KABA YEM RETM VE SORUNLARI Asm KILI1 zet Hayvansal retimde vazgeilemeyen ve olmazsa olmaz zelliine sahip olan

tek yem grubu kaba yemlerdir. Bir dizi kaynaktan retilebilirler. Her bir kaba yem,kendine zg fiziksel ve kimyasal zelliklere sahiptir. Halihazrda lkemizde ayr-mera kaynakl retilen kuruot miktar 13 milyon ton, kltr yaplan yem bitkileri kaynakl kuruot miktar 2.3 milyon ton, harman kalntlar kaynakl saman miktar 25.850 milyon ton, nadas- anz- ekerpancar yapra ve posas vb kaynaknakl suca zengin yem miktar ise 17.825 milyon ton dolayndadr. Mevcat kaba yem varlnn, lke hayvan varlnn yaam enerji gereksinimini rahatlkla karlad ve fakat protein asndan yetersiz kald hesaplanmtr. Ne varki, yaam d verim iin de besin maddelerine gereksinim duyulur. Bunun temini iinse mevcut kabayem retiminin yetersiz kald ortaya kmtr. lkemizde retilen kaba yemlerin nitelii, genelde dktr. Buna paralel olarak besin medde ierikleri de yetersizdir. O nedenle, kaba yem kaynakl hayvansal rn elde etme ansmz tam olarak kullanlm deildir. Bu yzden ilk srada nitelik zerinde durulmas, bunun genel ekonomi asndan ne denli nem tad vurgulanmaya allmtr. Bu tebliin sonunda, kaba yem retimi ve tketiminin genel sorunlarna deinilmi, bunlardan kimilerine ait zm nerilerinde bulunulmutur. Kaba Yem retimi ve Sorunlar Kaba yem retimi ve sorunlar ad altnda vereceim tebliimde, ncelikle kaba yemin tanmn yapmakla sze balamak istiyorum. Bugne dek hem yerli, hem yabanc kaynakta kaba yemin nasl tanmlandna ait gvenli bir satra rastlamadm. O nedenle, 32 yl aan mesleki yaammda kazandm deneyim ve teorik bilgilerim altnda, kaba yemi yle tanmlamak isterim: Doal haliyle, yani hayvana servis edildii haliyle su ierii % 15-20 den ya da hamsellloz ierii kurumaddede %16-18 den daha fazla olan ve yemlemede kullanlabilen her tr materyale kaba yem ad verilir. Bu tanma giren yemlerin genelde zelliklerine deinmek gerekirse, bunlar zetle u ekilde sralamak olasdr:
__________________________________________________________________

845

1) Prof. Dr., Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm, Bornova - ZMR.

1. Kaba yemler, ncelikle gevi getirenlerin beslenme fizyolojilerine uygun bir yem grubudur. Bunlarn zaten daha effektif kullanlabilecekleri bir dier hayvan grubu da yoktur. 2. Bu yemler sayesinde hayvanlarn verim mr artmakta, dl verimlerinde ciddi sorunlarla karlalmamaktadr. Ayrca, beslemeye bal hastalklarn (rnein rumen asidozu, asit-baz dengesinin bozulmas, vitamin A yetersizlii vb.) meydana gelme olasl byk lde azalmaktadr. 3. Hayvanlarn mekanik tokluunun yaratlmasnda kaba yem kullanm dnda bir dier olanak yoktur. 4. Hele gevigetirenlerde, yemlemeye bal olarak meydana gelen ishalin ortadan kaldrlmasnda kuru kaba yem kullanm en gvenli ve ucuz olan yoldur. 5. Mera hayvanclnda, mevcat ayr - mera alanlarnda retilen yemlerin bir dier kullanm anslar yoktur. 6. Kaba yemlerin genelde lke ekonomisine saladklar yarar; a. yarattklar i alan, b. iskan edilemeyen vatan topra paralarnn deerlendirilmesi ve hayvansal rn elde edilmesi, c. evre kirliliinin engellenmesi, d. iklimsel koullarn iyiletirilmesi, e. yaanlan evrenin peyzaj grnmnn dzeltilmesi ve zerinde yaayan canllara verdii salk, yaama evki, f. erozyonun engellenmesiyle vatan toprann korunmas vb. katklarn parasal ederinin takdiri, herhalde insanolunun sahip olduu takdir yeteneinin zerindedir. Kaba yemi tanmlayp hayvan besleme genelindeki nemini belirttikten sonra artk bu gruba, hangi yem ya da yem gruplarnn girebileceini kolayca kestirebiliriz. Buna gre; Kaba yemler 1. Suca zengin kaba yemler 1.1. Her tr yeil yemler (istisnalar vardr) 1.1.1. Doal ve yapay mera yeil yemleri 1.1.2. Doal- ve yapay ayr yeil yemleri 1.1.3. Emek ve para sarf ile retimi yaplan yeil yemler 1.1.3.1. Tekli retimi yaplan yeil yemler 1.1.3.2. oklu retimi yaplan yeil yemler 1.2. Her tr konservasyon ve fabrikasyon yan rnleri (istisnalar vardr) 1.3. Kk ve yumru yemler
846

