MEVLNNIN RLERNDE Z BIRAKAN VEYA ONUNLA GREN RANLI ARLER Ziyuddin Seccd eviren: Yakup afak*

zet: Mevln Celleddin-i Rum (604-672/1207-1273), gerek Dvn- Kebrinde, gerekse dier eserlerinde ranl airlere eitli atflarda bulunmu, iirlerinden alntlar yapm veya onlara nazreler sylemitir. lk dnem Mevlev kaynaklarnda da bu hususta baz bilgiler bulunmaktadr. Bu makalede bu nemli konu ele alnm ve Mevlnnn dier airlerle ilikisi ortaya konulmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Mevlna, Dvn- Kebr, Mesnev, ranl airler. The Iranian Poets who Effected His Poetry or Meet with Mavlana Summary: Mavlana Jalaluddin Rumi whether in his Divan-i Kabir or in his other works like as Mathnavi and Fihi Mafih has quoted some poems from other Iranian poets. There is some information about this subject in early Mavlavi sources. This article deals with this very important topic and puts forward the poetic relationship of Mavlana with other poets. Keywords: Mavlana, Divan-i Kabir, Classical Persian Poets.

Yard. Do. Dr., Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi. (Makalenin bilgisayarda yazm hususunda yardmlarn grdm Dr. brahim Kunt ve Ar. Gr. Sinan Tadelen Beylere teekkr ederim.)

NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

71

evirenin Sunuu Byk mtefekkir ve mutasavvf Mevln Celleddin-i Rum (604672/1207-1273), geirdii iyi bir tahsil dnemi ve yetitii zengin kltrel muhitin tabii neticesi olarak Arap ve Fars airlerinin eserlerine vkf olmu, bilhassa ems-i Tebrz ile Konyada bulumasndan sonra syledii manzmelerde bu airlere yer yer atflarda bulunmu, onlardan alntlar yapm, kendilerine nazreler yazmtr; bazlaryla da grmtr. ranl ilim adamlarndan Sayn Ziyuddin Seccd, ir dergisinin IX. saysnda (s. 10-15) yaynlanan Celleddn Muhammed-i Mevlev ve Dger irn adl makalesinde bu nemli konuyu ele alm ve Mevlnnn dier airlerle ilikisini ortaya koymaya almtr. Geni lde, ranl byk lim Beduzzaman Furzanfer (1897-1970)in almalarna ve onun deerli tespitlerine dayanan bu derleme Trkeye evrilirken, Farsa metin ve dipnotlarn yaps korunmu; ancak daha dzenli olmas asndan dipnotlardaki baz yerler ikml edilmitir. Metinde gerekli grdmz ilveler normal, dipnotlardakiler ise keli parantez iinde verilmitir. Beyitler ve alntlar, imkn nispetinde asl kaynaklaryla ve onlarn tercmeleriyle karlatrlarak yerleri, dipnotlarda gsterilmitir. Bu noktada, Mevlnnn btn eserlerini, deerli izahlarla Trkeye eviren merhum Abdlbaki Glpnarl (1900-1982)nn tercmelerinden oka istifade ettiimizi belirtmeliyiz.

72

NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

 Hknnin kularnn dili (ancak) sestir; nerede Sleymann ku dili?1 Mesnevide bulunan bu beyit, VI/XII. yzyln nl ve ekol sahibi airi olan Hkn-yi irvn (l. 595/1199)ye bir cevap olarak sylenmitir; zira o, iirlerini mantkut-tayr, mantkut-tuyr, lisnt-tuyr (yani kularn dili) olarak adlandryordu. Nitekim yle demektedir: Hknden u ku dilini dinle ki ondan daha stn manalar terennm eden (birisini bulamazsn. Dnyada Sleymann sancan (tayan) bulamazsn, ama onun nefesinde kularn dilini bulursun.2 Baka (bir yerde yle) demektedir: Sylediim bu kasideye dnyadaki airler -kularn dilinden (hayrete den) sinek ve bcekler gibi- hayran kaldlar.3 Bunlara ilaveten (airin), iki matlanda mantkut-tayr unvan bulunan bir kasidesi vardr4 ki onda kularn, sevdikleri gln banda (yaptklar) tartma dile getirilir. (Bu tartma sonucunda kular) davay ankya gtrrler. O da der ki Btn iekler gzel ve gnl ekicidirler; fakat gl -yani krmz gl yahut gl-i muhammed- hepsinden daha gzeldir. Zira o, (Muhammed) Mustafann teridir; tekiler ise toprak ve sudur. Ve (air) buradan Hz. Peygamberi vmeye (nat) geer5. (Hkn) Tuhfetl-Irkeynde de yle syler: 6 Ey seyri gzel bahar! Senin vasfn, Hkn iin ku dilidir. Mevln, Hknye ok ilgi gstermi, birok yerde onun iirlerine nazre sylemi veya (msra ve beyitlerini) tazmin yoluyla (kendi manzumelerinde) kullanmtr. Sz konusu yerler, unlardr: Hknnin, Yeryznde ehil (birini) aradk, yok! Ak iin nazl bir (gzel) aradk, yok! matlayla (balayan) ksa ve ikyetmiz bir kasidesi vardr 7. Mevln, Hknye nazre olarak, Akndan baka yol iz bilen (birini) aradk, yok! Senin izinden baka (bizimle oturup kalkacak bir) arkada aradk, yok! matlayla balayan bir gaNSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004 73

