, ria guu, (morrocoy,
tortuga terrestre) boeag guu, macarocaag
guu, (esp. de tortuga grande del Amazonas)
basa guu.
tos f. sadise. tos ferina wau jo.
toser v.i. sadire, (sonido de alguien tosiendo) cojo
cojo.
tostado, da trceps
472 Espaol Eduria & Barasana
tostado, da adj. (ser/estar tostado) jase.
tostar v.t. (tostar coca, pescado, carne) jore,
(tostar faria, hojas de coca) gatere, (tostar
hojas de coca) caj gatere, (tostar hojas de
tabaco para que sean ms resistentes) aiore,
(tostar pescado, aj, casabe, pan) asiaiore.
tostarse v.r. (tostarse, hojas de coca, almidn
tostado del yuca brava) jase.
totearse v.r. (reventarse) potose.
totuma f. tuga coa.
totumo m. (esp. de mata de totumo) tuga
coamaa, (esp. de mata de totumo cuyo fruto se
utiliza para hacer maracas) asamaa.
trabajador, dora m., f. moarimas, moarimaso.
trabajar v.i. moare.
trabajo m. moare.
tracto m. (tracto de monte bravo que ser buena
para hacer chagra) gmua.
traducir v.t. (repetir, decir a otro lo que ha
escuchado) gotirtore.
traer v.t.irreg. (sacar, recoger, llevar, traer cosa)
mire, (coger y traer a donde estaba) iaejore,
(coger y traer una cosa a un lugar) miejore,
(sacar agua con recipiente y traer) oco waare,
waare, (traer al hombro a un lugar ms alto)
gajamoore, (traer al hombro) gajare, (traer
canoa ro abajo) cmua yuure, (traer con los
brazos por el frente) otore, (traer lea) jea
juare, (traer pjaro o animal por un palito o la
mano) eare, (traer y pasar canoa al otro lado o
sitio) gmeore.
tragar v.t. idisare, yuure.
trampa f. (trampa matap para los peces) tuga E,
tua J pl. tuu, (trampa para los peces en forma
de cerca a travs de cao o ro) wai maataare
E, wai cmotaare J, wai taare, wai taariaro,
(trampa para los peces hecha de pacha)
taatooriacni, (trampa para los peces tejida de
la cscara de una palma) bujub E, arub J,
(trampa para los peces tejida de la palma
bojoo) migase, (trampa para los peces tejida
de palma pacha) bujugasero, (trampas para
los peces tejidas en forma de lmina)
seriagase.
tranquilo, la adj. (estar tranquilo) oca manire,
(estar tranquilo, sin problemas) qunaro aare.
transmitir v.t. (transmitir poderes a otro, se
refiere al chamn y al danzador principal)
josare. transmitirse v.r. (transmitirse,
enfermedad) jnise.
traquetear v.t. (traquetear las maracas)
jaabsore, (traquetear las maracas y danzar)
jaabasare.
trasera f. (cola, popa, parte trasera de canoa)
gde.
traspasar v.t. (atravesar, traspasar un cuerpo,
arpn, cuchillo, dardo, lanza) sarertobuure.
trasplantar v.t. (trasplantar matas ms
separadas) juabato otere.
trastear v.t. (hacer subir, trastear cosa)
mimoore pl. juamoore.
tratamiento m. (tratamiento mdico) co yire,
(curar, hacer tratamiento a una herida) cmi
ucare, (hacer tratamiento mdico, atender al
enfermo) co yire.
tratar v.t. (tratar al enfermo, paciente) co yire,
(tratar visitante) yire.
travs m. (a travs de) aacnamuuse.
travesao m. (dintel, palo que pasa por encima
de la puerta) toriajuria.
trazar v.t. (trazar crculo) waisoroare.
trepador m. (pjaro trepador pico de cua)
smeriiro.
tres adj. y m. (tres aviones, canoas, dedos,
cartuchos, limones, frutas de la palma de
patab) idia, (tres personas, animales) idiar.
tres en lnea (diseo de lneas verticales y
horizontales que se intersecan) rujatreeri.
tribu f. masajoa, rujatubua pl. masa tubuari,
(personas de la misma tribu) cojo masa.
tributario m. (tributario pequeo, caito)
jiyarisa, (tributarios) jiyase.
trceps m. (los msculos del hombro y brazo
superior) ricajdo ricuji.
Trinidad de Tiqui tuyuca
Espaol Eduria & Barasana 473
Trinidad de Tiqui m. (comunidad de gente
tuyuca) Mio buuro.
tripa f. (tripa de animal) gdamisima
pl. gdamisi.
trpode m. (trpode, soporte para sostener el
colador de masa de yuca brava) ama.
triste adj. (estar triste) stiritire, (hacer triste)
stiriose.
tristeza f. (causar tristeza) stiriose, (sitio de la
tristeza) bojoriwii.
triturar v.t. (masticar, trituar hueso, algo duro y
hacer sonido) baguebsore.
trocha f. (camino, senda, va) maa, wariamaa,
(trocha abandonada) maa bcmaa, maagodo.
trogn m. (quetzal) jojo, (trogn piquirrojo
trogn ojiblanco, trogn colinegro, trogn
enmascarado, trogn collarejo) r jojo, (esp.
de trogn) rica jojo.
tronar v.i.impers.irreg. Bjo i bsse, Bjo i
jaase, jaare, poro poro i yise.
tronco m. (tronco de rbol) ruj, (troncos de
rboles) rujayucri, (tocn) tutu, (tronco
ahuecado para machacar carne, hormigas,
pepas) waibc rocariajuria, (tronco ahuecado
para machacar o pilar la coca) caj rocariab,
(tronco grande y ahuecado para chicha)
cmujuria, (tronco para pilar carne, hacer el
yaj) cmujuriaca.
trono m. (trono de halcn murcielaguero que
exista entre los cerros Rme y Momi) Rme
cmuro.
tropezar v.i. (tropezar por un bejuco y caer)
yooquedire, (tropezar y caerse) jataaquedire.
trozar v.t. (cortar, trozar por morder) cnitaare.
trozo m. (trozo de madera, palo, leo) gmu,
rujagmu, (trozo cortado y cilndrico)
rujajuria, (trozo de tur) mjorijuria.
trueno m. Bjo i bsse, Bjo i jaase, (l que
hace el trueno) Bjo.
tu adj.pos. (de usted) m, m yaa/yee.
t pron.pers. m.
tubrculo m. (esp. de tubrculos comestibles)
naria, rutu, yi. V. chonque, yuca, batata,
ame.
tuberculosis f. wtijoa.
tubo m. (tubo de agua) oco wati maa.
tubular adj. (cosa tubular o cilndrica como
canasta, mata con tallo vaco o hueco,
escopeta, vestido) rujab.
tucn m. rase, (pich de doble banda) rase
yegoam, (pich pico de marfil) auro, cmea
ajuam, (tucn pechiblanco, tucn silbador)
weta rase, (canto del tucn) socoe coe.
tucandira, tocandira (BRAS) f. (hormiga
tucandira o tocandira, conga, yanave) jeta,
(cras de las hormigas tucandira o tocandira,
conga, yanave) jeta riar.
tucano, na m., f. (grupo indgena del Vaups)
raseag, raseago pl. rasea masa.
tucup (BRAS) m. (hacer tucup, yare de yuca
brava cocido) uca sibiore, (olla de manicuera
espesa ms aj) co sot.
tula f. (talego, bolsa encauchada, laminada,
impermeable) r wareriajoa, turajoa, (cosa con
forma de tula) rujajoa.
tumba f. (sepulcro) masagoje.
tumbar v.t. (tumbar a persona sentada, cosa
situada) tuujucure, (tumbar chagra) quare,
(tumbar con fuerza, accin del viento) mino
wajure, (tumbar palos) boca quare, (tumbar
una cosa) tarocare, (tumbar y disminuir el
trabajo que hay) quarore.
tnel m. (tnel seo del odo) gmogoje.
tur (REG) m. (astillas de madera utilizada para
hacer las canastas para cargar y antorchas)
mjori E, J, mujuri YM, (palo de tur) mjoric,
(trozo de tur) mjorijuria.
turur (BRAS) m. (rbol turur) wasu, (tela de
corteza del rbol turur) wasoro.
tuyo, tuya pron.pos. m yaa/yee.
tuyuca m., f. (grupo indgena del Vaups)
rocajnag, rocajnag pl. rocajna.
ucuqu, ucugui valentn, balentn
474 Espaol Eduria & Barasana
U - u
ucuqu, ucugui (BRAS) f. (esp. de fruta silvestre,
comestible) jojia, oco jojia, (rbol de ucuqu)
joji.
uf interj. (exclamacin de disgusto) ade.
ltimo, ma adj. (ser/estar ltimo) aatsare,
tsare, (ltima bolsa) atsarijoa, (ltima
persona que naci) m. ruyuatsag,
f. ruyuatsago, (ltima persona que se queda)
m. aatsag, f. aatsago, (ltima persona,
ltimo animal) m. tsag, f. tsago, (ltimo
da) aatsarirm.
umar (BRAS) m. (esp. de fruta comestible) wma
pl. wm, (rbol de umar) wm pl. wm
buji, (arboleda de umar) wm buji.
ungento m. (pomada) co warere.
nicamente adv. (solamente) rione, rine.
unido, da adj. (estar unido, ligado) royase.
unir v.t. unirse v.r. royase.
uno, na adj. y pron. (un animal, una persona) m.
sg, f. sg; m. gji, f. gajeo, (un da)
cojorm, (un plato, una taza) cojobaja, (una
clase) cojo wme, (una cosa con el clasificador
a) coja, (una vez) cojoji, (uno de un par)
baba, (unos hombres o hombres y mujeres)
sgri, (unas mujeres) sgri, (unos pocos
animales, personas) jjar mee E, jr meje J.
untar v.t. tuure, (untar aj pulverizado encima del
cuerpo) bia wiare, (untar la cara con aj) bia
rioga tuure E, bia rioa tuure J, (untar otro con
pintura negra) moasore, (untar veneno sobre
la superficie de dardos) wiare. untarse v.r.
(untarse el cuerpo de color rojo con carayur
antes de la ceremonia de iniciacin) mamare.
ua f. rujagasero pl. rujagaseri, (ua del dedo de
la mano) mogasero pl. mogase, (ua del
dedo del pie) gbogasero pl. gbogase.
usar v.t. (usar algo rechazado o reservado, rito
del pay para prevenir enfermedad o maldad)
bocare.
usted pron.pers. m, (a usted) mre, (a ustedes)
mare, (de usted) m, m yaa/yee, (de
ustedes) ma, ma yaa/yee, (ustedes) ma.
tero m. (matriz) gdajoa, sca i rujeasjarija,
(tero de animal) waibc ra na
rujeasjarijoa.
utilizar v.t. (utilizar un bastn) tuere.
uva f. (uva amaznica, caimarn) yea pl. ye,
(racimo de uvas amaznicas) yeto.
uvo (REG) m. (rbol de uvas amaznicas) yeb.
V - v
vaca f. taa wec.
vacacin f. (salir de estudiar para vacaciones)
buebudire.
vaciar v.t. (vaciar comida, tierra) jioreagoore.
vaco, ca adj. (estar vaco) ie manire E, ee
manire J, (cosa vaca) rujaa, (recipiente vaco)
godobaja, (recipientes vacos) godo.
vacuna f. rijaye maataase E, as cmotaase J.
vacunar v.t. maataare E, cmotaare J.
vadear v.i. waure, (vadear a la mitad del ro o
cao) wauwijargre.
vagina f. anea.
vaicoco (REG) m. (esp. de mono tit) wau.
vaina f. 1 (vaina de guama) menero, (vaina de
habichuela, frjol) cumanaro, (forma de vainas)
rujaroori. 2 (cubierto, vaina de machete)
jaariase sariaro E, cmeji wii J.
vaituto (REG) m. (chirimoya) pica, E, J, mica YM,
(palo de vaituto, chirimoyo) pica, pica.
valentn, balentn m. (pez siluro comestible)
jaasai.
valer verde
Espaol Eduria & Barasana 475
valer v.i. waja ctise, (valer en exceso del precio)
waja rtose.
valioso, sa adj. (cosa valiosa, estimable)
maiose.
valor m. (tener valor, valer, costar) waja ctise,
waja, (cosas que no tienen valor) waja mani.
valuar v.t. (avaluar) maire.
vansoco (REG) m. (frutas comestibles de esp. de
rbol) wsoa, (rbol de vansoco) wso.
varadero m. (puerto para dejar la canoa)
majariaroj.
varear v.t. (varear fruta de un rbol) rocaqueore.
varicela f. gjaboc woroari.
varn m. (hombre) m.
vasai (REG) m. (pepas de vasai) miji, (palma de
vasai) mijio.
vasija f. (forma de vasija con cuello de menos
circunferencia que la parte principal) rujaurua.
vaso m. (taza, vaso para repartir bebidas) idire
waaioriabaja.
vstago m. (chupn, retoo de palma o mata)
rujajotia, (retoo de la palma de mirit)
reojotia, (vstago de pasto, hierba que se
extiende por el suelo) taamaa.
Vaups m. (ro Vaups) Riajasa.
veinte adj. y m. sg mas cro.
vejiga f. gnejoa, (vejiga natatoria del pez) wai
bujua.
vela f. (esperma) sabusuori.
velo m. (velo de novia, esp. de arbusto) je
webu, (frutos del arbusto velo de novia
utilizados para mejorar el color de las plumas
del guacamayo) je webu.
vena f. (arteria) waamaa, (venas de una hoja) ju
queega.
venado m. ama, (esp. de venado colorado)
ama s, (esp. de venado de color moreno)
ama cjuro.
vencejo m. (arrejaco o arrejaque) minoam
pl. minoa.
vencer v.t. oca botiore.
vendar v.t. (tapar, vendar los ojos con gaza)
bibere.
vender v.t. sire.
veneno m. rma, (veneno que no es fuerte) rma
rabeti.
venerar v.t. (respetar, honrar, estimar)
rcbore.
venganza f. (castigo) waja.
vengar v.t. gmere. vengarse v.r. gmetobosare.
venir v.i.irreg. wadire, vare % -adi/-y, (venir
por primera vez) wadisore, (venir ro arriba)
mniadire.
ventana f. rujasojeaca, (una parte donde entra la
luz) bususorisoje, bususorotisoje.
ventilar v.t. (ventilar humo para evitar
mosquitos) wabuere, (proteger al nio del
maligno por ventilar humo de cera)
wabueguure.
ventosear v.i. (tirarse pedo, eliminar gases) gda
jutire.
ver v.t. (mirar) are, (no poder ver por un
momento) cajeari yatise, (no querer ver)
ateere, (ver a travs de para averiguar o
probar) artobuare, (ver atrs) atore, (ver
directamente a, ojo a ojo) acnamuure, (ver
hasta cierto punto o lugar) aejore, (ver la
llegada del otro) boca are, (ver para saber o
averiguar como sigue alguien o algo,
examinar) aare.
verano m. (poca seca, estacin seca) cma, (el
verano, poca de orugas) a cma, (poca seca,
estacin seca) cmarodo, (hacer verano)
cmase.
verboso, sa adj. (ser hablador, verboso, contar
por un largo rato) oca bjre.
verdad f. socabeti, socase mee, (decir la verdad)
riojo gotire. interr. (verdad?) rne.
verdaderamente adv. masu E, goro J.
verdadero, ra adj. (ser verdadero) aamasuse E,
aagodase J, (cosa verdadera) masu E, goro J.
verde adj., m. (ser/estar verde) smese, (cosas
verdes) smese, (estar verde, inmaduro,
planta, mata, etc.) wmase, (hojas verdes,
vergenza voltear
476 Espaol Eduria & Barasana
inmaduras) ju wma, (mata de pia o
chonque verde, inmadura) wmacaje, (matas
de coca verdes, inmaduras) wmarc, (palma
verde, inmadura) wmao, (plantas verdes,
inmaduras) wmaaca.
vergenza f. bojonere, (cosas vergonzosas, lo
que hace vergenza) bojoneose, (darse pena o
vergenza) bojonere.
vergonzoso, sa adj. (cosas vergonzosas)
bojoneose.
verruga f. sj.
verter v.t. (echar, verter lquido, faria) jiore,
(verter comida, tierra) jioreare.
vrtigo m. (sentir vrtigo) mecre.
vestir v.t.irreg. (vestir a otro) sudi sare E, yta
waso sare J. vestirse v.r. (poner ropa) sudi
sare E, yta waso sare J, sare, (vestirse
elegantemente o con elegancia, lucirse bien)
seyose.
vez f. (a la vez) tirmaro rine, (a veces)
cojojirema, (algunas veces, a veces) cojojiri,
(de vez en cuando) wasiabsaro, (dos veces)
jaji, (ms que una vez, no sola una vez, varias
veces, muchas veces) cojoji mee E, cojoji meje
J, (una vez) cojoji, (varias veces, muchas veces)
tocrcaji, (veces) rujaj.
va f. ware, (camino, trocha, senda) maa.
viajar v.i. (viajar al lado de ro, pista) rjare,
(viajar al oeste del centro del mundo, dicho en
mitos) rujirgre.
viejo, ja adj. (ser/estar viejo, machete, radio,
remo, ropa) bcase, (canoa vieja) cmua
bca. m., f. (anciano) bc, (anciana)
bco, (viejito) bcaca, (viejita) bcoca.
viento m. mino, (viento fuerte antes de la lluvia)
oco mino.
vientre m. (vientre del ser humano, mono, ave,
culebra) cotiro.
viga f. (viga de la pared) wica roca gmu, (viga
horizontal para soportar los ristreles del techo)
soawaria gmu, (viga transversal, sopanda,
vigueta) toriajuria, (vigas del techo) wii wso.
viga maestra (de la casa) yuuria gmu.
vigilante adj. (estar vigilante) roori aare.
vigilar v.t. (atender, cuidar, vigilar persona, casa)
codere, (cuidar a, vigilar fuego, comida,
animal) acodere, arnre.
vigueta f. (viga transversal, sopanda) toriajuria.
vindicar v.t. gmere, gmetobosare.
virgen m., f. (m.) ajerio ctirere masibec, f.
ajerii ctirere masibeco.
viruela f. woroari, (viruelas falsas) gjaboc
woroari.
visin f. (visin por tomar yaj) godoweoore,
(mirar visiones al tomar yaj) caji mecose
are.
visitar v.t. (visitar de casa a casa) acudire.
vista f. hasta la vista Wac yaja. / Waco yaja.
/ Wana yaja. (lit. Me voy (m.). / Me voy (f.). /
Nos vamos.).
viudo, da m., f. manajo bajirocaweorii, manajo
rijaweorii; manaj bajirocaweorio, manaj
rijaweorio, wajeago.
vivir v.i. catire, (ser, estar, existir, encontrarse)
aare, (vivir bien por comer) bacatire, (vivir,
estar, habitar con otros como visitante)
syaaare.
voladora f. (lancha) cme cmua.
volar v.i. wre, (volar a los extremidades del
centro) wjjare, (volar al centro) wwijare,
(cosas que vuelan) wse, (uno que vuela
como insecto, ave) wg, wgo.
voleibol, vleibol m. jaarocaajeria.
volteador m. (abanico tejido para voltear
casabe) wniro.
voltear v.t. (coger y voltear una cosa)
migmeore E, mijdare J pl. juagmeore E,
juajdare J, (voltear canoa, tronco con palo)
saregmeore E, sarejdare J, (voltear casabe)
najuro gmeore E, najuro jdare J; gmeore E,
jdare J, (voltear ropa, bolsa, costal de adentro
afuera) jedore. voltearse v.r. (devolverse,
voltearse y regresar ro abajo) jdayujare,
(devolverse, voltearse y regresar ro arriba)
jdamnire, (voltearse a mirar) jdatiare,
volver yucuna
Espaol Eduria & Barasana 477
(voltearse en el agua, canoa) rujare,
jdargre.
volver v.i. (revivir, volver en s, l que pareca
muerto) s tudire. v.t.irreg. (volver a comer,
comer otra vez) gmebaare, tudibaare, (volver
a ver, visitar, mirar) gmeare, ababoore,
(volver la pgina) jnare. volverse v.r.
(volverse loco por pensar en muchas cosas)
mecre.
vomitar v.t. more, (hacer vomitar a s mismo)
suemore, (tener ganas de vomitar) risoore.
vmito m. mose.
vosotros, tras pron.pers.pl. ma.
voz f. (hablar en voz de timbre alto) mtaaca
agre, (hablar en voz de timbre bajo) jacase
agre.
vuelta f. (vuelta del ro) gcoa, (recodo, vuelta
largo en el cao Piedra) Minobedoa, (tener
vueltas, giros, ro, cao, camino) bedose.
W - w
waimaja m., f. (grupo indgena del Vaups) wai
mas, wai maso pl. wai masa.
Y - y
y conj. qune.
ya adv. (antes de ahora) jre, (marcador del fin o
comienzo de un tema) yuja E, ya J.
yacar m. (esp. de caimn pequeo) gso.
yacund, jacund (BRAS) m. (esp. de pez) mja
bujua, (yacund lisa) mja gaig.
yag, yaj m. (bebida fuerte que da visiones
hecha de un bejuco) caji.
yanave (REG) m. (hormiga yanave, conga,
tocandira) jeta, (cras de las hormigas yanave,
conga, tocandira) jeta riar, (yanave negra)
jetabuji.
Yapur (GER) m. (cao, afluyente del cao
Piedra) Badiya.
yapur (GER) f. (esp. de rbol que produce nuez
comestible) badi, (esp. de nuez comestible)
badiro pl. badi.
yare m. (jugo venenoso de yuca amarga) uca.
yar m. (esp. de bejuco) sca.
yarumo (REG) m. (esp. de maleza) wacb, (esp.
de yarumo cuyas hojas quemadas se mezclan
con la coca) ju yoeb.
yerado, yerao (BRAS) m. (mesa, plataforma)
rujacasabo, (plataforma, estructura para
guardar cosas, muquear pescado, carne)
casabo, (estructura para muquear carne)
waibc sesoria casabo, (estructura para
muquear pescado) wai sesoria casabo, (soporte
para la carga en la canoa) cmua casabo.
yerno m. (esposo de hija) jarog E, jaro J,
buji E, J , (dicho por la mujer) jmoc.
yo pron.pers. y.
yuca f. ca, qui, (yuca brava, yuca amarga, yuca
agria) qui, (yuca dulce) ca, qui roabaare,
(hojas de yuca brava) qui ju, (masa de yuca
brava rallada, sin almidn) cjoa, (matas de
yuca brava) quirc, (todo el proceso de
trabajar con yuca brava desde ir a la chagra
para cosecharla hasta terminar de colarla) qui
yire, (yuca brava dejada en el agua hasta que
se ablanda para hacer faria) quibo, (yuca
brava, yuca amarga, esp.) biitirc, bojorc,
buurc, cjarc, gbo tarc,
ommcarc, ojojurc, rcsirirc,
wararc, wecoarc, yuarc, (trad. matas de
yuca brava) menerc.
yucuna f. (grupo indgena del Amazonas) re
riagaag, re riagaago pl. re riagaana.
yuquitania, yuquitaa zurrar
478 Espaol Eduria & Barasana
yuquitania, yuquitaa (REG) m. (aj molido)
bia rocare.
yurupar (BRAS, GER) m. (flautas sagradas) jee.
yurut m. (grupo indgena del Vaups) wiarg,
wiarg pl. wiar.

Z - z
zambullir v.i. (bucear, nadar debajo del agua)
jure, jurujare.
zancudo m. mte pl. mtea.
zapato m. gbo sudiro pl. gbo sudi.
zapote m. (fruta de esp. de zapote) oa pl. o
ricaa, (rbol de zapote) o.
zarigeya f. oa, (murina de marmosa, esp. de
zarigeya muy pequea) oa.
zarzaparrilla f. a gujimaa.
zigzag m. (diseo de zigzag) rujagoguiiri.
zigzagueo m. (diseo de zigzagueo) rujagoguiiri.
zorro m. (zorro comn, zorro del monte, zorro
gris) buuyairo, (zorro vinagre) p yai.
zumbido m. (sonido de girar o zumbar hecho por
la cigarra o chicharra y otros insectos) qui
qui.
zumo m. (jugo, zumo de yuca brava no
venenoso) buri.
zurrar v.t. bajere, (zurrar repetidamente)
bajeyrare.









APNDICE


[pgina en blanco]
479

Resumen de la gramtica de las lenguas eduria y barasana

CONTENIDO

1 Perspectiva general de la tipologa
1.1 Orden de las partes de la clusula principal
1.2 Orden del complemento directo e indirecto
1.3 Adposiciones
1.4 Modificacin
1.5 Genitivo
1.6 Afijacin
1.7 Nominalizacin
1.8 Comparacin
1.9 Negacin
1.10 Interrogacin
2 Fonologa
2.1 Fonemas
2.2 Slaba y palabra
2.3 Intensidad y tono
2.4 Nasalizacin
2.5 La ortografa prctica
2.5.1 Reglas para marcar la nasalizacin
2.6 Oclusiva glotal sorda
2.7 Simbolismo de sonidos y onomatopeya
3 Partes de la oracin
3.1 Sustantivo
3.1.1 Sustantivos animados
3.1.2 Sustantivos inanimados
3.1.3 Adjuntos del sustantivo
3.1.3.1 Marcador del caso
3.1.3.2 Marcadores del discurso
3.1.3.3 Cuantificadores
3.1.3.4 Clasificadores
3.1.3.5 Indicadores espaciales
3.1.3.6 Numerales
3.2 Pronombres
3.2.1 Pronombres personales
3.2.2 Pronombres interrogativos
3.2.3 Pronombres demostrativos
3.2.4 Pronombres indefinidos
480
3.2.5 Pronombres reflexivos
3.3 Verbos
3.3.1 Cpulas
3.3.2 Verbos sin sujeto
3.3.3 Verbos con nicamente complementos del sujeto
3.3.3.1 Verbos estativos
3.3.3.2 Verbos que concuerdan en nmero con el sujeto
3.3.3.3 Verbos de procesos involuntarios
3.3.3.4 Verbos que involucran sujetos pacientes
3.3.3.5 Verbos con complementos incorporados
3.3.3.6 Verbos con sujetos proposicionales
3.3.3.7 Verbos de movimiento
3.3.4 Verbos transitivos
3.3.4.1 Verbos que concuerdan en nmero con el complemento
3.3.4.2 Verbos con complementos incorporados
3.3.5 Verbos bitransitivos
3.3.5.1 Verbos con un complemento y un locativo
3.3.5.2 Verbos con dos complementos
3.3.6 Verbos con complementos verbales
3.3.7 Complementos de citaciones directas
3.3.8 Modificativos en frases sustantivas
3.3.9 Sufijos del verbo
3.4 Adverbio
3.4.1 Adverbios de modo
3.4.2 Adverbios de tiempo
3.4.3 Adverbio de grado
3.4.4 Adverbio de adicin
3.5 Conjuncin
3.6 Interjeccin
3.6.1 Imperativas
3.6.2 Indicativas
3.6.3 Exclamativas
3.6.4 La dubitativa Buu
3.6.5 El negativo
4 Frase verbal
4.1 Concordancia
4.2 Imperativo
4.2.1 Imperativo de segunda persona
4.2.1.1 Imperativo simple
4.2.1.2 Imperativo de movimiento
4.2.2 Imperativo de primera persona
4.2.2.1 Presente singular
4.2.2.2 Presente plural
4.2.2.3 Futuro
481
4.2.3 Imperativo de tercera persona
4.2.3.1 Futuro cercano
4.2.3.2 Futuro lejano
4.3 Tiempo y evidenciales
4.3.1 Tiempos reales
4.3.1.1 Presente
4.3.1.2 Pasado
4.3.2 Tiempos irreales
4.3.2.1 Evitacin
4.3.2.2 Conjetura
4.3.2.3 Intencin
4.3.3 Aspecto
4.3.3.1 Cumplido
4.3.3.2 Progresivo
4.3.3.3 Anticipacin
4.3.3.4 Habitual
4.3.3.5 Durativo
4.3.3.6 Iterativo
4.4 Otra morfologa verbal
4.4.1 Causativos
4.4.2 Movimiento
4.4.3 Contraexpectacin

482
Abreviaturas


AHORA indicador del tiempo INTERR interrogativo
an animado INTENS intensificador
ANT antnimo INTENT intencin
aqu direccin hacia aqu ITER iterativo
AUM aumentativo J dialecto de los jdncrd
BEN benefactivo m masculino
CAUS causativo mf masculino y femenino
CERT certidumbre MOV movimiento
C complemento de un verbo n no
CD complemento directo NEG negativo
CI complemento indirecto NOM nominalizador
CL clasificador p plural
CM dialecto de los Cmc Musu PART participial
concordar concordar PAS pasado
COND condicional, distal contrastivo PASlej pasado lejano
CONJ conjetura PERT pertenece a
CONTR foco contrastivo PERO contraexpectacin
CUMP cumplido PREG pregunta
DESID desiderativo PRES presente (tiempo)
DIM diminutivo PROX proximal
DIST distal RECIP reciprocidad
DUR durativo REFL reflexivo
E dialecto de los cJuriu REPORT reportativo
ESCU escuchado RESTR foco restrictivo
EST estativo s singular
EVI evitar S sujeto
EXPL explicar SEL foco selectivo
f femenino SEP
separador de discurso
1

FOC foco SUBJ subjuntivo
FUT futuro TEST testigo o visto
GEN genitivo dialectos de bmu nurd y qucti musu
HAB habitual YM dialectos de Ycou musu
i inclusivo plural x exclusivo plural
IMP imperativo ! interjeccin
in inanimado 1 primera persona
INFER inferencial 2 segunda persona
INSTR instrumento 3 tercera persona


1
Separador de discurso es un trmino que se usa para el morfema que separa oraciones o grupos de oraciones en dos partes, de las
cuales una es de menos importancia.
483

1 Perspectiva general de la tipologa

1.1 Orden de las partes de la clusula principal
El orden bsico de una clusula declarativa principal en eduria y barasana es el complemento de un verbo (C).
Por ejemplo, el ejemplo (1) muestra la construccin simple de un verbo con un complemento de ello.
2


(1)
Y-rc juu-mi.
y-re haa-b
1s-C pegar-3ms
l me peg.

Cuando un pronombre ocurre que refiere al sujeto, sigue inmediatamente despus del verbo. En la ilustracin
(2) se muestra un ejemplo del pronombre inu ellos que se refiere al sujeto seguido por las dos frases de
aposicin y yu mi pariente y y juc mi padre.

(2)
Y-rc tuJl-osu-mu inu, y yu, y juc-.
y-re tud-bsa-b d y y- y hak-
1s-C regaar-mucho-3p 3p 1s GEN-ms 1s padre-ms
Mi padre y mi pariente me regaaban mucho.

Cuando el sujeto est introducido por primera vez en el discurso o el hablante quiere destacarlo o compararlo,
ocurre primero en la oracin. Por ejemplo:

(3)
Buu-mu, quii oud-g nuu-u-mi.
buu-b k ba-g y--b
guara-CONTR yuca.brava comer-ms estar-PRES-3ms
La guara come yuca brava.

1.2 Orden del complemento directo e indirecto
Cuando una oracin tiene un complemento directo e indirecto, el complemento directo viene adelante del
complemento indirecto. En el siguiente ejemplo, jcujc municin es el complemento directo que viene adelante
del complemento indirecto iirc le:


2
En las ilustraciones, la primera lnea muestra la ortografa prctica con la excepcin de donde se colapsan dos vocales. En esos casos se
dejan ambas para que ellas coordinen con los letreros gramaticales. La segunda lnea muestra la ilustracin escrita con los fonemas del
idioma. En esa lnea, puesto que hay una prosodia de nasalizacin, se encuentran dos formas de los morfemas que son nasales seguidos a
morfemas nasales pero orales seguidos a morfemas orales. Por ejemplo, b-r a usted/ti y y-re a mi tienen el mismo morfema -re
complemento pero se muestra tanto en la forma nasal como en la forma oral. La tercera lnea de las ilustraciones muestra las categoras
gramaticales y definiciones en espaol; y la cuarta lnea muestra una traduccin de la ilustracin al espaol.
484

(4)
Jcujc ii-rc isi-nu-ju.
heahe -r s-y-h
municin 3ms-CI dar-INFER-n3p
Dicen que l le dio municin.

1.3 Adposiciones
Eduria y barasana tienen posposiciones (pospos.) para indicar las relaciones espaciales. El ejemplo (5) muestra
la posposicin joc encima de.