1.4. Her tr meyve ve sebzeler (istisnalar vardr) 1.5. Silo yemleri (ekiltilmi yemler) 2. Kuru kaba yemler 2.1. Her tr kuruotlar 2.2. Her tr harman kalntlar (samanlar, kavuzlar, kesler vb) Kaba yem tanmna giren tm bu yemlerin, brakn dnyada ve lkemizde ne kadar retiminin yapldn, Sayn KN hocamz, benden bu teblii istediinde belirtmemi istiyordu. Aka syliyeyim, bu kaynaklarn lkemizde hangi dzeylerde retildiine ait saysal verilere raslayamadm. Gelin ayet sizlerde buna ait rakamlar var ise herbir kaba yem kaynann hizasna bu rakamlar yazalm ve topluca bilgi sahibi olalm.Tarafmca raslanan rakkamlar arasnda da artc farklar vardr. O nedenle, bu kaynaklardan her birine ait retim dzeyimizi vermekten kandm. Peki, almalarm sras neye rasladm? Onu da syliyeyim. Raslanan rakamlar, tamamen yaplan kaba tahminlerden ibaretti. Farkl yazl kaynak bulgularndan yararlanarak ayr-merac kimi meslektalarm tarafndan derlenen bu rakkamlar ve bunlara dayanlarak lkemiz ortalama hayvan saysnn hangi dzeylerde besin madde gereksinimlerini karlayabileceklerini tahmine altm. imdi gelin biraz bu konuda konualm. ayr-meralardan kaba yem retimi Farkl amalarla kullanlan tarm alanmzn 78 milyon ha dolaynda olduu klasik bilgilerimizdendir. Halihazrda nitelikli olup olmadna baklmakszn bu alann 22 milyon ha kadar ayr-mera alandr. 30 yl evveline kyasla bu alan 5 milyon ha kadar daha azalm bir alandr. Byle bir alan azalmnda ayrmeralarn tarlaya dntrlmesi ile mekanizasyonun son 20-30 ylda hzla artm ol-mas, bunlarn amac dorultusunda kullanlmam olmas, ayr-mera alanlarnn azalmasnda etkin olmutur. Nitekim 1940l yllarda lkemiz traktr says 1 000 (1 066) kadar iken, ayn say 1994 l yllarda 757 000 (757 505) olarak yazl kaynaklarda yer almaktadr. Saysal olarak artan bu traktrler, kanmca bilinsiz olarak kullanlm, mevcut ayr-meralarn iyiletirilmesi, bakm iin kullanlacaklar yerde, ayr-mera alanlarnn tarla tarmna almas ynnde kullanlm ve ayr-mera alanlar kendi hallerine terk edilerek, dier etmenlerle beraber verimlerinin azalmasna neden olmutur. ayr-mera alanlarnn son yllarda iskan ya da endstri alan olarak kullanlmas yannda bu alanlar sk sk bilerek ya da bilmeyerek geirdikleri yangnlar nedeniyle de, gerekten harab duruma drlmlerdir. Bylece, ayr-mera alanlarndaki hayvanlar tarafndan tketilebilir haldeki yem bitki trleri de zamanla tohum verme olanana kavuamamlar ve yok olup gitmilerdir.

