T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

ENDKTR ONARIMI
522EE0049

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. ENDKTR........................................................................................................................ 3 1.1. Kutup Balantlar eitleri .......................................................................................... 5 1.1.1. Seri Sarglar ........................................................................................................... 5 1.1.2. Parelel Sarglar ( nt Sarglar )............................................................................ 5 1.2. Kutup Balant ekilleri................................................................................................ 6 1.2.1. Seri Balanma........................................................................................................ 6 1.2.2. Parelel Balama ( nt Balama )......................................................................... 7 1.2.3. SeriParalel Balama ( Kompunt Balama).......................................................... 7 1.3. Endktr Skme Yntemi........................................................................................... 8 1.3.1. Kutup Balantlarn Kaydetmek ........................................................................... 8 1.3.2. Kutup Balant Vidalarn Skmek........................................................................ 9 1.3.3. Kutup llerini Kaydetmek............................................................................... 10 1.3.4. Kutup Bandajn Skmek..................................................................................... 11 1.3.5. Bobin Sarm Ynn Kartekse Kaydetmek......................................................... 11 1.3.6. Sarm Tek Tek Skmek ve Sipir Saylarn Kartekse Kaydetmek...................... 11 1.3.7. Tel apn Kaydetmek......................................................................................... 11 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 13 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 15 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 16 2. ENDKTR SARIMI ....................................................................................................... 16 2.1. Kalp Hazrlama Yntemleri....................................................................................... 16 2.2. Sarm Teknikleri ......................................................................................................... 17 2.3. Yaltm Teknikleri....................................................................................................... 18 2.4. Bandajlama Teknii .................................................................................................... 18 2.5. Bobin Yn (Sarm Yn).......................................................................................... 19 2.6. Kutuplama Kontrol Yntemi..................................................................................... 21 2.7. Vernikleme Yntemi................................................................................................... 21 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 23 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 25 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 26 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 27 KAYNAKA ......................................................................................................................... 29

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0049 Elektrik Elektronik Teknolojisi Bobinajclk Endktr Onarm Kollektrl motor endktr sarglarnn onarm ve bakm ile ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld renim materyalidir. 40/32 Endktr onarm yapmak Genel Ama Gerekli atlye ortam ile el g aletleri donanmlar salandnda her trl kollektrl motor endktr sarglarnn onarm ve bakmn yapabileceksiniz.

MODLN AMACI

Amalar
1. Endktr sarglarn, deerlerini alarak skebileceksiniz. 2. Endktr sarglarn fabrika normlarna uygun olarak sarabileceksiniz. Ortam: Atlye ortam, takmhane Donanm: Arzal veya bakm yaplacak makine, makara sarm kr, lokma anahtar takm, yan keski, pense, kumpas, mikrometre, lehim makinesi, tahta, lastik eki, tiret bezi, balama ipi, vernik, bobin teli, dier faydal el ve g aralar donanmlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bobinaj modlleriyle bu alanda iyi bir bilgi ve beceriye sahip olarak kendine ait bir i yeri aabilirsiniz veya i bulabilirsiniz. Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile kollektrl motor endktr sarglarnn onarm ve bakmn yapmay reneceksiniz. Bu motorlarn uygulamada birok kullanm alan vardr. Elektrik sprgesi motoru, el breyzi, mutfak robotu vb. alternatif akmla alan niversal motorlar ve doru akmda alan farkl yap ve gte birok kollektrl makine (motor, dinamo) eidi vardr. Zaman ierisinde bu motorlarn endktr sarglarnda herhangi bir sebeple arza meydana gelebilir. Ekonomik artlar dnldnde arzal kollektrl motoru yenisi ile deitirmek, yerine endktr sarglarnda meydana gelen arzay gidermek ya da skerek yenisini sarmak daha avantajl olacaktr. Bobinajclk mesleinde yer alan endktr bakm ve sarm tekniini bu modl ile kazanarak bu alanda nemli bir avantaj elde edeceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Endktr sarglarn, deerlerini alarak skebileceksiniz.

