Voorwoord deur die Minister

en arm het groter geword, terwyl voedselonsekerheid in huishoudings miljoene gesinne oor die hele land raak. Daar is verskillende menings oor hoe om die regte omgewing te skep waarin probleme soos werkloosheid en armoede opgelos kan word. Is dit moontlik om die ekonomie so te herstruktureer dat die huis nie in duie stort nie? Diegene wat meen dat hulle geen voordeel uit die ekonomie trek nie, wonder hoe dit in hulle belang is dat die huis staande bly. Sake word natuurlik nie deur die wreldwye negatiewe ekonomiese omstandighede verbeter nie, maar die land wat nie sy eie huis in orde het nie, kom voor bykomende uitdagings te staan wanneer hy in die brer wreldekonomie optree. Te midde van hierdie prentjie bly die landbou n stewige pilaar in ons ekonomie. Op nasionale vlak geniet ons voedselsekerheid, ons sekondre nywerhede het die nodige grondstowwe, en daar is ekonomiese aktiwiteit in groot dele van ons landelike gebiede. Hoe beter ons met die sektor, die samestellende dele daarvan en die rolspelers vertroud is, hoe beter is ons kanse om die deurbrake te bewerkstellig wat ons so dringend nodig het om die lyding veroorsaak deur armoede en werkloosheid te verminder. Inisiatiewe soos hierdie publikasie dien as t ware as n kaart van die sektor en bring ons in verbinding met hulpbronne, deskundiges en ander bronne van hulp. Ek nooi u om saam met my die Agri Handboek vir Suid-Afrika te gebruik ten einde Suid-Afrika n beter tuiste vir almal te help maak.

Foto: Die Minister van Landbou, Bosbou en Visserye, Me. Tina JoematPettersson by Bronkhorstspruit tydens die World Food Day 2012 herdenking

Die ekonomie is die huis van n nasie. Onder die dak van di huis vind mense beroepe en geniet hulle veiligheid en vervulling. Die nasie wat n eenheid vorm, aanvaar kollektief verantwoordelikheid vir die bevordering van ekonomiese groei en ontwikkeling. Sedert die aanbreek van demokrasie in Suid-Afrika is al baie doelwitte bereik, party met n ho profiel, maar talle ander weer nie. Sonder om aan ons prestasies afbreuk te doen, moet ons onthou dat talle Suid-Afrikaners van die ekonomie uitgesluit bly. Die kloof tussen ryk

Die agbare Tina Joemat-Pettersson (MP) MINISTER VAN LANDBOU, BOSBOU EN VISSERYE

Van die redakteur

Toe die wreld wat ons geken het, die felste stryd in sy geskiedenis betree het, het een van sy beste digters die gedig In Time of The Breaking of Nations geskryf. Hierin vorm die gebeure van daardie tydsgewrig slegs die agtergrond; die fokus is op n boer wat sy landerye bewerk. In onsekere tye is die landbou prakties, onmiddellik, die logiese ding om te doen. Terselfdertyd is dit versiende, n manier om vir die toekoms te beplan en, trouens, om n stem ten gunste van die toekoms uit te bring. Bykans n eeu nadat die gedig geskryf is, sal niemand beweer dat ons planeet vrede beleef nie, selfs al is daar geen wreldoorlog aan die gang nie. Te midde van al die vraagstukke waarvoor die wreld staan, is hierdie publikasie ons stem ten gunste van die toekoms en die mensdom. Die boek word moontlik gemaak deur die ondersteuning van die mense wie se logos op die omslag geplaas is en wie se advertensies op die boek se bladsye verskyn. Ons opregte dank aan hulle almal. Ons wil graag die nasionale en provinsiale kordineerders van die omvattende landbousteunprogram (CASP) van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye bedank. Met hulle hulp sal 4 800 eksemplare van hierdie boek in die hande geplaas word van voorligtingsbeamptes wat sal help om die kennis en inligting vervat in die bladsye van die boek om te sit in die lewende werklikheid van landbouprodukte en finansieel volhoubare gesinne. En as u na hierdie boek kyk, is u waarskynlik ook by die landbou betrokke. Ook aan u gaan ons beste wense en n uitnodiging om met ons in verbinding te tree as u nie die inligting waarna u soek, hierin kry nie. Ons sal u dan help. Besoek asseblief ook ons nuwe webwerf, www.AgriHandbook.co.za, waar u ook die amptelike blog vir hierdie publikasie en, later in 2013, n aanlyn weergawe van die boek sal kry.

Craig Macaskill Redakteur: Die Agri Handboek vir Suid-Afrika

DIE AGRI HANDBOEK VIR SUID-AFRIKA

INHOUD
Inleiding
Landbou in Afrika Suid-Afrika en die landbou Georganiseerde landbou Die belangrikheid van landelike ontwikkeling Landbou in die provinsies Arbeid en die landbou Die stedelike vraag 8 17 21 24 30 43 45 Bewaringslandbou Biobestryding Boorgate en windpompe Brandstowwe en smeermiddels Dieregesondheid Dieretrekkrag: die gebruik van diere se krag Erdwurms en vermikompos Graanberging en -hantering Hernubare energie Kompos en organiese kunsmis Implemente Oesbeskerming Omheining Pompe en opwekkers Die oes van renwater Sade en saailinge Sleepwaens Spesialiteitskunsmis Strukture en boumateriaal Trekkers, stropers, baal- en persmasjiene Veevoere Verpakking Voedingsbesproeiing Voertuiginstandhouding en -onderdele Vragmotors en swaar voertuie Vurkkrane Waterberging 4x4s en ander voertuie 203 207 209 211 215 222 224 226 234 240 242 243 250 252 255 257 263 264 267 268 274 278 280 281 282 283 283 285

Bemarking en finansile dienste

Agri-ondernemings 49 Bemarking 56 Finansieringsdienste vir ontwikkeling 62 68 Handel in veselstowwe Infrastruktuur en landboulogistiek kyk onder Nasionale kwessies Intellektueelgoedereregte (IGR) 69 Kommoditeitehandel 71 Koperasies 79 Landbouskoue en -byeenkomste 83 85 Risikobestuur en versekering Uitvoer 90 Varsproduktemarkte 96 Veilings lewende hawe 100 103 Verskaffers van finansile dienste Voorsieningskettingbestuur 112

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Afvalbestuur 114 Bewaringsgebiede en Boerdery 118 Biodiversiteit en ekosisteemdienste 120 Biologiese boerdery 128 Brande 130 Grondsoorte 133 LandCare 137 Natuurlike bouwerk 138 Organiese boerdery 138 Permakultuur 145 Uitheemse indringerspesies (UIS) 150 Veld 154 Vleilande 159 Vols en boerdery 164 Water kyk onder Nasionale kwessies Weer en klimaat 166 Wetgewing rakende die omgewing 170 Wild op plase 175

Nasionale kwessies
Aardverwarming en klimaatsverandering Biosekuriteit Energie Grondhervorming Infrastruktuur en landboulogistiek Die jeug Menslike nedersettings MIV en VIGS Ondersteuning aan opkomende boere Persone met gestremdhede Swart ekonomiese bemagtiging (SEB) Veiligheid en sekuriteit Voedselsekerheid Vroue Water Werkskepping 286 292 296 301 305 311 314 316 320 330 332 336 339 344 347 356

Insette
Algemene plaas toerusting 180 Bande 183 Bemesting 184 Besproeiing 196

Landbou-onderwys, -opleiding & beroepe

Beroepe en indiensneming in landbou Landbou-onderwys en -opleiding 361 373

Vrywaring: Ons het probeer om die inligting so akuraat as moontlik te maak. Vir die nuutste inligting kan u die webtuistes besoek en/of die toepaslike belanghebbendes in die relevante hoofstukke kontak. Ons dra geen verantwoordelikheid vir enige navolge of aksies wat kan plaasvind a.g.v. inligting in hierdie eksemplaar.

DIE AGRI HANDBOEK VIR SUID-AFRIKA

INHOUD
Landboudienste en -tegnologie
Biotegnologie en plantteling 392 IKT en landboumedia 399 Kartering 403 Laboratoriums en landbou 404 Landboukonsultante 406 Navorsing en ontwikkeling 411 Presisieboerdery 415 Presisieveeboerdery 418 Regshulp en wetgewing 419 423 Waterkweking en verbouing onder bedekking Vrugte 531 Weiding vir lewende hawe 535

Lewende hawe
Akwakultuur 539 Ander lewende hawe 546 Beesvleis 546 Bokke 551 Bokke sybokhaar 555 Bok- en skaapsuiwel 557 Byeboerdery 558 Diereverbetering en telers 561 Donkies 568 Inheemse rasse 573 Konyne 575 Perde die perdebedryf 577 Pluimvee 579 Produksie van spesialiteitsvesels 583 Skape 585 Skape wol 588 Suiwel 592 Varkvleis 596 Veeteelt 601 Volwild, watervols en ander pluimvee 605 Volstruise 606 Wildboerdery 610

Akkerbou en tuinbou
Aartappels 429 Ander gewasse 432 Ander veselgewasse 433 Bamboes 436 Bessies 437 Blomkwekery- en kwekerygewasse 439 Boomneute 441 Bosbou 444 Drobone 448 Druiwe 450 Gars 453 Graan en Oliesade 456 Groente 459 Grondbone 466 Heuningbos 468 Inheemse medisinale plante 470 Inheemse voedselgewasse 474 Kanola 478 Kassawe 479 Katoen 480 Koffie 483 Koring 486 Kruie en speserye 489 Mielies 493 Olywe 499 Rooibos 500 Sagtevrugte 502 Sampioene en truffels 503 Sigorei 504 Sitrusvrugte 505 Snyblomme 509 Sojabone 511 Sonneblomme 513 Sorghum 517 Subtropiese vrugte 519 Suikerriet 523 Swart Tee 524 Tabak 526 Tuinboukunde 529

Waardetoevoeging en landbouverwerking
Bak 614 Biobrandstowwe 615 Drovrugte 619 Essensile- en plantolies 620 Inmaak en preservering 626 Jag 628 Landbouverwerking 630 Leer 639 Meulenaarsbedryf 640 Mikro- en kleinmaalondernemings 644 Slagpale/abattoirs 645 Suiwel prosessering 650 Toerisme en die landbou 654 Voedselveiligheid en naspeurbaarheid 658 Wyn 663

Verby ons grense

Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) 668

Erelys (ons adverteerders)

Sonder u sou di boek nie moontlik wees nie. 671

Kopiereg 2013 deur RainbowSA Publishing (Edms) Bpk. Die Agri Handboek word beskikbaar gemaak onder die terme van die Creative Commons Attribution-NonCommercial 3.0 Unported License. Lees oor hierdie tiepe lisensie by http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/

inleiding
Afrika en die landbou
1. Inleiding
Dit is toepaslik vir hierdie boek om te begin met n hoofstuk oor die kontinent wat ons tuiste is Afrika. Ons is eers mens, dit is waar, maar Afrika is die plek wat aan ons konteks gee, ons pyn ervaar en sukses behaal, ons die geleenthede gegun word om te groei. Die webwerwe wat in hierdie hoofstuk gelys is, veral di van finansile en beleggingsmaatskappye, skets n fassinerende prentjie van die kontinent. Dit is n laslappiekombers van 54 lande (of meer, afhangende van u politieke siening) en sluit onder meer van woestyne tot tropiese woude in. Ses van die tien vinnigste groeiende ekonomie van die wreld is hier. Met uitsondering van Suid-Afrika, meet sub-Sahara Afrikalande n gemiddelde groeikoers van meer as 5%, en baie sien die kontinent as n nuwe beleggingsbestemming. Daar was baie opwinding oor groeivooruitsigte vir Afrika grootliks gebaseer op die ekstraksie-industrie olie, mynbou en gas. Die ongekultiveerde vrugbare grond en teenwoordigheid van water maak dit n verdere aantreklike hulpbron. Almal deel nie in hierdie optimisme nie: Afrika het in 2011 slegs 5,5% van wreldwye Foreign Direct Investment (FDI) ontvang. Miskien moet Afrika begin om sy storie beter te vertel. Hy kan ook op vier dinge konsentreer: regeringstabiliteit; die versterking van regeringsoewereiniteit; die versterking van onderwys; die uitroei van korrupsie. Dit is ook van toepassing op SuidAfrika. Lagos, Nairobi, Abidjan en ander word net so belangrik as poorte in Afrika in! Afrika is besig om n voorkeurbeleggingsbestemming te word, n potensile pool vir globale groei en n plek van geweldige innovasie en kreatiwiteit. Maar daar l nog n lang pad voor en Afrika se regerings moet dringend hulle aandag skenk aan di wat agtergebly het. Die vorige sekretaris-generaal van die Verenigde Nasies, Kofi Annan, stel in 2012 die Africa Progress Panel bekend.

3. Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling NEPAD

Die eNuusbrief, NEPAD Dialogue, is beskikbaar in Engels, Frans en Portugees. Indien u belangstel om dit te bekom, kontak asseblief NEPAD deur te skryf na info@nepad.org. Die New Partnership for Africas Development (NEPAD), n Afrika-unie strategiese raamwerk vir pan-Afrika sosio-ekonomiese ontwikkeling is beide n visie en n beleidsraamwerk vir Afrika in die een-en-twintigste eeu. NEPAD bestuur n aantal programme en projekte in ses tema-areas: Landbou en Voedselsekuriteit Klimaatsverandering en Nasionale Hulpbronbestuur Streeksintegrasie en Infrastruktuur Menslike Ontwikkeling Ekonomiese en Korporatiewe bestuur Dwarssnitkwessies, insluitende Gender, Kapasiteitsontwikkeling en IKT n Geskiedenis van NEPAD en besonderhede van NEPAD se bestuurstrukture kan op die webwerf gekry word. NEPAD Planning and Coordinating Agency (NPCA) Tel: 011 256 3600 www.nepad.org

Comprehensive African Agriculture Development Programme (CAADP)

Die staatshoofde en regerings in Afrika het die Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP) as raamwerk vir die herstel van groei in die landbou, landelike ontwikkeling en voedselsekuritieit in Afrika aanvaar. Deur die CAADP vestig NEPAD die aandag van lidlande op verskeie maniere om nuwe lewe in die landbou te blaas en dit bied ook n raamwerk vir harmonieuse samewerking. CAADP se werk word ingedeel in vier pilare, wat elk sleutelkwessies hanteer Pilaar 1: Grond en waterbestuur Pilaar 2: Marktoegang Pilaar 3: Voedselvoorsiening en honger Pilaar 4: Landbounavorsing Lees meer by www.caadp.net.

2. Die Millenniumontwikkelingsdoelwitte (MODs)

In 2000 het 147 staatshoofde en regerings die Millenniumverklaring by die VN se Millenniumspitsberaad onderskryf. In hierdie verklaring word agt haalbare doelwitte genoem wat teen die jaar 2015 bereik moet word. Die oorkoepelende doelwit is om die getal mense in die wreld wat in uiterste armoede leef, met die helfte te verminder. Benewens die agt MODs, is daar 18 teikens en 48 aanduiders waaraan vordering met die nastrewing hierdie doelwitte gemeet kan word. Doelwit 1: Wis uiterste armoede en hongersnood uit Doelwit 2: Stel universele primre onderwys in Doelwit 3: Bevorder geslagsgelykheid en bemagtig vroue Doelwit 4: Verminder sterftes onder kinders Doelwit 5: Verbeter die gesondheid van moeders Doelwit 6: Bestry MIV/vigs, malaria, TB en ander siektes Doelwit 7: Verseker omgewingsvolhoubaarheid Doelwit 8: Sluit n internasionale vennootskap vir ontwikkeling
Bron: www.netpublikationer.dk/um/4888/index.htm

4. Africa en die landbou

Die omgewing
Landbou is die ekonomiese ruggraat van die meeste Afrika-lande. Dit het 70% van die werkmag in sub-Sahara Afrika in diens en dra 30% tot die BNP by. Die sektor word genomineer deur kleinboere met grondgroottes gewoonlik nie groter as een hektaar nie, wat ook veeboere, kleinskaallandbouprosesseringsondernemings en bemarkingspersone insluit. Die kontinent het byna 60% van die wreld se onbewerkte grond en n groot deel natuurlike hulpbronne. Die landbou-invoerrekening beloop nou jaarliks meer VSA$33 miljard. Afrika is verantwoordelik vir slegs 10% van die wreld se landbouproduksie. Namate landbou vorder, genereer dit groei in ander sektore soos wat die aanvraag groter maak vir ander goedere en dienste. Die hoogs presterende ekonomie het getoon dat verhoogde landbougroei enige ekonomiese vooruitgang voorafgaan. Hoe kom ons egter daar?

Verkry die jongste Afrika Ontwikkelingsaanduiders wat die vordering ontleed wat Afrikalande maak met die bereiking van die Millenniumontwikkelingsdoelwitte (MODs) teen 2015. Die dokument is beskikbaar op die Wreldbank se webwerf www.worldbank.org. Daar is ook webwerwe wat hiermee verband hou, soos www. endpoverty2015.org en www.noexcuse2015.org.

Perspektiewe op landbou
Dr. John Purchase van die Suid-Afrikaanse Landboubesigheidskamer het aangedui dat die volgende vereiste intervensies is om te neem om landbou in Afrika tot die volgende vlak te neem:

a) Die skepping van vennootskappe dwarsdeur die hele waardeketting van grondstofvoorsieners tot markverspreiders. Hierdie vennootskappe of hulle nou privaat tot privaat of openbaar tot privaat is, word gesien as instrumente wat die landbou-industrie in Afrika as geheel kan versterk. Regerings in Afrika moet daartoe verbind wees om beduidend b) meer gunstige landboubeleid daar te stel wat instaatstellende omgewings kan skep vir landbou en landboubesighede om globaal meer mededingend te wees. Handelsooreenkomste en regulatoriese wetgewing moet geharmoniseer word op n streeksbasis. c) Infrastruktuurontwikkeling en energietoegang is fundamenteel vir die groeiproses. Afrika het n behoefte aan belegging in infrastruktuur om markte aan die gang te kry, en belegging in energie, veral skoon en hernubare energie, om produksie, prosessering, berging en verspreiding aan te dryf. d) Markbenutting en -toeganklikheid sal n sleutelkomponent in die volhoubare ontwikkeling van Afrika-landbou wees, om plaaslike, streeks en globale markdinamiek te verstaan, om waarde toe te voeg, kwaliteit te verbeter, om gou te innoveer en vinnig by markaanvraag aan te pas, om saam druk uit te oefen vir handelshervorming vir die EU en ander na oop markte en handelstruikelblokke uit die weg te ruim en inter-Afrika-markte en handel te ontwikkel. e) Doeltreffende en innoverende risiko-delende modelle om toegang tot krediet te fasiliteer word ontwikkel en is reeds suksesvol bewys. Die modelle moet beduidend uitgebrei word aangesien toegang tot krediet een van die grootste beperkende faktore bly wat die ontwikkeling van Afrika-landbou die hoof moet bied. Kommersile finansiers, soos die banke, asook Ontwikkelingsfinansieringsinstellings (Development Finance Institutions DFIs) en selfs die skenkergemeenskap kan n vername rol speel deur hulle pogings as vennote en gekordineerd aan te bied. Dit is ook nodig om te kyk na die rol en hervorming van instellings, veral die rol van sentrale banke f) Navorsing en ontwikkeling is n noodsaaklikheid vir landbouontwikkeling nie net om produksie en produktiwiteit na veel hor vlakke op te stoot nie, maar ook om toegevoegdewaarde-prosesse en produkkwaliteit te verbeter. Die behoefte aan wetenskaplike N&O sal sekerlik vereis dat alle partye wat betrokke is, beide die privaat sektor en die regering, soliede maatrels daarstel om hulle belanghebbers te onderrig oor die waarde van N&O en hoe nuwe benaderings, insluitende biotegnologie, n waardevolle bydrae kan lewer tot landbougroei. g) Onderliggend aan baie van wat al genoem is, is die feit dat, ten spyte van Afrika se groot steun op landbou vir sy BNP (~35%), slegs n handjievol lande (ongeveer 5) 10% van hulle jaarlikse begrotings bel in landbou-ontwikkeling, gegewe dat die Afrika-regeringsleiers die Maputo Declaration, onderteken het, wat hulle verbind het tot hierdie doel. Belegging deur Afrika-regerings in landbou sal n baie duidelike teken gee aan die privaat sektor en belegging van die privaat sektor sal sekerlik daarop volg.
Bron: Agro-allied industry development across Africa, n aanbieding wat in 2011 gelewer is voor die Africa Economic Forum, en Opportunities through agricultural restructuring and integration of smallholders in the agro-food chain, in 2012 in Brussels.

Afrika se beleidmakers moet munt slaan uit die tegnologie en hul eie tegnologiese oplossings ontwikkel. By navorsingsinstellings in Afrika word baanbrekerswerk gedoen in besproeiing wat n omwenteling te weeg kan bring in die wyse waarop stapelvoedsel verbou word. Met kunsmis kan arm grond vrugbaar gemaak word, danksy nuwe variteite kan groter oeste gelewer word, en as gevolg van die nuutste boerderytegnieke is sekere prosesse baie doeltreffender. Dit kan in Afrika gedoen word, en dit is reeds hier gedoen. Malawi se mielieproduksie het in minder as ses jaar van twee miljoen ton per jaar tot meer as 3,5 miljoen ton per jaar gestyg, en Malawi kon mielies na sy buurlande uitvoer. Daarom is ek ondanks talle struikelblokke steeds optimisties oor landbouontwikkeling in Afrika. Ons vasteland is twaalf keer so groot as Indi en ons bevolking is die helfte kleiner. Vergeleke met ander gebiede in die wreld beskik lande in Afrika suid van die Sahara, op enkele uitsonderings na, oor volop bewerkbare grond. Daarby bestaan al die nodige tegnologie reeds, waarvan die suksesvolle kweek van beter variteite kassawe, rys en mielies getuig. Ek is oortuig dat n groter landbouwonderwerk hier in Afrika moontlik is as die een wat in die 1970s en 1980s in Asi gebeur het, mits landbou-ontwikkeling met toewyding, die regte beleid en die jongste tegnologie aangepak word. Dit kan buitendien op n omgewingsvriendelike en volhoubare manier plaasvind.
Bron: Joaqim Chissano, voormalige Mosambiekse president

5. Streeks- Ekonomiese gemeenskappe (Regional Economic Communities RECs)

Daar is tans verskeie streeksblokke in Afrika wat ook bekend staan as Streeks- Ekonomiese Gemeenskappe (Regional Economic Communities RECs), en waarvan die lede dikwels oorvleuel. Die meeste van hierdie RECs vorm die pilare van AEC. Die oogmerke van die AEC is vryehandelsgebiede, doeane-unies, n enkele mark, n sentrale bank, en n gemeenskaplike geldeenheid wat neerkom op n ekonomiese en monetre unie. n Doeane-unie is n vryhandelsgebied met n gemeenskaplike eksterne tarief. Daar bestaan doeane-unies binne hierdie RECs, byvoorbeeld die Suider-Afrikaanse Doeane-unie of Southern African Customs Union (SACU), die East African Community, die Economic and Monetary Community of Central Africa (CEMAC), en die West African Economic and Monetary Union (UEMOA). Nie alle REC-lidlande is noodwendig lid van die doeane-unie wat binne die betrokke REC werksaam is nie. CEN-SAD (Community of Sahel-Saharan States) Benin Burkina Faso Sentraal-Afrikaanse Republiek Tsjad Comore Ivoorkus Djiboeti Egipte Eritrea Gambi Ghana Guinee Guinee-Bissau Kenia Liberi Libi Mali Mauritani Marokko Niger Nigeri So Tom en Prncipe Senegal Sierra Leone Somali Soedan Tunisi Togo

Die enkele belangrikste fokus sal moet wees op die opgradering van landelike infrastruktuurnetwerke en die daarstelling van streeksmarkte. Regoor die streek, is landbouproduksie besig om in per capita-terme te verbeter. Die rede daarvoor l daarin dat daar redelik positiewe ekonomiese groeikoerse was en dat mense meer geld het om op voedsel te spandeer. Die grootste toename is egter in die hoeveelheid voedsel wat ingevoer word. Dit is omdat boere nie hulle produkte by die stedelike sentrums kan kry nie en dus moet die voedsel van buite kom.
Bron: Prof. Nick Vink van die Universiteit Stellenbosch, www.ngopulse.org/article/ time-prioritise-farming

Arab Maghreb Union UMA www.maghrebarabe.org/en/ Algeri Libi Mauritani Marokko Tunisi

Bystand alleen sal nie armoede in Afrika uitwis nie. Beter marktoegang, billike handelsvoorwaardes, en n finansile stelsel wat nie diskrimineer nie is noodsaaklik om Afrikane uit hul armoede en ontbering op te hef. Die pad na voorspoed begin op die landerye van ons boere ... Ons boere het beter saad, beter grond en beter pryse vir hulle produkte nodig. Hulle moet toegang verkry tot water, markte en krediet. Daar moet nasionale beleide wees wat ekonomiese groei, belegging en werkskepping op die platteland sal bespoedig.
Gewese sekretaris-generaal van die VN, Kofi Annan

Economic Community of West African States ECOWAS www.ecowas.int Benin Burkina Faso Kaap Verde Ivoorkus Gambi Ghana Guinee Guinee-Bissau Liberi Mali Niger Nigeri Senegal Sierra Leone Togo

10

Economic Community of Central African States ECCAS www.ceeac-eccas.org Angola Burundi Kameroen Sentraal-Afrikaanse Republiek Tsjad Kongo-Brazzaville Kongo-Kinshasa Ekwatoriaal-Guinee Gaboen So Tom en Prncipe

6. Intra-Afrika-handel en Ekonomiese Vennootskapooreenkomste (Economic Partnership Agreements EPAs)

Twee sleutelinisiatiewe is ontwikkel in n poging om die MDG-doelwitte te bereik: die Doha Development Agenda (DDA) en Economic Partnership Agreements (EPAs). Die DDA het ten doel om globale handelsgrense te verminder EPAs is daarop gerig om handel spesifiek tussen die EU en Afrika-, Karibiese en Stille Oseaan-lande te liberaliseer Lees oor die DDA by www.wto.org, die webwerf Wreldhandelsorganisasie (World Trade Organisation WTO). van die

Intergovernmental Authority on Development IGAD www.igad.org Djiboeti Ethiopi Kenia Somali Soedan Suid-Soedan Uganda Eritrea

Common Market for Eastern and Southern Africa COMESA www.comesa.int Ethiopi Burundi Kenia Comore Demokratiese Republiek Libi Madagaskar van die Kongo Malawi Djiboeti Mauritius Egipte Rwanda Eritrea Seychelle Soedan Suid-Soedan Swaziland Uganda Zambi Zimbabwe

EPAs is gebaseer op die Cotonou Partnership Agreement (CPA), waarvan die doelwitte is om die handelsvermo van die klein ACP ingeslote en ACPeilandlande uit te bou. Dit was moeilik om die EPAs binne die RECs te skep (kyk die opskrif 5) en hierdie onderhandelings was nog nie suksesvol nie. n Belangrike les van beide die DDA en EPAs is dat bloot handel na die EU en VSA-vennote nie genoeg is nie. Afrika moet beide intra-Afrika en intra-REChandel aanmoedig (intra-Afrika-handel beloop slegs ongeveer 12% van die internasionale handel wat uitgevoer word op die kontinent!). Die volgende behoort plaas te vind in samehang met handelsliberalisasie: Belegging in infrastruktuur wat gerig is op produksie en uitvoere: paaie, spoorwe, hawefasiliteite, kragopwekking, watertoevoer, telekommunikasie en inligting- en kommunikasietegnologie. Verhoogde openbare belegging in navorsing en ontwikkeling, landelike infrastruktuur en gesondheid en onderwys. Die ontwikkeling van regulatoriese raamwerke vir plaaslike beleid om die beweging van goedere en dienste te reguleer.
Bron: Bonani Nyhodo (aangepas), International TradeProbe Januarie 2012

Eastern African Community EAC www.eac.int Kenia Tanzani Uganda Burundi Rwanda Suid-Soedan

Southern African Developmental Community SADC www.sadc.int Malawi Angola Mosambiek Botswana Demokratiese Republiek Mauritius Namibi van die Kongo Seychelle Lesotho Madagaskar Suid-Afrika Swaziland Tanzani Zambi Zimbabwe

7. Internasionale belanghebbendes
Verenigde Nasies en buitelandse liggame
Canadian Council on Africa http://ccafrica.ca Diaspora African Forum (DAF) www.diasporaafricanforum.org. Die DAF bied die belangrike skakel vir diaspora-Afrikane om betrokke te raak in Afrika se ontwikkeling en ook die vrugte te pluk van Afrikaeenheid. Food and Agriculture Organisation (FAO) www.fao.org Forum on China-Africa Co-operation www.focac.org/eng Die G8-lande: Kanada, Frankryk, Duitsland, Itali, Japan, Rusland, Verenigde Koninkryk en die VSA International Centre for Soil Fertility and Agricultural Development (IFDC) www.ifdc.org International Fund for Agricultural Development (IFAD) www. ifad.org International Food Policy Research Institute (IFPRI) www.ifpri. org International Institute for Sustainable Development www.iisd. org International Trade Centre www.intracen.org die ontwikkelingsvennoot vir kleinsake-uitvoersukses in ontwikkelende lande Integrated Regional Information Networks (IRIN) vorm deel van die VN se Kantoor vir die Kordinering van Humanitre Aangeleenthede. Soek die Africa kieslysopsie by www.irinnews.org. Die Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) beskryf die ekonomiese vooruitsigte van lande wreldwyd. Daar is allerlei verslae, statistiek en opsommings by www.oecd.org/ africa beskikbaar. Tokyo International Conference on African Development (TICAD) www.ticad.net United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) www.unctad.org. United Nations Development Programme (UNDP) het n SuidAfrikaanse kantoor. Kyk by www.undp.org.za. United Nations Economic Commission for Africa (UNECA) http://new.uneca.org

Daar is planne om n 26-nasie vryehandelsarea te skep deur die drie bestaande Afrikahandelsblokke teen Julie 2014 te integreer: die East African Community (EAC), die Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA), en die Southern African Development Community (SADC). Die drie RECs is daarop gerig om n vrye mark van 525-miljoen mense te skep met n uitset van $1-miljard wanneer hulle verenig. Alhoewel Afrika-ekonomie vinnig groei tweede na Asi het die kontinent al kritiek verduur oor die stadige pas van integrasie, n oponthoud wat beskou word as n rede vir die styging in die koste om besigheid te bedryf. Die Wreldbank het in Februarie 2012 ges dat rompslomp en handelstruikelblokke Afrika miljarde dollars kos en die streek ontneem van nuwe bronne van ekonomiese groei. Baie van die lande in die drie blokke is lede van meer as een handelsgebied. Zambi is byvoorbeeld n lid van SADC en COMESA, terwyl Kenia lidmaatskap het van EAC en COMESA. Suid-Soedan, wat in 2011 onafhanklik geword het van Soedan, sal na verwagting by die vrye handelsgebied aansluit, wat die totale aantal state tot 27 of die helfte van Afrika te staan bring.
Bron: Reuters 21 Mei 2012 (aangepas)

11

United Nations Industrial Development Organisation (UNIDO) www.unido.org US Agency for International Development (USAID) www. usaid.gov Die huidige wreldproduksie-, mark- en handelsverslae is beskikbaar by www.fas.usda.gov/currwmt.asp en word aangebied deur die Buitelandse Landboudiens van die Amerikaanse Departement van Landbou. Wreld- Ekonomiese Forum www.weforum.org Wreldvoedselprogram www.wfp.org World Growth wat die voordele van globalisasie uiteensit www. worldgrowth.org Wreld- Meteorologiese Organisasie (WMO) www.wmo.ch

Maritime Organisation of West and Central Africa (OMAOC) www.omaoc.org Port Management Association of Eastern and Southern Africa (PMAESA) www.pmaesa.org Port Management Association of West and Central Africa (PMAWCA) www.pmawca-agpaoc.org Union of African Railways www.uic.org

Navorsing en ontwikkeling
Kyk ook die Wetenskap en navorsing hoofstuk

Afrika-Unie-liggame
Afrika-Unie (AU) www.au.int African Union Commission www.au.int/en/commission Die New Partnership for Africas Development (NEPAD) is die Afrika-Unie se bloudruk vir sosio-ekonomiese ontwikkeling op die vasteland. Besoek www.nepad.org. Pan-African Parliament www.pan-african-parliament.org

Finansies, belegging en handel

Africa Finance Corporation www.africafc.org Africa Investor www.africainvestor.com. Klik op die Agriculturekieslysopsie. African Agricultural Capital www.aac.co.ke African Development Bank www.afdb.org African Rural and Agricultural Credit Association (AFRACA) www.afraca.org Alden Global Capital www.aldenglobal.com BMCE Bank International www.bmce-intl.co.uk Corporate Council on Africa www.africacncl.org Deloitte Consulting www.deloitte.com Development Bank of Southern Africa www.dbsa.org Kry die Doing Business in Africa program by www.commerce.gov East African Development Bank www.eadb.org Ecobank www.ecobank.com Emerging Capital Partners www.ecpinvestments.com Kyk vir die Africa Attractiveness-opnames op www.ey.com, die webwerf van Ernst & Young Export-Import Bank of China http://english.eximbank.gov.cn International Monetary Fund (IMF) www.imf.org KPMG www.kpmg.com Lex Africa www.lexafrica.com Market Access Map maak invoertariewe en markgrense deursigtig: www.macmap.org Kry die navorsing wat onderneem is deur McKinsey Global Institute (MGI) www.mckinsey.com PricewaterhouseCoopers (PwC) www.pwc.com Die Regional Economic Communities (RECs) (kyk opskrif 5) SilverStreet Capital www.silverstreetcapital.com World Bank www.worldbank.org International Finance Corporation www.ifc.org Wreldhandelsorganisasie (WTO) www.wto.org

African Capacity Building Foundation (ACBF) www.acbf-pact. org CTA (Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation) www.cta.int. Agritrade (sien http://agritrade.cta.int) en ander nuusbriewe en publikasies kan van hulle verkry word. Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR) www.cgiar.org. Duisende publikasies oor landbou- en verwante bedrywe is op hul webwerf beskikbaar. Developing Countries Farm Radio Network www.farmradio. org Eldis is een van n groep kennisdienste aan die Instituut vir Ontwikkelingstudie in Sussex, Engeland. Die Eldis Agriculture and Development Reporter is by www.eldis.org Food, Agricultural and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) www.fanrpan.org Forum for Agricultural Research in Africa (FARA) www.faraafrica.org

Hoe vaar ons?

Africa Progress Panel www.africaprogresspanel.org Die Afrikakommissie vir Mense- en Volkeregte [African Commission on Human and Peoples Rights (ACHPR)] www.achpr.org LEAD Africa http://leadinafrica.org Die Mo Ibrahim Stigting (Mo Ibrahim Foundation), gee n jaarlikse indeks van goeie regering uit. Die lys evalueer Afrika-lande suid van die Sahara volgens n stel aanduiders soos veiligheid en sekuriteit, die oppergesag van die reg, deelname en menseregte, n volhoubare ekonomie en mensontwikkeling. Die prys, wat meer as $5 miljoen beloop, stel die Nobel Vredesprys in die skadu. Kyk www. moibrahimfoundation.org. Pax-Africa www.paxafrica.org, African peace and security agenda Alliance for a Green Revolution in Africa (Agra) www.agraalliance.org

8. Suid-Afrikaanse belanghebbendes
AFGRI www.afgri.co.za African Economic Research Consortium www.aercafrica.org Africa Institute of South Africa (AISA) www.ai.org.za African Business Journal - www.tabj.co.za African Investment Consulting www.africaninvestments.co.za AFRICA The Good News www.africagoodnews.com kyk na stories wat die leser moontlik misgelees het. Africa Project Access www.africaprojectaccess.co.za Agri Africa consultants www.agrisolafrica.com Soek die Trade intelligence-opsie by www.agbiz.co.za, die webwerf van die Landboubesigheidskamer. AGRIFICA bevorder en fasiliteer die ontwikkeling van landbou in Afrika. Besoek www.agrifica.co.za Die Archie Mafeje Research Institute (AMRI) by die Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) www.unisa.ac.za Bizcommunity.com het begin met n Afrika-uitgawe van hul elektroniese nuusbrief vir die bemarkings-, media- en reklamebedryf. Besoek africa.bizcommunity.com. n Paar verslae oor handel en landbou in Afrika kan op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webwerf www.daff.gov.za gevind word. Die Department of International Relations and Cooperation (DIRCO) www.dirco.gov.za Die Disaster Management Training and Education Centre for Africa (DiMTEC) by die Universiteit van die Vrystaat www.ufs. ac.za/dimtec Executive Research Associates nuusbrief oor ontwikkelinge in Afrika. Besoek www.erassociates.co.za vir meer hieroor.

Boere-unies
East Africa Farmers Federation (EAFF) http://eaffu.org Pan African Farmers Organisation (PAFO) Kontak SACAU (sien net hier onder) PROPAC Die assosiasie wat boere in sentraal-Afrika verteenwoordig www.propac.org ROPPA (Netwerk van Boere en Landboukundige Produsenteorganisasies van Wes-Afrika) www.roppa.info Southern Africa Confederation of Agricultural Unions (SACAU) www.sacau.org

Assosiasies en industrieliggame
African Association of Public Transport www.uitp.org African Civil Aviation Commission (AFCAC) www.afcac.org African Shipowners Association http://african-shipowners.org Agency for the Safety of Aerial Navigation in Africa (ASECNA) www.asecna.aero Business Action For Africa http://businessactionforafrica.org

14

Die Foundation for the Development of Africa behartig verskeie webtuistes. Twee hiervan is : www.foundation-development-africa.org en www.isupportafrica.com. Illovo Sugar www.illovo.co.za Institute for Global Dialogue www.igd.org.za Die Instituut vir Sekerheidstudies (ISS) se webtuiste bevat n magdom inligting oor Afrika, waaronder die nuushooftrekke, n databasis van African Fact Files, afkortings, handelsooreenkomste, publikasies en so meer. Besoek www.iss.co.za. Joint Agribusiness Department of Agriculture Forum for Africa (JADAFA) www.jadafa.co.za is n gesamentlike onderneming tussen agribesighede en die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye van Suid-Afrika. Science in Africa www.scienceinafrica.co.za Senwes www.senwes.co.za Shoprite www.shoprite.co.za South African Institute of International Affairs (SAIIA) www. saiia.org.za Standard Bank het belange oor die hele Afrika en verkeer in die ideale posisie om die vloei van handel na en van Afrika te fasiliteer. Vind gerus meer uit by www.standardbank.com. Tiger Brands www.tigerbrands.co.za TRADE (Trade and Development) identifiseer uitvoer geleenthede en doen navorsing in nis markte. Skryf aan Wilma.viviers@nwu.ac.za Trade Law Centre for Southern Africa (TRALAC), www.tralac. org, het n elektroniese nuusbrief waarin dikwels wyer as Suider-Afrika gekyk word en belangrike aangeleenthede op die kontinent aandag geniet. TradeInvestNigeria www.tradeinvestnigeria.com gemik op enigeen wat in Nigeri en Kenia sake wil doen.

Woolworths www.woolworths.co.za

9. Profiele van Afrika-lande

Die webwerf van die African Development Bank, www.afdb.org, sluit aantekeninge in oor al die Afrika-lande. Soek die verskillende Country briefs by www.fao.org. Kry die Country Profiles by http://theafricareport.com. Gaan na www.nationmaster.com en kies die Countries A-Z of Agriculture-opsies vir statistiek. Die webwerf van die World Bank verskaf profiele van lande www. worldbank.org. Die webwerf van die British Broadcasting Commission (BBC) verskaf baie nuttige profiele van lande. Soek by www.bbc.com. Die Mbendi-webwerf, www.mbendi.co.za, gee inligting oor alle ekonomiese sektore in Afrika, ook landbou.

10. Publikasies en webtuistes

Besoek die vele webwerwe in hierdie hoofstuk.

Kry die verslae en voorleggings by www.polity.org.za byvoorbeeld US African Growth and Opportunity Act: Influence upon poverty reduction with evidence from Kenya, Lesotho and Mauritius en The vital business case for integration in Africa and the chance of a complimentary invitation to all businesses active on the continent. Soek die Agriculture-opsie by http://agritrade.cta.int. Die Wreldbank doen die jaarlikse Africa Development Indicators-verslag. Dit laat rolspelers en belangstellende partye to monitor, study, and document Africas economic and social development. Kry die nuutste een by www.worldbank.org. The Africa Report-tydskrif www.theafricareport.com www.AfricaFertilizer.org is a global Internet forum created to disseminate and exchange information on various aspects of fertiliser, soil fertility and related agricultural issues that impact Africa. African Monitor is gestig om befondsingslewering te monitor en die impak daarvan op voersoolvlakgemeenskappe. Besoek www.africanmonitor. org. Afrique Expansion-tydskrif www.afriqueexpansion.com Volgens n studie van die FAO en die Wreldbank in 2009 kan n uitgestrekte grasvlakte wat oor 25 Afrikalande strek verskeie van hulle massakommoditeitsprodusente van internasionale statuur maak. Die titel van die boek is Awakening Africas Sleeping Giant Prospects for Commercial Agriculture in the Guinea Savannah Zone and Beyond. Die 2012 Ernst & Young Africa Attractiveness-studie gee die volgende weer as bevindings van kardinale belang: Die aantal Foreign Direct Investment (FDI)-projekte in Afrika het 27% gegroei van 2010 tot 2011, en het gegroei teen n saamgestelde koers van byna 20% van 2007 af. Ten spyte van hierdie groei, kom negatiewe persepsies van die kontinent steeds voor maar slegs onder diegene wat nog nie besigheid in Afrika bedryf nie. Die storie van Afrika se vorderings, nie net in ekonomiese terme nie, maar ook in sosio-politieke terme, moet met meer selfvertroue en meer konsekwent vertel word. Hierdie breedgebaseerde vordering word onderl deur n beduidende verskuiwing in denkgewoontes en aktiwiteite onder Afrikane self, met toenemende selfvertroue en voorgaande sterk groei in intra-Afrika FDI (wat met 42% uitgebrei het van 2007 af). Streeksintegrasie is van kritieke belang vir versnelde en volhoubare groei. Die skep van groter markte met n groter kritieke massa sal nie slegs die Afrika-beleggingsproposisie uitbou nie, maar is ook die enigste manier waarop Afrika doeltreffend in die globale ekonomie kan kompeteer. Die oorbrugging van die infrastruktuurgaping sal n instaatstellende sleutel wees van streeksintegrasie, groei en ontwikkeling. Dit bly ook n uiters belangrike uitdaging en geleenheid vir beleggers. Vind die studie by www.ey.com.

17

inleiding
Suid-Afrika en die Landbou
1. Overview
Die Agri Handboek vir Suid-Afrika se fokus is, soos die naam aandui, landbou in Suid-Afrika. Die gids voorsien orintering ten opsigte van alles wat plaasvind in agronomie, tuinbou en die lewende hawe industrie. Stroomop en af verwikkelings word gedek. So ook finansile-bemarking kwessies en die wyer sosio-politieke en omgewingskontekste waarin die land se landboukundige waardeketting homself bevind. Die inligting word nie beperk tot wat binne die landsgrense gebeur nie. Ons boere word ook geraak deur dit wat buite ons hawegebied en grensposte gebeur. Die meeste van die hoofstukke in hierdie uitgawe sluit die opskrif, Die internasionale sakeomgewing, in en daar is hoofstukke oor Afrika en die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG). Dit is moeilik om in elke hoofstuk te dek wat elders in boeke (en biblioteke) gedek word, nietemin is hierdie publikasie n beskeie poging om juis dit te doen. Indien die leser soek na n opsomming van Suid-Afrikaanse landbou in vyf bladsye of so, raadpleeg asseblief die Webwerwe en publikasies opskrif van hierdie hoofstuk waar sommige rigtinggewers gevind kan word.

3. Suid-Afrika se landbouhandelsbalans: ons in- en uitvoere

Oor die laaste dekade het die algehele landbouhandelsbalans van Suid-Afrika positief gebly, met die uitsondering van 2007 (en 2012). Die gerig dat SuidAfrika n netto invoerder van voedsel geword het soos party doemprofete wil beweer, is vals. Suid-Afrika was nog nooit n netto invoerder van primre landbouprodukte nie. Wat egter waar is is dat Suid-Afrika n netto invoerder van sekondre of geprosesseerde landbouprodukte geword het sedert 2005. Ander lande het die voordeel behaal om voedselprodukte te prosesseer van hulle primre tot finale vorm. Dit is wat die verbruiker verlang. Hierdie lande baat ook by die inkomstegenerering, groeipotensiaal en werksgeleenthede wat SuidAfrika verloor het. Dit is nie realisties om te argumenteer dat invoersubstitusie al die verlore geleenthede sal herwin nie. Baie van die produkte wat ingevoer word kan inderdaad geproduseer, geprosesseer of plaaslik vervaardig word, maar vir ander het die land bloot nie die vergelykende voordeel nie, wat verband hou met faktore soos hulpbronbeskikbaarheid en die koste van produksie. Die regering en industrie ondersoek geleenthede waar om te bel om seker te wees van opbrengs op hul beleggings, gereflekteer deur netto inkomstegenerering, werkskepping en groei. Tabel 1: Top 15 primre en sekondre landbouprodukte/groepe van produkte wat ingevoer word Primre landbouinvoere Sekondre landbouinvoere Rys Palm, palmpit, kokosneutolie Sojaboon oliekoek Whiskies, rum, jenewer, wodka, likeurs, stroopdranke Sojaboonolie Hoendervleis, vleissnitte en uitskot Voedselvoorbereidings Kakaoprodukte Gepreserveerde tuna, salm, sardyne, ens Sonneblomsade / sonneblomolie Kaseen, eieralbumien, gelatien, peptone, dekstrien, ens Suiwelprodukte Pasta, fyngebak, brode, ens Suiker, molasse, laktose, glukose, kougom, lekkergoed Dier- en troeteldierkos

2. Die kwessie van die BBP (bruto binnelandse produk)

n Standaardmodel van ekonomiese groei toon dat n land se primre bedrywighede (die landbou ingesluit) na gelang hy ontwikkel, n kleiner persentasie van sy BBP begin uitmaak , terwyl sekondre bedrywighede (byvoorbeeld vervaardiging en verwerking) en die dienstesektor n al hoe groter deel begin vorm. Die feit dat die landbou se aandeel tot die SuidAfrikaanse BBP begin krimp, kon verwag word, aangesien ons ekonomiese groei beleef. Die landbou groei ook, maar nie teen dieselfde tempo as ander sektore nie. Landbou se bydrae tot die BBP is na raming tussen 2.8% en 3%. Vanwe sy skakels met ander sektore (sien die volgende opskrif) verkies sommige bronne om die landbou in n brer konteks te beskou, wat hulle die agrovoedselsektor noem. S gesien, styg die BBP-aandeel tot 14% en hor, afhangende van watter bronne n mens gebruik. As n mens al die voorwaartse en terugwaartse skakels insluit (sien opskrif 3), groei die bydrae tot tussen 20% en 30%. Baie hang af van die vonk wat in die landbou bestaan: n rand wat in die landbou bestee word, vermag meer as n rand wat elders bestee word. Ons het voedsel nodig om te oorleef en landbou vorm n kerndeel van die proses wat daardie voedsel op ons tafel plaas. Landbou bly n hoeksteen en die land se lewensaar, wat sy aandeel tot die BBP ook al is. Op nasionale vlak is dit aan die landbou te danke dat ons voedselsekuriteit geniet. Dit is krities vir enige land om sy landbousektor te onderhou sodat daar aan sy behoefte na basiese voedsel en vesel voldoen kan word. Die Eerstewreld-lande weet dit. Dit is nie uit spyt dat hierdie lande vashou aan daardie (handelversteurende) landbousubsidies nie. Hulle boere doen meer as om net na die platteland om te sien!

1 Koring 2 Tabak 3 Koffie, groen- en swarttee, mate 4 Gedroogde ertjies en bone 5 Suiker (rou suikerriet & sukrose) 6 Katoen 7 Speserye 8 Sade en plantsaailinge 9 Neute 10 Sade vir olie en verbruik 11 Gort 12 Plante, bolle, bome, rose 13 Lewendige hoenders en pluimvee 14 Vars en gevriesde groente 15 Piesangs

Tabel 2: Top 15 primre en sekondre landbouprodukte/groepe van produkte wat uitgevoer word

18

Primre landbou-uitvoere 1 Lemoene 2 Druiwe

Sekondre landbou-uitvoere Wyn, druiwebrandewyn, gegiste dranke, etielalkohol Gepreserveerde neute en vrugte, insluitend pere, perskes en vrugtemengsels Vrugtesappe

Die National Development Plan (NDP) wat n 20-jaar plan aandui na die behaling van n beter lewe vir alle Suid-Afrikaners is beskikbaar in al elf amptelike tale. Die dokument is opgestel na n jaar se intensiewe werk deur die kommissie. Die dokument identifiseer nege sleutelprobleme wat die land in die gesig staar naamlik: swak onderwys, verdeelde gemeenskappe, oneweredige openbare diensverskaffing, n ononderhoubare hulpbron-intensiewe ekonomie, n ho siektelas, werkloosheid, bestaande ruimtelike patrone, verkrummelende infrastruktuur en korrupsie. Om toegang te verkry tot die gewilde weergawe van die NDP in al die amptelike tale, besoek www.npconline.gov.za en gaan dan na The Plan. Vir visueel-gestremde persone, gaan na die dieselfde webwerf waar sagteware kosteloos bekom kan word wat die teks hardop sal lees.
Landbou word beskou as een van die sektore waarin werk geskep kan word. Lees meer oor die NDP , sowel as die New Growth Path (NGP) en ander strategie in die Werkskepping hoofstuk.

3 Appels en pere

4 Mandaryne, pomelos, Tabakprodukte lemoene, ander sitrus 5 Mielies 6 Suiker 7 Wol Voedselvoorbereidings Sonneblomsaad / Sonneblomolie Kakaoprodukte en sjokolade

8 Appelkose, kersies, perskes & Whiskies, rum, jenewer, likeure & pruime stroopdranke 9 Tabak 10 Sojabone 11 Avokados 12 Mieliesade 13 Grondbone, gemaalde neute 14 Neute Souse, soppe & gehomogeniseerde voedsel Rosyntjies Koekmeel & visballetjies Macadamianeute Vleis en eetbare vleisuitskot Skaap- en lamvelle

5. Belanghebbendes
Die leser word verwys na die betrokke verteenwoordiger of industrieassosiasie as n eerste kontakpunt. Hierdie word gelys in die verskillende hoofstukke van hierdie publikasie. Algemene industrieliggame soos die Landboubesigheidskamer (Agbiz) of een van die boere-unies sal ook kan help. Besoek www.agbiz.co.za en raadpleeg die Georganiseerde landbou hoofstuk. Vir regeringskontakte sien opskrif 4.

15 Groentesade, vrugte en spore Waters & niealkoholiese drankies om te saai

Bron: aangepas uit die Agricultural Business Chamber nuusbrief 12 April 2012 wat die Wreldhandelsatlas, NAMC en DAFF (2012)

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die mees ooglopende departement om te kontak is die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) sien www.daff.gov.za. Vanwe die manier waarop landbou bydra tot die ekonomiese en maatskaplike raamwerk van die land is talle ander regeringsdepartement ook betrokke. Die mees ooglopende van hierdie is: Die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming (DRDLR) Die Departement van Arbeid Die Departement van Waterwese Die Departement van Omgewingsake Die Departement van Energie Die Industrial Policy Action Plan (IPAP) sluit verskeie sektore van die landbouwaardeketting in. Die Departement van Handel en Nywerheid (DHN) is ook betrokke by ander areas soos uitvoere, samewerking en die registrering van maatskappye. Landbou word gesien as n sektor waarin werksgeleenthede geskep kan word (sien die Werkskepping hoofstuk). Toepaslike departemente sluit in die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling en die Nasionale Beplanningskommissie (NPC) in die Presidensie. Die Departement van Gesondheid Inligting oor en die kontakbesonderhede van alle regeringsdepartement is beskikbaar by www.gov.za.

6. Publikasies en webwerwe
Vir opsommings van die land se landbousektor gaan na: Die mees onlangse South African Investor Handbook wat verkrygbaar is by www.thedti.gov.za. Die jaarlikse SA Yearbook by www.gcis.gov.za. Ook van belang is die verskillende ekonomiese analises en statistiese verslae onder Publications by www.daff.gov.za. In 2010 is die Census of commercial agriculture 2007 gepubliseer. Vind die dokument by Statistieke Suid-Afrika se webwerf www.statssa.gov.za/ agriculture/default.asp Kyk ook na internasionale verslae oor Suid-Afrika: Vind die mees onlangse Wreldbank en Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) verslae oor Suid-Afrika. Besoek www.worldbank.org en www.oecd.org/southafrica respektiewelik. Vind die nuutste Global Competitiveness Report by www.wef.org, webwerf van die Wreld Ekonomiese Forum. Vind The Report: South Africa 2012 n publikasie deur International publishing and research company Oxford Business Group (OBG), by www.oxfordbusinessgroup.com. Die Verenigde Nasies se Special Rapporteur oor die Right to Food het n verslag bekendgestel oor Suid-Afrika in 2012. Vind dit by www. srfood.org.
U aandag word gevestig op daaglikse en weeklikse bronne van inligting in die hoofstuk oor inligting en kommunikasietegnologie (IKT) en landboumedia. Relevante webwerwe en publikasies word in bykans elke hoofstuk van hierdie boek verskaf.

21

Strategiese doelwitte

inleiding
Georganiseerde Landbou
1. Oorsig
Boere kan vrywillig deel vorm van georganiseerde landboustrukture deur plaaslike boereverenigings en/of deur kommoditeitsorganisasies. Op grondvlak is kommersile boere lede van plaaslike boereverenigings waar hulle plaaslike landboukwessies aanspreek en met amptenare en organisasies skakel oor sake wat vir die verenigings se lede van belang is. Die boereverenigings delegeer lede om hulle by die betrokke provinsiale landbou-unies te verteenwoordig. Die provinsiale landbou-unies is by sake wat boere in die hele provinsie raak betrokke en skakel met hor organisasies. Op hul beurt delegeer die provinsiale landbou-unies lede om hulle in die nasionale liggame te verteenwoordig. Ingesluit in die kategorie van Georganiseerde Landbou is die kommoditeitsorganisasies wat boere dien en verteenwoordig, wat n spesifieke kommoditeit, bv. mieliegewasse, beesvleis, katoen, ensovoorts, produseer. Kontakbesonderhede van sulke organisasies kan in die tersaaklike hoofstukke gevind word.
Bron: Agri SA (aangepas)

om n volhoubare, verenigde liggaam van Afrika-boere te skep met die vermo om beleide te benvloed deur invloed-werwing en voorspraak in guns van Afrika-boere om die ontwikkeling van die bevoegdhede van Afrika-boere te fasiliteer om hulle te help om betekenisvol deel te neem aan formele en informele markte om hulpbronne te mobiliseer tot voordeel van Afrika-boere Waardes AFASA is, nes enige ander organisasie, n versameling individue wat bymekaarkom met n gemeenskaplike doelwit. Dit is dus noodsaaklik dat AFASA dt waarvoor hulle staan propageer om daardie gelyke waardes te trek. AFASA verbind hulleself tot die volgende waardes: om deur mense met n ho integriteit gelei te word om vertroue, lojaliteit en vrymoedigheid te kweek onder sy lede, werknemers en die publiek om ten alle tye opreg en verantwoordelik te wees om ten alle tye ho vlakke van professionalisme te handhaaf om die regte, kultuur en waardigheid van sy lede, werknemers en die publiek te respekteer, ongeag geslag, ras, klas, stam, politieke en religieuse affiliasie of geloof om n boere-gesentreerde organisasie te wees om te verseker dat die organisasie getrou bly aan sy missie en doelwitte om te streef vir voortreflikheid, insluitend doeltreffende en effektiewe diensverskaffing op alle vlakke

Agri SA
Tel: 012 643 3400 Faks: 012 663 3178 agrisa@agrisa.co.za www.agrisa.co.za Bestaansrede Buiten n naamsverandering, van die Interkoloniale Landbou-unie (1904) na die Suid-Afrikaanse Landbou-unie (1909) en Agri SA (1999), het die rede vir die vorming van die organisasie oor die afgelope 100 jaar bykans onveranderd gebly. Die doel van die organisasie is grotendeels steeds om beleid in die belang van kommersile landbouprodusente te benvloed en om sy missie op bedryfsvlak te steun. Missie en visie Agri Suid-Afrika (Agri SA) bevorder namens sy lede die ontwikkeling, winsgewendheid, stabiliteit en volhoubaarheid van kommersile landbou in Suid-Afrika by wyse van sy betrokkenheid en insette op nasionale en internasionale beleidsvlak. Struktuur Agri SA het n Algemene Sakekamer wat by wyse van provinsiale affiliasies na algemene sake omsien en n Kommoditeitskamer wat by wyse van kommoditeitsorganisasies na kommoditeitsake omsien. Die Konstitusie van Agri SA maak voorsiening vir geassosieerde lidmaatskap. Die organisasie se hoogste gesag is sy Kongres. Beleidswerk word gedoen deur gespesialiseerde komitees wat ook van eksterne insette gebruik maak. Die organisasie se Algemene Raad is verteenwoordigend van al sy affiliasies en fokus op strategiese uitdagings en voorstelle wat deur die komiteestruktuur van die organisasie ingedien word. Fokusareas Agri SA is volgens beleid betrokke by handelsbedinging, bedryfsbeleid, arbeidswetgewing, opleiding, belasting, finansiering, grondhervorming, ontwikkeling van boere, omgewingsake, waterregte, en gee ook insette in verband met plaasveiligheid, wet en orde, infrastruktuur, die ontwikkeling en oordrag van tegnologie, statistiese inligting en plaaslike owerheidsaangeleenthede. Agri SA publiseer n tweemaandelikse tydskrif (Agri) en n elektroniese nuusbrief, en bied n gereelde radioprogram in samewerking met die SAUK aan.

2. Internasionale verenigings betrokke

World Farmers Organisation http://worldfarmersorganisation. com Cairns Group Farm Leaders www.cairnsgroupfarmers.org La Via Campesina http://viacampesina.org Besoek die webtuiste van die Suider-Afrikaanse Konfederasie van Landbou-unies (SACAU) by www.sacau.org oor die nuutste gebeure in die streek. Boere word in die res van Afrika verteenwoordig deur die Platforme Rgionale des Organisations Paysannes dAfrique Centrale (PROPAC) van Sentraal-Afrika, die Eastern African Farmers Federation (EAFF), die Rseau des Organisations Paysannes et des Producteurs Agricoles dAfrique de lOuest (ROPPA) in wes-Afrika, en die Union Maghrbine des Agriculteurs (UMAGRI) in die noorde van Afrika. Besoek www.propac.org, http://eaffi/org en www.roppa. info om meer inligting te kry. n Kontinentale organisasie vir Afrika bekend as die Pan-African Farmers Forum (PAFFO) is teen die einde van 2010 bekend gestel. PAFFO bestaan uit verteenwoordigers van SACAU, PROPAC, EAFF, ROPPA en UMAGRI.

3. Nasionale verenigings betrokke

African Farmers Association of South Africa (AFASA)
Tel: 012 348 8566 Faks: 012 365 3086 www.afasa.za.org Visie Om bekwame en suksesvolle kommersile Afrika-boere in Suid-Afrika te h Missie Om die ontwikkeling van Afrika-boere te fasiliteer om hulle betekenisvolle deelname in die landbousektor te verhoog

22

Agri SA word deur die regering, georganiseerde besigheid, georganiseerde arbeid asook streeks- en internasionale liggame erken as spreekbuis vir die Suid-Afrikaanse landboubedryf. Agri SA is n lid van Business Unity South Africa (BUSA), die Internasionale Sakekamer, die Wreld-boereorganisasie (WFO), die Suider-Afrikaanse Konfederasie van Landbou-unies (SACAU) en die Cairns Group-plaasleiers. Agri SA is lid van die Presidensile Werksgroep oor Kommersile Landbou, wat betrokke is by beleidsaangeleenthede rondom die Strategiese Plan vir Suid-Afrikaanse Landbou. Skakeling met die media en strategiese kommunikasie word op verskeie vlakke gehandhaaf om begrip vir en ondersteuning van die boer en die landbou by die algemene publiek en die res van die nasionale ekonomie te bevorder. Ten einde sy rol te vervul, fokus Agri SA op die volgende prioriteite: arbeid en sosiale welstand kommersile beleid veiligheid en sekuriteit natuurlike hulpbronne transformasie kommunikasie en beeldbou Projekte: Agri Securitas Trustfonds om n veiliger omgewing vir boere te bevorder Hoe strek dit tot voordeel van die individuele boer? Agri SA fokus deurentyd met hulle handelswyse om n gunstige beleidsomgewing te skep waar dit vir boere moontlik sal wees om suksesvolle entrepreneurs te wees en die sektor se produksie-potensiaal te ontwikkel. Provinsiale affiliasies Agri Oos-Kaap Tel: 041 363 1890 sharlene.matthews@agriec.co.za www.agriec.co.za Vrystaat Landbou Tel: 051 444 4609 sulene@vslandbou.co.za www.vslandbou.co.za Agri Gauteng Tel: 012 643 3400 gauteng@agrisa.co.za Kwanalu (KwaZulu-Natal) Tel: 033 342 9393 sandy@kwanalu.co.za www.kwanalu.co.za Agri Limpopo Tel: 014 763 1888 agrilephalale@vodamail.co.za Besoek www.agrisa.co.za vir besonderhede oor al die geaffilieerde kommoditeitsorganisasies. Mpumalanga Landbou Tel: 017 819 1295 mplandbou@mweb.co.za Agri Noordwes Tel: 018 632 2987 agrinw@lantic.net Agri Noord-Kaap Tel: 053 832 9595 ncagric@worldonline.co.za Agri Wes-Kaap Tel: 021 860 3800 info@awk.co.za www.awk.co.za

TLU SA
Tel: 012 804 8031 info@tlu.co.za www.tlu.co.za n Georganiseerde nasionale landbou-organisasie vir kommersile boere in Suid-Afrika GESKIEDENIS
Voorheen die Transvaalse Landbou-unie, nou bekend as TLU SA

Die agenda vir n komiteevergadering van die Pretoria Landbouw Maatskappij in 1896 het voorsiening gemaak vir die stigting van n Transvaalse Landbouunie, en di het uiteindelik op 29 September 1897 tot stand gekom. Tydens die vyfde kongres van die Unie in 1904 is n pleidooi gelewer vir die stigting van n Central Zuid Afrikaanse Landbouw Vereniging. In Julie 1904 is die susterkolonies na Pretoria genooi om die saak te bespreek, en die Suid-Afrikaanse Landbou-unie (SALU) is gestig. Tydens die sesde kongres wat in 1905 in Standerton plaasgevind het, het die TLU versoek dat n Landbank gestig word, en di se deure is op 4 November 1907 geopen. Tydens die negende kongres het die president klem gel op TLU-suksesverhale, onder meer die vestiging van n landbouskool die sogenaamde proefboerderijen (Onderstepoort) en die publikasie van n landboutydskrif. Gedurende die afgelope 100 jaar was die TLU se aanvanklike diensgebied die vier noordelike provinsies Noord-, Oos-, Sentraal- en Wes-Transvaal. Verandering na TLU SA Weens veranderings aan SALU se grondwet, is die affiliasie van die TLU gekanselleer. Hierna het die Algemene Raad van die TLU op 19 April 2000 besluit om sy diensgebied uit te brei sodat dit die hele Suid-Afrika insluit. Met di is die naam van die organisasie ook verander na TLU SA. n Direkte gevolg van hierdie besluit was dat die TLU SA besoeke aan verskillende provinsies gebring het, onder meer die Vrystaat, die OosKaap, Wes-Kaap, Noord-Kaap en KwaZulu-Natal, waar strukture gevestig is. Regionale voorsitters is vir sewe van die nege statutre provinsies deur die lede in elke provinsie gekies. Skakeling en vergaderings vind gereeld in hierdie provinsies plaas. Funksies van TLU SA Sake van belang vir die landbougemeenskap in die geheel word deur hoogs kundige komitees hanteer, naamlik Arbeidskwessies, Eiendomsreg, Veiligheid en Sekuriteit, Energie, Bewaring, Ekonomiese Sake, Kommunikasie, Watersake, Onderwys en Kultuur, en Ander. Verskeie landboukundige ondernemings, produkorganisasies en vakbonde in die landbou is by die TLU SA geaffilieer. Die bogenoemde komitees funksioneer op gekordineerde wyse en probleme en sake van die dag word bespreek. Daarna word die nodige navorsing en/of onderhandelings onderneem en terugvoering aan individuele lede vind via die strukture plaas. Die doelstellings van die TLU SA kan so opgesom word: Om die lede van die TLU SA te verenig tot voordeel van kommersile landbou as n professie en om daardie kulturele lewenswyse te handhaaf. Struktuur van TLU SA Die hoogste beleidmakende liggaam van die TLU SA is die kongres waar die president en streeksvoorsitters jaarliks verkies word. Die lede word deur hulle plaaslike boereverenigings by die kongres verteenwoordig. Samestelling van strukture Lidmaatskap van die TLU SA kan verkry word deur n aansoek in te dien. N goedkeuring van die aansoek, sluit die lid via n boerevereniging wat met die distrikslandbou-unie geaffilieer is by die TLU SA aan. Die grense van die distrikslandbou-unies kom met die vorige landdrosdistriksgrense ooreen.

National African Farmers Union Of South Africa (NAFU SA)

Skakel die National African Federated Chamber of Commerce and Industry (NAFCOC) by 011 807 5063 of besoek hulle webtuiste by www.nafcoc.org.za.

24

Die kordinering van alle landbou-unies en distrikslandbou-unies is die verantwoordelikheid van die betrokke streeksvoorsitter en streeksbestuurder. Dienslewering Probleme en sake wat deur lede aanhangig gemaak word, word gesamentlik deur verskillende strukturele sektore van die TLU SA namens die individuele boer en landbou as sodanig hanteer, afhangende van die erns daarvan. n Bepaalde roete word in sulke gevalle gevolg. n Saak word eers op die vlak van die betrokke boerevereniging hanteer, dan op distriksvlak en daarna op provinsiale vlak, en alle nasionale kwessies word kollektief op nasionale vlak bespreek. Kommunikasie Tweerigtingkommunikasie vind daagliks via die struktuur van en na die hoofkantoor plaas. Kommunikasiemiddels: Webtuiste www.tlu.co.za. Die webtuiste bevat inligting omtrent die dienste wat die TLU SA lewer, asook bygewerkte persvrystellings en internasionale bulletins oor tersaaklike landbounuus. TAU SA International Bulletin. Hierdie is n tweemaandelikse bulletin in Engels wat feite bevat oor die situasie in Suid-Afrika en die gevolge daarvan vir die landbou en die ekonomie. Die bulletin word per e-pos aan verskillende kontak-adresse in die buiteland gestuur. TLU SA Pitkos. Elke tweede week word n Pitkos per e-pos aan alle lede gestuur om hulle op die hoogte te hou van die organisasie se aktiwiteite TLU SA nuus. Advertensies en artikels word in die verskillende landboupublikasies geplaas wanneer dit nodig geag word. Radio Pretoria Protection of property rights. Elke tweede Dinsdag word relevante inligting vir 40 minute lank op Radio Pretoria bespreek, byvoorbeeld potensile probleme rondom wetgewing, resultate en advies in verband met landbousake. Weeklikse deelname aan programme op gemeenskapradiostasies, Overvaal Stereo (Maandag) en Radio Laeveld (Donderdag). Media. Persvrystellings en landbouverwante artikels word aan koerante, landboupublikasies, die radio en TV gestuur. Struktuur. Elektroniese kommunikasie word bevorder en suksesvol benut. Finansiering Die TLU SA word hoofsaaklik deur ledegeld en borgskappe deur landbouondernemings gefinansier, en verskillende befondsingsprojekte word suksesvol tot voordeel van lede bestuur.

inleiding
Die belangrikheid van landelike ontwikkeling
1. Oorsig
Armoede raak miljoene mense, waarvan die meerderheid vroue en kinders is wat in landelike gebiede woon. Minstens 11 miljoen van die 17 miljoen behoeftige mense in Suid-Afrika woon in landelike gebiede. Die plattelandse ekonomie is nou verweef met landbou-produksie. Selfs al is hierdie mense nie by landbou betrokke nie, maak hulle op werk en inkomste staat wat op die een of ander manier van die landbou afhanklik is. Die uitdaging vir die landbou-sektor is nie net om meer voedsel te produseer nie, maar ook om werksgeleenthede te skep sodat arm mense binne en buite die landbou op n volhoubare manier n inkomste kan genereer.
Bron: n Referaat deur Meyer N.G., Jooste A., Breitenbach M.C. en Fnyes T.I.: The economic rationale for agricultural regeneration and rural infrastructure investment in South Africa

Die hoofstuk dien as n aanvulling van die hoofstuk Die stedelike vraag. Hoe groter die ontwikkeling in die landelike gebiede, hoe minder die rede vir die snelle stedelike migrasie wat tot verslegtende lewensomstandighede daar lei.

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming Tel: 012 312 8911 www.ruraldevelopment.gov.za Die omvattende landelike ontwikkelingsprogram (Comprehensive Rural Development Programme of CRDP) is die hoofstrategie vir landelike ontwikkeling. Die visie van die program is om mense in landelike gebiede in staat te stel om n betekenisvolle rol in die ekonomie te speel en om landelike armoede en voedsel-onsekerheid sodoende doeltreffend te beheer deur die natuurlike hulpbronne wat hulle tot hul beskikking het doeltreffend aan te wend en te bestuur. Die CRDP het n drieledige strategie van landboutransformasie, landelike ontwikkeling en grondhervorming. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) sal die Landbou-transformasieprogram van die CRDP saam met die provinsies en plaaslike owerhede lei. Landelike ontwikkeling vereis egter die betrokkenheid van n verskeidenheid owerheidsdepartemente. Dink s daaroor: Daar is landelike gesondheid, vervoer, onderrig, infrastruktuur, en so meer. Besoek www.info.gov.za vir kontakbesonderhede van al die owerheidsdepartemente. Verskeie ander owerheidsintervensies, buiten die CRDP , behels een of ander aspek van landelike ontwikkeling. Voorbeelde sluit in die uitgebreide openbare-werke-program (Expanded Public Works Program, EPWP), die omvattende landbou-ondersteuningsprogram (Comprehensive Agricultural Support Program, CASP), die Masibambisane Rural Development Initiative (MRDI) en die nasionale landelike jeugdienskorporasie-program (National Rural Youth Service Corps, NARYSEC). Die NARYSEC is n tweejaar-program wat gemik is op die bemagtiging van die landelike jeug van elk van die 3 300 landelike wyke regoor die land. Lees meer oor die CRDP en ander programme op www.info.gov.za en www. ruraldevelopment.gov.za. Kry bywerkings op www.sanews.gov.za.

Agri-Sector Unity Forum (ASUF)

Me. Ntombi Msimang (voorsitter) 011 314 2833 / 083 635 4860 Mnr. Japie Grobler (ondervoorsitter) 082 825 8018 Die stigting van die Agri-Sector Unity Forum (ASUF) is n inisiatief wat in die laaste kwartaal van 2012 plaasgevind het. Dit is n alliansie wat beoog om ooreenstemming te kry oor kwessies wat die hele landbousektor raak. Dit word deur AFASA, Agri SA, NAFU en die TLU SA geondersteun. Die Suid-Afrikaanse Vereniging van Landbou-verwerkers (SAAPA) en die Landboubesigheidskamer (Agbiz) het by hulle aangesluit. Vir meer inligting oor SAAPA en Agbiz raadpleeg die hoofstukke Landbouverwerking en Agri-ondernemings onderskeidelik.

28

3. Belanghebbendes
Landbou-kolleges
Kry besonderhede oor al die kolleges in die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding.

ANDISA Agri Tel: 082 807 5587 www.andisaagri.com n Aantal dienste van ANDISA Agri het te doen met landelike ontwikkeling: strategiese beplanning waardeketting-analise sakebeplanning en uitvoerbaarheidstudies bestuur van beheer-verandering-transaksies en raadgewing vir grondhervorming-transaksies grondhervorming-beleidsnavorsing projekbestuur produkontwerp vir mikro-finansiering en Outgrower-skemas finansiering; skuld, ekwiteit en toekennings OIB (omgewingsimpakbepaling) landelike ekonomiese assesserings omsigtigheidsevaluerings opleiding en raadgewing landelike ontwikkeling Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) Tel: 011 313 3911 www.dbsa.org Industrial Development Corporation (IDC) Tel: 0860 693 888 www.idc.co.za Hierdie finansiering is vir entrepreneurs in die landbou-, voedsel-, dranken mariene sektore wat hulle ondernemings wil uitbrei en ontwikkel. Die minimum finansiering is R1 miljoen. n Ekonomies uitvoerbare sakeplan moet voorgel word. Masisizane Fund www.oldmutual.co.za/masisizane Mineworkers Investment Company Tel: 011 088 1800 www.mic.co.za National Empowerment Fund (NEF) Tel: 011 305 8000 Die NEF het n fonds gestig wat toegewy is om landelike en gemeenskapsontwikkeling te ondersteun, naamlik die Rural and Community Development Fund. Daar is provinsiale en munisipale ekonomiese liggame wat gestig is om groei en beleggings na die verskillende provinsies aan te lok. Hieronder is n paar voorbeelde. Die volledige lys is in die hoofstuk Verskaffers van finansile dienste. Amathole Economic Development Agency Tel: 043 721 2070 www.aspire.org.za Invest North West Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za IsBaya Development Trust Tel: 021 851 9698 www.isbaya.org Mpumalanga Economic Growth Agency (MEGA) Tel: 013 752 2440 www.mega.gov.za Northern Cape Economic Development Agency Tel: 053 833 1503 www.nceda.co.za Ntinga OR Tambo Development Agency Tel: 047 531 0346 www. ntinga.org.za

Fort Cox Rural Development Centre Tel: 040 653 8033 www. fortcox.ac.za Tsolo Agriculture and Rural Development Institute Tel: 047 542 0109

Maatskappye
Sien die hoofstuk oor agri-ondernemings.

Agri-Africa Consultants Tel: 076 817 9687 www.agrisolafrica.com Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel: 028 424 2890 www.agrimega.co.za Caryki Consulting Tel: 082 456 0396 / 083 445 2662 CASIDRA Tel: 021 863 5000 www.casidra.co.za Den Vet Tel: 033 343 1093 www.denvet.co.za Inligtingspraatjies en aanbiedings word in landelike gebiede gegee. Development Services www.devserve.co.za Ecosystems Tel: 035 772 4746 www.ecosystems.co.za Ekhozi Rural Development Services Tel: 021 853 2691 MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za Rural Integrated Engineering Tel: 012 804 5014 www.rieng.co.za SANBRI Tel: 021 674 1134 www.sabri.co.za Scientific Roets Tel: 039 727 1515 www.scientificroets.com South African Institute for Entrepreneurship (SAIE) Tel: 021 447 2023 www.entrepreneurship.co.za Sustainable Villages Africa www.sva.co.za Umhlaba Tel: 011 655 7171 www.umhlaba.com Urban-Econ Tel: 031 202 9673 www.urban-econ.com Womiwu Rural Development Tel: 015 297 2107 www.womiwu.com Baie landelike gebiede het aansienlike, indien nie n oorvloed van nie, natuurlike en ander hulpbronne. Die vernaamste beperkings is die beperkende institusionele relings en gebrek aan vaardighede wat verhinder dat die hulpbronne (natuurlik n ander) gemobiliseer en volhoubaar aangewend word. Deur hulpbronne te mobiliseer, ondernemings te skep en plaaslike ekonomiese aktiwiteite te vermeerder, verhoog die belastingsbasis vir munisipaliteite om inkomste te vermeerder ook en word hierdie instellings gehelp om meer volhoubaar te raak. Die regering het, en gaan voort, om strategie en beleide te ontwikkel om hulle op landelike ontwikkeling toe te l. Hulle is oor die algemeen goed, maar baie slaag nie daarin om n impak te maak nie. Ons is van mening dat dit noodsaaklik is dat landelike ontwikkeling as n besigheid beskou word in die sin dat die beskikbare hulpbronne (natuurlike, gemeenskaps- en finansile hulpbronne) gemobiliseer, gekordineer en bestuur word. Om n impak oor die langer termyn te h, moet die inisiatief volhoubaar wees. Volhoubaarheid is sinoniem met wins of beter nog, met n netto voordeel wat gereeld gesien word. Hierdie mobilisering, kordinering en bestuur moet op grondvlak plaasvind, dit wil s per dorp of gebied, en moet die verantwoordelikheid van n voorstander van n projek wees wat daarmee belas is om dit te laat gebeur.
Bron: Womiwu Rural Development. Besoek www.womiwu.com

Internasionale rolspelers
Baie van hierdie rolspelers word in die hoofstukke oor Afrika en die SAOG van hierdie afdeling gelys. Ons noem hier slegs sewe. Global Donor Platform for Rural Development www. donorplatform.org Technical Centre for Agricultural and Rural Co-operation (CTA) www.cta.int. Deel kennis, verbeter landelike lewensbestaan Food and Agriculture Organisation (FAO) www.fao.org Op www.fao.org/sard/initiative kan u meer te wete kom oor die SARD- inisiatief (Sustainable Agriculture and Rural Development). www.rural21.com - the International journal for rural development Rural Finance Learning Centre www.ruralfinance.org

Lees hoe die mense van Cata en Mnyameni forel aangewend het as n middel om hulle landelike gebied te ontwikkel. Besoek www.amatolaflyfishing.co.za.

Finansile dienste
Kyk die hoofstukke getiteld Verskaffers van finansile dienste en Ontwikkeling van finansile dienste.

29

Die International Fund for Agricultural Development (IFAD) www.ifad.org. Stel arm landelike mense in staat om armoede te oorkom.

Landelike munisipaliteite en provinsiale regering

Plaaslike ekonomiese ontwikkeling (Local Economic Development, LED) is n grondwetlike mandaat van plaaslike munisipaliteite. Ingevolge die Grondwet word die plaaslike regering met die taak belas om plaaslike ekonomiese ontwikkeling te fasiliteer, insluitende landbou-ontwikkeling Die plaaslike munisipaliteite en provinsiale regering word deur die Nasionale Ruimtelike Ontwikkelingsraamwerk opgeroep om ontwikkeling te bevorder in ooreenstemming met die ekonomiese potensiaal van die area van jurisdiksie. En aangesien dit n finansile werklikheid is dat munisipaliteite weens swak ekonomiese basisse nie dienste kan lewer wat aan basiese behoeftes voorsien nie, is dit noodsaaklik dat plaaslike munisipaliteite hul LED-mandate aktief najaag. Dit behels die skepping van n bemagtigende omgewing, die stimulering van ekonomiese groei, werkskepping, die herverdeling van ekonomiese geleenthede, asook swart ekonomiese bemagtiging. Die hulpbronbasis van plaaslike munisipaliteite is meestal landbougedrewe en oor die lang termyn word die kapasiteit en bekostigbaarheid van hierdie munisipaliteite om dienslewering te verbeter aan die lot van die landelike sektor gekoppel.
Bron: Growing the rural economy through supporting agriculture, n referaat deur dr. Nico Meyer

Nasionale regeringsdepartemente
Sien opskrif 2

Nieregeringsorganisasies (NROs)
ACAT Tel: 033 234 4223 www.acatkzn.co.za Afesis-corplan Tel: 043 743 3830 www.afesis.org.za Alliance for Rural Democracy Tel: 083 451 9321 / 084 581 6306 Amangwane King Tel: 011 726 6529 www.firechildren.org. Children of Fire is betrokke by n landelike ontwikkelingsinisiatief naby Emmaus (Sentraal-Drakensberg-area in KwaZulu-Natal). n Samewerkingsonderneming wat konfyt maak, word begin in n streek wat gebuk gaan onder 95% werkloosheid. Die plan sluit in om produkte aan toeriste en winkels in die streek te verkoop om sodoende inkomste en werksgeleenthede te genereer. Association for Rural Advancement (AFRA) Tel: 033 345 7607 www.afra.co.za Association for Community Rural Advancement (AnCRA) Tel: 053 712 0791 www.ancra.org.za Biowatch South Africa het kantore in landelike gebiede in Limpopo en KwaZulu-Natal. Lees oor hul werk in landelike gebiede op www. biowatch.org.za. Border Rural Committee Tel: 043 742 0173 www.brc21.co.za Built Environment Support Group Tel: 033 394 4980 www.besg. co.za Centani Community District Development Institution (CCDDI) Tel: 047 492 0561 Centre for Rural Legal Studies Tel: 021 883 8032 www.crls.org.za Community Development Resource Association (CDRA) Tel: 021 462 3902 www.cdra.org.za DOCKDA Rural Development Agency Tel: 053 832 1189 www. dockda.org.za Environmental Monitoring Group Tel: 021 448 2881 www.emg. org.za Hippo Water Roller Project www.hipporoller.org Indigo Development and Change Tel: 027 218 1148 www.indigodc.org Insika Rural Development Trust Tel: 035 772 5061 Fax: 035 792 2341 Khanya-aicdd (African Institute for Community Driven Development) Tel: 011403 9844 www.khanya-aicdd.org LIMA Rural Development Foundation Tel: 033 342 9043 www. lima.org.za Matsila Trust Tel: 082 602 5515 www.matsilatrust.co.za Mvula Trust Tel: 011 403 3425 www.mvula.co.za Nkuzi Development Association Tel: 012 323 6417 www.nkuzi. org.za. Die kontakbesonderhede van hul takke word op die webtuiste verskaf. Promotion of Rural Livelihoods (RULIV) Tel: 043 704 8800 www. ruliv.org.za Resource Africa Tel: 012 342 9242 www.resourceafrica.org Rural Development Network (RUDNET) Tel: 021 850 0790 www. rudnet.org.za Rural Doctors Association of Southern Africa www.rudasa.org.za Rural Education, Awareness and Community Health (REACH) Tel: 079 889 0289 www.reach.org.za Rural Womens Movement (RWM) Tel: 031 579 4559 / 073 840 5151 http://rwmsa.org Sam Motsuenyane Rural Development Foundation Tel: 012 382 5352 deruyterw@tut.ac.za Social Change Assistance Trust Tel: 021 418 2575 www.scat.org. za Surplus Peoples Project Tel: 021 448 5605 www.spp.org.za TechnoServe Tel: 011 482 6005 www.technoserve.org.za The Zululand Centre for Sustainable Development Tel/faks: 083 308 4818 www.ecosystems.co.za/zcsd.htm Besoek www.ngopulse.org vir n omvattende lys van NROs. Die sambreelliggaam vir NROs is die Suid-Afrikaanse NRO-koalisie (South African NGO Coalition, SANGOCO). Besoek www.sangoco.org.za.

Die Ouditeur-generaal van Suid-Afrika is verantwoordelik vir die ouditering van provinsiale regeringsdepartemente en alle munisipaliteite www.agsa.co.za. Local Government Business Network www.lgbn.co.za Die South African Local Economic Development (LED) Network www.led.co.za Kontakbesonderhede van al die munisipaliteite kan gevind word by www. salga.net, die webtuiste van die South African Local Government Association (SALGA). Besonderhede oor die Suid-Afrikaanse Agentskap vir Bestaansbeveiliging (South African Social Security Agency, SASSA) kan gevind word by www.sassa.gov.za. Die Thusong Service Centre se dienste sluit in fasiliteite (faks, foon), opleiding, kleinsake-raad en ontwikkeling, en meer. Besonderhede oor die vele kantore in elke provinsie oor die land heen, kan by www.thusong.gov. za gekry word.

Wetenskaplikerade van Suid-Afrika en navorsingsgroepe

Die wetenskapsrade is die hoofstuk Navorsing en ontwikkeling gedek. Kry die aantekeninge oor die Landbounavorsingsraad (LNR) in daardie hoofstuk.

Die Wetenskaplikerade van Suid-Afrika het programme wat op landelike gebiede gemik is, bv. die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) het n sentrum vir armoede, werkverskaffing en groei. Kyk na www.hsrc.ac.za/CPEG.phtml. Landelike infrakstruktuur en dienste is een navorsingsarea van die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR). Skakel 012 841 2927 of besoek die webtuiste by www.csir. co.za. Om die regering by te staan in hul strewe om die gehalte van die drinkwater wat aan landelike gemeenskappe voorsien word te verbeter, het die Waternavorsingsraad n nuwe reeks riglyne vir die operateurs van klein waterbehandelingsaanlegte gepubliseer. Dit beklemtoon waarom elke stap in waterbehandeling belangrik is vir die volhoubare produksie en lewering van veilige drinkwater. Om meer te wete te kom van die On-site Mobile Training of Operators in Rural Water Supplies: An Illustrative Kit, bel 012 330 0340 of stuur n e-pos aan orders@wrc.org.za.

30

Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerhede (SOOOe)

n Aantal van die SOOOe is by landelike ontwikkeling betrokke, waaronder: Die SOOO vir plaaslike bestuur. Provinsiale kontakbesonderhede is verkrygbaar by www.lgseta.co.za. U kan ook die nasionale kantoor bel by 011 456 8579. Die landbou-SOOO beplan om die voortou te neem in landelike ontwikkeling. Besoek www.agriseta.co.za of skakel 012 301 5600.

inleiding
Landbou in die provinsies
1. Oorsig
n Lys van provinsiale voorligtingskantore verskyn in die hoofstuk wat handel oor ondersteuning aan opkomende boere.

Universiteite
Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Eenheid vir Gemeenskapsontwikkeling Tel: 041 504 4005 / 28 http://cdu.nmmu.ac.za Universiteit van Fort Hare Departement Landou-ekonomie & -voorligting Tel: 040 602 2333 www.ufh.ac.za Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel: 033 260 6247 / 5121 http://agextension.ukzn.ac.za Universiteit van KwaZulu-Natal Sentrum vir Landelike Gesondheid Tel: 031 260 1569 www.crh.org.za Universiteit van Pretoria Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel: 012 420 3248 www.up.ac.za

Volgens die Grondwet van Suid-Afrika, 1996 (Wet 108 van 1996), berus landbou-ondersteuning aan boere by die provinsiale regerings wat verskeie dienste aan boere moet verskaf. Die nasionale departement behou die oorkoepelende regulerings- en beleidsfunksies asook die funksies van landbouhandel en -bemarking. Besonderhede oor provinsiale boere-unies verskyn in die hoofstuk oor die georganiseerde landbou.

Die verskeie strategies-akademiese klusters by die Universiteit van die Vrystaat lewer n belangrike bydrae tot landelike ontwikkeling, byvoorbeeld, New frontiers in poverty reduction and sutainable development en Technologies for Universiteit van Venda sustainable crop industries in semi- Sentrum vir Landelike Ontwikkeling arid regions. en Verligting van Armoede Tel: 015 962 8681 Universiteit van die Vrystaat www.univen.ac.za Sentrum vir Ontwikkelingshulp Tel: 051 401 2978 Universiteit van Wes-Kaapland Instituut vir Armoede-, Grond- en Sentrum vir Volhoubare Landbou Landelike Studies (PLAAS) en Landelike Ontwikkeling en Tel: 021 959 3733 Voorligting www.plaas.org.za Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard Walter Sisulu-universiteit Sentrum vir Landelike Ontwikkeling Lengau Agri Sentrum Tel: 047 537 0179 / 083 446 0077 www.wsu.ac.za Tel: 051 443 8859 Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2250 Departement Stads- en Streekbeplanning Tel: 051 401 2486

2. Oos-Kaap
Die Oos-Kaap is (naas die Noord-Kaap) die tweede grootste provinsie in Suid-Afrika. Met baie graslande en (gewoonlik) goeie renval, huisves die Oos-Kaap die grootste persentasie van die land se lewende hawe 39% van die land se bokke, 30% van die land se skape en 23% van die land se beeste. Naas Limpopo en die Noord-Kaap, beskik die Oos-Kaap ook oor die grootste aantal wildplase in Suid-Afrika. Hoewel agronomie op groot skaal nie moontlik nie vanwe die gebroke grondoppervlak, word n wye verskeidenheid gewasse verbou. Dit sluit in: Mielies, lusern, dro bone, sonneblomme, sigorei, suikerbeet, olywe, hennepsaad, vlas, tee en suikerriet Kool, tamaties, uie, spinasie, wortels, pampoen, waatlemoen en aartappels Pynappels, perskes, lemoene, suurlemoene, appelkose, koejawels, piesangs en avokadopere Die kuslyn is geskik vir visvang. Pylinkvis vorm die basis van di provinsie se vissersbedryf. Visvang vir ontspanning en vir kommersile doeleindes sluit lynvis, die versameling seehulpbronne en toegang tot lynvissery van stokvis in. Moontlike agribesigheidsgeleenthede sluit vrugteverwerking, mieliemalery, vleisverwerking, sap-/melkverwerking, leerlooiery en diere-opstopkuns in.

Die toestand van die plattelandse bevolking n Mens kan n algemene stelling oor die land maak: Suid-Afrika is ryk aan natuurlike hulpbronne, het n groeiende ekonomie, en n relatief ho gemiddelde jaarlikse inkomste per capita van meer as $4 000 (sowat R33 700). Dit is kenmerkend van n land met n ho-middelvlak inkomste, en tog beteken hierdie klassifikasie min of niks vir baie Suid-Afrikaners. Baie mense sukkel om werk, goeie opvoeding en bekostigbare gesondheid te kry, of toegang tot basiese dienste. Mense het hulle hoop gevestig op n beter lewe n die apartheid-era, maar Suid-Afrika is steeds n plek waar sosiale en ekonomiese uitsluiting, armoede en ongelykheid n werklikheid vir baie is, veral in die plattelandse gebiede. Vind The State of the Rural Nation, n verhandeling deur Randall Adams en gepubliseer deur die Southern African Catholic Bishops Conference in 2012, by www.polity.org.za.

Die distriktsmunisipaliteite:
Munisipaliteit en webwerf Alfred Nzo www.andm.gov.za Amathole www.amathole.gov.za Buffalo City www.buffalocity.gov.za Cacadu www.cacadu.co.za Chris Hani www.chrishanidm.gov.za Joe Gqabi www.joegqabi.gov.za Nelson Mandela Bay www.nelsonmandelabay.gov.za OR Tambo www.ortambodm.org.za Kontaknommers 039 727 4453 (landbou) 043 706 8713 (landbou) 043 705 3150 (algemeen) 041 402 6201(landbou) 045 839 4700 (landbou) 051 611 0071 (landbou) 041 506 5555 (algemeen) 047 531 0258 (landbou)

33

Provinsiale Departement van Landbou

Departement van Landelike Ontwikkeling en Agrariese Hervorming Tel: 040 609 3474 Faks: 040 636 3555 Webwerf: www.agr.ecprov.gov.za Privaatsak X0040, Bisho, 5605 Departementshoof: Mnr. Glen Thomas Tel: 040 609 3471 Faks: 040 635 0604

Vir meer inligting oor die provinsie: www.freestateonline.fs.gov.za, webwerf van die Vrystaatste Provinsiale Regering www.detea.fs.gov.za Departement van Ekonomiese Ontwikkeling, Toerisme en Landbousake www.fdc.co.za Vrystaatste Ontwikkelingskorporasie www.vslandbou.co.za Vrystaat Landbou

Kies die Critical Contacts-kieslysopsie. n Uitgebreide lys met ondersteuningspersoneel, topbestuur, senior hulpbronbestuursperso neel, senior distrikhulpbronbestuurspersoneel, en kommunikasie- en klantedienste is beskikbaar. Vir meer inligting oor die provinsie: www.ecprov.gov.za Provinsiale regering van die Oos-Kaap http://gis.ecprov.gov.za n webtuiste van die Provinsie se eenheid vir die bestuur van provinsiale ruimtelike intelligensie. Kaarte en geografiese inligting kan hier gevind word. www.ecdc.co.za webtuiste van die Oos-Kaapse Ontwikkelingskorporasie www.ecsecc.org Eastern Cape Socio Economic Consultative Council www.agriec.co.za Agri Oos-Kaap

4. Gauteng
Die provinsie se landbousektor fokus grotendeels daarop om die dorpe en stede daagliks van varsprodukte, insluitende groente, vrugte, vleis, eiers, suiwelprodukte en blomme, te voorsien. Gauteng lewer n kwart van die land se eierproduksie. Sowat 3% van die land se bewerkbare grond is in Gauteng. Dro bone (5%) en mielies (5%) is die vernaamste gewasse wat hier verbou word. Graansorghum, sojabone en koring word in kleiner hoeveelhede geproduseer.

Provinsiale Departement van Landbou

Departement van Landbou en Landelike Ontwikkeling (GDARD) Tel: 011 355 1900 Faks: 011 355 1000 Posadres: Posbus 8769, Johannesburg, 2000 Epos: gdard@gauteng.gov.za Webwerf: www.gdard.gpg.gov.za Departementshoof: Me. Smangele Sekgobela Tel: 011 355 1920 / 73 Faks: 011 333 0667 Landboutak 011 355 1968 / 71 Landbou-ekonomie en bemarking 011 355 1906 Dieregesondheid-advies en -ondersteuningsdienste 011 355 1388 Dieregesondheid, produksie, advies en -ondersteuningsdienste 011 355 1388 Epidemiologie, laboratorium- en gehaltebeheer 011 355 1878 Ondersteuningsdienste vir boere 011 355 1447 - Boerevestiging 011 355 1449 - Huishoudelike voedselsekerheid 011 355 1453 - Gentegreerde voedselsekerheid 011 355 1720 / 1265 Bestuur van natuurlike hulpbronne 011 355 1317 Natuurbewaring 011 355 1895 Landelike ontwikkeling 011 355 1249 Sosiale ontwikkeling 011 355 1937 Volhoubare hulpbronbestuur 011 355 1367 Tegnologiese ontwikkeling en ondersteuning 011 355 1374 Transformasie 011 355 1366 Veeartsenykundige openbare gesondheidsdienste en uitvoerfasilitering 011 355 1987 Daar is ook direktorate van luggehalte, afvalbestuur, omgewingsbeplanning en impakassessering, korporatiewe kommunikasie, ensovoorts. Streekskantore Pretoria 012 328 5140 Randfontein 011 411 4300 Germiston - 011 821 7700 Vir meer inligting oor die provinsie: Gauteng Provinsiale Regering www.gautengonline.gov.za Gauteng Ekonomiese ontwikkelingsagentskap www.geda.co.za

3. Vrystaat
n Kwart van die land se bewerkbare grond is in die Vrystaat gele. Die Vrystaat is n hoofprodusent van somer- en wintergewasse. Die vernaamste graan- oliesaadgewasse word vervolgens genoem, gevolg deur die persentasie wat die Vrystaat bydra tot nasionale produksie: mielies (39%), graansorghum (53%), grondbone (32%), sonneblomsaad (50%), dro bone (25%) en sojabone (23%). Sowat 29% van die land se koring is ook van hierdie provinsie afkomstig. Die bergagtige oostelike deel huisves die land se kersie- en aspersiesektore. Sowat 40% van die land se aartappels word ook hier verbou. Die suidelike deel word gekenmerk deur Karoo-/halfwoestynplantegroei. Daar word geboer met skape (20%), beeste (17%) en ander lewende hawe. Die Vrystaat is ook n groot eierprodusent (17%).

Provinsiale Departement van Landbou

Vrystaatse Departement van Landbou en Landelike Ontwikkeling Webwerf: www.fs.agric.za Fisiese adres: Glen, 9361 Posadres: Privaatsak X01, Glen, 9360 Departementshoof: mnr. Peter Thabethe Tel: 051 861 8509 Distrikimplementering Tel: 051 861 8423 Landbou-ondersteuningsdienste Tel: 051 861 8442/77 Distriksdirekteure Xhariep-Distrik 051 713 0480 Fezile Dabe 016 976 2009 Motheo 051 875 1161 Lejweleputsa 057 398 1664 Thabo Mofutsanyane 058 714 1430/0

34

5. KwaZulu-Natal
Sowat 7% van die land se bewerkbare land is in KwaZulu-Natal gele. Die provinsie bestaan uit drie verskillende geografiese gebiede: die laaglandstreek langs die Indiese Oseaan, vlaktes in die sentrale streek, en twee bergagtige gebiede die Drakensberge en die Lebombo-berge. Die landboukommoditeit waarvoor die provinsie bekend is, is suikerriet. Ander veldgewasse wat in KwaZulu-Natal verbou word, sluit in sojabone (13%), mielies (4%), dro bone (11%) en koring. Subtropiese vrugte en groente word verbou, terwyl die gebiede rondom Vryheid, Eshowe, Richmond en Harding vir bosboudoeleindes gebruik word. Lewendehaweboerdery vaar goed in hierdie provinsie. Die middellandse gebied is bekend om die suiwelplase. KwaZulu-Natal het 20% van die land se beeste en 14% van sy bokke. Tesame met Noordwes en die Wes-Kaap, het hierdie provinsie een van die hoogste konsentrasies van varkplase in die land. 15% van die land se pluimvee kom ook in hierdie provinsie voor.

Provinsiale Departement van Landbou

Provinsiale Departement van Landbou, Limpopo Tel: 015 294 3000 Faks: 015 294 4504 Webwerf: www.lda.gov.za Fisiese adres: 67 Biccard Straat, Polokwane, 0700 Posadres: Privaatsak X9487, Polokwane, 0700 Departementshoof: mnr. K.C.M. Mannya Tel: 015 294 3147 Faks: 015 294 4512 Herstelling 015 294 3301 Veeartseny 015 294 3608 Bestuur van grondhulpbronne 015 294 3157 Agribesigheid 015 294 3104 Transformasie 015 294 3283 Grond 015 294 3068 Ekonomiese/agribesigheid 015 294 3449 Kontakbesonderhede van die ander direktorate (mensehulpbronne, kommunikasie, ensovoorts), sowel as die kontakbesonderhede van die landboukantore van al die munisipaliteite in die distrikte, is op die webwerf beskikbaar. Die kontakbesonderhede van die distrikte word hieronder gelys, tesame met die webwerf van die algemene distrik (dus nie beperk tot landbou nie). Distrik en distrikwebwerf Capricorn www.cdm.org.za Mopani www.mopani.gov.za Sekhukhune District www.sekhukhune.gov.za Vhembi www.vhembe.gov.za Waterberg www.waterberg.gov.za Vir meer inligting oor die provinsie: www.limpopo.gov.za Limpopo Provinsiale Regering www.golimpopo.com Limpopo Toerisme en Parke www.ledet.gov.za Departement van Ekonomiese Ontwikkeling, Omgewing en Toerisme www.limpopobusiness.co.za, u Gids tot besigheid en belegging in Limpopo www.libsa.co.za Limpopo Business Support Agency (LIBSA) www.limdev.co.za Limpopo Economic Development Enterprise (LimDev) www.til.co.za Handel en Belegging Kontak vir landbou 015 632 6652 015 812 3212/3/4 015 632 4145/6/7/8 015 963 1653 014 717 3298

Provinsiale Departement van Landbou

KZN Departement van Landbou en Omgewingsake (DAEA) Tel: 033 355 9100 Faks: 033 355 9122 Webwerf: www.kzndae.gov.za Privaatsak X9050, Pietermaritzburg 3200 Departementshoof: dr. Sizwe Mkhize Tel: 033 355 9690 / 93 Faks: 033 355 9293 Suidelike streek Tel: 033 343 8300 Noordelike streek Tel: 035 780 6700 n Volledige lys met kontakbesonderhede verskyn op die webwerf. Vir meer inligting oor die provinsie: KwaZulu-Natal Provincial Government www.kznonline.gov.za Die KwaZulu-Natalse Departement van Ekonomiese Ontwikkeling (DED) ontwikkel gedurig strategie om die groei van die agribesigheiden agri-verwerkingsektor te ondersteun. Besoek www.kznded.gov.za. By www.kzntopbusiness.co.za is aantekeninge oor die ekonomie, die regering, semistaatsinstellings, munisipaliteite, ensovoorts beskikbaar. Handel en Nywerheid KwaZulu-Natal www.tikzn.co.za Ithala www.ithala.co.za Durban Investment promotion Agency www.dipa.co.za www.kwanalu.co.za Kwanalu

6. Limpopo
Met 10% van Suid-Afrika se bewerkbare grond, produseer Limpopo n wye verskeidenheid landbouprodukte. Die vernaamste veldgewasse is dro bone (22%), sojabone (8%), graansorghum (9%) en sonneblomsaad (11%). Katoen, grondbone, koring en mielies word ook geproduseer. Die provinsie is bekend om sy vrugtebedryf en is die hoofprodusent van die land se avokadopere, veselperskes, papajas en tamaties. Ander vrugte sluit piesangs, lietsjies, pynappels, lemoene en tafeldruiwe in. Aartappels, makadamianeute en n verskeidenheid ander neute word ook geproduseer, en die gebied is ook bekend om sy tee- en koffieplantasies. Die helfte van die land se wildplase is in Limpopo gele. Di provinsie is ook die tuiste van 17% van die land se bokke en 8% van die land se beeste.