zel sylemitir8. yle grnyor ki Mevln, Hknye bir cevap vermek istemitir; zira Hkn diyor ki: Dnyada yz bin Sleyman var; (ama) bir Sleymana mhr aradk, yok ! Mevlnnn gazelinde ise yle denilmektedir: Sleymann hkmranlk mhr, aranmaya deer. Halkalar var, ama yzk kan aradk, yok! Hknnin, Gndzm, gecenin vekilliine geldi; ruhum, duda ziyarete geldi. matlal bir gazeli vardr.9 Mevln, bu gazele nazre yazmtr; matla (udur): Gndzm, geceye gemi olsun (demeye) geldi; ruhum, duda ziyarete geldi.10 (Mevln), Hknnin gazelinin 2. ve 4. beyitlerini de tazmin etmitir: Gkyz Ya Rabbi dememi o kadar ok duydu ki benim Ya Rabbi dememden, o da Ya Rabbi (demeye) balad. Her defasnda bir yudumdan sarho idim; bu kez, kadeh azna kadar dolu geldi. (Bu faslda) son olarak u noktaya deinmek uygun olacaktr ki Mevln bir gazelinde yle sylemitir: Trk gibi hakann huzuruna dek (atm) sreceim. nk ondan, ota gibi yz bentli kemer almm.11 Merhum stad Furzanfer, Klliyyt- ems y Dvn- Kebrin zel isimler indeksinde, (beyitte geen) hknyi air Hkn olarak alm ve (kelimeyi airin) isminin getii yerde zikretmitir.12 Bu, yanltr; zira Mevlnnn hazret-i hknden kast, Trk hkmdar olan hakann huzrudur ki Mevlnnn nazarnda o, ems-i Tebrzdir. Nitekim (Mevln) bundan sonra u beyitleri zikretmektedir: 74 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

 Glge gibi, gnein nda yok oldum da onun iin hep ay gibi (peinde) dolamaktaym. Lal gibi, onun gneinden, s ve ktan baka bir g alrm; baka bir akm var benim. Mevlnnn Sen ve Attra -daha ziyade Senye- tevecch gsterdiini biliyoruz. Bu konuyu daha fazla amalyz. Ancak ondan evvel, Mevlnnn VII/XIII. yzyla kadar yaam dier airlere olan ilgisinden bahsedeceiz ve sonunda Sen ve Attra dneceiz. Mevlnnn, Birisi Hce Sen ld dedi. Byle bir byn lm, yle kk bir i deildir. matlanda bir gazeli vardr ki ikinci beyti yledir:13 Topraktan olan bedeni, topraa geri verdi; tab (asl) olan ruhu ise ge teslim etti. Bu iki beyit -biraz farkl olarak- Rdek-yi Semerkand(l. 329/940)ye aittir ki air Murdye yazd mersiyede u ekilde (gemektedir): Murd ld ki tam ld. (Byle bir) byn lmesi, kk bir i deildir. Aziz ruhunu, babaya (gklere); kark ve bulank bedeni, anneye (drt unsura) teslim etti.14 Avf, Lbbl-elbbda (bu) mersiyenin beyitlerini nakletmi, merhum Furzanfer de (sz konusu) gazelin haiyesinde, Lbbl-elbba iarette bulunmutur. Mevln, baka bir gazelinde (zikredilen) ikinci beyti yle sylemitir: Topraktan olan bedeni, topraa doru att; akla (mensup olan) can gklere doru kard. Mevln Celleddin, Rdeknin By-i Cy-i Mliyn kasidesine nazre yazm airlerdendir. Bir gazelinde (yle) der: Ban ve gl bahesinin kokusu geliyor; efkatli sevgilinin kokusu geliyor. Sevgilimin inci(ler) samasndan, denizin suyu belime kadar geliyor.15 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004 75

Bu nazre, dier (airlerin) sylediklerine gre, nispeten daha iyidir ve (iirdeki) coku ve ak (ifade), Mevlnnn slbuyla uyumludur. (Sz konusu) nazreler hakknda merhum bilgin Muhammed Kazvn, ehr maklenin haiyelerinde bilgi vermitir.16 ehr makle sahibi diyor ki: Kimse bu kasideye karlk verememi ve baaryla onun zorluklarnn stesinden gelememitir.17 Kasidenin zel bir msiksi vardr ki Rudek onu uak makmnda okumutur. Onda (ndir ve) gzel, cokulu bir hareket ve nee vardr ve btn airlerin ilgisini ekmitir. Hfz dahi (yle) demitir: Kalk, o Semerkantl Trke (gzele) gnl verelim ki onun (mahallesinin) rzgrndan, Mliyn Irmann kokusu geliyor.18 IV/X. ve V/XI. asrn balarnda (yaam olan) ii air Kis-yi Merveznin19 sabah tasvirini (ieren) bir kasidesi vardr ki onun ilk iki beyti yledir: Sabah a geldi, cillanm sahifesini at, yayd; gk yznde bir beyazlk, bir kfur rengi belirdi. Gk yz sfisi mavi renkli hrkasn, aln inadna, t gbeine dek yrtt. Mevln, bir gazelin balangcnda (bu iki beyti aynen) nakletmitir.20 emseddn-i Eflk, Menkbl-rifnde bu gazeli bir hikayenin sonundaki bir gazelin ardndan nakletmitir ki matla udur: klar meydanda, sevgili ise grnmyor. Byle bir ak, btn dnyada kim grmtr?21 VI/XII. yzyln ilk yarsnda yaam olan ve Seluklu (hkmdar) Sultan Sencerin ada bulunan Abdlvsi-i Cebel (l. 555/1160) hakknda yle denilmitir: Sultann iftisi idi. Pamuk tarlasnda onu grd. yle diyordu: Ey uzun boyunlu deve! Ne yapacan biliyorum. Boynunu uzatyorsun, pamuk yiyeceksin! Sultan, onda latif bir tabiat (yetenek) kokusu duydu; kendisini yanna ald ve yetitirdi.22 Mevln, be beyitlik bir gazelinde, Abdlvsiin iirine tevecch gstererek (yle) sylemitir: "" 76 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

