T.C.

ADNAN MENDERES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI TDE YL 2007 0003

ANADOLU SAHASINA AT BR KIYAFET-NME RNE ZERNE NCELEME

HAZIRLAYAN Gkhan TRK TEZ DANIMANI Prof. Dr. Ahmet NAHMEDOV

AYDIN-2007

T.C. ADNAN MENDERES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI TDE YL 2007 0003

ANADOLU SAHASINA AT BR KIYAFET-NME RNE ZERNE NCELEME

HAZIRLAYAN Gkhan TRK TEZ DANIMANI Prof. Dr. Ahmet NAHMEDOV

AYDIN-2007

YAZAR ADI-SOYADI: Gkhan TRK

BALIK: ANADOLU SAHASINA A T B R KIYFET-NME RNE ZER NE NCELEME

ZET
Bu almada, istinsah tarihi ve mellif kaydndan yoksun olan Kyfet-nme adl el yazmas eser alt blm halinde incelenmitir. Birinci blmde, almamz neticesinde firset ilmi hakknda ulatmz aklayc bilgiler sunulmutur. kinci blmde ise, Kyfet ilmi hakknda bilgiler yer almaktadr. nc blmde, incelemeye konu olan Kyfet-nme ierisinde hakknda hkm bulunan uzuvlarn tasnifi yaplmtr. Drdnc blmde, renklerin Trk kltrndeki baz anlamlarna dikkat ekmeye allmtr. Beinci blmde eserde bulunan hkmlerin deerlendirilmesi yaplmtr. Altnc blmde, eserin transkripsiyonlu tam metni verilmitir. Sonu blmnde ise, firset ve kyfet ilimleri ile kyfet ilmi erevesine yazlm olan kyfet-nmeler hakknda almamz sonucunda varm olduumuz neticeler sunulmutur. almamz kaynaka ve z gemi ile sona ermitir.

ANAHTAR SZCKLER Firset, Firset-nme, Kyfet, Kyfet-nme, Fizyonomi,

NAME AND SURNAME TITLE

: Gkhan TRK : ANALYSIS ON THE SAMPLE OF

KIYFET-NAME BELONGING TO ANATOLIAN REG ON

ABSTRACT
The manuscript work of art Kyfetname lacking date of inseption and author records is analysed in 6 chapters in this study. Explanatory information concerning Firset enlightenment is presented as a result of our studies in the first chapter. And in the second chapter, we give information about Kyfet enlightenmet. The organs that are mentioned in the Kyfetname are classified in the third chapter. The fourth chapter is about the evaluations of judgements in the literary work.the transcription of work is given in the fifth chapter. The transcription of text is in the sixth chapter. In the conclusion part, the consequences that we found about Kyfetnames which are written in the framework of Firset and Kyfet enlightenments are presented. Our study ends with bibliography and curriculum vitae. KEYWORDS: Firset, Firset-nme, Kyfet, Kyfet-nme, Physignomy

N SZ
nsanlk tarihi ile edeer bir sre ierisinde ele alnabilecek olan bilinmeyeni bilme ve gelecee ynelik eylemlerden haberdar olma merak ve isteinden doan gayb ilim ve yaklamlar bu nitelikleri ile gncelliklerini tm canllyla gnmze dein koruyabilmitir. Bu dorultuda insann d grnnden ve baz zelliklerinden hareket ederek kiilik ve ahlakyla ilgili bir karar vermeyi ama edinen bir ilim dahi bulunmaktadr. Modern anlamda insann d grnnden ve baz kalp davranlarndan hareketle karakter ve ahlak tespitleri yapmay ilgi haline getirmi olmakla Eski Hint, in, Msr, Yunan ve bugn Batda fizyonomi (physiognomy) ilmi olarak adlandrlan yaklamn Dou, bilhassa slam kltrnde ilm-i firset terimiyle karland bilinmektedir. Trk kltr ve medeniyetinde gerek slmiyetten nce gerekse slamyetten sonra olduka yaygn olan gayb ilim ve yaklamlar slamyet dairesine girmekle ekil ve muhtevada bir ksm deiiklie uramakla birlikte gayb ilimler genel bal altndaki grntsn srdrmeye devam ettii de rahatlkla ifade edilebilir. almamzn temel zeminini oluturan kyfet ilmi, dar manada insann ka, gz, burun, kulak, ses, ten rengi gibi organlar ve zelliklerinden hareket ederek kiinin ahlakn anlamay, ahlak hakknda bir gr bildirmeyi konu edinmektedir. Edebiyatmzda da daha ok bu anlamda kullanlmtr. Bununla birlikte edebiyatmzda firset-nmeler genellikle el ilmi (ilm-i kef), seyirme ilmi (ilm-i ihtila) gibi kyfet ilminin dier konularn da ieren mensur eserler olurken, kyfet-nmeler zellikle insann uzuvlaryla ilgili hkmleri ieren manzum eserler olmaktadr. Biz bu almada, zmir Milli Ktphanesi yazma eserler blmnde 1373/1 ariv kaytl Kyfet-nme adl eser zerinde incelemelerde bulunduk. Mellif kaydndan yoksun olan eserin istinsah ve mstensih kaytlar da yoktur. Eser, almamzda 1b-28a aral ile incelenmi olup, 28bdan itibaren Kef-nme adnda bal bana bir baka blme geildii iin bu blm almamza dahil edilmemitir. Farsa bir kyfet-nmeden Trkeye tercme edildii ifade edilebilecek olan eser, eviri eserlerin genel nitelikleri dorultusunda zaman zaman slup ve dil asndan tekdzelikten uzaklamakla birlikte ana hatlaryla tutarlln koruyabilmitir. Alt blm halinde dzenlemi olduumuz almamzn birinci blmnde firset ilminin tanm ve konusu ile bu ilmin alt blmleri, ikinci blmnde de kyfet

ilminin tanm, konusu, bu ilmin tarihi geliimi ve incelemi olduumuz eserin zellikleri hakknda bilgiler yer almaktadr. nc blmde hakknda hkm bulunan uzuvlarn tespiti yaplarak drdnc blmde renklerin Trk kltrndeki yeri zerinde durulmu, beinci blmde ise nc blmde yaplan tespitler zerinden bir ksm deerlendirmeye gidilmitir. Altnc blmde de eserin transkripsiyonlu metni verilmektedir. Sonu, szlk ve kaynaka ile alma tamamlanmaktadr. nsann kendisini tanma ve gelecee ilikin saptamalarda bulunabilmesi hususunda bir iaretler dizisi olarak ele alnabilecek olan kyfet-nmeler, barndrdklar din, siyas ve kltrel unsurlar yannda yansttklar genel toplumsal beklenti ve eilimlerle canl bir ekilde varln devam ettirdikleri in ilgiye deer eserlerdir. Bu almada yardmlarn esirgemeyen deerli hocam sayn Prof. Dr. Ahmet NAHMEDOV bata olmak zere sayn Yard. Do. Dr. ahin BARANOLUna, sayn Yard. Do. Dr. Yusuf Ziya SMBLLye, sayn Ar. Gr. Ali hsan YAPICIya ve sayn Mehmet OKUMUa teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Gkhan TRK

NDEK LER

ZET ABSTRACT NSZ NDEK LER KISALTMALAR GR B R NC BLM 1.F RASET LM 1.1 Tanm, Konusu 1.2 Firset lminin Blmleri 1.2.1 er Firset 1.2.2 Hkm Firset 1.2.2.1 lm-i htilac 1.2.2.2 lm-i Kef 1.2.2.3 lm-i sr 1.2.2.4 lm-i yfe 1.2.2.5 lm-i Riyka 1.2.2.6 lm-i Sm 1.2.2.7 lm-i Hutut 1.2.2.8 lm-i Kyfet-i Beer

I II III V IX 1

4 4 7 7 8 9 9 9 9 10 10 10 10

K NC BLM 2.KIYFET LM 2.1 Tanm Konusu 2.2 Kyfet lminin Tarihi Geliimi 2.3 ncelememize Konu Olan Kyfet-Name 11 11 12 17

NC BLM 3. NCELEMEYE KONU OLAN KIYFET-NAMEDE HAKKINDA HKM BULUNAN UZUVLAR 3.1 Az 3.2 Aln 3.3 Ayak 3.4 Ba 3.5 Bel 3.6 Boy 3.7 Boyun 3.8 Burun 3.9 ene 3.10 Di 3.11 Dudak 3.12 Et 3.13 Gs 3.14 Gz 3.15 Karn 3.16 Ka 3.17 Kol 3.18 Kulak 3.19 Parmak 3.20 Sa ve Kl 3.21 Sakal 20 20 20 21 23 23 24 24 25 26 26 27 27 28 28 32 33 33 34 34 36 37

3.22 Srt 3.23 Trnak 3.24 Yanak 3.25 Yz 3.26 Zeker

38 38 39 39 41

DRDNC BLM 4.TRK KLTRNDE RENKLER N YER 4.1 Ak 4.2 Al-Kzl-Krmz 4.3 Siyah (Kara) 4.4 Gk-Mavi-Yeil 4.5 Sar BE NC BLM 5.ESERDE YER ALAN HKMLER N DEERLEND R LMES 5.1 Azlk-okluk 5.2 Byklk-Kklk 5.3 Darlk-Genilik 5.4 Erilik-Dzlk 5.5 Hareketler 5.6 Kalnlk- ncelik 5.7 Sertlik-Yumuaklk 5.8 Uzunluk-Ksalk 5.9 Zayflk-imanlk 5.10 Renkler 5.11 Ses 5.12 Dier ekil zellikleri ALTINCI BLM 6. TRANSKR PS YONLU MET N 84 63 64 67 68 68 70 72 73 76 77 79 80 43 45 49 52 55 59

SONU KAYNAKA EK 1: SZLK EK 2: OR J NAL MET N ZGEM

109 111 114 120 175

KISALTMALAR a.g.e. AKM Ank. Ans. Ar. Ba. Bas. Bl. c. ev. Erz. Fak. H Hzl. .A. lh. st. Ktp. M. Mad. Mat. No l. s. Sl. TDK TDV nv. Yay. : Ad geen eser : Atatrk Kltr Merkezi : Ankara : Ansiklopedi : Aratrma : Ba : Basm : Blm : Cilt : eviren : Erzurum : Faklte : Hicri : Hazrlayan : slam Ansiklopedisi : lahiyat : stanbul : Ktphane : Miladi : Madde : Matbaa : Numara : lm : Say, sayfa : Sleymaniye : Trk Dil Kurumu : Trkiye Diyanet Vakf : niversite : Yayn )

Kl. Tur.Bak : Kltr ve Turizm Bakanl

ncelemi olduumuz metnin ierisinde okunamayan kelimelerin yerlerini ( iareti iine alarak bo braktk.

10

GR nsanlarn d grnne ait zelliklerinden ahlak ve karakteristik zelliklerine dair karmlarda bulunan kyfet ilmi erevesinde Dou edebiyatnda gelien kyfet-nme tr, bizim edebiyatmza slamyet sonras dnemde girmi ve bu trde birok eser verilmitir. Bat kltrnde fizyonomi, dou kltrnde ise ilm-i firset olarak adlandrlan ilim dahilinde yer alan kyfet-nmeler kltrel yaantmzda kendisine yer bulabilmitir. Kyfet yada kyfe, Arapa (kvf) kfa kknden gelir ve izlemek, birinin izinden gitmek, pei sra gitmek, birini taklit etmek, olaslk, grnm vb gibi anlamlar ierir. Kif szc de, eski Arabistanda hem bir kiinin yerdeki izlerini izleyerek bunlardan anlamlar karan, hem de kiiler arasndaki benzerliklerden yararlanarak onlarn akrabalk derecesini saptayan kii anlamlarna gelir. Osmanl dneminde kiflerin mahkemelerde bilirkii olarak yer ald ve ocuklarn babalarnn belirlenmesi konusunda bilgilerine bavurulduu bilinmektedir. Edebiyatmz ierisinde yazlan kyfet-nmelere baktmzda bu eserlerin edeb kymet kaygs ile yazlmadn, bu nedenle de sanatsal deerler iermedii bilinir. Bununla birlikte bu trdeki eserler kimi zaman manzum kimi zaman ise mensur olarak verilmitir. Erzurumlu . Hakknn manzum kyfet-nmesi ile bizim incelediimiz mensur kyfet-nme bu duruma rnek tekil edebilir. Mensur kyfet-nmelerin yan sra manzum kyfet-nmelerin de yazlmasn manzum eserlerin aklda daha kolay kalmas ile aklayabiliriz. Zira slamyet ncesi Trk szl edebiyatna bakldnda o dnem eserleri hep manzum olarak verilmitir. Bunun sebebi de yazya geirilmeyen eserlerin aklda tutulmak zorunda olmas ve bu nedenle manzum eserlerin tercih edilmesidir. Ayrca manzum eserlerin tercih edilme nedenlerinin ierisinde devrin zevkleri ya da zamann edeb geleneklerine uyma alkanl da saylabilir. Btn ilimler gibi kyfet ilmi de doal bir geliim evresi geirmi ve eitli kltrlerden beslenerek olduka hacimli ve salam temeller zerine oturmu bir ilim olmutur. Bu ilmin ortaya koyduu sonulardan hareketle yazlm olan kyfet-nme trndeki eserlerde, yer yer bu ilmin tarihi geliiminden de bahsedilmi, ayrca edinilen bilgilerin salaml ve gereklii somutlatrlmaya allmtr. Bununla birlikte kyfet-nmelerin anlatt hususlar yzyllar boyunca halkmzn dncelerinde yer etmi ve bu trdeki eserler kltrmzde eitli izler ve etkiler brakarak gnmze dek sregelmitir. Ayrca 20. yzyln ilk yarsnda, ruhbilim alannda bilimsel deer kazanmaya balayan bu tre ayr bir nem verilmesi de olduka nemlidir.

11

Bu trden eserlerin nemli ynleri arasnda; hizmet ettii toplumun genel eilimleri, inan ve dnya gr ile dnemin genel sosyolojik yapsndan beslenmesi, bu bakmdan da halkn yaamakta olduu kltr dairesi hakknda sunduu ipular ile folklorik materyal nitelii tamas da sylenebilir. lkemizde kyfet-nmeler hakknda yaplan almalara baktmzda, bu konudaki almalarn maalesef yeterli miktarda olmadn grmekteyiz. Kyfetnmeler hakknda yaplan akademik almalara baktmzda karmza iki yksek lisans tezi kar. Bunlardan ilki 1988 ylnda Erzurum Atatrk niversitesinde Cevat YERDELEN tarafndan hazrlanm olan Trk Edebiyatndaki Kyfet-nmeler ve Nideli Visalnin Vesiletl- rfan Adl Kyfet-nmesi adl yksek lisans tezidir. Bu tez incelendiinde, ierik olarak kyfet-nmelerin yaam iindeki yerini, baz limlerin kyfet ilmi hakkndaki grlerini, kyfet-nmelerin douunu ve Nideli Visalnin Vesiletl- rfan Adl Kyfet-nmesi hakknda incelemeleri kapsadn grmekteyiz. Bu konudaki bir baka yksek lisans tezi ise, 1996 ylnda Erciyes niversitesinde Ali AVUOLU tarafndan hazrlanan Kltr Tarihimizde Kyfetnmeler (Kaynaklar, Konular ve Hkmlerin Deerlendirilmesi) adl yksek lisans tezidir. Bu alma daha sonra gelitirilerek Kyfet-nmeler adyla 2004 ylnda yaymlanmtr. Bu esere bakldnda, eserin be blmden olutuu ve ilk blmnn firset ilmine, ikinci blmnn ise kyfet ilmine ayrld grlr. Eserin nc blm beden diline, drdnc blm kyfet-nmelerde yer alan hkmlerin deerlendirilmesine, son blm ise Sivrihisarl abann Manzum Kyfet-nmesine ayrlmtr. Hayyam Purun stanbul niversiteside hazrlam olduu Manzum Kyfetnmeler ve Hlya Demirayn stanbul niversitesi Trkiyat Enstitsnde hazrlad Seyyid Lokman elebinin Kyfetl- nsaniye Fi emilil- Osmaniyyesi adl lisans tezleri de kyfet-nmeler hakknda yaplm aratrmalardan bazlardr. Kyfet-nmeler hakknda eitli makale ve ansiklopedi maddeleri de bulunmaktadr. mil ELEB OLUnun Ankara niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Ahmet Caferolu zel Saysnda yaynlanan Kyfet lmi ve Hamdullah Hamdi ile Erzurumlu brahim Hakknn Kyfetnameleri adl almas bu konuda bavuru kaynaklarndan biri olmutur. D.B. Macdonaldn, MEB slam Ansiklopedisinin 4. cildinde yer alan Firset ve 6. cildinde yer alan Kyfet maddeleri kyfet-nmeler hakknda nemli kaynaklardandr.

12

Mine Menginin, TDAY Belletende yer alan Kyfet-nmeler zerine adl makalesi de kyfet-nmeler hakknda olduka yararl bilgiler iermektedir. skender Palann Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinin 5. cildinde yer alan Kyfet-nme maddesi de kyfet-nmeler hakknda bavurulacak kaynaklardan biri olmutur. Yukarda, mstakil olarak kyfet-nmeler hakknda yaplm almalardan bahsetmeye altk. Bu almalarn kyfet-nmeler hakknda nemli bilgiler ierdii ve hepsinin de olduka kymetli almalar olduklar phe gtrmez bir gerektir. Bununla birlikte, kyfet-nme trnn anlalabilmesi ve bu trn genel zelliklerinin belirlenerek aka ortaya konabilmesi iin bu almalarn yeterli olmadn dnmekteyiz. te bu yzden, u an iin varl bilinen ancak kltrmze kazandrlamam birok kyfet-nme zerinde almalar yaplmal ve bu almalar ile bu tre ait yeni bilgiler ortaya karlmaldr. Bu sayede hem kyfet-nme tr hakknda bilinmeyenler azalacak hem de gelecekte bu tr zerine almalar yapacak kiilerin bavurabilecei kaynak says artacaktr. Bu dorultuda, alt blm halinde hazrland ifade edilen almamzda kyfet-nmelerin genel zellikleri incelememize konu olan eser ekseninde dikkatlere sunulmaya alld. almamzn bu trden eserlere ynelik incelemelere az da olsa katk salayacan mit ediyoruz.

13

B R NC BLM: 1. F RASET LM ( LM- F RSET) 1.1 TANIMI ve KONUSU nsanolu, varolduu gnden itibaren srekli olarak kendini tanma ve anlama ura iinde olmutur. Bu anlama sreci hi kesintiye uramamakla beraber, bu sre dorultusunda elde edilen bilgilerin st ste konmasyla birlikte bu ura giderek bir ilim halini alm ve bu ilim, eitli kltrlerde farkl isimlerle anlmtr. Bat kltrnde Fizyonomi (physionomy) , Dou kltrnde ise lm-i Firset adlarn alan bu ilim her iki kltrde de olduka ilgi ekmitir. nsanlarn vcut zelliklerine bakarak karakterlerini zmeye ynelik ilk alma Hippokrates tarafndan yaplmtr. Eflatun (Platon) ve Calinus(Galenus) da slam lemindeki bu ilimlerle ilgili eserlerde sz geen limlerdendir.1 Fizyonomi (Physiognomi) terimi, Yunanca physis (doa) ve gnomon (yorum) kelimelerinin birleimidir. Giovanni Battista Della Porta (15351615) ya gre gnomon, ayn zamanda yasa, kural anlamna gelmektedir; yani, fizyonomi "doa yasas" demektir. Della Porta ya gre, doann belli kurallarna uyarak belli vcut biimlerine gre belli ruh hallerini renebiliriz. 2 eitli szlklerde ilk anlam olarak; derhal anlama3, zihin uyankl4, abuk kavrama5 hemen anlama6 manalar verilir ve ikinci anlam olarak da firset ilmi iaret edilir. Nitekim, Kms- Trkde emseddin Sami, birinci anlamn mecazi olduunu syler ve bu kelimeyi Bir ademin ehresinden ve azasnn ekl suretinden tabiat ve ahlak istidadn istihrc itmek olarak aklar ve ilm-i firset tabirini kullanarak kelimenin asl manasnn bu olduunu syler.7 lm-i firset iin Takpr-zde Mevzuatil Ulum adl eserinde yle der: Bu bir bilimdir ki onunla insann ahlak bilinir.8 Yrd. Do. Dr. Aye Duvarc ise firset iin; nsanlarn huylarn, karakter zelliklerini renk, ekil ve uzuvlarna bakarak tespit etmek demektir.9 demektedir. Dr. M. Selim Ark, firset iin terimsel manada yle der:
1 Pala ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay.,2002, c.5, s.339 2 http://www.hekimce.com/?kiid=3013 3 ztuna Y. ve Kutlu Hayat Byk Trk Szl, Hayat Yay., st. 1965 4 Develliolu F., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk Lugat, Trdav Basm-Yaym, st, 1981 5 Ayverdi, ., Misalli Byk Trke Szlk, , Mas Matbaaclk, st.(tarih yok) 6 emseddin Sm, Kms- Trk, Enderun Yay., st., 1989 7 age 8 avuolu A., Kyafet-nmeler, Aka Yay.,Ank.,2004, s. 15 9 Duvarc A., Trkiyede Falclk Gelenei Ve Bu Konuda ki Eser,Kltr Bakanl Yay.,Ank.,1983 s 31

14

Istlahta firset, kefetme, sezme ve ileri grllk anlamlaryla beraber, insanlarn, dier varlk ve olaylarn i yzn kefetme, gelecek hakknda doru tahminlerde bulunma melekesi anlamnda bir terimdir. Bu anlamda bir kimsenin d grnne bakarak onun ahlk ve karakteri hakknda tahminde bulunma da bu terimin kapsam iindedir. Dolaysyla firset, akl ve duyu organlaryla bilinemeyen, ancak sezgi gcyle ulalan bilgilerdir.10 Bat dnyasnda olduka rahat bir gelime alan bulan bu ilim, slam kltr iinde yadrganmas olaslna kar, eitli ayet ve hadislere dayandrlarak gelime alan bulmaya almtr. nk firset ilmi her ne kadar insanlarn huy ve karakter zelliklerini d grnten anlamaya ynelik bir ilim olsa da kimi zaman firset ilminin alt dallar iinde gelecee dair karmlarn da yaplm olmas, bu ilmin slam kltrnde gaibden haber verme ve falclk olarak alglanmasna yol am ve bu durum firset ilminin yadrganmasna sebep olmutur. Buna mukabil, gaybn yalnzca Allah tarafndan bilinebileceinin; Gaybn anahtarlar yalnzca Onun katndadr. Onlar ancak O bilir.11, Ona (peygambere) Rabbinden bir mucize indirilse ya! diyorlar. De ki: Gayb ancak Allahndr. Bekleyin, phesiz ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim!12 Gklerin ve yerin gaybn bilmek Allaha mahsustur. Btn iler ona dndrlr. yle ise ona kulluk et ve ona tevekkl et. Rabbin yaptklarnzdan habersiz deildir.13 eklindeki ayetlerle Kuran- Kerimde ortaya konmas firset ilmine olumsuz baklmasna neden olmutur. bn Haldun, Kueyr Risalesi adl eserdeki sufileri tantrken sarf ettii u szler ile bu tr grleri olduka iyi aklamaktadr: Kueyrnin Risalesinde anlatt sufiler, byk slam limlerindendir. Bunlar gayb lemi ile aramzda bulunan perdeleri kaldrma ve o leme ait hususlar renme ihtiras iinde deillerdi. Tuttuklar yolda yrrken, gaybe ait bir eyi bilme gibi bir halle karlatklar zaman hemen ondan yz evirir ve yle eylere nem vermezlerdi. Bunun iin ilk sufiler, gaybe ait bir eyi idrak ettikleri zaman bunu bahis konusu etmemiler, aksine bu nevi eylere dalmann mahzurlu olduunu sylemiler, kendilerine mensub olanlar da gayb kefetme gibi bir hal grdkleri zaman onlar bu

10 Ark M. S., Firaset ve Keramet Asndan Muvafakt- mer (r.a), Yeni mit Dergisi, (yer ve tarih yok) say 65, http://www.yeniumit.com.tr/yazdir.php?konu_id=404 11 Heyet, Kuran- Kerim ve Aklamal Trke Meali, TDV Yay./86,Ank., 1983, Enm Suresi, 59. Ayet 12 age Yuns Suresi, 20. Ayet 13 age Hd Suresi, 123. Ayet

15

halin iine dalmaktan menetmilerdir. Bir sufi ve mridin hali ite byle olmaldr. in hakikatini en iyi bilen Allahtr.14 Buna karlk, bu ilimle ilgilenen slam limleri ise eitli ayet ve hadislerle firset ilmini merulatrmaya almlardr. Hicr Suresi 75. ayetteki phesiz bunda dnp grebilen kimseler iin ibretler vardr.15 ifadesinde geen el-mtesevvimin kelimesinin dnenler anlamnn yan sra ibret alanlar, firset sahibi olanlar eklinde kullanld sylenmitir16. Fetih Suresi 29. ayette Onlarn secde eseri olan alametleri yzlerindedir.17 eklindeki ifade de bir kant olarak gsterilir. Rahmn Suresi 41. ayette de Sulular simalarndan tannr da, peremlerinden ve ayaklarndan yakalanrlar.18 eklinde bir ifade gemektedir. Araf Suresi 46. ayette kisi (cennet ve cehennem) arasnda bir sur Arf zerinde de birtakm adamlar vardr. Cennet ve cehennemliklerin hepsini simalarndan tanmaktadrlar. Cennetliklere, Selam olsun size! diye seslenirler. Onlar henz cennete girmemilerdir, ama bunu ummaktadrlar. buyurulmakla birlikte ayn ayetin devamnda Arftakiler simalarndan tandklar bir takm adamlara da seslenir ve yle derler: Ne okluunuz, ne de taslamakta olduunuz kibir size bir yarar salad! buyurulur.19 Firset ilmini merulatrma gayesi ayetlerle birlikte hadislerle de srer. Erzurumlu nuruyla bakar.20 Bu hadis-i erif, firset ilmiyle uraan birok lim tarafndan bir kant olarak gsterilmitir. Bu dorultuda bn-i Ebs Htimin Ebu Saidden rivayet ettiine gre Hz. Muhammed bu hadis-i erifi syledikten sonra Hicr Suresinin 75. ayeti olan phesiz bunda grebilenler iin ayetler vardr. ayetini okumutur.21 brahim Hakk Mrifetnme adl nl eserinde yle der: Peygamberimiz buyuruyor ki : Mminin firsetinden saknn, nk o, Allahn

14 Uludua, S.,Kueyr Risalesi,Dergah Yay., st.,1978 s.41 15 Heyet, Kuran- Kerim ve Aklamal Trke Meali, TDV Yay./86,Ank., 1983, 16 bni Kesir Tefsiri,ar Yay., st., 1988, s.2962 17 Heyet, Kuran- Kerim ve Aklamal Trke Meali, TDV Yay./86,Ank., 1983, 18 a.g. e 19 a.g.e 20 Erzurumlu brahim Hakk, Marifetnme, ev. Abdullah Aydn, Seda Yay., st., 2005, s.154 21 bni Kesir Tefsiri, ar Yay., st., 1988 c.9, s. 4404

16

Bu ekilde, ayet ve hadislerle merulatrlmaya allan firset ilmi, halk arasnda olduka kabul grmtr. Zira tarihin balangcndan itibaren kendini tanmaya alan insanolu, bu ilimle birlikte merakn gidermeye almtr. lm-i firsetin revata olduu dnemlerde insanlarn bu ilme kar ekingenlikleri yukarda sylenen yollarla krlm ve insanlarn bu ilimle ilgilenebilmeleri salanarak bu ilmin halk arasnda kabul grmesi salanmaya allmtr. nk genel anlamda firset ilmi falclkla deil insan ruhunu tanma ile ilgilenen bir ilim olmutur. Sonu olarak firset ilminin konusu hakknda unu syleyebiliriz ki; insan, madd varl olan beden ve manev varl olan ruhtan olumu bir varlktr. Bununla birlikte madd varl ile manev varl arasnda birtakm balarn bulunduu dnlmektedir. Mevln da; Beden candan, can da bedenden gizli deil
22

derken

bunu aka ortaya koymutur. Srekli olarak zmlenmeye allan manev varlk iin de aralarnda mutlak balar bulunduu dnlen maddi varlktan hareket edilmitir. Zira canl ya da cansz tm varlklarn maneviyatlarnn giysisi olarak madd varlklar bulunur. Tm varlklar gibi insanoluna da giysi olarak bedeni giydirilmitir. te bu ilim, insanlarn madd varlklarndan hareketle onlarn manev varlklarn zmlemeye alan bir ilimdir. 1.2 F RSET LM N N BLMLER

Dou kltrnde verilmi birok orijinal ve tercme eserde firset ilminin tanm yaplrken blmleri de belirtilmitir. Zira bu ilim dahilinde eser veren limler, ncelikle firset ilminin tanmn yaparak bu ilmin gerekliliini ortaya koymu, sonra da blmlerini belirtmilerdir. Yaplan bu tasniflerde firset ilmi ounlukla iki ana blmde incelenmi ve bu durum limler arasnda genel kabul grmtr. Bahsi geen iki blm; eri ve hkmi olarak adlandrlr. Osmanzade Taib, Ahlak- Ahmedi adl eserinde; Firset iki nevdr. Biri

firset-i err biri firset-i hkm 23 diyerek bu ortak gr bildirmitir.