7. Mpumalamga
Mpumalanga (Plek van die opkomende son) produseer 41% van die land se sojabone, 20% van die land se dro bone, 30% van die land se graansorghum en 21% van die land se mielies. Ander vername gewasse sluit katoen, aartappels en uie in. Die Laeveld is bekend om sy suiker, sitrus- en subtropiese vrugte (piesangs, avokadopere, veselperskes). Lietsjies, koejawels en pynappels word ook geproduseer. Mpumalanga is n groot produsent van pluimvee; bykans 20% van die land se braaihoenders is van di provinsie afkomstig. Die lewende hawe waarmee hier geboer word, sluit beeste (10%) en skape (7%) in.

36

Verwerkingsopsies in Mpumalanga: In die hoveldstreek: Malery en verwerking van somer- en wintergrane Onttrekking van eetbare olies Verwerking van: - mielies - bone - sagtevrugte tot vrugtesap, -konsentraat, konfyt en ingemaakte vrugte In die laeveldstreek: Suikerraffineerdery Verwerking van: - vrugte tot vrugtesap, -konsentraat, konfyt, ingemaakte vrugte en gedroogde vrugte - groente tot ingemaakte, gevriesde en gedroogde groente Toevoeging van waarde tot neute Produksie van heuning Verwerking van vrugte vir gebruik in farmaseutiese bedryf Essensile olies van tropiese, subtropiese en sitrusvrugte Gebruik van tropiese vrugte in eksotiese resepte
Bron: Mpumalanga Economic Growth Agency

8. Noordwes
Hierdie provinsie is vir die grootste persentasie van Suid-Afrika se pluimvee verantwoordelik 24% van die land se braaihoenders is van Noordwes afkomstig. Noordwes het ook die grootste aantal varkplase in die land (17%), sowel as 13% van die land se beeste en 12% van die land se bokke. Die provinsie het sowat 20% van die land se bewerkbare grond en is n hoogs produktiewe landbougebied wat n groot persentasie van die land se mielies (23%), grondbone (33%), sonneblomsaad (36%) en dro bone (13%) lewer. Ander gewasse sluit sojabone, graansorghum, tabak, paprika, rissies, katoen en koring in. Die provinsie is ook n belangrike produsent van groente en sitrusvrugte. Die gebiede rondom Rustenburg en Brits word gekenmerk deur vrugbare landbougrond vir gemengde gebruik. In die oostelike, natter gedeelte van die van die provinsie bestaan boerdery uit n mengsel van lewendehaween gewasboerdery, terwyl die halfdor sentrale en westelike deel meestal lewendehawe- en wildboerdery behels. Drie groot besproeiingskemas is onderskeidelik in die Krokodil-, Vaal- en Hartrivier gele. Invest North West, die provinsie se handel- en beleggingsbevordering sagentskap, het sewe landbouklusters as sleutelareas gedentifiseer vir die bevordering van die provinsie se ekonomie en die ontwikkeling van bestaande kapasiteit. Hierdie klusters, wat lewensvatbare sakegeleenthede aan potensile beleggers bied, sluit die volgende in: hernubare energie, essensileolieproduksie; prosessering van bokvleis; beesvleisveredeling; eetbare olies; inheemse medisinale plante en akwakultuur. Ander geleenthede sluit die inmaak van vrugte en groente asook leerproduksie in. Vir bykomende inligting oor enige van hierdie landbou-inisiatiewe, kontak Invest North West by 014 594 2570 of besoek www.inw.org.za.

Provinsiale Departement van Landbou

Mpumalanga Departement van Landbou, Landelike Ontwikkeling en Grondadministrasie (DARDLA) Tel: 013 766 6067/8 Faks: 013 766 8295 Webwerf: http://dardla.mpg.gov.za Posadres: Privaatsak X 11219, Nelspruit, 1200 Departementshoof: Me. Nelisiwe Lindiwe Sithole Tel: 013 766 6020 Faks: 013 766 8429
n Gedetailleerde kontaklys vir die verskillende hoofdirektorate en direktorate is op die webwerf beskikbaar.

Provinsiale Departement van Landbou

Noordwes Departement van Landbou en Landelike Ontwikkeling (DARD) Tel: 018 389 5111 www.nwpg.gov.za/Agriculture Fisiese adres: Agricentre-gebou, h/v Dr. James Moroka Drive en Stadiumweg (Oorkant Convention Centre), Mafikeng Posadres: Privaatsak X2039, Mmabatho, 2735 Departementshoof: Dr. Kgabi Mogajane Tel: 018 389 5147 Faks: 018 384 2679 Landbou-ondersteuningsdienste 018 389 5724 Veeartsenydienste 018 389 5102 / 5057 Landbou-ekonomie 018 389 5300 Landelike Ontwikkeling 018 389 5432 Distriksdienste 018 389 5698 n Lys van kontakbesonderhede is beskikbaar in die Directory of Services op die webwerf. Distrikte: Bojanala 014 592 8272 www.bojanala.gov.za Dr. Kenneth Kaunda 018 299 6504 Dr. Ruth Segomotsi Mompati 053 927 0435 Ngaka Modiri Molema 018 389 5943 www.nmmdm.gov.za

Munisipale distrikte: Munisipale distrikte enwebwerf Ehlanzeni www.ehlanzeni.co.za Gert Sibande www.gsibande.gov.za Nkangala www.nkangaladm.org.za Vir meer inligting oor die provinsie: Mpumalanga Provinsiale Regering www.mpumalanga.gov.za Elk van die plaaslike munisipaliteite het sy eie webwerf. Die skakels na hierdie webwerwe kan op die webwerf van die Mpumalanga Provinsiale Regering gevind word. Mpumalanga Economic Growth Agency (MEGA) www.mega.gov.za Telefoon Tel: 013 759 4000 (Suid) Tel: 082 805 1076 (Noord) Tel: 017 819 2076 Tel: 013 947 2551

38

Vir meer inligting oor die provinsie: Noordwes Provinsiale Regering www.nwpg.gov.za Invest North West www.inw.org.za

10. Wes-Kaap
Die Wes-Kaap het drie klimaatstreke. Die Kaapse Skiereiland en die Boland verder die binneland in is n winterrenvalstreek met sonnige, dro somers. Naby George, langs die suidkus, verander die klimaat gaandeweg na heeljaarse renval, terwyl die klimaat in die binneland, naby die dorre Groot-Karoo, na somerrenval verander. Die beskutte valleie tussen die berge bied die ideale toestande vir die verbouing van topgehalte-vrugte soos appels, tafeldruiwe, olywe, perskes en lemoene. Wyne wat van hierdie provinsie afkomstig is, is wreldwyd bekend. n Groot verskeidenheid groente word in die oostelike gedeelte van die Wes-Kaap verbou. 15% van die land se bewerkbare grond kom in die Wes-Kaap voor. Die grootste hoeveelheid van die land se kanola, gort (81%) en koring (35%) word hier verbou. Volstruise bied vleis, leer en vere. Die provinsie is die afsetpunt vir die uitvoer van perde, wat kosbare buitelandse valuta verdien. Die Karoostreek in die binneland (rondom Beaufort-Wes) en die Overbergdistrik (rondom Bredasdorp) produseer wol en skaapvleis. Die WesKaap is ook een van die vernaamste produsente van varkvleis. Ander diereprodukte sluit braaihoenders, eiers, suiwelprodukte en beesvleis in.

9. Noord-Kaap
Die Noord-Kaap is die land se grootste en mees ylbevolkte provinsie, met n gemiddeld van twee persone per elke vierkante kilometer. Die Oranjerivier vloei deur die provinsie, en saam met n gesonde landboubedryf strek dit tot by die see (die Atlantiese Oseaan, wat die westelike grens van die provinsie vorm). Afgesien van die hoogliggende dele in die suide en die suidooste, word die landskap van die Noord-Kaap uitgeken aan dor, uitgestrekte vlaktes met natuurlike rotsriwwe. Die Vaalharts-besproeiingskema beslaan 369.50 vierkante kilometer in hierdie provinsie. Met sy gedeelte (3%) van Suid-Afrika se bewerkbare grond, produseer die Noord-Kaap 29% van die land se grondbone, 16% van die land se gort en 14% van die land se koring. Tafeldruiwe asook rosyne is belangrike produkte wat verbou word. Die ekonomie van n groot gedeelte van die Noord-Kaap is afhanklik van skaapboerdery, en n kwart (25%) van die land se skape kom in di provinsie voor. Wat wildboerdery betref, is die Noord-Kaap tweede met 19.5%, naas Limpopo. Die ander hoofsoorte lewende hawe is bokke (9%) en beeste (4%). n Groot aantal plase in hierdie provinsie voldoen aan uitvoervereistes, en die kommersialisering van bokke word as baie belowend vir opkomende boere beskou. Die Noord-Kaap het die grootste potensiaal vir hernubarekrag-projekte. 16 van die aanvanklike 28 voorkeurprojekte wat in Februarie 2012 deur die Departement van Energie (DoE) gegenereer is onder die Renewable Energy Independent Power Producer Programme (REIPPP), is hier gebaseer. Die vraag ontstaan of boere in hierdie sondeurdrenkte provinsie toegelaat sal word om ook met energie boer ...

Provinsiale Departement van Landbou

Wes-Kaapse Departement van Landbou Tel: 021 808 5111 Webwerf: www.elsenburg.com Fisiese adres Departement van Landbou Muldersvleiweg ELSENBURG 7607 Departementshoof Me. Joyene Isaacs Tel: 021 808 5004/5 JoyeneI@elsenburg.com Hoof- Finansile Beampte Mnr. Floris Huysamer Tel: 021 808 5007 FlorisH@elsenburg.com Direkteur: Operasionele Ondersteuningsdienste Me. Rashidah Wentzel Tel: 021 808 5119 RashidahW@elsenburg.com Direkteur: Volhoubare Hulpbronbestuur Mnr. Andr Roux Tel: 021 808 5010 andrer@elsenburg.com Hoofdirekteur: Boereondersteuning en -Ontwikkeling Mnr. Dudley Adolph Tel: 021 808 5013 dudleya@elsenburg.com Posadres Departement van Landbou Privaatsak X1 ELSENBURG 7607 Direkteur: Uitbreiding- en Adviesdienste Mnr. Jerry Aries Tel: 021 808 5199 JerryA@elsenburg.com Direkteur: Boerevestiging en -Ontwikkeling Me. Toni Xaba Tel: 021 808 5100 ToniX@elsenburg.com Direkteur: Voedselsekerheid Mnr. Mogale Sebopetsa Tel: 021 808 5103 MogaleS@elsenburg.com Hoofdirekteur: Veeartsenydienste Dr. Gininda Msiza Tel: 021 808 5002 GinindaM@elsenburg.com Direkteur: Tegnologie, Navorsing en Ontwikkelingsdienste Dr. Ilse Trautmann Tel: 021 808 5012 IlseT@elsenburg.com

Provinsiale Departement van Landbou

Departement van Landbou en Grondhervorming (DALA) Tel: 053 838 9100 (skakelbord) Faks: 053 832 4328 Epos: enquiries@agrinc.gov.za Webwerf: www.agrinc.gov.za Hoofkantoor 162 George Straat Kimberley Privaatsak X5018 Kimberley 8300

Departementshoof: mnr. M.V.D. Mothibi vmothibi@agri.ncape.gov.za Tel: 053 838 9102 Faks: 053 831 3635 Die munisipale distrikskantore is Frances Baard (www.francesbaard.gov.za), Siyanda, Pixley-Ka-Seme (www.pixleykaseme.gov.za), Namakwa (www. namakwa-dm.gov.za) en John Taolo Gaetsewe (www.taologaetsewe.gov. za). Vir meer inligting oor die provinsie: Noord-Kaapse Provinsiale Regering www.northern-cape.gov.za Northern Cape Economic Development Agency www.nceda.co.za

40

Direkteur: Landbou-ekonomie Me. Bongiswa Matoti Tel: 021 808 5213 BongiswaM@elsenburg.com Hoofdirekteur: Gestruktureerde Landboukundige Opleiding Mnr. Marius Paulse Tel: 021 808 5018 Faks: 021 808 7703 MariusP@elsenburg.com Direkteur: Hor Onderwys en Opleiding Me. Carol Levendal Tel: 021 808 7709 CarolL@elsenburg.com Direkteur: Verdere Onderwys en Opleiding Mnr. Douglas Chitepo Tel: 021 808 5497 DouglasC@elsenburg.com

Hoofdirekteur: Landelike Ontwikkeling Mnr. Stefan Conradie Tel: 021 808 5294 StefanC@elsenburg.com Direkteur: Plaaswerkerontwikkeling Mnr. Danie Niemand Tel: 021 808 7602 DanieN@elsenburg.com Spesialis-adviseur: Landbouekonomie Dr. Dirk Troskie Tel: 021 808 5191 DirkT@elsenburg.com Kommunikasiehoof Me. Petro van Rhyn Tel: 021 808 5008 PetroVR@elsenburg.com

Die Program Ondersteuning en ontwikkeling subprogramme: Vestiging en ontwikkeling van boere Uitbreidings- en adviesdienste Voedselsekerheid

van

boere

met

Die Program vir Tegnologiese, Navorsings- en Ontwikkelingsdienste met subprogramme: Navorsing: plantproduksie, diereproduksie, hulpbronbenutting Ondersteuningsdienste vir infrastruktuur Die Program vir Volhoubare Hulpbronbestuur met subprogramme: Landbou-ingenieursdienste LandCare (Grondversorging) Die Program vir Gestruktureerde landbou-opleiding met subprogramme: Hor Onderwys en Opleiding Verdere Onderwys en Opleiding Die Program vir Landbou-ekonomie met subprogramme: Bemarking en Agribesigheid Produksie-ekonomie Makro- en Hulpbron-ekonomie Statistiek Die Program vir Landelike Ontwikkeling met subprogramme: Plaaswerker-ontwikkeling Distrikbestuurders: Sentraal-Karoo: Tel: 023 551 1034 Eden: Tel: 044 803 3710 Overberg: Tel: 028 424 1439 Weskus: Tel: 022 433 2330 Boland: Tel: 021 883 2560 Kaapse Metropool: Tel: 021 948 6966

Die dienste wat deur hierdie Departement gelewer word, is gemik op die verwesenliking van die visie Globale sukses, mededingendheid, inklusiwiteit, sosiale verantwoordelikheid, balans met die natuur. Die dienste word in sewe programme aangebied wat deur die administrasie (korporatiewe en finansile dienste) ondersteun word. Die Program vir Veeartsenydienste met subprogramme: Veeartsenykundelaboratoriumdienste Veeartsenykunde- openbare gesondheid Uitvoerbeheer Dieregesondheid

41

Kontakbesonderhede van al 36 streekskantore is by www.elsenburg.com. Gratis publikasies: AgriPROBE. nuus-en-navorsingstydskrif. Om in te teken, tree in verbinding met Magriet de Lange Tel: 021 808 7613, MagrietadL@elsenburg.com Inligtingsblaaie. Tegniese inligtingsblaaie in Afrikaans, Engels en Xhosa 100 onderwerpe.
Inligting oor Radio Elsenburg verskyn in die hoofstuk oor IKT en landboumedia.

12. Publikasies en webtuistes

Die skakels na die webwerwe van die Provinsiale Departemente van Landbou is beskikbaar by www.daff.gov.za klik op die Strategic Partnershipskieslysopsie. Vir n webwerf wat nuttige oorsigte oor die provinsies voorsien, tesame met inligting oor projekte en beleggingsgeleenthede, besoek www.tradeinvestsa. co.za/regions. Die jongste Investors Handbook deur die Departement van Handel en Nywerheid verskaf ook nuttige aantekeninge oor die provinsies. Hierdie publikasie is beskikbaar by www.thedti.gov.za. Die uiters bruikbare provinsiale oorsigte is ook by www.daff.gov.za beskikbaar; onder die volgende kieslysopsies: Food Security & Agrarian Reform Branch, Education, Training & Extension Services, Agricultural Education & Training (AET) en National Agricultural Education Training Forum. Alhoewel hierdie verslae oor die AET-strategie is (sien die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding), word bevindinge binne die provinsiale konteks verskaf. Besonderhede oor die tipe plantegroei, landbouaktiwiteite in die provinsie, ensovoorts word verskaf. Vir provinsies is die Nasionale Raad van Provinsies (NCOP) n forum waarop gedeelde nasionale en provinsiale wetgewende aangeleenthede met die nasionale regering bespreek kan word. Die NCOP hou ook toesig oor die nasionale regering se programme en aktiwiteite wat met provinsiale en plaaslike regerings verband hou. Meer inligting verskyn op www. parliament.gov.za. Bronne vir hierdie hoofstuk: Die webwerwe van die provinsiale departemente van landbou Die dokumente wat handel oor uitbreiding in die provinsies beskikbaar op die Directorate Education, Training & Extension Services-bladsye by www.daff.gov.za. Die gewasstatistieke is geneem uit die 2012 Abstract of agricultural statistics (DAFF) Wildboerderystatistieke is geneem uit Wildlife Ranching South Africa. Dr. Danie Visser het ons gehelp met varkboerderystatistieke. Vir bygewerkte pluimveestatistieke, raadpleeg die NAI Monitor Surveillance Report by www.sapoultry.co.za. Ander statistieke is gegee soos dit verskyn het in die Landbouweekbladartikel SA se voorste kosprodusente in Augustus 2010, met DAFF as bron aangehaal.

Vir meer inligting oor die provinsie: Wes-Kaapse Provinsiale Regering www.westerncape.gov.za or http:// capegateway.gov.za WESGRO http://wesgro.co.za www.awk.co.za, webwerf van Agri Wes-Cape Webwerwe van distriksmunisipaliteite: Kaapse Wynland-distrik www.capewinelands.gov.za Sentrale Karoo-distrik www.skdm.co.za, www.centralkaroo.co.za Eden-distrik www.edendm.co.za Overberg-distrik www.odm.org.za Weskus-distrik http://westcoastdm.co.za Kaapse metropool-distrik www.westerncape.gov.za

11. Lede van die Uitvoerende Raad (LURe)

Provinsie en LUR Oos-Kaap me. Zoleka Capa Vrystaat mnr. Mosebenzi Zwane Kontakbesonderhede Tel: 040 609 3472/3602 Faks: 040 636 3462 Tel: 051 861 8400 Faks: 051 861 8451

Gauteng me. Nandi Mayathula- Tel: 011 355 1920 Khoza Faks: 011 333 0620 / 2632 KwaZulu-Natal dr. Meshack Tel: 031 343 8240 Radebe Faks: 033 343 8255 Limpopo dr. Norman Mabasa Tel: 015 295 7023 Jacob Marule Faks: 015 295 7046 Mpumalanga Mashego-Dlamini me. Candith Tel: 013 766 6074 Faks: 013 766 8437 Tel: 018 389 5056 Faks: 018 384 2679

Noordwes me. Desbo Mohono Noord-Kaap Shushu mnr.

Norman Tel: 053 838 9106 Faks: 053 832 4328

Wes-Kaap mnr. Gerrit van Tel: 021 483 4700 Rensburg Faks: 021 483 3890
MinMEC is n forum wat uit die LURe vir landbou van die nege provinsies bestaan.

43

3. Opleiding van personeel

inleiding
Arbeid en die landbou
Sien ook die hoofstukke oor werkskepping, en regshulp en wetgewing.

Sekere soorte opleiding sal ingevolge bepaalde rels deur AgriSETA befonds word. U sal besonderhede van opleidingsverskaffers wat deur AgriSETA geakkrediteer is in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding aantref. Vakleerlingskappe en leerlingskappe bied aan u, die werkgewer, ook bepaalde belastingkortings asook n werksmag wat met meer vaardighede toegerus is. Die aantekeninge oor volwassene basiese onderwys en opleiding (VBOO) is ook in daardie hoofstuk beskikbaar.

1. Oorsig
Boerdery verg n aantal vaardighede. Een hiervan is om die arbeidsmag op n professionele wyse en met die nodige sensitiwiteit te bestuur. n Boer is dikwels werkgewer, menslikehulpbronbestuurder, maatskaplike werker en selfs mentor rolle wat ontstaan uit die boer se nabye verhouding met en betrokkenheid by die lewens van plaaswerkers en hul gesinne. Die publikasie Finance and Farmers verwys na arbeid as een van die sake wat die ou landbou van die nuwe landbou onderskei. Die ou landbou beskou arbeid as n koste/uitgawe en toerusting as n belegging, terwyl die nuwe landbou arbeid as n belegging en toerusting as n koste/uitgawe beskou. Na aanleiding van die plaaswerkerstaking in die Wes-Kaap , het die Buro vir Voedsel en Landboubeleid (BFAP) besluit om die uitvoerbaarheid van die werkers se eis vir n daaglikse loon vanR150 te ondersoek. Die BFAP het gevind met n daaglikse loon van R150 vir baie boerderye niewinsgewend sal wees nie, maar dit is die tweede bevinding wat meer interessant is, naamlik, dat werkers selfs met so verhoging steeds nien voedsame mandjie kos sou kon bekostig nie. Die belangrikste bevindings is dat die boere en die werkers hulle aan dieselfde kant van die voedsel-ekonomie bevind. Boere kan nie bekostig om aan hulle werkers n goeie salaris te bied nie en die salaris is nie genoeg vir die plaaswerkers om hulself te onderhou nie. Daar word nie genoeg vrae oor die voedsel-ekonomie gestel nie, byvoorbeeld, die boer word R3 vir n liter melk betaal, maar dit word vir R9 aan die verbruiker verkoop. n Uitstekende artikel oor hierdie onderwerp Narrowing the Farmer-worker gap is op die webtuiste www.mg.co.za beskikbaar.
Bronne: Mnr. Lourie Bosman, vorige president van AgriSA; Finance and Farmers ISBN 0-620-11949-7.

4. Behuising vir plaaswerkers

Behuising vir plaaswerkers vorm n integrale deel van baie boerderye in Suid-Afrika. Boere verskaf gewoonlik behuising op die plase as deel van die werkers se diensvoorwaardes. Die behuising wissel van modderhutte tot konvensionele baksteenhuise. Die huise is dikwels oorvol en onhiginies en dienste (soos elektrisiteit en lopende water) is ontoereikend.

Aansoek om finansile hulp vir die elektrifisering van werkers se huise

Dit is bedoel vir Eskom-klante wat n bestaande kragpunt wil uitbrei, of wat n nuwe kragpunt verlang om elektrisiteit na n werkershuis te voorsien. Eskom lewer n finansile bydrae tot die koste van die elektrifisering van elke werkershuis. Besonderhede kan verkry word van Eskomtakke in die hoofstuk oor energie of besoek www.eskom.co.za.

Landboudorpe (Agri Villages)

Die ontwikkeling van agridorpe vind plaas as deel van n vennootskap tussen die boer, die plaaswerker en die staat. Daar word daarna verwys in AgriSA se voorstelle aangaande permanente behuising weg van plase af en ekonomiese geleenthede vir plaaswerkers. Die ekonomiese, finansile en politieke konteks van die landbousektor sal bepaal hoeveel die regering en die boere in die ontwikkeling van agridorpe kan bel. n Agridorp word beskou as n privaat nedersetting van beperkte grootte, gevestig en bestuur deur n regsinstelling, in en/of naby n landbougebied, waar bewoning beperk word tot bona fide-werkers op die plase wat by die ontwikkeling betrokke is en die werkers se afhanklikes. Volgens hierdie relings sluit sekerheid van verblyf nie eienaarskap in nie, maar kan dit kan trusts, kommunale eiendomsverenigings of deeltitels insluit.

Behuisingsubsidies
Die standaard van plaaswerkers se behuising kan met behulp van die institusionele subsidies van die Departement Behuising verbeter word. Besonderhede aangaande behuisingsubsidies verskyn by die Departement se webtuiste by www.housing.gov.za klik op die kieslysopsie Subsidy Info.
Daar is belastingaftrekkings vir plaaswerkerbehuising. Kry meer inligting by u boekhouer of by meneer Johan Pienaar van Agri SA.

2. Plaaslike sakeomgewing
Moeilike landboutoestande het boere verplig om deeglik na elke werker se produktiwiteit te kyk. Produksiepryse in die landbousektor het nie tred gehou met die prys van boerderybenodigdhede nie. Suid-Afrika volg die globale tendens van kommersile landbou, waar skaalbesparings noodsaaklik is ten einde volhoubaar te wees. Dit is waarom ons minder boere op groter plase het en hierdie eenhede meer en meer kapitaalintensief word. Kommersile boerdery het meer gekonsentreerd geraak, en weens die toenemende gebruik van tegnologie is daar minder werksgeleenthede. Boere moes egter hierdie veranderinge aanbring ten einde in die globale omgewing mededingend en winsgewend te bly. (Indien boere dit nie doen nie, sal hulle kort voor lank uit besigheid wees en nie voedsel produseer of enigiemand in diens neem nie!) Wetgewing is ten opsigte van minimumlone en sekerheid van verblyfreg uitgevaardig om te verhoed dat behoeftige, ongeletterde mense uitgebuit word. Ongelukkig kon hierdie maatrels ook die onbedoelde gevolg gehad het dat boere minder permanente werkers in diens wil neem en op hul plase wil huisves. Die aantal seisoenswerkers het dus ten koste van die aantal permanente poste toegeneem. Volgens die Sensus van Kommersile Landbou (2007) is die gemiddelde aantal plaasarbeiders per boerdery-eenheid 20. Hoewel dit n styging is in vergelyking met 1993, is daar minder boerdery-eenhede. Boerderyeenhede het in grootte toegeneem en meganisasie het terselfdertyd toegeneem.
Bronne: Aangepas uit AgriReview 1ste kwartaal 2011, 2de kwartaal 2009, 2de en 3de kwartaal 2008 (beskikbaar by www.standardbank.co.za)

Programme soos die Peoples Housing Project (PHP) bied ook finansile steun. Soek die artikel Farm workers get roofs over their heads by www. sanews.gov.za, waarin daar berig is oor 118 huise wat aan plaaswerkers oorgedra is. Die boer Carl Henning van Mununzwu Newco het Limpopo se Departement Plaaslike Regering en Behuising gehelp om die huise te bou. Sestig mense is tydens die bou daarvan in diens geneem en dit het die departement R4 miljoen gekos.

Aftrekking vir behuising van n plaaswerker se salaris

Dit kan volgens wet eers gedoen word wanneer die volgende vereistes nagekom is: Die werker moet minstens 18 jaar oud wees. Die koste van water, elektrisiteit en ander dienste moet nie ook afgetrek word nie Die bedrag wat afgetrek word moet nie meer wees as die koste vir die werkgewer nie

44

Daarmee saam die volgende vereistes: Die dak van die huis moet duursaam en waterdig wees. Die huis moet glasvensters h wat kan oopmaak. Indien die nodige infrastruktuur op die plaas bestaan, moet elektrisiteit in die huis beskikbaar wees. Daar moet veilige water binne-in die huis of baie na aan die huis wees nie meer as 100m van die huis af nie. Daar moet n spoel- of puttoilet in of naby die huis wees. Die huis mag nie minder as 30 vierkante meter groot wees nie. In gevalle waar twee of meer werkers huisvesting deel, mag werkgewers slegs n totaal van 25% van die relevante minimum loon aftrek van al die werkers gekombineerd. Ewe veel moet van elke werker se loon afgetrek word.

Arbeidverwante opleiding
Klik op die Labour Law training-opsie by www.skillsportal.co.za.

Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Opleiding veiligheid in gesondheid

en -siektes (Compensation for Occupational Injuries and Diseases CIODA Wet 130 of 1993). en Kursusse wat aangebied word deur maatskappye soos Protea Training Centre (op u perseel) sluit opleiding in arbeidsverhoudings met u toesighouers in. Skakel 021 948 1275 / 082 670 1636 of skryf aan protea@kingsley.co.za.
Oorweeg u om u personeel op te lei? Raadpleeg die hoofstuk oor landbouonderrig en opleiding vir inligting oor verskaffers van opleiding in landbou-, finansile en lewensvaardighede.

AstroTech Tel: 011 582 3200 www.attraining5.co.za Opleiding in arbeidswetgewing COIDAtrain Tel: 012 333 7880 www.coidatrain.co.za

5. Arbeidsverwante regshulp
Raadpleeg die hoofstuk oor regshulp

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Landbou is een van die sektore waarop die regering fokus in sy poging om poste te skep (sien die gedeelte oor landbou in die Werkskepping-hoofstuk). In 2012 was sowat 630 000 persone werksaam in die landbousektor. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye www.daff.gov.za Baie dokumente, belangrike vorms en nuttige gidse is beskikbaar by www. labour.gov.za, die webwerf van die Departement van Arbeid.

Opleiding vir besighede in vergoeding vir beroepsbeserings

8. Publikasies en webtuistes
Die Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika, wat deur die Nasionale Wolkwekersvereniging van Suid-Afrika (NWKV) uitgegee word, bevat aantekeninge oor basiese diensvoorwaardes, beroepsgesondheid en -veiligheid, asook vaardigheidsontwikkeling in die Sosiale Verantwoordelikheid-afdeling. Vind die dokument by www.nwga.co.za of skakel 041 365 5030. Die tydskrif, Farmworker, wat deur Agri Promo uitgegee word, is n tydskrif vir die plaaswerkergemeenskap. Kontak 028 424 2890 of besoek www. agrimega.co.za. As u vir uitvoerdoeleindes produseer, moet u vertroud wees met die kontrolelys van GlobalG.A.P . Risk-Assessment on Social Practices (GRASP), wat die voorwaardes van arbeid op plase stipuleer. Raadpleeg www.globalgap. org. Besoek www.statssa.gov.za/agriculture vir die jongste inligting oor die Sensus van Kommersile Landbou. Die Human Rights Watch se verslag getiteld Ripe with Abuse: Human Rights Conditions in South Africas Fruit and Wine Industries is beskikbaar by www. hrw.org en www.agbiz.co.za. In teenstelling, kyk www.fruitsa-ethical.org. za, webwerf van die Fruit SA Ethical Trade Programme. Kyk na statistiek by die Departement Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za. Klik op die kieslysopsies Publications. Statistiek oor die volgende word verskaf: die aantal plaaswerkers en huishulpe op plase; werkverskaffing in die landbou en in die jag-, bosbou- en visvangsbedryf. Going for broke: The fate of farm workers in arid South Africa iword deur die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) gepubliseer. Dit is beskikbaar by www.hsrcpress.ac.za. Hierdie boek bied n omvattende oorsig van die lot van plaaswerkers. Die vraagstuk word teruggevoer na die vroe Kaapse geskiedenis van die meester-slaaf-verhouding en ondersoek die professionalisering van plaaswerkers, wat mettertyd momentum verkry het. Die boek is n uiters nuttige inligtingsbron en bied weloorwo menings oor n aantal vraagstukke. Dit verdien n plek op elke boer se boekrak. Vakbonde en nieregeringsorganisasies sal bepaald ook daarby baat om die boek te lees.
Bron: Kobus Kleynhans, Agri SA

7. Belanghebbendes
Besonderhede van werkgewer-organisasies en vakbonde word verstrek in die hoofstukke oor georganiseerde landbou, en regshulp en wetgewing.

Arbeidsverwante toerusting en sagteware

Afriklok Tel: 012 654 5804 www.clock.co.za AgriFarm Tel: 0861 247 427 www.agrifarm.co.za ALCO-Safe Tel: 012 343 8114 www.alcoholtesting.co.za BANBRIC BUILDING Sel.: 072 242 9129 sales@banbric.co.za www.banbric.co.za DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Donkerhoek Data Tel: 021 874 1047 www.donkerhoekdata.co.za Maxi Control Tel: 021 762 7576 www.maxicontrol.co.za Plan-A-Head Software Tel: 033 342 7888 www.planahead.co.za Safety Sam Tel: 012 653 0200 www.safetsam.co.za SARPONET Tel: 0861 22 8463 www.sapronet.co.za Software Farm Tel: 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za The Donish Group www.donish.co.za Noodsaaklike eerstehulptoerusting

Regshulp
Sien die hoofstuk oor regshulp.

Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel: 028 424 2890 www.agrimega.co.za Geakkrediteerde arbeidsdienste. opleiding

NOSA Tel: 0861 11 6672 www.nosa.co.za n Internasionale leweransier van en beroepsrisikobestuursdienste en produkte.

45

2. Stedelike landbou

inleiding
Die stedelike vraag
Sien ook die hoofstukke oor menslike nedersettings en voedselsekerheid

Stedelike landbou kan kortliks omskryf word as die aanplant van plante en die teling van diere in en rondom stede. Die opvallendste kenmerk van stedelike landbou, asook dit wat dit van landelike landbou onderskei, is dat dit by die stedelike ekonomiese en ekologiese stelsel gentegreer word. Hierdie integrasie sluit in: die gebruik van stedelike inwoners as arbeiders; die gebruik van tipiese stedelike hulpbronne (soos organiese afval as kompos en stedelike afvalwater vir besproeiing); direkte skakeling met stedelike verbruikers; direkte uitwerking op stedelike ekologie (positief en negatief); om deel van die stedelike voedselstelsel te wees; om mee te ding vir grond wat ander stedelike funksies het; en om deur stedelike beleide en planne benvloed te word. Stedelike landbou kan in die hartjie van die stad (intra-stedelik) of in buitestedelike gebiede bedryf word. Die bedrywighede kan op die erf of op n stuk grond wat nie aan die woning grens nie, plaasvind. Dit kan ook op privaat grond (privaat besit of gehuur) of op openbare grond (parke, bewaringsgebiede, langs paaie, strome en spoorlyne) of semi-openbare plekke (skoolterreine, die gronde van hospitale) bedryf word. Stedelike landbou sluit voedselprodukte uit verskillende oesgewasse (grane, wortelgewasse, groente, sampioene, vrugte) en diere (pluimvee, hase, bokke, skape, beeste, varke, marmotte, vis, ensovoorts), asook nie-voedselprodukte (soos aromatiese en medisinale kruie, ornamentele plante, boomprodukte, ensovoorts) of n kombinasie hiervan in. Dikwels word bederfbare groente, diereprodukte en neweprodukte, asook produkte met n betreklike ho waarde, verkies. In die meeste stede in ontwikkelende lande word n groot deel van stedelike landbouproduksie vir eie gebruik verbou, terwyl oorskotprodukte verhandel word. Die belangrikheid van die markgeorinteerde stedelike landbou, in sowel volume as ekonomiese waarde, moet egter nie onderskat word nie (soos later aangetoon sal word). Produkte word by die plaashek, vanuit karretjies in dieselfde of ander woonbuurtes, in plaaslike winkels, op plaaslike (boere-) markte of aan tussengangers en supermarkte verkoop. Vars produkte word hoofsaaklik verkoop, maar n gedeelte daarvan word vir eie gebruik verwerk, gekook en op straat verkoop; of dit word verwerk en verpak om aan een van die verkooppunte wat hierbo genoem word, verkoop te word.
Stedelike landbou is n integrale deel van die stedelike stelsel. Bron: Aangepas uit aantekeninge op die RUAF Foundation se webtuiste, www.ruaf.org

1. Oorsig
Ons maak tans staat op n voedselafleweringsketting wat in alle opsigte onvolhoubaar is, maar so verwyderd is van ons bewussyn dat ons dit as vanselfsprekend aanvaar en selde die etiese of omgewingsimpak bevraagteken. Hoe sal stede hulleself voed as klimaatsverandering en spitsolie ons lewens begin benvloed? Prof. Michael Rudolph

Die vinnige verstedeliking wat plaasvind, gaan gepaard met n snelle toename in stedelike armoede en stedelike voedselonsekerheid. Die meeste stede in ontwikkelende lande ervaar ernstige probleme met die hantering van hierdie ontwikkeling en kan nie voldoende formele werksgeleenthede vir die armes skep nie. Hulle ervaar ook toenemend probleme om van stedelike afval en afvalwater ontslae te raak en met die gehalte van die lug en rivierwater. Stedelike landbou bied n aanvullende strategie. Buiten voedselsekerheid kan stedelike landbou bydra tot plaaslike ekonomiese ontwikkeling, armoedeverligting en sosiale insluiting van die stedelike armes vroue in die besonder asook om die stad groener te maak en om stedelike afval op n produktiewe wyse weer te gebruik. Die belangrikheid van stedelike landbou word toenemend deur internasionale organisasies soos UNCED (Agenda 21), UNCHS (Habitat), FAO (VN se Food and Agriculture Organisation) en CGIAR (International Agricultural Research Centres) erken.
Bron: Aangepas uit aantekeninge op die RUAF Foundation se webtuiste, www.ruaf. org.

In die verslag oor Suid-Afrika wat vrygestel is het in Maart 2012, het die VN se rapporteur gemeld dat hy veral bendruk was met die strategie en programme wat in plek gesit is by Durban/Thekwini munisipaliteit wat n peri- stedelike agro-ekologie bekendgestel het in2009. Die stad, Durban het n opname gemaak van 800 tuine en hul benodighede en toe ongeveer 3,000 tuine gekarteer deur middel van beoordeling en lugfotos. Indien dit behoorlik ondersteun word deur openbare owerhede sal hierdie tuine progressief sowat 60 000 werksgeleenthede skep. Die gebied, wat n tuiste is vir 3.5 miljoen mense is, is verdeel in vier landboukundige sones met toegang na paaie en bondgenootskapgebiede. Ses middelpunte van landboukundige-ondersteuning is gevestig of word ontwikkel insluitende vertoningspersele wat argo-ekologietegnieke vertoon, n navorsing- en ontwikkelingsentrum oor argro-ekologie, opleidingsterreine, verpakking en bemarkingsmiddelpunte en n toekomstige saadbank.
Bron: van die verslag oor Suid-Afrika van die VN Spesiale rapporteur oorthe Right to Food Maart 2012. Kry dit op www.ohchr.org en op www.agbiz.co.za.

3. Afrika sakeomgewing
In 2008, vir die eerste keer in mensegeskiedenis, het die aantal mense wat die stedelike gebiede bewoon die landelike bevolking oorskry. Dieselfde sal egter nie in Afrika-stede plaasvind tot bykans 2050 nie. Afrika het nogtans verstedelik teen n ongekende tempo -het 40% bereik in 2012, op vanaf 19% in 1960. As gevolg van die uitwerking van verwikkelinge in stedelike bevolkingsgroei op die ekonomie en ander sosiale faktore is dit belangrik dat leiers van Afrikastate en beleidsmakers behoorlik vir die oorgang beplan. Die veranderinge wat sal plaasvind en inderdaad klaar begin plaasvind het, in terme van verstedeliking, moet in langtermynbeplanning gekanaliseer word, want as dit nie gedoen word nie sal dit lei tot moontlike politieke en ekonomiese onstabiliteit.
Bron: Eye on urbanisation: Nigeria wat gekry kan word op www.polity.org.za.

47

4. Belanghebbendes
Kry skakels tot die stede by www.sacities.net Buffalo City, Kaapstad, Ekurhuleni, Ethekwini, Johannesburg, Mangaung, Msunduzi, Nelson Mandela Metropoolen Tshwane. ABALIMI BEZEKHAYA Tel: 021 371 1653 www.abalimi.org.za hulle werk? Watter water sal hulle gebruik en watter tipe vervoer onder andere? Die NPC is verantwoordelik vir die Organiese mikrolandbou en - ontwikkeling van n langtermyn visie tuinmakery in Kaapstad se en strategiese plan vir Suid-Afrika. townships, die eerste stad in Afrika wat sedert 2007 In goedgekeurde Nelson Mandela stedelike landboubeleid het. Metropolitaanse Universiteit Tel: 044 801 5111 / 059 bianca.currie@nmmu.ac.za Afesis-corplan www.nmmu.ac.za/georgecampus Tel: 043 743 3830 www.afesis.org.za Rocklands Urban Abundance Centre Afristar Foundation Tel: 021 391 5316 Tel: 011 706 5614 www.seed.org.za/rocklands.php www.afristarfoundation.org n Permakultuur-NRO wat Siyakhana Initiative for volhoubare oplossings vir stedelike Ecological Health and Food Security ontwikkeling Tel: 072 501 0756 AgriPlanner sien Suid- http://siyakhana.org Afrikaanse Instituut vir Entrepreneurskap wat later in Soil for Life Tel: 021 794 4982 hierdie lys verskyn http://soilforlife.co.za Calabash Trust South African Cities Network Tel: 041 585 9255 (SACN) www.calabashtrust.co.za Tel: 011 407 6471 www.sacities.net Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Die SACN State of the Cities Direktoraat: Voedselveiligheid Report is in 2011 vrygestel. Tel: 012 319 6736 Dit kyk na kwessies wat DFS@daff.gov.za die ontwikkelingsproses in Departement van Gesondheid munisipaliteite verhinder en hoe dit in die algehele doelwitte van die (DoH) regering hanteer kan word. Gemeenskapsgebaseerde voedingsprogram Suid-Afrikaanse Instituut vir Tel: 012 312 0071 Entrepreneurskap (SAIE) www.doh.gov.za Tel: 021 447 2023 Departement van Sosiale www.entrepreneurship.co.za Ontwikkeling Tel: 012 312 7953 Die SAIE ontwikkel innoverende www.population.gov.za materiale wat oorspronklike opvoeders, opleiers en gemeenKry die Urbanisation-opsie op die skapgebaseerde organisasies oplei webwerf. om sakevaardighede oor te dra Food & Trees for Africa (FTFA) Tel: 011 656 9802 www.trees.org.za Sustainable Energy Africa Tel: 021 702 3622 www.sustainable.org.za

Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard Lengau Agri Sentrum Tel: 051 443 8859 Departement Stads- en Streekbeplanning Tel: 051 401 2486 www.ufs.ac.za/urpl Universiteit van KwaZuluNatal Mike Underwood 033 260 6088 Omgewingswetenskappe Tel: 031 260 1027 maharajb@ukzn.ac.za

Urban Harvest Edible Gardens Tel: 072 475 2977 (Kaapstad) Tel: 079 934 0689 (Port Elizabeth) http://urbanharvest.wordpress. com Urban-Econ Tel: 051 444 6324 www.urban-econ.com URBAN FARMER Tel/faks: 022 448 1106 Lisa Perold 082 842 1579 metalpetal@kingsley.co.za Werksaam met Organic Food Gardens Visual AgriLiving Tel: 021 919 8954 www.agriliving.co.za

5. Publikasies en webtuistes

Food Gardens Foundation Sustainable Villages Africa Tel: 011 342 4440 / 6967 www.sva.co.za www.foodgardensfoundation.org. za Ukuvuna landelike boerderysentrum National Planning Commission John Nzira 073 717 5232 www.npconline.co.za johnnzira@gmail.com Ongeveer 30 miljoen SuidAfrikaners woon in stedelike gebiede, maar teen 2030 sal n bykomende 11 miljoen verskuif na die stede n 70% toename in die verstedeliking van alle SuidAfrikaners. Waar sal die mense geakkommodeer word? Waar sal Universiteit van Kaapstad African Centre for Cities http://africancentreforcities.net Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2824 / 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ

AGROPOLIS The Social, Political and Environmental Dimensions of Urban Agriculture geredigeer deur Luc J. A. Mougeot International Development Research Centre (ISBN 1-55250-186-8). Dit is aanlyn beskikbaar by http://web.idrc.ca/openebooks/186-8/ www.ruaf.org - Hulpbronsentrum vir Stedelike Landbou en Bosbou. Raadpleeg die publikasies, videos en ander bronne. Besoek www.afsun.org, webwerf van die African Food Security Urban Network (AFSUN) n Aantal artikels wat op hierdie hoofstuk van toepassing is, is op www. polity.org, byvoorbeeld, Challenges to urban food supply in South Africa en Reverse Rural-urban Migrations: An Indication of Emerging Patterns in Africa? Guidelines for Urban and peri-urban animal agriculture, saamgestel deur die Direktoraat Diereproduksie. Skakel 012 319 7511. www.verticalfarm.com n moontlike manier waarop daar in die volgende dekades aan die voedselvereistes voldoen gaan word is deur middel van vertikale plase. Die Nederlandse maatskappy, Van Bergen Kolpa Architects, hoop dat hulle teen 2013 n werkende prototipe van n supermarkplaas sal bedryf wat die meeste van die voedselitems wat ons in die kruidenierswinkel vind, sal produseer. Vind hierdie artikel, Farm in the City could be supermarket of the future by www.cnn.com. Kyk na die verskillende stedelike opsies by 0 www.gdrc.org, Kyk na die verskillende die webtuiste van die Global Development Research Center. www.cityfarmer.org City Farmer is n vereniging sonder winsoogmerk wat stedelike voedselproduksie en omgewingsbewaring uit n klein kantoor in die middestad van Vancouver, Brits-Columbi, bevorder. www.etc-urbanagriculture.org ETC Urban Agriculture is n hulpbronsentrum wat advies gee oor stedelike landbou en voedselsekerheid. Volgens die lys van projekte wat hulle onlangs voltooi het, het hulle werk in Turkye, Kanada, Suidoos-Asi en SubSahara-Afrika gedoen. www.urbanfarming.org n Noord-Amerikaanse webtuiste. Die artikel, The Environmental Cost of US Lawns, is aanlyn by http://ezinearticles.com beskikbaar. Grasperke is die mees besproeide gewas in die VSA - drie keer meer water word gebruik om grasperke te benat as wat daar vir die besproeiing van mielies gebruik word. (Wil enigeen raai wat die syfer in Suid-Afrika is?) Gaan kyk na die video-opnames by http://theurbanfarmingguys.com. Verskeie publikasies kan gevind word op http://africancentreforcities. net, die webtuiste van die Universiteit van Kaapstad se Afrika-sentrum vir Stede. Hierdie hoofstuk dien ook ter aanvulling van die hoofstuk wat oor die belangrikheid van landelike ontwikkeling handel. Hoe groter die ontwikkeling in landelike gebiede, hoe minder sal daar rede wees vir snelle stedelike migrasie, wat geweldige druk plaas op beskikbare hulpbronne in die stedelike sentra en tot verslegtende lewensomstandighede lei. Vind verskeie publikasies en verslae by www.sacities.net, die webtuiste van die South African Cities Network (SACN). Die sukses van ons stede is uiters belangrik aangesien dit die bestendigheid van die landelike gebeide kan bepaal.

49

bemarking en finansile dienste

Agri-ondernemings en nuwe geslag landboukoperasies
1. Oorsig
Koperatiewe verenigings het aanvanklik tot stand gekom om boere wat saamgemaak het, in staat te stel om genoeg kapitaal te bekom om toerusting in groot maat te koop en hul produkte te verkoop. Die doel van hierdie verenigings was om boere se winste te vergroot. Dit het hulle gedoen deur die beste markpryse vir produkte te beding, nuwe markte te vind en toerusting in groot maat te koop. In die 1990s het Suid-Afrika groot veranderinge ondergaan. Die sosiopolitieke veranderinge was voorbladnuus oor die wreld heen. Daar was ook ander veranderinge: plaaslike ekonomiese deregulering, die afskaffing van kwantitatiewe invoerbeheer ingevolge die AOHT (die Algemene Ooreenkoms van Handel en Tariewe) en ooreenkomste van die WHO (Wreldhandelsorganisasie), terwyl die blootstelling van SuidAfrikaanse landbou aan globalisering ook aanleiding gegee het tot die herroeping van die Wet op Landboubemarking. Koperasies is daarna toegelaat om nieboere as lede en direkteure te h, en kon wegbeweeg van die gebied waar hul lede boer op voorwaarde dat hulle in maatskappye omskep word. Hierdie wetgewing is met gemengde gevoelens begroet. Sommige koperasies wat besluit het om om te skakel, het by hewige geskille met individuele boere betrokke geraak. Hierdie boere het gemeen dat die nuwe ondernemings se prioriteite sou verander dat hulle nie meer in eerste instansie op die belange van die boere sou fokus nie maar eerder op die belange van beleggers (agrimaatskappye moes winsgedrewe word ten einde seker te maak dat nielandbou-aandeelhouers n opbrengs op hul beleggings verdien). Daar was argumente ten gunste van omskakeling: nielandbou-aandeelhouers sou meer kapitaal in die nuwe entiteit bel as wat boere in n koperasie sou kon bel. Hulle sou ook sake- en bestuursvernuf met hulle saambring. Sommige van hierdie omskakelings het beteken dat die boere hul aandele verkoop het en die bestuur van die voormalige koperasies prysgegee het. Sommige koperasies wat beplan het om maatskappye te word, het van plan verander: kapitaalstrukture was bevredigend of hulle het veilig gevoel in n bepaalde marknis. Hierdie omgewing, wat al mededingender geword het, was nou onderhewig aan konsolidering, waarby daar soms oorvleueling voorgekom het iets wat tot kort tevore nie kenmerkend van hul bedrywighede was nie. Agri-ondernemings speel n beduidende rol in die ekonomie as die hanteerders, verwerkers en bemarkers van landbouprodukte, en as die verskaffers van produksie-insette en dienste. Voorts is hulle groot werkverskaffers, ontwikkelaars en bronne van toegevoegde waarde. In baie landelike gebiede is hulle die besigheidskern van die gemeenskap en lewer hulle n sleutelbydrae tot die instandhouding van die landelike infrastruktuur. Agri-ondernemings, met inbegrip van koperasies, lewer n groot verskeidenheid produkte en dienste. Die produkte bestaan grotendeels uit kommoditeite, aangesien hulle aanvanklik hoofsaaklik by die eerste stadium van die verwerking van plaasprodukte betrokke was. Afgesien van die voorsiening van landbou-insette strek hul dienste nou egter verder. Hulle bevorder byvoorbeeld bemarking deur boere te help om die beste pryse vir hul oeste te beding. Boere word gehelp om hul risiko te bestuur en om hul graan te berg. Finansile dienste is ook steeds n belangrike aspek, hoewel handelsbanke hierdie tradisionele rol al meer begin oorneem.

2. Verenigings wat betrokke is

Landboubesigheidskamer (Agbiz) Tel: 012 807 6686 Faks: 012 807 5600 www.agbiz.co.za Die Landboubesigheidskamer (Agbiz) verteenwoordig landbouondernemings en landboukoperasies in die ontwikkelende landbousektor; maatskappye wat ontstaan het uit die omskakeling van landboukoperasies; en ander landbou-ondernemings en organisasies. Agbiz streef daarna om sy lede-organisasies te ondersteun deur n omgewing te skep waarin hulle as mededingende en innoverende besigheidsondernemings kan funksioneer. Agbiz is geaffilieer by Business Unity South Africa (BUSA) in vennootskap met Agri SA en die NEPAD Business Foundation (NBF), terwyl hy ook noue bande handhaaf met internasionale organisasies soos die World Farmers Organisation (WFO), die International Chamber of Commerce (ICC) en die International Food and Agribusiness Management Association (IAMA).

3. n Kykie na vyf agri-ondernemings

AFGRI Operations Beperk Tel: 011 063 2347 afgri@afgri.co.za www.afgri.co.za
Die volmaakte plaas vereis toewyding, passie, positiewe verandering en AFGRI. Die eindresultaat is n omvattende waardeketting wat landbou as n besigheid transformeer, terwyl groei n natuurlike uitvloeisel daarvan is. AFGRI is n landboudienste- en voedselonderneming wat op die JSE genoteer is, en as sodanig het AFGRI die passie, hulpbronne en potensiaal om boere, produsente en verbruikers van landbouprodukte doeltreffend by te staan. As Suid-Afrika se markleier bied AFGRI eenvoudig en doeltreffend sakeoplossings in drie sektore van die ketting. AFGRI Services is een van Suid-Afrika se grootste landbouprodukhandelsmaatskappye wat bestaan uit Kleinhandel, Toerusting en Graanbestuur. Die Kleinhandelsafdeling bied n omvattende reeks produkte en dienste wat aan boere die middele gee om suksesvolle oesuitkomste te behaal. Hierdie insette van saad tot kunsmis tot trekkers is maklik bekombaar en adviesdienste is deur die hele seisoen tot beskikking van die boer. Sowel Farm City as Town & Country bied n volledige reeks landbou-insette en huis-, tuin-, buitelug- en doen-dit-selfprodukte vir verbruikersgebruik. AFGRI Equipment is as n streeksverskaffer van gemeganiseerde toerusting wat in die spesifieke behoeftes van die kommersile boer voorsien, die grootste John Deere-franchise in Afrika. Graanbestuur bied veilige berging van tot 4,4 miljoen ton landbouprodukte deur die hele Suid-Afrika en Zambi. AFGRI is n wreldleier wat die hantering en opberging van mielies, koring, sonneblom, sojabone en sorghumgraan betref. Wreldgehaltetegnologie in silovoorraadbestuur bevorder ook AFGRI se status as n leier in die bedryf. AFGRI Foods, die tweede skakel in die waardeketting, behels dierevoer, meulens en pluimvee, toerusting en olies. AFGRI Animal Feeds is een van Suid-Afrika se voorste vervaardigers en is verbind tot die gebruik van hoogstaande vervaardigingstegnologie. Meer as een miljoen ton voer word jaarliks geproduseer, met n duidelike toewyding aan uitnemendheid, innovering en gehalte in vervaardiging. AFGRI Milling is n voorste vervaardiger van geelmielieprodukte vir vervaardigings- en nywerheidsgebruik. Ooreenkomstig internasionale standaarde word die meulens gesertifiseer vir voldoening aan internasionale voedselveiligheids- en gehaltebestuurstandaarde. Uitnemendheid staan sentraal vir niegeneties gemodifiseerde hibriede en die integriteit van die mielie word bewaar. AFGRI Poultry, en sy Superior-hoendervleishandelsmerk, is n gentegreerde proses waardeur stampluimvee voortgebring word in geriewe wat voortpunttegnologie gebruik. Passie en innovering verseker gehalteprodukte direk van die plaas na die klant.

50

AFGRI Labworld, bekend vir die verskaffing van uitstekende instrumentasie en toerusting, is n leidinggewende verskaffer van laboratorium- en wetenskaplike analitiese toerusting wat gebruik word in die landbou-, voedsel-en-drank-, mynbou- en petrochemiese nywerheid. Klinte kry allesinsluitende oplossings vir al hul ontledingsbehoeftes, waardeur doeltreffende produkontwikkeling moontlik gemaak word. Nedan is AFGRI se aanleg vir die pers van oliesade en die ekstraksie en raffinering van die olie. Die aanleg, n leier op die gebied, verwerk olies en ander grondstowwe tot eetbare produkte vir die voedselverwerkings- en die kitskosbedryf. Nedan stel hom dit ten doel om die tegnologies mees gevorderde olie- en proteenmaatskappy in Suid-Afrika te wees, n doelwit wat nagestreef word deur deurlopende produkontwikkeling en vernuwende verwerkingsdoeltreffendheid in die aanleg. AFGRI Financial Services, die laaste skakel in die waardeketting, bied pasgemaakte oplossings deur kapitaal, makelary en versekering. Die afdeling GroCapital bied finansile oplossings vir n verskeidenheid van klinte waardeur winsgewendheid en groei uiteindelik bevorder word. GroCapital bied gespesialiseerde finansierings- en innoverende oplossings waarin sterk klem gel word op die ontluikende markte en wat internasionale handel en buitelandse valuta toelaat. Gespesialiseerde kennis, gestruktureerde handel en skuldoriginering het GroCapital as n leidende verskaffer gevestig. AFGRI Broking fasiliteer die regte beskerming teen valutabewegings met valutatermynkontrakte en opsies van die JSE, n noodsaaklike oorweging vir kommersile boere en n wisselvallige valutabeurs. AFGRI Insurance is n saamgestelde versekeringsmakelaar wat in alle aspekte van korttermyn- en langtermynversekering spesialiseer, veral die risikos waarvoor die hedendaagse boer te staan kom. n Nuwe skakel in die AFGRI-finansilediensteketting is Farmer Lending, wat vroer deel van GroCapital was. Famer Lending bied aantreklike koerse vir seisoenale behoeftes, kapitaalbesteding en toekomstige uitbreidings. Dit behels verhoudinge, befondsing en voordele vir alle boere.

in die groter dorpe en stede soos Durbanville, Stellenbosch, Paarl, Worcester, Upington en Windhoek spits Agrimark hom meer toe op die bestemmingsklint wat n wye reeks artikels onder een dak verlang. Nuwe inisiatiewe is n reeks Villagemart- en Savemart-winkels in winkelsentrums, asook Liquormark-drankwinkels as toevoeging tot Agrimark-winkels. Produkte Kaap Agri beskik ook oor 320 000 ton opbergingsfasiliteite in die vorm van 14 graansilokomplekse versprei deur die Wes-Kaap. Produkte geproduseer in Kaap Agri se bedieningsgebiede sluit n wye reeks landbouvertakkings in, waaronder koring en kleingrane, tafeldruiwe, wyndruiwe, sagtevrugte, steenvrugte, drovrugte, melk- en vleisbeeste, wol- en vleisskape, katoen, groente, bone en rooibostee. Besigheidsvorm, eienaarskap en korporatiewe bestuur Kaap Agri is n publieke maatskappy met ongeveer 5 300 aandeelhouers, bestaande uit produsente, die algemene publiek en institusionele beleggers. Die grootste enkele aandeelhouer is die genoteerde maatskappy, Zeder Beleggings Beperk, deel van die PSG-groep. Aandele word vryelik oor n toonbank verhandel en die gemiddelde verhandeling is sowat 0.5% per maand. Kaap Agri se direksie bestaan uit tien verkose en drie uitvoerende direkteure (Besturende Direkteur, Finansile Direkteur, Menslike Hulpbronne Direkteur). Alhoewel Kaap Agri nie genoteer is nie, is die uitgangspunt dat aan alle korporatiewe bestuursvereistes voldoen moet word asof die maatskappy genoteer is, en die maatskappy voldoen in alle wesentlike opsigte aan die vereistes van die King III-kode en verwante korporatiewe bestuursvereistes en -riglyne. SEB betrokkenheid Vyf en twintig persent (25%) van Kaap Agri se aandele is onder swart eienaarskap. Kaap Agri ondersteun SEB en is tans n vlak 5-bydraer en fokus op interne opleiding, ontwikkeling en bevordering, asook hulp en ondersteuning aan opkomende boere in sy gebiede. Kaap Agri het n opleidingsakademie te Porterville waar verskeie kort-, medium- en langtermynkursusse aan plaaswerkers en nuwe boere aangebied word deur interne en eksterne opleiers. Groep se spesifieke aktiwiteite Agrimark-winkels n reeks kleinhandelwinkels wat direkte landbouproduksie-insette en verwante produkte, asook gereedskap, boumateriaal, buiteleweprodukte, tuinboubenodigdhede, doen-ditself en vele ander produkte aan produsente en die algemene publiek verskaf. Liquormark-winkels n reeks drankwinkels by bestaande Agrimarkwinkels wat fokus op die behoeftes van n meer gesofistikeede gebruiker en spesifiek ook plaaslik geproduseerde wyne bevorder. Pakmarkte n reeks afsetpunte in die Wes- en Noord-Kaap, asook Limpopo en enkele ander gebiede wat hoofsaaklik konsentreer op die verpakkingsmateriaalbehoeftes van vrugteprodusente, asook verwante benodigdhede. Van die Pakmarkte verskaf ook n brer mandjie produkte, soortgelyk aan Agrimark-winkels, terwyl sommige Agrimark-winkels ook n volledige mandjie verpakkingsmateriaal verskaf. Villagemarts n nuwe inisiatief van kleiner Agrimark-winkels in winkelsentrums wat spesifiek gemik is op die behoeftes van die algemene publiek wat n verskeidenheid produkte onder een dak sal aantref. Savemarts - n nuwe kleinhandel winkelkonsep wat in die Wes- en SuidKaap ontplooi word en wat gerig is op die behoeftes van gemeenskappe woonagtig in die hodigtheidsareas. Daar sal veral gefokus word op produkte vir in en om die huis en vir selfdoen-entoesiaste. Meganisasie bemarking van heelgoedere (trekkers, stropers, implemente) van gesogte handelsmerke, vervaardigingsen herstelwerkwinkels en onderdele-verskaffing in die Wes-Kaap. Agriplas vervaardiging van drupperpyp en sprinkelbesproeiing en verspreiding daarvan saam met verwante volledige besproeiingsbenodigdhede aan veral ander kleinhandelaars en besproeiingstegnici en -installeerders in Suidelike Afrika. Agrilog verkryging en logistiek van produkte; aankoop en verspreiding van produkte van afdelings deur produkspesialiste en n sentrale distibusiesentrum te Paarl en satelietsentrums te Upington, Hardap en Windhoek; invoere; en die sentrale kordinering van brandstofaankope, -berging en -distribusie en -aflewering.

Kaap Agri Hoof kantoor Tel: 022 482 8000 Faks: 022 482 8008 www.kaapagri.co.za
Kaap Agri is n landboudienstegroep wat goedere en dienste hoofsaaklik aan die landbousektor, asook die algemene publiek, versprei. Hierdie goedere en dienste sluit in: direkte landbouproduksie-insette soos brandstof, kunsmis, saad en plaagbeheer dierevoeding, dieregesondheid en troeteldier verwante produkte brandstof en olies industrile en huishoudelike gas tuin- en landboubesproeiingsprodukte verwante produkte soos snoeiskre, gereedskap en opleimateriaal omheiningsmateriaal soos draad en pale verpakkingsmateriaal vir die vrugtebedryf soos kartonne, sakkies, bakkies en rakkies industrile verpakkingsmateriaal en palette boumateriaal soos sement, hout, verf, sink en plastiek tuinboubenodigdhede soos gereedskap, kunsmis en chemikalie doen-dit-self items soos gereedskap, lere, skroewe en toebehore kampeertoerusting en verwante toebehore vir die buitelugentoesias voedsel, skoonmaakmiddels en beskermende klerasie wyn en spirituale in sekere winkels meganisasiedienste soos trekkers en implemente, vervaardiging en herstelwerk, en onderdele graanhanteringsdiente ontvangs, gradering en opberging van hoofsaaklik koring graanbemarkingsdienste verskeie bemarkingsopsies aan produsente vervaardiging en verspreiding van besproeiingstoerusting finansiering van hierdie dienste en produkte Geografiese verspreiding van bedryfspunte Kaap Agri verskaf hierdie goedere en dienste deur n netwerk van 147 bedryfspunte oor 84 dorpe en stede in Suid-Afrika en Namibi. Veral

54

Graanopberging ontvangs, gradering, opberging en beroking van graan hoofsaaklik koring, maar ook gars, hawer, rog en lupiene. Graanverhandeling n volledige reeks bemarkingsopsies aan graanprodusente, wat direkte kontrakte, rug-aan-rug kontrakte, termynkontrakte deur SAFEX en verwante dienste insluit om hulle in staat te stel om die maksimum opbrengs op hulle produkte te realiseer volgens hulle keuse. Saadverwerking en -verspreiding die vermeerdering van basis koringsaad deur gekontrakteerde saadprodusente, verwerking en verspreiding van koring- en bonesaad, en verspreiding van aartappelmoere. Finansiering finansiering van bovermelde dienste en produkte deur pasgemaakte finansieringspakkette wat pas by die behoeftes van produsente en klinte. Kaap Agri finansier ook insetkoste soos kunsmis, brandstof en plaagbeheer. Ondersteuningsdienste genoemde bedrywe word ondersteun deur Finansies & Administrasie, IT, Sekretariaat, Interne Oudit, Menslike Hulpbronne en Kommunikasie. In kort Kaap Agri verskaf n wye reeks goedere, produkte en dienste aan n wye reeks klinte deur n uitgebreide voetspoor wat die oor die grootste gedeeltes van Suid-Afrika en Namibi strek.

te identifiseer. Deur volgehoue groei benut die maatskappy ook hierdie geleenthede ten bate van sy lede en ander belanghebbende partye deur nie net waarde in die landbou te skep nie, maar ook daartoe toe te voeg. Onlangs het VKB Landbou Beperk in integrasiegeleenthede genvesteer, sowel terugwaarts ten einde die koste van insette te verminder, as voorwaarts ten einde waarde tot die landbouprodukte van sy lede toe te voeg. Met die oog op hierdie vertikale integrasiestrategie het VKB verskeie groot projekte aangepak, waarvan een VKB se braaihoenderprojek is. Tans laat die maatskappy n hoenderabattoir bou met n eerstefase-slagvermo van 450 000 hoenders per week. Dit is n enorme inisiatief, aangesien VKB se investering vir die eerste vyf jaar op ongeveer R200 miljoen beraam word. Sodra die eerste fase voltooi is en ons tevrede is met die bemarking van hierdie produkte, wil ons die projek uitbrei. Die belangrikste is dat die projek lede van die VKB-Groep die geleentheid bied om kontrakboere te word. Voorts sal dit hulle n geleentheid gee om hulle ondernemings te diversifiseer, s Paul Carshagen, voorsitter van die VKB-direksie. Bogenoemde projek is strategies gemik op een van die maatskappy se doelwitte vir bre swart bemagtiging wat beoog om die ondernemingspotensiaal van voorheen benadeelde individue te ontsluit. Die VKB-groep sal hulle ook help om betekenisvol aan die hoofstroomekonomie deel te neem. Hiervoor is n vennootskap met provinsiale en nasionale owerhede aangegaan. In die eerste fase van die projek het VKB ses hoenderhuise aan kleinhoeweboere uit die voorheen benadeelde gemeenskappe toegewys. n Tweede veevoerfabriek met n jaarlikse produksievermo van 200 000 ton word ook tans opgerig. Nog een van die maatskappy se belangrike projekte is n oliepersaanleg met n vermo van 150 000 ton per jaar. Die VKB-Groep het n aantal projekte van stapel gestuur ten einde sy oogmerk te bereik om n verskil in die gemeenskap te maak. Die maatskappy het n baie geslaagde program vir ontluikende boere in die omgewing begin waardeur hulle van sowel tegniese as finansile ondersteuning voorsien word en deurlopend gementor word oor alle aspekte van die georganiseerde landbou. Die ontwikkeling van kleinhoeweboere bly n toepaslike strategie om ontluikende boere voor te berei vir en te ontwikkel tot die kommersile vlak. Dit sal verseker dat hierdie boere vertroud raak met moderne boerderypraktyke en goed toegerus is met die vaardighede wat nodig is om n lewensvatbare en gesonde landbou-onderneming in stand te hou. Dit is n onbetwiste feit dat indien n organisasie in hierdie tydsgewrig graag sy groei en sukses wil handhaaf, die ontwikkeling van sy werknemers tot sy mededingingsvoordeel in die mark sal bydra. In die loop van jare het die VKB-Groep verskeie opleidingsprogramme ingestel om die potensiaal en vaardighede van sy werknemers op verskeie vlakke en in alle beroepskategorie te ontwikkel. Hierdie programme strek van leerlingskappe, vakleerlingskappe en vaardigheidsontwikkelingsp rogramme tot intensiewe leierskapsprogramme om voorheen benadeelde individue toe te rus om n daadwerklike rol in die bestuurshirargie te speel. Ons is optimisties oor die toekoms. Met ons nuwe kapitaalondernemings en beoogde investerings sal die maatskappy se fokus wees op die bereiking van maksimale bedryfsdoeltreffendheid. Ons sal dus voortgaan om ons unieke verhouding met ons belanghebbers te koester. Ons is n eenstopverskaffer aan landbouprodusente in ons omgewing en hulle is ons belangrikste bestaansrede. Ons het nog altyd ongewenaarde lojaliteit deur ons lede geniet en hulle sal steeds die kern van ons besigheid bly, s Carshagen.

VKB Landbou Beperk Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za

VKB Landbou Beperk is n goed gevestigde en dinamiese onderneming van gesonde finansile aansien, met n lojale lede- en klintebasis. Die maatskappy het hom daartoe verbind om geleenthede vir groei in die landbou-omgewing

4. Maatskappye wat betrokke is

AFGRI Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za BKB Bpk Tel: 041 503 3111 www.bkb.co.za Ceres Koelkamers Bpk Tel: 023 315 5003 Coastals Farmers Co-operative Bpk Tel: 031 508 8000 www. coastals.co.za Fraserburg Co-operative Bpk Tel/faks: 023 741 1936

56

Gamtoos Tobacco Co-operative Bpk Tel: 042 283 0305 GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Highveld Egg Co-operative Bpk Tel: 018 293 0694 www.toplay. co.za Humansdorpse Koperasie Beperk Tel: 042 295 1082 www. humkoop.co.za Kaap Agri Tel: 022 482 8000 www.kaapagri.co.za Karoo Vleisboere Koperasie Bpk Tel: 053 621 0162 Klein Karoo International (KKI) Tel: 044 203 5100 www.kleinkaroo. com Koup Produsente Koperasie Bpk Tel: 023 551 1083 KLK Landbou Bpk sien BKB Bpk Langkloof Boerekoperasie Bpk see Tuinroete Agri. Tel: 044 752 3004 MGK Operating Company (Edms) Bpk Tel: 012 381 2800 www. mgk.co.za Malelane Sitruskoperasie Bpk Tel: 013 790 0391 http://msk.co.za Moorreesburgse Koringboere (Edms) Bpk Tel: 022 433 8300 www.mkb.co.za Mosstrich Tel: 044 606 4400 www.mosstrich.co.za NCT Forestry Co-operative Bpk Tel: 033 897 8500 www.nctforest. com NTK Limpopo Agric Bpk Tel: 014 719 9211 www.ntk.co.za NWK Bpk Tel: 018 633 1000 www.nwk.co.za Oranjerivierwynkelders Koperatief Bpk Tel: 054 337 8800 www. orangeriverwines.com Oos Vrystaat Kaap Bedryf Beperk (OVK) Tel: 051 923 4500 www. ovk.co.za Overberg Agri Tel: 028 214 3800 www.overbergagri.co.za Samelko landboukoperasie Bpk Tel: 021 880 0256 www.samelko. co.za Sentraal-Suid Co-operative Bpk (SSK) Tel: 028 514 8600 www. ssk.co.za Senwes Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Suidwes Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za Sutherland Landboukoperasie Bpk Tel: 023 571 1001 Taurus Stock Improvement Co-operative Bpk Tel: 012 667 1122 www.taurus.co.za Tuinroete Agri Beperk Tel: 044 601 1200 www.tagri.co.za TWK Agriculture Limited Tel: 017 824 1000 Umtiza Farmers Corp Bpk Tel: 043 722 4215 www.umtiza.co.za Villiersdorp Co-op Tel: 028 840 1120 www.villiersdorpko-op.co.za VKB Landbou Beperk Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za Williston Vleiskoperasie Bpk Tel: 053 391 3204 Zeder Investments Bpk Tel: 021 887 9602 www.zeder.co.za

bemarking en finansile dienste

Bemarking
Verskeie van die hoofstukke in die afdeling Bemarking en finansile dienste het te make met die bemarking van landbouprodukte. Sien dus ook die hoofstukke oor varsprodukte-markte, lewendehawe-vendusies, uitvoer, en so meer.

1. Oorsig
In n markgeorinteerde stelsel word die prys van n produk bepaal deur aanbod en aanvraag. n Balans word verkry tussen wat mense bereid is om teen n sekere prys te voorsien en wat mense bereid is om vir die produk te betaal. Die kern van goeie bemarking is die volgende: Vind uit wat die verbruiker wil h. Voorsien dit teen n wins. Wat landbouprodukte betref, word die hoeveelheid wat die verbruiker wil h en sal koop, deur n aantal faktore benvloed waarvan die volgende die belangrikste is: die prys van die goedere smake en voorkeure van verbruikers die aantal verbruikers die inkomste van verbruikers pryse van verwante goedere (mededinging) reeks goedere wat aan verbruikers beskikbaar is Produsente moet bewus wees van bemarkings- en markrealiteite. Boere moet ook besef dat die prys wat deur die uiteindelike verbruiker betaal word, uit die hoeveelheid geld wat aan die boer vir sy produkte betaal word bestaan, plus al die onkoste wat aangegaan is om dit na die verbruiker te neem in die vorm waarin hy of sy dit sal koop. Die persone wat die bemarking en prosessering van hierdie funksies doen, moet ook n redelike wins maak. Die persentasie van die uiteindelike prys wat deur die bemarkingsfunksie geneem word, staan as die bemarkingsgrens bekend. Somtyds kan hierdie bemarkingsgrens n taamlike ho persentasie wees en daar kan dan ges word dat die boere en die verbruikers uitgebuit word. Ho winsgrense kan dikwels volkome geregverdig word deur die ho koste wat betrokke is. Daar is liggame soos die Voedselprysmoniteringskomitee en die Mededingingskommissie wat as waghonde optree om te verseker dat die prysketting deurgaans billik is. Sommige produsente het meer betrokke by die aanbodketting geraak, en dit beteken dat hulle gewoonlik groter winste maak. Statistiek Suid-Afrika publiseer twee prysindekse: die verbruikersprysindeks (VBI), wat gebaseer is op pryse op kleinhandelsvlak, en die produsenteprysindeks (PPI), wat gebaseer is op pryse by die eerste handelspunt. Sodoende word die produksiekoste gemeet. As die produksiekoste van n produk afneem, kan n mens redelikerwys verwag dat daar n afname gaan wees in die prys wat die verbruiker betaal.. Benewens hierdie twee indekse, publiseer die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye n kwartaallikse indeks van die prys van plaastoebehore. Die ontleding van hierdie drie indekse toon aan hoe die pryse in die waardeketting ontwikkel.
Bron: die artikel What can we do about high food prices by www.farmersweekly. co.za

5. Publikasies en webtuistes
Die Landboubesigheidskamer (kontakbesonderhede onder opskrif 2) gee n nuusbrief uit wat ook geraadpleeg kan word onder die Publications-kieslysopsie by www.agbiz.co.za Die tydskrif SA Kop/SA Co-op kan op aanvraag bekom word (tel 018 293 0622, faks 018 294 4221) Die webtuiste van die International Food and Agribusiness Management Association is by www.ifama.org. Besoek die EMRC-webtuiste by www.emrc.be vir die artikel Expanding business linkages worldwide. Die artikel Agrologistics at home and abroad is by www. tradeinvestafrica.com beskikbaar; agri-ondernemings in Afrika word daarin bespreek. Die onderskeie agri-ondernemings publiseer ook n verskeidenheid publikasies en beskik oor videos en webtuistes. Die aandeelpryse van landboumaatskappye verskyn op www.landbou. com, die elektroniese afdeling van Landbouweekblad.
Bronne: Landboubesigheidskamer; AFGRI; Kaap Agri; VKB Bpk

57

2. Die huidige sukses van boerderybeplanning begin by die mark

Moenie iets produseer wat u nie kan verkoop nie. Produksie moet markgerig wees. U moet weet wat die klint wil h (aanvraag) en die prys waarteen u as boer bereid is om dit te voorsien (aanbod). Besluit wie u teikengroep is. Dit is u bepaalde groep klinte. Hoe oud is hulle? Is hulle manlik of vroulik? Waar bly hulle in die stad of op n plaas? Wat doen hulle? Is hulle sakemense, professionele mense soos dokters of prokureurs, boere, ensovoorts? Wat is hulle belangstellings? Bepaal wat hulle behoeftes is. Wat wil hulle koop en wat is hulle bereid om te betaal?

3. Bemarkingsopsies
Die volgende bemarkingsopsies bestaan vir die opkomende produsent: Bemark direk van hul tuine na die omliggende gemeenskappe. Voorsien produkte aan smouse wat boere met hul bakkies besoek en dan die produkte in die plaaslike dorp of stad verkoop. Voorsien aan verwerkingseenhede, byvoorbeeld meulens, abattoirs, melkerye en vrugtepakhuise. Dit is n tipe kontrakproduksie en word gewoonlik beperk tot groter opkomende handelseenhede en tot opkomende besproeiingskemas wat hul produk kollektief bemark. Voorsien aan verskeie kleinhandelsafsetpunte soos die Spar-groep wat van tyd tot tyd direk by opkomende boere koop. Pick n Pay het n program ingestel om die opkomende sektor te ondersteun. Verkoop deur plaas- of markstalletjies (padstalletjies) in stedelike, buitestedelike en landelike gebiede. Verkoop op kontrakmarkte soos owerheidsvoedingsprogramme , skole, hospitale, kleinhandelskontrakte, hotelle, restaurante en toerisme-afsetpunte. Die owerheid bied veral hier sy ondersteuning. Die voorligtingsbeampte is in die ideale posisie om namens groepe boere, wat nie oor die nodige selfvertroue en kundigheid beskik nie, as makelaar vir hierdie kontrakte op te tree. Voeg waarde by hul eie produkte en bemark dan produkte deur middel van die verskillende bemarkingskanale wat hierbo genoem word. Die volgende is van die waardetoevoegingsaktiwiteite wat boere kan uitvoer: Vrugte gegradeer, vooraf verpak, gedroog, halfverpak Vleis gekook, snitte, gedroog (biltong) Eiers gegradeer en verpak Braaihoenders geslag voordat dit verkoop word Groente gegradeer, verpak en na die mark vervoer en/of gedroog, halfvoorberei, gebottel Piesangs gegradeer, verpak in spesiale rypmaakkamers, skywe, gedroog Lietsjies gegradeer en verpak vir die plaaslike en uitvoermark, versap Mielies/graan gemaal, in sakke verpak, geberg; bier; bakerye Melk melkerye, joghurt, suurmelk, kaas Wol geskeer, gegradeer en in bale verpak Aartappels en uie in sakke verpak, na die markte vervoer, skyfies, versnaperinge Voorsien direk aan uitvoerders. Groot uitvoerondernemings is dikwels gretig om saam met georganiseerde gemeenskappe te werk. Die gemeenskappe is oor die algemeen betrokke by die een of ander vorm van uitkontrakteringskemas (outgrowers schemes). Die gemeenskap het die voorligtingsbeampte ook nodig om hier as makelaar namens hulle op te tree, en dit kan n goeie idee wees om vakspesialiste van die Departement van Landbou of georganiseerde produsenteverenigings te betrek om die gemeenskap te ondersteun. Deur die vereistes van die tradisionele bemarkingskanale met betrekking tot gehalte en hoeveelheid te laat pas, kan hulle deur middel van bestaande bemarkingskettings bemark, byvoorbeeld nasionale varsproduktemarkte, lewendehaweveilings en wolveilings.

Die bemarkingsproses:
1. Vind uit wat die klinte wil h deur marknavorsing te doen. Besoek die Departement van Landbou. Praat met voorligtingsbeamptes en soveel mense as moontlik. Wie gaan u produk koop? Hoe kan u u produk verbeter? Identifiseer die kommoditeit(e) wat vir u geskik sal wees om te 2. produseer. 3. Beplan die produksie van die produk. Hoe gaan u dit doen deur die beste seisoen te benut vir die produk wat u gekies het? Aan die begin van die somer, voordat dit ren? 4. Produseer u gekose kommoditeit. 5. Kies die bemarkingskanaal wat vir u geskik is en waar u die meeste wins kan maak. Verken koperasies. Raadpleeg die afdeling in hierdie gids oor die vorming van koperasies.

Die bemarkingsketting
Die bemarkingsketting is die proses wat die boer moet volg om die produk van die plaas tot by die verbruiker te kry. Toegevoegde waarde: U kan voordeel trek deur waarde by die produkte te voeg (die produk te verbeter om met ander boere mee te ding deur te sorg dat u produk beter is!). U voeg waarde by en verhoog dus u wins deur self betrokke te wees by die was, verpakking, berging, prosessering en verkope. U moet seker maak dat die beste metodes gebruik word en u produk higinies is sodat dit in alle markte sal verkoop.

Produksie en opbrengs
Produksiekoste sluit in saad, kunsmis, plaagdoders, implemente, trekkers, brandstof, arbeid, ensovoorts. Kleinhandelskoste sluit in vervoer, advertering en berging. Om op die lang bemarkingsketting te bespaar, kan u n korter roete neem deur direk aan die klint te verkoop. Berging en verpakking koste sluit onder andere in gradering, verpakkingsmateriaal (bv. bokse, borrelplastiekverpakking, plastiek, tou, etikette, ens.), arbeid, berging, en versekering. Nog n manier om waarde by te voeg is deur te verpak en te berg totdat die pryse gunstiger is of wanneer die aanvraag vir die produk groter is, byvoorbeeld in die winter of wanneer daar n skaarste is.

4. Die hoofbemarkingskanale
Plaashekbemarking
Soos die naam impliseer, is dit bemarking wat die boer by die plek doen waar die produk geproduseer word. Voorbeelde sluit in die verkope van groente vanuit n gemeenskapstuin, die verkope van braaihoenders vanaf n braaihoender-eenheid en die verkope van diere direk van die plaas af. Daar is in die algemeen geen perke op die tipe produk wat op hierdie manier bemark mag word nie, solank as wat daar gewillige kopers is. Voordele: Daar is geen vervoerkoste nie. Die boer self kan dit verkoop en sodoende koste verminder, hoewel die pryse wat gerealiseer word, laer kan wees. Dit is beter geskik vir die kleinskaalse boer. Nadele: Die boer moet die plaaslike prys vir sy produk aanvaar. Die boer is nie noodwendig goed gele om sy produkte te verkoop nie.

Gevolgtrekking:
Die marktoestande verander jaarliks. Of u nou n paar produkte by u plaashekstalletjie verkoop of by n groot aanbodketting betrokke is, is daar een ding wat nooit verander nie kwaliteit! U doel moet altyd wees om die beste produk moontlik te produseer. Dit sal verseker dat u bemarkingspogings vrugte sal afwerp. Suksesvolle bemaking is een van die belangrikste aspekte van n moderne boerderybedryf.

58

Plaashekbemarking is die mees algemene vorm van bemarking onder kleiner produsente. Mielies, boontjies, groente, vrugte, pluimvee en lewende hawe word verkoop. Sodra daar in die plaaslike mark se vraag voorsien is, moet die boer egter vir meer afgele markte op die uitkyk wees.

Voorraadverkopings
Die verkope van lewende hawe in die ontwikkelende gebiede is baie jare lank aangemoedig. Daar is n aantal verkoopspersele waarvan sommige n bemarkingsdiens aan opkomende boere en kommersile boere bied. Veilingsverkope word gereeld by baie van hierdie persele gehou. Die verkoper kan besluit of hy die prys wat die koper aanbied, wil aanvaar of nie. Die pryse wat by voorraadverkopings ontvang word, is vas en is in n groot mate n weerspieling van die vraag-en-aanbod-posisie plaaslik sowel as binne die hele mark. Verwys na die Veilings - lewende hawe hoofstuk in hierdie handboek. Voordele: Die promosie word namens die boer gedoen. Betaling deur die koper is gewaarborg. Die mark is groter as die plaaslike mark. Kleinskaalse boere het toegang tot hierdie verkopings. Nadele: Die verkopers kry moontlik nie die prys wat hulle vir die dier wou h nie. Pryse kan laer as die markprys wees.

Dorpsbemarking
Hierdie bemarkingskanaal begin reeds op die plaas en word hiervandaan verder ontwikkel om die produk by die klint te bring. Op die mees elementre vlak kan n plaasstal bedryf word deur boere wat hul eie produkte verkoop en dan tot individuele stalletjiebesitters vorder wat produkte namens die plaaslike boere verkoop. Die tipe produk wat op n plaasstal bemark word, is gewoonlik bederfbaar, soos vrugte en groente, maar verwerkte voedselsoorte soos atjar, konfyte en gekookte mielies is ook vir hierdie tipe bemarking geskik. Voordele: Groter markte kan ontgin word. Boere kan voordeel uit meer gunstige pryse trek. Prysskommelings is in die algemeen klein. Nadele: Vervoer van die produkte kan dalk problematies wees. Die gehalte van die produkte moet moontlik hor wees om vir die behoeftes van meer uitsoekerige verbruikers voorsiening te maak. Daar moet n konstante aanbod van produkte beskikbaar wees om in die mark se behoeftes te voorsien. Buigsaamheid betreffende die pryse van produkte is nodig.

Direkte bemarking
Met direkteurs- of kontrakbemarking verkoop die boer direk aan die kleinhandelaar. Ooreenkomste word dikwels tussen groot produsente van bederfbare goedere en groot kleinhandelaars aangegaan, byvoorbeeld Woolworths of Pick n Pay. Hierdie kleinhandelaars is dikwels redelik buigsaam wat hul volumes en voorsieningsvraag betref, wat goeie publisiteit vir hulle verseker as ondersteuners van opkomende boere, maar hulle sal nie hul gehalte inboet nie. Enkele swart bemagtigingsmaatskappye het groot staatskombuiskontrakte verkry (bv. die Departement van Korrektiewe Dienste) en verkies om kontraktueel en om politieke redes hul produkte by die opkomende sektor te koop. Die voorligtingsbeampte moet van hierdie kontrakte kennis dra deur met die plaaslike owerheid se tenderraad in aanraking te bly. Voordele: Bemarkingsgrense kan verlaag word en die produsent kan sodoende n hor prys vir die produk ontvang. Die verkoopsvolumes word vir die boer gewaarborg. Nadele: Die boere moet seker maak dat hulle oor voldoende bewys van aanvaarbare gehalte beskik om hul produk ten alle tye aan die verbruiker/kleinhandelaar te kan voorsien. Die gehalte van die produk moet ten alle tye hoog wees. As die boere nie in die kleinhandelaar se behoeftes kan voorsien nie, moet hulle produkte aankoop om die benodigde bestelhoeveelhede te lewer.

Varsproduktemarkte
Raadpleeg ook die hoofstuk oor die varsproduktemarkte in die gids. Hierdie markte word hoofsaaklik vir die verkoop van vrugte en groente in groter sentra gevestig. Tradisioneel het hierdie markte vir die kommersile produsent voorsiening gemaak, wat op sy beurt produkte aan die groter stedelike sentra voorsien het. Die stelsel vir die meeste markte het van veilings na verkope deur markagente wat op n kommissiegrondslag werk, verander. Volgens hierdie stelsel stuur die boer sy produkte na die agent op die mark, wat dan probeer om die hoogste pryse vir hom te kry. Voordele: Nadele:

As hulle produkte beskikbaar Markinligting is belangrik om die het, kan boere voordeel trek boer in staat te stel om die regte uit hor pryse in tye van n besluite te neem. tekortaanbod. Die mark is in staat om groot Pryse skommel. hoeveelhede van die boere se Markte is dikwels ver van die produkte te verkoop. produksiepunt. Die boer kan die dienste Die oestyd is van kritieke van n agent inspan om die belang vir die sukses van die bemarkingstaak uit te voer. oes, veral met betrekking tot die realisering van die regte prys. verpakking en Gehalte, aanbieding is uiters belangrik en produkte moet aan aanvaarde graderings- en verpakkingstandaarde voldoen. Die boer moet daarvan verseker wees dat hy die hor bemarkingskoste, insluitend die agentekommissie, kan dra.

Gemeenskapsbemarking
Boere kan kies om gemeenskapsbemarking te doen. n Boerevereniging kan moontlik byeenkom en hul oeste gesamentlik op n formele mark, wat in die meeste plattelandse dorpe aangetref word, bemark.

Uitvoer
Daar is baie rels en regulasies waarvan u kennis moet neem indien u u produkte op hierdie manier wil bemark. Die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) kan u van inligting voorsien om te kyk of uitvoer n opsie vir u is. Sien ook die hoofstuk oor uitvoer in hierdie handboek.

59

5. Die aanbodketting
Die opeenvolging van fases betrokke by die oordrag van produkte van die plaas aan die verbruiker staan oor die algemeen bekend as die bemarkingsketting. Alle oordragte behels bemarkingsaktiwiteite in die een of ander vorm, en alle aktiwiteite behels koste, wat soos volg uiteengesit kan word: Produkvoorbereidings- en verpakkingskoste. Die oes van produkte en die beweging van produkte na die plaashek of verpakkingstoor maak deel van die produksiekoste uit. Die tweede soort koste wat tegekom word is alle koste verbonde aan verpakking. Hanteringskoste. In alle fases in die bemarkingsketting moet produkte verpak en uitgepak, opgelaai en afgelaai word, in die winkel geplaas word en weer daar uitgehaal word. Die somtotaal van al hierdie hanteringskoste kan n aardige bedrag uitmaak. Vervoerkoste. Vervoerkoste kan enigiets behels van produkte wat op n donkie se rug vervoer word tot produkte wat per vragmotor, bakkie, taxi, trein, vliegtuig of skip vervoer word. Produkverliese. Verliese kom algemeen voor by landbouprodukbemarking, selfs as niks eintlik weggegooi word nie, maar produkte se gewig kan byvoorbeeld tydens die berging en vervoer daarvan verminder. Die hantering van verliese in bemarkingskosteberekeninge kan redelik ingewikkeld wees. Produkte wat gekoop word maar nie verkoop word nie, kan nogtans koste laat oploop, soos verpakkings-, bergings- en vervoerkoste. As daar geen hoeveelheidsverliese is nie, kan daar nog steeds gehalteverliese gely word, en dit word in die prys waarteen die produkte verkoop word, weerspiel. Bergingskoste. Die hoofdoel van berging is om die beskikbaarheid van produkte oor n langer tydperk te verleng as wat dit sou wees as dit onmiddellik n die oestyd verkoop is. Hierdie koste wissel na gelang van die koste verbonde aan die bou en bedryf van die winkel, maar hang ook af van die kapitaal wat gebruik is om die produkte wat geberg word, te koop. Verwerkingskoste. Dit is n belangrike bemarkingskoste. Graansoorte soos mielies en koring moet gemaal word. As ons die totale bemarkingskoste uitwerk, moet ons die omsettingsfaktor van ongemaalde tot gemaalde graan asook die waarde van enige neweprodukte in aanmerking neem. Verwerkingskoste kan wissel na gelang van die doeltreffendheid waarmee die organisasie die verwerking uitvoer, die verwerkingsfasiliteit se verwerkingskapasiteit en die frekwensie van die bedryf daarvan. Dit sal verder wissel na gelang van die organisasie se koste wat afhang van faktore soos brandstofkoste, waardeverminderingskoste, invoeraksyns, belastings en lone. Kapitaalkoste. Om sake te kan doen, moet n handelaar geld by n bank leen. Die rente wat die handelaar op daardie geld betaal, is n koste. As n handelaar sy of haar eie geld gebruik, moet hy of sy die gebrek aan rente wat hy of sy kon verdien het, in aanmerking neem n koste wat die ekonome geleentheidskoste noem. Fooie en kommissies. Die koste wat hierbo in aanmerking geneem word, is die vernaamste koste vir die bemarking van landbouprodukte. Daar is nog baie ander koste, en diegene wat by die meting van koste betrokke is, moet dit alles in gedagte hou. Mense wat byvoorbeeld van die nasionale varsproduktemarkte gebruik maak, moet agentfooie betaal.

Boere moet hulle klintebasis, sterk punte en mededinging verstaan. Boere moet die produksie van goeie kwaliteitsgewasse optimaliseer en die sukses daarvan smaak deur reg aan die begin vas te stel of daar n genoegsame behoefte of begeerte vir hulle produk of diens bestaan. Indien nie, sal daar nie n konstante stroom klinte wees nie. Stel eers vas hoe die produk bemark gaan word. n Deeglike begrip van die teikenmark is essensieel. Stel ook vas wat koopbesluite benvloed. Onthou, die beplanning moet die huidige mark, potensiaal en bestaande klinte, mededingers, markpenetreringstaktieke en, baie belangrik, die boer se mededingende voordeel weerspiel. n Innoverende bemarkingsplan laat n produk of diens in die geheue van potensile klinte vassteek. n Goeie bemarkingsplan integreer ook tipiese veelvuldige media en/of promosiestrategie om die mark te bereik. Die beplanning moet nou neergeskryf word. Wanneer n boer dit opstel, moet hy of sy die volgende onthou: Skryf oor die huidige mark. Beskryf u bedryf, die omstandighede wat die bedryf benvloed asook oor die sakegeleenthede en bedreigings. Nuwe produkte moet altyd marknavorsing insluit. n Ontleding van bestaande klinte is ook noodsaaklik wie hulle is, hulle koopgewoontes en koopsiklusse. Deur n deeglike kennis van u teikenmark te verkry, sal u n beter aansluiting by u klinte kry en hulle sal hulle ook met u produk kan vereenselwig. Nadat u die mark gedentifiseer en nagevors het, is die strategie om die mark te bereik en die produk te versprei van uiterste belang. n Lewensvatbare wyse om die mark teen n geskikte prysvlak te bereik, is iets wat potensile leners deeglik sal ondersoek. Die bemarkingstrategie en suksesse van mededingers moet ondersoek word. Vra wie goed doen en wie sukkel en of en waarom hulle steeds groei of afskaal. Die begrip van u mededingers se swak en sterk punte is van kritieke belang om n mededingende voordeel te kry. U moet in staat wees om dit te regverdig dat daar nog plek vir n ander rolspeler in die mark is. Dit is belangrik om mededingers se omswerwinge en standplase te identifiseer, asook hulle inkomste, tydperk in die bepaalde bedryf, teikenmark en markaandeel. Definieer hoe u bedryf verskil van di van mededingers. Wat doen hulle goed? Is daar ruimte vir verbetering? Mededingerontleding moet n voortgaande proses wees! Die volgende stap is om n produksieplan op te stel waarin besonderhede oor wat geproduseer sal word en die hulpbronne wat vereis word, uiteengesit moet word. Die sleutelelemente van hierdie produksieplan sluit die volgende in: Grond, geboue en fasiliteite n noukeurige beskrywing van die grond en geboue wat vir die boerderybedryf gebruik gaan word. Daar moet, byvoorbeeld, vir n bepaalde gewas die tipe en diepte van die grond, die kleipersentasie en waterbeskikbaarheid gespesifiseer word. Boere wat van plan is om grond te huur, moet genoem word. Toerusting elke instrument wat gebruik gaan word, moet genoem word, byvoorbeeld trekkers, implemente, vragmotors en ander voertuie. Ander toerusting, soos rekenaars, drukkers, kantoortoerusting, handgereedskap en besproeiingstoerusting moet ook ingesluit word. Geboue, fasiliteite en toerusting is gewoonlik afskryfbare bates. Dit kan nuttig wees om dit in n sakeplan te noem wanneer u u belastingopgawe moet inlewer. Materiaal en voorrade sluit in materiaal en voorrade wat nodig is vir die daaglikse bestuur van die bedryf, soos voer, kunsmis, grondaanpassings, brandstof en olie, ander verbruikersgoedere en materiale wat nodig is vir onderhoud en herstel. Dit is belangrik om so veel as moontlik verwagte uitgawes te voorsien. Ander noodsaaklike aspekte sluit die volgende in: Produksiestrategie hou verband met produksiemetodes en moet geprojekteerde skedules insluit. Vrae oor, byvoorbeeld, om te ploeg of nie te ploeg nie, wanneer en hoe die produkte na die mark gestuur sal word, hoe produksie met verloop van tyd uitgebrei sal word en wanneer die optimum grootte en produksie bereik sal word, moet hier beantwoord word.

6. Inligting aan kommersile boere

Die versuim om n bemarkingstrategie te beplan, is dikwels die grootste fout wat Suid-Afrikaanse boere begaan, maar om n gewas te produseer en dan uit te vind dat dit nie winsgewend van die hand gesit kan word nie, is n situasie wat maklik verhoed kan word. Die kritieke eerste stap vir boere is om die produksie- en bemarkingskoste vas te stel en ook die verwagte pryse op n bepaalde tyd in die jaar en hulle teikenmarkte in berekening te bring. Die sleutelelemente wat boere voor enige produksie in aanmerking moet neem, word hieronder gelys:

60

Konstruksie- en produksieskedules as die boer eers n goeie insig in die bedryf het, kan kort- en langtermynkonstruksie en produksieplanne oorweeg word. Beplan vir geroetineerde onkruidverwydering en kunsmistoediening. Ervaring het geleer dat dit goed is om hierdie aksies te skeduleer. U moet ook n idee h van wanneer nuwe besproeiingstelsels opgerig sal moet word. Gewaswisseling moet ook geskeduleer word. Deur vir hierdie dinge te beplan, sal help om die begroting te laat klop en onkoste in bedwang te hou. n Omgewingsassesseringsplan wat rentmeesterskap vir die omgewing beklemtoon. Belangrike komponente om te oorweeg, is die volgende: gebruik van afloopwater, kwaliteitsversekering, weivelde en uitlope uit strome en, in sommige gevalle, gronderosie. Die Departement van Landbou kan nuttige inligting in hierdie verband voorsien. Politieke en wetlike aspekte van produksie neem kennis van beperkings sowel as ander wette wat n impak op produksie kan h. Die bemarkings- en produksieplan-komponent van die sakeplan help om die raamwerk te voorsien om kontantvloei, asook groei en algemene winsgewendheid na te gaan. Uiteindelik is dit die produkte wat geproduseer en bemark word wat inkomste vir n boerderybedryf genereer. Tyd is nodig om alle besonderhede van hierdie deel van die sakeplan te deurdink om die algemene sukses van die onderneming te verseker. .
Bron: Opgestel deur Magna Carta Public Relations vir Standard Bank. Kontak 011 636 4978

internasionale handelstendense, asook oor sake wat betref statutre maatrels ten opsigte van landbouprodukte. Die landboubemarkingsdereguleringsproses wat in 1997 ingevolge die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte (1996) begin is, is voltooi. Landboubedrywe het n verskeidenheid liggame gevestig om in die plek van die voormalige beheerrade die landbousektor te dien. Hierdie strukture sluit in bedryfsforums, trusts, Artikel 21-maatskappye en produsenteorganisasies. n Vraag aan die leser: n Invoervervangingstrategie beteken om na die land se produkte te kyk wat die meeste ingevoer is, en dan die plaaslike produksie van daardie produkte aan te moedig deur verskeie dryfvere te gebruik. Daar sal natuurlik sekere produkte wees wat nie in n land geproduseer kan word nie, weens beperkings buite die land se beheer. Dus is die Invoervervang ingstrategie nie op alle produkte van toepassing nie. Indien u in beheer was van die landboubeleid in Suid-Afrika, watter maatrels sou u tref om die produksie van die volgende toplandbouinvoerprodukte aan te moedig: koring, tabak, boerboontjies, katoen, koffie, tee, rys, sojaoliekoeke, palmolie, whisky, sojaolie, hoender, sonneblomsaad, sardientjies en diereafval?

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Bemarking Tel: 012 319 8455 DM@daff.gov.za www.daff.gov.za Die doel van die Direktoraat: Bemarking is om mededingende, oop en verteenwoordigende landboumarkte te ontwikkel, te bevorder en te ondersteun. Die direktoraat bestaan uit die volgende subdirektorate: Plaaslike markontwikkeling Kommoditeitsbemarking Bemarkingsadministrasie Departement van Handel en Nywerheid (DHN) Vind kontakbesonderhede in die hoofstuk oor landbouverwerking of besoek www.thedti.gov.za. Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za Die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 van 1996, is ingestel nadat wydverspreide onderhandelings tussen alle betrokke groepe in die landboubemarkingsektor plaasgevind het. Die wet het op 7 Januarie 1997 van krag geword en het voorsiening gemaak vir die totstandkoming van die Nasionale Landboubemarkingsraad. Die doelwitte van hierdie wet is as volg: om die toegang tot markte vir alle markdeelnemers te vergroot om die effektiewe bemarking van landbouprodukte te bevorder om die uitvoeropbrengs van landbouprodukte te vermeerder om die lewensvatbaarheid van die landbousektor te verhoog Hierdie doelwitte moet nie nagestreef word ten koste van voedselsekuriteit of werksgeleenthede nie. Die rol van die NLBR is om die Minister van Landbou te adviseer oor die toepassing en kordinering van die landboubemarkingsbeleid ooreenkomstig nasionale ekonomiese doelstellings, sosiale en ontwikkelingsbeleide en

8. Belanghebbendes
Let wel: Bemarkingsdiplomas en modules word by verskillende kolleges en universiteite aangebied. Aginfo (AMT) Tel: 012 361 2748 www.agrimark.co.za Die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) www.bfap.co.za

Agri Promo (www.agripromo. CIPS The Chartered Institute co.za) is a one-stop agricultural of Purchasing and Supply media and marketing company www.cips.org/en-ZA Agri-Africa Consultants Tel: 011 788 7810 / 076 817 9687 www.agrisolafrica.com DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za

Help met die ontwikkeling van Die MB4000-plaasbestuurspakket nuwe markte stel die gebruiker in staat om produksierekords per blok te Agri Direct Marketing (Edms) dokumenteer, rekord te hou van Bpk aflewerings, betalings ens. Tel: 082 411 4755 eWheels Agricultural and Industrial Tel: 012 807 6809 / 082 959 5679 Marketing Company www.ewheels.co.za Tel: 082 573 4344 www.theaimco.com GPB Consulting Tel: 021 852 7811 Help om markte en logistieke www.consultgpb.co.za oplossings vir gemeenskappe te vind. Opleiding word ook in Graan SA handelsaangeleenthede, bemarking Tel: 0860 047 246 en waardekettingbestuur verskaf. www.graansa.co.za Agridelight Training & Gevorderde mielieproduksie en Consultancy -bemarking en Winsgewende Tel: 012 348 0991 plaasbestuur is by die opleidingshttp://agridelights.co.za kursusse ingesluit.