ARATIRMA
Endktr hakknda bilgi edininiz. Endktr sarglarndan seri ve paralel sarglarn zelliklerini aratrnz. Seri ve paralel sarglarn nereye ve nasl balanmas gerektiini aratrnz. Endktr skerken nelere dikkat edilmesi gerektiini aratrnz. Endktr skme yntemlerini aratrnz. Teorik bilgi konularn internet sitelerinden aratrnz. Ayrca elektrik makineleri, DA motorlar, kollektrl motorlar ad altnda yaynlanan kaynaklar aratrarak gerekli bilgiye ulaabilirsiniz. Endktr skme yntem ve teknikleri iin ise bobinajclara ve evrenizde bulunan bu konu ile ilgili onarm yapan byk fabrika, kurum ve kurululara bavurabilirsiniz.

1. ENDKTR
Endktr, DA motorlarnn manyetik alann elde edildii ksmdr. Bu ksma manyetik kutup da denir. Endktr byk gl motorlarda 2,4,6,8 veya daha fazla kutuplu olur. Alternatif akmda alan niversal motorlarda (Resim 1.2, 1.3) ise 2 kutuplu olurken kk DA motorlarda (teyp, oyuncak araba motorlar) ise tek para sabit mknatstan yaplr. Byk gl elektromanyetik kutuplar 0,60-1.40 mm kalnlnda saclarn paketlenmesiyle oluur. Bunun sebebi ise fuko ve histeresiz kayplarnn en aza indirgenmesi iindir. Endktr kutup ayaklarnn endviye bakan yzeyleri manyetik alan en az kaypla endviye iletmesi iin geni olarak yaplmtr( Resim 1.1). Endktr sarglar bu kutuplarn ayaklar zerine sarlr.

Resim 1.1: Doru akm motorunun kutup ayaklar ve endktr sargs

Bu kutup ayaklar cvatalar ile gvdeye balanmtr. Kayplarn en az olmas iin kutup ayaklar hava aral kalmayacak ekilde skca balanmal ve gvdeye altrlmaldr. Gvde ise d darbelere dayankl olmaldr.

Resim 1.2: Mutfak mikserinin seri endktr sarglar (niversal motor)

Resim 1.3: El breyz motoru endktr

1.1. Kutup Balantlar eitleri

Kutup sarglar endviye balan ekline gre seri ve paralel (nt ) olmak zere iki eittir.

1.1.1. Seri Sarglar

Seri sarglar kaln kesitli ve az sarmldr. Bu sarglar endviye seri balanr. Seri kutup sargs d devre akmnn tamamn zerinden geirecei iin kaln kesitli iletkenlerle ve zerindeki gerilim dmnn kk olmas amac ile de az spirli sarlr. niversal motorlarda ise endktrde sadece seri sarg vardr ve motorun gcne gre sarglar kaln kesitli deildir (Resim 1.2, 1.3).

1.1.2. Parelel Sarglar ( nt Sarglar )

Paralel sarglar ince kesitli ve ok sarml olarak sarlr. Bu sarglar endviye paralel balanr. nt sarglardan endvi devresi akmnn %1-5 deeri kadar kk bir akm geer.

1.2. Kutup Balant ekilleri

1.2.1. Seri Balanma
Seri sarglar, endvi sarglarna seri olarak balanr. Seri sarglar E F harfleri ile gsterilir (ekil 1.2). Endvi sargsnn uclar ise A ve B harfleri ile gsterilir. Yardmc sarglar ise G ve H harfleri ile gsterilir. Sadece bu sargnn bulunduu makineler seri motor ya da dinamo olarak anlr. Alternatif akmda alan niversal motorlarn (ekil 1.1) ise sadece seri sargs vardr ve endviye seri olarak balanr.

ekil 1.1: AA niversal motorun balant ekli

ekil 1.2: DA motor seri balant

ekil 1.3: DA motor paralel balant

1.2.2. Parelel Balama ( nt Balama )

Paralel sarglar, endvi sarglarna paralel olarak balanr (ekil 1.3). Bu balant ekline nt balant da denir. Bu sargnn bulunduu makinelere nt motor ya da dinamo denir.