1.2.1 er Firset : Firset ilminin bu blm tamamen sezgi ve tecrbelere dayandrlr ve bu blmde, edinilmi bilgi sz konusu deildir ve asl olan insann sezgi ve basiretidir. Bu
22 Glpnarl,A., Mesnevi Tercemesi ve erhi, nklap Kitabevi, st.,1984, c.1, s.14 23 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s. 32

17

durum da sonradan kazanlamaz ve yetenek iidir. nsann ftratnda yer alan birok kabiliyet gibi, firset ilminin bu derecesi de insanda ftrat yoluyla bulunur. Bu konuda gr bildiren limlerden Osmanzade Tib eri firset iin; eri firset, nefsin ve kalbin temizlenmesi, gaflet rtsnn kaldrlmas ve basiret pnaryla yceltilip suret ile bilmenin nuruyla grmektir.24 diyerek firset ilminin eri firset blmne aklk getirir. Bu konuda yazlan kitaplarda eri firset iin ska verilen u rnek yine Osmanzade Tib tarafndan da nakledilir: mam afii ve mam Muhammed (rahimehumallhu tal) bir gn harem-i erifte bir kimse grrler. mam afii Hazretleri bu ahsn demirci olduu anlalyor der. mam Muhammed de Bu ahsn marangoz olduu anlalyor. der ve o ahsa meslei sorulur. ahs; nceden demirci idim, imdi marangozum der. 25 1.2.2 Hkm Firset : Firset ilminin bu blm ise sezgiye deil, sonradan edinilmi tecrbelere, bilgilere ve gzlemlere dayanr. Hkm firset, dorudan doruya insann ve varln da bakan tarafyla ilgili olub tabiat bilimlerine daha yakn olduundan asl firset ilminden saylmaz. Hkm firset denmesinin sebebi de tamamen tecrbeye ve gzleme dayanmasndandr. nk asl firset ilminden maksat, zahir ahlak ve durum bilinmeden bir gzleme dayanmakszn btn ahlak ve durumu bilmektir.26 Bu konuda Osmanzade Tib yle gr bildirir : Hkm firset ekseri tecrbe ile malum olur ve kiinin ekli ile d grnnden anlalr.27 Sonu olarak diyebiliriz ki, hkm firset, firset ilminin, bilgi ve tecrbe ile gzlemlere dayanan ve sonradan renilen blmdr. Hkm firsetin alt blmleri ise ksaca u ekilde aklanabilir:

24 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s. 32 25 a.g.e, 26 avuolu A., Kyafet-nmeler, Aka Yay.,Ank.,2004, s. 26 27 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s. 33

18

1.2.2.1 lm-i htilac: nsan bedenindeki bir ksm organn zellikle yzn ve gzn seirmesinden trl anlamlar karma ilmi olmakla birlikte, Mustafa Bin Bliye gre; Kll kurallar altnda olmayp, yzdeki ve bedendeki seirme ve hallerden karlan hkmlerden ibarettir.28 1.2.2.2 lm-i Kef : Avucun ve avuta yer alan izgilerin yorumlanmasdr. Gnmzde el fal olarak bilinen ve kullanlan bu ilim zellikle avu iindeki izgiler ve bu izgilere karlk gelen yldzlarn simgeledii anlamlarn birleimi ile sonuca varmaya alr. ncelememize konu olan eserin ikinci blm, Trk edebiyatnda yer alan kyfetnmelerin arlkl konusunu tekil eden bu tre ayrlmtr. El ilminin dier firset ilimlerinden fark, dier blmlerde tecrbe ile zmlendii dnlen ortak zelliklere gre deil tamamen kiiye zel olan el izgilerine gre karmlarda bulunmaktr. Zira, avuta yer alan izgiler de ayn parmak izi gibi kiiye zeldir ve kesinlikle bir ei yoktur. Dolaysyla, daha nceden tecrbe ile sabitlendii dnlen ortak zellikler bu durumda ie yaramaz. Bu nedenle, genellikle bu ilim insanlar iin her zaman revata olmutur.29 1.2.2.3 lm-i sr : Lgatta, Ayak izi olarak karl bulunan isr kelimesinden de anlalabilecei gibi ayak izlerini inceleyen ve bu izlerden eitli karmlar yapan ilimdir. Bu ayak izlerine baklarak, izlerin sahibinin cinsiyeti, ya, o anki salk durumu, fiziksel zellikleri gibi birok konuda karmlarda bulunulur. Bu ilim, z Kyfeti olarak da bilinir ve daha ok kaan ya da kaybolan insan veya hayvanlarn izini srmek iin kullanlr30. zellikle Arap kltrnde iz srclk bir uzmanlk alan olmu ve bu ilmi kullanmtr. 1.2.2.4 lm-i yfe : Kularn uuundan anlamlar karmaya dayanan ilimdir.31

28 Smbll Y. Z., Seir-nme ve Seirmek Manalar zerine Bir nceleme, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Erz., 2007, say:32, s. 55 29 avuolu A., Kyafet-nmeler, Aka Yay.,Ank.,2004, s. 29 30 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s. 42 31 Pala, ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay.,2002, c.5, s.339

19

1.2.2.5 lm-i Riyka : Da ve sahralarda su bulmak iin kullanlan ilimdir.32 Bu ilme sahip olanlarn topra koklayarak suyun yaknln ve uzakln bildikleri sylenir.33 1.2.2.6 lm-i Sm : nsann simasndan ahlakna dair karmlarda bulunma34 ilmidir. 1.2.2.7 lm-i Hutut : Aln izgilerinden karmlarda bulunma.35 Bu ilmin geliiminde aln yazs kavramnn rol olduu da dnlebilir. Zira, aln izgileri ve kader bantlar slam kltr iinde yeri olan durumlardr. 1.2.2.8 lm-i Kyfet-i Beer: nsanlarn azalarnn ve organlarnn ekil ve zelliklerinden hareketle ahlak zelliklere dair karmlarda bulunan ilimdir. slam edebiyatnda olduka nemli bir yeri olduundan bu ilim iin ayr bir blm almtr.

32 Pala, ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay.,2002, c.5, s.339 33 avuolu A., Kyafet-nmeler, Aka Yay.,Ank.,2004, s. 30 34 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s.43 35 age

20

K NC BLM: 2. KIYFET LM ( LM- KIYFET) 2.1 TANIMI VE KONUSU Kyfet ilmi, insann vcut yaps ve organlarnn ekillerinden hareketle onlarn ahlak ve kiilik zellikleri hakknda hkmler karan bir ilimdir. ou zaman firset ilmiyle kartrlan hatta firset ilminin karl manasnda kullanlm olan bu isim kyfetl-beer, kyfetl-insaniyye, kyfetl- ebdan olarak da anlmtr. Bu kartrlma durumu ve kyfet-nme trnn edebiyatmzda olduka ok kullanlm olmas nedeniyle bu tr iin ayr bir blm ama gereini duyduk. ncelikle ilmin ismi kken bakmndan incelenecek olursa, kyfet kelimesi bir kimsenin ardnca gitmek36, iz takip etmek, pei sra gitmek37 manalarna gelir ve Arapadaki kavf kknden mtaktr.38 Bu kelime Trkede galat olarak; elbise, ekil, suret, klk manalarnda kullanlm olub muhtemelen bize Farsadan gemitir39 ve bir kiinin sa, gz, kulak, el gibi organlarna ve d grnne bakarak karakter yaps hakknda grler ortaya koyan bilim dalna kyafe(t), bu grleri ortaya koyan esere de kyfet-nme ad verilir40. Yine bu bilimle uraan kiiye de kyif veya Trke ve Farsadaki kullanlyla kyfetinas denir.41 lm-i kyfet, eitli gruplara ayrlabilirse de umumi mahiyette kyfetl-isr ve kyfetl- beer olmak zere ikiye ayrlr. Bunlardan ilki, ayak izlerinden bahseden ve onlara gre hkmler veren ilim daldr. Konumuzu ilgilendiren ise, kyfetl- insaniyye veya kyfetl- ebdan da denilen ikinci blmdr.42 Bu blmde de insanlarn insann beden ve organ yaplaryla ahlak ile karakteri arasndaki ilikiyi inceleyen bir bilimdir.43 lm-i kyfetin ikinci blm erevesinde bir baka deyile kyfet-nme trnde Arap edebiyatnda ve bizim edebiyatmzda birok eser verilmitir. Bunun nedeni insanlarn tarih boyunca tam olduu ve fazlaca ilgi duyduu bilinmeyeni bilmek arzusudur. te bu bilinmeyen ierisinde ncelikli olarak yer tutan insann
36 Pala ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay. st., 2002, c.5, s.339 37 Mcdonald D.B, Kyafet Maddesi, MEB A, c.6, s.775 38 Pala ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay. st., 2002, c.5, s.339 39 age 40 Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik Szl, AKM Yay., Ank.,2006,s. 139 41 Pala, ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay. st., 2002, c.5, s.339 42 age 43 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s.43

21

bilinmeyenleri olmutur. Bu bilinmeyenleri renmenin nemli bir yolu da kyfet ilmi olmakla birlikte bu bilim erevesinde yazlan kyfet-nmeler oka rabet grmtr. Zira insann i dnyas ile onun bir nevi kyafeti olan bedeni arasnda kuvvetli balar olduuna inanlmtr. Ebu Hafs Niaburnin zikrettii D terbiyedeki gzellik i terbiyedeki gzelliin aynasdr44 sz de bu inan gstermektedir. Bu gibi durumlar erevesinde Arap edebiyatnda ve bizim edebiyatmzda kyfet-nme trnde eserler verilmitir. lm-i kyfet alannda yazlan kitaplarda baz hikayeler anlatlm ve bu hikayeler ile kyfet ilminin gereklii ve fazileti ortaya konmaya allmtr. Daha nce de bahsettiimiz, mam fi ve mam Muhammede ait olduu sylenen hikaye bunlara rnek gsterilebilir. Ayrca bu ynde anlatlan hikayeler arasnda unlar da yer almaktadr: Bir rivayete gre; bir kif, firseti ile Hz. Peygamberimizin daha ocukken, ksz olduunu ve bydnde byk adam olabileceini sylemitir.45 Buhr kaynakl bir baka rivayet de yledir: Hz. Osman, yanna gelen birine, Gznde zina eseri var. Bir kadna bakmsn buyurdu. O kimse Nereden bildin dedi. Hz. Osman da, Mminin firsetinden korkun, o Allahn nuru ile bakar hadis-i erifini bildirdi. (Buhr)46 Bu gibi rivayet ve hikayeler ile doruluu somutlatrlmaya allan kyfet ilmi, uzunca bir zaman kyfet-nme tr olarak edebiyatmzda yer alm ve insanlarn yaaylarnda nemli roller oynamtr. Bu adan, neminin yadrganamayacak derecede fazla olduu da aikrdr. 2.2. KIYFET LM N N TAR H GEL M lm-i kyfet de dediimiz kyfet ilmi, dier ilimler gibi bir geliim aamas geirmi ve eitli kltrlerde kendine yer edinmitir. Bu ilim erevesinde verilmi olan kyfet-nme trndeki eserlerde, yer yer bu ilmin tarihi geliiminden de bahsedilmi ve edinilen bilgilerin salaml ve gereklii somutlatrlmaya allmtr. nsan, tiplere gre ayrma nce M. V. yzylda yaam Hipokrat tarafndan yaplmtr. Katip elebi ve Osmanzde Tib bu ilk devre ait hikayeler anlatrlar.
44 Uludua S., Kueyr Risalesi, (Yaynevi yok) st.,1978,s.41 45 Yerdelen, C.,Trk Edebiyatndaki Kyafet-nmeler ve Nideli Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyafet-nmesi, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, s. 48 46 http://www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=1714

22

Eflatunun insanlar derin ve sathi olarak ikiye ayrd ve Bukrat, Calinus (Galien), Eflatun, ladus ve Aristonun kyfet ilmi ile alakal sz ve eserlerinin bahsi ve tecrbeleri, slam alemindeki bu konuyla ilgili eserlerde de gemektedir. Yine Sasani hkmdar Nuirevn iin memleketin hkemas bir firset kitab yazm ve Nirevn bu kitapla hkmetmeye balamtr.47 Kefzznunda, Bukrat (Hippocrates) ile alakal yle bir hikaye de naklolunmaktadr: Firset ilminde stat olan flimun (Polemonis, lemon) adnda birisi, insann terkibinden ahlakna dair delil getirebileceini iddia etmitir. Bukratn talebeleri bunu imtihan etmeyi dnrler. Bukratn bir resmini yaparak flimuna verirler. flimun, zerinde derin derin dnr ve - Bu resmin sahibi zinaya dkn biridir. der. flimuna - Yalan sylyorsun, bu Bukratn resmidir. derler. Resmin kime ait olduunu bilmediini ifade eden flimun; -Bukrata gidiniz. Ona sorunuz, phesiz benim ilmimi takdir edeceksiniz. der. Bylece ona gidip denileni aynen sylerler. Bukrat da, - flimun doru sylemitir. Ben zinay severim lakin nefsime malik bir insanm. der.48 Grld zere kyfet ilminin tarihi gemii, slam kltrnde verilen kyfetnmelerde olduka eskiye dayandrlmaktadr. Bu ilmin kayna, paras olduu firset ilmiyle birlikte birok slam limi tarafndan M. V. yzyla kadar dayandrldna gre, slam kltrnde yer alan kyfet ilminin Bat kaynaklarnn zerine kurulmu olduu ve sonradan slam kltrne ait deerlere gre yeniden ekillendirildii aktr. Zira bu trdeki eserlerin ve incelememize konu olan kyfet-nmenin mukaddimelerinde, yukarda bahsettiimiz eski Yunan dneminin bilginlerine yer verilmekle birlikte, bu ilim hakknda slam grlerin zikredilmesi bu durumu daha iyi ortaya koymaktadr. Elbette hibir ilim sadece kaynan ald corafyayla snrl kalmam, evrensel olmas sayesinde eitli corafyalara yaylp o corafyalarn kltrel zelliklerine uygun bir ekilde geliimini srdrmtr. Bu adan, kaynak olarak Eski Yunan kltrne dayand slam limlerince de belirtilen kyfet ilmi, sadece Grek kltrnde var olmamtr. Kltrel alveri sayesinde slam kltrne etki eden bu ilim, slam kltrnce yorumlanm ve slam bir kimlik kazanarak bu kltr ierisinde geliimini srdrmtr.
47 Pala ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay. st., 2002, c.5, s.339 48 avuolu A., Kyafet-nmeler, Aka Yay.,Ank.,2004, s. 36

23

Kyfet-nme tr, slam kltr ierisindeki geliim srecinde ilk olarak Arap edebiyatnda, daha sonra da Fars edebiyatnda yer alm, bu sray takiben de Trk edebiyatnda kyfet-nme trnde eserler grlmeye balamtr.

slam kltr erevesinde Arap edebiyatna ait kyfet-nmeler srasyla u ekildedir: 1. lk srada mam afi (m.768-819)nin varl bilinen ancak elde shak, Yunancadan

herhangi bir nshas bulunmayan eseri yer alr. 2. El-Kind lakabyla tannan Yakup bin Arapaya tercme ettii Aristoya ait Siyaset-nme adl eserin ikinci blmn firsete ayrarak mam afiden sonra ikinci sray alr. 3. Yuhanna bnl Btrik (m. 10. yy)in Aristodan evirdii ve Kitabus- Siyase fi Tedbrir- Riyase adn verdii eseri bu konuda verilen nc eser olmutur. 4. Muhammed ibni Zekeriya Rz (m.854932)nin tp alannda vermi olduu el-Mansur isimli on makaleden oluan eserinin ikinci makalesi firset konuludur. 5. Katip elebiden rendiimiz zere bn-i Sn (m.9801036) da bu konuda bir risale hazrlamtr, ancak bu eser elde bulunmamaktadr. 6. Geverek-zdenin Kyfet-nme adl eserinde Ebu Sehl Mesihnin de Arapa bir Kyfet-nme yazm olduu bildirilmektedir. 7. Ebu Kasm Abdulkerim ibni Havazin Kueyr (m.9861072) Etvar- Seltin-i Mslimn adl eserinin bir blmnde firs hkmlere yer vermitir. 8. Fahreddin Rz (m.11491206)nin de Arapa olarak kaleme ald Kitabl- Firset adl eseri mevcuttur. 9. Muhyiddin Arab (m.11641240)nin de Et-Tedbirt-u lahiye fi slhil- Memleketil- nsniyye adl eserinin sekizinci blm firset ile ilgilidir. 10. Bu konudaki Arapa eserler arasnda, Ebu Abdullah ibni Muhammed ibni Ebu Tlib Ensr ed-Dmknin Kitabl-dab vesSiyse fi lmin-Nazar vel- Firse adl eserini de sayabiliriz.

24

Kyfet-nme trnde, Fars edebiyatnda yazlm eserler de yledir. 1. Kemaleddin Abdrrezzak Kaan (l.730/1329)nin elimizde nshas olmayan eseri ilk srada gsterilebilir. 2. Dervi Abdurrahman Mrek (m.14.yy)in Sultan Said Bahadra ithafen yazd Tuhfetl-Fakr adl eseri de bu konuda Fars edebiyatnda verilmi ikinci eser saylabilir. 3. Seyyid Ali Hemedn (l.786/1384) de beinci babnn sonlar kyfet-nme saylan Zahiretl-Mlk adl bir eser vermitir 4. Hseyin Viz Kif (l.910/1504)nin firsetle ilgili bir blm bulunan Aklk- Muhsin adl eserini de bu tr iinde gsterebiliriz.49 Arap ve Fars edebiyatlarnda kyfet-nme trnde eserler verilirken Trk edebiyatnda da bu trde eserler verilmitir. Zira o dnem Trk edebiyatnn Arap ve Fars edebiyatndan etkilendii gz nnde bulundurulursa bu trn Trk edebiyatnda grlmesi olaan bir sonutur. Kayna Grek kltrne kadar uzanan, Arap ve Fars edebiyatnda slam bir kimlik kazanan ve bu ekil ile de Trk edebiyatna giren kyfet-nmeler, Trk kltr ile daha da zenginleerek varln uzun bir sre devam ettirmitir. Kendine zg kltrel zelliklerini kyfet-nmelere katan Trk alimleri, bu trn geliimine byk katkda bulunmulardr. Bu trde Trke olarak verilen ilk mstakil eser Hamdullah Hamdiye ait Kyfet-nme adl eser olsa da bu trden daha nceleri de bahsedildii bilinmektedir. Bedr-i Dild bin Muhammed Oru un XV. yzyln ilk yarsnda yazm olduu ve Sultan II. Murada ithaf ettii Muradnme adl eserin 34. ve 40. bablarnda kyfet ilmiyle ilgili baz beyitlere rastlanmaktadr.50 Ayrca Sarca Kemal, Selatin-nme adl eserinde: Ki dzdm Trk dilde iki nme Firset-nmedir bir Sz-nme beytiyle iki kitabnn daha varlndan bahsetmektedir. Ancak bu iki eserin de herhangi bir nshas elde yoktur. Bu nedenle Hamdullah Hamdinin Kyfet-nme adl eseri bu trde verilen ilk mstakil eser olma zellii gsterir. Bu eserle birlikte Trk edebiyatnda kyfet-nme trnde verilen dier eserler de u ekilde sralanabilir:
49 Bu bilgiler Ali avuolunun Kyafet-nmeler adl eseri dikkate alnarak hazrlanmtr. 50 Pala ., Kyafet Maddesi,Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay. st., 2002, c.5, s.339

25

1. Hamdullah Hamdiye ait Kyfet-nme. 2. Sivri Hisarl abann 1531de Damat brahim Paann emriyle yazm olduu manzum ve mensur eviri eser. 3. lyas ibni sa-y Saruhannin yazd Kyfet-nme 4. Abdlmecid ibni eyh Nasuha ait Kyfet-nme 5. Mustafa ibni Evrenosun kaleme ald Kyfet-nme 6. Bali-zade Mustafa Efendinin III. Murada ithaf ettii bilinen eseri 7. Bali-zadenin ada Nesmnin Kyfetl-Firase adl eseri 8. Nideli Visalye ait Vesiletl- rfan adl eser 9. Lokman bin Hseyinin 1601de yazd Kyfetl- nsaniye fi emailil-Osman adl eser 10. eyh mer Halvetinin 1620 tarihli manzum tercmesi 11. mer Fani Efendiye ait Kyfet-nme 12. Erzurumlu brahim Hakknn yazm olduu Kyfet-nme 13. Mustafa Hami Paaya ait Fenn-i Kyfet-nme 14. Hafz Hasan Geverek-zdenin tercme eseri51 Grld gibi, tarihi olduka eskiye dayanan kyfet-nme tr uzun bir geliim srecinin ardndan Trk edebiyatnda da kendini gstermi ve olduka nemli bir tr olmutur.

51 Bu bilgiler Ali avuolunun Kyfet-nmeler adl eserinden faydalanlarak hazrlanmtr.

26

2.3 NCELEMEM ZE KONU OLAN KIYFET-NME Bat literatrnde fizyonomi; Dou literatrnde ilm-i kyfet veya ilm-i firset terimleri ile karlandn ifade ettiimiz ilim ubesi, insann fiziksel niteliklerinden hareketle karakter ve ahlak tespitleri yapmay ilgi alan haline getirmi olan bir ilimdir. Alg olarak bu ilim dalnda Kp iindekini szar atasznn ifade etmek istedii ile bireylerin genel yapsal zellikleri ve karakter donanmlarnn kyfet olarak adlandrlabilecek bedene yansmas arasnda aslnda pek fark yoktur. Kyfet-nme edeb tr ve bu trn genel hususiyetleri ile geliim sreci hakknda giri blmnde gerekli aklamalar yapldndan bu blmde tekrardan ziyade zerinde incelemelerde bulunduumuz kyfet-nmeyi ana hatlaryla tantmaya alacaz. zmir Milli Ktphane yazma eserler blmnde 1373/1 ariv kaytl Kyfetnme adl el yazmas eser mellif kaydndan yoksundur. stinsah ve mstensih kaytlar da olmayan eserin 1b-28a aral Kyfet-nmeye ayrlm 28bden itibaren Kef- nme adnda baka bir blme geilmitir. 1b-28a arasnda bulunduu ifade edilen eser 17 satr halinde dzenlenmi, olduka akc bir slupla ve dzgn nesih yazyla kaleme alnmtr ve mensurdur. smi tespit edilemeyen mellif tarafndan Farsa bir kyfet-nmeden Trkeye tercme edildii ifade edilen eser eviri eserlerin genel nitelikleri dorultusunda zaman zaman slup ve dil asndan tekdzelikten uzaklamakla birlikte ana hatlaryla tutarlln koruyabilmitir. 210 130 mm apnda deri filigranl bir ciltle kapl olan eserin incelememize konu olan birinci blm de ana hatlaryla iki ksm halinde dzenlenmitir. Birinci ksmda Arapa duann ardndan insan vcuduna ait uzuvlar ekil zelliklerinden hareketle olumlu veya olumsuz karakter niteliklerini iaret edecek ekilde ele alnmtr. Ele alnan vcut zellikleri uzunluk-ksalk, dzlk-yuvarlaklk, sertlikyumuaklk, kalnlk-incelik gibi ekil hususiyetleri yannda renk bakmndan da deerlendirmelere tabi tutulmutur. Bu deerlendirmelerde ok fazla ayrntya girilmemi, genel itibariyle bu zelliklerin taycsnn hangi olumlu veya olumsuz ruh halinin, ahlak yansmasnn ve davran aknn temsilcisi olduu zerinde durulmutur.

27

Eserimizin birinci blmnn ikinci ksmnda ise, tamamen insan eli incelenmi ve el zerinde bulunan tm ayrntlar tantlmtr. Bu bakmdan bu ksm sanki eserin ikinci blmne bir hazrlk zellii tar. Mellif giri blmnde tercme ettii bu rislenin nemini artrmak adna Hz. Muhammed, Hz. Musa ve Hz. sann kyfet ilmi konusundaki yaklamlarn ksa rivayetler eklinde anlatmaktan da geri kalmamtr. Mellif ayn zamanda okuyucuyu risalenin nemine ekmek adna her trl amelin bu risalenin ifade ettikleri dorultuda cereyan edecei ve insann doumundan lmne bana gelenleri ve gelecek olanlarn yine firset ilmi ile bilinebilecei gibi iddial bir aklamaya da gitmitir. Ona gre nasl ki atlarn genel grntsnden hareketle deerlendirmeler yapan esb-nmeler varsa veya yrtc kularn genel grntsnden hkmler karan baznmeler varsa ve bu iki trn sultanlar ve hanlar iin tertip edildii dnlrse insan ilgi oda haline getirmi olan kyfet-nmelerin nemi hi de kmsenmemelidir. Bu tr yaklamlar kyfet ilmi ile birlikte bu ilmin alt dallarn oluturan ilm-i iyfe, kef-nme, seir-nme, tefel-nme vb. tarzndaki eserlerde de olmazsa olmaz yaklam ilkesi gibidir. Eserin ikinci blm yukarda ifade edildii zere modern anlamda el fal olarak adlandrlabilecek olan kef-nme trne ayrlmtr. Sa el ve sol el ile parmaklarn tad izgiler, bu izgilerin birbirleri ile olan geometrik durumu, izgilerin derinlii ve yzeysellii, trnak rengi, trnaklar zerindeki renk dalgalar gibi ekil zellikleri bir nceki blmn ikinci ksmnda olduu gibi yine kiinin ileriki yaamna dnk baz varsaymlar sunmakla veya kiinin genel karakter tablosu ile yaam serveninde yaayacaklarnn bir habercisi olmakla dikkatlere sunulmaya allmtr. Bu blm giri blmnde olduu gibi yine Arapa bir dua ile sona ermektedir. Eserin ikinci blmnde mellif ifade ettiklerini somutlatrmak veya daha anlalr klmak adna drt adet el ekli vermi ve bunlar zerinde hayat, kader, nasip, mr vb. izgileri ve bir ksm dier geometrik ekilleri belirgin hale getirmitir. nsann var olma sreci ile birlikte balayan gelecee dnk kehanetler arama arzusunun en somut numunelerinden biri olmakla dnden bugne ilgi oda olmay

28

baarabilmi kyfet-nme trnden eserlerin bir rnei olan bu eser de dikkate deerdir. Gerek iindekiler ve gerekse nitelik itibari ile istinsah edildii anlalan eserin trn gncelliinin gelecek kuaklara aktarlmasnda kendine den grevi yerine getirmi olduu aktr.

29

NC BLM: 3. NCELEMEYE KONU OLAN KIYFET-NMEDE HAKKINDA HKM BULUNAN UZUVLAR 3.1 AIZ *Geni azn bahadr olmaya delil olduu sylenir

gi az bahdrla delldir

*Orta byklkteki azn faziletli, dindar, din ileriyle uraan ve insani yn kuvvetli bir insan olmaya delil olduu sylenir.

orta az li mtedenn v mteerri olub insniyeti ziyde olmaa delldir

*Dar azl olmann irkin olmaya, hileci olmaya delil olmakla birlikte abuk anlama kabiliyetine sahip olmaya delil olduu sylenir.

dar az irkinlige ve lekrla ve firsetlige delldir

3.2 ALIN *Geni olmakla birlikte zerinde belirgin damarlarn bulunmad alnn dmanla delil olduu gibi ayn zamanda da densizlie ve tembellie delil olduu sylenir.

gn aln ki zerinde urk olmaya umete delldir ve tensizlige ve khillige delldir

*Dar alnn hasta olmaya ve cahil olmaya, kendini bilmezlie delil olduu sylenir.

dar aln n-dnla ve astala delldir

*Byk alnn tembellie ve cahillie delil olduu sylenir.

byk aln khillige delildir ve demiler ki n-dnla delildir

30

*Orta byklkteki alnn normal bir kiilie delil olduu sylenir.

orta aln tidle delldir

* ki ka arasnn buruuk olmasnn yan sra ka bandan kulaa kadar krklarn olmasnn kederli ve sinirli olmaya; bir kulaktan dier kulaa kadar krklklarn bulunduu alnn ise anlayl ve uyank olmaya delil olduu sylenir.

a aras buruu badan tuvuna gelince uaya ve aaba aln buruuk uladan kulaa zreklige delldir

*Alnda belirgin bir hat olmasnn bir anda sinirlenmeye ve gelip geici kzgnlklara sahip olmaya delil olduu sylenir.

alnda a anl umete delldir

*Alnda birok izgi bulunmasnn kardaki insana laf vurmaya delil olduu sylenir.

aln yol yol olma laf urmala delldir

3.3 AYAK *Ayan etli ve sert olmasnn ulu bir kiilie delil olduu sylenir.

aya etl ve at olma fehmiyetllge delldir

*Ayan ok byk olmasnn kuvveli bir kii olmaya delil olduu sylenir.

eger aya at byk olur ise uvvete delldir

*Ayak kesinin kk olmasyla birlikte uzun boylu olmann mutlu, ferah olmaya delil olduu sylenir.

eger aya kin ua olub ve alan endm zere olma dlga delldir

*Ayak parmaklarnn birbirine dolanm durumda olmasnn bir su ilemi olmaya ve yzszle delil olduu sylenir.