 nnde secde ettim, deve gibi eilip alaldm. Glmseyerek azn at ve dedi ki: A uzun boyunlu! Bakalm ne yapacaksn, bakalm ne yapacaksn? Boynunu uzatmsn, pamuk mu yiyeceksin?23 Dvn- Kebrde, u matlada bir gazel vardr: Ey yryen servi! Gnlmde senin zntn ba gsterince, bu benim vcudum, gnln ve cann (yitirmi) olduu halde servi gibi ayaa kalkar.24 Gazelin makta beytinde, Mcrddn-i Beylekn(l. 594/1197)ye iaret vardr ve onun bir msra u ekilde tazmin edilmitir: " " Bu, Mcre nazredir; Onun (iinde) senin mahallenin banda akl, cann bandan gider (msra bulunan) ktasna (nazre)25 Ayn msra, Mevln bir gazelinin matlanda kullanp demitir ki: " Senin mahallenin banda akl, cann bandan gider. Candan ho ne vardr? Onun bandan (bile) kalkp (gider).26 Bu gazelin sonunda da nceki (781 nolu) gazelin makta beyti aynen getirilmitir. (Mevlnnn baka bir gazelinin matla beyti): Sadan soldan bo yere knama ve ayplama olsa bile, gnln yitirmi olan kimse, akndan dnmez.27 Ay n yayar, kpek ise havlar. Ayn ne kabahati var? Kpein huyu byle! Bu beyit -kk bir deiiklikle- VI./XII. yzyln nl airi Seyyid Hasan- Gaznev (l. 565/1170)ye aittir.28 VI./XII. yzyln byk mesnevi airi Nizm (l. 599/1203 veya 614/1217) de Mevlny etkilemi ve Mevln, iirinde bu (byk) stada atfta bulunmutur ki matlan (sunacamz) gazel, o cmledendir: Sen nasl bir mcevhersin ki kimsenin avucunda senin karln yok. Dnyann avucunda ne var ki o senin ban olmasn?29 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004 77 Bu (gazelin) ikinci beyti yledir:

Bu gazelin makta beytinde (yle) syler: Nizmnin iirinde syledii gibi, (bana) eziyet etme; senin eziyetine (katlanacak) tkatim yok benim Bir gazelin matlanda ise Nizmnin Leyl v Mecnnundaki bir beyti tazmin ederek der ki: Perianlk ayrlktan doar; zafer ise beraberlikten30 Bir gazelinde de Nizmnin Leyl v Mecnnundaki bir msra yle tazmin etmitir: Nihayet sen nerdesin, biz nerdeyiz? Sensiz hayat, anlamsz (ve deersiz) 31 Nizmnin beyti aslnda yledir: Sen nerdesin, biz nerdeyiz? Biz seniniz; fakat sen kimlerinsin?32 Enver-yi Ebverd (l. 583/1187) byk kaside airidir. Akc ve gzel gazeller sylemitir. Ktalarnda halk dilini de kullanmtr. Enver, Mevlnnn iirlerinde ok iz brakmtr. Mevln iktibas veya tazmin yoluyla onun iirlerinden istifade etmitir. Mesel: Ey rif kii! Tembellik, tembellerin krn olduysa, Allahn yardm geldi (yeti de) eriti; mjdeleyin, mjdeci geldi!33 kinci msradaki bir ibre Envernin bir kasidesinin matla beytinden alnmtr. Envernin beyti yledir: Ey Nibur halk! Mjdeci gelince mjde verin. Zira Vezirin, (ilh) yardma mazhar olmu, kutlu ordusu ieri girdi.34 Mevlnnn bir gazelinin matla da udur: Aa, eer ayayla koluyla hareket edebilir olsayd, ne testere eziyeti ekerdi, ne balta darbeleri (yerdi).35 Bu beytin asl Envernindir ve yledir: Aa, eer bir yerden bir yere hareket edebilir olsayd, ne testere eziyeti ekerdi, ne balta cefs (Mevlnnn gazelinin) ikinci msra, eklinde de bilinir. 78 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

Mevln, Mesnevnin bir hikyesinde de Envernin nkteli ve mizah bir ktasna tevecch gsterip onun beyitlerinden alnt yapmtr.36 Ayn ekilde o, VI/XII. yzyln dier airlerine -mesel Cemlddn Abdrrezzk- Isfahn (l. 588/1192)ye de ilgi gstermitir.37 imdi, artk iki nl mutasavvf airden, yani Sen-yi Gaznev ile ttr- Nbrden ve onlarn Mevln zerindeki tesir ve nfuzlarndan sz edebiliriz. Ebul-Mecd Mecdd b. dem-i Sen (l. 535/1141; daha gvenilir gre gre 545/1142), tasavvuf iirin kurucusudur.38 Hadkatl-hakka (adl) mesnevisi ve tasavvuf kasideleriyle btn air, yazar ve ediplerin tevecchn kazanmtr. Yine herkesin vgsne mazhar olan baka mesneviler de yazmtr. Hakknda sayg dolu birok szler sylenmitir. Hatta Hkn-yi irvn bile kendisini Senye bedel (yerini alan) grerek demitir ki: Dnyada Sennin yerine ben geldim; bu sebeple babam, adm Bedl koydu.39 Baka bir yerde (yle) syler: Gaznede bir air topraa (verildii) iin, irvan topra baka bir air (dnyaya) getirdi.40 Mevlnnn u iki beyti genel olarak bilinir -ki birinde Sen ve Attrn, dierinde sadece Attrn ad gemektedir-: Attr ruh, Sen onun iki gz (mesbesinde) idi; biz ise Sen ve Attrn izinden geldik.41 Attr, akn yedi ehrini dolat; biz ise hl bir sokan iindeyiz.42 Bir tarikat eyhi olan Ferdddn Muhammed Attr- Nbrnin, tasavvuf mesnevileri vardr ve bunlarn en mehuru Mantkut-tayr veya Makmtut-tuyrdur. Onun Tezkiretl-evliy (adl) mensur eseri de (herkes tarafndan) bilinir. Attr, 618/1221 veya 627/1230 ylnda Mool istils srasnda -bir rivayete gre- ehit edilmitir.43 Zikrettiimiz gibi bu iki byk mutasavvftan Sen, Mevlny daha fazla etkilemitir. Anlatldna gre ems-i Tebrznin kaybolmasndan sonra Mevlnnn sekin mridlerinden Hsmeddin elebi, kendisinden, istifade edip ak tatmas iin Sennin lh-nmesi gibi bir eser yazmasn rica eder. lh-nmeden kastedilen, Sennin, Fahr-nme de denilen Hadkatl-hakkasdr. Mesnevde de Hakm-i Gaznevnin lhnmesine iaret edilmitir.44 (elebinin) bu ricas ve teklifi zerine Mevln, sarnn arasndan bir NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004 79