847

Her ne ekilde olur ise olsun halihazrda elde mevcut toplam 22 milyon ha ayr-mera alanndan, nitelikli ya da niteliksiz olularna baklmakszn 13 milyon ton dolaynda bir kuruot retimi yaplmaktadr. lkemiz hayvan varlnn, BBHB baznda 10.5 milyon olduu (60 milyon) dikkate alnacak olur ise, ayr-meralar zerinden kazanlan gnlk kuruot miktar, kg=13 milyon ton / 10.5 milyon BBHB / 365 gn=3.4 kg olarak ele geer. Kltr yaplan yemler zerinden kaba yem retimi Son yllar itibariyle arlkl olarak kltr yaplan yem bitkileri yonca, kimi gl trleri (Trifolium repens, Trifolium persicum vb), fi, bakla, yemlik bezelye, kimi sorgum ve sudanotu eitleri ile bilhassa 1.ve 2.rn hasl msrdr. Burada sz edilen ve kltr yaplan yem bitkilerinin toplam ekim alan 1 milyon ha dolayndadr. Bunlardan, ele geen yeil yemler kuru ot baznda ele alndklarnda, elde edilen kuruot miktar da 2.3 milyon ton dolayndadr. Bunun anlam; emek ve para sarf ile retimi yaplan kuruot miktar 230 kg/da kadardr. Buna gre, kltr yaplan yemler zerinden her BBHB bana retilebilen kaba yem miktar, kuruot olarak, kg=2.3 milyon ton/10.5 milyon BBHB/365 gn = 0.6 kg dr. ayr-mera alannda ura veren meslektalarmzla yaptmz karlkl tartmalarda, bu yoldan elde edilebilecek kuruot miktarnn lke genelinde en azndan % 25 ve hatta kimi yrelerimiz iin ise, 7-9 misline kadar daha fazla re-tim yapabileceimizden kuku duymuyorum. Dane ve tohum ile bunlarn yan rnlerinin retimi lkemizdeki yllk dane ve tohum retimi toplam 6.846 milyon ton kadardr. Bu sayya; arpa, avdar, yulaf, selektr art buday, msr, sorgum, fi- bakla, yemlik bezelye vb.leri dahildir. Yan rnlere gelince; bunlardan balcalar, ayiei kspesi,soya kspesi, kapk, eitli kepekler, melas, balkunu, kadavra (et-kemik) unu vb.leridir. Bunlarn retimi de 3.337 milyon ton kadardr. Bu grup yemlerden hele dane ve tohumlar, ilk planda kanatllarn ve yeni doanlarn st tketimi evrelerinde kullanlan ve asl itibariyle de insan yiyecei olarak ncelikle kullanlmas gereken yemlerdir.O halde gevigetiren hayvanlarn yemlenmesinde ilk planda dnemediim kaynaklardr. Bu amala size birka arpc rnek vermek istiyorum. rnein; bu tebliin sahibi ben, buday ya da buday+arpa karm undan yaplan ekmekle bymmdr. Yulaf lapas, tm dnyada sevilerek tketilir. Bunlarn yan rnlerinden olan kepee gelince,kepek eskiden besinmadde deeri bilinmeyen bir yan rn idi. O nedenle de, arlkl olarak hayvan yemlemede ve bilhassa kpeklere yal yapmnda kullanlrd.Gelin grn ki bugn kepein besin madde ierii