31

eger barma sarma olub yzszlge ve abae delldir

*Ayak ve topuun fazlaca sinirden olumu olmasnn kuvvetli olmaya delil olduu sylenir.

aya ve opu siirl olma uvvete delldir

*Ayan kesinin ince olmasnn gnl yaramazlna delil olduu sylenir.

ke ince olma gl yaramazlna delldir

*Ayan kesinin byke olmasnn kuvvetli olmaya delil olduu sylenir.

ke youn olma uvvete delldir

*Ayan btn parmaklarnn byklklerinin normal biimde olmasnn cmerdlie, saf kalplilie, insafl ve zeki olmaya delil olduu sylenir.

eger aya ba parmandan kk parmaa varnca birbirinden aal adl zere olub savete ve f albe ve ehl-i inf ve ek olmaa delldir

*Ayak baparmann orta parmaktan ksa olmasnn abucak sinirlenip abucak sakinleen bir kiilie delil olduu sylenir.

eger byk parma orta parmadan a olsa marifeti ve aab tiz gelb gitmesine delldir

*Baparman yuvarlak, trnak dibinin sarya kaar renkte ve baparman dier parmaklara bakan tarafnn yksek olmasnn zeki, cmert ve az sinirli olmaya, ayn zamanda fkesinin az olmasna ramen abuk sinirlenip ge sakinlemeye ve bazen de hileci bir kiilie delil olduu sylenir. Ayak baparmann bu durumun tersi durumda olmasnn ise cimri olmaya delil olduu sylenir.

32

ba parma mdevver olub rna li araf cnibi earl olsa parmalar araf cnibi yksek olsa ekvete ve savete ve aab az olub tiz gelb ge gitmesine ve fikre ve ba mekre delldir eger bunu aksi olsa bula delldir

*Ayak baparmann ksa ve sivri olmasnn kahramanla, bazen de keramet sahibi ve cmert olmaya delil olduu sylenir.

imdi eger a olub sivri olsa bahdrla delldir ve ba eyymda kermetle savete delldir
3.4 BA *Byk ban olduka himmetli olmaya delil olduu sylenir.

byk ba himmet-i liye delldir

*Orta byklkteki ban vasat derecede sfatlara sahip olmaya delil olduu sylenir.

orta ba fatlar itidline delldir

*Kk ban aklszla delil olduu sylenir.

kk ba alszla delldir
3.5 BEL * nce ve gsten yan yass ve ksa olan bele sahip, ayn zamanda aya kk olan bir kimsenin olduka kuvvetli ve ok yryebilen bir kii olduu sylenir.

ince olub ggsnden yan ya ve a ay cnibli uzun olsa yet uvvetl olub ve yrgen olmaa delldir

* nce ve gsten aas uzun olmakla birlikte alt ve st taraflar eit olan belin olduka byk bir kii olmaya, ayn zamanda mutlu ve ho szl bir kiilie delil olduu sylenir.

33

bel ince olub ggsnden aaas uzun ve aagas ve yuarusu berber olub incelikde yet byklge dlga ve laf szlge delldir

*Belin eklem yerleri orta halli, normal olmasnn nefis kuvvetine, nefsine hakim olmaya delil olduu sylenir.

eger beli egleri mutedil olsa nefis uvvetine delldir

*Belin eklem yerlerinin uygun derecede olmamasnn nefsine hakim olmamaya, zayf nefisli delil olduu sylenir.

eger beli egleri itidl zere olmasa nefis aafna delldir

3.6 BOY *Uzun boyun mutlulua ve mbarek bir kiilie delil olmakla beraber gaflete dmeye delil olduu sylenir.

uzun boy dla ve mbreklige delldir amm afletden ldir

*Orta boyun anlayl ve abuk kavrayl olmaya, hikmete ve bo inanlara orta derecede inanmaya delil olduu sylenir.

orta boy ikmete ve zreklige ve bl falar itidline delldir

*Ksa boyun dmanla, fitnecilie, kinli ve husumetli olmaya delil olduu sylenir.

a boy dmnla ve fitneye ve kne ve advete ve yaramazla delldir

3.7 BOYUN *Ksa boyunun hain olmaya delil olduu sylenir.

a boyun ynete delldir

* nce boyunun zayf ynlerin bulunmasna delil olduu sylenir.

ince boyun zaafa delldir

34

*Uzun ve ince boyunun korkakla, ahmakla ve feryad etmeye delil olduu sylenir.

uzun boyun ince yreksizlige delldir ve amala ve feryd itmesine delldir

*Byk ve kaln boyunun fkeli ve ahmak olmaya delil olduu sylenir.

byk youn boyun aab ve amala delldir

3.8 BURUN *Dolgun bir ekle sahip burunun akl ve anlay azlna delil olduu sylenir.

youn ve dolu burun al ve fehm azlna delldir

*Burun stnn yass olmasnn yaratl gzelliinden mahrum olmaya ve kalle, deer bilmez kiilie delil olduu sylenir

burun st ya olma sn al azlna ve dai kallelige ve ahdsizlie delldir

*Yay eklindeki burunun kt bir kiilie delil olduu sylenir.

burun yay gibi olsa erre delldir

*Burnun uzun ince bir ekle sahip olmasnn akll olmaya delil olduu sylenir.

uzun ince burun olma ala delldir

*Yass burunun ehvetli bir kiilie delil olduu sylenir.

ya burun ehvete delldir

*Geni burunun dmanlk ve fkeli olmaya delil olduu sylenir.

gi burun asede ve aaba delldir

35

*Biraz dik ekildeki burunun bir kiinin insaniyet duygusunun, mal ve mlknn ok olmasna delil olduu sylenir.

az dikil burun insniyeti var mlki oluuna delldir

*Orta byklkteki burunun bo duygulara ve salkl olmaya delil olduu sylenir.

orta burun avs- bna ate delldir

3.9 ENE * nce enenin akll olmaya delil olduu sylenir

ince eek ala delldir

*Yuvarlak enenin kibirli olmaya delil olduu sylenir.

y eek tekebbrlge delldir

*Orta byklkteki enenin akll olmaya delil olduu sylenir.

orta eek ala delldir

3.10 D *Dilerin kk ve aralarnn ok ak olmasnn kararsz olmaya delil olduu sylenir.

ua di aras o ola niyet aafna delldir

* ri dilerin ktlk ve fitnecilie delil olduu sylenir

iri di erre ve fitneye delldir.

*Orta bykle sahip olan dilerin yalanc olmamaya delil olduu sylenir.

orta di gerek sylemege delldir

*Dilerin eri olmasnn hileci, aldatc olmaya delil olduu sylenir.

36

egri di mekre delldir

3.11 DUDAK *Dudaklarn kaln olmasnn ahmakla ve olgun bir kiilie sahip olmaya delil olduu sylenir

aln ua amala ve abat younlua delldir

*Yumuak dudan anlayl, nazik, mlayim yaratll olmaya delil olduu sylenir.

yufa duda fehm latf abate delldir

*Dudaklarn renginin beyaza yakn olmasnn uursuz, kt kiilie ve yaramaz huylara delil olduu sylenir.

a duda yatlulua ve yaramaz uya setrlie delldir

3.12 ET *Yumuak etin anlayl olmakla birlikte gzel yaratll olmaya delil olduu sylenir.

yumua et fehm ve lefet-i aba delldir

*Sert etin anlayllk bakmndan zayfla ve kt bir tabiata sahip olmaya delil olduu sylenir.

at et aaf fehme ve kesfet-i abate delldir

*Orta sertlikte etin iyilie delil olduu sylenir.

orta et eylge delldir

37

3.13 GS *Byk gsn tembellie ve ahmakla delil olduu sylenir.

byk adr khillige ve amala delldir

*kk gsn umumi yoldan ayrlm olmaya ve yzszle delil olduu sylenir.

ggs up olsa la ve at yzszlge delldir

*Vasat llere sahip olan gsn yetenekli olmaya, insaniyete ve yumuak huya delil olduu sylenir.

ne enl ve ne uzun youn ola marifete ve ilme ayrulua isna ve insniyete delldir

*Ensiz ve dz gsn anlayl olmaya, ayrca daha nceden yaplan ilerde baarl olunmasna ramen daha sonra bu ilerde baarsz olmaya delil olduu sylenir.

ggs ensz tata gibi olma zrek olub ve utd ide dn himmet olub baa amayub orta l olmaa delldir
3.14 GZ *Birbirine yakn byk gzn tembellie ve aknla, ahmakla delil olduu sylenir.

muttal ve basda iken byk gz khillige ve gevdenlige delldir

*Kk gzn hafifmereplie delil olduu sylenir.

kk gz yeyniceklige delldir

*Orta byklkteki gzn kt ve arbal olmayan bir ruha sahip olmaya delil olduu sylenir.

orta gz ve ara ve sebk rlua delldir

38

*Yumru ve ok hareketli gzn hilecilie, hainlie ve hrszla delil olduu sylenir.

omal gz tiz tiz areket itmek mekre ve ynete ve ur olmaa delldir)

*Gzn olduka yava hareket etmesinin anlayszla ve ahmakla delil olduu sylenir.

ge ge areket itmek ve aub yummak fehimsizlige ve eblehlige delldir

*Gzn yava hareket etmesinin endieli olmaya ve hileci olmaya delil olduu sylenir.

ge areket itmek ende ve mekre delldir

*Gzn hareketlerinin orta hzda olmasnn akll ve anlayl olmaya delil olduu sylenir.

tizde ve gede tidlle olma ala ve fehme delldir

*Mavi gzn utanmazla delil olduu sylenir.

gk gz ayszlga

*Ak mavi gzn cahillie ve korkakla, yreksiz olmaya delil olduu sylenir.

gklkden akla mil olma chillige ve orulua ve yreksizlige delldir

*Koyu siyah olmayan gzn abuk kavrayl, anlayl ve akll olmaya delil olduu sylenir.

ikin at ara olmayan gz zreklige ve ala delldir

39

*ocuk gibi bakmann ve glmenin ferah ve uzun mre delil olduu sylenir.

olanclar gibi bama ve glmek ve ferlk hir olma uzun mre delldir

*Mavi ve kk olmakla birlikte titreyen gzn utanmazla, hilecilie ve ehvet-perest olmaya delil olduu sylenir.

gk gzl ve kk gzl ditregen ola ayszlga ve mekre ve hleye ve ehvetperestlige delldir

*Kararsz gzl olmann tembellie ve kadnlara meyilli olmaya delil olduu sylenir.

merc-em olma khillige ve avratlara mail olmaa delldir

*Ate gibi kzl gzn fkeli olmaya, ktlk yapmaya, yiitlie ve ok cima etmeye delil olduu sylenir.

od gibi zl gz aaba ve er oparclga ve bahdrla ve cim o itmege delldir

*Sarya kaar mavi renkte olan gzn sahibinin olduka kt zelliklere sahip olmakla birlikte, ktlk ve hilecilik gibi kt huylarnn da olmasna delil olduu sylenir.

gk aruya mail ola zafern gibi o yaramaz fatlar olmaa delldir ve erre ve mekre ve ayrs gibiye

*Gz bebei arasnda noktalarn olmasnn ktle delil olduu sylenir.

bebek arasnda noalar olma erre delldir

*Mavi ve bebei evresinde noktalar bulunan gzn kskanlk ve ktle delil olduu sylenir.

eger gk gzde bebek evresinde noalar gibi olsa ased ve errlige delldir

40

*Sar gibi bakan gzn ahmakla delil olduu sylenir.

eger sar gibi basa ama olmaa delldir

*Bebei sar olan gzn fitnecilie ve kan dkcle delil olduu sylenir.

bebegi aru altun gibi olma fettnla delldir ve an dkmege

*Kzl renkli gzn deerbilmezlie ve mestlie delil olduu sylenir.

zl gz an deprenici ve rna bac r gibi ola n-dnlga ve ziyna ve mestlige ve aflete delldir

*ehla gzlerin zararsz olmaya delil olduu sylenir.

ehl gzleri ayszdr bu gzl adamdan kendi line oyuca isn ve enmdan ayr hi kimseye arar olmaya

*Yeil, yank ve sarya kaar gzn beenilmeyen kt huylara delil olduu sylenir.

yeil gz pirze gibi ve yau gz aru gibi evf- zemmesi yet yaramazdr

*Yeil veya mavi gzlerde kzl ve beyaz noktalar olmasnn bu gzlere sahip kiinin insanlarn hilecisi ve yaramaz olduuna delil olduu sylenir.

yal gzn veyd gk gz zl ve a noalar olsa demleri mekirlisi ve yaramaz olmaa delldir

*Byk, mavi ve yumru gzn ahmak olmakla birlikte bazen insaniyetli olmaya delil olduu sylenir.

eger byk gk omal gz ama olub ba insniyeti olmala delldir

*Alt taraf ukur gzn ahmakla delil olduu sylenir.

bas uur gz amata delldir

41

*Kk ve yumru gzn cahillie ve ehvet-peresstlie delil olduu sylenir.

kk gz kllisi omalc olsa chillige delldir ve dai ehvet-perestlige delldir

*Kirpikleri birbirine dokunacak lde kk olan gzn halk aldatmaya ve yaramaz zelliklere delil olduu sylenir.

eger kk gzl kiprigin birbirine ounur an olsa al aldatmaa ve yaramaz fata delldir

*Byk ve titreyen gzn yaramaz huylara delil olduu sylenir.

byk gz ditregen olma yaramazla delldir

*a gzn ho ve olduka ll olmaya delil olduu sylenir.

a gzl bu bonglge ve ziyde evznla delldir

3.15 KARIN *Kk karnn akllla ve anlayl olmaya delil olduu sylenir.

kk arn ala ve fehme delldir

*Byk karnn nikah okluuna delil olduu sylenir.

byk arn nik oluna delldir

3.16 KA *ok (kaln) kan dostlua delil olduu sylenir.

ada o a lfete delldir

*Yz taraf alak kulaktan taraf yksek olan kan kibirlilie ve lafla delil olduu sylenir.

an yznden yan ala olub uladan yan yksek olsa kibre ve lafa delldir

42

* nce kan ferahla ve enlie delil olduu sylenir.

ince a gdelige delldir ve d-mnla delldir

* ncelik, kalnlk ve ksalk olarak vasat llerde olan kan vasat bir kiilie delil olduu sylenir.

incelikde ve younluda ve alda orta a itidle delldir

3.17 KOL *Uzun kolun kibirlilie delil olduu sylenir.

eger ol ve baldr uzun olsa atya ve kibre ve manb sevgsne delldir

*Aa ve yukar ksm birbirine denk ve ayn zamanda ince olan kolun olduka yetenekli olmaya delil olduu sylenir.

eger olu aas yuarusna muvf olub ince olsa ziyde biliyete ve marifete delldir

*Alt ksm ince ve yukar ksm kaln olan kolun kuvvetli olmaya, bazen de cahillie delil olduu sylenir.

eger aas ince ve yuarus youn olsa uta delldir ve dai cehl-i mrekkeblige delldir

*Aas ve yukars kaln olan kolun nderlie delil olduu sylenir.

eger aas yuars youn olsa billie ve yrk olmaa delldir

*Doru durulduunda dizlere deecek kadar uzun olan kolun yreklilie, cmertlie, nefis iyiliine, iyi ahlaka delil olduu sylenir.

43

eller ollar ile ol adar uzun olsa ki att adam oru urca dizlerine yan yetie yregin utuna ve yrekligine ve cmerdligine ve izzetine ve nefsi eyilgne ve fil-cmle al- aseneye dellet ider

*Ksa kollarn olduka kavgac ve korkak kiilie delil olduu sylenir.

eger ollar a olsa idi bunu aibi at avac ve oradr

3.18 KULAK *Byk kulan cehalete, tembellie, yiitlie ve uzun mre delil olduu sylenir.

byk ula cehle ve khillige ve bahdrla delldir ve uzun mre da delldir

*Kk kulan hastala ve gaflete delil olduu sylenir.

kk ula astalga ve aflete delldir

*Uzun kulan hafzla ve gaflete delil olduu sylenir.

uzun ula f u aflete delldir

3.19 PARMAK *Uzun parman abuk kavraylla ve cmertlie delil olduu sylenir.

uzun parma tz fehm ve savete delldir

*Uzun ve dz olmakla birlikte her yeri eit kalnlkta olan parman eli uzun olmaya, laf vurmaya ve gerek sylemeye delil olduu sylenir.

eger oru olsa ve eger uzun olub et miner olsa yan ardna ay olmasa olmaz yere el uzadup laf urmaa ve adn nesne-i a sze delldir

*Dz parman ahmakla, budalala delil olduu sylenir.

eger ogr olub amata delldir

44

*Fazla kaln olmayan, vasat kalnlktaki parman cmertlie, zekat vermeye ve kuvvetli olmaya delil olduu sylenir.

eger etsz vasa olsa zekta ve savete ve uvvete delldir

*Ksa ve kalnl her blgesinde birbirine eit olan parman insaniyetli olmaya, cmertlie ve yumuak huylu olmaya delil olduu sylenir.

eger gdk olub etl olsa incelikde ve younluda berber olsa ba savete ve insniyete ve alm olmaa delldir

*Ksa parman sersemlie, ahmakla delil olduu sylenir

a parma gevdenlige delldir

*Ayann ksa olup parman uzun olmasnn anlaylla, delilie ve cmertlie delil olduu sylenir

eger aya a ve barma uzun olub reklige delldir ve dellge ve savete delldir

*Hem ayann hem de parman ksa olmasnn hasta olmaya delil olduu sylenir

eger aya a barma a olsa astala delldir

*Orta uzunluktaki parman firsetli olmaya, yumuak huylu ve merhametli olmaya delil olduu sylenir.

eger a olub uzun olmada barma mnsib olsa fikr firsete ve ilme ve albi teraumuna delldir

*Uzun ve u taraf kaln olan parman hrsl olmaya, ahmakla ve bazen de insaniyetli olmaya delil olduu sylenir

45

eger barma uzun ve a ucu kendn youn olsa ra ve amata ve ba insniyete dellet ider

*Ayann ve parman yumuak olmasnn akll olmaya delil olduu sylenir

eger aya ve barma yumua ola ala delldir

*Yuvarlak biimli parman yumuak huylulua, ilim sahibi olmaya, sabrsz olub bakalarnn hakkna tecavz etmeye delil olduu sylenir

eger mdevver ola ilme ve ilme ve abrsz olub addinden mtecviz olmasna delldir

*Kk ve arka tarafna doru eik olan parman olgunlua, anlayl, cmert ve fikir sahibi olmaya delil olduu sylenir.

eger barma urda olub ardna egri olsa ba kemlt ve idrke delldir ve laf ile abe yerde savete ve fikre delldir

3.20 SA VE KIL * ri telli san yoklua, fakirlie delil olduu sylenir.

iri sa yolua delldir

*Yumuak san korkakla delil olduu sylenir.

yumua sa yreksizlige ve orulua delldir

*ok san olgunlua delil olduu sylenir.

o sa younlua delldir

*Srtta ok kl olmasnn ehvetli olmaya delil olduu sylenir.

arada o l bitse ehvete delldir

46

*Vcudun ok kll olmasnn yiitlie ve bazen de ahmakla delil olduu sylenir.

gvdeni l o olma bahdrla delldir ve derler ki amata delldir

*Karn ve gste ok kl olmasnn lekelie (mecazi anlamda kt eyler yapm olmaya) delil olduu sylenir.

arnda ve ggste l o olsa lekelige delldir

*Vcutta kln az olmasnn zariflik ve anlaylla delil olduu sylenir.

l azl lefet ve zreklige delldir

*Koyu renk kln iyilie delil olduu sylenir.

oyrca l eylige delldir

3.21 SAKAL *Hem orta boylu hem de kse olmann anlaylla ve zariflie delil olduu sylenir.

eger kse olub orta boylu olsa zreklige ve lefete delldir

*Siyah sakaln iyilie delil olduu sylenir.

digeri aal ki ara ola eylik delldir

*Yumuak sakaln ho yaratll olmaya delil olduu sylenir.

yufa aal fehm lefet-i aba delldir

*ok (sk) sakaln olgun tabiatl, bazen de hrn, sert karakterli olmaya delil olduu sylenir.

o aal abat- younlua ve unete delldir

47

*Uzun sakaln akl azlna delil olduu sylenir.

uzun aal llet-i ala delldir

3.22 SIRT *Yass srtn kuvvetli ve fkeli olmaya delil olduu sylenir.

ya ara uvvete ve aaba delldir

*Eri ekildeki srtn kt uylara delil olduu sylenir.

egri ara yaramaz uya delldir

*Dz srtn iyi huya delil olduu sylenir.

oru ara ey uya delldir

* nce srtn akll olmaya delil olduu sylenir.

ince yarn al eylgne delldir

*Eri srtn anlayl ve fikir sahibi olmaya delil olduu sylenir.

egri yarn fikir ve zreklige delldir

3.23 TIRNAK *Trnan yumuak ve dz olmasnn ok konumaya, bazen olgunlua, bazen de ekememezlie delil olduu sylenir.

eger rna yufa ve silke mil olub lefff ola ba kemle ve asede delldir
*Beyaz trnan mbarek olduu sylenir.

a rna mbrekdir

*Kaln trnan aypland, sevilmedii sylenir.

eger aln olsa aypludur n-yamndr

48

* nce ve renkleri ho olan veya uzun ve kzl olan trnaklarn akl ve huylarn holuuna delil olduu sylenir.

eger rnalar ince ve renkleri laf olub yd zll olub uzun olsa al ve uylar olna delldir

*ok ksa trnan hi kimseye karmayan, hatrl, sz geen bir kiilie delil olduu sylenir.

eger rna at a ola adama armayub ar-nk kimseye delldir

3.24 YANAK *Geni yanan olgunlua delil olduu sylenir.

el yaa abat- younlua

3.25 YZ *Ate renkli krmz yzn delilie delil olduu sylenir.

od gibi zl yzl olulua delldir ve dellge delldir

*Ortas kzl yzn utanma duygusuna delil olduu sylenir.

miyn zl yz ayya delldir

*Hastalksz sar yzn hyanete delil olduu sylenir.

illetsz ar yz ynet-i bna delldir

*Sar, yeil ve siyah renge kaar renkteki yzn kt huylara delil olduu sylenir.

aru ve yeillge ve araya mil yz yaramaz uya delldir

*Esmer buday renkli yzn anlayl, abuk kavrayl olmaya delil olduu sylenir.

esmer budy renkl yz zreklige delldir

49

*Geni yzn tembellie delil olduu sylenir.

el yz khillige delldir

*Utanan yzn utanga bir kiilie delil olduu sylenir.

utanan yzllk ayya delldir

*Ensiz yzn anlaylla ve yardmsever olmaya delil olduu sylenir.

ensiz yz fehm himmete delldir

*ok dz olan yzn tembellie delil olduu sylenir.

at oru yz khillige delldir

*ok kk yzn huzura delil olduu sylenir.

ziyde kk yz uzurlua delldir

*Oorta byklkteki yzn iyi iler yapmaya delil olduu sylenir.

orta yz ey ilere delldir

*Ak renkli yzn iyi yaratla delil olduu sylenir.

a yz ey ala delldir
*Eki yzn kt yaratl ve kt huylara, irkinlik ve dzensizlie delil olduu sylenir.

eki yz yaramaz ala delldir ve dai irkinlik dzensizlige delldir

*evresi iik yzn fkeye ve kt huylara delil olduu sylenir.

evresi iik yz aaba ve yaramaz uya delldir

50

3.26 ZEKER * nce, uzun ve eri olan zekerin acyan bir kalbe ve kin gtmemeye, ayn zamanda arbal olmaya delil olduu sylenir.

eger eker ince ve uzun olub egri olsa mteraiml-alb olub d u asedi olmayup ehl-i var olmaa delldir

* nce ve dz zekerin az cima etmeye ve akln iyiliine delil olduu sylenir.

ve eger ince olsa eker or olub llet-i cima ve letfet-i ala delldir

*Kaln ve uzun zekerin cimadan haz almaya, cehalete ve ahmakla delil olduu sylenir.

eger youn ve uzun cim vatnda yet leet bulup amata ve cehle delldir

*Ksa ve kaln zekerin ehvetli olmaya, gaflete, ok konuup her eye inat etmeye delil olduu sylenir.

eger a olub youn ola ehvet-perestlige ve aflete delldir ve laf urup muali olmayub her eye ind itmee delldir

*Ksa ve ince zekerin olduka zeki ve insafl olmaya, inat olmamaya ve ok cima etmeye delil olduu sylenir.

eger a olub ince olsa yet ek ve ehl-i inf olmaa ve ind itmeyp ehl-i teeyyuhdan amasna ve ziyde cim olmasna delldir

*Hayalarn geni ve byk olmasnn utanmazla delil olduu sylenir.

eger eker vsi olsa yn beyas byk olsa yszla delldir

*Hayalarn kk olmasnn akll ve yumuak huylu olmaya delil olduu sylenir.

beya kk olub urda olsa ala ve lme delldir

51

*Zekerin olduka byk ve ince olmakla birlikte geni olmasnn ahmakla, tembellie ve bazen de yetenekli olmaya delil olduu sylenir.

eger at hir byk ve ince vasi olsa amata ve khillige va b marifete delldir

*Vasat llerde olan zekerin utanma duygusuna sahip olmakla birlikte birok iyi huylara delil olduu sylenir.

eger vasal-l olub ayn hiri ve btn ey uylara delldir

52

DRDNC BLM: 4. TRK KLTRNDE RENKLER N YER Doada bulunan renkler uluslarn kltrel yaam ierisinde, ifade ettikleri birincil anlamlarnn yannda eitli anlamlar da kazanmtr. Renklere yklenen bu anlamlar, olduka uzun bir tarihsel srecin ardndan ortaya kmakla birlikte bu tarihsel sre iinde kazand eitli anlamlarn st ste bina edilmesiyle gnmze kadar gelmitir. Bu nedenle renklerin bugnk anlamlarnn temelinde tarih ve mitolojik unsurlarn yatt aikardr. Trk kltrel yaam erevesinde renk kavram ok eski devirlerden beri var olmutur. zellikle be ana rengin dnyann drt ynn ve merkezini ifade ettii konusunda eitli aratrma sonular bize kaynaklk etmektedir. Prof. Dr. Reat Genin yazdna gre; Bunlardan, A.Alfoldi u bilgileri vermektedir: Mool kavimlerinin bayrak direklerinde sallanan be renkli hamailler (yeil, beyaz, krmz, kara ve sar), phesiz inlilerde olduu gibi onlarda da drt kutbun ve dnyann merkezinin renklerine tekabl eder. Menei gebe olub in kaynaklarnda hayatn idame ettiren ve gk atlarna be renkli bir ksrak gnderildiini ifade eden efsane de, bu fikir erevesine iaret eder. te bundan dolaydr ki, Asya Hunlarnn mehur kral Mo-tunun garp (bat) tarafna (yani esas tarafa) ancak beyaz atlarla; arka (douya) mavi (yani kr) atlarla; imale (kuzeye) yaz (kara) atlarla ve cenuba (gneye) al atlarla taarruz ettiini reniyoruz. Bahaeddin gel de, bu konu ile ilgili olarak, Mete Hann in ordusunu kuatmas mnasebetiyle in kaynaklarndan naklen u bilgiyi vermektedir: Hun atl birlikleri in ordusunun evresinde, yle dzenlenerek yer almlard: Beyaz atlarn hepsi bat ynnde yer almlard. Mavi (yani kr) atlar ise douda sralanmlard. Btn siyah atlar kuzeyde; krmz (yani doru veya al) atlar ise gneyde yer almlard. Bu bilgilerden aka anlaldna gre, Trkler tarihlerinin en eski zamanlarndan balayarak, uzun zaman be ana renk olarak kara, ak, kzl, yeil ve sar renkleri esas grm ve bu renklerden her birini dnyann drt yn ile merkezini ifade etmekte kullanmlardr. Buna gre, tekrar hatrlatmak gerekirse merkez=sar, dou=yeil (veya gk; gk renk gnmz Trkiye Trkesinde de olduu gibi bazen

53

yeil, bazen de mavi anlamn ifade eder ekilde kullanlmaktadr); bat = ak, gney=kzl (krmz, al) ve kuzey = kara renklerle ifade edilmitir.52 Tarihsel sre ierisinde renklerin bu trl eitli sembolik anlamlar kazanmasnn yan sra manev anlamlar kazand da bilinir. Trk kltrel yaamnda da renkler sembolik anlamlarla beraber baka manev anlamlar da tamlardr. eitli kltrel deiiklere neden olan din deiiklii gibi unsurlarla birlikte renklerin kazand anlamlar daha nce sahip olduklar anlamlara eklenerek veya bu anlamlarla kararak varln gnmze dek srdrmlerdir. Bu gibi durumlarn kltrel yaantmza da etki etmesi kanlmazdr. Bu etkinin, kltrmz oluturan dier unsurlarn yannda din, folklorik ve edeb rnlerde de kendini hissettirmesi kanlmazdr. Ayn zamanda renklerin insanlarn kltrel yaantsnn yannda onlarn psikolojik durumlarn da etkiledii bilinir. Renklerin insanlar zerinde, zellikle sinir sistemi zerinde etkisi ok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Bu alanda yaplan laboratuar almalar bu olay bilimsel olarak kantlamtr. nsanlar zerinde oluan psikolojik ve duygusal reaksiyonlarn sonucu olarak renkler, scak ve souk gruplara ayrlmlardr. Krmz, sar, turuncu ve kahverengi, insanda canlandrc duygular uyandrd iin onlar scak renkler grubuna dahil etmilerdir. Mavi, yeil ve gri renkler ise sakinletirici, rahatlatc, bartrc ve serinletici etki braktklarndan dolay souk renkler olarak bilinmektedirler.53 Grld gibi renkler hem tadklar manev anlamlar hem de yapm olduklar psikolojik etki nedeniyle insan hayatnda nemli yer tutarlar. Bu nedenle biz, almamzda yer alan renklerin tad manev anlamlarnn anlalmas veya almamzda kullanlan renk adlarnn mitolojik ve kltrel bantlarn anlamak amacyla renklerin Trk kltr ierisinde kazand anlamlar hakknda baz saptamalar yapmann uygun olaca grndeyiz. Bu saptamalar, almamzn amacna hizmet etmesi asndan, Trk mitolojisinde ve Trk kltrnde yer alan tm renklerden bahsetmek yerine, almamza konu olan eserde ad geen renklerle snrl tutacaz.