kt paras karp kendisine verir ve Al; bu, lh-nmenin balangcdr der. O ktta Mesnevinin, Dinle neyden nasl anlatyor diye (balayp) yleyse sz ksa kesmek gerekir, vesselm diye (biten) ilk 18 beyti yazldr. Mevlnnn gazellerinde Sen ve Attrn adlarnn birlikte getii yerler unlardr: Bu tarafa ynelen can Bayezidin huyunu alr; ya Senye yzn evirir, yahut Attrn kokusunu verir.45 Attr k idi, Sen stn bir padiah idi; (fakat) ben ne oyum, ne buyum; bam, ayam kaybetmiim ben.46 Bu beyit, bir sonraki gazelde de aynen tekrar edilmitir. Dier bir beyit: Sennin anlatt o ycelik arayan esiz kii, esizlii (vahdeti) Attrda buldu.47 Mevlnnn, Senden yapt tazmin ve iktibaslar unlardr: Mevln bir gazelinde der ki: Biz daima glbeeker iindeyiz; ondan dolay gsmz iindeki kalbimiz gldr. Zhre bile halden hale girer de ordumuzun etrafnda dolar. Kanatlanp ge doru uarz; nk asl cevherimiz, ara mensuptur bizim.48 Sen de (yle) sylemitir:49 Mevlnnn Ey gzel! Can yoklua at; zira sen de hametlisin o da hametli, bu yakk almaz; fakire bir ey ver.50 beyti, Sennin u beytine iarettir: 80 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

 Kalk, gel ve Cebrilin kanadna bin; sen hametli, o hametli, byle uygun olur mu?51 Mevln bir gazelinde, Sennin u beytini tazmin edip matla olarak kullanmtr: 52 Can sas karga gibi a; eei de susam (yemi), gevi getiriyor. u beyti de Sennin Hadkasndan alp bir gazeline matla yapmtr: Sfler ayn anda iki bayram (birden) yaparlar; rmcekler ise sinek kurutuyorlar.53 (Mevln) bir gazelin matlanda (yle) der: Ey Sen! Eer dost bulamyorsan, kendi kendine dost ol. Dnyada herkesin bir ii var; (sen de) kendi iinde ol.54 (Beytin) ikinci msra, Hadkann u beytine iarettir: Dnyada, hi deilse u aikrdr ki her adamn bir ii, her iin bir adam (vardr). Mevlnnn, Mesneviyi Hsmeddin elebinin ricas zerine, Sennin Hadkasn rnek alarak yazdn ve onu lh-nme diye adlandrdn -ki Attrn lh-nmesi ile kartrlmamaldr-55 sylemitik. Mevlnnn Hadkaya gsterdii bu tevecch, (mezkr) eserden veya Sennin baka szlerinden birounun Mesnevide nakledilmesine vesile olmu; hikyeler, bahisler ve izahlarda ondan yararlanlmtr. rnek olarak iki (tanesini) vereceiz: 1( Bir mak, ana dedi ki: Ey yiit! Sen gurbette ok ehirler grmsndr.56 (beytiyle balayan) Bir makun, ana hangi ehir daha gzeldir diye sormas (bahsi)nin muhtevs, Ahmed Emn-i Rznin sylediine gre, Sennin u (beyitle balayan) manzmesinden alnmtr: Sevgilinin hayli bizimle birlikte olduu srece btn mrmz tem iindedir. 2. (Mevlnnn), Sz arasnda yle buyurmutur ki tay ile annesi su iiyorlard.57 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004 81

