Blm 1 slevleri Parann Tanm ve I

1.1 Para Tanm

Para mal ve hizmetlerin satn alnmasnda kullanlan genel kabul grm s her s eye denir. Parann I slevleri: Parann klasik i slevi vardr: Hesap Birimi: Mal ve hizmetlerin yatlarnn belirlenmesinde, borlarn de erlerinin belirlenmesinde, muhasebe i g slemlerinde hesap birimi olarak kullanlr. Mbadele Arac ( De gi sim Arac): Mal ve hizmetlerin alm ve satmnda kullanlr. zellikleri: -Birim ba sna uygun yat -Blnebilme -Kolay ta snabilme -Kolay taklit edilememe. De ger Saklama Arac: Para, tasarruf amal olarak da kullanlabilir. Ancak

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

parann enasyona kar s de ger kaybetmesi ba ska varlklarn da de ger saklama arac olarak kullanlmasna neden olur. Altn, gayrimenkul vb. gibi. Parann bu temel i slevlerinden ba ska modern i slevleri de vardr: Iktisadi faaliyetleri de gi stirme zelli gi. Para mbadele arac olarak kullanlaca g iin, yatrmlar retimi artrc etki yapar. Gelirleri Yeniden Da gtma zelli gi Parann Nfuz Sa glama Arac Olarak Kullanlmas.

1.2

Para Sistemleri (Para Standartlar)

Para sistemleri, parann i sleyi si ve niteli gi ile ilgili kurallar btndr. Para standartlar, i slemlerin kurallara ba gl etkin bir s ekilde gerekle smesini sa glamak amacyla vardr. Tarihte ok e sitli para standartlar kullanlm str. Bu ba glamda, mal-para sistemi, temsili para sistemi, k gt para sistemi ve banka paras sistemlerinden sz edebiliriz.

1.2.1

Mal- Para Standard

Para olarak kullanlan bir nesnenin, rnn mal olarak da de gerinin olmasna malpara sistemi denir. Mal-para sistemleri, tek-metal sistemi ve ift metal sistemi olarak ikiye ayrlr. Tek metal sisteminde sadece bir madenden retilen paralar kullanlrken (altn veya gm s), ift metal sisteminde altn ve gm s demelerde birlikte kullanlabilir. a) ift Metal Para Sistemi ift metal sistemi 19. yzyln ba snda Fransada kullanlmaya ba slanm s ve sonra ba ska lkelerce de kullanlm str. Altn ve gm sn birlikte kullanlmasnn nedeni

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

altn stoklarnn az olmasdr. Burada ama likidite sorununu ortadan kaldrmaktr. Bu sistemde hem altn, hem gm s para stokunu belirler. Her iki madenden yaplan paralar arasnda yasal bir oran belirlenir. Genelde kk al sveri sler iin gm s, byk al sveri sler iin ise altn kullanlr. Bu sistemle ilgili nemli bir problem vardr. Bu sistem, de gerli madenin piyasadan ekilmesine ve lke d sna karlmasna zemin hazrlar. Bu sistemin geerli oldu gu dnemde, altn daha az bulundu gu iin daha de gerli, gm s daha ok oldu gu iin daha ucuzdu. Bunun sonucunda bireyler altnla i slem yapmak istemeyip, piyasada altnn azalmasna neden oldular. Bu, Gresham yasas olarak adlandrlr. Gresham Yasas En basit ifadeyle kt parann iyi paray tedavlden kaldrmasdr. (Daha de ersiz olan metalin (gm g s), de gerli metali (altn) tedavlden kaldrmas.) Gresham Yasasndan dolay ift metal sisteminin uygulanmasna kar s kanlar oldu. Ancak 19. yzyln ba slarnda altn standardn benimseyen lkelerde ortaya kan likidite sorunu, altn taleplerinin kar slanamamasna neden oldu. Bu noktada Walrasn Para st Kuram devreye girer. Para st Kuram Para st kuram, ift metal standardnn kullanlmas yoluyla iki madenden birinin arzndaki istikrarszl g yava slatmak iin di gerinin para st grevi yapmasdr. Walras, para arzn tek bir madene ba glamann piyasada istikrarszl ga neden olaca gn, bu nedenle ift metal sistemi kullanlmas gerekti gini ileri srd. Ona gre altn sto gunda bir azalma olursa, gm s kullanlmyorsa, ekonomide sorun ya sanr, para arz azalr daha az i slem yaplr ve retim d ser. Bu nedenle ift metal sistemi kullanlarak altn sto gu d sk oldu gunda para arz gm sle yeniden artrlabilir. a) Tek Metal Para Sistemi Tek metal para sisteminde gm s veya altn standard kullanlm str. Biz bu derste sadece altn standardndan bahsedece giz. Altn Standard Altn standardnda, lkedeki para arz altn sto gu tarafndan belirlenir. lkedeki btn mallarn yat yasalar tarafndan altn cinsinden belirlenir.