52 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 4 53 Avar M., Trk Kltr ve Sanatndan K esitler I,Kmen Yay. : 26, Konya, 2007, s. 181

54

4.1 AK : Ak rengin, ok eski devirlerden itibaren kltrel yaantmz erevesinde eitli sembolik ve manev anlamlar tad bilinir. Ak rengin, Trk kltrnde sembolik anlam olarak bir yn ismi mahiyetinde kullanldn ve bat anlamn ierdiini sylemitik. Bu sembolik anlamn yannda ak renk, kltrmzde bakaca manev anlamlar da tamtr. Trk kltrnn tarih seyri incelendiinde, amanist dnem ve slam dnem ierisinde hep kendini gsteren ak renk, amanist dnemden kaynaklanarak genellikle olumlu anlamlar temsilen kullanlm ve slamiyet sonras Trk kltrnde de olumlu manada eitli anlamlar tamtr. Bununla birlikte ak rengin kimi zaman eitli kt durumlarda da kendini gsterdii bilinmektedir. Trk amanizminde lgen, hayr ilhdr. lgenin altn kapl saray ve altn taht vardr. aman dualarnda ona Beyaz Parlak (Ak Ayas), Parlak Hakan (Ayas Kaan) vb. ekilde hitap edilir. nana gre Ebem Kuan (Gk Kua) da o yaratmtr. Ayn inanca gre Tufandan sonra lgen, insan yaratmaa giriti. Kardei Erlik de (yeralt ilh, kt ruhlarn ilh), onun adam yaratt iein bir parasn alarak bir insan yaratt. lgen, kardeine darld ve onu telin ederek, (lnetleyerek) Senin yarattn kavim Kara Kavim olsun. Benim yarattm Ak Kavim arka, senin yarattn kavim garba gider diye ilve etti. Bu inanlardan kaynaklanarak, Altay Trk halk edebiyatnda hayr ilh lgeni temsil eden ak, cennet anlamnda da kullanlmaya balanmtr. Bu sebeple amanlar klhlarn bilhassa beyaz kuzu derisinden yaptrrlard. nk itikadlarna gre beyaz renk temiz ruhlarn houna giderdi. Buradan giderek Ak sz ve rengi aman Trk inanlarnda arlk ve yceliin bir sembol hline gelmitir. Bu yzden da, ak renk iin ba renk de diyebiliriz54 Altay Trklerinde ak ata destanlar vard ve ak renk insanln babasnn (dem) simgesiydi. te yandan yine konuyla ilgili olarak meru saylan hkmdarlarn ak han, dzeni ykmak isteyen dman hanlarn ise kara han olarak adlandrlmas gk ve yer diktomisine uymaktadr. Demek ki ak renk eski tanrlarla ilgili simgecilikten kaynaklanan bir etkiyle hkmdarlk simgeciliine de girmitir. Bu etki slam dneminde de srer. Nitekim Kutadgu Biligde sradan kiilerin siyah ve beylerinse

54 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 6

55

beyazla nitelendirildii sylenmektedir. Siyah kul rengidir, beyin rengi ise beyaz olur.55 Kitab- Dede Korkutta beyaz renkteki ev ya da ota uuru simgeler. Bir gn Bayndr Han yine byle bir ziyafet hazrl yaparken bir yere ak ota, bir yere kzl ota, bir yere de kara ota kurdurur. Olu olan ak otaa, kz olan kzl otaa kondurun, olu kz olmayan kara otaa aln, altna kara kee deyin, nne kara koyun yahnisinden getirin, yerse yesin, yemezse kalksn gitsin.der.56 Dier taraftan, Hazret-i Peygamberin kulland sancaktan (Beyaz, Yeil ve Siyah) birinin rengi olmas dolaysyla, zellikle Osmanl dnemi yazarlar, Seluklular ve Osmanllardaki nl Ak Sancaklar genellikle Peygamber ile slmiyete balamlardr. Nitekim bu konuda cidd almalardan birini yapm olan Miralay Ali Bey, Anadolu Seluklu hkmdar II. Gyaseddin Mesudun H. 688 ylnda Osman Gaziye hkmdarlk ferman ile birlikte bir de alem (sancak) gnderdiini ve bu sancan beyaz renkli kumatan yaplm olmas sebebiyle Trkler tarafndan ak sancak olarak adlandrldn kaydetmektedir. Gerekten de biz, ilk dnemlerde Osmanl Saltanat Sancaklar arasnda Ak Alem, yani ak sancan bata geldiini, asl saltanat sancann bu olduunu, mesel Fatih Sultan Mehmet zamannda dorudan doruya padiaha mahsus sancan Ak Sancak olduunu, bu yzden de Osmanllarda bu Ak Sancaa Ba Alem de dendiini biliyoruz. te slmiyet ncesi Trk manev ve mill inanlarndan szlp geldiinde hi phe bulunmayan bu beyaz bayrak geleneinin, Konyadaki Seluklu hkmdarnn Osman Gaziye gnderdii hkimiyet almetleri arasndaki beyaz bayraktan kaynaklandn zanneden Miralay Ali Bey, bunun Hz. Peygamberin beyaz sancann bir ifadesi olduu grn ortaya koymakta ve buna Osmanllarn Liva-i Resulullah adn verdiklerini ifade ettikten sonra Liva-i Resulullahtan maksat Ak Sancaktr demektedir. slm ncesi Trk geleneklerini bilmeyen Osmanl yazarlar iin, sadece slm dnemi grmek de kanlmaz olmutur. Oysa yukardan beri sylemeye altmz gibi Akn kutluluu ve uurluluu, mill ve manev stnl amanizmdeki lgen inanndan kaynaklanmakta ve kkleri Hunlar ana kadar gitmektedir. Bu itibarla, Osmanl devri yazarlarnn tesirinde kalarak, Osmanllarn Liva-i Resululallah veya Liva-i Beyza olarak adlandrdklar ak sanca yalnz Peygamber ile slm geleneklere

55 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.191 56 Ergin M., Dede Korkut Kitab I (Giri-Metin-Faksimile), Atatrk Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 169, Ankara, 1997, s. 4

56

balamaya alanlar; yani, Seluklular ile Osmanllarn nl Ak Sancaklarn Trklerin Mslman oluu ile balatmak eiliminde olanlar bu konuda da esnek davranmak ve eski Trk inan ve geleneklerini gz nnde bulundurmak durumunda olmaldrlar. Nitekim Fuat Kprl de Seluklu sultan tarafndan Osman Gaziye gnderilen Ak sancak iin Bunun lhanllara (Cengizlilere) mahsus beyaz bayrak olaca pek tabidir demek suretiyle bu konudaki yanlgy bir nebze olsun dzeltmi, ama asl kayna o da grememitir. 57 imdiki Trkmen dilinde ak kelimesi kullanlmaktadr ve bu Trkiye Trkesindeki beyaz anlamna gelmektedir. Ak renk Trkmenlerde ok sevilen bir renktir. Gelecek, bahtiyarlk, mutluluk, temizlik ve sevgi bu szn zerinden derin bir mana kazanmaktadr.58 Grld zere hem amanist hem de slam gelenekte ak renk birok olumlu anlam iermektedir. Ak renk, bu anlamlarn temelini amanist kltrden almakta ve daha sonra slam kltr erevesinde anlam younluunu genileterek gnmze dek gelmektedir. Kayna ne olursa olsun u an itibariyle bu rengin ierdii anlamlar ve bu anlamlara ilikin bilgiler almamza yn vermesi asndan olduka yararldr. Buradan hareket ederek biz bu rengin tarihsel sre ierisinde genellikle olumlu manalar ierdiini anlamaktayz; ancak bu durum bize bu rengin kltrel yaantmz ierisinde sadece olumlu anlamlaryla var olduunu gstermez. Gerekten de Trk kltrel yaam ierisinde hep olumlu anlamlar tayan ak renk, ayn zamanda ehadet ve yas rengi olarak da kullanlmtr. Bu ekilde hem olumlu hem de olumsuz anlamlar tamasn Kamil Veli Nerimanolu; Sorulabilir ki ne iin ak renk hem matem hem de sevin rengi gibi kullanlyor. Ayr ayr zaman ve mekan eraitinde inam simgelerinin deiik olmas, bazen ok anlaml fonksiyon tamaktadr.59 eklinde aklar. Yaar oruhlu ise bu duruma; Bu rengin yas rengi olmasnn sebebini Maniheizme, dolaysyla Uygur devrine balamak pek yanl olmasa gerek. Zira Maniheizmde temsil ettii iin ok nemli olan bu renk bu zellikle rahip elbiselerinin rengi olarak karmza kar.60 eklinde bir asklama getirir.

57 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 6-7 58 Nurmemmet, A. Trkmenlerde Renk Dnyas ve Nevruz, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.81 59 Nerimanolu K. V., Trk Dnya Baknda Reng, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.70 60 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.191

57

Net bir ifade ile kayna ortaya konamasa da ak rengin olumlu anlamlarnn yan sra ehadet ve yas rengi olmasna eitli rnekler vardr. Trklerde yas elbisesi kara olduu halde ehit bayra aktr. Anadolunun fatihi Alp Arslan, Malazgirt Meydan Savana giderken ak elbise giymi ve atnn kuyruunu kestikten sonra namazn klp savaa hazrlanmtr. At kuyruunu kesmek lme hazrlk ve ayn zamanda bir yas iaretidir. Tabi Alp Arslan Mslman olduu iin bu iiyle kefen de giymi oluyordu.61 Yas anlamna gelen kara rengin yannda tarihimizin baz blmlerinde Ak ve Gk rengin de yas manasnda kullanldn gryoruz. Bu nokta zerinde bir aratrma yapmaya ihtiya olmakla beraber, bu iki rengin kullanld yerlerdeki lm hadiselerinde ehadet hali vardr. yle zannediyoruz ki, bu renkler herhangi bir lm iin deil, zulmle veya ehadet halindeki durumlar iin deerlendirilmelidir.62 Kazaklarda yas zamanlarnda beyaz, siyah ve krmz renk giyme gelenei var. Eskiden Kazak kadn, kocas ldnde siyah elbise giyer, kz ise beyaz elbiseyle krmz brk takard. Eer olu lse beyaz bart balard. Gney Kazakistanda biri vefat ettiinde erkekler beline beyaz kuma parasn balarlard. Bu, yas tutan gsterirdi.63 Ayn durum Dr.Yaar Kalafat tarafndan yle aktarlr: Kazaklarda lnn gmld zaman arkada brakt dul zevcesinin, kzlarnn salarn kesmesi adettir. Bunlar (salar) l ile beraber mezara gmlr. nsan sa gibi, lenin atnn kuyruunu kesmek de bir matem alameti idi. Matemde, yasta olmann bir iareti olarak Trkler, yas srasnda beyaz elbise giyerlerdi.64 Yukardaki rneklerle anlatmaya altmz gibi ak renk Trk kltr ierisinde olduka nemli bir yere sahiptir ve kimi durumlarda olumlu kimi durumlarda ise olumsuz manalar ierir ekilde kullanlagelmitir. almamz ierisinde de kez karmza kan bu renk birinde olumlu, birinde olumsuz anlam ifade etmekle birlikte nc seferde farkl renklerin birleimiyle birlikte olumsuz anlam ierir ekilde kullanlr.

61 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.56-57 62 Kafal M., Trk Kltrnde Renkler, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.52 63 Kadieva K., Kazak Medeniyetindeki Semboller, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.96 64 Kalafat Y., Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, AKM Yay., Ankara,1995, s.126

58

Bunlardan ilkinde ak rengin mbareklie iaret ettii sylenir:

a rna mbrekdir
kincisinde ise ak renk olumsuz bir anlam iaret eder ve dudaklarn beyaza yakn olmasnn yaramaz huylara ve kt bir kiilie iaret olduu sylenir:

a duda yatlulua ve yaramaz uya setrlie delldir

Eser iinde ak renk nc kez ise karmza mavi veya yeil renk ile birlikte kullanlarak kar ve yeil veya mavi gzn kzl ve beyaz noktalar olan gzlere sahip kiinin insanlarn hilecisi ve yaramaz olduuna delil olduu sylenir:

yal gzn veyd gk gz zl ve a noalar olsa adamlar mekirlisi ve yaramaz olmaa delldir
Bu durumda ak rengin, almamza konu olan eser ierisinde sabit bir manev anlamnn bulunmadn sylemek daha doru olacaktr. 4.2 AL KIZIL - KIRMIZI: Bu renk hakknda konuya balamadan nce unu belirtmek gerekir ki, tarih boyunca al ve kzl renkler ayr manalar iermitir. Al renk daha ok koyu turuncu ya da alev rengini andran krmzy ifade ederken, kzl ise daha ok ak renkteki parlak krmz olarak ifade edilebilir. Ancak bu renkler tarihi dnemler iinde zamanla birbirinin yerine de kullanlmtr. almamza konu olan eserde ise hep kzl ifadesi gemekte, al ifadesine ise yer verilmemektedir. Bu durumda, incelediimiz eserde bahsedilen kzl rengin al ile alakasnn bulunup bulunmadn saptamak gtr. Dolaysyla almamza k tutmas asndan bu bahiste kzl ile birlikte al rengini de aklamak gerekir. Trklerin en eski inanlar ile ilgili olarak onlarda Al Ruhu veya Al Ate adlar verilen bir ate tanrsnn yahut da hm (koruyucu) bir ruhun varl bilinmektedir. te Trklerin en eski devirlerden beri Al Bayrak kullanmalarnn bu Al Ate klt (inanc) ile bal bir gelenek olaca hatra geliyor. Abdlkadir nan, bu hususta bize u bilgileri vermektedir: Kazak- Krgzlar bayrak kelimesi yerine Yalav kelimesini kullanrlar ki, asl alav - alevdir. Al Ruhunun ad ile al rengin mnasebeti phesizdir. Trk hurafelerine gre ruhlar, ak, kara, sar, kuba (esmer) diye renklere ayrlrlar. Albast ile beraber Karabast da vardr. Her halde al rengi de ruhlardan birinin rengini gstermitir. amanizmde ruhlar erefine bayraklar (Altaycada Yalama = Yalav) dikmek detti. Al Ruhunun hm (koruyucu) ruh sayld devirde bunun

59

erefine dikilen bayrak ate rengine yakn bir renkte olmutur. Bizim fikrimize gre Trklerin Albayraklar Al Ruhunun ate tanrs veya hami ruh sayld devirden kalma bir hatradr ki, yedi-sekiz bin yllk demektir. Hlasa en eski zamanlarda Al Ruhu, ate tanrs veya hami ruh olmutur. Abdlkadir nan, al ile ilgili olarak unlar da kaydetmektedir: Al kelimesinin ate klt ile bal olduunu gsteren bir emare de btn Trk kavimlerinde yaygn olan Alaslama merasimidir. Alaslama, orta ve dou Trklerinde atele temizleme ve takdis merasimidir. Anadoluda da Alazlama bir tedavi usuldr. Bunun iin krk bir tane al renkli keten bezinden, okuya okuya parmaa bir ip yuma yaplr. Sonra bu yumak atete yaklarak kl tekrar bir al bez zerine konur ve bununla alazlanr. Al ruhu, eski Trk panteonunda kuvvetli, belki hami tanrlardan biri olmutur. Al kelimesinin ate kltyle alkal olmas bilhassa bu ruhun en eski devirlerde hami ruh, ate ve ocak ilhesi olduunu gstermektedir. 65 Bu konuda Bahaeddin gel , Al rengin btn Trklerce mukaddes saylmasnn ve Trklerin en eski devirlerden beri al bayrak kullanmalarnn bu Al Ate ve Al Tanrs klt ile bal bir anane olaca hatra geliyor demektedir.66 Al rengin koruyucu olduu inancna tanklk edebilecek bir iz halen kltrmzde yaamaktadr. Albasmas inanc erevesinde Albast ruhunu korkutmak yahut uzak tutmak amacyla halen lousa dnemindeki kadnlarn bana al renkli rt balanr. nk inana gre Albast, aldan korkmaktadr ve koruyucu anlam tadna inanlan al renk bu gelenekte bu manasyla yerini alr. Ancak burada bir baka durumu daha belirtmek gerekir ki o da bu kt ruhun adnn al renk ile birlikte kullanlmasdr. Atein rengi olan al ayn zamanda bu kt ruhun da ad olmutur. Dou Anadoluda doum srasnda anay kt ruh olan Al, Alkars, Albasmasna kar korumak, onu byle bir durumla kar karya brakmamak iin geceleri yannda bulunmaya alrlar. Erzurum, Kars, Ar ve Mu illeri evresinde doum yapan kadnlar, geceleri albasmas tehlikesine kar yalnz braklmazlar. Trk inanlar arasnda yaayan Al ve Alkarsndan hamile kadnlar doum ncesi ve doum sonrasnda korumak yolunda muhtelif tedbirler alnr.67 Krmz sz eski Trkede yoktur. Onun yerine kzl sz kullanlmtr. Krmz sz Sodca veya Farsadan gemitir. Kann rengi de kzldr. Kzl rengi
65 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 8-9 66 gel B., Trk Mitolojisi, TTK Yay., Ankara, 2003, c. II, s. 516. 67 Kalafat Y, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, AKM Yay., Ankara,1995, s.90

60

birka manada kullanlmtr. Mesela hile ve kurnazlk iin. Trkede hile sznn karl aldr. Al etmek, hile yapmak demektir. Eski Trk edebiyatnda hilenin sembol kzl tilkidir. Kutadgu Biligde Ala bolsa kzl tilki teg sz buna misaldir. Kzl dil kt dil demektir. Kutadgu Biligde byle bir cmle vardr: Kzl dil seni ksa yal klar.68 Al sz 11. yzyl kaynaklarnda bir bayrak ad gibi gemitir. Kagarl Mahmudun Divannda al veya turuncu rengini Trklerin uurlu sayd ifade edilmektedir. Hakanlk sembol olan Al Damga, ingiz Han ile hret kazanmtr. Al uurlu bir renktir ve hakanlarn rengidir. Ouz Destannda Ouz Hann gzlerinin al olduunu reniyoruz. Al krmz rengin solgunudur. Dinde ve sihirde al rengi iyi ve uurlu deildir. Mesela, gebe kadnlara ktlk yapan albast veya al kavald Azrail (Dede Korkut) olduu gibi.69 Gnmz Trkmenistan Cumhuriyetinde de ilki daha eski olmak zere kzl ve krmz ayn rengi ifade etmektedir. Orada da daha ok bu renge daha ok kz ve gelinlerin elbiselerinde rastlanr ve bu renk Trkmenler iin gnee atfta bulunan kutsal bir anlam tar. Burada sezilmektedir.70 Krmz ayn zamanda savan ve zaferin rengidir.71 Grld zere Trk kltrel yaamnda zaman zaman birbirinin yerine kullanlan al, krmz ve kzl renkler manev anlam asndan kimi zaman olumlu ve iyi kimi zaman ise kt anlamlar tamaktadr. Daha nce de belirttiimiz zere, incelememize konu olan eserde krmz ve al szleri kullanlmam, sadece kzl renk kullanlmtr. Bu balamda, eserde geen kzl rengin al veya krmz anlamna da gelip gelmedii tartmaya aktr. ncelememize konu eserde kzl renk be kez kullanlmtr ve bunlardan sadece birinde olumlu mana ifade eder. Bu rengin, olumsuz manada kullanld blmlerde ise ate ile badatrlmas da dikkat ekicidir. *Ate renkli kzl yzn delilie delil olduu sylenir. slam ncesi inanlar ve mitlerinden gelen etkiler

od gibi zl yzl olulua delldir ve dellge delldir

68 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.58 69 age, s.60 70oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.187 71 age

61

*Ortas kzl yzn utanma duygusuna delil olduu sylenir.

miyn zl yz ayya delldir

*Ate gibi kzl gzn fkeli olmaya, ktlk yapmaya, yiitlie ve ok cima etmeye delil olduu sylenir.

od gibi zl gz aaba ve er oparclga ve bahdrla ve cim o itmege delldir

*Kzl renkli gzn deerbilmezlie, cahillie, zarar verici olmaya ve mestlie delil olduu sylenir.

zl gz an deprenici ve rna bac r gibi ola n-dnlga ve ziyna ve mestlige ve aflete delldir

* nce ve renkleri ho olan veya uzun ve kzl olan trnaklarn akl ve huylarn holuuna delil olduu sylenir.

eger rnalar ince ve renkleri laf olub yd zll olub uzun olsa al ve uylar olna delldir
4.3 S YAH (KARA) Siyah renk, Trk kltrel yaamnda al ve ak renkler gibi bazen olumlu bazen de olumsuz manalar ierir ekilde kullanlmtr. Bununla birlikte siyah rengin tad olumsuz anlamlar daha n planda grlmektedir ve bu durum aratrmaclar tarafndan ska ifade edilmitir. Karann aman Trkler asndan ifade ettii anlamlar ile ilgili olarak, Abdlkadir nan u bilgileri veriyordu: Altayllarn akidelerinde ruhlar aru (pk, temiz, ar) veya kara (habis) zmrelerine ayrlrlar. Bunlara Ts de denir. Ts denilen bu ruhlardan Karats grubuna yer alt tanrs Erlik de dahildir. Altayllar en ar ve elemli felketleri Erlikin faaliyetiyle alkadar bilirler. Erlik, yeraltnda kara amurdan yaplm saraynda oturur. Erlik, byk kara ruh saylr. Onun kzlarn da dokuzu da msavi karalar olarak adlandrrlar. Yine, Kazak-Krgz Trklerinin hurafelerinde

62

Albastnn iki eit olduuna, birinin Kara albast dierinin de Sar albast olduuna iaret edilmiti. Bu Kara veya Kara Albast, cidd ve arbal bir ruh olarak da telkk edilirdi. amanist Trkler lohusa kadnlar Kara albast (karabast-karakura)dan korumak ve karay defetmek iin kara baks arrlard. Dier taraftan Trk mitolojisinde kara, umumiyetle toprak rengi olarak, yaz yer anlay ile birlikte kullanlmtr. Her halde nce yaz yer kullanlm, kara toprak sonradan sylenir olmutur. Daha nce ifade edildii zere eski Trklerde halk tabakasna mensup olanlara da kara (karabudun-avam) denildii gibi kara kul, karava veya karaba deyimleri de kle anlamnda kullanlmt.72 Kara renk genellikle uursuzluk ve yas alametidir. Dede Korkutta kara donlu kfir sz Hristiyan keilere iaret etmektedir. Dede Korkutta ak karp kara giyme sz de yasa alamet eder. Yalnz ehid bayraklar aktr.73 Yeralt dnyasndaki birok unsur kara renkle ifade edilir. te yandan kara renk Trk dnyasnda yaygn bir biimde lmn ve lmden duyulan yasn ifadesidir. Mezarlara kara renkli paavra ya da flama aslmas, Dede Korkut gibi nemli eserlerde yas olan evden sz edilirken karal gkl ota tabiri kullanlmas, yine ayn kitaptaki hikayelerden birinde (Dirse Han Olu Boa Han Hikayesi) olu-kz olmayan hann kara adra konulmas gibi hususlar kara rengin lm, yas ve zntnn ifadesi, olduunu bize gstermektedir.74 Karakalpak Trklerinde kara ve gkmavi giyilir. Yas sresi iki yl kadar srebilir.75 Kara rengin yas rengi olarak kullanlmas gelenei Anadolu Trk kltrnde de grlr. Siverek kasabasnda, l kan evin mensuplar ve akrabalar ile yakn komular da yas alameti olarak kara giyerler. gn sren yas sonunda, akraba ve komular kara elbiseleri karp renkli giyinirler ve yas evine de renkli elbiseler gtrp oradakilere giydirirler. Bylece l kan evde yas kaldrma yaplm olur ve hane halk normal hayatna dnmek imkan bulur.76

72 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 18 73 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.56 74 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.184 75 Kalafat Y., Balkanlardan Ulu Trkistana Trk Halk nanla -I-, T.C. Kltr Bakanl Yay.,Ankara, 2002, s.75 76 Kalafat Y., Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, AKM Yay., Ankara,1995, s.130

63

Anlattklarmza ek olarak, dilimizde yaayan baz deyimler de kara rengin kt anlamlarna iaret eder. Karalar balamak, kara gn, kara giymek, kara barl gibi deyimler kara rengin olumsuz anlamlarn yklenerek olumulardr. Kara rengin yas anlamnda kullanlmasna rnek tekil edecek durumlar oka karmza ksa da baz durumlarda kara rengin olumlu anlamlar ifade ettii de grlr. Kara ayn zamanda bykl gsteren bir mefhum gibi de kullanlmtr. Mesela, aatay kltr evresinde Kara erik byk ve yry halinde olan ordu demektir. Kara orman, Karay da byk, kalabalk orman manasn ifade etmekte, ayn zamanda karanlk ve sihirli bir dnce anlamna gelmektedir. Karada; yce, gklere ykselen byk dadr. Bu szle korku ve sayg yan yana ifade edilmi olmaktadr.77 ncelememize konu olan eserde kara renk drt kez karmza kar. Bunlardan ikisinde mstakil olarak kullanlrken, birinde baka renklerle birlikte kullanlr. Ayrca biz esmer olarak geen kelimeyi de ak siyah olarak yorumlamann doru olaca dncesindeyiz. Bu drt rnek erevesinde kara renk sadece bir kez olumsuz anlam ifade eder. Bir rnekte ise kara renk baka renklerle birlikte olumsuz bir anlam tamaktadr. * ki kat siyah olmayan gzn abuk kavrayl, anlayl ve akll olmaya delil olduu sylenir.

ikin at ara olmayan gz zreklige ve ala delldir

*Siyah sakaln iyilie delil olduu sylenir.

digeri aal ki ara ola eylik delldir

*Sar, yeil ve siyah renge kaar renkteki yzn kt huylara delil olduu sylenir.

aru ve yeillge ve araya mil yz yaramaz uya delldir

77 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.57-58

64

*Esmer buday renkli yzn anlayl, abuk kavrayl olmaya delil olduu sylenir.