848

bilindiinden, 1.snf (ncelikle sos-yete takmnn) diyet yiyecei olarak kullanlmaktadr ve yle de olmas gerekir. Verdiim bu kk rneklerden aklkla anlalaca gibi, dane ve tohum yemleri ilk srada tek mideli hayvanlarla insan yiyecei olarak kullanlmak durumundadr.Zaten; buna gre, hayvansal retimin mevcuttan daha ucuza yaplabilmesinin asl srr da burada sakldr. Sadece bu konuya verilecek nem ile bile, hem insan hem hayvan beslemede daha ucuza yemleme ve beslenme olanaklarna kavuabileceimizden kuku duymuyorum. Bu tr bir anlatm ile sizlerde asla yanl kan brakmak istemiyorum. Dane ve tohum yemleri hayvan beslemede kullanlamaz demek istemiyorum. Elbette bu kaynaklarn da hayvan beslemedeki nemleri inkar edilemez. Nitekim yeni doan yavrularn beslenmesinde, tek mideli hayvanlarn yemlenmesinde ve ayrca elit hayvanlarn beslenmesi amacyla karma yem olarak ta dane ve tohumlar- dan yararlanlacaktr. Ancak, bu grup yemlerin hele ergin gevigetirenlerin yemlenmelerinde ncelikli yeri yoktur. Zaten bu grup ergin hayvanlarmzn verimleri az, dolaysyla besin maddelerine duyulan gereksinim dktr. rnein ergin sr populasyonumuzun % 60na yaknnn gnlk ortalama st verimi 10 kg, beside ise gnlk ortalama canl arlk kazanc 750800 g dolayndadr. Bu dzeyde bir verimliliin, yemlemede dane ve tohumlar kullanlmakszn, hayvanlarn yaam besin madde gereksinimleri dahil olmak zere sadece kaba yemlerle elde edilmesi olanakldr. Vermeye altm bu gerekeler ile bu grup yemleri kaba yem olarak ele almadm ve konumuz dnda braktm. Bunlardan sadece pamuk ya sanayii yan rn olarak ele geen kapk vardr ki, bu rn de kaba yemdir ve sadece lokal olarak kullanm sz konusudur. Ayrca besin madde ierikleri olduka dk olan bir yem kaynadr. Harman kalntlar ve dier kaynaklardan kaba yem retimi Buday, arpa, avdar,yulaf ve msr samanlarnn yllk toplam retim dzeyi 25.850 milyon ton olarak tahmin edilir. Bunun yansra, yeil ya da suca zengin kaba yem olarak mevcut nadas alanlarndan, anzlardan, ekerpancar yapraklarndan, ekerpancar posasndan ve taze olarak retimi yaplan dier yan rnlerden ele geen yllk toplam kaba yem miktar 17.825 milyon ton dolayndadr. Buna gre, bu kaynaklardan gnde her BBHB bana retilebilen harman kalntlar kaynakl kaba yem miktar, kg=25.850 milyon ton/10.5 milyon BBHB / 365 gn=6.7 kg, suca zengin kaba yem miktar ise kg=17.825 milyon ton/ 10.5 milyon BBHB/365 gn=4.7 kg olarak ele geer. Mevcut kaba yem retiminin mevcut hayvanlarn gnlk besin madde gereksinimlerini karlama dzeyi

849

Tebliimizin bu aamasna kadar lkemizin kabaca mevcut kaba yem retimi ortaya konmaya allmtr. imdi de, bu retimin mevcut hayvan varlmzn gnlk besin madde gereksinimini hangi dzeyde karlayabildiini tahmine alalm:

Trkiye mevcut farkl kaba yem kaynaklarndan retilen yemlerin mevcut hayvan varlnn gnlk besin madde gereksinimlerini karlama dzeyi Doal halde, g/kg KM
ayr-mera kuruotu Kltr bitkileri Samanlar
3) 2) 2)

HP
84

Verilen Rasyonda SHP1) NEL kg/gn KM HP SHP NEL kg g

46 08 6 11 4.40 4.00 3.31 1.33 3.4 0.6 6.7 4.7 3.06 0.54 6.03 1.29 286 89 188 98 156 65 40 52

MJ g
14.96 4.40 21.18 6.25

900 900 900 275

149 28 21

Suca zengin yemler

a. Rasyon ile tketilen b. Yaam iin gereksinim c.St oluumu iin kalan,a-b d Her kg st iin gereksinim e. ... kg st iin yeterlidir

10.92 10-14

661 420 241 85 2.86

313 44.79 300 13 60 0.22 31.00 13.79 3.17 4.35

1) Ham proteinin sindirim derecesi % 71 olarak ele alnmtr. 2) ieklenme ortas-sonu aras, 1. biim (2.ve 3.biimler, iklimsel nedenler b yznden olanakszdr. 3) Arlkl olarak buday ve arpa ve daha az olarak da yulaf ve avdar saman olarak dikkate alnmtr.

Bu izelgeden aklkla grlecei gibi, halihazr mevcut kaba yem retimi ile hayvanlarn kurumadde (KM) gereksinimleri, yani mekanik doyumlar rahatlkla karlanabilmektedir. Buna karlk, her BBHBinin yaam iin gereksinim duyduu enerji miktar (Net Enerji Laktasyon=NEL,MJ olarak) gereksinimin zerinde karlanmaktadr. Nitekim her BBHBinin yaam iin NEL gereksinimi 3l.00 MJ NEL iken,retilen gnlk kaba yem rasyonu ile tketilen 44.79 MJNELdir.Ortaya kan enerji fark da enerji asndan 4.0 kg kadar standart st (% 4.0 yal st) retimine yetebilecek kadardr.