1.2.3. SeriParalel Balama ( Kompunt Balama)

Bu balantda hem seri hem de paralel sarglar kullanlr (ekil 1.5). Seri sarglar endvi sarglarna seri, nt sarglar ise paralel balanr. ki eit kompunt balant vardr. 1.2.3.1. Eklemeli Kompunt Bu balant da yukar ve orta kompunt olmak zere iki eittir. Her iki balantda da seri ve paralel sarglar birbirlerini destekleyecek ekilde balanmtr. ki sargnn oluturduu manyetik alanlar ayn yndedir (ekil 1.4).

ekil 1.4: Eklemeli kompunt balant

ekil 1.5: karmal kompunt balant

1.2.3.2. karmal Kompunt Bu balantya ters kompunt da denir. Seri ve paralel sarglarn rettikleri manyetik alanlar birbirlerini zayflatacak ekilde balanr (ekil 1.5).

ekil 1.6: DA motor kompunt balant

1.3. Endktr Skme Yntemi

Onarmn yapacanz endktr orijinal olarak sarabilmek iin asln rnek almalsnz. Bu sebeple skme ilemine geerken btn deerlerin doru alnmas gerekir. Kumpas ve mikrometre ile yaplan lmeler ok hassa ve doru olmaldr. Bobin telinde yaplan bir lme hatas ilemin tekrarlanmasn gerektirir. Skeceiniz endktrn ilk nce ka kutuplu sarm olduunu tespit ederek daha sonra varsa yardmc kutup sargs ve kompanzasyon sarglarn tespit ederek kayda almalsnz. Aadaki btn deerlerin bu sarg eitlerinin hepsi iin ayr ayr tutulmas gerekir. Alnan deerler kartekse kaydedilmelidir.

1.3.1. Kutup Balantlarn Kaydetmek

Ana kutup sarglarnda ka eit bobin balants olduunu tespit ederek ileme balanmaldr (Resim 1.4). Ana kutuplarda seri ve paralel olmak zere iki eit sarg vardr. Makinede bu sarglardan yalnzca bir tanesi ya da her ikisi de kullanlm olabilir. Byk gl makinelerde genelde her iki sargda mevcuttur. Bu motorlara kompunt motor denir. Bu motorlar, istenirse seri ya da nt motor olarak da kullanlabilir. Seri sarg bobinleri kaln kesitli iletkenden, nt sarg bobinleri ise daha ince kesitli iletkenden sarlr. Bu sarglar tespit edilerek ularnn nerelere ve nasl baland kayda alnmaldr (Resim 1.4 ). 8

AA akmda alan niversal motorlarn endktrlerinde sadece seri sarglar kullanlr ve endvi sarglarna seri balanr. Resim 1.5te el breyzinin balantlar grlmektedir. Burada iki bobin zt kutup oluturacak ekilde birbirine seri balanr ve bu endktr sarglar da endvi sarglarna seri olarak balanr (Bk. ekil 1.2). Resim 1.5teki beyaz, gri, krmz ve siyah balant kablolar seri endktr sarglarna aittir.

Resim 1.4: Ana ve yardmc kutup sarglar

Resim 1.5: niversal motor kutup balantlar

1.3.2. Kutup Balant Vidalarn Skmek

Kutuplar gvdeye cvatalarla tutturulmutur (Resim 1.6). Takmhanenizden uygun anahtar seerek cvatalar itina ile sklmelidir. Sklen cvatalar bir kapta koruma altna alnmaldr.

Sklen her kutba ve skld yere numara verilmelidir. Montaj aamasna gelindiinde sklen kutuplarn eski yerlerine montajnn yaplmas nemlidir (Resim 1.7). Bunun amac ise manyetik kaa azaltmak iindir.