(5)
wj-oo joc
wh-bo hoe
wh-canasta.poco.profunda encima.de
encima de la canasta hecha de la caa wj

Vase Adjuntos del sustantivo.

1.4 Modificacin
La palabra modificador descriptiva viene delante del sustantivo que modifica. Por ejemplo, en (6), jurujc dos
tambores modifica cmcrujc tambor de metal.

(6)
ju-rujc cmc-rujc-ri
ha-rahe kb-rahe-ri
dos-cilindro metal-cilindro-p
dos tambores de metal

En (7), qucnusc bueno modifica oudrc comida:

(7)
qucnu-sc oud-rc
kd-s ba-re
bueno-NOM comer-nS
comida sabrosa, deliciosa

Y en (8), tinori esas palmas modifica umurinori palmas altas:
(8)
ti-no-ri umu-ri-no-ri
ti-y-r b-r-y-r
esos-palma-p

alto-PART-palma-p
esas palmas altas

485
1.5 Genitivo
En una frase posesiva, el genitivo yuu viene adelante del sustantivo posedo. Los ejemplos (9) y (10) son
ejemplos:

(9)
Suoino yuu wii
sabid yaa wii
Sabino GEN casa
casa de Sabino

(10)
soo yuu wucu-ri
soo yaa waka-ri
3fs GEN dardo-p
lpices de ella

Con objetos plurales o no especificados, yuu se convierte en ycc y por lo general ocurre solo, refirindose a un
sustantivo explcito o implcito como en el ejemplo (11):

(11)
soo ycc
soo yee
3fs GENp
cosas de ella

En referencia a sustantivos animados, yuu genitivo viene seguido por sufijos de gnero y nmero como en el
ejemplo (12), donde yuu viene delante de - (masculino singular) para referir a una mascota macho o un
pariente masculino.

(12)
y y-u
y y-
1s GEN-ms
mi mascota macho

No se usa el genitivo yuu con un sustantivo animado ni con partes del cuerpo. El orden de pronombre adelante
de un sustantivo posedo muestra la relacin como en los ejemplos (13) y (14):

(13)
y nic-o
y yk-
1s abuelo-fs
mi abuela

486
(14)
ii igucu
g
3ms nariz
nariz de l

1.6 Afijacin
Las lenguas eduria y barasana tienen solamente sufijos. La morfologa del verbo es muy extensa con sufijos
verbales que expresan nfasis, direccin de movimiento, negacin, relacin causal, benefactivo,
contraexpectacin, adems de los accidentes gramaticales de aspecto, tiempo-modo, y gnero-nmero.
Tambin, los verbos pueden tener sufijos derivados que forman sustantivos o adverbios (incluyendo palabras
modificadoras y descriptivas clasificadas como sustantivos). En el ejemplo (15), se nota los sufijos verbales en
seguida: -musi (distal), -cu (pasado lejano), y -mi (tercera persona masculino singular):

(15)
Y rdcu wu-yd yi-musi-cu-mi.
y rk wa-y yi-bs-k-b
1s con moverse-IMP.PROX decir-DIST-PASlej-3ms
l dijo: Venga conmigo.

Se puede usar algunas palabras modificadores del verbo como palabras apartes o sufijos a la raz verbal. Por
ejemplo, en el ejemplo (16), el adverbio oto muy, mucho viene adelante del objeto como una palabra aparte.
En el ejemplo (17), -osu muy, mucho, ocurre como un sufijo que se aade a la raz verbal.

(16)
Bto y-rc tuJl-u-mu inu.
bto y-re tud-a-b d
mucho 1s-C regaar-PRES-3p 3p
Ellos me regaan mucho.

(17)
Y-rc tuJl-osu-u-mu inu.
y-re tud-bsa-a-b d
1s-C regaar-mucho-PRES-3p 3p
Ellos me regaan mucho.

A un sustantivo se le puede adicionar sufijos de caso para indicar aspectos del discurso y sufijos derivados
para formar otros sustantivos. Como se muestra en el ejemplo (18) es un ejemplo de un pronombre y yo
con el sufijo -mu (foco contrastivo) donde el hablante est excluyendo a s mismo, comunicando que otros
puedan hacerlo, pero l no lo hace.

(18)
Yi-oc-u-ju y-mu.
yi-be-a-ha y-b
hacer-NEG-PRES-n3 1s-CONTRA
Yo no lo hago.
487

En el ejemplo (19), se muestra un ejemplo de cmo se forma un nuevo sustantivo nuevo al aadir el sufijo -u
pertenece a ms el sufijo -g (masculino singular) a wii casa:

(19)
wii-u-g
wii-a-g
casa-PERT-ms
l de la casa

1.7 Nominalizacin
Las lenguas eduria y barasana tienen nominalizaciones en vez de clusulas relativas. Lo que parece ser
clusulas restrictivas son nominalizaciones en aposicin al sustantivo principal. En el ejemplo (20) sig una
muchacha parece estar en la cabeza de la supuesta clusula relativa inu rdcu oucgo quien estudia con ellos.
Sin embargo, la clusula restrictiva puede ocurrir sin sig y ser correcta gramaticalmente:

(20)
Sig- inu rdcu ouc-go y-rc dmo-u-mo soo.
sg- d rk bue-go y-re b--b soo
uno.an-fs 3p con estudiar-fs 1s-C querer-PRES-fs 3fs
Una muchacha que estudia con ellos me quiere como esposo.

1.8 Comparacin
En construcciones comparativas, la palabra modificador descriptiva sigue el estndar de comparacin. En el
ejemplo (21), ii gug hermano mayor de l es el estndar de comparacin seguida por la expresin
modificadora comparativa rctoro juig ms grande que:

(21)
i gug- rcto-ro jui-g nuu-u-mi.
gag- rt-r hai-g y--b
3ms hermano-ms sobrepasar-NOM grande-ms ser-PRES-3ms
l es ms grande que su hermano mayor.

Se ve otra alternativa en el ejemplo (22) donde el verbo rcto sobrepasar ocurre como un verbo dependiente:

(22)
i gug--rc jui-rcto-u-mi ii.
gag--re hai-rt--b
3ms hermano-ms-C grande-sobrepasar-PRES-3ms 3ms
l es ms grande que su hermano mayor.

488
1.9 Negacin
La negacin bsica en eduria y barasana ocurre como el sufijo verbal -oc (negativo, NEG), que viene
inmediatamente despus de la raz verbal en el ejemplo (23), o el sufijo de movimiento -u (MOV), que tiene
prioridad en seguir la raz verbal como en el ejemplo (24):

(23)
Wud-oc-u-ju y.
wa-be-a-ha y
ir-NEG-PRES-n3 1s
No me voy.

(24)
No yi-g ii rdcu tuJi-u-oc-u-ti m?
d yi-g rk tudi-a-be-a-ti b
qu hacer-ms 3ms con regresar-MOV-NEG-PRES-INTERR 2s
Por qu usted no est regresando con l?

Algunas races verbales son intrnsicamente negativas. Por ejemplo, muni no ser o estar, no tener que se
muestra en (25).
3


(25)
Goo suJi mu-u-ju y-rc.
gbo sudi b--h y-re
pie ropa no.ser / estar-PRES-n3 1s-C
No tengo zapatos.
1.10 Interrogacin
Preguntas a que se le pueden responder con s o no son marcadas con un sufijo que ocurre al final del
verbo principal. La ilustracin (26) es un ejemplo del sufijo -ti (interrogativo presente, INTERR.PRES) y en la
ilustracin (27) se muestra un ejemplo del sufijo -ri (interrogativo pasado, INTERR.PAS).

(26)
Wud-oc-u-ti m?
wa-be-a-ti b
ir-NEG-PRES-INTERR.PRES 2S
No te vas?



3
Se pierde -ni del raz verbal muni no ser o estar segn el siguiente patrn: Cuando muni est seguido por el sufijo de gnero-
nmero, no importa si sea nominalizador, sufijo de concordancia entre el sujeto y el verbo, o sufijo imperativo, y tambin cuando
muni est seguido por -u (tiempo presente) y -yu (tiempo inferencial). Este patrn es el mismo que se encuentra por la prdida de -ti
del -octi (negativo).
489
(27)
i-rc siu-ri m?
-r s-r b
3ms-C matar-INTERR.PAS 2s
Mat a l?

Cuando una pregunta utiliza uno de los pronombres interrogativos que requieren una respuesta ms amplia, el
pronombre interrogativo ocurre primero en la oracin, y el sufijo interrogativo queda con el verbo. Por
ejemplo:

(28)
im- nuu-u-ti m?
yb- y--t b
quin-ms ser-PRES-INTERR.PRES 2s
Quin es usted?

(29)
No c-ro you-ro nuu-gu-ti m to-j?
d k-r yoa-ro y-g-t b to-h
qu cantidad-NOM largo-NOM estar-ms-INTERR.PRES 2S all-lugar
Por cunto tiempo estar all?

2 Fonologa
2.1 Fonemas
Eduria y barasana tiene 23 fonemas: 11 consonantes y 6 vocales con la prosodia de nasalizacin. Se presentan
en los cuadros (30) y (31). Los ejemplos son escritos en una ortografa fonmica modificada.
4
El fonema entre
parntesis es de palabras prestadas de espaol u otras lenguas regionales.

(30)
Consonantes
Bilabial Alveolar Palatal Velar Glotal
OCLUSIVA sorda (p) t k
sonora b d g
FRICATIVA sorda s h
VIBRANTE sonora r
APROXIMANTE sonora y w

/p/ Oclusiva bilabial sorda* /pisak/ gato
/b/ Oclusiva bilabial sonora /bh/ araa
/t/ Oclusiva alveolar sorda /taa/ pasto
/d/ Oclusiva alveolar sonora /dakeg/ nio


4
Las consonantes sonoras o, J, s, r, y, g y w que ocurren despus de un morfema nasalizada, y empiezan un morfema oral tienen el
rasgo de prenasalizacin.
490
/k/ Oclusiva velar sorda /kaak/ papi
/g/ Oclusiva velar sonora /gag/ hermano mayor
/s/ Sibilante alveolar sorda /soo/ ella (3fs)
/r/ Vibrante sencilla sonora /rase/ tucn
/h/ Fricativa glotal sorda /kahi/ coca
/w/ Aproximante labiovelar sonora /wewo/ carrizo
/y/ Aproximante palatal sonora /yai/ perro
* ToJus lus consonuntcs sc proJuccn con uirc pulmonur cgrcsivo.

(31)
Vocales
Anterior Central Posterior
Cerrada i i u b
Abierta c c u d o

/i/ Vocal cerrada anterior no redondeada /i/ all en la vista
// Vocal cerrada anterior no redondeada nasalizada // l (3ms)
/e/ Vocal semicerrada anterior no redondeada /eho/ especie de nuez
// Vocal semicerrada anterior no redondeada nasalizada /h/ gripa
// Vocal cerrada central no redondeada /h/ jefe
// Vocal cerrada central no redondeada nasalizada /h/ arder (fuego)
/a/ Vocal abierta central no redondeada /wa/ ir
// Vocal abierta central no redondeada nasalizada /w/ iluminar
/u/ Vocal cerrada posterior redondeada /udi/ fumar
// Vocal cerrada posterior redondeada nasalizada /d/ como estos
/o/ Vocal semiabierta posterior redondeada /oha/ entrar al monte
// Vocal semiabierta posterior redondeada nasalizada /h/ desatar

Algunos eduria y barasanas pronuncian la sibilante alveolar sorda [s] como una suave africada [ts]. Tiene una
variacin de [t] que ocurre antes de la vocal [u]. Por ejemplo, sbcu beb es pronunciado [tuk ]. Todos los
dialectos tienen [] /a/ como una breve vocal transicional con la [] // para ciertas palabras y sufijos, como
en ju [h] bien y ugu! [] (exclamacin de dolor).

2.2 Slaba y palabra

El modelo bsico de la slaba es (C)V. Entonces, las posibilidades son V, y CV ilustrado en el ejemplo (32).

(32)
V i.Jd (3ms-p)
CV ku./i coca

La palabra fonolgica puede tener uno a quince slabas. Puede ocurrir hasta tres vocales en seguida por el
inicio y la mitad de la palabra que sera una slaba para cada vocal. Por ejemplo: ko.c.u.oi l lava.

491
2.3 Intensidad y tono

Intensidad es fonmica al nivel de la palabra y se manifiesta con un punto de alta intensidad por cada palabra.
Ese punto se encuentra en la slaba nuclear de la palabra y frecuentemente est acompaado con los rasgos de
tono alto (de slo dos niveles de tonos), alargamiento de la vocal.

En eduria el patrn tonal estndar es Alto-Bajo mientras en jner es Bajo-Alto. Por ejemplo, en cuanto a la
palabra rojosc cosas malas en eduria se pronuncia [oho.se] mientras en jner se pronuncia [oho.se ].

Los tonos de las palabras pueden cambiar dependiendo en los patrones (de tonos) de las palabras
antecedentes.

Hay palabras que se distinguen solamente por el tono. Por ejemplo, la palabra rll sangre y la palabra rii
carne (33).

(33)
rll sangre
[ii] (todos de tono alto)
[wi.bk.ii]
animal.sangre sangre de un animal

rii carne
[ii ] (bajo alto)
[wi.bk.ii]
animal.carne carne de un animal
2.4 Nasalizacin
Nasalizacin es un rasgo del nivel morfmico. Cada morfema es nicamente nasal u oral. Nasalizacin puede
extender hasta al final de la palabra y generalmente extiende de la izquierda a la derecha aunque en ciertos
morfemas extiende hacia a la izquierda. Un sufijo puede ser inherentemente oral (O), inherentemente nasal
(N), o ninguno de los dos sino dependiente al morfema antecedente (D). Es decir, es oral cuando sigue un
morfema oral y nasal cuando sigue un morfema nasal.

En el cuadro (34), la raz del verbo es nasalizada y seguida por dos morfemas inherentemente orales. Luego
sigue un morfema inherentemente nasalizado seguido por dos morfemas que cambian de nasalizacin
dependiendo en el morfema antecedente.

Note que la nasalizacin no extiende por el morfema -octi (negativo) y que el morfema -cu (cumplido) es
nasalizado aunque sigue un morfema oral -goJu (intensificador).

(34)
O O N D D
Qucnu octi goJu cu u ju
kd beti goda ko h

492
Qucnu-octi-goJu-cu-u-ju ti.
kd-beti-goda-k--h ti
bueno-NEG-INTENS-CUMP-PRES-n3 3in
Esto verdaderamente no es bueno.

Una lista de algunos morfemas que cambian en cuanto a la nasalizacin por los morfemas antecedentes se
encuentra en el cuadro (35):

(35)
Morfema Significado
-ucu diminutivo
-o pasado no tercer persona
-g, -go masculino singular, femenino singular
-mc negativo pasado tercer persona
-yu presente imperativo, segunda persona
-yu ro, cao
-yu-ju inferencial, no tercer persona

Un morfema -u pertenece a es inherentemente oral. El cuadro (36) muestra hay ese morfema que no bloquea
la nasalizacin de la raz, causando el morfema que lo sigue -g (masculino singular) de tambin ser no
nasalizado.

(36)
N D O D
Cmc nu u g
kb y a g
metal ro pertenece a ms
uno que pertenece al ro Comea
2.5 La ortografa prctica
La ortografa prctica es semejante a la del espaol. La razn por escribirla as es para ayudar a los nios en la
transicin de su idioma al espaol. Segn los eduria y barasanas la razn principal por tener educacin formal
ha sido ensearles el espaol. Por eso, aunque las consonantes m, n, , y , son las contrapartes variantes
nasales de o, J, g, e y respectivamente, ellas se representan la en la ortografa eduria y barasana con la
excepcin de la , la cual se realiza con la g seguida por una vocal nasalizada.

2.5.1 Reglas para marcar la nasalizacin
Lo ideal sera marcar la nasalizacin todas las veces que se ocurre. Pero prcticamente no es muy viable. Uno
se aburre de marcarla tantas veces. Entonces, la ortografa prctica est fundada por el reconocimiento de los
morfemas. Para escribirla hay que saber la nasalizacin de ellos. Las siguientes reglas forman parte de esa
ortografa:
(1) Marcar cada morfema intrnsecamente nasalizado al comienzo del ello.
Por ejemplo, la palabra Qucnu-octi-goJu-cu-u-ju Esto verdaderamente no es bueno empieza con el
morfema qucnu ser bueno el cual se marca la nasalizacin sobre la primera vocal c. En cuanto al
siguiente morfema -cu cumplido, aunque todo el morfema es nasalizado se marca solamente sobre la
primera vocal o.
493
(2) No marcar los morfemas que son nasalizados slo cuando siguen morfemas nasalizados.
Por ejemplo, la palabra Qucnu-octi-goJu-cu-u-ju Esto verdaderamente no es bueno tiene dos morfemas
que son nasalizados slo por seguir el morfema -cu cumplido y entonces no estn marcados por
nasalizacin aunque son nasalizados.
(3) Excepciones:
(A) En cuanto a los morfemas -g , -go masculino singular / femenino singular se marca la
nasalizacin sobre las vocales cuando se ocurre.
Puesto que el morfema -u pertenece a es oral y puede ocurrir antes de los morfemas -g , -go
masculino singular / femenino singular y la diferencia ms prominente entre algunas palabras que
tienen esa construccin y otras es la nasalizacin de los morfemas -g , -go se marcan esos dos
morfemas cuando estn nasalizados. Por ejemplo:

(37)
mucd u g
bk a g
lugar pertenece a ms
uno que pertenece al lugar

En la ortografa prctica se escribe esa palabra mucdug uno que pertenece al lugar contraste con
mucugu uno que busca:

(38)
mucu gu
bk g
buscar ms
uno que busca

2.6 Oclusiva glotal sorda
La oclusiva glotal sorda no se considera un fonema aunque se escucha al fin de ciertas palabras y un
fragmento muy usado u/u [h] s.
2.7 Simbolismo de sonidos y onomatopeya
Muchas veces el fonema /i/ significa pequeez y /o/ significa gran tamao. Por ejemplo, uJi-j este lugar
puede significar un objeto o rea pequea, o sea un sitio; mientras uJo ac significa un rea ms grande, por
ejemplo: el lugar donde vivimos. Aoi! significa Que pequeo! Que cantidad tan pequea! y uooo! significa
Que (cosa) ms grande!. y qucJi-cu-ti (yo caer-PASlej-NOM) puede referir al rea en mi cuerpo que peg a
una piedra cuando me ca mientras que y qucJi-cu-to (yo caer-PASLEJ-NOM) puede referir al rea donde me
ca.

Expresiones de onomatopyicas e idefonos son utilizados lo ms frecuentemente en citaciones. Algunos
animales tienen nombres segn los sonidos que hacen. Por ejemplo, ti es el nombre del loro cotorra
cabeciazul que canta ti, ti, ti, ti, y wuipuiyo es el nombre de un pjaro que canta wuipuiyo. Vase (39)
hasta (41) para otros ejemplos:

494
(39)
i nug-jumu Siococ coc siococ coc siococ.
yg-hab sokoe koe sokoe koe sokoe
3ms hablar-COND socoe coe socoe coe socoe

yi-cu-mi ii
yi-ka-b
decir--PASlej-3ms 3ms
Cuando el tucn canta, dice: Socoe, coe, socoe, coe, socoe.

(40)
Tupi tupi yi, wcju-nu-ju ti.
tapi tapi yi wh-y-h ti
tapi tapi decir caer-INFER- n3p 3in
Gotas del sudor cayeron al suelo.

(41)
Topu yi ruju-co-u-su-ju ii.
topa yi ruha-ko-a-su-ha
topa decir hundir-CUMP-MOV-INFER.DIST-n3p 3ms
l cay al agua y se ahog.
3 Partes de la oracin
3.1 Sustantivo
En las lenguas eduria y barasana los sustantivos tienen los papeles de sujeto, complemento, benefactivo,
ubicacin, tiempo, modo e instrumento. Son organizados en ocho clases cuyo rasgo principal es entre los
sustantivos animados y los inanimados. Hay subclases de los sustantivos animados segn su afijacin por
gnero y nmero. Los verbos concuerdan con las clases del sustantivo.
3.1.1 Sustantivos animados
Los sustantivos animados son clasificados en las siguientes subclases:
an. sustantivo animado, sin gnero
an.s.plural sustantivo animado, intrnsecamente plural
m., f. sustantivo animado masculino / femenino
m. sustantivo animado, nicamente masculino
f. sustantivo animado, nicamente femenino
s.v.m., f. sustantivo verbal animado, masculino / femenino

Los sustantivos animados masculinos o femeninos (m., f.) toman sufijos de gnero y nmero. Por ejemplo, juc-
padre o madre, toma - (masculino singular) para significar juc- padre; y -o (femenino singular) para
significar juc-o madre, y -u (plural) juc-u padres. Otros ejemplos son guw- blanco (persona no indgena
masculino), guw-o blanca, guw-u blancos; y ocJ-i hermano menor, ocJ-co (J), ocJ-c (E) hermana menor,
ocJ-crd hermanos menores. Algunos animales como los gatos y gallinas pertenecen a esta clase.

Los sustantivos animados intrnsecamente plurales (an.s.plural) refieren a grupos de personas o animales. El
singular de ellos se forma al aadir un sufijo. Por ejemplo, iu orugas, para referirse a una oruga se usa ium
495
oruga o una oruga. Otro ejemplo: en cJuriu grupo indgena que habla el idioma eduria, para referirse a una
persona de ese grupo se usa cJuriug un varn del grupo eduria o cJuriugo una mujer del grupo eduria.

Los sustantivos animados (an.) no tienen gnero y se usa en su mayor parte para animales. En el singular,
requieren la concordancia del verbo en la tercera persona masculina, con pocas excepciones en que se aade -
o (femenino singular) o la palabra rmio hembra para referir a una mujer o hembra. Por ejemplo: wcc
danta, wcco loro o lora, jdmo tat o armadillo, yui tigre o perro, y ycsc cafuche, cerillo o pecar. Puede
referir a una marrana con ycsc-o marrana, cerda o puerca.

Hay sustantivos animados que son solamente masculinos (m.). Se usan para los nombres de parentesco y
papeles religiosos tomados por los hombres. Por ejemplo: jucourum, to (hermano de mi madre, esposo de la
hermana de mi padre; dicho por el hombre), y oiugu iniciado (quien est protegido por el chamn en la
ceremonia de iniciacin).

En correspondencia, hay sustantivos que son solamente femeninos (f.) que se usan para los nombres de
parentesco. Por ejemplo: mccujo ta (cualquier pariente femenino de la familia del padre, de su generacin),
osimo (E), simo (J) cuada, hermana poltica mujer de la familia del esposo; dicho por la mujer) y jcjo nuera
(dicho solamente en referencia).

La palabra sbcu beb es sin igual. No tiene gnero pero puede referir al gnero por medio del verbo.

Los sustantivos animados son pluralizados en varias maneras. La mayora de los sustantivos animados se usan
el sufijo -u (plural, animado) que sirve para comunicar pluralidad en los sustantivos que no tienen gnero en
el singular. Por ejemplo, noco estrella (animado) llega a ser noco-u estrellas.

Adems de los sustantivos presentados, la lengua eduria y barasana demuestra muchos sustantivos verbales,
tanto animados como inanimados.

Se forman los sustantivos animados al aadir un sufijo de gnero y nmero a un verbo. Por ejemplo: mou-g
(trabajar-fs) trabajadora; o por aadir -ri (participial) al verbo ms mus- , mus-o , mus-u (persona-m / -f / -
p) mourimus , mourimuso, mourimusu trabajador / trabajadora / trabajadores para formar nominalizaciones
agentivas.

3.1.2 Sustantivos inanimados
Los sustantivos inanimados son clasificados en las siguientes subclases:
inan. sustantivo inanimado
inan.f.n.esp. sustantivo inanimado forma no especfica
inan.s.de masa sustantivo inanimado de masa
s.v.inan. sustantivo verbal inanimado

Los sustantivos inanimados (inan.) pueden terminar con cualquier vocal. Por ejemplo: jinom sebucn, cbmuu
canoa, quii yuca brava y wii casa. Pueden tomar sufijos de clase (clasificadores) y nmero. La mayora de
los clasificadores describen la forma especfica del objeto descrito por el sustantivo. Por ejemplo, -jdi cosa
plana y delgada es un clasificador que se junta con cmc metal para formar el sustantivo inanimado cmc-jdi
(J) machete, lo cual toma el sufijo -ri (plural), cmc-jdi-ri machetes.

496
Los sustantivos inanimados son pluralizados con el sufijo -ri (plural, inanimado), por ejemplo: sot-ri ollas.
Adems, muchos sustantivos inanimados tienen una forma no especfica (inan.f.n.esp.), generalmente la forma
ms simple, que se utiliza para referirse a objetos no especficos. Por ejemplo, cbmuu canoa tiene el plural
cbmuu-ri canoas y lo general, la forma no especfica cbmu canoas, utilizada cuando el hablante habla de un
grupo de canoas sin enfocarse en el nmero de ellas.

Otro ejemplo es jbu hojas, la forma no especfica para jburo hoja, que tambin tiene como forma plural
jburori hojas la cual se usa como en contar el nmero de hojas. En un contexto donde el hablante no est
enfocando en el nmero de hojas, generalmente se utiliza la forma no especfica (aunque tambin se puede
utilizar la forma singular, aun si hay varias hojas).

Los sustantivos inanimados de masa (inan.s. de masa) se refieren a objetos que no son contables, y por eso no
existen una forma singular ni plural. Por ejemplo, oco agua y situ tierra, terreno, suelo son sustantivos de
masa.

Como los sustantivos animados verbales, hay sustantivos inanimados verbales, por ejemplo: w-ri-cu (volar-
PART-hueco) avin. Tambin se forman por aadir nominalizadores generales, por ejemplo: w-sc (volar-
NOM) cosas que vuelan.

3.1.3 Adjuntos del sustantivo

3.1.3.1 Marcador del caso
El adjunto del sustantivo ms utilizado es -rc (complemento) que indica complementos de los verbos o
cualquier palabra no sujeto que comunica el tema, o sea, de importancia principal en el discurso que sigue.
Por lo general, hay objetos muy individuales. Por ejemplo, todos los pronombres que ocurren como objetos
tienen -rc (complemento). En el caso de clusulas nominalizadas con un verbo transitivo, el marcador del caso
es crtico para el sentido. Compare la construccin genitiva del ejemplo (42) con el complemento en el
ejemplo (43).

(42)
ii ouc-g
bue-g
3ms estudiar-ms
el estudiante de l

(43)
ii-rc ouc-g
-r bue-g
3ms-C estudiar-ms
l que ensea a l

Cuando el complemento no es de importancia en el discurso que sigue, no necesita -rc (complemento), aunque
puede ser muy individualizado. Por ejemplo, en la ilustracin (44) cuuc pupi, pap no llega a ser parte del
discurso hasta ms tarde. Entonces, el hablante no utiliz -rc para cuuc papi, pap como el complemento de
iu ver.
497

(44)
Ti-rum-rc wuJi-cu-j y uJo-j Jomingo nuu-ro cuuc- iu-gu.
ti-rb-r wadi-ka-h y ado-h domingo y-r kaak- -g
ese-da-C venir-PASlej-n3 1s ac-lugar domingo ser-NOM papi-ms ver-ms
Vine ac ese da, un domingo, para ver mi papa.

Ms adelante en la historia, cuuc papi, pap est introducido como un carcter cuando responde al habla del
protagonista. Y por eso, -rc (complemento) ocurre con cuuc en la ilustracin (45).

(45)
To c-ro wui juu-rou-nu yi-cu-j y
to k-r wai hua-roa-d yi-ka-h y
ese cantidad-NOM pez / peces sacar-anp-MOV-anp decir-PASlej-n3 1s

cuuc--rc goti-g.
kaak--re goti-g
papi-ms-CI ver-ms
Dije a mi papa: Vamos a conseguir ese cantidad de pescados.

3.1.3.2 Marcadores del discurso
Los marcadores del discurso ms comunes son: -nc (espaciador), -ju (foco selectivo), riinc (foco restrictivo), -
mu (foco contrastivo), y yu (J) / yuju (E) (indicador del tiempo). Se usa el cltico -nc (espaciador) para separar
oraciones o grupos de oraciones en dos partes de importancia desigual. El orden puede ser de menos
importancia a ms importancia o viceversa. En (46) -nc (espaciador) separa la informacin anafrica la
impregn por la noche y (47) muestra el uso de -ju (foco selectivo) cuando trasladando de un participante al
otro.

(46)
i-nc soo-rc muc- sdu-nu-ju ii, numi-j.
-d soo-re bk- s-y-h yb-h
3ms-SEP 3fs-C hijo-ms meter-INFER-n3p 3ms noche-tiempo
Fue l que la impregn por la noche.

(47)
nu-rc juti yi-ro-nc Y-rc juti
d-r huti yi-ro-d y-re huti
3p-C soplar hacer-NOM-SEP 1s-C soplar

cjo-oc-su m! Y-j-rc
eho-be-sa b y-h-re
llegar.CAUS-NEG-IMP.PRES.DIST 2s 1s-lugar-C

498
cjo-oc-ju m, yi-yu-ju ii-ju.
eho-be-ha b yi-yu-hu -ha
llegar.CAUS-NEG-IMP.FUT 2s decir-INFER-n3p 3ms-SEL
Mientras (l) estaba disparando (con cerbatana) a ellos, el (otro) dijo: No me dispare! No me dispare!

3.1.3.3 Cuantificadores
Los cuantificadores llevan sufijos animados o inanimados. Por ejemplo: jd-rd (muchos-anp) muchos
(animados) y jui-ro (muchos-NOM) muchos (inanimados),

Tradicionalmente los eduria y barasanas contaban por los dedos y ms all por cantidad de personas. La frase
para cinco es cojo-mo c-ro (uno-mano cantidad-NOM), y veinte es sig- mus- c-ro (uno.an-ms persona-ms
cantidad-NOM).

3.1.3.4 Clasificadores
Hay aproximadamente 187 clasificadores, los cuales se usan con mucha frecuencia. La mayora de ellos se
refieren a la forma o diseo de objetos. Generalmente son sufijos que no ocurren solos. Por ejemplo, - es la
clasificador para rboles o madera como en cbmu- especie de rbol. Pero hay sustantivos que ocurren solos,
como wii casa, que tambin funcionan como clasificadores. Por ejemplo: ruju-wii forma de casa, y rcju-riu-wii
casa de reunin.

Adelante hay una lista de algunos de los clasificadores ms comunes:

-ouju objeto cncavo oudriu-ouju plato servido, tazn servido
iJiriu-ouju recipiente que contiene una bebida

-o objeto tubular jcu-o escopeta
wuc-o yarumo (arbusto con tallo hueco)
jii-o canasta grande para cargar

-jdi objeto plano,
delgado
cmc-jdi (J) machete
suJi-jdi (E), ytu wuso-jdi (J) corte de tela
yucu-jdi tabla de madera

objeto hueco cbmu-u canoa -u ,
-cu juiri-cu canoa grande / avin grande

-ro lugar, tiempo,
modo,
mujuriu-ro lugar donde asciende
cosa no especfica nugriu-ro grabadora

-rc rama, tallo cujl-rc tallo de coca

- rbol cbmu- especie de rbol

499
3.1.3.5 Indicadores espaciales
Los indicadores espaciales de eduria y barasana son posposiciones. En el cuadro (48) se presentan los ms
comunes:
(48)
ooc arriba del ro, a poca distancia del ro
cncrocu, cnurocu, cnorocu debajo de, bajo, abajo de (una cosa, agua, tierra)
guju extremidad de, punta de (palo, cola, bejuco, caa, pescar, pista), fin de
(camino, pista, libro, vida, semana, ao)
gJurcco medio de, en el centro de, mitad
jiJo boca, embocadura de cao, ro
joJc cabecera fuente, nacimiento del ro
joc sobre, encima de
juocu adentro
jJo detrs de, por detrs
rocu ro abajo
t cerca de
wuisicu ro arriba
wcuj (hacia) a un lado de
wccu arriba
3.1.3.6 Numerales
La siguiente es la lista de los nmeros de uno a cinco sin los sufijos de clase / gnero-nmero.
(49)
sig- uno (an.)
cojo- uno (inan.)
ju- dos
iJiu- tres
ououri- , ouourirdc- , ououricdrdc- cuatro
cojomocdrdc- , cojomordc- cinco

Los nmeros concuerdan con los sustantivos animados en gnero y nmero, y con los sustantivos inanimados
en clase y nmero, como se muestra en el cuadro siguiente:
(50)
sigu, sig un ser animado m. / f.
juurd dos seres animados
iJiurd tres seres animados
ououricdrdc , ououricdrdco,
ouourirdc , ouourirdco cuatro seres animados m. / f.
cojomocdrdc, cojomocdrdco cinco seres animados m. / f.
cojojdi una machete, corte de tela
cojoo una canasta
coj una hamaca, rbol
cojorum un da
ju dos pelotas, piedras
juo dos canastas
j , ju yucu dos hamacas, rboles
jurum dos das
500
* Note que la raz ju- dos para inanimados (49) es oral mientras la raz juu- dos para animados (50) es
nasalizada.
3.2 Pronombres
Eduria y barasana tienen pronombres personales, interrogativos, demostrativos, indefinidos y reflexivos.