850

Ancak ayn miktar kaba yem rasyonu, sindirilebilir ham protein (SHP) bakmndan sadece yaam gereksinimini karlayabilecek dzeydedir.Bir dier tanm ile, st retimi iin rasyon, SHP asndan yetersiz kalmaktadr. Bu bilgilerden aklkla anlalaca gibi,eer halihazrda retilen kaba yemlerin nitelii zerinde titizlikle durulacak olursa, mevcut retimle hayvanlarn yaam besin madde gereksinimleri dahil olmak zere, hayvan bana gnde 10 kg a kadar standart st retebilme olanamz vardr. Kaba yem nitelii Nitelik tanm her yem ya da yiyecek iin tam olarak yaplm deildir. Gre-celi bir tanmdr. O nedenle de yemlerde niteliin saptanmas amacyla her aratrc ayr bir parametre=yem zellii zerinde durmu ve yem niteliini ona gre saptamtr.Ele alnan bu parametrelerden en nemli olanlar aada verilmitir. - Kurumadde ya da su ieriine gre niteliin saptanmas - Ham kl ieriine gre niteliin saptanmas - SHP ieriine gre niteliin saptanmas - Ham sellloz ieriine gre niteliin saptanmas - Enerji ieriine gre niteliin saptanmas - Ham besin maddeleri ile bunlarn sindirim derecelerine gre niteliin saptanmas - Fiziksel zellik ve duyu testlerine gre niteliin saptanmas vb.leri Bunlardan her birine ait ele alnan yem nitelik saptama form izelgeleri gelitirilmi durumdadr. Bu tr deerlendirmelere ait elde bir dizi rnek vardr. Ancak bu rneklerle zaman kullanmak istemiyorum. Burada nitelik deyince asl akla gelen, yemin elde edildii zamandaki zelliklerinin olanak lsnde korunmasdr. Byle bir konu, yemin hasadndan hemen sonraki en ksa srede kullanm halinde nemini kaybeder. Buna karlk yemin hasat sonras, onun yemlemede kullanlaca zamana kadar ona uygulanan ilemler, rnein yemin kurutularak ya da silo edilerek saklanmas, bu ilemlerin uygulanmas sras teknie uygun davranmlar (hasad dnemi, zaman, kuruma ya da ekime yetenei, paralama ve dzeyi, katk madde kullanm ve kullanlyor ise bunun eidi ve dzeyi, yeme datm ekli, yabanc madde ile bulam oran, iin sevilerek yapm, depolama vb lerinin tamam az ya da ok yem nitelii zerinde etkin bir role sahiptir. Zira burada asl olan, hayvana verilen yemin red edilerek yemlikte arta braklmasnn engellenmesi ve hayvann midesine mal olmasdr. te bunun baarlmas halin-de hem kaba yem sorunumuzun ortadan kalkacandan, hem de ok daha ucuza maliyetli hayvansal rn elde edebileceimizden kuku duymuyorum.
851

Bunu bir rnek ile aklamam gerekir ise,konuyla ilgili olarak hazrlanm bir izelgeyi size gstermekte yarar grrm.
Farkl nitelikli kaba yemlerin farkl laktasyon verimli st inei gruplarnda laktasyon kurvesi seyri ve gnlk st verimi zerine olan etkileri

Bu izelgede de grlecei gibi, farkl laktasyon verimlerine sahip hayvan gruplarnda, kullanlan kaba yem niteliinin bu hayvanlara verilecek youn yem miktar zereinde olduka etkin rol oynamaktadr. Bir dier tanm ile, fazla youn yem kullanmna gereksinim duyulmadan, sadece nitelikli kaba yem kullanmyla daha fazla st retimi salanabilmektedir. Burada laktasyon sresinde gnlk ortalama st verimi 15 kg dolaynda ya da daha dk olan hayvan gruplarnda, laktasyon pik evresi dahil olmak zere, hayvanlarn besin madde gereksinimlerinin karlanmasnda, nitelikli kaba yem kullanm ile ciddi bir sorunla karlalmamaktadr. Bir dier anlatmla, bu verim