61

Industrial Logistic Systems Tel: 011 656 1100 www.ils.co.za Landboubesigheidskamer Tel: 012 807 6686 www.agbiz.co.za Landboukolleges en die provinsiale landbou-departemente bied markverwante kortkursusse aan. Kontakbesonderhede is in die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou verkrygbaar.

Research in Action Tel: 083 300 7756 www.researchinaction.co.za Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za Sirkel Sourcing Company Tel: 021 876 4891 www.sirkel.co.za n Voedselverkrygingsmaatskappy

South African Advertising Die Landbou-ekonomievereni- Research Foundation (SAARF) Tel: 011 463 5340 / 1 / 2 ging van Suid-Afrika (AEASA) www.saarf.co.za www.aeasa.org.za Marketing Surveys and Statistical Analysis (MSSA) Tel: 012 804 7788 www.mssa-research.co.za South African International Business Linkages (SAIBL) Tel: 011 602 1205 info@saibl.co.za www.saibl.org

Measured Farming Consultants Tel: 011 465 1958 / 083 233 7104 Die Suid-Afrikaanse Gehalteinstituut (SAQI) www.mfconsultants.co.za Tel: 012 349 5006 www.saqi.co.za Productivity SA Tel: 011 848 5300 Die visie van hierdie Artikel 21www.npi.co.za maatskappy is om n aandrywer van gehalte te wees wat bydra tot Proudly South African die globale mededingendheid van Landbou en Voedsel die Suid-Afrikaanse ekonomie en Tel: 011 327 7778 www.proudlysa.co.za die streek as n geheel.

Universiteit van KwaZuluTransnet Freight Rail (TFR) Hoofbestuurder: Agriculture and Natal Skool vir Landbou-, Aard- en Bulk Liquids Business Unit Omgewingswetenskappe Tel: 011 960 2360 Tel: 033 260 5673 www.spoornet.co.za www.ukzn.ac.za Verwys na die hoofstuk Infrastruktuur en Universiteit van Pretoria Departement Landbou-ekonomie, landboulogistiek Voorligting en Landelike Ontwikkeling Unilever Institute of Strategic Tel: 012 420 5772 Marketing www.up.ac.za (gebaseer by die Universiteit van Kaapstad) Universiteit Stellenbosch Tel: 021 650 4312/ 4715 Sentrum vir Aanbodkettingbestuur www.unileverinstitute.co.za Departement Logistiek Tel: 021 808 3981 Universiteit van die Vrystaat www0.sun.ac.za/cscm Landbou Departement ekonomie Tel: 051 4012824 / Departement Landbou-ekonomie 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ Tel: 021 808 4758 vir Volhoubare http://academic.sun.ac.za/agric_ Sentrum Landbou en Landelike econ/ Ontwikkeling en Uitbreiding Tel: 051 401 3765 www.ufs. Verbruikersgoedereraad van ac.za/censard Suid-Afrika (CGCSA) Lengau Agri Sentrum Tel: 051 Tel: 0861 242 000 443 8859 www.cgcsa.co.za

Kry besonderhede oor die ander universiteite in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding.

62

9. Publikasies en webtuistes
Die meeste boere lees die weeklikse tydskrifte Landbouweekblad of Farmers Weekly om aktuele, markverwante inligting te kry. Hierdie inligting is ook elektronies beskikbaar. Besoek www.landbou.com of www.farmersweekly. co.za. Die waardekettinganalise van landbouprodukte is beskikbaar op www. daff.gov.za, die webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF). Klik op die opsie Publications en dan op Agriculture Marketing. Hoewel daar per geleentheid plekke is waar hulle verouderd is, is die opsie Agricultural Marketing Extension op die Departement van Landbou se webtuiste uiters nuttig. Besoek www.daff.gov.za. Klik op Publications, General Publications en dan op Agricultural Marketing Extension om n lys te kry van die volgende nege bemarkingsdokumente: Dokument no. 1 verskaf n algemene agtergrond tot die bemarkingskwessies in Suid-Afrika Dokument no. 2 handel oor tuinboubemarkingsvoorligting Dokument no. 3 gee n oorsig oor die Suid-Afrikaanse tuinboumark Dokument no. 4 bespreek hoe voorligtingsbeamptes boere van markinligting kan voorsien Dokument no. 5 handel oor graankosbemarking, hoofsaaklik mielies, maar handel ook ander graankosse wat vir opkomende boere van belang kan wees Dokument no. 6 handel oor melkboerdery Dokument no. 7 handel oor lewende hawe Dokument no. 8 bespreek wol- en sybokhaarbemarking Dokument no. 9 dek pluimvee- en eierbemarking Die Direktoraat: Bemarking by die DLBV het verskeie handleidings en beleidsverslae. Kontak Billy Morokolo by 012 319 8455 of skryf aan dm@daff.gov.za. Klik op die economic intelligence-opsie by www.agbiz.co.za. n Aantal verslae en publikasies is beskikbaar by die Nasionale Landboubemarkingsraad. Vind die Publications-kieslysopsie by www. namc.co.za of bel 012 341 1115. n Kleinhandelsnuusbrief (wat dikwels landbouprodukte dek) is beskikbaar by Bizcommunity.com. Skryf aan retailnews@bizcommunity.com.

bemarking en finansile dienste

Finansieringsdienste vir ontwikkeling
1. Oorsig
Entrepreneurship is first and foremost the freedom of individuals to express themselves in economic terms and thus economic freedom entails entrepreneurship, Moeletsi Mbeki. n Gebrek aan toegang tot finansiering bly n belangrike hindernis betreffende die groei en ontwikkeling van klein sakeondernemings. Vir volhoubare groei om plaas te vind, is dit noodsaaklik dat alle landsburgers op n betekenisvolle wyse aan die ekonomie kan deelneem. Suid-Afrika se ses miljoen klein, medium-grootte en mikro-ondernemings (KMMOs) hou een in elke ses mense ekonomies aktief in die land, het die FinScope South Africa Small Business Survey 2010 getoon. Dit is dus geen wonder nie dat die New Growth Path klein besighede as n bemagtiger sien vir die skepping en instandhouding van ondernemings en werk. Hierdie hoofstuk is n skets (nie noodwendig beslissend nie) van die finansile bystand aan klein besighede in die land. Wanneer dit by finansile bystand kom, behoort die doel te wees om begunstigdes te help om selfonderhoudend te wees. Boerdery is n besigheid net soos enige ander, en indien jy wil boer, moet jy begin om soos n sakepersoon te dink. Ek dink lenings, eerder as toelaes eerder meer sal doen om armoede te verlig en waardetoegevoegde rykdom te genereer. Indien boere dan enigiets verniet moet kry, moet dit opleiding wees.
Bron: Peter Mashala, in die Farmers Weekly, 23 Julie 2010

Internasionaal
Die Internasionale Instituut vir Omgewing en Ontwikkeling (IIED) www.iied.org. Vind die Sustainable Markets-kieslysopsie. www.regoverningmarkets.org kleinskaalse produsente in moderne agrivoedsel-markte Kyk die ontleding van Shoprite Checkers, Pick n Pay, Spar en Woolworths by www.fas.usda.gov/GainFiles. www.intracen.org webtuiste van die Internasionale Handelsentrum (ITC) Die Departement Landbou van die VSA (USDA) stel n verslag, World Agricultural Supply and Demand Estimates (WASDE), beskikbaar. Kry n gratis e-possubskripsie vir die WASDE en ander USDA-gewasverslae by http://usda.mannlib.cornell.edu. Kommoditeitsvoorspellings kan ook gevind word by die Kantoor van die Hoofekonoom (OCE) se kieslysopsie by www.usda.gov. www.fairtrade.net Waarborg n beter bedeling vir produsente www.macmap.org Maak invoertariewe en markhindernisse deursigtig Wreldunie van Groothandelsmarkte (WUWM) www.wuwm.org www.researchandmarkets.com The worlds largest market research resource Wreldhandelsorganisasie www.wto.org Farm Concern International (FCI) agentskap wat bemarkingontwi kkelingsinisiatiewe vir armes in Afrika suid van die Sahara bevorder www.farmconcern.org Bron: Dokumente van die Landboubemarkingsvoorligting op www.daff. gov.za en erkennings waar dit in hierdie hoofstuk vermeld word.

Die term opkomende/ontluikende boer word algemeen gebruik vir sowel boere wat ontluikend of opkomend is in terme van skaal, as boere wat ontluikend of opkomend is in terme van n tekort aan vaardighede. Boere wat in terme van skaal ontluikend is, het te kampe met probleme soos toegang tot markte, gehalte-insette, grond en finansiering. Sulke boere is nie meer riskant as boere in ander kategorie nie; dit is eerder die omgewing waarin hulle werksaam is wat n vergrote risiko meebring. Die onderneming van n tamatiekweker in Giyani is vanselfsprekend meer riskant as di van ZZ2 (kommersile tamatiekweker), want die skaal is kleiner en daar is nie marktoegang nie. Wat produksietegnieke betref, val die tamatiekweker van Giyani egter in dieselfde kategorie as enige topboer. Sulke boere het n finansieringsprogram nodig wat ondersteuningstrukture insluit. As so n boer byvoorbeeld gehelp kan word om n kontrak te bekom om aan n groot kleinhandelaar te lewer, kan di kontrak aan die bank gesedeer word as sekuriteit vir sy of haar lening. Dit is egter ook belangrik om, wat afsetooreenkomste betref, verby kleinhandelaars te kyk, veral aangesien daar groot onbenutte potensiaal in informele markte is. Bron: Andrew Makanete

2. Krediet
NB: Slegs kredietverleners wat by die Nasionale Kredietreguleerder (NKR) geregistreer is, mag krediet verleen. Besoek www.ncr.org.za vir inligting en wenke, ook oor skuldberading en so meer

Verkryging van n lening of krediet by n handelsbank

Boere wat hulle boerderyonderneming wil vestig of uitbrei, kan finansiering van handelsbanke bekom. Dit is egter belangrik dat hulle die bepalings en

63

voorwaardes van die krediet verstaan, byvoorbeeld wat krediet is en wat die terugbetalingsvereistes is. Wat is krediet en hoekom is dit nodig? Krediet is geld wat deur middel van n ooreenkoms by iemand anders of n bank geleen word, met die belofte dat dit op n later datum terugbetaal sal word, met of sonder rente. Handelsbanke staan krediet vir verskillende doeleindes aan boere toe, byvoorbeeld vir toerusting, voertuie, grond, lewende hawe, besproeiingstoerusting of waterpompe. Die bank sal wil weet hoe die krediet aangewend gaan word en wat die lener se finansile posisie (bates en laste) is. Die bank wil dit weet ten einde te evalueer wat die lener se vermo is om inkomste te genereer en die lening terug te betaal. Die bank neem die volgende aspekte in ag: bates en laste (kredietwaardigheid) van die lener huidige en verwagte inkomste (kontantvloei) van die lener die risikos wat betrokke is en hoe die lener beoog om dit te dek kennis van die bedryf waarby die lener betrokke wil raak Vra u finansile adviseur of voorligtingsbeampte om u te help. Die voorligtingsbeampte is iemand wat vir die Departement van Landbou in u omgewing werk en wat opgelei is om boere met landbouaangeleenthede te help. Wanneer en hoeveel kan n mens leen? n Mens moet weet vir watter doel jy geld leen, naamlik om die prestasie van jou boerderybedrywighede te verbeter. Moenie aansoek doen om krediet wat te min inkomste sal genereer om die terugbetalings van die rente en die kapitaal (die geld geleen) te dek nie. Die verwagte netto inkomste (inkomste wat oorbly nadat alle uitgawes afgetrek is, behalwe belasting en rente) sal n goeie aanduiding wees van hoeveel skuld die projek sal kan dra. Wanneer n mens om krediet aansoek doen, moet jy seker maak dat jou skuld nie meer as 30% van jou bedryfsbates en 25% van die verwagte inkomste is nie.

Terugbetaling aan die bank. Voordat n handelsbank n lening toestaan, moet hy eers vasstel of die lener se inkomste soveel meer as sy koste is dat daar genoeg geld sal wees om die lening terug te betaal en huishoudelike uitgawes te dek. Die bank sal sekuriteit of aanvullende (kollaterale) sekuriteit vir die lening vra. Indien n mens nie die lening terugbetaal nie, sal die bank op jou eiendom beslag l en dit verkoop om die sekuriteit wat gestel is, te realiseer. Eiendom wat as aanvullende sekuriteit gestel word, moet aan sekere vereistes voldoen: Dit moet identifiseerbaar wees en nie vernietigbaar nie. Dit moet in n verkoopbare toestand wees. Die bank moet die markwaarde daarvan kan beraam. Dit moet die lener se eiendom en verkieslik onroerend wees. Terugbetaling van die lening binne n gegewe tydperk sal n mens se kredietwaardigheid en geloofwaardigheid by die bank vergroot en jou ook rentekoste bespaar.

Die beste aansporing om n lening terug te betaal, is om in die toekoms weer toegang tot lenings te kry.
Hoe om aansoek te doen Nadat n mens die rede gedentifiseer waarom jy geld moet leen, kan jy na jou naaste bank gaan en die nodige aansoekvorms invul. Jou aansoek moet al die toepaslike inligting bevat, want dit vorm die grondslag van jou onderhandelinge met die bankbestuurder. Nadat jy die vorms ingedien het, sal die bank jou skakel vir n onderhoud. (Jy kan iemand wat jou besigheid goed ken, saamneem as jy wil.) Tydens die onderhoud sal jy geleentheid kry om jou voorstel te motiveer, die moontlike leningsvoorwaardes te beding en n goeie sakeverhouding met jou bankbestuurder te ontwikkel. Berei dus die aanbieding van jou leningsvoorstel behoorlik voor. Die bankbestuurder sal jou n die onderhoud s of die aansoek geslaag het of nie

64

3. Wat is n kredietwaarborg?
Boere wat nie n transportakte het vir die grond waarop hulle boer of wat nie aan die ander konvensionele vereistes vir sekuriteit by handelsbanke voldoen nie, word dikwels uitgesluit van toegang tot landboufinansiering. Dit kan egter help as so n boer kredietwaarborge bekom. Vir n individu: n Kredietwaarborg het ten doel om leners te help om gewone bankfasiliteite te bekom sodat hulle in staat gestel kan word om nuwe of bestaande besighede te vestig, uit te brei of te verkry. Volgens die normale leningskriteria sal hulle nie vir sulke finansiering kwalifiseer nie, aangesien hulle nie ondersteun word deur skadeloosstellingsdekking nie. Skadeloosstellingsdekking beteken die mate waarin n fonds die bank skadeloos stel teen die bank se onverhaalbare verlies met betrekking tot die betrokke fasiliteit (uitgedruk as n persentasie). Vir n maatskappy: Kredietversekering hou drie belangrike voordele vir n maatskappy in: Risikobeskerming beskerming teen niebetaling. Beter finansiering verbeterde finansieringsmeganismes deur verhoogde sekuriteit aan die verskaffers van finansiering. Verhoogde verkope kredietversekering sal n mens in staat stel om meer goedere aan nuwe en bestaande klante te verkoop, wat die algehele risiko wesenlik verminder. Wat is kredietversekering? Plaaslike kredietversekering bied beskerming teen die niebetaling van skuld (byvoorbeeld weens insolvensie of langdurige wanbetaling) wat skuldenaars wat in Suid-Afrika en/of die gemeenskaplike monetre gebied gesetel is, aangegaan het.
Bron: www.creditguarantee.co.za

4. Belanghebbendes
Business Partners is n beleggingsmaatskappy vir klein en medium ondernemings en bied n reeks ondersteuningsdienste aan die entrepreneur. Die maatskappy bel tussen R250 000 en R15 miljoen in KMOs. Hulle bied nie ondersteuning aan landbou nie, maar mag dalk help indien u landbouinsette wil voorsien of by een of ander vorm van verwerking betrokke is. Kry kontakbesonderhede van hulle landswye takke by www.businesspartners. co.za. Die kommersile banke het gespesialiseerde KMO-afdelings wat finansiering bied aan entrepreneurs wat daarvoor kwalifiseer. Kontak die banke of besoek hulle webtuistes om meer oor hulle produkte en dienste, asook hulle kriteria om finansiering te ontvang, te wete te kom. Die meeste banke bied ook kredietwaarborge aan. Koperatiewe banke is n moontlikheid. Verwys na die hoofstuk oor koperatiewe. Die Swart Ekonomiese Bemagtiging (SEB)-puntetelling beloon maatskappye indien hulle finansile bydraes voordelig vir Swart mense is. Lees meer hieroor in die hoofstuk oor SEB of tree in verbinding met rolspelers soos Enterprise Development Organisation (MEDO). MEDO verbind groot Suid-Afrikaanse maatskappye met n jaarlikse omset bo R35 miljoen met ontluikende mikro-ondernemings met n jaarlikse omset van minder as R5 miljoen waarvan ten minste 50% in swart besit is. Kyk by www.medo.co.za of skakel MEDO by die volgende nommers: 010 500 5000 (Johannesburg); 012 004 0500 (Pretoria); 021 3000 500 (Kaapstad); 031 100 0500 (Durban). Ontwikkelingsfinansieringsinstellings (Development finance institutions DFIs) word gelys onder Ontwikkelingsbanke en -agentskappe in staatsbesit later in hierdie hoofstuk. Dit is instellings soos die IDC, Landbank, ensovoorts. Die DGRV SA verleen hulp aan koperatiewe. Kyk by www.dgrvsa.co.za. Indien u goedere uitvoer, kan die Export Credit Insurance Corporation of South Africa (ECIC) u help. Die ECIC evalueer uitvoerkrediet en buitelandse beleggingsrisikos en gee uitvoerkrediet en buitelandse beleg gingsversekeringsdekking namens die regering. Besoek www.ecic.co.za of bel 012 471 3800. Die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling het spesifiek as taak om oor die werk van belangrike staatsentiteite wat by ekonomiese ontwikkeling te doen het, toesig te hou (kyk www.economic.gov.za). Alle staatsdepartemente het as taak om hulle gebied van die ekonomie te laat groei en het toegang tot verskeie toelaes en befondsingsmeganismes. Kry n lys van hierdie departemente by www.gov.za. Die Departement van Handel en Industrie (DHI) het n aantal finansile aansporings vir besighede (kies die Financial assistance-opsie by www.thedti.gov.za). Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) beheer die Micro-agricultural Financial Institution of South Africa (MAFISA) en AgriBEE Equity Fund-programme, byvoorbeeld. Provinsiale staatsdepartemente bestuur ook programme. Kyk by www.ledet.gov.za (Limpopo se Departement van Ekonomiese Ontwikkeling) en www.kznded.gov.za (KwaZulu-Natal se Departement van Ekonomiese Ontwikkeling) vir n idee van wat hulle aanbied. Industrie-assosiasies kan oor kennis beskik oor fondse vir rolspelers in hulle sektore. Hierdie assosiasies word gelys in die onderskeie gewasse- en vee-hoofstukke. Sommige van hierdie assosiasies kan aktief betrokke wees in bronbefondsing. Die National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) bestuur n ondersteuningsprogram vir boere wat NERPOLivestock Credit Scheme (NLCS) genoem word. Die kredietskema is daarop gemik om finansile dienste aan te bied ten einde die ontwikkeling van klein-, mikro- en mediumlandbou-ondernemings te fasiliteer en om landbou-entrepreneurs te help om in groter besighede te ontwikkel. Kontak 012 348 8566 of 083 640 5352. CANEGROWERS (kyk die hoofstuk oor suikerriet) sal verdere inligting aan u kan verskaf oor Khula-Akwandze Fund (KAF) vir kleinskaal suikerrietboere. MAFISA (Micro-agricultural Financial Institution of South Africa) is n finansile skema vir mikro- en kleinhandellandbou, in die besonder vir ekonomies aktiewe arm mense. Die organisasie bied spaar- en bankfasiliteite by goedgekeurde finansile instellings aan, asook lenings vir produksieinsette (soos kunsmis, saad en onkruiddoders), lewende hawe, kleinskaalse besproeiingstelsels, kleinskaalse landboutoerusting en implemente vir klein

n Leningswaarborgfonds verskaf en verseker toegang tot finansiering en tegniese vaardighede aan opkomende swart landbou-entrepreneurs en boere. Verskeie handelsbanke en die ontwikkelingsfinansieringsinstellings (OFIs) in die land neem aan hierdie waarborgskema deel.

Hoe word dit gedoen?

Ons kyk na maniere waarop kleinskaalse en/of opkomende boere aanvullende sekuriteit kan bekom sodat hulle die ruimte en geleentheid kan kry om hulle landboubesighede te ontwikkel. Dien n sakeplan in by enigeen van di instellings (byvoorbeeld by enige tak van die Landbank) wat die vermo het om die lewensvatbaarheid, uitvoerbaarheid en kredietwaardigheid van die landboubesigheidprojekte en leners te evalueer. Die deelnemende banke sif die aansoeke en keur in beginsel aansoeke van voornemende leners goed wat vir n waarborg deur die fonds kwalifiseer. In elke geval neem hulle die parameters van die fonds se kwalifiseringskriteria in ag. Indien die bank die aansoek in beginsel goedgekeur het, dien hy n skriftelike aansoek wat volledig voltooi is in (tesame met die nodige ondersteunende dokumente en inligting wat volgens die sakeplan nodig is) by die aangewese beampte wat die trustees van die fonds verteenwoordig. Die fonds oorweeg die aansoek en keur dit binne tien werksdae n ontvangs goed of af en die besluit word dan aan die bank oorgedra. Indien dit goedgekeur word, moet die bank die fonds (binne drie maande) in kennis stel dat die lener die waarborg aanvaar het, anders verval die toegestane aansoek. Vanaf die tyd dat die aansoek goedgekeur is, totdat die bankkrediet en die finansieringskoste terugbetaal is, administreer die bank die terugbetalings volgens bankpraktyk en prosedures, wat die volgende kan insluit: - Kwartaallikse finansile state van die lener; - Toepassing van die kredietvoorwaardes ooreenkomstig verstandige bankpraktyk, ensovoorts.

Banke wat deelneem in kredietwaarborge sluit in ABSA, African Bank, Bank of Athens, FNB, Nedcor, Peoples Bank en Standard Bank.

65

en opkomende boere en ander teikengroepe. Bel 012 319 7295 of rig n epos aan SecSMFSCD@daff.gov.za. Die Masisizane Fund is in die lewe geroep deur Old Mutual as a nonprofit development funding company. Masisizane steun inisiatiewe in Ondernemingsontwikkeling (vroue, jeug, mense met gestremdhede), Finansile Opvoeding (help Suid-Afrikaners om hulle finansile kennis en dissipline te verbeter) en om vaardighede op openbarediensvlak te bou, met besondere klem op munisipaliteite. Kyk by www.oldmutual.co.za/ masisizane vir meer inligting. Mikrolening-waarborggewers soos Khula Enterprises is in 1994 deur die Departement van Handel en Nywerheid gestig om aanvullende (kollaterale) sekuriteit te verskaf aan klein ondernemings wat by handelsbanke om KMMO-finansiering aansoek doen. Hulle het die verantwoordelikheid gekry om dit vir die klein ondernemings makliker te maak om toegang tot finansiering te kry. Ander organisasies, gemoeid met aspekte soos opleiding en ondersteuningsdienste en wat deur die Departement van Handel en Nywerheid ingestel is, is onder die SEDA-sambreel gegroepeer. Munisipaliteite het Ekonomiese Ontwikkelingsagentskappe om KMOs te ondersteun en beleggings aan te moedig. Kyk by www.enterpriseilembe. co.za om te lees wat aangebied word vir iLembe, tussen Durban and Richardsbaai in KwaZulu-Natal. Sedert sy ontstaan in 2004 het meer as ses miljoen Suid-Afrikaners bankrekenings by Mzansi geopen, wat voorheen maklike toegang tot bankdienste landwyd aan ongebankde klante gebied het. Die diens is ingestel na n aanbeveling dier die Financial Services Charter (FSC). Mzansirekeninge word aangebied deur ABSA, FNB, Nedcor, Standard Bank en Postbank. RFIs (Retail Finance Intermediaries) is instansies wat lenings van Khula bekom ten einde die geld aan klinte in hulle gemeenskappe uit te leen. Verskillende RFIs het verskillende teikenmarkte, afhangende van hulle werksaamhede. RFIs gebruik ook die Khula-kredietwaarborgskema om toegang tot bykomende fondse by deelnemende banke te kry. Daar is oral in die land RFIs, behalwe in Noordwes. RFIs vra verskillende rentekoerse, afhangende van die risiko wat by die aansoek betrokke is. Small Enterprise Development Agency (SEDA) het kantore om die KMMOs met sakeplanne, maatskappyregistrasie, voorstelle vir befondsing en meer by te staan. Ons lys hulle hier insluitende Ondernemingsinligtingse ntrums wat in die verlede aan SEDA in die verlede gekontrakteer was. Ligging Bloemfontein

Vrystaat
Diensverskaffer en webwerf SEDA Mangaung Kontakbesonderhede Tel: 051 447 3281/4595 Sel: 082 744 5071

Dewetsdorp & Quick Leap Investment 120 Koffiefontein Harrismith

Education with Enterprise Tel: 058 623 0104/0649 Trust (EWET) www.ewet.org.za Mangaung University Community Partnership Programme (MUCPP) PMC Graphic Designs & Consulting SEDA Fezile Dabu SEDA Mantsopa SEDA Thabo Mofutsanyane Maluti Development SEDA Metsimaholo SEDA Xhariep PMC Graphic Designs & Consulting SEDA Lejweleputswa SEDA Naledi Tel: 051 435 2902/3 Sel.: 082 702 2258 Tel: 057 353 2065 Sel: 082 905 2715 Tel: 056 213 1809 Tel: 051 924 1594 Tel: 058 713 1683 Tel: 058 713 6342 Tel: 016 974 2460 Tel: 051 713 0363 Tel: 057 353 2065 Sel: 082 905 2715 Tel: 057 352 1870 Tel: 051 583 1372

Kagisanong Township Kroonstad Kroonstad Ladybrand Phuthaditjhaba Qwaqwa Sasolburg Trompsburg Welkom Welkom Wepener

Gauteng
Ligging Benoni Benoni Braamfontein Bronkhorstspruit Diensverskaffer en webwerf Boikano Accountants www.boikano.co.za Maximum Development Institute Medunsa Organisation for Disabled Entrepreneurs Biblioteek-besigheidsinligtingshoekie KLECO Local Business Service Centre SEDA Tshwane Bantsho Management and Marketing Strategies www.bantsho.co.za Prodigy Business Services Sedibeng Training Centre Centre for Business Education and Training JMT Executive Tax and Marketing www.jmtgroup.co.za Kontakbesonderhede Tel: 011 422 4083 Tel: 011 421 5283 Sel: 082 408 0493 Tel: 011 830 0231 Faks: 011 839 3216 Tel: 013 932 6305/6 Tel: 011 860 3415 Sel: 072 766 7068 Tel: 012 441 1301 Tel: 011 692 3286

Oos-Kaap
Ligging Alfred Nzo Camdeboo East London East London Kouga Makana Mthatha Mthatha Port Elizabeth Diensverskaffer en webwerf SEDA Mount Ayliff SEDA Cacadu Nunamis Business Development Services SEDA Amathole SEDA Cacadu SEDA Cacadu SEDA OR Tambo Khanyisa Business & Management Consultancy Comsec Business Development Centre www.comsec.co.za SEDA Nelson Mandela Bay SEDA Chris Hani Eastern Cape Communications SEDA Nelson Mandela Bay Khanyisa Business & Management Consultancy Kontakbesonderhede Tel: 039 254 0584 Tel: 049 892 2105 Sel: 078 158 6710 Sel: 079 920 5948 Tel: 043 722 1950 Tel: 042 291 0966 Tel: 046 622 2067 Tel: 047 531 5075 Tel: 047 532 2685 Sel: 083 739 3347 Tel: 041 487 3996

Germiston/ Thokoza Pretoria Randfontein

Rivonia Sebokeng / Vanderbijlpark Soshanguve Vosloorus

Tel: 011 234 5220 Tel: 016 988 1350 Faks: 016 988 1347 Tel: 012 799 2842 Faks: 012 799 5954 Sel: 083 656 7195

Port Elizabeth Queenstown Qumbu Uitenhage Willowvale

Tel: 041 502 2400 Tel: 045 838 6035 Sel: 082 209 0553 Tel: 041 992 6513 Tel: 047 532 2685 Sel: 083 739 3347 Ligging Durban Kokstad

KwaZulu-Natal
Diensverskaffer en webwerf Kontakbesonderhede

Inkombandlela Accountants Tel: 031 305 7680 & Management Scientific Roets Tel: 039 727 1515 Sel: 083 630 7787

66

Ilembe District Ixopo Ladysmith Melmoth Mkhanyakude Mooirivier Newcastle Pietermaritzburg Pietermaritzburg Port Shepstone Richards Bay Richards Bay Tongaat Ugu District

Bantu Batho Management Tel: 032 551 1464 Services SEDA Sisonke SEDA Uthukela Quad 4 Projects Tel: 039 834 7100 Tel: 036 638 9780 Tel: 035 450 7809

Malamulele Malelane Marapyane Mbombela Nelspruit Nelspruit Secunda Siyathemba Balfour

Get Ready Information Services SEDA Nkomazi

Tel: 015 851 0100 Tel: 013 790 1183

Marapyane Thusong Service Tel: 012 724 3801/2 Centre / Global Village Project Management SEDA Ehlanzeni SEDA Gert Sibande / Imvuselelo Business Development Resources Centre (IBDRC) Tel: 013 757 1240 Sel: 082 868 7874 Tel: 013 754 4380 Tel: 017 634 4339 Tel: 074 144 5603

Maputaland Development Tel: 035 592 0125 and Information Sel: 072 077 2408 Mooi Mpofana Advisory Centre SEDA Amajuba SEDA Umgungundlozu Sakesteunsentrum http://pmbbsc.dyndns.org SEDA Ugu Entrepreneursteundienste SEDA Uthungulu KwaZulu-Natalse ontwikkelingstigting MGM Holdings www.mgmholdings.co.za Youth Tel: 033 263 1221 Tel: 034 312 9096 Tel: 033 264 3100 Tel: 033 342 2546 Tel: 039 688 1560 Tel: 035 797 1821 Tel: 035 789 3735 Tel: 032 945 2531 Tel: 039 315 7300

Thaba Chweu / Beehive-entrepreneursont Lydenburg wikkelingsentrum www.beehivefin.co.za Thembisile Diale Maphothoma & Genote dialemaphothoma.co.za Megro-leersentrum www.megrolowveld.com SEDA Nkangala

Tel: 0800 246 888

Tel: 013 947 0315

Umjindi / Nelspruit Witbank

Tel: 013 752 5525 Tel: 013 655 6970

Limpopo
Ligging Ba-Phalaborwa Fetakgomo Apel Jane Furse Diensverskaffer en webwerf Kontakbesonderhede Palaborwa-stigting www.pafound.co.za Tel: 015 769 5000/ 52 Tel: 015 622 0543 Sel: 082 467 2863 Tel: 013 265 1617 Tel: 015 556 3207/8 Sel.: 083 276 1059 Tel: 015 491 2168 Tel: 015 223 2386 Ligging Bojanala East Bojanala West Bophirima Chaneng Christiana Delareyville Ganyesa Mafikeng Mafikeng Mafikeng SEDA Brits

Noordwes
Diensverskaffer en webwerf SEDA Rustenburg SEDA Vryburg Brisca Projects Leekwa Temane Business Development Centre Majammoho Small Business Solutions Ganyesa Business Development Centre Ernsol-sakebestuursdienste Kontakbesonderhede Tel: 012 252 0580/1 Tel: 014 592 3696/769 Tel: 053 927 0590/1 Tel: 053 927 3930 Tel: 078 279 0323 Tel: 053 442 8687 Tel: 083 253 9925 Tel: 083 926 8345 Tel: 018 381 4029 Sel: 083 504 2322

/ Mokgalakasakeontwikkelingsdienste SEDA Sekhukhune

Makhado / Rivoni-vereniging vir Blindes Louis Trichardt Mokopane Polokwane SEDA Waterberg Joint Education Project www.charitysa.co.za/jointeducation-project.html SEDA Capricorn SEDA Vhembe SEDA Mopani Small Enterprise Foundation www.sef.co.za

Polokwane Thohoyandou Tzaneen Tzaneen

Tel: 015 290 8720 Tel: 015 962 2144 Tel: 015 306 6400 Tel: 015 307 5837

Majammoho Small Business Tel: 083 253 9925 Solutions Tel: 018 381 3971 Monaana Consulting And Sel: 084 501 5126 Training Services http://monaanaconsulting. co.za/ SEDA Mafikeng Brain Wave Projects Kleinsake-adviesburo SEDA Klerksdorp Ganyesa Business Development Centre Tel: 018 381 3915/6/7 Tel: 079 607 8390 Tel: 018 299 1002 Sel:082 880 7650 Tel: 018 462 1376/9 Tel: 083 926 8345

Mpumalanga
Ligging Bushbuckridge Diensverskaffer en webwerf SEDA Bushbuckridge Kontakbesonderhede Tel: 013 799 1804 Mafikeng Potchestroom Potchestroom Southern District Vryburg

Dr SJ Moroka / Midveld-Nywerheidskamer Tel: 013 986 0737 Siyabuswa van Koophandel (MICAC) Hazyview Highlands / Belfast SEDA-kantoor Umndeni Enterprises umndenienterprises.co.za Tel: 013 799 1961 Tel: 013 253 1748 Tel: 013 790 1183

Kwa-Mhlushwa SEDA-kantoor

67

Zeerust

Ernsol Business Management Tel: 082 756 0520 Services

Noord-Kaap
Ligging De Aar Kimberley Diensverskaffer en webwerf SEDA Pixley-Ka-Seme Kontakbesonderhede Tel: 053 632 7560

Creative Thinking Trading Tel: 053 832 4632 524 (handeldrywend as Sel: 079 140 7491 Eyethu Services BK) SEDA Frances Baard SEDA John Taolo Gaetsewe SEDA Namakwa SEDA Siyanda Tel: 053 836 7720 Tel: 053 714 3160 Tel: 027 712 8500 Tel: 054 337 8280

Kimberley Kuruman Springbok Upington

Wes-Kaap
Ligging Bellville Cape Town (Heerengracht) George Gugulethu Khayelitsha Rosebank Saldanha Diensverskaffer en webwerf SEDA Cape Town Nicro www.nicro.org.za SEDA Eden Isibane-hulpbronsentrum Zenzele-opleidingsentrum CLOTEX www.clotex.co.za Weskussakeontwikkelingsentrum wcbusinessdevelopment. org.za SEDA Cape Winelands Kontakbesonderhede Tel: 021 949 2227 Tel: 021 462 0017 Tel: 044 874 4770 Tel: 083 390 4265 Tel: 021 361 1840 Tel: 021 637 3648 Tel: 022 714 1731

by hierdie bank. Die bedryfskantoor kan geskakel word by 011 313 3911. Die Departement van Handel en Nywerheid se Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) finansier inisiatiewe in verskillende sektore soos landbou en landbouverwerking. Klante wat by hierdie instelling om lenings aansoek doen, moet bewys kan lewer van bates en/of n bepaalde hoeveelheid spaargeld. In 2011, het die Kabinet aangekondig dat dit beoog om kleinsakeontwikkelingsagentskappe soos Khula Enterprise Finance en die South African Micro-Finance Apex Fund (SAMAF) onder die IDC te laat saamsmelt om die Small Enterprise Finance Agency te vorm. Kyk www.sefa.org.za. Die Onafhanklike Ontwikkelingstrust werk grotendeels op die gebied van die tweede ekonomie deur die regering te ondersteun in die implementering van ontwikkelingsprojekte. Die nasionale telefoonnommer is 012 845 2000. Kyk ook na www.idt.org.za. Die kontakbesonderhede van die provinsiale kantore is op die webwerf beskikbaar. Die National Development Agency (NDA) se hoofmandaat is om armoede uit te wis deur fondse beskikbaar te stel aan burgerlike gemeenskapsorganisasie wat ontwikkelingsprojekte in al die provinsies implementeer. Kyk na www.nda.org.za of bel die hoofkantoor by 011 018 5500. Die National Youth Development Agency (NYDA) kan gekontak word by 08600 96884. Besoek hulle webwerf by www.nyda.gov. za. Kontakbesonderhede van distrikskantore is verkrygbaar op die webwerf. Die Enterprise Development Fund (EDF), is in 2011 in die lewe geroep met n R75-miljoen bydrae van die National Empowerment Fund (NEF), en is gerig op ondersteuning van swart ondernemingontwikkeling in Suid-Afrika se industrile waardeketting asook om as katalis op te tree vir die versnelling van werkverskaffing in ooreenstemming met die regering se Nuwe Groeipad. Skakel die NEF by 011 305 8000 Provinsiale ontwikkelingsagentskappe soos die Limpopo Business Support Agency (Libsa) verleen finansile bystand aan koperasies en klein besighede. Sien die hoofstuk oor verskaffers van finansile dienste vir inligting oor provinsiale instansies.

5. Regulerende en ander rolspelers

Die Landboubesigheidskamer (Agbiz) bied aan werkwinkels om maniere te vind om volhoubare befondsing aan opkomende boere te verskaf. ABSA, FNB, Standard Bank en Nedbank is almal lede van die LBK. Besoek www.agbiz.co.za. Die landboukolleges bied kort opleidingskursusse in finansile vaardighede aan. Hulle besonderhede word in die hoofstuk oor onderwys en opleiding gegee. ANDISA Agri se dienste sluit in transaksies oor verandering van seggenskap en raadgewing oor grondhervormingtransaksies, ondernemingsbeplanning en uitvoerbaarheidstudies. Skakel 082 807 5587 of besoek www.andisaagri.com. Association for pro poor Micro Finance Institutions for South Africa (AMFISA) Tel: 011 805 4949 www.amfisa.org.za The Bankvereniging van Suid-Afrika Tel: 011 645 6700 www. banking.org.za Die WNNR se Enterprise Creation for Development doen uitvoerbaarheidstudies, ondernemingsbeplanning, omsigtigheidondersoeke, ensovoorts, asook tenuitvoerbrenging en oprigting van sakeondernemings. Bel 021 658 2753 en kyk hulle inligting by www. csir.co.za. Elilox Group Tel: 041 582 5072 www.theeliloxgroup.com Die Raad op Finansile Dienste is n unieke, onafhanklike instelling wat deur middel van wetgewing tot stand gekom het om in die openbare belang oor Suid-Afrika se finansiledienstebedryf, uitgesonderd die bankwese, toesig te hou. Kyk www.fsb.co.za of skakel 012 428 8000. IsBaya Development Trust ondersteun kleinskaalse boere met opleiding en mentorskap. Kuier by www.isbaya.org of bel 021 851 9698. Makgalaka Business Development Services Tel: 015 622 0543 / 082 467 2863 lmokgalaka@gmail.com

Stellenbosch

Tel.: 021 883 9270

Kontak die SEDA provinsiale bestuurders by 043 721 1264 (Oos-Kaap), 051 411 3820 (Vrystaat), 012 441 1301 (Gauteng), 031 277 9500 (KwaZuluNatal), 015 297 1139 (Limpopo), 013 755 6046 (Mpumalanga), 014 592 9461 (Noord-Wes), 053 839 5700 (Noord-Kaap), 021 415 1600 (WesKaap). Besork www.seda.org.za. Ontwikkelingsbanke en -agentskappe in staatsbesit. Opkomende ondernemings vind dikwels dat hierdie instellings dienste bied wat nie vir hulle by handelsbanke beskikbaar is nie. Die Landbank bied finansiering aan alle sektore van die landbouekonomie en landbou-ondernemings. n Onlangse aanbod, die Retail Emerging Markets (REM) finansieringspakket het baie opgewondenheid veroorsaak. Dit help om hulpbron-arm boere te befonds teen voorkeurrentekoerse totdat hulle gevestig is. Vir meer inligting oor dienste, gaan na die wegwerf van die Landbank www.landbank.co.za of skakel die tolvrye-navraagnommer: 0800 00 52 59. Small Enterprise Development Agency (SEDA), n agentskap van die Departement van Handel en Nywerheid voorsien kleinsakeondersteuning deur sy takke dwarsoor die land. Kyk die vorige aantekening oor Seda. Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) verskaf finansiering vir projekte wat verband hou met die ontwikkeling van infrastruktuur. Koperasies wat konsentreer op die ontwikkeling van infrastruktuur is daarop geregtig om aansoek te doen om finansiering

68

Sommige mediahuise bestuur tydskrifte en nuusbriewe vir KMMOs. Om te sien wat hulle het om aan te bied deur Entrepreneur Media SA, by wyse van voorbeeld, kyk by www.entrepreneurmag.co.za. Mikrofinansiering Suid-Afrika is die erkende stem van mikrofinansierders van goeie aansien. Besoek www.mfsa.net. Die Nasionale Kredietreguleerder (NKR) het ten doel om die misbruik van leners van krediet te voorkom (byvoorbeeld buitensporige rentekoerse, onbillike plasing op swartlyste). Kuier by www.ncr.org.za. Peulwana Agricultural Financial Services Tel: 011 314 2833 (kyk hul advertensie links) Productivity SA is inspiring a competitive South Africa. Find provincial contact details at www.productivitysa.co.za. Resonance Institute of Learnings opleiding vir die jeug sluit in finansieel en besigheidsvaardeighede. Besoek www.ril.co.za of skakel 011 888 3498. SBP Business Environment Specialists Tel: 011 486 0797 www. sbp.org.za Besoek www.sabri.co.za of skakel 021 674 1134 om meer uit te vind oor SABRI, wat klein besighede ondersteun met mentorskap. The Schwab Foundation for Social Entrepreneurship www. schwabfound.org South African Credit Co-operative League (SACCOL) Tel: 021 422 3333 www.saccol.org.za [SACCOL Bpk is deur spaar- en kredietkoperatiewe (SACCOs) en kredietverenigings van oor die hele Suid-Afrika gestig as hulle nasionale vereniging]. Suid-Afrikaanse Spaarinstituut (SASI) Tel: 011 269 3789 www. savingsinstitute.co.za Thembani International Guarantee Fund voorsien kredietwaarborge (kyk opskrif 3). Besoek www.tigf.co.za of skakel 012 362 0802. Lees oor die Thembeka Social Investment Company by www. tembeka.co.za, of skakel 021 447 8138. Die Sentrum vir Inklusiewe Bankwese in Afrika by die Universiteit van Pretoria. Skakel 012 420 5435 en besoek www.microfinance.up.ac. za. Kry die internasionale skakels van hierdie webwerf af, byvoorbeeld African Rural And Agricultural Credit Association (AFRACA) en die Rural Finance Learning Centre (RFLC) Wanyuka Consultants Tel: 033 234 4511 / 082 572 3724 www. wanyuka.co.za http://2bbiz.co.za is n inligtingsportaal vir klein besighede in SuidAfrika. Kontak 2BBiz.co.za by 012 667 6603.

bemarking en finansile dienste

Handel in veselstowwe
Die leser word gevra om ook na die ander hoofstukke te verwys d.w.s. Skape wol, Bokke sybokhaar, Spesialiteitsveselproduksie, Katoen, Bamboes en Ander veselgewasse.

1. Oorsig
Plantvesels sluit vesels in soos saadhare, byvoorbeeld katoen; stamof basvesel, byvoorbeeld vlas en hennep; blaarvesels soos sisal; en dopvesels soos klapperhaar. Sien ook die hoofstukke Katoen, Bamboes en Ander veselgewasse. Dierevesels sluit in wol, hare, en uitskeidings soos sy. Sien ook die hoofstukke oor Skape wol, Bokke bokhaar en Spesialiteitsve selproduksie in die afdeling oor vee. Elke jaar oes boere sowat 35 miljoen ton natuurlike vesel van n wye reeks plante en diere van skape, konyne, bokke, kamele en alpakkas, van katoensaadbolle, abaka- en sisalblare en klapperdoppe, en van die stingels van jute-, hennep-, vlas- en ramieplante. Oor die afgelope halfeeu is hierdie vesels vervang deur mensgemaakte vesels met name soos akriel, nylon, polester en polipropileen. Anders as natuurlike vesels wat deur boere geoes word, word die algemeenste sintetiese vesels in massa geproduseer uit petrochemikalie. Hierdie vesels word eenvormig vervaardig wat betref die sterkte, lengte en kleur daarvan, en word dus maklik doelgemaak vir spesifieke toepassings. Regoor die wreld moet produsente en verwerkers van natuurlike vesel markte ontwikkel en in stand hou waarin hulle produkte doeltreffend kan meeding met sintetiese vesels.

n Bemarkingshoek vir natuurlike vesel

Natuurlike vesel is n gesonde keuse. Dit voorsien natuurlike ventilasie. n Katoen-T-hemp voel gemaklik op n warm dag. Wolkledingstukke dien as insulasie teen sowel koue as hitte. Natuurlike vesel is n verantwoordelike keuse. Dit is van groot ekonomiese belang vir baie ontwikkelende lande, en noodsaaklik vir die lewensonderhoud en voedselsekuriteit van miljoene kleinskaalse boere en verwerkers. Natuurlike vesel is n volhoubare keuse. Die opkomende groen ekonomie is gebaseer op energiedoeltreffendheid, hernubare voermateriaal in polimeerproduksie, nywerheidsprosesse waarin koolstofuitlatings verlaag word, en herwinbare materiale. Natuurlike vesel is n hernubare hulpbron. Natuurlike vesel is n ho-tegnologie-keuse. Dit beskik oor goeie meganiese sterkte en n lae gewig, en die koste is laag. Dit maak hierdie vesels spesifiek aantreklik vir die motorbedryf (klapperhaar, sisal, hennep-afvalstowwe ens. word al meer gebruik). Natuurlike vesel is n modieuse keuse. Natuurlike vesel l aan die hart van die eko-mode- of volhoubare kleding-beweging wat verkies om kledingstukke te skep wat in elke stadium van hul lewensiklus volhoubaar is, van produksie tot wegdoening. Produsente van natuurlike vesel, tekstielvervaardigers en die klerebedryf behoort bewus te wees van, en te reageer op, die geleenthede wat gebied word deur die groeiende vraag na organiese katoen en wol, deur die aandrang op herwinbare en bio-afbreekbare stowwe, en die eis van billike handelspraktyke wat hor pryse aan produsente verseker en werkers in die tekstielbedryf beskerm.
Bron: Aangepas uit www.naturalfibres2009.org en www.new-ag.info

2. Wol en sybokhaar
Die Oos-Kaap is n wreldleier op die gebied van die produksie van hokwaliteit-merinowol en luukse sybokhaarvesel. n Aansienlike deel

69

van die provinsie se wol en sybokhaar word onverwerk en halfverwerk uitgevoer, en die sektor se groeipotensiaal is uitstekend. Meer as 150 jaar in die wol- en sybokhaarbedryf het die provinsie waardevolle ervaring laat opdoen in die verwante boerdery, tegnologie, opleiding, produksie en bemarking. Nuwe beleggings sal die bedryf in staat stel om nog waarde toe te voeg tot die provinsie se uitstekende rou materiale deur die produksie van kwaliteitwol- en -sybokhaarprodukte vir die wreld se nismarkte.

bemarking en finansile dienste

Intellektueelgoedereregte (IGR)
Die volgende hoofstukke is hier ook van belang: Biotegnologie en plantteling; Diereverbetering en telers; Inheemse voedselgewasse; Inheemse medisinale plante.

Sybokhaar
Die Oos-Kaap is Suid-Afrika se belangrikste sybokhaarproduserende gebied en die onbetwiste leier in sybokhaarproduksie in die wreld. Die oop-uitroepvendusiestelsel (open-cry auction system) het die hoofhandelsplatform geword wat gemiddeld 96% van die totale volume sybokhaar verhandel. Ander handelskeuses vir sybokhaarprodusente en -kopers is plaashekverkope, kontrakte en termynverkope, elektroniese vendusies en tenders. n Onlangse nuwigheid op die sybokhaarmark is genisieer deur n groep produsente wat hul sybokhaar buite-om die lokomarkstelsel as Kamdeboo-sybokhaar bemark deur regstreeks aan die verwerkers te verkoop deur middel van kontrakte en ooreenkomste. Produsente het dus verskeie keuses vir die verkoop van hul produk en kan verkope terughou totdat die pryse verbeter.

1. Oorsig
Skeppinge van die gees idees is baie spesiaal. Die samelewing en alle kultuur berus op ontelbare lae kennis en idees wat met verloop van tyd neergel is. In die kunste, die geneeskunde, die onderwys, die landbou en die nywerheid op feitlik alle terreine van menslike aktiwiteit l kennis en idees ten grondslag aan die opbloei van die mens se lewe en strewe. Intellektueelgoedereregte (IGR) het in die gendustrialiseerde wreld ontstaan as n manier om die sirkulasie van kennis te bemiddel en te beheer en as n manier om die botsende regte van verskillende groepe te balanseer wat by die generering en gebruik van idees met ekonomiese waarde betrokke is. IGR berus daarop dat die skeppers of outeurs van idees n ekonomiese reg op n billike opbrengs op hulle werk het, asook n morele reg daarop dat geen wanvoorstelling van hulle idees plaasvind nie. Idees is egter nie net die produk van individue en korporasies nie. Merendeels inkorporeer hulle en bou hulle voort op die tradisies, versamelde wysheid en insigte van maatskaplike groepe en samelewings. Soms bou hulle voort op natuurverskynsels en prosesse wat in die loop van miljoene jare gevolueer het. Gewoonlik word navorsing minstens gedeeltelik gefinansier of gesubsidieer uit openbare fondse en belastinggeld, en openbare instellings word aangewend om die maatskaplike en ekonomiese lewensvatbaarheid daarvan te ontwikkel en te handhaaf. Die samelewing in die algemeen het derhalwe n maatskaplike reg om idees ten bate van die openbare welsyn te gebruik, veral as die idees van besondere belang vir maatskaplike en liggaamlike welstand is. IGR probeer om hierdie morele, ekonomiese en maatskaplike regte in ewewig te hou. Volgens onlangse beramings deur die Wreldbank moet minstens 70 persent van die ekstra voedsel wat nodig is om die wreldbevolking te voed van innovasie kom (10 persent kan kom van die uitbreiding van landerye kom en die ander 20 persent van intensifikasie). As dit bewaarheid word, moet landboubeleidmakers nader ondersoek instel na hoe innovasie en samewerking oor alle sektore van die voedselvoorsieni ngsketting aangespoor kan word.
Bronne: CRIS, Issue 2; Wuppertal Institute (aangepas); Farming First 5 Oct 2009 www.farmingfirst.org

Wol
Wol word in n vryemarkomgewing verkoop en produsente het die vryheid om hulle wol te verkoop aan wie hulle wil. Die grootste gedeelte van Suid-Afrika se woloes word per openbare veiling verkoop. Hierdie veilings vind feitlik elke Woensdag in Port Elizabeth plaas tydens die wolveilingseisoen wat strek van die tweede helfte van Augustus tot middel-Junie van die volgende jaar. Die veilings word gehou onder die beskerming van die Suid-Afrikaanse wol- en sybokhaarkopersvere niging (Sawamba) en slegs lede van Sawamba word toegelaat om op veilings te bie. Die pryse wat vir wol betaal word, word deur die vraag en aanbod van die vrye mark bepaal en gaan hand aan hand met die internasionale prys van klerewol, wat in Australi vasgestel word waar die grootste volumes klerewol verhandel word. Weens gebrek aan ruimte word wol nie in die veilingslokaal uitgestal nie en kopers koop volgens n katalogus wat deur die onderskeie makelaars verskaf word. Kopers kry geleentheid om n paar dae voor die tyd monsters van die onderskeie lotte in die afslaers se pakhuise te inspekteer. Wol word in verskillende tipes verdeel en verskillende pryse, wat van veiling tot veiling kan verskil, word vir verskillende tipes betaal. Die Woltoetsburo van Suid-Afrika toets wol vir verskeie eienskappe soos veseldeursnee (in mikron), skoon opbrengs, lengte en sterkte asook plantaardige stof, waarna daar n sertifikaat uitgereik word. Hierdie sertifikaat word saam met die monster vertoon sodat n koper presies weet watter tipe wol hy koop. N die verkoping word die wol deur die koper f onverwerk uitgevoer f word dit later in halfverwerkte vorm uitgevoer. Die vernaamste uitvoerbestemmings vir Suid-Afrikaanse wol is China, Itali, Duitsland, die Tsjeggiese Republiek en Indi.

3. Publikasies en webwerwe
Die uitstekende Agricultural Marketing Extension is te kry op die Departement Landbou se webwerf www.daff.gov.za (kies die opsie Publications en dan General Publications). Die agtste publikasie in die reeks is getitel Wool and Mohair. Die doel daarvan is om beter begrip vir wol- en sybokhaarbemarking in Suid-Afrika te bewerkstellig, hoofsaaklik sodat voorligtingsbeamptes opkomende boere kan help om n groter rol in die industrie te speel.. Markverslae en inligting kan aanlyn in die weeklikse landboupublikasies gevind word. Besoek www.capewools.co.za en www.mohair.co.za, of maak u eksemplaar van Landbouweekblad of Farmers Weekly oop. Die webwerwe van hierdie twee publikasies bevat ook argiefartikels: kyk na www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Bronne: die studie deur D. Jordaan en J. Kisten by www.up.ac.za/dspace/ bitstream/2263/6309/1/Jordaan_Investigating(2008).pdf; Ona Viljoen van Cape Wools SA.

2. Internasionale rolspelers
Botswana, Gambi, Ghana, Kenia, Lesotho, Liberi, Malawi, Mosambiek, Namibi, Rwanda, Sierra Leone, Somali, Soedan, Swaziland, Tanzani, Uganda, Zambi en Zimbabwe is almal lede van die African Regional Intellectual Property Organisation (ARIPO) www.aripo.org. American Intellectual Property Law Association (AIPLA) www. aipla.org Biodiversity International www.bioversityinternational.org. Convention on Biological Diversity www.cbd.int; kies Programmes en Article 8 (j): Traditional Knowledge, Innovations and Practices op die kieslys. Die Protocol-kieslysopsie neem u na die Cartagena Protocol on Biosafety wat poog om biologiese diversiteit te beskerm. Die Europese Patentekantoor (EPO) www.epo.org. Institute of Trade Mark Attorneys www.itma.org.uk. Vind die skakels na alle internasionale handelsmerkkantore en internasionale handelsmerkorganisasies onder Useful links.

70

International Association for the Protection of Intellectual Property (AIPPI) www.aippi.org Die oogmerk van die Internasionale Komitee vir Produksiekontrole by Diere (ICAR International Committee for Animal Recording) is om die ontwikkeling en verbetering van prestasieaantekening en die evaluering van lewende hawe te bevorder www.icar.org. International Federation of Intellectual Property Attorneys www.ficpi.org International Trademark Association (INTA) www.inta.org Die oogmerk van die Internasionale Unie vir die Beskerming van Nuwe Variteite van Plante (UPOV International Union for the Protection of New Varieties of Plants) is om nuwe plantvariteite deur intellektueelgoedereregte te beskerm. Besoek www.upov.int. Vind meer uit oor die konsep van die regte van aanhouers van vee (LKR livestock keepers rights) by www.pastoralpeoples.org, webtuiste van die League for Pastoral Peoples. PhytoTrade Africa www.phytotradeafrica.com. Die SEED Initiative ondersteun ondersteun en bevorder innoveerders en ontwikkelende lande. Dit is gesetel in die Verenigde Koninkryk en is n vennootskap tussen regerings, internasionale organisasies, navorsingsinstellings en instellings vir kapasiteitsbou, en sakeondernemings. Meer inligting is by www.seedinit.org beskikbaar. TRIPS Agreement kyk World Trade Organisation United Kingdom Intellectual Property Office www.ipo.gov.uk United States Patent and Trademark Office www.uspto.gov Die Wreldorganisasie vir Intellektuele Eiendom (WIPO) is daarvoor verantwoordelik om die progressiewe ontwikkeling en harmoniring van IG-wetgewing, standaarde en prosedures onder sy lidstate te bevorder. WIPO bestuur n aantal programme wat daarop gemik is om die doeltreffende gebruik van intellektuele goedere as n instrument van ekonomiese ontwikkeling. WIPO het ook n Interregeringskomitee ingestel ten einde aandag te gee aan die beskerming van IGR wat in wisselwerking staan met tradisionele kennis, folklore en genetiese/ biologiese hulpbronne. Die WIPO se Wreldwye Akademie is volledig toegespits op die verskaffing van opleiding in IG. Besoek www.wipo.int.

Die Wreldhandelsorganisasie (WTO) administreer die ooreenkoms oor handelsverwante intellektuele eiendomsregte (TradeRelated Aspects of Intellectual Property Rights [TRIPS]), n internasionale ooreenkoms wat in 1994 beding is en wat vir die eerste maal rels rakende intellektuele goedere in die multilaterale handelstelsel invoer. Die TRIPS-ooreenkoms maak patente op lewensvorme moontlik en vereis dat plantvariteite patentbeskerming of sui generis-beskerming geniet. Die ooreenkoms kan ook beskerming bied in die koppelvlak tussen intellektuele goedere en inheemse kennis. Besoek www.wto.org.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Intellektueelgoedereregte (IGR) in Suid-Afrika is onderworpe aan internasionale ooreenkomste, veral die TRIPS-ooreenkoms wat minimumstandaarde vir alle ondertekenaarlande stel. n Land se IGRregime behels verskillende aspekte, waaronder standaarde, beperkings en toepassing, maar di drie elemente wissel baie van land tot land. Die internasionale liggaam wat IGR reguleer is die VN se Wreldorganisasie vir Intellektuele Eiendom (WIPO), waarvan Suid-Afrika in 1995 lid geword het. SA is ook n ondertekenaar van die Paryse Konvensie, die Patent-samewerkingsverdrag (Patent Co-operation Treaty PCT), die Boedapest-Verdrag en TRIPS. Planttelersregte word gereguleer deur die Internasionale Unie vir die Beskerming van Nuwe Variteite van Plante (UPOV)(sien opskrif 2), waarvan Suid-Afrika ook lid is. Die Departement van Handel en Nywerheid is die bewaarder van IGR in Suid-Afrika en verskaf die algemene magtigende wetgewing en dienste vir registrasie, beskerming, ondersoek, beregting en kommersialisering. Wetgewing kan egter verskeie staatsdepartemente betrek, byvoorbeeld die Departement van Wetenskap en Tegnologie, van Omgewingsake, van Landbou, Bosbou en Visserye. Kry die kontakbesonderhede van alle regeringsdepartemente by www.info.gov.za.

71

Ondernemings en die Intellektuelegoedere Kommissie Registrateur van Intellektuelegoedere Tel: 0861 843 384 Patentkantoor Tel: 012 394 0610 info@cipro.gov.za www.cipc.co.za

Nasionale Navorsingstigting Tel: 012 481 4000/4191 www.nrf.ac.za Die Technology Innovation Agency (TIA) in 2010 gestig om die kommerersialisering van plaaslsike navorsing en ontwikkeling(R&D) te ondersteun. Sien www.tia.org.za.

bemarking en finansile dienste

Kommoditeitehandel
Sien ook die hoofstuk Graanberging en -hantering

4. Nasionale rolspelers
Adams & Adams Tel: 012 432 6000 Afrika-patentdepartement www.adamsadams.co.za DM Kisch INC Tel: 011 324 3000 Tel: 012 460 3203 www.dmkisch.com Edward Nathan Sonnenbergs Tel: 011 269 7600 www.ens.co.za The Innovation Hub Tel: 012 844 0000 www.theinnovationhub.com Quintessential Africa Holdings Tel: 011 463 2054 www.qah.co.za Navorsingsinstituut vir Innovasie en Volhoubaarheid (RIIS) Tel: 012 844 0670/1 www.riis.co.za South African Innovation Network (SAINe) Tel: 012 844 0672 www.saine.co.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Intellektuele Goederereg (SAIIPL) Tel: 012 683 8827 www.saiipl.org.za Die SAIIPL verteenwoordig patentprokureurs, agente, praktisyns en akademici in SuidAfrika wat in intellektueelgoedereg spesialiseer. Suidelike Opvoedings- en Navorsingsalliansie (SERA) Die Afrika-sentrum vir Geentegnologie Tel: 082 878 5669 www.seralliance.com Die regsfakulteite aan die verskillende Suid-Afrikaanse universiteite. Universiteit van Kaapstad Nagraadse Sakeskool Tel: 021 406 1911 www.gsb.uct.ac.za Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) Sentrum vir Besigheidsreg Tel: 012 429 8432 www.unisa.ac.za n Gesamentlike intellektuelegoedere eiendomsregprogram word bedryf deur die Wreldorganisasie vir intellektuele eiendom (WIPO)-akademie en die Universiteit van Suid-Afrika(Unisa) deur afstandsonderrig.

1. Oorsig
Sedert die deregulering van die landboumark in die middel 1990s, is die landbouafgeleide-mark in Suid-Afrika hier om te bly. Die prysrisiko bestuursmiddele wat hierdie mark voorsien, laat deelnemers toe om die prysvolatiliteit in die onderliggende fisiese mark te verskans. Die regering se belofte in 1995 om uit die prysbepalingsproses in die landboumark te bly, geld steeds, wat gevolglik gelei het tot die ontwikkeling van n ware vrye markomgewing. Die mees aktiewe kontrakte wat bedryf word, is steeds die witmieliestermynkontrakte, gevolg deur n 50 ton koringkontrak en n 25 ton sojaboonkontrak. In Augustus 2001 het lede van die Suid-Afrikaanse Termynbeurs (Safex), beide finansile en landboumarkte, n aanbod aanvaar deur die JSE Sekuriteitebeurs om hulle uit te koop. Die Landbouprodukteafdeling (Agricultural Products Division) van die JSE Sekuriteitebeurs is toe op die been gebring om die funksies van die eertydse LBA (LMD) oor te neem. In 2009 het die JSE n lisensiringsooreenkoms met die CME Group, die wreld se mees diverse, afgeleide beurs, gesluit. Dit het aan die JSE die geleentheid gebied om n aantal kontantvereffende kommoditeite bekend te stel, wat die internasionale, toonaangewende beurs as verwysing gebruik vir die finale vereffeningswaarde. Nadat dit uitgebrei is om metale en ruolie in te sluit, het die landbouafgeleide-mark n nuwe handelsmerk aangeneem om die Safex-kommoditeitsafgeleide-mark van die JSE (Johannesburg Sekuriteitebeurs) te word.

2. Wat is die rol van die kommoditeitsafgeleidemark?

Die kommoditeitsafgeleide-bedryf, en in die besonder landbouafgeleidemarkte, speel n aktiewe rol in prysbepaling en -deursigtigheid in die plaaslike landboumark, terwyl dit n doeltreffende prysrisikobestuursfasil teit verskaf. Produsente en gebruikers van landboukommoditeite verskans hul prysrisiko en beperk sodoende hul blootstelling aan onverwagte prysbewegings. Dit moedig verhoogde produktiwiteit in die landbousektor aan, aangesien boere en gebruikers in staat is om hul pogings op die bestuur van produksierisikos toe te spits. Dit is die risikos wat met veranderlikes soos weer, plaas-/ produksiebestuur en seisoenale toestande geassosieer word. Die termynmark se doel is uitsluitlik om kommersile gebruikers in staat te stel om hul transaksies te verskans of om gunstige pryse te kry. Die mark kan nietemin nie doeltreffend en effektief sonder spekulante bedryf word nie omdat hulle die nodige marklikiditeit voorsien wat kommersile gebruikers in staat stel om te verskans. Spekulante gebruik termyn- en opsiekontrakte in n poging om wins op korttermynprysbewegings te maak. Finansile instellings wat geld aan hierdie sektore leen, is ook van kleiner risikoprofiele verseker wanneer hulle met klinte werk wat n gedeelte van hul prysrisikos verskans het. Sodanige klinte kan tipies teen goedkoper koerse toegang tot fondse verkry as wat andersins aan hulle aangebied sou word. Die landbouafgeleide-mark het in so n mate ontwikkel dat die kontantmark nou, ten einde behoorlik te kan funksioneer, grotendeels op die prysdeursigtigheid en ontdekkingsproses van di mark steun. Pryse wat op die mark vir afgeleides gegenereer word, word nou as die bedryfstandaard en verwysingspunt regoor Suider-Afrika beskou. Die afdeling het in 2010 funksionaliteit ingebring wat rekening hou met

5. Publikasies en webwerwe
Besoek webwerwe van die rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem is. Verskeie belangrike artikels en verslae kan gekry word op www.polity. org.za Dit sluit World Intellectual Property Report 2011 deur WIPO en die artikel When is research and development tax deductable? geskryf deur Tumelo Tshava, Patentprokureur by Adams & Adams in www.ip-watch.org Intellectual Property Watch www.eta-awards.co.za innovasie in die energiesektor word beloon Die WIPO Intellectual Property Handbook bied n omvattende inleiding en is verkrygbaar op die WIPO-webwerf www.wipo.int A Developing Country Perspective on Animal Breeders and Intellectual Property Rights M.M. Scholtz, Suid-Afrikaanse Vereniging vir Veekunde (SAVVK). Besoek www.sasas.co.za The Patent Journal is n patentjoernaal wat maandeliks by die Staatsdrukker verskyn. Dit bevat inligting oor patente, handelsmerke, ontwerpe en outeursreg in kinematografiese films in Suid-Afrika. Dit is verkrygbaar by die Staatsdrukker in Pretoria. Vir n toeganklike inleiding tot IGR en inligtingsaangeleenthede, sien die volgende: - Die publikasies deur Professor James Boyle op http://james-boyle.com - Vandana Shiva se Protect or Plunder? Understanding Intellectual Property Rights (Zed Books, 2001) - Protecting Business Ideas Basics of Intellectual Property Reinhardt Buys en Pria Chetty Frontline Publishing ISBN 1920099166

72

Safex-silobewyse wat afgelewer word by die voltooiing van n kort termynkontrakposisie wat op n oop veiling beskikbaar gemaak moet word. Hier kan bestaande lang posisiehouers of enige ander belangstellende klinte op voorraad teen bepaalde afleweringspunte bie en indien hulle suksesvol is, sal hulle n Safex-silobewys wat voorraad in die silo verteenwoordig, ontvang. Die volledige premiebod word oorgedra na die verkoper wat die produk aflewer. Dit is net nog n innovasie deur die beurs om waarde toe te voeg vir markdeelnemers wat die beursplatform gebruik.

Termynkontrakte word op die handelstelsel gekwoteer as: Maand van verstryking, jaar van verstryking, vierletterkode van kommoditeit JUL11 WMAZ Witmieliekontrak DEC11 YMAZ Geelmieliekontrak SEP11 WEAT Koringkontrak MAR11 SUNS Sonneblomsaadkontrak MAY11 SOYA Sojaboonkontrak MAY11 SORG Sorghumkontrak Die MIELIEkontrakbasis van die CBOT-mieliekontrak is vroeg in 2009 van stapel gestuur. Dit maak voorsiening vir direkte deelname in Suid-Afrikaanse Rand aan die mees likiede internasionale mieliekontrak. Die wesentlike verskil tussen die MIELIEkontrak en die binnelandse graankontrakte wat verhandel word, is dat die MIELIEkontrak in kontant vereffen word en nie fisies nie. Sedertdien is die CBOT-sojaboonkontrak en die CBOTkoringkontrak ook bekend gestel. Die JSE verskaf ook toegang tot die COMEX-goud-, koper- en silwermarkte, die NYMEX-platinummark en die WTI-ruoliemark deur middel van n plaaslik gelyste kontrak wat in Rande verhandel en vereffen word.

3. Waarom met kommoditeitsafgeleides op n effektebeurs verhandel?

1. Regulasie Die Safex kommoditeitsafgeleide-mark word deur die JSE besit en bestuur en deur die Financial Services Board (FSB) gereguleer, wat toesig hou oor die effektebeurs se verslaggewing ten opsigte van die Securities Services Act van 2004. 2. Marge Wanneer daar met afgeleide produkte verhandel word, vereis die effektebeurs die betaling van beide aanvangsmarge en veranderlikesmarge. Die aanvangsmarge word bepaal deur die verrekeningshuis en wissel afhangende van historiese prysvolatiliteit. Die veranderlikesmarge is n daaglikse vloei van fondse (winste/ verliese) wat ontstaan weens enige oop posisie wat deur n metodiek van waardasie (M-t-M) bereken word. 3. Finansile integriteit Wanneer daar op die effektebeurs verhandel word, word die effektebeurs se verrekeningshuis die verkoper vir elke koper en die koper vir elke verkoper. Dit staan lede vry om sonder enige kredietrisiko met mekaar handel te dryf. Dit elimineer die toonbank-markte teenpartyrisiko wat oorheersend is in die oor (OTM) (over-the-counter markets [OTC]). 4. Deursigtigheid Prysberekening word bepaal bloot op die basis van vraag en aanbod. Pryse vir elke kontrak word beding tussen kopers en verkopers via n elektroniese bestelparingsplatform wat bekend staan as die Outomatiese Handelstelsel (OHS) (Automated Trading System [ATS]). Die teenwoordigheid van verskeie kopers en verkopers verseker dat pryse altyd mededingend is en doeltreffend aangepas word om veranderinge in die onderliggende mark te weerspiel.

5. Waardasieberekenings (M-t-M) van termynkontrakte en -opsies

Die waardasie (m-t-m) vir die dag, wat ook bekend staan as die verrekeningsprys, word enige tyd in die laaste vyf minute van verhandeling na goeddunke van die effektebeurs ewekansig bepaal. Indien die bod beter is as die laaste prys van die verhandeling, sal die bod gebruik word as die m-t-m-prys. (Eenvoudig gestel, kan dit genterpreteer word as kopers in die mark wat bereid is om meer te betaal as die laaste prys van die verhandeling). Indien die bod laer is as die laaste prys van die verhandeling, sal die bod gebruik word as die m-t-m. (Dit beteken dat daar kopers in die mark is wat bereid is om laer te verkoop as die laaste prys van die verhandeling.) n Volume geweegde gemiddelde prys (volume weighted average price [VWAP]) word gebruik om die m-t-m vir alle likiede kontrakte te bereken. n Likiede kontrak word gedefinieer as enige verstryking wat handel in 100 of meer kontrakte in die laaste halfuur van die verhandeling. Die sluitingsopsie se volatiliteit word bereken deur gebruik te maak van by-die-geld-opsie-handel en twee strepies aan weerskante gedurende die laaste halfuur van die verhandeling. Die effektebeurs behou die reg om die m t m-volatiliteit te stel. Hierdie implisiete volatiliteit word dan gebruik om alle opsieposisies te waardeer.

4. Hoe word met kommoditeitsafgeleides handel gedryf?

Geregistreerde kommoditeitsafgeleide-makelaars voer bestellings in die handelstelsel vanaf afgele plekke in (tydens handelsure 09:0012:00 vir graan en 09h00 17h00 vir metale en energie) wat outomaties volgens tyd en prysprioriteit gepaar word. Die effektebeurs waarborg prestasie deur teenpartye in n termynkontrak. ALandbouafgeleide-pryse word teen hul Randwaarde per ton gekwoteer en met vragmotors langs die silobasis, Randfontein, afgelewer. Een termynkontrak bestaan uit 100 ton vir wit- en geelmielies, asook soetsorghum, en 50 ton vir graan en sonneblomsade. Sojaboonkontrakte word teen hul Randwaarde per ton gekwoteer en bestaan uit 25 ton per kontrak. Die sojaboon- en sorghumkontrak verhandel op dieselfde basisprys in n aantal geregistreerde silos met geen plekverskille nie. Daaglikse prysbeperkings (die beperking van die daaglikse prysbeweging) sorg vir groter sekerheid in die mark. Indien die beperking op twee soortgelyke kontrakte op twee opeenvolgende dae bereik word, word die prysbeperkings tot 150% van die oorspronklike beperking verhoog en die uitgebreide beperkings sal behou word totdat die daaglikse beweging op alle soortgelyke kontrakte minder as die oorspronklike beperking is. Uitgebreide prysbeperkings gee ook aanleiding tot verhoogde aanvangsmargevereistes vir daardie tydperke wanneer die uitgebreide beperkings van toepassing is.

6. Verrekeningsprosedures vir landbou-afgeleides

Wat is fisiese lewering? Alle produkte waarmee daar op die landbouafgeleide-mark handel gedryf word, kan by verstryking fisies afgelewer word ter uitvoering van n termynkontrak. Dit beteken nie dat 100 ton mielies per vragmotor by die effektebeurs afgelewer word om die leweringsproses te voltooi nie. Die effektebeurs maak gebruik van n silo-ontvangsbewys (n oordraagbare, maar nie onderhandelbare dokument), wat n spesifieke hoeveelheid voorraad in n geregistreerde Safex-silo verteenwoordig, wat aflewering ten uitvoer bring. Papier en elektroniese silo-ontvangsbewyse wat deur geregistreerde silo-eienaars uitgereik word, word deur die effektebeurs aanvaar. Die silo-eienaar wat die produk stoor, waarborg die gehalte van

75

die voorraad volgens uitvoerige graderingsmetodiek soos gespesifiseer deur die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye en om die spesifieke produk by aanbieding van die silo-ontvangsbewys af te laai. Lewering kan op enige sakedag in n bepaalde leweringsmaand plaasvind. (n Termynmarkposisie in die Julie-kontrak kan slegs tydens Julie gelewer word.) Fisiese lewering vind oor n tweesakedagtydperk plaas, die kennisgewingdag wat deur die afleweringsdag gevolg word (die volgende sakedag). Lewering vind plaas by enige goedgekeurde Safex-silo en elke leweringspunt is onderhewig aan n liggingsdifferensiasie (gebaseer op vervoerkoste). Liggingsdifferensiasies word deur die effektebeurs vasgestel en is vanaf die effektebeurs beskikbaar (op die webtuiste www.jse.co.za/commodities). Kennisgewingdag Die kort posisiehouer (verkoper van die kommoditeit) verwittig sy makelaar van sy voorneme om kennis te gee van lewering om n termynkontrakposisie te sluit. Kennis moet voor 12:45 op enige sakedag gedurende die leweringsmaand gegee word. Die laaste kennisgewingdag kan die laaste sakedag van die leweringsmaand wees. Byvoorbeeld, n kort posisiehouer kan op die September-termynkontrak op 31 Augustus kennis gee van lewering op 1 September of sy laaste kennisgewingdag kan 29 September wees vir lewering op 30 September. (Vir alle leweringsdatums, raadpleeg die handelskalender op die webtuiste.) Die aflewerings word of deur Exchange for Physical (EFP) verwerk, naamlik die resultate van die siloveiling of ewekansig toegeken deur rekenaarprogramme aan bestaande lang posisiehouers. n Langposisiehouer-toegewesevoorraad sal deur die verrekeningslid ingelig word van die toewysing. Produkte kan aan enige lang posisiehouer (koper van die kommoditeit) op enige tyd gedurende die leweringsmaand, met een dag se kennisgewing, toegewys word; maar hy of sy is daarvan verseker dat hy of sy sodanige voorraad teen die laaste dag van die leweringsmaand sal ontvang. Kopers word gewaarborg dat dit by n geregistreerde silo sal wees en in losmaat langs die treinspoor geberg sal word. Die beste scenario is om mielies in n silo toe te wys wat gunstig gele is vir die koper, terwyl Randfontein die slegste scenario kan wees. Die liggingsdifferensiasie sal altyd verseker dat daar op die basis van die Randfontein-prys handel gedryf word. Die sluitingsprys (waardasie) op die kennisgewingdag is die prys waarteen kontrakte gesluit word. Die liggingsdifferensiasies en enige uitstaande bergingsgelde word afgetrek van die bedrag wat deur n lang posisiehouer (in die geval van graan is n graankorting ook van toepassing) betaal moet word. Die effektebeurs neem nie enige vooruitbetaalde bergingsgelde in ag nie en die verkoper verbeur enige bergingsgelde wat vooruitbetaal is. Lang posisiehouers word n standaard daaglikse bergingskoers gevra wat vir elke bemarkingseisoen vasgestel word en is verantwoordelik vir berging vanaf die leweringsdag en verder. Leweringsdag Silo-ontvangsbewyse moet gelewer word aan n makelaar wat op sy beurt sal verseker dat hulle die effektebeurs nie later as 12:00 op die leweringsdag bereik nie. Betalings vir produkte neem teen 13:00 op die leweringsdag plaas. Lang posisiehouers kan silo-ontvangsbewyse vanaf die effektebeurs vanaf 14:00 en verder kollekteer Posisies kan nog steeds gedurende die leweringsmaand tot op die laaste verhandelingsdag geopen en gesluit word. Die laaste verhandelingsdag is die agtste laaste sakedag van elke leweringsmaand. Sodra die kontrak vir handel gesluit is, sal enige posisie wat nog oop is deur betaling of lewering nagekom word (kort posisiehouers het tot die laaste sakedag van die leweringsmaand om aflewerings te maak).

7. Hoe word risiko bestuur?

Lewering en verrekening op enige effektebeursafgeleide-markkontrak word altyd 100% gewaarborg. Dit word gedoen deur die novasieproses waar die verrekeningshuis die posisie van koper vir elke verkoper en verkoper vir elke koper aanneem. Die teenpartye doen nie direk sake met mekaar nie, aangesien die effektebeurs alle lang- en kortposisies paar. Om wanbetalingsrisiko te bestuur, gebruik die effektebeurs sy drievlakstelsel, aanvangsmargevereistes sowel as die daaglikse m-t-m-proses. Indien n klint n kontrak wanbetaal, neem sy of haar makelaar hierdie posisies aan. Die makelaar kan hulle sluit en die aanvangsmargedeposito gebruik om sy verliese te dek. In die geval waar die makelaar nie die klint se posisies kan aanneem nie, sal sy verrekeningslid vir hom of haar instaan. Op die oomblik bestaan die verrekeningslede uit Suid Afrika se grootste finansile instellings. Hierdie vlakstelsel verseker dat die klint aan die ander kant altyd die nakoming van sy of haar posisie waarborg. Die sleutelfaktore wat graanpryse in Suid-Afrika benvloed, kan gedentifiseer word as eerstens die plaaslike, dan streeks- en laastens internasionale vraag en aanbod. Die efffektebeurskoers is ook n belangrike bydraer omdat daar met wreldgraan in VS-dollar handel gedryf word. Sou die Rand verswak, sal die vraag na Suid-Afrikaanse mielies verhoog. Aangesien die mark deur inligting voortgedryf word, sal dit n direkte impak op die huidige handelspryse h as organisasies soos die novasieprosesweervoorspellingsburo of die Suid Afrikaanse Graan Inligtingsdienste (SAGIS) nuwe inligting bekend stel. Om dit te illustreer: As die Rand verhandel teen 14 tot die dollar, daar groot tekorte in Suider Afrika is en n El Nio in die middel van die mieliegroeiseisoen verwag word, sal mieliepryse vanselfsprekend styg. Namate die mark oor die afgelope 17 jaar gegroei en ontwikkel het, het die rels en regulasies verbeter om markintegriteit vir alle deelnemers wat op die mark handel dryf, te verseker. Die nakoming aan FICA-regulasies het aan lede die geleentheid gebied om hul klinte se sake beter te verstaan en sodoende hul risikos te verstaan. Aan die einde van 2003 is posisiebeperkings op witmielietermynkontrakte vir verskansers (spekuleerders) ingestel. Dit is gedoen omdat die oop rente op die kontrak aansienlik sterker gegroei het as die beskikbare oes in Suid-Afrika en om die manipulasie van die onderliggende mark te verhoed. Nie-verskansers word beperk tot n blootstelling van 15% aan die netto delta oop rente. Makelaars klinteverhoudinge bly die kern tot alle deelnemers in die mark. Dit is belangrik dat klinte die ooreenkomste wat hulle aangegaan het, verstaan; die belangrikste is om die verhandelingstrategie te verstaan wat hulle gebruik om hul prysrisikos te bestuur. Indien verskansers nie die ware voordele en nadele van enige strategie begryp nie, kan hulle baie maklik spekuleerders word sonder om dit agter te kom. Die afgelope 17 jaar het die effektebeurs n doeltreffende fasiliteit vir prysontdekking en -risikobestuur van landbouprodukte in Suid-Afrika voorsien, wat aanleiding gegee het tot n vermindering in handelskostes namate die handelsvolume toegeneem het. Die effektebeurs was, behalwe vir een dag in 1999 weens ernstige tegniese probleme, elke sakedag oop vir handel en het n platform vir kopers en verkopers gebied om hul transaksies te paar. As gevolg van nog innovasies by verhandeling by Safex-silo-ontvangsbewyse wat vir die nabye toekoms beplan word, sal verdere waarde aan die kontantmark toegevoeg word omdat basispremies beskikbaargestel sal word op n deursigtige platform vir kopers sowel as verkopers wat daaraan wil deelneem. Die JSE ondersoek ook die moontlikheid om fisiese leweringspunte buite Suid-Afrikaanse grense bekend te stel om sodoende bykomende prysrisikobestuursinstrumente vir ander Afrika-lande wat daarby kan baatvind, beskikbaar te stel. Die kommoditeitsafgeleide-afdeling sien uit na wat die toekoms mag inhou en is toegewyd om Suid-Afrika en die streek te voorsien van n doeltreffende en koste-effektiewe produk om prysrisiko te bestuur.

76

8. Verenigings betrokke
Graanhanteringsorganisasie van Suider-Afrika (GOSA) www.gosa.za.net Landbou-ekonomie Vereniging van Suid-Afrika (LEVSA) www. aeasa.org.za

Makelaars
Makelaarslede is die lede wat een of meer geregistreerde handelaars en die vereiste verrekeningsooreenkoms het en wat namens klinte kan optree. Verrekeningslede is lede wat transaksies namens makelaarslede verreken.

9. Opleiding en navorsing
Kies die Education-opsie by www.jse.co.za/Markets/Commodity-DerivativesMarket.aspx.

Lid en lidkode Absa Bank Bpk ABLM Afgri Broking (Edms) Bpk AFGM Afrifocus Securities (Edms) Bpk AFFM Alpha Derivatives ALPM Anglorand Futop (Edms) Bpk ARFM Applied Derivatives (Edms) Bpk ONEM Bester Feed & Grain Exchange (Edms) Bpk BESM BGC Financial Brokers (Edms) Bpk BGCM B & P Group Financial Services (Edms) Bpk BPGM Brent Trading (Pty) Bpk BRNM Brisen Commodities (Edms) Bpk BRIM Bsec Derivative Brokers (Edms) Bpk BADM Bushveld Grain (Edms) Bpk BVGM Cadiz Securities (Edms) Bpk CADM Cargill RSA (Edms) Bpk CGLM CJS Securities (Edms) Bpk CJSM Corn International (Edms) Bpk CRNM Derived Market Investment and Planning (Edms) Bpk DMPM DHJ Grain Brokers (Edms) Bpk DHJM DWT Securities (Edms) Bpk DWTM Farmwise Grains (Edms) Bpk FARM FCB Harlow Butler (Edms) Bpk IAPM FFO Securities (Edms) Bpk FOFM First World Trader (Edms) Bpk FWTM Futureline (Edms) Bpk FTRM GWK Trading (Edms) Bpk GWKM JP Morgan Equities Bpk AMIM Kempro (Edms) Bpk KEMM Kernel Maize (Edms) Bpk KMCM Market Traders (Edms) Bpk MKTM MGK Bedryfsmaatskappy (Edms) Bpk MGKM Mooirivier Grain (Edms) Bpk MRGM Nedbank Bpk NEDM NWK Bpk NWKM Oos-Kaap Boerdery & Graanhandelaars (Edms) Bpk OVKM Peregrine Derivatives (Edms) Bpk MERM Telefoon 011 895 7245 +44 207 325 3687 011 667 1317 011 282 8375 011 636 8431 PSG Prime (Edms) Bpk CPTM Rand Merchant Bank, a division of FirstRand Bank Bpk RMBM Regiments Securities Bpk FFOM Resolution Market Management (Edms) Bpk RESM RMB Securities (Edms) Bpk RSTM

Telefoon 011 895 5160 011 063 2729 011 290 7800 011 485 2321 011 484 7440 021 439 7714 021 809 2500 011 467 9325 031 583 4600 056 811 2966 012 640 1600 021 914 9686 0861 111 640 021 657 8448 0861 227 445 011 447 3531 056 213 1731 012 997 5836 018 632 7748 021 914 6460 011 787 3666 011 276 9009 011 471 0500 011 214 8006 021 851 9573 053 298 8452 011 507 0619 018 441 0094 028 313 2731 033 343 1245 012 252 3778/9 018 297 4795 011 535 4038 018 633 1000 051 923 4500 021 670 5258 021 799 8089 011 269 9800 011 715 0314 0861 791 6425 011 269 9740

Agimark Trends (AMT) www.agrimark.co.za Buro vir Ekonomiese Navorsing www.ber.ac.za Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) www.bfap.co.za

Universiteite doen navorsing oor Safex en verskeie modelle wat op Safex gebaseer is, word ontwikkel. Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Landbou-ekonomie http://science.ukzn.ac.za

Universiteit van Pretoria Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Graan SA bied n kort Safex- Ontwikkeling kursus aan. Besoek www.graansa. Tel: 012 420 3248 co.za Universiteit Stellenbosch Departement Landbou-ekonomie Suid-Afrikaanse Instituut vir http://academic.sun.ac.za/agric_ Finansile Markte South African Institute of Financial econ Markets (SAIFM) www.saifm.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie www.ufs.ac.za/agri-econ TMS Opleidingsdienste www.hochfeld.co.za

10. Nasionale strategie en regeringskontakte

Inligting oor die verskillende direktorate verskyn op www.daff.gov.za, webwerf van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye. Direktoraat Bemarking Tel: 012 319 8455 DM@daff.gov.za Direktoraat Internasionale Handel Tel: 012 319 8451 DITR@daff.gov.za Direktoraat Statistiek en Ekonomies Ontleding Tel: 012 319 8454 Crop Estimates Committee (CEC) Tel: 012 319 6507 Die Crop Estimates Liaison Committee (CELC) is n amptelike komitee onder die beskerming van die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR). Die komitee monitor onder andere die werk van die Crop Estimates Committee (CEC) en maak aanbevelings oor hoe om oesberamings op n deurlopende basis te verbeter. Besoek www.namc.co.za.

11. Maatskappye betrokke

Johannesburg Sekuriteitebeurs Bpk Kommoditeitsafgeleide-afdeling Tel: 011 520 7535 Chris Sturgess Chriss@jse.co.za www.jse.co.za/commodities

Klaringslede
Lid en lidkode ABSA Clearing VKSC JP Morgan Securities SA (Edms) Bpk JPMC Nedbank Clearing NEDC Rand Merchant Bank RMBC Standard Bank Clearing STDC

78

Lid en lidkode Robinsin Mulder De Waal Financial Services (Edms) Bpk RMDM Russelstone Group (Edms) Bpk GVFM SA Derivatives SSSM Senwes Bpk SWKM Sigma Options Writers (Edms) Bpk SOWM Standard Bank of South Africa STDM Suidwes Landbou (Edms) Bpk SWLM Thebe Securities Limited TBEM 28E Capital (Edms) Bpk TEEM Tradekor (Edms) Bpk TDKM Trademar Futures (Edms) Bpk TMRM TTSA Securities (Edms) Bpk IMBM Unigrain (Edms) Bpk UNGM Vanguard Derivatives (Edms) Bpk MMMM Vantage Capital Markets SA VCMM Vorlon (Edms) Bpk VORM VKB Beperk VRYM Vrystaat Mielies (Edms) Bpk VMBM Vir n opgedateerde lys, kyk www.jse.co.za.

Telefoon 012 665 5010 012 482 6600 031 566 4680 018 464 7800 028 313 0104 011 378 8620 018 581 1000 011 375 1000 012 663 1115 011 721 3100 011 244 9860 011 277 5323 011 692 4400 011 722 7511 011 326 2239 011 502 2760 058 863 8280 018 294 2200

12. Kommersile boere

Kenners beveel aan dat die effektebeurs liefs vir beskerming teen prysskommelinge gebruik moet word, eerder as om vinnig wins daarop te maak. Sommige markdeelnemers het aan die kortste ent getrek omdat hulle gedink het dat hulle die mark kon lees en hulself aan prysvolatiliteit blootgestel het. Dit is maklik om geld te maak op n stygende mark (stygspekulantfase), maar wanneer dit tot n einde kom, kan u groot verliese ly. Boere sowel as kenners, en ongelukkig ook sommige pensioenfondse, het geld verloor deur op Safex te spekuleer. Enige boer kan Safex-pryse op sy of haar selfoon aflaai. Sommige gebruik dit as aanwysers en teken vaste pryskontrakte gebaseer op daardie effektebeursprys. Indien die prys egter verander, sal daardie boere nog steeds die kontrakprys moet aanvaar al is dit hor as die effektebeursprys. Wenke vir boere Bly in voeling met die vraag-en-aanbodvoorwaardes wat op u kommoditeit van toepassing is. Probeer om prysvooruitskattings uit twee tot drie verskillende bronne te kry. Skakel die graanmakelaars gereeld om hul opinie van die mark te kry of pryse in die toekoms sal styg of afneem, en die redes daarvoor. Verstaan binnelandse en wreldmarkte. Verstaan die beperkings van prysvooruitskatting akkurate vooruitskatting is onmoontlik. Kry n weldeurdagte, geskrewe bemarkingsplan. Daar word aanbeveel dat u termynkontrakpryse daagliks volg en tabuleer. n Analise van waarom pryse op n bepaalde dag sterk of swak is, is een van die mees doeltreffende metodes om kennis van die graanmark te bekom

79

Kry n weldeurdagte, geskrewe bemarkingsplan. Daar word aanbeveel dat u termynkontrakpryse daagliks volg en tabuleer. n Analise van waarom pryse op n bepaalde dag sterk of swak is, is een van die mees doeltreffende metodes om kennis van die graanmark te bekom Wanneer u bemarkingsplan verskansing, n termynkontrak of -opsies insluit, moet u seker maak dat die kostes in u berekeninge ingesluit is. U bemarkingsplan moet gereeld en op n objektiewe wyse opgedateer word. Gebruik hierdie inligting wanneer u besluit op die verkoop of berging van u oes ten einde voordeel uit die termynkontrakprysverhoging te trek. Verstaan dat ho pryse gewoonlik produksie stimuleer wat kan lei tot n verlaging in pryse, vandaar die belangrikheid om pryse vas te maak terwyl hulle hoog is. Moenie produkte te lank berg nie, aangesien bergingsfooie hoog is en u rente op die geld kan verloor wat u sou gemaak het as u verkoop het. Boere kan altyd voordeel uit stygende pryse trek deur die finansile instrumente op Safex te gebruik. Oorweeg al die betrokke kostes en sluit krimping in. Verstaan die termynkontrakmarkte aangesien termynkontrakte tot 12 maande vooruit verhandel kan word, verleng hulle die markseisoen van n paar weke tot 12 maande en bied u dus die geleentheid om voordeel te trek uit die gereelde tydelike prysverhogings. Indien pryse op enige stadium styg weens verswakte effektebeurskoerse, weer, gewasfaktore, internasionale vraag-enaanbodfaktore en voornemens om later in die jaar te plant het u dus n geleentheid om deel te neem aan die prysverhogings. Hierdie strategie verhoed s maar net-scenarios. Voor enige gewas aangeplant word, moet n boer kyk teen watter prys die termynkontrak vir daardie kommoditeit op daardie tydperk van aanplanting verhandel, byvoorbeeld die Julie-kontrak. Indien dit (volgens daardie prys en deur die gebruik van n gemiddelde driejaaroplewering vir die kommoditeit ) winsgewend is om te plant, kan hy of sy daarmee voortgaan. Hy of sy moet egter die prys verskans (vasmaak) deur f vooruitkontraktering f deur verkoopopsies of termynkontrakte te koop. Dit beteken dat hy of sy nie blootgestel sal word aan moontlike prysverlagings voordat hy of sy die gewas oes nie. Verstaan die opsiesmarkte: Opsies bied nuwe geleenthede. Koop versekering teen negatiewe prysbewegings sonder dat u die voordele wat met gunstige prysbewegings gepaardgaan, verloor. U hoef nie margegeld (soos in die termynkontrakmark) aan te bied nie en u hoef nie bekommerd te wees oor die feit dat u genoeg kontant moet h om aan margekoopopsies te voldoen nie. Daar is ook geen produksierisiko wat met u bemarkingsbesluit geassosieer word nie. Die uiteindelike waarde van hierdie opsies hang af van die koste van die versekeringspremie (wat daagliks verander) en die risiko van negatiewe prysbewegings.
Bron: Finance for Farmers Standard Bank.

bemarking en finansile dienste

Koperasies
1. Oorsig
Koperasies is nie vir arm mense beperk nie, maar van al die besigheidsorganisasies reik koperasies in die grootste mate na die laeinkomstegroepe uit. Koperasies is ook vir arm mense geskik omdat dit mense aanmoedig om hulself op n georganiseerde, koperatiewe manier te help. Om mense te help om hulself te help, beteken om hulle bewus te maak van behoeftes en probleme wat hulle gemeen het om hulle toegang tot inligting oor koperatiewe waardes, beginsels en praktyke te gee om hulle die geleentheid te gee om te leer hoe om op n koperatiewe wyse saam te werk tot voordeel van elke individuele lid en van die groep as n geheel. Nasionale en provinsiale regerings bevorder koperasies as n soort besigheidsentiteit en sien dit as n manier om informele ekonomiese deelnemers by die formele ekonomie te betrek sodat hulle ook daaruit voordeel kan trek. Wat nie vir die individu moontlik is nie, is dikwels moontlik wanneer baie mense saam staan.

2. Koperasies: n definisie
n Koperasies is n outonome vereniging van persone wat vrywillig verenig om aan hul gemeenskaplike ekonomiese, maatskaplike en kulturele behoeftes en aspirasies te voldoen deur n demokratiese beheerde onderneming wat gesamentlik besit word (definisie van die International Cooperative Alliance). Ons kan hierdie definisie in vyf hoofpunte verdeel om dit beter te verstaan: n Koperasie is n onafhanklike organisasie. Dit moet op sy eie bene kan staan of ten gronde gaan. n Koperasie is n groep persone wat uit eie keuse besluit om saam te staan om gemeenskaplike behoeftes te bevredig en om gemeenskaplike doelwitte te bereik. n Koperasie word gesamentlik besit. Sy hoofplig is teenoor sy lede en nie teenoor enigiemand buite die koperasie nie. Al die lede deel in die voordele van die koperasie. n Koperasie word demokraties beheer sodat elke lid n gelyke stem in besluite het. n Koperasie moet koperatiewe beginsels (sien die volgende afdeling) in sy aktiwiteite en organisasie volg

13. Publikasies en webwerwe

www.cmegroup.com Chicago Board of Trade www.nass.usda.gov die National Agricultural Statistics Service (VSA) www.usda.gov/oce/commodity die World Agricultural Outlook Board (WAOB) dien as n fokuspunt vir ekonomiese inligting en die vooruitsigte van landbou oor die wreld. China National Grain and Oils Information Centre www.chinagrain. gov.cn www.igc.org.uk International Grains Council Kyk na die Trade intelligence-opsie by www.agbiz.co.za, webwerf van die Landboubesigheidskamer. Besoek die webwerwe van die belanghebbendes wat gelys is in hierdie hoofstuk. Bron: Rod Gravelet-Blondin (JSE Bpk); Finance and the farmer, Standard Bank Landbou-afdeling. Die webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Dank aan Chris Sturgess (JSE Bpk) vir die opdatering van die konsephoofstuk

3. Sewe koperatiewe beginsels

Daar is sewe koperatiewe beginsels wat regdeur die wreld deur koperasies gevolg word. Elkeen wat by n koperasie betrokke is, moet hierdie basiese koperatiewe beginsels ken en verstaan. Vrywillige en oop lidmaatskap: niemand word gedwing om n lid te word nie en daar is geen geslags, maatskaplike, rasse, politieke of godsdienstige diskriminasie nie. Demokratiese beheer deur lede: koperasies is demokratiese organisasies wat deur die lede beheer word. Die lede neem aktief aan die opstel van beleid en aan besluitneming deel. Verkose verteenwoordigers is aanspreeklik teenoor die lede. In primre

80

koperasies het lede gelyke stemreg (een lid, een stem). Indien lede onbetrokke raak, lei dit dikwels tot die ondergang van die koperasie. Ekonomiese deelname deur lede: Lede dra gelyk by tot en beheer die kapitaal van hul koperasie demokraties. Ten minste n gedeelte van hierdie kapitaal is gewoonlik die gemeenskaplike eiendom van die koperasie. Surplusse kan gebruik word om die koperasie verder te ontwikkel; om lede in verhouding tot hulle transaksies met die koperasie te betaal; en om ander aktiwiteite wat deur die lede goedgekeur is, te steun. Outonomie en onafhanklikheid: n Koperasie is n onafhanklike, selfhelporganisasie wat deur sy lede beheer word. Indien hulle ooreenkomste met ander organisasies aangaan, insluitend regerings, of kapitaal uit eksterne bronne verkry, word dit volgens bepalings gedoen wat demokratiese beheer deur sy lede verseker. Onderrig, opleiding en inligting: n Koperasie bied onderwys en opleiding aan sy lede, verkose verteenwoordigers, bestuurders en werknemers sodat hulle doeltreffend tot die ontwikkeling van hul koperasie kan bydra. n Koperasie lig die algemene publiek in veral jong mense en opinieleiers oor die aard en voordele van samewerking. Samewerking onder koperasies: n Koperasie dien sy lede die doeltreffendste en versterk die koperasiebeweging deur met plaaslike, nasionale, streeks- en internasionale strukture saam te werk. Besorgdheid oor die gemeenskap: n Koperasie werk vir die volhoubare ontwikkeling van sy gemeenskap deur beleide wat deur die lede goedgekeur is. Die koperatiewe beginsels is riglyne waarvolgens koperasies hul waardes prakties toepas.

Finansiledienste-koperasies: n Finansiledienstekoperasie is n primre koperasie waarvan die hoofdoel is om finansile dienste aan sy lede te verskaf, of n sekondre koperasie wat finansile dienste aan n primre koperasie verskaf. n Voorbeeld hiervan is n spaaren-leningskoperasie waarin die lede hul spaargeld bymekaargooi en lenings aan mekaar toestaan. Maatskaplike koperasies: n Maatskaplike koperasie is n koperasie sonder winsoogmerk wat maatskaplike dienste aan sy lede voorsien, soos die versorging van bejaardes, kinders en siekes. Koperatiewe begrafnisverenigings: n Koperatiewe begrafnisvereniging is n koperasie wat begrafnisvoordele soos begrafnisversekering en verwante dienste aan sy lede en hul afhanklikes bied. Dienskoperasies: n Dienskoperasie is n koperasie wat behuising, gesondheidsorg, kindersorg, vervoer, kommunikasie of ander dienste verskaf. Werkerskoperasies: n Werkerskoperasie is n primre koperasie wat werk verskaf aan sy lede of n sekondre koperasie wat dienste aan sy primre werkerskoperasies verskaf. LET WEL: Dit is moontlik om verskillende tipes koperasies in n veeldoelige koperasie te kombineer.

5. Waarom landboukoperasies vorm?

Die belangrikheid van landboukoperasies l in werkskepping, die mobilisering van hulpbronne, om beleggings te genereer en hulle bydrae tot die ekonomie. In hulle onderskeie vorms bevorder landboukoperasies algehele deelname aan die ekonomiese en maatskaplike ontwikkeling van alle mense. Landboukoperasies dien hulle lede op die volgende wyses: Dit verbeter bedingingsmag: n Aantal lede wat saamstaan, beklee n sterker posisie wanneer hulle met ander ondernemings sake doen. Verminder aankoopkoste: Deur op groot maat aan te koop, word die aankoopprys van noodsaaklike voorraad laer. Bekom marktoegang of brei markgeleenthede uit: Meer kopers word gelok vanwe die waarde wat jy kan toevoeg en die versekering wat jy kan bied aan klante wat groter hoeveelhede verlang. Verbeter produkte of die gehalte van die diens: Tevredenheid by lede word bereik deur verbeterde fasiliteite, toerusting en dienste. Bekom produkte of dienste wat andersins nie beskikbaar sou wees nie: Landboukoperasies verskaf dikwels dienste of produkte wat ander privaatondernemings nie sal lok nie. Verminder koste of verhoog inkomste: Deur die bedryfskoste te verminder, word die hoeveelheid verdienste beskikbaar vir verspreiding aan lede om hulle inkomste n hupstoot te gee, vermeerder.
Bron: Aangepas uit Guidelines for establishing agricultural co-operatives. Die dokument is by www.daff.gov.za beskikbaar.