(beytiyle balayan) Tayn su imekten rkmesi konusunu rnek verme (bahsindeki) temsili, Sennin u beyitlerinden almtr: (Hani) bir tay annesine biz su ierken slk alyorlar demi; annesi de yr, bo konuma, sen kendi iine bak; onlarn hepsi (salarn) sakallarn yolarlar demi. Mevln, konumalarnda ve yazdklarnda da Sennin birok iirini nakletmitir. Bu cmleden olarak F-hi m fh ve dier sz ve yazlarn (rnek gsterebiliriz). Mevlnnn Senye saygs ve ball, bakalarnn karsnda onun iirlerini vmesi ve zikretmesi de baz hikye ve rivayetlere (konu) olmutur ki bunlardan bahsetmek uygun olacaktr. F-hi m fihte (yle) anlatlmtr: Demiler ki Seyyid Burhneddin gzel konuuyor, ama sz arasnda Sennin iirlerini ok kullanyor. Seyyid buyurdu ki syledikleri, Gne iyidir, ama k vermesi kusurdur demeye benziyor. Zira Sennin szn nakletmek, o szn grnmesini (salamaktr). Eyay gne gsterir; (varlklar) gnein nda grlebilir.58 emseddin Eflk de Menkbl-rifnde u hikayeyi anlatr: Bir gn Hz. Mevln, medresede oturuyordu. Anszn zamann Hknsi olan airler sultan Emr Baheddn-i Kni, byk zatlardan oluan bir grupla birlikte Mevlny ziyarete geldiler. Birok (eyler) konuulduktan sonra Kni, Ben Senyi hi sevmem; nk Mslman deildi dedi. (Mevln) Mslman deildi ne demek? diye sorunca dedi ki nk o, iirlerinde Kurn- Kermin ayetlerinden iktibaslarda bulunmu ve onlardan kafiyeler yapmtr. Hz. Mevln, byk bir fkeyle Kniyi azarlayp buyurdu ki Sus! Bir Mslman onun yceliini grse, fesi bandan derdi. O iki cihandan da kurtulmu idi. Kurnn srlarn aklayan szlerini de o halde sslemiti. Sen bu hikmeti bilmezsin okumamsn da. nk sen zhire knsin.59 Yine Menkbl-rifnde anlatlmtr ki: Bir gn Hz. Mevln, Sirceddn-i Tatarnin odasna girmi, manalar (samakla) meguld. Buyurdu ki: Hakm-i ilh Hce Sen ve Ferdddn-i Attr Hazretleri -Allah srlarn takdis etsin- ok (ulu) din bykleri idiler. Fakat onlar ekseriya ayrlktan sz etmilerdir. Biz ise hep vuslattan sz ediyoruz.60 Mevlnnn Dvn- Kebrdeki u iki beyti de bu durumu (teyid eder): ok sert ve si olduumdan ayrlk cehennemindeyim; cehennem (bile) 82 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

benim yanmdan kayor. Bizdeki cokuyu Attr grseydi, apak ululuk meclisinde tablalar krard.61 Burada Attrdan maksat eyh Ferdddn-i Attrdr. Nitekim merhum Furzanfer, Dvn- Kebrin zel isimler fihristinde (bunu) belirtmitir. Yazmzn bu son ksmnda VII/XIII. yzyln -Mevln ile ada- iki byk mutasavvf airinden sz etmek uygun olacaktr ki biri Fahreddn brhm-i Irk (l. 688/1292), dieri efsahul-mtekellimn (ediplerin en fasihi) olan Sad-yi rz (l. 691/1292)dir. Fahreddn-i Irk Multanda 25 yl eyh Baheddn Zekeriyy-y Multnnin hizmetinde bulunduktan sonra hacca gitmek amacyla Multandan ayrlm; (ziyaret ettii) Mekke ve Medinede kasideler nazmetmi; Anadoluya gemi, eyh Sadreddn-i Konev (l. 673/1274)den Muhyiddn-i Arab (l. 638/1240)nin eserlerini okumutur.62 (Irk) phesiz Mevln Celleddin ile de grm, emirlerin ve byklerin sem meclislerinde bulunmutur. Onun Mevln ile irtibat hususunda Eflk u hikyeyi anlatmaktadr: Bir gn mbrek medresede byk bir sem vard. Zamann riflerinden eyh Fahreddn-i Irk o anda cezbelenip hrkas ve tahfifesi dm bir halde dolayor ve baryordu. Mevln Hazretleri de dier bir kede sem ediyordu. Mevln Ekmeleddin Tabib, btn emrler ve bilginlerle seyrediyordu. Semdan sonra, Ekmeleddin Tabib eyh Fahreddn-i Irk hakikaten bundan ok (daha) ho ryalar grecek dedi. Mevln Eer ban bu tarafa evirip uyursa... buyurdu. Nihayet eyh Fahreddn Mevlnnn inayet nazarna mazhar oldu. Mevlnnn msaadesiyle Muneddin Pervne eyh Fahreddni Tokat tarafna ard ve onun iin yksek bir hnikah yaplmasn emretti. Fahreddn o hnikahn eyhi oldu. eyh Fahreddn daima medresenin semnda hazr bulunur ve Mevlnnn byklnden bahisle ahlar edip Hi kimse Mevlny gerektii gibi anlayamad. O, bu dnyaya garip olarak geldi, garip olarak gitti derdi.63 Mevcut belge ve rivayetlere gre Sad de Mevln ile grmtr. Bu rivayetlerden biri Eflknin Menkbl-rifnde yazddr ki Aciblbldn mellifi de bu grmeyi ayrntl olarak anlatmtr.64 Eflk (yle) yazyor: iraz lkesinin padiah olan Sultan emseddin-i Hind, insanlarn en hou ve en tatl szls eyh Sadye bir mektup gnderip acayip mnalar ihtiva eden gazellerden kimin olursa olsun, cannn gdas yapmas iin kendisine gndermesini rica etti. eyh Sad Mevln Hazretlerinin o gnlerde iraza gtrdkleri ve halkn deli divane olduklar yeni bir gazelini yazp gnderdi. O gazel budur: Her an sadan soldan ak sesi geliyor. Biz feleklere gidiyoruz, kim bu NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004 83