3.2.1 Pronombres personales

an. sing. pl.
1 y yo yu nosotros excluyendo al oyente
muni nosotros incluyendo al oyente
2 m t, usted mu vosotros / vosotras, ustedes
3 m. ii l inu ellos / ellas
f. soo , so YM ella
inan. ti l / ello, ella ti ellos / ellas
3.2.2 Pronombres interrogativos

an. sing. pl.
3 m. nim , ni quin nimurd , nou ellos / ellas
f. nimo , Jiso quin
m. niju , nimju cul nouju , nimurdju cules
f. Jisoju , nimoju cul
m. nocdrdc cuntos
f. nocdrdco cuntas
inan. nic , ncc qu Ji-cl. cules
no qu (modo / cantidad) no cro cuntos
nocdrdcu-cl. cuntos
3.2.3 Pronombres demostrativos

an. prximo medio distante
3 m. dni ste ii se, aqul
f. uJio sta iso sa, aqulla
pl. dnou stos / stas u sos / sas; aqullos /
aqullas
inan. uJi esto ti eso i-cl. aquello
uJi-cl. esto ti-cl. eso
uJo esto (modo /
cantidad)
to eso (modo /
cantidad)
aquello
pl. uJi stos ti sos i-cl-pl. aqullos
uJi-cl-pl. stos ti-cl-
pl.
sos

501
3.2.4 Pronombres indefinidos

an. sing. pl.
3 m. gdji otro gdjcrd otros / otras
f. gujco otra
inan. gujc-cl. otro / otra gujc-cl-pl. otros / otras
gujc otros / otras

3.2.5 Pronombres reflexivos
Los pronombres reflexivos se forman aadiendo musu reflexivo a los pronombres personales, por ejemplo: ii
musu l mismo.

an. sing. pl.
1 y musu yo mismo yu musu nosotros mismos excluyendo al
oyente
muni
musu
nosotros incluyendo al oyente
2 m musu t, usted
mismo
mu musu ustedes mismos
3 m. ii musu l mismo inu musu ellos / ellas mismos
f. soo , so YM
musu
ella misma

3.3 Verbos
Hay siete clases de verbos en eduria y barasana: cpulas, los que no tienen sujeto, los que no tienen
complementos verbales, los transitivos y bitransitivos, verbos que tienen complementos verbales, y los que
tienen complementos de citacin.

3.3.1 Cpulas
Las lenguas eduria y barasana tiene tres cpulas. Las primeras dos, nuu ser, estar y el verbo negativo muni no
ser, estar, no tener se usan en oraciones existenciales. Se usa nuu tambin para predicados de ubicacin,
predicados adjetivales, y predicados nominales. Se usa la tercera cpula, ouji ser, existir para expresar
estados/condiciones provisionales y manera de apariencia.

Los ejemplos (51)-(54) demuestran el uso de nuu ser, estar como una cpula acompaado con un predicado
adjetival, un predicado nominal, un predicado de ubicacin y con referencia a un estado/condicin
permanente respectivamente.

(51)
Jui-g nuu-u-mi ii.
hai-g y--b
grande-ms ser-PRES-3ms 3ms
l es grande.
502

(52)
Siu-ri mus- nuu-u-mi ii.
s-r bs- y--b
matar-PART persona-ms ser-PRES-3ms 3ms
l es sicario.

(53)
i t-j-rc nuu-octi-cu-nu.
t-h-re y-beti-ko-y
3ms cerca-lugar-C ser-NEG-CUMP-IMP.PRES
No viva cerca de l.

(54)
Riju-go nuu-u-mo.
riha-go y--b
enfermar-fs ser-PRES-3fs
Ella es enferma.

Los ejemplos (55) y (56) demuestran el uso del verbo negativo muni no ser, no existir en una oracin
existencial. En este tipo de construccin, por lo general se da la ubicacin como en el ejemplo (56) con to-j-rc
all:

(55)
Bud-rc mu-u-ju.
ba-re b--h
comer-nS no.ser-PRES-n3
No hay nada para comer.

(56)
To-j-rc ii muni-jumu wud-oc-c-ju y.
to-h-re bd-hb wa-be-k-ha y
ese-lugar-C 3ms no.ser-COND ir-NEG-DISTms-n3 1s
Si l no est all, no me voy.

Se usa la tercera cpula ouji existir, parecer a para expresar estados / condiciones provisionales y
construcciones comparativas de manera o apariencia, por ejemplo, las ilustraciones (57) y (58). En (57), ouji
existir, parecer a se refiere a una accin. Aclarando porque se grit en ese momento, el hablante dice:

(57)
Riju-go ouji-u-mo.
riha-go bahi-a-b
enfermar-fs ser-PRES-3fs
Ella est enferma.

En (58), el sentido de ouji existir, parecer a es de manera de apariencia.

503
(58)
Gbmu mcjc-nc ouji-cu-nu-ju.
gb bh-d bahi-ko-y-h
trozo.de.madera NEG-SEP ser-CUMP-INFER-n3
No fue un trozo de madera (aunque pareci a un trozo de madera.)

Se usa ouji existir, parecer a en una construccin comparativa en la ilustracin (59). El verbo nuu ser, estar
expresa la existencia de alguien comparado a una rana, indicada con el predicado nominal tbju especie de
rana con ouji existir, parecer a.

(59)
Tbju-rc ouji-g nuu-u-mi.
th-r bahi-g y--b
rana-C ser-ms ser-PRES-3ms
l parece a una rana tbju.

3.3.2 Verbos sin sujeto
El nico verbo que siempre ocurre sin un sujeto es cumu hacer verano, (estar) seco y ventoso (el clima). Se
refiere al clima, como en el ejemplo (60). Los verbos usi estar caliente y su estar fro tambin no tienen
sujeto cuando refieren al clima, como en el ejemplo (61). Otra opcin para expresar hacer calor (clima) es
con el sol como sujeto como en el ejemplo (62).

(60)
Cumu-u-ju.
kb--h
seco-PRES-n3
Hace verano.

(61)
Asi-u-ju.
asi-a-ha
hacer.calor-PRES-n3
Hace calor.

(62)
Bto usi-u-mi muiju.
bto asi-a-b bh
mucho hacer.calor-PRES-3ms sol
El sol hace mucho calor.

3.3.3 Verbos con nicamente complementos del sujeto
Los verbos de funcin del cuerpo, como dtiu estornudar, suJi toser, gnc orinar, y wdrc palpitar, latir
(corazn), tienen nicamente complementos del sujeto, como muestra la ilustracin (63), un ejemplo de wdrc
palpitar (el corazn) con el complemento del sujeto su corazn:

504
(63)
s-u wdrc-u-ju ti, t, t yi-ro.
s-a wr--h ti t t yi-ro
corazones-s palpitar-PRES-n3 3in t t decir-NOM
El corazn palpita, haciendo el sonido: t, t.

3.3.3.1 Verbos estativos
Los verbos estativos expresan color, por ejemplo, ooti ser / estar blanco, nii ser / estar negro / oscuro, moni
ser / estar gris / color caf claro, sbu ser / estar rojo, sri ser / estar amarillo, sumc ser / estar verde / azul
y tienen nicamente complementos de sujeto. Tambin los verbos que expresan estados provisionales, como
riju estar enfermo, stiriti estar triste y ruc estar pesado tienen nicamente complementos de sujeto. Por
ejemplo, el complemento de sujeto en la ilustracin (64) para nii ser / estar negro / oscuro es el corte de tela
que yo encontr.

(64)
Y iu oju-ri-jdi nii-octi-osu-u-ju ti.
y bha-ri-h yi-beti-bsa-a-ha ti
1s ver encontrar-PART-cosa.plana.y.delgada oscuro-NEG- mucho-PRES-n3 3in
El corte de tela que yo encontr no es muy oscuro.

Los verbos estativos pueden ser derivados de otros verbos al aadir -yu , -nu y -su como se ve en el siguiente
conjunto de races verbales:

(65)
suuu tejer suyu estar tejido
joc jcu llegar a la cima de joc jcsu estar encima de
cbu colocar (en el suelo) cbnuu estar colocado (en el suelo)
sdu poner adentro de sdnu estar adentro de
tuu poner al lado de tuyu estar al lado de

3.3.3.2 Verbos que concuerdan en nmero con el sujeto
Un verbo muy productivo que se usa en verbos complejos tanto transitivos como intransitivos es rocu tirar,
destruir (una cosa * s). rocu se convierte en rcu cuando se usa para sujetos plurales. Por ejemplo: ouji-rocu
morirse (s) y ouji-rcu morirse (ms que una personal * p); rocu-rou tirar al agua (s) y rcu-roJc tirar al agua
(p). Otro verbo, wuJi, rajarse (en un solo lugar) se convierte en wcjc rajarse (en ms de un lugar) para
sealar que aunque el objeto puede ser una sola cosa (s), la accin se ocurre en ms de un lugar.

3.3.3.3 Verbos de procesos involuntarios
Tales verbos como ocu madurar, sini secarse, juJi germinar, ruyuu nacer, rujcu formarse tambin tienen
nicamente complementos del sujeto. En el ejemplo (66) el complemento del sujeto para juJi germinar es
ojoricu maz:

505
(66)
Ojoricu juJi-co-u-su-ju ti.
ohorika hudi-ko-a-su-ha ti
maz brotar-CUMP-MOV-DIST.INFER-n3 3in
El maz ha brotado.

3.3.3.4 Verbos que involucran sujetos pacientes
Verbos como qucJi caer y ru/u hundirse son verbos que involucran sujetos y no necesitan otros
complementos, como se muestra en el ejemplo (67).

(67)
Bto qucJi-cu-j ti, w-ri-cu.
bto kedi-ka-h ti w-ri-ka
mucho caer- DIST-PASlej-n3 3in volar-PART-hueco
El avin estaba cayendo (brincando) mucho (por las corrientes de viento).

3.3.3.5 Verbos con complementos incorporados
Las lenguas eduria y barasana slo tienen un verbo con complemento incorporado que no ocurre con
complementos marcados por caso. Este verbo se considera intransitivo.

(68)
Wui wcjc-to muni.
wai wehe-to bd
pez / peces pescar.n2IMP 1i
Vamos a pescar (con varas).

3.3.3.6 Verbos con sujetos proposicionales
Los verbos qucnu estar bien, josu ser difcil, y el verbo complejo nuuruyu (E) nuuri scyo (J) parecerse ocurren
con sujetos proposicionales sin otros complementos.

(69)
Cbmuu qucno-rc oto josu-u-ju.
kb kd-r bto hosa-a-ha
canoa hacer.CAUS-nS mucho ser.difcil-PRES-n3
Fabricar una canoa es (una obra) muy difcil.

3.3.3.7 Verbos de movimiento
Hay cuatro tipos de verbos de movimiento: (A) verbos que tienen un origen como punto de referencia
inherente, por ejemplo: ouJi salir, qucJi caer, y juti brincar; (B) verbos que tienen un destino como punto
de referencia inherente, por ejemplo: cju llegar y joc jcu llegar a la cima de; (C) verbos que no tienen ni
origen ni destino como punto de referencia inherente, por ejemplo: mni ir ro arriba y muju ascender (un
cerro); y (D) verbos de modo de locomocin, por ejemplo: bmu correr.

506
Estas cuatro categoras tienen puntos en comn. Por ejemplo, mju subir rbol, montaa no implica origen ni
destino (Clase C). Sin embargo, (70), w volar se refiere al movimiento en el aire, no necesariamente al
modo, puesto que se puede usarse para pjaros, aviones y personas y mju cualifica el movimiento como
vertical:

(70)
W mju-co-u-su-ju ii.
w bh-ko-a-su-hu
volar ascender.verticalmente-CUMP-MOV-DIST.INFER- n3p 3ms
(Dicen que) l despeg.

Frecuentemente la ubicacin o posicin se incluye en los sentidos de verbos. Por eso, y porque ciertos verbos o
combinaciones de verbos tienen complementos locativos que son estereotipados, es comn usar verbos sin
complementos. Algunos de ellos son: roju descender a un cerro, rojucju bajar una loma y llegar al ro, rocutuu
llegar al lado de (una cosa, persona, animal) y en el contexto apropiado arrimar canoa, muju subir un cerro
y mju subir un rbol. En el ejemplo (71) el hablante habla de bajar a un ro, llevar una canoa ro arriba,
llegar a un destino y subir al cerro, todo relatado sin usar un complemento locativo.

(71)
WuJi rojucju, guu, mni, cbmuu siutuu
wadi roha-eha gua bd kb sia-tuu
venir bajar-llegar baar ir.ro.arriba canoa amarrar.al.lado

joo muju-co-u-o y yu.
hoo bh-ko-a-b y ya
flotar.CAUS subir.cerro-CUMP-MOV-n3PAS 1s AHORA
Vine, baj al cerro, y llegando al ro me ba. (Luego) sub al ro en canoa hasta un lugar, asegur la
canoa al lado del ro (amarrndola a una raz en el ro), y sub al cerro hasta que llegu aqu.

3.3.4 Verbos transitivos
Algunos verbos prototipos transitivos son: siu matar, juu golpear, cbni morder, y qucno hacer, arreglar. La
ilustracin (72) demuestra el ejemplo siu matar con el complemento directo m t/usted.

(72)
Y ocu-rc m uji-octi-jumu m-rc siu-gu-mi yui.
y oka-re b ahi-beti-hab b-r s-g-b yai
1s palabras-C 2s escuchar-NEG-COND 2s-C matar-ms-3ms tigre
Si usted no pone atencin a mis palabras, el tigre (probablemente) lo mate.

3.3.4.1 Verbos que concuerdan en nmero con el complemento
Como se ha mencionado anteriormente, rocu tirar, destruir llega a ser rcu cuando se refiere a objetos
(plurales no especficos). Por ejemplo, rocu se puede definir por el contexto como tirar (un objeto). Para
tirar ms que un objeto, el hablante emplea rcu. Otros verbos de esta clase son: dmi recoger (un objeto)
y juu recoger (ms que un objeto); juu-tuu golpear-cortar (una cosa con machete) se refiere a cortar un
507
arbolillo, y juu-surc golpear-cortar.muchos) cortar (objetos no especficos con machete) se refiere a
cortar muchos arbolillos.

3.3.4.2 Verbos con complementos incorporados
Eduria y barasana tienen unos verbos con complementos incorporados que pueden tener un
complemento adicional (generalmente un pronombre).

(73)
munujo cti
bdh- kti
cnyuge-fs tener
tener una esposa

(74)
co yi
ko yi
medicina hacer
dar medicina, hacer un tratamiento mdico

3.3.5 Verbos bitransitivos
Los verbos bitransitivos son de dos tipos: Los que tienen un complemento ms una frase de ubicacin, y
los que tienen dos complementos.

3.3.5.1 Verbos con un complemento y un locativo
El verbo jco poner encima de puede ocurrir con una frase de ubicacin que termina con la posposicin
joc encima de y un complemento. Tambin el verbo sdu meter puede ocurrir con una frase de
ubicacin que termina con juocu adentro y un complemento. En la ilustracin (75), sdu meter ocurre
con la frase de ubicacin uJirujc juocu adentro de esta caneca y el complemento ti esos.

(75)
AJi-rujc juocu-j ti-rc sdu-nu m.
adi-rahe hubea-h ti-re s-y b
esta-caneca adentro-lugar sos-C meter-PRES.IMP 2s
Mete sos en la caneca.

3.3.5.2 Verbos con dos complementos
Un verbo como isi dar, vender puede ocurrir con dos complementos. En el ejemplo (76), goo suJi
zapatos es el complemento directo seguido por el complemento indirecto y-rc a m.

508
(76)
Goo suJi y-rc isi-nu m.
gbo sudi y-re s-y b
pie ropa 1s-C dar-PRES.IMP 2s
Dme zapatos.

Otros dos verbos que pueden tener dos complementos son: cbu guardar y so hacer dabucur. El primer
complemento se refiere a la posicin lograda por el segundo complemento, el cual generalmente es un
pronombre. Por ejemplo, en (77) el primer complemento j jefe es la posicin lograda por el segundo
complemento ii l.

(77)
nu j--rc ii-rc cbu-nu-ju ii.
d h--re -re k-y-h
3p jefe-ms-C 3ms-C guardar-INFER-n3p 3ms
(Ellos dicen que) l design a l (otro) jefe de ellos.

3.3.6 Verbos con complementos verbales
Este tipo de verbo se llama verbo manipulador, definido por Givn como un verbo del cual el
complemento (objeto) se manipula a hacer el acto o estado referido por el verbo suplementario.
5
Los
verbos roti mandar, ordenar y cjurcmoo ayudar son los verbos se conocen usados en esta manera.

El verbo roti mandar, ordenar ocurre con verbos suplementarios que pueden ser intransitivos,
mostrando participacin directa del sujeto (78) o el verbo suplementario puede ser transitivo para
mostrar participacin indirecta del sujeto. Con un verbo transitivo, el contexto resuelve cualquier
ambigedad como en la ilustracin (79), que puede significar que el sujeto mand a otro(s) que ella
saliera.

(78)
Soo-rc ouJi roti-mi.
soo-re budi roti-b
3fs-C salir ordenar-3ms
l orden a ella salir.

(79)
Soo-rc ouu roti-mi.
soo-re buu roti-b
3fs-C salir.CAUS mandar-3ms
l orden (a ellos) que ella saliera.



5
Givn, Talmy. 1984, pg. 123. Syntax, a functional-typological introduction. Amsterdam: John Benjamins.
509
El verbo cjurcmoo ayudar tambin se usa como verbo manipulador en el cual el objeto manipulado se
marca como un complemento (objeto) aunque es el sujeto de la clusula empotrada. En el ejemplo (80)
soorc a ella es el complemento (objeto) de cjurcmoo ayudar y el sujeto de la clusula empotrada es ella
est contenta.

(80)
Soo-rc wuriqucnu cjurcmoo-nu-jurd inu.
soo-re warikd eharb-y-hr d
3fs-C estar.feliz ayudar-INFER-3p 3p
Ellos compartieron en su felicidad. (lit. Ellos ayudaron a ella a estar feliz.)

Cuando el verbo suplementario es transitivo, el complemento (objeto) de aquel verbo generalmente no es
explcito, por lo menos en el contexto inmediato. Note en la ilustracin (81), en la cual cjurcmoo ayudar
ocurre con iirc a l, el complemento agente y el verbo transitivo empotrado ou techar, construir, que
no tiene complemento (objeto).

(81)
i-rc ou cjurcmoo-cu-mu inu.
-r ba eharb-k-b d
3ms-C construir ayudar-PASlej-3p 3p
Ellos lo ayudaron a l construir.

3.3.7 Complementos de citaciones directas
Citaciones directas son los complementos de yu , yi hacer, decir, pensar, que pueden ser seguidos por
un verbo de expresin como nug hablar, goti decir, contar, oti llorar, roti ordenar, scniiu preguntar
y scni pedir. (82) es un ejemplo de una citacin directa como complemento de yi-scniiu decir-
preguntar.

(82)
Mus-u cju-oc-u-ti inu? y-rc yi-scniiu-cu-mo soo.
bs- eha-be-a-ti d y-re yi-sd-k-b soo
humano-p llegar-NEG-PRES-Q 3p 1s-C decir-preguntar-PASlej-3fs 3fs
l me pregunt: No ha llegado gente?

3.3.8 Modificativos en frases sustantivas
Eduria y barasana son lenguas con verbos-adjetivos. El equivalente de un adjetivo modificador es un
verbo predicado en una construccin no relativa. O sea, un conjunto de races puede tener inflexin
verbal regular y servir como predicados o puede tener nominalizadores, participiales y clasificadores y
servir como modificadores de frases sustantivas. Compare la ilustracin (83) en la cual el verbo oti
estar duro sirve como modificador con la ilustracin (84) en la cual se sirve como predicado.

510
(83)
Cmc oti-octi-rc juu-yu-jurd inu.
kb bti-be-ti-re hua-yu-har d
metal duro-NEG-NOM-PROX-Q recoger-INFER-3p 3p
(Escuch que) ellos recogieron el metal blando.

(84)
Bti-oc-u-ju ti.
bti-be-a-ha ti
duro-NEG-PRES-n3 3in
No est duro.

Entonces, formas nominales de verbos que sirven como modificadores son, realmente sustantivos
verbales. Compare la oracin (85) en la cual you-ri-muu camino largo ocurre con avin para dar el
sentido pista (de vuelo) larga con la oracin (86) en la cual se ocurre slo como sustantivo.

(85)
W-ri-cu muu you-ri-muu yi-to muni.
w-ri-ka b yoa-ri-b yi-to bd
volar-PART-cosa.hueca camino largo-PART-camino hacer-n2IMP 1i
Hagamos una pista (de vuelo) larga.

(86)
You-ri-muu nuu-u-ju ti.
yoa-ri-b y--h ti
largo-PART-camino ser-PRES-n3 3in
Esto es un camino largo.

Diferentes grados de cualidades o dimensiones se puede indicar con -osu muy, mucho (comparativo), -
goJu (J) realmente, -musu (E) realmente y -ucu (diminutivo). Por ejemplo, en (88) -osu muy, mucho
se aade a (87) para formar la expresin comparativa una canoa mejor.

(87)
qucnu-ri-cu
kd-r-k
bueno-PART-cosa.hueca
una buena canoa

(88)
qucnu-osu-ri-cu
kd-bsa-ri-ka
bueno-mucho-PART-cosa.hueca
una canoa mejor

511
Los nicos modificadores descriptivos que no son inflexionados para indicar tiempo-evidencial son mumu
nuevo (inanimado), como en mum , mumo , mumurd joven varn / mujer / adultos y oui , oo feo,
mal, como en ouig , ouigo , ouird varn feo, malo / mujer fea, mala / personas feas, malas.
3.3.9 Sufijos del verbo
Los verbos tienen una gran cantidad de sufijos, los cuales sirven para expresar tiempo-modo-aspecto, nmero-
persona, nfasis, direccin del movimiento, causa, benefactor, negacin, etctera. Los siguientes son ejemplos
de algunos sufijos:

-u
presente cercano
ej. Oco qucJi-u-ju.
oko kedi-a-ha
agua caer-PRES-n3
Est lloviendo.

-uJi
movimiento hacia aqu
ej. BuJi-uJi-u-mo.
budi-adi-a-b
salir-MOV.hacia.aqu-PRES-3fs
Ella sale dirigindose hacia aqu.

-oou
pero
ej. Jcuruu-oou-mi.
hearua-boa-b
disparar-pero-3ms
El dispar pero no le peg.

-oosu
benefactor
ej. Y-rc dmi-oosu-yu.
y-re b-bosa-ya
1s-C llevar-BEN-IMP
Llvelo por m.

-ru
desiderativo
ej. Bud-ru-u-ju.
ba-ra-a-ha
comer-DESID-PRES-n3
Yo deseo comer.


-yu , -nu
inferencial
512
ej. Qucnu-ro mou-nu-ju m.
kd-r b-y-h b
bien trabajar-INFER-n3 usted
Usted ha trabajado bien.

Para ms informacin, vase la seccin Frase Verbal y el diccionario de sufijos en el apndice pg. 555.

3.4 Adverbio
Hay un pequeo conjunto de adverbios.

3.4.1 Adverbios de modo
oujiro (E), ocro (J) como
Jiwuto mcc (E), Jicu mcjc (J) rpido
guuro rpido
qucnuro bien
qucnuroucu despacio
rcmo de repente

3.4.2 Adverbios de tiempo
jcj ms temprano
jcrc ya
jJo (J), occro (E) despus
mumc recientemente
qucnu de nuevo
rcmo al comienzo
rijoro, rujoro (YM) antes
yuc hoy o ahora

3.4.3 Adverbio de grado
oto muy, mucho

3.4.4 Adverbio de adicin
qucnc tambin

3.5 Conjuncin
Eduria y barasana tienen una conjuncin coordinativa.

qucnc y, tambin

513
3.6 Interjeccin
Las lenguas eduria y barasana tienen cinco clases de interjecciones: imperativas, indicativas, exclamativas, la
dubitativa y el negativo. Hay una gran cantidad de interjecciones exclamativas, las cuales varan un poco de
persona a persona. Las otras cuatro clases se limitan a los ejemplos que aparecen a continuacin:
3.6.1 Imperativas
Itu! Vamos!
Mcc! (E), Umd! (J) Cjalo!
3.6.2 Indicativas
Uju. S.
Uj. S.
Cumc (E), Nu! (J) Hola!
3.6.3 Exclamativas
Ao! Qu bueno / agradable / maravilloso!
AJc! Qu desagradable!
3.6.4 La dubitativa Baa
Quin sabe? es la nica interjeccin dubitativa. Puede usarla a solas o seguida por la oracin Yo no s /
Nosotros no sabemos o por una oracin en la cual el verbo est conjugado con el aspecto verbal dubitativo.
Por ejemplo:

ej. Buu! Musi-oc-u-ju y.
baa bs-be-a-ha y
quin sabe saber-NEG-PRES-n3 yo
Quin sabe? Yo no s.

ej. Buu. Juimc-ju-rc, Roocrto-ju-rc, cu-gu-ju y.
baa Jaime-ha-re Roberto-ha-re k-g-h y
No s Jaime-SEL-C Roberto-SEL-C mandar-ms-n3 yo
No s. Pudiere mandar Jaime o Roberto.
3.6.5 El negativo
Aunque la negacin es, por lo general, una funcin del sufijo verbal -oc o el verbo negativo muni no estar, no
hay, hay una forma negativa independiente del verbo, mcjc (J), mcc (E). Se utiliza para negar la palabra, frase
o clusula que la precede, no la oracin entera como -oc o muni. Por ejemplo:

ej. Wj mcjc nuu-u-ju ti.
wh bh y--h ti
wj no ser-PRES-n3 eso
Eso no es la caa wj.

ej. Wj mu-u-ju.
wh b--h
wj no.estar-PRES-n3
No hay la caa wj.
514

4 Frase verbal
En eduria y barasana la frase verbal lleva muchas graduaciones de significacin: el uso de sufijos
evidenciales, sufijos de aspecto y sufijos de otras modalidades. Los elementos obligatorios en la frase verbal
son la raz del verbo y un sufijo de gnero, nmero y persona, los cuales a veces se encuentran en los sufijos
de tiempo. Primero se habla de la concordancia del sujeto con el verbo, luego de imperativos, evidenciales
6
,
aspecto, y otros temas como causativos, movimiento y contraexpectacin.

4.1 Concordancia
Hay concordancia en persona, nmero y gnero-animacy
7
entre el sujeto y el verbo y se ve por medio de los
ltimos sufijos en la frase. En la ilustracin (89) es el conjunto bsico de esos sufijos.

(89)
-mo (3fs)
-mi (3ms)
-mu (3anp)
-ju (3in, n3an)

Hay varias observaciones hechas de estos sufijos:
(A) La consonante m (que representa el fonema /b/) se asocia con la tercera persona animada.
(B) La vocal o se asocia con el gnero femenino, la i con el gnero masculino y la u con el plural.
(C) El sufijo -ju se usa para todos los inanimados, y para participantes en discursos, o sea la primera y
segunda persona tanto singular como plural.
(D) Todos los tiempos gramaticales ocurren con estos sufijos a excepcin del tiempo real
8
nombrado
reportativo y un subtipo de ello llamado inferencial.

Los tiempos de conjetura e intencin utilizan los sufijos bsicos de concordancia con el sujeto que estn
precedidos por sufijos que tambin indican gnero-nmero. Los sufijos de conjetura no pasada se encuentran
en el cuadro (90).

(90)
-gomo (CONJ3fs) -goju (CONJn3fs)
-gmi (CONJ3ms) -gju (CONJn3ms)
-rdmu (CONJ3anp) -rdju (CONJn3p)
-roju (CONJ3in)



6
Evidenciales indican en qu se basa el hablante para decir lo que dice.
7
Animacy es la categora gramatical de sustantivos que clasifican ellos entre seres animados o inanimados. Esa clasificacin
influye la forma del verbo(s) con el cual ellos concuerdan.
8
Se defina tiempos reales como lo que se atiene a los hechos y contraste con tiempos irreales (algo que no se atiene a los
hechos).
515
Note en el conjunto de sufijos que la g se asocia con un animado singular y la r con las dems categoras;
participantes en discursos ahora se distinguen por gnero-nmero, incrementando las categoras de cuatro a
siete; y plural animado e inanimado se distinguen aun ms por d y o respectivamente siguiendo la r.

Las formas usadas por el tiempo de intencin se listan en el cuadro (91).
9


(91)
-rocomo (INTENT3fs) -rocoju (INTENTn3fs)
-rcmi
10

(INTENT3ms) -rcju (INTENTn3ms)
-rurdmu (INTENT3anp) -rurdju (INTENTn3p)
-ruroju (INTENT3in)

En este conjunto, -ru es el marcador para desiderativo. Las formas (masculino singular), o (femenino
singular), rd (animado plural) y ro (animado) son las mismas formas que ocurren adjuntas a nominales. El
patrn para la penltima slaba es igual a la de conjetura no pasada con la excepcin de la g de conjetura no
pasada se ha reemplazado por la k y la k se asocia con la forma distal, la g con la forma proximal para
animado singular. Este tiempo-aspecto-modo se usa para hacer proyecciones del futuro lejano, o del futuro no
lejano para demostrar una decisin firme.

Las formas para conjetura pasada se listan en el cuadro (92).

(92)
-riomo (PAS.CONJ3fs)
-riuju
11

(PAS.CONJn3s)
-riimi
12

(PAS.CONJ3ms)
-riurdmu (PAS.CONJ3anp) -riurdju (PAS.CONJn3p)
-riuroju (PAS.CONJ3in)

En este conjunto -riu es el marcador para el tiempo-aspecto-modo, la inflexin para marcar persona para
animado plural e inanimado (no especificado) es lo mismo como para intencin; y la inflexin para animado
singular es semejante a la de intencin sin la penltima slaba.

En el tiempo real de reportativo, un subtipo de inferencial, el verbo concuerda con el sujeto slo en nmero.
Esos marcadores del sujeto se dan en el cuadro (93).

(93)
-jurd (REPORT3p)
-ju (REPORT3s / 2 / 3in)
a


9
Otra forma a veces hablada por tercera persona masculina singular es -riquimi. El dialecto de barasana Ycou musu y el dialecto de
eduria cuwiu nurd usan -rotoju para inanimado en lugar de -ruroju.
10
El sufijo r (DESIDms) se escribe en la ortografa prctica con una sola vocal -r puesto que no se pronuncia el alargamiento en
ciertos dialectos.
11
/i/ llega a ser /ii/.
12
El dialecto Ycou Musu usa -riiju para (masculina) y -rioju para (femenina) para los participantes de discurso.
516
4.2 Imperativo
Los imperativos generalmente se usan para mandar o pedir por algo. Se usan marcadores impersonales en
lugar de sufijos de evidenciales y sufijos que concuerdan con el sujeto. Hay imperativos de primera, segunda y
tercera persona, en las cuales se encuentran varios rasgos de tiempo y espacio. Estos rasgos son:

(A) Persona: distancia de la primera persona exclusiva a la primera persona, la segunda y, lo ms
lejana, la tercera persona
(B) Tiempo: la diferencia entre presente y futuro
(C) Negacin: no enftica contra enftica
(D) Distancia: ocurriendo aqu contra all

Los diferentes tipos de imperativos son clasificados segn persona-nmero y se haban de ellas en el orden de
segunda persona, luego la primera y al fin de la tercera.

4.2.1 Imperativo de segunda persona
Los imperativos de segunda persona tienen ms distinciones que los que se encuentran en los dems
imperativos. Por eso, se analiza la segunda persona para determinar los significados principales de los sufijos
utilizados en los dems. Los imperativos de segunda persona son divididos en dos categoras bsicas:
imperativos simples e imperativos de movimiento.