4. Tipes koperasies
n Koperasie word gewoonlik as f n landbou-ondernemingsvorm f as n staatsgedrewe welsynsingrypingmaatrel beskou. Die reg plaas egter nie enige beperkings op die tipe koperasies wat geregistreer kan word nie. Hier is n paar van die moontlikhede: Landboukoperasies: n Landboukoperasie is n koperasie wat landbouprodukte produseer, prosesseer of bemark en landbou-insette en -dienste aan sy lede verskaf. Verbruikerskoperasies: n Verbruikerskoperasie verkry en versprei goedere aan sy lede en nielede en verskaf ook dienste aan sy lede. n Koperasie wat kruideniersware in groot maat aankoop en dit aan sy lede en die publiek verkoop, terwyl dit spesiale afslag aan sy lede of n terugbetaling op grond van die som van hul transaksies gee, is n voorbeeld van n verbruikerskoperasie. Bemarking- en verskaffingskoperasies: n Bemarking- en verskaffingskoperasie is n koperasie wat produksie-insette aan lede verskaf en hul produkte bemark of prosesseer. n Voorbeeld is n naaldwerkkoperasie wat materiaal en naaimasjiene aan sy lede verskaf en dan die items bemark wat hulle maak. Hierdie kategorie sluit ook landboubemarkings- en verskaffingskoperasies in. Behuisingskoperasies: n Behuisingskoperasie is n primre koperasie wat behuising aan sy lede verskaf of n sekondre koperasie wat tegniese dienste aan primre behuisingskoperasies voorsien.

81

6. Finansies
Raadpleeg die aantekeninge oor SACCOL, Dora Tamana en die CBDC in afdeling 8 van hierdie hoofstuk.

Skenkings en donasies
Party koperasies probeer om bykomende fondse te bekom van skenkersen ontwikkelingsagentskappe, NROs of regeringsbronne wat by geleentheid fondse opsysit om die ontwikkeling van koperasies te ondersteun. Toekennings en skenkings is n manier waarop n koperasie, wat sukkel om toegang tot fondse te kry, gehelp kan word. n Mens moet egter daarop let dat hierdie bron van finansiering potensile probleme inhou: Dit kan bydra tot afhanklikheid, omdat lede van die koperasie minder gemotiveerd sal wees om die organisasie op sy eie voete te laat staan. Op die lang duur kan dit beteken dat koperasies nie selfstandig word nie en verwag dat n agent van buite tussenbeide sal tree wanneer hulle probleme ondervind. Dit kan ook n mate van verlies van onafhanklikheid beteken, aangesien baie skenkings voorskrifte en voorwaardes bevat ooreenkomstig finansieringsliggame se agendas. Navraag kan gedoen word oor skenkings en donasies wat vir koperasies beskikbaar is by die verskillende maatskaplikebeleggingskemas wat privaat maatskappye, semi-staatsinstellings en staatsdepartemente aanbied.

In die dokument Integrated Strategy on the Development and Promotion of Co-operatives (Staatskoerant, 21 Januarie 2011) het die regering planne vir die volgende dekade uiteengesit om n bemagtigende omgewing vir n dinamiese, onafhanklike beweging vir koperasies in Suid-Afrika te skep. Wetgewing sal voorsiening maak vir die totstandkoming van n nuwe ontwikkelingsagentskap vir koperasies, n koperatiewe akademie om met opleiding te help, n koperatiewe tribunaal wat aan geskille aandag sal skenk en n koperatiewe adviesraad. Bylae A verstrek meer inligting oor die gebiede waarin verskeie staatsdepartement betrokke sal wees, inkluis die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV), Departement van Arbeid, Departement van Behuising, ens.

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Koperasies en Onderneming Ontwikkeling Tel: 012 319 8133 Direktoraat: Landbou-ontwikkelingsfinansiering Koperatiewe-ontwikkelingsonder steuningseenheid Tel: 012 319 7295

Lenings
Die meeste kleinsakeondernemings in die wreld bekom fondse deur die leningsiklus. Leningsaansoeke is n belangrike manier waarop koperasies toegang kan kry tot die kapitaal wat hulle nodig het om toerusting aan te koop en vir die opleiding van koperasielede te betaal. Die nadeel van hierdie finansieringsvorm is die beperkte toegang wat talle arm Suid-Afrikaners tot finansile instellings het, asook die ho rentekoerse en diensgeld wat gehef word.

Die doel van die mobilisering van boere deur middel van koperasies is twerlei van aard: eerstens om koperasies te gebruik as afleweringstelsels vir staatsprogramme; en tweedens om boere in staat te stel om landboudienste te ontvang wat hulle nie as individue sou kon kry nie. Hierdie dienste is die volgende: Verskaffing van landbouinsette Toegang tot finansiering Bemarking van landbouCompanies and Intellectual uitsette Property Commission of Waardetoevoeging (voorheen CIPRO) landbouprosessering Tel: 012 394 9500 Menslikehulpbronwww.cipc.co.za ontwikkeling Vir die registrasie van koperasies in Suid-Afrika. Nasionale Tesourie Kyk na die inligting oor die Co-operative Banks Development Agency onder opskrif 8.

Ander
Die Departement van Handel en Nywerheid (DTI) se Koperatiewe Aansporingskema voorsien n direkte kontanttoekenning vir geregistreerde primre koperatiewe (vyf of meer lede). Een van die departement se afdelings, The Enterprise Organisation (TEO), evalueer en administreer befondsing.
Raadpleeg die hoofstuk Finansieringsdienste vir Ontwikkeling vir nog bronne van finansile bystand.

8. Ander belanghebbendes
Afrikara www.afrikara.co.za AgriSETA Tel: 012 301 5600 www.agriseta.co.za In AgriSETA se strategiese planne word die aandag op koperasies gevestig en omvangryke befondsing word toegewys om hulle te ondersteun. Amaphisi Farmers Tel: 082 216 0607 nkosi.mcineka@amaphisi.co.za Co-operative Banks Development Agency (CBDC) Tel: 012 315 5367 www.treasury.gov.za/coopbank Kies die opsies Documents en FAQs op die webtuiste. Departement van Ekonomiese Ontwikkeling en Toerisme (KZN) Tel: 033 897 4546 / 8974347/ 893 4346 www.kznded.gov.za

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Koperasies was so suksesvol in sekere dele van die wreld dat die Suid-Afrikaanse regering wil toesien dat meer mense hier koperasies begin. In veskei lande, wreldwyd, speel koperasies n stabiliserende rol in die landelike gebiede. Indien koperasies op die regte wyse aangepak word met heelwat betrokkenheid, ondersteuning en beplanning kan hulle n groot rol speel om werksgeleenthede te skep en armoede te beveg.

Ondersteuning word in alle dele van die provinsie voorsien. Mentorskap vir opkomende boere Kontakbesonderhede is op die webtuiste beskikbaar. en koperatiewe Bana ba Kgwale Tel: 012 729 9008 / 084 510 8777 Co-operative and Policy Alternative Center (COPAC) Tel: 011 447 1013 www.copac.org.za COPAC is betrokke by die ontwikkeling van werkerkoperasies, ondersteuning van die koperatiewe beweging, bevordering van die koperatiewe sektor en ekonomie Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband (DGRV) Duitse Koperasie en Raiffeisenkonfederasie Tel: 012 346 6020 dgrvsa@worldonline.co.za www.dgrvsa.co.za DGRV bied aanvraagen uitkomsgerugte opleiding aan in koperatiewe en besigheidsbeginsels asook in rekeningkunde en boekhou, dit sluit indiensopleiding en opvolgmaatrels in.

Departement van Handel en Nywerheid (DHN) Koperatiewe-ondernemingsontwikkelingseenheid Tel: 012 394 1631/ 08 www.thedti.gov.za
Besoek die webtuiste en kliek op co-operative development onder dieEconomic empowermentopsie.

Die departement (DHN) het n meer bemagtende omgewing vir koperatiewe geskep met

dieinstelling van die Koperatiewe Ontwikkelingsbeleid, die Koperasieswet en sy wetsontwerp in 2012, en die gentegreerde strategie vir die ontwikkeling en bevordering van koperatiewe, asook die Koperatiewe Bankwet. Met behulp van verskeie sake-ontwikkelingsagentskappe, voorsien die departement (DHN) finansile en ander ondersteuning aan koperasies op n nasionale en provinsiale vlak.

82

Nog opleidingsaktiwiteite sluit die opleiding van opleidingvan opleiersprogramme vir regeringspersoneel en ander diensverskaffers in. Vir hierdie doel het DGRV opleidings- en konferensie fasiliteite op hulle perseel in Pretoria opgerig.

Makgalaka Business Development Services Tel: 015 622 0543 / 082 467 2863 lmokgalaka@gmail.com Opleiding vir koperatiewe

The Savings and Credit Cooperative League of SA Limited (SACCOL) Tel: 021 422 3333 www.saccol.org.za

Scientific Roets (Edms) Bpk Tel: 039 727 1515 www.scientificroets.com

Mthonyama Development Enterprise & Agric./Soc. Advies en opleiding word aan Consultants landboukoperasies, spaar- en Tel: 043 643 3429 kredietkoperasies aangebied en aan selfhelp-inisiatiewe in die swart Opleiding word aangebied oor hoe gebiede wat op n koperatiewe om n koperasie te bedryf. grondslag georganiseer is National Co-operatives Dora Tamana Co-operative Association of South Africa Centre (DTCC) (NCASA) Tel: 011 339 1592/1651 Tel: 011 339 1592 / 083 546 1915 www.dtcc.org.za/live ncasa@ananzi.co.za Ethical Co-op www.ethical.org.za Home of Small, Medium and Micro Enterprises Trust (HOST) p.a. SACCOL International Labour Organisation (ILO) Tel: 012 818 8000 www.ilo.org National Economic Development & Labour Council (NEDLAC) Tel: 011 328 4200 www.nedlac.org.za Die Development Chamber en die Trade & Industry Chamber is betrokke by koperatiewe strategie en wetgewing.

National Youth Development Agency (NYDA) Koperasies is een van die gebiede Tel: 011 651 7000 waar die ILO tegniese bystand www.nyda.gov.za verleen. Jeugkoperasies wat op sukses ingestel is, kan NYDA nader. Invest North West (INW) Tel: 014 594 2570 NOPILIFE (National Organic www.inw.org.za Produce Initiative) INW ontwikkel koperatiewe Tel: 073 303 1554 tar@planetac.co.za instellings. IsBaya Development Trust Tel: 021 851 9698 www.isbaya.org Landboubesigheidskamer Tel: 012 807 6686 www.agbiz.co.za Die Landboukolleges en provinsiale landboudepartemente bied kort kursusse aan oor landboukoperatiewe-bestuur. Kry kontak besonderhede in die Landbou-onderwys en -opleiding hoofstuk. Limpopo Business Support Agency (Libsa) Tel: 015 287 3000 www.libsa.co.za Noordwes-Universiteit Potchefstroom Sakeskool Sentrum vir Koperasies Dr. Louw van der Walt Tel: 018 299 1365 / 083 658 9013 Die doelstellings van hierdie sentrum is om lede by te staan met die stigting van koperasies, om opleidingskursusse te ontwikkel en aan te bied, om navorsing oor koperasies te doen, om die uitkomste van navorsing oor koperasies te publiseer en om n hulpbronsentrum van koperatiewe materiaal in stand te hou. Resonance Institute of Learning Tel: 011 888 2355 / 3498 www.ril.co.za

Koperasies is een van die gebiede waarin hierdie raadgewende SACCOL is gestig deur die Savings maatskappy opleiding aanbied. and Credit Co-operatives (SACCOs) en Credit Unions in Suid-Afrika as Small Enterprise Development hul nasionale vereniging. Agency (SEDA) Tel: 012 441 1000 www.seda.org.za SACCOL het drie hooffunksies: Verteenwoordiging van die SACCO-beweging op plaaslike SEDA bied aan klein en medium ondernemings toegang tot en internasionale vlak. inligting oor van waardevolle Verskaffing vestiging, bestuur en ontwikkelingsdienste aan die SACCOs. SACCOL bied ontwikkeling van n besigheid, dienste aan sy lidorganisasies sakegeleenthede en ondersteuning deur opleiding, advies en vir klein ondernemings. SEDA ander tegniese dienste te het n openbare-private verskaf, asook deur depositos vennootskapprogram vir te aanvaar en lenings aan sy koperasies en gemeenskappe. lede te verskaf. Beheer van SACCOs. Kry kontakbesonderhede vir takke dwarsoor die land by www.seda. SACCOL is n lid van die ACCOSCA, org.za. die African Confederation of Cooperative Savings and Credit Suid-Afrikaanse Kommunistiese Associations. ACCOSCA maak Party op sy beurt, saam met 86 lande Tel: 011 339 3621 in sewe streke wreldwyd, die www.sacp.org.za World Council of Credit Unions uit. WOCCU beskou Suid-Afrika South African National Apex as n land met baie groeipotensiaal, Co-operative aangesien daar miljoene mense Tel: 011 339 1592 is wat nie behoorlik deur die Tel: 012 323 5069 / 73 banksektor bedien word nie. www.sanaco.coop

9. Internasionale sakeomgewing
In die dokument Integrated Strategy on the Development and Promotion of Co-operatives (Staatskoerant, 21 Januarie 2011) word daar gekyk na internasionale beste praktyk in Kanada, Spanje, Itali, Kenia en Bangladesj. Inligting hieroor is beskikbaar op www.thedti.gov.za, www.agbiz.co.za en www.polity.org.za. www.ncba.coop/ncba-clusa/home. Die Cooperative League USA (CLUSA) se internasionale program het in ontwikkelende lande gehelp om individue en gemeenskappe te bemagtig deur die ontwikkeling van doeltreffende, volhoubare groepsbesighede en demokratiese prosesse. Koperatiewe is die largest membership movement in [the UK], s www. uk.coop, webtuiste van Co-operatives UK. International Co-operative Alliance www.ica.coop uniting, representing and serving co-operatives worldwide

10. Publikasies en webtuistes

The dti Co-operatives Handbook 2010, is aanlyn by www.thedti.gov. za beskikbaar; klik op Publications en 2010 vir toegang tot inligting oor koperasies en die kontakbesonderhede van bronne wat staatsbefondsing en ondersteuning voorsien. Daar word n Annual Co-operative Development Review publikasie as n toekomstige strategie beplan.

Die ontwikkeling van koperasies is een van Libsa se belangrikste Opleiding vir koperatiewe. Kyk advertensie op bl. 380. programme.

83

Verskeie navorsingskwessies rakende koperasies word ondersoek doen navraag by fakulteite soos die sosiale wetenskappe/ekonomie departemente of die webtuistes van universiteite of by die organisasies wat in hierdie hoofstuk genoem word, gaan kyk byvoorbeeld na die opsie Publications by www.copac.org.za, die webtuiste van die Cooperative and Policy Alternative Center (COPAC). Co-operatives in South Africa: Their Role in Job Creation and Poverty Reduction. Kate Philips. South African Foundation (October 2003). Soek die cooperatives-opsie onder Topics by www.led.co.za

2. n Paar belanghebbendes
Baie produsente en distriksverenigings is betrokke. Vind meer besonderhede onder opskrifte 3 en 4

Waar om meer uit te vind

Indien daar n groep van julle is of selfs n hele gemeenskap wat n onderneming wil begin waaruit elkeen ewe veel voordeel trek en waarin die winste gelyk tussen al die betrokkenes gedeel word, is dit n goeie idee om n koperatiewe onderneming te begin. Dit moet steeds met dieselfde dissipline en volgens dieselfde stelsels bedryf en bestuur word wat op enige onderneming van toepassing is sodat mense doeltreffend kan werk en hul inkomste die uitgawes kan oorskry die beginsels verskil egter en dit sal verseker dat die voordele van die onderneming wyer versprei word. Kies die kieslysopsie oor koperasies (kyk by My business) op die webtuiste van SEDA (Small Enterprise Development Agency) by www. seda.org.za. Kry by www.daff.gov.za altesaam 17 handleidings oor hoe om n koperasie te ontwikkel. Kies Publications, General Publications en dan Training manuals: Cooperatives. Sien ook die Info Pak, How to form a co-operative, ook by die opsie Publications. Kies die opsie Co-operatives Development by die Departement van Handel en Nywerheid se webtuiste, www.thedti.gov.za. Besoek die webtuistes van rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem word.

Aginfo / AMT (Edms) Bpk Tel: 012 361 2748 www.agrimark.co.za

Organiseerder van die jaarlikse AMT konferensie in Pretoria (sien Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis opskrif 3) Network (FANRPAN) Tel: 012 804 2966 / 3186 Agri-Expo www.fanrpan.org Tel: 021 975 4440/1/2/3 www.agriexpo.co.za Dialo oor streeksbeleid n Landbou-organisasie wat talle word regdeur Suidelike Afrika skoue en geleenthede rel, soos die gehou. Besoek die webwerf vir Suid-Afrikaanse Kaasfees, verskeie besonderhede. perdeskoue, telersgeleenthede en Graan SA (GSA) kampioenskappe. Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Agri Letaba Tel: 082 941 4136 Soek Nampo-oesdag onder www.agriletaba.co.za afdeling 3 Agri Letaba beheer die Letaba Expo IIR Conferences (besonderhede op die webwerf) Tel: 011 771 7000 www.iir-conferences.co.za Agri Mega Expos Tel: 028 424 2890 Die Food & Beverage en Meat Pretoria: 082 337 6127 Management konferensies vind www.agrimega.co.za saam met Afrikas Big Sevenuitstalling plaas. Agri Mega Expos is verantwoordelik vir verskeie landbou-uitstallings, - Lowveld Show Society skoue en -boeredae. Tel: 013 752 2801 / 6747 www.lowshow.co.za AGRIFICA Tel: 012 804 9729 Royal Agricultural Society of www.agrifica.co.za Natal Tel: 033 345 6274 Toere na landboufunksies wat in admin@royalshow.co.za Suid-Afrika en Afrika aangebied www.royalshow.co.za word. Hulle is gashere van die Royal Show Agricultural Tours Worldwide Suid-Afrika se oudste en grootste Tel: 082 447 7718 gemengde landbougebeurtenis www.agritoursandtravel.com en die Sunday Tribune se tuinskou, die land se grootste Besoeke aan internasionale en tuinbougeleentheid. Hulle is nasionale skoue, soos Nampo ook betrokke by verskeie ander en Allfresh, is ingesluit in hulle projekte. landboutoere Tshwabac Tel: 012 327 1487 Compex Exhibitions www.tshwabac.co.za Tel: 012 667 1980 www.compex.co.za Exhibitions and Event Association of Southern Africa (EXSA) Tel: 011 805 7272 www.exsa.co.za

Exhibition Management Services Tel: 011 783 7250 www.exhibitionsafrica.com

bemarking en finansile dienste

Landbouskoue en -byeenkomste
1. Oorsig
Landbouskoue en gebeure is n tyd wat mense betrokke in die landbouwaardeketting mekaar kan ontmoet om te netwerk en uit te vind oor die nuutste tegnologie en neigings. n Aantal van gebeure vind plaas in Suid-Afrika en ons het baie hiervan gelys. Hierdie hoofstuk is geensins die volle prentjie nie en die leser word verwys na die landbouweekblaaie soos Landbouweekblad en Farmers Weekly of hul webtuistes om n kalender van hul nuutste skoue te vind. Besoek www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Kry die besonderhede van baie skoue meestal in die Weskaap by www. agriexpo.co.za. Sommige van hulle het hul eie webtuistes, byvoorbeeld www.swartlandskou.co.za. n Paar landbourolspelers soos die Landboubesigheidskamer hou hul eie lede ingelig oor landbou gebeure deur middel van nuusbriewe op hul webtuistes. Laastens sal die leser ook nuus kry van landbouskoue op kulturele webtuistes soos http://safeeste.co.za.

84

3. Skoue en Konferensies
Die fokus van die Agri Mega Week (Bredasdorp) is op wintergraan, skaap en wol en die suiwelbedryf val en oor n tydperk van drie dae aangebied word. Sien Agri Mega onder opskrif 2. Africas Big Seven vind in Midrand plaas en inkorporeer AgriFood, Food Tech Africa, Interbake Africa, Food Biz Africa, Retail Trade Exhibition, Retail Solutions Africa en IFMA Africa. n Hele paar konferensies vind saam met die uitstallings plaas. Kontakinligting kan by Exhibition Management Services in afdeling 2 hierbo gekry word. African Farmers Workshop and Expo sien www.africanfarmers. co.za. Agribusiness Africa Conference kyk Agrifica (opskrif 2) Vind meer uit oor die AgriWorks Agricultural Expo by www. agriworks.co.za. Die All Africa Dairy Expo is hoofsaaklik gerig op die behoeftes van melkboere, maar dit bied ook aan veeboere waarde vir hulle geld. Besoek www.dairyexpo.co.za vir meer. Allfresh n nasionale beraad vir verskaffers en produseerders in die varsproduktebedryf. Kuier by www.allfresh.co.za. By die jaarlikse AMT konferensie in Pretoria word ekonomiese oorsigte van die verskillende landbousektore bespreek. Soek Conference Proceedings op die kieslysopsies op die webwerf. Kry AMT Edms (Bpk) onder 2. Die jaarlikse Bathurst Agricultural Show tree op as gasheer vir uitstallers van die hele Oos-kaap . Lees daaroor by www.bathurstshow. co.za. Bien Donn Agri Cape Week Expo sien Agri Mega onder opskrif 2. Bloemfontein Show skakel 051 448 9894 of besoek www. bloemskou.co.za Die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) bied sy jaarlikse Baseline studie aan een aand in Pretoria of Stellenbosch. Kry die nuutste BFAP Baseline by www.bfap.co.za. Die Nedbank Eston Show in KwaZulu-Natal het gegroei in gewildheid as landbouskou. Besoek www.estonshow.co.za vir meer. From The Earth besoek www.fromtheearth.co.za of kry Agri Expo besonderhede onder opskrif 2. Intervitis Interfructa Southern Africa is n tegnologie uitstalling vir die wyn, vrugte en vrugtesap bedrywe. Skakel 021 852 3523 of besoek www.intervitis-interfructa.co.za. Lees oor NAFCO Expo by www.nafco.co.za. Dit is n redelike nuwe skou wat sy oorsprong het in n idee van die ouers van Horskool Ben Viljoen in Groblersdal om geld in te samel vir die skool. Die NAMPO-oesdag is n jaarlikse landbouskou, reputasiegewyse die grootste in die suidelike halfrond en word gehou oor vier dae by die NAMPO- Park naby Bothaville. Kry Graan SA se besonderhede onder 2 en besoek www.nampo.co.za. Vir akkommodasie (bespreek vroeg!), skakel die Maize Capital Forum 056 515 3042 of Viljoenskroon Toerisme by 056 343 3992. Kyk ook www.bothaville.info. Besoek www.naturalandorganic.co.za om uit te vind oor Natural & Organics Products Exhibition. Om meer uit te vind oor die Reitz Bieliemieliefees besoek www. bieliemielie.co.za.

Royal Show (Pietermaritzburg) soek Royal Agricultural Society of Natal in afdeling 2 hierbo. SAITEX Soek Exhibition Management Services (afdeling 2) Suid-Afrikaanse kaasfees kry Agri Expo besonderhede onder opskrif 2 en besoek www.cheesefestival.co.za. Lees oor die South African Large Herds Conference by www. largeherds.co.za. Die Spring Show (Pretoria). Kuier by www.thespringshow.co.za. Sunday Tribune se tuinskou soek Royal Agricultural Society of Natal in afdeling 2 hierbo. Die Vryburg-skou in die Noordwes word as Suid-Afrika se derde grootste landbouskou beskou en die grootste veeskou in die land. Besoek http://vryburgshow.co.za of bel 053 927 3945.
Ander skoue wat nie noodwendig landbouskoue is nie, maar tog aandag verdien, is die Export Import Africa Expo en die Africa Water Congress.

4. Internasionale skoue
Agritechnica Expo (Duitsland) www.agritechnica.com Agromek (Denemarke) www.agromek.dk Australian National Field Days www.anfd.com.au Big Iron Farm Show (VSA) www.bigironfarmshow.com BioFach (Duitsland) www.biofach.de EuroTier www.eurotier.com EXPOAGRO (Argentin) www.expoagro.com.ar Farm Progress Show (VSA) http://farmprogress.com Fruit Logistica Expo (Duitsland) www.fruitlogistica.de Hortifair (Netherland) www.hortifair.com Royal Ag Winter Fair (Kanada) http://royalfair.org Royal Welsh Agricultural Show www.rwas.co.uk/en/welsh-show/ SIAL (China) www.sialchina.com SPACE (Frankryk) www.space.fr www.biztradeshows.com vind die Agriculture & forestry-opsie www.exhibitionsafrica.co.za vir besonderhede van skoue in Nigeri, Ghana en Mosambiek. Internasionale Akwakultuurgebeure kontak Aquaculture Innovations by 046 622 3690. Let daarop dat internasionale skoue/konferensies van tyd tot tyd in SuidAfrika plaasvind. Kontak Devor Julies van US Commercial Services by 011 290 3241 vir inligting oor skoue in die VSA. Besoek www.rase.org.uk, webuiste of die Royal Agricultural Society of England vir inliging oor gebeure daar. The Royal Show vind nie meer plaas nie.

bemarking en finansile dienste

Risikobestuur en versekering
1. Oorsig
Landbou, en in die besonder n boerdery, is vandag n onderneming wat met heelwat risikos gepaardgaan. Kwessies soos klimaatsverandering, tekorte aan vaardighede en die ontwikkeling van die finansile markte ten opsigte van kommoditeitsprodukte het die risiko waarvoor hierdie ondernemings te staan kom, verhoog. Alhoewel landbou-ondernemings meer werktuie tot hulle beskikking het om risikos te bestuur en te temper, het dit die kompleksiteit van risikobesluitneming verhoog. Die suksesvolle persone van die toekoms sal die boere en landbouondernemings wees wat in staat is om die risikos, wat inherent aan hulle boerderystelsels is, teen n redelike koste te bestuur. Die uiteinde van doeltreffende risikobestuurpraktyke in die landbou sal groot voordele vir die samelewing in sy geheel inhou en sluit die volgende in: om voedselsekerheid en prysstabiliteit te verseker; om n stabiele en winsgewende kommersile boerderygrondslag te vestig om te verseker dat landbou in staat is om die voedselvereistes van die toekoms die hoof te bied; om langtermynvolhoubaarheid van die omgewing te verseker; om die negatiewe gevolge van natuurrampe (vloede, droogtes, en so meer) op die mens en die omgewing te minimaliseer; om die behoefte aan noodlenigingspakkette wat deur belastingbetalers befonds word, te verminder; om werksgeleenthede en volhoubare indiensneming te skep; en om die stabiliteit van die boer se inkomste en gevolglik ook besteding op plaasinsette te verbeter. Die gevolg is ekonomiese stabiliteit in landelike ekonomie.

3. Betrokke verenigings
Besonderhede oor die volgende is in die Verskaffers van finansile dienstehoofstuk beskikbaar: Financial Intermediaries Association of Southern Africa South African Insurance Association (SAIA) Die Ombudsman vir Korttermynversekering Die Ombudsman vir langtermynversekering Suid-Afrikaanse Aktuarile Vereniging Association for Savings & Investment SA Financial Planning Institute of Southern Africa (FPI) Raad vir Finansile Dienste Institute of Retirement Funds of South Africa (IRF)

4. Betrokke maatskappye
ABSA Versekeringsmaatskappy Bpk Tel: 011 350 4000 www.absa.co.za ABSA Lewens Bpk Tel: 011 330 2111 www.absa.co.za African Rand Tel: 011 678 1354 www.africanrand.co.za Agricola Tel: 011 288 0300 www.agricolasa.co.za Vind uit wat u naaste agrionderneming (Kaap Agri, Afrgi, VKB, Suidwes, OVK ens) ten opsigte van versekering, oesversekering, ensovoorts aanbied. Boshoff Visser www.boshoffvisser.co.za Mutual & Federal Versekeringsmaatskappy Bpk Tel: 012 999 9546 (Agricrop) Tel: 012 999 9533 (Agri Bateversekering) www.mf.co.za Sien die Farmers-kiesopsie Nedbank AgriBusiness Tel: 021 807 1369 agriculture@nedbank.co.za www.nedbank.co.za Persoonlike dekking en versekering vir boerderybedrywighede, lewende hawe en toerusting is beskikbaar. Dekking is ook beskikbaar vir: besproeiingstelsels op wiele en middelspil-stelsels; en aanspreeklikheid teenoor die publiek vir kommersile jag en wildsbesigtiging, met dekking vir passasiers van voertuie met oop kante

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Wet op Rampbestuur, 2002, is hier van toepassing. As droogtetoestande, veldbrande, ensovoorts as gevolg van hul aard nie volgens die bepalings van hierdie Wet tot rampe verklaar kan word nie, kan verligting ingevolge n bepaalde maatrel gebied word. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Landbourisiko en Rampbestuur Tel: 012 319 7955 / 6 pa.dadrm@daff.gov.za Hierdie direktoraat: bestuur, ontwikkel en implementeer regeringsbeleid, wetgewing en voorskrifte rakende risiko- en rampbestuur in die landbousektor; stel n strategiese plan vir landbourisiko- en -rampbestuur op; staan provinsiale en plaaslike regerings by en ondersteun hulle in die bestuur van landbourisikos en -rampe. Koperatiewe bestuur Nasionale Rampbestuursentrum van Suid-Afrika Tel: 012 334 0726 www.ndmc.gov.za Die skakels na die Nasionale Brandgevaar-indeks van Suid-Afrika, Advanced Fire Information System (AFIS), Flash Flood Guidance System (FFGS) en die Integrated National Early Warning System (INEWS) is op die webwerf beskikbaar. Suid-Afrikaanse Weerdiens Tel: 012 367 6000 www.weathersa.co.za Teken in op die onderskeie weerkennisgewings- en sms-dienste. Kry advertensie op bl. 167.

Boshoff Visser is in die Wes-Kaap Old Mutual Lewensversekebedrywig. ringsmaatskappy Bpk Tel: 0860 93 94 93 CIB Insurance www.oldmutual.co.za Tel: 011 455 5101 www.cib.co.za Lees oor Old Mutual se Masisizane Fund in die Finansieringsdienste Garrun Group vir Ontwikkeling hoofstuk Tel: 011 694 5000 www.garrun-group.co.za Sanlam Lewensversekering Tel: 021 916 5000 GROCANE www.sanlam.co.za Tel: 031 508 7161 www.grocane.co.za Santam Landbou Tel: 021 915 7000 Huis van Oranje Groep www.santam.co.za Tel: 012 940 4215 www.hvo.co.za SASRIA Tel: 11 881 1300 / 086 172 7742 Kasfin www.sasria.co.za Tel: 0860 104 297 www.kasfin.co.za Standard Bank Tel: 011 858 5135/6 Landbankwww.standardbank.co.za Versekeringsmaatskappy Tel: 0861 00 5242 T&E FinOps www.lbic.co.za Tel: 0861 440 666 Esme.theron@tefinops.co.za Lion of Africa Insurance Tel: 011 100 1900 Univision Financial Services www.lionsure.com Tel: 018 464 7494 www.univisionfin.co.za Marsh South Africa Tel: 011 506 5000 www.marsh-africa.com

86

Kredietversekering
Kredietversekering beteken dat die kredietversekeraar n klant se skuld betaal indien die klant gelikwideer word of indien betaling om die een of ander rede nie geskied nie. Hier is n paar rolspelers: Coface South Africa Tel: 011 208 2500 www.cofaceza.com Credit Guarantee Tel: 011 889 7000 www.creditguarantee.co.za Lombard Versekeringsgroep Tel: 011 551 0600 www.lombardins. com Prestige Credit Insurance Consultants Tel: 011 022 0642 www. prestigecredit.co.za

5. Primre bronne van risiko in boerdery

Alhoewel die risikos hieronder in afsonderlike kategorie geplaas word om die identifikasie en bestuur van risikos te vergemaklik, moet u daarop let dat hulle nie onafhanklik van mekaar bestaan nie. Sommige gevolge op landbouondernemings kan juis aan die wisselwerking tussen risikos toegeskryf word. Boere moet risikobestuur vanuit n holistiese perspektief benader en moet nooit onskynlik onwaarskynlike risikos ignoreer nie. Produksierisiko. Produksierisikos word omskryf as die algehele onsekerheid met betrekking tot produksie. Produksierisikos sluit in veranderinge in die weer, in oessukses, in die voorkoms van plae en siektes en in die doeltreffendheid van toerusting. Die waargenome verandering in die globale klimaat hou tans verskeie, en potensiaal gevaarlike, risikos in vir die produksie van gewasse, veral gewasse wat met die beskikbaarheid en gehalte van water, asook die stygende temperature, geassosieer word. Prysrisiko. Prysrisiko spruit uit die onvoorspelbaarheid en mededingende aard van die markte vir insette en uitsette. Veranderende pryse van produkte kan op formele markte, soos die onderskeie kommoditeits- en termynbeurse, werklike markte waar kopers en verkopers ontmoet of deur middel van transaksies tussen individuele partye, waargeneem word. Wat die pryse van boerdery-insette aanbetref, is boere hoofsaaklik prysnemers hulle het met ander woorde min of geen s oor die pryse wat hulle betaal nie en daar is min risikobestuursvaardighede of risikoinstrumente beskikbaar om die risiko te bestuur. Daar bestaan vir sommige gewasse en produkte verskeie finansile instrumente en produkte waardeur die boer prysrisikobestuur kan bewerkstellig. Maar vir sommige mense kan die prysrisiko wat met landbouuitsette geassosieer, slegs in n mate deur n doeltreffende bemarkingstrategie bestuur word. Sekere produsente kan ook prysnemers wees wanneer dit by uitsette kom, soos byvoorbeeld die melkprodusente. Politieke risiko. Veranderings in die regering of die regeringsbeleid met betrekking tot aangeleenthede soos grondhervorming, indiensnemingsteikens, die welstand van diere, voedsel en veiligheid bring dikwels onsekerheid mee en hou betekenisvolle gevolge vir boere in. Befondsing en befondsingslikiditeitsrisiko. n Suksesvolle landbouonderneming sal n weldeurdagte befondsingsplan implementeer. Landbouondernemings kan aan sikliese kontantvloeipatrone blootgestel word en daarom is dit noodsaaklik om die befondsingsrisiko van die landbouonderneming te bestuur. Die onlangse krisis het ons geleer dat alle sakeplanne hul operasionele kontantvloei en beleggings na behore moet beplan en n befondsingsplan moet h wat n mate van gemoedsrus kan bied ten opsigte van die beskikbaarheid van fondse in kritieke tye. Wanneer beduidende befondsing vereis word, moet dit vooraf gerel word om te voorkom dat n tekort aan beskikbare fondse nie n negatiewe invloed op die onderneming het nie Valutarisiko. Die appresiasie of depresiasie van die Suid-Afrikaanse rand affekteer die aanvraag na invoere en uitvoere asook die binnelandse pryse vir mededingend verhandelde insette en uitsette. Valutarisiko kan ook n groot invloed op prysrisiko h, in die besonder wanneer pryse van insette of uitsette in n buitelandse geldeenheid uitgedruk word, soos die prys van mielies in Amerikaanse dollar. Regsrisiko. n Groot aantal boerdery-aktiwiteite het regsimplikasies. n Regsrisiko is inherent aan kontraktuele ooreenkomste en kan omgewingsen voedselveiligheidsaanspreeklikhede insluit. Persoonlike risiko. Persoonlike risikos is risikos wat betrekking het op die mense wat betrokke is by die bestuur van die plaas. Dit sluit veiligheid op die plaas, egskeiding, siekte en dood in.

Opleiding en navorsing
ICOSAMP The Information Core for Southern African Migrant Pests Tel. 012 356 9800 (ICOSAMPsameroeper) http://icosamp.ecoport.org Trekplae soos sprinkane, kommandowurms en Quelea-vols teister die Suider-Afrikaanse streek jaarliks, en in sommige jare het hulle groot skade aan gewasse in lidlande van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) veroorsaak. Al hierdie plae is uiters mobiel en steek dikwels politieke grense oor gevolglik is kommunikasie en samewerking tussen buurlande belangrik vir die vooruitskatting, monitering en beheer van hierdie uitbrekings. Inseta is die onderwys- en opleidingsowerheidsektor (SETA) vir onder andere die versekering-, risikobestuur-, herversekeringen pensioenfondsbedryf. Besoek www.inseta.org.za of skakel 086 113 0013. Insurance Institute of SA Tel: 011 341 9480 www.iisa.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2824 / 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ Lees op die webwerf oor hul FARMS-program, wat risikobestuur insluit of skakel 051 401 3109.

Die Rapids Groep spits hulle hoofsaaklik op vloedbestuursake ICOSAMP , onderskryf deur toe. SAOG en befonds deur die VK se Departement vir Internasionale Dimtec (Rampbestuur, Opleiding Ontwikkeling, het n streeksnetwerk en Onderrig Sentrum vir Afrika) van inligtingsbeamptes geskep Tel: 051 401 2721 wat maandeliks verslae oor die www.ufs.ac.za/dimtec status van trekplae in hul land aan die kordineerder van ICOSAMP n Departement in die fakulteit indien. Sedert sy totstandkoming in Natuur- en Landbouwetenskappe, die omvangrykste 2000 reik ICOSAMP maandelikse met in bulletins en GIS- (Geografiese meestersgraadprogram rampbestuur in Afrika. Inligtingstelsel) kaarte uit.

Ander rolspelers
Enviromon Tel: 021 851 5134 www.enviromon.co.za Humanitarian Assistance Network of South Africa (HANSA) Tel: 084 501 5991 wviljoen@adra-sa.org HOTSURE Tel: 0861 468 225 www.hotsure.co.za in die landbouwaardeketting wat deur vloede en droogte geaffekteer is. PricewaterhouseCoopers Agri-bedryfsgroep Frans Weilbach (nasionale leier en suidelike streek) - 021 815 3000 KwaZulu-Natal 031 271 2000 Sentrale streek 051 503 4100 Noordelike streek 013 754 3300 Oostelike streek 041 391 4400 Gauteng streek 012 429 0572

Webgebaseerde GIS-monitor en Die Regional Emergency Office beheer: moniteer en spoor lewende for Southern Africa (REOSA) hawe, voertuie en houers op. van die Verenigde Nasies se Organisasie vir Voedsel en Landbou Industrial Development (FAO) verskaf kordinering-, Corporation (IDC) tegniese en operasionele bystand Tel: 011 269 3000 met voedselveiligheid en landbouwww.idc.co.za ramprisikovermindering en bestuur (DRR/M). Besoek www. Noodleningsbefondsing word fao-reosa.org. beskikbaar gestel vir ondernemings

88

6. Faktore wat boere in aanmerking moet neem voordat hulle risiko probeer bestuur
Die mate waarin verskillende soorte risikos bestuur word, hang van baie faktore af. Boere moet die volgende in gedagte hou wanneer hulle besluit oor die gepaste stappe om risikos te hanteer: eie aptyt vir risikos; die waarskynlikheid en gevolge van enige potensile risiko in die besondere onderneming; die strategie of prosesse wat beskikbaar is om die risiko te bestuur of te beheer; die koste verbonde aan die minimalisering of bestuur van die risikos; en die gevolge as die risiko nie bestuur word nie. Watter opsies moet oorweeg word om die risiko te bestuur of teen te werk? Die risikobestuurstrategie kan soos volg gekategoriseer word: Vermyding- of aanvaardingstrategie vermy of beindig die aktiwiteit wat aanleiding kan gee tot blootstelling of onuitstaanbare risiko aanvaar risiko wanneer blootstelling binne die risiko-aptyt val Diversifikasiestrategie behandeling, vermindering of teenwerking deur middel van verbeterings aan die beheerde omgewing en die bestuursprosesse uitbuiting van risiko waar blootstelling n potensile verlore of ongerealiseerde geleentheid is Strategie wat behels dat risikos gedeel word die deel van risiko tussen partye en belanghebbers die oordra van risiko na n derde party (uitkontraktering/versekering) integrasie van n reeks risikoreaksies deur n kombinasie van reaksies

7.3 Strategie om risikos te deel

Kontraktering
Produksiekontrakte n Produksiekontrak behels dat n kontrakteur die nodige boerderyinsette aan n boer verskaf, insluitend finansiering, en dat die boer dan op sy beurt n bepaalde hoeveelheid produkte van n bepaalde gehalte aan die kontrakteur verskaf. Die boer word dan dienooreenkomstig vergoed vir die goedere en dienste wat hy verskaf het. Hierdie vorm van kontrak is vanselfsprekend tot voordeel van albei partye. Kontrakteurs is teen n toekomstige datum geregtig op n voorafbepaalde hoeveelheid produkte wat aan n bepaalde standaard voldoen, terwyl kwekers se verwagte insette, asook n vaste inkomstestroom, gewaarborg word. (Daar word dikwels na produksiekontrakte as afsetooreenkomste verwys.) Bemarkings- of afgeleide kontrakte. Daar is verskillende soorte bemarkingskontrakte, byvoorbeeld: Vooruitkontrakte. Hierdie tipe kontrak is die beskikbare afgeleide produk wat die heel meeste gebruik word, hoofsaaklik omdat dit die mees basiese, verstaanbare produk is. n Vooruitkontrak gee die houer die reg en volle verpligting om n transaksie te beklink vir goedere op n latere datum teen n voorafbepaalde toekomstige prys. Met ander woorde, n uiteindelike koper (bekend as n persoon in die lang posisie) betaal die kontrakprys en ontvang die onderliggende kommoditeit (graan, koring, ensovoorts) en die uiteindelike verkoper (bekend as die persoon in die kort posisie) lewer die onderliggende kommoditeit teen die vasgestelde prys. In wese is n vooruitkontrak n persoonlike bemarkingsooreenkoms tussen twee privaat partye wat op n sekere toekomstige datum teen n voorafbepaalde prys gerealiseer word. n Groot nadeel van n vooruitkontrak is dat hierdie tipe kontrak dikwels hoogs illikied is. Hierdie kenmerk van n vooruitkontrak spruit uit die feit dat dit gewoonlik baie moeilik is om voor die vervaldatum uit die kontrak te kom. Termynkontrakte. n Termynkontrak werk op een uitsondering na op dieselfde manier as n vooruitkontrak: Termynkontrakte word verhandel deur n gesentraliseerde mark wat bekend staan as n termynbeurs (soos die Suid-Afrikaanse Termynbeurs [Safex]) en dus gestandaardiseer is in terme van die ooreenkoms. Met ander woorde, die besonderhede van die kontrak (vervaldatum, die bedrag wat die bate ten grondslag l, prys, ensovoorts) word nie verpersoonlik soos in die geval van n vooruitkontrak nie. Die gestandaardiseerde aard van hierdie kontrak laat meer ruimte vir likiditeit as wat die geval met vooruitkontrakte is. Op die oomblik is die enigste sagte kommoditeite wat op Safex verhandel word, wit en geel mielies, graan, sonneblomsaad en sojabone. Daar is egter afgeleide kontrakte by ander finansile instrumente, soos die nywerheidsaandele-indeks van die Johannesburgse Effektebeurs (JSE) oor rente- en wisselkoerse, ensovoorts. Deur hierdie instrumente te gebruik, kan die risikos wat met rente- en wisselkoerse geassosieer word, doeltreffend bestuur word. Termynkontrakte vereis ook dat albei partye betrokke by die kontrak aanvullende sekuriteit bied, wat ook algemeen bekend staan as marge. Elke kontrak het n spesifieke bedrag van aanvanklike dekking wat op die handel van die afgeleide van toepassing is, asook variasiedekking wat die opgeloopte wins of verlies vanwe bewegings in die prys van die afgeleide weerspiel. Hierdie aanvullende sekuriteit beskerm individuele partye teen kontrakbreuk. Opsiekontrakte. n Opsiekontrak gee aan die houer die reg, maar verplig hom nie, om n transaksie te beklink vir n onderliggende kommoditeit teen n voorafbepaalde toekomstige prys en datum. Opsies kan verhandel word op n wisseling soos termynkontrakte wat hierbo bespreek word, of in informele markte, waarna algemeen verwys word as oor-die-toonbank- (OTB) markte. Die sleutelonderskeid hier is dat die koper of verkoper van die kommoditeit die reg het om in die toekoms die transaksie te eerbiedig, maar nie verplig word om dit te doen nie. Daar is twee soorte opsiekontrakte: Oproepopsie. Dit gee die houer die reg om n onderliggende sekuriteit te koop. Verkoopopsie. Dit gee die houer die reg om n onderliggende sekuriteit te verkoop.

7. Risikobestuurstrategie
7.1 Vermyding- of aanvaardingstrategie
Vermyding- en aanvaardingstrategie moet gebaseer wees op die gevolge en waarskynlikheid van die risiko. Hier volg n paar voorbeeld: Om n oes in n gebied aan te plant wat nie geskik is vir die produksie daarvan nie, word vermy omdat die waarskynlikheid van n minderwaardige oesopbrengs baie hoog is. Om onder die een-in-n-honderdjaar-vloedlyn te plant, kan n aanvaarbare risiko wees omdat die kanse van n vloed baie skraal is. Dit is belangrik om n deeglike ontleding te maak van aanvaarbare risikos om die gevolge van so n risiko, sou dit wel plaasvind, volkome te verstaan, insluitend die negatiewe finansile gevolge wat die voortbestaan van die boerderybedrywighede in gevaar kan stel en die impak op kontantvloei en die beskikbaarheid van fondse.

7.2 Diversifikasiestrategie
Oesdiversifikasie Boere kan die algehele risiko effektief verminder deur die verskeidenheid gewasse wat oorweeg word, te verbreed en gewasse te kies wat verskillend in verskillende finansile en omgewingstoestande optree. Gemengde boerderybedrywighede kan ook bedryf word, soos om gewasse met lewende hawe, toerisme, ensovoorts te kombineer. Buigsaamheid Buigsaamheid is van die uiterste belang wanneer n mens gekonfronteer word met n omgewing wat voortdurend verander. Boere moet so buigsaam moontlik bly en kan dit doen deur gewasse met kort produksiesiklusse te kweek en n deel van die oes te berg sodat verkope regdeur die jaar kan plaasvind. Laasgenoemde keuse stel boere in staat om voordeel te trek uit prysstygings, maar dit stel hulle ook bloot aan prysdalings. Finansile instrumente is egter beskikbaar om boere teen hierdie risikos (indien toepaslik) te beskerm.

89

Die gebruik van n opsiekontrak word die beste gellustreer deur middel van n voorbeeld: n Graanboer kan besluit om n opsiekontrak te gebruik om die risiko van n lae graanprys in die mark in die toekoms uit te skakel. Die boer koop n verkoopopsie deur n sekere premie vir die kontrak te betaal. Die opsie gee die boer die reg om n sekere vaste hoeveelheid graan in die toekoms teen n voorafbepaalde prys te verkoop die kontrak verplig hom egter nie om dit te doen nie. Wanneer die opsie verval, kan die boer op grond van die markprys besluit om die graan te verkoop of nie. Indien die prys van graan in die mark laer is as die prys waaroor in die bepalings van die opsiekontrak ooreengekom is, kan die boer sy regte met betrekking tot die kontrak uitoefen. Die boer kan kies om die graan te verkoop teen n hor prys as waaroor op die kontrak ooreengekom is aangesien die markprys laer is. Indien die prys van graan in die mark hor is as die prys waaroor daar in die bepalings van die kontrak ooreengekom is, kan die boer sy regte met betrekking tot die kontrak laat vaar. Die boer kan in so n geval kies om sy kommoditeit teen n hor prys in die mark te verkoop aangesien die trefprys waaroor daar in die kontrak ooreengekom is, laer is. Let daarop dat die boer in die tweede scenario sy reg verbeur om die kontrak uit te oefen en dus ook die aanvanklike premie wat hy betaal het, verloor dus kan die opsiepremie gesien word as soortgelyk aan n versekeringspremie aangesien dit beskerming aan die boer bied in die geval van n prysverlaging.

Verhuring
Verhuringsinsette soos grond en toerusting bied aan produsente genoeg buigsaamheid om op veranderende markte te reageer. Dit verminder ook die kapitaal wat nodig is om bedrywighede uit te brei, wat terselfdertyd finansile risiko verminder.

Ekwiteitsfinansiering
Ekwiteitsfinansiering is n doeltreffende manier om risiko te versprei. Ekwiteitsbeleggers in die landbousektor ontvang n pro rata-deel van die opbrengste van n belegging, maar ly ook proporsioneel indien enige verliese voorkom.

Besparings
n Spaarrekening is n konstruktiewe hulpmiddel om inkomsteveranderlikheid te verminder. Inkomste kan gedurende tye van groot sukses na n spaarrekening oorgeplaas word sodat dit in moeilike tye weer onttrek kan word. Dit is n goeie manier om onverwagte dalings in boerdery-inkomste teen te werk.

Likiditeit
Likiede bates is bates wat maklik in kontant omgesit kan word. Likiede bates kan ook handig te pas kom wanneer n noodsituasie opduik en dien as n veiligheidsnet tydens produksierampe en swak marktoestande. Dit is belangrik om daarop te let dat die regte balans tussen vaste bates en likiede bates gehandhaaf moet word, aangesien vaste bates die vermo het om hor winste te genereer. Bron: Albr Badenhorst, PricewaterhouseCoopers, Finansile Risikodienste Skryf aan albre.badenhorst@za.pwc.com

Oesversekering
Versekering is n baie algemene risikobestuurstrategie. n Versekerde persoon betaal met gereelde tussenposes n premie aan n versekeringsmaatskappy en ontvang dan n uitbetaling van die versekeraar indien hy n versekerde verlies ly.

90

bemarking en finansile dienste

Uitvoer
1. Oorsig
Die boer van die 21ste eeu word grootliks benvloed deur internasionale kommoditeitsmarkte, die wisselkoerse, en die vloei van produkte tussen lande. Die binnelandse pryse van kommoditeite kom baie n aan die bereiking van invoerpariteit (die koste n landing van n ingevoerde produk) soos boere met mekaar om markte meeding Groei in uitvoer sal kritiek wees daarvoor dat hierdie land sy werkskeppingsdoelwitte en ander teikens behaal, soos die Verenigde Nasies se Milleniumontwikkelingsdoelwitte (MODs). Solank as die wreldwye ekonomiese stelsel lande oplewer wat beter daartoe in staat is om produkte meer doeltreffend (en goedkoper) as ander te lewer, sal wreldhandel onverpoos voortduur. Handelsdata word verstrek op www.sars.gov.za (soek die Customs and Excise-kieslysopsie). Vir n oorsig van Suid-Afrika se handels- en ekonomiese ooreenkomste, uitvoerbestemmings, ens, kyk na die artikel, African agricultural exports: where are they going? in Januarie se 2012 International TradeProbe. Hierdie publikasie word maandeliks gepubliseer deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) en die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) en is te kry op www.namc.za. Die hoofstuk, Suid-Afrika en die landbou verstrek n lys van die die top15-landbouprodukte (primr en sekondr) wat uitgevoer en ingevoer word.

Dienste wat gratis deur oorsese verteenwoordigers van die DHN verskaf word: identifisering van gepaste agente, invoerders en verspreiders; bystand aan handelsendings na en vanaf Suid-Afrika raaksien van oorsese sakegeleenthede intreestrategie vir buitelandse markte en verwante navorsing bevordering van die oordra van tegnologie en buitelandse investering in Suid-Afrika; bystand aan uitvoerders met die oorkoming van struikelblokke soos kwotas, doeanetariewe en invoerbeperkings; hulp aan uitvoerders met die rel van afsprake, vertalings, seminare, ensovoorts; algemene bystand ten opsigte van die verkryging van tenderdokumente en onderhandeling met owerhede soos Doeane en Gesondheid; verspreiding van Suid-Afrikaanse handelspublikasies en nuusbriewe aan buitelandse gemeenskappe; inspeksie van Suid-Afrikaanse produkte met hul aankoms oorsee. Trade and Investment South Africa (TISA) Mnr. Christiaan Saaiman Tel: 012 394 1021 Christiaans@thedti.gov.za Internasionale Handelsafdeling: Wreldhandelsorganisasie (WTO) Tel: 012 394 3070 xcarim@thedti.gov.za Oos-Asiatiese streek Tel: 012 394 1529 Faks.: 012 394 2529 Vrye Handelsooreenkomste SAOG Tel: 012 394 3050 Faks: 012 394 4050

Internasionale Handelsadministrasiekommissie (ITAC) Invoer- en uitvoerbeheer Vrye Handelsooreenkomste die Phillip Snyman Tel: 012 394 3590 Amerikas/MERCUSOR www.itac.org.za Tel: 012 394 3020 Faks: 012 394 4020 Aansoeke om kortings op invoere vir waardetoevoeging en Vrye Handelsooreenkomste heruitvoer Europa Tel: 012 394 3050 Tel: 012 394 3018 Faks: 012 394 4050 Faks: 012 394 4018 Die DHN verskaf finansile bystand aan geregistreerde uitvoerders, wat aan sekere prestasiekriteria voldoen, via sy afdeling Handel en Belegging SuidAfrika (TISA). Ingevolge die Uitvoerbemarkings- en Beleggingshulpskema wat onder die vaandel van EMIA bevorder word, is gedeeltelike vergoeding beskikbaar aan uitvoerders ten opsigte van koste wat aangegaan is en die ontwikkeling van uitvoermarkte. Die Direktoraat Uitvoerbevordering is daarvoor verantwoordelik om Suid-Afrikaanse goedere en dienste te ontwikkel en te bevorder, en dit sluit spesifieke tegniese ingrypings met betrekking tot finansile ondersteuning deur EMIA, passing, markintelligensie, fasilitering van handelsmoontlikhede en ondersteuning binne-in die mark in. Hierdie besigheidseenheid se oogmerk is om Suid-Afrikaanse maatskappye se markpenetrasie te verhoog sodat hulle produkte en dienste na verskillende markte kan uitvoer. Die hulp wat die eenheid verleen, neem die vorm van finansile of niefinansile hulp aan. Uitvoerbevorderingsaanbiedinge

2. Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID)

Alle invoerders en uitvoerders in Suid-Afrika moet by die Kommissaris van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) registreer. Vorm DA 185 (plus die tersaaklike aanhangsels) vir invoerders en uitvoerders, asook klaringsagente en pakhuislisensiehouers, moet ingevul en by die SAID ingedien word. Vorms moet ingedien word by die SAID-kantoor wat die naaste aan die gebied waarin die applikant se hoofkantoor gele is. By registrasie word aan applikante n unieke doeanekodenommer gegee. Die registrasieproses neem gewoonlik twee tot drie weke.

Kontakbesonderhede van die hoofkantoor, Inkomstediens se takkantore (provinsiaal), doenekantore en meer is op di webwerf verkrygbaar. Besoek www.sars.gov.za.

3. Departement van Handel en Nywerheid (DHN)

Kies die Trade, exports and investment-kieslysopsie op die webwerf, www.thedti.gov.za
Die Departement Handel en Nywerheid sal geregistreerde uitvoerders met die bemarking en promosie van hul produkte help. Sommige van die dienste sluit in oorsese assesserings, identifisering van sakegeleenthede, die ontwikkeling van intreestrategie vir buitelandse markte, bystand met handelsake en uitstallings, identifisering van geskikte agente en verspreiding in die buiteland, hulp met handelsendings en die inspeksie van goedere met hul aankoms oorsee.

Markintelligensie en raad, byvoorbeeld om nuwe produkte en nuwe markte te identifiseer Handelsmoontlikheidsfasilitering Uitvoerfasilitering deur potensile uitvoerders by buitelandse kopers te pas Ondersteuning binne-in die mark Finansile hulp van EMIA

Besoek gerus www.thedti.gov.za vir meer inligting, of bel 012 394 1014 / 1029 of 1146.

92

4. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV/DAFF)

Aantekeninge oor uitvoer kan gevind word onder Services op die webwerf www.daff.gov.za. Klik op Divisions vir aantekeninge oor die verskillende direktorate. Direktoraat Internasionale Handel Tel: 012 319 8451/2 DITR@daff.gov.za Kwotas vir uitvoere word deur hierdie direktoraat bepaal. Die Direktoraat publiseer ook onder meer Step-by-step Export Manual for the South African Fruit Industry om mense met uitvoernavrae te help. Direktoraat Bemarking Tel: 012 319 8455 DM@daff.gov.za Invoerpermitte ingevolge bilaterale streekooreenkomste, tariefkwotas ingevolge vryehandelsooreenkomste en minimum marktoegang ingevolge WHO-voorwaardes en rakende sekere uitvoerpermitte kragtens die handelsontwikkelingsen samewerkingsooreenkoms tussen Suid-Afrika en die Europese Unie. kwarantyngeriewe, en onderhandel ook protokolle oor die invoer en uitvoer van diere/diereprodukte. Direktoraat Plantgesondheid (DPH) Tel: 012 319 6072 DPH@daff.gov.za Die Direktoraat verseker voldoening aan internasionale plantgesondheidsverpligtinge en verantwoordelikhede, waardeur n omgewing vir veilige invoere en uitvoere geskep word. Kry die invoer- en uitvoernotas onder Plant health te www.daff. gov.za Direktoraat Voedselsekerheid en Gehaltebeheer (DFSQA) Tel: 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za

Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com PPECB lewer n diens vir internasionaal verkose voedsel, veiligheid, gehalte en versekering om vertroue in Suid-Afrikaanse landbouprodukte in te boesem en te bevorder.

PPECB, wat oor n mandaat van die Departement van Landbou beskik, lewer sedert 1991 n eindpuntinspeksiediens van bederfbare uitvoerprodukte. Assessore is regoor die land gevestig en bied n inspeksiediens vir 200 produktipes op meer as 1 500 plekke aan.

Suid-Afrikaanse Plaagdoderinisiatiefprogram 2 (SA PIP 2) Suid-Afrika het die vorige dekade n finansile ooreenkoms met die EU onderteken ten einde aandag te skenk aan die kwessie van die vlakke van chemiese residu ten opsigte van voedsel uitgevoer na die EU. Dit het uitgeloop op die Suid-Afrikaanse Plaagdoderinisiatiefprogram (SA PIP). SAPIP 2 is daardie program se opvolger. Daar is baie groot potensiaal vir meer kleinskaal-boere om bemagtig te word om volhoubare en kommersieel lewensvatbare uitvoerders te word, aangesien hulle slegs n klein persentasie uitmaak van diegene wat vrugte en groente uitvoer. Nasionaal finansier SA PIP 2 die opleiding van 450 kleinhoewe-eienaars ten opsigte van verantwoordelike plaagdodergebruik, voedselsekerheid, landboupraktyk en wetgewing. Die PPECB is met die inwerkingstelling van SA PIP 2, terwyl die DLBV optree as die kontrakterende owerheid vir die program. Reserwebank Tel: 012 313 3911 www.resbank.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za

Kry die verskillende uitvoersertifiseringsprosedures onder Food Safety and Quality Direktoraat Landbouproduk- Assurance te www.daff.gov.za inspeksiediens (DAPIS) Tel: 012 319 6100 Alle voedselbesigheidsoperateurs DAPIS@daff.gov.za (VBOs) van wetbeheerde landbouprodukte van plantaardige Hierdie direktoraat reik fitosanitre oorsprong wat vir uitvoer bedoel (plantgesondheid) sertifikate uit. is, moet by die DLBV registreer. Di registrasies se doel is om te Direktoraat Dieregesondheid verseker dat vervaardigers, pakkers, Tel: 012 319 7456 verwerkers en vraghanteerders sandraDAC@daff.gov.za in pas is met die internasionaal Die Direktoraat beheer en vasgestelde opspoorvereistes. sertifiseer die gesondheidstatus van diere/diereprodukte vir invoer/uitvoer en verskaf Die Landbouhandelsforum (ATF) wat deur die DLBV ingestel is, fasiliteer die hele landboubedryf met betrekking tot internasionale handel. Dit ressorteer onder die Hoofdirektoraat Handel en Besigheidsontwikkeling. Bel 012 319 6910 of stuur e-pos aan LouwrensTh@daff.gov.za Kyk na Staatskoerant-kennisgewings onder Publications op www.daff. gov.za.

6. Belanghebbendes
Verenigings en NROs
Baie Landboubesigheidskamer-lede is landbou-uitvoerders. Kry op die webwerf www.agbiz.co.za nuttig inligting oor handelsbetrekkinge, handelsooreenkomste, ens. Die Landboubesigheidskamer is n lid van Business Unity South Africa (BUSA). Besoek die webwerf www.busa.org.za of skakel 011 784 8000. Sommige Kamers is gerat vir handel tussen twee lande, byvoorbeeld die Franse Suid-Afrikaanse Kamer www.fsacci.co.za; die SuiderAfrikaanse Duitse Handelskamer www.germanchamber.co.za; Suider-Afrika-Switserland www.scsa.ch; Suid-Afrikaans-Nederlands www.sanec.co.za, ensovoorts. Die fair trade-beweging streef daarna om handelstoestande vir kleinskaalse besighede, sowel as arbeidstoestande vir werknemers te verbeter en om gemeenskappe deur etiese en volhoubare handel te bemagtig. Lees oor Fairtrade Suid-Afrika by www.fairtradelabel. org.za. Kry op di webwerf http://fpef.co.za n lys vrugte-uitvoerders. U kan die Varsprodukte-uitvoerdersforum by 021 526 0474 kontak. NEDLAC Tel: 011 328 4200 www.nedlac.org.za Die Eenheid vir Plaasdiere van die Nasionale Raad van DBVs moniteer die uitvoer van lewende hawe vanaf Oos-Londen en Durban se seehawe. Besoek www.nspca.co.za. Suid-Afrikaanse Vereniging vir Verantwoordelike Verpakkingsbestuur Tel: 032 947 1145 http://rpmasa.org.za Die Midde-Ooste en veral die Verenigde Arabiese Emirate en SaoediArabi, wat 80% van hul voedselbehoeftes invoer, verteenwoordig die grootste potensiaal vir die Suid-Afrikaanse halaalgesertifiseerde produkte. Ander markte is Europese lande met groot Moslemgemeenskappe (soos die Verenigde Koninkryk, Frankryk en Duitsland). Skakel Ismail Rawat van die Suid-Afrikaanse Halaaluitvoerforum (SAHEF) by 082 793 4494 South African Shippers Council (SASC) sasc@clbcon.co.za www. sashippers.org.za

5. Ander regeringsdepartemente en staatsinstansies

Internasionale Handelsadministrasiekommissie (ITAC) Tel: 012 394 3688 www.itac.org.za Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za

Tariefondersoeke, handelsregs- Die NLBR is hier betrokke van middele en invoer-uitvoer-beheer uitvoerbevorderingsaktiwiteite is Itac-dienste. tot die ondersteuning van nuwe agribesighede in hul pogings om hul produkte uit te voer.

93

Suid-Afrikaanse Vragversendingsvereniging (SAAFF) Tel: 011 455 1726 www.saaff.org.za Die rol van die vragversender, wat ook die verskepings- en versendingsagent genoem word, is om te verseker dat vrag op die doeltreffendste en mees ekonomiese manier oor internasionale grense heen vervoer word. Die agent behoort in staat te wees om die uitvoerder oor die volgende aspekte van raad te voorsien: die beste vervoervorm vir goedere, hetsy per see, lug, spoorlyn, pad, of n kombinasie hiervan, roosters en deurgangstye van die verskillende vervoerdienste, die mees geskikte verpakking, tariewe en versekeringspremies, vragtariewe, uitvoerkoste, voldoening aan maritieme en ander statutre verpligtinge, die merk van vrag, en alle tegniese aspekte verbonde aan internasionale versending Agente hanteer ook doeaneklarings, insluitende verwante dokumentasiebehoeftes en valutabeheervereistes, en enige ander permitte wat die wet vereis. Die meeste agente beskik oor n internasionale netwerk van takkantore of assosiate, wat hulle in staat stel om raad oor die invoerland se regulasies te gee.

Industrial Development Corporation (IDC) Tel: 011 269 3000 callcentre@idc.co.za www.idc.co.za JSE Beperk Tel: 011 520 7000 info@jse.co.za www.jse.co.za

Prestige Credit Insurance Consultants Tel: 011 022 0642 www.prestigecredit.co.za Kredietversekering vir beskerming op u handel drywery met uitvoerdebiteure.

SASFIN Bank Tel: 011 809 7500 Buitelandse valuta is een van www.sasfin.com uitvoerders se toprisikos. n Randtermynmark bestaan wat Invoer-/Uitvoerhandelsfinansieagribesighede en boere in staat ringsdeskundiges stel om hulle teen negatiewe bewegings in die wisselkoers te Standard Bank beskerm en sodoende teen risikos Tel: 0800 FOREX forex@standardbank.co.za en onsekerheid te verskans. Lombard-versekeringsgroep Tel: 0861 551 0600 www.lombardins.com Kredietversekeringsprodukte Verskansing valuta teen buitelandse

Uitvoerrade
Uitvoerrade (in vennootskap met die DHN) beskik oor n forum wat alle hindernisse en voorstelle wat hul vermo om doeltreffend uit te voer, hanteer. Dit is in die vorm van n Nasionale Uitvoeradviesraad onder voorsitterskap van die minister. Die uitvoerrade se databasis verskyn op www.thedti.gov.za. Ingesluit is organisasies soos die Uitvoerdersforum vir Varsprodukte-uitvoerdersforum, Suid-Afrikaanse Blomuitvoerraad (SAFEC), Wyne van Suid-Afrika (WOSA), Suid-Afrikaanse Volstruissakekamer en die Suid-Afrikaanse Raad vir Vrugte- en Groente-uitvoerders.

Logistiek en vervoer
Bidvest Panalpina Logistics (Lug) Tel: 011 570 6000 (See) Tel: 031 302 3811 www.bpl.za.com Clear Freight Tel: 011 856 6600 www.clearfreight.co.za DB Schenker Logistics Tel: 021 380 3200 www.dbschenker.co.za Deugro (SA) Tel: 011 230 0100 www.deugro.com/locations/africa/ Forward Air & Sea Tel: 011 392 5364 www.forwardairandsea.co.za Hellmann Logistics Tel: 011 928 7000 www.hellmann.net/ southafrica IMPSON Logistics Tel: 021 406 9300 www.impson.co.za Kintetsu World Express Tel: 011 573 5700 www.kwe.co.za MSC Logistics Tel: 011 627 6542 www.msclogistics.com Premier Freight Tel: 011 573 9000 www.premierfreight.co.za Johannesburg Export Division Tel: 011 565 2600 www.clovercargo. co.za Trans Africa Logistics Tel: 011 255 0300 www.transafricalogistics. co.za UTI Tel: 011 723 1600 (See) Tel: 011 578 3500 (Lug) www.go2uti. com Opleiding en navorsing Agri Skills Transfer Network verskaf n kursus wat op uitvoergereedheid konsentreer: besigheids-/uitvoermark-lewensvatbaarheid, logistiek, aanbodkettingbestuur. Bel 018 290 6019. Business Unity South Africa (BUSA) bied opleidingswerkswinkels aan vir KMMOs wat in uitvoer belangstel. Besoek www.busa.org.za of bel 011 784 8000. Die kamerbeweging hanteer alle kwessies wat die sakeomgewing raak, ook uitvoer. Vind uit in watter mate die naaste besigheidskamer jou kan help. Kaapse Streekkamer van Koophandel en Nywerheid 0 capetownchamber.com Randburg www.rcci.co.za Benoni www.benonicci.co.za Johannesburg www.jcci.co.za Suidkus www.scchamber.co.za Bloemfontein www.bcci.co.za

Finansies
Handelsbanke verleen hulp met uitvoerkrediete, waarborge en kredietbriewe. Die Kredietwaarborgversekeringskorporasie van SuidAfrika administreer n uitvoerversekeringskema namens die Departement van Handel en Nywerheid. Coface South Africa Tel: 011 208 2500 www.cofaceza.com Kredietversekeringsprodukte Credit Guarantee Tel: 011 889 7000 / 65 www.creditguarantee.co.za deur Credit Guarantee onderskryf en deur die Departement van Handel en Nywerheid herverseker.

The Export Credit Insurance Corporation of South Africa Limited (ECIC) Departement van Handel en Nywerheid Kry die uitvoerkredietversekerin Tel: 012 471 3800 g in die Products and services- Tel: 012 394 3545 kieslys. Die doel van die skema www.ecic.co.za is om klein tot mediumgrootte besighede te finansier wat nie oor n Projek kan vir 85% finansiering die finansile hulpbronne beskik om kwalifiseer as minstens 50% van uitvoerbestellings te kan uitvoer nie. die totale projekwaarde uit SuidDie skema stel die voornemende Afrikaanse inhoud bestaan. uitvoerder in staat om finansiering by n aantal deelnemende banke te verkry. Hierdie lenings word dan

www. Kaapse Str

94

Zoeloeland www.zululandchamber.co.za Estcourt www.ecci.co.za Pietermaritzburg www.pcb.org.za Ensovoorts. Daardie uitvoerders wat op soek is na beter toegang tot die immer groeiende mark van die Europese Unie (EU) wat nou uit 25 lande bestaan en SuidAfrika se belangrikste handelsvennoot is kan van die Departement van Handel en Nywerheid (DHN) se werkswinkels hieroor bywoon. Die DHN bied ook n Ontwikkelingsprogram vir Klein Uitvoerders aan. Freight Training (Edms) Bpk Tel: 011 450 4140 www.freighttraining.co.za Handel, Gevorderde Sertifikaat in Internasionale Handel asook Nasionale Diploma in Uitvoer-/ Invoerbestuur

Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is betrokke by programme wat vermo bou. Kry kontakdetails onder opskrif 5. SA AgriAcademy Tel: 021 880 1276 www.agriacademy.co.za Skills Development Specialists Tel: 031 303 8292 www.sdstraining.co.za Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) bied opleidingskursusse vir GlobalG.A.P . aan. Kry besonderhede onder opskrif 5.

TRADE (Trade and Development) Wilma.viviers@nwu.ac.za Navorsing-nisgebied wat navorsing toespits op die bevordering van uitvoer en die identifisering van Suid-Afrika se uitvoergeleenthede. TMS Training Services Tel: 011 853 2777 www.hochfeld.co.za n Driedaagse kursus word aangebied oor alles wat u van skeepsvraghuur vir u besigheid hoef te weet.

Opleiding sluit kredietmeganismes in wie wt doen en waarom. Noordwes-Universiteit Skool van Ekonomie Die Forum vir Varsproduk- Tel: 018 299 1438 uitvoerders (FPEF) is betrokke Ilza.havenga@nwu.ac.za by verskeie opleidingsprogramme. Kry detail by http://fpef.co.za. Bied: BCom as hoofvakke Institute of Export Ekonomie and Internasionale (Graduate School of Management) Handel Tel: 011 628 2000 Hons BCom in Internasionale www.iex.co.za Handel MCom in Internasionale Diploma in uitvoer bestuur Handel PhD in Internasionale Handel International Trade Institute of South Africa (ITRISA) Eenheid vir OmgewingswetenTel: 011 807 5317 skappe en -Bestuur www.itrisa.co.za Ernst Idsardi 018 299 2484 Ernst.Idsardi@nwu.ac.za Kort kursusse en afstandonderrig: Sertifikaat in Internasionale

Die Universiteit van Kaapstad verskaf n invoer/uitvoer-kursus. South African Institute of Kyk na www.getsmarter.co.za of International Affairs (SAIIA) bel 021 447 7565 vir inligting. Tel: 011 339 2021 www.saiia.org.za Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Trade Law Centre for Southern Sentrum vir Sakebestuur Africa (TRALAC) Tel: 012 429 4376 Tel: 021 880 2010 bothmch@unisa.ac.za www.tralac.org n Kursus van 12 maande met n Bou vermo wat Afrika help om afstandonderrigsertifikaat in uitvoer beter handel te dryf word aangebied.

95

Konsultante en ander dienste

AgriBusiness Systems international (ABSi) www.absi.co.za Bamic Enterprises http://bamicenterprises.com/ Christopher Richards-konsultasiediens www.dunkeld.co.za Customs Services (Edms) Bpk www.customsservices.co.za Vir programmatuur (sagteware) wat die verbruiker in staat stel om chemiese- en bemestingstofinstruksies te skep wat nodig is vir GLOBALG.A.P ., Natures Choice en die uitvoermark besoek www. dfmsoftware.co.za, webwerf van DFM Software Solutions . TRADE (Trade and Development) bied aan navorsing-nisgebied en die identifisering van Suid-Afrika se uitvoergeleenthede. Skryf ann wilma.viviers@nwu.ac.za

Export South Africa word maandeliks gepubliseer en is gemik op alle uitvoerders en uitvoer-diensverskaffers. Bel 011 726 3081 bylyn 246 of 082 890 5255; of skryf aan Lawrencemp@malnormags.co.za The Exporters Manual Alan Cowell and Pat Corbin. Johannesburgse Kamer van Koophandel. 1998. Tel: 011 726 5300. E-posadres info@jcci. co.za of besoek www.jcci.co.za. Cuyvers, L and Viviers, W. 2012. Export Promotion: A Decision Support Model Approach. Sun Media Metro, Stellenbosch. (Wilma.viviers@nwu. ac.za) TRADERS, die African Business Journal. Besoek www.tradersafrica. com of bel 011 452 9847.

9. Webwerwe
Besoek webwerwe van rolspelers vermeld in die hoofstuk.
Wil u weet hoe lande in die mededingendheidsrange vaar? Kyk na World Competitiveness Report (deur die IMD-sakeskool in Switserland) en die Global Competitiveness Report (deur die Wreld- Ekonomiese Forum in Switserland). Besoek www.imd.org en www.weforum.org. www.trademap.org handelstatistiek vir internasionale sakeontwikkeling Vir die handelsopdragte, konsepte, ensovoort, gaan na www.tralac.org (Trade Law Centre for Southern Africa). Laai die nuutste weeklikse doeane, aksyns, tarief en handelsregsmiddelkennisgewingsopsomming af. Joint Agribusiness Department of Agriculture Forum for Africa (Jadafa) op www.jadafa.co.za bied keuses soos Trade within Africa, Country profile en Trade beyond Africa. www.macmap.org Marktoegangsroetekaart, Maak invoertariewe en marktoegangshindernisse deursigtig www.cbi.nl Sentrum vir die bevordering van invoere uit ontwikkelende lande (Center for the Promotion of Imports from Developing Countries CBI) verskaf markinligting, uitvoerbevordering, passing (matching), raad oor invoernavrae, en omgewingsinligting vir uitvoerders van ontwikkellende lande. www.africatrade.co.za n Africa Trade Initiative Om maandeliks op hoogte gebring te word, kan u inteken op http:// agritrade.cta.int www.cargoinfo.co.za Cargo Info Africa, Suidelike Afrika se portaal na lugvraginligting www.exporthelp.co.za Jou aanlyn-uitvoerhulp www.fas.usda.gov Buitelandse Landboudiens (Die VSA se Departement van Landbou) International Air Transport Association (IATA) www.iata.org International Chamber of Commerce (ICC) www.iccwbo.org International Trade Centre (ITC) www.intracen.org www.mbendi.co.za die wreldwye inligtingsbron vir sake en reis. Die INTERNATIONAL Trade Probe wat gesamentlike deur die NLBR en die DLBV se Direktoraat Internasionale Handel begin is, kan gevind word op www.namc.co.za. www.p-maps.org markontledingsportale (op intekengrondslag beskikbaar) www.thefoodworld.com hierdie webwerf verskaf n lys van maatskappye van regoor die wreld wat voedsel verskaf. www.tradeinvestafrica.com Uiteindelike gids tot besigheid, handel en belegging in Afrika. Die Verenigde Nasies se Konferensie oor Handel en Ontwikkeling (UNCTAD) www.unctad.org www.wcoomd.org Wrelddoeane-organisasie Wreldhandelsorganisasie (WTO) www.wto.org www.xe.com die wreld se gunsteling valutawebwerf
Met dank aan Noordwes-Universiteit vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

Provinsiale ondersteuning Alle provinsies het staatsontwikkelingsbanke en -agentskappe. Kry besonderhede in die Verskaffers van finansile dienste-hoofstuk.
Onder sy talle dienste verleen Invest North West ook hulp met die ontwikkeling van handel in die tweede ekonomie deur die vermo te verbeter om na verskillende markte uit te voer. Besoek www.inw. co.za of skakel 014 594 2570. Die KwaZulu-Natal se Departement van Ekonomiese Ontwikkeling (KZNDED) het opleiding en ondersteuning vir entrepreneurs in agribesigheid-uitvoer verskerp. Kontak hulle by 031 310 5300, mntambob@kznded.gov.za en www.kznded.gov.za. Western Cape Investment and Trade Promotion Agency (Wesgro) het in 2012 n webgebaseerde handelsportaal geskep wat Wes-Kaapse besighede in staat stel om hulle maatskappye en produkte te registreer en by buitelandse invoerders betrokke te raak. Werkswinkels oor die gebruik van internasionale handelsterme (incoterms) en oor deelname aan die internasionale omgewing word aangebied. Besoek http://wesgro.co.za.

7. Handelsterme (incoterms)
Incoterms (internasionale handelsterme) is standaardhandelsdefinisies wat die algemeenste in internasionale handelskontrakte gebruik word. Dit maak die kern uit van wreldhandel en is deur die Internasionale Kamer van Koophandel opgestel en gepubliseer. Incoterms wat u waarskynlik sal gebruik: Ex Works Free on Board Cost Insurance and Freight Carriage Paid to Delivered Duty Unpaid EXW FOB CIF CPT DDU

Besoek die Internasionale Kamer van Koophandel en die Wreldsakeorganisasie (WBO) se webwerwe vir meer inligting www.iccwbo. org/incoterms.

8. Publikasies
Die PPECB Export Directory bel 021 930 1134 of besoek www.ppecb. com Fresh Fruit Export Directory bel 021 526 0474 of besoek www.fpef. co.za Die Export Manual for the South African Fruit Industry, opgestel deur die DLBV in 2010. ISBN: 978-1-86871-312-7. Lees dit by www.daff. gov.za. Boekies en gidse is beskikbaar by die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID), bv. Ooreenkomste, Handelsooreenkomste en Voorkeurdispensasies wat deur die SAID geadministreer word. Bedryfskonsultant Chris Richards het opleidingshandleidings oor invoer en uitvoer geskryf. Kontak hom by 011 442 6071 of skryf aan chrisrichards@dunkeld.co.za

96

bemarking en finansile dienste

Varsproduktemarkte
1. Oorsig
Markte wat landbouprodukte verkoop, loop al baie duisende jare lank n pad met die mensdom. Hulle het mettertyd aangepas en verander, maar die grondliggende rede vir hul bestaan het nooit verander nie om waar aanvraag en aanbod mekaar ontmoet, n waarde vir n produk vas te stel sodat n verkooptransaksie kan plaasvind. Daar bestaan verskillende soorte landboumarkte, soos boere se markte, waar die boer byderhand is om sy produkte te verkoop, groothandelaarsmarkte, waar die groot handelaar die produkte van die boere gekoop het en daardie produkte teen n wins verkoop, of kommisiemarkte waar markagente die produkte namens die boere verkoop. In Suid-Afrika bestaan die bykomende keuse van informele markte wat n kenmerk is van ons nasionale landskap, aangesien hulle langs hoofwe, buite busstasies, taxi-staanplekke, naas bestaande varsproduktemarkte en in landelike dorpe gevind kan word. Informele markte in verskillende vorme kan in baie Afrikalande gevind word. In hierdie land is hulle hoofsaaklik groothandelaarsmarkte, aangesien verkopers hul produkte van boere of op die groot markte gekoop het om aan die publiek en toeriste te verkoop. Hierdie markte word geklassifiseer as informeel, aangesien hulle nie aan dieselfde formele strukture en wette onderworpe is as wat in die varsproduktemarkte heers nie. Markte in die land verkoop al plaasprodukte sedert die laat 1600s (Die Kaapstadse mark is die oudste mark in die land) Soos die land ontwikkel het was markte die oudste fasiliteite wat in baie dorpe gevind is. Op een stadium in die mid-1900s was daar rondom 140 markte in die land. Markte het tradisioneel alle plaasprodukte verkoop, maar soos die tye verander het, het ook die verkoop en verspreidingsvereistes, blommemarkte en lewende hawe (veilings) verander. Spesialisering het die sleutel geword en in hierdie land het ons varsproduktemarkte, blommemarkte en lewendehawe(veilings).

f) Hierdie wet vereis dat n markagentskap n trustrekening namens boere open om te verseker dat hul geld beheer en gereguleer word. g) Markagente moet maandeliks Trustrekeningrekonsialiasies indien. h) Regtens moet markagente hul boere binne vyf dae n die verkoop van n besending betaal. i) Daar bestaan 23 varsproduktekommissiemarkte in Suid-Afrika waarvan 18 ingeskakel is by die varsmarkstelsel wat n IT-netwerk is wat n omvattende reeks daaglikse, weeklikse en maandelikse inligting oor verkope en nasionale statistiek verskaf; [sien www.freshmarksystems. co.za]. j) Deur daagliks op aanvraag en aanbod te reageer, bly varsproduktekom missiemarkte die suiwerste vorm van prysvasstelling tot die boere en aankopers se beskikking. Die Markagentegetrouheidsfonds befonds ook n omvattende k) en unieke opleidingsprogram vir varsproduktemarkkommissieverkoopslui. Hierdie program vereis dat n nuwe verkoopspersoon eers die driemodule-opleidingsprogram binne n sekere tydsbestek moet afl en n aantal oudits suksesvol moet voltooi voordat hy of sy by APAC as varsproduktekommissiepersoon geregistreer kan word. So n program kom nrens anders ter wreld voor nie.

3. Nasionale strategie
Ingevolge die Wet op Landbouproduke-agente (12 van 1992, in 2003 gewysig) moet die minister van landbou n Landbouprodukagenteraad (Agricultural Produce Agents Council APAC) vestig n statutre instansie wat die wet namens die minister moet administreer. Die basiese rede vir die instelling van hierdie wet en vestiging van APAC is dat landbouproduktekommissie-agente in n finansile hoedanigheid namens klinte boere optree en hierdie wet moet dien om die boer se belange te beskerm. APAC se mikpunt is: om die beroepe van varsprodukte-, uitvoer- en lewendehawe-agente te beskerm en hul status te handhaaf, om die status en waardigheid te verbeter van daardie beroepe sowel die integriteit van die persone wat daardie beroepe beoefen. Met betrekking tot markagente, sluit dit die volgende in: beleidmaking, promosiemarkagente en markte opstel van die Rels R1818 en gedragskode administrasie van die Varsproduktemarkagente se getrouheidsfonds registrasie van landboukommissie-agente monitering van markagente se trustrekeninge die handhawing en verbetering van opleidingstandaarde van agente ad hoc-oudits van agente se voorraad

2. Die uniekheid van ons markte

Suid-Afrika se varsproduktemarkte kan te reg daarop aanspraak maak dat hulle om die volgende redes uniek is: a) Hulle vorm deel uit van die enigste stelsel van varsprodukkommissiem arkte ter wreld. b) Die geregistreerde markagente wat op daardie markte werk en namens die boere verkope doen, word beheer kragtens Wet 12 van 1992 (wat in 2003 gewysig is en) wat onder andere voorskryf hoe hulle die boer se geld moet hanteer. c) Wet 12 maak ook voorsiening vir n markagentegetrouheidsfonds waartoe slegs hulle jaarliks bydra en wat onder spesifieke omstandighede boere se geld waarborg. d) n Ander voorbehoud van Wet 12 is vir die totstandbringing van n Landbouprodukagenteraad (APAC) wat namens die Minister van Landbou hierdie wet toepas en die waarborg-/getrouheidsfonds administreer. e) Ingevolge Wet 12 is daar drie groepe landbou-opbrengskommissieagente: varsproduktemarkagente, varsprodukte-uitvoeragente en lewendehawe-agente. Hierdie agente moet by APAC geregistreer wees en aan sekere vereistes van Wet 12 voldoen voordat hulle kan begin sake doen.

Die minister stel n raad van 18 lede aan en elkeen dien n maksimum tydperk van drie jaar. Die ledetal bestaan uit die volgende rolspelers: twee persone wat landbouprodusente van vars produkte verteenwoordig twee persone wat lewendehawe-produsente verteenwoordig drie persone wat varsprodukte-markagente verteenwoordig drie persone wat lewendehawe-agente verteenwoordig drie persone wat varsprodukte-uitvoeragente verteenwoordig twee persone wat deur die minister toegewys word twee persone wat die verbruiker verteenwoordig een persoon wat die Departement van Landbou Bosbou en Visserye verteenwoordig n registrateur en adjunkregistrateur Die raad vergader (na behoefte) verskeie kere gedurende die jaar en waak namens die minister van landbou oor die implementering van Wet 12. n Registrateur, adjunkregistrateur en sekretaris vorm die voltydse personeel en is die taak opgel om APAC se daaglikse aktiwiteite en die toepassing van die Wet te bestuur.

97

APAC gebruik diensverskaffers van buite vir werk soos vir forensiese oudits, opleiding van markagente en ander aktiwiteite indien benodig.

Getrouheidsfonds
Die Departement van Landbou het baie jare gelede op versoek van die varsproduktemarkkommissie-agente n getrouheidsfonds op die been gebring ter beskerming van hul naam , soos wanneer lede bankrot speel en daar nie genoeg geld in die Trustrekening is om boere te betaal nie, of as iemand skuldig bevind word aan bedrog met boere se geld. In sulke gevalle kan n boer wat sy vars produkte deur n geregistreerde kommissie-agent verkoop het, van die Getrouheidsfonds eis vir die verliese wat hy gely het. Markkommisie-agente betaal elke jaar n heffing wat deur die APAC bepaal word wat op hulle jaarlikse omset gebaseer is. Dit is deel van APAC se funksie om die Getrouheidsfondse ingevolge Wet 12 te kontroleer. Die Getrouheidsfonds waarborg n boer se geld. Hierdie stelsel wat finansile veiligheid bied, is wreldwyd uniek.

Die belangrikste verskil wat ons kommissiemarkte van ander groothandelmarkte plaaslik of in die buiteland onderskei, is die feit dat die betaling van produsente gewaarborg word. Sekuriteit is essensieel in n land wat so groot in divers is as ons sin. Produseerders kom van die verste hoeke van ons land, distansies na markte is dikwels groot en persoonlike kontak tussen boer en agent kan ten tye beperk wees. Die wete dat die geld veilig is en dat wetgewing van die agent vereis om hom binne vyf werksdae te skakel verseker dat n boer sy produksie met vertoue kan bemark. Dit is baie belangrik wanneer dit beskou word teen die agtergrond van ons sogenaamde kommersile boere en die baie duisende kleinskaalse ontluikende boere. Eersgenoemde is gerat vir grootskaalse kommersile boerdery en beskik oor die meeste van die middele wat vir bemarking nodig is. Ontluikende, bronarm boere moet egter baie struikelblokke oorkom voordat hulle hul produkte by die mark kan kry. Hulle het gewoonlik nie die bemarkingsvaardighede van hul kommersile bure nie. Daarom is dit noodsaaklik dat hulle geld beskerm moet word. n Ander voordeel van ons varsproduktekommissiemarkte is die kompetisie wat op die vloer bestaan tussen produseerders, verpakking, aanbieding, kwaliteit, die markagente en kopers. Daar is waarskynlik geen beter manier vir n boer om van die ingewikkeldheid van produktebemarking te leer as wanneer sy/haar eie produkte teen die van so baie ander prioduseerders moet kompeteer nie.

Wanneer kan n boer teen die Getrouheidsfonds eis?

Artikel 12 maak voorsiening vir n boer om vir finansile verliese tee is onder die volgende omstandighede: a) wanneer daar onvoldoende fondse in die trustrekening is om die boer te betaal; b) wanneer n markagent skuldig bevind word aan bedrog of enige wangedrag wat die boer se produkte aanbetref. n Boer wat graag teen die Getrouheidsfonds wil eis moet dit binne drie maande doen vanaf die beweerde oortreding. Volle besonderhede is beskikbaar van APAC.

Trustrekening
Kragtens die Wet moet n markagentskap n trustrekening namens sy boere by n geregistreerde bank open. Hierdie trustrekening het net twee mikpunte: om die opbrengs uit die verkope van boere se produkte te deponeer; om die boere te betaal. Dit moet n ander bankrekening as die markagentskap se normale sakerekening wees. Elke markagentskap moet maandeliks voor die 21ste n rekonsiliasie (staat) van n Trustrekening by APAC indien. Die boere se geld word dus deur middel van die Trustrekening beheer.

Wanneer word n boer betaal?

Artikel 25 van Wet 12 skryf voor dat as n besending vars produkte nie drie dae n sy ontvangs ten volle verkoop is nie, die varsprodukteagent die produsent moet verwittig van die omvang en toestand van die onverkoopte produkte. Artikel 26 van Wet 12 skryf voor dat n varsprodukte-agent die boer binne vyf dae n die verkoop van die produkte sal betaal en n staat sal uitreik met besonderhede soos die datum van ontvangs van die besending, soorte en klas van die vars produkte, die hoeveelheid en aard van die vars produkte, die hoeveelheid en aard van elke aftrekking, die hoeveelheid kommissie wat afgetrek is, ensovoort . Wet 12 van 1992 skryf voor dat markkommissie-agente by die registrateur van die Landbouproduk-agenteraad (APAC) moet registreer

98

4. Die varsproduktemarkte
Buffalo City (Oos-Londen) Tel: 043 705 9500 elmarket@buffalocity.gov.za Butterworth Tel/faks: 047 491 4294 risparks@hyperlink.co.za Durban (eThekwini) Tel: 031 311 5100 / 40 moonsamyj@durban.gov.za Ekurhuleni Tel: 011 815 6010 gieln@ekurhuleni.com George Eden-gebied) Tel: 044 875 1286 georgemarket@mwebbiz.co.za Johannesburg Tel: 011 992 8000 info@jfpm.co.za www.joburgmarket.co.za Kaapstad (Epping) Tel: 021 531 2191/2 adrian@ctmarket.co.za www.ctmarket.co.za Kei (Mthatha) Tel: 047 531 1907 tembanis@kfpm.co.za momozan@kfpm.co.za King Williams Town Tel: 043 642 3520 kwtmarket@eln.co.za Klerksdorp Tel: 018 469 1241 kldmark@lantic.net Mangaung (Bloemfontein) Tel: 051 410 4500 thabiseng.moloi@mangaung.co.za Mpumalanga (Nelspruit) Tel: 013 755 2768 nelmark@lantic.net Nelspruit Tel: 083 388 0033 nelspruitmarket@lantic.net Noord-Einde Tel: 041 451 3216 marietvermaak@gmail.com Pietermaritzburg Tel: 033 392 3400 harsha.ramprsad@mzundusi.gov. za Port Elizabeth (Nelson Mandelabaai) Tel: 041 461 1409 jkruger@mandelametro.gov.za www.nelsonmandelabay.gov.za Sol Plaatje (Kimberley) Tel: 053 830 6560 rsmith@solplaatje.org.za Tshwane Tel: 012 358 2398 Faks: 012 358 2301 www.tshwane.gov.za/ tshwanemarket Uitenhage Tel: 041 992 1634 Ufpmarket@telkomsa.net Vereeniging Tel: 016 451 1021 johannt@sedibeng.gov.za Welkom Tel: 057 355 2382 David.segalo@matjhabeng.co.za Freda.haupt@matjhabeng.co.za

Ander rolspelers in die varsproduktemarksektor

Daar is105 geregistreerde markagente. Om vas te stel watter agent waar werk, word u aangeraai om met die betrokke mark in verbinding te tree. Andersins kan APAC of IMASA (besonderhede ook onder hierdie opskrif) van hulp wees.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Landbouinspeksiediens Tel: 012 319 6512 bernardma@daff.gov.za www.daff.gov.za Instituut van Markmeesters van Suid-Afrika (IMMSA) Tel: 011 613 4391 Faks: 011 623 1932 agripres@mweb.co.za

Nasionale Reguleerder vir Verpligte Spesifikasies (NRVS) Tel: 012 428 6152 / 5000 www.nrcs.org.za PAMBILE Africa (Edms) Bpk Tel: 021 871 1230 / 073 637 6105 Omvattende, professionele opleiding en konsultasiedienste

Produce Marketing Association (PMA) Tel: 082 388 1000 IMSA is in 1946 gestig en is die www.pma.com verteenwoordigende instelling vir markmeesters en markbestuur. PROKON (Produk Kontrole) Tel: 012 325 4579 Lidmaatskap is vrywillig. www.prokonsa.co.za Landbouprodukagenteraad Agricultural Produce Agents Council Prokon is n onafhanklike instelling wat produkinspeksies op al die (APAC) belangrike varsproduktemarkte in Tel: 011 894 3680 Faks: 011 894 3761 Suid-Afrika voorsien. lizel@apacweb.org.za www.apacweb.org.za South African Union of Food Markets (SAUFM) APAC is n statutre instelling Voorheen Institute of Market wat ingevolge Wet 12 van 1992 Masters of SA (IMMSA) gestig is en di wet namens die Tel: 031 311 5140 minister van landbou administreer. President: Andr Young Die minister stel die raadslede youngandre@durban.gov.za aan en hulle verteenwoordig die belanghebbendes in die bemarking Dit is die verteenwoordigende van vars produkte sowel as die liggaam vir markmeesters en marktoepaslike regeringsdepartemente. bestuur. Lidmaatskap is vrywillig. Ingevolge die Wet moet enige persoon wat as n landbouprodukte- 5-A-Day For Better Health tekommissie-agent wil handel dryf, Trust by APAC registreer. www.5-a-day.co.za Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za Die NLBR is n statutre instelling wat op die been gebring is kragtens die Bemarkingswet om die minister van landbou oor sake rakende die bemarking van landbouprodukte te adviseer. Die nywerheidsorganisasie wat gemoeid is met die bevordering van gesondheidsvoordele en die verbruik van vars vrugte en groente in Suid-Afrika.

Witbank Inligting beskikbaar onder City Tel/faks: 013 690 6286 Services & facilities op www. mmwit@mweb.co.za bloemfontein.co.za.

5. Plaaslike sakeomgewing
Die gemiddelde pryse van belangrike groentesoorte wat op die vernaamste varsproduktemarkte verkoop word, kan gevind word in die nuutste uittreksel uit Abstract of Agricultural Statistics op die webwerf van die Departement van Landbou by www.daff.gov.za. Die Freshmark System voorsien daagliks die pryse vir elke mark. Besoek www.freshmarksystems.co.za. Tehnofresh (n afdeling van Freshmark systems) is ontwerp vir boere wat toegang tot hulle eie verskeping na markte wil h. Dit vereis n jaarlikse subskripsie en pinkode om toegang te kry. Praat met Rodney Trollip op rodney@technofresh.co.za of probeer afdeling van www. technofresh.co.za.

Die belangrikheid van prysvasstelling op n kommissiemark

Dit is n eenvoudige vraag: Hoe sou n boer op enige dag geweet het wat dfie waarde van sy of haar produkte is, as ons nie varsprodukmarkte gehad

het nie? Sou hy sy buurman gevra het? Sou hy die plaaslike vrugte- en groentekleinhandelaar in die stad gevra het? Sou hy die groot supermarkte gebel en gevra het hoeveel hulle vandag betaal? In elkeen van hierdie gevalle sou die antwoord wat hy ontvang benvloed gewees het deur die selfbelang van die betrokke persone. Die beste wat die boer onder sulke omstandighede sou kon doen, is om uiteindelik te raai. Wanneer hy egter sy produkte deur n kommissiemark verkoop, kom hy die naaste aan n egte waarde vir sy produkte omdat pryse op n mark vasgestel word in n oop, mededingende omgewing wat gereguleer word deur die oudste bemarkingswette ter wreld aanbod en aanvraag en talle ander faktore.

Die groot vyf van varsproduktebemarking

Boere moet die noodsaaklike meganismes van n mark verstaan vraag en aanbod. Dit kan nie verander of weggewens word nie hierdie meganismes is fundamentele bemarkingswette. Daar kom ooraanbodsituasies voor wanneer pryse daal, maar daar kom ook onderaanbodsituasies voor waarin pryse styg. n Mens moet vraag en aanbod verstaan en leer om dit vir jou te laat werk. Daar is egter ook twee ander noodsaaklike faktore gehalte en aanbodkontinuteit. Albei het n impak op die twee scenarios wat hierbo geskets word, en is van dieselfde kritieke belang. Gehalte maak dit vir n produk moontlik om in feitlik alle marksituasies te voorsien. Gehalte is altyd van die uiterste belang, maak nie saak hoe klein die produk/mark is nie, maar veral wanneer die mark vol word. Dan is n gehalteproduk die een wat n kans het om verkoop te word teen n prys wat in daardie omstandighede aanvaarbaar is. Die produkte van swakker gehalte is di wat uiters lae pryse behaal of selfs op n mark met ooraanbod afgekeur word. Kontinuteit gaan hand aan hand met gehalte. As n boer deurgaans n gehalteproduk aan die mark lewer, sal hy of sy nie net n beter gemiddelde handhaaf nie, maar ook geloofwaardigheid by kopers

opbou. Wanneer die mark vol is, kies die koper onwillekeurig die handelsmerk wat hy of sy ken en wat gereeld gesien word. Die boer wie se produkte kom en gaan, waag maar n kans, hoop om iets te kry en blameer dan al die ander vir sy ellende. Om hierdie vier noodsaaklike elemente aan mekaar te kan koppel, moet daar goeie kommunikasie tussen die markagent en die produsent bestaan. Kommunikasie impliseer dat albei daarvoor verantwoordelik is om te verseker dat hulle mekaar oor alle bemarkingsaangeleenthede ingelig hou. Markagente moet seker maak dat hul produsente nie net die regte pryse kry nie, maar dat die produsente ten volle oor marktoestande en -tendense ingelig bly. Op hul beurt moet boere hul markagente ten volle oor huidige en toekomstige volumes asook oor gehaltestandaarde en aflewerings inlig. Boere moet daardie volumes ook in oorleg met hul agente beplan om te verseker dat hulle die regte hoeveelhede volgens die markomstandighede lewer. Te veel produsente lewer eenvoudig hul produkte ongeag wat die marktoestande is en verwag dan dat hul markagente wondere moet verrig. Om die groot vyf onder die knie te kry, moet n boer sy of haar bemarking bemeester.

In die hoogs mededingende omgewing van varsprodukbemarking is dit goed as boere die volgende woorde onthou: Gehalte is nie die mikpunt nie, dit is die minimum-standaard!
Hierdie hoofstuk is in sy geheel gegrond op materiaal wat aan die redaksionele span voorskaf is deur Michael Cordes (ons dankbare erkenning aan u, meneer).