esmer budy renkl yz zreklige delldir

4.4 GK-MAV -YE L Gk renk, Trk kltrnde her zaman dier renklerden daha farkl bir konumda olmutur. nk eitli kaynaklarda gk renk, bazen yeili bazen de maviyi karlar olmakla birlikte Gk Tanry ifade etmektedir ve bu zellii ile de zel bir yere sahip olmutur. erdii bu kutsal mana her zaman gk rengin deerini st seviyede tutmutur. Gk, gn rengi hem de gn addr. Trkler eskiden Gk Tanrya taptklar iin gk, Tanrnn ululuun ve yceliin bir sembol olmutur.78 Gk renginin Trklerde hudutlar genitir; germek, yeermek yani yeillik de buna dahildir.79 Gk rengi genellikle olumlu anlamlar ifade eder. Bir unsura bu renk izafe edildiinde o ey saygn bir e haline gelir; rnein eski Trke metinlerde geen gk kurt, gk bri terimi bu hususa iaret eder. Gk renkli erkek kurt gk Tanrnn bir simgesidir.80 Kazak medeniyetinde beyaz, siyah ve mavi renklerinin zel anlamlar vardr. Bunlar daha ok kullanlr. Mavi renge kar sayg, btn Trk halklarnda vardr. Eski inanlara gre bu renk Tanrnn rengidir. Kazak inanlarnda gk rengi, ebedilii, uzun yaam bildirir.81 Bu ifadelerden de anlald zere gk veya gk ile ifade edilen mavi renk genelde kutsall ve olumlu anlamlar ifade eder ekilde kullanlmtr; ancak baz kaynaklarda mavi rengin olumsuz anlamlar ifade edecek ekilde kullanldn da grmekteyiz. te yandan Trklerde muhtemelen su unsuruyla ilikili olmasndan kaynaklanan- mavi rengin baz olumsuz anlamlar da vardr. Ortaa Trk metinlerinden anlald zere bu en ok cenaze, cenaze evi, lmle ilgili yas ifadelerinde karmza kyor. zellikle Manas Destan ve Dede Korkutta bu tip
78 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.58 79 age 80 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.188 81 Kadieva K., Kazak Medeniyetindeki Semboller, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.95

65

ifadelere rastlyoruz. Trk minyatr sanat rneklerinde matemi simgeleyen mor, siyah bazen beyaz yannda mavi rengin kullanldn da grmekteyiz.82 Baz kullanmlarda gk rengiyle de ifade edilen yeil, baz kaynaklarda da yal veya yeil eklinde geer. Bu szcn eski Trkede yal olarak kullanld bilinmektedir. imdiki Trkmen dilinde de bu kelime aynen yal olarak gemektedir. Kk ya kelimesindendir ve gen anlamndadr. Bu Trkmenlerde baharn rengi olarak benimsenilmitir. Bu Ouz Trkmenlerinin daha eski zamanlardan beri sevilen bir rengidir. Bazen yeil yerine gk kelimesinin kullanldn bazen bu iki rengin kelime olarak kartrldn bilmekteyiz. Kagarl Mahmudda bu kelime her zaman gk olarak gemi, Kutadgu Biligde ise yeil olarak kullanlm. yle bir rnek getirelim: Trkiye Trkesinde yeermek kelimesi vardr, bu Trkmencede germek anlamndadr.83 Trk mitolojisine gre hayr lh lgenin, koruyucu ruh olarak kabul edilen yedi olundan birinin ad Yal (yeil) Kaan idi ve umumiyetle bitkilerin yetiipbymesini dzenlediine inanlrd. Ayrca, yeilliklerin lgen inan ile ban gsteren mitolojik inanmaya gre lgen, insan vcudunu yarattktan sonra Kudayn yksek ulhiyetinin huzuruna kuzgun denilen kuu gndererek yaratt insan iin can ister. Kuzgun semaya uar. Can alp dnerken yerde bir le grr. Dayanamayarak lei yemek iin azn aar. Gagasndaki can, am ormanna derek dalr. Bundan dolaydr ki am ve ard gibi aalar k ve yaz yeilliklerini muhafaza ederler. Grlyor ki beyaz ve al ile ilgili olduu gibi yeil ile ilgili olarak da Trklerin manev inanmalarnn kk, onlarn en eski din inanmalarndan kaynaklanmaktadr.84 Grld zere yeil renk, Trk inan sistemi ierisinde olumlu anlamlar iermektedir. Bu renk ierdii olumlu anlamlarn yannda baz Trk topluluklarnda hkmdarlk simgesi de olmutur. Ayrca slamiyet ile birlikte yeil sancak kavram olduka nem kazanmtr. Dier taraftan, M.S. 629 ylnda Bat Gktrk kaannn hakanlk otana giden nl inli seyyah Buda rahibi Han Tsangn, ... Kaan yeil satenden bir kaftan giymiti... evresi, brokat (altn ilemeli) kaftan giymiti. Askerler uzun mzraklar,
82 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.189 83 Nurmemmet A., Trkmenlerde Renk Dnyas ve Nevruz, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.78 84 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 12

66

bayraklar ve gl yaylar tayorlard eklindeki kayd ise, yeil rengin Trklerde hkimiyet sembol olarak kullanlmaya balandn da gstermektedir. Orta Asyada egemenlik kuran Krgz Trklerinin de IX. yzylda yeil kumatan bayrak kullandklarna dair Arap seyyah Eb Dlefin kayd, artk Orta Asya Trklerinde yeilin hkimiyet sembol ve bayrak rengi olarak yaygnlk kazandnn bir iareti olmaldr.85 slmiyetle birlikte yeil rengin, Hazret-i Peygamberin sancandan birinin rengi olarak ayrca manev bir anlam kazand ve Mslman Trklerin hayatnda mstesna bir yer igal ettii de bilinmektedir. Anadolu tarihine baktmz zaman ise, ncelikle Aydnoullarndan Gazi Umur Beyin gemisinde yeil sancak bulunduunu Dsturnme-i Enver den reniyoruz ki, bu renk belki de kuvvetli bir cihad ruhu ile mcehhez bulunan Anadolu gazilerinin tercih ettikleri bir renkti. Osmanllarda da yeil renkli sancan eskiden beri kullanld sylenebilir. Geri, ilk dnemlerle ilgili yeterli bilgiye imdilik sahip bulunmuyoruz. Ancak, mesel stanbulun kuatlmasnda Fatihin gemisinde yeil sancak olduunu biliyoruz. Ayn ekilde aldran Savanda Bolu ve Kastamonu svarileri yeil sancak kullanmlard. Kanun devrinde ise Kapkulu ocaklarnda da yeil sancak kullanlmtr.86 Yeil renk yukarda da rneklerle aklamaya altmz gibi slam ncesi ve slam sonras Trk topluluklarnda genelde olumlu anlamlar iermitir. Bununla birlikte kimi zaman olumsuz anlamlar da ierdiine dair grler vardr. Trklerde grlen yeil renk ile ilgili anlamlar genel dnya simgeciliindeki anlamlarna uygundur. Bu bakmdan ele alndnda genlie, umuda, yeniden doua, cennete, koyu olduu takdirde ise lme iaret edebilir. Ayrca genlik ve kskanl da ifade edebilir.87 Bizim incelememize konu eserde gk kelimesi maviye iaret etmektedir. nk bu eserde yeil renk yine yal olarak kullanlm, mavi ise hi gememitir. Bu nedenle gk rengin bu eser dahilinde hem mavi hem de yeil anlama gelecek ekilde kullanlmadn, sadece maviyi kastettiini dnyoruz.

85 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 12 86 Reat Gen, Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl yay., Ankara, 1999, s. 14 87 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.193

67

Konu edindiimiz eserde mavi (gk) renk sadece bir kez tek bana kullanlmakla birlikte genelde baka renkler ile kullanlm ve her kullanmnda da olumsuz anlamlar ifade etmitir. *Mavi gzn utanmazla delil olduu sylenir.

gk gz ayszlga

*Ak mavi gzn cahillie ve korkakla, yreksiz olmaya delil olduu sylenir.

gklkden akla mil olma chillige ve orulua ve yreksizlige delldir

*Mavi ve kk olmakla birlikte titreyen gzn utanmazla, hilecilie ve ehvet-perest olmaya delil olduu sylenir.

gk gzl ve kk gzl ditregen ola ayszlga ve mekre ve hleye ve ehvetperestlige delldir

*Sarya kaar mavi renkte olan gzn sahibinin olduka kt zelliklere sahip olmasna, ktlk ve hilecilik gibi kt huylarnn olduuna delil olduu sylenir.

gk aruya mail ola zafern gibi o yaramaz fatlar olmaa delldir ve erre ve mekre ve ayrs gibiye
*Mavi ve bebei evresinde noktalar bulunan gzn kskanlk ve ktle delil olduu sylenir.

eger gk gzde bebek evresinde noalar gibi olsa ased ve errlige delldir
ncelediimiz eserde geen yeil renk ise hep baka renklerle birlikte karmza km ve mstakil olarak hi kullanlmamtr. Bu kullanmlar erevesinde de yeil renk olumsuz anlamlar ifade edecek ekilde bunmaktadr.

68

*Yeil, yank ve sarya kaar gzn beenilmeyen kt huylara delil olduu sylenir.

yeil gz pirze gibi ve yau gz aru gibi evf- zemmesi yet yaramazdr

*yeil veya mavi gzn kzl ve beyaz noktalar olan gzlere sahip kiinin insanlarn hilecisi ve yaramaz olduuna delil olduu sylenir.

yal gzn veyd gk gz zl ve a noalar olsa demleri mekirlisi ve yaramaz olmaa delldir

*Sar, yeil ve siyah renge kaar renkteki yzn kt huylara delil olduu sylenir.

aru ve yeillge ve araya mil yz yaramaz uya delldir

4.5 SARI eitli milletlerin mitolojisine ve simgeciliine baktmzda sar renk ile ska karlamakta ve bu rengin gnee ait bir simge olduunu grmekteyiz. Bu zelliiyle sar renk genelde olumlu manalar tamakla birlikte bazen de olumsuz manalaryla dikkat ekmektedir. Sar renk gnein rengi ve alametidir. Ona gre, baz estetikiler bu rengi ferahlandrc ve parlaklk ve aydnlk remzi gibi deerlendirmiler ve onu ilim, marifet, zeka, akl ve hakikat timsali bilmilerdir. in ve Garp Hristiyan medeniyetinde sar renk mukaddeslik sembol olmutur. Bu yzden kiliselerde ve mukaddes adamlarn resimlerinde bir k hle gibi sar rengi kullanlmtr. Fakat sar renk kara ile kart zaman byk ressamlarn tablolarnda korkaklk, kskanlk, hile, hyanet ve hastalk sembol olarak kullanlmtr. ran kltrnde birok yerlerde sar renk nefret ve hastalk alameti gibi tannmtr.88 Sar renk, Trk topluluklarnn slam inancn kabul etmelerinden nceki ve sonraki dnemlerde tad manev anlamlar ile ska karmza kmaktadr. Hem amanist hem de Mslman Trk topluluklarnda sar renk bazen olumlu bazense olumsuz anlamlar tamaktadr.
88 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.60

69

Trklerde sar renk, dnyann merkezinin sembol olarak kullanlmtr. Bu anlayn da onlarn en eski inanlarndan olan amanizmden kaynakland grlmektedir. Gerekten de hayr ilh lgenin altn kapl saray ve altn taht, Trklerde hep sar renk (altn sars = srma rengi) ile ifade edilmi ve lgenin taht nasl devletin, lkenin ve dnyann merkezinde olarak alglanm ise, tpk onun gibi sar renk de dnyann merkezinin sembol rengi olmutur. Yine bu amanist dnemde Trklerin inanlar arasnda Sar albast veya Sar Albs adl koruyucu bir ruhun varl da anlalmaktadr. Bu konuda merhum Abdlkadir nan bize u bilgiyi vermektedir: Gerek aman gerekse Mslman Trklerin halk hurafelerinde bugne kadar yaayan ve mhim rol oynayan ruhlardan biri Al yahut Albast dr. Kazak-Krgz Trklerinin hurafelerine gre albast iki nevi olub, biri Kara Albast, dieri de Sar Albastdr. Buna uygun olarak, Uranha-Tuba (Tuva) ve Yakut Trklerinin aman dualarnda aman (Kam) bu ruha, Sar Albs diye hitap ediyor ve ondan yardm istiyordu. Dier taraftan Kazak-Krgz bakslar (din adamlar) da galiba bu ruhu derde derman olan ey sar kz gel diye aryorlard ki, bu son ifadeden onlarn bu ruhu bir sar kz eklinde tahayyl ettikleri anlalmaktadr. Kuzey Trk destanlarnda grlen sar at kurban edilmesi de Sarnn amanist dnemdeki anlam ile ilgili bulunmaktadr. 89 Trklerde sar rengin hkmranlk rengi olarak kullanlmas ile ilgili tarih bilgilere baktmz zaman ise: Mesel Uygur Trk yazl belgelerinde sarg urunggu yani sar bayrak, bir burcun ad olarak gemektedir. Dede Korkut Destanlarnda geen saru tonl Selcan Hatun (sar elbiseli Selcan Hatun) tanmlamas, hatunluk elbisesinin de sar olduunu gsterir mahiyette olmas bakmndan dikkate deer. Buhara kuatmasn gsteren bir ran minyatrnde Harezmahlarn bayrann da sar renkte olduu grlmektedir. Dier taraftan merhum Fuat Kprl, Kuds fethinde Selhaddin Eyyubnin ordusunda sar bayrak kullanldn; esasen hkmdara mahsus sancan renginin de sar olduunu; mamafih daha sonraki Eyyub ordularnda Trk geleneine uygun olarak sar ve krmz bayraklarn kullanldn ifade ettikten sonra, yine sar renkte etr kullanan Eyyublerin sary semelerinde Fatm ananelerinin tesiri de vardr demektedir.90 Trk topluluklar iersinde hkmdarlk simgesi ve mitolojik anlamda da koruyucu zelliiyle bilinen sar rengin ayn zamanda baz olumsuz anlamlar tad da

89 Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl Yay., Ankara, 1999, s. 14-15 90 age

70

grlmektedir. Hatta bugn bile hastalk sembol olarak halk arasnda kullanlr. Sar rengin Trk kltr iersinde bazen de insanlarn kt huylarna iaret eder ekilde kullanld da grlmektedir. Bununla birlikte daha ziyade yer unsurlarna bal olarak sar renk daha ok atein, albastnn, hastaln rengi olmutur. Betin benzin sarard sz buradan ileri gelir. Aslnda sar renk Trklerde daha ok olumsuz anlamlaryla n plana kmtr. indekinin tam aksine bu renk ktln ve felaketlerin habercisi saylmtr.91 Sar renk ayn zamanda hastalk semboldr. Yzn sararmas bir hastalk alameti gibi grnr.92 eitli gr ve saptamalarla da anlatmaya altmz zere sar rengi Trk kltr erevesinde bazen olumlu bazen de olumsuz anlamlaryla grmekteyiz. Bizim almamza konu olan eserde ise sar renk be kez gemektedir. Bunlardan ikisinde mstakil olarak kullanlrken defa ise farkl renklerle birlikte kullanlmtr. Bununla birlikte sar renk incelediimiz eser ierisinde hep olumsuz anlamlar ifade eder. *Hastalksz sar yzn hyanete delil olduu sylenir.

illetsz ar yz ynet-i bna delldir

*Sar, yeil ve siyah renge kaar renkteki yzn kt huylara delil olduu sylenir.

aru ve yeillge ve araya mil yz yaramaz uya delldir

*Sarya kaar mavi renkte olan gzn sahibinin olduka kt zelliklere sahip olmasna, ktlk ve hilecilik gibi kt huylarnn olduuna delil olduu sylenir.

gk aruya mail ola zafern gibi o yaramaz fatlar olmaa delldir ve erre ve mekre ve ayrs gibiye

*Bebei sar olan gzn fitnecilie ve kan dkcle delil olduu sylenir.

bebegi aru altun gibi olma fettnla delldir ve an dkmege

91 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002, s.194 92 Hey'et C., Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Nevruz ve Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci 60 Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tural ve Elmas Kl, s.

71

*Yeil, yank ve sarya kaar gzn beenilmeyen kt huylara delil olduu sylenir.

yeil gz pirze gibi ve yau gz aru gibi evf- zemmesi yet yaramazdr

Bu blmde Trk kltrel yaamnda renklerin manev anlamlarn ve renklerin bu anlamlarnn incelememize konu olan eserde herhangi bir etkisinin bulunup bulunmadn incelemeye altk. ncelememiz sonunda renklerin manev anlamlarnn incelediimiz eserde yer alan hkmler zerinde kesin olarak etkisinin bulunduunu sylemek mmkn deildir; ancak baz benzerlikler de yok deildir. Bu yzden bu konu hakknda kesin bir sonuca varmak iin daha geni apl bir aratrma yaplmas gerektiine inanmaktayz.

72

BE NC BLM: 5. ESERDE YER ALAN HKMLER N DEERLEND R LMES 5.1 AZLIK-OKLUK *ok san olgunlua delil olduu sylenir.

o sa younlua delldir
*Srtta ok kl olmasnn ehvetli olmaya delil olduu sylenir.

arada o l bitse ehvete delldir

*Vcudun ok kll olmasnn yiitlie ve bazen de ahmakla delil olduu sylenir.

gvdeni l o olma bahdrla delldir ve dirler ki amata delldir

*Karn ve gste ok kl olmasnn lekelie (mecazi anlamda kt eyler yapm olmaya) delil olduu sylenir.

arnda ve ggste l o olsa lekelige delldir

*Vcutta kln az olmasnn zariflik ve anlaylla delil olduu sylenir.

l azl lefet ve zreklige delldir

*Ate renkli krmz yzn oklua ve delilie delil olduu sylenir.

od gibi zl yzl olulua delldir ve dellge delldir

*ok (sk) sakaln olgun tabiatl, hrn, sert karakterli olmaya delil olduu sylenir.

o aal abat- younlua ve unete delldir

73

*Ask suratl olmann gamszla ve bakalarn yaptklarn beenmemeye delil olduu sylenir.

o ak uaszla ve muafete ve kimse iine r olmamaa delldir

*Az glmenin fikir sahibi olmaya, tasal ve hznl olmaya delil olduu sylenir.

az ak fikre ve ama ve zne delldir

5.2 BYKLK-KKLK *Orta byklkteki enenin akll olmaya delil olduu sylenir.

orta eek ala delldir

*Birbirine yakn byk gzn tembellie ve aknla, ahmakla delil olduu sylenir.

muttal ve basda iken byk gz khillige ve gevdenlige delldir

*Kk gzn hafifmereplie delil olduu sylenir.

kk gz yeyniceklige delldir

*Orta byklkteki gzn arbal olmayan bir ruha sahip olmaya delil olduu sylenir.

orta gz ve ara ve sebk rlua delldir

*Mavi ve kk olmakla birlikte titreyen gzn utanmazla, hilecilie ve ehvet-perest olmaya delil olduu sylenir.

gk gzl ve kk gzl ditregen ola ayszlga ve mekre ve hleye ve ehvetperestlige delldir

74

*Byk ve yumru gzn ahmak olmakla birlikte bazen insaniyetli olmaya delil olduu sylenir.

eger byk gk omal gz ama olub ba insniyeti olmala delldir

* Kk ve yumru gzn cahillie ve ehvet-perestlie delil olduu sylenir.

kk gz kllisi omalc olsa chillige delldir ve dai ehvet-perestlige delldir

*Kirpikleri birbirine dokunacak lde kk olan gzn halk aldatmaya ve yaramaz zelliklere delil olduu sylenir.

eger kk gzl kiprigin birbirine ounur an olsa al aldatmaa ve yaramaz fata delldir

* Byk ve titreyen gzn yaramaz huylara delil olduu sylenir.

byk gz ditregen olma yaramazla delldir

*Dilerin kk ve aralarnn ok ak olmasnn niyet zaafna delil olduu sylenir.

ua di aras o ola niyet aafna delldir

* ri dilerin ktlk ve fitnecilie delil olduu sylenir. iri di erre ve fitneye delldir

*Orta bykle sahip olan dilerin yalanc olmamaya delil olduu sylenir.

orta di gerek sylemege delldir

*ok kk yzn huzura delil olduu sylenir.

ziyde kk yz uzurlua delldir

75

*Byk kulan cehalete, tembellie, yiitlie ve uzun mre delil olduu sylenir.

byk ula cehle ve khillige ve bahdrla delldir ve uzun mre da delldir

*Kk kulan hastala ve gaflete delil olduu sylenir.

kk ula astalga ve aflete delldir

*Byk ve kaln boyunun fkelilie ve ahmakla delil olduu sylenir.

byk youn boyun aab ve amala delldir

*Kk karnn akllla ve anlayl olmaya delil olduu sylenir.

kk arn ala ve fehme delldir

*Byk karnn nikah okluuna delil olduu sylenir.

byk arn nik oluna delldir

*Hayalarn geni ve byk olmasnn utanmazla delil olduu sylenir.

eger eker vsi olsa yn beyas byk olsa yszla delldir

*Hayalarn kk olmasnn akll ve yumuak huylu olmaya delil olduu sylenir.

beya kk olub urda olsa ala ve lme delldir

*Ayan ok byk olmasnn kuvvetli bir kii olmaya delil olduu sylenir. eger aya at byk olur ise uvvete delldir

76

*Ayak kesinin kk olmasyla birlikte ayan dier blmleri zerinde durmann mutlu, ferah olmaya delil olduu sylenir.

eger aya kin ua olub ve alan endm zere olma dlga delldir
5.3 DARLIK-GEN L K *Geni olmakla birlikte zerinde belirgin damarlarn bulunmad alnn dmanla delil olduu gibi ayn zamanda da densizlie ve tembellie delil olduu sylenir.

gn aln ki zerinde urk olmaya umete delldir ve densizlige ve khillige delldir

*Dar alnn hasta olmaya ve cahil olmaya, kendini bilmezlie delil olduu sylenir.

dar aln n-dnla ve astala delldir

*Geni azn bahadr olmaya delil olduu sylenir

gi az bahdrla delldir)

*Orta byklkteki azn faziletli, dindar, din ileriyle uraan ve insani yn kuvvetli olmaya delil olduu sylenir.

orta az li mtedenn v mteerri olub insniyeti ziyde olmaa delldir

*Dar azl olmann irkin olmaya, hileci olmaya delil olmakla birlikte abuk anlama kabiliyetine sahip olmaya delil olduu sylenir.

dar az irkinlige ve lekrla ve firsetlige delldir

*Geni yzn tembellie delil olduu sylenir.

el yz khillige delldir

77

*Ensiz yzn anlayllk ve yardmc olmaya delil olduu sylenir.

ensiz yz fehm himmete delldir

*Geni yanan olgunlua delil olduu sylenir.

el yaa abat- younlua

5.4 ER L K-DZLK *Dilerin eri olmasnn hileci, aldatc olmaya delil olduu sylenir.

egri di mekre delldir

* nce, uzun ve eri olan zekerin vicdanl olmaya ve kin gtmemeye, ayn zamanda arbal olmaya delil olduu sylenir.

eger eker ince ve uzun olub egri olsa mteraiml-alb olub d u asedi olmayup ehl-i var olmaa delldir

* nce ve dz zekerin az cima etmeye ve akln iyiliine delil olduu sylenir.

ve eger ince olsa eker oru olub llet-i cima ve letfet-i ala delldir
5.5 HAREKETLER *Yumru ve ok hareketli gzn hilcilie, hyanete ve kt bir kii olmaya delil olduu sylenir.

omal gz tiz tiz areket itmek mekre ve ynete ve ur olmaa delldir

*Gzn olduka yava hareket etmesinin anlayszla ve ahmakla delil olduu sylenir.

ge ge areket itmek ve aub yummak fehimsizlige ve eblehlige delldir

*Gzn yava hareket etmesinin endieli olmaya ve hileci olmaya delil olduu sylenir.

ge areket itmek ende ve mekre delldir

78

*Gzn hareketlerinin orta hzda olmasnn akll ve anlayl olmaya delil olduu sylenir.

tizde ve gede tidlle olma ala ve fehme delldir

*ocuk gibi bakmann ve glmenin ferah ve uzun mre delil olduu sylenir.

olanclar gibi bama ve glmek ve ferlk hir olma uzun mre delldir

*Mavi ve kk olmakla birlikte titreyen gzn utanmazla, hilecilie ve ehvet-perest olmaya delil olduu sylenir.

gk gzl ve kk gzl ditregen ola ayszlga ve mekre ve hleye ve ehvetperestlige delldir

*Kararsz gzl olmann tembellie ve kadnlara meyilli olmaya delil olduu sylenir.

merc-em olma khillige ve avratlara mail olmaa delldir

*ok

glmenin

gamszla,

konukanla

ve

bakalarn

yaptklarn

beenmemeye delil olduu sylenir.

o ak uaszla ve muafete ve kimse iine r olmamaa delldir

*Az glmenin dnceli olmaya, tasal ve hznl olmaya delil olduu sylenir.

az ak fikre ve ama ve zne delldir

*Bir kimsenin avularn yumarak ve ellerini iki yanna salarak hzlca yrmesinin tezcanl olmaya delil olduu sylenir.

eger bir kiini deti ola ki yrdg zamnda avcun yummayup olun ala ala yrmek enlarnda tz ve beced yrse tiz-murd olduuna

79

5.6 KALINLIK- NCEL K *ok (kaln) kan dostane bir kiilie delil olduu sylenir.

ada o a lfete delldir

* nce kan ferahla ve enlie delil olduu sylenir.

ince a gdelige delldir ve d-mnla delldir

* ncelik, kalnlk ve ksalkta vasat llerde olan kan vasat bir kiilie delil olduu sylenir.

incelikde ve younluda ve alda orta a itidle delldir

*Burnun uzun ince bir ekle sahip olmasnn akll olmaya delil olduu sylenir.

uzun ince burun olma ala delldir

*Dudaklarn kaln olmasnn ahmakla ve youn yaratll olmaya delil olduu sylenir.

aln ua amala ve abat- younlua delldir

* nce boyunun bir kimsenin zayf ynnn bulunmasna delil olduu sylenir.

ince boyun zaafa delldir

*Uzun ve ince boyunun korkakla, ahmakla ve feryad etmeye delil olduu sylenir.

uzun boyun ince yreksizlige delldir ve amala ve feryd itmesine delldir

* nce ve gsten yan yass ve ksa belli olan, ayn zamanda aya uzun olan bir kimsenin olduka kuvvetli ve ok yryebilen bir kii olduu sylenir.

bel ince olub ggsnden yan ya ve a ay cnibli uzun olsa yet uvvetl olub ve yrgen olmaa delldir

80

* nce ve gsten aas uzun olmakla birlikte alt ve st taraflar eit olan belin olduka byk bir kii olmaya, ayn zamanda mutlu ve ho szl bir kiilie delil olduu sylenir.

bel ince olub ggsnden aaas uzun ve aagas ve yuarusu berber olub incelikde yet byklge dlga ve laf szlge delldir
*Aa ve yukar ksm birbirine denk ve ayn zamanda ince olan kolun olduka yetenekli olmaya delil olduu sylenir.

eger olu aas yuarusna muvf olub ince olsa ziyde biliyete ve marifete delldir

*Alt ksm ince ve yukar ksm kaln olan kolun kuvvetli olmaya ve cahillie delil olduu sylenir.

eger aas ince ve yuarus youn olsa uvvete delldir ve dai cehl-i mrekkeblige delldir

*Aas ve yukars kaln olan kolun nderlie delil olduu sylenir.

eger aas yuars youn olsa billie ve yrk olmaa delldir

* nce, uzun ve eri olan zekerin vicdanl olmaya ve kin gtmemeye, ayn zamanda arbal olmaya delil olduu sylenir.

eger eker ince ve uzun olub egri olsa mteraiml-alb olub d u asedi olmayup ehl-i var olmaa delldir

*Kaln ve uzun zekerin cimadan haz almasna, cehalete ve ahmakla delil olduu sylenir.

eger youn ve uzun cim vatnda yet leet bulup amata ve cehle delldir

81

*Ksa ve kaln zekerin ehvetli olmaya, gaflete, ok konuup her eye inat etmeye delil olduu sylenir.

eger a olub youn ola ehvet-perestlige ve aflete delldir ve laf urup muali olmayup her eye ind itmee delldir

*Ksa ve ince zekerin olduka zeki ve insafl olmaya, inat olmamaya ve ok cima etmeye delil olduu sylenir.

eger a olub ince olsa yet ek ve ehl-i inf olmaa ve ind itmeyp ehl-i teeyyuhdan amasna ve ziyde cim olmasna delldir
*Ayan kesinin ince olmasnn kt kalpli olmaya delil olduu sylenir.

ke ince olma gl yaramazlna delldir

5.7 SERTL K-YUMUAKLIK *Yumuak san korkakla delil olduu sylenir.

yumua sa yreksizlige ve orulua delldir

*Yumuak dudan anlayl, nazik, mlayim yaratll olmaya delil olduu sylenir.

