Gezi

Fatih ERKOÇOĞLU*

KİEV
İZLENİMLERİ-1

2 007 yazı
2-9 Agus-
tos tarih-
leri arasında tarihi kayıtları-
mızda “Deşt-i Kıpçak” olarak
adlandırılan Ukrayna’da bu-
uygunluğu nedeniyle Motor
Sich havayolu firmasından al-
mıştım. Esenboğa’dan havala-
nan pervaneli uçağımızın, bir
otobüs yolcusu kadar yolcu-
su vardı. Üç saatlik bir yolcu-
lundum. Biletimi fiyatlarının luk sonrasında Kiev’in Borispol

64 Temmuz 2008
 “Osmanlı imparatorluğu
hâkimiyetinde olması dolayısıyla uzun
yıllar Ukrayna’nın güneyinde bir Türk
nüfuzu söz konusu olmuştur. Ukrayna,
Osmanlı imparatorluğuna bağlı Kırım
hanlarının köle ve ganimet devşirme
mekânıydı. Zira bu ülke toprakları
kuzeybatıda Polonya, kuzeydoğuda
Rusya, güneyde ise Osmanlı’ya bağlı
Kırım hanları tarafından sürekli
sıkıştırılmaktaydı. Bölgede yaşayan
insanlar, ganimet olarak alınarak önce
Kırım oradan da İstanbul’a gönderilip
esir pazarlarında satılmaktaydı.”

Havalimanı’na indim. Benim km2; Nüfusu: 47,732,079; En

için rahat bir yolculuk olmuştu.
Gezimize geçmeden önce Uk-
rayna ile ilgili kısaca genel bil-
giler verelim. Ukrayna’nın Baş-
kenti: Kiev; Yüzölçümü: 603,700
Büyük Şehirleri: Kiev (2,5 mil-
yon), Odessa, Harkov, Donetsk,
Dnipropetrovsk; Telefon Kodu:
+380; Komşuları: Polonya, Mol-
dova, Beyaz Rusya, Çek Cum-
huriyeti, Macaristan, Slovak-

65

ya, Rusya; Okuma-Yazma Oranı:
%95,6; Etnik Gruplar: Ukrayna-
lı %77,8, Rus %17,3; Moldovya-
lı %0.5; Kırım Tatarı %0.5; Di-
ğer %3,9. Resmi Dil: Ukraynaca
ve bunun yanında Rusça yoğun
olarak konuşulmaktadır; Para
birimi: Grivna; Din: %89 Orto-
doks, %4 Katolik, %2 Yahudi,
% Diğer. İdari Yapı: 24 Eyalet 1
Özerk Cumhuriyet (Kırım).
Ukrayna, 24 Ağustos 1991 yı-
lında SSCB’nin dağılması son-
rasında birçok devlet gibi ba-
ğımsızlığını kazanmış yeni bir
devlettir. Bilindiği üzere bir dö-
nem Osmanlılar da Ukrayna’nın
bir kısmında hakimiyetlerini
kurmuşlardır. Mesela tarih ki-
taplarımızda zikredilen Hotin
seferi, Kamaniç ve Çehrin ka-
leleri, birçok meşhur yetiştiren
Akkirman ve halen Ukrayna’ya
bağlı bir özerk cumhuriyet olan
Kırım bu ülke toprakları içeri-
sinde yer almaktadır. Gitme-
den önce yaptığım bazı araş-
tırmalarda özellikle ülkenin
güneyinde baskın bir Türk nü-
fuzunun olduğunu tespit et-
miştim. Yukarıda zikrettiğimiz
bu kaleler uzun süre Osmanlı
hâkimiyetinde kalmış, hatta bir
dönem Ukrayna tarihinin en
ünlü hatmanlarından Ukrayna-
Kazak Devletini kuran Boğdan
66 Temmuz 2008
Hmelnitski (1648-1657), Os-
manlı hâkimiyetine girmiştir.
Kırım ise Rus ve onlara bağ-
lı Kazak askerlerin saldırıla-
rı sonrasında elimizden çık-
mıştır. Artık bölgenin yegâne
hâkimi Çarlık Rusyası olmuş ve
bu devletin önderliğinde Pans-
lavizm hareketi etkisini bölgede
göstermeye başlamıştır.