temaaya itirak etmek istiyor? Ve mektubun sonuna da Rum lkesinde bir mbarek padiah zuhur etmitir. Bu onun srrnn ho kokularndandr. Bundan daha iyi bir sz sylenmemitir ve sylenmeyecektir de. Ben, o sultan ziyaret etmek zere Rum diyarna gitmek ve yzm onun mbarek ayann toprana srmek istiyorum diye yazd. (...) Sonunda Sad Konyaya gidip o Hazretin elini pmekle merref ve erlerin inayet nazarna mazhar oldu.65 Acibl-bldnda (yle) rivayet edilmitir:66 Derler ki tarikat ehlinin eyhi Muslihuddn Sad-yi rzi, seyahati esnasnda Mevlnnn ehrine ulat. () Bir gn (Mevln) tarznda bir gazel syleme arzusuyla u msra syledi: Eer sarho olarak ieri girersen lem birbirine karr. iirin arkasn getiremedi ve ikinci msra syleyemedi. Bunun zerine sem meclisinde (bulunan) Mevlnnn huzuruna vard. Mevlnnn ilk syledii sz u oldu: Eer sarho olarak ieri girersen, lem birbirine karr. Bizim varlk topramzn tozu, yokluktan gelir.67 Gazeli sonuna kadar (okudu). eyh Sad anlad ki Mevlnnn syledii (iir), halinin coup tamasndandr. Onun i dnyasnn temizliine olan inanc artt. Merhum stad Furzanfer, tarih problemleri tenkit ve tahkik ederek Menakbl-rifn ve Acibl-bldanda Sadnin Mevln ile grmesine dair (bu) iki rivayeti gvenilir bulmu; Sadnin, Mevlnya duyduu inan ve gven ortada iken onun, Cann (bedeninden) dar kmamken sevgiliyi arzuluyorsun; znnar koparmamken iman arzuluyorsun. beytiyle balayan ve Mevlnnn, Yzn gster; ba, gl bahesini grmeyi arzuluyorum. Dudaklarn a; bol bol eker arzuluyorum. matlal gazeline nazre olduu anlalan iirinin, Mevlnya bir cevap ve itiraz olduu (iddiasn) reddetmi ve temelsiz saymtr. Yine Furzanferin sylediine gre baz kimseler, Bstnda, ittim ki Anadoluda temiz bir memlekette basiret sahibi olan ve (halk) irad eden bir adam varm.68 84 NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

beytiyle balayan hikyenin, Mevlnnn ahlkn yermek ve onun misafirperverlikteki (olumsuz tavrn) gstermek iin yazldn sanm ve (yle) beyanda bulunmulardr. (stada gre, isnad edilenler) kesinlikle Mevlnnn ahlkna ve davranlarna uymaz ve (bu iddia) kabul edilemez. Son olarak (belirtmeliyiz) ki Sadnin birka beyti Eflknin Menkbl-rifninde nakledilmitir69 ve bu, Sadnin iirinin (daha) kendi zamannda (bile) Anadoluda mehur olduunun delilidir.

NSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR 2004

85

Mesnev, II, 3758 [The Mathnawi of Jalaluddin Rumi, nr. ng. trc. ve erh: Reynold A. Nicholson, I-VIII, London, 1925-1940; Trke trc. Veled zbudak, I-VI, st., 1942-1946. Mesnevnin Trke evirilerinde (Ankarav: II, s. 567; zbudak: II, 3758; Thirl-Mevlev: VIII, s. 1091; Glpnarl: II, 3769) beyitteki hkn kelimesi, hakana mensup, hakann manalarnda karlanmtr. Nicholson da szkonusu kelimeyi zel isim olarak deerlendirmemitir.] 2 Dvn- Hkn, nr. Ziyuddn Seccd, Tahran, 1338 h., s. 411.
3 4 5

Ayn eser, s. 56. Ayn eser, s. 45.

Bu konunun ve hadisin izah, ayrca Dvn- Kebrden bir iir iin bkz. Z. Seccd, Gzde-i er- Hkn b erh tafsl, Tahran, 1351 h., s. 68. 6 Mesnev-yi mehr be Tuhfetl-Irkeyn, nr. Yahy Karb, Tahran, 1333 h., s. 28.
7 8

Dvn- Hkn, s. 747.

Klliyyt- ems y Dvn- Kebr, nr. Beduzzamn Furznfer, I-VIII, Tahran, 1336-1345 h., C. I, s. 247. [Divan- Kebir (Tercmesi), trc. Abdlbaki Glpnarl, I-VII, 2.bs., Ankara, 1992, C. IV, s. 157, Gz. no: XIX.] 9 Dvn- Hkn, s. 604.
10 11

Klliyyt- ems, C. II, s. 96, Gz. no: 706. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 274, Gz. no: LXXII.]

Ayn eser, C. III, s. 215, [Gz. no: 1455. Divan- Kebir (Tercmesi), C. II, s. 121, Gz.no: CVII. Mtercim, beyitteki hazret-i hkn ibaresini, hakann taps diye tercme etmitir.] 12 Ayn eser, C. VII, s. 486.
13

Ayn eser, C. II, s. 258, Gz. no: 996; s. 264, Gz. no: 1007. Merhum Furzanfer, bu sayfann hiyesinde (yle) demitir: kinci beyit, biraz farkl olarak, Rdeknindir. Lbbl-elbbdan nakil, s. 8. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 37, Gz. no: XXXI; S. 36, Gz. no: XXX.] 14 Ahvl u sr- Rdek, nr. Sad Nefs, C. III, Tahran, 1319 h., s. 983. [kinci beyitteki baba ve anne kavramlar iin bkz. A. Glpnarl, Yz Soruda Tasavvuf, 2.bs., st., 1985, s. 61-62.] 15 Klliyyt- ems, C. VI, s. 171, [Gz. no: 2896. Divan- Kebir (Tercmesi), C. IV, s. 286, Gz. no: CXLIX.]
16 17 18

Nizm-yi Arz, ehr makle, nr. Muhammed Mun, Tahran, 1334 h., s. 166-169. Ayn eser, s. 63.