100

bemarking en finansile dienste

Veilings lewende hawe
1. Oorsig
Kalenderveilings word weekliks, maandeliks, kwartaalliks of selfs jaarliks gehou by dieselfde plek, deur n agent wat die veilings in n kalender adverteer. Die plek waar dit plaasvind, is waarskynlik lank gelede gekies en toe ontwikkel en die blote feit dat dit bly voortbestaan, bewys dat daar n behoefte aan sodanige veiling bestaan. Verkopers en kopers by die kalenderveiling kan wissel ooreenkomstig wat aangebied word en die behoeftes van beide verkopers en kopers. Die afslaer, bemarkingsbeampte, rekenmeester, die registerklerk (roll clerk) en werkers fasiliteer die veiling. Die bemarkingsbeampte bekom die lewende hawe vir die veiling, ontvang die diere by die veilingkrale, verdeel die diere in lotte volgens kopers se smaak en werk saam met die afslaer om kopers na die veiling te lok. Die rekenmeester hanteer die finansile administrasie wat al die statutre vereistes, asook die insameling van betalings, finansiering van kopers en betaling van verkopers, insluit. Die registerklerk (die persoon wat alles opskryf) teken alles akkuraat op: wat verkoop word, deur wie, aan wie en teen watter prys per dier. Die werkers identifiseer die diere en laai hulle op vragmotors vir aflewering by die kopers. Spesiale veilings word deur n verkoper/verkopers aangevra vir die verkoop van n deel van of al hulle lewende hawe, plase, en dies meer. Indien die boer sy boerdery opgee, is dit n finale uitverkoping. By die Stoetveiling word diere met spesiale teeleienskappe verkoop. Die afslaer, kopers en verkopers sal nou saamwerk met n telersgenootskappe wat die diere sal uitsoek ooreenkomstig hul standaarde vir hierdie soort veiling. n Stoetveiling word hanteer deur n afslaer wat in stoetery spesialiseer. Die Handleiding vir Stoettelers sluit n volledige hoofstuk in oor die aantekening van diere en hoe hulle presteer, sowel as die beginsels vir die bemarking van opreggeteelde lewende hawe. U kan meer inligting hieroor kry by www.studbook.co.za, of skakel 051 410 0900. Wildveilings wild kan ten tyde van n ope veiling verkoop word, of deur middel van n katalogus. Spesiale relings moet getref word vir die vervoer van wild, en die veilingkrale asook hanteringsfasiliteite moet aan bepaalde spesifikasies voldoen. Alle veilings word deur personeel van die NDBV (NSPCA) bygewoon sodat hulle seker kan maak dat die diere behoorlik hanteer word en dat die fasiliteite aan die voorgeskrewe kriteria voldoen. Wanneer lewende hawe uit die hand verkoop word, fasiliteer n bemarkingsbeampte of agent n direkte transaksie tussen n verkoper en koper van lewende hawe. Die transaksie word deeglik opgeteken. Boere kan ook hul diere teen gewaarborgde pryse aan slagpale, voerlotte, en dies meer verkoop, met of sonder die hulp van n agent. Die koper word die eienaar van die dier. Kontrakslagtery is van toepassing op slagdiere waarvoor die boer per kilogram betaal word. Die vyfde kwart (die vel, ensovoorts) dien as slagfooi. Rolspelers in die bemarking van lewende hawe Agente hulle maak n beroep daarvan om transaksies tussen kopers en verkopers te fasiliteer Verkopers hulle is primre en sekondre produsente Kopers slagpale, die handel, voerlotte en spekulante Finansiers gewoonlik banke Die mark vir lewende hawe en die verwante waardeketting verteenwoordig die enkel grootste nywerheid in die Suid-Afrikaanse landbousektor. Al die rolspelers in die waardeketting voeg waarde by en help die nywerheid oorleef.

2. Nasionale strategie
Landbouprodukagenteraad Agricultural Produce Agents Council (APAC) Tel: 011 894 3680 Faks: 011 894 3761 lizel@apacweb.org.za www.apacweb.org.za Ingevolge die Wet op Landbouproduk-agente 12 van 1992, soos gewysig, moet agente in Suid-Afrika by APAC registreer. Lede van hierdie raad word deur die Minister van Landbou en Grondsake aangestel. Die doel van die raad is om drie kategorie van landbouprodukte-agente te reguleer, naamlik varsprodukteagente, lewendehawe-agente en uitvoeragente. Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Bemarking Tel: 012 319 8455 www.daff.gov.za Veilings word in die bespreking oor die bemarking van lewende hawe in Opleidingsverslag Nr 7 van die uiters handige reeks, Agricultural Marketing Extension, ingesluit. Soek dit op by www.daff.gov.za, kies die opsies Publications en General publications. Kyk op dieselfde webtuiste na die inligtingstuk (InfoPak) Auctioneering of livestock, wat deel is van die reeks oor kleinskaalse boerderybemarking.

3. Belanghebbendes
Verwys ook na die hoofstuk oor slagpale vir besonderhede van rolspelers.

Universiteit van die Vrystaat Lengau Agri Sentrum South African Federation of Tel: 083 453 9364 Livestock Auctioneers (SAFLA) mcvdw@telkomsa.net is n federasie wat deur lede van nege streke van lewendehaweAfslaers afslaers en vleismakelaars verteenwoordig word. Kontak die AAM Livestock Agents and sekretaresse by 012 460 2054. Auctioneers SAFLA is een van die lede van Tel: 033 266 7134 / 076 031 4310 die Rooivleisindustrieforum. Sien www.aamkzn.co.za www.redmeatsa.co.za. SA Feedlot Association (SAFA) Tel: 012 667 1189/ 667 2055 www.safeedlot.co.za Alliance Groep www.alliancegroup.co.za Takkontakbesonderhede is op die webwerf beskikbaar.

Verenigings en opleiding

n Belangrike mark waarop by veilings gefokus word, is die Andre Kock & Seun slagmark, wat sy eie spesifieke Tel: 053 927 1981 vereistes het. Hierdie mark verskil www.akock.co.za van handel in stoetdiere. Suid-Afrikaanse Instituut van Afslaers (SAIA) www.auctioneering.co.za U kan op die Instituut se webtuiste onder meer die volgende opsies kies: Regional Representatives, Auctioneers by Province, Auction Info. Die Gedragskode vir agente is ook daarop beskikbaar. BKB Tel: 041 503 3111 www.bkb.co.za

Kies die Livestock Auctions-opsie op die kieslys vir besonderhede van hul dogtermaatskappye, BKB Louwid en BKB Van Wyk.

Brandon Leer Auctioneers Tel: 082 570 5863 Die meeste telersverenigings Faks: 033 343 4530 spesifiseer nou (in die ras) n standaard katalogusformaat vir Clive Gardner Auctioneers veilings. Elke vereniging het sy eie Tel: 018 290 9610 rels. Verwys na die hoofstuk oor CMW Elite Auctioning diereverbetering en telers. Company Tel: 058 813 4146 South African College of www.cmwelite.co.za Auctioneers Tel: 011 979 0176/8 ECO Auctioneers www.auctioncollege.co.za Tel: 051 446 5511 Die kollege bied landswyd www.ecoauctions.co.za kursusse aan (besonderhede op die webtuiste).

101

GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Hobson & Kie Tel: 046 622 4724 www.hobsonandco.co.za John Kirk Afslaers Tel: 034 212 5655 www.johnkirkauctioneers.co.za Juventis Tel: 012 347 6323 / 082 809 7488 www.juventis.co.za KLK Landbou Beperk Tel: 054 337 6200 www.klk.co.za Mike Killassy Afslaers Tel: 082 378 8112 http://mikekillassy.com Hierdie bekende en ervare stoetdier-afslaer het oor baie jare al duisende stoetdiere aan kommersile kopers verkoop. Noord-Kaap Lewendehawe Koop Bpk Tel: 053 927 3871

Optima Afslaers www.optima-afslaers.co.za Roderick and Martin Tel: 082 555 5490 / 082 927 2265 www.rodmar.co.za SHM Stud & Commercial Marketing Tel: 018 290 9409 Sheard Afslaers Tel: 045 843 1722 www.sheardauctioneers.co.za Tirhani Afslaers Tel: 0861 847 426 www.tirhani.co.za Vleissentraal Tel: 012 460 9916 www.vleissentraal.co.za Kontakbesonderhede van afslaers in Bethlehem, Bloemfontein, Klerksdorp, Bosveld, Ermelo en KwaZulu-Natal is op die webwerf beskikbaar.

Nadele sluit die volgende in

Groot waardevermindering en ho vervoerkoste kenmerk veilings. Daar bestaan n groter waarskynlikheid dat siektes kan versprei. Diere word aan oormatige stres onderwerp. n Veiling is n lang, tydrowende proses. Die moontlikheid van manipulasie bestaan. Kopers stig sindikate, veral wanneer daar n oormaat vee op die mark is. Veilings vind tradisioneel op bepaalde plekke plaas, soos die veekrale van boereverenigings, wat beteken dat lewende hawe van die plaas na die veekraal vervoer moet word. Die verkoper is onder druk om sy diere op die verkoping teen die aangebode prys te verkoop of hulle weer terug te neem plaas toe.
Bron: SA Stamboek

4. Publikasies en webtuistes
Die weeklikse landboupublikasies Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer nuus oor veilings. Die elektroniese weergawe van die Landbouweekblad, www.landbou.com, bied n SMS-diens met veilingpryse van lewende hawe. Kies die opsie Markte vir veilingpryse. Kies die opsies auction report, auction advertisements en auction calendar op www.farmersweekly.co.za. Die DLBV se besonderhede verskyn in afdeling 2 van hierdie hoofstuk. Hoofstuk 18 van die Handleiding vir Stoettelers handel oor veilings en verkope onder beskerming van telerverenigings. Skakel SA Stamboek by 051 410 0900 of besoek www.studbook.co.za. n Interessante gedagte: Omgekeerde veilings is opveilingsgeleenthede gerel deur een enkele koper, en wat duur net n bepaalde tyd. Verskeie verskaffers kompeteer dan vir besigheid. Besoek www. farmerfirstgroup.co.za. Die maandelikse tydskrif ProAgri se agterblad, AgriTrader, gee kennis van lewendehaweveilings. Besoek www.proagri.co.za. Van Plaas Publishing kom die maandelikse Handelspos / Trading Post wat veilings dek. Kuier by www.veeplaas.co.za. Aanlynveilings word deur Southern African Livestock Exchange (SALEX) aangebied op www.agriauctions.co.za.

n Afslaer moet oor die volgende persoonlike vaardighede beskik: vermo om professioneel en bekwaam op te tree en die indruk van onpartydigheid te skep uitstekende kommunikasievaardighede, humor en sjarme betroubaarheid en geloofwaardigheid n imponerende, selfs charismatiese persoonlikheid goeie verkoopsvaardighede aanpasbaarheid ten opsigte van die eise van die beroep, met ander woorde die vermo om vandag n renperd en mre wyn te verkoop nie net kennis dra van die inligting in die katalogus nie, maar hy/ sy moet weet hoe om belangrike besonderhede vir die koper te interpreteer, op te klaar en oor te dra, soos geskatte teelwaardes met betrekking tot n bepaalde dier se vaderstamboom en die moeder se uitsonderlike teeleienskappe n skerp verstand en goeie intusie h n sielkundige en sosioloog wees sodat hy/sy mense (die veilinggangers) asook die situasie akkuraat kan interpreteer maklik die toepaslike fasiliteringsrolle kan speel al die rolspelers asook elkeen se agenda verstaan die dinamika van groepe vooruit kan lees, met ander woorde die waardes en norme van spesifieke groepe kan aanvoel en kan antisipeer hoe hulle op gebeure en op mekaar sal reageer en waarom
Bron: Mike Killassy

5. Die voor- en nadele van veilings

Voordele
Sonder n veiling kan kopers deur manipulasie die pryse afdwing. Daar is byvoorbeeld in die vleisbedryf n paar sterk kopers en baie swak verkopers. Die mark is prysdoeltreffend, produsente ontvang hul betaling byna onmiddellik nadat die dier verkoop is en alle soorte lewende hawe kan bemark word. Die produsent hoef nie oor enige kennis van die mark te beskik nie. n Goeie afslaer is in staat om kopersnetwerke op te breek indien die verkopers aan sy kant is.

103

bemarking en finansile dienste

Verskaffers van finansile dienste
1. Oorsig
Money makes the world go round n aanhaling uit die musiekblyspel Cabaret is n uitdrukking waarmee die meeste van ons vertroud is. Dit is natuurlik nie letterlik waar nie, maar dit dui op ons swaar steun op geld en finansile dienste. Hierdie hoofstuk bied n kykie na sommige instellings wat vir die voorsiening van finansile dienste in die land verantwoordelik is. Hoewel daar miskien nie veel is wat ons persoonlik aan die saak kan doen nie, kan ons vir n oomblik dink aan die onaanvaarbare groot persentasie van ons bevolking wat nie in ons ekonomie ingesluit is nie, en die onderste uningsinisiatiewe om hierdie situasie te verander wanneer ons die mag het om dit te doen.

Die Registrateur van Mediese Skemas Tel: 012 431 0500 www.medicalschemes.com As daar iets is wat jou pla oor jou mediese skema

Pensioenfonds-beregter Tel: 087 942 2700 www.pfa.org.za

Ander finansile liggame en verenigings

Aktuarile Vereniging van Suid-Afrika www.actuarialsociety.org. za Alternatiewe Beleggingsbestuursvereniging (AIMA) www.aima. org Vereniging van Swart Sekuriteite en Beleggingsdeskundiges (ABSIP) www.absip.co.za Spaarvereniging & Belegging SA (ASISA) www.asisa.co.za Bankvereniging van Suid-Afrika www.banking.org.za Finansile Bemiddelaarsvereniging van Suider-Afrika www.fia. org.za Finansile Beplanningsinstituut van Suider-Afrika (FPI) www. fpi.co.za Finansile Handves-sektorraad www.fscharter.co.za Afreefondsinstituut van Suid-Afrika (IRF) www.irf.org.za Suid-Afrikaanse Versekeringsvereniging (SAIA) www.saia.co.za Suid-Afrikaanse Spaarinstituut (SASI) www.savingsinstitute. co.za Waagkapitaal en Privaatekwiteitsvereniging van Suider-Afrika (SAVCA) www.savca.co.za Wonder jy waar om kapitaal te vind om jou onderneming uit te brei? SAVCA verskaf n omvattende en goed gestruktureerde gids waarin die besonderhede en beleggingsvoorkeure van al die lede en geassosieerde lede van die vereniging gelys word. Besonderhede kan by www.savca. co.za gekry word.

2. Verenigings
Verbruikerstoevlug: Wie kan jou help?
Die Ombudsman vir korttermyn-versekering Tel: 011 726 8900 www.osti.co.za Hierdie is n onafhanklike liggaam en die dienste word gratis aan die publiek verskaf. Die ombudsman kan jou help indien jou versekeraar weier om byvoorbeeld vir skade aan jou motor te betaal. Versekerde verbruikers kan die diens gratis gebruik. Jy moet eers n klag l by die versekeringsmaatskappy, en slegs as jy nie in staat is om die geskil met jou versekeraars op te los nie, kan jy die saak na die ombudsman se kantoor verwys. Die ombudsman se besluite is bindend aan die versekeringsmaatskappy, maar nie aan jou nie. Die Ombudsman vir langtermyn-versekering Tel: 021 657 5000 www.ombud.co.za FAIS OMBUD Tel: 012 470 9080 www.faisombud.co.za Die Kantoor vir die Ombudsman vir die Verskaffers van Finansile Dienste (FAIS Ombud) hanteer klagtes teen finansile instellings, wat nie binne die jurisdiksie van enige ander ombudskema val nie of waar daar onsekerheid oor jurisdiksie is. Finansile Diensteraad (FSB) Tel: 012 428 8000 www.fsb.co.za Vir beleggingsprobleme Nasionale Verbruikerskommissaris Tel: 086 026 6786 www.nccsa.org.za Nasionale Kredietreguleerder Tel: 0860 627 627 www.ncr.org.za

3. Onderwys en opleiding
Die Sektorale Onderwys en Opleidingsowerheid (SETA) vir banke is BANKSETA. Kuier by www.bankseta.org.za. Skakel 011 805 9661. FASSET is die SETA vir finansile en rekeningkundige dienste. Sien www.fasset.org.za of bel 011 476 8570. INSETA Tel: 011 544 2018 www.inseta.org.za (Die SETA vir die versekeringsektor) Instituut van Bankiere Tel: 011 481 7000 www.iob.co.za Suid-Afrikaanse Instituut van Geoktrooieerde Rekenmeesters (SAICA) Tel: 011 621 6600 www.saica.co.za

4. Banke
Die Bankvereniging van Suid-Afrika is die bedryfsliggaam vir banke. Besoek www.banking.org.za. BankservAfrica is die outomatiese verrekeningshuis wat interbankelektroniese transaksie-omruilings- en afsluitingsdienste verskaf. Sien www.bankservafrica.com. Die Suid-Afrikaanse Bankrisiko-inligtingsentrum (SABRIC) is gestig om die bankbedryf te help om georganiseerde misdaad te beveg. Sien www.sabric.co.za. Absa AgriBusiness Tel: 011 350 6851 www.absa.co.za Provinsiale kontakte: Oos-Kaap 041 396 5504 Vrystaat 051 401 0933 Gauteng 012 366 5902 KwaZulu-Natal 031 580 8086 Limpopo 015 290 5624 Mpumalanga 013 753 4579 Noord-Wes 018 293 8709 Noord-Kaap 053 839 7500 Wes-Kaap 021 915 5320

Die Nasionale Kredietreguleerder (NCR) help met skuldberadingsprobleme, maar Die ombudsman tree as ook geskille wat nie deur die bemiddelaar op in geskille tussen krediet-ombudsman opgelos is die versekeraars en die polishouers nie. Let wel: Slegs kredietgewers (lewensversekering). wat geregistreer is by die NCR kan krediet verleen. Die Ombudsman vir bankdienste Fidusire Instituut van SuidTel: 011 712 1800 Afrika (FISA) www.obssa.co.za Tel: 082 449 2569 http://fidsa.org.za Credit OMBUD Tel: 0861 662 837 n Selfregulerende liggaam vir www.creditombud.org.za sake soos testamente, trusts en boedelbeplanning

Kry aantekeninge oor die AgriBusiness-span, en die AgriBusiness-reeks produkte en oplossings by www.absa.co.za.

110

Bidvest Tel: 011 731 7600 www.bidvest.com CAPITEC Tel: 0860 10 20 43 www.capitecbank.co.za Nedbank AgriBusiness Bpk Tel: 021 807 1369 agriculture@nedbank.co.za www.nedbank.co.za Rand Merchant Bank Tel: 011 282 8000 www.rmb.co.za Standard Bank Tel: 011 636 6162 sbsa.agricultural@standardbank.co.za www.standardbank.co.za

Eerste Nasionale Bank Tel: 011 649 0928 www.fnb.co.za Land Bank opskrif sien volgende

Sasfin Bank Tel: 011 809 7500 www.sasfin.co.za

Provinsiale verteenwoordiging: Landbou-raadgewers Oos-Kaap 041 391 2429 Vrystaat 051 403 4712 Gauteng 011 677 0484 KwaZulu-Natal 031 374 2142 UBank Voorheen Teba Bank Tel: 011 518 5000 www.tebabank.co.za Limpopo 015 409 1148 Mpumalanga 013 757 5595 Noord-Wes 014 591 6187 Noord-Kaap 053 807 8172 Wes-Kaap 021 970 4261 WesBank Tel: 011 632 6000 www.wesbank.co.za

Gauteng (GEDA) Tel: 011 833 8750/1 www.geda.co.za Gauteng Enterprise Propeller Tel: 011 085 2001 www.gep.co.za Invest North West (INW) Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Ithala Tel: 031 710 7511 www.ithala.co.za Limpopo Business Support Agency (LIBSA) Tel: 015 287 3000 www.libsa.co.za Limpopo Economic Development Enterprise (LimDev) Tel: 015 633 4700 www.limdev.co.za Mpumalanga se ekonomiese-groei-agentskap (MEGA) Tel: 013 752 2440 www.mega.gov.za Die Noord-Kaapse Ekonomiese Ontwikkelingsagentskap Tel: 053 833 1503 www.nceda.co.za Ntinga OR Tambo Ontwikkelingsagentskap Tel: 047 531 0346 www.ntinga.org.za Oos-Kaapse Ontwikkelings-korporasie (ECDC) Tel: 043 704 5600 www.ecdc.co.za Trade and Investment Limpopo Tel: 015 295 5171 www.til.co.za Trade and Investment KwaZulu-Natal Tel: 031 368 9600 www. tikzn.co.za Vrystaatse Ontwikkelings-korporasie (FDC) Tel: 051 400 0800 www.fdc.co.za Wes-Kaap (WESGRO) Tel: 021 487 8600 http://wesgro.co.za

6. Landbouondernemings / agri-ondernemings
Sien die hoofstuk oor agri-ondernemings. Maatskappye soos AFGRI, Kaap Agri, OVK, Suidwes en VKB bied krediet-, versekerings-, en ander finansile dienste.

7. Ambassades en buitelandse finansile ondersteuning

Vind besonderhede oor buitelandse ambassades en ho kommissariate in Suid-Afrika by www.dirco.gov.za (kies die Foreign relations-opsie).

5. Staatsontwikkelingsbanke en -agentskappe
Ontwikkelingsbank van SuiderAfrika (DBSA) Tel: 011 313 3911 www.dbsa.org Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) Tel: 0860 693 888 www.idc.co.za Streekskantore: Bloemfontein 051 411 1450 Polokwane 015 299 4080/4099 Rustenburg 014 591 9660/1 Kimberley 053 807 1050 Kaapstad 021 421 4794 Durban 031 337 4455 Oos-Londen 043 721 0733/4 Nelspruit 013 752 7724 Hierdie finansiering is vir entrepreneurs bedoel in die landbou-, voedsel-, drank-, en mariene sektore wat hulle ondernemings wil uitbrei en ontwikkel. Die minimum finansiering is R1 miljoen. n Ekonomies lewensvatbare sakeplan moet ook voorgel word. Landbank Tel: 0800 00 52 59 www.landbank.co.za Die landbank se doelwitte is voedselsekuriteit, om mense van n voorheen benadeelde agtergrond by landbou in te bring, en kommersile boerdery in SuidAfrika te ontwikkel. Streekskontak besonderhede is op die webtuiste beskikbaar. Port Elizabeth 041 392 1200 Bloemfontein 051 404 1400 Pretoria 012 364 0560 Pietermaritzburg 033 845 9600 Polokwane 015 299 4100 Nelspruit 013 754 2400 Potchefstroom 018 294 9800 Upington 054 338 8400 Kaapstad 021 974 2200

Besoek www.dcis.gov.za, die webtuiste van die Development Cooperation Information System-inisiatief. Dit is n inisiatief van die SuidAfrikaanse Nasionale Tesourie om inligting te verskaf oor amptelike ontwikkelingshulp (ODA) aan Suid-Afrika. Kies die Partners and Institutions-opsie en klik dan op International Development Co-operation Partners. Vind die aftuimellys (drop-down box). Daar is n lys van lande regoor die wreld: Enige besonderhede oor toekennings en fondse wat vir gebruik in Suid-Afrika beskikbaar is, word hier gelys. Klik op ODA Reports en dan op Contact Lists om besonderhede te kry oor wie om te kontak vir die finansiering wat jy benodig. Van die internasionale rolspelers wat in Suider-Afrika teenwoordig is, sluit in: Australiese Agentskap vir Internasionale Ontwikkeling www. ausaid.gov.au Denemarke finansier die Suider-Afrikaanse Veiligheids- en Verdedigings-bestuursnetwerk (SADSEM). Besoek www.sadsem. net. Die Afvaardiging van die Europese Unie na Suid-Afrika www. eusa.org.za Vind aantekeninge oor die Europese Ontwikkelingsfonds by www. welcomeurope.com. Die Groupe Agence Franaise de Dveloppement (AFD) www. afd.fr Die Deutsche Gesellschaft fr Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH www.giz.de Die Luxemburgse Agentskap vir Ontwikkeling en Samewerking www.lux-development.lu Swede se Internasionale Ontwikkelingsagentskap (SIDA) www.sida.se Die Switserse Agentskap vir Ontwikkeling en Samewerking (SDC) www.sdc.admin.ch Die Department van Internasionale Ontwikkeling in Engeland (DFID) www.dfid.gov.uk

Beleggingsbevoringsagentskappe (IPAs) en ander streeks- of provinsie-spesifieke rolspelers

Amathole Economic Development Agency Tel: 043 721 2070 www.aspire.org.za Department of Economic Development and Tourism (KwaZuluNatal) www.kznded.gov.za Eastern Cape Rural Finance Corporation Tel: 043 604 7000 www. ecrfc.co.za

111

Finmark Trust www.finmark.org.za Die Internasionale Fonds vir Landbou-ontwikkeling (IFAD) www.ifad.org. Besonderhede oor al die ander VN-agentskappe wat betrokke is in Suid-Afrika, kan gevind word by www.un.org.za. USAID (US Agency for International Development) www.usaid. gov ECIAfrica www.eciafrica.com

8. Koperasies
Sien die Koperasies hoofstuk

9. Maatskappye
Soek die opskrif Finansies en administrasie in die hoofstuk Landboukonsultante, asook die afsonderlike hoofstuk oor agri-ondernemings.

Agricultural and Industrial Marketing Company Tel: 082 573 4344 www.theaimco.com

Verskeie dienste sluit in finansiering; skuld, ekwiteit en toekennings; en die bestuur van beheerverandering-transaksies en raadgewing vir grondhervormingOm handels- en finansierings- transaksies. instrumente by banke te verkry, om in die logistieke behoeftes AgriVie van gemeenskappe te voorsien, Tel: 021 913 5662 projekbestuur, en meer www.agrivie.com ANDISA Agri Tel: 082 807 5587 www.andisaagri.com Deloitte Tel: 011 806 5000 www.deloitte.com

Deloitte bied oudit-, belasting-, Phatisa Group Limited raadgewende, en finansile dienste Tel: 011 463 1920 aan die publiek en private klinte in www.phatisa.com n verskeidenheid bedryfstakke. Fondsbestuurder van die African Agriculture Fund (AAF) -inisiatief EmVest Tel: 012 003 0219 PricewaterhouseCoopers www.emvest.com (PWC) Tel: 021 815 3000 Futuregrowth Agri-Fund www.pwc.co.za/en Tel: 021 659 5300 www.futuregrowth.co.za Gespesialiseerde dienste sluit in: Rekenmeestersdienste Hierdie fonds bel hoofsaaklik in Belastingdienste ekwiteitsbeleggings in landbou Transaksie-ondersteuning grond, landbou-ondernemings en Risiko-bestuursdienste boerdery-infrastruktuur. Ondernemers-adviesdienste Interne oudit-dienste Mutual and Federal Insurance Bestuursbeheer Company Bpk Tel: 012 999 9546 (Agricrop) Samesmeltings en oorname Tel: 012 999 9533 (Agri Asset insurance) Santam Landbou www.mf.co.za Tel: 021 915 7000 www.santam.co.za Korttermyn-versekeringsopsies, waaronder Agricrop en Agri Asset Landbou-versekering Insurance

112

bemarking en finansile dienste

Voorsieningskettingbestuur
1. Oorsig
Die stelsels waarvolgens voedsel en ander landbouprodukte aan die eindverbruiker voorsien word, het oor die afgelope aantal jare ingrypend verander en die kanse is goed dat dit in die toekoms selfs meer kan verander. Die verskillende rolspelers in landbouvoorsieningskettings het hul tradisioneel mededingende posisies teenoor mekaar laat vaar en begin saamwerk om meer effektief te kan meeding. Die opkomende kordinerings- en beheermeganismes kan kollektief voorsieningskettingsbestuur genoem word. Ondernemings is deur middel van samewerking en die kordinering van hul aktiwiteite in staat om voordeel uit die voorsieningsketting te trek. Die voordele van geslaagde voorsieningskettingbestuur kan soos volg opgesom word: laer koste as gevolg van spesialisering verbeterde sinergistiese prestasie meer inligting om gesamentlike beplanning te ondersteun verbeterde klantediens verminderde risiko en onsekerheid gedeelde kreatiwiteit verbeterde mededingingsvoordeel Hierdie voordele word gerealiseer as ondernemings begin om die vloei van produkte oor die hele voorsieningsketting heen te kordineer. Die tradisioneel antagonistiese rolle wat die verkoops- en aankoopafdelings gespeel het om so laag moontlik aan te koop en so hoog moontlik te verkoop word ten gunste van samewerking en kordinering laat vaar.
Bron: Uittreksel uit n artikel deur dr. Tobias Doyer.

2. Kleinskaalse boerderye
Die landbou was in die verlede gefragmenteer, met insetverskaffers, boere, veredelaars, bemarkers, finansiers, onttrekkers van gas of olie, en verbruikers wat hulself beskou as afsonderlike rolspelers sonder verantwoordelikheid teenoor enige ander element van die waardeketting. Motivering vir kleinskaalse boere om koop- en bemarkingsgroepe te vorm, sluit die volgende in: Hulle kan hul insetkoste optimeer en vir kontrakte onderhandel met onttrekkers van gas of olie. Hierdie groepe kan op n streeksvlak eerder as n nasionale vlak bedrywig wees, en hoef nie tot een spesifieke bedryf beperk te wees nie. Suid-Afrika se geografiese diversiteit beteken dat baie streke deur verskillende klimaatstoestande gekenmerk word; dus kan n verskeidenheid gewasse verbou word en gesamentlik aan plaaslike kleinhandelaars verkoop word. Met ander woorde, graan-, lewende hawe-, vrugte- en groenteboere kan saamwerk om vir een kontrak te onderhandel waarvoor hulle almal verskaffers sal wees. Die kleinhandelaars sal die produkverskeidenheid kry wat hulle nodig het om verbruikers te lok, en elke boer in so n groep sal voordeel trek uit n stabiele leweringskontrak. Dit kan moontlik vir die staat makliker wees om subsidies toe te staan aan gesamentlike boerderygroepe, eerder as aan individue. Banke verkies om kleinskaalse boere te befonds deur n sambreelorganisasie wat verantwoordelikheid neem om toe te sien dat die groep sy kontraktuele verpligtinge nakom. Die ondersteuning van n kleinhandelaar wat die bank se risiko afkamp deur te kontrakteer om die groep se produkte op sy rakke te plaas, maak sulke groepe selfs mr aantreklik. Plaaslike kleinhandelaars soos Walmart en Pick n Pay berei die weg deur goedere plaaslik te verkry, direk van boere. Die onus rus nou op hierdie kleinskaalse boere om van samewerking aan hul ent van die waardeketting n sukses te maak. Dit beteken dat n konstante stroom van gehalteprodukte aan kleinhandelaars verskaf word.
Bron: aangepas uit Small scale farmers must join forces to cash in on new trend toward local supply, processing and distribution, deur Magna Carta Public Relations.

3. Belanghebbendes
Sommige landbouprodukte, soos blomme, vleis, vrugte en groente, is kwesbaar vir voorsieningskettingontwrigting. Die Risikobestuur en versekering-hoofstuk het ook betrekking. Raadpleeg asseblief ook die Uitvoere-, Bemarking- en Infrastruktuur en agro-logistiek-hoofstukke.

Ondernemings wat deur boere beheer word, moenie beskou word as verheerlikte vakbonde met onderhandeling vir hor pryse as hul enigste doel nie. Trouens, dit is onwettig vir n groep boere om saam te span en hor pryse te beding. Boere wat dit wil doen, moet eers vrystelling by die Mededingingskommissie verkry. Ondernemings wat deur boere beheer word, moet waarde tot hul produkte toevoeg. Hulle moet hul bedrywighede uitbrei om n groter deel van die waardeketting in te sluit. Mens kan nie verwag om n hor prys vir n produk te kry, as jy nie waarde tot die produk toevoeg en koste vir verwerkers in die waardeketting verlaag nie. In die meeste gevalle het ondernemings wat deur boere beheer word, professionele bestuur en kapitaalinvestering nodig. Boere wil dikwels hierdie soort ondernemings stig wanneer pryse laag is. Indien pryse styg, verander hulle van plan. Dit is belangrik om n groep eendersdenkende boere bymekaar te kry om die onderneming behoorlik te vestig. Advies van rekenmeesters en regspraktisyns moet gewoonlik ingewin word. Die boer se aandeel van die verbruiker se geld is besig om te krimp. Primre produksie is die mins winsgewende sektor in n waardeketting. Boere kan deel in die winste wat stroomopwaarts gemaak is deur hul eie boerbeheerde ondernemings. Ons moet dit doen voordat ons mr boere verloor en die totale produksie in die hande van n paar groot maatskappye beland.
Bron: Dr Koos Coetzee in die artikel Getting a bigger slice. Vind dit in die argiewe by www.farmersweekly.co.za.

4. Publikasies en webtuistes
n Aantal studies wat oor voorsieningskettings handel, is beskikbaar by www.namc.co.za, die webwerf van die Nasionale Landboubemarkingsraad. Cost Analysis in South African Agro-food Value Chains n aanbieding wat tydens die 2012 Landboubesigheidskamer-kongres deur dr. Andr Jooste lewer is, is beskikbaar by www.agbiz.co.za. Die Agricultural Commodity Value Profiles-reeks op die webwerf van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, www.daff.gov.za, verken die waardekettings van verskeie landboukommoditeite. Stelselverbetering en waardetoevoeging word as n prioriteitsarea gedentifiseer in die dokument National Agricultural Research and Development Strategy. Lees dit by www.daff.gov.za. Supply Chain Foresight is die bedryfstandaard-kwalitatiewenavorsing studie aangaande Suid-Afrika se voorsieningskettings. Besoek www. supplychainforesight.co.za. Besoek www.smartprocurement.co.za wat fokus op verkryging en voorsieningsbestuur. Kommoditeitsverenigings beskik gewoonlik oor materiaal en studies wat met hulle ketting verband hou. Die artikel Africa: Targeting Gaps in the Food Supply Chain is by http:// allAfrica.com beskikbaar en handel oor n twee jaar lange evaluering van landbou-innovasies om hongersnood en armoede in Afrika te verlig. Supply Chain Management Research -webjoernaal http://scmresearch. org

114

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Departement van Waterwese www.dwa.gov.za

Kry verskeie afvalbestuurriglyne en beleidsdokumente oor afvalbestuur onder die documents kiesopsie op die webtuiste.

Afvalbestuur
1. Oorsig
Afval is enige materiaal wat geen direkte waarde vir die produsent het nie en waarvan daar gevolglik ontslae geraak moet word. Alle boerderybedrywighede skep afvalprodukte wat die bestuur daarvan noodsaak. Afval op plase sluit die volgende in: agrochemikalie (plaagdoders, ens.), dierkarkasse, grys water (waarmee melkerytoerusting byvoorbeeld gewas word), swart water (riool), mis, grondopvulling en terreinstorting. Om afval te bestuur beteken nie net om daarvan ontslae te raak nie, maar dit sluit ook in die vermindering van die hoeveelheid afval, wat ons in die eerste plek gegeneer het.

Alle persone en organisasies wat afval in Suid-Afrika genereer, word deur die National Environmental Management Waste Act, No. 59 of 2008 beheer. Raadpleeg die lys van afvalbestuurskatiwiteite wat n nadelige effek op die omgewing het, of kan h, by www.polity.org.za. Boere wat afvoerwater gebruik of opgaar sal by die DWEA moet registreer. Alle boere wat behandelde afvoerwater vir besproeiing en/of rioolslyk vir bemesting gebruik, sal moet registreer. Ander aktiwiteite wat registrasie vereis sluit onder meer die volgende in: verdampingspoele vir afvoerwater, die berging van afval deur middel van grondopvullings of terreinstortings, en die gebruik van bergingsfasiliteite vir bemesting. Dit sal gevaarpunte vir die agteruitgang van waterbronne se gehalte identifiseer. Die DWAF DW 808 vervang die DWAF DW 768-registrasievorm wat elektronies op die WARMS-sisteem by http://www.dwa.gov.za/projects/warms/ voltooi kan word. Departement van Openbare Werke www.publicworks.gov.za Die Food for Waste program is genisieer en gemplementeer deur die Departement van Openbare Werke in vennootskap met die onafhanklike ontwikkelingstrust as deel van die Uitgebreide Openbare Werke program. Lede van die gemeenskap versamel afval wat hulle dan oorhandig aan hul plaaslike kantore in ruil vir koeponne vir kos. Die artikel, Waste offenders face stiff penalties, but enforcement capacity questioned geskryf in Julie 2011 is beskikbaar op www.engineeringnews. co.za en voorsien n omvattende ontleding van afvalwetgewing asook bedreigings en geleenthede vir besigheid.

2. Landbou-gentegreerde afvalbestuur
Die afvalbestuur hirargie beweeg van die metode wat eerste voorkeur geniet tot die een wat die minste voorkeur geniet. 1. Voorkoming om in die eerste plek die skep van afval te voorkom, of om oormatige afvalgenerering te voorkom. 2. Hergebruik waar moontlik word afval hergebruik. 3. Herwinning van afval glas, blik, papier, karton, plastiek en n toenemende aantal items word na gebruik deur herwinningsmaatskappye ingesamel, wat dit prosesseer en artikels daaruit maak wat aan verbruikers herverkoop word. 4. Energieherwinning n belangrike stap wat deur boere ondersoek kan word. 5. Behandeling afval (veral gevaarlike afval) kan behandel word om die toksisiteit daarvan te verminder, wat weer die koste om daarvan ontslae te raak, verminder. Afval wat nie hergebruik, herwin, behandel, of vir kompos gebruik word nie, word in spesiaal vervaardigde selle in die grond geplaas, gekompakteer en dan met n laag grond bedek. Dit is n twispunt, omdat metaangas, ten spyte van die grondlaag, ontsnap en dit is dus noodsaaklik dat aandag aan uitloging geskenk word. Erdwurms kan op verskeie maniere op terreine van afvalbestuur gebruik word. Hulle prosesseer enige vorm van organiese afval van voedsel- (huise en restaurante) en tuinafval tot dieremis en -afval, asook afval by slagpale. Raadpleeg die hoofstuk wat handel oor erdwurms en vermikompos.

4. Belanghebbendes
Die Instituut vir Afvalbestuur (IWMSA) het n kontaklys van rolspelers op hierdie gebied. Hulle kontakbesonderhede is onder hierdie opskrif beskikbaar.

Verenigings en NSOs
Agricultural and Chemical Dealers of South Africa (ACDASA) Tel: 011 805 2000 www.acdasa.co.za ACDASA is die verteenwoordigende liggaam wat die verantwoordelike bemarking van oesbeskermingsprodukte aan landbouprodusente bevorder. Fairest Cape Association Tel. 021 462 2040 www.fairestcape.org.za Institute of Zero Waste in Africa (IZWA) Tel: 031 202 4576 www.izwa.org.za KwaZulu-Natal Landfill Interest Group Tel: 031 311 8820 Mvula Trust www.mvula.co.za Mvula Trust is die grootste wateren sanitasie NRO in Suid-Afrika. Kry streekskontakbesonderhede op die webtuiste.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Omgewingsake (DEA) www.environment.gov.za Die National Environmental Management Waste Act, No. 59 of 2008 het ten doel om die voorkoming en minimalisering van afvalgenerering, asook die hergebruik en herwinning van afval te bevorder, en om grondopvulling as n laaste uitweg te beskou (Suid-Afrika se beskikbare ruimte vir grondopvulling raak min, en afvalbestuur dreineer plaaslike regerings finansieel). Suid-Afrika se afvalbestuurstrategie wat die kabinet goedgekeur het vir implementering in November 2011 mik daarop om teen 2015 69 000 nuwe poste te skep in die afvalbestuur sektor en om 2600 bykomende klein en mediumgrootte ondernemings en verdere hulp te kry wat n afval- en herwinningsdiens sal lewer. Die NWMS is gestruktureer teenoor n raamwerk van agt doelwitte met gestelde teikens vir 2016. Die agt doelwitte sluit die volgende in: bevordering van afvalvermindering, herverbruik en herwinning van afval , die versekering van effektiewe lewering van afvaldiens en die groei van die bydrae van die afvalsektor tot n groen ekonomie.

Institute of Waste Management National Oil Recycling of Southern Africa (IWMSA) Association of South Africa Tel: 011 675 3462 /4 (NORA-SA) soek ROSE www.iwmsa.co.za Foundation IWMSA is n professionele, multidissiplinre organisasie met Nasionale Herwinningsforum vrywillige lidmaatskap wat gestig is Tel: 011 675 3462 www.recycling.co.za om die wetenskap en praktyk van afvalbestuur te bevorder. Dit is n Nasionale Waterforum (NWF) organisasie sonder winsoogmerk. Louis Meintjies 082 461 7262 www.nwf.za.net

115

Die Nasionale Waterforum wat gestig is in 2009 het voedselkleinhandelaars, agrochemiese maatskappye en mynmaatskappye uitgenooi om waterbesoedeling in Suid-Afrika te help bekamp. Oasis Association Tel: 021 671 2698 www.oasis.org.za Packaging Council of South Africa Tel: 011 463 9909 www.pacsa.co.za Plastics Federation of South Africa Tel: 011 314 4021 www.plasticsinfo.co.za Polystyrene Packaging Council (PSPC) of South Africa Tel: 012 259 0554 www.polystyrenepackaging.co.za ROSE Foundation Recycling Oil Saves the Environment (ROSE) Tel: 021 448 7492 www.rosefoundation.org.za Een area van besoedeling in landbou (en elders) is die gebruik van masjienolie. Boere kan hul gebruikte olie bymekaarmaak en stoor vir verantwoordelike insameling. Kry provinsiale kontakte op die webtuiste (sien die NORASA kiesopsie). Responsible Packaging Management Association of Southern Africa Tel: 032 942 8256 www.rpmasa.org.za

SEWPACKSA Tel: 079 473 4090 (administrateur) www.sewpacksa.co.za n Vereniging wat gevorm is om standaarde by rioolplase te verbeter. Water Institute of South Africa (WISA) Tel: 011 805 3537 www.wisa.org.za WISA vervang die Suid Afrikaanse tak van die Instituut van waterbesoedelingsbeheer. Die Instituut hou sy lede op hoogte van die jongste ontwikkeling in watertegnologie en -navorsing deur sy nasionale en internasionale verbinding, skakels en affiliasie. Wildlife and Environment Society of South Africa (WESSA) www.wessa.org.za ZERI Southern Africa (Zero Emissions Research & Initiatives) Tel: 021 762 1228 www.zerisa.org Opleiding, werksessies, en dies meer word aangebied sodat mense boerdery as deel van n natuurlike ekosisteem-gebaseerde aktiwiteit kan sien.

EcoChem is n toonaangewende produsent van natuurlike produkte en oplossings vir gebruik in omgewingsopruiming, afvalbestuur, opruiming van oliestortings, grondherwinning, behandeling van afvoerwater, algebeheer, bemestingbestuur, die maak van kompos, versorging van grasperke en ander sektore van lewenswetenskappe. Ecosystems Tel: 035 772 4746 / 083 308 4818 www.ecosystems.co.za Konsultant in gentegreerde afvalbestuur. Franberfran Tel: 033 346 1444 www.franberfran.com

Planner Bee Plant Care carmen@livingearth.co.za www.fertilis.co.za Erdwurms kan op talle maniere op die gebied van afvalbestuur gebruik word. Hulle verwerk enige vorm van organiese afval van voedselafval, dieremis en -afval, tot afval by slagpale. PROCON Environmental Technologies Tel: 0860 66 66 22/33 www.pro-enviro.co.za Remade Recycling Tel: 011 873 6545 www.remade.co.za Sannitree International Tel: 021 701 1266 www.sannitree.co.za

n maatskappy wat afvoerwater formuleer 100%behandel en in die bioremediring Hulle van besmette afvoerwater omgewingsvriendelike produkte vir die behandeling van alle organiese spesialiseer afvalstowwe, soos akwakultuur, varkhokke en septiese tenks. JCL Plastic Enterprises (JCL) www.jclenterprises.co.za Sappi ReFibre Verskaffers van kwaliteit herwinde www.sappirefibre.com plastiese materiaal, JLC is ook Voorheen Sappi Waste kopers van die meeste vorme van Paper genoem. Provinsiale skoon gewese fabrieksafval. kontakbesonderhede is op die webtuiste. Kyasol Green Building Technologies SA Waste Holdings (Edms) Bpk Tel: 011 840 0840 Tel: 011 919 0000 www.kyasol.co.za www.sawaste.co.za Klein afvoerwater sisteme MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za Scanwood Solutions Tel: 012 803 0036 / 0861 472 461 www.scanwood.co.za

Maatskappye
ABC Hansen Tel: 012 803 0036 www.abchansenafrica.co.za Carin Bosman Sustainable Solutions Tel: 012 940 2071 www.cbosss.com

ABC Hansen se produkte sluit toerusting vir die behandeling van Bosman fokus op samewerking met afvoerwater in. die privaat- en openbare sektor om volhoubare oplossings vir Biobox Systems waterverwante probleme te vind. Tel: 012 803 7272 Sy geniet ho aansien as spreker www.biobox.co.za en is die outeur van verskeie referate oor waterbesoedeling en n maatskappy wat afvoerwater afvalbestuur bestuur Collect-a-Can (Edms) Bpk Biolytix Tel: 011 466 2939 Tel: 021 881 3715 www.collectacan.co.za www.biolytix.co.za Envirosense BK Bio-Systems SA http://envirosensecc.co.za Tel: 021 786 2972 www.biosystemssa.co.za Susanne Dittke is n gentegreerde hulpbron- en afvalbestuurspesialis Die Agricultural kiesopsie bespreek landbouafval en gele in Kaapstad hulpmiddele. EcoChem admin@ecochem.com www.ecochem.com

SPATIUM Louw van Biljon 082 777 2647 MBB se gentegreerde omgewings spatium@isat.co.za bestuursprojekte sluit afvalbestuur in. Kry die streekkantoor se The Glass Recycling Company kontakbesonderhede op hul Tel: 011 803 0767 webtuiste. www.theglassrecyclingcompany. co.za InSynch Sustainable Technologies Glas wat nie herwin word nie, Tel: 076 668 8877 word permanent in grondopvullings www.insynch.co.za geberg. Dit dra by tot die groot besoedelingskwessies wat ons in MPact Recycling die wreld beleef. Die herwinning www.paperpickup.co.za van gebruikte glas bespaar energie. Provinsiale kontakbesonderhede is Thermopower Process op die webtuiste Technology Tel: 011 316 1800 Nampak Paper Recycling www.thermopower.co.za Tel: 011 799 7111 w w w. n a m p a k . c o m / S e r v i c e s - Vir die behandeling van gevaarlike Nampak-Recycling.aspx afval. Nampak het landwyd takke en Waste Resolution Technologies haal gebruikte en afvalpapier by Tel: 083 375 8326 / 082 841 4996 kantore, skole, welsynsorganisasies en supermarkte af. Die gebruik van alkaliese waterontleding vir die hantering NRM Consulting van slagpaleafval. Tel: 011 318 0895 www.nrmconsulting.co.za

116

Wolf Bernhardt Consulting Tel: 031 266 3258 www.wbconsulting.co.za n Raadgewende diens wat vraagstukke, soos hoe om kompos van landbouafvalprodukte te maak, veral in die suikerrietbedryf hanteer.

Xtreme Projects Tel: 041 582 2211 / 082 828 6762 www.xtremeprojects.co.za Deeglike skoonmaak, brand- en herstel van water, bioremediring van besmette grond, suur- en oliestortings, ens.

5. Punte van beland vir boere

Chemikalie
Die swak bestuur van plaagdodertoediening lei tot ernstige werkomgewingsprobleme. Die regulasies met betrekking tot plaagdoders is oor die algemeen goed, maar word verswak deur n administratiewe skeiding tussen verskeie staatsdepartemente en wette. Die afdwing van regulasies word grootliks gebaseer op selfregulering: hoeveel boere kom die vereistes na? Om chemiese bespuiting te doen, moet die chemikalie in die bespuitingsmasjinerie gelaai word. Die gevaar bestaan dat chemiese storting, tydens die laai van chemikalie in die masjinerie (hetsy vir lug- of grondbespuiting), kan plaasvind. Swak beheer daarvan is nie n ongewone verskynsel nie en die stortings bou mettertyd n laag giftige chemikalie op. Voorkoming is beter as beheer en waar moontlik moet storting voorkom word. Indien daar egter storting plaasvind, moet dit goed beheer word. Die gestorte chemikalie wat opgevang word, kan dan steeds gebruik word indien dit onbesmet in die afgebakende gebied gehou word. As alternatief kan die chemikalie deeglik behandel en vernietig word. Besproeiingsoorloop kan oesbeskermingschemikalie in bogrondse of ondergrondse water invoer, selfs al duur dit n hele paar jaar. In Denemarke het daar, byvoorbeeld, 50 jaar n die gebruik van plaagdoders, spore van die plaagdoders in grondwater begin opduik. Ander nadelige chemikalie wat op plase gebruik word en omgewingsgevolge het, sluit die gebruik van verf, terpentyn, kreosoot, en dies meer, wat dikwels in groot hoeveelhede vir instandhouding op plaaseiendom gebruik word, in. Daar word dikwels nie op die regte manier van die afvalmateriaal en houers ontslae geraak nie, en dit veroorsaak gesondheids- en omgewingsprobleme wat met oplosmiddels, swaarmetale en ander problematiese chemikalie verband hou.

Munisipaliteit
Ethekweni Waste Materials Recovery Industry Development Cluster Tel: 031 765 2349 / 082 415 8138 http://use-it.co.za www.durban.gov.za Pikitup Tel: 011 375 5555 www.pikitup.co.za

Opleiding en navorsing
LNR-NIPB Plaagdoderwetenskapafdeling Tel: 012 808 8000 Die plaagdoderanaliselaboratorium is betrokke by die ontwikkeling van nuwe ontledingsmetodes vir kwantitatiewe ontleding en bevestiging van plaagdoderoorblyfsels, insluitend; insek-, onkruid- en swamdoders in die lug, grond, water, plant- en diermateriaal, voedsel en voer, asook formulering en tegniese materiale. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za Kry die Natural resources and the environment en Pollution and waste opsies op die webtuiste. National Cleaner Production Centre Tel: 012 841 3772 www.ncpc.co.za

Houerbestuur
Die bestuur van chemieseverpakkingsafval is n belangrike omgewings-, gesondheids- en veiligheidskwessie. Die houers van plaag- en onkruiddoders wek veral kommer. Sodra die houers leeg is, moet hulle baie omsigtig hanteer word. Voor daar van die houers ontslae geraak word, moet hulle deeglik skoongemaak word. Dan moet die afspoelwater behandel word. Gate moet in die houers gemaak word voor dit platgedruk en van ontslae geraak word. Die houers beland dikwels nie in stortingsterreine wat korrek bestuur word nie. Indien daar nie gate in hulle gesteek word en die houers nie platgedruk word nie, is hulle in aanvraag en kan hulle selfs gesteel word (bv. vir gebruik as waterhouers in landelike gebiede). In die gevalle is die waarskynlikheid van n gesondheidsgevaar vir eindgebruikers baie hoog. Boere is bekend daarvoor dat hulle hierdie le plastiekhouers, asook le plastieksakke waarin kunsmis verpak was, in oop vure op plase verbrand. Hierdie verbranding teen n lae temperatuur lei tot die vrystelling van dioksiene wat n gevaar vir die omgewing en die gesondheid van mense inhou. Hierdie vrystellings in die lug, weens die verbranding van plastiek (teen temperature van <400oC), is kankerverwekkend en derhalwe potensieel nadelig vir diegene wat die dampe inasem.

Noordwes-Universiteit Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur LNR-Instituut vir Landbouinge Prof. L. van Rensburg nieurswese(ILI) Leon.VanRensburg@nwu.ac.za Tel: 012 842 4000 Mnr. P .W. van Deventer www.arc.agric.za 10058591@nwu.ac.za www.nwu.ac.za Navorsing en opleiding gedoen in plaasstrukture (sluit fasiliteite in vir Universiteit van KwaZuludie hantering van mis ) Natal Departement van Siviele Die BeauTi-FueL Projek Ingenieurswese verander landbouafval en gemors Dr. Ntlibi Matete, Ntlibi 031 260 in vloeibare brandstof, elektrisiteit, 3056 waks en paraffien. Die tegnologie is Prof. Chris Buckley 031 260 3131 ontwikkel deur n ingenieurspan van Me. Jennifer Blight 031 260 7185 die Universiteit van Witwatersrand www.ukzn.ac.za en Suid Afrikaanse Kernenergie Koperasie (NECSA). Dit is Dr. Nicola Rodda 031 260 3015 vertoon by COP17, Durban in verteenwoordig biowetenskappe November 2011 met planne vir n in die Besoedelingnavorsingsgroep. funksionele prototipe om vertoon te word by verskeie plekke in die ZERI Southern Africa tweede helfte van 2012. Kry die (Zero Emissions Research & BeauTi-Fuel kiesopsie by www. Initiatives) kyk onder die vroer Verenigings en NSOs opskrif necsa.co.za of skakel 011 717 7510(Wits School of Chemical and Metallurgical Engineering)

Voertuiggebruik en -instandhouding
Die instandhouding van plaastrekkers en vragmotors vir vervoer lei daar toe dat gebruikte olie en oliefilters, asook ander stowwe, gegenereer word. Een plaas kan binne n jaar duisende liters gebruikte olie en etlike oliefilters oplewer. Hierdie afvalprodukte word gewoonlik swak bestuur; dit word meestal op die perseel verbrand en die oliefilters se metaal word begrawe. Die koolstof en uitlatings wat deur sodanige verbranding van vuil olie en metaalafval van filters vrygestel word, skep n omgewingsprobleem.

117

Wanneer afvalolie nie verbrand word nie, word dit dikwels gebruik om houtpale mee te behandel. Hoewel dit algemene praktyk is, ontmoedig bestuurspraktyke vir gevaarlike afvalstowwe hierdie gebruik en word daar aanbeveel dat dit korrek behandel word voor daar van ontslae geraak word.

6. Publikasies en webtuistes
Manure Handling in Intensive Animal Production Units in South Africa geskryf deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Outeursreg. 2009. Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za om n afskrif van die LNR in Silverton te bekom. Die Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika uitgegee deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) sluit aantekeninge in oor afvalbestuur asook ander inligting. Kry die dokument op www.nwkv.co.za. Managing Our Natural Resources William G. Camp; Betty Heath-Camp, ISBN: 9781428318687, April 2008. Die opgedateerde, vyfde uitgawe van hierdie inleidende boek gee n oorsig van die bre terrein van natuurlike hulpbronbestuur, en strek van bosbou en luggehalte, tot wildlewebestuur en die bestuur van soliede afval. Nuwe gevallestudies ondersoek die werklike lewe-vraagstukke wat huidiglik in natuurlike hulpbronbestuur aangetref word. Water & Sanitation Africa complete water resource and wastewater management. n Tweemaandelikse tydskrif van 3S Media. Skakel 011 531 3300 of besoek www.3smedia.co.za. Besoek die webtuistes van maatskappye en organisasies wat onder opskrif 4 genoem word, waarvan sommige nasionale en internasionale skakels bevat. Lees oor die South African National Waste Management Strategy Implementation Project by www.nwmsi.co.za. Kry verskeie dokumente (byvoorbeeld riglyne vir die gebruik van landbouslyk en gryswater op kleinskaalse landbou ens.) op die webtuiste van die Waternavorsingsraad, www.wrc.org.za. Toxipidia is n vry toksilogie ensiklopedie. Gaan na www.toxipedia.org www.ewasteguide.info - E-afval kan meer as eenduisend verskillende stowwe bevat waarvan baie toksies is. In 2011 het die United National Environment programme(UNEP) geraam dat die vlak van e-afval wat wreldwyd vervaardig word veertig miljoen ton per jaar is n Aantal referate oor afvalbestuur is op www.goatconnection.com beskikbaar, bv. Manure management and the potential for fly, odour, and water-pollution problems. Die dokumentbiblioteek by www.dwa.gov.za bevat onder meer inligting oor beleidvorming en regsaspekte rakende sanitasie en afvaldienste. Vir n lys van alle geregistreerde landbouprojekte van Clean Development Mechanism (CDM) wreldwyd, besoek http://cdm.unfccc.int/Projects/ registered.html, en kliek op Project search en kies die agriculturalkategorie. Kyk ook na die Agri-environment Scheme Management Plan by www. ruralni.gov.uk, die webtuiste van die Department of Agriculture and Rural Development (Noord-Ierland). Baie boere beheer en bestuur hulle eie mini-munisipaliteite deur plastiek, papier, blik en glas te sorteer en dit dan met klein, mobiele masjiene hanteerbaar te baal. Daar is baie kopers wat industrile afval aankoop raadpleeg www.mbendi.com/indy/wste/af/p0005.htm#

Grondbestuur
Monokultuur kan die plaaslike ekosisteem benvloed en dit is dus beter om eerder wisselbou te beoefen. Die natuur hou niks van monokultuur nie: as n mens natuurlike plant- en dieromgewings ondersoek, sal jy n groot verskeidenheid spesies vind. Indien een spesie begin oorheers, sal die een of ander gebeurtenis, plaag of siekte waarskynlik ontwikkel om dit uit te skakel. Die mens het tot op hede daarin geslaag om hierdie wet te trotseer deur die toepassing van al hoe sterker chemiese beheermetodes, maar die plae (veral die virusse wat vinnig evolueer) pas baie vinnig aan om elke nuwe soort chemikalie te weerstaan. Chemici is vandag net n kortkop voor die siekteplae. Die toediening van kunsmis vereis goeie kennis van grond, omdat oortoediening die gehalte van die grond kan verswak. Die langtermyngebruik van kunsmis in een area kan ook negatiewe gevolge h en daarom behoort meer natuurlike metodes gevolg te word om die grondgehalte te herstel. Gronderosie is ook n omgewingsgevolg wat met swak landboumetodes verband hou.

Stof
Sommige onkruid- en plaagdoders bly in die boonste grondlaag en die stof wat tydens verbouing ontstaan, dra dit maklik oor op kwesbare en eetbare gewasse. Die teenwoordigheid van stof op plante (naby paaie, ens.) bevorder die aanpak van skubbe en rooimyte op katoen, sitrus en ander gewasse.

Die produksie van soliede afval

Die afval op plase wat kommer wek, is die gevaarlike afvalstowwe. Dit is wel nie in baie groot hoeveelhede nie, maar hul uitwerking op die omgewing noodsaak beter bestuur. Plastiek- en PVC-afvalprodukte is nie noodwendig gevaarlik nie, tensy dit teen lae temperature verbrand word. Fluoorligbuise bevat kwik en word as gevaarlike afvalprodukte beskou. Gebruikte batterye is ook gevaarlike soliede afvalprodukte op plase (veral by werkers se huise) en kan groot hoeveelhede beloop. Al hierdie afvalprodukte verg omsigtige omgewingsbestuur. Algemene (lae-/nie gevaarlike) soliede afvalprodukte wat in die opstal, asook in werkers se huise en kampe geproduseer word, is nog n belangrike omgewingsbestuurskwessie, hoofsaaklik weens die volumes waarvan ontslae geraak moet word. In talle landelike gebiede waar plase gele is, is die munisipale stortingsterreine so ver dat dit nie ekonomies uitvoerbaar is om van soliede afval ontslae te raak nie. Die verbranding van huishoudelike afval en informele grondopvulling en terreinstorting is baie algemeen. Dit hou egter potensile omgewingsprobleme in wat aangespreek moet word. Die verbranding van plastiek en polistireen moet vermy word en terreine waar afvalstowwe begrawe word, moet ver van omgewingsensitiewe gebiede gevestig word. Gevaarlike afvalstowwe moenie informeel verbrand of begrawe word nie. n Groot gedeelte van soliede afvalstrome kan beperk word deur die gebruik van verminderings-, hergebruiks- en herwinningsopsies. Dit is noodsaaklik om afvalstrome reeds by die oorsprong te skei sodat afvalstowwe en -produkte beter bestuur kan word.
Bron: Claire Janisch. Kontak haar by claire@geniuslab.co.za

118

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Bewaringsgebiede en boerdery
1. Oorsig
Die landbousektor gebruik ongeveer 80% van Suid-Afrika se 120 miljoen hektaar grondoppervlakte, wat van ons land se sensitiefste ekosisteme insluit. Baie van ons land se boere is inderdaad goeie bewaarders van die grond. Ongelukkig dwing die immer toenemende finansile, hulpbron- en mannekraglaste, waaronder ons landboubedryf gebuk gaan, baie boere om elke deel van hul grond winsgewend te probeer gebruik. Dit kan n negatiewe uitwerking op ons biofisiese omgewing h. Bewaringsgebiede vind n gemeenskaplike terrein en skep n betekenisvolle vennootskap tussen natuurbewaring en landbou.

2. Bewaringsgebiede
n Bewaringsgebied is n vrywillige verbintenis tussen grondgebruikers/eienaars wat gesamentlik hul natuurlike hulpbronne op omgewingsvolhoubare wyse wil bestuur, sonder om noodwendig die grondgebruik van hul eiendomme te verander. Registrasie word deur die toepaslike provinsiale natuurbewaringsowerheid gedoen. n Bewaringsgebied is NIE n miniatuur-wildtuin of natuurreservaat nie (selfs al is die bedoeling om op wildvriendelike en natuurvriendelike wyse te boer). n Bewaringsgebied is n vrywillige en gesamentlike aksie deur grondeienaars/-gebruikers om vir die hunkering in hulle siele voorsiening te maak, na byvoorbeeld ruimte, stilte en die estetiese terapie van natuurlike skoonheid, en hierdeur gedwing word om die behoeftes van die natuur in ag te neem. Om in n bewaringsgebied te woon en/of te werk, impliseer nie dat n mens die vorm van jou grondgebruik hoef te verander nie, of dat jou transportakte gewysig gaan word nie. Dit impliseer ook nie dat iemand jou geld as vergoeding gaan aanbied vir die tyd, moeite en geld wat jy in die kwaliteit van jou eie lewe en in die algemene belang bel het nie. Om in n bewaringsgebied te woon, impliseer wel dat elke individu stadig maar seker die gevolge positief sowel as negatief van sy of haar dade begin oorweeg: die gevolge vir homself/haarself, die gesin, bure, die gemeenskap, eie eiendom, aangrensende eiendomme, die bewaringsgebied as geheel en uiteindelik selfs nog wyer. n Rivier vloei byvoorbeeld nie deur net een kleinhoewe, plaas of selfs bewaringsgebied nie. n Bewaringsgebied sien om na die natuur se belange omdat daar aanvaar word dat sowel die mens as die natuur se beste belang onlosmaaklik aan mekaar verbonde is. Wat vir die een goed is, is goed vir die ander vice versa. . In n bewaringsgebied word mense as n sleutelspesie van die ekosisteem of agrokosisteem beskou en moet hulle leer om sodanig met ander lewensvorme om te gaan dat die meeste spesies kan voortbestaan. Die woorde ekologie en ekonomie is albei van die Griekse stam oikos afkomstig, wat as huishouding vertaal kan word. Die gedagte dat dit wat in ons beste belang is, ook in die natuur se belang is en omgekeerd, is dalk nie so vergesog nie.

Biodiversiteit oorleef en fisiese hulpbronne word bewaar. Uitheemse plante en diere word gerapporteer, gekontroleer en gesamentlik bestuur. Die wild vermeerder in bewaringsgebiede. Die ekonomiese waarde van die gebied word verbeter weens die gesonder veldtoestande en beter algehele sekuriteit. Grondeienaars raak meer bewus van hul inheemse dier- en plantlewe. Wild raak makker en kan makliker gesien word, maar word terselfdertyd beskerm. Bewaringsgebiede word op groot skaal gebruik om gerehabiliteerde wildlewe vry te laat in samewerking met FreeME. Kyk www.freeme. co.org.za. n Hegter gemeenskap word gevorm. Plaaslike bevolkings ondersteun gewoonlik die teenwoordigheid van wildbewaarders. Rondlopers vermy gewoonlik n gebied wat gereeld gepatrolleer word. Die plaaslike bevolking word minder lastig geval. Vee- en oesdiefstal in die bewaringsgebied neem merkbaar af. Beter beheer oor rondloperhonde verminder jag deur honde en die moontlikheid van hondsdolheid. Grensdrade word meer gereeld gepatrolleer. Pompe en watergate word meer gereeld gepatrolleer. Minder onbeheerste bos- en veldbrande kom in die omgewing voor weens gesamentlike brandbestuurstrategie. Daar is beter algemene sekuriteit. Nuwe vaardighede word ontwikkel. Bewaring deur mense vir mense (bewaringsgebiede) is n nuwe bewaringsetiek wat saambestaan eerder as segregasie beliggaam. Presies hoe dit beplan en bestuur moet word, sal n groot uitdaging vir plaaslike inwoners wees, maar dit sal ook die middel wees waarmee die wonde van die verlede genees en n waardige bestaan gevoer kan word. Ons moet sodanig met die natuur saamleef dat die meeste spesies tot diep in die volgende eeu sal kan oorleef. Om dit te laat realiseer, sal plaaslike mense baie vaardighede moet ontwikkel. Dit versterk die gebruik van die distrik vir natuurgebaseerde onderwys. Dit vergroot die geleentheid vir eko-/agrotoerisme. n Maatskaplike, kulturele en natuurlike omgewing wat oor die algemeen beter is, lei tot n gesonder omgewing, wat op sy beurt meebring dat gemeenskappe meer trots op hul omgewing voel.

4. Watter soorte bewaringsgebiede is daar?

Die algemeenste soorte bewaringsgebiede in Suid-Afrika val in die volgende kategorie: landelik (bv. met natuurbewarings- of grond versorgingsbeweegredes) landbou stedelik in stedelike woongebiede buitestedelik industrieel in nywerheidsgebiede informele nedersettings see & kus in die see- en kusgebiede

Sommige provinsies het ook ander soorte bewaringsgebiede: opvoedkundige bewaringsgebiede, bv. op of rondom kampusse en skoolterreine habitatbewaringsgebiede; gevestig om spesifieke bedreigde habitats te beskerm of te bewaar, soos die Brulpadda pan-bewaringsgebied in Gauteng kulturele bewaringsgebiede om plekke van kulturele of historiese waarde te beskerm

5. Veldwagters
In landelike en landboudistrikte waar n bewaringsgebied gevorm is, is dit raadsaam om veldwagters in diens te neem. Dit is egter n kwessie van keuse en behoefte. Daar is vanselfsprekend koste by die indiensneming van veldwagters betrokke. n Mens moet egter besluit of dit opweeg teen die besparing vir n gemeenskap deur groter beskerming van natuurlike hulpbronne in die omgewing, deeglike instandhouding van grense en beter beskerming van lewende hawe en gewasse deur n doeltreffender grondvlakrapporteringstelsel.

3. Die argument ten gunste van bewaringsgebiede

Suid-Afrika se wildtuine en natuurreservate is nie voldoende vir die bewaring van biodiversiteit nie, bloot omdat die meeste van ons biodiversiteit buite hierdie formeel beskermde gebiede bestaan. Bewaringsgebiede bring talle voordele vir biodiversiteit asook vir die gemeenskappe wat in die gebiede woon of boer:

119

6. Opleiding van veldwagters

Die meeste natuurbewaringsdepartemente verskaf opleiding om te verseker dat veldwagters in bewaringsgebiede goed opgelei is en dat daar aan ho standaarde voldoen word. Opleiding is gewoonlik gratis, maar die bewaringsgebied is verantwoordelik vir verblyf en kos gedurende die opleiding. Borge kan gedentifiseer word om ondersteuning vir opleidingsprogramme te verskaf. Die volgende word deur die meeste kursusse gedek: sekuriteit en dissipline patrollering- en rapporteringsmetodes natuurbewaringswette identifisering van plante, insekte, visse, vols, reptiele en diere identifisering van uitheemse plante en diere moetie en medisinale plante beheer van veldbrande voordele van herwinning persoonlike higine en werfbestuur openbare betrekkinge toerisme instandhouding van voetslaanpaaie

8. Projekte en idees vir bewaringsgebiede

Enigiemand kan n bewaringsgebied begin!
Biodiversiteit neem teen n onrusbarende tempo af en ekosisteme loop die gevaar om uitgewis te word deur die massa-uitsterwing van spesies. Plant- en dierehulpbronne het ons nog altyd gevoed en onderhou. Die vestiging van bewaringsgebiede is n positiewe stap in die beskerming van ons omgewing en ons kulturele hulpbronne. Daar is seldsame plant- en dierelewe asook historiese terreine in ons bewaringsgebiede dit is noodsaaklik dat daar op AL hierdie kosbare natuurlike bates gelet word. Die manier waarop n mens die bewaringsgebied en die beplande projekte organiseer, gaan deur die betrokke gemeenskap en komitee bepaal word. Let egter op dat, hoewel bewaringsgebiede n belangrike rol in die verlaging van misdaad in n gebied kan speel, die gebiede nie met sekuriteitsorganisasies soos Plaaswag verwar moet word nie.

Idees vir bewaringsgebiede:

1. Kyk na plekke van belang en let op aktiwiteite, historiese plekke en natuurlike plekke: - Historiese plekke, m.a.w. geboue, mure, bome, fonteine, kuile, geskiedenis van die bewaringsgebied en grafte. - Natuurlike plekke, m.a.w. vleilande, strome, ensovoorts. Herstel vleilande en oewers van vleilande, herstel die vloei en oewers van strome; grasvelde: herstel grasvelde deur rommel te verwyder; begin n staproete; bou n volskuiling; bring natuurlewe terug; plant n inheemse bos aan; roei uitheemse en indringerplante uit; begin n perderoete; vestig n kwekery; stig n omgewingsklub; help boere met voorbrande, ensovoorts. 2. Stel kontrolelyste van spesies op, bv. vols, bome, plante, insekte, amfibie, reptiele en diere. 3. Ander interessante projekidees is om n herwinningsprojek te begin, om fondsinsameling te oorweeg, bv. papier-, blik- en plastiekinsameling; begin n komposhoop, groentetuin, kruietuin of kwekery vir medisinale plante. Kies n relingskomitee wat die deelnemers sal inlig oor die oprigting en bestuur van die bewaringsgebied. BEWARINGSGEBIEDE IS DIE BELANGRIKSTE BEWARINGSAKTIWITEIT VIR DIE NUWE EEU. Onthou elke bewaringsgebied stel sy eie konstitusie op. Raadpleeg die NACSSA-webtuistes vir voorbeelde. Daar is nog idees in die boekie Projects and Ideas for Conservancies verkrygbaar by die Gautengse Bewaringsgebiedvereniging. Rig n e-pos conservancy@ conservancies.org of skryf aan Posbus 552, Walkerville 1876.

Tree in verbinding met u provinsiale NACSSA-geaffilieerde (kyk opskrif 9) .

7. Sakegeleenthede
Die finansile sy van enige organisasie kan sy sukses of mislukking bepaal, en daarom moet dit n fokuspunt wees wanneer n bewaringsgebied gevestig word. Die finansile status en bestuur van die bewaringsgebied moet in sy konstitusie gedek word. Die bewaringsgebied moet n begin van n finansile jaar en n finansile jaareinde h, n bankrekening en n tesourier wat die fondse bestuur. Dit moet ook op die algemene jaarvergadering aan die lede terugvoering gee oor die bewaringsgebied se finansile status. Die voorbeelde hieronder is net n paar van die gevalle waar fondse n belangrike rol in die funksionering van n bewaringsgebied kan speel: indiensneming van veldwagters in die bewaringsgebied opleiding van veldwagters in die bewaringsgebied beheer van uitheemse plante en diere in die bewaringsgebied rehabilitering van habitats in die bewaringsgebied instandhouding van voorbrande rondom die bewaringsgebied verkryging van vakkundiges wat met die bestuur van die bewaringsgebied help oprigting van kennisgewingborde in die bewaringsgebied Bestuursfooie is die vanselfsprekende manier om fondse vir die bewaringsgebied te genereer, maar daar is ander idees wat meestal met samewerking in ekotoerisme-geleenthede verband hou. Die volgende kan deur die grondeienaars ontwikkel word om inkomste in die bewaringsgebied te genereer: wandelroetes piekniekterreine hengelgeleenthede volbesigtiging bergfietsroetes oornaggeriewe plaasvakansies finansile bydraes deur borge

9. Belanghebbendes
Bewaringsbestuursdienste Ken Coetzee 044 870 8472 consken@mweb.co.za Ezemvelo KZN Wildlife Bestuurder: KZN-Biodiversiteitrentmeesterskapprogram Tel: 033 845 1805

Arbeidsintensiewe bewaringsgebiedprojekte soos die bestuur van indringerplante behoort werksgeleenthede te skep vir werklose mense uit voorheen benadeelde gemeenskappe. Rentmeesterskap vir biodiversiteit kry tans opnuut n hupstootjie deurdat aansporings en ondersteuning aan boere gegee word om gebiede in te sluit wat ter wille van biodiversiteit op hulle plase bestuur word. Doen navraag oor kortings kragtens die Inkomstebelastingwet vir boere wat belasting betaal. Twee hiervan is die volgende: besteding aan die bewaring en instandhouding van grond ingevolge n biodiversiteitsbestuursooreenkoms gesluit tussen die grondeienaar en die minister verantwoordelik vir omgewingsake n belastingaftrekking vir die geld bestee aan die instandhouding van grond kragtens die National Environmental Management: Protected Areas Act Vind meer uit by u belastingkonsultant of een van die rolspelers (sien opskrif 9).

Diere in bewaringsgebiede, bestuursplanne en Kry aantekeninge oor impakassesserings. rentmeesterskap onder die Conservation en Conservation Cape Nature Planning opsies by www. Tel: 021 483 0000 kznwildlife.com. Bykomende www.capenature.co.za kontakte word gelys onder Contact us. Kry Stewardship onder die programme kieslysopsie op Janet Edmonds Consulting die webtuiste. Laai dit af op n Tel: 033 001 7540 PDF van alle geregistreerde www.jecenviro.co.za provinsiale bewaringsgebiede (Rentmeesterskap natuur- FreeMe Wildlife Rehabilitation Centre reserwes). Tel: 011 807 6993 / 083 558 5658 www.freeme.org.za Endangered Wildlife Trust http://freemekzn.co.za (EWT) Tel: 011 372 3600 ewt@ewt.org.za www.ewt.org.za

120

Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Saadmengsels kan gebruik word Tel: 018 299 2510 om wild te lok wat reeds op n Klaus.Kellner@nwu.ac.za www.nwu.ac.za plaas aanwesig is. KwaZulu Hybrid Seeds Tel: 031 785 1581 wensim@mweb.co.za National Association of Conservancies and Stewardships of South Africa (NACSSA) Tel: 016 590 2914 www.nacssa.co.za NACSSA lewer noodsaaklike ondersteuning en bystand aan die landboubedryf wat die beste grondbestuurpraktyke betref en erken op sy beurt dat boere oor n magdom kennis beskik wat van wat van groot waarde kan wees vir diegene wat in die natuurbewaringsveld werk. Dit is NASSA se visie om rentmeesterskap van natuurlikebronne opn gemeenskapvlak te bevorder Kry die lys van NACSSA provinsiale verteenwoordigers op die webtuiste. Regalis Environmental Services Jan Vlok 044 279 1987 janvlok@mweb.co.za Vegetasie in bewaringsgebeide, bestuursplanne, impakassesserings. Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Omgewingsbestuur Tel: 051 401 2863 www.uovs.ac.za/cem

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Biodiversiteit en ekosisteemdienste
1. Oorsig
Biodiversiteit beskryf n verskeidenheid lewe in n gebied, insluitende: die aantal verskillende spesies die genetiese rykdom binne elke spesie die onderlinge verhoudings tussen spesies die natuurlike gebiede waarin spesies voorkom U kan vra: Wat het biodiversiteit al ooit vir my gedoen? Biodiversiteit voed ons en voorsien aan ons: brandstof- en energiebehoeftes, klerasie, beskutting en maak ons gesond. Sonder biodiversiteit sal daar nie bome wees vir houtkappery, gewasse vir landbou, of vis vir kommersile of bestaansboere nie. Die kruisbestuiwing van gewasse of selfs wildlewe vir toerisme sal nie daarsonder moontlik wees nie. Daar word gereeld na hierdie voordele van biodiversiteit verwys as ekosistemiese goedere en dienste. Hierdie dienste word as volg gekategoriseer: Voorsiening biodiversiteit voorsien alle lewende organismes van water, voedsel, brandstof, medisyne en vesels. Regulasie biodiversiteit en gepaardgaande lewe-instandhoudende ondersteuningstelsels reguleer die klimaat, water en die verspreiding van siektes. Kultureel mense moet aan die natuur verbind word. Daar is verskeie geestelike-, estetiese-, ontspannings- en leervoordele. Lewe-ondersteunende stelsels produksie, grondvorming en nutrintsiklusse. Eenvoudig gestel, sonder biodiversiteit sal die onderhoud van lewe nie moontlik wees nie Enige biodiversiteit is ook direk verwant aan die kwaliteit lewe wat u kan verwag. Oorweeg die volgende: Sekuriteit insluitend toegang tot hulpbronne en beskerming teen rampe in die natuur. Basiese behoeftes insluitend die vermo om n bestaan te voer of te bestaan, voldoende voedsel, die verskeidenheid in voedingswaarde, beskutting en toegang tot goedere. Gesondheid insluitend sterkte en die vermo om goed te voel, asook toegang tot skoon lug en water. Goeie sosiale verhoudings insluitend sosiale kohesie, wedersydse respek en die vermo om ander te help.
Bron: n uittreksel van die openingsbladsy by www.stewardship.co.za

10. Publikasies en webtuistes

Toegang tot die webtuistes van individuele bewaringsgebiede kan verkry word op www.conservancies.org en www.nacssa.co.za. Kry die bewaringsgebeid handleidings, NACSSA landbou beeidsdokuemnte en meer op www.nacssa.co.za. Besoek www.stewardship.co.za Lees oor die Biodiversiteit-en-Wynbou-inisiatief in die hoofstuk oor wyn. Vir meer inligting en omvattende handleidings, bv. die NACSSA conservancies handbook, Guidelines for conservancy management planning en School conservancies, gaan na www.conservancies.org, of tree met u naaste bewaringsgebied in verbinding. n Nasionale nuusbrief, NACSSA NEWS, word uitgegee en per e-pos aan belanghebbendes gestuur. Talle bewaringsgebiede produseer hul eie nuusbriewe, bywerkings wat noodsaaklike leesstof uitmaak, pamflette, handboeke, riglyne, asook inligting oor projekte en idees vir bewaringsgebiede. Voorbeelde van sulke nuusbriewe is KZN se The Guinea fowl en Gauteng se The Ear to the Ground. Die KwaZulu-Natalse Bewaringsdiens versprei n boekie, Guidelines for the formation of a conservancy, en het n magdom raad oor waar om te begin, hoe om n konstitusie op te stel, ensovoorts. Tel: 033 845 1999. Share-Net is n informele netwerkprojek wat in Suid-Afrika gesetel is en wat omgewingsonderwys en ontwikkeling in die SAOG-streek ondersteun. Vir meer inligting, tree met die Share-Net-span in verbinding deur 033 330 3931 te skakel, of n e-pos aan sharenet@wessa.co.za te stuur.
Trafford Petteron (Nasionale Vereniging van Bewaringsgebiede en Rentmeesterskappe van Suid-Afrika); Ivan Parkes (Gautengse Bewaringsgebied- en Rentmeesterskapsve reniging). Ivan Parkes word bedank vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

Biodiversiteit is die basis van landbou. Die handhawing van biodiversiteit is noodsaaklik vir die produksie van voedsel, landbougewasse, en al die voordele wat daarmee gepaard gaan voedselsekuriteit, voeding en die broodwinning van mense. Die Hulpbronne en Goeie Landboukundige Praktyk afdeling van hierdie dokument erken dat terwyl landbou bydra tot bewaring en die volhoubare gebruik van biodiversiteit, dit tog ook n groot drywer agter die verlies van biodiversiteit is. Wat kan daaromtrent gedoen word? Die leser sal merk dat daar inligting in ander dele in die boek is wat net so wel in hierdie afdeling kon wees byvoorbeeld die inligting oor die beste manier om bemestingstowwe te gebruik (sien Bemesting hoofstuk). Verskeie hoofstukke soos Biobestryding, Hernubare Energie en Renwater is na die Insette-afdeling geskuif sodat dit meer aandag kan geniet.

122

2. Bedreigings vir biodiversiteit

Die bioloog, E.O. Wilson het die akroniem HIPPO (BBBO in Afrikaans) ontwikkel om bedreigings vir biodiversiteit op te som. Habitatverwoesting en die veranderinge aan ekosisteme is moontlik die grootste rede vir die verlies van biodiversiteit.

Bekendgestelde en indringende spesies

Bekendgestelde spesies word dikwels indringend wanneer hulle begin teel en hulle die endemiese spesies uit-presteer of opvreet. Indringers het n impak op fauna en flora, maar ook op die grond, land en water as hulpbronne. Indringers is geneig om hulpbron-intensief te wees en put natuurlike hulpbronne uit.

Besoedeling
Sedert die begin van die industrile rewolusie het hoofsaaklik lande in die gendustrialiseerde Weste die omgewing vir bykans twee eeue lank al besoedel. Onlangs het ontwikkelende lande soos Indi, China en SuidAfrika ook by hierdie tendens aangesluit en besoedelingsvlakke wreldwyd is aan die styg. Sleutel fokuspunte om besoedeling aan te spreek sluit in waterkontaminering deur bemestingstowwe, patogene, mynsuurafvalwater, plaagdoders wat plante affekteer, diere en die omgewing wat die besoedeling ontvang, steenkoolkragsentrales wat ho vlakke van lugbesoedeling tot gevolg het en water besoedel, onbehandelde riool en afvalwater wat waterstelsels kontamineer, insluitend riviere en grondwater; en die gemors in stortingsterreine wat eksponensieel toeneem met besoedeling en rykdom.

Luister na die uitstekende praatjie by www.ted.com/talks Pavan Sukhdev: Put a value on nature! Die webwerf lees: Dink aan Pavan Sukhdev as die omgewing se bankier hy assesseer die waarde van die Aarde se bates. Sy statistieke sal jou o laat rek en jou anders laat dink oor die koste van lug, water, bome ... n Bankier van nering, Pavan Sukhdev het verskeie berekeninge gemaak oor die koste om meer omgewingsvriendelike praktyke te bewerkstellig hy het gewys dat groen ekonomie n effektiewe enjin is vir die skepping van werk en welvaart. Vind Projek vir Ekosisteemdienste (Project for Ecosystem Services ProEcoServ) en RNC Alliance onder die belanghebbendes opskrif, of gaan direk na hulle webwerwe by www.proecoserv.org en www. rncalliance.org respektiewelik. Vind die Payments for Environmental Services from Agricultural Landscapes blad en skakels by die VN se Voedsel en Landboukundige Organisasie (FAO) se webwerf, www.fao.org. Die Ekosisteem Markplein (Ecosystem Marketlace) is n belangrike bron van nuus, data, en analisesvan markte en betalings vir ekosisteemdienste (soos waterkwaliteit, koolstofafsondering en biodiversiteit). Besoek www.ecosystemmarketplace.com. Lees die artikel Paying for Ecosystem Services Promise and Peril (November 2011 by www.sciencemag.org

4. Biodiversiteit en Suid-Afrika
Suid-Afrika het n wye verskeidenheid klimaatstoestande en baie variasies in topografie (bv. smal kusvlakte, steil platorand, groot plato). In kombinasie gee klimaat en topografie aanleiding tot uitgestrekte plantegroeistreke wat, tesame met die gepaardgaande dierelewe, biome genoem word. Die biome is die biome van die Sukkulente Karoo, Woestyn, die Nama-Karoo, Fynbos, Woude, Grasveld en Savanne, Albany-ruigte en die Kusstrook van die Indiese Oseaan. Elke bioom onderhou sy eie versameling plant- en dierespesies. Die Karoo is byvoorbeeld n tuiste vir plante en diere wat goed aangepas is vir warm, dro toestande, soos vetplante en die gemsbok. Die Fynbos-bioom is die tuiste van n verskeidenheid plante wat geskik is vir n Mediterreense klimaat en die arm grond van die suid Wes-Kaap.

Bevolking
Bevolkingsgroei is die hoofoorsaak van druk op die ekosisteme en die agteruitgang van die omgewing. Die groeitempo voed die aanvraag vir natuurlike hulpbronne terwyl menslike nedersettings groei en nader aan natuurlike habitatte kom en dit transformeer.

Oorbenutting
Van muti-plante tot renosterhorings, van bome in n woud tot vis in die oseaan, is dit duidelik dat die mens verby sy vermo leef. Ons gemeenskap verbruik die ekwivalent van wat drie plante in n jaar kan produseer. Gemeenskappe verbruik ook nie hulpbronne op n gelyke grondslag nie. Die welvarender nasies verbruik baie meer as armer nasies. As n spesie het die mens hom hoofsaaklik in stede gevestig en het gevolglik onbetrokke begin raak by die omgewing. Die mens leef op die natuur se kapitaal eerder as om van die rente te lewe. Enige ekonoom kan verduidelik dat bankrotskap vroer of later sal intree. Wilson se HIPPO som die sleuteloorsake van die verwoesting van die natuurlike omgewing op. Ooglopend is die algemene faktor ons eie oormatige verbruik van natuurlike hulpbronne, en die massiewe voetmerk wat ons op die Aarde laat.
Bron: n uittreksel van die openingsbladsy by www.stewardship.co.za

5. Bewaringsrentmeesterskap
Sien ook die vorige hoofstuk oor bewaringsgebiede

Biodiversiteitsrentmeesterskap bied n nuwe koste-effektiewe manier vir die regering om sy bestaande bewaringsmandaat uit te voer, deur grondeienaars sover te kry om hulleself te verbind tot die bewaring en bestuur van die biodiversiteit op hul eie grond. Dit sluit in privaat plase, gemeenskaplike grond en grond in besit van nasionale/provinsiale staatsdepartemente, munisipaliteite, semi-staatsorganisasies soos Eskom en privaat maatskappye. Biodiversiteitsrentmeesterskap voorsien n klein aantal eenvoudige, wettige opsies oor die hele land, en verseker dat grondeienaars voordeel trek uit deelname. Deelnemende grondeienaars in die bestaande programme in die Wes-Kaap en KwaZulu-Natal mag aansporings ontvang van die relevante bewaringsowerheid om hul eiendom tot een van drie rentmeesterskapopsies te verbind n Kontraknatuurreservaat, n Biodiversiteitsooreen koms of n Vrywillige Bewaringsgebied. Grondeienaars werk saam met bewaringsowerhede om ooreen te kom op n bewaringsbestuursplan wat die bestuur van indringer-spesies, die beheer van brande, die aanmoediging van volhoubare beweiding, boerdery of oeste, en die vermyding van verdere grondtransformasie behels; en hulle ontvang bystand deur voorligtingsdienste. Biodiversiteitsrentmeesterskap Suid-Afrika (Biodiversity Stewardship South Africa) Die Biodiversiteitsrentmeesterskap Suid-Afrika (BSSA) -program is n inisiatief van die nasionale Departement van Omgewingsake (DEA) in vennootskap met die belangrikste bewaringsorganisasies, veral die Endangered Wildlife Trust (EWT). Die program help om provinsiale bewaringsplanne te implementeer deur n konsekwente, nasionale, landskapskaal-benadering tot rentmeesterskap te volg. Hierdie program sluit rentmeesterskap buite beskermde areas in staatbesit in, in terme van die nasionale omgewingsbestuurswet: beskermde areas (nr 57 van 2003) en die biodiversiteitswet (nr 10 van 2004). Dit help ook die regering om die teikens te behaal wat deur die

3. Betaling vir Ekosisteemdienste (BOD)

Afgesien daarvan dat biodiversiteit die grondslag vorm van ekosisteme en habitatte (bv. ons natuurlike omgewing), het die gendustrialiseerde mensdom nog net begin om die verband tussen die volgende in ag te neem: biodiversiteit en die kwaliteit van lewe biodiversiteit en sy baie ekonomiese voordele Behalwe dat die waarde van biodiversiteit onderwaardeer word, spesifiek die ekonomiese bydrae wat dit kan maak is dit ook onderbestudeer. Ons moet meer van hierdie ekosisteemdienste weet ten einde elke moontlike voorsiening daarvoor te maak om in die toekoms steeds voort te bestaan. In sommige gevalle moet aansporings gebruik word vir die bewaring van biodiversiteit (lees meer oor REDD+ in die Klimaatsverandering hoofstuk), n deel wat gedek word deur Betalings vir omgewingsdienste (BOD).

123

Nasionale Ruimtelike Biodiversiteitsassessering (National Spatial Biodiversity Assessment) en die Nasionale Biodiversiteitsraamwerk (National Biodiversity Framework NBF) gestel is. Die BSSA se doelstellings strook met di van die Departement van Omgewingsake se Nasionale Strategie vir die Uitbreiding van Bewaringsgebiede (National Protected Areas Expansion Strategy) en die Gemeenskapsgebaseerde Program vir die Bestuur van Natuurlike Hulpbronne (Community-Based Natural Resource Management Programme).
Lees meer by www.stewarship.co.za.

Cape Action for People and the Environment (CAPE) werk deur n landskapvlak-benadering tot bewaring en betrek grondeienaars en hul verteenwoordigende liggame deur die werk. In elkeen van hierdie gebiede word kwessies rondom biodiversiteit op landbougrond gehanteer, deur saam met boere te werk om waardevolle biodiversiteit op hul grond eenkant te hou/bewaar, deur ooreenkomste van bewaringsrentmeesterskap te sluit (sien opskrif 5). Lees meer hieroor by www.capeaction.org.za Die Sukkulente Karoo Ekosisteem-program (SKEP) is n oorkoepelende raamwerk vir die bewaring van biodiversiteit en volhoubare ontwikkeling van die Sukkulente Karoo Gevaarpunt (Succulent Karoo Hotspot SKH). SKEP wat tans vanuit SANBI funksioneer, fokus op die bewaring van die SKH wat n gebied is wat oor n rykdom van unieke biodiversiteit beskik, maar ook ernstig beskadig is deur menslike aktiwiteite soos mynbou, oorbeweiding en volstruisboerdery. Projekte sluit in die skep van n provinsiale natuurreservaat, die ontwikkeling van bestuursplanne vir grondgebruik in oorbeweide gebiede, die saamwerk met grondeienaars om rentmeesterskapooreenkomste te onderteken, riglyne vir beste praktyke te ontwikkel, en saam te werk met diegene in die Suid-Afrikaanse mynbou-, landbou- en toerismesektore om formele biodiversiteits-bewaringsgebiede te bevorder. Besoek www.skep.org

6. Biostreeksprogramme en landbou
Die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) is gestig ingevolge die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Biodiversiteit (National Environmental Management: Biodiversity Act), met spesiale verantwoordelikheid vir biodiversiteitsaangeleentheid dit het betrekking op die volle diversiteit van Suid-Afrika se fauna en flora. As deel van die SANBI se afdeling wat biodiversiteit in die hoofstroom moet inbring (Biodiversity Mainstreaming Division), is biostreeks- en ekosisteemprogramme gevestig, deur n vennootskapsbenadering tot hoofstroom-biodiversiteit in sosioekonomiese ontwikkeling te volg, wat landboukundige rolspelers insluit.

Bron: Mucina, L. & Rutherford, M.C. (eds) 2006. The vegetation of South Africa, Lesotho and Swaziland. Strelitzia 19. South African National Biodiversity Institute, Pretoria. 800 pp.

124

Die Grasveld-program mik vir die identifisering en bevordering van biodiversiteit-versoenbare grondgebruike. Beeste, skape en inheemse wildspesies se beweiding is gedentifiseer as die mees versoenbare landbouaktiwiteite in die bioom. Lees meer hieroor by www.grasslands.org.za en in die hoofstuk getiteld Veld.

Provinsiale regering en natuurbewaringsliggame

Provinsie, provinsiale natuurbewaring en webwerf Telefoon

7. Sakewreld en biodiversiteit
Oor die afgelope paar jaar het bewaringsgesindes van oor die hele wreld die behoefte gedentifiseer om biodiversiteit te hoofstroom (mainstream) deur die bewaring van biodiversiteit te integreer in stelsels waar die primre fokus op produksie is. In Suid-Afrika het dit n toenemende betrokkenheid tussen die sake- en bewaringsektore meegebring, asook die ontwikkeling van sommige innoverende modelle van biodiversiteits-vriendelike besighede, meestal in landbou. Industrie waar inisiatiewe uit die sakewreld en vanuit biodiversiteitsoorwegings goed gevestig geraak het, is die wynboubedryf, visserye, die heuning-, inheemse snyblomme-, suiker-, rooibostee- en aartappelbedrywe, met opkomende inisiatiewe in die rooivleis- en sitrusbedrywe. Inisiatiewe in hierdie bedrywe skakel in by verskillende stadiums langs die waardeketting, en behels markmeganismes soos di wat hieronder uitgebeeld word. Die verbintenisse word aangedui as vrywillig in die sin dat hulle nie wettige vereistes of reguleringsmeganismes is nie. PRODUSENTE > PRODUKTE > KLEINHANDELAARS > VERBRUIKERS Vrywillige produsentverbintenisse Eko-etikettering/ verkrygingsadvies Vrywillige verkrygingsverbintenisse Verbruikerbewusmakingveldtogte

Oos-Kaapse Parke www.ecparks.co.za 043 705 4400 Departement van Ekonomiese Sake, Omgewing en 043 605 7069 Toerisme Vrystaatse departement van Ekonomiese Ontwikkeling, 051 400 9410/3 Toerisme en Omgewingsake www.detea.fs.gov.za 051 400 4929 Gautengse departement van Landbou en Landelike 011 355 1900 Ontwikkeling www.gdard.gpg.gov.za 011 355 1280 Ezemvelo KwaZulu-Natal Wildlife www.kznwildlife.com 033 845 1999 033 845 1652

Limpopo department van Ekonomiese Ontwikkeling, 015 290 7171 Toerisme en Omgewingsake www.limpopo.gov.za and 015 793 2471 www.ledet.gov.za 015 291 4259 Mpumalanga departement van Ekonomiese 013 759 5300 Ontwikkeling, Toerisme en Omgewingsake 013 759 5336 www.mpumalanga.gov.za/dedet/ Mpumalanga Toerisme en Parke agentskap www.mpumalanga.com Noordwes departement van Ekonomiese Ontwikkeling, 018 387 7700 Toerisme en Omgewingsake www.nwpg.gov.za 018 389 5717 Noord-Kaap departement van Ekonomiese Ontwikkeling, Toerisme en Omgewingsake http://denc.ncpg.gov.za/ Kaapse Natuurbewaring (Wes-Kaap) www.capenature.co.za 053 807 7300 053 807 7482 021 483 0000

Die belangrikste rolspelers in hierdie inisiatiewe is: Nieregerings-bewaringsorganisasies (NROs) wat in Suid-Afrika gebaseer is, bv. die EWT en die World Wide Fund for Nature (WWF). Suid-Afrika se biostreeksbewaringsprogramme wat deur die regering en donateurs befonds word CAPE, SKEP en die Grasveld-Program Industrierolspelers uit Suid-Afrikaanse maatskappye en multinasionale maatskappye wat in die land verteenwoordig word, asook sommige van die groot kleinhandelaars Grondeienaars- en produsente-verenigings wat volhoubare boerdery wil beoefen en biodiversiteit op hul grond wil bewaar Die koste van hierdie inisiatiewe en die biodiversiteitsbewarings-maatrels wat dit behels hoewel in sommige gevalle gedeeltelik befonds deur donateurs word toenemend gedek deur die goeie pryse wat hierdie produsente vir hul produkte in nismarkte, soms oorsee, kan vra. Hulle het dit bereik deur die bemarking van hul produkte as biodiversiteits-vriendelik, deur deel te neem in etiketterings- en sertifiseringskemas, of om deur internasionale handelsorganisasies te werk wat produsente akkrediteer.

9. Belanghebbendes
Assosiasies, verenigings en NROs
African Conservation Trust www.projectafrica.com Biowatch www.biowatch.org.za Botanical Society of South Africa www.botanicalsociety.org.za Cape Action for People and the Environment (CAPE) www. capeaction.org.za Centre for Environmental Rights www.cer.org.za Earthlife Africa Jhb www.earthlife.org.za Ecolink www.ecolink.co.za Endangered Wildlife Trust (EWT) www.ewt.org.za Entomologiese Vereniging van Suider-Afrika http://journals. sabinet.co.za/essa Environmental Assessment Practitioners Association of South Africa www.eapsa.co.za Environmental Monitoring Group (EMG) www.emg.org.za Indigo Development & Change www.indigo-dc.org IUCN-SA www.iucn.org Landmark Foundation www.landmarkfoundation.org.za National Association of Conservancies and Stewardships of South Africa (NACSSA) www.nacsa.org.za. Resource Africa www.resourceafrica.org Sologiese Vereniging van Suid-Afrika www.zssa.co.za South African Faith Communities Environment Institute www. safcei.org.za South African Institute of Ecologists and Environmental Sciences www.saiees.org Southern African Society for Systematic Biology www.sassb. co.za South African New Economics Network (SANE) www.sane.org.za Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA) www.grassland. org.za Western Cape Conservation Stewardship Association www. capestewardship.co.za Wildernisstigting van Suider-Afrika www.wildernessfoundation. org.za Wildlands Conservation Trust www.wildlands.co.za Wildlife & Environment Society Of South Africa (WESSA) www. wessa.org.za WWF South Africa www.wwf.org.za

8. Nasionale strategie en regeringskontakte

Tans bestuur die regering verskeie natuurlike hulpbronbestuursprogramme Work for Water, Working for Wetlands en Landcare. Die New Growth Path, kyk daarna om vyf miljoen nuwe werksgeleenthede teen 2020 te skep kyk egter verder as hierdie programme na die brer groen ekonomie waar aansienlike geleenthede bestaan vir werkskepping, veral in biodiversiteit, afval en natuurlike hulpbronbestuursdienste. n Aantal departemente en agentskappe dra die verantwoordelikheid vir sake aangaande biodiversiteit en landbou, insluitende: die Departement van Omgewingsake www.environment.gov.za die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinsitituut www.sanbi.org die Departement van Waterwese www.dwa.gov.za die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye www.daff.gov.za die Nasionale Beplanningskommissie (NPC) www.npconline.co.za n bedrag van R800 miljoen is beskikbaar gemaak deur die Nasionale tesourie vir die Greenfund oor die volgende twee finansile jare 2012/13 en 2013/14. Besoek www.treasury.gov.za

126

Biosistematiese navorsing
Biosistematiese navorsing dra by tot die uitvoering van die staat se verpligting met betrekking tot die vereistes van die Internasionale Konvensie oor Biologiese Diversiteit (International Convention on Biological Diversity) in die ontdekking, beskrywing en dokumentering van biodiversiteit van SuidAfrika. Natuurwetenskaplike versamelings: Die Natuurgeskiedenisversamelings in Suid-Afrika is onder die belangrikste en mees omvattende biologiese en taksonomiese verwysingshulpbronne van hul soort in Afrika. Die versamelings is n biologiese hulpbron van onskatbare waarde om wetenskaplikes in staat te stel om in Suid-Afrika se behoefte aan inligting oor plaagbeheer, bewaring en die volhoubare gebruik van voordelige organismes te voorsien. Die instandhouding, beveiliging en ontwikkeling van natuurwetenskapversamelings en verwante biologiese verwysingshulpbronne is van strategiese belang vir die bestuur van natuurlike hulpbronne en die bewaring van biodiversiteit in Suid-Afrika. Nasionale opnames: Verskeie Nasionale Opnames word tans in ons land onderneem: Botaniese opname Volatlas Reptielatlas Skoenlapperopname Suid-Afrikaanse Nasionale Opname van Arachniede Suid-Afrikaanse Opname van Plantparasitiese Nematodes Suid-Afrikaanse Opname van Indringerplante SANBI, Natuurwetenskapmuseums, navorsingsrade en universiteite onderneem biosistematiese navorsing.