852

dzeyine kadar, pik evresi dahil, ekstradan youn yem kullanmna gereksinim duyulmamaktadr. Bu halin, lke ekonomisi asndan ne denli nem tadn bilgilerinize sunmak isterim. Ayn izelge, kaba yem tketimindeki artn, kaba yemin enerji ieriine, yani niteliine bal olduunu ak olarak gstermektedir.Nitekim gnlk st veri-mi 30 kg olan hayvanlarda bile, gnlk kullanlacak youn yem miktarnn 10-12 kg dolaynda olduu dikkate alnacak olursa, pekiyi nitelikli kaba yem kullanmn- da (yaklak 6.3 MJ NEL/kg KM ve 230 g HS/kg KM ierikli) bu miktarlarn yarya indii bildirilmitir. Ayrca, nitelikli kaba yem kullanm ile laktasyon erisinin, laktasyonun pik evresinden sonra daha yava bir de sahip olduu ortaya kmtr. Kaba yemlerin yem deerinin (niteliinin) artrlmas Madem ki kaba yem nitelii hayvansal retimde bu denli bir neme sahiptir, o halde elde mevcut kaba yemlerin yem niteliinin ya da yem deerinin artrlmas asndan kimi olanaklardan yararlanma yoluna gidilmesinde yarar vardr. Mevcut kaba yemlerden,harman kalntlar dnda kalan kaba yem kaynaklarnn % 90n akn ksmn suca zengin yemler oluturmaktadr. Bunlarn retiminin bol olduu yer ve zamanlarda bu tr suca zengin yemlerin tamamnn en ksa srede yemlemede kullanlmalarna olanak olmadna gre, nemli bir ksmnn yokluk zamanlarna gvenle saklanmalarnda zorunluk vardr. Bu amala reticinin elinde iki nemli olanak vardr. Bunlardan ilki, kurutma dieri de silolamadr. Suca zengin yemlerin kurutulmasnda, lkemiz doal koullarnda nemli bir sorunla karlalmaz. Bunun iin yem bitkisinin uygun bir vejetasyon evresin-de uygun ekilde hasat edilmesi, yabanc madde bulamndan saknc nlemlerin alnmas, olas en ksa srede ierdii fazla suyunun % 14n altna ekilmesi ve daha sonra da gvenilir bir depolamann yaplmas yeterlidir. Ancak, her ne ekilde olursa olsun suca zengin yemlerin kuruot haline getirilmesi srasnda, balang yeminden yine de SOLUNUM, MEKANIK KIRINTI-LAMA, YIKANMA ve depolama srasnda, BAKTERIYAL FERMANTASYON kaynakl olarak, besin maddelerinde kayplar meydana gelir. Meydana gelen bu kayplarn dzeyi, uygulanan kurutma tekniinde gsterilen zene paralel olarak, kurumaddede % 10-45 arasnda bir deere sahip olur. Meydana gelen kayplarn ksmen de olsa tampone edilmesi bakmndan son yllarda zellikle niteliksiz kuruot ve harman kalntlarnn % 2.5 - 3.0 NaOH ya da suluya da susuz amonyak ile ileme tabi tutulmasyla bu tr yemlerin de yem deerinin, balang yemine gre % 30-45 arasnda artrlabilecei ve bu

853

tr yemlerin hayvan tarafndan da daha bir sevilerek tketilebilecei klasik bilgilerimizdendir. Nevar ki byle bir alkali ileminin getirisi ve gtrsnn gvenli bir ekilde tartlmasnda da yarar grrm. Suca zengin yemlerin gvenle saklanmas (korunmas) amacyla, uygulamada yaygn olarak kullanlan bir dier yol da silolamadr. Silolamann tarihesi olduka eski (1 000-1 500 yl gibi) olmasna ramen, lkemizde uygulan son derece yenidir. Cumhuriyet tarihimizle balayan silolama almalar, eskiden sadece kimi devlet kurulularnda yaygn olmasa da yaplrd. retici ve zel iftlik baznda uygulanmasnn gemii ise, son derece yenidir ve son 10-15 yla rastlar. Bugn iin lkemiz silo yemi retiminin, 1997 ylnda Bursada yaplan 1.Silaj Kongresinde 500-550 bin ton dolaynda olduu bildirilmitir. Bugn iin bu saynn 1 milyon ton dolaynda olduu tahmin edilir ve son derece yetersizdir. Kaba yem kayna olarak silo yeminin, kurutma ile elde edilen kuruota kyasla bir dizi olumlu yanlarnn olduu bilinir. rnein : 1.Silolama ile balang yemi besin maddelerinden olan kaybn dzeyi ok daha dktr. 2.Yl boyu hayvanlarn suca zengin yem gereksinimlerinin karlanmas olasdr. 3.Hayvanlar tarafndan,kuruotlara kyasla daha bir sevilerek ve daha fazla miktarlarda tketilir. 4.Daha ksa sreli vejetasyon dnemlerinden yararlanlarak, ayn tarm alannda daha fazla bitkisel retime olanak tanr. 5.Kuruotlara kyasla silo yemlerinde renk,koku,aroma,strktrel yap daha homogendir. Bu da istemle tketimi artrr. 6.Havasz ortamda meydana gelen st asiti bakteri fermantasyonu nedeni ile flora ve faunadaki yabanc trlerin oalm ila ilgili olarak, bedelsiz savam ans verir. 7.Iletmede birim hacim ambar, hangar,silo kabnda daha fazla yemin korunmasna olanak tanr. 8.Silo edilecek balang yeminin noksanlklarnn giderilmesi halinde tek bana yemlemede kullanlabilir. 9.Mkemmel bir vitamin A kaynadr. 10.Yapm iin yksek bir teknolojiye gereksinim duyulmaz. Yaplacak ksa sreli kurs ve demonstratif almalarla reticiyi ksa srede silo yemi hazrlayabilir hale getirmede glkle karlalmaz. 11.Kuruot elde etmeye kyasla, kaba yem besin maddeleri birim fiyat, ok daha aalara ekilebilir. Bunlar vb sayamadm daha nice olumlu yanlar dnlerek bizde de silo yemi yapm almalarna ayr bir nem atfetmek zorundayz.Bylece kaba
854