Osmanlı imparatorluğu
hâkimiyetinde olması dolayı-
sıyla uzun yıllar Ukrayna’nın
güneyinde bir Türk nüfuzu söz
konusu olmuştur. Ukrayna, Os-
manlı imparatorluğuna bağ-
lı Kırım hanlarının köle ve ga-
nimet devşirme mekânıydı.
Zira bu ülke toprakları kuzey-
batıda Polonya, kuzeydoğuda
Rusya, güneyde ise Osmanlı’ya
bağlı Kırım hanları tarafından
sürekli sıkıştırılmaktaydı. Böl-
gede yaşayan insanlar, gani-
met olarak alınarak önce Kırım
oradan da İstanbul’a gönderi-
lip esir pazarlarında satılmak-
taydı. Bu pazarlarda satılan
bir genç kız daha sonra Kanu-
ni Sultan Süleyman’ın haseki-
si olan Roksalan yeni ismiyle
“Hürrem Sultan”dır. Hürrem
Sultan’ın hayat hikâyesini akıcı
bir dille her ne kadar biraz ta-
rafgir de olsa Ukraynalı yazar
Pavlo Arhipoviç Zahrebelniy’in
“Rohatin’den Payitaht’a Bir Talih
Hikâyesi, Hürrem Sultan” isim-
li romanından okuyabilirsiniz.
Genelde Avrupalı seyyahların
hareme bakışı bellidir. Bu ya-
zarın düşünceleri en azından
daha az tarafsız hatta daha in-
saflı sayılabilir kanaatindeyiz.
Kanuni’nin biricik aşkı Hür-
rem Sultan’ı bir tarafa bıraka-
lım ve biz Ukrayna’ya yeniden
dönelim. Peki buradaki Türk
nüfuzu sadece Osmanlı haki-
miyetinden mi kaynaklanmak-
taydı? Bunun evveliyatı olabi-
lir miydi?
Aslında bölgede ilk olarak
Hunlar, Ogur kavimleri, Avar-
lar, Sabirler ve sınırları kıs-
men Kırım yarımadasına kadar
uzanan Göktürkler’i görmekte-
yiz. Akabinde ise Kafkaslar ve
çevresini ellerinde tutan Gök-
türk devletinden ayrılarak oluş-
muş olan Hazar Devletinin
(630-1000’li yıllar) hâkimiyeti
Kiev’e kadar uzanmış ve bura-
sını Kozar denilen onlara bağlı
bir topluluk yönetmiştir. Julius
Brutzkus’a göre ise Kiev şehrini
Hazarlar kurmuştur.
Müteakiben bölgede Peçe-
nekler ve Uzlar (Oğuz-Tork)
görülmüştür. Özellikle bu iki
topluluk Kievliler tarafından
kuzeyde Polonya’ya güneyde
ise yoğun bir nüfusla gelen Kıp-
çaklar karşısında istihdam edil-
mişlerdir.
Yukarıda girişte zikrettiği-
miz Deşt-i Kıpçak tabiri Müs-
lüman coğrafyacıların X. ve XI.
yüzyıllarda bu bölgeyi tanım-
lamak amacıyla kullandıkları
bir tabirdir. Deşt, Fars dilinde
bozkır anlamına gelmektedir.
Kıpçaklar diğer isimleriyle Ku-
manlar tarihte bu bölgede ya-
şayan çok önemli bir Türk top-
luluğudur. Bunların Ruslarla
ciddi mücadelelerde bulun-
dukları bilinmektedir. Daha
sonra bunların bir kısmı Kaf-
kasları aşarak Gürcülerle be-
raber yaşamaya devam etmiş-
lerdir. Anadolu’ya Kafkaslar
yolu ile gelen Kıpçakların ço-
ğunluğu ise Doğu Karadeniz ve
Doğu Anadolu’nun çeşitli böl-
gelerine yerleşmişlerdir.
İslâm coğrafyasının bü-
tününü etkileyen Moğol sal-
dırılarından nasibini Deşt-i
Kıpçak da almıştır. Moğol or-
dularının karşısında yenilgiye
uğrayan Kıpçakların bir kısmı
Macaristan’a yerleşmişlerdir.