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

lkeler altn standardn neden kullanr? Fiyat istikrarn sa glamak, Uluslararas yat dalgalanmalarn nlemek, Ticaret gelirlerinin adil da glmasn sa glamak, Uluslararas ticareti kolayla strmak, demeler dengesi krizi annda bu krizin zmlenmesi iin kullanlr. Diyelim ki bir lkede genel yat dzeyinde bir art s var, retim maliyetlerinde de art s olur. Bu da altn retmenin maliyetini artrr. Bylece altn stoku azalr, para arz azalr ve yatlar d ser. Fiyatlar genel dzeyi retim maliyetleri altn retim maliyeti altn stoku(altn arz) para arz yatlar genel dzeyi Diyelim ki bir lkede demeler dengesi a g var. Bu lkeden altn k s olur ve altn sto gu azalr. Altn sto gu d serse para arz d ser, yatlar d ser ve ihracat artar. Bu demeler dengesi a gn kapatr ya da kltr. demeler dengesi a g altn arz para arz yatlar genel dzeyi ihracat demeler dengesi a g Yukarda gsterdi gimiz mekanizmaya gre altn standardnda demeler dengesi a g otomatik olarak kapanacaktr. Altn Standardnn kmesinin Nedenleri Baz lkelerin oyunu kuralna gre oynamamas. demeler dengesi fazlas olan lkelerin, demeler dengesindeki bu fazlal g devam ettirmek istemeleri, bunun iin de para arznda art sa izin vermemeleri altn standardnn kmesinin nedenlerinden biridir. Ba gmsz para politikas izlenememesi. I. Dnya sava s nedeniyle, geni sletici para politikas izlenmesi zorunlulu gu ortaya kt g iin altn standard terk edilmi stir.

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

Altn standard terk edilince bir ok lkede enasyon ykselmi s, demeler dengesi sorunlar artm str.

1.2.2

Temsili Para Sistemi

Temsili paralar, gerekti ginde altn veya gm se evrilebilecek deme aralardr. rne gin; altn ve gm s kar slkl banknotlar. Mal para sisteminin kullanld g dnemlerde insanlar altn ve gm slerini saklamalar iin sarraara emanet etmi s, kars l gnda bunlar temsil eden makbuzlar alm s ve demelerinde bu makbuzlar kullanm slardr. Daha sonra altn kar sl g makbuz verme i sini bankalar yapmaya ba slam s ve bankalarn altn kar sl g kardklar ka gt paraya banknot ad verilmi stir. demelerde altn veya gm s yerine bu makbuzlarn kullanlmas, dola smda para olarak kullanlan maln eskimesini nler, birok maln para birimi olarak kullanlmasna olanak verir ve i slem kolayl g sa glar. Bu sistemde, bankalarn gvenilirlikleri ve gerekti gi zaman banknotun de gerli madenlere evrilebilmesi nemlidir.

1.2.3

K gt Para Sistemi

K gt para sisteminde k gt para altna dn strlemez. Bu sistem, parann tekelci retimini gerektirir. Bu sisteme gre, parann yapld g madenin nemi yoktur, nemli olan sz edilen parann yatdr. Bu durumda, para k gttan da olabilir. Ka gdn mal olarak de geri neredeyse sfrdr ancak bir mbadele arac olarak kullanlmas ve kanuni deme arac olarak kabul edilmesi hkmet tarafndan ilan edildi gi iin de gerlidir.