Resim 1.6: DA kaynak makinesnn gvdesi ve kutup balant cvatalar

Resim 1.7: DA kaynak makines endktr ve yardmc kuutp sarglar

1.3.3. Kutup llerini Kaydetmek

nce kutup yerinden sklr ve darya alnr. Kutup zerinde sarl olan bobin zarar verilmeden uygun el aletleri kullanlarak karlmaldr. Daha sonra bobinin sarlaca kutbun llerini almak iin sarglarn yerletirilecei alann, eni (a), boyu (b) ve sarg yksekliinin llerek (L) kayda alnmas gerekir (ekil 1.7). lmlerin en doru ekilde olmas iin sklen bobin zerinden l almak daha uygun olur.

ekil 1.7: Kutup lleri

10

1.3.4. Kutup Bandajn Skmek

Sarglarn bandajlar telleri koparmadan dikkatlice sklmelidir. Skme ilemi yaplrken tiret bezi balant yerinden kesilerek skme ilemi yaplr. Eer tiret bezi vernikli ise tinerde yumuatlarak skme ilemi daha kolay yaplabilir.

1.3.5. Bobin Sarm Ynn Kartekse Kaydetmek

Kutuplarda kullanlan btn bobinlerin sarm ynleri yerleim srasna gre kartekse kaydedilmelidir. Bobinlerden geen akm ynne gre oluan manyetik alann yn de deiecei iin doru kutuplamay salamak iin bu hususun kayda alnmas gerekir.

1.3.6. Sarm Tek Tek Skmek ve Sipir Saylarn Kartekse Kaydetmek

Kutup sarglar sklrken hem seri hem de paralel sarglarn sarm saylar ayr ayr saylarak kartekse kaydedilmelidir. Seri sarglarn kaln, paralel sarglarn ise daha ince olduu unutulmamaldr. niversal motorlarn endktr sarglarn skerken bobinin bir taraf kesilerek sarg komple karlr. Skme ilemi yaplrken bobinleri datmamaya zen gstermelidir. Daha sonra bobinin sipir says belirlenerek kayda alnr. Eer bobin ok ince telli ve vernikle kapl ise telleri koparmadan karmak iin bobin tinere yatrlarak izole verniin yumuamas salandktan sonra sipir saym ilemi yaplabilir.

1.3.7. Tel apn Kaydetmek

Sklen tellerden bir numune alnarak yaltkan maddesi yakmak suretiyle temizlenmelidir. Temizleme aamasnda tellerin ezilmemesine zen gstermelidir. Hem seri hem de paralel sarglarn aplar mikrometre ile ok dikkatli llerek kartekse kaydedilmelidir.

Resim 1.7: DA motora ait etiket

11

Yukarda rnek bir motora ait etiket resmini gryorsunuz. Bu motorun endktr onarmn yapmadan nce bu etiketteki bilgilerin aada verilen kartekse yazlmas gerekir. Daha sonra motoru skme ilemine geerek kutup balant ekillerini kartekse iziniz. Sktnz kutba ait btn deerleri bu kartekse kaydediniz. Hangi deerlerin kayda alnaca yukardaki maddelerde belirtilmitir. rnek bir karteks tablosu Makinenin geldii kurum: Makineyi teslim alan: Makineyi teslim eden: Telefon nu.: Makinenin markas: Makinenin akm: Makinenin gc: Makinenin alma gerilimi: Makinenin devir says: Makinenin kutup says: aramba eker Fabrikas Blent ZAKMAN Rasim ZCAN 8333478 Elektromotorekwerke Dornhoff &Co.K.G. 25 A 5.5 KW 220 V 1740 d/d 4 a (cm) Kutup ayann kesiti (S) Seri sarg Paralel sarg 7 cm sipir says 300 sipir says 1500 sipir says Yardmc sarg 450 Kutup balant ekli b(cm) 14 cm L(cm) 5 cm tel ap 2.5 mm tel ap 0.80 tel ap 0.60

Tablo 1.1: Karteks hazrlama

12

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Arzal DA kollektrl makineyi aadaki ilem basamaklarn takip ederek sknz. lem Basamaklar neriler Kutup balantlarn kaydederken sarglar dikkatli ayrt ediniz. Sktnz kutuplar eski yerlerine montaj yapmaya dikkat ediniz. Kutup llerini alrken kumpas kullannz. Kumpas ile doru lm yaptnzdan emin olunuz. Bobin sarm ynlerini dikkatli tayin ediniz. Spir saylarn doru kaydediniz. Tel apn lerken teli zedelemeyiniz. Mikrometre ile tel apn lmeyi doru yaptnzdan emin olunuz. Hazrladnz karteksi dosyalaynz ve ypranmamasna zen gsteriniz. Emin olmadnz konular aratrnz.