Navorsing en opleiding
African Land Use Training (ALUT) Tel: 014 717 3819 www.alut.co.za Rhodes Universiteit Environmental Learning Research Centre Tel: 046 603 8390 www.ru.ac.za/elrc

Inisiatiewe
Die oorkoepelende doel van die Projek vir Ekosisteemdienste (ProEcoServ) n GEF-befondsde sambreelprojek is om beter integrasie te bewerkstellig tussen ekosisteemassessering en ekonomiese valuasie van ekosisteemdienste in onderhoubare nasionale ontwikkelingsbeplanning. Lees meer by www.proecoserv.org. Lees oor die Restoring National Capital of RNC Alliance by www. rncalliance.org. Prof. James Blignaut van die Universiteit van Pretoria is die Suid-Afrikaanse kontak. Hulle leuse is Ekonomie waarin die natuur saak maak en ekologie waarin mense saak maak. GreenChoice is n nasionale alliansie wat volhoubare produksie en oeste in Suid-Afrika bevorder, deur die winsgewendheid, mededingendheid en volhoubaarheid van omgewingsgesonde produkte te ondersteun. Lees meer daaroor onder die Biodiversity economy kenteken by www.capeaction. org.za. Inligting en kontakte word vir die volgende gegee: wyn seekos heuning sitrus volstruis suiker sitrus rooivleis vleis aartapples wol veldblomme rooibostee pekanneute

Konsultante en ondernemings
Africa Land-Use Training (ALUT) www.alut.co.za Anchor Environment Consultants www.anchorenvironmental.co.za Andisa Agri www.andisaagri.com Crystal Clear www.crystalclear.co.za Eco Africa www.ecoafrica.co.za Envirokonsult www.envirokonsult.co.za Enviromental Management and Assessment Consultants www. sa-environmental.co.za FutureWorks www.futureworks.co.za Imbewu Enviro-legal Specialists www.imbewu.co.za Janet Edmonds Consulting Tel: 033 940 0450 www.jecenviro.co.za Local Biodiversity Solutions www.localbiodiversity.com MBB Services International www.mbb.co.za Strategic Environmental Focus (SEF) www.sefsa.co.za

ALUT bied kursusse aan soos Natuurlike Hulpbronbestuur op die SANBI Tel: 012 843 5000 / 021 799 8800 plaas aan. www.sanbi.org Delta Environmental Centre South African Environmental Tel: 011 888 4831 Observation Network www.deltaenviro.org.za Tel: 012 349 7722 www.saeon.ac.za Fynbos Forum Tel: 021 783 2509 South African Biodiversity www.fynboshub.co.za Information Facility (SABIF) www.sabif.ac.za Green Futures Tel: 028 384 8059 Southern African Wildlife www.greenfutures.co.za College Die program bied hoop vir werklose Tel: 015 793 7300 mense in die rigting van fynbos www.wildlifecollege.org.za landskapskepping en bewaring Suid-Afrikaanse Instituut vir Akwatiese Biodiversiteit GreenMatterZA / Lewis Tel: 046 603 5800 Foundation www.saiab.ac.za Tel: 011 325 5124 www.greenmatter.co.za The Nature College Tel: 028 551 2562 / 082 920 3765 Grootfontein Landbouwww.naturecollege.co.za ontwikkelingsinstituut Grootfontein Herbarium Tshwane Universiteit van Tel: 049 842 1113 http://gadi.agric.za/herbarium/her- Tegnologie (TUT) Departement van Omgewings-, general.php Water- en Aardwetenskappe Instituut vir Natuurlike Tel: 012 382 6379 Hulpbronne kyk Universiteit www.tut.ac.za van KwaZulu-Natal Universiteit van Kaapstad Kaapse Skiereiland Universiteit Omgewings- en Geografiese Wetenskappe van Tegnologie Departement van Biodiversiteit en Tel: 021 650 2873 www.egs.uct.ac.za Bewaring Tel: 021 460 3190 Universiteit van KwaZulu-Natal www.cput.ac.za School of Agricultural, Earth & Die Landbounavorsingsraad Environmental Sciences (LNR) onderneem n reeks Tel: 033 260 5103 navorsingsaktiwiteite wat http://saees.ukzn.ac.za implikasies inhou vir biodiversiteit. bv. die LNR se Navorsingsinstituut Instituut vir Natuurlike Hulpbronne vir Plantbeskerming is die bewaker Tel: 033 346 0796 van die Suid-Afrikaane Risobiumkwekingsversameling en die Universiteit van Limpopo Nasionale Versamelings van Skool vir Landbou- en Arachniede, Fungi, Insekte en Omgewingswetenskappe Nematodes. Besoek www.arc. Tel: 015 268 2202 www.ul.ac.za agric.za. Nasionale Sologiese Tuine Tel: 012 339 2700 www.nzg.ac.za Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Sentrum vir Natuurbewaring en Omgewingsekologie Tel: 041 504 2308 www.nmmu.ac.za/ace Noordwes-Universiteit Eenheid: Omgewingswetenskappe en -Bestuur Tel: 018 299 2510 / 2329 www.nwu.ac.za Universiteit van Pretoria Sentrum vir Omgewingstudies Tel: 012 420 4048 www.up.ac.za/centreenvironmental-studies/ Omgewingsekologie Navorsingseenheid Tel: 012 420 2753 www.ceru.up.ac.za Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com

127

Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) Departement Omgewingswetenskappe Tel: 011 471 2213

Sentrum vir Onderhoubare Landbou en Omgewingswetenskappe Waternavorsingskommissie Tel: 011 471 2171 Tel: 012 330 0340 www.unisa.ac.za www.wrc.org.za Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Omgewingsbestuur Tel: 051 401 2863 www.ufs.ac.za/cem Universiteit van die Wes-Kaap Biodiversiteits- en Bewaringsbiologieprogram Tel: 021 959 2301 www.uwc.ac.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Natuurlike hulpbronne en die omgewing Tel: 012 841 4781 / 2911 Tel: 033 260 6195 www.csir.co.za

Universiteit van die Witwatersrand Skool vir Dier-, Plant- en Omgewingswetenskappe Tel: 011 717 6404 www.wits.ac.za/apes

10. Publikasies en webtuistes

Die SANBI Grasslands Programme het n simposium gehou getiteld Biodiversity: powering the green economy in die eerste helfte van 2012 met nadruk oor die rekenskap gee van beter natuurlike hulpbronbestuur en die negatiewe impak van hulpbronagteruitgang op natuurlike kapitaal. Voorleggings gelewer by die konferensie kan gesien word onder die resources opsie by www.grasslands.org.za. Die Natuurlike Hulpbron-Atlas (Natural Resource Atlas) is op www. agis.agric.za te vinde. Hierdie atlas bevat inligting oor grond, terrein, geologie, klimaat, plantegroei en bykans reletyd-data oor veldbrande in Suid-Afrika. Landboukaarte van Suid-Afrika www.esri.com/mapmuseum/ mapbook_gallery/volume19/agriculture3.html. Ekologiese Vereniging van Amerika (ESA) aanlynjoernale bekombaar by www.esajournals.org/loi/fron Internasionale Spesies Inligtingstelsel (ISIS www.isis.org www.africageographic.com Africa Geographic, n tydskrif oor wildlewe en omgewingskwessies. www.plantzafrica.com n Webtuiste wat plante, plantegroeitipes en die gebruike van Suid-Afrika se plantspesies beskryf. Die gedrukte kopie of die elektroniese weergawe van Enviropaedia www.enviropaedia.com bevat n ensiklopedie, n databasis van omgewings- en ander organisasies wat betrokke is by onder meer volhoubare ontwikkeling. Vind vele boeke beskikbaar van Briza Uitgewers www.briza.co.za en Afrika Landgebruik Opleiding www.alut.co.za. Vind Case study: rates rebates in Nelson Mandela Metro by www. capeaction.org.za. Vind die biodiversiteitsopsie by www.ostrichsa.co.za, webwerf van die Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer. Vind vele verslae wat handel oor biodiversiteit en ekosisteemdienste by www.polity.org.za, bv. 10 reasons to pay attention to Green Growth; An Ecosystems Approach to Water and Food Security. Cultivating Biodiversity. Harold Brookfield, Christine Padoch, Helen Parsons en Michael Stocking. Uitgewer: ITDG Publishing, 2002. ISBN: 1853394939. Die boek is gebaseer op die ervaring van demonstrasieterreine wat die boere se eie ondernemings is, en wat uitnemende produksie kombineer met die verhoging van biologiese diversiteit. Dit is gebaseer op werk in 12 lande met meer as 200 deelnemende wetenskaplikes en nagenoeg 2500 samewerkende boere, en toon aan hoe die skrywers daarvan agro-diversiteit beskou en ontleed, en hoe hulle met boere saamwerk. Die tydskrif Environment People and Conservation in Africa geloods deur sewe NROs: Cape Leopard Trust, Game Rangers Association of Africa, SANCCOB, die Wildlands Conservation Trust en die Wilderness Foundation of South Africa, WESSA en die EWT. Rig n epos aan info@sanccob.co.za. Veld & Flora die maandblad van die Botaniese Vereniging. Skakel 021 797 2090. Succulent Flora of Southern Africa Doreen Court (Struik Nature) 2010 Plants of the Klein Karoo Jan Vlok en Anne Lise Schutte-Vlok (Umdaus Press) 2010 Environmental Management Carol Knoll (redakteur). Besoek www. emmagazine.co.za. Lees oor die Environmental Sector Skills Plan for SA op www.environment. gov.za. www.enviroteach.co.za, webtuiste van die tydskrif Enviroteach. Wildside, nog n tydskrif www.wildsidesa.co.za Rooi Data Boeke (RDBe) en Rooi Lyste is baie behulpsame sleutels en bronne van inligting vir gebruik in spesiebewaring. Dit is lyste van bedreigde plante en diere spesifiek aan n sekere streek, en n onmisbare bron van inligting in die begeleiding ten opsigte van landgebruik besluitneming en bewaringsbeplanning. Suid-Afrika het RDBe geproduseer wat handel oor die volgende: vols, landgebaseerde soogdiere, visse (varswater en rivier alleenlik) skoenlappers, plante, reptiele en amfibie. Lees meer oor die Bedreigde Spesies Program by www.sanbi.org. Die inligting onder hierdie opskrif, publikasies en webtuistes, sou so uitgebreid kon wees dat dit van geen nut sou wees nie, en daarom is dit drasties verkort. Ons raai die leser aan om die volgende te doen: Google toepaslike woorde soos biodiversity en environment en ecosystem services. Raadpleeg die opskrif Publikasies en webtuistes in ander hoofstukke in hierdie afdeling, Hulpbronne en goeie landboupraktyke. Besoek die webtuistes van rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem word.

Parke en museums
Peace Parks Foundation www.peaceparks.org Suid-Afrikaanse Nasionale Parke (SANParke) www.sanparks.org Sommige museums is betrokke by biodiversiteitsprogramme. Besoek www.museumsonline.co.za vir besonderhede. Red die renosters. Om inligting te verskaf, skakel 082 908 3053 of stuur n e-pos aan antipoaching@sanparks.org

Party internasionale rolspelers

African Conservation Foundation www.africanconservation.org Bioversity International www.bioversityinternational.org Convention on Biological Diversity www.cbd.int Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES) is n internasionale ooreenkoms tussen regerings ontwerp om te versker dat die internasionale handel in goedere afkomstig van wilde diere en plante nie hulle bestaan bedreig nie. Besoek www.cites.org Food and Agriculture Organisation of the United Nations (FAO) www.fao.org Global Biodiversity Information Facility www.gbif.org International Rhino Foundation www.rhino.org Rio+20 Sustainable Development Conference www.uncsd2012. org United Nations Environment Programme (UNEP) www.unep. org Womens Environment & Development Organisation (WEDO) www.wedo.org

Skool-omgewingsprogramme
Endangered Wildlife Trust (EWT) www.ewt.org.za Environmental Education and Resources Unit www.botany.uwc. ac.za/eeru Suider-Afrikaanse Vereniging vir Omgewingsopvoeding www. eeasa.org.za SANBI Afdeling vir Biodiversiteitsopvoeding en -Bemagtiging www.sanbi.org SANParks www.sanparks.org/people/education Wildlife and Environment Society SA Nasionale kordineerders vir ekoskole Tel: 033 330 3931 www.wessa.org.za. WWF South Africa Tel: 021 657 6600 www.panda.org.za Die Nasionale Omgewingsopvoedingsprogram (National Environmental Education Programme) is n samewerkingsprojek tussen die Departement van Onderwys en die Departement van Omgewingsake. Nog n program is die SAOG Streeksomgewingsopvoedingsprogram (SADC Regional Environmental Education Programme). Besoek www.environment. gov.za vir inligting hieroor.

128

hulpbronne en goeie landboupraktyk

2. n Paar rolspelers
Insette
Bio-Fly (Edms) Bpk www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) www.bioinsectsa.com Biogrow www.biogrow.co.za Denvet www.denvet.co.za Eco-fert www.eco-fert.co.za Ecosoil www.ecosoil.co.za Efficient Microbes www.efficientmicrobes.co.za Haifa Chemicals RSA Bpk www.haifa-group.com Kelpak www.kelpak.com MBF International www.mbfi.co.za Microbial Solutions (Edms) Bpk www.microbial.co.za Metson www.metson.co.za Mycoroot (Edms) Bpk www.mycoroot.com Planner Bee Plant Care www.fertilis.co.za . Plant Health Products (Edms) Bpk (PHP) www.plant-health.co.za Soiltech www.soiltech.co.za SOYGRO (Edms) Bpk Tel: 018 292 1907 Stimuplant www.stimuplant.co.za

Biologiese boerdery
Sien ook die Bewaringsgrondbewerking, Erdwurms en wurmkompos, Kompos en kompostee, Organiese boerdery en Spesialiteitskunsmis hoofstukke.

1. Oorsig
Biologiese boerdery gebruik die natuur en wetenskap om die kwaliteit van die grond op te bou. Wanneer die gesondheid van die grond verbeter word, verbeter dit terselfdertyd die gesondheid van plante, diere en die mens. Dit maak gebruik van natuurlike prosesse wat wisselbou, bewerkingsmetodes, die aanplant van groen bemesting, doeltreffende veemisbestuur, vermindering van toksien, bevordering van grondlewe en balansering van die grondminerale insluit. Natuurlike prosesse en stelsels verbeter die grondstruktuur en beheer ook onkruid, peste en siektes en verbeter die kwaliteit van die gewas. Saam met natuurlike stelsels en metodes, inkorporeer biologiese boerdery die beste van konvensionele metodes om produksievlakke en kwaliteit te handhaaf. Biologiese boere vermy die gebruik van skadelike chemikalie soos onkruiddoders, plaagdoders en sekere bemestingstowwe wat lewe in die grond vernietig. n Biologiese boer kan moontlik in n noodgeval minder gevaarlike chemikalie gebruik om sy oes te red, maar sal terselfdertyd maatrels tref om die grondlewe te herstel deur produkte soos kompostee en mikrobes te gebruik om die grond te suiwer van skadelike chemikalie. Biologiese boerdery is 80% op pad na organiese boerdery dit is relatief eenvoudig vir n goed gevestigde biologiese boer om oor te skakel na organiese boerdery. Biologiese boerderymetodes bied n lewensvatbare manier om ho kwaliteit voedsame produkte te produseer sonder die gebruik van nieorganiese kunsmis, plaagdoders of genetiese modifikasie. Die rels van biologiese boerdery: toets en balanseer grondtipes deur ten minste 21 parameters te gebruik die Albrecht-stelsel gebruik slegs grondvriendelike bemesting gebruik die minimum onkruid- en plaagdoders gebruik gesonde verbouingspraktyke gebruik peulgroente in gewasrotasie gebruik kompos en kompostee

Konsultante, opleiding en navorsing

Ecosoil www.ecosoil.co.za SA Biofarm Institute www.sabiofarm.co.za (kry John Fair se gereelde Biological farming- rubriek in elke uitgawe van Farmers Weekly) Noordwes-Universiteit Potchefstroomkampus Eenheid: Omgewingswetenskappe en -Bestuur Mikrobiologie Dr. S. Claassens Tel: 018 299 2329 www.nwu.ac.za Navorsing oor die rol van mikrorganismes in die grondomgewing en die invloed van landboupraktyke daarop. Analise van grond vir karakterisering van mikrobiese gemeenskappe. Universiteit van die Vrystaat Agricultural Management www.ufs.ac.za/agriman Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting www.ufs.ac.za/cem Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe www.ufs. ac.za

3. Publikasies en webtuistes
Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 vir die volgende publikasies: Albrecht Papers Vol. 2 Hands-on Agronomy N Kinsey en C Walters How soils work P Syltie Artikels en argiewe waarna verwys word, kan gevind word op www. sabiofarm.co.za. Daar is ook talle publikasies by hulle beskikbaar asook DVDs en CDs en verskeie lesings The agricultural weeklies Landbouweekblad and Farmers Weekly frequently run articles on biological farming. Die landboutydskrifte Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer dikwels artikels oor biologiese boerdery. Raadpleeg die argiewe by www.landbou.com en www.farmersweekly. co.za. www.growit.co.za n volledige oplossing vir biologiese boerdery
Bron: www.sabiofarm.co.za (aangepas) en die Production-besprekingsdokument einde 2011. National Policy On Organic

130

Wanneer om nie te brand nie

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Brande
1. Oorsig
Onbeheerde veldbrande lei tot direkte verliese in terme van: lewensverlies en ongeskiktheid, weens bos- en/of veldbrande verlies van behuising en besittings wanneer grasdak- of houthuise aan die brand slaan verlies van weiding, oeste, lewende hawe en natuurlike hulpbronne Boere word aangeraai om: seker te maak dat brandbestrydingstoerusting maklik toeganklik en in n werkende toestand is brandstroke of voorbrande voorsiening te maak deel te neem aan plaaslike brandbestrydingsvereniging-aktiwiteite Daar is skrikwekkende verhale van wegholveldbrande. Tydens die Augustus 2011-brande in die Noordwesprovinsie het die wind, wat teen 80km per uur gewaai het, van rigting verander. Op baie van die plase is vee wat vir hul eie veiligheid in die krale gejaag is, vasgekeer. n Boer het in n watertrog gel om te oorleef, terwyl sy vee doodgebrand het rondom hom. Gaan lees gerus die artikel NSPCA and SPCAs confront runaway fires by www. nspca.co.za. Gedurende die brandseisoen word daar ook heelwat oor die onderwerp geskryf in die landbouweekblaaie.

Dit is raadsaam om nie die veld onder die volgende toestande af te brand nie: Moet nooit brand om groen weiding buite seisoen te stimuleer nie. Hierdie praktyk het dieselfde negatiewe gevolge as oorbeweiding en sal op die lang duur tot grootskaalse agteruitgang van die veld lei. Moet nooit probeer om veld wat in n swak toestand is, te brand nie. Hierdie veld is reeds onder druk en die veld sal net verder verswak indien dit afgebrand word. Dit is verkieslik om net veld te brand wat oorwegend uit klimakteriese spesies bestaan en n biomassa van 3 000kg ontvlambare materiaal en meer per hektaar het. Veld in gebiede met n lae renval ( 400mm per jaar en minder) moet verkieslik nie gebrand word nie. Indien opvolgrens nie dadelik val nie, sal dit die veld lank neem om te herstel. Tipes brande n Vuur wat in die rigting van die wind brand, is meestal verkieslik. Wanneer daar gebrand word om van verslegtende veld ontslae te raak, word n koel vuur vereis. Dit kan bewerkstellig word deur op n koel, windlose dag te brand. Hoe koeler die vuur, hoe minder die skade aan dormante grasplante. Wanneer daar gebrand word om bosindringing te beheer, is n warm vuur n vereiste. Dit kan bewerkstellig word deur op n warm dag met n lae humiditeit te brand. n Warm vuur op n winderige dag sal meebring dat die bosse tot op die kroon afbrand, met minimale brand op grondvlak.
Bron: Guide to grasses of SA. Frits van Oudtshoorn. Kontak hom by courses@bushveldeco.co.za (kry sy besonderhede onder ALUT, onder die opskrif Belanghebbendes).

3. Regsverwante aantekeninge oor voorbrande

Dit is die grondeienaar se verantwoordelikheid om voorbrande te maak en om die korrekte toerusting en opgeleide personeel te h om die verspreiding van brande te voorkom. Hierdie punt word duidelik uiteengesit in Wet 101 van 1998. Die Wet is beskikbaar by www.firestop.co.za.

2. Wanneer dit nodig is om jou veld af te brand

In Afrika, waar weerlig algemeen is en mense al duisende jare lank die veld afbrand om hul weiding se gehalte te verbeter, het veldbrande n lang geskiedenis. Veldbrande is egter ook n omstrede kwessie en word in party lande geheel en al verbied. Veldbrande kan inderwaarheid n nuttige veldbestuurspraktyk wees, maar in die verkeerde toestande kan dit ook groot skade aan die veld aanrig. Veldbrande is n goeie dienskneg, maar n slegte meester. Die veld word hoofsaaklik om twee redes afgebrand: om van opeengehoopte organiese materiaal ontslae te raak, veral in gebiede met n ho renval om bosindringing te bestry of te voorkom. Wanneer om te brand Die regte tyd om te brand word nie net deur die korrekte seisoen van die jaar bepaal nie, maar ook deur die hoeveelheid beskikbare ontvlambare materiaal, en is waarskynlik so na moontlik aan die eerste lenterens. Indien n mens die veld vroer in die jaar brand, word die afgebrande veld aan koue en laat winterwinde blootgestel, wat kosbare voedingstowwe in die vorm van as kan verwyder. Boonop word die nuwe grasse verswak deurdat hulle op hul reserwes moet staatmaak om vir lang tye sonder water te kan oorleef. Dit is veral die geval wanneer die veld vir weiding gebruik word. In beide gevalle is die teenwoordigheid van n digte klomp meerjarige gras belangrik. Deur veld wat in n swak toestand is af te brand, sal die veld se toestand net verder verswak. Wanneer daar gebrand word om bosindringing te bestry, is dit belangrik dat daar digte, dro gras onder die bosse moet wees om n warm vuur te genereer.

Grondeienaars moet voorbrande aan hulle kant van die grenslyn of heining, asook op enige aangrensende grond, maak en in stand hou. Die grondeienaar moet toestemming kry en met eienaars van aangrensende eiendomme ooreenkom op n datum of datums wat alle partye pas. Die brandbestrydingsvereniging vir die gebied as daar een bestaan moet ook verwittig word. Indien daar nie op n datum ooreengekom kan word nie, moet die grondeienaar vir die eienaars van aangrensende eiendomme, asook die brandbestrydingsvereniging, minstens 14 dae skriftelike kennis gee van die voorgenome dag of dae waarop die grondeienaar voorbrande wil maak. n Eienaar van aangrensende grond wat tot n datum ingestem het of wat kennis daarvan ontvang, moet: sy of haar voorbrand op die betrokke grens op dieselfde dag of dae brand self by sodanige brand teenwoordig wees, of n verteenwoordiger stuur terwyl die voorbrand gemaak word, sorg dat daar genoeg mense aan sy of haar kant van die grens teenwoordig is om enige verspreiding van die vuur te keer n Eienaar mag nie n voorbrand maak, ongeag nakoming van onderartikel (2) van die Wet, indien die brandbestrydingsvereniging teen die voorgestelde brand beswaar maak nie; of indien n waarskuwing gepubliseer is omdat die brandgevaar in die streek hoog is nie; of indien die toestande nie bevorderlik vir die maak van voorbrande is nie.

131

Die eienaar moet die eienaars van aangrensende grond en die brandbestrydingsvereniging (indien daar een is) in kennis stel indien daar nie op die ooreengekome dag of dae of op enige van die dae gebrand kan word nie; en omtrent die bykomende dae waarop hy of sy voornemens is om te brand, weens die versuim om dit op die ooreengekome dag of dae te doen. Die eienaar hoef nie 14 dae kennis van die bykomende dae te gee nie. Eienaars van aangrensende grond mag ooreenkom om n gemeenskaplike voorbrand n ent weg van die grenslyn af te maak. Indien n eienaar voornemens is om afwesig te wees vir langer as 14 dae gedurende die tydperk of deel van enige tydperk waartydens daar normaalweg gebrand word, moet hy of sy vir al die eienaars van aangrensende grond n adres en telefoonnommer (indien beskikbaar) gee waar hy of sy gekontak kan word. Indien n eienaar van aangrensende grond nie teenwoordig is op die dag of dae waarop daar ooreengekom is of waarvan hy of sy in kennis gestel is nie, of nie n adres en telefoonnommer (indien beskikbaar) soos vereis in onderartikel (8) gelaat het nie, mag die eienaar in sy of haar afwesigheid met die brand voortgaan. Vereistes vir voorbrande n Eienaar is verplig om n voorbrand met behoorlike inagneming van die weer, klimaat, terrein en plantegroei voor te berei en in stand te hou. Die eienaar moet toesien dat so n voorbrand breed en lank genoeg is om met redelike sekerheid die verspreiding van n veldbrand na of van aangrensende grond te kan voorkom. Verder moet dit nie gronderosie veroorsaak nie en betreklik vry wees van ontvlambare materiaal wat n veldbrand oor die voorbrandstrook kan laat spring.
Bron: LWO Landbouwerkgewersorganisasie. Besoek www.lwo.co.za.

5. Belanghebbendes
Verenigings
AfriFireNet (Regional Subsahara Wildland Fire Network) se bladsye kan op die webtuiste www. fire.uni-freiburg.de, van die Global Fire Monitoring Centre (GFMC) besigtig word. Die GFMC is n aktiwiteit van die UN International Strategy for Disaster Reduction (UN-ISDR). Firefighting Equipment Traders Association Tel: 011 397 1618/9 www.fpasa.co.za Provinsiale bewaringsliggame soos CapeNature is betrokke.

Toerusting
Bosvreter & Vuurvegter Tel: 014 778 9916 / 082 574 3792 www. bosvreter.co.za DoseTech Tel: 021 511 0840 www.dosetech.co.za Firebreak Equipment Tel: 082 353 4336 www.firebreak.co.za Fire Raiders Tel: 011 894 3205 www.fireraiders.co.za Geofire Tel: 011 864 3812 / 082 850 8828 www.geofire.co.za Goscor Power Products Tel: 0861 GOSCOR (467 267) www.goscorpower-products.co.za Joubert Implemente Tel: 021 887 1220 www.joubertimplemente. co.za McBeans Tel: 033 342 1541 www.mcbeans.co.za NICs Trailers www.nictrailers.co.za Rogue Agriculture Tel: 033 345 0038 www.roguesteel.co.za The Irrigation Shop Tel: 012 804 2581 www.theirrigationshop.co.za Turfmaster (Edms) Bpk Tel: 011 730 3400 www.turfmaster.co.za

Regering
Working on Fire Programme (WoF) Tel: 013 741 6400 / 7340 www.workingonfire.org Kry die skakels SA National Fire Danger Index, Advanced Fire Information System (AFIS) en die Integrated National Early Warning System (INEWS) op die webwerf, WoF is n inisiatief van die Suid- www.ndmc.gov.za. Afrikaanse regering onder die uitgebreide openbarewerke- Departement van Landbou, program wat mense uit benadeelde Bosbou en Visserye (DLBV) gemeenskappe in diens neem en Direktoraat: Landboukundige hulle in brandbestryding oplei. Hulle Risiko- en Rampbestuur is beskikbaar om grondeienaars Tel: 012 319 7955 / 6 by te staan in die voorbereiding pa.dadrm@daff.gov.za van voorbrandstroke en die Die telefoonnommers van die bestryding van brande. Kry meer Bosbou-afdeling (voorheen DWAF) besonderhede oor die gentegreerde kan by www.daff.gov.za opgesoek brandbestuurstrategie (Integrated word (kies die opsie Forestry). Fire Management [IFM] strategy) op hulle webtuiste. Ander staatsdepartemente wat betrokke is, sluit in die Raadpleeg hulle webtuiste vir Departement van Omgewingsake, kontakbesonderhede oor lugbranddie Departement van Watersese en bestryding, grondbrandbestryding, die Departement van Korporatiewe opleiding, ensovoorts. Regering. Besonderhede is beskikbaar by www.environment. Cooperative Governance South African National Disaster gov.za, www.dwa.gov.za en www. cogta.gov.za. Management Centre Tel: 012 334 0726 www.ndmc.gov.za

4. Brandbestrydingsverenigings
Die Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande (National Veld and Forest Fires Act) van 1998 bied n raamwerk vir eienaars om brandbestuur te organiseer en saam te werk. Raadpleeg die Wet by www.daff.gov.za. As alternatief kan n mens van die rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem word kontak. Die vorming van vrywillige brandbestrydingsverenigings (FPAs) is een manier om veldbrande landswyd te verhoed, te bekamp en te bestuur. Die doel met FPAs is om oorkoepelende, gekordineerde ondersteuning in provinsies te gee ondersteuning vir brandbestryding vanuit die lug, vinnige taakspanne, weervoorspellingsdienste ten opsigte van brande en die kordinering van data en opleiding oor brande. Lede word gewerf uit die plaaslike gemeenskap en owerhede, boere, inwoners, grondeienaars, natuurbewaring, munisipale brandweerdienste, ensovoorts. Deur middel van die FPA kan boere (en ander) hul hulpbronne saamvoeg en gesamentlik veldbrandbestuurstrategie vir hul omgewings ontwikkel en implementeer. Hulle kan afdwingbare rels ontwikkel wat alle lede beskerm, en kan advies en ondersteuning van die brandbestrydingshoofbeampte in diens van die staat versoek. Dit bespaar koste, bied beskerming ten opsigte van enige nakomingsvereistes wat versekeraars mag stel, en verbeter die beskerming van eiendomme teen veldbrande.
Besoek www.firewisesa.org.za vir meer inligting oor FPAs. Bron: Farmers Weekly, 26 November 2010, bl 34 en 35.

Opleiding en navorsing
Sommige AgriSETAgeakkrediteerde verskaffers van opleiding bied ook kursusse aan (somtyds op jou plaas self) oor verskillende aspekte van brandbestuur. Voorbeelde volg (sien regs): Africa Land-Use Training Tel: 014 717 3819 www.alut.co.za Premier Pig Producers Tel: 012 361 3920 Umnga Farmers Training Centre Tel: 045 933 1318

132

Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Skool vir Landbou en Omgewingswetenskappe Tel: 051 507 3134 www.cut.ac.za

Universiteit van die Vrystaat Rampbestuur, Opleiding en Onderrig Sentrum vir Afrika (DiMTEC) Tel: 051 401 2721 www.ufs.ac.za/dimtec

Niestaatsorganisasies
Children of Fire help kinders NSPCA met ernstige brandwonde om Tel: 011 907 3590 ingewikkelde chirurgie, terapie www.nspca.co.za en onderrig te kry. Besoek www. firechildren.org of skakel 011 726 6529.

NDip in Brandtegnologie word Wildland Fire Training Center aangebied. Africa (WFTCA) Tel: 013 744 9328 Wetenskaplike en Navorsingsnywerheidsraad (WNNR) Die WFTCA is n unieke fasiliteit Natuurlike hulpbronne en die op die Afrika-vasteland vir die omgewing ontwikkeling van kapasiteit, Tel: 012 841 2911 opleiding en opvoeding oor n wye www.csir.co.za spektrum van mense, van n basiese brandbestryder tot nasionale Nelson Mandela en internasionale beleidmakers. Metropolitaanse Universiteit Besoek die webbladsye van die (NMMU) WFTCA by www.fire.uni-freiburg. Tel: 044 801 5028/111 de/GlobalNetworks/Africa/ www.nmmu.ac.za/georgecampus WFTCA.htm Brand-simposiums word aangebied. Universiteit Stellenbosch Departement van Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3304 www.cons-ent.com

6. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word, soos www. firewisesa.org.za, www.workingonfire.org en www.firestop.co.za. Inligting, asook verwysings na publikasies, word op hierdie webtuistes gegee. Brandrisiko-inligting in jou omgewing word daagliks bygewerk en is beskikbaar by www.weathersa.co.za. Sien ook die opsie Fire Danger Index by www.forestry.co.za. Die WNNR se Meraka Instituut bedryf die Gevorderde Brandinligtingstelsel satellietinligting oor brande in Suidelike Afrika. Besoek http://afis.meraka.org.za/afis Kobus Botha se satellietfotos van die weer van Suidelike Afrika (www. weatherphotos.co.za kies die opsie Fires). n CD met die titel Resource materials on the National Veld and Forest Fire Act No 101 of 1998 bevat n afskrif van die betrokke wet en antwoorde op vrae wat dikwels gevra word (Frequently Asked Questions of FAQs). Dit bevat ook inligting oor hoe om vorms in te vul om n Brandbestrydingsvereniging (Fire Protection Association FPA) te registreer. Die CD is by die kantore van die Departement van Bosbou beskikbaar. The Veld and Forest Firefighting Fundamentals handbook,geskryf deur William C Teie en geredigeer deur Fred Favard, is beskikbaar by Working on Fire. Skakel 013 741 7461 of stuur n e-pos na colleensparg@soft. co.za. Fire Managers Handbook on Veld and Forest Fires: Strategy, Tactics and Safety deur William C. Teie. Skakel 012 348 1745 of stuur n e-pos na saif@mweb.co.za. The Best practice reference manual for wool sheep farming in South Africa, uitgegee deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV), bevat bruikbare inligting oor brandbestuur. Die dokument is beskikbaar by www.nwga.co.za of skakel 041 365 5030. Die Fire Handbook, uitgegee deur die Southern African Institute of Forestry (SAIF). Besoek www.saif.org.za vir meer besonderhede (klik op die kieslysopsie Forestry Handbook). Die Fighting Fire Info Pak kan op die webtuiste www.daff.gov.za/ publications gevind word. Vir n gratis kopie van die maklik verstaanbare boekie You, wildfires and the law maak kontak met Working On Fire.

Dienste
Firewise SA sien Working On Orsmond Aviation Fire (onder die vroer Regering Tel: 058 303 5261 opskrif) www.orsmondaviation.co.za Measured Farming Tel: 033 345 2508 Brandbestryding vanuit die lug

SAFIRE Insurance Company n Onderneming met ervaring in Beperk die assessering van brande en die Tel: 033 264 8500 beraming van die skade wat daaruit www.safireinsurance.com spruit.

133

hulpbronne en goeie landboupraktyk

3. Gronderosie
Lees oor WOCAT en LADA by www.wocat.net en www.fao.org/nr/lada onderskeidelik.

Grondsoorte
1. Oorsig
Om In suksesvolle boer te wees, moet In mens eers weet watter soort grond jy het Oeconomicus (400 B.C.) deur Xenophon

Gronderosie wat deur die wind veroorsaak word kom voor in plekke waar dro, los grond redelik fyn verspreid is oor n gelyk grondoppervlak met baie min of geen plantbedekking nie. Ongeveer 300 miljoen ton bogrond word elke jaar weggespoel. Op die oomblik kan 3 miljoen hektaar bogrond, as gevolg van erosie en bosindringing, nie vir landboudoeleindes gebruik word nie. n Grondgebruiker kan winderosie bekamp deur: van n wisselboustelsel gebruik te maak nie grond onbewerk te laat l nie alternatiewe stroke natuurlike grond en onversteurde dekgewasse af te wissel stroke natuurlike plantegroei reghoekig met die heersende windrigting te laat loop geskikte windskutte meganies of biologies te skep Sterk renval op kaal grond veroorsaak aggregaatverspreiding, oppervlakdigting, erge afloop en weinig infiltrasie van die water. Die potensiaal vir gronderosie is die grootste wanneer daar net klaar geploeg is, wanneer saadbeddens voorberei word en wanneer saailinge besig is om te vestig. n Grondgebruiker kan die volgende metodes toepas om watererosie te bekamp: L n land s uit dat die verspreiding van afloopwater beperk word. Maak van n wisselboustelsel gebruik. Skep alternatiewe stroke grond met onversteurde dekgewasse. Los oesreste of plantmateriaal op landerye om gronderosie te keer. Geskikte weiveld moet op grond gevestig word wat glad nie meer beplant word nie.
Bron: www.daff.gov.za

Gesonde grond bring lewe voort. Dit is, dus, geen verassing dat, die skeppingslofgedig wat in die boek Genesis verskyn, meld dat Adam uit stof geskape is nie. Dit is grond wat bepaal watter gewas geplant sal word en watter lewende hawe ondersteun word. Wat ons met ons grond doen bepaal hoe ons ekosisteme ons dien en hoe ons eet. Nasionale identiteite en eienskappe word in sommige geskrifte aan die grond van volkere toegeskryf; selfs al is dit meer metafories bedoel, spreek dit tog tot iets in ons wat In dieperliggende verband tussen onsself en die grond erken. Bykomend tot hierdie hoofstuk, sal die leser ook ander hoofstukke kry in die boek van openbaring, byvoorbeeld, Presisieboerdery, Bewaringsgrondbewerking, Bemesting, Spesialiteitskunsmus, Kompos en organiese kunsmis en dies meer.

2. Grondmonsters en -ontleding
Die neem van grondsteekproewe is die swakste skakel in die grondtoetsingsproses In paar gram grond moet miljoene kilogramme in die veld verteenwoordig. Die samestelling van grond wissel horisontaal sowel as vertikaal, en die steekproef moet hierdie variasies insluit. Dit is dus belangrik dat kontroleerbare faktore soos wanneer die monster geneem word, die diepte waarop dit geneem word, die verhouding tot rye en die roete wat gevolg word identies aan di van vorige jare moet wees. Daar bestaan verskeie metodes om grondsteekproewe te neem. Hoe, waar en wanneer die substeekproewe ingesamel moet word, hang af van die toepassing van die ontledingsresultate. Dalk wil u In bemestingsprogram formuleer. In hierdie geval sal die metode waarvolgens die grondsteekproewe geneem moet word, bepaal word deur die gewas wat gekweek word. Of dalk is u besig om plantproduksieprobleme te ondersoek of om In nematodetelling te doen (ook hiervoor bestaan daar verskillende riglyne wat afhang van waar die monsters geneem word boorde en jaarlikse gewasse vereis, byvoorbeeld, verskillende metodes vir steekproefneming). Of dalk wil u die waterhoudende kenmerke van die grond vasstel. Verskeie rolspelers het riglyne oor die neem van grondsteekproewe vir hul klante opgestel. Die volgende metodes word in hierdie riglyne gelys: grondsteekproewe om n bemestingsprogram vir jaarlikse gewasse te formuleer grondsteekproewe om n bemestingsprogram vir meerjarige gewasse te formuleer terreinspesifieke steekproewe grondsteekproewe om plantproduksieprobleme te diagnoseer grondsteekproewe om permanente gewasse te vestig grondsteekproewe om die bestaande bemestingsprogram vir boomgewasse te beoordeel grondsteekproewe om die waterhoudende kenmerke van grond te bepaal grondsteekproewe vir nematode-tellings Rolspelers in die landbou, soos lede van SAGO- en LNR, u naaste landboukollege of provinsiale departement van landbou sal u ook kan help met grondsteekproewe.

4. Interessante punte vir kommersile boere

Omdat grondsoorte verskil, verskil hul geskiktheid vir gewasproduksie en dit benvloed oesopbrengste. Plant u die beste oes vir die grond wat u tot u beskikking het? Boere kan nie bekostig om grond teen n verlies te bewerk nie. Die beste grondsoorte moet vir n gewas gekies word. Die lae en wisselende mielieprys vererger, byvoorbeeld, die druk en dit word bevraagteken of die verbouing van mielies moet voortduur. In hierdie geval is dit noodsaaklik om slegs die beste grond vir die verbouing van mielies te gebruik. Ander gewasse moet op die res van die grond verbou word. Alternatiewe gewasse sluit, byvoorbeeld permanente weiding in. Permanente grondeienskappe varieer. Die Suid-Afrikaanse grondklassifikasiestelsel maak voorsiening vir hierdie variasie in 73 grondvorms met verskillende families in elke grondvorm. Verskille in die vrugbaarheid van die grond en in landboupraktyke dra tot hierdie variasie by. Grondwetenskaplikes kan boere help om hulle grond en die gebruik daarvan bymekaar te pas. n Grondopname is noodsaaklik om grond optimaal te kan gebruik. n Plan vir die gebruik van die grond kan dan opgestel word om volhoubare aanwending te verseker. Presisielandbou met supermonitors is n nuwe manier om boere te help bepaal presies wat hulle grond op n spesifieke plek produseer. Die prosedures vir presisieboerdery moniteer verskille in oesopbrengste. Hierdie tegnologie het die grondopname en grondontledingsbedrywe verander. Die ander been van presisielandbou-netsteekproefneming identifiseer verskille in grondchemie en vrugbaarheid wat verskille in kalk en bemestingtoedienings moontlik maak.

134

Laat n grondopname doen en kry die grondkaart in die hande. Beplan die grondgebruik op die plaas aan die hand van die grondkaart en hou volhoubaarheid in gedagte. Pas die plan toe.
Gebaseer op inligting wat ingestuur is deur Dr. P .A.L. Le Roux (SAGO). E-pos: LeRouxPA@ufs.ac.za

Provinsiale kantore van die Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur: Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap 043 704 6815 / 079 495 4585 051 409 2623 / 084 813 1811 012 319 7562 / 082 574 7650 033 345 3557 / 073 859 2892 015 287 9944 / 071 607 6450 013 754 0727 / 083 235 6787 018 294 3343 / 083 460 9190 053 807 2612 / 073 654 0723 021 944 1425 / 083 423 4590

5. Vir die nuwe toetreder

Grondsoorte As u groente, vrugtebome, mielies of n ander gewas wil plant, moet u eers vasstel of die grond sanderig, kleierig of leemagtig is omdat nie alle gewasse ewe goed in verskillende soorte grond groei nie. Indien u weet watter soort grond u het, sal u weet hoe om dit te verbeter. Vat die grond in u hande, bevogtig dit en vorm n balletjie; maak n vuis, druk dit en maak dan u hand oop. Die nat grond sal n worsie vorm. Kleigrond sal n ferm worsie vorm. Leemgrond sal n minder goeie worsie vorm wat sal opbreek as u dit vorentoe en agtertoe in u handpalm rol. Sanderige grond sal n gebreekte worsie vorm (as dit enigsins in staat is daartoe). U sal die verskil kan sien deur versigtig na die grond te kyk. Kleigrond vorm baie harde dro klonte. Leemgrond vorm ook dro klonte. Sanderige grond het sagte klonte of hoegenaamd geen klonte. Leemgrond is die beste, want dit hou net genoeg water terug en laat toe dat die regte hoeveelheid water dreineer. n Grondsoort wat te veel klei of sand bevat, kan verbeter word deur baie kompos of mis by te voeg. Water dring nie maklik deur klei nie en plantwortels groei nie maklik nie. Water dring maklik deur sanderige grond en plantwortels groei maklik, maar die grond word maklik droog. Leemgrond bevat beide sand en klei. En plantwortels groei maklik. Die grond behou water en voeding. Suur grond en kalk Die meeste landbougewasse lewer beter opbrengste wanneer die grond nie te suur of te soet (alkalies) is nie. Baie grond in Suid-Afrika, veral in die oostelike dele van die land, is suur. Suur grond is meestal arm en onproduktief. n Kalkproduk moet dus bygevoeg word om die suur te neutraliseer. Die meeste gewasse vind baat by die toevoeging van kalk wat die pH verhoog. Die hoeveelheid kalk wat bygevoeg word, hang af van die pH, die tekstuur en die versadigingspunt van die grond. Hoe suurder die grond is, hoe meer kalk is nodig. Kleierige grond en grond wat baie organiese materiaal bevat, het ook kalk nodig.
Bron: Infopak van www.daff.gov.za en KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake.

7. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Grondkunde Vereniging Suid-Afrika (SSSSA) Tel: 012 310 2504 www.soils.org.za van Dit is n organisasie wat die registrasie van al die praktiserende beroepspersone in die natuurwetenskappe (insluitende grondwetenskap, Die Grondkunde Vereniging van landbouwetenskap, geohidrologie Suid-Afrika is n organisasie wat en omgewingswetenskap) behartig daarna strewe om al die elemente soos vereis word deur die reg (Wet van grondwetenskap te bevorder. op Natuurwetenskaplike Professies Besoek hul webtuiste vir skakels 27 van 2003). na nasionale en internasionale rolspelers. International Erosion Control Association Southern Africa Suid-Afrikaanse GrondLehman Lindeque 083 453 0600 opnemers Organisasie (SAGO) erosion.safrica@gmail.com johan@terrasoil.co.za www.ieca.co.za www.sasso.co.za www.ieca.org Hierdie organisasie sonder winsbejag bestaan vir die ontwikkeling van grondopnemers en werkers in soortgelyke velde. Dit skep In forum vir grondopnemers om idees uit te ruil en kennis oor grondkenmerke te bespreek. SAGO bied jaarliks vier nasionale werkwinkels aan regoor die land waartydens faktore bespreek word wat met die geskiktheid van grond verband hou en waarmee grondkonsultante in die bedryf te doen kry (bv die identifisering van morfologiese grondkenmerke, die klassifisering en kartering van grondsoorte en interpretasie van die rol van grond in verskillende grondgebruike). South African Council for Natural Scientific Professions (SACNASP) Tel: 012 841 1075 www.sacnasp.org.za IECA is n organisasie van professionele lede wat die wreldwye bedryf van erosie- en sedimentbeheer, bedien. Die SuidAfrikaanse tak van die internasionale erosiebeheervereniging (IECASA) het, onder andere, die volgende twee doelwitte: om IECA-SA lede en die publiek in die erosiebeheerbedryf te onderrig en om inligting oor erosie- en sedimentbeheer te versprei deur middel van konferensies, seminare en kommunikasiemedia. Ander relevante verenigings sluit die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Gewasproduksie (SASCP) en die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Tuinbou Wetenskappe in. Besoek www.sascp.org.za en www.sashs.co.za vir verdere inligting. Kry inligting oor die gekombineerde kongres by www. combinedcongress.org.za.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Grondgebruik en -bestuur Tel: 012 319 7685/6 DLUSM@daff.gov.za www.daff.gov.za

Opleiding en navorsing
Raadpleeg die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding.

135

Instrukteurs wat deur AgriSETA geakkrediteer is (vind die lys in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding). n Voorbeeld is Africa Land-use Training (ALUT). Besoek www.alut.co.za of skakel 014 717 3819. LNR-Instituut vir Grond, Klimaat en Water (IGKW) Tel: 012 310 2500 iscwinfo@arc.agric.za www.arc.agric.za Pedologie en grondmineralogie opnames, klassifisering en kartering van grond van grond geskiktheid vir landbouproduksie en rehabilitasie vatbaarheid van grond vir versouting en erosie 0 Grond- en waterwetenskap grondvrugbaarheid grond-plant-waterverhoudings bestuur van grondwater

Maatskappye wat betrokke is doen navorsing. Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Centre for African Conservation Ecology Tel: 041 504 2316 www.nmmu.ac.za Noordwes-Universiteit Fakulteit van Landbou, Wetenskap en Tegnologie Tel: 018 389 2481 / 2050 Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Mnr. P .W. van Deventer Tel: 018 285 2267 www.nwu.ac.za

Universiteit van Venda Departement Grondwetenskap Tel: 015 962 8431 www.univen.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel: 051 401 2212 www.ufs.ac.za

Universiteit van die Witwatersrand Skool van Dier-, Plant- en Omgewingswetenskappe Tel: 011 717 6404 www.wits.ac.za Walter Sisulu Universiteit Skool van Toegepaste Omgewingswetenskappe Tel: 047 502 2311 / 047 502 2186 www.wsu.ac.za

CARE (Uitstalling vir die Bewaring van Landouhulpbronne) by Cedara. Dit word in die ou huis gehou wat eers die hoof se tuiste by Cedara was en is In uitstalling van die ontstaan van grond, grondsoorte en -gebruike, energieen groeisiklusse, gronddegradasie en -erosie, rensiklusse, vergelykings van grondverlies en bewaringsmaatrels. Dit benodig bywerking en In algemene opknapping, maar is uniek en In goeie opleidingsmiddel.

Die provinsiale landboudepartemente werk saam met die landboukolleges en bied ook kursusse aan. In KwaZulu-Natal word opleiding in grondklassifisering en -kapasiteit, asook gevorderde grondvrugbaarheid gedoen. Opvoedkundige plakkate oor grondbestuur met feite oor grond Ontledingsdienste standaard en gespesialiseerde is ook beskikbaar (kyk opskrif 8). ontledings Raad vir Geowetenskap Die LNR-ISKW ontwikkel en Tel: 012 841 1911 handhaaf omvattende databasisse www.geoscience.org.za en inligting oor landsoorte, inligting oor grond en profiel daarvan wat Tshwane Universiteit vir Tegnologie uitloop op grondinligtingstelsels. Tel: 012 382 5340 LNRInstituut vir Landboujoubertfph@tut.ac.za kundige Ingenieurswese www.tut.ac.za (LNR-ILI) Tel: 012 842 4000 Universiteit van Fort Hare Faculty of Science and Agriculture Navorsing en ontwikkeling Tel: 040 602 2232 van tegnologie wat met www.ufh.ac.za grondbewaringstrukture, -tegnieke Universiteit van KwaZuluen -stelsels verband hou. Natal Departement Grondwetenskap LNR-Navorsingsinstituut vir Tel: 033 260 5422 Plantbeskerming (LNR-NIPB) www.ukzn.ac.za Tel: 012 808 8000 HabigJ@arc.agric.za Universiteit van Limpopo Die grondmikrobiologie- Grondwetenskap, Plantproduksie laboratorium by PPRI bied dienste en landboukundige Ingenieurswese aan klinte waar langtermyneffekte Tel: 015 268 2927 van grondbestuurpraktyke op www.ul.ac.za grondbiologiese eiendomme Universiteit van Pretoria bepaal word. Plantproduksie en Grondwetenskappe Ander LNR institute wat Tel: 012 420 3809 / 3223 betrokke is by gewasproduksie is, www.up.ac.za byvoorbeeld die Kleingraaninstituut en Instituut vir Graangewasse Universiteit Stellenbosch wat in staat sal wees om te Grondkunde help met grondsteekproewe en Tel: 021 808 4794 grondkwessies. www.sun.ac.za/soil

Maatskappye wat betrokke is

Kry hierdie opskrif in die hoofstukke Bemesting, Kompos en organiese kunsmis en Erdwurms en vermikomposen Spesialiteitsbemesting,

AquaCheck www.aquacheck.co.za DFM Software Tel/faks: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za

Onafhanklike konsultasiedienste wat kartering, grondinspeksie, ontleding en bestuur vir die beste resultate insluit.

Hanna Instruments Tel: 011 615 6076 Grondvogsensors wat permanent in www.hannainst.co.za die grond geplant word. Hulle neem uurliks vog- en temperatuurlesings pH-instrumente, bemesting/ op ses dieptes. besproeiingstelsels en meer Ecosoil Tel: 021 848 9434 / 072 906 1636 www.ecosoil.co.za NviroTek Labs Tel: 082 885 8699 www.nviroteklabs.co.za

Jako Pieterse gee raad aan boere Scientific Roets oor die skepping van gesonde Tel: 039 727 1515 grond. Teken op sy nuusbrief in. www.scientificroets.com EnviroMon Tel: 021 851 5134 www.enviromon.co.za Ingenieursprojekte het die bestuur van gronderosie ingesluit, byvoorbeeld die herstelwerk by Gogela.

Voorsiening, installasie, instandhouding en kalibrering Soiltech van instrumentasie vir die Tel: 072 408 8211 kontrolering van weerelemente en www.soiltech.co.za grondvogtoestande. Terrasoil Science Farmsecure Agri Science Tel: 012 993 0969 Tel: 021 974 1900 www.terrasoil.co.za Tel: 058 307 6945 www.farmsecure.co.za Terratek Tel: 018 581 1000 Kundiges in bodemopnames, www.suidwes.co.za presisieboerdery, aanbevelings oor kunsmis, grondbesoedeling en gronddegradasie assesserings.

136

8. Publikasies en webtuistes
SA Journal of Plant & Soil. ISSN-nommer is 0257-1862. Nou internasionaal gelys op die Master journal list van die www.isinet.com-webtuiste. Veels geluk! The Soils of South Africa, n publikasie wat gekordineer word deur Prof. Martin Fey van die Universiteit Stellenbosch. Dit dek die eienskappe, klassifikasie, ontstaan en gebruik van verskillende grondsoorte, byvoorbeeld organies, humus, vertiese, melanisties, kiesel en kalsium. Vind meer op www.soils.org.za. Dit is die eerste boek in sewentig jaar wat n omvattende beskrywing van Suid-Afrikaanse grondsoorte gee Kejafa Knowledge Works het n aantal boeke oor grond in voorraad Besoek www.kejafa.co.za of bel 011 025 4388. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat beskikbaar is vanaf die LNR se Instituut vir Landbouingenieurswese: Verskansings en klein strukture om gronderosie te voorkom (ook beskikbaar in Engels) Erosiebekamping met behulp van slikheinings (ook beskikbaar in Engels) Die provinsiale departemente van landbou verskaf plakkate en ander materiaal vir opleiding. Skakel 033 355 9304 vir die ontwikkeling van opleidingshulpbronne (TRD). Kontak Opleidingshulpbronne-ontwikkeling by die KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake in verband met die volgende: Acid soils and liming (plakkaatreeks in Engels, asook A4-boekie) Land husbandry I (General), II (Cropping) en III (Grazing) (plakkaatreeks en boekies in Engels en Zoeloe) Good seed, soil and water for success (plakkate en boekies in Engels) Vetiver grass, a hedge against erosion Landtipe data en verworwe kennis word ingespan om n verskeidenheid probleme soos grondgebruikbeplanning op te los. Gedetailleerde grond-

en klimaatopnames is gentegreer in n omvattende Agricultural Georeferenced Information System (AGIS), www.agis.agric.za, wat ruimte laat vir n verskeidenheid van toepassings, insluitende die assessering van landboukundige potensiaal en grondgeskiktheid. Op die AGIS-webwerf is die Infotoons wat maklik verstaanbaar is. Kuier by www.agis.agric.za/ efarmer. Die volgende vier onderwerpe word gedek: Maak die meeste van renwater Deklaag: n grondkombers Kompos: die natuur se bemesting Hoe om jou grond te laat toets Die volgende inligtingspakkies (boekies) is beskikbaar vanaf die hulpbronsentrum van die nasionale Departement van Landbou (tel: 012 319 7141). Dit kan ook vanaf www.daff.gov.za afgelaai word Soil Erosion Soil: Acid soil and lime (most crops benefit from increased lime application) Soil: Application of lime (the amount of lime added to the soil depends on various factors) Soil: Kraal manure as fertiliser (a viable alternative for chemical) Soil: Test your soil (a basic guide to help you distinguish between sandy, loam and clay soil) www.daff.gov.za/docs/erosion/erosion.htm aantekeninge oor gronderosie en die voorkoming daarvan. www.fao.org/nr/lada lees oor die Land Degradation Assessment in Drylandsprojek (LADA). n Vertakking van LADA is die World Overview of Conservation Approached and Technologies (WOCAT) -projek. Lees wat World Overview of Conservation Approaches and Technologies s by www.wocat.net. www.terrafrica.org In Afrika streeksvolhoubarelandbestuursnetwerk wat in 2009 gestig is.

137

hulpbronne en goeie landboupraktyk

4. VeldCare
VeldCare bevorder die beste weidingsisteme en erosievoorkomingspraktyke om produksie te verbeter. Die program ontwikkel en hou landbouaktiwiteite ingevolge die beginsels van ekologies-volhoubare ontwikkeling in stand. Ekonomiese en sosiale ontwikkelingsgeleenthede word gerealiseer deur weidingsgebiede te verbeter en lewensvatbare weidingsgebiede oor landelike gemeenskappe heen in stand te hou.

LandCare
1. Oorsig
Die National LandCare Programme (Nasionale Grondversorgingsprogram) is n inisiatief wat die regering se steun geniet en regoor die land in werking gestel word. Die bedoeling is dat dit deur vennootskappe en samewerking van die openbare en die privaatsektor bedryf word. Dit is n gemeenskapsgebaseerde program wat daarna streef om ons hulpbronne te bewaar hulpbronne op volhoubare wyse te gebruik n bewaringsetiek deur onderrig en bewusmaking te skep deur projekte vir die rehabilitasie van natuurlike hulpbronne, verbeteringsprojekte en bewaringsprojekte werk te skep en armoede te verlig Projekte is in al nege provinsies deur die LandCare Conditional Grant op grond van die jaarlikse Wet op die Verdeling van Inkomste van stapel gestuur en provinsies implementeer projekte onder bepaalde voorwaardes. Inisiatiewe vir waterversorging, veldversorging, grondversorging en jeug grondversorging maak alles deel van hierdie program uit.
LandCare is gemoeid met die optimering van produktiwiteit en die volhoubare gebruik van natuurlike hulpbronne wat sal lei tot verhoogde landbouproduksie, voedselsekuriteit, werkskepping en n beter lewensgehalte vir almal.

5. SoilCare
SoilCare moedig landelike boere aan om nuwe, oorspronklike strukture te bou om gronderosie te beveg en om die uitputting van die vrugbaarheid en suurgehalte van grond, wat produksiepotensiaal beperk, te verminder. Deur die SoilCare-program word volhoubare landbouproduksiesisteme soos diversifikasie, bestuur van insette en grondbewerking vir bewaring aan die gang te sit

6. Junior LandCare
Die oogmerke van JuniorCare is om die voorheen-benadeelde jeug deur opleiding in fasiliterings- en leierskapsvaardighede te bemagtig. Dit sluit die bevordering van voedselsekuriteit tuis en by die skool, n bewustheid van volhoubare landbou en die stig van jeugklubs en projekte wat ander komponente van LandCare wil bevorder, in. JuniorCare hanteer jongmense se behoeftes op gentegreerde wyse en behels veeldissiplinre benaderings.

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Besoek www.daff.gov.za. webwerf van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Kry die Programmes en LandCare opsies. Onder Publications kan u dokumente lees soos Guide for National LandCare Programme Small Community Grants.

2. LandCare
Waarom is grondversorging belangrik? U en u medemens is van die grond afhanklik vir voedsel, skuiling en n inkomste. Grond is kosbaar en moet opgepas word anders sal ons dit in die toekoms nie kan gebruik nie. As ons die grond aftakel en misbruik, sal ons lewensgehalte agteruit gaan. As ons nie na die grond omsien nie, gaan die skade aan die grond ons duur te staan kom. LandCare gaan oor die volgende: regstelling van hulpbron-aftakeling wat in die verlede plaasgevind het korrekte hulpbronbestuur samewerking tussen gemeenskappe versorging van die grond in u omgewing u toekomstige lewensgehalte verbetering van die omgewing voedselsekuriteit vir die toekoms. Wat kan jy doen? Stig of sluit by n grondversorgingsgroep in u gemeenskap aan en raak betrokke. Beplan en bestuur grond om agteruitgang te voorkom. Herstel beskadigde gebiede. Bevorder bewaringspraktyke. Stig n grondversorging-bewaringsgebied. Herwin en hergebruik papier, glas, plastiek en metaal.

Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel: 012 319 7656 / 85 www.daff.gov.za www.agis.agric.za/agisweb/landcare Streek Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap Telefoon 040 609 3534 / 082 780 9877 051 506 1480 / 082 808 1040 011 355 1367 / 082 563 8992 033 355 9100 / 082 413 2591 015 294 3625 / 082 670 5670 013 752 5671 / 072 648 2423 018 389 5936 / 082 908 8798 053 839 7849 / 071 860 7557 021 808 5006 / 082 907 2813

Wil u n LandCare-groep op die been bring? Tree in verbinding met die plaaslike LandCare-bestuurder of -fasiliteerder om u by te staan vr u aansoek doen om n groep te stig. As u suksesvol is, moet n programbestuur-ooreenkoms onderteken. Di ooreenkoms bepaal die befondsingsvoorwaardes, insluitende u verantwoordelikheid om behoorlike rekords te hou van die uitgawe van subsidies, en die vereistes vir verslaglewering oor u program se vordering en resultate.
Bron: Hoofkantoor van Grondgebruik en Grondbestuur, nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye; www.daff.gov.za and www.agis.agric.za.

3. WaterCare
Hierdie tema voorsien n raamwerk vir grondbestuur en die voorkoming van verslikking van besproeiingsdamme. WaterCare werk in vennootskap met die gemeenskap om aksieplanne te ontwikkel vir die bestuur en herstel van besproeiingskemas. Die rehabilitasie van besproeiingskemas verhoog watertoevoer en huishoudelike voedselsekuriteit. WaterCare bevorder voorts die ontwikkeling van tegnieke vir waterhulpbronbestuur en bevorder geleenthede vir opleiding op hierdie terrein.

138

hulpbronne en goeie landboupraktyk

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Natuurlike bouwerk
1. Oorsig
Raadpleeg die opskrif Konstruksie in die hoofstuk oor permakultuur

Organiese boerdery
1. Oorsig
Waaroor handel organiese boerdery?
Organiese boerdery het daarmee te doen dat goedere in harmonie met die natuur, en nie in stryd daarmee nie, geproduseer word. Die oogmerk is om die gebruik van skadelike chemikalie uit te skakel deur die natuur se natuurlike hulpbronne doeltreffend te gebruik. Alle organiese produkte is ook vry van geneties gemanipuleerde organismes (organismes waarvan die basiese geenstruktuur gemanipuleer is deurdat eksterne organismegene bygevoeg is).

Natuurlike bouwerk is die enige bousisteem wat die hoogste waarde heg aan sosiale en omgewingsvolhoubaarheid. Die uitgangspunt van natuurlike bouwerk is om die omgewingsimpak van ons behuisings- en ander boubehoeftes tot die minimum te beperk en terselfdertyd gesonde, pragtige, gemaklike en spiritueel inspirerende huise daar te stel. Natuurlike materiale soos klip, hout, strooi en grond is nie alleen nietoksies nie, dit verryk ook die mens se lewe. Daar gaan n positiewe gevoel van natuurlike bouwerk uit wat moeilik is om te beskryf. Selfs al is ons gekondisioneer om alles wat nuut, blink en presies is te verkies, reageer ons op n diep vlak op ongeprosesseerde materiale, op idiosinkrasie, en op die individuele denke en sorg wat in vakmanskap en handvaardigheid uitgedruk word.
Bron: aangepas uit www.networkearth.org en www.greenbuilding.co.za.

Wat is organiese boerdery?

Organiese boerdery is n produksiestelsel wat die gesondheid van grond, ekostelsels en mense in stand hou. Dit steun op ekologiese prosesse, biodiversiteit en siklusse wat aangepas is by plaaslike toestande, eerder as op die gebruik van insette met nadelige effek. Organiese boerdery kombineer tradisie, innovasie en wetenskap om tot voordeel te wees van die gedeelde omgewing en billike verhoudings en n goeie kwaliteit lewe vir almal wat betrokke is te bevorder. Voorbeelde van organiese boerderymetodes sluit die volgende in: Die rotering van gewasse tussen landerye. Dit help dat plae nie vermeerder nie en verbeter die vrugbaarheid van die grond. Die aanplant van sekere kruie- en blomsoorte om insekte te lok wat ongewenste plae sal verdryf. Die gebruik van biologiese insekdoders en pogings om plae se natuurlike vyande in te span om plae te beheer. Organiese boerdery produseer voedingryke, vrugbare grond wat die plante voed. Deur chemikalie weg te hou van die grond, word die watergehalte en die wildlewe beskerm. Dit behels ook dat die welsyn van diere bevorder word deurdat alles van die teel, grootmaak en hantering, tot die voer van diere streng gereguleer word en n vrylopende leefstyl gemplementeer word.

2. n Paar rolspelers
Huise wat met tradisionele grondtegnologie en met die aanwending van inheemse kennis gebou word, maak die grootste deel uit van die informele behuisingsektor in Suid-Afrika.

Berg en Dal Ecovillage info@berg-en-dal.co.za www.berg-en-dal.co.za

McGregor Alternative Technology Centre www.mat.org.za

Opleiding in die natuurlike bouwerk Oudrif verskaf Tel: 027 482 2397 www.oudrif.co.za InSynch Sustainable Simply Sustainable Technologies Tel: 072 487 1733 Tel: 076 668 8877 www.simplysustainable.co.za www.insynch.co.za

Die grond
Organiese boerdery verwys na n stelsel as n totale entiteit in ekologiese balans. Grondvrugbaarheid word bevorder deur kompos, dekgewasse, die afwisseling van gewasse, groenbemesting, minimum grondbewerking, blaarbedekking en deur biodiversiteit te waardeer en sintetiese chemiese insette te vermy. Die beginsel is om die grond met respek te behandel in die wete dat grond die basis van lewe op aarde is. Organiese boerdery berus dus daarop om die grond, en nie die plant direk te voed nie. Organiese stof is hierdie voeding. Die organiese boer stel daarin belang om grondprosesse te balanseer en konsentreer nie soveel op die balansering van getalle as n gevolg van grondanalise nie. n Goeie organiese grondstruktuur kan groot volumes stikstof, fosfor, kalsium, yster en ander mikrovoedingstowwe hou wat noodsaaklik is om plante van n gebalanseerde dieet vir gesonde groei te voorsien. n Goeie grondstruktuur sal waterinfiltrasie en -retensie optimaliseer en is ook belangrik vir die beheer van erosie deur wind en water.

3. Publikasies en webtuistes
Die Kaapse argitek Etienne Bruwer was die voorloper in die gebruik van hierdie materiaal in Suid-Afrika en het dit gebruik om sy kantore in Constantia, Kaapstad, te bou. Sedertdien is n aantal projekte in SuidAfrika gebou, insluitende n gastehuis in die Sederberg. Besoek www. oudrif.co.za vir n fotoalbum en beskrywing van die projek. Vir verdere inligting oor strooibaalkonstruksie sien - Straw Bale Construction Basics www.i4at.org/lib2/strwbale.htm en www.strawbale.com - die International Journal of Straw Bale and Natural Building www. thelaststraw.org Die volgende materiale word op www.strawbalecentral.com bespreek (kies die Techniques & Bibliography-kieslysopsie): lewende dak, natuurlike pleister en afronding, papierblokke, saamgeperste grond, herwonne boumateriaal, strooibaalkonstruksie, dekgras, wattel en smeersels, hout, kleisteen, bamboes, strooiklei, saamgeperste grondblokke, sandsakke, grondvloere, earthships, gemengde strukture, ligte strooiklei (Leichtlehm), hennep en ander vesels. www.shelterpub.com. Shelter Online illustreer selfs meer verbeeldingryke maniere om n dak oor jou kop te kry. www.greenhomebuilding.com building today for tomorrow

Organiese vleis
Organiese dierverskaffers moet streng protokolle volg wat die menslike behandeling van hul beeste insluit en hulle toelaat om natuurlik volwasse te word. Hulle word toegelaat om natuurlik te wei in n plaasomgewing wat stres verminder en hogehaltevleis produseer wat vry van besoedelende stowwe is. Dit kos meer om sulke vleis te produseer, aangesien die diere stadiger op natuurlike weiding groei en gevolglik is meer grond nodig en hor rentekoste word opgeloop. Die gesertifiseerde plaas moet 90% van die voer op die plaas produseer. Gesertifiseerde organiese vleis is n waarborg dat vleis vry van bymiddels,

139

soos chemikalie, antibiotika en hormone is en apart in die aanvoerketting na die verbruiker gehou is. Aangesien net natuurlike, biodegradeerbare produkte gebruik word, word water en die omgewing skoner. Boere en hul werkers geniet gesonder werksomstandighede. Organiese diere word in harmonie met die aarde, die omgewing en inheemse wildlewe geproduseer. Dit kan net goed wees vir toekomstige geslagte. Wat antibiotika betref: Die standaarde (EU 2092/91 en die konsep DAFFregulasies) laat twee behandelingskursusse met chemies gesintetiseerde allopatiese veeartsenykundige medisinale produkte of antibiotika toe binne een jaar of meer as een behandelingskursus as hul produktiewe lewensiklus minder as een jaar is. As vee meer as dit ontvang, mag hulle en hul produkte nie as organiese produkte verkoop word nie en die vee moet weer deur die omskakelingsproses gaan. Aanhaling uit die EU 2092/91-standaarde.

2. Sertifisering U kan nie by verstek organies wees nie

Die internasionale vraag na organiese produkte groei toenemend, met Europa, die VSA en Japan aan die spits. Verbruikers en kleinhandelaars wil egter verseker wees van voedselveiligheid en egte organiese metodes.

Waarom moet u sertifiseer?

Produkte lyk dieselfde as konvensionele produkte. Verbruikers het die reg om te weet dat produksie organies was (veral as hulle meer daarvoor betaal). Dit beskerm boere wat die rels nakom teen die slegte reputasie van diegene wat dit nie nakom nie. Dit verleen toegang tot howaardemarkte in Suid-Afrika en in die buiteland. Sertifisering is n manier om te verseker dat produkte in ooreenstemming is met plaaslike en internasionale standaarde.

Siektes en plae
Die organiese boer se benadering tot plae en siektes is om hulle te beskou as simptomaties van wanbalanse in die vrugbaarheid en gesondheid van die grond. Daar is te veel plae en siektes asook remedies om op te noem. Die plant, soos enige lewende organisme, ontwikkel n natuurlike weerstand teen die aanvalle van plae en siektes. Hierdie weerstand hang af van die organisme se voeding.

Elemente van n sertifiseringstelsel

Standaarde waaraan u moet voldoen Kontrakte u belowe om organiese metodes te handhaaf Inspeksie word jaarliks gedoen Sertifisering goedkeuring van u plaas en die metodes wat u gebruik Bestuur van dieselfde plae en siektes, maar sonder chemikalie (daar moet planne hiervoor wees); dit sluit ook vrugbaarheidsprogramme in Etikettering waarop die verbruiker kan vertrou Inligtinguitruiling dit vestig die ouditspoor wat organiese status verseker van die saad na die tafel, omdat dit aanvanklik nie maklik is nie en daar baie is om te leer

Die gesondheidsvoordele
Die gevare wat die verbruik van produkte wat besmet is met skadelike insekdoders vir die mens se gesondheid inhou, is onder andere verhoogde kankergevaar, voortplantingsprobleme en neurologiese skade. Organiese produkte is vry van chemiese reste, het n baie hor vitamien- en mineraalinhoud en is gewoonlik geuriger (dit is waarom toprestaurante verkies om organiese bestanddele te gebruik).

Wat moet u dus doen?

Vra sertifiseerders na inligting en die standaarde. Stuur n aansoekvorm in met basiese inligting. Vra n beraming vir inspeksie en sertifisering vir n jaar (maak seker dit dek al die stappe van die proses). Bestudeer die vereistes (daar is baie hieroor op die internet). Verstaan die omskakelingskwessies. Ontwikkel n plan om grondvrugbaarheid, plae, siektes en onkruidbeheer te hanteer. Praat met ander organiese boere. Vestig u mark. Praat met konsultante. As alles goed lyk, kies n sertifiseerder en betaal om die sertifiseringsproses aan die gang te kry.

Sertifisering
Daar is twee vlakke van organiese klassifikasie: Organies sertifisering en Organies in omsetting. Soek die aantekening oor die Deelnemendewaarborgstelsels (Participatory Guarantee Systems PGS) later in hierdie hoofstuk. n Gesertifiseerde organiese produk beteken dat die produk en die boerderyproses oor n tydperk deur n onafhanklike, spesialissertifisering sagentskap genspekteer is ten einde organiese egtheid aan die verbruiker te verifieer. Hierdie proses vind gewoonlik oor n tydperk van ongeveer drie jaar plaas. Tydens hierdie proses kan vervaardigers kommunikeer oor produkte wat hulle organies in konversie (soos gewoonlik op sommige belangrike kleinhandelaars se produkte verskyn) het. Hierdie sertifiseringsorganisasies bestaan werklik net om aan verbruikers die versekering te bied dat produkte en organisasies wat daarop aanspraak maak dat hulle organies is, werklik aan organiese standaarde voldoen. Enige sertifiseringsprogram behoort hul standaarde op versoek te kan gee en sal gewoonlik aan die internasionale organisasie, die International Organisation of Organic Agriculture Movement (IFOAM) se standaarde voldoen. Wees op die uitkyk vir die sertifiseringsel of naam van die sertifiseringsagentskap se etiket. Indien u sodanige aanspraak sien, beteken dit dat geen skadelike chemikalie vir ten minste die voorafgaande drie jaar toegedien is nie die boer en die verwerker jaarliks sertifiseringsondersoeke ondergaan hulle volledige rekord van hul praktyke hou en n opgetekende ouditspoor het hulle gebruik maak van ekologies vriendelike metodes en bestanddele om die grond te verbeter en plae te beheer Bron: hoofsaaklik gegrond op inligting van www.go-organic.co.za met insette van ander belanghebbendes
Organiese boerdery kan werksgeleenthede skep vir miljoene kleinboere, asook vir vroue- en jeuggroepe, en hou boonop ekonomiese en finansile voordele in. Die doel van die sektor se National Policy On Organic Production-besprekingsdokument is om die plan uiteen te sit wat organiese boerdery n werklikheid kan maak.

Inspeksies wat betrokke is

Die inspeksie is n bevestiging van inligting wat deur die aansoekdokumentasie verkry is. Produksiestelsel Is dit werklik organies? Operateur Weet hy/sy genoeg om organies te bestuur? Is hy/sy daartoe verbind? Omgewing/besoedeling Sal u bure se gewassspuitstof op u lande waai? Is daar goeie biodiversiteit? Lande Het drie jaar verloop sedert chemikalie laas gebruik is? Lyk plante en diere gesond? Vee Word dierewelsyn gerespekteer? Watter veeartsenykundige behandelings is algemeen? Materiaal en saad wat ingebring is Is hulle ook organies? Is hulle ook GMO-vry? Hoe weet u? Plaag- en onkruidbeheer Hoe word dit bereik? Vrugbaarheidsbestuur Is daar werklike pogings om grondvoeding op te bou? Berging en verwerking Is dit moontlik dat organiese produkte per ongeluk met konvensionele produkte deurmekaar kan raak? Dit behoort die moontlikheid van vermenging, vervanging en besoedeling uit te skakel. Dokumentasie Is rekordhouding goed genoeg om te toon dat net organiese metodes gebruik is? Is naspoorbaarheid seker? Verkope, etikette Het u net dit verkoop wat u geproduseer het?

140

Moontlike resultate
Volle organiese status Volle status met voorwaardes Organies in omskakeling Organies in omskakeling met voorwaardes Sertifisering geweier Vind kontakbesonderhede vir sertifisering groepe onder opskrif 9. Ander sertifisering is verskaf deur die Control Union and BCS (ko-Garantie GmbH). Kry ook baie nuttige aantekeninge by www.faithful-to-nature.co.za/OrganicCertification-sp-8.html Deelnemendewaarborgstelsels (Participatory Guarantee Systems PGS) n Alternatiewe aanvangstrategie vir opkomende boere is PGS. Kontak die Rainman Landcare Foundation by bystand om u eie PGS daar te stel (kontak besonderhede onder opskrif 9). PGS werk slegs vir klein plaaslike markte. Dit is n eenvoudige nie-burokratiese manier om te begin bou aan n kwaliteitsbestuurstelsel.
Verwys na die afsonderlike biologiese boerdery en permakultuur hoofstukke

5. Internasionale sakeomgewing
Vir huidige statistiek oor organiese boerdery, raadpleeg www.fibl.ch en die ander webtuistes wat onder hierdie opskrif genoem word.

Organiese boerdery het die afgelope dekades met rasse skrede uitgebrei as kommersile produksie en ook as omgewingsvriendelike produksiemetode. Meer as 10% van Switserland se plaasgrond is organies; Swede het 19% bereik in die jaar 2005; en sowat 13% van Oostenryk se plase is organies. n Aantal ontwikkelende lande neem organiese praktyke teen n noemenswaardige tempo aan. Daar was 1.8 miljoen produsente in 2009 n styging van 31 persent sedert 2008 hoofsaaklik as gevolg van n groot toename in Indi. Veertig present van die wreld se organiese produsente is in Asi, gevolg deur Afrika (28 persent), en Latyns-Amerika (16 persent). Die lande met die meeste produsente is Indi (677 257), Uganda (187 893), en Meksiko (128 862). Ongeveer 32.2 miljoen hektaar is internasionaal gesertifiseer volgens organiese standaarde (data soos aan die einde van 2007). Op die vlak van geografiese streke, het die sterkste groei in Latyns-Amerika en Afrika plaasgevind. Australi is steeds vir die grootste gesertifiseerde organiese oppervlakte (12 miljoen hektaar) verantwoordelik, gevolg deur Argentini (2.8 miljoen hektaar) en Brasili (1.8 miljoen hektaar). Die grootste gedeelte van die globale organiese oppervlakte is in Oseani (37.6 persent), gevolg deur Europa (24.1 persent) en Latyns-Amerika (19.9 persent). Wat gesertifiseerde grond onder organiese bestuur as n gedeelte van die nasionale landbougebied betref, is die Alpynse lande soos Oostenryk (13.4 persent) en Switserland (11 persent), die voorlopers.
Bron: The National Policy On Organic Production discussion document (2012)

3. Biodinamika
Biodinamika is n benadering tot volhoubare organiese landbou wat genspireer is deur die filosofie van antroposofie, soos ontwikkel deur Rudolf Steiner in die laat 19de en 20ste eeu in Europa. In die term biodinamika verwys die bio na die biologiese (organiese) aspekte van landbou (d.i. die fisiese grond, water, plante, diere, ens.); terwyl dinamika verwys na die kosmiese formatiewe kragte wat onderliggend aan die fisiese wreld is. Biodinamiese landbou respekteer die feit dat die hele heelal, m.a.w. die planeet aarde en die hele omringende kosmiese ruimte met al sy hemelliggame, een onverdeelbare geheel uitmaak en as sodanig behandel moet word. Biodinamiese boere gebruik n reeks spesiaal geformuleerde kruie en/ of organiese preparate om grond, plant- en dierelewe, vrugbaarheid en lewenskragtigheid te bevorder. Hulle ontwikkel hulle plase tot unieke en onderskeibare entiteite wat die minimum eksterne insette gebruik. Hulle doelwit is om die hoogste gehalte kos, vesel en hout te produseer met geen of uiters beperkte negatiewe impak op die omgewing. In n poging om n harmoniese geheel te skep, werk die boer met die natuurlike en kosmiese siklusse, ritmes en kragte wat die lewe op aarde reguleer. Vir nadere inligting, stuur n e-pos aan die nasionale kordineerder by info@bdaasa.org.za of gaan na www.bdaasa.org.za.

Belanghebbendes
International Federation of Organic Agricultural Movement (IFOAM) www.ifoam.org. Internasionale sambreelliggaam vir organiese boerdery International WWOOF Association (World Wide Opportunities on Organic Farms) www.wwoof.org. Hierdie vereniging is gerig daarop om hulle te help wat internasionaal as vrywilligers wil werk op organiese plase. Die doelwitte van WWOOF is om: mense in staat te stel om eerstehandse ervaring op te doen oor organiesegroeitegnieke om stadsbewoners in staat te stel om te bly op en te help op n plaas om boere te help om organiese produksie n lewensvatbare alternatief te maak om kommunikasie binne die organiese beweging te verbeter WOOFF Independents www.wwoofindependents.org. Lysgashere in lande wat nie oor n nasionale WOOFF-vereniging beskik nie. UK Soil Association www.soilassociation.org. Die Soil Association se simbool verskyn op ongeveer 70% van organiese voedsel wat in die VK geproduseer word.

4. Streng vegetaries organiese boerdery

Die meeste boere is afhanklik van chemikalie en die neweprodukte van diere en selfs diegene wat in organiese boerdery spesialiseer, gebruik dieremis en die neweprodukte van slagplekke (beenmeel, kompos, ens.). Hoe moet mens te werk gaan om sonder diere of die neweprodukte van diere te boer? Gaan kyk by www.veganorganic.net.

Webwerwe
www.qlif.org Quality Low Input Food (QLIF) is n gentegreerde projek wat deur die Europese Kommissie befonds word. www.biotropic.com spesialiste in die invoer en verkoop van organiese vrugte, groente en verwerkte voedsel wreldwyd. Rodale Institute is toegewy aan baanbrekerswerk op die gebied van organiese boerdery, deur middel van navorsing en uitreiking. Besoek www.rodaleinstitute.org. www.fao.org/organicag die Voedsel en Landbou-organisasie (Food and Agricultural Organisation) se Organieselandbouprogram (Organic Agriculture Programme)

141

www.organicagcentre.ca Organic Agriculture Centre of Canada www.organic-europe.net die webwerf word in stand gehou deur die Swiss Research Institute of Organic Agriculture (FIBL) www.fibl.ch Die Research Institute of Organic Agriculture (Forschungsinstitut fr biologischen Landbau FiBL) is die wreld se toonaangewende inligting- en dokumentasiesentrum vir organiese landbou (eie vertaling). Sustainable Earth Electronic Library www.envirolink.org www.organicaginfo.org di aanlynbron oor organiese boerdery www.ofrf.org Organic Farming Research Foundation (VSA) www.biodynamics.com Biodynamic Farming and Gardening Association (VSA) Sedert 1977 voer Bio-Center Zann organiese vrugte en groente vanoor die hele Europa in en uit na supermarkte. Raadpleeg www. zannorganics.com www.gardenorganic.org.uk die VK se Leading organic growing charity www.agroecology.org vir aantekeninge oor agro-ekologie www.polyfacefarms.com die boer wat verder gegaan het as organies (vir di van u wat die rolprent Food Inc gesien het) National Sustainable Agricultural Information Service (USA) https:// attra.ncat.org/field.html

7. Kleinskaalseboerenuus
Die vernaamste kritiek teen organiese boerdery is dat dit nie die wreld se mense kan voed nie. Maar dit kan eerder n mislukking wees van die ekonomiese stelsel waarin ons besigheid doen as die inherente kapasiteit van die benadering. Terwyl dit waar is dat organiese landbou nie massiewe surplusse kan produseer deur supergroei te forseer nie, word produktiwiteit op die lang termyn gelyk: organiese produksie is meer konsekwent met verloop van tyd; dit is meer omgewingsvolhoubaar en dit skep plaaslike ekonomiese stabiliteit. Kan organiese landbou n betekenisvolle rol speel in die bereiking van voedselsekuriteit? Een van die grootste voordele is dat organiese landboumetodes maklik oorgedra kan word aan mense met geen of min vorige vaardighede al is dit op n basiese vlak. In net vier dae kan enigeen die basiese vaardighede verwerf wat, indien dit toegepas word (met n bietjie leiding) oor twee seisoene, sal lei tot n permanente vermo om produktiewe oorlewings- of bestaanstuine teen n lae koste kan laat groei. Alhoewel meer gevorderde vlakke van organiese boerdery baie meer opleiding verg, is dit moontlik om met die basiese vaardighede in plek, selfonderhoudende gemeenskapsboerdery en tuine van die grond te kry op alle beskikbare grond soos agtertuine, landelike kleinhoewes, skoolpersele, op serwituut- en dorpsgrond. Basiesevlakopleiding kan dus n grondslag voorsien vir gelokaliseerde voedselsekuriteit onder die armes. Organiese bio-dinamiese boerdery en tuinmakery is die maklikste aanpasbaar vir arm opkomende boere wat nie toegang het tot duur eksterne insette en hotegnologieopleiding nie. Dit het die bykomende voordeel van spontane gemeenskapsbou en omdat dit menslikeskaaltegnologie gebruik, is dit ook arbeidsintensief en het dit die potensiaal benewens voldoening aan bestaansbehoeftes om werk te skep. Dit is nou n bewese feit dat n redelike lewe gemaak kan word en moontlik is van 500 vierkante meter of minder grond, deur organiese groente teen straatpryse te verkoop. Hier in Suid-Afrika is daar nou n organies-vriendelike boerebeweging op grondvlak onder die armes, wat baie duisende mense betrek wat mobiliseer om voedselonsekuriteit die nekslag toe te dien. Goeie voorbeelde is die Vukuzenzela Urban Farmers Association (VUFA) in Kaapstad, die Master Farmers Association (MFA) in die Oos-Kaap en die Western Cape Ubuntu Farmers Association (WEKUFU).
Bron: Aangepas uit n artikel deur Rob Small van ABALIMI in die CSI Handbook ste uitgawe, gepubliseer deur Trialogue (eie vertaling)

6. Plaaslike sakeomgewing
Produseerders- en prosesseerdersnetwerk by www.go-organic.co.za

Die Suid-Afrikaanse organiese sektor het n lang geskiedenis. Hoewel ons land een van die stigterslande van die Interenational Federation of Organic Movements was, is die organiese sektor van Suid-Afrika nie verenig nie. Daar was splinterorganisasies wat bepaalde boere verteenwoordig, met uiteenlopende opinies ten opsigte van die beste pad vorentoe vir die sektor. Sertifisering word gedryf deur internasionale standaarde en akkrediteringstelsels. Suid-Afrika beskik nie oor n amptelike inspeksie- en sertifiseringsprogram vir organiese voedselprodukte, kosmetiek, tekstiel en ander bedrywe wat organiese landboukommoditeite in hul produksie inspan nie. Volgens huidige ramings is daar ongeveer 45 000 hektaar gesertifiseerde grond wat 0.05% van die land se algehele landbou-oppervlakte verteenwoordig; met 250 plase in Suid-Afrika (IFOAM & FiBL, 2006) . Organiese boere in SuidAfrika produseer n groot verskeidenheid produkte. Dit sluit verskillende ontbytgraansoorte; groente; wortels en knolle; kruie en speserye; vrugte, neute en rooibostee in. Hektaargewys is die grootste vrugte-oeste di van piesangs, avokados en veselperskes, terwyl die groentegewasse wat die grootste oeste lewer, pampoengewasse, tamaties, aspersies, brassicagewasse en aartappels is. Organiese wyn en olyfolie word ook geproduseer, en organiese suiwelboerdery het pas begin in somige provinsies. Organiese produkte wat in Suid-Afrika verbou word, word aan plaaslike sowel as uitvoermarkte verkoop. Uitvoerprodukte word hoofsaaklik gestuur na Europese markte, die Verenigde State en die Verre Ooste insluitende groente, plantprodukte, verwerkte vrugte, suiker, wyn, essensile olies, tafeldruiwe en rooibostee. Om toegang tot internasionale markte moontlik te maak vir Suid-Afrika se organiese uitvoerprodukte, moet enige plaaslike wetgewing wat organiese landboupraktyke in Suid-Afrika beheer, gereeld bygewerk word om in lyn te wees met, en te voldoen aan, heersende standaarde in internasionale markte. In Suid-Afrika word die produkte gewoonlik verkoop in supermarkte; as tuisaflewerings; direk van die boer af; aan gespesialiseerde restaurante en op spesiale organiese markte. Party skole begin ook om organiese voedsel te bedien. Daar is n sterk, dog onderontwikkelde plaaslike mark vir organiese produkte, met beperkte premies vir hierdie produkte. Plaaslike kleinhandelaars verkoop redelike hoeveelhede organiese produkte aan die Suid-Afrikaanse publiek.
Bron: The National Policy On Organic Production (besprekingsdokument) soos aan die einde van 2011. 1. IFOAM & FiBL (2006): The World of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends 2006. International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM), Bonn & Research Institute of Organic Agriculture FiBL, Frick, pp. 2735.

Die kontakbesonderhede van die volgende organisasies is beskikbaar onder opskrif 9: ABALIMI Bezekhaya African Organic Farming Foundation Food & Trees for Africas (FTFAs) NOPI (National Organic Produce Initiative) Rainman Landcare Foundation

8. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die regering se Nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP) sluit in die organiesevoedselsektor sektor as n gebied waar werksgeleenthede geskep kan word. Die jongste IPAP is beskikbaar onder Publikasies by www.thedti.gov.za. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye www.daff.gov.za Die Direktoraat: Plantproduksie is daarvoor verantwoordelik om n beleid vir organiese produksie te ontwikkel. Die doel van die beleid is om n bre raamwerk te skep vir die ontwikkeling van n suksesvolle organiese sektor wat globaal mededingend is en die regering se toewyding tot armoedeverligting, werkskepping, voedselsekuriteit en ekonomiese ontwikkeling kan ondersteun. Bel 012 319 6227 of rig n e-pos aan kgomoamogodip@daff.gov.za Die Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer is onder meer verantwoordelik vir die stel van gehaltestandaarde (regulasies) vir sekere

142

landbouprodukte ingevolge die Wet op Landbouprodukstandaarde, 1990 (Wet No. 119 van 1990) en het konsepregulasies opgestel vir produkte wat organies geproduseer word. Skakel 012 319 6027 / 7306 of skryf aan niele@daff.gov.za. Die Wet op Landbou-produkstandaarde, 1990 (Wet No. 119 van 1990) en konsepregulasies kan afgelaai word by www.daff.gov.za (soek die Food Safety & Quality Assurance webblaaie). Suid-Afrika het nog nie n amptelike sertifiseringstelsel in plek nie. Inspeksie en sertifisering van organiese plase in Suid-Afrika word uitgevoer deur sowel internasionale as plaaslike sertifiseringsliggame.

Insette
Agro-Hytec Tel: 021 863 2884 / 083 265 2616 www.agrohytec.co.za Agro Organics Tel: 021 851 2403 www.agro-organics.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel: 042 286 0978 / 083 270 4866 www.bioinsectsa.com Bioboost Solutions Tel: 044 873 0403 www.bioboost.co.za Biogrow Tel: 028 313 2054 sales@biogrow.co.za www.biogrow.co.za Denvet Tel: 033 343 1093 office@denvet.co.za www.denvet.co.za Diatoms Organic Animal Health Tel: 053 723 1902 www.diatoms.co.za van n groot verskeidenheid gewasse te verbeter. Boere geniet reeds vir langer as 30 jaar die voordele hiervan. MBF International Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 orders@mbfi.co.za www.mbfi.co.za Rhizobium bacterial inoculants, fungal and bacterial plant promoting Rizobiumbakteriese entstowwe; swam- en bakteriese entstowwe wat bevorderlik is vir plante; planthormone; plantprestasieprodukte; aminosuur; seegrasmesstowwe; chelaatvloeistof en oplosbare poeierkunsmis; unieke saadbehandelingspakke en bykomende produkte. Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za

9. Belanghebbendes
U kan n soektog doen volgens kategorie, provinsie en produk. Raadpleeg ook die ander verwante hoofstukke in hierdie gedeelte, bv. oor kompos en organiese bemesting, Erdwurms en vermikompos; permakultuur; biokontrole, ensovoorts. Raadpleeg ook die gids by www.go-organic.co.za.

Verenigings
Biodynamic Agricultural Association of Southern Africa (BDAASA) Tel: 021 881 3628 / 082 858 6523 Faks: 086 694 8892 info@bdaasa.org.za www.bdaasa.org.za BDAASA is n vereniging van boere, tuiniers, kleinhoeweeienaars en ander mense wat belangstel daarin om te werk met biodinamiese boerdery. Daar word jaarliks n konferensie met n kontekstuele tema gehou. Die lede kry n kwartaallikse nuusbrief en n astrale plantkalender word jaarliks gepubliseer. in verbinding met Thierry Alban Revert Tel: 073 303 1554 of epos tar@planetac.co.za vir inligting oor die South African Council for Organic Development and Sustainability (SACODAS). Suid-Afrikaanse Organiese Sektor-organisasie (SAOSO) Liz Eglington Tel: 028 581 2014 / 083 653 3635 lizeglington@netconnectco.za Die hoofdoel van SAOSO is om organiese boerdery te vestig en te ontwikkel as n ontluikende mark in die brer konteks van landbou in Suid-Afrika. Die klem moet op organiese praktyke wees namate landbou die globale uitdagings rakende omgewingsvolhoubaarheid van voedselvervaardigin gstelsels, verbruikersgesondheid, gemeenskapswelstand en voedselgesondheid aanpak.

Metson is n landbouvervaardigingsaak wat hoofsaaklik fokus op n volledige reeks ORGANIESE, Eco-fert wateroplosbare vloeibarechelaatwww.eco-fert.co.za blaarvoeding, vloeibare kunsmis, groeistimulante, gewasspesifieke Bemesting vir Eerstewreldvoeding, graansaadbehandeling, uitvoer-oeste kontakbesonderhede van agente regoor die sproei, ontsmet- en spoelmiddels . -standaarde land is op die webwerf beskikbaar. wat aan GLOBALG.A.P voldoen. Efficient Microbes Mycoroot (Edms) Bpk Tel: 031 266 2935 Tel: 083 636 0706 www.efficientmicrobes.co.za www.mycoroot.com Giba Organics Mikorisa fungi, n organiese Tel: 031 769 1063 mikrobiese bemesting verbeter www.gibaorganics.co.za opbrengs en produksie deur grondgesondheid en Gromor / National Plant Food plantwortelfunksionering te Tel: 031 782 3105 verbeter gromor@iafrica.com Hishtil SA Tel: 015 395 4034 / 43 www.hishtilsa.com Hishtil voldoen aan die strengste internasionale standaarde vir die produksie van gesonde en skoon telingsmateriaal wat voldoen aan ISO 9001:2000 en GLOABALG.A.P . Insect Science (Edms) Bpk Tel: 015 307 1391 www.insectscience.co.za Intshona Group of Companies Tel: 021 852 1660 www.intshona.com Kelpak Tel: 021 786 2090 www.kelpak.com Vloeibareseegrasbioreguleerd er. Voortdurende navorsing en toetsdata van regoor die wreld, het Kelpak se vermo bewys om die gesondheid, gehalte en opbrengs Natrocine Tel: 082 453 6057 www.natrocine.co.za Natuurlike medisyne-oplossings vir lewende hawe. Organic for Africa Tel: 033 413 2960 www.organic4africa.co.za Organiese groeimediums Planner Bee Plant Care carmen@livingearth.co.za www.fertilis.co.za FERTILIS (registrasieno. B3664 Wet36/1947) is gesertifiseer deur die Organic Food Federation UK: organiese sertifiseringsno.: 00371/01/00. Plant Health Products (Edms) Bpk (PHP) Tel/faks: 033 266 6130 www.plant-health.co.za

Sertifisering en dienste
Afrisco Certified Organic Tel: 012 361 5127 / 082 6070 495 Faks: 086 511 4114 www.afrisco.net Bio-dynamic and Organic Certification Authority (BDOCA) Tel: 071 259 2799 www.bdoca.co.za Ecocert Southern Africa Tel: 021 461 1558 office.southafrica@ecocert.com www.ecocert.com Lindros Whole Earth Consultants Tel: 082 719 7263 www.lindros.co.za MBB Raadgewende Ingenieurs Tel: 021 887 1026 Faks: 021 883 8514 info@mbbsouth.co.za www.mbb.co.za Takke in Nelspruit, Mtunzini. Pietermaritzburg, Grahamstad en

Natural & Organic Products Exhibition Tel: 011 835 1565 www.naturalandorganic.co.za SGS South Africa (Edms) Bpk Tel: 021 506 3280 www.za.sgs.com

143

Plant Health Products (Edms) Talborne Organics Bpk (PHP) Tel: 011 954 5763 Tel/faks: 033 266 6130 Tel: 032 944 7445 www.plant-health.co.za www.talborne.co.za PHP doen navorsing, ontwikkeling, VITA- en ECO-gesertifiseerde produksie en bemarking van organiese kunsmis; FERTILISbiobeheerprodukte vir die landbou, erdwurmhopies (humus) tuinbou en wingerdbou. Urban Harvest Edible Gardens Stimuplant Tel: 072 475 2977 (Kaapstad) Tel: 012 802 0940 Tel: 079 934 0689 / 084 329 8410 www.stimuplant.co.za (Oos-Kaap) www.urbanharvest.co.za Biologiese oplossings en groeistimulante

n Paar organiese markte

Wes-Kaap (skakels beskikbaar by http://capemarkets.co.za) Rondebosch Organiese mark 021 696 5749 / 072 222 6410 Constantia Waldorf Organiese en Biodinamiese mark 082 569 9894 Stellenbosch Varsgoederemark www.slowmarket.co.za Gauteng Bryanston Organiese mark 011 706 3671 www.bryanstonorganicmarket. co.za Irene Village Market 012 667 1659 www.irenemarket.co.za Parkview Organiese mark 076 022 7937 KwaZulu-Natal Karkloof Market 082 820 8986 / 076 937 5601 Pietermaritzburg Farmers Market 033 345 4656 or write to paulton@sai.co.za
Vir n omvattende lys van organiese markte, kies die Organies-opsie bywww. simplygreen.co.za.

Produkte en produsente
Organiese wynplase sluit Stellar Wynmakery (www.stellarorganics. com), Reyneke Wines (www.reynekewines.co.za) en Bon Cap Organiese Wynkelder (www.boncaporganic.co.za) in. Afrikara www.afrikara.co.za Mzansi Organic Teas Tel: 079 871 5069 www.jardinsdegaia.com

Opleiding en navorsing
ABALIMI Tel/faks: 021 371 1653 www.abalimi.org.za African Organic Farming Foundation www.africanorganics.org Die organiesevoedselsektor is ingesluit as n prioriteit in AgriSETA se beplnning (sien AgriSETA se Strategiese Plan vir die tydperk 2012-2016). Besoek www.agriseta. co.za of skakel 012 301 5600. Biomimicry SA http://biomimicrysa.co.za botanies), oor bio-onkruiddoders, soos mikoinsekdoders en mikoplaagdoders, asook oor die biologiese beheer van insekplae in die algemeen Rainman Grondsorgstigting is as opleidingsvoorsiener by AgriSETA geakkrediteer. Rainman is besig om n deelnemendewaarborgondersteuningsnetwerk van die grond af te kry saam met PELUM South Africa, en nasionale organieseboe rderybewegings in Namibi, SuidAfrika, Zambi en Zimbabwe. Besoek www.rainman.co.za of skakel 044 801 5017.

Agri-ekologie in aksie n kleinskaalse boerdery-koperasie. Mzondo Organic Tel: 082 835 4224 www.mzondo.co.za Blue Sky Organics Tel: 083 653 3635 www.blueskyorganics.co.za n Organiese grootmaatverskaffer van vrugte, groente en neute. Gesertifiseerde organiese olyfbome, gebottelde olieprodukte National Organic Produce en olyfolie. Konsultering word Initiative (NOPI) gedoen vir boere wat organies wil Tel: 073 303 1554 begin boer om om te skakel na organiese/volhoubare metodes. Network of Eco Farms in Africa South Africa (NECOFASA). Tree in verbinding met Lindros by Dovehouse Organic Farm Tel: 033 330 3554 / 079 368 0832 082 719 7263. http://dovehouse.co.za Organic Emporium is n aanlynwinkel van organiese Elgin Organics produkte vir verbruikers in Tel: 021 849 8663 die noordelike voorstede www.elginorganics.com van Johannesburg www. organicemporium.co.za Suid-Afrikaanse kernvrugte (appels, pere, perskes) Organic World Tel: 011 795 2468 Ethical Co-op www.organicworld.co.za www.ethical.org.za Faithful to Nature Tel: 021 785 3268 www.faithful-to-nature.co.za Teubes Tel: 011 792 4451/2 www.teubes.com

Produkte sluit in skoonheidsmiddels, Organiese draer-olies en organiese sitrus-olies organiese voedsel en literatuur. Green Goose Organic Farm Tel: 051 933 5754 www.greengoose.co.za The Organic Farm Tel: 021 572 0329 / 082 925 2298 www.organicfarm.co.za

Melk- en vleisprodukte van die Wensleydale farm Tel: 082 779 7843 Oos-Vrystaat. www.wensleydale.co.za Jacklin Organic Die grootste organiese produsent Tel: 017 844 1589 van groente in Suid-Afrika. www.jacklinorganic.co.za Gesertifiseerde organiese Wild Organic Food verkry die komposproduksie en vars en beste gehalte vars, organiese geprosesseerde vrugte en groente produkte beskikbaar in die WesKaap. Besoek www.wildorganics. co.za of skakel 021 448 8109.

Kontakbesonderhede is op die Universiteit van KwaZulu-Natal webwerf beskikbaar. Tel: 033 260 5525 http://plantpath.ukzn.ac.za Eastern Cape Appropriate Technology Unit Die Departement Plantpatologie Tel: 047 532 4601 doen navorsing oor die biologiese www.ecatu.org.za beheer van oesplae en -siektes Food & Trees for Africa Universiteit Stellenbosch Tel: 011 656 9802/3 Departement Bewaringsekologie www.trees.co.za en Etomologie Die doel van die Organic Farms Tel: 021 808 3728 Groep is om kleinskaalse boere www.cons-ent.com te ontwikkel deur opleiding, mentorskap en bemarking. Besoek Sustainability Institute www.organicfarmsgroup.com of Tel: 021 881 3196 skakel 084 444 6310 of 082 651 www.sustainabilityinstitute.net 1111. Besigtig videos oor die groep Universiteit van die Vrystaat by www.youtube.com. Sentrum vir Volhoubare Landbou Landbounavorsingsraad (LNR) en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Navorsingsinstituut vir Tel: 051 401 3765 Plantbeskerming www.ufs.ac.za/censard Tel: 012 808 8000 www.arc.agric.za Zeiselhof Navorsingsplaas Die LNR- Plantbeskermingnavor vir Ekologiese en Organiese singsinstituut het die kundigheid Landbou in Pretoria is n toonbeeld om raad te gee oor alle aspekte van organiese groenteproduksie. van onkruiddoders (sinteties en Skakel hulle by 012 811 0276.

145

10. Publikasies en webtuistes

Raadpleeg die webtuistes van belanghebbendes Die internasionale webtuistes gelys onder opskrif 5 www.go-organic.co.za. Die gids, nuus, resensies en ander opsies is hier beskikbaar. Die Suid-Afrikaanse gids vir veganisme is beskikbaar by www.vegansa. com. Die Ubergreen organic eco directory is beskikbaar by www.urbansprout. co.za. Lindros het n boek, Organic agriculture handbook, geskryf en gepubliseer vir Suid-Afrikaanse toestande. Hulle het ook die volgende geskryf en gepubliseer: Global health in crisis en The answer lies in the soil. Skakel hulle by 086 654 9103 of kuier by www.lindros.co.za. Teken in op die Biodynamic-nuusbrief. Skakel die BDAASA (besonderhede onder opskrif 9). Klik op die Interesting reading-opsie by www.afrikara.co.za. Tree in verbinding met Hans E. Klink vir uitstekende artikels oor organiese boerdery. Tel 021 851 2403 of skryf aan hom by heklink@mweb.co.za. Artikels sluit in: Ten good reasons for organic agriculture Organic regulation and certification Organic management Organic agriculture in its economic context Healthy soils Organic pest and disease control By www.agrifoodgateway.com is verskeie publikasies beskikbaar, insluitende African Organic Agriculture Training Manual: Conversion to Organic Farming. Kry die dokument Market Research on the organic and natural products and fynbos industry with an emphasis on how to facilitate entry by www.spp.org. za, die webwerf van die Surplus People Project. Verwante publikasies sluit ook in: Pesticide heath risks for South African emerging farmers.