4.2.1.1 Imperativo simple
Los imperativos simples pueden servir para el presente o el futuro y distinguen entre movimiento y no
movimiento, y proximidad y no proximidad.

Las formas simples con -yu (imperativo presente) y -ou (imperativo futuro) se muestran en el ejemplo (94) y el
ejemplo (95) con el verbo de no movimiento goti decir.

(94)
Y-rc goti-yu m.
y-re goti-ya b
1s-C decir-IMP.PRES 2s
Dime!

(95)
i-rc goti-ou m.
-r goti-ba b
3ms-C decir-IMP.FUT 2s
Usted va a decirle!

Para distinguir mandados en el presente en los cuales el oyente entiende que son para ejecutar afuera de la
presencia de la persona que habla, se usan verbos de no movimiento con -u (distal). Por ejemplo, la
ilustracin (96) muestra cmo un barasana mandara a otro pasar las noticias a un vecino. Cuando la
distancia es considerable, se usa el imperativo de futuro.

517
(96)
i-rc goti-u-yu m.
-r goti-a-ya b
3ms-C decir-DIST-IMP.PRES 2s
Dile a l all!

4.2.1.2 Imperativo de movimiento

Con verbos de movimiento el sufijo -u (movimiento) ocurre inmediatamente seguido de la raz verbal en los
tiempos de presente y futuro. En el presente -u (movimiento) es seguido por -Ji hacia ac o -yu (imperativo
proximal) para significar movimiento hacia ac, o -su (imperativo distal) para significar (movimiento hacia
all). Compare la ilustracin (97) con la ilustracin (98) que demuestra el imperativo proximal con el
imperativo presente distal con movimiento usando el verbo ruji bajarse. El contexto de la ilustracin (97)
sera de uno hablando a otro que haba subido a un rbol,
13
mientras en la ilustracin (98) el contexto podra
ser cuando el hablante ha subido el rbol con el oyente.

(97)
Ruji-u-yd m.
ruhi-a-ya b
bajarse-MOV-IMP.PROX 2s
Bjate (hacia aqu)!

(98)
Ruji-u-su m.
ruhi-a-sa b
bajarse-MOV-IMP.DIST 2s
Bjate (hacia all)!

A primera vista, se puede aparecer que -u (distal) y -u (movimiento) son en realidad el mismo sufijo. Sin
embargo, se pueden distinguir entre ellos cuando son usados con verbos como dmi llevar (una cosa). Este
verbo se usa tanto para movimiento (cambio de lugar) como para un hecho sin (movimiento / cambio de
lugar). En las ilustraciones (99) a (102) note las cuatro formas de movimiento con no movimiento y
proximidad con no proximidad.

(99)
NO MOVIMIENTO proximal
mi-nu.
b-y
recoger-IMP.PRES
Recgelo (aqu)!



13
-yu (imperativa presente) recibe ms intensidad cuando se ocurre sin -Ji, que pasa cuando no hay sufijo entre el sufijo de
direccin y la -yu (imperativa presente).
518
(100)
NO MOVIMIENTO distal
mi-u-yu.
b-a-ya
recoger-DIST-IMP.PRES
Recgelo (all)!

(101)
MOVIMIENTO proximal
mi-u-yd.
b-a-ya
recoger-MOV-IMP.PROX
Trigalo!

(102)
MOVIMIENTO distal
mi-u-su.
b-a-sa
recoger-MOV-IMP.DIST
Llvalo (hacia all)!

Adems note que cuando -oosu (benefactivo) ocurre en el imperativo del tiempo presente siguiendo dmi
recoger, -u (movimiento) sigue la raz verbal mientras -u (distal) precede inmediatamente antes de -yu
(imperativo presente). En el ejemplo (103), dmi recoger est seguida por -oosu (benefactivo) y luego por -yu
(imperativo presente). En el ejemplo (104), dmi recoger est seguido por -u (movimiento), -oosu (benefactivo)
y -yu (imperativo presente).

(103)
Y-rc dmi-oosu-u-yu.
y-re b-bosa-a-ya
1s-C recoger-BEN-DIST-IMP.PRES
A favor de recogerlo all (por m).

(104)
Y-rc dmi-u-oosu-yu m.
y-re b-a-bosa-ya b
1s-C recoger-MOV-BEN-IMP.PRES 2s
A favor de llevarlo (por m).

En el tiempo futuro, el movimiento se indica por el uso de -u (movimiento), seguida por -ou (imperativo
futuro) que implica proximidad, o -ju (imperativo futuro distal) que ocurre solamente con -u (movimiento). La
ilustracin (105) demuestra imperativo futuro usando -u (movimiento) y -ou (imperativo futuro) con dmi
recoger, para indicar al oyente que debe traer el objeto (un palo) de otro lugar en un tiempo futuro. Ejemplos
(106) y (107) demuestran el imperativo futuro distal, el ltimo ocurriendo con el negativo.

(105)
Ti--rc dmi-u-ou m.
519
ti--re b-a-ba b
ese-palo-C recoger-MOV-IMP.FUT 2s
T vas a traer ese (palo) aqu.

(106)
nu ouc-so-ri-rum uJi-tuti-rc dmi-u-ju m.
d bue-so-ri-rb adi-tuti-re b--h b
3p estudiar-comenzar-PART-da este-montn-C recoger-MOV-IMP.FUT.DIST 2s
Usted lleva este libro el da en que ellos empiezan a estudiar.

(107)
Busiy wud-oc-ju m.
busiy wa-be-ha b
maana ir-NEG-IMP.FUT.DIST 2s
No se vaya maana!
14


Los marcadores de movimiento para el imperativo, precedidos por nominalizadores son usados para formar
clusulas de propsito que significan ven / vaya para. Los nominalizadores son: -g (masculino singular), -go
(femenino singular) y -ro (animado plural).

Una de los imperativos ms comunes de propsito de movimiento es la llamada a comer como se muestra en
el ejemplo (108):

(108)
Bud-ro-u-yd.
ba-ro-a-ya
comer-anp-MOV-IMP.PROX
Ustedes vengan a comer!

Una manera alternativa de declarar el mismo propsito de movimiento es por nominalizar el verbo que indica
el propsito con -rd (animado plural). Este sigue con el verbo wu moverse ocurriendo con -u (movimiento) y
los marcadores para movimiento distal, -su o -ju, o con los marcadores de movimiento proximal para
imperativos -yd o -ou.
15
Entonces, la ilustracin (109) expresa la misma idea que se encuentra en el ejemplo
(108).

(109)
Bud-rd wu-yd.
ba-r wa-ya
comer-anp moverse-IMP.PROX
Ustedes vengan a comer!



14
wud ir fcilmente puede ser interpretado como wu-u (moverse-MOV).
15
El verbo wuJi venir es irregular en el hecho de que -Ji (proximidad) desaparece en ciertos contextos. En el tiempo presente, la
cada de -Ji causa -yu (imperativa presente) ocurrir con un alto tono.
520
4.2.2 Imperativo de primera persona
Las construcciones del imperativo de primera persona son divididas entre presente, singular, presente plural, y
futuro.

4.2.2.1 Presente singular
El imperativo de la primera persona, presente singular -cu es usado con verbos de no movimiento. Esta
construccin se usa para expresar las intenciones inmediatas del hablante como se ve en el ejemplo (110) con
dmi recoger.
16


(110)
mi-cu y.
b-k y
recoger-IMP1s 1s
Yo voy a recogerlo (ahora).

4.2.2.2 Presente plural
La construccin del imperativo presente plural puede emplear tanto verbos de movimiento como de no
movimiento para expresar mandatos de admonicin por el uso de -to (imperativo de no segunda persona). Se
ve este en el ejemplo (111) con el verbo de no movimiento ouc estudiar, y en el ejemplo (112) con el verbo
de movimiento ruji bajarse de (un rbol).

(111)
Buc-to muni.
bue-to bd
estudiar-IMPn2 1i
Estudiemos.

(112)
Ru/i-to muni.
bajarse.de-IMPn2 1i
Bajmonos!

Alternativamente, verbos de movimiento pueden expresar el imperativo del presente plural por el uso de -u
(movimiento), -ju (imperativo distal) y -ro (no segunda persona) seguido a la raz del verbo. Este se ve en
(113) con el verbo tuJi (E) , tJi (J) regresar.

(113)
TuJi-u-ju-ro muni.
tudi-a-ha-ro bd
regresar-MOV-IMP.DIST-n2 1i
Regresemos!


16
Aunque las formas de la imperativa de primera persona para presente singular y el futuro reflejan el modo de intencin, estn
incluidas aqu en lugar de la seccin Tiempos irreales puesto que ellas no tienen marcadores de concordancia con el sujeto.
521

4.2.2.3 Futuro
El imperativo del futuro en primera persona se forma por el uso de -u (movimiento) con verbos de
movimiento, seguido por un nominalizador, y luego por -su (imperativo distal). Verbos de no movimiento
cogen los nominalizadores proximales -g (masculino singular), -go (femenino singular), y -rd (animado
plural). Verbos de movimiento toman los nominalizadores distales: -c (distal, masculino singular) -co (distal,
femenino singular), y -nu (distal, animado plural).

Verbos de no movimiento se muestran en las ilustraciones (114) y (115) en la forma plural y singular
respectivamente. En la ilustracin (115) el contexto general es un piloto de avioneta ha hablado de muchos
vuelos que tiene que hacer hoy, y ahora al referirse a eso, utiliza el verbo general ouji estar.

(114)
To iu-rd-su muni.
to -r-s bd
all ver-anp-IMP.DIST 1i
Nos vemos all!

(115)
Buji-cuJi-g-su y.
estar-kudi-g-sa y
estar-ITER-ms-IMP.DIST 1s
Estar en muchos lugares.

Para verbos de movimiento, la ilustracin (116) muestra el imperativo futuro singular, y (117) el plural,
ambos con dmi recoger.

(116)
mi-u-c-su y.
b-a-k-sa y
recoger-MOV-DISTms-IMP.DIST 1s
Lo llevar all (ms tarde).

(117)
mi-u-nu-su muni.
b--d-s bd
recoger-MOV-DISTanp-IMP.DIST 1i
Lo llevemos all (ms tarde).

4.2.3 Imperativo de tercera persona
Los imperativos de tercera persona son divididas en los tiempos futuro cercano y futuro lejano.

522
4.2.3.1 Futuro cercano
El imperativo futuro cercano para la tercera persona se forma por -u (distal) y -to (imperativo no segunda
persona). Esta construccin se emplea por mandatos indirectos y para clusulas adverbiales de propsito. Un
ejemplo de esta construccin con el verbo de no movimiento qucnu estar bien se ve en la ilustracin (118).

(118)
Qucnu-u-to soo.
kd--to soo
bien-DIST-IMPn2 3fs
Qu ella est bien! / Le mando saludos a ella.

Con races de verbos de movimiento, cuando se refiere a una direccin especfica, el sufijo -u (movimiento) se
usa con -u (distal) y -to (imperativo no segunda persona) como en la ilustracin (119).

(119)
TJi-u-u-to ii.
tdi-a-a-to
regresar-MOV-DIST-IMPn2 3ms
Qu regrese l!

Se puede ver ste ms claramente en el uso de verbos de no movimiento, los cuales se hacen a verbos de
movimiento al aadir -u (movimiento), como en el ejemplo (120)

(120)
mi-u-Ji-u-to ii.
b-a-di-a-to
recoger-MOV-ac-DIST-IMPn2 3ms
Que l lo traiga aqu!

Para expresar movimiento ms all del oyente se usa dmi recoger con -u (movimiento), -ju (imperativo distal)
y -ro (no segunda persona) como en la ilustracin (121).

(121)
mi-u-ju-ro ii.
b-a-ha-ro
recoger-MOV-IMP.DIST-n2 3ms
Que l lo lleve all (aun ms lejos de m)!

4.2.3.2 Futuro lejano
El imperativo de futuro lejano tercera persona se usa nicamente para expresar clusulas de propsito, las
cuales tambin pueden expresar el modo de intencin. Esta construccin se forma por el sufijo -u (movimiento
cuando se ocurre con verbos de movimiento), seguidos por el nominalizador corriente, luego -ju (imperativo
distal), y al fin, -ro (no segunda persona). Los nominalizadores son:

(122)
-g (PRES / PAS.PROXms) -ro (PRES / PASins / p)
523
-go (PRES / PAS.PROXfs) -rd (PRES / PASanp)
-c (PASlej / FUT.DISTms) -Jo (PRES-PAS.PROXins / p)
-co (PASlej / FUT.DISTfs) -nu (PRES.DISTanp)
-to (PASlej / FUT.DISTins / p)

Los ejemplos (123) y (124) muestran el imperativo de futuro lejano tercera persona con verbos de no
movimiento y movimiento respectivamente.

(123)
Qucnu-ro musi-jco-cu-gu-ju-ro ii yi-g,
kd-r bs-heo-ko-g-h-r yi-g
bien-NOM saber-todo.CAUS-CUMP-ms-IMP.DIST-n2 3ms pensar-ms

M-rc ucu-g yu-ju y.
b-r uka-g ya-ha y
2s-C escribir-ms hacer.PRES-n3 1s
Yo estoy escribiendo a usted pensando: Qu l sepa todo bien.

(124)
To ouji-ro ii yi-jumu, Wud-co-u-nu-ju-ro
to bahi-ro yi-hab wa-ko-a-d-ha-ro
eso estar-NOM 3ms hacer-COND ir-CUMP-MOV-anp-IMP-PROX-n2

yi-g,
yi-ri-i-mi.
17

yi-g yi-ri-i-b
pensar-ms hacer-PAS.CONJ-ms-3ms
Si eso es lo que l hizo, (probablemente) lo hizo para que ellos se fueran.

4.3 Tiempo y evidenciales
Los tiempos se dividen en dos categoras bsicas: reales e irreales. Los tiempos reales son divididos en
presente y pasado. Los tiempos irreales son evitacin, conjetura, e intencin. El modo subjuntivo que expresa
duda es una opcin adentro de los tiempos de conjetura. Los sufijos discutidos aqu funcionan tanto como
marcadores de tiempo como evidenciales, o sea, indican en qu se basa el hablante para decir lo que dice.

Los sufijos de tiempo-evidenciales siempre son seguidos por marcadores de concordancia al sujeto, los cuales
se encuentran en la seccin 4.1 Concordancia.

4.3.1 Tiempos reales
Los tiempos reales en tiempo presente y pasado son los tiempos que se refieren a eventos o estados que son
demostrables, o sea, a travs de los sentidos cognitivos uno puede probar si o no la declaracin es verdad. La
forma ms simple de estos tiempos consiste en la raz de un verbo ms el marcador de tiempo-evidencial ms
el sufijo de gnero-nmero.


17
El sufijo ri-i se escribe en la ortografa prctica con una sola vocal -ri.
524

4.3.1.1 Presente
En los tiempos del presente, hay una distincin entre proximidad, no proximidad y escuchado. El sufijo -u
(presente) ocurre en las construcciones para indicar que el hablante est presente donde el evento o estado
est pasando. Por ejemplo, en la ilustracin (125), -u (presente) indica que est lloviendo en el momento de
hablar y en la presencia del hablante. En la ilustracin (126) se usa una forma contracta del presente proximal
-u (no tercera persona). Esto ocurre solamente en las primeras y segundas personas.

(125)
Oco qucJi-u-ju.
oko kedi-a-ha
agua caer-PRES-n3
Est lloviendo. / Llueve.

(126)
Buc-u m.
bue-a b
estudiar-n3 2s
Usted estudia.

La construccin del presente proximal tambin se usa para hacer declaraciones pertinentes en el momento en
que se ocurren. Son consideradas innegables y la distancia no es pertinente. Se ve en el ejemplo en (127):

(127)
Muni-rc mui-gu nuu-u-mi ios.
bd-r b-g y--b Dios
1i-C amar-ms ser-PRES-3ms Dios
Dios nos ama.

Con verbos de movimientos, cuando la direccin de movimiento hacia un punto de referencia es especificado,
el verbo es seguido por -u (movimiento) ms -Ji (hacia ac), ms -u (presente). Cuando la direccin de
movimiento es hacia all (del punto de referencia), se usa -u (movimiento) ms -ju (presente distal).

(128)
Ruji-u-Ji-u-mi.
ruhi-a-di-a-b
bajarse-MOV-ac-PRES-3ms
l se baja hacia aqu / m).

(129)
TuJi-u-ju-mu inu.
tudi-a-ha-b d
regresar-MOV-PRES.DIST-3p 3p
Ellos estn regresando (hacia) all.

525
El sufijo -ju (presente distal) tambin se usa para indicar tiempo y ubicacin desde el punto de vista del
hablante. l puede seguir a -co-u (cumplido-movimiento) para indicar que el cambio de estado o ubicacin,
aunque todava est en proceso, se puede considerar cumplido desde el punto de vista del hablante. Por
ejemplo, el contexto del ejemplo (130) es que otra persona por la radio ha pedido continuar hablando con una
tercera persona masculina, la cual (desafortunadamente) haba acabado de salir. El hablante responde como
muestra el ejemplo (130) cuando est mirando la tercera persona yendo a una distancia. En el ejemplo (131)
se usa -ju (presente distal) en una pregunta. En esta situacin el hablante encuentra a alguien en la trocha, y le
pregunta: A dnde vas? utilizando -ju (presente distal).

(130)
Jcrc wud-co-u-ju-mi.
hr wa-ko-a-ha-b
ya ir-CUMP-MOV-PRES.DIST-3ms
Ya se fue (y se ve yendo a la vista).

(131)
No wud-ju-ri m?
d wa-ha-ri b
donde ir-PRES.DIST-PREG 2s
A dnde vas?

El sufijo -s (presente distal) indica que el hablante percibe a los participantes del evento al cual se refiere
como vistos aunque aparte de l. Las palabras aparte de l quieren decir que en verdad hay una distancia
entre ellos y el hablante, como para decir ellos all en la ilustracin (132), o que el hablante se siente una
distancia social a ellos como en la ilustracin (133). (En este tiempo la primera consonante del sufijo de
concordancia bsica con el sujeto no ocurre. Esta construccin se ha escuchado nicamente en el dialecto
barasana.)

(132)
Wui juu-octi-s-d inu.
wai hua-beti-s- d
Pez / peces recoger-NEG-PRES.DIST-3p 3p
Ellos all no estn recogiendo peces.

(133)
Y yi-oou-rd, y-rc cJi-octi-s-d inu.
y yi-boa-r y-re kdi-beti-s- d
1s decir-PERO-anp 1s-C responder-NEG-PRES.DIST-3p 3p
stos con quienes yo habl / mand no estn respondindome / no me estn obedeciendo.

Cuando el hablante escucha a lo que se refiere, pero no lo ve, se usa -ro (escuchado) en lugar de otro indicador
del tiempo presente. Con verbos de movimiento (cambio de ubicacin), -ro llega a ser -Jo (hacia aqu,
escuchado), o -to (distal, escuchado) y es precedido por -u (movimiento) (excepto en el caso de los verbos
irregulares wud ir y wuJi venir). En los ejemplos (134) y (135) el hablante escucha algunos pecars / una
avioneta pero no los / la ve.

(134)
Ycsc-u nuu-ro-mu inu!
526
yese-a y-ro-b d
pecars-p be-ESCU-3p 3p
Escucho pecars all!

(135)
W-ri-cu ruji-u-Jo-ju ti.
w-ri-ka ruhi-a-do-ha ti
volar-PART-hueco bajarse-MOV-aqu.ESCU-n3 3in
Escucho una avioneta aterrizando all (que ha venido de ms all).

Para indicar que la informacin dada fue escuchado en otros tiempos, se usa la raz del verbo rusu (E) , ruyu (J)
parecer, en combinacin con otros verbos, por ejemplo: rcu-roJc-ruyu (moverse.hacia.abajo-entrar.al.agua-
escuchar) escuchar (a ellos) entrando al agua.

4.3.1.2 Pasado
Hay tres tiempos pasados bsicos para eventos reales: pasado inmediato, pasado lejano e inferencial.
Empleando los tiempos pasado inmediato y pasado lejano, el hablante considera a s mismo presente cuando
ocurri el evento o estado. Empleando los tiempos inferenciales, el hablante se basa en su informacin por
medio de los resultados que l ha observado en la escena despus de un evento o estado (inferencial directo),
o en lo que otro le ha contado (inferencial indirecto, o sea reportativo). Para referirse a un tiempo pasado ms
lejano se usa el marcador -musi (distal) con cualquiera de los tres tiempos pasados bsicos. Esos tres tiempos y
-musi (distal) se discuten ms adelante por su turno.

El tiempo pasado inmediato se usa para referirse a eventos que ocurren ahorita
18
o ms temprano hoy. Este
tiempo se indica por la falta de -u (presente prximo) y por el uso del marcador para no tercera persona -o , -
m (no tercera persona pasado) en vez de -ju. Entonces, en el ejemplo (136) la ausencia de -u (presente
proximal) antes de -o (no tercera persona pasado) produce el pasado inmediato. Con verbos de movimiento,
-u (movimiento) precede seguidamente a los marcadores de persona y nmero, y el hablante est expresando
que l tiene un punto de referencia especfico en cuanto al movimiento (presumido hacia all).

Los marcadores de tercera persona que siguen -u (movimiento) quedan, pero el marcador de no tercera
persona pierde su sonoridad y llega a ser -j como en el ejemplo (137). Sin embargo, cuando se expresa
movimiento hacia al punto de referencia, se pierde -Ji hacia ac y se usa el marcador normal de persona-
nmero -o, como en (138).

(136)
M-u-rc iu-g ouji-o y.
b-r -g bahi-b y
2s-p-C ver-fs be-PASn3 1s
Yo (llegu) para verlos / visitarlos.

(137)
Ruji-u-j ti.


18
Tambin se usa el tiempo presente en esa manera.
527
ruhi-a-h ti
bajarse-MOV-PASn3-PROX 3in
Ello se baj hacia all.

(138)
AJi-u-rc dmi-u-o y.
adi-a-re b-a-b y
Estas-pelota-C recoger-MOV-PASn3 1s
Yo traje estas (pelotas).

El tiempo de pasado lejano se refiere a eventos que el hablante ha visto antes o recientemente, o sea antes de
algunos das. Ellos han podido ocurrir la semana pasada o hace aos. El sufijo -cu (pasado lejano) se usa con
los mismos marcadores que se usan para el pasado inmediato con la excepcin del marcador de la no tercera
persona que siempre es -j. No hay cambio para verbos de movimiento. Hay formas contractas para el tiempo
pasado lejano en barasana, las cuales combinan el marcador de tiempo y el marcador de concordancia con el
sujeto, que resulta en las formas: -c (pasado lejano no tercera persona), -c (pasado lejano tercera persona
femenina singular), -qui (pasado lejano tercera persona masculina singular), y -cd (pasado lejano tercera
persona plural).

(139)
Wui oud roti-cu-mo soo, ooJccu.
wai ba roti-ka-b soo bodeka
pez / pescado comer mandar-PASlej 3fs tipo.de.pez
Ella (nos) orden a comer pescado ooJcku.

(140)
Buc-c
19

yu.
bue-k ya
estudiar-PASlejn3 1x
Estudiamos.

En textos de procedimiento o textos que tratan de caractersticas de animales, (o sea temas que el hablante
sabe por su experiencia y presupone que sus declaraciones en cuanto a ellos son incontestables), el tiempo de
pasado lejano se suele usar pero con el sentido del presente. Por ejemplo, en la ilustracin (141) el hablante
relata la comida tradicional para el sapo.

(141)
Bcco-u-rc oud-cu-mi tuuro oc.
beko-a-re ba-ka-b taaro bk
mosca-p-C comer-PASlej-3ms sapo
El sapo tuuro oc come moscas.

El tiempo pasado inferencial se usa para marcar un evento pasado en la cual el hablante hace una deduccin
basada en evidencia corriente. Esa evidencia puede ser lo que l ha testificado en persona, generalmente de


19
-c es el sufijo contracta de -cu-j.
528
vista, y se llama inferencial directo; o puede ser basada en lo que otro le ha dicho, lo cual se llama inferencial
indirecto (reportativo). Este tiempo se indica por -yu , nu inferencial que precede los marcadores de gnero-
nmero.

Los marcadores de gnero-nmero para inferencial directo son los marcadores normales de concordancia con
el sujeto. Las formas contractas
20
para inferencial directo son -yu-u (inferencial no tercera persona), -yu-i
(inferencial tercera persona masculina singular), -yu- (inferencial tercera persona femenina singular) y -yu-d
(inferencial tercera persona plural). Los marcadores de gnero-nmero para inferencial indirecto distinguen
ello del inferencial directo en la tercera persona plural por usar -jurd (tercera persona plural) y -ju (no tercera
persona plural).
21


Con verbos de movimiento, -u (movimiento) se sigue por -yu (inferencial proximal) para indicar hacia aqu o
por -su (inferencial distal) para indicar hacia all.

Note los siguientes ejemplos que usan el tiempo inferencial. El contexto del inferencial directo en la ilustracin
(142) es que el hablante (A) relata a otro (B), lo que otros (C) probablemente hicieron antes de su (A) llegada
a la escena. Cuando el hablante lleg a la escena, ellos (C) estn sentados esperndolo. Entonces, en relatar sus
acciones antes de su llegada, l (A) deduce (por inferencial directo) que ellos llegaron y se sentaron.
22
El uso
de inferencial indirecto se muestra en la ilustracin (143), e inferencial directo con un verbo de movimiento
en la ilustracin (144).

(142)
To roju cju-cu-ri ruji-yu-mu inu.
to roha eha-ko-r ruhi-yu-b d
all bajarse llegar-CUMP-PART sentarse-INFER-3p 3p
Al bajarse y llegar all, ellos se sentaron.

(143)
Buc-yu-ju ii
bue-yu-hu
estudiar-INFER-n3p 3ms
l estudi (alguien me dijo).

(144)
Mni-u-su-mo soo.
bd-a-su-b soo
ir.ro.arriba-MOV-INFER-PROX-3fs 3fs
(Es obvio que) ella ha ido ro arriba.

El sufijo -musi (distal) se puede usar con cualquier tiempo pasado real para indicar tiempos ms lejanos que
son indicados por slo los sufijos de los tiempos. El uso ms productivo del sufijo -musi (distal) es con el


20
Formas usadas por los barasanas.
21
Recuerde que no persona plural significa cualquier persona sino la tercera persona plural.
22
ruji 'sentarse se usa por los eduria. Los barasanas usan juyu para ese sentido.
529
tiempo del pasado inmediato para referirse a eventos que ocurrieron ayer o unos pocos das antes como en la
ilustracin (145).
23


(145)
Umu-co-u-musi-mi ii.
b-ko-a-bs-b
correr-CUMP-MOV-DIST-3ms 3ms
l (recientemente) se fue corriendo.
4.3.2 Tiempos irreales
Los tiempos irreales son aquellos en que el hablante no puede probar a travs de los sentidos que un evento o
estado se ocurre. Los tiempos-evidenciales son: evitacin, conjetura (que incluye no pasado, pasado y
subjuntivo) e intencin. Los tiempos de conjetura e intencin se forman por nominalizadores aadidos a los
marcadores de tiempo-evidenciales.
24
Entonces, hay una referencia doble para concordancia con el sujeto.
4.3.2.1 Evitacin
El tiempo-evidencial de evitacin se marca por -ro; el predicado generalmente termina con el sufijo de
exclamacin -oc Oh! y se puede ser seguida por un pronombre que se refiere al sujeto. Los marcadores de
gnero-nmero para evitacin son los normales para la tercera persona. Para las otras personas, no hay
marcadores de gnero-nmero. Este tiempo-evidencial suele emplear para hacer advertencias como en las
ilustraciones (146 y (147), donde el ejemplo (147) demuestra el uso de la segunda persona sin marcador. El
uso de la primera persona se muestra en el ejemplo (148) donde el hablante usa una clusula empotrada para
relatar no una advertencia sino algo que l quera evitar.

(146)
Cbni-ro-mi-oc!
kd-r-b-be
morder-EVI-3ms-Oh!
Cuidado! (La culebra) le muerda!

(147)
QucJi-ro-oc!
kedi-ro-be
caer-EVI-Oh!
Cuidado! Se caiga!

(148)
Jui-ro dmo-u-ju y, Qucnu uJo-rc gdmc
hai-ro b--h y kd ado-re gb
muchos-NOM desear-PRES-n3 1s de.nuevo aqu-C hacer.RECIP



23
-kod escrito en la ortografa prctica como -cu (cumplido) ms -u (movimiento) (que es inherentemente oral) llega a ser -ko-u.
24
El tiempo de no pasado conjetura es una excepcin en cuanto a los nominalizadores puesto ellos tambin sirven como
marcadores de tiempo-evidenciales.

530
tJi scni-gu cju-ro-oc y yi-g.
tdi sd-g eha-ro-be y yi-g
regresar pedir-ms llegar-EVI-Oh! 1s pensar-ms
Yo quiero muchos para no tener que venir de nuevo a pedirle.

Con verbos de movimiento, cuando -u (movimiento) ocurre, -ro (evitacin) llega a ser -to para movimiento
hacia all y -Jo para movimiento hacia aqu. Por ejemplo, en la ilustracin (149), -to (evitacin distal) se
usa seguido a rou-u entrar en el agua.

(149)
QucJi rocu-rou-u-to-oc!
kedi roka-roa-a-to-be
caer moverse.hacia.abajo-entrar.al.agua-MOV-EVI.DIST-Oh!

yi-g, jdu-cu jcu-m y.
yi-g ha-ko h-b y
pensar-ms gatear-CUMP cruzar-n3PAS 1s
Pensando: Oh! Voy a caerme en el agua (si no ande cuidadosamente)!, yo cruc (al rbol que serva
como puente) gateando.

4.3.2.2 Conjetura
25

Un hablante emplea el tiempo-evidencial de conjetura para referirse a un evento que l presupone ha ocurrido
pero para el cual l no tiene pruebas cognitivas. Este modo se usa para implicar incertidumbre, especialmente
de eventos en el futuro. Sin embargo, se emplea en los tiempos del presente y pasado cuando el hablante
destaca el hecho de que l no estuvo presente en la escena para experimentar el evento o estado al cual l se
refiere. (En el relato de leyendas, se usa el tiempo-evidencial inferencial indirecto a excepcin de las partes en
las cuales l no est seguro del relato.)

El tiempo de conjetura no pasado se marca de diferente manera que del pasado. La conjetura no pasado se
marca el verbo por gnero-nmero con un nominalizador, (que tambin sirve como marcador de tiempo-
evidencial), seguido por los sufijos de gnero-nmero apropiados. Ambos de esos sufijos concuerdan con el
sujeto de la oracin. Los sufijos siguen el patrn descrito para el tiempo real presente proximal. Los
nominalizadores usados son: -g (masculino singular), -go (femenino singular), -rd (animado plural) y -ro
(inanimado). Por ejemplo, en la ilustracin (150), nuu ser / estar es nominalizado con -g (masculino
singular) y luego seguido por -mi (tercera persona masculino singular).

(150)
To nuu-gu-mi.
to y-g-b
all estar-ms-3ms
l (probablemente) est all.



25
Buu. quien sabe (dubitativa) mencionada anteriormente en la seccin nombrada por ella, se suele usar para destacar la
inseguridad del hablante. No se ocurre en frases empotradas pero muchas veces se ve antes de una oracin que emplea el tiempo-
evidencial de conjetura.
531
Con verbos de movimiento, -u (movimiento) se sigue por nominalizadores distales para indicar movimiento
hacia all desde el punto especfico de referencia. Para indicar movimiento hacia aqu, -u (movimiento) se
sigue por los nominalizadores animados normales, excepto -nu (animado plural) y -Jo (inanimado proximal).
Note ejemplo (151) donde tJi regresar se sigue por -u (movimiento) y -c (distal masculino singular), y
ejemplo (152) donde dmi recoger se sigue por -u (movimiento) y -g (masculino singular).

(151)
Busiy tJi-u-c-ju y.
busiy tdi-a-k-ha y
maana regresar-MOV-DISTms-n3 1s
(Probablemente) yo regrese maana.

(152)
Ti--rc dmi-u-g-mi.
ti--re b-a-g-b
ese-palo-C recoger-MOV-ms-3ms
l (probablemente) traiga ese (palo).

Las formas contractas de conjetura no pasado en las primeras y segundas personas se forman por quitar la
consonante desde el sufijo final. Entonces, -g-ju llega a ser -g-u (masculino singular no tercera persona), -go-
ju llega ser -go-u (femenino singular no tercer persona) y -rd-mu llega a ser -rd (tercer persona plural).