Kutup balantlarn kaydediniz. Kutup balant vidalarn sknz. Kutup llerini kaydediniz. Kutup bandajn sknz. Bobinin sarm ynn kartekse kaydediniz. Sarm tek tek sknz ve sipir saylarn kartekse kaydediniz. Tel apn kaydediniz.

13

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Kutup balantlarn izerek kaydedebildiniz mi? 2. Kutup balant vidalarn skebildiniz mi? 3. Kutup llerini kaydetebildiniz mi? 4. Kutup bandajn skebildiniz mi? 5. Bobinin sarm ynn kartekse kaydettiniz mi? 6. Sarm tek tek skerek sipir saysn kartekse ileyebildiniz mi? 7. Tel apn lerek kaydedebildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

14

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ) Endktr sarglar kollektrl makinelerde manyetik alann elde edildii ksmdr. ) Endktr zerinde sadece seri sarglar bulunur. ) nt sarglar ince kesitli ve ok sarmldr. ) Seri ve paralel sargs bulunan DA makinelere nt makine denilir. ) Kutup sarglar sklrken sarm yn belirlenmelidir. ) Tel ap kumpas ile llmelidir. ) niversal motorlarda sadece seri endktr sargs vardr. ) Endktrn kutup ayaklar kntl olarak yaplr. ) El matkaplar niversal motor gurubuna girmez. ) Seri endktr sarglar ile nt endktr sarglar ayn kutup zerine sarlr.

Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Seri endktr sarglar ................... sarglarna seri olarak balanr. Hem seri hem de paralel sargs bulunan motorlara ................... motor denilir. Endktr sarglar .................. ....................... kutuplu olarak sarlr. niversal motorlar ...................... akmda alr. Tel ap ...................... ile llr. Kutuplar cvatalar ile ................. tutturulur. DA motorlarda ana kutuplarn arasnda ........................kutuplar da bulunabilir. Kutuplarn kntl olmasnn sebebi oluan .......................... endviye en az kaypla gemesini salamak iindir. Teyp motoru gibi ok kk kollektrl motorlarda endktr olarak ................................... kullanlr. Endktr sklrken alnan deerlerin kaydedildii belgeye ................denilir. Kutup sarglarnn endktrde yerletirilecei alan ..................ile llmelidir. Kompunt balama .......................ve ......................... kompunt olmak zere iki eittir. Endktrdeki seri ve paralel sarglarn oluturduu manyetik alanlarn birbirlerini destekleyecek ekilde balanmasna..................... kompunt balant denilir. Byk gl makinelerde endktrler ................ mm kalnlnda ............... ................oluturulur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 15

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
DA kolektrl makineye ait endktr fabrika normlarnda sarabileceksiniz.

ARATIRMA
Kollektrl makineler sarm teknii ile ilgili kaynaklardan endktr sarmnn nasl yapldn, nelere dikkat edilmesi gerektiini aratrnz. Bir bobinajcya giderek endktr sarm yaplrken izlenmesi gereken sra ve yntemleri grerek renmeye alnz. rendiklerinizi atlyenizde

uygulaynz ve arkadalarnzla paylanz. Doru akm makineleri, kollektrl makineler sarm teknikleri gibi kaynaklardan konularnz aratrabilirsiniz. Blgenizde endktr sarm yapan bobinajc ya da baka bir kurulutan faydalanarak endktr sarmna ait n bilgiler edinebilirsiniz.