yufa duda fehm latf-i abate delldir

*Yumuak sakaln ho yaratll olmaya delil olduu sylenir.

yufa aal fehm lefet-i aba delldir

*Yumuak etin anlayl olmakla birlikte gzel yaratll olmaya delil olduu sylenir.

yumua et fehm ve lefet-i aba delldir

82

*Sert etin anlayllk bakmndan zayfla ve bulank bir tabiata delil olduu sylenir.

at et aaf fehme ve kesfet-i abate delldir

*Orta sertlikte etin iyi olmaya delil olduu sylenir.

orta et eylge delldir

*Trnan yumuak ve dz olmasnn ok konumaya, bazen de olgunlua, ekememezlie delil olduu sylenir.

eger rna yufa ve silke mil olub lefff ola ba kemle ve asede delldir
*Ayann ve parman yumuak olmasnn akll olmaya delil olduu sylenir

eger aya ve barma yumua ola ala delldir

*Ayan etli ve sert olmasnn ulu bir kiilie delil olduu sylenir.

aya etl ve at olma fehmiyetllge delldir

5.8 UZUNLUK-KISALIK * ncelik, kalnlk ve ksalkta vasat llerde olan kan vasat bir kiilie delil olduu sylenir.

incelikde ve kalnlkta ve alda orta a itidle delldir

*Burnun uzun ince bir ekle sahip olmasnn akll olmaya delil olduu sylenir.

uzun ince burun olma ala delldir

*Uzun sakaln akl azlna delil olduu sylenir.

uzun aal llet-i ala delldir

*Uzun kulan hafzla ve gaflete delil olduu sylenir.

uzun ula f u aflete delldir

83

*Uzun boyun mutlulua ve mbarek bir kiilie delil olmakla beraber gaflete dmeye delil olduu sylenir.

uzun boy dla ve mbreklige delldir amm afletden ldir

*Orta boyun anlayl ve abuk kavrayl olmaya, hikmete ve bo sfatlara vasat derecede sahip olmaya delil olduu sylenir.

orta boy ikmete ve zreklige ve bl falar itidline delldir

*Ksa boyun dmanla, fitnecilie, kinli ve husumetli olmaya delil olduu sylenir.

a boy dmnla ve fitneye ve kne ve advete ve yaramazla delldir

*Uzun nefesin himmete delil olduu sylenir.

uzun nefes yce himmete delldir

*Ksa nefesin gizli bir zaafa delil olduu sylenir.

a nefes aaf- bna delldir

*Ksa boyunun hain olmaya delil olduu sylenir.

a boyun ynete delldir

*Uzun kolun kibirlie delil olduu sylenir.

eger ol ve baldr uzun olsa atya ve kibre ve manb sevgsne delldir

*Aa ve yukar ksm birbirine denk ve ayn zamanda ince olan kolun olduka yetenekli olmaya delil olduu sylenir.

eger olu aas yuarusna muvf olub ince olsa ziyde biliyete ve marifete delldir

84

*Uzun parman abuk kavraylla ve cmertlie delil olduu sylenir

uzun parma tz fehm ve savete delldir

*Uzun ve dz olmakla birlikte her yeri eit kalnlkta olan parman sz syleyebilmeye ve gerek syleme delil olduu sylenir

eger oru olsa ve eger uzun olub et miner olsa yan ardna ay olmasa olmaz yere el uzadup laf urmaa ve adn nesne-i a sze delldir

*Ksa ve kalnl her blgesinde birbirine eit olan parman insaniyetli olmaya, cmertlie ve yumuak huylu olmaya delil olduu sylenir

eger gdk olub etl olsa incelikde ve younluda berber olsa ba savete ve insniyete ve alm olmaa delldir

*Ksa parman sersemlie, ahmakla delil olduu sylenir

a parma gevdenlige delldir

*Ayak baparmann orta parmaktan ksa olmasnn abucak sinirlenip abucak sakinleen bir kiilie delil olduu sylenir.

eger byk parma orta parmadan a olsa marifeti ve aab tiz gelb gitmesine delldir
* nce, uzun ve eri olan zekerin vicdanl olmaya ve kin gtmemeye, ayn zamanda arbal olmaya delil olduu sylenir.

eger eker ince ve uzun olub egri olsa mteraiml-alb olub d u asedi olmayup ehl-i var olmaa delldir

85

*Kaln ve uzun zekerin cimadan haz almasna, cehalete ve ahmakla delil olduu sylenir.

eger youn ve uzun cim vatnda yet leet bulup amata ve cehle delldir

*Ksa ve kaln zekerin ehvetli olmaya, gaflete, ok konuup her eye inat etmeye delil olduu sylenir.

eger a olub youn ola ehvet-perestlige ve aflete delldir ve laf urup muali olmayub her eye ind itmee delldir
*Ksa ve ince zekerin olduka zeki ve insafl olmaya, inat olmamaya ve ok cima etmeye delil olduu sylenir.

eger a olub ince olsa yet ek ve ehl-i inf olmaa ve ind itmeyp ehl-i teeyyuhdan amasna ve ziyde cim olmasna delldir
5.9 ZAYIFLIK- MANLIK *evresi iik yzn fkeye ve kt huylara delil olduu sylenir.

evresi iik yz aaba ve yaramaz uya delldir

*Fazla kaln olmayan, vasat kalnlktaki parman cmertlie, zekat vermeye ve ulu kiilie delil olduu sylenir

eger etsz vasa olsa zekta ve savete ve uta delldir

*Ksa ve kalnl her blgesinde birbirine eit olan parman insaniyetli olmaya, cmertlie ve yumuak huylu olmaya delil olduu sylenir

eger gdk olub etl olsa incelikde ve younluda berber olsa ba savete ve insniyete ve alm olmaa delldir
*Ayan etli ve sert olmasnn ulu bir kiilie delil olduu sylenir.

aya etl ve at olma fehmiyetllge delldir

86

5.10 RENKLER *Ate renkli kzl yzn delilie delil olduu sylenir.

od gibi zl yzl olulua delldir ve dellge delldir

*Ortas kzl yzn utanma duygusuna delil olduu sylenir.

miyn zl yz ayya delldir

*Hastalksz sar yzn hainlie delil olduu sylenir.

illetsz ar yz ynet-i bna delldir

*Sar, yeil ve siyah renge kaar renkteki yzn kt huylara delil olduu sylenir.

aru ve yeillge ve araya mil yz yaramaz uya delldir

*Esmer buday renkli yzn anlayl, abuk kavrayl olmaya delil olduu sylenir.

esmer budy renkl yz zreklige delldir

*Mavi gzn utanmazla delil olduu sylenir.

gk gz ayszlga

*Ak mavi gzn cahillie ve korkakla, yreksiz olmaya delil olduu sylenir.

gklkden akla mil olma chillige ve orulua ve yreksizlige delldir

*Koyu siyah olmayan gzn abuk kavrayl, anlayl ve akll olmaya delil olduu sylenir.

ikin at ara olmayan gz zreklige ve ala delldir

87

*Mavi ve kk olmakla birlikte titreyen gzn utanmazla, hilecilie ve ehvet-perest olmaya delil olduu sylenir.

gk gzl ve kk gzl ditregen ola ayszlga ve mekre ve hleye ve ehvetperestlige delldir

*Ate gibi kzl gzn fkeli olmaya, ktlk yapmaya, yiitlie ve ok cima etmeye delil olduu sylenir.

od gibi zl gz aaba ve er oparclga ve bahdrla ve cim o itmege delldir

*Sarya kaar mavi renkte olan gzn sahibinin olduka kt zelliklere sahip olmasna, ktlk ve hilecilik gibi kt huylarnn olduuna delil olduu sylenir.

gk aruya mail ola zafern gibi o yaramaz fatlar olmaa delldir ve erre ve mekre ve ayrs gibiye

*Bebei sar olan gzn fitnecilie ve kan dkcle delil olduu sylenir.

bebegi aru altun gibi olma fettnla delldir ve an dkmege

*Yeil, yank ve sarya kaar gzn beenilmeyen kt huylara delil olduu sylenir.

yeil gz pirze gibi ve yau gz aru gibi evf- zemmesi yet yaramazdr

*Yeil veya mavi gzn kzl ve beyaz noktalar olan gzlere sahip kiinin insanlarn hilecisi ve yaramaz olduuna delil olduu sylenir.

yal gzn veyd gk gz zl ve a noalar olsa demleri mekirlisi ve yaramaz olmaa delldir

88

*Kzl renkli gzn deerbilmezlie, cahillie, zarar verici olmaya ve mestlie delil olduu sylenir.

zl gz an deprenici ve rna bac r gibi ola n-dnlga ve ziyna ve mestlige ve aflete delldir
*Dudaklarn renginin beyaza yakn olmasnn uursuz, kt kiilie ve yaramaz huylara delil olduu sylenir.

a duda yatlulua ve yaramaz uya setrlie delldir

*Siyah sakaln iyilie delil olduu sylenir.

digeri aal ki ara ola eylik delldir

*Beyaz renkli trnan mbarek olduu sylenir.

a rna mbrekdir

* nce ve renkleri ho olan veya uzun ve kzl olan trnaklarn akl ve huylarn holuuna delil olduu sylenir.

eger rnalar ince ve renkleri laf olub yd zll olub uzun olsa al ve uylar oluuna delldir
5.11 SES *Kaln sesin yiitlie delil olduu sylenir.

youn vz bahdrla

* nce sesin yumuak olmasnn korkakla, yumuak huya, iyi huylara ve bazen yaramaz huylara delil olduu sylenir.

ince vz nerm ola yreksizlige ve ilme ve ey uya ve orala ve yaramazla delldir

89

*Orta kalnlktaki sesin iyi ahlaka delil olduu sylenir.

orta vz al- amdeye delldir

*Kt sesin hastala ve kibirlilie delil olduu sylenir.

ikin vz asta ve tekebbrlge delldir

*Ksk sesin akll olmaya delil olduu sylenir.

alak vz ala delldir

*Gzel sesin akl azlna delil olduu sylenir.

o vz al azlna delldir

*Yksek sesin (.) , hzl konumann kt huylara ve fkeli olmaya delil olduu sylenir.

yce vz onulu ki ve tiz sylemek iymege yaramaz uya ve aaba delildir

*Hzl konumann kibirli olmaya ve acelecilie delil olduu sylenir.

tiz tiz sylemek tekebbrlge ve tiz fehm iveceklige delldir

5.12 D ER EK L ZELL KLER * ki ka arasnn buruuk olmasnn yan sra ka bandan kulaa kadar krklarn olmasnn kederli ve sinirli olmaya; bir kulaktan dier kulaa kadar krklklarn bulunduu alnn ise anlayl ve uyank olmaya delil olduu sylenir.

a aras buruu badan tuvuna gelince uaya ve aaba aln buruuk uladan kulaa zreklige delldir

*Alnda belirgin bir hat olmasnn bir anda sinirlenmeye ve gelip geici kzgnlklara sahip olmaya delil olduu sylenir.

alnda a anl umete delldir

90

*Alnda birok hat bulunmasnn kardaki insana laf vurmaya delil olduu sylenir.

aln yol yol olma laf urmala delldir

*Ayak parmaklarnn birbirine dolanm durumda olmasnn bir su ilemi olmaya ve yzszle delil olduu sylenir.

eger barma sarma olub yzszlge ve abae delldir

*Ayak baparmann ksa ve sivri olmasnn kahramanla, bazen de keramet sahibi ve cmert olmaya delil olduu sylenir.

imdi eger a olub sivri olsa bahdrla delldir ve ba eyymda kermetle savete delldir

*Dolgun bir ekle sahip burunun akl ve anlayllk azlna delil olduu sylenir.

youn ve dolu burun al u fehm azlna delldir

*Burun stnn yass olmasnn yaratl gzelliinden mahrum olmaya ve kalle, deer bilmez kiilie delil olduu sylenir

burun st ya olma sn al azlna ve dai kallelige ve ahdsizlie delldir

*Yay eklindeki eri burunun ktle delil olduu sylenir.

burun yay gibi olsa erre delldir

*Yass burunun ehvetli bir kiilie delil olduu sylenir.

ya burun ehvete delldir

91

*Biraz dik ekildeki burunun insaniyet duygusunun ok olmasna ve kiinin mal mlknn ok olmasna delil olduu sylenir.

az dikil burun insniyeti var mlki oluuna delldir

*Toparlak enenin kibirli olmaya delil olduu sylenir.

y eek tekebbrlge delldir

*kk gsn umumi yoldan ayrlm olmaya ve olduka yzszle delil olduu sylenir.

ggs ub olsa la ve at yzszlge delldir

*Vasat llere sahip olan gsn yetenekli olmaya, insaniyete ve yumuak huya delil olduu sylenir.

ne enl ve ne uzun youn ola marifete ve ilme ayrulua isna ve insniyete delldir

*Ensiz ve dz gsn anlayl olmaya, ayrca daha nceden yapt ilerde baarl olunmasna ramen daha sonra bu ilerde baarsz olmaya delil olduu sylenir.

ggs ensz tata gibi olma zrek olub ve utd ide dn himmet olub baa amayup orta l olmaa delldir
*Yz taraf alak kulaktan taraf yksek olan kan kibirlilie ve lafla delil olduu sylenir.

an yznden yan ala olub uladan yan yksek olsa kibre ve lafa delldir
* Arka tarafna doru eik olan parman olgunlua, anlayl, cmert ve fikir sahibi olmaya delil olduu sylenir.

eger barma urda olub ardna egri olsa ba kemlt ve idrke delldir ve laf ile abe yerde savete ve fikre delldir

92

*Yass srtn kuvvetli, fkeli olmaya delil olduu sylenir.

ya ara uvvete ve aaba delldir

93

ALTINCI BLM: 6. TRANSKR PS YONLU MET N h kitb- yfet-nme bismillhirrahmnir-rahm

el-hamd li-men istehakka li-hviyyetihi ve yestevcib-kra li-lhiyyetihi ves-salt ves-selm al nebiyyih muhammedini mahssi bi-risletihi amm bd
bil ki ilm- i yfet ve firset kitblarn Arab ve Fars rislesi Trkye terceme eyledim ve bir muaddime ve bir bb zerine mtemil ldm alb-i rsden t ademe -y hireni delletlerin bir fal ikr kldm t kim sen dai bu ilm-i yfetde ve firsetde bu rislesinden ahl- hirden avl-i bna ve retden fat istill edb fat- amde ve zemme ile muttaf olanlara muali olub bunula amel idesin l- kelm her a mevldndan veftna varnca bana ne gelir ve ne gelecekdir bu ilm-i firset sebebi ile temm malm olur imdi ktb- srede mesrdur ki seltini mlerde vzer-y seleflerde nefislerini tamr itmekin keml-i insniye mel olub avlarna emrider imi t ki ne zemme benden dr ola bana kim ki lm iderse ol adar mal ve menl ideni eger grp setr ide ol allara ib ve ab iderdi dey tehdd iderlerdi avlar da byle fatlar bulmada tacl iderler imi t ki fat zemmesini amdeye tebdl idb tekml olsun dey imdi muaddime-i dell-i nakille ve alla bu fnn beynndadr insn evf ve avli bilmeklik nesne ile olur birisi vay-i rabbnyle l olur nitekim enbiydan Ms Peyamber ve aret-i Muammed Musaf allallhu aleyhi vessellem ilhm- ilh bilb temenn iderdi mmetinden ola nitekim Peyamber aleyhis-selm buyurur ki le-ad temenn in

aere nebiyyen innehm kn min mmet-i ms bin umrn ve s aleyhis-selm

abbullh areti dai pdih ile bilb haber verdi ki inn resulullhi ileykm

muaddian li-m beyne yedey(hi) , minet-tevrti ve mbeiran bi-rasli yet min badi ismih ahmed allallhu aleyhi ve-sellem ve dai evliydan nitekim Selmn-
Fris ve Veys el-karn ve dai bu iki evliydan ayr Peyamber aretini mbrek sreti hir yznden grmeyb ururlard kef-i kermetle aa mtbaat itmiler idi amm bunclayn marifet-i enbiydan ve evliydan nitekim abibul-lah vardr ayrya

94

olmaz ikinci insnn evf ve avli bilmek ulviyet-i av marifetiyle dai myesser olur nitekim akm sib aret-i risletin amer devrinde h olub ve burc areb rnnda mh ola yana ve eratli ve keyfiyeti ve milleti bilb ala bildirdi ve Danyal Peyamber aretleri ilm-i ncm ile amel iderdi akmyla km idb didi ki seb-i seyyreden devr-i amerden beer cinsinden bir kmil vcd marifete yetie hi nari gelmi ve gelecek olmaya dey aber verdi aret-i Resl nbvvetini bildirdi ve nc insn evsf ve avli bilmeklik ilm-i yfet ve firset ile l olur imdi bu ilm-i yfet sebebiyle Abdullhn selm Peyamber aleyhis-selm areti bilb tes idb bu tes sebebiyle alletden ferat idb mn getrdi aa eklinden ve emyilinden l ola aa yfet ve firset dirler bilki firset dirler bilki firset al- hirin avl-i btna istidll itmek in ibrettir eger sul itseler ki al- hiri avl-i btnye nice dell olur cevb ideriz ki nefis ya mizcdr ya mizc nefsi altdr eflde her ans olursa mizc illet olur hiri ve btn avline hir ve btn aa malmdur mizca bir malm l olduu vati bu malle ardr enbiy ve evliy fatdr bu ilim ki eriatdir marifet-i lafdir al ile ve nalile dellleri vardr dell i al oldur ki a Tal azze ve cell kelm- adminde buyurur inne f likel-yt ve dai bir rivyetde buyurur smhm

f vchihim min eeris-scd ve dai bir yetde buyurur tarifhm bi-smhm ve

dai yetde buyurur ve le-tari fennehm f lanil-avl ve dai Peyamber aleyhisselm buyurur ki libul-avyic nde klli isnil-vch ve dai buyurur ki el-

bereket f l-i mmet vel-imi vel- hikmeti f vasat-i mmet vel-fitneti veladveti f r- mmet ve dai buyurur ki el-mmin yenuru bi-nrllhi ve dai
buyurur ki klli aaru melnun yani l at ziyde zl olan melndur amm mey-gn llar eysidr ve mam fi rayallhu anhdan menldr ki ba seferlerinde bir kimseni evine ona oldu ol kiini eklini ilm-i yfetde yatlu idi amm mm aretine dai as reti ilm-i firsetde mezmm grd ve grd sret-i iyfetde mamd bulduuna mellet brnd itdi meger tes idemedim dd nk rlet vk old ol kii ne ki arc itmidi birin iki yazub arc aleb idb mma undu fil-l mm melleti gitdi endi ab tacl idb sul itdiler ki mellet vatinde

95

l ve l vatinde mellet neden v old buyurdu ki firsetde bu a eklinden bana bir bhe gelmidi nk bhem kendi melletim dai bu al- rivyet-i selefden o v olmudur delli nal oldur ki her kimin ki faleti ebny ve erefi ol ilim adarncadr imdi ilm-i yfetde her nesne mutdr zr malmdur ki demni ma malaat ebny cinsiyledir mulaa ve mumele lmaynca myesser olmaz ve bunlar da elbetde msibleri olmaynca olmaz aret-i utblAb Seyyd Al Hemadn rametul-lh i aleyh ahretl- Mlkde dimitir ki gk gzl ve zl llu ince eikl sa o olsa efden aer gibi aer itmek gerek imdi bu al kiiden yaramaz kimseler bu fatlulardan ayr fatlarla mevfdur bu ilm sebebi ile aer itmek gerek ki arar yetimeye nev-i beer-i u ki iki smdan ve ba ehl-i ayr ve emnet ve adat zerine ve ba ehl-i err ynet ve mekir ve hile ve fitne ve ased zerinedir imdiki zamnda belki er ehli odur ehl i adat azdr dimel olmudur imdi her kiiye lzmdr ki ilm-i yfeti ve firseti bilmek ve bu ilm sebebi ile iyiyi yaramazdan fark idb amel ideler ve dell-i al oldur ki nk dan ve uyrdan begler in bz-nme yazlmdr ki oanlar ve hinleri vesir yrtc canavar ular retlerinden ve ekllerinden eysi ve yaramaz bilb alarnla amel itmek mcerrebdir ve muadderdir ve dai alar in esb-nme yazmlardr ki u fat ile muttaf olan ygrk at ygrkdr u fat ile muttaf olan at yrgendir dey cemi at hnerleri ve avlleri beyn itmilerdir bu dai mcerrebdir imdi a Tal ayvn snda eysine dellet ider almetler al itmidir un insn cem ayvn her ans uvunu insn uvuna mbih olursa ol ayvn uyuyla muttaf olub bu fenni edillesinde birisi alet-tafl mekrdur ve dai cem ayvnt insn in maldur a Sbne ve Tal ayvn snda eysine ve yaramazna dellet ider almetler al idecek insnda itmek ar evldr zr Br Tal azze ve cell ve lead keremn ben dem buyurmudur ki adam dahi Allh u Tal hir sndan eysine ve yaramazna dellet ider nesneler al itmidir t an sebebi ile adam eysi ve yaramaz biline un ki zerine nakl delllerden ba dai yazlm mastrdur imdi malm oldu ki insn dai ilhmla bilmek ve enbiyn ve evliyn li-i mevldiyle bilmek ve

96

kem ve ulemnndr ve ilm-i firsetle bilmek pdiahlar ve vzerndr nitekim esb-nmeler ve bz-nmeler begler in yazlmdr imdi ilm-i yfet ve firset insna verilmidir eyden yavuz far idb yaramazdan perhz ideler imdi ulem grmlerdir ki bu ilmi ul her kiiye tecrbe ile gelmidir ehl-i hirden mm Fahrr-Rz rametul-lh-i leyh ve ehl-i bndan eyh Muhyid-dn Arab rametul-lh-i aleyh yetle sefatlerinden eyn ve yavuzu almat ab idb kitblarda bit itmilerdir ki ve m bu ilm ile amel ideler her kiiye sn ola ve firset ehline ki itiyt itmek vcibdir tes-i dan ala itmeye bir kimseni iki uvu ecate ve bir uvu yreksizlige dellet iden uvu art olsa sen aa bahdr dey hm eyle zr ki bahdrla dellet ider uvu ile yreksizlige dellet iden uvu muraa idb bahdrla dellet ideni birisi art geldi a Sbne ve Tal kelm mecdinde buyurmudur ki innel asent yhibne seyyit pes bunda malm olduu bahdrla km itmek gerek bk delllerden dai bua gre ys idb km alibedir ve dai ehl-i firsete ol kimseni retinden fatna istidll itmek sn olur ki frat cibliyeti ve ynet-i alyeti zerine alub mrebblerden terbiyetle ve naular nasale tertb olmayub alm ola mrebbleri terbiyeti ile mrebb olub terbiyet abl eylememi ola ol al kimselerden retinden fatna istidll itmek mteair ola nitekim Efln kendi reti tavr idb girdlerinden birine yazub virb Hind akmlerine gnderdi alar da nice zemim-i evfyla ol reti tavf itdiler girdleri Eflna gelb aber verdiler ki Hind akmlerini ilm-i firsetde usaldr stleri yodur seni nandan nefsine evf- zemme ile vaf ldlar ki hi birisin biz senden grmedik dediler Efltn inf idb dediki akm-y hind ilm-i firsetde mhirlerdir ve kmiller imi zr her fat ki demiler anla mevf idim ve likin ikmet ve riyata heves itdigim birle memme-i mamdiye tebdl etmitir ve ulike

tebedellh seyyitihhum hasent eger tebdl-i al mmkn deil imise enbiyn

daveti ve bat ksid ve fsid olacak idi bilki urn bu tebdl in olmudur amm evf- memme-i al- mamdiye tebdl itmimidir dedigi terbiyet ve naiat abl idenler vl olanlardr b-al olan kimseye ne kadar terbiyet olunsa abl idp mrebbni terbiyeti mrebb olmaz bilki terbiyet abl itmek ehline gredir nitekim

97

eyh Sad rahmetullh-i aleyh Glistnnda buyurur ki beyt Pertu nign negird her ki

bnyde bedest terbiyet-i n-ehl rcn gerd-kndr knbedest imdi bilki amel-i firset
ibi mizc bilmek ola diyeler aa avl-i hirde ve bnda meer mizcdr ve ilm-i ulde muarrerdir ki ilmi temm birisine olvait myesser olur ki esbb malm ola mizc bilmek ardr ki neden mrekkebdir ve mrekkebe dai drt sebeb gerekdir biri bd ve biri sr ve fil ve biri ib pes-bedeni sebeb-i maddesi iki smet bir arb ve bir bad arb uuvla rdan bid i aldr ki an ve afr ve balam ve sevddr bunlar ebad drt rkndr ki od ve yel ve opra ve udur ve sebeb-i rsi uvvdr ki a Sbne ve Tal bedende yaratmdr sebeb-i ibesi uvvdan l olan efldir ve sebeb-i fili oldur ki add-i itidl mevcd olub bedeni selm olmadr n add-i itidlden tecvz ide beden sam olur ib-i firsete bilmek vcibdir her rengi ve her ulu ve mizca ne letdedir ve her ab ve her ekli ve her cinsi erkek midir veyd dii midir her detini ki ne hal mutedr ki her kimse bu cmlei ab ve f ide ilm-i firsetde mhir olur bu ikr itdigimiz mcerreblere gredir her mesele-i edillesi ile bileler mm Farur-Rz ve ey Muhyid-dn Arab raimehmul-lh bunlardan art kimesneler ile bilb kitblarda ibt itmilerdir ki bu rislede ekser masrdur bu risleni iinde olan meslleri f idb ab itse mekrlar ab u f itmek szine ilm-i firsetde temm mhir ve z olur bb- insn hirini retinden ve ekl-i emyilinden ve cevri s marifetindendir ki her uvun keyfiyetini ne fatna delldir ki her uuv bir fal ile mbeyyen lnmdr fal byk ba himmet-i liye delldir orta ba fatlar itidline delldir kk ba alszla delldir fal iri sa yolua delldir yumua sa yreksizlige ve orulua delldir o sa younlua delldir ve arada o l bitse ehvete delldir gvdeni l o olma bahdrla delldir ve derler ki amata delldir arnda ve ggste l o olsa lekelige delldir l azl lafet ve zreklige delldir fal od gibi zl yzl olulua delldir ve dellge delldir miyn zl yz ayya delldir illetsz ar yz ynet-i bna delldir aru ve yeillge ve araya mil yz yaramaz uya delldir esmer budy renkl yz zreklige delldir fal kn aln ki zerinde urk olmaya umete delldir ve tensizlige ve khillige delldir dar aln

98

n-dnla ve astala delldir byk aln khillige delildir ve dimiler ki n-dnla delildir orta aln itidle delldir ve a aras buruu badan tuvuna gelince uaya ve aaba aln buruuk uladan kulaa zreklige delldir alnda a anl umete delldir aln yol yol olma laf urmala delldir fal ada o a lfete delldir an yznden yan ala olub uladan yan yksek olsa kibre ve lafa delldir ince a gdelige delldir ve d-mnla delldir incelikde ve younluda ve alda orta a itidle delldir fal muttal ve basda iken byk gz khillige ve gevdenlige delldir ve kk gz yeyniceklige delldir orta gz ve ara ve sebk rlua delldir omal gz tiz tiz areket itmek mekre ve ynete ve ur olmaa delldir ge ge areket itmek ve aub yummak fehimsizlige ve eblehlige delldir ve ge areket itmek ende ve mekre delldir tizde ve gede tidlle olma ala ve fehme delldir gk gz ayszlga gklkden akla mil olma chillige ve orulua ve yreksizlige delldir ikin at ara olmayan gz zreklige ve ala delldir ve olanclar gibi bama ve glmek ve ferlk hir olma uzun mre delldir gk gzl ve kk gzl ditregen ola ayszlga ve mekre ve hleye ve ehvet-perestlige delldir merc-em olma khillige ve avratlara mail olmaa delldir od gibi zl gz aaba ve er oparclga ve bahdrla ve cim o itmege delldir gk aruya mail ola zafern gibi o yaramaz fatlar olmaa delldir ve erre ve mekre ve ayrs gibiye ve bebek arasnda noalar olma erre delldir eger gk gzde bebek evresinde noalar gibi olsa ased ve errlige delldir eger sar gibi basa ama olmaa delldir ve bebegi aru altun gibi olma fettnla delldir ve an dkmege zl gz an deprenici ve rna bac r gibi ola n-dnlga ve ziyna ve mestlige ve aflete delldir ehl gzleri ayszdr bu gzl adamdan kendi line oyuca isn ve enmdan ayr hi kimseye arar olmaya ve yeil gz pirze gibi ve yau gz aru gibi evf- zemmesi yet yaramazdr yal gzn veyd gk gz zl ve a noalar olsa adamlar mekirlisi ve yaramaz olmaa delldir eger byk gk omal gz ama olub ba insniyeti olmala delldir bas uur gz amata delldir kk gz kllisi omalc olsa chillige delldir ve dai ehvet-perestlige delldir eger kk gzl kiprigin birbirine ounur an olsa al aldatmaa ve yaramaz fata delldir ve byk