Conjeturas pasadas son inflexionadas con -riu (conjetura pasada) ms el nominalizador para indicar gnero-
nmero (concordando con el sujeto), ms el sufijo que concuerda entre el sujeto y el verbo. La /a/ en -riu
(conjetura pasada) desaparece cuando el sufijo se sigue por - (masculino singular), u -o (femenino singular).
Por ejemplo, en la ilustracin (153), jbnisini enojarse se inflexiona por -riu (conjetura pasada) y - (masculino
singular) para llegar a ser -ri-i (/i/ llega a ser /ii/), lo cual se sigue por -mi (tercer persona masculino
singular).

(153)
Bto jbnisini-ri-i-mi.
bto hdsd-ri-i-b
mucho enojarse-PAS.CONJ-ms-3ms
l probablemente estaba muy enojado. (La conjetura hecha por el oyente en cuanto a alguien referido a
un evento en el pasado.)

Con verbos de movimiento que se refieren a un punto de referencia especfico, los marcadores de tiempos-
evidenciales para conjetura pasado mantienen iguales, que es decir, -u (movimiento) y -uJi (movimiento hacia
aqu) se usan en todos los casos.

Las contracciones usadas para conjetura pasada son: -ri-u (PAS.CONJ-n3), -ri-i , -ri (PAS.CONJ-3ms), -ri-o
(PAS.CONJ-3fs), -riu-rd-d (PAS.CONJ-anp-3p) y -riu-ro-u (PAS.CONJ-in-n3).

Los tiempos de conjetura se usan con -oo (subjuntivo) para expresar el modo subjuntivo, que es decir, lo que
hubiera ocurrido, pero no pas por alguna razn. En la ilustracin (154), -oo (subjuntivo) ocurre con los
532
tiempos-evidenciales para indicar: Yo le hubiera dado peces, (pero no le di puesto que no cog ninguno.)
26
y la
ilustracin (155) indica que yo le hubiera dicho (pero no puedo puesto que nadie me lo ha contado.)

(154)
M-rc isi-oo-riu-ju y.
b-r s-bo-ria-ha y
2s-C dar-SUBJ-PAS.CONJ-n3 1s
Le hubiera dado (ellos pero no cog ninguno).

(155)
M-rc goti-oo-g-ju y.
b-r goti-bo-g-ha y
2S-C decir-SUBJ-ms-n3 1s
Yo le cuente (pero nadie me lo ha contado).

4.3.2.3 Intencin
Intencin se marca por -ru (desiderativo) seguido por un nominalizador.
27
Se emplea cuando el hablante se
siente seguro de sus predicciones (que contrasta a la conjetura no pasado). Tambin se emplea este modo para
expresar eventos en el futuro lejano. El sufijo desiderativo -ru se sigue por sufijos de gnero-nmero usados
por sustantivos, los cuales concuerdan con los sujetos: - (masculino singular), -o (femenino singular), -rd
(animado plural) y -ro (inanimado). El sufijo es, entonces, seguido por el sufijo verbal apropiado que
concuerda con el sujeto como se ocurre con todos los tiempos y sigue el modelo del presente prximo. Por
ejemplo, en la ilustracin (156), -ru (desiderativo) se sigue primero por -rd (animado plural) y luego por -ju
(no tercera persona).

(156)
i-rc ncu-cu-ru-rd-ju muni.
-r y-k-ra-r-h bd
3ms-C agarrar-CUMP-DESID-anp-n3 1i
(Persistiremos hasta que) lo agarramos (aunque l es difcil de coger).

Con verbos de movimiento que tiene -u (movimiento), los marcadores del tiempo-evidencial para intencin se
mantienen igual. Las formas contractas de no tercera persona del tiempo de intencin son formadas por quitar
-j de -ju (no tercera persona). Por ejemplo, en lugar de -ru-rd-ju como en el ejemplo (156), uno dice -ru-rd-u
(DESIDanp-n3). La forma -ro-co-ju se contrae a -ro-co-u (DESIDfs-fs-n3), y para la tercera persona se quita la
o, como por ejemplo: -ro-co-mo llega a ser -ro-c (DESIDfs-3fs). La tercera persona masculina es irregular: -
r-c-mi llega a ser -ri-qui (DESIDms-3ms).


26
Ejemplo (154) pertenece al dialecto jner. Los Yeba masa distinguen el gnero en la no tercera persona singular. Entonces,
dependiendo al gnero, ellos usan -ri-i-/u (-PAS.CONJ-ms-n3) (-riu ms - llega ser -rii) o -ri-o-ju (-PAS.CONJ-fs-n3) en lugar de -riu-
ju.
27
La /a/ en -ru desaparece cuando se sigue por el sufijo - (masculino singular) y -o (femenino singular). El desiderativo se puede
usar en cualquier tiempo y generalmente significa: querer hacer (algo) donde algo se expresa en la raz del verbo que lo precede.

533
4.3.3 Aspecto
En adicin a los tiempos ya discutidos, hay otras construcciones que denotan aspecto: cumplido, progresivo,
anticipacin, habitual, durativo e iterativo.

4.3.3.1 Cumplido
Se define el aspecto cumplido tanto como percibiendo un evento desde el punto de terminacin como el
cumplimiento de una expectacin y se expresa por -cu (cumplido). Primero se muestran ilustraciones del
aspecto en cuanto al cumplimiento de una expectacin, y luego en cuanto a la percepcin de un evento desde
el punto de terminacin.

En el ejemplo (157), -cu (cumplido) se sigue por -ri (participial secuencial) con el verbo wud ir. Aqu el
sentido es que el acto de irse est cumplido, que en este caso significa que los participantes llegan a su destino.

(157)
Gujc-ro-j wud-cu-ri, nuu-u-mu inu.
gahe-ro-h wa-ko-r y--b d
otro-NOM-lugar ir-CUMP-PART estar / vivir-PRES-3p 3p
Haban ido a otro lugar y viven all.

En el ejemplo (158) -cu (cumplido) se usa en el sentido del cumplimiento de una expectacin a travs de una
expresin de cortesa dada al terminar de comer.

(158)
Bud-cu-u-ju y.
ba-ko--h y
comer-CUMP-PRES-n3 1s
Yo he comido, o Ya he terminado a comer.

Otra expresin comn se usa con -cu en el sentido del cumplimiento de un evento, se ocurre durante una
despedida para expresar que uno ha terminado la visita, como se muestra en (159).

(159)
Mu-rc iu-cu-u-ju y. TJi-u-co yu-ju.
b--r -k--h y tdi-a-ko ya-ha
2s-p-C ver-CUMP-PRES-n3 1S regresar-MOV-DISTfs hacer.PRES-n3
Yo les he visitado. / Yo he terminado a visitarles. Estoy regresando (a mi casa).

En el ejemplo (160), -cu (cumplido) ocurre con riju enfermar y se sigue por -u (movimiento) para expresar
morir puesto que el cumplimiento lgico de riju enfermar es morir.
534

(160)
Riju-co-u-mi.
riha-ko-a-b
28

enfermar-CUMP-MOV-3ms
l se muri.

Frecuentemente -cu (cumplido) se usa para terminar una seccin de un narrativo como en la ilustracin (161)
en la cual soo ella se liber de otro personaje (su primer hijo venado); (162) empieza una nueva seccin.

(161)
Soo riu iJd iu-octi-tooyc ii-rc goti-yu-/u soo.
soo r d -beti-tooye -r goti-yu-hu soo
3fs hijos 3p ver-NEG-mientras.DIST 3ms-C decir-INFER-n3p 3fs

Wii-ri-rc moutuu-oc-c-nc nuu-cu-r-c-ju
wii-ri-re btua-be-k-d y-k-r-k-ha
casa-p-C tocar.molestar-NEG-ms-SEP be-CUMP-DESIDms-n3

m ii-rc yi, mucurocu-j ii-rc cu-cu-nu-ju.
b -r yi bkroka-h -r k-k-y-h
2s 3ms-C decir monte-lugar 3ms-C mandar-CUMP-INFER-n3p
Mientras sus hijos no estaban mirndolos, ella dijo a l (al venado): T vas a quedar afuera de las casas
(para no tocarlas, molestando a la gente). Diciendo eso, ella le mand al monte.

(162)
To soo yi-riu-ro occro, qucnu gdji muc-
to soo yi-ria-ro beero kd gh bk-
eso 3fs hacer-PART-NOM despus otra.vez otro.m hijo-ms

cti-yu-ju soo, numu sb--rc.
kti-yu-hu soo, yb
s--r
29

tener-INFER-n3p 3fs venado rojo-ms-C
Despus de decir eso, ella tuvo otro hijo, el venado rojo.

Como se ha hablado, el sentido de -cu (cumplido) va ms all del alcance del aspecto de percibir un evento
desde el punto de terminacin. Tambin se usa para expresar el cumplimiento de una expectacin. El
cumplimiento puede ser el contrario de qu fue esperado, dependiendo en el contexto. El cumplimiento de
contrario de lo que fue esperado se determina pragmticamente y no es marcado.
30




28
En la segunda lnea -kod escrito en la ortografa prctica como -cu (cumplido) ms u (movimiento), el cual es inherentemente
oral, llega a ser -ko-u. Esto contrasta con -kod (cumplido) ms -u (presente), el cual no es inherentemente oral, y entonces se
mantiene la nasalizacin -kod-d tanto en (158) como en (159).
29
sbu ms - llega a ser sb la cual es parte del nombre de la especie del venado.
30
En lenguas relacionadas, este tipo de contraexpectacin se expresa como un morfema distinto. Por ejemplo, en la lengua macuna
los morfemas son -kd, el cual se ha glosado enftico y -k, el cual se ha glosado cumplido.
535
Ilustracin (163) es frecuentemente usada cuando un miembro de la casa regresa de haber ido para hacer una
actividad. Aqu la expectacin era que el miembro de la casa iba a regresar y -cu indica el cumplimiento de
ella.

(163)
Buji-cu-ri m?
bahi-ko-ri b
estar-CUMP-PREG 2s
(Lo) has hecho?

Mire la ilustracin (164), una expresin semejante, y entonces la contraste con el ejemplo (165). La oracin
del ejemplo (164) se usa slo inmediatamente despus del bao de una persona. El ejemplo (165) se usa en
cualquier momento para hablar de un incidente que ha ocurrido ms temprano en aquel da. En el ejemplo
(165), el hablante est preguntando si el oyente se ha baado, mientras en la ilustracin (164) el hablante
presupone que el oyente estaba bandose (habiendo visto a l bandose, o ascendiendo del puerto, o
habiendo escuchado el oyente decir que iba a baarse).

(164)
Guu-cu-ri m?
gua-ko-r b
baarse-CUMP-PREG 2S
Se has baado? (Ya has cumplido tu bao?)

(165)
Jcj guu-ri m?
hh gua-ri b
ms temprano baarse-PREG 2s
Baaste ms temprano?

En el ejemplo (166) -cu (cumplido) ocurre con la construccin durativa (verbo ms nuu ser / estar) para
indicar el cumplimiento de una expectacin. En este caso, lo que se realiz es opuesto a la expectacin
implicada por el uso de la clusula de concesin: Ya no voy a cuidar ms la casa.

(166)
Y-rc inu siu-ru-oou-ro-nc, uJi-wii-rc coJc-cu
y-re d s-ra-boa-ro-d adi-wii-re kode-ko
1s-C 3p matar-DESID-PERO-NOM-SEP esta-casa-PREG cuidar-CUMP

nuu-r-c-ju y.
y-r-k-ha y
estar-DESIDms-n3 1s
Aunque quieran matarme, no voy a cuidar la casa ms.

En la ilustracin (169) -cu (cumplido) se usa con gdni rodear seguido por el verbo estativo cdji colgar. El
hablante se ha accidentado en una avioneta y su reaccin inicial es que est bien como muestra el ejemplo
(167). Sin embargo, al examinar bien su estado en la ilustracin (168), l descubre que no est en tan buena
condicin. -cu relaciona la realidad con la expectacin opuesta.
536

(167)
cc ouji-oc-su-ju-ri y yi-cu-j.
y bahi-be-su-ha-ri y yi-ka-h
que estar-NEG-INFER-Q 1s pensar-PASlej-n3
(Yo) pens: Nada me ha ocurrido. (Pens que estaba bien.)

(168)
To c-ro-j qucnu-ro iu-goJu-cu-j
to k-r-h kd-r -goda-ka-h
ese cantidad-NOM-tiempo bueno-NOM mirar-INTENS-PASlej-n3
(Pero) cuando me examin bien (el cuerpo)

(169)
Riojo-nc gdni-cu cdji-cu-j.
rioho-d gd-k kh-ka-h
recto-SEP rodear-CUMP colgar-PASlej-n3
(Mi brazo) Estaba colgado recto (como suelto), oscilndose.

El contexto de la ilustracin (170) es que el paciente es muy pequeo y esquivo. -cu (cumplido)
relaciona la declaracin: Agarrremos a l! con la expectacin opuesta.

(170)
i-rc ncu-cu-ru-rd-ju muni.
-re y-k-ra-r-h bd
3ms-O agarrar-CUMP-DESID-anp-n3 1i
(Persistiremos hasta que) le capturamos.

La oracin (171) es similar a la anterior pero utiliza el modo imperativo. En este caso, -cu (cumplido)
relaciona el mandato de tragar la medicina con la resistencia del nio (con la expectacin de que l
evitar tragarla).

(171)
Yuu-cu-nu!
yuu-ko-y
tragar-CUMP-PRES.IMP
Trgalo!

En las ilustraciones (174) y (175) -cu (cumplido) se usa para relacionar la realidad con la expectacin
dada en (172), que ello se apareci como un palo.

537
(172)
Gbmu cbnuu-nu-ju.
gb ky-y-h
palo estar.en.el.suelo-INFER-n3p
Un palo estaba en el suelo.

(173)
Toti juocu-j-rc wui sdnu-nu-jurd inu.
toti hubea-h-re wai sy-y-hr d
hueco adentro-lugar-C peces estar.adentro-INFER-3p 3p
Adentro del palo estaban peces.

(174)
Gbmu mcjc-nc ouji-cu-nu-ju.
gb bh-d bahi-ko-y-h
palo NEG-SEP ser-CUMP-INFER-n3p
(Pero) ello realmente no era un palo.

(175)
Jino ouji-cu-nu-ju.
hd bahi-ko-y-h
anaconda ser-CUMP-INFER-n3p
Era la anaconda.

Suele usar -cu (cumplido) en relatos de conversaciones como en las ilustraciones (176) y (177), especialmente
cuando la realidad es opuesta a la expectacin. En el ejemplo (176) la expectacin es que la tortuga le dir
que le soltar al tapir, pero resulta en (177) que la tortuga dice que no lo har.

(176)
Y-rc jiJi-yu m! ii-rc yi-oou-yu-ju wcc-ju.
y-re hidi-ya b -r yi-boa-yu-hu wek-ha
1s-C soltar-PRES.IMP 2s 3ms-C decir-PERO-INFER-n3p tapir-SEL
Sultame! el tapir, por su parte, dijo a la tortuga (pero).

(177)
M-rc JiJi-oc-c-ju ii-rc yi-cu-nu-ju.
b-r hidi-be-k-ha -r yi-ko-y-h
2s-C soltar-NEG-ms-n3 3ms-C decir-CUMP-INFER-n3p
No lo suelto le respondi (la tortuga).

538
4.3.3.2 Progresivo
El aspecto progresivo se puede usar en todos lo tiempos excepto para el modo de evitacin. Se consiste de una
raz verbal ms un nominalizador acompaado por el verbo yu , yi hacer
31
el cual lleva la inflexin de
tiempo-evidencial y concordancia con el sujeto.
32
La oracin (178) es un ejemplo de la forma del presente
proximal progresivo, y (179) muestra la forma del reportativo progresivo.

(178)
Cbmuu qucno-gu yu-mi.
kb kd-g ya-b
canoa hacer.CAUS-ms hacer.PRES-3ms
l est hacienda una canoa.

(179)
Buc-go yi-yu-ju.
bue-go yi-yu-hu
estudiar-fs hacer-INFER-n3p
(Ellos dicen que) ella est / estaba estudiando.

Para el aspecto progresivo de estados se usa ouji ser / estar en lugar de yu , yi hacer. La ilustracin (180) es
un ejemplo de conjetura pasada progresiva del estado de morirse. Esta ilustracin es la respuesta dada al
escuchar una narracin del comportamiento de un gallo.
33


(180)
Riju-u-c ouji-ri-i-mi.
riha-a-k bahi-ri-i-b
enfermarse-MOT-DISTms be-PST.CONJ-ms-3ms
(Probablemente) l estaba murindose.

4.3.3.3 Anticipacin
El aspecto de anticipacin se usa para explicar un evento por medio de una accin o estado anticipado como el
resultado. Este aspecto consiste en un verbo nominalizado acompaado por yu , yi hacer que lleva el tiempo-
evidencial y la inflexin que concuerda con el sujeto. El verbo nominalizado consiste de un nominalizador ms
-u (movimiento), ms otro nominalizador, los cuales concuerdan con el sujeto. Ms especficamente, el primer
conjunto de nominalizadores es: -g (masculino singular), -go (femenino singular), y -ro (inanimado / animado
plural), seguido por -u (movimiento). Cuando -u significa movimiento, el segundo nominalizador tambin
indica la direccin del movimiento, o sea, si el movimiento se aproxima al punto de referencia, o aleja de ella.
Vase los nominalizadores en el ejemplo (181). Tambin puede ver la seccin 4.2.3.2. Futuro lejano.



31
yu hacer se usa nicamente en el tiempo presente proximal; yi hacer se usa en los otros tiempos.
32
Los nominalizadores son: -g (masculino singular), -go (femenino singular) y -rd (animado plural) para verbos de no movimiento
y las contrapartes para los verbos de movimiento, las cuales se listan en la prxima seccin de aspecto anticipador.
33
En (180), -u (movimiento) seguido por -c (distal masculino singular) cambia el sentido de ri/u enfermarse a morirse, o sea
dejando su estado natural.
539
(181)
Aproximar al punto
de referencia
Alejar al punto
de referencia

-g -c (masculino singular)
-go -co (femenino singular)
-nu -nu (animado plural)
-Jo -to (inanimado)

En (182), el hablante ve la avioneta rodeando la pista y explica el evento por medio del resultado anticipado,
que es el descenso para aterrizar.
34


(182)
Ruji-ro-u-Jo yu-ju.
ruhi-ro-a-do ya-ha
descender-in-MOV-PROX.NOM hacer.PRES.PROX-n3
(Esa) est para aterrizar.

Esta construccin tambin se usa cuando no hay movimiento aparente ni un cambio de ubicacin. En el
ejemplo (183), el hablante est explicando sus acciones de organizar sus papeles y libros por medio del
resultado que anticipa, eso de estudiar.

(183)
Buc-g-u-g yu-ju y.
bue-g-a-g ya-ha y
estudiar-ms-MOV-ms hacer.PRES.PROX-n3 1s
Estoy para estudiar. / Estoy preparndome para estudiar.
4.3.3.4 Habitual
El aspecto habitual se indica por -rbgb (habitual) antes de los sufijos de tiempo-evidencial y los marcadores de
concordancia con el sujeto.

(184)
To-cd-rdcu-rum-ri wud-rbgb-m yu.
to-k-rk-rb-ri wa-rg-b ya
eso-contar-con-da-p ir-HAB-PASn3 1x
Fuimos (all) cada da.

(185)
Jcrc iu-jco-rbgb-oou-cu-j.
hr -heo-rg-boa-ka-h
ya ver-todos.CAUS-HAB-PERO-PASlej-n3
Ya he mirado habitualmente por todos lados (sin xito).



34
Una construccin parecida a aquella consiste en un verbo nominalizado acompaado por yi, el cual se usa con el sentido de
pensar para expresar decisiones hechas en cuanto a un evento futuro. Por ejemplo, Busiy ooturi juu-ro-u-nu yi-o yu. (maana
palo-s insertar-in-MOV-DIST pensar-PASn3 1x) Decidimos que colocaremos los postes maana.
540
4.3.3.5 Durativo
El aspecto durativo generalmente se marca por nuu ser / estar ms el tiempo y la inflexin de concordancia
con el sujeto.

(186)
Ti-j you-ro juuu nuu-cu-j yu.
ti-h yoa-ro huaa y-ka-h ya
ese-lugar largo-NOM barbasquear estar-PASlej-n3 1x
Estbamos barbasqueando en ese lugar por mucho tiempo.

Otras maneras de marcar el aspecto durativo incluyen: -rbgb (habitual) cuando se usa con nuu ser / estar; -
rbtu (durativo de progresin); y -run seguir con verbos sensorios. Adelante se encuentran ejemplos de estas
construcciones.

-rbgb (habitual) se usa para significar el aspecto durativo con nuu ser / estar nicamente cuando se encuentra
en medio de la oracin. Tambin, frecuentemente -oou (contraexpectacin) est inflexionada a esta
construccin, indicando el punto final del estado como en (187).

(187)
To cju nuu-rbgb-oou, tJi-u-cu-j y qucnu.
to eha y-rg-boa tdi-a-ka-h y kd
all llegar estar-HAB-PERO llegar-MOV-PASlej-n3 1s otra.vez
Llegando all, me qued por un rato (pero nadie lleg), y entonces me regres.

-rbtu (durativo de progresin) expresa progresin a travs de un camino (de movimiento) o alguna escala (por
ejemplo, tamao relativo). En el ejemplo (188), el sujeto se percibe como amndole ms y ms. En el ejemplo
(189), el hablante percibe la caminata como una progresin de movimiento desde cerca de la casa a un punto
en la mitad de la trocha que corra hacia el puerto donde baa la gente. All el sujeto se siente y pinta las
mariposas, creando los diseos y colores para ellas.

(188)
Soo-rc mui-rbtu-u-su-ju ii.
soo-re B-rt-a-su-hu
3fs-C amar-DUR-MOV-DIST.INFER-Sn3p 3ms
(Ellos dicen que) l am a ella ms y ms.

(189)
TJi roju-rbtu, jctugu muu gJurcco-nc
tdi roha-rt, hetaga b gdareko-d
regresar descender-DUR puerto trocha mitad-SEP

juyu-cu-nu-ju, jogoro-u-rc ucu-g.
huya-ko-y-h hogoro-a-re uka-g
sentarse-CUMP-INFER-n3p mariposa-p-C dibujar-ms
Regresando, descendiendo ms y ms, l se sent a pintar mariposas en la mitad de la trocha (que corra)
hacia al puerto.

541
El verbo -run (seguir) se usa con los verbos sensorios iu ver y uji escuchar para indicar uno de los dos
sentidos distinguidos por el contexto. El primer sentido es de ver o escuchar la misma fuente de la voz de ms
que una vez, por ejemplo, mirando o vigilando a una olla de sopa uno puede irse por un ratico y luego volver
a mirarla o vigilarla. El segundo sentido es vigilar por mirar o escuchar algo o una ser desde el comienzo hasta
al fin que implica que se lo ha hecho atentamente.

(190)
i yuu wii-rc iu run-gu nuu-u-ju y.
yaa wii-re rd-g y--h y
3ms GEN casa-C ver seguir-ms ser-PRES-n3 1s
Yo soy el vigilante de la casa de l (de su casa).

(191)
Qucnu-ro ii-rc
uji-run-oc-j
S5

y.
kd-r -r ahi-rd-be-h y
Ser / estar.bien-NOM 3ms-C escuchar-seguir-NEG-n3 1s
Yo le escuch atentamente.

4.3.3.6 Iterativo
El aspecto iterativo se expresa por repetir la clusula subordinada o por el sufijo -cuJi (iterativo). En (192) la
clusula subordinada mu cjo tuu cargar, hacer llegar y colocarlos al lado de se repite dos veces, y la clusula
gujcu muuJi tuu traer otro y colocarlos al lado de se repite tres veces seguida por un resumen en la clusula
principal para expresar la accin repetitiva.

(192)
mu cjo tuu, mu cjo tuu,
b eho tuu b eho tuu
cargar llegar.CAUS colocar.al.lado.de cargar llegar.CAUS colocar.al.lado.de

gujc-u mu-u-Ji tuu, gujc-u
gahe-a b-a-di tuu gahe-a
otro-oblonga cargar-MOV-ac colocar.al.lado.de otro-oblonga

mu-u-Ji tuu, gujc-u mu-u-Ji
b-a-di tuu gahe-a b-a-di
cargar-MOV-ac colocar.al.lado.de otro-oblonga cargar-MOV-ac

tuu, mu cjo jco tuu
tuu b eho heo tuu
colocar.al.lado.de cargar llegar.CAUS todo.CAUS colocar.al.lado.de



35
El dialecto eduria utiliza uji-tirun escuchar-seguir como iu-tirun ver-seguir.
542
jco-cu, tuJi-co-u-cu-mu.
heo-ko tudi-ko-a-ka-b
todo.CAUS-CUMP regresar-CUMP-MOV-PASlej-3p
Cargndo (bultos de hojas para techar) hasta all y colocndo(los) al lado de (un rbol), cargndo (otros
bultos) hasta all y colocndo(los) al lado de (un rbol), cargando otro (bulto) hasta aqu y colocndo(lo)
al lado de (un rbol), cargando otro hasta aqu y colocndo(lo) al lado de (un rbol), cargando otro hasta
aqu y colocndo(lo) al lado de (un rbol), cargando todos (hasta aqu) y colocndo(los) al lado de (un
rbol), ellos regresaron.

El sufijo -cuJi (iterativo) se usa frecuentemente con wud ir para hablar de cacera o viajes, o con iu ver para
visitas a una comunidad o de lugar a lugar. En el ejemplo (193) -cuJi (iterativo) ocurre con qucu cortar
rboles rectos.

(193)
Gujc-rum ootu-ri qucu-cuJi-cu-mu inu.
gahe-rb bota-ri k-kudi-ka-b d
otro-da poste-p cortar.rboles.rectos-ITER-PASlej-3p 3p
El siguiente da ellos cortaron rboles de un lugar a otro (que iban a ser postes para la casa).

4.4 Otra morfologa verbal
Las construcciones que indican causativo, movimiento y contraexpectacin realmente no caben fcilmente en
la discusin anterior de la frase verbal y entonces se describen aqu.

4.4.1 Causativos
En las lenguas eduria y barasana se forman causativos por medio del sufijo -o a la raz verbal. Algunos
ejemplos de sta son: wum-o (levantarse-CAUS) alzar, yuyi-o (perderse-CAUS) esconder, mcc-o
(emborracharse-CAUS) causar embriaguez, musi-o (saber-CAUS) hacer saber. En los ejemplos (194) y (195),
cuti vivir se compara con cuti-o curar (hacer vivir bien).

(194)
Cuti-yu m!
kati-ya b
vivir-PRES.IMP 2s
Usted sane a s mismo!

(195)
i-rc cuti-o-yu m!
-r kati-o-ya b
3ms-C vivir-CAUS-IMP 2s
Snelo!

Las lenguas eduria y barasana tambin tienen verbos causativos lxicos histricamente derivados de causativos
morfolgicos. Compare los siguientes verbos transitivos con sus contrapartes intransitivos: qucno arreglar o
543
fabricar y qucnu ser / estar bien; wo mezclar y wsu estar mezclada / entre otros; to devolver y tJi (J)
regresar; io mostrar e iu ver; iJi beber e io hacer beber; y so hacer entrar y sdju entrar.
36


En construcciones causativas, la causa (el sujeto del verbo empotrado), cuando est presente, se marca por
medio de -rc (complemento). Entonces, el causativo del verbo transitivo puede tener dos complementos
(ambos potencialmente marcados por -rc). Note que el complemento directo de la clusula causativada
precede la causa.

(196)
Ti-rc yu-rc io-cu-mi.
ti-re ya-re -k-b
esos-C 1x-C ver.CAUS-PASlej-3ms
l los mostr a nosotros.

Verbos causativados que muestran el resultado frecuentemente siguen otros verbos no inflexionados, los
cuales indican el medio empleado para causar aquello resultado del objeto. Por ejemplo, en el ejemplo (197)
el sujeto machaca el cadver del tucn que haba descuartizado y resulta que est blando (lo cual significa en
este caso que est comestible). Y en el ejemplo (198) para que otra persona entrara una casa, so causar
entrar se precede por los medios usados, o sea, por llamarle.

(197)
Rusc ii yijc-rc-rc rocu-uoo-cu-mi.
rase yihe-re-re roka-abo-ka-b
tucn 3ms cortar-nS-C machacar-ablandar.CAUS-PASlej-3ms
l machac el tucn que haba descuartizado, ablandndolo.

(198)
i-rc jii-so-nu-jurd inu.
-r hii-s-y-hr d
3ms-C llamar-entrar.CAUS-INFER-3p 3p
(Dicen que) ellos llamaron a l para que entrara (a la casa).

Tales frases verbales tambin ocurren con iu ver y ccu alimentar. Cuando en la mirada de un participante se
percibe como cambiando de ubicacin, se puede ser simplemente un cambio de direccin como en iu to (ver
regresar.CAUS) mirar hacia atrs; o puede ser un cambio de meta como con iu jo (ver entrar.CAUS) mirar
hacia adentro de una habitacin.
37
El verbo ccu con un sufijo causativo puede ser precedido por varias otras
races verbales para significa causar (a otro) recibir.
38
En tales casos, el sujeto hace una accin implcita que
le causa a recibir la accin declarada por el complemento verbal y hecho por l que se est referido por el
nominal precedente como en la ilustracin (199).




36
sdju ms -o llega a ser so.
37
jdju ms -o llega a ser jo.
38
ccu ms -o llega a ser cco.

544
(199)
Cotiouju tou-cco-yu-ju soo.
kotibaha toa-eko-yu-hu soo
alacrn picar-alimentar.CAUS-INFER-n3p 3fs
(Ellos dicen que) ella haba recibido una picadura por un alacrn. / (Dicen) que le haba picado un
alacrn.

4.4.2 Movimiento
Verbos de movimiento pueden ocurrir con los tiempos normales y generalmente implican movimiento haca
all. Sin embargo, cuando el hablante tiene un punto especfico de referencia en mente, -u (movimiento)
ocurre, seguido por -Ji hacia ac, o los marcadores proximales de tiempos-evidenciales para indicar que el
movimiento es hacia al punto especfico de referencia o hacia all de ello. Por ejemplo, en la primera oracin
(200), el hablante habla de yendo ro arriba y regresando sin algn marcador que se refiere a movimiento,
pero en la siguiente oracin l se refiere a movimiento hacia a un punto especfico de referencia por emplear
wuJi venir.
39


(200)
Ycjcusugu wuisicu mni tuJi-cu-j yu.
yeheasaga waisika bd tudi-ka-h ya
Yejeasaga ro.arriba ir.ro.arriba regresar-PASlej-n3 1x

TuJi yuju, wuJi, rocu-tuu
tudi yuha wadi roka-tuu
Regresar ir.ro.abajo venir llegar.al.lado.de
Fuimos ro arriba de Ycjcusugu, y regresamos. Regresando ro abajo, viniendo, llegamos al lado del (ro en
canoa)

En el ejemplo (201) el verbo de movimiento jcu cruzar se sigue por -u (movimiento) y el tiempo-evidencial
proximal -yu (inferencial) para demostrar que el hablante tiene un punto especfico de referencia en mente
hacia el cual el sujeto estaba aproximando.
40


(201)
QucJi rocurou-u-to-oc! yi-g,
kedi rokaroa-a-to-be yi-g
caerse tirar.al.agua-MOV-DIST.AVOID-Oh! pensar-ms

jdu-cu jcu-u-yu-ju ii.
ha-ko h-a-yu-hu
gatear-CUMP cruzar-MOV-PROX.INFER-n3p 3ms
(Ellos dicen que) l haba cruzado el tronco a gatas para no caerse en el agua.


39
wuJi venir fcilmente puede ser interpretado como wu-u-Ji (moverse-MOV-hacia aqu); tJi regresar se usa en todos los
dialectos de barasana excepto Ycou musu, y cJuriu, los cuales usan tuJi.
40
En la ilustracin (201) podemos estar seguros de la presencia de -u (movimiento) ocurriendo despus de jcu cruzar puesto que
el sufijo es intrnsecamente oral, y siendo as, causa que el siguiente sufijo -yu (inferencial) tambin estar oral. Si -u (movimiento)
no estuviera all, la nasalizacin empezado en jcu hubiera penetrado toda la palabra, causando que -yu a llegara a ser -u.
545

En (202) -u (movimiento) con -Ji hacia ac se usa en una situacin donde el punto especfico de referencia
que el hablante tiene en mente es el lugar donde l est hablando.