Dvn- Hfz, nr. Muhammed Kazvn-Ksm Gan, Tahran, 1320 h. [Gz. no: 432. Hafz Divan (Tercmesi), trc. A. Glpnarl, 2.bs. Ankara, 1985, s. 481, Gz. no: CDLXXXII. Burada ikinci msra -Kazvn-Gan nerinde belirtildii zere- birok nshada olduu gibi farkl ekildedir ve mtercim onu, rzgrndan huriler huyunun kokusu gelip duran diye Trkeye evirmitir.] 19 Zebhullah Saf, Trh-i edebiyyt der rn, C. I, Tahran, 1332 h., s. 441-449; Ahvl er- Kis, nr. Mehd Drahn, C. I, Tahran, 1309 h., mukaddime.] 20 Klliyyt- ems, C. II, s. 190, [Gz. no: 879. Divan- Kebir (Tercmesi), C. II, s. 336, Gz. no: XXXIX. Sz konusu iki beytin tercmesi, Glpnarlnn eserinden aynene nakledilmitir. 21 Ayn eser, C. III, s. 215, [Gz. no: 824. Divan- Kebir (Tercmesi), C. IV, s. 180, Gz. no: XLIV.]
22 23 24 25 26 27 28

Trh-i gzde, nr. Abdl-Hseyn Nevy, Tahran, 1334 h., s. 740. Klliyyt- ems, C. I, s. 28, Gz. no: 49. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. VII, s. 77, Gz. no: II.] Ayn eser, C. II, s. 137, Gz. no: 781; s. 149, Gz. no:803. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. VII, s. 305, Gz. no: XXXVII.] Bkz. ayn eser, 781. gazelin haiyesi. Ayn eser, C. II, s. 149, Gz. no: 803. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. VII, s. 666, Gz. no: LXXXII.] Ayn eser, C. I, s. 258, Gz. no: 446. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. II, s. 319, Gz. no: XXVI.]

Dvn- Seyyid Hasan- Gaznev mlakkab be Eref, nr. M. Tak Mderris Razav, Tahran, 1328 h., s. 31-32; ayrca bkz. Fhi m fh, nr. B. Furznfer, Tahran, 1348 h., s.294 (Aklamalar ksm). [Hasan- Gaznevnin beytinde farkllk olarak sadece budest yerine ftd vardr.] 29 Klliyyt- ems, C. I, s. 280, Gz. no: 481. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. II, s. 94, Gz. no: XXXII.]
30

Ayn eser, C. I, s. 93, [Gz. no: 702. Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 276, Gz. no: LXXIV.] Gazelin hiyesinde (s. 250) Leyl v Mecnnun Tahran basksna iaret edilmitir. 31 Ayn eser, C. II, s. 289, Gz. no: 1054. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 279, Gz. no: LXXVIII.] Hiyede (s. 285) Nizmnin Hamsesinin Tahran basksna atfta bulunulmutur. 32 Ayn yer. [Beytin tercmesi iin bkz. Leyl ile Mecnun (Tercmesi), trc. Ali Nihad Tarlan, st., 1943, s. 183.]
33

Ayn eser, C. II, s. 296, Gz. no: 1069. [Divan- Kebir (Tercmesi), C. III, s. 446, Gz. no: LXXV. Beyitteki khil kelimeleri, tercmede kmil karl olarak olgunluk ana, olgunlarn eklinde yer almtr. Beyitte geen krn, iki yldzn, ayn burcun

ayn derecesinde bulunmasdr. Mteri ile ayn krn pek kutludur. Bkz. Hafz Divan (Tercmesi), 1851 nolu beytin izah.] 34 Dvn- Enver, nr. M. Tak Mderris Razav, C. I, Tahran, 1347 h., s. 243.
35

Klliyyt- ems, C. III, s. 39, [Gz. no: 1142; ayrca kr. 214 nolu gazel. Divan- Kebir (Tercmesi), C. III, s. 206, Gz. no: CXXIX; kr. C. III, s. 67, Gz. no: X. Furznfer nerinde ikinci matla yledir: Draht eger mteharrik bud zi cy be c/Ne renc-i erre ked ne zahmh-y cef.] 36 Dvn- Enver, s. 210. [A. Glpnarlnn Mesnevi ve erhi (2.bs., I-IV, st., 1985) isimli eserinin indeksinde Enver bir yerde (C. I, s. 580) gemektedir ve mellif, burada yer alan Rum ve in lkesi Ressamlar hikyesi hakknda yle demektedir: 3479. beyitten sonraki hikye, Furzanfere gre hyul-ulmda gemekte; Envernin 4 beytinde, Nizmnin skender-nmesinde bulunduunu bildiriyor ve metin veriyor. (Mehiz, s. 33-35)] 37 Klliyyt- ems, C. IV, s. 78de bir gazel, Cemlddn Abdrrezzka nazre olarak yazlmtr.
38 39 40 41

Bkz. ehr makle, Hiyeler; Dvn- Hakm Sen, nr.Mderris Razav, Tahran, 1341 h., Mukaddime ve dier kaynaklar. Dvn- Hkn, Mukaddime, s. 6. Ayn eser, s. 858.

Trh-i edebiyyt der rn, C. II, s. 865. [Z. Saf beytin kaynan belirtmemitir. A. Glpnarlnn belirttii gibi bu beyit, baz kk farkllklarla Sultan Velede aittir. Bkz. Dvn- Sultn Veled, nr. F. Nafiz Uzluk, Ankara, 1941, s. 277; A. Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevilik, st., 1953, s. 58.] 42 Ayn yer.[Z. Saf, bu beytin de kaynan belirtmemitir.]
43