yem sorunumuzun ortadan kaldrlmas ya da en azndan hafifletilmesi iin silolamann bu olumlu yanlarndan yararlanmak zorundayz. Kaba yem retimi sorunlar Kaba yem retimine ilikin sorunlar, dier yemlerin retimi ve bunlarn yan sra tketimi sorunlar ile iiedir. Bir dier tanmla, yem retilmi olmaldr ki tketilsin, ya da tketilsin ki retimi ve sorunlar olsun. Bu haliyle yem retimi ve tketimine ilikin sorunlar, farkl yazl kaynaklardan edindiim bilgiler ve bugne kadar edindiim deneyimler altnda, aa-da zet ekilde verilmeye allmtr. Kaba yem retimi ve tketimi sorunlar Ama Kaba yem retmektir Kaynaklar Doal ve yapay ayr ve meralar Kltr yem bitkileri retimi Endstriyel yan rnler Alternatif yeni kaba yem kaynaklar Genel sorunlar lke genel politikasnda hayvansal retime atfolunan nem, eilim ve yasal sorunlar Bilgi retimi (aratrma), yorumu (deerlendirilmesi), reticiye aktarm (yaym) ve yetimi eleman sorunlar Pazarlama ve parasal (kredi) sorunlar Yresel gelenek, grenek, genel mentalite (dnce) eilimi sorunlar Alt sorunlar 1. Hayvan ve yem reticisini ilgilendiren sorunlar Uygun bitki seimi Uygulanan tarmsal ilem (srm, sulama, gbreleme, bakm, zararllarla savam vb.leri Hasat dnemi ve uygun hasat ekli Yem saklama (konservasyon) a. Kuruot elde etme: Kurutma ekli, zaman, depolama, yemlemede kullanm ekli vb.leri b. Silo yemi elde etme: Bitki seimi, hasat dnemi, ekime yetenei, paralama, katk madde eki, sktrma, rtme, bekletme, yemlemede kullanm ekli vb.leri Endstriyel yem retim ekli

855

Depolama (dkme, form kazandrma, zararllarla savam vb. leri) in sevilerek yapm Tama 2. Aratrc ve aratrma kurumlarn ilgilendiren sorunlar Besin madde ieriinin takdiri (tahmini) : Yeme uygulanan ilemler krma, ezme, tme, paralama, halama, alkalilerle ilem,katk madde kullanm, form kazandrma vb leri Yem nitelii: Bozulma, kflenme, donma, yabanc madde bulam, istemle tketim yetenei, nitelik lm ve bunun standardizasyonu, devletin yasal denetimi, besin madde ierikleri ve nitelik hakknda edinilen bilgilerin dokumente edilmesi vb.leri Yemin zehirli ve zararl madde ierii Yemin besin maddelerinin parasal takdiri Teknolojik gelimeler Yemden yararlanmann artrlmas Yem retimi ve tketimi hakknda bildirilen tm bu sorunlarn ksa srede zmn beklemek doru deildir, gereki de deildir. Ancak belli kimi sorunlarn da ncelikle ele alnarak zme kavuturulmasnda da yarar vardr.
Bu balamda tebliimin sonunda yapabileceim kimi nerilerim unlardr:

1.lke genelinde farkl blgelerimiz iin ayr ayr olmak zere artk bir yllk hayvansal ve bitkisel retim planlar yaplmak zorundadr. 2.Bu tr planlarn hazrlanmas sras her blgenin kendine zg gelenei, grenei, genel dnce eilimi,hangi hayvan ve bitki trleri ile sevilerek uralaca dikkate alnmaldr. 3.Zorunlu haller d, her tr anz ve ayr-mera alanlarnn yakmnn engellenmesi gerekir. 4. Halihazrda ayr-mera niteliini koruyabilen alanlarda, en azndan pilot blge almalar yaplarak buralarda yabanl bitkilerle savalmal, uygun tarm teknikleri kullanlarak gbreleme, sulama, alama ekimlerle bu alanlarn kaba yem verimleri artrlmaldr. 5. ster doal ayr-mera alanlar ister kltr yaplan yemlik kaba yem bitki kaynaklarndan elde edilen yemlerin nitelikleri, kullanlacaklar zamana kadar korunmaldr. Bunun iin uygun bitki seimi, tarm teknii, hasat zaman, kurutma ya da silolama teknii vb. konularda reticilere yaplmakta olan her tr eitim, retim ve demonstratif bilgi aktarmna bkknlk getirilmeden devam edilmelidir.
856

6.Kimi yer ve zamanlarda, kaba yem retiminin bol olduu hallerde, bu rnn heder olmamas ve lkenin dier yrelerinde en effektif ekilde kullanmn salamak amacyla en azndan lkenin 7 ayr blgesinde, TMO benzeri kamu ya da zel kurulu olarak kaba yem depolar ya da ofisleri kurulmal ve bu merkezler iyi bir tama olana ile donatlmaldr. 7.Halihazrda kullanlanlarn dnda, rnein pamuk hasad sonu tarlada kalan pamuk bitkisi yeil yan rnleri, enginar yan rnleri, ekerpancar yapraklar vb. alternatif yeni yem kaynaklarnn devreye sokulmas iin gerekli aratrma almalarna acilen balanmaldr.
KAYNAKLAR

Bulgurlu, . 1964. Yemler. Ders Kitab. E.. Ziraat Fakltesi Yaynlar No. 100. zmir. Burgstaller,G.1999.Praktische Rinderftterung.Handbuch Verlag Hannover DIE,1970-83-94. Babakanlk DIE. Babakanlk Basmevi, Ankara. Genkan, M.S. 1970. Das trkische Grnland und seine Bewirtschaftung. Das wirtschaftse. Futter 16, 11 / 183-200. Kl, A. : Kaba yemler. Mesleki uygulama ders notlar. Kl, A., 1986. Silo Yemi. Bilgehan Basmevi, Bornova-Izmir Kl, A.,1988. Yemler ve Hayvan Besleme (Uygulamal el kitab). Bilgehan Basmevi, Bornova-Izmir. Kl, A., 1991. Kaba yemlerde yem nitelii takdiri ve niteliin hayvan besle-me ekonomisi zerine etkileri. Trkiye 2. ayr-Mera ve Yem Bitkileri Kongresi, Izmir. S. 460-473. Kl, A.,1997. Trkiyede kaba yem retimi ve yeterlilik dzeyi. Trkiye 1. Silaj Kongresi, Bursa. Hasad Yaynclk S. 11-18. Kl, A., 1988. Grundfutterproduktion der Trkei und deren Bedarfsdeckungsniveau der Tiere. Vortrag in Giessen am Ins. f. Tierernaehrung. Kirchgessener, M.,1985. Tierernaehrung. eviri A. Kl, Hayvan besleme. TBITAK Yaynlar No. 611, Ankara. Soya, H. ve R. Avcolu, 1991. Trkiyede baklagil yem bitkileri tarmnn durumu ve retim alanlarnn artrlmas olanaklar. Trkiye 2. ayrmera ve Yem Bitkileri Kongresi, Izmir. S. 409-415.

857

Soya, H. ve R. Avcolu, 1997.Trkiyenin doal yem kaynaklar. Hayvansal retim 37, S. 84-93. ekerden, ., 1997.Trkiyede Bursa,Hasad Yaynclk, S. 19-23. silaj.Trkiye 1.Silaj Kongresi,

858