(202)
i rdcu nug-osu-cu gujuno tJi-u-Ji-cu-j
rk yg-bsa-ko gahad tdi-a-di-ka-h
3ms con hablar-mucho-CUMP terminar regresar-MOV-ac-PASlej-n3

y qucnu.
y kd
1s otra.vez
Hablando con l por un largo tiempo, terminando, yo regres hacia aqu.

Cuando los marcadores tiempos-evidenciales (o el marcador del imperativo, o los marcadores de persona-
nmero) para el tiempo pasado inmediato, son seguidos por -u (movimiento), no se usa el sufijo -Ji hacia ac.
Esto ocurre en los tiempos reales de escuchado, evitacin, pasado inmediato, e inferencial; y en los tiempos
irreales de conjetura. Por ejemplo, compare ilustracin (203), en la cual -oou (PERO) ocurre entre -Ji hacia
ac y el tiempo-evidencial con (204), donde no aparece puesto que est seguido por -o (no tercera persona
pasado).

(203)
AJi--rc dmi-u-Ji-oou-o y.
adi--re b-a-di-boa-b y
este-palo-C recoger-MOV-ac-PERO-n3PAS 1s
Yo traje este palo (pero no se necesita).

(204)
AJi--rc dmi-u-o y.
adi--re b-a-b y
este-palo-C recoger-MOV-n3PAS 1s
Yo traje este palo.

Verbos de no movimiento pueden ser cambiados por verbos de movimiento por el uso de -u (movimiento). Por
ejemplo, en la ilustracin (205) note la forma imperativa del verbo de no movimiento dmi recoger (un
objeto) y la compare con la ilustracin (206) en la cual la adicin de -u (movimiento) hace que la palabra
significa llevar.

(205)
Ti--rc dmi-nu m!
ti--re b-y b
ese palo-C recoger-PRES.IMP 2s
Recjalo!

546
(206)
Ti--rc dmi-u-su m!
ti--re b-a-sa b
ese palo-C recoger-MOV-IMP.DIST 2s
Llvalo!

4.4.3 Contraexpectacin
Contraexpectacin se expresa por el sufijo -oou para comunicar que un evento o estado ocurri pero los
resultados no fueron como haba esperado el hablante (o protagonista).

El sufijo -oou (contraexpectacin) se usa en clusulas concesionarias y temporales de secuencia en las cuales
los verbos son infinitivos, para mostrar el sentido de frustracin cuando un hecho se ha realizado sin los
resultados queridos o expectativos. Por ejemplo, en la ilustracin (207) -oou (contraexpectacin) ocurre
seguido del verbo infinitivo yuju ir ro abajo, el cual, debido al contexto anterior, se interpreta o significa que
el sujeto se fue ro abajo para pescar pero no cogi nada.
41


(207)
Gutujocro rocu rcto, yuju wud,
gthoero roka rt yuha wa
chorrera ro.abajo pasar.por ir.ro.abajo ir

yuju-oou, tJi mni, wuJi,
yuha-boa tdi bd wadi
ir.ro.abajo-PERO regresar ir.ro.arriba venir

muju-c y.
bh-k y
subir.cerro-PASlej-n3 1s
Pas por la parte abajo de la chorrera, siguiendo hacia ro abajo, siguiendo ro abajo (sin coger ningn
pez), dando la vuelta y regresando ro arriba, viniendo (para ac), (me baj de la canoa) y sub (al
cerro / a la orilla).

-oou tambin puede ocurrir con el verbo principal de la oracin. La oracin no tiene que incluir una clusula
de propsito pero el resultado no querido o expectativo generalmente es la razn para su presencia en la
clusula principal. Frecuentemente el contexto inmediato da el propsito implcito como en el ejemplo (208).

(208)
Jcuruu-oou-mi, ju-ji. Siu-mc-mi.
hearua-boa-b ha-hi s-b-b
disparar-PERO-3ms dos-tiempo matar-NEG-3ms
l dispar dos veces pero no (lo) mat.


41
Recuerde que -c (no tercera persona, pasado lejano) es la forma contracta de -cu-j.
-a -a
547

II. Diccionario de los sufijos
A - a
-a
1
suf.v. no final 1 presente cercano visto.
ej. Oco quediaja.
(oko kedi-a-ha)
(agua caer-PRES-n3)
Est lloviendo.
gram. -a (presente) no se escribe despus de
races de verbos o sufijos que terminan en -a
para primera y segunda persona singular y
plural.
2 movimiento.
ej. Rujiay m.
(ruhi-a-y b)
(bajarse-MOV-IMP.PROX 2s)
Bjese (de all para ac)!
-a
2
suf.v. final y no final 1 no sujeto.
ej. rijoa jeoriaro (J)
(rihoa heo-ri-a-ro)
(cabeza poner.encima.CAUS-PART-nS-CL)
cachucha, sombrero.
ej. Budia maaja. (J)
(budi-a b--h)
(salir-nS no.estar-PRES-n3)
No hay manera de salir.
ej. Ajia manicamo.
(ahi-a bd-k-b)
(escuchar-nS no.estar-PASlej-3fs)
Ella no (le) entendi.
ej. gmariaro
(gb-ri-a-ro)
(envolver-PART-nS-NOM)
cobija.
ej. caj gateriabedo
(kah gate-ri-a-bedo)
(coca tostar-PART-nS-cosa.curva)
enrollo o lazo de bejuco inflexible (utilizada para
agitar las hojas de coca cuando estn
tostndolas).
ej. bariar
(ba-ri-a-r)
(comer-PART-nS-anp)
los que son comida.
V. -ya E.
2 no tercera persona con contracciones de los
tiempos evidenciales de inferencia, conjetura e
intencin.
ej. Bue-a m.
(bue-a b)
(estudiar-n3 2s)
Usted estudia.
ej. aaroada ti?
(y-r-a-da ti)
(estar-in-n3-afirmacin 3in)
Es all, verdad?
ej. Riojo goro m gotijama, mre
jaabetiboriada y?
(rioho goro b goti-hab b-r
haa-beti-bo-ri-a-da y)
(derecho realmente 2s contar-COND 2s-C
pegar-NEG-SUBJ-CONJ.PAS-n3-afirmacin 1s)
Si hubiera dicho la verdad, yo no habra pegado a
usted, verdad?
-a
3
suf.s. 1 plural animados.
ej. ya
(y-a)
(1s-p)
nosotros.
ej. manajoa
(bdh-)
(esposa-p)
esposas.
sinn. -r.
2 perteneciente.
ej. wiiag
(wii-a-g)
(casa-PERT-ms)
uno de la casa.
ej. wiiaye
(wii-a-ye)
(casa-PERT-inp)
cosas de la casa.
ej. adoag
(ado-a-g)
(ac-PERT-ms)
uno de ac.
3 sufijo para singularizar una cosa redondo o
hueco (fruta, pepa, etctera).
ej. arua
(aru-a)
(garlitos-s)
garlito.
ej. qui-a
(k-)
(tubrculos-s)
un tubrculo de yuca brava.
-aca -bu
548
V. rujaa.
-aca suf.s., adv. diminutivo.
ej. daquegaca
(dake-g-aka)
(nio-ms-DIM)
nio pequeo.
-ase E, J, -to suf.s. cosa (clasificadora general).
ej. cmuro rcriase
(kb-r rk-ri-ase)
(banco-s pesar-PART-CL)
banco pesado.
ej. Wiij sudi juaya ma, qunariaserire.
(wii-h sudi hua-a-ya ba, kd-ri-ase-ri-re)
(casa-lugar ropa sacar-DIST-IMP.PRES 2p
bien-PART-CL-p-C)
Traigan buena ropa de la casa.
-
- suf.v. tercera persona plural.
ej. Wai juaabetis na. (J)
(wai huaa-beti-s- d)
(peces llevar-NEG-PRES.DIST-3p 3p)
Ellos all no estn barbasqueando peces.
B - b
-ba, -ma suf.v. imperativo futuro, segunda
persona.
ej. ire gotiba m.
(-r goti-ba b)
(3ms-C decir-IMP.FUT 2s)
Dgale (en el futuro).
ej. nare gotibosa ama.
(d-r goti-bosa -b)
(3p-C decir-BEN ver-IMP.FUT)
Hgame el favor de llevar esta noticia que ellos
mandan decir.
ej. Soo gdajoa yrema sima m.
(soo gdahoa y-re-b sib b)
(3fs tero 1s-C-CONTR dar-IMP.FUT 2f)
Dme a m, no a ellos, el tero de ella.
-be
1
, -beti suf.v. no final negativo.
ej. Wabeaja.
(wa-be-a-ha)
(ir-NEG-PRES-n3)
No me voy.
-be
2
, -me suf.v. final oh! (exclamacin de
sorpresa).
ej. Oco quedirobe manire.
(oko kedi-ro-be bd-r)
(agua caer-EVI-oh 1i-C)
Oh! Va a llover.
ej. Gawa wadiamabe!
(gaw-a wadi-a-b-be)
(blanco-p venir-PRES-3p-oh)
Oh! Llegan los blancos!
-beti, -be suf.v. negativo.
ej. Wai bjabeticaj ya.
(wai bha-beti-ka-h ya)
(peces encontrar-NEG-PASlej-n3 1x)
No encontramos peces.
-bo
1
suf.v. no final subjuntivo.
ej. Mre siboriaja y.
(b-r s-bo-ria-ha y)
(2s-C dar-SUBJ-CONJ.PAS-n3)
Yo los haba/hubiera dado a usted.
-bo
2
, -mo suf.v. final tercera persona femenina
singular.
ej. Jetaga wacoabo!
(hetaga wa-ko-a-bo)
(puerto ir-CUMP-MOV-3fs)
Ella ha ido al puerto!
-boa suf.v. pero (contraexpectacin: inesperado,
algo contrario a la expectacin).
ej. Jearuaboami, jaji. Samemi.
(hearua-boa-b ha-hi s-b-b)
(disparar-PERO-3m dos-vez matar-NEG-3ms)
l dispar dos veces. No (lo) mat.
sinn. -yoo. V. bajiboarine, bajiboarone,
bajiboajaqune, aaboarine, aaboarone,
aaboajaqune.
-bosa suf.v. hacer (para un otro).
ej. miabosaya m.
(b-a-bosa-ya b)
(sacar-MOV-BEN-IMP.PRES 2s)
A favor de sacarlo para m.
ej. Yre yibosaama na.
(y-re yi-bosa-a-b d)
(1s-C hacer-BEN-PRES-3p 3p)
Ellos (lo) hacen para m.
ej. Soore snibosaya m.
(soo-re sd-bosa-ya b)
(3fs-C pedir-BEN-IMP.PRES 2s)
Pida a (alguien) para ella.
-bu suf.v. contraexpectacin masculino singular
(contraccin de -boa-mi).
-bu -ca
549
ej. Yre yibu. (Yre yiboami.)
(y-re yi-bu-)
(1s-C decir-PERO-ms)
l quiso decirme pero no pudo.
ej. nare jearuabu gaw.
(d-r hearua-bu- gaw-)
(3p-C disparar-PERO-ms blanco-ms)
El blanco dispar su escopeta a ellos, (pero no los
peg).
-bu suf.v. contraexpectacin no tercera persona
pasado (contraccin de -boa-b).
ej. Jre ire gotibu y. Yre ajimemi.
(hr -r goti-bu- y y-re ahi-b-b)
(ya 3ms-C decir-PERO-n3PAS 1s 1s-C
escuchar-NEG-3ms)
Ya trat de avisarle, pero no me hizo caso.
-b, -m suf.v. tiempo pasado, no tercera persona
animada.
ej. Ajib y.
(ahi-b y)
(escuchar-n3PAS 1s)
Yo escuch.
ej. Wab ya.
(wa-b ya)
(moverse-n3PAS 1x)
Nosotros venimos (hoy).
-ba suf.v. evitar.
ej. Sca i ruyuaro beero, ire moa-ba-betiroti
aaja.
(sk ruyu-a-ro beero, -r b-ba-beti-ro-ti
y--h)
(beb 3ms aparecer-MOV-NOM despus, 3ms-C
trabajar-EVI-NEG-FUT-NOM.DIST
estar-PRES-n3)
Despus del parto, para proteger al nio (de
enfermedades), no debemos trabajar duro.
V. moababetire.
-bsa suf.v. 1 muy (intensivo).
ej. Yre tudbsaama na.
(y-re tud-bsa-a-b d)
(1s regaar-muy/mucho-PRES-3p)
Ellos me regaan mucho.
ej. qunabsarica
(kd-bsa-ri-ka)
(buena-muy/mucho-PART-hueca)
canoa muy buena.
ej. Qunabsaja.
(kd-bsa-a-ha)
(bueno-muy/mucho-PRES-n3)
Estoy muy bien.
ej. Yoabsaja.
(yoa-bsa-a-ha)
(largo-muy/mucho-PRES-n3)
Es muy largo.
sinn. bto.
2 tan, ms o menos.
ej. Qunabetibsaja ti.
(kd-beti-bsa-a-ha ti)
(bueno-NEG-tan-PRES-n3 3in)
Eso no es tan bueno.
ej. Qunabsariase aaja ti.
(kd-bsa-ri-a-se y--h ti)
(bueno-ms.o.menos-PART-nS-NOM
estar-PRES-n3 3in)
Eso es bueno, ms o menos.
ej. iibsaric
(yi-bsa-ri-k)
(negro-ms.o.menos-PART-madera)
(lapicero) azul oscuro.
ej. jaibsarica
(hai-bsa-ri-ka)
(grande-ms.o.menos-PART-hueco)
el avin DC3.
C - c
-ca suf.v. no final tiempo pasado lejano, visto.
ej. Becoare bacami taaro bc.
(beko-a-re ba-ka-b taaro bk)
(mosca-p-C comer-PASlej-3ms esp.sapo)
El sapo taaro bc come moscas.
ej. nare acaj y.
(d-r -ka-h y)
(3p-C ver-PASlej-n3 1s)
Yo vi a ellos (hace aos, meses, o semanas).
-ca suf.v., suf.s. final 1 imperativo, primera
persona singular, presente.
ej. mica y.
(b-ka y)
(sacar-IMP1s 1s)
Yo (lo) sacar. /Voy a sacar(lo).
2 sufijo para cosa esfrica, redonda.
ej. qunarica
(kd-r-k)
(buena-PART-cosa.esfrica)
(bola) buena.
3 sufijo para cosa hueca, vaca.
ej. wrica
(w-ri-ka)
(volar-PART-hueca)
avin.
ej. qunarica
-c -ca
550
(kd-r-k)
(buena-PART-hueca)
canoa buena.
ej. Ica coami.
(i-ka ko-a-b)
(aquella.cosa-cosa.hueca tener.CAUS-PRES-ms)
l tiene esa cosa hueca.
ej. ytajuriari: botirica, iirica, sarica,
smerica
(yta-huria-ri boti-ri-ka yi-r-k sa-r-k
sb-r-k)
(hilo-carrete-p blanco-PART-cosa.hueca
negro-PART-cosa.hueca rojo-PART-cosa.hueca
verde-PART-cosa.hueca)
carretes de hilo: blanco, negro, rojo, verde.
ej. y ejarica
(y eha-ri-ka)
(1s llegar-PART-PASlej-cosa.hueca)
el avin en que yo llegu.
V. busurica, jairica, rujaa, sabusuorica,
marica.
4 sufijo para apndice del cuerpo humano
(cabeza, brazo, dedo, etctera).
ej. mowsoa jairica
(b-ws hai-ri-ka)
(mano-dedo grande-PART-apndice.del.cuerpo)
el pulgar.
5 tiempo. V. cojocane.
-c suf.v. tercera persona plural, pasado lejano
(contraccin de ca-ma).
ej. Rmia yre snic na.
(rb- y-re sd-k d)
(mujer-p 1s-C saludar-PASlej.anp 3p)
Las mujeres me saludaron.
ej. Gajerm yuja ejaqu ic, Jos ya. Imidiu,
Masimiano, Jos, Mario, babari aac na.
(gaje-rb yuha eha-k yk- hose ya. bdiu,
bsbd, hose, brio babari y-c d)
(otro-da moverse.ro.abajo llegar-PASlej3ms
abuelo-ms Jos AHORA. Emilio, Maximiano,
Jos, Mario cuatro estar-PASlej.anp 3p)
El prximo da mi abuelo Jos lleg de arriba (en
el cao). Entonces, estuvieron cuatro hombres:
Emilio, Maximiano, Jos y Mario.
-co suf.f. femenino singular no cercano.
ej. Wacoti m?
(wa-ko-ti b)
(ir-DISTfs-INTERR 2s)
Ir usted (persona femenina)?
ej. Waco yaja y.
(wa-ko ya-ha y)
(ir-DISTfs hacer-n3 1s)
Me voy (persona femenina).
ej. buecaco
(bue-ka-ko)
(estudiar-PASlej-DISTfs)
la estudiante del (ao) pasado.
ej. Ajibe-co aamo.
(ahi-be-ko y--b)
(escuchar-NEG-DISTfs ser-PRES-3fs)
Ella es una que no entiende/obedece.
ej. Warocoja.
(wa-r-o-ko-ha)
(ir-DESIDfs-fs-DISTfs-n3)
Yo (persona femenina) quiero irme / voy a ir.
pl. c. m. -c. V. -go.
-coa suf.v. cumplido.
ej. Budicoasuju i.
(budi-ko-a-su-hu )
(salir-CUMP-MOV-INFER-DISTn3 3ms)
l sali de la casa.
ej. Jre wacoajami.
(hr wa-ko-a-ha-b)
(ya ir-CUMP-MOV-PRES.DIST-3ms)
Ya se fue.
ej. Rija-coa-mi.
(riha-ko-a-b)
(enfermar-CUMP-MOV-3ms)
l se muri.
ej. Majacoab y.
(bh-ko-a-b y)
(subir.cerro-CUMP-MOV-n3PAS 1s)
Sub el cerro.
-c suf.v. tercera persona singular, pasado lejano
(contraccin de -ca-mo).
ej. Rmio aac sooma.
(rb- y-k soo-b)
(mujer-fs ser-PASlej.fs 3fs-CONTR)
Ella fue una mujer.
-ca suf.v. cumplido.
ej. Gajeroj wacari aama na.
(gahe-ro-h wa-k-r y--b d)
(otro-NOM-lugar ir-CUMP-PART estar-PRES-3p
3p)
Ellos se fueron y estn en otra parte.
ej. Bacaja y.
(ba-k--h y)
(comer-CUMP-PRES-n3 1s)
He comido.
ej. Mare acaja y. Tdiaco yaja.
(b--r -k--h y. tdi-a-ko ya-ha)
(2s-p-C ver-CUMP-PRES-n3 1s
regresar-MOV-DISTfs hacer.PRES-n3)
Ya, les he visitado y me voy a mi casa.
ej. Yuucaa!
(yuu-k-y)
(tragar-CUMP-PRES.IMP)
Trguelo!
-cudi -da
551
-cudi suf.v. 1 iterativo.
ej. wacudire
(wa-kudi-re)
(ir-ITER-nS)
pasear.
ej. acudire
(-kudi-re)
(ver-ITER-nS)
visitar de casa a casa.
ej. bacudire
(ba-kudi-re)
(comer-ITER-nS)
comer aqu y all.
2 por un tiempo o rato.
ej. Betancur tj aacudicaj y.
(Betankur t-h y-kudi-ka-h y.)
(Betancur cerca-lugar/tiempo estar-por un rato-nS
1s)
Yo estuve un tiempo donde Betancur.
-c suf.m. 1 masculino singular, nominalizador
masculino singular distal (pasado lejano o
futuro).
ej. Wac yaja y.
(wa-k ya-ha y)
(ir-DISTms hacer-nS 1s)
Me voy (masculino).
ej. moatuabec
(b-tua-be-k)
(tocar-picar-MOV-NEG-DISTms)
uno que no acerca o no toca.
ej. Tojre i manijama, wabecja y.
(to-h-re bd-hb wa-be-k-ha y)
(ese-lugar-C 3ms no.estar-COND
ir-NEG-DISTms-n3 1s)
Si l no est all, no me voy.
pl. na. f. -co. V. -g.
2 no tercera-persona pasado lejano
(contraccin para -ca-j).
ej. Buec ya.
(bue-k ya)
(estudiar-PASlej.n3 1x)
Nosotros estudiamos.
pl. -c.
3 sufijo para rbol, madera, palo, poste,
trozo; cosa hecha del rbol (palo, red,
hamaca, antorcha).
ej. gmu yoaric
(gb yoa-ri-k)
(palo largo-PART-palo)
tronco largo.
ej. yuc mojoric
(yuk bh-r-k)
(rbol pequeo-PART-rbol)
palo pequeo.
ej. J, cjiric moaja y.
(h kh-r-k b--h y)
(hamaca all colgar-PART-hamaca
querer-PRES-n3 1s)
Yo quiero la hamaca que est colgada all.
D - d
-da
1
suf.v. final verdad? (afirmacin).
ej. Motor aaroada?
(motor y-r-a-da)
(motor estar-ESCU-PRES-afirmacin)
Es una canoa, verdad? (al escuchar el sonido del
motor).
ej. Bto moasda i.
(bto b-s--da )
(mucho trabajar-PRES.DIST-3ms-afirmacin
3ms)
l trabaja mucho, verdad?
ej. Wag yiyujuda i.
(wa-g yi-yu-hu-da )
(moverse-MOV-ms hacer-INFER-n3p-afirmacin
3ms)
Escuch que l viene. T tambin, no?
ej. Riojo goro m gotijama, mre
jaabetiboriada y.
(rioho goro b goti-hab b-r
haa-beti-bo-ri-a-da y)
(derecho realmente 2s contar-COND 2s-C
pegar-NEG-SUBJ-CONJ.PAS-n3-afirmacin 1s)
Si hubiera dicho la verdad, yo no te haba pegado,
verdad?
-da
2
suf.v. no final rpido, pronto.
ej. Diwato mee way. Ejadarsa.
(diwato b wa-y eha-da-r-s)
(cuando NEG moverse-IMP.PROX
llegar-rpido-anp-IMP.DIST)
Aprese para llegar rpido.
ej. Gajero guaro wadagsa yitoag aari,
bto gjanabidicaj y.
(gahe-ro guaro wa-da-g-sa yi-to-g y-r,
bto ghdbidi-ka-h y)
(otro-NOM rpido moverse-rpido-ms-IMP.DIST
decir-pensar-ms ser-PART mucho
preocuparse-PASlej-n3 1s)
Yo estaba molesto porque tena que ir rpido a
otro lugar.
ej. Rijaadami.
-di -g
552
(rihaa-da-b)
(morir-rpido-3ms)
l se muri pronto.
-di
1
suf.v. final sufijo interrogativo pasado para
haca ac.
ej. Wadi m?
(wa-di b)
(moverse-ac.INTERR 2s)
Viniste / Viniste t?
-di
2
suf.v. no final haca ac.
ej. wadire
(wa-di-re)
(moverse-ac-nS)
venir.
ej. Rujiadiami.
(ruhi-a-di-a-b)
(bajarse-MOV-ac-PRES-3ms)
l viene bajando.
-do, -no suf.v. 1 nominalizador inanimado
cercano.
ej. soo wado
(soo wa-do)
(3fs moverse-NOM.PROX)
cuando ella viene / la llegada de ella.
ej. Rujiroado yaja.
(ruhi-ro-a-do ya-ha)
(bajarse-in-MOV-NOM.PROX do.PRES-n3)
Est preparndose para aterrizar.
2 hacia ac, escuchado.
ej. Wrica rujiadoja ti.
(w-ri-ka ruhi-a-do-ha ti)
(volar-PART-hueco bajarse-MOV-ac.ESCU-n3 3in)
Yo escucho un avin atterizando.
G - g
-ga suf.s. sufijo para cosa huecada (canoa,
linterna, uso: despus de yaa genitivo).
ej. cmua y yaaga
(kb y yaa-ga)
(canoa 1s GEN-hueca)
mi canoa.
-go, -g suf.f. femenino singular.
ej. buego
(bue-go)
(estudiar-fs)
la estudiante.
ej. moag
(b-g)
(trabajar-fs)
trabajadora.
V. -co.
-goda J, -masu E, -jaca E suf.v. muy, realmente,
completamente (intensivo).
ej. Ibisitigodaja ti.
(ibisiti-goda-a-ha ti)
(dulce-INTENS-PRES-n3 3in)
Es muy/realmente dulce.
ej. Bto guagodacami i.
(bto gua-goda-ka-b )
(mucho feroz-muy-PASlej-ms 3ms)
l fue muy feroz/bravo.
ej. Qunabetigodacaja ti.
(kd-beti-goda-ko--h ti)
(bien-NEG-INTENS-CUMP-PRES-n3 3in)
Realmente no es bueno. / Est muy mal.
ej. Qunaro agodacaj y.
(kd-r -goda-ka-h y)
(bueno-NOM ver-INTENS-PASlej-n3 1s)
Me veo muy bien.
-gu J suf.v. conjetura no-pasado, tercera persona
singular y masculino (contraccin para -g-mi
/-g-mi).
ej. Mas aag yigu (yi-g-mi), yiyuju soo.
(bs- y-g yi-g- yi-yu-hu soo)
(persona-ms ser-ms hacer-ms-3ms decir-
INFER.n3p 3fs)
(Dicen que) ella dijo, l se comporta como un
hombre.
V. qu.
-g, -g suf.m. final 1 nominalizador masculino
singular.
ej. bag
(ba-g)
(comer-ms)
uno que come.
ej. wiiag
(wii-a-g)
(casa-PERT-ms)
uno de la casa.
ej. Cmua qunog yaja y.
(kb kd-g ya-ha y)
(canoa fabricar-ms hacer-n3 1s)
Estoy fabricando una canoa.
V. -c
1
.
2 sufijo para rbol, madera, palo, poste,
trozo; cosa hecha del rbol (palo, red,
hamaca, antorcha, uso: despus de yaa
-i -jar
553
genitivo).
ej. j i yaag
(h yaa-g)
(hamaca 3ms GEN-hamaca)
hamaca, su hamaca.
V. -c, -.
I - i
-i suf.v., suf.s. final 1 masculino singular
(contraccin de -ria-).
2 sufijo para rbol, cosa hecha del rbol
tiempo no presente.
V. -rii.
-
- suf.v. tercera persona singular.
ej. Bto moasda i?
(bto b-s--da )
(mucho trabajar-PRES.DIST-3ms-afirmacin
3ms)
l trabaja mucho, no?
J - j
-ja
1
suf.v. final 1 no tercera person.
ej. Cmua qunog yaja y.
(kb kd-g ya-ha y)
(canoa ser.bueno.CAUS-ms hacer-PRES-n3 1s)
Estoy haciendo una canoa.
2 si.
ej. i wajama, i wabetija qune, no yibeaja.
( wa-hab i wa-be-ti-ha kd d
yi-be-a-ha)
(3ms ir-COND, 3ms
moverse-NEG-NOM.DIST-COND y, que
hacer-NEG-PRES-n3)
No importa si l vaya o no.
3 imperativo futuro no cercano.
ej. na buesorirm aditutire miaja m.
(d bue-so-ri-rb adi-tuti-re b-a-ha b)
(3p estudiar-empezar-PART-da este-montn-C
sacar-MOV-IMP.FUT.DIST 2s)
Lleve este libro el primer da de estudiar.
-ja
2
suf.v. no 1 presente no cercano.
ej. No wajari m?
(d wa-ha-ri b)
(dnde ir-PRES.DIST-INTERR 2s)
Dnde se va?
ej. Tdiajama na.
(tdi-a-ha-b d)
(regresar-MOV-PRES.DIST-3p 3p)
Ellos estn regresando (yendo a distancia).
2 imperativo no cercano.
ej. Tdiajaro mani.
(tdi-a-ha-ro bd)
(regresar-MOV-IMP.DIST-n2 1i)
Regresaremos!
ej. miajaro i.
(b-a-ha-ro )
(sacar-MOV-IMP.DIST-nS 3ms)
Que l llvelo (all).
-jaca E, -goda J suf.v. muy, sumamente,
completamente (intensivo).
ej. Bto guaajacacami.
(bto guaa-haka-ka-b)
(muy feroz-INTENS-PASlej-3ms)
l fue muy feroz/bravo.
-jacat E, -cata J suf.spat.rel. lado.
ej. Jaeja, gajejacata rja mnicoacaj yuja.
(ha-eha gahe-hacata rh bd-ko-a-ka-h
yuha)
(cruzar.ro-llegar otro-lado irse.al.lado.de
irse.ro.arriba-CUMP-MOV-PASlej-n3 AHORA)
Llegando al otro lado (del ro) ya fuimos ro
arriba al lado de l.
V. cojojacat E, dijacat E, ijacat E.
-jama suf.v. si, aunque, cuando quiera que,
dondequiera que.
ej. na botari bjabetijama, yoaro macacama
na, botari macar.
(d bota-ri bha-beti-hab yoa-ro bk-k-b
d bota-ri bk-r)
(3p poste-p encontrar-NEG-NOM.DIST-COND
largo-NOM buscar-PASlej-3p 3p poste-p
buscar-anp)
Si no encuentren (palos que sirven para) postes,
buscan por un largo tiempo.
-jar suf.v.an.pl. tercera persona plural
(reportativo).
ej. Wasujar na.
-jare -ja
554
(wa-su-har d)
(ir-INFER.DIST-3p 3p)
Dicen que se fueron.
V. -ju.
-jare suf.v. porque, pues, que.
ej. amica waj ya, cac rca, Pauru i jojia
barajare.
(ybk wa-h ya, kak- rk Pauru hohia
ba-ra-hare)
(ayer moverse-PASn3.DIST 1x, padre-ms con
Pablo 3ms esp.fruta comer-DESID.DIST)
Ayer fuimos con nuestro pap porque Pablo
quera comer la fruta jojia.
-jari suf.v. 1 interogativo (del tiempo inferencial).
ej. No aaujari na?
(d y-y-hr d)
(dnde estar-INFER-INTERR 3p)
Dnde estn ellos? (segn lo que dicen).
ej. Qunaujari soo?
(kd-y-hr soo)
(bien-INFER-INTERR 3fs)
Est bien ella? (segn lo que dicen).
2 interrogativo (para el presente, no-cercano).
ej. No wajari m?
(d wa-ha-ri b)
(donde ir-PRES.DIST-INTERR 2s)
donde se va?
-ji suf.nm. vez.
ej. cojoji
(koho-hi)
(una-vez)
una vez.
ej. Jaji jearuaboami. Samemi.
(ha-hi hearua-boa-b s-b-b)
(dos-vez fuego sacar-PERO-3ms matar-NEG-3ms)
l dispar dos veces pero no lo mat.
-joji suf.v. aspecto habitual, acostumbrado, toda
vez, todas las veces, cada vez.
ej. amijre wcami gnejicoma. Wiire i
wsjajama, saecojojicoacami.
(yb-h-r w-ka-b gdhk-b wii-re w
sh-hb s-eko-hohi-ka-b)
(noche-tiempo-C volar-PASlej-3ms cocoyo.sp
casa-C 3ms volar-entrar-COND
matar-recibir.CAUS-HAB-PASlej-3ms)
El cocuyo vuela por la noche. Cada vez que entra
la casa, es matado.
ej. Sajojiaja ti.
(s-hohi-a-ha ti)
(matar-HAB-MOV-n3 3in)
Mata cada vez/todas las veces.
-ju suf.v. no tercera persona plural.
ej. Bueyuju i.
(bue-yu-hu )
(estudiar-INFER-n3p 3ms)
Dicen que l estudi.
V. -jar.
-j
1
suf.v. 1 no tercera persona.
ej. Gajerm, wadicaj ya quna.
(gahe-rb, wadi-ka-h ya kd)
(otro-da venir-PASlej-n3 1x otra.vez)
El prximo da, viajamos otra vez.
2 no tercera persona, distal.
ej. Rujiaj ti.
(ruhi-a-h ti)
(bajarse-MOV-n3DIST 3in)
Se aterriz all.
-j
2
suf.s., suf.v. lugar, tiempo.
ej. busurij
(busu-ri-h)
(luz-PART-tiempo)
la madrugada.
-j-ma suf.v. tiempo o lugar contrastivo
ej. na masibeama rmo bajirere, bajirjma.
(d bs-be-a-b rb baji-re-re bahi-r-h-b)
(3p saber-NEG-PRES-3p principio estar-NOM-C
estar-anp-tiempo-CONTR)
Sin embargo, ellos no saben que pas en el
principio.
-ja suf.foc.sel.disc. foco selectivo.
ej. Y qunase ucase aaboarine, ija
qunase ucartoami.
(y kd-s uka-se y-boa-ri-d, -ha kd-s
ukart--b)
(1s bien-NOM escribir-NOM
estar-PERO-PART-SEP, 3ms-SEL bien-NOM
escribir-pasar-MOV-3ms)
Aunque yo escribo bien, l (por su parte) escribe
mejor que yo.
ej. Adoja juyaya m!
(ado-ha huya-ya b)
(ac-SEL sentarse-IMP.PRES 2s)
Sintese ac!
ej. nare juti yirone, Yre jutiejobesa m!
Yjre ejobeja m, yiyuju ija.
(d-r huti yi-ro-d, y-re huti-eho-be-sa b
y-h-re eho-be-ha b, yi-yu-hu -ha)
(3p-C disparar hacer-NOM-SEP 1s-C
disparar-llegar.CAUS-NEG-PRES.DIST.IMP 2s
1s-lugar-C llegar.CAUS-NEG-FUT.IMP 2s
decir-INFER-n3p 3ms-SEL)
Cuando (l) estaba disparando a ellos, l (otro)
dijo, No me dispare! No dispare hacia a m!
V. sooja, ija.
-ma -m
555
M - m
-ma
1
suf.v. tercera persona plural.
ej. Eja-ma na.
(eha-b d)
(llegar-3p 3p)
Ya ellos llegaron.
-ma
2
suf.foc.cont.disc. por mi/su parte (foco de
contraste), pero (con cambio del sujeto), ste,
sta (en contraste de).
ej. Buuma, qui bag aami.
(buu-b k ba-g y--b)
(agut-CONTRA yuca.brava comer-ms
ser-PRES-3ms)
El agut (en comparacin con otros) come yuca
brava.
ej. na masibeama rmo bajirere, bajirjma.
(d bs-be-a-b rb baji-re-re bahi-r-h-b)
(3p saber-NEG-PRES-3p principio estar-NOM-C
estar-anp-tiempo-CONTR)
Sin embargo, ellos no saben que pas en el
principio.
ej. Yma, wabeaja y.
(y-b wa-be-a-ha y)
(1s-CONTR moverse-NEG-PRES-n3 1s)
Por mi parte, no me voy.
ej. Wacoami. Sooma wamemo.
(wa-ko-a-b soo-b wa-b-b)
(ir-CUMP-MOV-3ms 3fs-CONTR
moverse-NEG-3fs)
l se fue. Pero ella no (se fue).
-maa suf.s. sufijo para singularizar sustantivos
inanimados (como cordones, bejucos, raizes).
V. eemaa.
-me V. be
2
.
-maco suf.v. dar sentido de (cuerpo).
V. baramacose, idiramacose.
-masi suf.v. sufijo verbal que indica ms all en
tiempo.
ej. Y rca way yimasicami.
(y rk wa-y yi-bs-k-b)
(1s con moverse-IMP.PROX
decir-DIST-PASlej-3ms)
(Hace mucho tiempo) l me dijo, Venga
conmigo.
ej. ire gotimi. / ire gotimasimi.
(-r goti-b / -r goti-bs-b)
(3ms-C decir-3ms / 3ms-C decir-DIST-3ms)
l le dijo. (hoy) / l le dijo. (ayer)
-masu E, -goda J suf.v.mod. en realidad,
realmente, de verdad, efectivamente,
verdaderamente.
ej. Jaariasere bojamasucaja y.
(haa-ri-a-se-re boha-bs-k--h y)
(golpear-PART-nS-NOM-C
querer-realmente-CUMP-PRES-n3 1s)
Lo que verdaderamente / de verdad quiero es un
machete.
ej. ire maay m! Wadibetimasucami.
(-r b-a-y b wadi-beti-bs-k-b)
(3ms-C llevar.por.espalda-MOV-IMP.PRES 2s
venir-NEG-realmente-CUMP-3ms)
Trigalo cargado! Realmente no le rinde
caminar.
V. goro, aamasuse.
-mi suf.v. tercera persona masculino singular.
ej. Ejami.
(eha-b)
(llegar-3ms)
l ya lleg.
-mo, -bo suf.v. tercera persona femenina singular.
ej. Rijago bajiamo.
(riha-go bahi-a-b)
(enfermar-fs estar-PRES-3fs)
Ella est enferma.
ej. Ejamo.
(eha-b)
(llegar-3fs)
Ella ya lleg.
-m
1
, -b suf.v. tiempo pasado, no tercera
persona animada.
ej. agm y.
(yg-b y)
(hablar-n3PAS 1s)
Yo habl.
ej. Jre sojere bibecam y.
(hr sohe-re bibe-k-b y)
(ya puerta-C cerrar-CUMP-n3PAS 1s)
Ya cerr la puerta.
-m
2
suf.an. sufijo para singularizar sustantivos
animados.
ej. am
(a-b)
(orugas-s)
una oruga.
-na -r
556
N - n
-na V. -r.
-ne suf.disc. separador de discurso.
ej. ine bajibetiboati m?
(-d baji-beti-boa-a-ti b)
(3ms-SEP ser/estar-NEG-PERO-PRES-Q 2s)
No sea se?
ej. ine soore mac suju i, amij.
(-d soo-re bk- s-y-h yb-h)
(3ms-SEP 3fs-C hijo-ms meter-INFER-n3p 3ms
noche-tiempo)
(Dicen que) era l que la impregn por la noche.