Batu Han’ın orduları 1239-1240
yıllarında Karadeniz’in kuzey
bozkırlarını ve Kırım yarıma-
dasını tamamıyla ele geçirmiş
ve burada yaşayan Kıpçakların
çoğunu esir almıştır. Bölgede
yaşayan Kıpçaklar, kendilerini
bir zaman sonra Mısır Mem-
lük (köle) askerleri olarak Mı-
sır ve Suriye’de önemli görev-
lerde bulunmuşlardır. Deşt-i
Kıpçak’tan devşirilen genç-
lerden birisi olan Baybars,
bir Moğol ordusunu 1260 yı-
lında Ayn Câlut mevkiinde
imha ederek Mısır’ı Moğol is-
tilasından korumuştur. XIV ve
XV. yüzyıllara gelindiğinde bu
coğrafyada Kazak denilen top-
luluklar yaşamakta ve bunlar
bazen Osmanlı bazen de Rus-
ların hizmetinde yer almakta-
dırlar.
Ukrayna’nın başkenti olan
Kiev şehri, Celal Nuri’nin
de ifade ettiği üzere, Küçük
Rusya’nın merkezi olarak algı-
lana gelmiştir. Ukrayna tanı-
tım kitapçıklarında ise Kiev’in
Rus şehirlerinin anası olduğu
belirtilmektedir.
Bu kısa tarih bilgisinden
sonra biz gezimize dönelim. 2
Ağustos’ta, Suriye’den tanıdı-
ğım ve kendisi de bir Ukraynalı
olan arkadaşım İryna Krasni-
uk, beni Borispol havaalanın-
da karşıladı ve gezi boyunca
bana rehberlik etti. Suriye’de
birlikte Arapça eğitimi gör-
düğümüz İryna Hanım’la gezi
süresince ortak lisanımız olan
Arapça ile anlaştık.
3 Ağustos sabahı rehberimle
birlikte kaldığım yerden az bir
yürüyüşle şehrin üç ayrı metro
hattından Arsenalna istikame-
tine gidenine bindik. Buradan
yürüyerek yeşilin içerisinde
Kyiv-Pechersk Lavra’ya girdik.
Girişte soldan bu bina komplek-
si içerisinde yer alan binalardan
birisinde Ukrayna tiyatro, mü-
zik ve sinema sanatları müze-
sini ücreti mukabilinde ziyaret
ettik. Her girdiğiniz binaya ayrı
ücret ödemek zorunda kalıyor-
sunuz ve genelini orta yaşlı ha-
nımların oluşturduğu görevliler
sizin fotoğraf çekmenize de izin
vermiyorlar. Müzenin hemen
her bölümünde, daha doğrusu
her odasında bir Ukraynalı ha-
nım görev yapmaktadır. Müze-
nin ilginç olan kısmı ise üst kat-
taki müzik aletlerinden oluşan
bölümüdür. Arkadaşın bandora
(kopraz) dediği aletlerin muh-
telif çeşitlerini burada görmek
fırsatını bulduk; fakat maalesef
fotoğraflarını çekmemize izin
vermediler. Buradan çıkışta gü-
zel sanatlar öğrencisi olduğunu
anladığımız bir genç Ukraynalı
bayan oturmuş ve bu kompleks
içerisinde yer alan yüksek çan
kulesinin resmini çiziyordu.
Tabii ki bu manzara kaçmazdı
ve ben de arkadaşımın izin al-
ması sonrasında genç ressamın
eseriyle birlikte fotoğrafını çek-
tim.
Kyiv-Pechersk Larva, Rus
ve Ukrayna’nın en eski Orto-
doks kilisesidir. Bu kilise, rahip
Lubeck’li Antoniy tarafından
1051 yıllarında kurulmuştur.