2. ENDKTR SARIMI
2.1. Kalp Hazrlama Yntemleri
Byk gl makinelerde endktr sarglar byk ve kaln telli olduu iin sarglar kalp zerinde hazrlamak gerekir (ekil 2.1 ).Kalbn llerini endktr bobinlerini yerletireceimiz kutup zerinden alrz. Kutup kesitinin eni ve boyu ( a ve b ) ile bobin yksekliini ( L ) bir nceki renme faaliyetinde yaptnz kaytlardan alabilirsiniz.
( Bk.renme Faaliyeti1 ekil 1.7 )

Bobinler kalptan karldktan sonra tiretlenecei hesaplanarak kalp lleri 23 mm uzun alnmaldr. Bobinlerin zedelenmemesi iin kalplar iin orta sertlikte aa malzeme seilmeli, yzeyleri ve kapaklar przsz olmaldr. Sarm sonras bobinleri kalptan kartrken dalmalarn engellemek ve daha kolay karmak iin kalplarn alt ksmlarna ekil 2.1deki gibi balama ipleri yerletirilmelidir.

16

ekil 2.1: Bobin sarm makaras

2.2. Sarm Teknikleri

Byk gl makinelerde sarmda kullanlan tellerin yaltmlar cam elyaf kapl ve 150 derecelik sya dayankl olarak yaplr. Kutup sarglar, sarm makaras zerine yan yana ve dzenli olarak sarlmaldr. Sarm esnasnda her kat arasna ince bir yaltkan malzeme konulmaldr. Bobin ular gerekli balantlar yapabilecek lde uzun braklmal ve ok telli bir iletken ile lehimlenerek makaron ierisinde balant mesafesi kadar uzatlmaldr. Byk gl makinelerde teller ok kaln olduu iin bobin teli yaltlarak direkt balant yaplr. Sarmda kullanlan telin ap ve sarm says deerleri yine renme Faaliyeti 1de kaydettiiniz karteksden alnacaktr. Kompunt makinelerin kutup sarglar seri ve nt olarak iki sargdan oluur. Bu sarglar ayr ayr sarlabildii gibi nt sarg altta seri sarg ise stte olacak ekilde birbiri zerine de sarlabilir. Sarm bittikten sonra sarglarn dalmamas iin daha nce makaraya yerletirdiiniz ipler ile sarglar drt bir yanndan skca balanr (ekil 2.2).Daha sonra makara sklerek bobin darya alnr. Yardmc kutup sarglar yine ayn yntem ile sarlr. Kk gl niversal motorlar ise presbantla yaltlm endktr ayaklar zerinde direkt olarak sarlr. Bobin telini ince plastik bir borudan geirerek sarm endktr zerinde tek tek yapmak gerekir(Bu ilem iin tkenmez kalemin d kullanlabilir.).

17

ekil 2.2: Makaradan sklerek iple balanan kutup bobini

2.3. Yaltm Teknikleri

Bobinler makaraya sarlrken her kat arasna ince presbanttan yaltkan madde yerletirilir. Eer seri ve paralel sarglar var ise iki sarg biraz daha kaln presbant ile birbirinden ayrlmaldr. Bobin ular ise makoranla d devreye alnmaldr. Yaltm artrmak iin bobin d verniklenir.

2.4. Bandajlama Teknii

Bobinler makaradan karldktan sonra btn evresinin skca bandajlanmas (ekil 2.3) gerekir. Bandajlamada tiret bezi kullanlr. Verniin bobinin her tarafna dalmas iin tiretleme bir miktar aralkl yaplabilir.

ekil 2.3: Kutup bobininin bandajlanm hli

18

Resim 2.1: Bandajlanm ana ve yardmc kutuplar

2.5. Bobin Yn (Sarm Yn)

Bobinlere biim vermek

Hazrladmz bobinlere makinedeki gvdenin ember yayna gre biim verilmesi gerekebilir. Sarglara gerekli formu verebilmek iin ekil 2.4te olduu gibi sert aatan yaplm bask kalplar kullanlr. Kk gl motorlarda bobinlere elle form verilir.

ekil 2.4: Kutup bobinlerine kalpla form verme

Bobini kutup ekirdeine yerletirmek

Bobinler kutuplara yerletirilirken eski kutuplamay salamak iin sarm ynlerine dikkat edilmelidir ( ekil 2.5). Bobinlerin giri, k ular iyi tespit edilmelidir.

