BLM VE TEKN

LOJ HABERLER

Sosyal Psikoloji
Adressiz Mektup Yerine Varr m?
Amerikada 1967 ylnda yaplan bir deneye dayanan, adressiz bir mektubun en ok alt el deitirerek adresine ulaabilecei inancnn temelsiz olduu ne srld. Nedeni, deney sonularnn biraz arptlm olmas. Yale niversitesinden psikolog Stanley Milgram, 34 yl nce gerekletirdii nl deneyinde, lkenin gneyindeki Kansas kentinde birok kiiye birer mektup vermi ve adres tamayan mektubu kuzeydeki Massachusetts kentinde bulunan hedef kiiye ulatrmalarn istemiti. Denekler, eer mektubun yazld kiiyi kendileri tanmyorlarsa, tanyabileceklerini dndkleri baka bir kiiye gndereceklerdi. Aratrmac, klasikler arasna girmi makalesinde mektuplarn ortalama be srayta hedefe ulatn belirtmiti. Ancak Alaska niversitesinden psikolog Judith Kleinfelde gre bir ariv almas, Milgramn olay eksik anlattn ortaya karm bulunuyor. Kleinfeld, baarl mektuplarn hedefe ulama sresinin gerekten ksa olduunu; ama toplam mektup saysnn ancak %30unun alcya ulat gereinin gizlendiini vurguluyor. Ayrca, daha az resmi ifadeli bir mektupla tekrarlanan deneyde baar oran %5e dm. Aratrmac, Milgramn tamamlanmam zincirleri hesaba katmayarak sonucu arptt grnde. Cornell niversitesinden matematiki Steven Strogatz da Kleinfeldin ortaya kard arptmann akademik etik asndan ciddi kukular yarattn kabul ediyor, ancak "insanlar farknda olmasa da aralarnda bu tr zincirsel balar olduunu" sylyor.
Science, 26 Ekim 2001

Saklanas Gerekler
Amerikallarca "Reality TV" diye adlandrlan ve insann iindeki eytan ortaya karan tahrikler zerine kurulu programlar dnyay sard. Bizde de "Biri Bizi Gzetliyor" diye gsterilenin benzeri, dayanlmaz dller karsnda insanlara normalde yapmay akllarndan bile geirmeyecekleri eyleri yaptrtan programlar rating rekorlar kryor. Issz bir adada yeni evli iftleri batan kartmaya alan modern Herkller ve Vensler mi istersiniz, yoksa birka milyar iin yaknlarn "zaplayanlar" m? ki ngiliz aratrmac da bu programlarn poplerliinden yararlanarak , 30 yl nce balatlan, ancak tepkiler zerine yarda kesilen nl bir deneyi yeniden oluturarak sonulandrmak istiyorlar. ABDdeki Stanford niversitesinde 1971 ylnda deneyi tasarlayan aratrmac da olmak zere giriime kar kanlar, BBC televizyonunun, deneyin kesilmesine yol aan sahneleri yeniden canlandracandan ekiniyorlar. Deneyi canlandrmak isteyen aratrmaclarsa rkln, basknn ve terrizmin psikolojisi konusunda yararl ipular salayaca grn savunuyorlar. Stanfordda Philip Zimbardo adl psikolog tarafndan tasarlanan deney psikoloji fakltesinin, bir hapishane grnm verilen bodrumunda balad. Deneye katlan dokuz "tutuklu" ve dokuz "gardiyan"n ok ksa sre iinde rollerini gerekten benimsedikleri ortaya kt. Gardiyanlar zalimleti, nce isyankr tavrlar sergileyen tutuklularnsa daha sonra son derece uysal hale geldikleri gzlendi. Deneyi izleyen aratrmaclar bile, bilim adam olduklarn unutup gardiyan gibi davranmaya baladlar. Tutuklularn sergiledii endie (anxiety) semptomlarn "hapisten kurtulmak iin uydurduklarndan kukulandlar. Ayrca bir "firar"

teebbs sylentisinin kmas zerine gardiyanlara bunu nlemeleri iin yardmc oldular. 14 gn srmesi planlanan deney, baka aratrmaclarn itiraz zerine durduruldu. Deney, bireylerin davranlar zerinde grup basksnn ne denli etkili olduunu ortaya koydu. Gene 1970li yllarda yaplan baka deneyler de bu olguyu dorulad. Bu deneylerden birinde kalabalk bir odaya duman doldurulmaya baland. Ancak habersiz denekler, durumu bilen "aktrlerin" istiflerini bozmadklarn grnce "yangndan" kamaktan vazgetiler. Bir baka deneydeyse bir denek, laboratuvar nl giymi bir bilimadamnn emirlerinden kmaya cesaret edemeyip, rol yapan bir baka rencinin barmalarna aldrmakszn (sahte) "elektrik oku" vermeye devam etti. Bu deneylerin rahatsz edici sonular, daha geni apl baka deneylerin planlanmasn engelledi. Reality TVnin moda olmas zerine Stanford deneyini yeniden balatmak isteyen Stephen Reicher ve Alex Haslam adl aratrmaclar, byk apl bu tr deneylerin, ancak byk bteli televizyon kanallarnca finanse edilebileceini sylyorlar. BBC ile gardiyan-tutuklu deneyi iin anlaan iki aratrmac, yalnzca gvenlik nlemlerinin maliyetinin 100.000 dolar bulduunu vurguluyorlar. Ancak, Reicher ve Haslamn deneyin 11 Eylldeki terrist saldry gerekletirenlerin mantn anlamaya ynelik olduu yolundaki aklamalar, eletirmenlerce fazla ciddiye alnmyor. Denneye izin bverdii iin ngiliz yayn Kurumunu sulayan Stanford Deneyinin tasarmcs Zimbardo, "BBCnin rating kaygsyla hareket ettii, deney srasnda seyircilerin ilgisini ekecek dramatik bir gelime olmas umudunu tadndan hi kukum yok" diyor.
Science, 9 Kasm 2001

BLM ve TEKNK 16 Aralk 2001