1.2.4

Banka Paras Sistemi

Ka gt para sadece merkez bankalar tarafndan retilebilirken, ticari bankalar kaydi para retebilirler. Kaydi para, zerine yazlan eklerle ba skalarna transfer edilen hesap tutarlarn gsterir. Bu hesaplar genelde vadesiz mevduatlardr. Bugn bir ok ki sinin bankalarda vadesiz mevduat hesaplar vardr, faturalar, kredi kartlar bu hesaplar zerinden denebilir. Para transferleri yaplabilir. Ka gt parann, alnma riski

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

oldu gu gibi byk tutarl i slemlerde ta snmas da zordur. Kaydi para, ka gt parann bu tr dezavantajlarn ortadan kaldrr.

1.3

Para Arz Tanmlar

Para tanmnda hangi varlklar zerinde durmalyz? Teorik Tanmlar Teorik tanmlar parann bir de gi sim arac oldu gu zerinde durur. Bu i slevi yerine getiren aralar para arz tanmna dahil edilir. Bu gr se gre vadesiz mevduat, seyahat ekleri ve dola smdaki para dar anlamda para arz tanmna dahil edilmektedir. Ampirik Tanmlar Parann sadece de gi sim arac olma zelli gi zerinde durmaz. Parayla aklanmak istenen de gi skenleri de dikkate alr. Hangi para arz tanm bu ekonomik faaliyetleri, bu de gi skenleri aklamakta yardmc oluyorsa o de gi skenin kullanlmas gerekti ini ileri srer. Ksacas ampirik tanmlar, para arznn aklamas beklenen de g gi skenlerin hareketini tanmlayan aralarn para arz tanmna dahil edilmesi gerekti ini syler. g Para Arz Tanmlar drde ayrlr: Klasik Gr s Teorik tanmlar baz alr ve paray bir de gi sim arac olarak grr. Bu nedenle de i g sim arac olarak kullanlan her s ey para arz tanmna girer. Klasik gr se gre dola smdaki para (nakit) art vadesiz mevduat paradr. M1= nakit (dola smdaki para) + vadesiz mevduat Nakit paray hazinenin kard g ufaklk paralarla, merkez bankasnn bast g k gt paralar olu sturur. Vadesiz mevduatlar, zerine ek yazlabilen mevduat he-

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

saplardr. Vadesiz mevduat hesaplar istenildi ginde nakde dn strlebilir ve bu hesaplar zerinden nc ki silere demeler yaplabilir. Chicago Yakla sm Friedmann ba sn ekti gi bu yakla sma gre para arz iinde vadesiz mevduat ve dola smdaki paraya ek olarak vadeli mevduat eklenir. Yani M2 para tanmn benimser. Friedman parann ampirik tanmn dikkate alr. M2= nakit (dola smdaki para) + vadesiz mevduat + vadeli mevduat M2 para tanm, M1e gre daha az likit olan para benzerlerini ierir. Vadeli mevduatlar, vadeye kadar beklenildi ginde belli bir faiz getirisi olan, vadeden nce bozduruldu gunda ise faiz kazanc bulunmayan hesaplardr. Gurley-Shaw Yakla sm Yatrm fonlar ve repoyu da para arz tanmna dahil eden bir yakla smdr. Bu yakla sma gre repo ve yatrm fonlar vadesiz mevduat kadar likittir. Hatta vadeli mevduattan daha likittirler, bu nedenle para arz tanmna dahil edilmeliler. Para arzn s u s ekilde tanmlarlar: Para arz= Dola smdaki para + vadesiz mevduat + vadeli mevduat + yatrm fonlar+ repo. Geni s Gr s Bu tanmlarn hepsine krediyi yani kredi kartn da ekler.