19

ekil 2.5: Bobini yerletirilen kutup aya

Kutup balantlarn yapmak

Bobinler kutup ayaklarna yerletirildikten sonra skme aamasnda kutup ve sktmz yerlerine koyduumuz iaretler dorultusunda eski yerlerine montaj yaplr (Resim 2.3). Kartekste not alnan bilgiler dorultusunda kutuplar arasndaki balantlar yaplr. Aada 2 ve 4 kutuplu makinelere ait kutup balant ekilleri verilmitir.

2 kutuplu balant

4 kutuplu balant

ekil 2.6: 2 ve 4 kutuplu makine balantlar

Kendi aralarnda balants yaplan boninler her trl yaltm yapldktan sonra endvi sarg ularnn baland kollektr dilimlerine basan fra ayaklarna balanr (Resim 2.2).

20

Resim 2.2: Kutup sarglarnn endviye balanmas Resim 2.3: Kutup ayaklarnn skld yer

2.6. Kutuplama Kontrol Yntemi

Doru kutuplamay kontrol etmek iin pusula kullanlr. Aada ekil 2.7de 4 kutuplu bir makinenin kutuplama kontrol gsterilmitir. Bobin balantlar yapldktan sonra bir doru akm kayna balanarak pusula kutup zerine tutulur. Pusula ibresi kutuplar zerindeki ok ynn gsteriyor ise kutuplama dorudur. Kutuplar, N S N S eklinde sralanmaldr.

ekil 2.7: 4 Kutuplu DA makinann kutuplama kontrol

ekil 2.7de grld gibi N ve S kutuplarnda oluan manyetik alanlarn ynleri birbirinin zttdr. Kutuplama kontrol daha pratik olarak bir ivi ile de yaplabilir. Eer ivi karlkl kutuplar arasnda yatay olarak duruyorsa kutuplama dorudur, ivinin ucu bir kutbu gsteriyorsa kutuplama yanltr.

2.7. Vernikleme Yntemi

Sarglarn yaltm gvenlii iin verniklenmesi gerekir. lk nce kapal bir ortamda 7080 derece sda kurutulan sarglar scak scak souk vernik iine daldrlarak daldrma metodu ile verniklenir. Verniin iletken katlar arasna iyice girmesi salanr. Sonra karlarak verniin fazlas szdrlr. Daha sonra bobinler kurutularak ilem tamamlanr. 21

Kk gl niversal motorlarda bobin sarm ve balantlar bittikten sonra en son vernikleme ilemi yaplr. Sonra makinenin montajna geilir. Byk gl makinelerde ise bobinlere form verildikten sonra verniklenerek kutuplarna yerletirilir. Son teknolojide iletken yaltmnda kullanlan cam elyaf kaplama sayesinde verniklemeye ihtiya duyulmaz.

22

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

renme Faaliyeti-1de skme ilemini gerekletirdiiniz DA motorun endktrnn sarmn aadaki ilem basamaklarna gre yapnz. lem Basamaklar neriler Makara hazrlarken kabarma paylarn hesaplayarak lleri 23 mm byk alnz. Bobinleri sarmada kullandnz iplerin salam olmasna zen gsteriniz. Her kat arasna koyduunuz yaltkan ince olmaldr. Sarm esnasnda bobinlerin ezilmemesine dikkat edilmelidir. Sarglar tiretlerken sk olmasna dikkat ediniz. Bobinleri kutup ekirdeine yerletirirken ezilmemesine zen gsteriniz. Kutuplar sklen yerlerine takmaya dikkat ediniz. Kutup balantlarn kontrol etmeden verniklemeye gemeyiniz.