Kiev’e manastır yaşamına yay-
mak için gelmiş olan bu rahip,
67
Dinyeper nehrinin kıyısında
bir mağarada yaşamaya başla-
mıştır. Zamanla burada topla-
nan keşişler ilk olarak mağara-
larda yaşamışlar ve ibadetlerini
buralarda ifa etmişlerdir. Daha
sonra da yüzeydeki yapılar inşa
edilmiştir. Yüzyıllar boyunca
burası zamanla çok sayıda keşi-
şi ve hac için gelen çok sayıda
kalabalığı cezb etmiştir. Kyiv-
Pechersk Larva gayet güzel de-
kore edilmiş, taştan yapılmış ki-
liseler, hücreler, çan kuleleri ve
diğer yapılardan meydana gel-
mektedir. Muhtelif yerleri gez-
dikten sonra rehberim, bu bina-
ların altında yer alan hücrelere
(mağaralar) girip girmek iste-
mediğimi sordu. Ben de mem-
nuniyetle girmek istediğimi be-
lirttim. Keşişler burada uzlete
çekilmişler, ibadetlerini yap-
mışlar; öldüklerinde ise kendi
hücrelerine defnedilmişlerdir.
Önceki grubun çıkmasını bek-
ledikten sonra biz de bir grup
halinde dehlizlere girdik. Elle-
rimizde mumlar yanmış hal-
de dar koridorlardan yürümeye
başladık. Her ne kadar içerisi
aydınlatılmış ise de hem mum
kokusu hem de ışığın loşluğuy-
la ağır ağır tünellerde yürüyor-
duk. Sağda solda keşişlerin cam
içerisinde üstleri bezlerle ör-
68 Temmuz 2008
tülü tabutları vardı. Bir tane-
sinin kolu ve eli gözüküyordu.
O zaman arkadaşıma bunların
mumyalanıp mumyalanmadığı-
nı sordum. Fakat arkadaşım bu
konuda bilgi sahibi değildi. Zira
bu azizlerin cesetleri gördüğüm
kadarıyla mumyalıydı. Hâlbuki
Rus geleneğinde mumyalama-
dan ziyade ölülerin yakıldığını
biliyordum. Örneğin İbn Faz-
lan (11 Safer 309/21 Haziran
921’de yolculuğa başlamıştır)
Seyahatnâme’sinde uzun uzadı-
ya anlattığı bir Rus büyüğünün
cenaze merasiminde Rusların,
o kişiyi elbiseleriyle birlikte ka-
bire koyduklarını ve üzerini bir
tavanla örttüklerini, daha son-
ra da ölünün oradan çıkartılıp
bir cariyesiyle birlikte bir tek-
neye konulup nehirde yakıldı-
ğını zikretmektedir.
XIV. Türk Tarih Kongresin-
de (9-13 Eylül 2002) dinlemiş
olduğum bir tebliğden Türkle-
rin de her ne kadar eski Mısır-
lılar kadar olmasa da ölülerini
mumyaladıklarını biliyordum.
Tebliğci özellikle Selçuklu Sul-
tanı Alâaddin Keykubâd’ın, ce-
nazesinin mumyalandığını
İbrahim Hakkı Konyalı’nın şa-
hitliğinde yer vermişti. Ayrıca
Kosova’da şehit edilen Murad
Bahçesaray / Kırım - Ukrayna
Hudâvendigar ve Zigetvar’da
vefat eden Kanuni Sultan
Süleyman’a kadar çok önemli
kimselerin iç organlarının ora-
ya defnedilip naaşlarının nak-
ledildiği de bilinmektedir. İbn
Fazlan’ın yolculuğa başladı-
ğı tarihten Kiev’deki bu kilise-
nin kurulduğu 1051 tarihine ka-
dar geçen sürenin kısalığı ve
1055’lerde Kıpçakların bura-
ya geldikleri (ki daha önce Pe-
çenekler ve Uzların bölgeye
geldiklerini zikretmiştik) he-
saba katılacak olursa özellik-
le bu bölgede onların gelişle-
riyle birlikte ciddi anlamda bir
Türk nüfuzunun oluştuğu an-
laşılmaktadır. Her ne kadar
Kıpçakların mumyalama yapıp
yapmadıkları hakkında elimiz-
de bir bilgi yer almamakla bir-
likte yukarıda zikrettiklerimiz-
den Türkler’de en azından çok
önemli şahsiyetlerin mumya-
landığını bilmekteyiz.