99

gz ditregen olma yaramazla delldir a gzl bonglge ve ziyde uznla delldir ol gz erm idecek yerden ayr vaitde yere baaan ola arn arasnda ourduu vati evf- zemmeden ne var ise dersen yalan olmaya tecrden ol deynli olmudur ve bulunmudur ki ynet itdike terk et dey sn bir bir budasa yneti terk itmeye egeri uvun evf- amdden bir fat dellet ider ve likin elden ayr dan yz gz ziyde dellet ider yz avl-i nefsnye delletini ziyde olduuna vechi var dimilerdir ki evvel budur ki adam- evvel ola ki an al ve fehmi ve fikr f ola ve bu uv maden dimdan r ki ba ve avs ve fikrin ve ikrin avmaasdr pes yzn delleti bu uvya av olur ikinci kemlt blua ve nonla ve zitligedir ek yodur ki maal-i sn ab yzdr alan n snne ve abine ziyde iltift itmezler nc oldur ki utansa vey aaba gelse vey sevilense vey mell olsa yzde bir ret hir olur ki alan da olmaz bu vchdan malm oldu ki vechi delleti elden ayr dan ucadr ve efaldir elin vechi aaa ikr ideriz nallah Tal fal youn ve dolu burun al u fehm azlna delldir burun st ya olma sn ul azlna ve dai allalga ve ahdsizlie delldir burun yay gibi olsa erre delldir uzun ince burun olma ala delldir ya burun ehvete delldir gi burun asede ve aaba delldir az dikil burun insniyeti ve adamlg oluuna var ve mlk oluuna delldir orta burun avs- bna ate delldir fal gi az bahdrla delldir orta az li mtedenn ve mteerri olub insniyeti ziyde olmaa delldir dar az irkinlige ve lekrla ve firsetlige delldir fal aln ua amala ve abat- younlua delldir yufa duda fehm latf abate delldir a duda yanlulua ve yaramaz uya setrlie delldir ua di aras o ola niyet aafna delldir iri di erre ve fitneye delldir orta di gerek sylemege delldir egri di mekre delldir fal ince eek ala delldir y eek tekebbrlge delldir orta eek ala delldir fal eger kse olub orta boylu olsa zreklige ve lefete delldir eger orta boylu olub ullua mil olsa o bilb ve vezri olub mekre ve leye mel olub ora yaramaz uylarna tevbe idb infa gelb mteerri ve mtedeyyin olub adl zerine olmaa delldir digeri aal ki ara ola eylik delldir yufa aal fehm lefet-i aba delldir o aal abat- younlua ve unete

100

delldir uzun aal llet-i ala delldir oyrca l eylige delldir fal el yz khillige delldir el yaa abat- younlua delldir utanan yzllk ayya delldir ensiz yz fehm ve himmete delldir at eri yz khillige delldir ziyde kk yz orlua delldir orta yz ey ilere delldir a yz ey ula delldir eki yz yaramaz ula delldir ve dai irkinlik dzensizlige delldir evresi iik yz aaba ve yaramaz uya delldir fal byk ula cehle ve khillige ve bahdrla delldir ve uzun mre dai delldir ve kk ula astalga ve aflete delldir uzun ula f ve aflete delldir fal uzun boy dla ve mbreklige delldir amm afletden ldir orta boy ikmete ve zreklige ve bl falar itidline delldir a boy dmnla ve fitneye ve kne ve advete ve yaramazla delldir fal youn vz bahdrla ince vz nerm ola yreksizlige ve ilme ve ey uya ve orala ve yaramazla delldir orta vz al- amdeye delldir ikin vz asta ve tekebbrlge delldir alak vz ala delldir o vz al azlna delldir yce vz onulu ki ve tiz sylemek iymege ve yaramaz uya ve aaba delildir tiz tiz sylemek tekebbrlge ve tiz fehm evcelige delldir uzun nefes yce himmete delldir ve a nefes aaf- bna delldir gonlu vz asede ve sz ve kn olmaa delldir fal yumua et fehm lefet-i aba delldir ve at et aaf fehme ve kesfet-i abata delldir orta et eylge delldir fal o dak uaszla ve muafete ve kimse iine r olmamaa delldir az dak fikre ve ama ve zne delldir at dak ayszla ve sefae delldir fal a boyun ynete delldir ince boyun zaafa delldir uzun boyun ince ola yreksizlige delldir ve amala ve feryd itmesine delldir byk youn boyun aab ve amala delldir fal byk adr khillige ve amala delldir ggs ub olsa la ve at yzszlge delldir ne enl ve ne uzun youn ola marifete ve ilme ayrulua isna ve insniyete delldir ve ggs ensz tata gibi olma zrek olub ve utduu ide dn himmet olub baa amayub orta l olmaa delldir fal kk arn ala ve fehme delldir byk arn nik oluna delldir fal ya ara uvvete ve aaba delldir egri ara yaramaz uya delldir oru ara ey uya delldir ince yarn al eylgne delldir egri yarn fikir ve zreklige delldir fal bel ince olub ggsnden yan ya ve a ay cnibli uzun olsa yet uvvetli olub ve yrgen olmaa delldir ve bel ince

101

olub ggsnden aaas uzun ve aagas ve yuarusu berber olub incelikde yet byklge dlga ve laf szlge delldir eger beli egleri mutedil olsa nefis uvvetine delldir eger beli egleri itidl zere olmasa nefis aafna delldir fal eger ol ve baldr uzun olsa atya ve kibre ve manb sevgisine delldir eger olu aas yuarusna muvf olub ince olsa ziyde biliyete ve marifete delldir eger aas ince ve yuarus youn olsa uvvete delldir ve dai cehl-i mrekkeblige delldir ve eger aas yuars youn olsa fbillie ve yrk olmaa delldir fal uzun parma tiz fehm ve savete delldir eger oru olsa ve eger uzun olub et miner olsa yan ardna ay olmasa olmaz yere el uzadub laf urmaa ve adn nesne-i asza delldir ve eger ogru olub amata delldir fal eger etsz vasa olsa zekta ve savete ve uvvete delldir eger gdk olub etl olsa incelikde ve younluda berber olsa ba savete ve insniyete ve alm olmaa delldir eger rna yufa ve silke mil olub lefff ola ba kemle ve asede delldir ve a parma gevdenlige delldir eger aya a ve barma uzun olub reklige delldir ve dellge ve savete delldir ve eger aya a barma a olsa astala delldir eger a olub uzun olmada barma mnsib olsa fikir ve firsete ve ilm ve albi teraumuna delldir ve eger barma uzun ve a ucu kndn youn olsa ra ve amata ve ba insniyete dellet ider ve eger aya ve barma yumua ola ala delldir ve eger mdevver ola ilme ve ilme ve abrsz olub addinden mtecviz olmasna delldir ve eger sebklge mil olsa adl ve insfa ve savete ve fikre delldir ve eger barma urda olub ardna egri olsa ba kemlt ve idrke delldir ve laf ile abe yerde savete ve fikre delldir a rna mbrekdir eger aln olsa aypludur n-yamndr eli parmalar ve ayan bk avlleri aada ular ikr idb tavr itdigimiz yerde ikr ideriz nallh tal fal eger eker ince ve uzun olub egri olsa mteraiml-alb olub d ve asedi olmayub ehl-i var olmaa delldir ve eger ince olsa eker oru olub llet-i cima ve letfet-i ala delldir eger youn ve uzun cim vatnda yet leet bulup amata ve cehle delldir ve eger a olub youn ola ehvet-perestlige ve aflete delldir ve laf urup z aybna muali olmayub her eye ind itmee delldir ve eger a olub ince olsa yet ek ve ehl-i inf olmaa ve ind itmeyb ehl-i teeyyudan amasna ve ziyde

102

cim olmasna delldir fal eger eker vsi olsa yn beyas byk olsa yszla delldir ve beya kk olub urda olsa ala ve lme delldir ve eger at hir byk ve iyice vasi olsa amata ve khillige va b marifete delldir ve eger vasal-l olub ayan hiri ve btn ey uylara delldir fal aya etl ve at olma fehmiyetllge delldir ve eger aya at byk olur ise uvvete delldir ve eger aya kin ua olub ve alan endm zere olma dlga delldir eger barma sarma olub yzszlge ve abae delldir aya ve opu siirl olma uvvete delldir ke ince olma gl yaramazlna delldir ke youn olma uvvete delldir eger aya ba parmandan kk parmaa varnca birbirinden aal adl zere olub savete ve f albe ve ehl-i inf ve ek olmaa delldir eger byk parma orta parmadan a olsa marifeti ve aab tiz gelb gitmesine delldir ve ba parma mdevver olub rna li araf cnibi earl olsa parmalar araf cnibi yksek olsa ekvete ve savete ve aab az olub tiz gelb ge gitmesine ve fikre ve ba mekre delldir eger bunu aksi olsa bula delldir imdi eger a olub sdi olsa bahdrla delldir ve ba eyymda kermetle savete delldir imdi bilki bir memme ile bir yan fulleri badan ayaa varnca her fal ile bir uvun ful ve almetler bildirb ve an da ba almetleri ikr itdigimizden ora dest-i kefe mtealli olan risle da mstail bu risle lnub bunu irinde atm olduuna sebeb budur ki kefi delletler sir n fat- amdeye ve emmeye delletlerinden eker v ve efa olduuna ecilden el in mstail bir muaddime alt bb tavr-i ikr idb balarnda el asm ve el alarn adlarn ve elin ninlarn ikr idb ve balarnda da cim ve d ve mr ve ba alar ile adam yldz ve cziyyt delletlerin ikr idb ve ayan iinde olan uun gleri sn olmain tavrler ikr ettim imdi elin sir lardan delleti ziyde olduunu sebebi budur ki ibdet ve asent ve ayr veche ma olsun ve her uuv ele mutdr ve insn dai fat- amde ile muttaf olur idi olmaz ise olmazlar idi imdiki zamnda dai fat- amde ve zemmeyi bilmekde sir lardan bua itiyc art old att grmez misin ki bir kimse ul ve arava alr olsa elin grmeyince almazlar ide ol zamnda fat- amde v zemmeyi grmek in elin grrler idi ol zamniye tayyd idb grrler ill aln

103

bilmezler ve dai budur ki sir y gz her dim gremez el dim gz manrdr a Sbne ve Tal dem olan elinde olan fat- memmelerini grp fat- amdeye mbeddel in itmidir her ns birbirini eli grmek sndr sir s grmekden eli ularn grb yaramaz fatlu kiilerden itirz itsn in elde almetler o eyledi r elde olan uu ker-b degildir almetler in va eylemidir un bi el bir araya cem olunsa birindeki muyirdir r a Sbne ve Tal yedi kevkeb-i seyyreyi insn iki yz r seiz sna messir lmdr ki adam oduu vati ol kevkeb-i seyyreni avlleri ne al bulunur ise aa gre n avlleri olur imdi mevld yninde kevkeb-i seyyreni avlleri malm olmayub an kevkebdir kevkebi ansdr bilinir ve sir avlleri dai temm malm olur imdi bilki muaddime-i el-asm ve el huunu adlarn beyn ider bb- evvel eli ninlar delleti ve akm bildirir bb- dym eli cim ve d alarn delleti beyn ider nefs-i abate mteallidir bb- seym mr a delletleri beyn ider ki nefs-i ayvna mteallidir bb- cehrm ba a delletlerin bildirir ki uvv-y nefsniyete mteallidir bb- pencim demi liini yn elinde olan alardan bildirir bb- eim cziyyt delletlerini beyn ider ve nice siyerler bilinir ki ehli atnda mehrlardr muaddime bil ki drt parmalar er kemikleri vardr ve avuda neadar parmadan girer ise ol giren barma kmndedir ba barma yksekdir kevkebe yn uale nisbet itmidir ve bua rma dey ad virmidir ve yanndaki ahdet barmadr Mter kmndedir be barma dey ad virmidir ve yanndaki orta parmadr Mer kmndedir cim parma dey ad virmilerdir ve yanndaki parma ki aa Araba pnr dirler ems kmndedir dal parma dey ad virmilerdir sere parmadr hre kmndedir he barma dey ad virmilerdir ve avucu irindeki kk a ki ol arafndan yaa ol aruru gitmidir ayn elif ye te a dey ad virmilerdir ve o be bir barma aralnda iki a birisi a arafndan yaa vardr ve bu a yrek ve mr a dey ad vermilerdir ve birisi he barmadan yaa vardr ba a dey ad virmilerdir ol arafndan nc bir a ar bir araf ba ana ve bir araf mr ana ulaub bunlar ile melle ekil balar aa d a dey ad virmilerdir ba ve mr alar itdigi zvye lam

104

dey ad virmilerdir mim he bir barman dibinden bir byk a yetirb barma arafndan varr cim at dey ad virmilerdir ve cim a ile mim lam elin murabba dey ad virmilerdir ve d an uzunluuna olan araf Uariddir ve mr an sa yanndaki sa amerdir bu ret zere amel oluna nice ki bunda lzmdr ve lemul-ah a

imdi bilki a mandr ola ve kimisinde dai byk eczlar muttal ola a delleti iyde av olur ve bunlar km aksidir ve dai erleri km eker sa elinden bilinir ve tun kiileri eker ol elden bilinir ki er abat sa yan abat gibidir ve avtn ol yan abat gibidir ve dai elleri km itdii vat mizc kendi linde ar olmadr ki kii am ve unmu ve o areket itmi olmaya ve elleri keyfiyeti nesne utmala tayin olmu olmaya ve dai elleri mutedil hevda grmek ardr ziyde d ve yeti olmaya niteki bend grmekde ardr ve dai her kim ki km-i makmu itibrna gre ola yani ilmine ve dlarna ve detlerine ve temennlarna gre ola bir yd talii ki suln olmaa veya vezr

105

olmaa dellet itse ol yd suln ve vezr olmal yodur zr yd taliesinden akm- ncmda suln ve vezr olma itimli yodur zr ki avlleri edn olma zeredir grmezmisi ki her milleti mstail kendilerinden begleri ve vezrleri var amm bu ifede yodur bu tadirce dimek gerek sulnlar ve vezrler ve begler ve aalar muibi olur tki ydler itibrna gre kendlere naar suln ve vezr gibi olur ve cinsi kmnde gresin ki o yaama dellet yaamaya dimek yodur ki yetmi vey seksen yaaya amm ilimine gre ki ekeriye r yaaya dimek gerekdir eller ollar ile ol adar uzun olsa ki att adam oru urca dizlerine yan yetie yregin uvvetine ve yrekligine ve cmerdligine ve izzetine ve nefsi eyilgne ve fil-cmle al- aseneye dellet ider eger ollar a olsa idi bunu aibi at avac ve oradr ki Aristoalis kitb- firsetde deger itmidir akm Ra ollar a olan kimseni nefs-i inceligine ve itihsn l itmesine av olduuna dldur dimidir ki ollar uyluu yarsna dek yetise yaramaz nesneye itiyr idb kimse ile mulata olmadna dellet ider ve kem dai demidir ki aan bir kii elleri iki yanlarna ogru rtse eger gbeginden elini cim barman ba araf uzun gelse gbeginden ayan orta barmandan ur olmaa delldir miyn- nsda mehr meeldir ki urya eli uzundur derler ve gbeginden aya araf cnibinden iki araf cnibi uzun olmadan kinyetdir eger bir kiini deti ola ki yrdg zamnda avcun yummayub olun ala ala yrmek enlarnda tiz ve beced yrse tiz-murd olduuna bir kimseni bir nesneye yapd ve atu eli ditreye ad vait tizcek skin olmasna delldir ndirl hind aytd kaan eller ald vati be cim parmalar muttal olsa aralnda aydnl grnmeye ocalnda dirligi urunda ola eger cim dal parmalar aralndan muttal olub aydnl grnmeye mri irinde dirligi uruyla le aan kim parmalar cemisi mub olub aralarnda grnmeye dim iyilikde olub oluda ola eger parma balar at youn olub etl ola mr zamet ve emekle gedigine dellet ider eger parmalar ardna ay olub aralar rca olsa derv demlere mut olmaa delldir eger elleri byklg gvdeye mnsib olub ve hem ba eczlar baya muvf ve mnsib ola abati ve uylar lafligine ve oluuna delldir ve aksi da bunu aksidir eger ellerine

106

gre at byk olub gvdesi ince olsa mizc- murdatna ve o syleyegen olduuna delldir Calins akm aydur ki ayan byklgne delldir eger eller a olub parmalar da at a olan ellere gre fitne ve ur olduuna delldir eger elleri a olsa gvdeni larna ve kendi larna gre utlu ve bata ve zrek olmaa delldir eger avratlar kefleri a olsa mizclar gibi olur oglunu zamet ile ourur zr ki ol mevuu geykligi midardr ki orta parman ikinci falndan yet fala varnca ol ikini geykligi berberdir ve ayan uzunluu iki ol adardr eger avu uzun olub barmalar youn ve a olsa ol zindelige ve khillige ve izzetsizlige ve balam mizca alu olmaa delldir eger avular ve barmalar uzun olub birbirine mnsib olaca anatler bilmekde zrek olub ve urlda da zrek olmaa delldir eger barmalar tark itmek deti ise mulif ve yaramaz fikirler itdigine delldir bb dal ve mim cim sin lam alarn delletlerini bildirir eger cim a rengi zl ve muttal ve byk olsa cim larn oluuna ve ey uylara dellet ider ve eger cim at ba ve yrek alar ile muttal olsa ki at bunlar ucundan melle gibi olsa bunu ibi ol adar mutaraya ve oruya der ola ki kendiden pemn olub ne ola idi omaya idim diye eger bu at budalardan l olub be parman dibine dik varmaya nabsiz ve amnsz ve cerate delldir eger mekr be parman dibine dik vara ve anda mukemlene ve ucunda ol arafdan birer budalarna ermegi dibini gzede sadetl ve devletl ve cmerd adam olmaa delldir eger bu a ayalar buda ba ana varsalar yalanc ve aldatc ve demleri yzne glcdr amm ardca msv itmege delldir eger bu a mr ayla muttal olub ellerden viye di olsa ba at olsa tizcek ba kesilb yad byk birisi olmaa delldir eger bu a ba an gzetse lm orusuna dmege ve o maga delldir dellet ider usn ki a zl ola eger bu a or ve mevn budalar olub ahdet parman dibinden yaa vara izzet ve mertebe bulub mal l idb edebl ve irrndan madna delldir eger bu a ucu orta parman altna dik varsa an avasz ve melmetsiz olmaya eger bu a zerine parma dibine yan yerde iki buluna birisi be ahdet parma dibine vara birisi zerine orta parma dibine vara dellet ider an dirigi kesilmeye fikirsiz yan

107

a Sbne ve Tal anmad yerden rz vere amm avratlar ile zinde-gnlk olmaya eger bu a ucu hemn orta parmaa dik vara mr muaralar ve zametlidir zamet ekb ve edebl olmaa delldir eger bu a ucu ya bir buda be dal cim parma aralnda temm sa ishlden ve ykl avrat ourma zerine hel olduuna delldir eger ki bu a un byk ve zl ola amm bu a sin lam ba kimselerde mevcd olub ve basnda madm olma adamn avlleri mutelif olduu sebebdendir eger bu a byk ve rengi mutedil olub muttal ol adar bar ve mideni oluuna ve ve fera olmala delldir eger bu a rengi efff olsa ve irleri olmaya mideni veyd yarun fliine delldir eger bu a mevuundan hir olmasa balam mizca delldir eger bu a zerinden yd yannda kk noa ar bulunsa abati ablna ve arlara delldir eger bu a ayan midrnca bir ayr a gelse mideden l olur astallara delldir eger bu a mr a yannda iyde zl ola mideden l olur ba arsna delldir eger ba an yannda zl olur ise ggs zametlerine ya marana delldir bb- seym bu bbda mr addini ve mrnde va olan emrlar beyn ider bilki mr uzunluu ve al mr an uzunluuna ve alna gredir mr an ibtids mim arafndandr Aresalis akm Kitb- ayvantnda demidir ki adamn elinde alar vardr byk olsa mr uzunluuna delldir mrde v olan maralar bu vechile dellet ider ki bu a neadar alar keserse ol alar adar astallar v olan aada mevsm olan ekilde malmdur sin a yet ana irise bir kiini mr iliminde ve detlerinde yet ok yaama adar ya yaaya eger mr an keser alar arafna bansa yan bu a ibtidsnda ise ol adar odg vati marana yan ola mim arafna at yan olur iyde kk olan iken asta ola eger sin arafna yan olur ise prliginde asta ola eger mim sin ortasnda ola orta yanda iken asta ola ve sin tarafna yan ise pirliginde asta ola eger mim sin ortasnda ola orta yanda iken asta ola ks al he eger keser a yodur mim sin at viyesi ime yan a a eylese ol adar astal iyde ola att ki viye-i ime zerine olsa lm muarasdr eger kesir a ne adar byk ve uzun ola ol adar astal uzunluu uvveti ola amm mara sebebi kesir

108

a geldigi ve yendigi yerden malm olur eger mr an younlugu ba adan arafa yan mteayyir ve naiatlidir eger bu a ba a arafndan yaa ise younluundan art ola her kii ile dost olub ve ey naiatler szler ve perver olmaa delldir eger sin arafndan yaa bunclayn budalar olsa derv olub ullarndan yalan szler sylemege delldir eger mim arafndan bunclayn budalar bitse hib-i mal hib-i izzet olmaa delldir eger neadar mim arafndan yaa olsa ve incile ol adar aln rekligine dellet ider eger bu a arafndan yaada olan zll arafndan ola zllndan art olursa esirgemedigine delldir eger bu a mim arafndan yaa budalar biterse fikirleri yd naiatleri mteayyir olduuna delldir eger bu alardan melle mim lam sin iinde bunu gibi budalar bite dal mim lam a ounsa eylkler ola yaramazlndan ora bir fsid ola eger bu a krcek a bitse ki birbiriyle muttal olsa bu ekilde czzm olacana delldir mr an yannda yet ana yan bunclayn bir ekil bulunsa iki gz fsid olacagna delldir eger mekr mr andan bir zl a bitse dal he parmaa yan varsa muaralar yaras olmaa dellet ider

109

eger mr a bir krek a keserse ol arafna ouna orusuna gide byk muaraya uramaa delldir eger bu andan mim lam at ile oundugu yerden bir a sa mim lam ana irie ve aaya nefse dellet ider ki odan yaras ola gerekdir ki eger mim noaya yan iki alar sa yannda uzunluuna olsalar dellet ider ki kendi abi lm ola yan oduu gibi lmeye eger mr an ol yannda ise abi lm olduuna delldir bb- cehrm ba at oru ola zihnin ve dim oluuna ve ey uylara delldir eger bu a egri olub pre pre olmu ola ur olmaa ve amaa delldir eger bu a ana yan varsa eksikligine delldir eger yet ana ba at yapa eyzdr ve yaramaz nabe delldir eger bu a uzun olub ve parmalar dibine yan bite uvvete ve mr uzunluuna delldir eger bu a a olsa yaramaz uya delldir eger bu a ol adar a ola ki orta parma mubilesinde dgne iler varmaya at yigit iken eceli yetie ve un ki urman ortasna or dgne a gibi ola eger bu a ucunda iki kk alar yapm ola demrden gvdesine yara ola bb- pencim adem yldz ouu saati bilinmesine mizcdan ve avlden firsetden ve elleri alarndan ve iihd itdigi nesnelerden bilinr amm el-n ellerinden bilineni ikredelim ol kim yldz Zualdir elleri ninlar bykdr orta parmada art alar vardr un el uzunluundan yani yet sandan ucundan geer ve cim parmaa dik gelr ol kim yldz Mterdir be parmadan o alar olur un ki cim ve ba alar budalarndan yce parma dibine dik varalar an yldz Merdir ba ve mr alar orudur ve renkleri oyudur an yldz emsdir eger parma dibine o incerek alar vardr ve ol ki yldz hredir birinde o alar vardr ve ol ki yldz Uariddir Uarid yerinde o alar vardr ve ol ki yldz amerdir elini murabbanda bunu gibi nin bulunur ve amer yerinde vfir alar vardr ol alardan ayr mestr olan almetler ile insn kevkebleri malmdur yalnz el alaryla bilmeklik mteaerdir bheden li degildir amm bu ikr olan nesneler ilm-i bda ve ikmetde ve akmda malmdur ann ikr olunmad tevl-i kelm lzm geldigi ecilden mekrlarn ekli budur bb- eim imdi bu srr bilki kaan he parma uzunluu dal parma ol falna yetimesine arm-zdedir sebeb budur ki

110

Zhreni teri vardr he parma Zhre kmndedir nk cim ellden olmasa n olur bu meele nice kere tecrbe olunmudur eger parma ol falnda olan cem a yol gibi evrilse yd ol a zerine bunclayn nin olursa asla maz eger mekr ekiller temm olmadan az eksirek olursa emn olduuna delldir yan almaa yan ola amm bil-fiil almaya eger parma falna yan bunclayn nin olur ise anasyla ve z arndayla itdigine delldir yerinde ha bulunursa zin itdigine delldir eger edeb parma arasnda mr at ranna amer mevu- cnibine aasna ol arafna bir a olursa ulm-pre olduuna delalet ider un ki zl ola Balms aydur eger bu a yet ana varsa cem-i mrnde ml eksik olmaya eger evvelinde bu a eksikse mal mr elinde eksik ola eger onda olursa eksik prliginde mal eksik ola ve fi-l-cmle bu aa gre ys idesin ve dai ilm-i firsetde mehr delletleri bulmulardr ki iki a arasnda llar bite ulm-prelige veyd grenler zin itdigine dellet ider un ki gvdesi at llu olmaya acyibdendir ki bir kii bunu gibi arm cima balasa tizcek delletleri hir olur zr ki bu nesneler abat mulif lur Balms akm aydur bunlar gibilere ilm-i akm km itmek yodur zr ki yldzlar mnis olmu abatleri detlerinden ric olmudur eger bilmek dilersek bir kimseni avratlar veyd olanclar ne kadar olur ise Zhre yerinde msm olan alardan malm olur naar idesin eger he parma dibinde eli ol araf cnibi arafndan geerek alar eli uzunluuna iner ise ol adar olanclara delldir eger ol alar eli oru olur ise z ve olan olmasna dellet ider alar adedince adedi olur mmkndr ki ol ansdr oduu bilesin dal parma arafndan olan a ol oru mertebe ile oarlar alarn mertebesinden oruluundan ve egriliginde evvel ora erkek ve dai dii olanlar bilesin olanlardan ans diri olur ve ans fevt olur bilesin eger a mna ola fevt olur ve eger mna olmaya fevt olmaz ve olanlar ansn mr odur ve ansnn mr az olur bilesin eger a uzun ola mr uzun olur eger a a olur eger he parma dibinde parma yalna ne adar a keserse ol kadar avrat ala mr irine dik bir a keserse bir avrat ala aa gre ys oluna eger avrat alar parma yalna or olursa z olan olmaa delldir eger egri olursa uzun avrat

111

alub yd z olan madna delldir eger avrat alar birbirine yan olsa avratlar biribiri aabince olduuna delldir eger birbirinden alar ra olsa ora alaca avratlar zamndan ora almaa delldir l- kelm budur ki alar mesfesi adar olur avratlar olma zamn mddetleri eger avrat at zl ise arabsndan almaa delldir eger olanclar alar inb avratlar alarna ulasalar ol avratdan ol adar olanlar omasna delldir eger olanclar alar inb avrat ana ulamasalar ol eri ol avratdan olu ve z olmaya avrat at uzun olsa yalu byk avrat almaa delldir eger avrat at a ola kii yalu avrat almaa delldir l- kelm avrat byklg ve kklg ana gre olur eger bu ikr olan alar avrat ellerinde ola yuaru ve tafl ve az ok erlere ve adedlerine ve avllerine dellet ider ki erlere gre bunlar dai ys oluna eger avrat ikr olan alardan ayr eli tarasnda alar olsa aa olmaa ve oynalarn adedlerini dellet ider eger dilersen bilesin er olan iken mi lr veyd yigit iken mi yd orta yanda iken mi lnr yd prligin mi lnr eger erde ve avratda at he parma dibinde at yan olsa olan iken lne eger daa ra olsa orta yada iken lne eger daa ra olur ise prligin lne l- kelm a urbuna buduna gre lne eger yet ana yan mr an sa yannda mirr a olsa urbetde fevt olub mevldnde fevt itmedigine delldir eger mr an ol yannda mr ana muvz a bulunsa ki eger yet ana yan yerde olsa abi lm olmasna dellet ider ve ba kem aytdler eger yet at yannda eli yalgna drt muvz alar olsa mr-i evvelinde iyilikler grp mal olmaa dellet ider ve eger bu alar yet ana ra olsalar ol adar yana gre mal ve rz pr iken o olmaa dellet ider eger bu mekr alar rma ile yet an ortasnda olsa orta yanda mal ve rz olmaa dellet ider bunun zerine ys oluna amer km itdigi yerde aaa ekilde mersm olan ninelerden birisi bulunsa kendi avratlar oyup arm avratlara zin idb yaramaz fikirler itmege delldir eger Uarid yerinde aaa ekilde bir mersm olan ninelerden birisi bulunsa ayr astallar ve bu gerekleri yanna yd ninlardan birisi bulunsa mteayyir alde astallara uradna dellet ider eger ems yerinde aaa ekilde mersm olan ninlardan birisi bulunur ise tiz kakmaa delldir eger Mter yerinde