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Permakultuur
1. Oorsig
Permakultuur is n stelselontwerpantwoord op die afwaartse spiraal van onvolhoubaarheid waarby die wreld oor ten minste die afgelope 150 jaar betrokke was. Die term permakultuur is afgelei van permanent, landbou (agriculture) en kultuur (culture). Die Australiese professor, Bill Mollisson, en sy student, Dave Holmgren, het hierdie term in 1978 geskep om hul ontwerpraamwerk vir volhoubare ontwikkeling te beskryf. Permakultuur is n stelsel wat gegrond is op natuurlike ekostelselprosesse: deur doelbewus plant-, dier-, beboude-omgewing- en energiestelsels te kombineer, poog dit om volhoubare menslike habitatte, nedersettings en landboukundig produktiewe stelsels te skep. Die doel is om produktiewe stelsels te ontwerp wat uiteindelik meer energie genereer as wat hulle verbruik, met geen negatiewe impak op die natuurlike of maatskaplike omgewing nie. Daar is duisende aanhangers van permakultuur wreldwyd wat hierdie ontwerpstrategie in n verskeidenheid klimate en kontekste gemplementeer het. Die VN verleen erkenning aan permakultuur as n nuttige ingryping in gebiede wat natuurrampe of na-oorlogse situasies ondervind. Omdat dit n multidissiplinre benadering is, word baie tegnieke soos organika, biodinamika en ander landboupraktyke binne die raamwerk genkorporeer. Permakultuurstelsels gebruik nie ekonomiese prestasie as die enigste maatstaf vir sukses nie. Die etiek en beginsels sal dit toelig.

n Paar publikasies
Organic Food Processing & Production (U.K.) ISBN No: 0-632-05541-3. The Agrodok Series: Small-scale Sustainable Agriculture in the Tropics (Netherlands). n Reeks publikasies oor verskillende onderwerpe Soil Fertility Renewal and Preservation. E. Pfeiffer. The Lanthorn Press. ISBN 0 906155 12 6 Organic Manure. Nikolaus Remer. Mercury Press. ISBN 0 929979 62 1 Bio-Dynamic Gardening. John Soper. Bio-Dynamic Agricultural Association. ISBN 0 9503780 7 0 The Bio-Dynamic Farm. Herbert H Koepf. Anthroposophic Press. ISBN 0 88010 172 5 Grasp the Nettle. Peter Proctor. Random House. ISBN 1 86941 318 0 Agriculture. Rudolph Steiner. Sophia Books ISBN 9781855841130 The Living Soil. EB Balfour. Faber and Faber Fertility Farming. Newman Turner. Faber and Faber Fertility without Fertilisers. Lawrence D Hills. Henry Doubleday Research Association The Complete Herbal Handbook for farm and stable. Juliette de Baracli Levy. Faber and Faber. ISBN 0 571 13205 7 The treatment of Cattle by Homoeopathy. George Macleod. The CW Daniel Company Bpk. ISBN 0 85207 247 3 Farming and gardening for health or Disease. Sir Albert Howard. Faber and Farber Humus and the Farmer. Friend Sykes. Faber and Faber Farmers of Forty Centuries. F. H. King. Rodale Press. ISBN 0 87857 054 - 3
Ons dank aan dr. Raymond Auerbach, Kgomo Petje en Niel Erasmus vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Etiek en beginsels
ETIEK
Permakultuur is gegrond op n stel etiek wat besluite rig wat ontwerpers, landboukundiges en bouers in hul daaglikse aktiwiteite gebruik. Hierdie etiek het ontwikkel uit die behoefte om gedrags- en implementeringspatrone te skep wat voordelig vir sowel die menslike as natuurlike omgewing sou wees. Grondliggend aan al die etiek is die fundamentele besef dat ons afhanklik is van n planeet wat beperkte en beskadigde hulpbronne het, en dat ons binne hierdie werklikheid moet werk. 1. Versorging van die aarde alle aktiwiteite handhaaf die integriteit van die natuurlikehulpbronbasis. 2. Versorging van mense alle aktiwiteite is daarop gerig om ons en ander mense te bemagtig, met inagneming van versorging van die aarde. 3. Surplusdeling alle ekstra hulpbronne word benut om die versorging van die aarde en mense selfs beter te maak. 4. Stel perke aan verbruik

BEGINSELS
Permakultuur het basiese ontwerpbeginsels wat in enige konteks as basis vir n mens se werk dien. Dit kan volhoubaarheidsriglyne genoem word. Die beginsels is eenvoudig, prakties en bereikbaar.

Werk eerder saam met die natuur as daarteen

Om saam met die natuur te werk beteken om u konteks asook die groter faktore wat u raak, waar te neem en te begryp. Dit word bereik deur kartering, navorsing oor plaaslike ekologie en die weer, ondersoek en gesprekke met plaaslike inwoners. Tweedens het dit ten doel om die hulpbronne wat ontdek word te verbeter deur die kragte wat ons tekom in te span, en probleme in oplossings om te sit.

146

Relatiewe ligging
Plaas elemente in u stelsel waar hulle die doeltreffendste is. (Elemente is enige komponent in u ontwerp: n huis, n skuur, beeste, tuine, ekstensiewe oeste, ensovoorts.) Deur die elemente te plaas waar dit die nodigste is, verminder ons die hoeveelheid werk en energie wat ons moet inspan. Hierdie beginsel lei ook tot die skepping van verhoudinge tussen ontwerpelemente om produktiwiteit en doeltreffendheid te verhoog. n Goeie voorbeeld is om water uit akwakultuurdamme te gebruik om voedselproduksiegebiede te besproei.

Elke element moet multifunksioneel wees

Elke element wat gekies word moet minstens drie funksies lewer, byvoorbeeld, windskerms bied skuiling aan diere wat plae beheer, dien as n bron van wilde voedsel en bevat n bosagtige laag wat ook plaagbeheer verskaf.

Elke funksie moet deur baie elemente gedien word

Plaagbeheer, grondvrugbaarheid, wateropvangs en -besproeiing, deklaagen voedselvoorsiening, ensovoorts, moet deur meer as een element gedien word. Dit beteken indien een element misluk in sy taak om n diens te lewer (plaagbeheerhoenders word deur n hond opgeet), moet daar minstens drie ander elemente as ondersteuning wees om volhoubaarheid te verseker (plante, eende en wildevol beheerplae). Indien u hierdie beginsel toepas, sal die basiese behoeftes van u aangeplante ekologie konsekwent vanuit die stelsel bevredig word.

Doeltreffende energiebeplanning
Elke element in n permakultuurstelsel moet geplaas word waar dit die doeltreffendste funksioneer. Dit staan as sone-, sektor- en hellingbeplanning bekend. Sonebeplanning Elemente word in sones geplaas op grond van hoe gereeld u dit benodig en besoek, asook die hoeveelheid insette wat dit benodig. Areas wat daagliks besoek moet word om te oes of in stand te hou, soos groentetuine, kwekerye, hoenders, n herwinningsarea, ensovoorts, behoort naby die huis geplaas te word om maklike toegang te verseker sodat hierdie stelsels behoorlik waargeneem en in stand gehou kan word. Plekke en stelsels wat minder dikwels besoek word, word verder weg van die hoofsentrum van aktiwiteit geplaas, soos boorde, stapelvoedselstelsels, houtplantasies, dierestelsels, ensovoorts, omdat hierdie plekke minder aandag verg en minder dikwels geoes of ingesamel word. Die ontwerp word dus verdeel in sones wat uitwaarts van die aktiwiteitsentrum beweeg, byvoorbeeld: Sone 0 Huis of onderneming Sone 1 Intensiewe groentetuine, kwekerye en klein dierestelsels Sone 2 n Boord of gemengdevoedselgebied (meerjarige spesies); en stapelvoedselstelsels (graansoorte en knolle). Sone 3 Dit kan grootskaalse semibeheerde stelsels soos plantasies; grootdiervoerstelsels en akwakultuur inkorporeer. Sone 4 Semibeheerde wildestelsels van hoofsaaklik inheemse spesies wat vir medisynes ingesamel word, inheemse vrugte en vuurmaakhout. Sone 5 Onbeheerde wildestelsels van inheemse spesies wat as n veilige hawe vir natuurlewe dien en n plek is waar ons die natuur kan waarneem. Hellingbeplanning Hellingbeplanning behels om u perseel vanuit n syaansig of -perspektief waar te neem, en hellinghoeke en hoogte in ag te neem. Dit help ons om damme, wateropgaartenks, paaie en voetpaaie, dreine en afloopverleggings op die regte plekke te plaas, sodat ons helling op ons grond tot ons voordeel kan inspan. Ons plaas, byvoorbeeld damme en wateropvangkonstruksies aan die bokant van die huis en tuin, sodat ons gravitasie in plaas van n meganiese pomp kan gebruik om water te laat vloei. Hellingbeplanning beteken ook dat ons kontoere vir tuinmaak kan gebruik om erosie te verminder en waterretensie te verhoog. Sektorbeplanning Beplan u perseel om maksimaal gebruik te maak van energie wat daardeur beweeg, of om hierdie energie af te lei. Sektorbeplanning hanteer wilde-energie wat van buite na die eiendom beweeg. Dit beteken dat ons ontwerpe die volgende in ag neem: brandgevaar, sterk of skadelike winde; om ongewenste uitsig af te sper; winter- en somersonhoeke; vloedgevaargebiede, ensovoorts. Dit lei tot die plasing van huise, windskerms, brandstroke en waterstelsels. Sektore kan ook tot die verandering van soneplasing lei.

Gebruik eerder biologiese as niehernubare hulpbronne

Gebruik natuurlike hulpbronne om die werk in die permakultuur te doen. Plante en diere word waar moontlik gebruik om voedingstowwe, skuiling en brandstof, insek- en onkruidbeheer, voedingstofherwinning, habitatverbetering, grondopbouing, brand- en erosiebeheer, ensovoorts, te verskaf. Ons kan, byvoorbeeld, hoenders en klein diere gebruik om die grond te bewerk en te bemes, peulplante aanplant om die grond te verryk, vols en kapokhoenders vir insekbeheer inspan, diverse stelsels aanplant om n netwerk van voedingstowwe in die grond te skep, siektes en plae balanseer, plante met diep wortelstelsels gebruik om die grond los te maak in plaas daarvan om dit te ploeg, ensovoorts.

Skep energiesiklusse
Enige van die natuurkragte wat n perseel betree, moet in die werk gesteek word. Indien dit ren, moet u seker maak dit nie slegs op die dak vir huishoudelike gebruik opgevang word nie, maar dat in weer in die huis gebruik kan word en in n tuin invloei as leiwater om voedsel te produseer. Oorlandvloei behoort in kontoerslote opgevang te word sodat dit stadig in die grond opgeneem kan word, en uiteindelik in strome of riviere beland, eerder as om bloot oorland na die rivier te stroom. Dieselfde beginsels word toegepas op enige hulpbronne wat op die perseel gebruik word om te verseker dat niks vermors word nie, en geen besoedeling geskep word nie.

Skep diversiteit
Diversiteit skep keuse en stabiliteit. Permakultuur behels die skepping van diversiteit, selfs meer as in die natuur, en dit is deur diversiteit wat ons stabiliteit, keuse en volhoubaarheid kan h. Diversiteit verseker nie slegs n wye reeks plantspesies om te gebruik nie, maar beteken ook dat ons weg beweeg van afhanklikheid van een gewas vir ons voortbestaan (monokultuur) na n stelsel waarvolgens n diverse omvang plante en diere balans en vrugbaarheid verskaf. Diversiteit beteken dat n gesin/ plaas baie van sy voedingsbehoeftes met die beskikbare vrugte, groente, proteene, en minerale kan bevredig. Ekonomies beteken dit dat daar n groter verskeidenheid van gewasse en produkte op verskillende tye van die jaar beskikbaar sal wees wat die gesin/plaas teen markinsinkings en die mislukking van een oes beskerm. Stabiliteit vind egter slegs onder spesies plaas wat saamwerk. Moenie bloot so groot verskeidenheid plante en diere as moontlik in u stelsel plaas nie, omdat hulle met mekaar kan meeding. Dit is die aantal funksionele konneksies tussen hierdie plante en diere wat stabiliteit en vrugbaarheid skep.

147

Patrone
Wanneer ons oor patrone praat, verwys ons na die gebruik van vorme soos kontoerlyne, spirale, vertakkingspatrone, ensovoorts, wat in die natuur voorkom. Dit is nie so esoteries as wat die klink nie, maar hoogs prakties wanneer dit korrek gebruik word. Die natuur bestaan en groei deur patrone. Gebruik natuurlike patrone wat die onderdele van die ontwerp (diere, wurms, vols, insekte, grondsoorte, son, water, ens.) in staat stel om in voordelige verhoudings te vloei en te werk. Kontoere is n voor die hand liggende vorm van patrone wat doeltreffend op enige landbouskaal gebruik kan word. Natuurlik word hierdie patrone eenvoudiger wanneer dit op n groter skaal gebruik word, maar die beginsel geld steeds. Gebruik dieselfde patroonbeginsels in u ontwerp wanneer u, byvoorbeeld, beddings, waterbane, en geboue ontwerp. Die gebruik van natuurlike patrone in n tuin sal die groei en vitaliteit van die stelsel verhoog en dit interessanter, oorspronklik en pragtig laat vertoon.

3. Omvang en toepassings
Landbou As n volhoubare landboukundige raamwerk verskaf permakultuur die ontwerpe en werktuie om klein- tot grootskaalplase te skep wat rampe soos vloede, droogtes, brande, ensovoorts, kan weerstaan. Deur noukeurige beplanning wat gebaseer is op plaaslike faktore soos ekologiese prosesse, grondvorme, wind- en waterbeweging, kan boere in n mate hul plase in krisistye beskerm. Met die klem op die heringebruikneming van inheemse boom- en plantspesies in die landboukundige raamwerk word die skakels met bewaring grootliks versterk en landbouondernemings meer stabiel. Windskerms en plaagbeheersones word in werking gestel deur spesies te gebruik wat inheems ten opsigte van of verdraagsaam jeens plaaslike toestande is. Die aanplant van bome as n integrale deel van landbou dra ook tot koolstofafsondering by, wat noodsaaklik is vir ons voortbestaan. Daarbenewens kan ons nie genoeg klem plaas op die rol wat grootskaalse boomplanting kan speel om renval te skep en mikroklimate te verbeter nie. Dit is n nuttige werktuig, veral in uiters dro sones (grootste dele van SA), waar droogteversagting uiters belangrik is. Goeie ontwerp en goeie spesieseleksie asook makroskaal- watervloeibeheer, en die insinking van water in die ondergrond deur grondwerk, is krities om goeie grondhidrasie te handhaaf en dalende boorgatwater aan te vul. In gebiede waar grond of water soutagtig is, het permakultuur uitstekende resultate behaal. Die projek in die Jordaanvallei is n goeie voorbeeld van die toepassing van permakultuur in moeilike omstandighede en gebiede wat voorheen as onproduktief of marginaal beskou is (sien www.permaculture.org.au). Nog n belangrike faktor in landboukundige ontwerp is diversiteit. Die heringebruikneming van veeldoelige inheemse en ander nuttige plante of bome is reeds n stap in die rigting van meer diverse produksie. Gepaardgaande hiermee is die behoefte om landbougewasse te diversifiseer sodat n mens n sekere aantal misoeste kan oorleef, en steeds opbrengste het om mark toe te stuur. Diere word in voedselproduksiestelsels gentegreer, en word nie as afsonderlik van gewasverbouing beskou nie. Hoenders en varke word uiters suksesvol ingespan om onkruid in gewasproduksiegebiede uit te roei, om te dolwe en te bemes. Hierdie diere word dikwels geroteer in aangewese, omheinde gebiede, met gewasse wat daarop volg wanneer hulle aanbeweeg. Beeste en skape word in n laedigtheid- agrobosboukonteks bestuur. Bome dien as voedsel, skaduwee en bron van stikstof. Bye is ook n noodsaaklike komponent alle gewasse word bestuif, en heuning geproduseer. Ons plaaslike heuningverskaffing is baie laag, en n goeie nismark bestaan vir hierdie produk in Suid-Afrika. Konstruksie Daar is n merkbare oplewing in mense se belangstelling in volhoubare konstruksiemetodes. U mag wonder wat dit met landbou te doen het. Van laekoste- tot luukse behuising het dit n geweldige impak op plaaslike hulpbronne en finansiering, asook gesondheid. Die meeste wonings verbruik materiale wat nie herwinbaar is nie, en selfs toksies kan wees. Swak behuisingontwerp lei tot ho energieverbruik, en swak ontwerp van nedersettings het rampspoedige maatskaplike, omgewings- en gevolglik ekonomiese gevolge. Die meeste landbouondernemings beskik ruimskoots oor natuurlike materiale vir konstruksie. Volhoubare konstruksie het enkele kriteria wat die impak van die verskaffing van behuising op die plaaslike en wydgestrekte omgewing versag, naamlik: Indien moontlik word boumateriaal verkry binne n radius van 50km. Dit beperk brandstofverbruik, en verhoog die plaaslike geboue se estetiese waarde. Materiale is so onverwerk as moontlik. Dit verlaag die toksiese las op riviere, grond, atmosfeer, mense en die natuur.

Verhoog die gebruik van grense/rande

n Grens of rand is waar twee om meer omgewings mekaar ontmoet (byvoorbeeld grond en water) en waar die hulpbronne en energie van twee of meer stelsels vir ons gebruik beskikbaar is. Grens/rand verhoog die oppervlakskeidingsvlak in u tuine tussen verskillende stelsels (dam/vleilande met groentetuine) en daar sal n ho-energiebeweging tussen hulle en dus meer geleenthede in ruimte en tyd wees. Skep ook soveel moontlik oppervlakskeidingsvlakke vir plante en diere om te gebruik (golwende beddings teenoor reguit beddings), wat n groter aantal spesies doeltreffend in n kleiner area sal toelaat. Skep meer grense of rande in u tuine en die energie in die ekologie sal gemaklik en energiek vloei, wat uiteindelik n produktiewer stelsel tot gevolg sal h.

Gebruik opeenvolging
Opeenvolging is n konsep wat aan die ekologie ontleen is. Dit beskryf hoe plant- en diergemeenskappe met verloop van tyd evolusie ondergaan. Wanneer n perseel versteur word, word dit gewoonlik gekoloniseer deur geharde onkruid wat kortstondig is, maar n mikroklimaat skep waarin ander, minder geharde spesies kan ontwikkel. Indien dit met rus gelaat word, sal hierdie gemeenskappe in diversiteit en duur verhoog. Met die toename in plantdiversiteit verhoog dier- en insekgemeenskappe ook. Uiteindelik ontwikkel die stelsel in n klimaks- (stabiele) ekologie wat by plaaslike toestande aangepas is. In sommige gebiede kan dit n woudekologie wees, in andere n fynbosekologie. Ons gebruik hierdie opeenvolgingsfenomeen in permakultuurstelsels om permanente landboustelsels te skep. Ons sal egter ingryp deur die stelsel te verbeter deur geharde pionierstruike en -bome (veral peulgewasse) te gebruik, waardeur die ontwikkeling van n mikrokultuur wat produktiewe oeste sal ondersteun, versnel word.

Intensiteit
n Primre oorweging in permakultuur is dat ons ons impak moet minimaliseer. Dit noop ons dus om intensiewe en produktiewe stelsels te ontwerp wat so min as moontlik ruimte gebruik. Hierdie benadering word in werking gestel deur driedimensionele ontwerpe te gebruik. Met ander woorde, ons gebruik vertikale ruimte mure, prile, latwerk, ensovoorts, om produksie te verhoog. Die opstapeling van produktiewe plante in hul toepaslike nisse en die gebruik van plantgildes is werktuie wat verhoogde ontwerp ondersteun. Dit geld ook vir permakultuur op bre skaal: grootdierstelsels is nie noodwendig net vir weiding nie, maar inkorporeer groot peuldraende bome vir weiding en stikstofvoorsiening. Groot gewasproduksiegebiede kan ook aan driedimensionele ontwerp aandag gee deur die gebruik van laningverbouing, ensovoorts.

148

Huise word ontwerp vir maksimale energiedoeltreffendheid, met inagneming van groen- en waterbesparingstrategie. Dit behels ook dat water wat van dakke afloop, opgevang en geberg word vir eie gebruik. Die plasing van wonings in n landskap, hetsy landelik of stedelik, is kritiek. Die ontwerp van huise sodat sonenergie maksimaal benut word, verlaag ook die koste van verhitting en verkoeling aansienlik. Goeie ontwerp het ook n uitwerking op mense se verstandelike gesondheid. Die konstruksie van wonings is arbeidsintensief, en vereis nie noodwendig hoogs geskoolde arbeid nie. Dit kan ruim tot werkskepping in Suid-Afrika bydra. Energie en tegnologie Groentegnologie is nog n belangrike komponent in permakultuurontwerpe. Ons individuele en kollektiewe impak op die planeet het n uiters negatiewe uitwerking. Eenvoudige tegnologie soos sonverhitting en -elektrisiteit kan n las van Suid-Afrikaanse energie-opwekkingsvereistes wat grootliks afhanklik is van die ontginning en verbranding van steenkool wegneem. Steenkoolontginning en -verbranding het n uiters negatiewe uitwerking op mense wat naby hierdie myne en aanlegte woon asook op kweekhuisgasvrystelling. Water- en rioolbestuur kan ook meer doeltreffend wees deur toepaslike tegnologie soos kompostoilette, biogasverwerkers en die suiwering en herbenutting van water wat in huishoudings gebruik word. Al hierdie tipes tegnologie kan die druk op varswatervoorsiening vir nienoodsaaklike doeleindes verlig. Metaangasverwerkers is ook van belang vir boere wat met lewende hawe werk, en wat oortollige biomassa genereer wat nie op ander wyses benut kan word nie. Verwerkers kan op plase gebou word om minstens gas vir kookdoeleindes te genereer, of selfs elektrisiteit, na gelang van die skaal. Die verwerkers kan ook die onwelriekende rioolprobleem elimineer. Maatskaplike strukture Permakultuur is in vele opsigte gemoeid met die bemagtiging van mense uit alle sfere. Gevolglik bestudeer dit ook maatskaplike strukture en alternatiewe ekonomiese stelsels. Koperasies, groenbelegging en wentelleningskemas is enkele idees wat u kan tekom. Groenstadontwerp, koperatiewe behuisingskemas en toekenningstuine is enkele van die maatskaplike herstrukturering wat u in stedelike permakultuurkontekste sal aantref. In Suid-Afrika is die doelwitstelling- en besluitnemingsproses wat onwikkel is deur Allan Savory van holistiesehulpbronbestuur, ook n nuttige werktuig. Die etiese standpunt wat permakultuur vereis, lei natuurlikerwys tot n regverdiger maatskaplike en ekonomiese struktuur. Stedelike en buitestedelike permakultuur Daar bestaan n behoefte aan sowel stedelike ruimtes vir landboudoeleindes as om ons stede groen te maak. Stedelike sentra verbruik en vermors reusehoeveelhede hulpbronne, en plaas ook druk op landelike gebiede om in baie van die stedelike behoeftes te voorsien. Met stygende druk op stedelike gebiede om werk en behuising te voorsien, kan permakultuur n uitkoms vir baie mense wees. Permakultuur bied goeie werktuie vir die herdefiniring en herontwerp van ons gebruik van ruimte en hulpbronne in stede. Die beginsels wat hierbo uiteengesit is, gee ons n goeie idee van sommige benaderings. Nog n kritieke eienskap van stedelike ekologiese landbou is die heringebruikneming van biodiversiteit in hierdie ruimtes deur elke stadstuin n bewaringsone te maak. Baie dinge wat ons as afval beskou, kan suksesvol hergebruik word om meer volhoubare stede te skep in hierdie opsig is groentegnologie baie nuttig.

4. Opleiding en navorsing
Mense dwarsoor die wreld word in permakultuurontwerp opgelei, hetsy hulle geletterd is of nie. Baie kursusse moet ook in die moedertaal van betrokke studente vertaal word. Permakultuurontwerp-kursusse (PDC) n Volledige permakultuurontwerp-kursus behoort minstens 72 ure (ongeveer 12 dae) te duur en kerninligting te dek. Dit behoort intensiewe ontwerpopdragte in te sluit. Dit is n internasionaal erkende kursus. Kort kursusse Baie diensverskaffers bied kort kursusse aan wat sekere onderwerpe in die permakultuurraamwerk dek, maar dit is nie gelykstaande aan n permakultuurontwerp-kursus nie. Gegewe die kritieke armoede in Suid-Afrika word baie fasiliteerders gekontrakteer om kort kursusse wat op voedselversekerdheid en primre gesondheidsorg gerig is, of gespesialiseerde kursusse vir onderwysers aan te bied. In die lig van tyd- en begrotingbeperkinge is dit nie altyd moontlik om die PDC-materiaal volledig te dek nie, maar die impak van sodanige kort kursusse is verstommend. Bevoegdheid van opleidingsbeampte Hooffasiliteerders van permakultuurontwerp-kursusse (PDCs) behoort self sodanige kursus te deurloop, en moet minstens twee jaar praktiese ondervinding van ontwerp en implementering h. In ander lande kan n mens by tersire inrigtings aansoek doen om herkenning van bevoegdheid. Enkele mense in Suid-Afrika het diplomas van instellings in Australi en die Verenigde Koninkryk. Permakultuur-eenheidstandaarde in AgriSETA n Span vakspesialiste is gemoeid met die tydrowende taak om permakultuur-eenheidstandaarde te skryf wat in AgriSETA se primre landbou-eenheidstandaarde ingesluit moet word. Tot op hede is daar eenheidstandaarde wat van vlak 1 tot vlak 5 strek. (Meer inligting hieroor is beskikbaar by www.agriseta.co.za.) Die permakultuurontwerp-kursusse het nie n eenheidstandaard nie, maar deelnemers aan hierdie kursusse het nie dikwels akkreditasie nodig nie.

5. Belanghebbendes
Afristar Foundation Tel: 011 706 5614 www.afristarfoundation.org.za Die Afristar Foundation het aan distrikswye beplanningsmodelle gewerk wat permakultuur beklemtoon in bre gemeenskapsontwikkeling die Gemarginaliseerde Gemeenskapsaksieplan (MCAP). Di proses het hulle in staat gestel om met die streeks- en plaaslike regering asook die Departement Landbou, Openbare Werke en professionele sakebeplanners saam te werk. Busy Bee Apiaries Tel/faks: 021 971 1022 crpost@telkomsa.net Busy Bee Apiaries BK verskaf intensiewe vaardigheidsopleidingskursusse in sowel die teoretiese as die praktiese aspekte van byeboerdery. Konsultasie asook ouditering van byeboerderydienste en -produkte word ook verskaf. Sien ook die hoofstuk oor byeboerdery. Crawford, Wendy Tel: 082 826 1333 brightgoldberry@gmail.com n Konsultant in permakultuurontwerp, opleiding en implementering, en in groot- en kleinskaalse biodinamiese landboupraktyke. Sy het uitge-breide praktiese ervaring op vele gebiede.

149

Dovehouse Farm Tel: 033 330 3554 / 082 868 4517 www.dovehouse.co.za Dovehouse Organic Farm is n werkende permakultuurplaas met n winkel wat organiese produkte verkoop en n kwekery op die perseel. n Wye verskeidenheid voorbeelde van permakultuur kan daar besigtig word, van huishoudelike voedselwoude tot n groentetuin-koperasie, gentegreerde oes- en veerotasies en wateroestingstegnieke. Hul tweeweek-werkswinkels is SETAgeakkrediteer.

Jakkalskloof is in Swellendam (op die Ashton-pad) en bied goeie voorbeelde van waterbestuur en huishoudelike produksie op n groter skaal. Mense met ou grondhuise op plase word aangemoedig om die gerestoureerde grondhuis op Jakkalskloof te besoek. Jewish National Fund Walter Sisulu Environmental Centre Tel/faks: 012 801 3197 www.wsec.co.za Lindros Whole Earth Consultants Tel: 082 719 7263 alan@lindros.co.za www.lindros.co.za

op persele wat permakultuur demonstreer. Hulle kan u ook help om met diensverskaffers in u gebied in aanraking te kom. Samewerking is n belangrike aspek van ons benadering. Planner Bee Plant Care carmen@livingearth.co.za www.fertilis.co.za Planner Bee Plant Care bied konsultasiedienste oor permakultuur, organiese en wurmkultuur en afvalbestuur met behulp van erdwurms. Hulle stel ook permakultuurartikels in brosjureformaat beskikbaar. Plantwize Tel: 082 683 6048 info@plantwize.co.za www.plantwize.co.za Hierdie maatskappy verskaf inheemse, organiese en perma kultuurlandskapontwerp asook organiese instandhouding van tuine, werkswinkels en opleiding. Rainman Landcare Foundation Tel: 044 801 5017 www.rainman.co.za Dit is n geregistreerde trust wat boere oplei in die gebruik van permakultuur en organiese metodes, asook hoe om gesertifiseerde boereverenigings op die been te bring wat organiese boerdery bedryf. Dit stel boere in staat om toegang tot die groeiende organiese mark te verkry, sowel plaaslik as internasionaal. Opleidingsbeamptes is by AgriSETA geakkrediteer.

Siyakhana hanteer een van Johannesburg se mees prominente stedelike permakultuurdemonstr asiepersele. Ons onderneem ook navorsing, beleidsadvokaatskap, opleiding en gemeenskapgebaseerde programmering om ons doelwit n gesonde ekologie te bereik. The Natural Step (TNS) Tel: 079 165 2506 www.thenaturalstep.org/southafrica TNS is n internasionale raadgewende organisasie en dinktenk wat in die vroe 1990s in Swede ontstaan het. Hulle maak kontak met leiers op sakegebied en die regering om strategie te skep om die gety van omgewingsverval om te draai en nuwe, meer volhoubare, oplossings te genereer. Hulle bied ingrypings op alle bestuursvlakke aan om bestuurders op die hoogte te hou van die kernvraagstukke wat volhoubaarheid aandryf en om te assesseer hoe hulle verder op daardie reis kan vorder (die volgende natuurlike tre te waag). The Zululand Centre for Sustainable Development Tel/faks: 083 308 4818 www.ecosystems.co.za/zcsd.htm Tlholego Ecovillage and Learning Centre Tel: 072 118 7357 www.tlholego.org.za

Durban Botanic Gardens Permaculture Training Centre Lindros is konsultante in Tel: 031 322 4021 volhoubare landbou en bied ook www.durbanbotanicgardens.org. opleidingskursusse aan. za/permaculture.html Food & Trees For Africa (FTFA) Newlands Mashu Permaculture Learning Centre (NMPLC) Tel: 011 656 9802 / 3 / 4 Tel: 083 656 8417 info@trees.org.za partnerfarmer@absamail.co.za www.trees.co.za NMPLC bied opleidingswerksessies aan en verskaf mentorskap aan organisasies en individue wat volhoubare en omgewingsverantwoordelike benaderings tot asook organies FTFA het die Permakultuur boerdery aanvangspakket (PSP) genisieer gefundeerde landbou-inisiatiewe om risiko te minimaliseer en om te wil ontwikkel. bepaal watter projekte die moeite werd is vir verdere belegging oor McGregor Alternative n tydperk. Die drie vlakke van PSP Technology Centre (MAT) voorsien basiese tuinhulpmiddele, Tel: 023 625 1533 werkswinkels, basislynprojek- info@mat.org.za www.mat.org.za assessering en n verslag. FTFA voorsien die projekte van verskeie MAT bied opleiding in volhoubare opvoedkundige hulpbronne soos boumetodes, hernubare energie boekies, strooibiljette en plakkate en permakultuur aan en bevorder wat aansluit die leer curriculum wat alternatiewe tegnologie soos opvoeders toelaat om materiale kompostoilette, sonoonde, en voedseltuine te gebruik ens. MATdien as opleiding- en tydens onderrig n Tuinontwerp hulpbronsentrum vir diegene wat en n aktiwiteitskedule/ hierdie beginsels en tegnologie in hul tuinontwikkelingsplan word eie lewens en in hul gemeenskappe opgetrek saam met deelnemers wil verken en inkorporeer. met die eerste opleidingsessie en die skedule word voorgel aan die Permaculture Education Africa borge. (PEA) Tel: 028 5511 678 / 072 241 1514 Hindmarch, Avice permaculture.education. Tel: 072 174 1152 africa@gmail.com avice.steed@vodamail.co.za www.berg-en-dal.co.za FTFA stel permakultuur bekend as n lewenstyl en wys hoe hierdie praktyke kan lei tot n beter lewenskwaliteit. n Konsultasiediens wat permakultuurontwerp op enige skaal verskaf. Konsultasiedienste word verskaf in biodinamiese landbou. PEA is n assosiasie van permakultu urfasiliteerders, asook n informele netwerkliggaam vir permakultuur. PEA organiseer permakultuuron twerpkursusse en doelgemaakte kursusse en konsultasiedienste vir Hope Nutritional Training and projekte. Research Tel: 011 326 3507 Bykomend hiertoe bied www.hopenbc.co.za PEA konsultasies aan oor die ontwerp van ekologiese Jakkalskloof Permaculture nedersettings en breedvoerige John Raimondo 082 441 7827 permakultuurontwerp. Hulle raimondo@telkomsa.net www.xhabbofarmcommunity.co.za bied professionele en praktiese permakultuurkursusse aan

Die Tlholego Ecovillage and Learning Centre is gele op 150ha land wes van Rustenburg. Die sentrum is in 1990 gestig deur die Rucore Sustainability Rucore Sustainability Foundation as Foundation n praktiese manier om te leer van Tel: 072 638 8580 volhoudbaarheid en volhoudbaarh www.rucore.org.za eidsontwikkeling in Suid-Afrika na Ruore, wat in 1991 gestig is as n apartheid. sosiale onderneming, fokus op ekologiesgentegreerde strategie Die Tlholego village is een van vir landelike ontwikkeling. Rucore Suid-Afrika se pionier sentrums permakultuuropvoeding, werk saam met wreldnetwerke, vir en eko-dorpontstigtings en sosiale entrepreneurs natuurbou om gehaltedienste direk aan wikkeling. Tlholego bestaan uit n gemeenskappe te lewer en residensile dorp, opleidingsentrum ondersteun lantermynbelegging en en is n ontwikkelende demonstrasieperseel. Huidiglik pas hulle mentorskapprogramme innoverende strategie toe om die land te hervorm asook landelike SEED broodwinning gebaseer op Tel/faks: 021 391 5316 opvoedkunde, sosiale gelykheid en admin@seed.org.za volhoubare boerdery. leigh@seed.org.za www.seed.org.za Ukuvuna Urban Farming Centre Geakkrediteerde John Nzira 073 717 5232 permakultuuropleiding johnnzira@gmail.com Siyakhana Initiative for Ukuvuna Permaculture is in Ecological Health and Food Midrand gebaseer en bedryf Security projekte in Suid-Afrika, Lesotho, Tel: 072 501 0756 Swaziland, Mosambiek, Zimbabwe http://siyakhana.org

150

URBAN FARMER
In samewerking met Organic Food Gardens

Tel: 022 448 1106 / 082 842 1579 metalpetal@kingsley.co.za

Zulu Organics Ezio Gori 083 300 2385 Faks: 086 671 8572 permaculture2012@gmail.com www.permaculture2012.co.za Zulu Organics se visie is die bevordering van die beginsels van volhoubare landboupraktyke wat op lae eksterne insette gebaseer is. Dit is n bekostigbare en ekologies gesonde manier om kleinskaalboere te vestig wat organies gekweekte tradisionele en nisgewasse produseer, en op hierdie wyse voedselsekuriteit en plaaslike ekonomiese ontwikkeling te bevorder

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Hulle lewer konsultasiedienste oor voedselselsekuriteit en bied opleiding aan op uitnodiging. Hulle fokus hoofsaaklik op groentetuine vir huishoudings en stel permakultuur bekend in tuine en as werktuig in die ontwikkeling van landelike gemeenskappe se vermo om voedselsekuriteit en beheer te verseker. www.Permaculture2012.co.za Project Management & Sustainable Development Consultants Tel: 083 300 2385 www.permaculture2012.co.za n netwerk van hulpbronne kan projekte onderneem in die stedelike herskepping/vernuwing, landhervorming openbare/ sosialebehuising, landelike ontwikkeling, eko-dorp / agri-dorp en organiese boerderysektore. Wigley, Tim Sel: 083 287 4308 tim@keimouth.co.za http://khuladhamma.org n ervare natuurboerdery en per makultuurfasiliteerder wat al vir dekades in die Oos-Kaap werk. Hy is gebaseerby Khula Dhamma Ecovillage naby Oos Londen.

Uitheemse indringerspesies (UIS)

1. Oorsig
Uitheemse indringerspesies, eksoties of nie-inheemse spesies wat van hul natuurlike reeks gevat is na n ander gebied of streek deur middel van menslike ingryping. Ingevoerde spesies vind dikwels geen vyande in hulle nuwe habitat nie en versprei dus maklik en vinnig. Uitheemse spesies wat gevestig raak in hul nuwe omgewing vinnig toeneem en versprei op wyses wat verwoestend/vernietigend vir biodiversiteit en/of menslike belange is, word beskou as indringer inheemse spesies. Sommige spesies dring habitats self in, maar mense se bewegings het die diversiteit en omvang van indringing deur uitheemse spesies dramaties verhoog. Die direkte koste verbonde aan die beheer van indringerspesies kan miljoene rande beloop. Boonop sluit die koste vir die ekonomie hul indirekte impak op die omgewing en ander nie-markwaardes in. Indringerspesies kan byvoorbeeld veranderinge in ekologiese dienste meebring, insluitende: vloedbeheer en watervoorsiening afvalverwerking herwinning van voedingstowwe bewaring en vernuwing van grond oesbestuiwing saadverspreiding

Demonstrasiepersele
Kontak asseblief die persele wat hieronder genoem word indien u permakultuur in aksie wil sien. Hulle wissel van breskaal- tot stedelike persele. Berg en Dal 028 551 1678 Dovehouse 033 330 3554 Rainman Landcare Foundation 044 801 5017 Siyakhana 072 501 0756 Spier 072 174 1152 Synergy Centre Sustainability Project 072 501 0756 Tlholego Ecovillage and Learning Centre 072 118 7357

2. Wetgewing
Daar is verskeie wette in Suid-Afrika wat deur die verskillende staatsdepartemente geadministreer word en wat handel oor verskillende aspekte van UIS. Wat boere betref is die relevantste di van die Departement Landbou wat handel oor onkruid en indringerplante, gewasplae en veesiektes.

6. Publikasies en webtuistes
Die webtuistes van rolspelers is n bron van inligting. Nuttige en verwante publikasies: Earth Users Guide to Permaculture Rosemary Morrow From the Roots Permacore newsletter Introduction to Permaculture Bill Mollisson and Reny Mia Slay Making the most of indigenous trees Fanie and Julye-Ann Venter Natural Pest Management Henry Ellwell (Zimbabwe) Permaculture David Holmgren Permaculture: A Designers Manual Bill Mollisson Plant Propagation Mambo Press Production without Destruction Vukasin et al (Natural Farming Network, Zimbabwe) South African Organic Agriculture Lindros The Permaculture Booklet Food & Trees for Africa The Permaculture Home Garden Linda Woodrow U kan aanlyn by www.exacteditions.com/exact/magazine/409/460 inteken op die Permaculture Magazine, die wenner van die Queens Award for Enterprise 2008 in die kategorie volhoubare ontwikkeling en verbintenis tot die internasionale bevordering van volhoubaarheid (in die VK gebaseer). U kan ook vir Tony Rollinson kontak by info@permaculture.co.uk; hy is betrokke by die ondersteuning van projekte regoor Afrika. www.ipcon.org van die internasionale permakultuurkonferensie. Kry die permakultuur opsies by www.planafrica.net. Met dank aan Alex Kruger (Permaculture Education Africa) vir die inligting, en aan Paul Cohen vir sy deeglike terugvoering.

Die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983 [Eng: CARA]
CARA bevat sekere bepalings wat die beheer van onkruid en indringerplante rel. Di Wet word tans hersien ten opsigte van regulasie 15 en 16, wat besig is om te verander. Die huidige CARA sal dus bespreek word. Kragtens regulasie 15 is daar drie kategorie gereguleerde plante: Kategorie 1 Verklaarde onkruid. Hierdie plante moet deur alle grondgebruikers op grond- of wateroppervlakke beheer word. Hulle mag nie meer geplant of geteel word nie, en alle handel in sade, steggies of ander teelmateriaal is verbode. Hulle mag nie verplaas word of toegelaat word om te versprei nie. n Boete kan op hierdie spesies gehef word. Kategorie 1-plante sluit lantana, pom-pom-onkruid, waterhiasinte, geel selonsrose, ensovoorts in. Die mees aggressiewe spesies val in hierdie kategorie. Kategorie 2-spesies sonder n permit word beskou as kategorie 1-spesies. 2Kategorie 2 Verklaarde indringers (indringerplante met kommersile of geriefswaarde). Dit is indringerplante wat n bedreiging vir die omgewing inhou maar nietemin gebruik kan word vir timmerhout, vrugte, brandhout, medisinale plante, veevoer, boumateriaal of skuiling, of om die grond te stabiliseer. Hierdie spesies word slegs toegelaat om in afgebakende gebiede voor te kom en moet n permit h. As die plante vir handelsdoeleindes gebruik word, moet grondgebruikers n waterlisensie kry omdat die plante groot volumes water verbruik. As die plante buite afgebakende gebiede voorkom, moet hulle beheer word. Kategorie 2-plante sluit in swartwattel, sisal, grys populier en treurwilger (nie te verwar met inheemse wilgers nie). Die grondeienaar moet by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye aansoek doen om n permit vir kategorie 2- spesies. Die besluit om n permit uit te reik, berus by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Kategorie 3 Verklaarde indringers (indringerplante met ornamentele waarde) kan indringers word, maar word beskou asof hulle ornamentele waarde het. Kragtens Regulasie 15 van die Wet

151

op die Bewaring van Landbouhulpbronne mag hierdie plante nrens anders voorkom as in biologiesbeheerde reservate nie, tensy hulle reeds bestaan het toe die regulasie in werking getree het (30 Maart 2001). Dit beteken dat bestaande plante nie deur die grondgebruiker uitgehaal hoef te word nie, maar hulle moet beheer word en geen nuwe plante mag ingevoer, gekweek of versprei word nie. Die plante mag nie meer verkoop word nie. Kategorie 3-plante sluit in jakarandas, seringbome, Australiese silwereik, St. Josefslelie, ensovoorts.

metode gebruik word, is hierdie onkoste tevergeefs, en dit kan selfs lei tot enorme omgewingskade. Voordat besluit word op die doeltreffendste, bekostigbaarste en geskikste beheeropsie vir UIP in n spesifieke situasie, moet sekere faktore in aanmerking geneem word. So moet beheermetodes gebruik word wat geskik is vir die betrokke spesie sowel as vir die ekosisteme waar hulle voorkom. Sien die opsie in Guide to Clearing Alien Invasive Plants in die kieslys by www.dwa.gov.za/wfw. Biobeheer is In langtermyn- volhoubare oplossing vir die beheer van uitheemse indringerspesies en werk dikwels die beste as deel van n gentegreerde bestuurstelsel as dit n bestaande beheerprogram aanvul. Op langtermyn lei dit tot n afname in die koste van die ander beheermetodes, wat die beheerprogram volhoubaar maak.

Die Wet op Landbouplae 36 van 1983

Hierdie wet maak voorsiening vir maatrels ingevolge waarvan verhoed kan word dat landbouplae die land binnekom, en ook vir die bekamping van bestaande plae. Dit spesifiseer onder andere dat n invoerpermit verkry moet word voordat produkte of materiaal wat landbouplae mag bevat, in die land ingebring mag word.

Die Wet op Dieresiektes 35 van 1984

Die oogmerk van hierdie Wet is om die nasionale diere- (en menslike) bevolking asook die uitvoermarkte teen dieresiektes te beskerm. Hierdie siektes word hoofsaaklik deur uitheemse indringerpatogene veroorsaak. Kragtens hierdie wet moet elke besending diere en/of diereprodukte wat ingevoer word, vergesel wees van n oorspronklike veeartsenykundige invoerpermit uitgereik deur die Nasionale Direktoraat vir Dieregesondheid, en n oorspronklike gesondheidsertifikaat, uitgereik deur die bevoegde veeartsenykundige owerheid van die uitvoerland.

4. Rehabilitasie van gebiede waar uitheemse indringerplante verwyder is

As UIP uit n gebied verwyder is, sal dit sekerlik nie die einde van die probleem wees nie. Baie plante het die vermo om weer uit hulle wortels of afgesnyde stompe uit te loop, en as die afgesnyde stompe nie met geskikte plantdoders behandel word nie, kan dit lei tot n erger infestasie as tevore. Daar sal nog groot hoeveelhede sade van die UIP in die grond wees, en dit sal in groot getalle ontkiem namate meer sonlig op die grond val. Die ontwrigting van die grond deur ontworteling van bome laat die sade van die UIP ook makliker ontkiem. Baie uitheemse peulgewasse soos die Australiese Acacia-spesie (wattels) het sade wat vuurbestand is en deur vuur gestimuleer word om te ontkiem. Die meeste sade van inheemse plante word egter deur vuur vernietig. Daar moet omsigtig te werk gegaan word met sensitiewe biome soos die fynbosbioom, want die peulspesies het stikstofbindende bakterie in hul wortels van n allopatiese uitwerking het en die grondsamestelling verander. Hulle vaar dus beter as uitheemse spesies. Om te verhoed dat skoongemaakte gebiede weer deur die UIP ingeneem word, moet opvolgaksies onderneem word vir so lank as wat nodig is. Dit is ook baie belangrik om n meer gewenste soort plantegroei in die skoongemaakte gebiede te vestig, byvoorbeeld n vinnig groeiende grassoort. Die volgende publikasies wat gekombineer moet word gee riglyne vir rehabilitasie van gebiede waar UIP uitgehaal is: Rehabilitation recommendations after alien plant control. P Campbell. Plant Protection Research Institute Handbook No 3. PPRI: 1-43. Grab-a-grass dial: guidelines for rehabilitation after alien plant control. PL Campbell. ARC-Plant Protection Research Institute. (Beskikbaar vir KwaZulu-Natal; Mpumalanga & Limpopo; die Vrystaat, NoordKaap, Noordwes & Gauteng; Oos-Kaap). Albei is beskikbaar van NIPB-boekverkope. Skakel 012 808 8000. Die Werk vir Water-program stel ook inligting beskikbaar. Skakel hulle tolvry by 0800 005 376 of besoek www.dwa.gov.za/wfw.

National Environmental Management: Biodiversity Act (NEM: BA), No. 10 van 2004
Dit is n meer onlangse stuk wetgewing en word deur die Departement Omgewingsake en Toerisme geadministreer. Die oogmerk van die wet is om die land se biodiversiteit te beskerm, onder andere deur beheer van uitheemse en indringerorganismes. Hoofstuk 5 van hierdie wet bepaal dat permitte verkry moet word vir die uitvoer van aktiwiteite met beperkinge op en wat enige uitheemse spesie wat nie vrygestel is nie, of enige gelyste indringerspesie behels. Die beperkte aktiwiteite sluit die invoer, beheer, teling, verkoop, koop en verplasing van n monster van die spesifieke spesie in. Organismes wat inheems aan die land is maar buite hulle natuurlike grense voorkom, word ook as uitheemse spesies omskryf vir die doeleindes van hierdie wet. Die regulasies ten aansien van dele van hierdie wet moet nog opgestel word, en dit is nog nie duidelik hoe dit boere sal raak nie.

3. Beheermaatrels ten aansien van uitheemse indringerplante

Een of n kombinasie van die volgende beheermaatrels word toegepas: meganies (ontworteling, afkap, afsny, brand, opkap), chemies (behandeling met geregistreerde plantdoders), en biologiese beheer (sien hoofstuk oor biobeheer). Brand is ook n opsie in bepaalde omgewings en die Werk met Vuur -program kan in di verband genader word. n Gentegreerde bestuursplan word voorgestel vir enige gebied wat deur UIP genvesteer is om te bepaal in watter volgorde die verskillende uitheemse spesies en onderafdelings van die genvesteerde gebied behandel moet word, en om te verseker dat die doeltreffendste en koste-effektiefste kombinasie van beheermaatrels toegepas word. Gereelde opvolgaksies is van die grootste belang en ook noodsaaklik om beheer te behou as meganiese of chemiese maatrels toegepas word. Streng beheer moet uitgeoefen word in ooreenstemming met die riglyne op die onkruiddoder se etiket. Toedienings wat ni ooreenstem met die riglyne op die etiket nie, mag ingevolge die Wet op Misstowwe, Veevoedsel, Landboumiddels en Veemiddels 36 van 1947 nie uitgevoer word nie. Die beheer van UIP kan baie duur wees in terme van mannekrag, materiaal en toerusting wat dit verg. As dit verkeerd uitgevoer word of die verkeerde

5. Die Werk vir Water Program

Besoek www.dwa.gov.za/wfw

Die aanslag teen UIP word gelei deur die Werk vir Water (WvW) -program en geadministreer deur die Departement Water en Omgewingsake. Hierdie program werk in vennootskap met plaaslike gemeenskappe, aan

152

wie hy werk verskaf. Werk vir Water is al aan die gang sedert 1995 toe dit vir die eerste keer geloods is as deel van die regering se Heropbou- en Ontwikkelingsprogram (HOP). Elke jaar neem die program omtrent 30 000 mense in diens wat meestal afkomstig is van arm gemeenskappe. Ander staatsdepartemente is ook betrokke: Landbou, Bosbou en Visserye; Handel en Nywerheid; Wetenskap en Tegnologie, asook provinsiale regeringsdepartemente. Navorsingsgroepe is betrokke, soos die Landbounavorsingsraad Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNRNIPB), die Centre of Excellence for Invasion Biology (CIB) en die WNNR. Dan is die Global Invasive Species Programme (GISP) en die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) ook betrokke. Die Suid-Afrikaanse Kwekersvereniging het ook met die privaatsektor vennootskappe gestig om die bedryf op te voed oor nuwe wetswysigings ten aansien van UIP , en om seker te maak dat UIP nie meer verkoop word nie. Die vennootskap met SAPTA (die Suid-Afrikaanse vereniging vir troeteldierhandelaars) beklemtoon die gevaar van wateronkruid en visdam/akwarium-spesies deur middel van bewusmaking en opvoeding. Dan word daar met kollegas in ander Afrika-lande saamgewerk oor die biologiese en gentegreerde beheer van verskeie UIS elders in Afrika. Werk vir Water is tans betrokke by n aantal gesamentlike beheerprogramme met instansies soos Werk vir Vleilande, Working on Fire, Working on Woodlands and Woodlots, ensovoorts. Dit is almal programme met indringerplante as element van hulle sleutelaktiwiteite.

Departement van Water en Omgewingsake Tel: 086 111 2468 www.environment.gov.za EcoGuard Tel: 011 463 6057 www.ecoguard.co.za ECOPLUG Tel: 021 873 1648 Tel: 011 304 7200 www.gisa.co.za/ecoplug Enviro-Crop Tel: 033 386 9384 Tel: 056 213 4539 www.enviro-crop.co.za Hortec Tel: 023 316 1530 www.hortec.co.za Invader Plant Specialists Tel: 021 976 6127 / 082 412 7411 www.invaderplant.co.za

Die Omgewingsonkruidbeheerkursus is ontwikkel vir mense wat n loopbaan wil volg in die beheer en bestuur van UIP . Jacklin Organic Tel: 017 844 1589 info@jacklinorganic.co.za www.jacklinorganic.co.za JEC Environmental Services Tel: 033 940 0450 / 082 828 7953 www.jecenviro.co.za KZN Departement van Landbou en Omgewingsake Michael Braack Tel: 033 355 8069 / 079 895 3620 Landboukolleges bied opleidingskursusse aan oor die beheer van indringerspesies. Meer inligting hieroor verskyn in die hoofstuk wat handel oor landbouopleiding en -onderrig.

6. Belanghebbendes
Africa Land-Use Training (ALUT) Tel: 014 717 3819 / 078 228 0008 www.alut.co.za Centre for Invasion Biology (CIB) Prof. Dave Richardson Tel: 021 808 2725 rich@sun.ac.za ALUT bied opleiding aan in die www.sun.ac.za/cib beheer van UIP . Die CIB bestaan uit n netwerk Bull Maurice Trading navorsers deur die hele land . Kry Tel: 011 026 4077/7266 hulle name en kontakbesonderhede info@bullmaurice.com op die webtuiste. www.bullmaurice.com Hulle vervaardig toerusting wat spesiaal ontwerp is om uitheemse bome en plante op ons plase uit te haal. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel: 012 319 7685 DLUSM@daff.gov.za Provinsiale kantore van die Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur: Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap Ander direktorate: Plantgesondheid Tel: 012 319 6529 DPH@daff.agric.za Landbouproduk-inspeksiedienste Tel: 012 319 6504 DAPIS@daff.agric. za Veeaartsenydienste Tel: 012 319 7679 DAH@daff.agric.za 043 704 6815 / 079 495 4585 051 409 2623 / 084 813 1811 012 319 7562 / 082 574 7650 033 345 3557 / 073 859 2892 015 287 9944 / 071 607 6450 013 754 0727 / 083 235 6787 018 294 3343 / 083 460 9190 053 807 2612 / 073 654 0723 021 944 1425 / 083 423 4590

LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) www.arc.agric.za Onkruidnavorsing Mev. Hildegard Klein Tel: 012 356 9841 infoppri@arc.agric.za Insek-ekologie Dr. Roger Price Tel: 012 356 9817 pricer@arc.agric.za Biosistematika Dr. Ansie Dippenaar Tel: 012 808 8247 dippenaara@arc.agric.za Navorsing oor biologiese en gentegreerde strategie om die land se natuurlike hulpbronne en biodiversiteit te beskerm teen die bedreiging van uitheemse indringerplante Navorsing oor die biologiese beheer van sekere landbouplae

Identifisering van uitheemse ongewerweldes (insekte, spinnekoppe, myte, nematodes, swamme) en navorsing oor biologiese beheer in bewaring

Kry besonderhede van die nuwe LNR-NIPB gebruikersvriendelike feitestate omtrent indringer uitheemse plante en hulle biologiese agente onder opskrif 9.

In Augustus 2011 het Nedbank, as deel van n belegging in die omgewing R9miljoen bewillig vir World Wide Fund for Natures(WWFs)se Waterbalans program Deur die uitheemse indringer plante wat die watergehalte verswak skoon te maak sal di belegging 450 ha land herstel in die prioriteitsopvanggebiede van Enkangala grasvelde in Mpumalanga, en die boonste deel van Umgeni in Kwazulu-Natal. Dit is die grootste belegging wat n bestuur nog gemaak het in die Waterbalans program tot hede. Besoek www.nedbank.co.za Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Skool vir Natuurlikehulpbronbestuur (Saasveld-kampus) Natuurbewaring & Wildplaasbestuur Barry Muller Tel: 044 801 5013 www.nmmu.ac.za/georgecampus

Planet Wise cc Tel: 028 261 1823 / 021 200 0561 sales@blk.co.za Plant Science Consultants Association (PSCA) Tel: 011 486 2254 info@avcasa.co.za Rand Water soek Water Wise Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za SiQ (Edms) Bpk Tel: 012 807 9460 www.siq.co.za Lees oor die Woody Alien Invasive Monitoring System Project op die webtuiste Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Tel: 012 843 5000 / 021 799 8800 www.sanbi.org

153

Suid-Afrikaanse kwekersvereniging (SANA) Tel: 072 994 5368 www.sana.co.za

Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2514 www.ufs.ac.za/plantsci

Kry die Invasive alien plants opsie Departement Vee-, Wild en Weidingkunde op die webtuiste Tel: 051 401 2221 Suid-Afrikaanse Suikernavor- snymanha@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/animal singsinstituut (SASRI) Dr. Des Conlong Die Werk vir Water Nasionale Tel: 031 508 7477 Kantoor www.sasa.org.za Tel: 021 441 2700 / 0800 005 376 SASRI mass-rears insek onkruid www.dwa.gov.za/wfw biobeheeragente vir die beheer van uitheemse plante vir die Werk vir Water Wise Tel: 0860 10 10 60 Water program. www.waterwise.co.za Universiteit van KwaZuluWater Wise is Rand Water se Natal omgewingshandelsmerk. Kry Biologiese & inligting oor UIS onder die Green Bewaringswetenskappe Industry kiesopsie. Tel: 033 260 5139 olckerst@ukzn.ac.za Weidingsvereniging van SuiderAfrika (GSSA) Universiteit Stellenbosch Department Bewaringsekologie en Tel: 049 842 4335 www.grassland.org.za Entomologie Prof. Michael Samways Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com Sien ook die Centre for Invasion Biology

Wreldbewaringsunie, CAB Internasionaal, en die Wetenskaplike Komitee oor Omgewingsprobleme (SCOPE). Sedertdien het dit n produktiewe en tegnies hoogstaande basis opgebou sodat dit die toonaangewende wreldwye vennootskap geword het oor UIS. Die GISP-databasis verskaf inligting oor UIS aan agentskappe, hulpbronbestuurders, besluitnemers en ander belangstellendes wreldwyd. Besoek www.gisp.org.

8. Plaaslike sakeomgewing
Die ontwikkeling van klein en mikro-ondernemings is n kritiese faktor in die proses van ekonomiese bemagtiging in Suid-Afrika. Sekondre bedryfsinisiatiewe wat gebruik maak van uitheemse indringers bied n ideale geleentheid om entrepreneurskap aan te moedig onder mense van geskiedkundig benadeelde gemeenskappe. Waardetoegevoegde produkte sluit in: skerms en blinders dekoritems vir binnenshuise /leefstyl winkels. Badkamer bykomstighede en lampe Binnenshuise en buitenshuise meubels omheining, bo en ander tuinversierings opvoedkundige speelgoed uit hout gemaak
Lees meer by www.dwa.gov.za/wfw/Partnerships

Ingevolge die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983 is dit onwettig om verklaarde onkruide (kategorie 1-onkruide) te besit, te vervoer, te kweek, te verkoop of te koop. Dit maak dit n oortreding om te boer met verklaarde onkruide, en om hul dele op so n wyse te benut dat dit die vermeerdering en verspreiding van die spesie bevorder. Die opleiding en bemagtiging van begunstigdes van die indringer inheemse spesie (IUP program word beskou as een van die sleuteloplossings om die sosio-ekonomiese uitdagings van arm gemeenskappe in die platteland te hanteer. Sandile Motaung is die hoof van die aanleg in Durban waar lessenaars en eko-doodskuste op versoek gemaak word. Bome wat afgekap word in die hele provinsie en gesnyde uitheemse plante word versamel en geprosesseer om hierdie produkte te maak wat nou ook kerkbanke en konferensiekamer tafels insluit. Voor 2006 was Motaung werkloos. Nou is hy opgelei in die maak van doodskuste en banke. Die departement kies werklose mense en lei hulle op in lewensvaardighede, veiligheid en operasionele vaardighede. Sosiale kwessies vorm deel van hierdie werkswinkels. Hulle word ook geleer om lewensvatbare besighede te stig. Motaung se lewe het n ommeswaai gehad nadat hy betrokke geraak het in die projek en nou het hy sy visier daarop gestel op sy eie besigheid te besit binne twee jaar. Ek het n belangstelling gehad om meubels te maak, maar het nie enige vaardighede gehad nie. Ek het in die program beland en het baie dinge geleer. Ek leer dit nou vir my span hier. Ek voel dat ek n verskil in hul lewens maak, s Motaung
Bron: SAnews 6 Mei 2011

7. Internasionale sakeomgewing
Wreldwyd word die koste van skade wat deur indringerspesies veroorsaak word, geraam op 1.5 triljoen per jaar byna 5% van die wreldwye bruto binnelandse produk (BBP). In ontwikkelende lande, waar landbou verantwoordelik is vir n groot deel van die BBP , kan die negatiewe uitwerking van indringerspesies op voedselsekuriteit asook op ekonomiese prestasie selfs groter wees. Letterlik alle ekosisteemtipes op die planeet word geraak deur indringerspesies, en hulle hou wreldwyd een van die grootste bedreigings vir biodiversiteit in. Globalisering deur middel van groeiende handel, vervoer, reis en toerisme sal onvermydelik bydra tot die doelbewuste of toevallige inbring van organismes na nuwe omgewings, en daar word wyd voorspel dat klimaatsveranderings sal die bedreiging van indringerspesies sal verhoog.
Bron: www.cabi.org

CABI (voorheen bekend as die Commonwealth Agricultural Bureaux) www.cabi.org CABI is n niewinsgewende internasionale organisasie wat wetenskaplike kundigheid, kennis en inligting beskikbaar stel. Hulle doen al lank navorsing oor indringerspesies wat die landbou en die omgewing benvloed om vas te stel hoe hierdie spesies op natuurlike wyse beheer kan word. Hulle bestudeer op enige gegewe tyd sowat 60 indringerspesies. Hulle beskik oor kundigheid op sanitre en fitosanitre gebied n gebied wat toenemend belangrik raak, en hulle fokus op die risiko wat indringerspesies vir die handel inhou. Hulle voorsien inligting, produkte en dienste met betrekking tot indringerspesies, soos die Invasive Species Compendium wat tans ontwikkel word. World Conservation Union (IUCN) Invasive Species Specialist Group (ISSG) www.issg.org Die Global Invasive Species Programme (GISP) is in 1997 gestig as n kleinskaalse vennootskapsprogram met hoofsaaklik vrywilligers as deelnemers, deur drie internasionale organisasies: IUCN die

9. Publikasies en webtuistes
Publikasies:
Die NIPB elektroniese nuusbrief by www.arc.agric.za bevat opgedateererde IUP (onkruid) navorsing. SAPIA News (South African Plant Invader Atlas) is n publikasie deur LNR-NIPB oor indringer uitheemse plante, beskikbaar op www.arc. agric.za Feitestate oor indringer uitheemse plante en hul biologiese agente deur LNR-NIPB kan afgelaai word van www.arc.agric.za/home. asp?pid=6979. Die feitestate is in drukbare PDF formaat. Rehabilitation recommendations after alien plant control. P . Campbell. Plant Protection Research Institute Handbook No 3. PPRI: 1-43.

154

Alien Weeds and Invasive Plants. L. Henderson. Plant Protection Research Institute Handbook No. 12. ARC, Pretoria: 1-300. Invasive aquatic plants. L. Henderson & C.J. Cilliers. Plant Protection Research Institute Handbook No. 16. ARC, Pretoria: 1-88. Alien & Invasive Animals Mike Picker and Charles Griffiths (Struik Nature) Common weeds of crops and gardens in southern Africa / Algemene onkruide in gewasse en tuine in Suidelike Afrika. C Botha. Agricultural Research Council, Potchefstroom.: 1-384. Problem plants of South Africa. C. Bromilow. Briza Publications, Arcadia: 1- 315. Control of Unwanted Plants. Xact Information: 1-238. Re-use of Invasive Alien Plants is In indrukwekkende brosjure wat in opdrag van die Werk vir Water-program die lig gesien het. The Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika, uitgegee deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) sluit aantekeninge in oor hoe om indringer uitheemse plantbestuur te hanteer. Kry die dokument op www.nwkv.co.za of skakel 041 365 5030.

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Veld
1. Oorsig
Inligting oor weiveld kan gevind word op www.agis.agric.za klik op die nuutste VELD INFO-opsie.

Publikasies oor inheemse plaasvervangerplante

Creative gardening with indigenous plants. A South African guide. P Joffe. Briza, Pretoria.: 1-372. Making the most of indigenous trees. F. Venter & J.A. Venter. 2nd Edition. Briza, Pretoria: 1-320.

Gras speel n noodsaaklike rol in die natuur veral as n voedselbron, maar ook om beskutting te bied en om as nesmateriaal te dien. Daar is min voedselkettings wat nie gras in die een of ander vorm insluit nie. Die rede hiervoor is dat gras wyd oor die subkontinent voorkom en feitlik altyd eetbaar is. Dit is gewoonlik die diere onderaan die voedselketting wat gras gebruik. Die meeste roofdiere is dus ook indirek afhanklik van gras. In die verlede het grasvreters gemigreer op soek na beter weiding. Hulle is nie net van gras afhanklik nie, maar gras is ook van hulle afhanklik. Grasvreters verwyder ou plantmateriaal, stimuleer nuwe groei en voorsien bemesting in die vorm van mis. Voorbeelde van tipiese grasvreters is buffels, sebras, blouwildebeeste en hartebeeste gewoonlik diere wat in groot troppe voorkom. Vandag is die habitat van baie van hierdie diere oorgeneem deur beeste en skape. Veld (weiding) is die belangrikste voerhulpbron vir vee en wildediere in Suid-Afrika, terwyl bykomstige veevoer, veral in die vorm van besproeiingsof drolandweivelde, deur sommige veeboere verbou word om weiding vir die dro winterseisoen te verskaf. (sien die Weiding vir lewende hawe hoofstuk). Suid-Afrika is gesend met goeie, hoofsaaklik meerjarige weidingsgras wat natuurlik in die streek voorkom. Baie van ons grassoorte (soos oulandsgras [Eragrostis curvula], kweekgras [Cynodon dactylon], gewone buffelsgras [Panicum maximum], Smuts-vingergras [Digitaria eriantha] en bloubuffelsgras [Cenchrus ciliaris]) word wreldwyd as weiding aangeplant. Raadpleeg die hoofstuk wat oor voer en weiding handel.
Bronne [Aangepas uit]: Guide to Grasses of SA, Frits van Oudtshoorn. Selfoon: 078 228 0008. E-pos frits@alut.co.za; Rangeland Resources - South Africa, Namibia, Botswana, Lesotho, Swaziland and Zimbabwe. Aanlyn: http://www.ru.ac.za/institutes/ rgi/booklet.pdf; FAOs Country Pasture/Forage Resource Profiles South Africa. Online (www.fao.org)

Webtuistes
Kry die webbladsye vir Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) se Onkruidnavorsingsprogram by www.arc.agric.za die Quick Link: Invasive alien plants te volg. Die webbladsy vir AGIS onkruid en indringerplante. Besoek www.agis. agric.za/wip Soek die Alien Invaders Info Pak wat oor indringerspesies handel onder die Publications-kieslysopsie by www.daff.gov.za. Die Werk vir Water webtuiste www.dwa.gov.za/wfw Internasionale toegangspoort vir UIS-gereedskapstelle oor die beste voorkomings- en beheerpraktyke asook vroe opsporing www. invasivespeciesinfo.gov/toolkit/detection.shtml Inligting is ook beskikbaar op WESSA se webtuiste by www.wessa.org. za (kry die Stop the spread opsie onder What to do)

Plakkate:
Beautiful but dangerous. UIP van Durban en die oostelike subtropiese streek van Suid-Afrika met enkele inheemse alternatiewe. Kleurfotos van 42 spesies, hulle regstatus, en kontakpunte vir inligting oor beheer. Beskikbaar van die Durbanse Metropolitaanse Omgewingsbestuurtak. Tel: 031 300 2517 The big bad five. Departement Waterwese en Bosbou, 1997. Fotos en beskrywings van vyf indringerwaterplante in Suid-Afrika; advies en kontaknommers. Beskikbaar van die Departement Waterwese, Privaatsak X313, Pretoria 0001 Identifying our invading alien enemies. Werk vir Water program, 19982000. Fotos en lyntekeninge van die aggressiefste uitheemse indringers in Suid-Afrika. Beskikbaar van die Communication Project, Posbus 95823, Waterkloof, Pretoria, 0145. Plakkate is ook beskikbaar van ander organisasies soos die Botaniese Vereniging van Suid-Afrika.
Ons dank aan mev. Hildegard Klein en Debbie Sharp vir hul vrygewige hulp met die konsephoofstuk.

2. Bre veldtipes
Wat is soetveld en wat is suurveld? Dit is tipes veld en verwys na die smaaklikheid of soetheid van die veld soos dit deur die temperatuur en renval benvloed word. Soetveld is heeljaar lank smaaklik en suurveld is gewoonlik onsmaaklike veld (veral in die winter) as gevolg van ho renval in gebiede waar die grond oor baie jare weggespoel het en die grond met n lae pH agtergelaat is. Dit veroorsaak dat die grasse laag is in voedingstowwe. Diere moet dus in die winter van lekke voorsien word. Hoekom is soetveld soet? Soetveld kom voor in gebiede met lae renval en matige winters. Die grond is vrugbaar as gevolg van min wegspoeling daarom groei die gras in vrugbare grond en het dit n ho voedingswaarde. As gevolg van die soetheid van die gras word soetveld maklik oorbewei. Dro Bosveld en die Karoo is voorbeelde van soetveld. Wat is gemengde veld? Gemengde veld kom voor tussen soetveld en suurveld. Dit is n intermedire vorm tussen die twee en het eienskappe van beide. In gemengde veld kom soetveld-grasse gewoonlik voor in beskermde dele met vrugbare grond,

155

byvoorbeeld in die laerliggende dele en langsaan riviere. Daarenteen kom suurveld-grasse in oop gebiede voor. Hoekom is soetveld vatbaar vir oorbeweiding? In die verlede was oppervlakwater baie skaars in gebiede met soetveld (veral gedurende die winter) en daar was gevolglik yl verspreiding van weidiere. Soetveld is nie aangepas vir voortdurende weiding nie, maar eerder vir kort periodes van weiding deur diere wat migreer. Hierdie gebiede is ook meer geneig tot droogtes, byvoorbeeld die Karoo. Gedurende droogtes, wanneer die veld reeds in n strestoestand verkeer, word die meeste skade deur oorbeweiding veroorsaak.

Dongas
Met die herwinning van erosieslote of -dongas word daar gepoog om die spoed van wegspoelwater in die slote te breek en om sediment te versamel. Die goedkoopste manier is om n klipmuur in die sloot te pak. Hierdie muur vang die sediment op, maar laat die water toe om stadig deur te syfer. Klippe word dikwels in draadmandjies (skanskorwe) gepak en vir hierdie doel aangewend. Takke kan in slote gepak word om sediment te vergader. Parallelle rye kuskusgras of gewone riete kan oor die sloot geplant word. Hierdie grasse vang sediment op en n natuurlike muur word mettertyd gevorm. Riete kan ook aan die bokant van die muur (waar sediment versamel) geplant word om die sediment te stabiliseer en water te filtreer.

3. Gras en veldbrande
Sien die hoofstuk oor vuur

Grasse en veldherwinning
Grasse wat vir veldherwinning gebruik word, moet aangepas wees by die klimaat van die onmiddellike omgewing. Die neiging is om meerjarige grasse te gebruik, want hulle is dikker en dek meer grond. Smaaklike grasse moet vermy word, veral waar vee wat wei nie uit die gebied verwyder kan word nie. n Paar effektiewe inheemse grasse is: Eragrostis curvula, Andropogon gayanus, Cynodon dactylon, Stipagrostis uniplumis, Aristida canescents, Eragrostis lehmanniana, Eragrostis superba en Hyparrhenia hirta.
Source: Guide to Grasses of South Afica. Frits van Oudtshoorn; Early survival and growth of vegetatively propogated indigenous grasses in a clear-felled timber plantation in KwaZulu-Natal, South Africa. J.C.O. du Toit, African Journal of Range and Forage Science, Vol 26(2), bl. 97-102.

Gebrande gras wat uitspruit is baie smaaklik en word maklik oorbewei. Veld wat gebrand is moet verkieslik rus totdat die gras weer gegroei het tot minste 150mm. Dit sal die gras kans gee om genoeg blaarmateriaal te produseer sodat die hele plant kan fotosinteer. In die geval van veld wat deur wild bewei word wat nie beheer kan word nie, is dit raadsaam om te verseker dat gedeeltes wat gebrand is groot genoeg is om die weidingsdruk te verlig. Skape moet so gou as moontlik n die brand toegelaat word om te wei, want as hulle lang gras moet vreet, mag hulle kondisie agteruitgaan. As veld kort op die hakke van n brand bewei word, moet daar gewoonlik voorsiening gemaak word vir n volle seisoen van rus in die weidingsiklus (een keer in drie jaar of twee keer in vyf jaar) sodat die gras ten volle kan herstel.
Bron: Guide to Grasses of SA. Frits van Oudtshoorn; Veld and Pasture Management Guidelines for Sustainable Animal Production on the Mpumalanga Highveld. A. Engelbrecht et al.

5. Inligting vir kleinskaalse boere

Veld word omskryf as bewerkte grond waarop inheemse en ander plantegroei voorkom wat deur diere bewei kan word. Korrekte veldbestuur is noodsaaklik vir die voortgesette produktiwiteit en produksie van inheemse vee en wild. Wanbestuur lei tot: Oorbeweiding. Dit gebeur wanneer die aantal diere per gebiedseenheid van grond (die voorraadsyfer) die aantal diere wat deur die plantegroei of grond onderhou kan word (i.e. dravermo) oorskry. Die aanbevole weidingsvermo kan verkry word van die Departementele norme of van assesserings van die veldtoestand. Erosie is oormatige grondverlies as gevolg van die werking van water of wind. Bosindringing kom voor as gevolg van oorbeweiding, verbranding wat op die verkeerde tyd gedoen is, droogte en verkeerde kombinasie diere (grasvreters en blaarvreters). Woestynvorming is n proses wat ontstaan as gevolg van slegte grondgebruik. Die eindresultaat van woestynvorming is die algehele agteruitgang van die grond, wat uiters moeilik is om te keer. Weidingsvermo Die aantal diere wat op n plaas bewei kan word moenie die weidingsvermo van daardie plaas oorskry nie. Wanneer die aantal vee die weidingsvermo oorskry, gebeur die volgende: Daar sal onvoldoende veevoer wees wat sal lei tot die agteruitgang van hul kondisie. Oorbeweiding van smaaklike spesies sal lei tot verminderde produktiwiteit en die agteruitgang van die veld. Veldrus Alhoewel alle lewende organismes rus benodig, pas baie boere nie veldrus toe nie.

4. Veldherwinning
Veldherwinning is waarskynlik die uitdagendste veldbestuurpraktyk en verskaf nuwe hoop aan baie grondgebruikers (en diere). Herwinning is dikwels die enigste alternatief om grond meer produktief te maak, selfs al is dit nie oor die kort termyn winsgewend nie. Die doel van veldherwinning is om n digte plantpopulasie te verkry, en om sodoende die grond te beskerm en weiveld te voorsien. Geen veldherwinningsprojek kan slaag as dit nie gepaard gaan met verbeterde weidingspraktyke of nie ten volle deur die grondeienaars ondersteun word nie.

Kaal stukke grond

Rye klippe kan langs die kontoere gepak word om die afvloei van water te keer en sodoende die vogtigheid van die grond te verbeter. Klipmure kan in halfmaanvormige rye gepak word met die sekels aan die bokant van die helling. Grasse en bome kan in die sekels geplant word. Dammetjies kan met n handskoffel in kaal stukke grond gemaak word sodat die mure daarvan aan die onderkant van die helling is. Hier kan grasse weer eens gebruik word om die mure te vestig. Takke of grashooi kan op kaal stukke grond gepak word om dit teen die wind en son te beskerm. Dit beskerm ook nuwe saailinge teen vroe weiding en natuurelemente. Waar daar skuinstes is, kan diep gate gegrawe word om bome te plant. Die gate kan gedeeltelik met grond gevul word sodat genoeg water in die gate kan vergader. Gras kan saam met die bome in die gate geplant word. Indien genoeg fondse beskikbaar is, kan bemestingsmaatrels toegepas word.

156

Veld wat gerus het, bevat n ho verhouding smaaklike spesies en voorsien uitstekende wintervoer. Veld wat gerus het, bevorder groeikrag en die teruggroei van plante. Grondgebruikers kan die volgende maatrels toepas om hul grond teen agteruitgang te beskerm: Verminder die aantal vee wat op veld wei wat tekens van agteruitgang toon, of skuif die vee. Gebruik n geskikte weidingsgewas om die natuurlike weiding aan te vul. Indien enige deel van die veld tekens toon van winderosie, moet geskikte windheinings (f meganies f biologies) geskep word. Ontblote areas moet met takke, hooi, oorblyfsels van die oes wat rondl of enige ander geskikte materiaal bedek word. Die rotasie van weiding word sterk aanbeveel. Omheining help met die indeling van kampe en word as n bestuursinstrument gebruik om veldtoestand te beheer. Die eiendom moet volgens veldtipes ingedeel word in bestuureenhede op grond van ekologiese beskouings soos die helling van die grond, die rigting waarin die helling wys, die plantdigheid, die afstand van n waterbron , of dit n vlei is en ander faktore. Hierdie veldtipe-eenhede moet die grondslag van alle bestuursbesluite vorm. Indien nodig kan heinings opgerig word om bepaalde veldtipes te skei en om te verhoed dat diere slegs op een tipe weiding (byvoorbeeld n noordelike helling) saamdrom en ander gebiede (byvoorbeeld die bergkruin of suidelike hellings) ignoreer. As omheining onprakties of onbekostigbaar is, kan verskillende veldtipes in suurveldgebiede op verskillende tye van die jaar gebrand word om diere aan te moedig om van die een gebied na die ander te beweeg. As vee deur n veewagter opgepas word, of as waterpunte en lekplekke geroteer word, kan dit ook meebring dat diere van die een gebied na n ander verskuif. As omheining baie duur is, kan die boer oorweeg om slegs klein, waardevolle gedeeltes van die eiendom (byvoorbeeld vleie of rivieroewers) te omhein.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Grondgebruik en -bestuur Tel: 012 319 7686 www.daff.agric.za

Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Grasveldprogram Tel: 012 843 5000/99 www.grasslands.org.za

7. Belanghebbendes
Verenigings en NROs
Endangered Wildlife Trust (EWT) Threatened Grassland Species Programme (EWT-TGSP) Tel: 011 372 3600 www.ewt.org.za Ten einde grasveld te bewaar, het die Trust vir Bedreigde Natuurlewe twee sterk punte: 1) Dit gebruik charismatiese en aanwyserspesie om die bewaring van die Grasveldbioom te bevorder; en 2) Betrokkenheid by en samewerking met boere op hul plase om grasveldbiodiversiteit te bewaar. Ezemvelo KZN Wildlife Rob Scott-Shaw robss@kznwildlife.com www.kznwildlife.com Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Tel: 012 843 5000 www.grasslands.org.za Streekskontakbesonderhede beskikbaar by www.sanbi.org. is word. Die kongres sluit veldtoere in na praktiese demonstrasies van weidingkunde in die praktyk asook spesiale boere inligtingsdae en kursusse. Die GSSA publiseer die internasionaal erkende African Journal of Range and Forage Science en gewilde Grassroots publikasie. Die webtuiste van die vereniging bevat alle vorige publikasies van Grassroots asook n ondersoekbare databasis van literatuur, wat toepaslik is op alle aspekte van grasveldwetenskap. Grasveldwetenskap sluit ook toegepaste studieterreine soos lewende hawe-produksie, wildlewebestuur, natuurbewaring, w a t e r- o p v a n g g e b i e d b e s t u u r en die herwinning van veld en mynhope in. Dit sluit, onder andere, dissiplines in soos ekologie, plantkunde, dierkunde, veld- en weidingkunde, dierewetenskap, grondwetenskap en genetika in. Die GSSA, in samewerking met ander organisasies, bied van tyd tot tyd inligtingsdae aan oor n reeks onderwerpe en het onlangs n mentorskapprogram onthul om bystand aan jong wetenskaplikes te bied. Die GSSA hou n databasis van lede se kundigheid by vir die publiek wat deskundige advies oor verskillende gebiede soek. Wildbedryf SA (WRSA) Tel: 012 335 6994 www.wrsa.co.za WWF South Africa (World Wide Fund for Nature) Tel: 021 657 6600 www.wwf.org.za

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die regering het die grasveldbioom as n prioriteit vir bewaringsoptrede gedentifiseer en sal die Nasionale Grasveldprogram in werking stel om die omgewing van agteruitgang te red. Departement van Omgewingsake (DEA) Tel: 012 310 3911 www.environment.gov.za Die Landbounavorsingsraad (LNR) is betrokke by weiveldmonitering. Kry besonderhede onder opskrif 7.

SANBI en die WNNR het n Grassland Biodiversity Profile and Spatial Biodiversity Priority Assessment onderneem as deel van die Grasveldprogram. Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA) Tel/faks: 049 842 4335 www.grassland.org.za Die GSSA bevorder veld ekologie en weidingsbestuur in Afrika, deur middel van n dinamiese en professionele kongres wat elke jaar in Julie gehou word waartydens huidige navorsing aan n gemengde gehoor van wetenskaplikes, praktisyne en konsultante voorgel

Opleiding en navorsing
Dit is van uiterste belang dat navorsing onderneem word om die begrip van dryfkragte, wat veranderinge in vegetasie meebring, te bepaal. Die produktiwiteit van veld in Suid-Afrika het agteruitgegaan as gevolg van, onder andere, verwoestyning, bosindringing, en die verlies van smaaklike plantspesies. Indien hierdie agteruitgang ongekontroleerd voortgaan, sal volhoubare diere- en voedselproduksie nie op die lang termyn haalbaar wees nie. Besoek www.grassland.org.za of skakel die Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA), by 049 842 4335 of 083 256 7202 Vir bygewerkte inligting oor weiveldnavorsing. Befondsing is van tyd tot tyd beskikbaar vir navorsing deur nagraadse studente kontak admin@grassland.org.za

157

Universiteite en landboukolleges dek veldwetenskap en weivelde in hul graad- en diplomakursusse. Landboukolleges werk saam met provinsiale landboudepartemente en bied ook kort kursusse aan oor veldbestuur. Africa Land-Use Training (ALUT) is n konsultasie- en opleidingsmaatskappy wat dienste aan die landbou- en omgewingsektore bied. Kort kursusse word aangebied oor onderwerpe soos boerderybeplanning, veldbestuur, veldtoestande en drakragassessering, grasidentifikasie, ensovoorts. Verdere kursusse word op uitnodiging aangebied onder die vaandel van Africa Land-Use Training. Besoek www.alut.co.za. Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut Tel: 049 802 6723 / 049 842 1113 Loaine van den Berg lorainevdb@daff.gov.za Justin du Toit justindutoit@gmail.com http://gadi.agric.za Kort kursusse, onder andere oor veldbestuur marykevdm@daff. gov.za Die Veld- en Voedingsnavorsingseenheid (n afdeling van die Instituut vir Diereproduksie by die Landbounavorsingsraad) doen navorsing oor die veldekologie en -bestuur. Navorsingspanne is besig met verskillende projekte oor al Suid-Afrika se biome en veldtipes wat vir al die verskillende landboudoeleindes aangewend word (kommersile veeproduksie, gemeenskapsboerdery, wildsboerdery). Die LNR bestuur tans n nasionale veldmoniterings- en veldverbeteringsprogram. Opgeleide navorsingstegnici ondersoek veldtoestande en grondtipes regoor die land om inligting aan besluitnemers in die landbou en beleidmakers beskikbaar te stel. Die LNR monitor veldtoestande op wildplase en maak voorstelle aan die bestuurders van hierdie plase rakende volhoubare praktyke. Hulle bied opleiding in veldbestuur aan boere en spreek boere toe tydens boeredae en by die jaarlikse kongres van die Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA). Die LNR het navorsingsfasiliteite landwyd en bedryf verskeie projekte oor plaas- en landelike gemeenskappe. n Paar kontakte by die LNR: Dr. Andrew Magadlela 012 672 9036 Dr. Sikhalazo Dube 012 672 9295 Dr. Mike Peel 013 753 7147 / mikep@arc.agric.za LNR-Instituut vir Grond, Klimaat en Water (LNR-IGKW) Herman Fouche fouchehj@ufs.ac.za Terence Newby terry@arc.agric.za www.arc.agric.za Limpopo Departement van Landbou Ntuwiseni Mmbi ntuwisenime@webmail.co.za Pieter Wagner wagnerp@agric.limpopo.gov.za Jorrie Jordaan jorrie.jj@gmail.com National Zoological Gardens of South Africa Khanyi Mbatha khanyi@nzg.ac.za Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) Centre for African Conservation Ecology Tel: 041 504 2308 www.nmmu.ac.za/ace Departement van Geowetenskap Vincent Kakembo Vincent.kakembo@nmmu.ac.za Noordwes Departement van Landbou en landelike ontwikkeling Dieter Jordaan djordaan@nwp.gov.za Noorwes Parke- en Toerismeraad Wilfred Seitlhamo wseitlhamo@nwptb.co.za Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Tel: 018 299 2510 Klaus.Kellner@nwu.ac.za www.nwu.ac.za Noord-Kaapse departement van Landbou, landhervorming en landelike ontwikkeling lisahebbelmann@gmail.com burgess.roberta@yahoo.com KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs Zandile Ndlovu Doreen.ndlovu@kzndae.gov.za Janet Taylor janet.taylor@kzndae.gov.za www.kzndae.gov.za

Rhodes-Universiteit Plantkunde departement Tel: 046 603 8592 www.ru.ac.za/botany Oos-Kaapse Departement van Landelike Ontwikkeling en hervorming Dhne Landboukundige Ontwikkelingsinstituut Tel: 043 683 1240 Adelaide-navorsingstasie Craig Trethewey cat01@telkomsa.net South African Environmental Observation Network (SAEON) www.saeon.ac.za Tshwane Universiteit vir Tegnologie PanagosMD@tut.ac.za mashiyajg@tut.ac.za www.tut.ac.za Universiteit van Fort Hare Departement Vee en Weidingkunde Tel: 040 602 2059 / 2499 www.ufh.ac.za Universiteit van Kaapstad Omgewing- en geografiesewetenskap Tel: 021 650 2873 www.science.uct.ac.za Universiteit van KwaZulu-Natal Skool van Lewenswetenskappe Tel: 033 260 5505 / 5821 http://biology.ukzn.ac.za Universiteit van Limpopo Skool van landboukundige- en omgewingswetenskappe Tel: 015 268 2202 / 2784 www.ul.ac.za Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondwetenskap Tel: 012 420 3809 / 3223 www.up.ac.za

Centre for Wildlife Management Tel: 012 420 2627 / 2569 www.wildlife.up.ac.za/centre Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Departement Omgewingswetenskappe Tel: 011 471 2655 www.unisa.ac.za Universiteit van Venda Tel: 015 962 8200 joseph.baloyi@univen.ac.za www.univen.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Tel: 051 401 2125 / 2221 www.ufs.ac.za Centre for Development Support Tel: 051 773 0324 / 083 274 5461 Universiteit van Zululand Departement Landbou Tel: 035 902 6063 scogings@gmail.com www.uzulu.ac.za Universiteit van die Witwatersrand Skool vir dier, plant en omgewingswetenskappe Tel: 011 717 6404 www.wits.ac.za/apes Vaalrand Universiteit van Tegnologie Zama Hadebe mzamosehadebe@gmail.com Michael Pillay mpillay@vut.ac.za Peter Stegmann peters@vut.ac.za www.vut.ac.za

158

Vrystaatse Departement van Landbou en Landelike Ontwikkeling Chris Smith smith@fs.agric.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Biodiversiteit en ekosisteemdienste Tel: 021 888 2488 Dr. Belinda Reyers breyers@csir.co.za

Natuurlike bronne en die omgewing Tel: 012 841 2911 Luthando Dziba ldziba@csir.co.za www.csir.co.za

Voorsieners van insette en rolspelers

BESTFARMER SA www.bestfarmer.co.za Grazing for Profit www.rcs-sa.com

Suidelike Afrika. Sluit in beskrywings en illustrasies van die 300 mees belangrikste grasse in Suidelike Afrika. Daar is meer as 800 uitstekende kleurfotos. Grasses of Southern Africa G.E. Gibbs Russell, L. Watson, M. Koekemoer, L. Smook, N.P . Barker, H.M. Anderson & M.J. Dallwitz. ISBN: 0 620 14846 2. Common veld and pasture grasses of Natal N.M. Tainton, D.J. Bransby and P . de V Booysen. Shuter and Shooter. Pietermaritzburg. SA. Grasses of the Eastern Free State R. Moffett. Uniqwa, Qwa-Qwa Campus University of the North. SA. ISBN 0 958 42091 2. Common grasses of the Northern Cape B.R. Roberts, J.H. Fourie. Northern Cape Livestock Co-operation Limited. Kimberley. South Africa. Acocks notes: key grasses of South Africa P .J.K. Zacharias. Grassland Society of South Africa. ISBN: 0 620 14282 0. Identification of Veld Grasses of KwaZulu-Natal. KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs, Cedara, Pietermaritzburg. ISBN: 0 621 31817 5 Bome en struike SAPPI se boomidentifikasie-reeks Field Guide to Trees of Southern Africa. Braam van Wyk & Piet van Wyk. Struik, Cape Town. ISBN: 1 86825 922 6 Trees of Southern Africa. Meg and Keith Coates-Palgrave. Onkruid Alien Weeds and Invasive Plants. Lesley Henderson, Agricultural Research Council, Pretoria. ISBN 1 86849 192 7 Invasive Alien Plants in KwaZulu-Natal: Management and Control. Wildlife and Environment Society of South Africa (WESSA)-KZN. Problem Plants of South Africa. Clive Bromilow. Briza Publications, Cape Town. Veld- en weidingsbestuur Introduction to VeldCare. [Engels en Zoeloe]. C.D. Morris & D. Kotze. ARC & ShareNet. Pietermaritzburg. 1 919991 38 7. Veld and pasture management in South Africa N.M. Tainton (redakteur). Shuter and Shooter. Pietermaritzburg. SA. ISBN 0 627 01864 5 Game ranch management J. du P Bohma (editor). J.L. van Schaik. ISBN 0 627 01864 5. Karoo veld ecology and management K.J. Esler, S.J. Milton & W.R.J. Dean. Briza. Pretoria. ISBN: 978 1 875093 52 6. Veld Management in the Eastern Cape J.E. Dankwerts, W.R. Teague. Department of Agriculture. ISBN: 0 621 123 889. Improved grassland management J. Frame. Farming Press, Ipswich. ISBN 0 852 36246 3. The farming handbook B. Smith. University of KwaZulu-Natal Press. Pietermaritzburg. ISBN: 978 1 86914 090 8. Veld and Pasture Management Guidelines for Sustainable Animal Production on the Mpumalanga Highveld. A. Engelbrecht, K. Kirkman and A. Swanepoel. Department of Agriculture, Pretoria. ISBN: 1 86871 155 2 Veld in KwaZulu-Natal. Agricultural Production Guidelines for KwaZuluNatal. KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs, Cedara, Pietermaritzburg. ISBN: 0 621 27923 4. Besork www.grassland.org.za, webtuiste van die Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA) www.grasslands.org.za die Grasveldprogram www.agis.agric.za klik op die opsie Veld Focus. Die nuutste verslae oor renval en die huidige toestand van weiveld/veld word streek vir streek behandel. Daar is baie toepaslike publikasies by www.kzndae.gov.za. Die Bush Expert- en Grass Expert-databasisse is op www.puk. ac.za/EcoRestore beskikbaar.

omvattende veld/weidingsbestuur HOTSURE diereproduksie spesialis www.hotsure.co.za Community Dynamics www.communitydynamics.net Biotelemetrie-voordele sluit in presisieweiding en die monitering van veldaanwending.

Holistic Management Grazing Planning Janet Edmonds Consulting Tel: 033 940 0450 / 082 828 7953 The Global Environment www.jecenviro.co.za Facility www.thegef.org het ongeveer R66 miljoen tot die Die dienste sluit die volgende in: assessering van veldtoestande, Grasveldprogram bygedra drakrag en planthervestiging

8. Publikasies en webtuistes
Grassroots, die nuusbrief van die Weidingsvereniging van Suider- Afrika wat die Bulletin insluit word kwartaalliks gepubliseer en versprei na alle intekenaars asook n uitgesoekte BBP- poslys. Dit kan ook by www. grassland.org.zaafgelaai word Die Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika, wat uitgegee word deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) sluit bruikbare notas oor weidingsbestuur en ander inligting in. Kry die dokumente op www.nwga.co.za of skakel 041 365 5039. Die volgende is by die LNR in Irene beskikbaar. Tree met hulle in verbinding by telefoonnommer 012 672 9253 / 9313: Scale-related vegetation sampling Strategic Use of Intercropping for Small-Scale Farming Systems The wheel-point method of survey and measurement of semi-open grasslands and Karoo vegetation in South Africa Amasu oku Tshalahlangana anga setshenziswa ngabalimi abanendawo encane Know Your Veld Principles in managing veld Cultivated pastures for South Africa, a compilation of 25 brochures on indigenous and exotic pasture species for use under dry land and irrigated conditions

Recommended reading:
Grasse Sasol First Field Guide to Grasses of Southern Africa G. Smith. Struik. Cape Town. ISBN: 1 86872 952 4. Guide to the Grasses of South Africa Frits van Oudtshoorn. Briza. ISBN: 1875093176. n Volkleur gids oor die gewone grasse van

159

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Vleilande is ook sponse - dit vertraag vloedwaters, berg water wanneer dit ren en laat dit weer stadig tydens die dro seisoen vry om standhoudende riviervloei te verseker. Spesiale vleilandgrond, soos turfgrond, is uiters doeltreffende waterberging en filters. Turfgrond kan n duisend keer sy eie gewig in water hou en is dus in n halfdro land soos Suid-Afrika waardevol. Sommige vleilande speel ook n rol in die aanvulling van grondwater.

Vleilande
1. Oorsig
Vleilande is kompleks, fassinerend en dinamies. Verder is vleilande hardwerkende ekostelsels wat verskeie voordele, waarvan sommige nie waarneembaar is nie, vir mense inhou. In die voorsiening van hierdie ekostelseldienste, speel gesonde vleilande n sleutelrol in die gesondheid van die mens. Vleilande is waardevolle bates vir boere, stroomafwatergebruikers, gemeenskappe in die omgewing en die samelewing as geheel. Indien ons gesonde vleilande beskerm en gedegradeerde vleilande rehabiliteer, kan ons baie swaarkry, wat deur droogtes, oorstromings en bedreigde lewensonderhoud veroorsaak word, verminder veral vir die kwesbaarste lede van die samelewing. Namate verstedeliking toeneem, neem die druk om voldoende sanitasie en water te verskaf ook toe. Suid-Afrika se waterbronne is reeds onder baie druk en in baie gebiede toon dit, as gevolg van die ho aanvraag, reeds tekens van stres. Die oplossing vir ons dreigende waterkrisis l nie slegs in komplekse en duur ingenieursbedrywighede nie. Die natuur (Vleiland-eksostelsels) bied gratis en kragtige tegnologie wat deur die mens erken, gerespekteer en beskerm moet word. Alhoewel vleilande nie die enigste oplossing vir skoon water is nie, maak dit n belangrike deel van die oplossing uit.

Lewe in vleilande
Vleilande is bergingsplekke vir biodiversiteit. Hulle onderhou plante en diere wat spesiaal aangepas is vir wateromgewings en nrens anders kan leef nie. Hulle bied ook voeding, en slaap- en broeiplek vir verskeie ander spesies. Vleilande in stedelike gebiede bied selfs belangrike skuiling vir klein soogdiere, vols en amfibie. Sommige diere is heeltemal van vleilande afhanklik terwyl ander vleilande slegs op sekere tye gebruik. Die lelkraanvol is byvoorbeeld van vleilande afhanklik om te broei, en bedags gebruik seekoeie vleilande as skuilplek. Die verskillende tipes vleilande regoor die subkontinent onderhou die groot verskeidenheid watervols in suidelike Afrika (altesame 130 spesies). Die vleilande van suidelike Afrika is van internasionale belang aangesien hulle die suidelike bestemming van baie trekwaadvols is.

Vleilande en oorstromings
Gesonde vleilande help om die impak van vinnig vloeiende oorstromings te verminder. Omdat vleilande gewoonlik platter gebiede met moerasagtige grond, riete en ander ho, digte plante is, dwing dit rivierwater om stadiger te vloei en te versprei. Alhoewel n groot deel van die negatiewe impak van vloedwater te wyte is aan mense wat hul huise of paaie op vloedvlaktes of te na aan riviere bou en op vleilande boer, het die vernietiging van vleilande die natuurlike landskap se vermo om normale skade tydens ren- of droogteseisoene te beheer verder ingekort. Palmietvleilande is goeie voorbeelde van ekostelsels wat die impak van oorstromings doeltreffend kan verminder. Waar palmiet,n unieke vleilandplant, verwyder is, word riviere dikwels gesedimenteer en hul oewers word deur onbeheerde vloedwater uitgekalwe.

2. Wat is n vleiland?
Vleilande is gebiede in die landskap waar die water in riviere en strome stadiger begin vloei en uitsprei. Dit het tot gevolg dat die sedimente en voedingstowwe in die water afsak. Met verloop van tyd word vleilande vrugbare gebiede wat goeie habitat aan plante (biesies, riete, waterlelies en watergras) en verskeie organismes (bv. mikrobes, gespesialiseerde watervols, insekte, ens.) bied. In elke hektaar gesonde vleiland kom daar meer lewe as in enige ander habitat voor. In die Nasionale Vleilandinventaris is daar reeds meer as 114 000 vleilande, wat heelwat in grootte en waarde verskil en ongeveer 3,6% van Suid-Afrika se grondgebied beslaan, aangeteken. Verskillende vleilandtipes voorsien verskillende ekostelseldienste, insluitende die voorsiening van skoon water en koolstofberging. Danksy die natuurlike prosesse wat in die plante en grond plaasvind, help vleilande ook om die gehalte van water te verbeter. Vleilande verminder ook die skadelike impak van oorstromings, bestry erosie en dra by tot n meer stabiele stroomvloei regdeur die jaar. Vleilande bied belangrike skuiling vir gespesialiseerde plante en wild diere, en voorsien ook voedsel, weiding en bou- en handwerkmateriaal aan mense. In stedelike gebiede is hulle belangrike groen gebiede.

Vleilande en lewensonderhoud
Mense en vleilande loop n lang pad saam. Benewens hul bydrae tot ons lewensonderhoud, bied vleilande ook n bron van inkomste aan baie mense. Dit is dikwels arm mense op die platteland wat vir hulle lewensonderhoud van vleilande afhanklik is. Om hierdie lewensbestaansvoordele wat vleilande bied volhoubaar te maak, moet vleilande oordeelkundig benut word. Mense sal n volhoubare lewensbestaan kan voer as hulle die hulpbronne s kan benut dat dit nie die hulpbronne onomkeerbaar uitput nie. Op n bestaansvlak wissel hierdie voordele van veldkos en weiding tot materiaal vir bou- en handwerk. Die suiwering en voorsiening van skoon water hou geweldige gesondheidsvoordele in, wat op hul beurt n ekonomiese en sosiale impak het. Op n hoofstroom- ekonomiese vlak is verskeie sleuteltoerismebedrywe op vleilande gebaseer. In sommige gevalle is vleilande ook die ruggraat van plaaslike ekonomie. Namate die belangstelling in inheemse veselprodukte toeneem, word die verkope van handwerk al belangriker in die voorsiening n inkomste vir plattelandse huishoudings. In Mbongolwane in die noorde van KwaZulu-Natal kom ongeveer n derde van huishoudelike inkomste uit die verkope van handgemaakte produkte wat van vesel, wat uit vleilande afkomstig is, gevleg is. Ongeveer 70 vroue van twee handwerkgroepe, Ikhowe en Thubalethelihle, oes vleilandriet soos induma en ikwane op volhoubare wyse vir die vervaardiging van konferensiesakke, leroortreksels en korporatiewe geskenke. Die produkte word tuis vervaardig en die vroue verdien jaarliks ongeveer R200 000 daarmee. In Maputaland help die iSimangaliso Wetland Park Authority ongeveer 200 vroue om hulle produkte soos lampskerms, blindings en plekmatjies aan winkels en gasteplase te verkoop. n Verskeidenheid vleilandgrasse asook grasland- en bosspesies, soos die ilala-palm, word gebruik. Lees meer oor die iSimangaliso vleilandpark op www.isimangaliso.com.

Vleilande en water
Vleilande speel n belangrike rol in die standhoudende voorsiening van skoon water en waar mense water direk uit natuurlike bronne soos riviere gebruik, speel vleilande n groot rol in die gesondheid van mense. Gesonde vleilande in rivierstelsels dra ook grootliks by tot die vermindering van die koste om gepypde water te suiwe. Vleilande is uniek ontwerp om water deur natuurlike prosesse te suiwer. Dit tree as t ware as die niere van die landskap op. In die eerste plek vertraag dit die vloei van water, wat weer veroorsaak dat die sediment in die water afsak. Vleilandplante, soos biesies en riete, en vleilandgrond en mikrobes stabiliseer en berg of gebruik baie besoedelende stowwe, insluitende oortollige voedingstowwe en gifstowwe van riool, landbouchemikalie en kunsmisstowwe. Dit help ook om die moontlikheid van oormatige voedingstofverryking stroomaf te verminder. Vleilande kan ook swaar metale soos kadmium, sink en kwik, wat deur myne en industrile prosesse afgeskei word, opvang. Die wortels van sommige vleilandplante skei gifstowwe af wat sommige patogeniese bakterie vernietig.