1.4

TCMB Para Arz Tanmlar

TCMBnin 2005 ylndan itibaren kulland g para arz tanmlar s yledir: M1= Dola smdaki Para (nakit) + Vadesiz Mevduat (TL) + Vadesiz Mevduat (YP-yabanc para)

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

M2= M1 + Vadeli mevduat (TL ve yabanc para) M3= M2 + Repo i slemlerinden sa glanan fonlar + Para Piyasas Fonlar Para Arz Aktrleri Ekonomide para arzn belirleyen mercii merkez bankasdr. Ancak, daha sonra kaydi para yaratma mekanizmasndan sz ederken ayrntl olarak grece gimiz gibi, mevduat bankalar kredi vererek ve mevduat toplayarak, mevduat sahipleri de tasarruarn bankaya yatrarak para arz srecine katkda bulunur. Bu durumda para arz yaratma srecinde drt aktr vardr. 1- Merkez Bankas 2- Mevduat Bankalar 3- Mevduat Sahipleri 4- Bankalardan Borlananlar

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

1.5

Merkez Bankacl g

Merkez bankas niteli gini ta syan ilk banka, 1694 ylnda kurulan Ingiltere Bankasdr. Bu bankadan sonra birok Avrupa lkesinde merkez bankas kurulmu stur. Daha nce emisyon hakkn elinde tutan zel sermayeli bankalar bu i slevlerini ve yetkilerini merkez bankalarna devretmi slerdir. Merkez bankalarnn geli smesi zellikle 20. yzylda ba slam str. 1920 ylnda Brkselde toplanan uluslararas maliye konferansnda para ve kredi faaliyetlerini dzenlemek zere birok lkede merkez bankalarnn kurulmasna karar verilmi stir. Merkez bankalarnn ekonomide ok nemli birtakm i slevleri vardr. Bunlar: Banknot ihrac, Parann satn alma gcnn korunmas, Banknotlarn ziki kalitesinin korunmas, Kaydi para yaratmnda anahtar rol oynama, Devletin hesabn tutmas, Devlete dn para vermesi,

1.6

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, 1715 sayl yasa ile 15 Haziran 1930 ylnda kurulmu stur. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn temel amac, yat istikrarn sa glamaktr. Banka, yat istikrarn sa glamak iin uygulayaca g para politikasn ve kullanaca g para politikas aralarn do grudan kendisi belirler. Para politikasn uygulamada tek ba sna yetkilidir ancak temel amac ile eli smemek kaydyla hkmetin byme ve istihdam politikalarn da destekler.

1.6.1

TCMBnin Temel Grevleri

Ak piyasa i slemleri yapmak.

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

Hkmetle birlikte Trk Lirasnn i ve d s de gerini korumak iin gerekli tedbirleri almak ve kur rejimini belirlemek. Zorunlu kar slklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esaslar belirlemek. Reeskont ve avans i slemleri yapmak. lke altn ve dviz rezervlerini ynetmek, deme ve menkul kymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak ve bunlarn kesintisiz i slemelerini sa glamak, Finansal sistemde istikrar sa glayc ve para ve dviz piyasalar ile ilgili dzenleyici tedbirleri almak Mali piyasalar izlemektir.

1.6.2

TCMBnin Temel Yetkileri

Hkmetle birlikte enasyon hedeni tespit etmek, buna uyumlu olarak para politikasn belirlemek. Kanunda belirtilen para politikas aralarn kullanmak, uygun bulaca g di ger para politikas aralarn da do grudan belirlemek ve uygulamak. Nihai kredi mercii olarak bankalara kredi vermek. Mali piyasalar izlemek amacyla bankalar ve di ger mali kurumlardan ve di ger kurulu slardan gerekli bilgileri istemek ve istatistiki bilgi toplamak.

1.6.3

TCMBnin Ba slca M savirlik Grevleri

TCMB, hkmetin mali ve ekonomik m saviri, mali ajan ve haznedardr. Finansal sistemle ilgili olarak istenilecek hususlarda Hkmete gr s verir, bankalar ve uygun grece gi di ger mali kurumlar hakkndaki gr slerini ve

10

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

tespitlerini Ba sbakanlk ile bu kurum ve kurulu slar dzenleme ve denetleme yetkisine sahip kurulu slara bildirebilir. Kanunla ve mevzuatla kendisine verilen yetki ve grevlerle ilgili olarak dzenlemeler yapmaya, bu dzenlemelere tabi kurum ve kurulu slar nezdinde bunlara uygun hareket edilip edilmedi gini ve kendisine gnderilen bilgilerin do gru olup olmad gn denetlemeye grevli ve yetkilidir.