Sad Nefs, Cst-c der ahvl sr- eyh Ferdddn Attr- Nbr, Tahran, 1320 h.; B. Furznfer, erh-i ahvl nakd tahll-i sr- eyh Ferdddn Muhammed Attr- Nbr, Tahran, 1339 h.; Trh-i edebiyyt der rn, C. II, s. 858 vd. 44 Bkz. B. Furznfer, Risle der tahkk-i ahvl zindegn-yi Celleddn Muhammed mehr be Mevlev, 2.bs., Tahran, 1333 h., s. 107, haiye 1. [Mevlna Celleddin, trc. F. Nafiz Uzluk, st., 1963, s. 145-146. lh-nme iin bkz. Mesnevi (Nicholson neri ve zbudak tercmesi), III,2771, 3750; IV, 2567; VI, 3345 (Balk); A. Glpnarl, Mesnevi ve erhi, III, 2772, 3751; IV, 2567; VI, 3352 (Balk) nolu beyitlerin izahlar. Ayrca kr. Ahmed Eflk, Menkbl-rifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara, 1961, C. II, s. 740; Ariflerin Menkbeleri, trc. Tahsin Yazc, Ankara, 1954, C. II, s. 155-160.] 45 Klliyyt- ems, C. I, s. 20, [Gz. no: 24.Divan- Kebir (Tercmesi), C. I, s. 43-44, Gz.no: XXVII.]
46 47 48 49 50 51 52 53

Ayn eser, C. I, s. 44, [Gz. no: 60. Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 390, Gz.no: XVI.] Ayn eser, C. II, s. 161,[Gz. no: 824. Divan- Kebir (Tercmesi), C. IV, s.180, Gz.no: XLIV.] Ayn eser, C. I, s. 155, [Gz. no: 249. Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 108, Gz.no: II.] Dvn- Sen, s. 799. Kr. Mevlnnn s. 151deki gazelinin hiyesi. Klliyyt- ems, C. I, s. 113, [Gz. no: 15. Divan- Kebir (Tercmesi), C. I, s. 23, Gz.no: XI.] Ayn eser, s. 13n hiyesi. Ayn eser, C. III, s. 126. (Hiyede Senye iaret edilmektedir.) [Gz. no: 1300. Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 153, Gz.no: LII.]

Ayn eser, C. III, s. 247. (Hiyede Sennin Hadkasna iaret edilmektedir.) [Gz. no: 973. Divan- Kebir (Tercmesi), C. V, s. 125, Gz.no: XX.] 54 Ayn eser, C. III, s. 96. (Hiyede Sennin Hadkasna iaret edilmektedir. Kr. Mderris Razav neri, s. 449, st. 4) [Gz. no: 1244. Divan- Kebir (Tercmesi), C. III, s. 466, Gz.no: XCV.] 55 B. Furznfer, Risle der tahkk..., s. 107.
56 57 58 59

B. Furznfer, Mehiz-i ksas ve temslt- Mesnev, Tahran, 1333 h., s. 121. [Mesnev (Nich.neri) III, 3808] Ayn yer. [Mesnev (Nich.neri) III, 4292. Bir nceki beyitte Hakmin sznn nakledilecei bildirilmektedir.] Fhi m fh, nr. B. Furznfer, Tahran, 1348 h., s. 207. [Trc. A. Glpnarl, st., 1959, s. 179.]

Menkbl-rifn, C. I, s. 222 [Ariflerin Menkbeleri, C. I, s. 240-241]; ayrca bkz. B. Furznfer, Risle der tahkk..., s. 125. [Mevlna Celleddin, s.169.] 60 Menkbl-rifn, C. I, s. 221. [Ariflerin Menkbeleri, C. I, s. 239.]
61

Klliyyt- ems, C. VI, s. 211, [Gz. no: 2967. Divan- Kebir (Tercmesi), C. I, s. 386, Gz. no: CXLV. Mtercim, beyitte tevriyeli olarak kullanld anlalan Attr kelimesini, gzel kokular satan diye tercme etmitir.] 62 B. Furznfer, Risle der tahkk..., s. 124. [Mevlna Celleddin, s. 166-167]; Klliyyt- eyh Fahrddn brhm-i Hemedn mtehalls be Irk, nr. Sad Nefs, Tahran, 1336 h., Mukaddime. 63 Menkbl-rifn, C. I, s. 399. [Ariflerin Menkbeleri, C. I, s. 431. Tercme buradan nakledilmitir.]
64

B. Furznfer, Risle der tahkk..., s. 128-132. [Mevlna Celleddin, s. 172 vd. Acibl-bldn, makalede birka kez yanllkla Muceml-bldn olarak zikredilmitir.]

65

Ayn yer. [Ariflerin Menkbeleri, C. I, s. 291-292. Tercme, buradan nakledilmitir.] Ayrca bkz. Klliyyt- ems, C. I, s. 269, hiye B. Furznfer, Risle der tahkk..., s. 130. [Mevlna Celleddin, s. 173-174.]

1.
66 67

[B. Furznferin notu]: Bu beyit, Sadnin Bediyytndaki bir gazelin matladr. [Bkz. Klliyyt- Sad, nr. Muhammed Al Fur, 6.bs, Tahran, 1370 h., s. 212.] Mevlnnn u beyitle balayan bir gazeli vardr: Ey n ki p-i hsnet hr kadem der yed/Der hne-i haylet yed ki gam der yed: Ey gzelliinin huzuruna (ancak) hrinin girebildii (gzel)! Senin hayal evine, zntnn girmesi yakr m? (Risle der tahkk..., s. 129, not 2; [ Klliyyt- ems, Gz. no: 851; Divan- Kebir (Tercmesi), C. I, s. 262, Gz. no: XXXVII.] 68 [Yukardaki beyitler iin bkz.: Klliyyt- Sad, Bstn, 2. Bb, s. 84. Klliyyt- ems, Gz. no: 441; Divan- Kebir (Tercmesi), C. II, s. 300-301, Gz. no: XIV.] 69 Menkbl-rifn, C. I, s. 54, 446, 457 . [Ariflerin Menkbeleri, C. I, s. 291-292.]