112

mersm olan ninlardan birisi bulunur ise o rzlar kazanlna delldir amm tevileri ve derviligi ola eger Zhre yerinde mersm olan ninlardan birisi bulunsa sylemesinde az deprenr ola amm ehl-i fikr cevbnda khildir ve lileri ve limleri iyde sevb muteli olmasna delldir eger melle iinde bu ikr olan ninlardan birisi bulunsa yaramaz uylu kii olub ve cmerd olmasna delldir bu ret zerinedir fil olunmaya ve bade bilki viyeleri akam ikr idelim eger ki mim viyesi be dal cim

parmalarn arasnda oru olsa kk mlkin olub ve arm azanmaa ziyde ars olmasna delldir eger bu viye be parma ortasnda oru olub viye re olsa zemini zrek olub sadete delldir eger ki mim sin dal mim lam alarndan viye di yan birbirine ounmaya arallar hir olsa byk grr esirgemez ve

113

iyilik bilinmez ve yalanc ve ammzlayc l- kelm murdar uylu ve beti ayr olmaz kiiye dellet ider eger ikr olan alar arallar at ziyde yan olmaa muttal olmasa muaraya uramaa yd demrden yaras olmaa delldir eger bu alar arasnda ayr mim viyesini dibinde ar ve ger gelb mim sin ana ounub aaa baarsa azdan veyd arbdan helk olmasna delldir eger mim viyesinin stne gelen a sa arafdan aras alub gene egilr omaa yan olub varub mim viyesini stne oulsa delldir ki itdigi arlar ve cmerdliklere pemn ola eger melle mim iinde bunclayn nin olur ise alaca avratdan mr yemege delldir eger sin viye ve yime hir olub zl ola gl ve arret-i araziyyeni ve uvvllarn oluuna delldir eger mekr viye olsa olsa arm kii olduuna delldir eger viye mnferice olsa bunu aksidir eger bu viye olsa it niyeti olub mteayyirl-l olmasna delldir eger viyede bunclayn nin avrata olsa amel erkek olduuna delildir eger mekr re ise fitnelige delldir eger mekr mnferice ama olub insniyeti olduuna delldir eger lam viyesi olmasa mabede ve taayyr ve aflna delldir eger mekr gzde bunclayn nin olur ise yatludur eger elin murabbanden a gibi olsa li ve mtedeyyn ve mteerri kimse olduuna dny terkin itiyr idb ve hursuz ey glg kii olub izzetl olmasna delldir eger mekr a egri olub ve o ninlanm olsa yatludur eger murabbada melle bulunsa gah yatlulu gele eger iki melle olsa heler ki bunu a birisini zerine ola ey olmaa delldir eger olur yatludur eger drt olur ise eydr eger mekrda yldz gibi nin olub zl ola rlga ve amala ve edeblne delldir eger dal renge gelse tekrr devletl ola ve avratlar sever ola anlardan anma gerekdir andan kii dire gibi olur ise ulmda kmil olduuna ve ey uya delldir el murabbanda melle ki viye re olub ve mim lam an ortasnda v ola byk dmanlar olduuna delldir eger mekrda cim dal he aral mubilesinde a olsa seferler ekb zametler grmege delldir iki alar parma dibinde ub mr a keserler ise uzun sefer ekb o vilyet grmege delldir eger amer km yerinde bir yldz ekli olsa bunclayn sevinb fera olmaa delldir eger amer yerinde bunclayn nin olsa ib-i izzet ola ve hrmet olmaa

114

delldir eger amer yerinde mr a yannda bunclayn die olsa aabince gelecek maralara delldir eger cim adan bir buda bitb be parma dibine dik gele o nesnelerde alub ziyde zametler ekmege delldir eger cim parmag dibinde iki ac youn alar olsa i eri olub malaa bitrdgne delldir eger mekr olan alar birbiriyle kesilse emek ekbp zametler grmege delldir eger cim barma nc boumu dibinden geer alar bitb aasna ineler ggsnden ya barnda sovularda ve dem olmaa delldir eger dal barman dibinde iki or alar bitb eli uzunluuna gideler ki bklm olmaya al seyrekligine ve ilm-i daya mlaa idb ince fikirler idb o ulmlar bilmekdir vait olur syler vait olur sylemez kii olduuna delldir eger mekr iki alar kesilmi olsa mekrlar ilf olmaa delldir eger Uarid yerinden aadan yuaru eli murabbana varnca eger ekl a ksa yd kimseler ile dost olmaa delldir eger Uarid bunclayn ekil olsa irl varub ey mertebe ve ulu kii olmaa delldir eger barman evvelki falna yan yerde bir a yzk gibi temm barma evirse ularda muaraya urayub ger gle al olmaa delldir eger Uarid yerinde bunclayn bir ekil olsa dmanlar aa galib olma delldir eger zikrolan alar yet yan yerde olsalar brid ve balam mizc olub abat leyn olduuna delldir eger parman evvelki fal stnde bunun gibi ekil olsa ziyde yaramazdr ve rna yannda bunclayn nin olsa alma veyd boulmaa delldir eger barma evveli falndan stnde bunclayn nin olsa z ardana arar itmege delldir mekr barma evvelki falnda stnde yldz gibi nin olsa arala cimolmasna delldir eger Mter yerinde oru alar elini uzunluuna irer ise neadar barmag dibine yan olub o olsalar ol adar ziyde mallar ve izzetleri ve mertebeleri ve eylkler olub ib-i ayr olmaa delldir amm ar budur ki bu a ayr a kesmese ve bu a bklm olmaya eger mekr a ayr a kesmi ola yd bklm ola mekrlar ilfine delldir banda yd elinde bir bir almaa delldir ve eger her a zl ve byk ola gelecege delldir ve eger rengi ayr u grek olsa gemie delldir ve balar demilerdir ki eger Mter yerinde a gibi yd melle alar bulunur ise rengi ve tavri mandr ola izzete ve hrmete delldir eger Mter yerinde bunclayn nin olsa sinli af olub ve

115

areketleri olub ve rametleri o olmaa delldir mekrlarn tavri budur ki ret olunmutur eger bu oru ince a eli murabbanda renkl ola ve eger barma dibine dek ve eger bu alarda olsa insniyeti olub arm kiiye delldir eger avratlarda olsa ululua veyd eyllge delldir eger bir a egri ve youn olsa avratlarda cmerd olub avratlar cim sevmege delldir

eger Zhre bu alarda olsa kimi grek ve kimi orta olsa oru olmayub mhmell muabbet idb ve arm abl idb cima iyde itihs olmaa delldir eger mekr alar oru olsa izzetl bata delldir eger he barma dibinde Zhre yerinde egri zl alar olsa yalanc olub ur olmaa delldir eger egri ve zl alar eli murabbanda Zhre birle barma dibine varmayalar ollarda yara olmaa delldir eger he barma dibinde nf dire olub ortaya baa mertebeni eyilgine ve

116

mutelife olduuna delldir amm aaa mertebe eksilmek teayyr olmasna delldir. eger yet a oru ve muttal olub rengi dai mandr olub yuaru olub ve ziyde olmaa mil ola u ki budalar oru olub kesilmi olmaya devletl olub mal ziyde olmaa delldir eger yosullarda olsa eylge delldir eger yet ada bir oru muttal a ar mim lam ana varsa mr-i evvelinde dirligi dar ve zametler olub ora iri uruyla ola ayr olmasna delldir eger mekr a orta barmaa varsa her ne ie balasa rast gelb lii mesd olmaa delldir eger mekr a orta barmaa degmeye mas olduuna delldir eger mekr a dal barmaa varsa uza seferlere gitmege delldir eger mekr a he barmaa yan varsa yetde byk nab olmaa delldir eger mekr a muttal olub ey renkl olub elif barma dibine yd mr an yannda arsa yetde laf ola eger yet an stnde avratlarda mr an yan ya drt ya dai ziyde yldzlar olsa ammz ve yaramaz ere varub ora yine urtulmasna delldir eger olu ortasnda bir a sa yet san gese Uarid km yerinde ursa kendsi dostlara adat itmedigine delldir eger mekr a olu dibinde ub egri ve alsz ola ul olub kendi itiyrnda olmadna delldir eger an nde cimdan muaddem ucunda bunclayn bu a yetse ki parmalar arasnda arafa bite parmalar dibine baa amn ldrdgne delldir eger olu ortasnda bir a ub yet atn gese bir yerde oura olmayub o yerlerde misfir olub seyy olduuna delldir eger mekr a geb mr ana yd ba ana ounsa defaten vfir rz eline gire eger mekr a amer km yerine varsa deiz seferi idb vard yerde mtemekkin olub makd olmasna temm delldir eger yet at stnde a olsa ey nab eline girmege delldir eger yet adan bir a up orta parmaa yan varsa abat sevdv olduuna delldir ve ziyde cmerd olduuna delldir eger Zhre yerinde melle veyd murabba olsa yetde li ey ola eger Uarid yerinde yldz olsa avrat mal l olmasna delldir eger be dal cim barmalarn stnde bir a ub yay ekli gibi egilb be barma dibine varsa mahbs olmasna delldir eger cim barma dibinde yan Merii km yerinde nf dire gibi bir a olsa ki yuaruya baar evvel rindne gezdigine delldir eger Zhre yerinde mekr a gibi

117

olsa ugr olduuna delldir eger elde l az olsa avrat abatlu olub teayyrl-l olmasna delldir eger ellerde l olsa yaramaz toplu ve alszla delldir eger l kn ve renkl gibi ve younluu ve egriligi ve orulugu tidl ola ey uylara delldir eger ikr olan tidller ilm-i bbda malmdur Arisalis nefs-i kitabnda demi ki rna avlinden al zrekligi ba kem demilerdir ki rnalar sebebi gl def itdigi faaltdan dis olub ve gl faaltlar laf ve lihala delldir ve dai uylarn oluuna delldir eger bu ikr olan almetler almetidir eger rnalar ince ve renkleri laf olub yd zll olub uzun olsa al ve uylar oluuna delldir eger rna at a ola adama armayub ar-nk kimseye delldir ve kemlardan balar demilerdir ki ar zerinde ufac aa aa olsa ol adar dostlar olub ve bereketler bula ve al atnda noa leh zere libslar ola veyd aldan ol adar fideler bula rna zerinde olaca ara noalar olsa ol adar aa dmnl idenler olmaa delldir Allah alem bi-avb ve ileyhil merciu vel meb Mim Mim Mim

118

SONU Kenzl mahf veya okkltizm olarak da adlandrlan gizli ilimler ierisinde incelenen firset ve kyfet ilimleri hakknda bilgiler verebilmeyi amalayan almamza balamadan nce konu hakknda daha nce yaplm almalara ve eski kaynaklara mmkn olduunca ulamaya altk. ncelediimiz kaynaklardan hareketle, almamza konu olan esere de k tutabilmek bu almay yapmamzdaki amalarmzn banda oldu. Elde ettiimiz bilgiler dorultusunda baz sonulara da ulam olduk. almamz erevesinde yapm olduumuz incelemelerin bir sonucu olarak diyebiliriz ki, insanolunun madd varl olan vcudu ve vcudunun eitli uzuvlar ile manev varl olan mizac ve ahlak zellikleri arasnda var olduu dnlen ba konu edinen firset ilmi ve onun alt dal olan kyfet ilmi erevesinde yazlan kyfetnmeler, tbbn benzer konular aratran dier kollar gibi bir eit snflandrma olarak nitelenebilir. Sezgi ya da tecrbe ile elde edilen genellemeler kyfet ilminin merkezini oluturmakla birlikte bunlar genellikle toplumun ortak deer yarglarndan, inanlarndan ve geleneklerinden kaynan alr. Bu genellemeler vardklar sonular bakmndan gnmz bilim anlayna uzak dmektedir. Bu ters dme hadisesi ilk balarda modern ilim olmadndan bu anlamda olmasa bile kyfet-nmeler ile din inan sistemi arasnda meydana gelmitir. Bu duruma din inanlar ve bu inanlar erevesinde kyfet ilmin falclk olarak alglanmas yol amtr. Bu nedenle kyfet ilmi ve kyfet-nmeler yava bir tarih geliim gstermitir. limler ise bu durumu eitli ayet ve hadislerle dzeltmeye alm ve bu sayede kyfet ilmi kendine gelime alan bulabilmitir. Bu duruma ek olarak, kyfet-nmelerin vard genellemelerin kesinlik tamamas ve her insann kendine has zelliklerinin bulunmas da nceleri bu ilmin fazla ilgi grmemesine yol amtr. Gnmzde ise, gelien modern tp sayesinde her insann gen haritasnn karlabilmesi ve bylece insanlarn kendilerine has biyolojik zellikleri olduunun aka ortada olmas firset ve kyfet ilminin gvenilirliini sorgulamaya zemin olutursa da sonu olarak insanlar birbirleriyle tpatp ayn olmasa bile olduka yakn zellikler tamaktadr. te firset ve kyfet ilimleri de bu noktada devreye girmi ve uzun yllar boyunca insanlarn benzer zelliklerinden yola karak genellemelere ulama yoluyla baz karmlarda bulunmu ve bu karmlar insan hayatnn eitli safhalarnda kullanlmtr.

119

Bu ilimler erevesinde yazlm kyfet-nmelerin temel amalar da insanlarn bu ortak zelliklerinin belirlenmesi ile iyi ve kt ynlerinin farkna vararak kendini slah etmesini salamaktr. Mesela, yaratlnda baz kt durumlar bulunan kiilerin kesinlikle kt huylar sergileyecei gibi bir kural yoktur. nsanlar farkna vardklar kt huylarn eitli kontrol mekanizmalar ile kreltebilir. te kyfet-nmelerin yazl amac da insanlarn kt huylarnn farkna vararak bu huylarn kreltmesini salamaktr. Yoksa bu trde verilen eserlerin amalar hibir zaman insanlarn kt ynlerini ortaya koyarak onlar mitsiz bir duruma sokmak olmamtr. Bugn iin bile modern tp erevesinde baz durumlarn eitli rahatszlklara yol at sylenmektedir. rnek olarak, renkli gzl olan kiilerin migren riski altnda olduu sylense de her renkli gz sahibi insann migren ars ekecei kural da yoktur. Bu durum sadece ortak zelliklerden yola klarak ortaya konan ancak genelgeer bir ispat nitelii tamayan bir snflandrmadr. te kyfet-nmelerin de alma sistemi bu duruma benzer niteliktedir. Bu sebeple, yzyllardr kesin bir ekilde zmlenemeyen ve doadaki en mkemmel organizma olan insanolunu tanma amacyla uzun almalar yaplarak hazrlanm olan kyfet-nmelerin bir nevi nefis muhasebesi gibi bir ilevi olduu ve bu ynyle de edebiyatmzda nemli bir yer tuttuu sylenebilir.

120

KAYNAKA: 1. Ank.,2002 2. 3. Konya, 2007 4. (yl yok) 5. 6. stanbul, 2002 7. 1999 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 1984 15. 16. 17. 18. 19. Heyet, Kuran- Kerim ve Aklamal Trke Meali, TDV bni Kesir Tefsiri,ar Yay., st., 1988, lolu M., Burlar ve Yldzname, Seda Yay., st. (yl yok) lolu M., Gizli limler Hazinesi, Seda Yay., st. (yl yok) mam Gazali,Havassul Kuran, Pamuk Yay., st., 2000 Yay./86,Ank, 1983 Develliolu F., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk Lugat, Dilin C., Trk iir Bilgisi, TDK Yay. Ank., 1983 Duvarc A., Trkiyede Falclk Gelenei Ve Bu Konuda ki Eser, Ergin M., Dede Korkut Kitab I (Giri-Metin-Faksimile), Atatrk Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, , ev. Abdullah Aydn, Gen R., Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sar Glpnarl A., Mesnevi Tercemesi ve erhi, nklap Kitabevi, st., Trdav Basm-Yaym, st, 1981 Develliolu F., Osmanlca-Trke Lugat, Aydn Kitabevi, Ank., avuolu A., Kyfet-nameler, Aka Yay.,Ank., 2004 oruhlu Y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, Ayverdi ., Misalli Byk Trke Szlk, Mas Matbaaclk, st., Ark S. M., Firset ve Keramet Asndan Muvafakt- mer Avar M., Trk Kltr ve Sanatndan Kesitler 1,Kmen Yay. : 26, (r.a), Yeni mit Dergisi , Ik zel Eitim Yaynclk, st., 2005 ,69. say Altnta H., bni Sina Metafizii, Kltr Bakanl Yay.,

Kltr Bakanl Yay., Ank. 1983 Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 169, Ank, 1997 Seda Yay., st., 2005 Krmz Yeil, T.C. Babakanlk AKM Bakanl yay., Ank, 1999

121

20. Ank, 1985 21. 22. 23. 2002 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. st. 1965 32. 33. 34. 2007 35. 36. 37. 38. 39. 40.

pekten H., Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri, Birlik Yay., Kalafat Y, Balkanlardan Ulu Trkistana Trk Halk nanla -I-, Kalafat Y., Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, AKM Kalafat Y., Trk Halk nanlar , Kltr Bakanl Yay., Ank., Kaplan M., Tip Tahlilleri, Dergay Yay., st., 1985 Kolektif, Drevne Tyursky Slovar ( Eski Trkenin Szl ), Mcdonald D.B, Kyfet Maddesi, MEB slam Ansk., c.6 Mengi M., Kyfet-nameler zerine, TDAY, Belleten, Ank, 1978 Seyyid Ali Paa, Miratl-Alem, Haz. Yavuz Tural S. ve Kl E., Nevruz ve Renkler, Ank. 1996 gel B., Trk Mitolojisi, TTK Yay., Ankara, 2003 ztuna Y. Kutlu ., Hayat Byk Trk Szl, Hayat Yay., zyldrm A.E., Hamdullah Hamdi ve Divan, Kltr Bakanl Pala, ., Kyafet Maddesi, Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Smbll Y.Z., Seir-nme ve Seirmek Manalar zerine Bir Unat, Kltr

T.C. Kltr Bakanl Yay.,Ank., 2002 Yay., Ank, 1995

Leningrad, 1969

Bakanl Yay., Ank., 2001

Yay., Ank., 1999 Yay., st., 2002 nceleme, Atatrk n., Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi say:32, Erz., emseddin Sm, Kms- Trk, Enderun Yay., st., 1989 Trk Dili ve Edebiyat Ans.,Dergah Yay., st., 2002 Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik Trke Szlk, TDK Yay., Ankara, 2005 Uludua S., Kueyr Risalesi, Dergah Yay., st., 1978 Yerdelen C., Trk Edebiyatndaki Kyfet-nameler ve Nideli

Szl, AKM Yay., Ank.,2006

Visalinin Vesiletl- rfan adl Kyfet-namesi, Yksek Lisans Tezi, Erz., 1988

122

41. 1983

Yeni Tarama Szl, TDK Yay., Ankara n. Basmevi, Ank.,

NTERNET KAYNAKLARI: 1.Ark M. S., http://www.yeniumit.com.tr/yazdir.php?konu_id=404 2.http://www.hekimce.com/?kiid=3013 3.http://www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=1714

123

- SZLK -

124

- Aadvet: dmanlk, yalk al: 1. karan eyler 2. insan vcudunda farz olunan drt unsur veya usre : kan, salya, safra, dalak ar : ho kokulu tts akar : kzl atbb : hekimlik azm : kemik aletalet-tafl: daha iyisi t -Bbad : uzak, rak bas : 1. yayma, ama, uzun uzadya anlatma 2. tas. ric hali [Kable, rahmete, nse iaret olarak Allah tarafndan tevcihin gelmesine de bast denir.] bay: zengin bz: doan zf. becidd: 1. cidd, gerek 2. zf cidden, gerekten bend : kul, kle binar: binar: orta parmakla sere parmak arasndaki parmak, yzk parma buhl : cimrilik

-Ccereyn: akma, hareket etme cibliyet: maya, yaradl cidl: kavga, ekime cd: cmertlik

-Dday: 1. ince ve anlalmas g ve dikkate muhta olan eyler 2. dakikalar, dakkalar deynli : borlu

-Eeblehlik : pek, aklsz, ahmak, bn, alk ebn : oullar s. ef (ef'): 1. engerek ylan 2. s mec. fen tabiatli [adam] enm : 1. at, deve, sr, koyun gibi hayvanlar 2. s. hayvan gibi kimseler 3. i. Kur'n- Kerm'de bir surenin ad 4. i. baz ayet ve sureleri de ihtiva eden dn dua kitab eek : ene esb: at ear : 1. al renkli [at] 2. kzl donlu [hayvan] 3. krmz yzl [adam] evzn : tartlar, arlklar, ller

125

-Ffbil : ok gezmeyi seven fsid : 1. kt, fena, yanl, bozuk 2. mnafk, fesat karan fehm: anlama, anlay fevt : 1. bir daha ele gememek zere kaybetme, elden karma, karma 2. lm fitne: karklk, batan karma

hlt : 1. eski hekimlerin insan vcudunda var sayd : safra; sevda; dem; balgam gibi drt unsurda herbiri 2. bir eye karm olan baka ey b: gzel, ho, iyi urda : kk : 1. akl, fikir, uur, us 2. lm 3. zehir -kin : sesi ho olmayan

-Ggammz : ayplar arayan gevden : ahmak, sersem gi ua : geni : keder, kayg, tasa

incerek: ok ince, nazik inirh: ferahlama, rahatlama irfn: bili, anlay irl: erken manasnda istidll : bir delle dayanarak bir eyden bir netice karma, delil ile anlama

-Hamde : erilmi, bklm; kambur m : herkes hased: kskanma aer : saknma, kanma, korunma, ekinme : hazkatli, iinin ehli, usta, eli uz. [dilimizde en ok doktorlar iin kullanlr] asent : iyilikler, iyi haller, iyi iler, hayrl iler heyet: ekil, grn yre : kamak, donuk, fersiz

ivz: karlk, bedel

-Kab : irkin, yakksz, fena, ayp kbil : yetenekli khil : 1. khlet sahibi, olgun, orta yal [kimse], 30-50 ya arasnda bulunan [kimse], erikin 2. hareketi ar, gayretsiz, tembel; durgun, rkid aa- : 1. fkelenmek, kzmak 2. itiraz etmmek, kar gelmek 3. azarlamak, tekdir etmek kalla : edepsiz, batak

126

kag : hangi arava : cariye, hizmeti arb : yakn, yakn olan, uzak olmayan, soyca yakn ksid : srmsz, gemez, aranmaz, helak kerker-b : suyu olmayan ark rn : 1. geni lde ldrme ya da ldrme, kym 2. maktul, ldrlm kevkeb : yldz oyrcak : koyu, koyuca 1. urb : 1 yakn olma, yaknlk, yakn bulunma 2. yakn 3. tas. ezelde yani ervah aleminde Allah ile abd (kul) arasnda sebkat eden ahde vefa uaua- : kuatmak, evirmek knbed: ters evrilmi tas biimde olan bina

miyn : 1. orta 2. meyan, ara, aralk 3. bel, kemer yeri, 4. ark ve bestelerin nc msras muyir : aykr, uymaz, baka trl muafete : yava okuma; syleme mulaa : 1. karma 2. gzel uyuma, anlama muttaf : ittisaf eden, vasflanan, kendisinde bir hal, bir sfat, bir vasf bulunan muarrer : 1. kararlam 2. phesiz, salam 3. anlatlm, bildirilmi 1. mute : 1 iktiza etmi, lazm gelmi 2. kanun icabna gre yazlan yaz, derkenar muraa : 1. birbirine kar gelme 2. kavga, ekime mbeyyen : tebeyyn etmi, meydana karlm, aka sylenmi, -Maklanm, aklayan, bildiren mcerreb : tecrbe olunmu, denenmi, snanm mcerrib : tecrbe eden, deneyen, snayan mdevver : 1. tedvr olunmu, dndrlm 2. yuvarlak, tekerlek, deirmi 3. eko yeni bilanoya geirilen eko. mnsm : iaretlenmi mnis : krelmi

mekr : 1. hle, dzen 2. hle ile aldatma, maksadndan vazgeirme [birini] mellet : 1. usan, usanma, bkma 2. sklma, sknt mesr : satrlanm, yazlm, izilmi meymey-gn : arap renginde olan, krmzya alan 1. mezmm : 1 zemmolunmu, yerilmi 2. beenilmemi; ayp

127

mrekkeb : 1. terkb edilmi, iki veya daha ok eylerin karmasndan meydana gelen 2. bileik 3. yaz mrekkebi mbih : benzeyen, benzer mtemil : itiml eden, kavrayan, saran, iine alan mtedenn : tedenn eden, gerileyen, aalayan 1. mtedeyyin : 1 dne bal 2. bor edilen, borlanlan 3. belirli bir dni kabul etmi olan mtealli : 1. asl, bal 2. taalluk eden, ilgili, iliii olan mteair : 1. taazzr eden, zrl, zr bulunan 2. mmkn olmayan, g, zor mteraim : merhamet eden, acyan mteerri : 1. teerru' eden, eri'at ileriyle uraan 2. eri'at ve fkh ilerinde geni bilgisi olan myesser : kolay bulunup yaplan, kolay gelen, kolaylkla olan

neseb: soy, rk nig : gzel, iyi

-PPnr : sere parmak

-Rrahm: acyan 1. rlet : 1 g, gme 2. lme rkn : can ve gnlden meyil

-Ssavet: 1. Cmertlik, el akl 2. Kadn ad adr: gs dr: kan sam: 1. Hasta, hastalkl 2. Yanl 3. rivayeti doru, salam olmayan (hadis) avmaa: 1.ibadet yeri,tekke, zel tapnak 2. Nesr rahiplerinin halktan inkta ve inzivas iin te'sis edilmi olan hcre ayru: olma, edilme, klnma, bir

-Nnahs: eti az olmak, zayf nau : 1. nasihati, t 2. hlis, temiz 3. erkek ad

halden baka hale geme di : daha uygun

128

r: 1. grnrde olan, hakiki ve itten olmayan 2. gsteriten ibaret olan, gsterililik sebklk : artlp kalbe dklm para setr : rtme, kapama, gizleme 1. silk: 1 iplik 2. sra, dizi 3. yol, meslek, tutulan yol vak: arballk -Vucb: marur ur : hrsz -U-

-dd-mn: sevinli : kaide (kural) d, kaideye (kurala) uymayan ecat: yiitlik, yreklilik ek (ekk): phe, zan, terddt erm: utanma -Ttacl : acele ettirme, abuklatrma tekebbr : kibir gsterme, byklk satma tensiz : densiz -Zhire : dar frlam gz, lokma gz zafern : (tahrib ile) safran zemim : kt, beenilmeyen haller, yerilmeye layk fena hal ve hareketler zemme : yerilmeye layk, fena, kt hal ve hareketler zinnet: cimrilik, pintilik zrek : zeyrek, anlayl, uyank zit : irkin yatlu -Y: kt, uursuz, adi, fena

yeynicek : 1. hafifmerep 2. haife, hafif youn : kat, kaln, iman, ok

yukarurak : daha yukar, daha yksek

teeyy : 1. ihtiyarlama 2. eyhlik taslama ynet : yaradl, mizac, maya omal : knt, kntl, yumru tuv : kulak

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

Z GEM

Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri ve Tarihi Eitim Durumu Lisans renimi : Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat : Gkhan TRK : Aydn / 18.08.1981

Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Yksek Lisans renimi : Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Orta retim Alan retmenlii Trk Dili ve Edebiyat Tezsiz Yksek Lisans Program Bildii Yabanc Diller Bilimsel Faaliyetleri Deneyimi Stajlar Projeler alt Kurumlar Dili Blm letiim e-posta Adresi Tarih : gturk@adu.edu.tr : 17.01.2008 : TEV Anadolu Lisesi - DEN ZL : : Adnan Menderes niversitesi Rektrl Trk : ngilizce :