1.6.4

TCMB Organlar ve Te skilat

Genel Kurul Bankann pay sahipleri defterinde yazl bulunan hissedarlar, Bankann Genel Kurulunu te skil ederler. Genel Kurul, her yl Banka Esas Mukavelesi ile tespit edilen vakitte toplanr. Genel Kurula Ba skan (Guvernr) ba skanlk eder. Her on hisseye sahip olan veya bu miktar hisseyi temsil eden kimse bir oya maliktir. Genel Kurul grev ve yetkileri: Banka Meclisi tarafndan verilen yllk rapor ile Denetleme Kurulu raporunun tetkiki; Bankann bilano, kar ve zarar hesabnn tetkiki ile karara ba glanmas; Banka Meclisi yelerinin ve Denetleme Kurulunun ibras; Sermayenin artrlmas; Esas Mukavelede de gi siklik yaplmas; Bankann tasyesi hakknda karar verilmesi. Para Politikas Kurulu Para Politikas Kurulu, Ba skan (Guvernr)n ba skanl g altnda, Ba skan (Guvernr) Yardmclar, Banka Meclisince yeleri arasndan seilecek bir ye ve Ba skan (Guvernr)n nerisi zerine m sterek kararla atanacak bir yeden olu sur. Hazine Mste sar veya belirleyece gi Mste sar Yardmcs toplantlara oy hakk olmakszn katlabilir. Ba skanlk, Ba skan (Guvernr) Yardmcl g ve Banka Meclisi

11

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

yeli gi grevi sona erenlerin Para Politikas Kurulu yeli gi de sona erer. M sterek kararla atanacak yenin para politikas konusunda al smalarnn bulunmas ve ekonomi, i sletme, bankaclk ve nans alanlarndan birinde akademik unvana sahip, grevi ile ilgili alanda en az 10 yl al sm s, yeterli bilgi ve tecrbeye sahip olmas gerekir. Bu yenin grev sresi be s yldr. Para Politikas Kurulunun grevleri: Fiyat istikrarn sa glamak amacyla para politikas ilke ve stratejilerinin belirlenmesi Para politikas stratejisi erevesinde Hkmetle birlikte enasyon hedenin belirlenmesi Para politikas hedeeri ve uygulamalar konusunda belirli dnemler itibaryla raporlar hazrlayarak Hkmetin ve belirleyece gi esaslar do grultusunda kamuoyunun bilgilendirilmesi Hkmetle birlikte Trk Lirasnn i ve d s de gerini korumak iin gerekli tedbirlerin alnmas ve yabanc paralar ile altn kar ssndaki muadeletini tespit etmeye ynelik kur rejiminin belirlenmesi ile grevli ve yetkilidir. Para Politikas Kurulu kararlar, Ba skan (Guvernr) tarafndan yrtlr ve Banka Meclisinin bilgisine sunulur.

12

http://www.acikders.org.tr

Parann Tanm ve I slevleri

A. Yasemin Yalta (2011)

Okuma Listesi Mishkin (2009), Blm 3 Aslan (2009), s.59-71 Keyder (2008), s.235-242 Parasz (2008), s.9-18 zatay (2011), s.307-320.

13

http://www.acikders.org.tr

UADMK Ak Lisans Bilgisi

I sbu belge, Creative Commons Attribution-Non-Commercial ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-NC-SA 3.0) lisans altnda bir ak ders malzemesi olarak genel kullanma sunulmu stur. Eserin ilk sahibinin belirtilmesi ve geerli lisansn korunmas ko suluyla zgrce kullanlabilir, o galtlabilir ve de gi stirilebilir. Creative Commons rgt ve CC-BY-NC-SA lisans ile ilgili ayrntl bilgi http:// creativecommons.org adresinde bulunmaktadr. Bu para teorisi ve politikas ders notlar setinin tamamna http://www.acikders.org.tr adresinden ula slabilir. A. Yasemin Yalta Hacettepe niversitesi Ekim 2011