-a V. -ya, -sa. -u V. -yu.
O - o
-o
1
suf.f. femenino singular.
ej. rmio
(rb-)
(feminina-fs)
mujer.
ej. i yo
( y-oo)
(3ms GEN-fs)
parienta de l, familia de l
m. -. V. -r / -na.
-o
2
suf.v. causativo.
ej. ire mecose
(-r bk--s)
(3ms-C emborracharse-CAUS-NOM)
lo que le hace emborracharse.
ej. ire catioya m!
(-r kati-o-ya b)
(3ms-C vivir-CAUS-IMP 2s)
Crelo! / Haga que se sane!
Q - q
-que suf.interr. explicar, aclarar (uso: con
preguntas e imperativos).
ej. Jos mac mee aatique i?
(hos bk- b y--t-ke )
(Jos hijo-ms NEG ser-PRES-INTERR-EXPL 3ms)
Expcame que pasa con l. No es l el hijo de
Jos?
ej. Csarmaque?
(ssar-b-ke)
(Csar-CONTR-EXPL)
Explcame que pasa con Csar.
ej. aasaque m!
(--s-ke b)
(mirar-ver-IMP.DIST-EXPL 2s)
Mira a ver la explicacin!
-qu suf.v. tercera persona singular pasado lejano
(contraccin para -ca-mi).
ej. No yibequ yre, Warimi.
(n yi-be-k y-re, Warimi)
(qu hacer-NEG-PASlej3ms 1s-C Warimi)
Warimi no me hizo nada.
V. -gu.
R - r
-r, -na suf.v.pl., suf.s.pl. plural animado.
ej. Bar way!
(ba-r wa-y)
(comer-anp moverse-IMP.PROX)
Vengan a comer!
ej. To arsa mani!
(to a-r-s bd)
(all ver-anp-IMP.DIST 1i)
Nos vemos all!
ej. ire eacararja mani.
(-r y-k-ra-r-h bd)
(3ms-C capturar-CUMP-DESID-anp-n3 1i)
Vamos a capturarlo!
ej. m yaar
-re -ria
557
(b yaa-r)
(2p GEN-p)
parientes de usted / sus animales domesticos.
ej. Moamenaja ya.
(b-b-d-h ya)
(trabajar-NEG-anp-n3 1x)
No trabajaremos.
ej. Wai juaaroana yaja.
(wai huaa-ro-a-d ya-ha)
(pescado barbasquear-anp-MOV-anp
hacer.PRES-n3)
Estamos yendo a barbasquear.
ej. Wana yaja ya.
(wa-d ya-ha ya)
(ir-DISTanp hacer-PRES-n3 1p)
Nos vamos.
ej. yiya mana
(yi-ya b-d)
(hacer-nS no.ser-anp)
los a que no hacen nada / los inconquistables.
ej. mianasa mani!
(b--d-s bd)
(sacar-MOV-DISTanp-IMP.DIST 1i)
Vamos a llevarla ms tarde!
-re
1
suf.s. 1 complemento.
ej. Mre sagmi yai.
(b-r s-g-b yai)
(2s-C matar-ms-3ms tigre)
Es probable que el tigre te mate.
2 occurir a.
ej. Mre bajiriaja m.
(b-r bahi-ria-ha b)
(2s-C currir-CONJ.PAS-n3 2s)
Te lo ocurri.
3 beneficiado.
ej. Y carta yre miabosaya m.
(y karta y-re b-a-bosa-ya b)
(1s carta 1s-C sacar-MOV-BEN-IMP.PRES. 2s)
Lleve mi carta por m.
-re
2
suf.v. nominalizador no sujeto.
ej. wai wejere
(wai wehe-re)
(peces quitar-nS)
anzuelos.
ej. i jaare
( haa-re)
(3ms golpear-nS)
su golpe (no visto por el hablante).
ej. jea muujeore
(hea b-heo-re)
(fuego poner.boca.abajo-encima.CAUS-nS)
municin.
ej. agre
(yg-r)
(hablar-nS)
transmisor-receptores, radiotelfonos.
-ri
1
suf.v. 1 interrogacon.
ej. Dica ejari m? (J)
(dika eha-ri b)
(cuando llegar-INTERR 2s)
Cuando lleg usted?
ej. No wajari m?
(d wa-ha-ri b)
(donde ir-PRES.DIST-INTERR 2s)
A dnde vas?
2 participio.
ej. wrica
(w-ri-ka)
(volar-PART-cosa.hueca)
avin.
ej. agriaro
(yg-ri-a-ro)
(hablar-PART-nS-CL)
grabadora.
3 conjetura pasada masculina singular
(derivida por -ria ms -).
ej. Soo y aarimi.
(soo y y-ri-b)
(3fs GEN-ms ser-CONJ.PAS-3ms)
l era pariente de ella. V. sorine.
-ri
2
suf.s. plural (cosa).
ej. cmerajeri
(kb-rahe-ri)
(metal-cilindro-p)
dos canecas.
ej. wacari
(waka-ri)
(dardo-p)
dardos.
-rii suf.v. no presente, no presente masculino
singular (derivacin de -ria ms -).
ej. rijaarii
(riha-a-ri-i)
(enfermar-MOV-CONJ.PAS-ms)
cadver.
ej. i mjarii
( bh-ri-i)
(3ms subir-CONJ.PAS-rbol)
el rbol que l subi.
ej. Tiare barii aacami wai.
(ti-a-re ba-ri-i y-k-b wai)
(3in-cosa.hueca-C comer-CONJ.PAS-ms
ser-PASlej-3ms pez)
El pez era l que se haba cogido el anzuelo.
-ria suf.v. conjetura pasada.
ej. bueriar
(bue-ria-r)
(estudiar-CONJ.PAS-anp)
-riar -ro
558
los que estudiaron/ estudiantes.
ej. i suaariab
( suaa-ria-b)
(3ms tejer-CONJ.PAS-canasta)
la canasta que l teji V. -r, -rio.
-riar suf.v. conjetura pasada, tercera persona
inanimado (contraccin de -riarma).
-riaroa suf.v. conjetura pasada, tercera persona
inanimado (contraccin de -ria-ro-ha).
ej. Tij ucare rujeasoriaroa ti.
(ti-h uka-re ruhea-so-riaroa ti)
(3in-tiempo escribir-nS formarse-
empezar-CONJ.PAS3in 3in)
En ese tiempo se form escritura.
-rio suf.v. 1 conjetura pasada femenina singular
(derivida por -ria ms -o).
ej. i jaario
( haa-rio)
(3ms pegar-CONJ.PASfs)
la que l peg.
ej. Yaia masa na aaroj ejariomo soo.
(yai-a bs- d y-r-h eha-rio-b soo)
(tigre-p ser.humano-p 3p estar-NOM-lugar
llegar-CONJ.PASfs-3fs 3fs)
Es probable que ella llegara al lugar donde los
tigres-gente viven.
2 conjetura pasada femenina singular
(contraccin para -rio-mo).
ej. ire tud-rio soo.
(-r tud-rio soo)
(3ms-C regaar-CONJ.PAS.3fs 3fs)
Ella rega a l.
-r, -ri suf.v. conjetura pasada, tercera persona
maculino singular (contraccin para -ri-mi).
ej. Bto jnisini-r.
(bto hdsd-r)
(muy enjojar-CONJ.PASms-3ms)
Yo pienso que l era muy enojado.
-ro
1
suf.v. 1 futuro.
ej. bueroco
(bue-ro-ko)
(estudiar-FUT-DISTfs)
ella que va a estudiar.
ej. Yre ejaremoroc maami.
(y-re eharb-ro-k b--b)
(1s-C ayudar-FUT-DISTms no.ser-PRES-3ms)
No tengo ayudante. / No hay nadie para
ayudarme.
ej. Basa tja gajano, tdi basa busuroto
rjorone, soore gbo rocataayuju i.
(basa tha gahad tdi basa busu-ro-to
rhr-d soo-re gba rokataa-yu-hu )
(bailar cesar terminar regresar bailar
iluminar-FUT-NOM.DIST ants-SEP 3fs-C pie
herir.con.una.cosa.cortante-INFER-n3p 3ms)
Bailaron, terminaron, bailaron otra vez, y en la
madrugada, l le machac el pie de ella.
ej. Y s jati budicoarotire bero bajicaj. (J)
(y s hati budi-ko-a-ro-ti-re bero bahi-ka-h)
(1s corazones brincar salir-CUMP-MOV-FUT-NO
M.DIST-C como ser-PAS-n3)
Pareca que mi corazn iba a salir de mi cuerpo.
2 nominalizador.
ej. to bajiro
(to bahi-ro)
(eso estar-NOM)
esa manera.
ej. qunaro
(kd-r)
(bueno-NOM)
bien.
ej. i aaro
( y-r)
(3ms estar-NOM)
cuando l est / donde l est.
ej. i ejaro warcja y.
( eha-ro wa-r--k-ha y)
(3ms llegar-NOM mover-DESID-ms-ms-n3 1s)
Voy a irme cuando l llegue.
ej. Mac cogoago soo aaboarone, i
manajore wadi weoyumi.
(bk- ko-go-a-go soo y-boa-ro-d
bdh--r wadi weo-yu-b)
(hijo-ms tener.CAUS-fs-MOV-PROXfs 3fs
estar-PERO-NOM-SEP 3ms cnyuje-fs-C venir
abandonar.CAUS-INFER-3ms)
Aunque su esposa iba a tener un beb, l vino ac
y la abandon.
3 escuchado presente.
ej. Yesea aaroma na!
(yese-a y-r-b d)
(pecar-p estar-ESCU-3p 3p)
Escucho cafuches all!
ej. Rase aaromi.
(rase y-r-b)
(tucn estar-ESCU-3ms)
Escucho un tucn.
4 presente, no visto.
ej. Tone aarojari i?
(to-d y-r-hr )
(all estar-PRESnTEST-INTERR 3ms)
Ser que est all?
5 evitar.
ej. Quedirobe!
(kedi-ro-be)
(caer-EVI oh!)
Cuidado o te caes!
6 no segunda persona.
-ro -ro
559
ej. Tdiajaro mani!
(tdi-a-ha-ro bd)
(regresar-MOV-IMP.DIST-n2 1i)
Regresemos!
ej. To bajiro i yijama, Wacoanajaro, yig
yirimi.
(to bahi-ro yi-hab wa-ko-a-d-ha-ro yi-g
yi-ri-i-b)
(eso estar-NOM 3ms hacer-COND
mover-CUMP-MOV-anp-IMP.DIST-n2 pensar-ms
hacer-CONJ.PAS-ms-3ms)
Cuando l hizo eso, probablemente lo hizo que
ellos se fueran.
7 inanimado.
ej. aaroada ti?
(y-r-a-da ti)
(estar-in-n3-afirmacin 3in)
Ser que est?
ej. Tij ucare rujeasoriaroja ti.
(ti-h uka-re ruhea-so-ria-ro-ha ti)
(ese-tiempo escribir-nS formarse
empezar-CONJ.PAS-in-n3 3in)
A ese tiempo, la escritura se empez.
ej. Rujiroado yaja.
(ruhi-ro-a-do ya-ha)
(descender-in-MOV-PROX.NOM hacer.PRES-n3)
Est preparndose a aterrizar. (avin).
8 animado plural.
ej. Baroay!
(ba-ro-a-y)
(comer-anp-MOV-IMP.PROX)
Vengan a comer!
ej. Gajerm qui ruaroa. . .
(gahe-rb k rua-ro-a)
(otro-da cosechar-anp-MOV)
El siguiente da fueron a sacar yuca. . .
ej. Momoar waroana yaja ya.
(bb-r w-r--d ya-ha ya)
(esp.rana-anp iluminar-anp-MOV-anp
hacer.PRES-n3 1x)
Estamos yendo/estamos en camino para cazar
ranas momoar con linternas.
-ro
2
suf.s. 1 sufijo para singularizar sustantivos
inanimados.
ej. ojo juro joe
(oho huj-r hoe)
(plntanos hojas-s encima.de)
encima de la hoja de pltano.
2 aumentativo.
ej. cmua jairicaro
(kb hai-ri-ka-ro)
(grande-PART-hueco-AUM)
canoa muy grande.
ej. jgro
(hg-r)
(hamaca-AUM)
hamaca grande.
ej. Jaigro aami.
(hai-g-ro y--b)
(grande-ms-AUM ser-PRES-3ms)
l es muy grande.
-rg suf.v. aspecto habitual, acostumbrado.
ej. Tocrcarmri wargm ya.
(to-k-rk-rb-r wa-rg-b ya)
(eso-contar-con-da-p moverse-HAB-PASn3 1x)
Nosotros fuimos cada da.
ej. To eja, aargboa, tudiacaj y quna.
(to eha y-rg-boa tudi-a-ka-h y kd)
(all llegar estar-HAB-PERO regresar-MOV-PASlej
-n3 1s otra.vez)
Llegando all, me qued un rato (pero nadie
lleg) y otra vez regres.
ej. Cojoji meje wargami.
(koho-hi bh wa-rg--b)
(una-vez NEG ir-HAB-PRES-3ms)
l va frecuentemente.
-rtu suf.v. durativo de progresin en distancia o
tamao.
ej. . . . tdi rojartu, jetaga maa gdarecone
juyacauju, jogoroare ucag.
(tdi roha-rt hetaga b gdareko-d
huya-ko-y-h hogoro-a-re uka-g)
(hacer.otra.vez descender-DUR puerto camino
mitad-SEP sentarse-CUMP-INFER-n3p
mariposa-p-C dibujar-ms)
. . . bajando nuevamente (la loma), l se sent a
medio camino al puerto para hacer diseos (por
las alas de las (mariposas).
-r, -r suf.v. desiderativo masculino singular
(derivacin de -ra ms -).
ej. ire bar
(-r ba-r-)
(3ms-C comer-DESID-ms)
l con la intencin/propsito de comer a l.
ej. Adone aacarcja y.
(ado-d y-k-r--k-ha y)
(aqu-SEP estar-CUMP-DESID-ms-DISTms-n3 1s)
Yo (masculino) voy a quedarme aqu.
-ra suf.v. deseando, queriendo (desiderativo).
ej. Otiracami.
(oti-ra-ka-b)
(llorar-DESID-PASlej-ms)
l quiso llorar.
ej. ire eacararja mani.
(-r y-k-ra-r-h bd)
(3ms-C agarrar-CUMP-DESID-anp-n3 1i)
Vamos a perseguir hasta capturarlo.
-ro suf.v. desiderativo femenino singular
-r -se
560
(derivacin de -ra ms -o).
ej. buero
(bue-ro)
(estudiar-DESIDfs)
ella con la intencin/propsito de estudiar.
ej. M rca warokomo.
(b rk wa-ro-ko-b)
(2s con moverse-DESIDfs-DISTfs-3fs)
Ella ir contigo.
-r V. -r.
-rn V. -tirn.
-ro suf.v. terminar una accin donde se haba
iniciado.
ej. wese qua rocatuuroriaro
(wese k rokatuu-r-ri-a-ro)
(chagra tumbar-llegar.hasta-terminar.al.inicio-PA
RT-nS-NOM)
terminacin de tumbar una chagra al llegar al
punto del comienzo.
ej. jejeju tuuroriaro
(hehe-hu tuu-r-ri-a-ro)
(hoja.de.palma-hojas colocar.al.lado.de-terminar.
al.inicio-PART-nS-NOM)
terminacin de poner las paredes de hojas tejidas
al llegar al punto de empezar.
S - s
-s suf.v. presente, distal.
ej. Wai juabetis na.
(wai hua-beti-s- d)
(peces llevar-NEG-PRES.DIST-3p 3p)
Ellos all no estn sacando pescado.
ej. Bto moasda i.
(bto b-s--da i)
(mucho trabajar-PRES.DIST-3ms-afirmacin
3ms)
l trabaja mucho, no?
-sa, -ya, -a suf.v. imperativo distal.
ej. Rujiasa m!
(ruhi-a-sa b)
(bajar-MOV-IMP.DIST 2s)
Bjense all!
ej. miasa!
(b-a-sa)
(sacar-MOV-IMP.DIST)
Squela all!
ej. Wasa m!
(wa-sa b)
(ir-IMP.DIST)
Vyase!
ej. Mani jar wanasa!
(bd h-r wa-d-s)
(1i dos-anp ir-anp-IMP.DIST)
Vamos nosotros dos all (para bailar).
ej. To arsa mani.
(to -r-s bd)
(all ver-anp-IMP.DIST 1i)
Nos veremos all.
ej. Bajicudigsa (y).
(bahi-kudi-g-sa y)
(estar-ITER-ms-IMP.DIST 1s)
Voy a estar en muchos sitios.
ej. miacsa y.
(b-a-k-sa y)
(llevar-MOV-DISTms-IMP.DIST 1s)
Voy a llevarla all.
ej. mianasa mani.
(b-a-d-s bd)
(llevar-MOV-DISTanp-IMP.DIST 1i)
Llevmosla all (ms tarde)!
2 olvidado, olvidada (por el hablante).
ej. eere bagsacaj m?
(y-r ba-g-sa-ka-h b)
(qu-O comer-ms-olvidar-PASlej-n3 2s)
Qu fue que comi usted?
ej. No bajise wme ctirsama na?
(d bahi-se wb kti-r-s-b d)
(qu estar-NOM nombre tener-anp-olvidar-3p 3p)
Qu nombres tuvieron ellos?
3 estativo (verbo).
ej. jeo / jesa
(heo / he-sa)
(encima-EST)
ponerse encima de / estar encima de.
-se suf.v. sustantivador inanimado del sujeto.
ej. catise
(kati-se)
(vivir-NOM)
cosas crudas.
ej. smese
(sb-s)
(verde-NOM)
cosas verdes.
ej. bjase
(bha-se)
(afilar-NOM)
cosas afiladas.
ej. Qunaro ucase aaja ti.
(kd-r uka-se y--h ti)
(bien-NOM escribir-NOM estar-PRES-n3 n3)
La escritura est buena.
-su -tooye
561
-su suf.v. tiempo inferencial distal.
ej. Mniasumo.
(bd-a-su-b)
(ir.ro.arriba-MOV-INFER-3fs)
Obviamente ella se fue ro arriba.
V. -yu.
T - t
-ti, -te suf.v. 1 interrogativo presente.
ej. Wabeati m?
(wa-be-a-ti b)
(ir-NEG-PRES-INTERR 2s)
No te vas?
ej. Bto oco iimja wadiate?
(bto oko yi-bh wadi-a-te)
(mucho agua estar.negro-subir
venir-PRES-INTERR)
Ya viene el aguacero?
2 nominalizador distal plural.
ej. i suaacati
( suaa-ka-ti)
(3ms tejer-PASlej-NOM.DISTp)
las cosas tejidas por l.
ej. btibetibedo
(bti-be-ti-bedo)
(duro-NEG-NOM.DISTp-anillo)
anillo suave.
3 nominalizador distal (contraccin para -ti-i /
-ti-).
ej. i mjacati / i mjacati
(i bh-ka-ti- / i bh-ka-ti-i)
(3ms subir-NOM.DIST-rbol
/montaa/hamaca.nPRES)
el rbol que l subi (visto).
-tirn, -rn suf.v. durativo.
ej. i yaa wiire atirng aaja y.
( yaa wii-re -tird-g y--h y)
(3ms GEN-casa-C ver-DUR-ms ser-PRES-n3 1s)
Yo soy vigilante de la casa de l.
ej. Qunaro ire ajitirnbej y.
(kd-r -r aji-tird-be-h y)
(bien-NOM 3ms-C escuchar-DUR-NEG-n3 1s)
Yo no comprend bien lo que l dijo.
-to
1
suf.v. imperativo no segunda persona.
ej. Bueto mani.
(bue-to bd)
(estudiar-IMPn2 1i)
Estudiemos todos!
ej. Wadiato na.
(wadi-a-to d)
(venir-MOV-IMPn2 3p)
Dgales que vengan!
ej. Ajeto mani!
(ahe-to bd)
(jugar-IMPn2 1i)
Juguemos!
2 escuchado distal.
ej. Wrica, tone rujiatoja.
(w-ri-ka to-d ruhi-a-to-ha)
(volar-PART-hueca all-SEP
aterrizar-MOV-NOM.DIST-n3)
La avioneta est aterrizando all.
3 futuro distal.
ej. Jmbetoja.
(hb-be-to-ha)
(llenarse-NEG-FUT.DIST-n3)
No se llenar.
4 nominalizador distal.
ej. na rojatore i qune baaje, na rca
baaaje...
(d roha-a-to-re kde baa-ahe d rk baa-
ahe)
(3p descender-MOV-NOM.DIST-C 3ms tambin
nadar jugar 3p con nadar jugar)
Cuando ellas se bajaron, l tambin nadaba,
jugando con ellos. . .
5 evitacin distal.
ej. Quedirocaroatobe yig, jaca jab y.
(kedi rokaroa-a-to-be yi-g ha-ko h-b y)
(caerse tirarse.al.agua-EVI.DIST oh pensar-ms
gatear-CUMP cruzar-n3PAS 1s)
Gateaba por el tronco por miedo de caerme en el
cao.
-to
2
YM, J, -ase suf.s. ropa / cosa.
ej. Jj y saritorire coebosacoay.
(hh 1s sy-r-to-ri-re koe-bosa-coa-ya)
(antes yo vestirse-PART-ropa-p-C
lavar-BEN-CUMP-MOV-IMP.PROX)
Ven a lavar la ropa que yo utilic antes!
ej. sarito
(s-r-to)
(roja-PART-ropa)
(camisa) roja.
-tooye [toode , toode ] adv. mientras.
ej. Caj i rocatooye, boca jaab y.
(kah i roka-tooye boka haa-b y)
(coca 3ms pilar-mientras RECIP golpear-PASn3
1s)
Mientras que l pilaba la coca (la hoja), yo la
golpe (el polvo).
ej. Soo rojatooyere, gajeni, sotre jediro wiiri
gajeni aase jediro juabuujeocauju.
- -y
562
(soo roha-a-tooye-re gahed sot-re hediro
wii-ri gahed y-s hediro
hua-buu-heo-ko-y-h)
(3fs bajarse-MOV-mientras-C cosas olla-C todo
casa-p cosas estar-NOM todo sacar-hacer.salir-
poner.encima.CAUS-CUMP-INFER-n3p)
Mientras ella estaba bajando (al puerto), l llev
todas las ollas y todas las cosas de la casa y las
puso afuera de la casa.
ej. Ya ajetooyej ya cmua yare meja
weocoasuja ti, bto juetmaroj.
(ya ahe-tooye-h ya kb ya-re bh
weo-ko-a-su-hu ti bto huetb-r-h)
(1x jugar-mientras-tiempo 1x canoa 1x-C
llevarse.ro.abajo
dejar.CAUS-CUMP-MOV-INFER.DIST-n3, 3in
mucho parte.correntoso-fuerte-NOM-lugar)
Mientras nosotros jugbamos, nuestra canoa se
llev ro abajo por el corriente fuerte.
ej. Macaroca y watooyene, wiine boca
aacaumi.
(bkroka y wa-tooye-d wii-d boka
y-k-y-b)
(monte 1s ir-MOV-mientras-SEP casa-SEP RECIP
estar-CUMP-INFER-3ms)
Mientras que yo fui al monte, l se qued en la
casa.
pospos. detrs de, por detrs.
ej. Yuctooye rgami.
(yuk-tooye rg--b)
(rbol-detrs estar.de.pie.CAUS-PRES-3ms)
l est detrs del rbol.
sinn. beero, jdo, syaroja.
-
- suf.s. 1 masculino singular.
ej. y jac
(y hak-)
(1s padre-ms)
mi padre.
ej. i y
( y-)
(3ms GEN-ms)
el pariente masculino de l.
pl. -a, -r/-na. f. -o.
2 sufijo para: rbol, madera, palo, poste, trozo,
cosa hecha del rbol: palo, red, hamaca,
antorcha.
ej. Adire miadiboab y.
(adi--re b-a-di-boa-b y)
(este-palo-C sacar-MOV-aqu-PERO-PASn3 1s)
Yo traje este palo pero (no se necesita).
ej. i mjari
( bh-ri-)
(3ms subir-PAS.CONJ-rbol)
el rbol que l subi.
V. baji, baji, j, mjoric, sobsaric,
sabusuori, sasuari, yuc.
3 cerro, montaa. pl. rujari. V. gta, -c, -g.
Y - y
-ya, -a suf.v. 1 imperativo presente (segunda
persona).
ej. Yre gotiya m!
(y-re goti-ya b)
(1s-C decir-IMP.PRES 2s)
Dgame!
2 segunda slaba de ciertos verbos que cambia
la transitividad de ellos, hacindolos verbos
estativos.
ej. Sojejre tuyacaj ti.
(sohe-h-re tu-ya-ka-h ti)
(puerta-lugar-C poner.al.lado.de-EST-PASlej-n3
3in)
Estaba al lado de la puerta.
ej. suaare / suyare
(suaa-re / su-ya-re)
(tejer-nS / tejer-EST-nS)
tejer / estar tejido
V. -sa.
3 no sujeto.
ej. Ajiya maaja. (E)
(aji-ya b--h)
(escuchar-nS no.estar-PRES-n3)
No le escucho / entiendo.
-y suf.v. imperativo cercano, segunda persona.
ej. Rujiay m!
(ruhi-a-y b)
(bajar-MOV-IMP.PROX 2s)
Bjese!
ej. Baroay!
(ba-ro-a-y)
(comer-anp-MOV-IMP.PROX)
Venid a comer!
ej. ire gotigay m.
-yo -yu
563
(-r goti-g-a-y b)
(3ms-C decir-ms-MOV-IMP.PROX)
Ven a decirle a l!
-yo suf.v.m., f. pero (contraexpectacin:
inesperado, algo contrario a la expectacin;
uso: lengua tradicional, indgena).
ej. To yi, widi tuuyocone, ire abjayuju soo.
(to yi, widi tuu-yo-ko-d, -r -bha-yu-hu
soo)
(ese hacer, basura barrer-PERO-DISTfs-SEP,
3ms-C ver-encontrar-INFER-n3p 3fs)
Entonces, mientras ella estaba barriendo la
basura, le encontr a l.
sinn. -boa.
-yu, -u suf.v. tiempo inferencial.
ej. To rojaejacari, rujiyuma na.
(to roha-eha-ko-r ruhi-yu-b d)
(all bajar llegar-CUMP-PART sentarse-INFER-3p
3p)
Al bajar y llegar all, ellos se sentaron (deducido
porque cuando el hablante lleg ellos estaban
sentados).
ej. Bueyuju i.
(bue-yu-hu i)
(estudiar-INFER-n3 3ms)
Dicen que l estudi.
ej. Jeaje ire siuju i.
(heahe -r s-y-h )
(municin 3ms-C dar-INFER-n3 3ms)
Dicen que l dio municiones a l.
V. -su.
-yua, -ua suf.v. tiempo inferencial directo, no
tercera persona (contraccin de -yuja). V. -yu.
-yu suf.v. tiempo inferencial directo, tercera
persona plural (contraccin de -yuma). V. -yu.
-yu suf.v. tiempo inferencial directo, tercera
persona masculina singular (contraccin de
-yumi). V. -yu.
-yu suf.v. tiempo inferencial directo, tercera
persona femenina singular (contraccin de
-yumo). V. -yu.