Türkî Cumhuriyetlere giden
hocalarımızın anlattığı izle-
nimlerden de anlaşıldığı üzere
Rusların işgal ettikleri bölgele-
ri çok güzel imar ettikleri, Kiev
örneğinden açıkça anlaşılmak-
tadır. Kiev’de gördüğüm ka-
darıyla Ruslar şehirlerini inşa
ederken hem yaşam alanları-
nı en ince ayrıntılarına kadar
planlamışlar ve hem de şehir-
leri birer müze şehir gibi tasar-
lamışlardır. Dinyeper’in ikiye
böldüğü şehirde ağaçlıklardan
oluşan oldukça geniş park alan-
ları, geniş yollar, binaların özel-
likle ön cephelerinin süslemele-
ri ilk etapta göze çarpmaktadır.
Kaldığım daireden gördüğüm
ve burada çalışan Türkler’den
işittiğim kadarıyla her ne kadar
daireler küçük de olsa, binalar-
da estetik kaygıların güdüldü-
ğü aşikâr. Binalar genelde tuğ-
ladan inşa edilmiş, aralarından
neredeyse bir kamyonun ge-
çebileceği kadar geniş kemer-
lerden arka kısma geçiş müm-
kün. Binaların arka kısımları
daha sade yapılmış, hem park
yeri hem de çocuk parkı gibi
değerlendirilmektedir. Hemen
her yerde bir sokakta, bir bina
girişinde veyahut meydanlar-
da Rus veya Ukraynalı bir ün-
lünün heykeliyle karşılaşabili-
yorsunuz.
Bizim Özi dediğimiz Din-
yeper nehri ülkeyi neredey-
se ikiye bölmekte ve Ukrayna
topraklarını daha verimli kıl-
maktadır. Özellikle nehrin iki
kıyısı da yeşillik içindedir. Ne-
hirde bir tekne gezisi yaptık.
Teknemiz güneye akıntı yönü-
ne doğru giderken ilk olarak
ağaçlar arasında elinde büyük
haçı ve peleriniyle ayakta du-
ran Prens Vladimir’in heyke-
li, daha ileride kıyının sağın-
da şehrin kurucuları olduğuna
inanılan, bir kayık üzerinde
Kiy, Shchek, Khoriv ve kız kar-
deşleri Lybid’in heykelleri ve
Kardeşlik Anıtı görülmektedir.
Ayrıca altın sarısı kubbeleriyle
Kyiv-Pechersk Lavra’a yeşillik-
ler arasında size göz kırpmak-
tadır. Daha ileride ise tam 108
metre boyunda kollarını kal-
dırmış vaziyette sağ elinde 12
ton ağırlığındaki kılıcı ve sol
elinde ise eski SSCB’yi sem-
bolize eden kalkanı ile Rodina
Mat (Anavatan) heykeli yeşil-
likler arasında bütün heybe-
tiyle durmaktadır. Bu heykelin
olduğu yerde 20 hektar alan
üzerine Nazi işgaline karşı ya-
pılan savunmaya ithaf edilmiş
olan Büyük Vatansever Savaş
Tarihi Müzesi (1941-1945) bu-
lunmaktadır.
Kaldığım yer Taras Şev-
şenko Üniversitesi’ne çok ya-
kın olduğundan yürüyerek
hem metro duraklarına hem
de şehrin merkezi sayılabile-
cek Kreschatyk Caddesi’ne sa-
dece on dakikada ulaşabili-
yordum. Bu cadde üzerinde
bulunan sağlı sollu Rus şehir-
ciliğinin güzel örnekleri olabi-
lecek rengârenk tuğlalardan
yapılmış yüksek binalar, teras-
lı bahçeler, ana caddeye büyük
kemerlerle bağlantılı sokaklar
ve ağaçlı yollar gezenleri büyü-
lemektedir.
Kısaca vermiş olduğumuz
bu bilgilerle ve bir sonraki sa-
yıda kaldığımız yerden devam
etmek kaydıyla Kiev izlenimle-
rinin birinci bölümünü burada
bitiriyoruz. (Kiev İzlenimle-
ri isimli bu yazımızın dipnotlu
versiyonunu derginin internet-
ten sayfasından okuyabilirsi-
niz.) /
* Dr.
69