Kalb hazrlaynz. Sarglarn altna ip koyunuz. Sarglar kalba sarnz. Her kat arasn ktla yaltnz. Sarm balaynz. Bobin ularn darya kartnz. Sargy makaradan kartnz. Sargnn her tarafn tiretle sarnz. Bobini kutup ekirdeine yerletiriniz. Kutup balantlarn yapnz. Kutuplamann doruluunu kontrol ediniz. Endktr sarglarn vernikleyiniz.

23

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. Kalp hazrlayabildiniz mi? 2. Sarglarn altna ip koydunuz mu? 3. Sarglar kalba sarabildiniz mi? 4. Her kat arasn katla yalttnz m? 5. Sarm iple balayabildiniz mi? 6. Bobin ularn darya kartabildiniz mi? 7. Sargy makaradan kartabildiniz mi? 8. Sargnn her tarafn tiretle sarabildiniz mi? 9. Bobini kutup ekirdeine yerletirebildiniz mi? 10.Kutup balantlarn yapabildiniz mi? 11.Kutuplamann doruluunu kontrol edebildiniz mi? 12.Endktr sargsn vernikleyebildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ) Kutup bobinleri aa makaraya sarlarak hazrlanr. ) niversal motor endktr elle sarlr. ) Bobinleri sararken her kat arasna yaltm yapmak gerekmez. ) niversal motorlarda yardmc kutup kullanlr. ) Makarann alt ksmna bobinleri balamak iin ip balanr. ) Bobinler tiret ile bandajlanr. ) Kutuplarn sarm yn nemli deildir. ) Drt kutuplu bir makinede kutuplar S-S-N-N olarak sralanr. ) Kutuplama pusula ile kontrol edilir. ) Bobinleri kutuplara yerletirmeden nce form vermek gerekir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

25

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin sonunda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ) Endktr sarglar kollektrl makinelerde manyetik alann elde edildii ksmdr. ) Endktr zerinde sadece seri sarglar bulunur. ) nt sarglar ince kesitli ve ok sarmldr. ) Seri ve paralel sargs bulunan DA makinelere nt makine denilir. ) Kutup sarglar sklrken sarm yn belirlenmelidir. ) Tel ap kumpas ile llmelidir. ) niversal motorlarda sadece seri endktr sargs vardr. ) Endktrn kutup ayaklar kntl olarak yaplr. ) El matkaplar niversal motor gurubuna girmez. ) Seri endktr sarglar ile nt endktr sarglar ayn kutup zerine sarlr. ) Kutup bobinleri aa makaraya sarlarak hazrlanr. ) niversal motor endktr elle sarlr. ) Bobinleri sararken her kat arasna yaltm yapmak gerekmez. ) niversal motorlarda yardmc kutup kullanlr. ) Makarann alt ksmna bobinleri balamak iin ip balanr. ) Bobinler tiret ile bandajlanr. ) Kutuplarn sarm yn nemli deildir. ) Drt kutuplu bir makinede kutuplar S-S-N-N olarak sralanr. ) Kutuplama pusula ile kontrol edilir. ) Bobinleri kutuplara yerletirmeden nce form vermek gerekir.

26

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Doru Yanl Doru Yanl Doru Yanl Doru Doru Yanl Doru Endvi Kompunt 2,4,6,8,10 Ve Daha Fazla Alternatif Mikrometre Gvdeye Yardmc Manyetik Alann Daimi Mknats Karteks Kumpas Eklemeli, karmal Eklemeli 0.60-1.40, elik Saclardan

27

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Doru Yanl Doru Yanl Doru Yanl Doru Doru Yanl Doru Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru

28

KAYNAKA KAYNAKA
TRBEN Necmettin, Kollektrl Makinalar Teknolojisi, Ankara MEB, Elektrik Atlye ve Laboratuar ve lem Yapyaklar 10.snf OUZ Necati, Muhuttin GKKAYA, Elektrik Makineleri Cilt I, stanbul Trkiye eker Fabrikalar (EMAF) Elektro Mekanik Tayclar Fabrikas

29