564

III. Conjugacin de algunos verbos

A. REALIDAD
1. Presente.
a. Cercano. (-a % sufijo de persona-gnero-nmero) El hablante est presenciando el evento.

Ejemplo con aare ser (irreg.):

sing. aaja y yo soy Yne aaja y.
aaja m t eres / usted es Y bedi aaja m.
aami i l es Y mac aami i.
aamo soo ella es Y jaco aamo soo.
aaja ti sto, l/ella, la (inan.) es M yaaga ajeria aaja ti.

pl. aaja ya/mani nosotros (excl./incl.) somos Snaaana aaja ya.
aaja ma ustedes son, vosotros/vosotras sois Masa qunar aaja ma.
aama na ellos/ellas son Ramasare buer aama na.
aaja ti ellos/ellas (inan.) son Adi ajeriari rca ajeya ma. Ti
aaja ma yee. (Juega con estas
pelotas. Ellas son suyas.)

Ejemplo con aare estar (irreg.):

sing. aaja y yo estoy co wiij aaja y.
aaja m t ests/usted est Rijag aaja m.
aami i l est Y rca aami i.
aamo soo ella est Adone aamo soo.
aaja ti sto, l/ella, la (inan.) est Cmuare cocami y t. i
jetagane aaja ti. (Mi cuado tiene
la canoa. Ella est en su puerto.)

pl. aaja ya/mani nosotros (excl./incl.) estamos co wiij aaja ya.
aaja ma ustedes estn, vosotros/vosotras
estis
Rijar aaja ma.
aama na ellos/ellas estn Y rca aama na.
aaja ti ellos/ellas (inan.) estn Cmuarire cocami y t. i
jetagane aaja ti. (Mi cuado tiene
las canoas. Ellas estn en su puerto.)


565
Ejemplo con bare comer
1
:

sing. baja y yo como
baja m t comes/usted come
bami i l come
bamo soo ella come
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. baja ya/mani nosotros (excl./incl.) comemos
baja ma ustedes comen, vosotros/vosotras comis
bama na ellos/ellas comen
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con maire amar:

sing. maiaja y yo amo
maiaja m t amas/usted ama
maiami i l ama
maiamo soo ella ama
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. maiaja ya/mani nosotros (excl./incl.) amamos
maiaja ma ustedes aman, vosotros/vosotras amis
maiama na ellos/ellas aman
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con gotire decir (irreg.):

sing. gotiaja y yo digo
gotiaja m t dices/usted dice
gotiami i l dice
gotiamo soo ella dice
gotiaja ti l/ella, la (inan.) dice

pl. gotiaja ya/mani nosotros (excl./incl.) decimos
gotiaja ma ustedes dicen, vosotros/vosotras decs
gotiama na ellos/ellas dicen
gotiaja ti ellos/ellas (inan.) dicen





1
En el caso de bare, aare y otros verbos de los cuales la raz termina con a, no se escribe la a que indica el
tiempo presente puesto que suelen contraer los sufijos.
566
Ejemplo con quedire/wjare caerse (irreg.):

sing. quediaja y yo me caigo / yo me ca
quediaja m t te caes/usted se cae
quediami i l se cae
quediamo soo ella se cae
quediaja ti (inan.) l/ella, la (inan.) se cae

pl. wjaaja ya/mani nosotros (excl./incl.) nos caemos
wjaaja ma ustedes se caen, vosotros/vosotras se cais
wjaama na ellos/ellas se caen
wjaaja ti (inan.) ellos/ellas (inan.) se caen


b. Progresivo. Ejemplo con bare comer:

sing. bag yaja y (m.) yo (m.) estoy comiendo
bago yaja y (f.) yo (f.) estoy comiendo
bag yaja m (m.) t (m.) ests comiendo/usted (m.) est
comiendo
bago yaja m (f.) usted (f.) est comiendo/t (f.) ests comiendo
bag yami i l est comiendo
bago yamo soo ella est comiendo
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. bar yaja ya/mani nosotros (excl./incl.) estamos comiendo
bar yaja ma ustedes, vosotros/vosotras estn comiendo
bar yama na ellos/ellas estn comiendo
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con ware ir/irse (irreg.):

sing. wac yaja y (m.) yo (m.) estoy yendo
waco yaja y (f.) yo (f.) estoy yendo
wac yaja m (m.) t (m.) ests yendo/usted est yendo
waco yaja m (f.) t (f.) ests yendo/usted est yendo
wac yami i l est yendo
waco yamo soo ella est yendo
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. wana yaja ya/mani nosotros (excl./incl.) estamos yendo
wana yaja ma ustedes, vosotros/vosotras estn yendo
wana yama na ellos/ellas estn yendo
- - - (inan.) - - - (inan.)
567

c. No-cercano. (-s % sufijo de persona-gnero-nmero) Forma contracta. El hablante est distanciado
del evento. Slo tercera persona. Ejemplo con yire hacer/decir (jner):

sing. yis i l dice (all)
yis soo ella dice (all)

pl. yis na ellos/ellas dicen (all)

d. No-cercano, de movimiento. (-ja %sufijo de persona-gnero-nmero) Para verbos que indican
movimiento. Slo tercera persona. Ejemplo con ware ir, andar:

sing. wajami i l est yendo/andando por all
wajamo soo ella est yendo/andando por all

pl. wajama na ellos/ellas estn yendo/andando por all

e. Escuchado. (-ro % sufijo de persona-gnero-nmero) El hablante escucha el evento, pero no puede
verlo. Slo tercera persona e inanimado. Ejemplo con aare estar:

sing. aaromi i l est all
aaromo soo ella est all
aaroja ti l/ella, ella (inan.) est all

pl. aaroma na ellos/ellas estn all
- - - (inan.) - - - (inan.)


2. Pasado.
a. Pasado inmediato. (% sufijo de persona-gnero-nmero) ahora u hoy ms temprano. Ejemplo
con bare comer:

sing. bab y yo com
bab m t/usted comiste
bami i l comi
bamo soo ella comi
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. bab ya/mani nosotros (excl./incl.) comimos
bab ma ustedes comieron, vosotros/vosotras comisteis
bama na ellos/ellas comieron
- - - (inan.) - - - (inan.)


568
Ejemplo con maire amar:

sing. maim y yo am
maim m t amaste/usted am
maimi i l am
maimo soo ella am
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. maim ya/mani nosotros (excl./incl.) amamos
maim ma ustedes amaron, vosotros/vosotras amasteis
maima na ellos/ellas amaron
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con gotire decir (irreg.):

sing. gotib y yo dije
gotib m t dijiste/usted dijo
gotimi i l dijo
gotimo soo ella dijo
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. gotib ya/mani nosotros (excl./incl.) dijimos
gotib ma ustedes dijeron, vosotros/vosotras dijisteis
gotima na ellos/ellas dijeron
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con aare ser (irreg.):

sing. aam y yo fui
aam m t/usted fuiste
aami i l fue
aamo soo ella fue
aam ti l/ella, la (inan.) fue

pl. aam ya/mani nosotros (excl./incl.) fuimos
aam ma ustedes fueron, vosotros/vosotras fuisteis
aama na ellos/ellas fueron
aam ti ellos/ellas (inan.) fueron

Ejemplo con aare estar (irreg.):

sing. aam y yo estuve
aam m t estuviste/usted estuvo
aami i l estuvo
569
aamo soo ella estuvo
aam ti l/ella, la (inan.) estuvo

pl. aam ya/mani nosotros (excl./incl.) estuvimos
aam ma ustedes estuvieron, vosotros/vosotras
estuvisteis
aama na ellos/ellas estuvieron
aam ti ellos/ellas (inan.) estuvieron

Ejemplo con quedire caerse (irreg.):

sing. quedib y yo me ca
quedib m t te caste/usted se cay
quedimi i l se cay
quedimo soo ella se cay
quedib ti se cay (inan.)

pl. quedib ya/mani nosotros (excl./incl.) nos camos
quedib ma ustedes se cayeron, vosotros/vosotras casteis
quedima na ellos/ellas se cayeron
quedib ti ellos (inan.) se cayeron

Ejemplo con ware ir/irse (irreg.):

sing. waj y yo fui
waj m t/usted fuiste
wami i? l fue
wamo soo? ella fue
waj ti (inan.) l/ella, la (inan.) fue

pl. waj ya/mani nosotros (excl./incl.) fuimos
waj ma ustedes fueron, vosotros/vosotras fuisteis
wama na ellos/ellas fueron
waj ti ellos/ellas (inan.) fueron

b. Pasado lejano. (-ca % sufijo de persona-gnero-nmero) hace unos das o ms.
Ejemplo con bare comer:

sing. bacaj y yo com
bacaj m t comiste / usted comi
bacami i l comi
bacamo soo ella comi
- - - (inan.) - - - (inan.)

570
pl. bacaj ya/mani nosotros (excl./incl.) comimos
bacaj ma ustedes comieron, vosotros/vosotras comisteis
bacama na ellos/ellas comieron
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con maire amar:

sing. maicaj y yo am
maicaj m t amaste /usted am
maicami i l am
maicamo soo ella am
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. maicaj ya/mani nosotros (excl./incl.) amamos
maicaj ma ustedes amaron, vosotros/vosotras amasteis
maicama na ellos/ellas amaron
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con gotire decir (irreg.):

sing. goticaj y yo dije
goticaj m t dijiste / usted dijo
goticami i l dijo
goticamo soo ella dijo
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. goticaj ya/mani nosotros (excl./incl.) dijimos
goticaj ma ustedes dijeron, vosotros/vosotras dijisteis
goticama na ellos/ellas dijeron
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con aare ser (irreg.):

sing. aacaj y yo fui
aacaj m t fuiste / usted fue
aacami i l fue
aacamo soo ella fue
aacaj ti l/ella, la (inan.) fue

pl. aacaj ya/mani nosotros (excl./incl.) fuimos
aacaj ma ustedes fueron, vosotros/vosotras fuisteis
aacama na ellos/ellas fueron
aacaj ti ellos/ellas (inan.) fueron

571
Ejemplo con aare estar (irreg.):

sing. aacaj y yo estuve
aacaj m t estuviste / usted estuvo
aacami i l estuvo
aacamo soo ella estuvo
aacaj ti l/ella, la (inan.) estuvo

pl. aacaj ya/mani nosotros (excl./incl.) estuvimos
aacaj ma ustedes estuvieron, vosotros/vosotras
estuvisteis
aacama na ellos/ellas estuvieron
aacaj ti ellos/ellas (inan.) estuvieron

Ejemplo con quedire caerse (irreg.):

sing. quedicaj y yo me ca
quedicaj m t te caste / usted se cay
quedicami i l se cay
quedicamo soo ella se cay
quedicaj ti l/lo, ella se cay (inan.)

pl. quedicaj ya/mani nosotros (excl./incl.) nos camos
quedicaj ma ustedes se cayeron, vosotros/vosotras casteis
quedicama na ellos/ellas se cayeron
quedicaj ti ellos/ellas (inan.) se cayeron

Ejemplo con ware ir/irse (irreg.):

sing. wacaj y yo fui
wacaj m t fuiste / usted fue
wacami i l fue
wacamo soo ella fue
wacaj ti l/ella, la (inan.) fue

pl. wacaj ya/mani nosotros (excl./incl.) fuimos
wacaj ma ustedes fueron, vosotros/vosotras fuisteis
wacama na ellos/ellas fueron
wacaj ti ellos/ellas (inan.) fueron

572
c. Deducido. (-yu)

c1. Deducido directo (-yu % sufijo de persona-gnero-nmero) Cuando el hablante deduce un evento
en el pasado (parece que) tomando como base evidencias disponibles (parece que). No se usa en la
primera persona en la mayora de los casos
2
. Ejemplo con bare comer:

sing. bayuja m t comiste / usted comi
bayumi i l comi
bayumo soo ella comi

pl. bayuja ma ustedes comieron, vosotros/vosotras comisteis
bayuma na ellos/ellas comieron
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con ejare llegar:

sing. ejayuja m usted lleg
ejayumi i l lleg
ejayumo soo ella lleg
ejayuja ti lleg (inan.)

pl. ejayuja ma ustedes llegaron, vosotros/vosotras llegasteis
ejayuma na ellos/ellas llegaron
ejayuja ti llegaron (inan.)

c2. Deducido indirecto (reportativo). (-yu % sufijo de persona-nmero) No se usa con la primera
persona. Ejemplo con bare comer:

sing. bayuju m/i/soo Dicen que usted/l/ella comi.

pl. bayujar ma/na Dicen que ustedes comieron, vosotros/vosotras
comisteis, ellos/ellas comieron.

Ejemplo con ejare llegar:

sing. ejayuju m/i/soo Dicen que usted/l/ella lleg.
ejayuju ti Dicen que lleg (inan.).

pl. ejayujar ma/na Dicen que ustedes llegaron, vosotros/vosotras
llegasteis, ellos/ellas llegaron.
ejayuju ti Dicen que ellos/ellas (inan.) llegaron.


2
Un uso de este tiempo-aspecto con la primera persona puede ser cuando uno se da cuenta que haba
hecho un error. En ese caso uno puede decir: nii! Maawisiayuja y. Ay no! Hice un error!
573


Ejemplo con ware ir, andar (irreg.):

sing. wasuju m/i/soo Dicen que usted/l/ella se fue.
wasuju ti Dicen que l/ella (inan.) se fue.

pl. wasujar ma/na Dicen que ustedes se fueron, vosotros/vosotras
se fuisteis, ellos/ellas se fueron.
wasuju ti Dicen que ellos/ellas (inan.) se fueron.


B. IRREALIDAD
1. Prevencin. (-ro % sufijo de persona-gnero-nmero %/- be) Ejemplo con quedire caerse:

sing. quedirobe Cuidado, t te caers!
Cuidado, usted se caer!

quediromi Cuidado, l se caer!
quediromo Cuidado, ella se caer!

pl. quedirobe Cuidado, ustedes se caern, vosotros/vosotras
cayerais!

quediroma Cuidado, ellos/ellas se caern!

2. Conjetura. (nominalizador % tiempo-evidencia % gnero-nmero). Se utiliza para demostrar
incertidumbre (tal vez, probablemente) en el pasado, presente y futuro, haciendo nfasis en el hecho
de que el hablante no estuvo (o no est) en la escena en el momento del suceso o condicin, ni dedujo el
evento de evidencias.

a. No-pasado. Puede tener el sentido del presente o el futuro, depende en el contexto. Ejemplo con el
verbo aare estar:

sing. aagja/aagja y yo (m./f.) estoy/est/estar/estara
aagja/aagja m t (m./f.) ests/ests/estars/estaras/usted
(m./f.)

aagmi i l est/est/estar/estara
aagmo soo ella est/est/estar/estara
aaroja ti l/ella, ella (inan.) est/est/estar/estara

pl. aarja ya/mani nosotros (excl./incl.)
estamos/estemos/estaremos/estaramos
574
aarja ma ustedes estn/estarn/estaran,
vosotros/vosotras estis/estaris/estarais
aarma na ellos/ellas estn/estn/estarn/estaran
aaroja ti ellos/ellas (inan.) estn/estn/estarn/estaran

Ejemplo con el verbo ware ir, andar:

sing. wacja/wacoja y yo (m./f.) voy/vaya/ir/ira
wacja/wacoja m t (m./f.) vayas/irs/iras
usted (m./f.) va/vaya/ir/ira

wacmi i l va/vaya/ir/ira
wacomo soo ella va/vaya/ir/ira
watoja ti l/ella, ella (inan.) va/vaya/ir/ira

pl. wanaja ya/mani nosotros (excl./incl.)
vamos/vayamos/iremos/iramos
wanaja ma ustedes van/irn/iran,
vosotros, vosotras vayis/iris/irais
wanama na ellos/ellas van/vayan/irn/iran
watoja ti ellos/ellas (inan.) van/vayan/irn/iran

b. Pasado. Ejemplo con el verbo bare comer:

sing. bariaja m t comiste
usted comi
barija m (YM) usted (m.) comi
barioja m (YM) usted (f.) comi
barimi i l comi
bariomo soo ella comi
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. bariarja ma ustedes comieron, vosotros/vosotras comisteis
bariarma na ellos/ellas comieron
- - - (inan.) - - - (inan.)


3. Intencin. (desiderativo % nominalizador %persona-gnero-nmero) Utilizada para demostrar que el
hablante se siente cierto de sus predicciones (en contraste con Conjetura, no-pasado). Es tambin el
modo que expresa sucesos en el futuro distante. Ejemplo con el verbo bare comer:

sing. barcja/barocoja y yo (m./f.) comer
barcja/barocoja m t (m./f.) comers/usted (m./f.) comer
barcmi/bariquimi i l comer
575
barocomo soo ella comer
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. bararja ya/mani nosotros (excl./incl.) comeremos
bararja ma ustedes comern, vosotros/vosotros comeris
bararma na ellos/ellas comern

Ejemplo con maire amar:

sing. maircja/mairocoja y yo (m./f.) amar
maircja/mairocoja m t (m./f.) amars/usted (m./f.) amar
maircmi i l amar
mairocomo soo ella amar
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. mairarja ya/mani nosotros (excl./incl.) amaremos
mairarja ma ustedes amarn, vosotros/vosotras amaris
mairarma na ellos/ellas amarn
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con gotire decir (irreg.):

sing. gotircja/gotirocoja y yo (m./f.) dir
gotircja/gotirocoja m t (m./f.) dirs/usted (m./f.) dir
gotircmi i l dir
gotirocomo soo ella dir
- - - (inan.) - - - (inan.)

pl. gotirarja ya/mani nosotros (excl./incl.) diremos
gotirarja ma ustedes dirn, vosotros/vosotras diris
gotirarma na ellos/ellas dirn
- - - (inan.) - - - (inan.)

Ejemplo con el verbo aare estar (irreg.):

sing. aarcja/aarocoja y yo (m./f.) estar
aarcja/aarocoja m usted (m./f.) estar
aarcmi l estar
aarocomo soo ella estar
aararoja ti l/ella, la (inan.) estar

pl. aararja ya/mani nosotros (excl./incl.) estaremos
aararja ma ustedes estarn, vosotros/vosotras estaris
aararma na ellos/ellas estarn
576
aararoja ti ellos/ellas (inan.) estarn



Ejemplo con el verbo ware ir, andar:

sing. warcja/warocoja y yo (m./f.) ir
warcja/warocoja m usted (m./f.) irs
warcmi i l ir
warocomo soo ella ir
wararoja ti l/ella, la (inan.) ir

pl. wararja ya/mani nosotros (excl./incl.) iremos
wararja ma ustedes irn, vosotros/vosotras iris
wararma na ellos/ellas irn
wararoja ti ellos/ellas (inan.) irn

577

IV. Ilustraciones compiladas





Wii gmuri, ycri, botari la armazn de la casa








578


Cmuro el banco



Cmua la canoa







579
Ruj el cuerpo

580

mo la mano




mowsoari los dedos de la mano



581
Cajea el ojo



Gbo el pie


582
Basag el bailarn





583

Basag i jeose el conjunto para la cabeza del danzador




Maja joaro la corona de la danza
de las plumas del guacamayo, tucn y pavn




584
mariajotia la prenda de plumas para danzar


Buya bcbedo corona de la danza
tejida para las plumas del mochilero


585
Waibcr los animales comestibles


tmoca, tmuca gaque jos
ardilla colorada o roja mono capuchino

cata, cata maja
pava de monte

buu sme
agut, chacure, guara, guatn paca, lapa

qui yese jjar yese E, jr yese J
cerillo, pecar de collar, saino cafuche, pecar

586
Waibcr los animales comestibles





cawia jmo
cangrejo tat, armadillo




guu ug
tortuga mono aullador o colorado, guariba



ama s wec
especie de venado danta



587
Bair los animales no comestibles



ajam querea
osito hormiguero enano o sedoso perezoso



ucaricc yai, ucarictig yai oa
jaguar zarigeya, chucha

yua eri
lagarto culebra cascabel


588
Bair los animales no comestibles



wado oso
puerco espn murcilago



bii tmi
ratn nutria

bco, meca bco yai s
oso hormiguero, oso palmero puma





589
Mamferos



masa pisac
seres humanos gato

buuyairo yese
zorro comn, zorro de monte, zorro gris puerco, marrano, cerdo

taa wec rtam
vaca mico colimocho, chucuto

590
Minia aves



maja weco buja
guacamayo, guacamaya loro paloma

cata, cata maja icag bjjogo
pava de monte coconuco, pavn nocturno bho

yeje gja tt
garza real gallineta, tinam tente, agam trompeta



591
Minia aves



mimi asa wese cne
colibr martn pescador, guardarro pjaro carpintero real

mu gaa rase
mochilero, oropndola gaviln, halcn tucn

yuca boc riarase weta rji
condor de los Andes pato aguja, pavn
anhinga


592
WAI peces



rtboc muu wni
sabaleta piraa mojarra, hacha

uju bajam biri
palometa, pac plato, ojn misingo

mca risewetero sai
curito jurajura guabina, barbillas


rique bodeca, wm bodeca bia maram
caloche guarac picaln

gocoam j wai
bocachico sbalo


593





Wai el pez


594
Reptiles




guu ma cmuro
tortuga especie de tortuga acutica




jno gajoabo
go, anaconda cuatronarices, talla equis



seda yuca jea gso
lagartija de lnea dorada, de cuello rojo caimn negro


595

a cuerpo de la culebra



Bj cuerpo de la araa


596
Insectos


jogoro beroam bode
mariposa abeja liblula

beco mte ama
mosca zancudo mantis religioso,
rezandera

mecaya E, mecajia J meca gasero
hormigas termitas cucaracha


cotibaja muni am
escorpin, alacrn ciempis, centpedo oruga

597
Ote Comida cultivada



menero yeto sna
guama caimarn, uva amaznica maran


ojoo ojoto neo neto
bananero, planta racimo de banano palma de racimo de
de banano chontaduro chontaduro

cnea ua pica, mica
caimo aguacate guanbana



598
Ote Comida cultivada



biari cumanarori sna
aj habichuelas, frjoles pia


ojoricaori ojoricaro aji
matas de maz mazorca batatas dulces


qui quiari cajoa
yuca brava, mandioca tubrculos de chonque
yuca brava

599
Cajoa el chonque



Snacaje la mata de pia



600
Macarocaaye Comida silvestre



bc ebecara gbo ta
castaa de Par parecido al cacao pepas de castaas


jojia wma miji
ucuqu o ucugui umar pepas de vasai

macaroca ojo re rja
platanillo moriche, pepa de mirit pepa parecida al vansoco




601



Reo la palma de Mirit


602


MAPA 1: el VAUPS

603


MAPA 2: GTAWEYA
el Cao Piedra
604



MAPA 3: Waiya
el ro Pir-paran

605









Mapa 4: JMORIA
el cao Tat
606
Catirre care - Los nmeros para contar seres vivos

1
sg m sg rmio
un hombre una mujer


2
jar gjamona
dos gallinas


3
idiar wai
tres peces


4
babaricrc E, babarirc J yesea
cuatro pecars


5
cojomocrc jogoroa
cinco mariposas
607


Gajenire J, gajeyenire E, care - los nmeros para contar cosas

1
coja cmea
una hacha


2
jaro sgrori
dos ralladores


3
idiatuti
tres libros


4
babari jicuari
cuatro canastas


5
cojomocrcatiiri gjoatiiri
cinco monedas

608


6
cojomo cro jedi, gaje mo coja jnituaro rca
ytajuriari
seis carretes de hilo


7
cojomo cro jedi, gaje mo ja jnituaro rcarajeri
siete latas


8
cojomo cro jedi, gaje mo idia jnituaro rca
ibisitiricari
ocho dulces


9
cojomo cro jedi, gaje mo babarica jnituaro
rcawacari
nueve puntillas


10
jamo cro jediro wai wejeriari
diez anzuelos

609
Hormigas y algunos termes

MECA
termes que comen hojas de matas
(no de rboles)
MECAYA E, MECAJIA J
hormigas arrieras y tambin dicen arrieras para los biajna

(mecabori hormigueros)

(mecayabori hormigueros)

yebaca
rjoari sar cabezas rojas...Rjoari
yaar cabezas rojas y brillantes.
bariar. comestibles.
rujabo mana. no tienen hormiguero.
riorij wr. vuelan un poco antes
del anochecer.
amia
moir. de color negro con rojo.
bariar. comestibles.
busurij wr. vuelan en la
madrugada (como a las 4:30AM).
bjoar E, jea J
rjoari mtaraca, guji yoer cabezas
pequeas, mandbulas largas.
bariar. comestibles.
maric. termiteros altos.
riorij wr. vuelan un poco antes
del anochecer.
biajna
rjoari ir. cabezas negras.
bariar. comestibles.
amicaja wr. vuelan por la
tarde (como a las 2PM).
guji sg
sar. rojos
bariar mee. no comestibles.
rujabo mana. no tienen hormiguero.
riorij wr. vuelan un poco antes
del anochecer.
coaa
rjoari yaar cabezas rojas y
brillantes.
bariar. comestibles.
amicaja wr. vuelan por la
tarde (como a las 2PM).
bcroa
rjoari moir - cabezas negras claras.
bariar. comestibles.
rujabua. hormiguero pequeo.
oco quediroto rjoro / oco
rtiarijane wr. vuelan antes de la
lluvia.


611
V. BIBLIOGRAFA

Abraham, Werner. Diccionario de Terminologa Lingstica Actual. Madrid: Editorial Gudos, 1981.

Andrade C., M. Gonzalo. Gua preliminar de insectos de Santa F de Bogot y sus alrededores.
Bogot: Grficas de la Sabana, Ltda., 2000.

Barnhart, Clarence L.; Robert K. Barnhart: Editors. World Book Dictionary. Chicago, London,
Sydney, Toronto: World Book, Inc., 1986.

Bates, Marston and Editors of Life. Land and Wildlife of South America. New York: Time
Incorporated, 1964.

Benjamn, Faustino L.; John Fredy Benjamn L.; Wen y Paula Jones; Roberto Marn N.; Jaime
Reina G. y otros. Masa ye, gava ye rca macariatuti: barasana y taibano - espaol DICCIONARIO de
750 palabras. Lomalinda, Meta, Repblica de Colombia: Editorial Alberto Lleras Camargo, 1990.

Buarque de Hollanda Ferreira, Aurelio: Editora. Pequeo Diccionrio Brasileiro da Lngua
Portuguesa. Rio de Janerio: Civilizacao Brasileiro, S.A., 1967.

Burton, Dr. Maurice and Robert Burton. International Wildlife Encyclopedia. Vol. 1. New York:
Marshall Cavendish Corporation, 1969.

Cardona, Giorgio Raimondo. Diccionario de Lingstica. Barcelona: Editorial Ariel, S.A., 1991.

Corbiel, Jean-Claude; Ariane Archambault. The Facts on File, English/Spanish Visual Dictionary.
Canada: ditions Qubec Amrique Inc. / Facts on File: New York, 1992.

Crystal, David. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. New York: Basil Blackwell Ltda., 1985.

Cuys, Arturo, Lewis E. Brett and Helen S. Eaton. Appletons New Cuyas: English-Spanish and
Spanish-English Dictionary. New Jersey: Prentice Hall, Inc., 1972.

Daniel, I. Botnica y Zoologa. Bogota: Editorial Stella, 1964.

Di Filippo, M. Alario. Lexicon de Colombianismos. Cartagena, Colombia: La Editorial Bolvar, 1964.

Eisenberg, John F. Mammals of the Neotropics. Vol. 1. Chicago: University of Chicago Press.
1989.

Gomez-Imbert, Elsa and Michael Kenstowicz. Barasana Tone and Accent. Internet: ERSS - CNRS &
Universit Toulouse 2 and Massachusetts Institute of Technology.

Hilty, Steven L. and William L. Brown. Birds of Colombia. Princeton: Princeton University Press,
1986.
612

Hilty, Steven L.; William L. Brown; Humberto lvarez-Lpez. Aves de Colombia. Colombia:
Imprelibros S.A., 2001.

Hurtado, Cristina Uribe; Herrera, Fernando Castro. Anfibios y Reptiles del Llano. Bogot: Cristina
Uribe Editores, Ltda., 1994.

Hurtado, Cristina Uribe; Herrera, Fernando Castro. Insectos del Llano. Bogot: Cristina Uribe
Editores, Ltda., 1995.

Hurtado, Cristina Uribe; Herrera, Fernando Castro. Peces del Llano. Bogot: Cristina Uribe
Editores, Ltda., 1996.

Garca-Pelayo y Gross, Ramn. Larousse de la conjugacin. Buenos Aires/Mxico: Ediciones
Larousse, 1988.

Garca-Pelayo y Gross, Ramn. Pequeo Larousse Ilustrada. Buenos Aires/Mxico: Ediciones
Larousse, 2003.

Mish, Frederick C., Ed. in Chief. Websters Ninth New Collegiate Dictionary. Springfield,
Massachusetts, U.S.A.: MerriamWebster Inc., 1987.

Jarman, Beatriz Galimberti, Roy Russel, Chief Editors. El Diccionario Oxford, espaol-ingls, ingls-
espaol / The Oxford Spanish Dictionary. Oxford, New York, Madrid: Oxford University Press,
1994.

Jones, Wendell; Paula Jones. Barasano Syntax. Arlington: The Summer Institute of Linguistics and
The University of Texas at Arlington, 1991,

Instituto Caro y Cuervo. Nuevo Diccionario de Americanismos Tomo 1 Colombianismos. Santaf de
Bogot: 1993.

Meja, Carlos. Fauna Colombiana. Colombia: Editorial Printer Colombiana Ltda., 1986.

Mendez, Estorgio. Los principales Mamferos Silvestres de Panam. Panam: Edicin Privada, 1970.

Mehrtens, John M. Living Snakes of the World. New York: Sterling Publishing Co., Inc., 1987.

Meyer de Schauensee, R. The Birds of Colombia. Pennsylvania: Livingston Publishing Company,
1964.

Meyer de Schauensee, R. and William H. Phelps, Jr. Birds of Venezuela. Princeton, New Jersey:
Princeton University Press, 1978.

Moliner, Mara. Diccionario de uso del espaol. Editorial Gredos: Madrid, 1964.
613

Nault, William H.: General Chairman, Editorial Advisory Boards. World Book Encyclopedia.
Chicago, London, Sydney, Toronto: World Book, Inc., 1985.

Ossen, Sylvia. Manual of Spanish Punctuation for English Speakers. Nova Lit. Mxico: Literacy
Dept., Instituto Lingstico de Verano. Vol.6 No.2, August 1978.

Osorio G., Hctor R. Animales Mamferos de Colombia. Colombia: Townsend Press, 1970.

Peers, Edgar Allison Peers, Ed.; Jos V. Barragn, Francesco A. Vinyals, Jorge Arturo Mora.
Cassels Spanish Dictionary (SpanishEnglish). New York: Funk and Wagnalls, 1996.

Prez-Arbelaez, E. Plantas tiles de Colombia. Bogot: Litografa Arco, 1978.

Richards, Paul W. The Life of the Jungle. McGraw Hill Book Company, 1970.

Ruiz, Rubn C.; Gerardo Lpez Jurado. Nombres cientficos y vulgares de las plantas ms comunes.
Bogot: Temas de Orientacin Agropecuaria, 1966.

Schultes, Richard Evans. Where the Gods Reign: Plants and Peoples of the Colombian Amazon.
Oracle, Arizona: Synergetic Press, Inc., 1988.

Shuttleworth, Floyd S. and Herbert S. Zim. 1967. Non-Flowering Plants: Ferns, Mosses, Lichens, etc.
New York: Golden Press, 1967.

Sopena, Editorial Ramn, S.A. Aristos: Diccionario ilustrado de la lengua espaola. Spain: Editorial
Ramn Sopena, S.A., 1978.

Websters Spanish /English Dictionary. Software copyright 1996 by Exceller Software Corp.;
Version 1.1. (Based on Random House Spanish/English Dictionary)

Williams, Edwin B. The Bantam New College Spanish and English Dictionary. New York: Bantam
Books, Inc., 1968.

Zim, Herbert S., Ph.D. and Clarence Cottam, Ph.D. Insects: A Guide to Familiar American Insects.
Wisconsin: Golden Press, Western Publishing Company, Inc., 1956.

Zim, Herbert S., Ph.D. and Hobart M. Smith, Ph.D. Reptiles and Amphibians. New York: Golden
Press, 1953.

Zim, Herbert S., Ph.D. and Hurst H. Shoemaker, Ph.D. Fishes: a Guide to Fresh and Salt-water
Species. New York: Golden Press, 1955.

Вам также может понравиться