160

Voedsel uit die vleilande

Benewens ondersteunende dienste wat tot ons lewensonderhoud bydra, is vleilande vir baie mense n bron van inkomste. Dit is dikwels arm mense veral in plattelandse gebiede, wat die meeste van die vleilande vir hulle lewensbestaan afhanklik is. Voedsel, wild of gekweek, kan uit die vleilande geoes word. In baie dele van die wreld word klein soogdiere, waterslakke, geleedpotiges, insekte, reptiele en amfibie geet. In Suid-Afrika is brulpaddas en rietrotte, n goeie bron van proteene, gewilde kos in baie gebiede. Rietrotte verkies semiakwatiese omgewings in moerasse en rietbeddings. Vis is waarskynlik die vanselfsprekendste vleilandvoedsel en dra ook baie tot mensegesondheid by. Altesame 21% van alle diereproteene in Afrika is van vis afkomstig, en in Suid-Afrika is baie gemeenskappe van vis uit varswatermere en riviere asook riviermondings en kusgebiede afhanklik. In Kosibaai in Maputaland is die hoogs produktiewe riviermondings oorkruis met tradisionele rietviskrale waarin volwasse visse gevang word wanneer die gety terugtrek. Ongeveer 40 000kg vis word jaarliks in hierdie gebied gevang. Die meeste daarvan word in gesinne verbruik en die surplus word verkoop. Riviermondings is belangrike teel- en broeiplekke vir verskeie ekonomies belangrike seevisspesies. Ongeveer 20 seevisspesies wat kommersieel en vir ontspanning benut word, is van hierdie ekostelsels vir veilige broeiplek afhanklik en baie ander spesies is van riviermondings vir voeding en skuiling afhanklik. Dit beteken dat baie van die multimiljoenrandvisbedrywe wat aan duisende mense werk verskaf, indirek van kusvleilande afhanklik is om die visvoorraad wat benut word, te onderhou. Hierdie vis is ook vir bestaansvissers belangrik. Daar is ook verskeie eetbare vleilandplante in Suid-Afrika. Waterblommetjiebredie, wat hoofsaaklik in die Wes-Kaap geet word, word van die wit soetreukblomme van waterblommetjies, Aponogeton distachyos, gemaak. n Ander inheemse groentesoort is die bolle van die blouwaterlelie, Nymphae nouchali, wat soos n aartappel gerooster word. Die wortelstokke van vleiriet, Typha capensis, word gedroog en gemaal en soos graankos geet. Moeraswoude bevat ook verskillende vrugte, neute en blaargroentes.

Medisyne uit die vleilande

In Suid-Afrika is tradisionele medisyne die voorkeurgesondheidsorgkeuse van omtrent 70% van die mense. Elke jaar gebruik 28 miljoen SuidAfrikaners ongeveer 19 500 ton medisinale plantmateriaal. Vleilande bevat n groot verskeidenheid plantspesies, waarvan sommige vir tradisionele medisyne gebruik word. Die vleilande van die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal lewer die rivierpampoen, Gunnera perpensa, wat gebruik word om geboortepyne te verlig en nieren blaasinfeksies te behandel. Die blare van die aronskelk, Zantedeschia aethiopica, wat algemeen in die vleilande dwarsoor die land voorkom, word gebruik om hoofpyn te behandel. Dit word ook as n genesingspap gebruik. Die slanke pynappelblom, Eucomis comosa, word gebruik om rumatiek te behandel, en die botterblom, Ranunculus multifidus, om hoes, hoofpyne, urinre probleme, keelswere, wonde en pyn te behandel. Manulea parviflora (peper-en-sout) word as n natuurlike enema vir kinders met ingewandsiektes gebruik. Die heuningdisa, Disa polygonoides, word langs die oostelike kuslyn van die Oos-Kaap tot in suidelike Mosambiek gevind en word gebruik om stemgebruik na siektes te herstel. Die giftige slangkop, Urginea macrocentra, word in moerasagtige grond naby strome gevind en word vir die behandeling van rondewurm en lintwurm gebruik.

Vleilande en siektes
In Suid-Afrika beskik 16 miljoen mense nie oor sanitasienetwerke nie en het vyf miljoen mense geen toegang tot drinkbare water nie. Dit beteken dat hierdie mense vatbaar is vir siektes wat met besoedelde water in verband staan, waaronder diarree, cholera, disenterie en hepatitis A. Wreldwyd sterf 3 miljoen mense jaarliks aan siektes wat deur besoedelde water veroorsaak word. Voorkombare watergevoerde siektes tas meestal kinders onder die ouderdom van vyf jaar aan. Rivierwatergehalte word as gevolg van besoedeling deur myne en nywerheidsprosesse, landbou en rioolwater verswak. As gevolg van die konsentrasie van die besoedeling en die vernietiging van waterbronne soos vleilande kan die suiweringsprosesse van natuurlike stelsels nie meer byhou nie. Waar die besoedelingskonsentrasie laag is, help die plante, grond en mikrobes in vleilande om die organismes en besoedelingstowwe, wat siektes veroorsaak, te bekamp. As belangrike watervolhabitats, verminder vleilande die risiko van kontak tussen wilde en mak vols, soos kuikens, en daardeur word die moontlikheid van die verspreiding van volgriep verminder. Vleilande kan ook die bron wees van siektes wat met water in verband staan. Vleilande bied die habitat vir spesies wat malaria en bilharzia oordra. Die dreinering van vleilande kan help om malaria in sommige gebiede te bestry, maar baie voordelige ekostelseldienste gaan in die proses verlore. Ander siektebestuuropsies, soos die verskaffing van skoon water, verbeterde sanitasie en die goeie bestuur van vleilande, behoort ook oorweeg te word.

Bestaansboerdery in vleilande
In baie plattelandse gemeenskappe help bestaansboerderyprodukte om te verseker dat mense voldoende voeding ontvang. Groentes uit huistuine, melk van vee en vleis van hoenders en bokke is dikwels die belangrikste voedsel vir baie gesinne. In plekke soos Maputaland, waar die grond sanderig is en voedingstowwe ontbreek, voorsien die rante van vleilande organiese klam grond wat ideaal is vir boerdery. Dieselfde geld vir plekke soos Craigieburn in Mpumalanga waar gedwonge hervestiging in die 1960s en 1970s tot gevolg gehad het dat talle mense op klein stukkies grond moes bly - dit het daartoe gelei dat slegs vleilande vir bestaansboerdery beskikbaar was. Vir ongeveer 25% van die plaaslike inwoners om Craigieburn is vleilande die enigste bron van voedsel en inkomste en ongeveer 70% van die plaaslike bevolking gebruik vleilande op die een of ander wyse. In hierdie uiters arm streek waar MIV/ vigs-infeksie baie hoog is, word die meeste huishoudings bestuur deur vrouens wat elkeen tot nege kinders, van wie die meeste weeskinders is, versorg. Rehabilitasie van die Craigieburn-vleilande dra by tot die verskaffing van voedsel en lewensonderhoud in die gebied omdat die vleilande, wat vir bestaanslandbou gebruik word, beskerm word. Algemene gewasse soos kool word aan die rante van die vleilande gekweek en plante soos amadumbe word in natter vleilande gekweek. Die bolle word soos aartappels geet en is inderdaad n smaakliker alternatief. Die blare word soos spinasie geet. Vleilande voorsien voedsel en voedsame voer vir lewende hawe. Sommige vleilande kan vyf keer meer weiding voorsien as gewone graslande. Dit is egter belangrik dat vleilande oordeelkundig bewei word en teen vertrapping en degradasie beskerm word. Baie Suid-Afrikaanse vleilande word vir laedigtheidbestaansboerdery en sensitiewe weiding benut, maar die meeste is nie vir grootskaalse landbou geskik nie.

3. Die rehabilitasie van vleilande

Die gesondheid en welsyn van mense hang van die onderhoud van gesonde ekostelsels af. Vleilande is kwesbaar ten opsigte van verskeie negatiewe invloede wat die voordele wat vleilande vir die mens inhou, drasties kan verminder. Direkte invloede sluit in die dreinering van vleilande vir weiding en die aanplant van gewasse, of die konstruksie van infrastruktuur soos paaie, wat die watervloei verhinder of konsentreer. Daar is ook die voortdurende erge uitwerkings van besoedeling en erosie in die opvangsgebiede, oormatige wateronttrekking, verlies aan plantbedekking, klimaatsverandering en die verandering in grondgebruik. In sommige belangrike opvangsgebiede is tot 60% van die vleilande as gevolg van mynbou, landbou, houtplantasies en stedelike ontwikkeling reeds verlore of erg gedegradeer. Almal word geraak as vleilande gedegradeer word. In stedelike gebiede kan dit tot n verswakking in die watergehalte of selfs n kleiner watervoorsiening beteken, asook die verlies aan infrastruktuur as gevolg van meer vernietigende oorstromingsimpakte. In landelike gebiede kan diegene wat vir hulle lewensbestaan op die vleilande staatmaak, belangrike voordele verloor. Namate die plattelandse gebiede degradeer, word hierdie mense gedwing om in die stede te hervestig. Baie watervolbevolkings, soos die lelkraanvol, het as gevolg van vleilanddegradasie afgeneem.

161

Vleilande in hoogs gendustrialiseerde gebiede van die land is as watersuiweringstelsels onvervangbaar. Die turfgrond van die Kliprivier in die suide van Johannesburg het byvoorbeeld die besoedeling van 150 jaar se goudmynbedrywighede in die westelike deel van die Witwatersrand en ook die meer onlangse nywerheids- en stadsbesoedeling geabsorbeer. Dit het beter watergehalte vir gebruikers stroomaf verseker, wat sonder vleilande nie die geval sou wees nie. Die degradasie van hierdie vleilande verminder nie slegs hul vermo om water te suiwer nie, maar dit veroorsaak ook dat vasgevangde besoedelstowwe vrygestel word. Degradasie is nie noodwendig permanent nie. Suid-Afrikaanse en internasionale ervaring het getoon dat dit moontlik is om die gesondheid en waarde van gedegradeerde vleilande deur rehabilitasie te herwin. Wetgewing van die departemente van Omgewingsake (DEA), van Waterwese (DWA) en van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) beskerm vleilande en moedig die rehabilitasie daarvan aan. Vleilandrehabilitasie is die stappe wat gedoen word om die afname in die gesondheid van die ekostelsel om te keer of te stuit.

Die volgende riglyne is bedoel om die volhoubaarheid van vleilande wat reeds verbou word, te verhoog. Die omskakeling van gesonde vleilande vir die aanplant van gewasse word nie aangemoedig nie. Wanneer daar oor die impak van landbouaktiwiteite op vleilande getwyfel word, word aanbeveel dat die relevante landbou-owerheid of voorligtingsbeamptes van die Mondivleilandprogram vir bystand gekontak word. Benut ons vleilande oordeelkundig Die konsep oordeelkundige benutting vereis dus n benadering tot bestuur wat sal verseker dat die voordele geniet kan word sonder om die natuurlike funksionering van die vleiland te verander. n Paar voorbeelde van oordeelkundige landboupraktyke sluit die volgende in: beperkte veebeweiding; beheerde wateronttrekking soos vir watervoorsiening aan diere en kleinskaalse besproeiing; versigtige oesinsameling sonder om te veel slote te grawe. Wat in n vleiland vermy moet word

Working for Wetlands

Working for Wetlands gebruik vleilandrehabilitasie as n middel tot die verligting van armoede en die gesonde benutting van vleilande. Hulle volg n benadering wat op samewerkende beheer en vennootskappe geskoei is. Die program word namens die Departemente van Omgewingsake (DEA), van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) en van Waterwese (DWA) deur die Suid-Afrikaanse Nasionale Instituut vir Biodiversiteit (SANBI) bestuur. Befondsing word deur die DEA verskaf en Working for Wetlands maak deel uit van die Uitgebreide Openbarewerkeprogram (EPWP) wat ten doel het om werklose mense by die produktiewe sektor van die SuidAfrikaanse ekonomie te betrek, om hulle met vaardighede te bemagtig terwyl hulle werk en om hul vermo om n inkomste te verdien, te verbeter. Die program skep werksgeleenthede terwyl die vleilande gerehabiliteer word en biodiversiteit verhoog word. Rehabilitasieprojekte maksimeer werkskepping, ondersteun kleinsakeondernemings en rus werkers met tersaaklike en bemarkbare vaardighede toe. Jaarliks voorsien ongeveer 40 vleilandrehabilitasieprojekte regdeur Suid-Afrika tydelike werksgeleenthede vir en opleiding aan ongeveer 2 000 mense uit die gemarginaliseerde groepe. Die werkspanne bestaan uit 60% vrouens, 20% jongmense en 1% gestremdes.

Moenie groot dreineringslote n vleiland grawe nie (nie dieper of brer as 30 cm nie). n Voor in n vleiland is so goed as om die prop uit n bad vol water te trek. Dit sal veroorsaak dat die vleiland sodanig uitdroog dat baie van sy voordele verlore sal gaan. Voorkom oorbeweiding en vertrapping, veral in die renseisoen. Dit kan erosiepunte veroorsaak wat uiteindelik in dongas kan ontwikkel wat die water uit die vleiland dreineer en tot n verswakking van die gehalte van die water en n toename in grondverlies sal lei. Moenie vleilande jaarliks brand nie, veral nie met warm vure op die verkeerde tyd van die jaar nie. Dit sal die plantegroei vernietig, die verskeidenheid plantspesies verminder en ook erosie tot gevolg h.

Oordeelkundige weiding
Alhoewel die voergehalte wat deur vleilandplante geproduseer word, laag is, is produktiwiteitsvlakke in vleilande hoog. Nogtans kan die kwaliteit vleilandvoer verbeter word deur dit oordeelkundige te brand. Die produktiwiteit van vleilandplante kan as weiding benut word. Die weidingsvermo (biomassa) in die buitenste sones van n vleiland is gemiddeld 1,5 keer hor as die ooreenstemmende gebied wat nie vleiland is nie. Dit hang egter van baie faktore soos spesiesamestelling en die vogsiklusse af. Wat u moet doen as u weiding in n vleiland toelaat: Vleilande kan hoofsaaklik in die dro seisoen vir weiding gebruik word sodat die vee nie te veel nat grond omwoel en die gebied vir erosie vatbaar word nie. Hou die vee aan die buitenste rante van n vleiland, waar hulle weg is van die permanent oorstroomde gebiede. Waak teen oorbeweiding en vind uit hoe om n vleiland korrek te bewei (bv die dravermo, wanneer en hoe lank om weiding toe te laat en rusperiodes). Wat u nie moet doen nie: Moenie weiding in die renseisoen of wanneer die grond baie nat is toelaat nie, omdat die vee die grondoppervlak deur vertrapping versteur. Dit lei tot die verswakking in die watergehalte en die verhoging van die risiko van erosie. Moenie die vee in die natste deel van die vleiland toelaat waar hulle die hoogs sensitiewe kern van die vleiland kan versteur en selfs daarin kan vassit nie. Moenie swaar beweiding sonder rusperiodes toelaat nie. Dit kan tot gevolg h dat waardevolle soetgrasse (of grasse met n ho voedingswaarde) deur minder smaakvolle of minder nuttige spesies vervang word. Moenie dat vee die gebied oorbewei nie. Dit sal veroorsaak dat die beskermde plantbedekking van die vleiland verdwyn wat tot erosie en die uitdroog van die vleiland sal lei. Die beweiding van die volgende tipes vleilande moet vermy word omdat dit maklik erodeer wanneer dit deur vertrapping en weiding versteur word: vleilande met los grond, vleilande teen steiler hellings en waar die water begin om in n kanaal te konsentreer.

4. Die benutting van vleilande op u plaas

Die algemene rel is dat vleilandgebruikers die basiese aard van vleilande nie moet versteur nie, met ander woorde, die elemente grond, water en plantegroei. Dit is deur die interaksie van hierdie elemente wat vleilande n reeks funksies en produkte voortbring wat die mens bevoordeel. Indien n vleiland op so n wyse gewysig word dat dit sy vermo om te funksioneer belemmer, kan die vleiland sy vermo verloor om hierdie waardevolle dienste te verskaf. Vleilande verskaf spesifieke landbougeleenthede, hoofsaaklik winterweiding en in mindere mate, die oes van gewasse en vesel. n Hektaar vleiland het die potensiaal om weiding vir vyf keer meer diere te verskaf as n hektaar gewone grasland, maar dit moet noukeurig bestuur word om oorbeweiding en degradasie te voorkom. Vleilande verskaf vrugbare beddings vir gewasse en geleenthede om huishoudelike kosvoorraad te verseker deur kleinskaalse en bestaansverbouing, veral in gebiede van die land waar die grond nie vir landbou geskik is nie. Vleilande is egter nie geskik vir grootskaalse of kommersile verbouing nie. Boerdery in vleilande is ook slegs volhoubaar indien dit op n klein skaal geskied en op n wyse wat sensitief is vir die hidrologie en ander eienskappe van die vleiland. Gewasse wat nat toestande verkies kan byvoorbeeld in die minder sensitiewe dele en op die rante van die vleiland aangeplant word. Die skoonmaak van vleilandplantegroei soos riete en palmiet moet vermy word. Ervaring het getoon dat die verwydering van vleilandplantegroei die vleiland se vermo om die vernietigende impak van oorstromings te temper, verminder. Plantegroeiverlies laat erosierisikos ook toeneem.

162

Die brand van vleilande

Vleilande word om baie redes gebrand, byvoorbeeld vir die verbetering van die weidingswaarde vir lewende hawe, die verwydering van ou, dooie plantmateriaal, verbeterde produktiwiteit, die beheer van indringerplante, die vermindering van die risiko van wegholbrande en die verbetering van die habitat van spesies wat van vleilande afhanklik is. Indien brande verkeerd aangewend word, kan dit onbeplande negatiewe gevolge h en daarom is dit uiters belangrik om die korrekte benadering te volg. Goeie brandwenke: Die vleiland kan elke tweede jaar gebrand word as die renval meer as 800mm per jaar is. Brand elke derde of vierde jaar in baie dro dele van die land (minder as 800mm per jaar). Brand hang ook van weidingsdruk af. Indien die vleiland op sy maksimum drakrag bewei word, moet minder gereeld of glad nie gebrand word nie. Indien dit moontlik is, verdeel die vleiland in brandblokke en brand slegs die helfte van elke blok. Die ongebrande deel bied dan skuiling vir die natuurlewe. Waar dit nie prakties is nie en n hele paar vleilande na aan mekaar l, brand een hele vleiland terwyl die ander nie gebrand word nie. Dit is n goeie idee om koel vure te gebruik. Brand wanneer die gras klam is n ren, of saans of vroeg in die mre nadat dit gedou het. Brand saam met die wind, want dit is meer beheerbaar en minder skadelik vir plantgroeipunte. Brand aan die begin van die groeiseisoen net na die eerste rens sodat die plante weer vinnig kan groei. Hou rekord van wanneer u brand, waar u brand en die toestande waaronder u brand sodat u brandtegnieke kan verbeter en u die kennis met u bure kan deel. Wat u nie moet doen nie: Moenie vroeg in die winter brand nie. Moenie n vleiland brand as dit heeltemal droog is nie, want indien die vleilandgrond n ho organiese inhoud het, kan ondergrondse vure ontstaan wat moeilik is om te beheer en jare kan bly brand. Baie warm en stadig bewegende vure kan selfs die vleiland se plantwortelstelsels vernietig. Met geen beskermde deklaag nie, kan gronderosie intree. Warm vure vernietig ook sekere plante en wysig die verskeidenheid plante wat in vleilande groei. Dit veroorsaak dat die benutting van die vleilande vir weiding daaronder ly. Stel brand vir nog n dag of selfs n jaar uit indien die gevaar van grondontbranding in dro jare bestaan, wanneer weerstoestande konstant ongeskik is of wanneer diere wat in die winter broei (bv. lelkraanvols), nog nie klaar gebroei het nie.

Nuttige wenke aangaande aanplanting in vleilande: Kies gewasse wat nie baie kunsmatige dreinering of dro grond nodig het om te oorleef nie. Amadumbe en sekere inheemse grasse is goeie keuses. As gevolg van die risiko van oorstromings en grondverlies moet u eerder aan die buitenste rante van die vleiland aanplant as reg in die middel of in die laagste deel van die vleiland. Probeer aanplantings met die minste moontlike versteuring doen. Plant met die hand. Grawe net so veel as wat werklik nodig is. Gebruik die vleilandplante wat u verwyder, as n deklaag vir die grond. Gebruik so min kunsmis en plaagdoder moontlik, want dit sal in die water insypel en besoedeling veroorsaak. Akkerbou is n goeie idee. Dit beteken dat u stukke natuurlike vleilandplantegroei tussen bewerkte akkers ooplaat. Moenie meer as altesame een kwart van n vleiland bewerk nie. n Goeie idee is om n aantal akkers te h, s maar drie, en jaarliks slegs een te beplant. Dit beteken dat elke akker twee jaar lank tussen aanplantings rus. As dreineringslote gegrawe word, maak seker dat dit nie meer as 30 cm diep en breed is nie en slegs n klein gebied dek sodat die vleiland nie heeltemal opdroog nie. Alle dreineringslote moet in die dro seisoen toegegooi word om die vleiland lewend te hou.

Is vleilande n agritoerismemoontlikheid?
Vleilande bied aangename oop ruimtes waar mense kan stap, vols kan besigtig of net die natuur geniet. Buitelugbedrywighede soos fietsry, stap, roei, visvang, volbesigtiging en watersport dra alles by om ons leefstyl en geestesgesondheid te verbeter en geestelike ongesteldhede, soos depressie, te te werk. Vleilande, soos vloedbosse (mangroves) en rotsagtige kusgebiede, is gewilde bestemmings vir skooluitstappies. Sulke gebiede is fassinerende buitelugklaskamers waar leerders die elemente van die ekostelsel interaktief kan ervaar en eerstehands kan sien hoe dit gentegreer is. As habitats vir natuurlewe soos watervols, seekoeie en hengelvis, is vleilande aanloklike toeristebestemmings. Die ekonomie van die dorp Wakkerstroom hang byvoorbeeld baie af van die volbesigtiging in die omgewing van die Wakkerstroom-vleiland en omliggende gebied. Die St. Lucia-meer in die iSimangaliso-vleilandpark in KwaZulu-Natal is nog n voorbeeld. Hier regverdig die sukses van toerisme die 1996-regeringsbesluit om eerder voorkeur aan die toerismegebaseerde ekonomiese ontwikkelingstrategie vir die streek te verleen as aan mynbou.

Die aanplanting van gewasse in n vleiland

Een van die kontroversile landbougebruike van vleilande is die kweek van gewasse. Dit is moontlik om sommige gewasse op s n wyse in vleilande aan te plant dat dit nie die funksionering van die vleiland benvloed nie. Verbouing in vleilande word deur die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne (CARA) beheer. n Permit vir verbouing in vleilande moet by die tersaaklike landboudepartement verkry word. Die aanplant van gewasse in n vleiland moet nooit die dreinering van die vleiland of die beplanting van die hele vleiland behels nie. Dit sal die natuurlike eienskappe van die stelsel benvloed en baie van die ander voordele van die vleiland ongedaan maak. Wat u nie moet doen nie: Moenie bome in vleilande plant nie, veral nie eksotiese bome wat n klomp water verbruik nie, omdat dit die vleiland sal uitdroog. Laat altyd geskikte bufferstroke tussen houtplantasies en vleilande oop. Moet nooit n vleiland naby sy uitloop dreineer nie. Moenie aanplantings in die natste dele van die vleiland doen nie. Vermy sensitiewe vleilandgebiede: vleilande met ho erosiegevare, beboste vleilande, moeraslande, vleilande wat huisvesting vir bedreigde spesies soos die lelkraanvol bied, vleilande op die randgebiede van riviermondings en vleilande in opvangsgebiede en gebiede waar daar reeds baie skade aan ander vleilande aangerig is. Moet nooit diep slote grawe om vleilande uit te droog nie, want dit kan die struktuur en funksionering van die vleilande vernietig. Vermy die gebruik van chemikalie wat die oppervlak- of grondwater sal besoedel. Moenie groot gebiede vir aanplanting ontbos nie. Probeer om soveel moontlik oorspronklike plantegroei onaangeraak te laat om die grond- en ondergrondse water te beskerm.

5. Belanghebbendes
Wetland Portal of South Africa, www.wetlands.za.net verstrek kontakbesonderhede provinsiale en streek-vleilandforums landwyd.

Die nasionale beleid en wetgewing voorsien duidelike riglyne en ondersteuning vir rehabilitasie, maar die moeilike skakeling tussen mense en vleilande beteken dat optrede wat op die volhoubare rehabilitasie en die bewaring van vleilande gemik is, sal afhang van die toewyding en betrokkenheid van alle belanghebbers, veral grondeienaars en vleilandgebruikers. Aurecon Tel: 021 526 5725 / 083 792 0872 www.aurecongroup.com Departement van Omgewingsake (DEA) Tel: 012 310 3911 www.environment.gov.za

Aurecon is n meerdissiplinekonsultantskap wat spesialiseer op Departement van Waterwese n groot aantal waterhulpbron- en (DWA) Tel: 0800 200 200 omgewingsterreine. www.dwa.gov.za Departement van Landbou, Endangered Wildlife Trust (EWT) Bosbou en Visserye (DAFF) African Crane Conservation Direktoraat Grondgebruik en Programme (EWT-ACCP) Grondbestuur Tel: 011 372 3600 Tel: 012 319 7686 kerrynm@ewt.org.za www.daff.gov.za www.ewt.org.za

163

Geomeasure Group Tel: 031 768 1900 www.geomeasure.co.za GroundTruth Tel: 033 342 6399 craig@groundtruth.co.za www.groundtruth.co.za iSimangaliso Wetland Park Tel: 035 590 1633 / 082 797 7944 www.isimangaliso.com Die iSimangaliso-vleilandpark is in Desember 1999 as Suid-Afrika se eerste Wrelderfenisterrein gelys. In 2010 het dit n borgskap van ongeveer R65,7 miljoen van die Wreldbank vir bemagtigingsprojekte in die omgewing gekry. iSimangaliso bestaan uit Kosibaai, die kuswoud, Sibaya-meer, Sodwanabaai, uMkhuze, Valsbaai, Charters Creek, St. Lucia-meer, Kaap Vidal en Maphelane. Land Resources International Tel: 033 392 8360 www.lri.co.za Mondi Wetlands Programme David Lindley 012 667 6597 lindley@wetland.org.za Vleilande en landbou: Damian Walters 083 684 8000 Vleilande en opvangsgebiedbestuur: Vaughan Koopman 083 228 7949 www.wetland.org.za www.wessa.org.za Nuwejaars Wetland Special Management Area dirk@nuwejaars.com rory@nuwejaars.com www.nuwejaars.com Rand Water Foundation Mohlatleho Sekoaila Tel: 011 682 0018 www.randwater.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Working for Wetlands John Dini (programdirekteur) Tel: 012 843 5221 wetlands@sanbi.org.za http://wetlands.sanbi.org Suid-Afrikaanse Nasionale Parke (SANParks) Marius Snyders Tel: 015 781 2175 / 072 201 7936 Olga Jacobs Tel: 012 426 5100 / 046 www.sanparks.org Universiteit van KwaZulu-Natal Biological & Conservation Sciences Tel: 031 260 7367 naidoogn2@ukzn.ac.za www.ukzn.ac.za

Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com As deel van sy Water management in water-scarce areas Strategic Academic Cluster, is die Universiteit van die Vrystaat aktief betrokke by die Lesotho Wetlands Project. Departement Dierkunde en Entomologie Tel: 051 401 2427 vanasjg@ufs.ac.za Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2514 www.ufs.ac.za/plantsci Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Tel: 051 401 2677 www.ufs.ac.za/animal Sentrum vir Omgewingsbestuur Prof. Maitland Seaman Tel: 051 401 2863 www.uovs.ac.za/cem Universiteit van die Witwatersrand Skool vir dier, plant en omgewingswetenskappe Tel: 011 717 6403 kevin.rogers@wits.ac.za www.wits.ac.za/apes Die Waterinstituut van SuidAfrika Tel: 011 805 3537 wisa@wisa.org.za www.wisa.org.za Waternavorsingskommissie Stanley Liphadzi Tel: 012 330 0340 stanleyl@wrc.org.za www.wrc.org.za Water Wise Tel: 0860 10 10 60 www.waterwise.co.za Kry vleilandaantekeninge (ook materiaal vir opvoeders) onde die Green Industry-opsie. Wetlands Consulting Services (Edms) Bpk Tel: 012 349 2699 info@wetcs.co.za www.wetcs.co.za Wildlife & Environment Society of South Africa soek Mondi Wetlands Programme

6. Publikasies en webtuistes
Besoek die Wetland Portal of South Africa op www.wetlands.za.net Mondi Wetlands Programme-webwerf www.wetland.org.za. Die Wetlands Basics-skakel bied inligting oor brosjures wat aspekte van vleilande verduidelik. Working for Wetlands-webwerf http://wetlands.sanbi.org. Algemene inligting oor vleilande en verskillende bronne verskyn hier, of kan by 012 843 5221 of wetlands@sanbi.org.za aangevra word. U kan ook inteken op n maandelikse elektroniese nuusbrief met gereelde bywerkings oor gebeure in die vleilandwreld. Kry die riglyne wat die oorweging van vleilande in die omgewingsinpakevalueringsproses (EIA) by www.eiatoolkit.ewt.org.za/process/ wetlands.html, die EIA Toolkit-webwerf. Soek die 2012 National Biodiversity Assessment (NBA) wat n oorsig gee van die Suid-Afrika se vleilandsisteem by bgis.sanbi.org. Die National Freshwater Ecosystem Priority Areas Atlas is beskikbaar by www.csir.co.za. U kan dit ook by die Waternavorsingskommissie bestel. Die Ramsar-konvensie oor vleilande is n interregeringsooreenkoms wat n raamwerk verskaf vir nasionale handeling en internasionale samewerking vir die bewaring en oordeelkundige gebruik van vleilande en hul hulpbronne. Dit is in 1971 in Ramsar, Iran, onderteken. SuidAfrika is n lidland en 19 vleilande in die land is geregistreer en word as van internasionale belang erken. Daar bestaan n moontlikheid dat die lys aangevul kan word. Vir inligting en dokumentasie oor Ramsar en die lys van internasionaal belangrike vleilande (Wetlands of International Importance), besoek www.ramsar.org. Kry die Wetlands, Agriculture and Poverty Reduction-verslag van Augustus 2011 op die webwerf van die Internasionale Waterbestuur-instituut www.iwmi.cgiar.org.

WET-bestuursreeks
Alhoewel dit hoofsaaklik ontwerp is om riglyne oor vleilandrehabilitasie werk in Suid-Afrika te verstrek, kan hierdie stel gentegreerde werktuie op verskeie ander aspekte toegepas word. Sommige instrumente kan byvoorbeeld gebruik word om vleilandgesondheid en ekostelseldienste te assesseer. Ander kan weer gebruik word om oordeelkundige vleilandbestuur aan te moedig en n begrip te ontwikkel van die dryfkragte agter die vorming en degradasie van vleilande. Dit is ook van groot waarde vir onderwys en opleiding. Die WET-bestuursreeks is die produk van die Vleilandrehabilitasiekom ponent van die Nasionale Vleilandnavorsingsprogram, n inisiatief van die Waternavorsingskommissie. Die eerste fase van hierdie program, wat op vleilandrehabilitasie fokus, word gesamentlik befonds deur die Kommissie en die Departement van Omgewingsake deur die Working for Wetlands-program wat deur die Suid-Afrikaanse Nasionale Instituut vir Biodiversiteit beheer word. Ander sleutelvennote is die Departement van Waterwese, die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, die Mondi Wetlands Programme, provinsiale bewaringsagentskappe, universiteite en private ondernemings. Die navorsingsprogram se tweede fase, Wetland Health and Integrity, wat deur die Universiteit van Kaapstad onderneem word, sal nuwe werktuie by die WET-bestuursreeks voeg. Vir meer inligting oor die WET-bestuursreeks, kontak Donovan Kotze by kotzed@ukzn.ac.za of Working for Wetlands by wetlands@sanbi.org. Die reeks word deur die Waternavorsingskommissie, www.wrc.org.za, uitgegee.
Inligting vir hierdie hoofstuk is voorsien deur die Mondi Wetlands Programme (MWP), Working for Wetlands, Land Resources International, die Universiteit van KwaZuluNatal, Isimangaliso Wetland Park Authority, die Sekretariaat van die Ramsar Convention on Wetlands, en Wetland Consulting Services. Medewerkers: Craig Cowden, Rehana Dada, John Dini, Kerry Philp, Donovan Kotze, Duncan Hay, Stanley Tshitwamulomoni, Retief Grobler, Dick Frost, Roland Vorwerk, Sharon Pollard en Scotty Kyle. Ons dank aan John Dini (Programdirekteur: Working for Wetlands), Pontso Pakkies en Umesh Bahadur vir terugvoering.

164

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Vols en boerdery
Sien ook die Volwild, watervols en ander pluimvee hoofstuk

gedoen word om die produk te vind wat die taak met die kleinste uitwerking op die lang duur sal verrig. Bioafbreekbaarheid, gebruiksfrekwensie, die uitwerking op ander organismes, en akkuraatheid van toediening is alles belangrike faktore om te oorweeg wanneer n keuse gemaak word. As die produk eers gekies is, moet die gebruiksaanwysings noukeurig gevolg word en daar moet tot elke prys gepoog word om enige uitwerking op ander organismes, ook bekend as nieteikenspesies, te verhoed. Insekdoders is veral gevaarlik en leweransiers en vervaardigers moet deeglik oor bogenoemde kwessies uitgevra word.

1. Oorsig
Dalende winsmarges by boerdery-ondernemings en ander kwessies kan lei tot meer intensief en in nuwe gebiede te boer. Dit plaas druk op natuurlike stelsels en die vols en ander diere wat die gebiede bewoon. Die invloed op biodiversiteit kan negatief wees. n Groot aantal vols op n plaas dui nie outomaties n gesonde volbevolking aan nie. Die vols wat so volop op die plaas voorkom is miskien as gevolg van n spesifieke bron of gewas. Wat van die volspesies wat nie in die kategorie inpas nie? Daar kan miskien sommige wees wat natuurlik in die gebied voorgekom het wat se getalle dramaties of geheel en al gedaal het.

Die boerdery en vols kan saam bestaan

Net soos n mens die lewensiklusse van die plae moet ken om hulle te kan bestry, kan n mens deur die vols se gedrag, voeding- en nesgewoontes te leer ken nuwe ontwikkelings en algemene boerderypraktyke ontwerp om hul welstand te bevorder. As bewaarders van die aarde en die biodiversiteit daarvan is dit ons plig en nie n luukse nie.
Bronne: Dr. At Kruger, dr. Pete Irons, Denokeng Bird Bash, Seringveldse Bewaringsgebied, Gautengse Bewaringsgebiedvereniging

2. Twee voordelige vols

Uile
Boere word aangemoedig om na die welstand van uile, n natuurlike roofdier van graanpeste soos muise, om te sien Uile (en vlermuise) is n koste-effektiewe en omgewingsvriendelike manier om peste te beheer. n Volwasse kerkuil sal omsien na twee knaagdiere per nag en n vlermuis sal op een slag insekte eet van meer as 50% van sy liggaamsgewig. Die probleme: Talle uile is slagoffers van sekondre of toevallige vergiftiging deur die opbou van insekdoders in die uil se liggaam en deur die gebruik van rottegif. Die gif in rotte se liggame veroorsaak dikwels die dood van uile. Dit is belangrik om te besef dat enige gif wat in die tuin of op die plaaswerf gebruik word, ook voordelige diere, soos uile, kan benadeel. Daar is gifblokkies (bv. Racumin-blokkies nie pasta nie) wat nie tot sekondre vergiftiging lei nie. Tree in verbinding met die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Plaagbestryding (besonderhede in die hoofstuk Wildlewe op plase). Kuikens behoort gelaat te word waar hulle gevind word, sodat die ouers kan voortgaan om hulle te versorg. Die meeste uilkuikens wat op die grond gevind word, is nie deur hul ouers verlaat nie en in die meeste gevalle is die beste optrede om die vol net daar te los. Hoe om uile aan te lok Hou die gebied so natuurlik moontlik. Vermy alle soorte gif. Verskaf veilige broeikaste: dit kan dalk hul broeisukses verhoog Kry inligting bywww.deltaenviro.org.za/deltaowl.htm (die bron van gedeeltes van die inligting hierbo) Rolspelers soos die EWT, Eco Solutions, Charles veterinary Group, Urban Owl Nest projek en die Afrika Roofvolreservaat kan u ook help. Kry hul besonderhede onder opskrif 5.

Plase met verskeidenheid is volvriendelike plase

Ongeag watter tipe boerdery beoefen word is daar maniere waarop die impak op voldiversiteit verminder kan word. Dit is belangrik om nuwe lande of enige ander ontwikkelinge wat die natuurlike habitat sal verander, te beplan. n Goeie beginsel is om n mosaek van verskillende grondgebruike op n plaas te handhaaf. Selfs al word n groot deel van die plaasoppervlakte benut, sal verskillende tipes grondgebruik verseker dat n groter verskeidenheid vols uit die plaas voordeel kan trek.

Boer goed om verandering aan die habitat te verminder

Alternatiewe vir die aanl van nuwe landerye moet gesoek word, soos doeltreffender boerderymetodes om groter opbrengs uit die bestaande landerye te verkry. Oor die algemeen bevorder goeie boerderymetodes die welstand van die natuurlike hulpbronne en is dit gewens. Selfs n eenvoudige voorbeeld soos die oorbeweiding van n veld en veldbrande wat te dikwels voorkom sal tot habitatverandering lei, en onvermydelik tot n vermindering van sekere volspesies.

Vols benodig ook deurgange

Hoewel vols kan vlieg, sal baie van hulle nie van een afgesonderde stuk natuurlike plantegroei na n ander vlieg nie; hulle sal egter wel met n natuurlike deurgang langs beweeg. Sulke korridors van natuurlike plantegroei behoort tussen landerye en tussen geboue behou te word om die beweging van vols en ander diere moontlik te maak. Beweging in die rigting van water behoort ook aangemoedig te word deur korridors van natuurlike plantegroei wat na waterbronne lei, te behou. Terwyl n mens die beweging van vols ondersoek, moet jy ook na algemene vlugroetes kyk voordat jy ho heinings, kragdrade en telefoondrade oprig asook telefoonlyne, windturbines en sonpanele. Groot vols, insluitende talle bedreigde vols, word dikwels beseer of gedood as hulle in prominente strukture vas vlieg. Waar ho strukture opgerig word, veral in gebiede waar daar meer beweging van vols is, moet die strukture sigbaarder gemaak word deur byvoorbeeld kragdrade te merk met flappe of soortgelyke toestelle.

Die rooibek-bosluisvol
Die rooibek-bosluisvol kan op wild- en beesplase een van n boer se grootste natuurlike bondgenote wees, en daarom is dit uiters belangrik dat boerderypraktyke hierdie vol die beste kans op oorlewing bied. Bosluise moet daarom met die korrekte produkte en bestuursprotokolle bestry word. Die dip van lewende hawe teen bosluise het die rooibek-bosluisvol in Suid-Afrika feitlik uitgewis. Gelukkig het die bekendstelling van omgewingsvriendelike chemikalie, piretroed en amidienmytdoders, nuwe hoop gebring vir bosluisvols. Vir meer inligting oor hoe om na bosluisvolvriendelike dipstowwe oor te skakel, en daarna die afhanklikheid van die dipstowwe te verminder deur die bosluisvol in te faseer, asook oor hoe om die Oxpeckers, Ectoparasiticides and Farmers Manual te bestel, tree in verbinding met Arnaud le Roux, selnommer 082 325 6578, of skryf aan oxpecker@ewt.org.za.
Gebruik bosluisvolvriendelike dipstowwe.

Gebruik die regte bestrydingsmetodes korrek

Plae en onkruid is n feit van boerdery wat ter wille van doeltreffende produksie bestry moet word. Bestryding beteken nie uitroeiing nie, en bestryding op n aanvaarbare vlak moet oorweeg word. Natuurlike laeimpakmetodes moet waar moontlik gevolg word. Die ideaal is biologiese agente wat met sorg uitgekies is. Trouens, vols kan juis so n biologiese bestuurshulpmiddel wees, soos die bosveld se bosluisvols, wat jaarliks groot getalle bosluise van beeste en ander groot diere pluk en vreet. Uile kan soortgelyk ook gebruik word as n biologiese beheermetode vir knaagdiere. Die oprig van uilbokse sal help om uile aan te trek op die eiendom (sien 2) Indien die gebruik van chemikalie nodig is, moet daar deeglik navorsing

165

3. Suid Afrikaanse vols in die verknorsing

In Suid-Afrika is n aantal vols op die IUCN-rooilys en party is gedoem vir uitsterwing. Die lelkraanvol (Bugeranus carunculatus) is die mees bedreigde kraanvol op die Afrika kontinent Die Taita valk (Falco taita) Die Suid-Afrikaanse Blouswaeltjie bevolking (Hirundo atrocaerulea) van ongeveer 57 bekende pare word plaaslik geklassifiseer as krities bedreig. Die endemiese Suidelike wildekalkoen (Geronticus calvus) is afhanklik van goeie landgebruikpraktyke vir sy oorlewing waar ook al versprei in die graslande van Suid-Afrika. Die Sekretarisvol (Geronticus calvus) is een van net twee spesies wat wreldwyd gelys is gegrond op die bedreiging van die spesie. Die witvlerk-vleikuiken(Sarothrura ayresi) wat krities bedreig word is afhanklik van beskikbare goeie kwaliteit moerasland habitat waar die spesie ook al verspreid is.
Bron: Birdlife SA

4. Voltoerisme
Verwys na die National Avitourism strategy, in sy finale konsepfase tydens 2012, by www.tourism.gov.za.

Vol toerisme, met volbesigtiging ten doel, word gereken as die vinnigste groeiende toerisme gegrond op natuuraktiwiteite wreldwyd. Van die sleutelbevindinge van die studie wat die Departement van Handel en Nywerheid gedoen het om die waarde en groeipotensiaal van voltoerisme te ondersoek het aangedui dat: Die Suid-Afrikaanse voltoerismemark wissel tussen 21 000 en 40 000 voltoeriste jaarliks waarvan tussen 13 000 en 24 000 binnelandse toeriste is. Voltoeriste bied gewoonlik meer as wat op die gemiddelde toer gespandeer word, die toere is langer en n groter hoeveelheid provinsies word besoek as wat die geval is by hoofstroom marksegmente. Suid-Afrika het aantreklike kern volbates wanneer dit vergelyk word met mededingende bestemmings veral in gebiede van spesiediversiteit, inheemsheid en seldsaamheid. Kry die Departement Handel en Bedryf se studie, Avitoruism in South Africa (Niche Tourism markets) onder publications opsie www.thedti.gov.za.

Suidelike wildekalkoen Airport Wildlife Programme: bestuurder: Kate Henderson, Claire Patterson-Abrolat, ibis@birdlife.org.za claire@ewt.org.za 2. Belangrike volgebiede: Daniel Birds Of Prey Programme: Andr Marnewick, iba@birdlife.org. Botha, andreb@ewt.org.za za Arnaud le Roux is die Streeksbewaringsbestuurders kontakpersoon vir die Oxpeckers and Farmers - Gauteng en Noordwes: Project wat ingesluit is in Ernst Retief, conservation. die Wildlife Conflict Mitigation gauteng@birdlife.org.za Programme. Mpumulanga en Vrystaat: - Wildlife Energy Programme: Charmaine Uys, Megan Diamond, grasslands@birdlife.org.za megand@ewt.org.za - KwaZulu-Natal: Nick Theron, kzn@birdlife.org.za - Wes-Kaap: Dale Wright, Lees meer hieroor (en oor ander) westerncape@birdlife.org.za programme by www.ewt.org.za. 3. Voltoerisme: Martin Taylor FreeMe Wildlife Rehabilitation taita@birdlife.org.za Centre Die webtuiste is n essensile bron Tel: 011 807 6993 / 083 558 5658 van inligting met besonderhede www.freeme.org.za van nasionale projekte, http://freemekzn.co.za kontakbesonderhede van volklubs FreeMe is n rehabilitasiesentrum landswyd, aanlyn volgidse ens. vir inheemse natuurlewe, vols Charlesstaat Veterinre Groep sowel as soogdiere. Tel: 012 460 9385 Moholoholo Wildlife www.csvet.co.za Rehabilitation Centre Vind die Owl project-opsie op Tel: 015 795 5236 die webwerf. Produsente wat www.moholoholo.co.za reeds aan die projek deelneem, Parrot Breeders Association of getuig dat hulle met welslae uile lok Southern Africa en van rotte ontslae raak. Tel: 053 927 3084 www.aviculturesa.co.za Delta-Omgewingsentrum Tel: 011 888 4831 Percy FitzPatrick Instituut vir www.deltaenviro.org.za Afrika-ornitologie Tel: 021 650 3290/1/7 EcoSolutions www.fitzpatrick.uct.ac.za Jonathan Haw 072 365 9777 www.ecosolutions.co.za SAFRING soek Animal Demography Unit (ADU) Eco Solutions voorsien en installeer onder andere uilbokse in Suid-Afrikaanse Gauteng, Noord-Wes en Wes-Kaap Sierduifvereniging provinsie www.safancypigeonassociation. za.org Ezemvelo KZN Wildlife Tel: 033 845 1999 Southern African Birding Kry diebirding opsie onder Tel/faks: 031 266 5948 Conservation en Wildlife www.sabirding.co.za by www.kznwildlife.com. Sonja Krueger het baie werk gedoen oor Urban Owl Nest Project and aasvols in die Drakensberg. Skryf Urban Raptor Conservation vir haar by skruger@kznwildlife. Programme raptors@metroweb.co.za com. Endangered Wildlife Trust Tel: 011 372 3600 www.ewt.org.za Lelkraanvolherwinningsprogram Tel: 072 874 9711 www.wattledcrane.co.za

5. Belanghebbendes
Die kontakbesonderhede van bewaringsgebiede verskyn in die hoofstuk Bewaringsgebiede en boerdery African Bird of Prey Sanctuary Tel: 031 785 4382 www.africanraptor.co.za Avizandum Tel: 031 763 4054 www.sabirdkeeper.co.za

Animal Demography Unit (ADU) BirdLife South Africa Tel: 021 650 2423 Tel: 011 789 1122 www.adu.org.za www.birdlife.org.za Voorheen die Avian Demography BirdLife South Africa se programme Unit bekendgestaan, die naam is sluit die volgende in: verander ten einde erkenning aan 1. Bewaring van spesies: die vergrotende fokus te gee. Dr. Hanneline Smit, conservation@birdlife.org.za

EWT Programme sluit in: African Crane Conservation Wild Bird Trust Programme: Kerryn Morrison, Tel: 072 858 5644 www.wildbirdtrust.com kerrynm@ewt.org.za

166

Opleiding en navorsing
BirdLife South Africa Tel: 011 789 1122 www.birdlife.org.za Navorsing word onderneem in, byvoorbeeld aanmelding van abnormale vrekte onder vols, waarnemings en aanmeldings van Kalkoenibis en die Kaapse papegaai (Knysnapapegaai) Veldgidsvereniging van SuidAfrika (FGASA) Tel: 011 886 8245 www.fgasa.co.za FGASA bied individuele toeristegidse, natuur, kultuur en avontuurgidse, opspoorders en organisasies betrokke by die aanbieding van professionele gidsdienste aan lede van die publiek. Gids standaarde word gestel en gehandhaaf in die gidsbedryf. Verskeie FGASA-geakkrediteerde ondernemings bied volkursusse aan, byvoorbeeld Africa Nature Training, Eco Training, South-Africa and Limpopo Field Training Academy www.africanaturetraining.co.za, www.ecotraining.co.za en www. limpopotraining.co.za). Talle universiteite gee opleiding in ornitologie en volnavorsing. Hieronder word drie voorbeelde verstrek Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) Tel: 044 801 5028/111 www.nmmu.ac.za/georgecampus Universiteit van Kaapstad Animal Demography Unit Tel: 021 650 2421 http://adu.org.za Percy FitzPatrick-Instituut vir Afrika-ornitologie Tel: 021 650 3290/1/7 fitz@uct.ac.za www.fitzpatrick.uct.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Dierkunde en Entomologie 051 401 2489 Departement Genetika 051 2595 www.ufs.ac.za Ander sluit in die RhodesUniversiteit, die Universiteit van die Witwatersrand en die Universiteit van KwaZuluNatal.

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Weer en klimaat
Lees ook die hoofstuk oor aardverwarming en klimaatsverandering in die afdeling oor nasionale kwessies.

1. Oorsig
Suid-Afrika is In betreklike dro land. Die klimaatstreke wissel van woestyn tot halfwoestyn in die weste, tot taamlik nat in die oostelike dele teen die Indiese Oseaan. In vergelyking met die res van die wreld het Suid-Afrika n baie lae gemiddelde renval - 470mm per jaar wat ongeveer die helfte van die wreldgemiddelde is. Suid-Afrika se renval is onbetroubaar en onvoorspelbaar. Die land word van tyd tot tyd deur ernstige en langdurige droogtes geteister wat dikwels met hewige vloede gebreek word. Verskeie verklarings word vir die wisselvallige renval gegee. Een rede hou verband met die oseane wat die land omring en n ander hou verband met Suid-Afrika se posisie wat die wreld se weer en klimaatstelsels betref. Ons kry soms ren as warm, vogtige lug uit die noordweste oor die land inbeweeg. In die suidweste van die land bring kouefronte gewoonlik winterrens. Daarby benvloed La Nia en El Nio ook ons renval. As gevolg van die topografie en die renvalverspreiding beland 60% van Suid-Afrika se afloopwater in riviere wat slegs deur 20% van die land (die oostelike deel) vloei. Die Drakensberge keer die meeste wolke in die ooste waar dit goed ren. Die renwater vloei langs die steil hange van die Drakensberge af, beland in die riviere van KwaZulu-Natal en loop daarvandaan in die see. n Gemiddeld van slegs 9% ren bereik die riviere. Suid-Afrika val in die subtropiese hoogdrukstone en is daarom In ietwat dro land met oorvloedige sonskyn. Weer Weer is die toestand van die atmosfeer op n bepaalde tydstip of vir n baie kort rukkie bo n sekere gebied. Al die weerverskynsels word noukeurig beskryf en gemeet. Hulle is onder andere atmosferiese druk, temperatuur, lugvogtigheid, neerslae, wolke, windsnelheid en windrigting. Die heersende weerstoestande en hoe die weer oor die volgende dae, weke of maande sal verander, bepaal n boer se besluite. Klimaat Die gemiddelde toestand van die atmosfeer bo n bepaalde plek of streek wat oor minstens 30 jaar waargeneem word. Hierdie gemiddelde toestand (of klimaat) word gewoonlik beskryf in terme van temperatuur, neerslag en wind. Die klimaat van n gebied bepaal watter gewasse of diere daar aard. Weerkundige studies die invloed wat die klimaat en weer op landboukundige produksie het. Agrometeorologie bestudeer die invloed van die klimaat en weer op landboukundige produksie. Aangesien Suid-Afrika se seisoenale klimaat hoogs varieerbaar en wisselvallig is is klimaat n deurslaggewende faktor by suksesvolle landboukundige produksie.

6. Publikasies en webtuistes
Die Volgids van Suider-Afrika (Ulrich Oberprieler, Burger Cillier) kan by www.lapa.co.za bestel word. Die Engelse weergawe heet The Bird Guide of Southern Africa. Dit kan by www.gameparkspublishing.co.za bestel word. Die verskillende boeke deur Ian Sinclair, in Engels en in Afrikaans, kan op www.kalahari.net gekry word. Dit sluit in: - Sasol Birds of Southern Africa - Sasol larger illustrated guide to birds of Southern Africa Southern African Birdfinder Callan Cohen, Claire Spottiswoode ISBN 186872-725-4 Vols van die bosveld S.C. Kidson, H.L. van Niekerk ISBN 978-1-875093-885 Verkrygbaar by Kejafa Knowledge Works. Besoek www.kejafa.co.za. Remarkable Birds of South Africa deur dr. Peter Milstein, gepubliseer deur Briza. Gaan na www.briza.co.za. Newmans Birds by Colour Kenneth Newman (Struik Nature) Adventures With Nature hou sekere boeke oor vols aan, byvoorbeeld Sasol books en die Roberts reeks. Gaan na www.awn.co.za. Besoek die Indicator Birding webtuiste, www.birding.co.za, vir bywerkings oor volkursusse en voltoere, ens. Prente, aflaaistukke en talle volverwante skakels is verkrygbaar op www.birdlife.org.za www.sabap2.org Southern African Bird Atlas Project 2, Mapping the distribution and abundance of birds in South Africa, Lesotho and Swaziland www.worldmigratorybirdday.org World Migratory Bird Day (WMBD) is n wreldwye inisiatief wat die viering van trekvols ten doel het en hul bewaring oor die wreld heen bevorder. SA Birding www.sabirding.co.za The International Crane Foundation www.savingcranes.org www.sanccob.co.za, webtuiste van die Suid- Afrikaanse stigting vir die Bewaring van seevols Kry die verskillende opsies rakende papegaaie by www.thomasriver. co.za.
Ons bedank Hannelie Smit en Martin Taylor van Birdlife SA vir terugvoering op die konsepdokument.

168

2. Weerlig
Suid-Afrika is n geweldige ho weerlig-risiko area het een van die hoogste tempos van weerligslae per vierkante kilometer in die wreld. Weerlig hou n risiko in vir mense en lewende hawe en kan duursame beskadiging van infrastruktuur veroorsaak. Dit is verantwoordelik vir tussen 1,5 en 8,8 sterftes per miljoen mense . Suid-Afrika het n betreklik nuwe weerligvasstellingsnetwerk wat deur die Suid-Afrikaanse weerdiens bedryf word en dit bestaan uit 24 sensors landswyd. Hierdie verspreiding maak dit moontlik om weerligstrale op te spoor (90% verspreidingsdoeltreffendheid) en het n 0,5km akkuraatheid van die plek betref oor die grootste gedeelte van die land. Volgens data wat sover ingesamel is is die windkant van die noordelike Drakensberg die mees gevaarlikste plek om te lewe, wat weerlig betref. Die digtheid van die noordelike Drakensberg se weerligblitse van 15/km2 het uitgebrei tot in die noordelike KwaZulu-Natal en Mpumalanga Laeveld. Die data wat ingesamel is van die netwerk word gebruik om kaarte vir weerligrisikos op te stel. Dit wissel van n kaart wat gemiddelde weerligstrale per munisipaliteit aandui tot n kaart vir weerligintensiteitsrisikos en n kaart met positiewe risikos . Terwyl die netwerk alreeds as bruikbaar beskou word moet die weerdiens vir n verdere drie jaar inligting oor weerlig insamel alvorens die data as omvattend beskou sal word in terme van wetenskaplike standaarde wat deur die Buro van Standaarde gestel is. Bron: Calculating the deadly statistics of lightning strikes, an article in Business Day, 19 Maart 2012.

A. Renafhanklike oesproduksie Verwyder uitheemse plante. Pas plantdigtheid aan. Oorweeg n konserwatiewe bemestingstrategie. Ondersoek gewasse gereeld en noukeurig vir plae en siektes om uitgawes weens chemiese bestryding tot die minimum te beperk. Moenie onnodig baie aanplant nie. Moenie onnodig met nuwe gewasse eksperimenteer nie, en vermy onnodige kapitaalbelegging. Bewaar water in vleie en damme. Verminder verdamping. Fasiliteer infiltrasie van afloopstormwater. B. Veeboerdery Verwyder alle uitheemse plante. Versprei waterpunte relmatig deur weidingsgebied. Laat dele waar plante hulle blare begin verloor eerste bewei. Plant geharde bome of struike vir weiding. Hou goed aangepaste vee aan. Verskaf geskikte lekke en sorg dat dro gras smaaklik is. Jaag diere in kampe en voer hulle indien toestande verswak. Speen vroeg en voer jong diere intensief. Stel paartyd uit indien dit baie droog is. Verkoop oortollige diere en dun swak produseerders uit wanneer voer min raak. Hou die beste jong verse in stand. Beheer getalle om oorbeweiding te voorkom en veld vir die komende winter te bewaar. Bestry dieresiektes en parasiete. Voer dragtige en sogende diere meer. Evalueer die dravermo van beskikbare weiding en pas die getal van u veekudde daarvolgens aan. C. Drolandboerdery Verwyder uitheemse plante. Verwyder alle onkruid wat saadskiet, maar behou ander plantreste om verdamping te te werk. Verkry saad vir oes wat aangeplant moet word. Kontroleer en herstel alle gereedskap en masjinerie. Maak walle of ander grondwerke om infiltrasie te bevorder en verdamping te verminder. Besproei wanneer dit koel is om verdamping te voorkom. Eerbiedig waterbeperkinge te alle tye namate die watervlak van gronddamme in die meeste gebiede daal.

3. In tye van droogte

Veeboere kan die volgende stappe oorweeg om die uitwerking van droogte te verlig: Deel u kudde volgens hul produksieklasse in, bv. dragtig, lakterend, verse, jong bulle, osse, ens. Beperk die beweging van die diere ten einde energie te bespaar. Verskuif diere na skaduryke of warmer dele waar hulle gevoer kan word. Maak seker die diere is gesond. Verdeel die beskikbare weiding en ander voer oordeelkundig tussen verskillende produksieklasse. Gee altyd voorkeur aan die kwesbaarste diere, bv. koeie met jong kalwers. Verminder die voer van nie-produserende diere deur hulle daagliks kleiner porsies of elke tweede dag n volle porsie te gee. Nieproduktiewe diere kan met gemak n massaverlies van 10-12% oor n lang tydperk hanteer. Volg deskundige raad om voer tot die maksimum te benut, bv. kleiner porsies wat goedgebalanseerd is om beter in die behoeftes van verskillende produksieklasse te voorsien. Dink kreatief deur afvalprodukte soos hoendermis (maak seker dat die diere ingent is teen lamsiekte), sifsels, ens. te gebruik. Gebruik goedgebalanseerde rantsoene en hou by die aanbevelings van vervaardigers; pas op vir te veel voer gee dit is duur. Probeer om die porsies nie t gereeld te verander nie, maar hou dit konstant en eenvoudig. Die spysverteringstelsel van n dier moet by nuwe stowwe of veevoerverhoudings aanpas. Bron: Dr. Herman Fouch en mnr. Johan van den Berg Hieronder volg n voorbeeld van die maandelikse advies wat verskyn op DLBV se maandelikse raadgewing (kry dit by www.daff.gov.za).

4. Internasionale sakeomgewing
Die Wreld Meteorologiese Organisasie (WMO) is n agentskap van die Verenigde Nasies. Besoek www.wmo.ch. Internasionale weervoorspellings is op www.metoffice.gov.uk/weather beskikbaar. Die webtuiste van die Amerikaanse Departement van Landbou het n Weather & Climate-kiesopsie. Klik op Publications/Reports waar u onder andere World Agricultural Weather Highlights sal kry. Besoek www.usda.gov/oce/weather

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou ev Visserye Assistentbestuurder (Landboumeteorologie): Vroe waarskuwingseenheid Mnr. Matiga Motsepe Tel: 012 319 6768 Die Direktoraat gee elke maand advies oor strategie wat boere in die heersende weerstoestande kan volg. Hierdie advies is op www.daff.gov.za en www.agis.agric.za beskikbaar. Departement Omgewingsake www.environment.gov.za Departement Watersake www.dwa.gov.za

169

6. Belanghebbendes
EnviroMon Tel: 021 851 5134 www.enviromon.co.za Vir die lewering, installering, instandhouding en kalibrering van instrumente vir die monitering van weerstoestande en grondvog. EnviroMon se produkte en dienste behels onder meer: die eKo Pro-stelsel vir die monitering van grondvog en weerstoestande weerstasies vir landbou en algemene gebruik doelgemaakte sagteware vir koeleenhede, groeigraaddae, verdamping en transpirasie, weerverwante siektewaarskuwings Land Bank Versekeringsmaatskappy Tel: 0861 00 5242 www.lbic.co.za LNR-Instituut vir Grond, Klimaat en Water (LNR-IGKW) Tel: 012 310 2500 www.arc.agric.za SA Weerdiens (SAWS) Tel: 012 367 6000 www.weathersa.co.za SAWS, n semi-staatsorganisasie, is n lid van die Wreld Meteorologiese Organisasie. SAWS is ISO 9001:2008 gesertifiseer vir die voorsiening van weerkundige en klimatologiese produkte en dienste, dit voorsien wetenskaplike opleiding in samewerking met universiteite sowel as NQF 5gesertifiseerde weerwaarnemersertifikaat. Universiteit van Kaapstad Klimaatstelselontledingsgroep Tel: 021 650 2784 www.csag.uct.ac.za Universiteit van KwaZuluNatal Environmental Sciences http://ses.ukzn.ac.za/Agromet

7. Publikasies en webtuistes
Die webtuiste van maatskappye wat by landbou betrokke is, het gewoonlik die een of ander keuselysopsie wat iets met die weer te doen het, soos www.landbou.com, www.senwes.co.za en www. suidwes.co.za Besoek www.weatherphotos.co.za indien u inligting of fotos van weerpatrone, satellietfotos of grafieke van die daaglikse renval nodig het. Die verklaring van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye is elke maand op hulle webtuiste beskikbaar www.daff.gov.za. Die Departement se maandelikse advies kan ook hier gesien word. Die webtuiste van die Suid-Afrikaanse weerdiens is www.weathersa. co.za www.agis.agric.za Kry hier advies op grond van die klimaat en ander inligting oor die weer en klimaat. www.netfor.co.za Weervoorspelling vir Suid-Afrika. Keuselysopsies sluit n weervoorspelling vir twee dae in asook die huidige weer- en grafiese aanbiedings in. Die Noorweegse webtuiste www.yr.no kan n weervoorspelling vir u plaas gee. Die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) het die Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika bekendgestel. Hierdie publikasie dek hoe om vee op te pas tydens n droogte. Bel 041 365 5030 vir nog inligting. Nader Kejafa Knowledge Works vir publikasies oor die weer en klimaat. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. South African Weather and Atmospheric Phenomena (Briza Publications) Dries van Zyl. Soek dit by www.briza.co.za. Bel 011 954 4675 of kuier by www.awn.co.za vir die volgende publikasies is teen afslagpryse by Bryan Peirce: -0Weather & Climate Southern Africa (Tyson & Preston-Whyte) -0SA Weather and Atmospheric Phenomena (van Zyl) -0Dictionary of the weather (Dunlop) -0SASOL Field Guide to the Weather in Southern Africa

Universiteit van Pretoria Departement Geografie, Geoinformatika en Weerkunde (GGM) Prof. H. Rautenbach Die LNR se Instituut vir Tel: 012 420 2173 Grond, Klimaat en Water se Weervoorspellings kan ook op agrometeorologiese afdeling hulle webtuiste gekry word. onderneem klimaatopnames, Besoek www.up.ac.za/academic/ monitering en navorsing om geog/meteo klimaatsfaktore te kwantifiseer en te kwalifiseer, die ontwikkeling van Universiteit Stellenbosch risikoprofiele, ontwikkeling van Departement Bewaringsekologie vroegtydige waarskuwingsstelsels en Entomologie vir droogte en ander ongunstige Tel: 021 808 3304 omstandighede, asook plae en www.cons-ent.com siektes wat daarmee gepaard gaan en om die landboukundige Universiteit van die Vrystaat potensiaal en geskiktheid van Departement Grond-, Gewas- en die land te bepaal vir spesifieke Klimaatwetenskappe produksie en ondernemings. Tel: 051 401 2212 Die afdeling se klimaatdata word gebruik vir nasionale oesramings. Dimtec (Rampbestuur, Opleiding Die veelsydige Agromet-databank en Onderrig Sentrum vir Afrika) en die landwye weerstasienetwerk Tel: 051 401 2721 www.ufs.ac.za/dimtec vir die landbou wat deur die bogenoemde instituut ontwikkel n Departement in die is en in stand gehou word, is fakulteit Natuuren inderdaad nasionale bates. Landbouwetenskappe met die grootste magistergraadkursus in Mutual & Federal Agri rampbestuur in Afrika. Tel: 012 400 8100 www.mf.co.za Waternavorsingskommissie Kry die Farmers opsie onder Tel: 012 330 0340 www.wrc.org.za Produkte Plastrip Tel: 0861 111 696 www.plastrip.com Santam Landbou Tel: 021 915 7000 www.santam.co.za Suid Afrikaanse Vereniging vir Atmosferiese Wetenskappe (SASAS) www.sasas.org.za The Weather Shop Tel: 021 851 5134 www.weathershop.co.za Weerinstrumente vir tuisgebruik. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Natuurlike bronne en Omgewing (NRE) Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za

Nuttige nommers Klimaatinligting en -data Tel: 082 233 8484 Pretoria Sentrale Voorspellingskantoor Tel: 082 233 9800

170

hulpbronne en goeie landboupraktyk

PLAASLIKE WETGEWING met betrekking tot die omgewing sluit die volgende in: Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 Elkeen het die reg om te verwag dat die omgewing beskerm sal word kragtens wetgewing of deur ander middele, om ekologiese degradasie en besoedeling te voorkom bewaring te bevorder ekologies volhoubare ontwikkeling en hulpbronverbruik te verseker Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur 107 van 1998 Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur is die oorkoepelende omgewingswetgewing in Suid-Afrika, en handel oor n aantal kwessies wat die volgende insluit: Volhoubare ontwikkeling. Wanneer volhoubare ontwikkeling toegepas word, word maatskaplike, ekonomiese en omgewingsfaktore by alle beplanning en besluitneming in aanmerking geneem. Die bewaring van ekosisteme en verlies aan biodiversiteit. Die versteuring van ekosisteme en biodiversiteitverlies moet teengewerk of versag word, en n versorgingsverpligting moet geld om beduidende besoedeling en omgewingsdegradasie te voorkom. Vergoeding deur die besoedelaars. Volgens die beginsel van die besoedelaar betaal word die koste van die omkering van besoedeling, omgewingsdegradasie en die gepaardgaande nadelige gesondheidsgevolge asook van die voorkoming, kontrolering en minimalisering van verdere besoedeling, omgewingskade of nadelige gesondheidsgevolge gedra deur diegene wat die omgewing beskadig het. Die vaslegging van prosedures. Daar is bepaalde prosedures wat gevolg moet word by die ondersoek, evaluering en bekendmaking van enige aktiwiteit wat omgewingsmagtiging noodsaak. Kragtens artikel 24 van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur word spesifieke wetgewing kragtens omgewingsimpakbepalingsregulasies ingesluit. Dit word uitvoeriger bespreek in afdeling 3 hieronder. Die Nasionale Waterwet 36 van 1998 Die doel van die Nasionale Waterwet is om Suid-Afrika se waterhulpbronne en gepaardgaande ekosisteme asook hul biologiese diversiteit te bewaar. (Sien die hoofstuk oor water.) Die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983 Die doel van hierdie wet is om die oorbenutting van Suid-Afrika se natuurlike landbouhulpbronne te beheer en die opbrengspotensiaal van die grond te bewaar. Grond- en waterhulpbronne asook natuurlike plantegroei word bewaar deur middel van die voorkoming en beheer van erosie, die beskerming van oppervlak- en grondwater, en die voorkoming van damverslikking en waterbesoedeling. Die bestryding van onkruid en uitheemse indringerplante word gedek deur Gewysigde Regulasie 15 en 16 van die Wet, wat op 30 Maart 2001 uitgevaardig is. (Sien die hoofstuk oor uitheemse indringerplante.) Die Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande 101 van 1998 Die doel van die Wet op Veld- en Woudbrande is om veld-, woud- en bergbrande oral in Suid-Afrika te voorkom en te bestry. (Sien die hoofstuk oor brande.) Die Nasionale Wet op Bosse 84 van 1998 Hierdie wet is daarop gemik om woude te bewaar en die volhoubare verbruik daarvan vir omgewings-, ekonomiese, opvoedkundige, ontspannings-, kulturele, gesondheids- en geestelike doeleindes te bevorder.

Wetgewing rakende die omgewing

1. Oorsig
Daar word dikwels aanvaar dat omgewingskwessies groen kwessies is wat slegs met natuurlike hulpbronne soos diere en plante te make het. In werklikheid egter is daar drie basiese aspekte wat ten opsigte van die omgewing oorweeg moet word, naamlik die ekologiese, die ekonomiese en die maatskaplike. Slegs wanneer hierdie drie aspekte gesamentlik beskou word, kan die werklike toedrag van sake met betrekking tot die omgewing noukeurig bepaal en verstaan word. Ekologiese aspekte sluit plante, diere, lug en grond in. Maatskaplike kwessies hou met menslike interaksie verband en sluit kwessies soos onderwys, verkeer asook geraas- en visuele impakte in. Ekonomiese kwessies omvat kapitaaluitleg, opbrengste op beleggings, en werkverskaffingsgeleenthede. Wanneer die begrip volhoubaarheid in verband met die omgewing gebruik word, word daar gepoog om bogenoemde drie aspekte van ons omgewing te versoen, om seker te maak dat die bevrediging van toekomstige geslagte se behoeftes gewaarborg word terwyl die omgewing terselfdertyd bewaar word. Hierdie hoofstuk is om twee redes ingesluit: Boere kan in die moeilikheid beland indien hulle nie met omgewingskwessies vertroud is nie. Enige nasionale bewaringstrategie behoort die belangrike rol wat boere in bewaring speel, in aanmerking te neem.

2. Wetgewing in verband met die omgewing

Suid-Afrika is onderworpe aan n aantal wette sowel nasionaal as internasionaal met betrekking tot die omgewing. INTERNASIONALE OMGEWINGSKONVENSIES sluit die volgende in: Die Ramsar-konvensie. Dit is n interregeringsverdrag wat die raamwerk daarstel vir internasionale samewerking met die oog op die bewaring en verstandige gebruik van vleilande en hul hulpbronne, met die klem op ekologiese, ekonomiese en maatskaplike uitvoerbaarheid. Die Konvensie oor Biologiese Diversiteit. Hierdie konvensie het dit ten doel om biologiese diversiteit te bewaar en op volhoubare wyse te gebruik, en om die billike deling van die voordele wat met die verbruik van hulpbronne gepaardgaan, te bevorder. Die VN se Konvensie vir die Bevegting van Desertifikasie (United Nations Convention to Combat Desertification). Dit verg dat lande op gronddegradasie en die gevolge van droogte moet reageer deur middel van onder meer rehabilitasie, bewaring en die volhoubare bestuur van grond- en waterhulpbronne. Die Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling [New Partnership for Africas Development (NEPAD)] Bewaring en die volhoubare verbruik van natuurlike hulpbronne is een van die agt temas van hierdie omgewingsinisiatief. Die Wreldspitsberaad oor Volhoubare Ontwikkeling [The World Summit on Sustainable Development (WSSD)] Die bevordering van waterskeiding en die beskerming en herstel van waterhulpbronne om die risiko van oorstromings in lande wat aan droogte onderhewig is, te verklein.

171

Die Wet op Nasionale Erfenishulpbronne 25 van 1999 Die doel van hierdie wet is om Suid-Afrika se natuurlike en kulturele erfenis te beskerm. Dit kan die beskerming van n landskap, natuurlike kenmerke en voorwerpe, of plekke van kulturele betekenis, historiese belangrikheid of argeologiese/geologiese waarde insluit. Volgens die wet mag geen gebou van ouer as 60 jaar enigsins sonder geskrewe toestemming van die provinsiale erfenisowerheid (bv. KZN Amafa) gewysig word nie. The National Environmental Management: Biodiversity Act 10 van 2004 (slegs in Engels beskikbaar) Hierdie wet is daarop gerig om spesies en ekosisteme te beskerm, en om die volhoubare verbruik van inheemse biologiese hulpbronne te bevorder. Ingevolge die wet is die Suid-Afrikaanse Nasionale Instituut vir Biodiversiteit (SANBI) tot stand gebring, wat die implementering van programme vir die rehabilitasie van ekosisteme kordineer. The National Environmental Management: Protected Areas Act 57 van 2003 (slegs in Engels beskikbaar) Die bedoeling van hierdie wet is om ekologies lewensvatbare gebiede en die natuurlike landskappe daaraan verbonde, te beskerm en te bewaar. Voorbeelde van hierdie soorte gebiede is: wildreservate, natuurreservate en beskermde omgewings wrelderfenisterreine woudgebiede wat in die besonder beskerm word bergopvanggebiede Grondbesitters word aangemoedig om hul grond onder formele beskerming/ bewaring te laat plaas, en met die oog daarop word tariefverminderings aan betrokkenes beskikbaar gestel. Die Wet op Bergopvanggebiede 63 van 1970 Hierdie wet het dit ten doel om die bewaring, gebruik, bestuur en beheer van grond wat in bergopvanggebiede gele is, te beheer. Ander wette en wetgewing Die Wet op die Wrelderfeniskonvensie 49 van 1999 bepaal dat wrelderfenisterreine onder die bestuursowerheid en die relevante munisipaliteit val. Die Strandwet 21 van 1935 en die Wet op Lewende Mariene Hulpbronne 18 van 1998 sluit definisies van estuariese en binnelandse water in. Wetgewing deur provinsiale en plaaslike owerhede kan spesifiek op bepaalde instansies in hul regsgebied van toepassing wees. Dit behoort in elke afsonderlike geval in aanmerking geneem te word.

3. Regulasies aangaande omgewingsimpakbepaling (OIB)

Kragtens Afdeling 24 van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur is om gewingsimpakbepalingsregulasies kragtens GN R 543 (2010) uitgevaardig, en hierdie regulasies spesifiseer sekere gelyste aktiwiteite waarvoor f n basiese evaluering (GN R 544 en R 546) f n omvangbepaling en omgewingsimpakbepaling (GN R 545) nodig is. Daar is verskeie gelyste aktiwiteite wat op voorgenome ontwikkelinge of verbeteringe in die landbousektor betrekking het. Dit sluit aktiwiteite in wat verband hou met die teel van lewende hawe, verpakkingskure, brandstofberging, uitvloeiseldamme, die verwydering van inheemse plantegroei deur ploery, oprigting van bre/ keerwalle, wateronttrekking en -opgaring in damme, kunsmis- en afvalbestuur, die vrystelling van geneties gemanipuleerde organismes en die onderverdeling van grond. Dit word hieronder uitvoeriger uiteengesit. Kragtens GN R 544 moet daar ten opsigte van die volgende aktiwiteite n basiese evaluering (assessment) uitgevoer word (vrye vertaling): Deel 3: Die oprigting van fasiliteite of infrastruktuur vir die slag van diere met n produkdeurset van (i) meer as 50 stuks pluimvee per dag; of (ii) meer as 6 eenhede wild en rooivleis per dag. Deel 4: Die oprigting van fasiliteite of infrastruktuur vir die saamgroepering van diere vir die doel van kommersile produksie in digthede wat meer is as - 2 m2 per grootvee-eenheid en meer as 500 eenhede per fasiliteit; - 8 m2 per kleinvee-eenheid en (a) meer as 1 000 eenhede per fasiliteit, met die uitsluiting van varke waar (b) van toepassing sal wees; (b) meer as 250 varke per fasiliteit, met die uitsluiting van varkies wat nog nie gespeen is nie; - 30 m2 per krokodil op enige produksievlak, met die uitsluiting van krokodille jonger as 6 maande - 3 m2 per haas en meer as 500 hase per fasiliteit op enige tydstip - 250 m2 per volstruis of emoe en meer as 50 volstruise of emoes per fasiliteit per jaar, of 2 500 m2 per teelpaar Deel 5: Die oprigting van fasiliteite of infrastruktuur vir die saamgroepering van: - (i) meer as 1 000 stuks pluimvee per fasiliteit in n dorpsgebied, met die uitsluiting van kuikens jonger as 20 dae; of - (ii) meer as 5 000 stuks pluimvee per fasiliteit buite n dorpsgebied, met die uitsluiting van kuikens jonger as 20 dae. Deel 8: Die oprigting van n broeihuis of agri-industrile infrastruktuur buite industrile komplekse waar die ontwikkelingsvoetspoor n oppervlakte van 2 000 m2 of meer beslaan. Deel 11: Die oprigting van (i) kanale, (ii) waterlope, (iii) bre, (iv) damme, (v) studamme, (x) geboue wat groter as 50 m2 is, (xi): infrastruktuur of strukture wat 50 m2 of meer beslaan, waar sodanige oprigting binne 32 meter van n waterloop voorkom (van die kant van die waterloop af gemeet).

172

173

Deel 12: Die oprigting van fasiliteite of infrastruktuur vir die stroomaf berging van water, insluitende damme en opgaardamme, met n gekombineerde kapasiteit van 50 000m3 of meer, tensy sodanige berging binne die bestek van die aktiwiteit wat in Aktiwiteit 19 van GN R 545 van 2010 gelys word, val; Deel 13: Die oprigting van fasiliteite of infrastruktuur vir die berging, of vir die berging en hantering, van n gevaarlike artikel, waar sodanige berging in houers met n gekombineerde kapasiteit van 80500m3 voorkom. Deel 25: Die vrylating van geneties gemanipuleerde organismes in die omgewing in gevalle waar impakbepaling voorgeskryf word deur die Wet op Geneties Gemanipuleerde Organismes 15 van 1997 of die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Biodiversiteit 10 van 2004. Ingevolge GN R 546 sal sekere gelyste aktiwiteite tot gevolg h dat n basiese evaluering uitgevoer moet word, vanwe die ligging van die terrein in gespesifiseerde geografiese gebiede. Dit sluit in: terreine buite stedelike gebiede; in beskermde gebiede, bewaringsgebiede of biosfeerreservate; binne 5 km of van n natuurreservaat of binne 10 km van n Wrelderfenisgebied; in sensitiewe gebiede, gedentifiseer op grond van n omgewingsbestuurraamwerk; in kritieke biodiversiteitgebiede, of in gebiede wat gesoneer is as oop ruimtes of vir bewaringsdoeleindes. Die tipes gelyste aktiwiteite vir hierdie gebiede sluit in: Deel 2: Die oprigting van opgaardamme vir grootmaatwatervoorsiening, met n kapasiteit van meer as 250m3; Deel 3: Die oprigting van maste of torings van enige materiaal of tipe, vir telekommunikasie-uitsendings of radio-transmissie, waar die mas: (a) opgerig gaan word op n terrein wat nie vantevore vir hierdie doel gebruik is nie, en (b) hor as 15m sal wees, maar met uitsluiting van hegstukke aan bestaande geboue en maste op dakke; Deel 4: Die bou van n pad wat wyer as 4m is, met n reserwe van minder as 13,5m; Deel 8: Die bou van vliegtuigaanloopbane en -landingstroke, wat korter as 1,4km is; Deel 10: Die bou van fasiliteite of infrastruktuur vir die berging, of vir die berging en hantering, van n gevaarlike artikel, waar sodanige berging in houers met n gekombineerde kapasiteit van of 3080m3 plaasvind. Die uitkapping van plantegroei, waar 75% of meer van die plantegroeibedekking bestaan uit inheemse plantegroei wat in grootte wissel van 300m2 tot 5 ha of meer (spesifiek tot die terrein se omgewingsensitiwiteit).
Figuur 1 (links) bevat n diagrammatiese voorstelling van die basiese evalueringsproses.

uitgevoer word. Dit sluit byvoorbeeld die veilige berging van gevaarlike chemikalie, die veilige plasing van wasfasiliteite, die doeltreffende beheer van werkers se aktiwiteite, die implementering van gronderosiebestrydings maatrels en die nakoming van gesondheids- en veiligheidsregulasies in. n Omgewingsbestuursprogram is n wetlik bindende dokument wat riglyne bevat waaraan boukontrakteurs en/of aansoekers moet voldoen, en wat streng toegepas en gereeld gemoniteer moet word. Indien dit gedoen word, kan die meeste potensieel nadelige omgewingsimpakte waarskynlik geminimaliseer of voorkom word. Die omgewingsbestuursprogram moet op die beginsels van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur gebaseer word, asook op die aanbevelings vervat in verslae wat na afloop van die voorafgaande basiese evaluering, omvangsbepaling en omgewingsimpakbepaling opgestel is. Die omgewingsbestuursprogram spesifiseer bestuursdoelwitte asook die funksies en verantwoordelikhede van bestuurspersoneel op die perseel. Die program sluit ook spesifieke versagtingsmaatrels in vir die volle duur van die ontwikkeling, wat in die volgende stadia geskied: beplanning en ontwerp voorbou- en bou-aktiwiteite die bedryf van die aktiwiteit die rehabilitasie van die omgewing afsluiting (waar van toepassing) Die omgewingsbestuursprogram moet as raamwerk ten opsigte van die monitering van en verslagdoening oor nakoming van die plan gebruik word. Ten einde nakoming van die plan doeltreffend te moniteer, moet n omgewingsbestuursbeampte (OBB) deur die aansoeker aangestel word. Die OBB sal die perseel of fasiliteit gereeld inspekteer om seker te maak dat aktiwiteite op verantwoordelike wyse onderneem word, in ooreenstemming met die riglyne wat in die omgewingsbestuursprogram uiteengesit word. Indien die riglyne nie nagekom word nie, sal die OBB dit onder die aandag van die relevante owerheid bring, wat die nodige remediringsprosedure sal voorskryf of die betrokkene, indien nodig, sal vervolg.

Ouditering/sertifisering
Die ouditering van spesifieke nywerhede volgens bepaalde nywerheidstandaarde is dikwels n vereiste ten einde die nywerheid in staat te stel om landbouprodukte na bepaalde markte in die buiteland uit te voer. GLOBALG.A.P . is byvoorbeeld gegrond op die begrip van goeie landboupraktyk (good agricultural practice GAP), en word erken as internasionale standaard wat geld vir n verskeidenheid produkte, met inbegrip van plante, lewende hawe, plantteling en veevoervervaardiging. Daar bestaan ook ander standaarde in die landbousektor, soos die Forest Stewardship Council (FSC), n sertifikasiesisteem wat op bosbestuur van toepassing is en wat verseker dat alle hout wat sy waarmerk dra, op n omgewingsvolhoubare wyse geproduseer word. Hierdie soorte oudits skryf dikwels gereelde selfoudits voor, gevolg deur minder gereelde oudits deur onafhanklike sertifiseringsliggame. Dit gaan hier gewoonlik om selfverbetering ten einde spesifieke en bereikbare doelwitte te behaal, hoewel nienakoming kan lei tot die verlies van akkreditering, met die gepaardgaande verlies van bemarkingsgeleenthede.

Die volgende gelyste aktiwiteite onder GN R 545 sal vereis dat n proses van omvangbepaling en omgewingimpakbepaling uitgevoer word: Deel 16: Die fisiese verandering van nuwe grond vir landbou, of bosaanplanting vir die doel van kommersile boom-, timmerhout- of houtproduksie van 100 ha of meer; en Deel 19: Die bou van n dam waar die hoogste deel van die damwal gemeet van die buitenste onderkant van die wal na die hoogste deel daarvan 5 m of hor is, of waar die hoogwatermerk van die dam n gebied van 10 ha of meer beslaan: Neem asseblief kennis dat daar bykomende Gelyste Aktiwiteite kan wees wat landbouspesifiek is en nie hierbo genoem is nie, byvoorbeeld akwakultuur en die produksie van vinvisse, skaaldiere, reptiele, amfibie weekdiere en waterplante. Omgewingsevaluering is ook nodig vir die uitbreiding van landbou-fasiliteite, volgens bepaalde drumpels. Indien enige van bogenoemde op n voorgenome aktiwiteit op n plaas betrekking sou h, word daar voorgeskryf dat die aansoeker n onafhanklike Omgewingsimpakbepalingspraktisyn moet aanstel om die omgewingsmagtigingsproses (basiese evaluering of omvangbepaling asook omgewingsimpakbepaling) namens hom of haar te onderneem.

5. Rehabilitasie
Mense maak op die natuurlike funksionering van ekosisteme staat om hulle van bepaalde produkte (bv. suurstof van bome) en dienste (bv. skoon water) te voorsien. Grond wat deur menslike aktiwiteite versteur is, kan hierdie natuurlike funksies nie so doeltreffend soos onversteurde grond verrig nie. Grond wat deur landbou- of ander aktiwiteite (soos bouwerk) versteur is, moet dus gerehabiliteer word. Grond wat gerehabiliteer gaan word, is aanvanklik dikwels leeg (sonder plantegroei). In so n situasie moet die hoogste prioriteit altyd daaraan gegee word om die grond teen erosie deur vloeiende water te beskerm. Indien daar reeds n goeie grondlaag bestaan, sal die aanplanting van grassoorte soos Paspalum of Vetiver die grond help bind. Dit kan die doeltreffendste gedoen word deur gras te plant, hoewel ander metodes soos hidrosaadaanplanting of selfs die saai van grassaad ook doeltreffend kan wees. Wanneer daar te min grond is om gras te plant, kan erosiestrukture met die kontoere van die helling langs opgerig word om grond tydens renbuie vas

4. Omgewingsmonitering en -ouditering
Monitering van nakoming van omgewingsverantwoordelikheid
Een van die vereistes wat met die omgewingsmagtigingsproses gepaardgaan, is dikwels die opstel van n omgewingsbestuurprogram (environmental management program EMPr). Hierdie dokument bevat riglyne om te verseker dat alle aktiwiteite wat met die voorgenome ontwikkeling gepaardgaan, op n omgewingsverantwoordelike en -aanvaarbare wyse

174

te vang en dit dan vir aanplanting te gebruik. Ten einde rehabilitasie te laat slaag, moet die helling van die grond so sag moontlik gemaak word. Wanneer die helling te steil is, loop water vinnig daaroor en word erosie versnel. Om te verhoed dat dit gebeur, moet trappe in die helling gelykgemaak word en moet alle erosiebestrydingstrukture met die kontoere langs opgerig word om waterkanalisering te voorkom. Om suksesvolle rehabilitasie te verseker, moet die vloei van die water vertraag word met behulp van n waterverswakkingsisteem, wat uit plaaslike materiale soos klippe en takke gebou kan word. n Mens moet egter versigtig wees om nie n ander terrein te versteur wanneer jy sulke materiale soek nie. Strukture moet so hoog moontlik teen die helling gebou word om te voorkom dat stormwater momentum opbou wanneer dit teen die helling afvloei. Die steilheid van die helling en die graad van versteuring sal die spasiring van die strukture teen die helling bepaal. Dit is soms feitlik onmoontlik om grond wat baie steil is, te rehabiliteer sonder die gebruik van klimtoerusting en biomatte, wat gebruik word om die hele helling te bedek.

Opvolgbeheer; die beheer van saailinge, wortellote en stomplootgewasse Handhawingsbeheer: die handhawing van lae getalle deur middel van jaarlikse beheer n Verskeidenheid metodes kan gevolg word om indringing deur uitheemse plante te beheer. Spesiespesifieke inligting aangaande hand- en chemiese beheer is verkrygbaar by die Werk-vir-Water-webtuiste by www.dwa.gov. za/wfw/Control. Die Departement van Omgewingsake is ook betrokke by Werk vir Water sien www.environment.gov.za/workingforwater.

Herbeplanting
Die herbeplanting van gerehabiliteerde gebiede behoort gedurende renvalseisoene onderneem te word, om die vestiging van die plante te bevorder en besproeiing tot die minimum te beperk. n Deklaag kan aangebring word om organiese inhoud te verhoog en die grond se vogretensievermo te maksimaliseer. Spesies wat vir herbeplanting gebruik word, moet inheems in Suid-Afrika voorkom, of nog beter endemies (d.w.s. eie aan die spesifieke, beperkte gebied) wees. Grassaadmengsels, inheemse struike en bome behoort van plaaslike inheemse kwekerye bekom te word. Verdere leesstof: Restoration ecology: the new frontier deur Jelte van Andel, James Aronson. Vetiver Grass: the hedge against erosion. uitgegee deur die Instituut vir Natuurlike Hulpbronne (Institute of Natural Resources).

Ingrypingsvlakke vir grondstabilisering

Vlak 0: Geen ingryping nie. Die habitat is stabiel en geen erosiebeheermaatrels is nodig nie, aangesien die rehabilitasie wat natuurlik voorkom, toereikend is. Vlak 1: Minimum ingryping. Klein kaal kolle op sagte hellings mag herbeplanting met gras of bedekking met n stabiliseringsmateriaal verg. Vlak 2: Geringe tot matige ingryping. Groter areas kaal grond op betreklik sagte hellings mag die afloop van water tydens renval vergemaklik. Dit kan tot geringe grondverlies aanleiding gee indien kolle nie met gras beplant of met behulp van onbeweeglike materiale gestabiliseer word nie. Vlak 3: Intermedire ingryping. Lopende water maak gronddeeltjies los en voer hulle van die perseel weg, wat n litteken op die land kan agterlaat. Erosiestrukture behoort opgerig te word en herbeplantingsmaatrels moet in werking gestel word. Vlak 4: Matige tot diepgaande ingryping. Wanneer watersnelhede te hoog word, word ernstige ingryping genoodsaak deur die inbring van bykomende onbeweeglike materiale van n bepaalde sterkte, wat die onderliggende grond teen erosie kan beskerm. Indien plaaslike materiale nie beskikbaar is nie, kan skanskorwe en tekstielmatte vir hierdie doel gebruik word. Vlak 5: Maksimum ingryping. Hoewel plantegroei byna altyd gebruik kan word om erosie te kniehalter, word die erosiekragte teen steil, kaal grond soms te groot, sodat plantegroei nie sonder hulp daar kan posvat nie. In sulke gevalle moet erosiestrukture soos skanskorfdwarsmure opgerig word om die beweging van grond te stabiliseer voordat aanplanting kan plaasvind. Dit mag ook nodig wees om steil dongas met plaaslike materiale op te vul voordat n grondlaag vir aanplanting gevestig kan word.

6. Omgewingspermitte
Benewens die prosedurele vereistes vir omgewingsimpakbepaling, noodsaak bepaalde aktiwiteite ook dat daar vooraf om spesifieke permitte aansoek gedoen moet word. Die aanplanting van houtplantasies word byvoorbeeld geklassifiseer as n stroomvloeiverminderingsaktiwiteit, waarvoor daar n permit deur die Departement Waterwese uitgereik moet word. Net so sal daar n watergebruiklisensie uitgereik moet word wanneer n pad of laagwaterbrug oor n stroom of rivier gebou word, aangesien hierdie aktiwiteit die vloei van water in n waterweg sou kon herlei of belemmer. Meer inligting oor watergebruik-registrasie en -lisensies verskyn op die Departement se webtuiste by www.daff.gov.za (kies die Forestry-opsie). Sommige voorgenome aktiwiteite kan tot gevolg h dat beskermde boomspesies beskadig of vernietig word. In sulke gevalle moet n permit vooraf aan die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye voorgel word. Die lys van beskermde bome verskyn op die webtuiste van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye, www.daff.gov.za. Indien die vrystelling van atmosferiese stowwe deel van die voorgenome aktiwiteit gaan uitmaak, sal n permit kragtens die Wet op die Voorkoming van Atmosferiese Besoedeling vereis word ten einde magtiging te ontvang.

Uitheemse plantegroei
Rehabilitasie mag ook nodig wees wanneer intensiewe indringing deur uitheemse plante plaasgevind het, selfs indien die grond stabiel is. Uitheemse plantegroei vestig hulle dikwels in versteurde gebiede en op kaal grond, dus is daar n verwantskap tussen hierdie twee soorte rehabilitasie. Met die oog op rehabilitasie is dit dus noodsaaklik om enige uitheemse plante te verwyder en gereeld op te volg om seker te maak dat hulle nie terugkeer nie. Raadpleeg die hoofstuk oor uitheemse plante in hierdie gids vir verdere inligting. Die Departement van Waterwese beveel in hul Werk-vir-Water-program aan dat enige beheerprogram met betrekking tot uitheemse plantegroei die volgende drie fases moet insluit: Aanvanklike beheer: die drastiese vermindering van die bestaande bevolking

7. Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Afval, en regulasies rakende omgewingsimpakbepalings

Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Afval (wat net in Engels verskyn het as die National Environmental Management: Waste Act) 59 van 2008 is Suid-Afrika se wetgewing oor die berging, hergebruik, hersirkulering, herwinning, behandeling en wegdoening van gevaarlike en algemene afval, met inbegrip van diereafval. Ingevolge bogenoemde wet mag niemand n afvalbestuursaktiwiteit wat in Skedule 1 verskyn, begin, onderneem of

175

bedryf tensy n lisensie daarvoor uitgereik is nie. Kragtens Skedule 1 is bepaalde gelyste aktiwiteite gespesifiseer waarvoor f n basiese evaluering (GN R 544 en R 546) f n omvangbepaling en omgewingsimpakbepaling (GN R 545), soos uiteengesit in die omgewingsimpakbepalingsregulasies (sien opskrif 3) die aansoekvorm vir die afvalbestuurslisensie moet vergesel. Die gelyste aktiwiteite wat van toepassing is op voorgestelde verwikkelinge of verbeteringe in die landbousektor, is: (3) Die berging, insluitende tydelike berging van algemene afval in strandmere; (9) Die biologiese, fisiese of fisikochemiese behandeling van algemene afval by n fasiliteit wat oor die kapasiteit beskik om meer as 10 ton algemene afval per dag te verwerk; (10) Die verwerking van afval by biogas-installerings met n kapasiteit om meer as vyf ton bio-afbreekbare afval per dag te verwerk; (11) Die behandeling van afvalwater of riool met n jaarlikse deursetkapasiteit van meer as 2 000m3, maar minder as 15 000m3; (17) Die berging, behandeling of verwerking van dieremis by n fasiliteit met n kapasiteit om meer as een ton per dag te verwerk; (18) Die oprigting van fasiliteite vir aktiwiteite wat gelys is in kategorie A van hierdie skedule (nie in isolasie van geassosieerde aktiwiteit nie); (19) Die uitbreiding van fasiliteite of veranderinge aan bestaande fasiliteite vir enige proses of aktiwiteit wat n nuwe permit of lisensie, of n wysiging aan n bestaande permit of lisensie, vereis ingevolge wetgewing wat die vrystelling van besoedeling, riool of afvalwater reguleer; en (20) Die uitdiensstelling van aktiwiteite wat in hierdie skedule gelys is. Hierdie aktiwiteite word deur die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Afval geklassifiseer as kategorie A-aktiwiteite, dus moet n basiese evalueringsproses uitgevoer word as deel van die aansoek om n afvalbestuurlisensie. Die volgende aktiwiteite word deur die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Afval geklassifiseer as kategorie B-aktiwiteite, dus moet n proses van omvangbepaling en omgewingsimpakbepaling uitgevoer word, soos uiteengesit in die omgewingsimpakbepalingsregulasies: (2) Die herbenutting en herwinning van gevaarlike afval; (3) Die herwinning van gevaarlike afval, insluitende die suiwering, benutting of medeverwerking van afval by n fasiliteit met n kapasiteit om meer as 500kg gevaarlike afval per dag te verwerk, met die uitsluiting herwinning wat plaasvind as n integrale deel van n interne vervaardigingsproses op dieselfde perseel of tensy die Minister herbenuttingsriglyne vir die spesifieke afvalstroom goedgekeur het; (5) Die behandeling van gevaarlike afval deur enige vorm van behandeling te gebruik ongeag die grootte van die fasiliteit of die kapasiteit daarvan om hierdie afval te behandel; (7) Die behandeling van, afvalwater of riool met n jaarlikse deursetkapasiteit van 15 000m3 of meer; (8) Die verbranding van afval, ongeag die kapasiteit van so n fasiliteit; (9) Die verwydering van enige hoeveelheid afval wat gevare vir die grond inhou; en (11) Die oprigting van fasiliteite vir aktiwiteite wat gelys is in kategorie B van hierdie skedule (nie in isolasie van geassosieerde aktiwiteit nie). Ons dank aan Janet Edmonds, Lauren en Andrew Booth vir die saamstel van hierdie hoofstuk. Tree telefonies met hulle in verbinding by 033 940 0450, skriftelik by janet.jec@edelnet.co.za, of besoek ook www.jecenviro.co.za

hulpbronne en goeie landboupraktyk

Wild op plase
1. Oorsig
Wanneer n mens onverwags n steenbok op jou plaas tekom, steek jy verwonderd vas. Dit voel byna soos n voorreg om getuie te wees van iets wat as gevolg van ons gejaagde lewens dikwels ongesiens verbygaan. Maar wild op plase is nie altyd so onskuldig en bekoorlik nie. Na raming is skadelike diere verantwoordelik vir veeverliese van meer as R1 miljard per jaar. Nie almal stem saam oor hierdie bedrag nie, maar dit daar gelaat. Wat belangrik is, is hoe die boer voel wanneer roofdiere sy vee waaruit hy sy brood en botter verdien aanval en doodmaak. Stedelinge is gou op die oorlogspad nadat hulle op n Sondagaand na n omgewingsprogram op televisie gekyk het. Party boere is van mening dat dinge nou handuit ruk. Hulle het te kampe met rooikatte en rooijakkalse wat uitgeslape kalante is, en hulle nie maklik in n boer se strikke laat vang nie. Ander boere stel verskeie beheermaatrels in en is doodtevrede dat dit veeverliese beperk. Daar is verskeie teorie en opvattings oor die beheer van skadelike wilde diere wat die gemoedere hoog laat loop. Maar ons moet terwyl daar na oplossings gesoek word tog in gedagte hou dat onskadelike diere, soos hase, erdvarke, bakoorjakkalse, bokke en miervreters, dikwels vergiftig of vermink word in n stryd waarin hulle geen aandeel het nie.

2. Predasie: roofdiere
Die verlies van lewendehawe weens predasie is tans die grootste bedreiging vir ekonomiese groei in Suid-Afrika. Die waarde van verliese per jaar is na raming ten minste drie keer soveel as verliese as gevolg van veediefstal, aldus kleinveeprodusente-organisasies. Bykomend tot die gebruiklike verdagtes, die rooijakkals (Canis mesomelas) en rooikat (Caracal caracal), is die volgende ook rolspelers in die menswildlewe konflikscenarios: Luiperd en jagluiperd (wat nie n TOYOTA-hemp dra nie!) Hina en wildehond Dikvelliges sluit in olifante, seekoeie en renosters Wildevarke Die vlakvark en die bosvark se skade en spore is eenders, maar die vlakvark is n dagdier en die bosvark n nagdier. Hulle trek jong gewasse wortel en al uit of stoot volwasse mielieplante om sodat hulle aan die stronke kan vreet. So vermors hulle meer as wat hulle opvreet. Bobbejane en blouape rig groot skade aan aan onder andere mielies sowel as onder vrugte en groente. Dit is baie moeilik om hierdie intelligente sosiale diere te vang of van kant te maak, en daarom moet dit deur kundiges gedoen word. Voorkoming is beter as genesing. Raadpleeg www.primatecare.org.za. Ystervarke is lief vir waatlemoene en pampoene. Omdat waatlemoene en pampoene so groot is, kan n ystervark nie n hele waatlemoen of pampoen in een nag opvreet nie. In plaas daarvan om dit wat van die vorige nag oorgebly het op te vreet, begin hulle met n nuwe een. Vols kan by die honderde (of rooibekvinke by die miljoene) op mielielande, sonneblomlande, wingerde en vrugteboorde toesak. Honde Eienaars se versuim om hul mak honde te beheer kan groot veeverliese veroorsaak. Die identifisering van roofdiere Die eerste stap wanneer daar op n karkas afgekom word is deurslaggewend: stel vas of n roofdier wel die dier doodgemaak het, en of n roofdier nie bloot kom aas vreet het nie (daar is nie kneusplekke op n karkas nie). Indien n roofdier die dier doodgemaak het, stel vas watter roofdier dit was sodat u op die regte metode van beheer kan besluit.
Bron: Tim Snow (EWT).

176

Korrekte benadering tot skadeveroorsakende wildediere a) Watter dier is verantwoordelik vir die skade? b) Hoeveel skade kan aan die wildedier toegeskryf word? c) In watter areas van die eiendom vind die meeste skade plaas? d) Watter versagtende maatrels kan gemplementeer word om skade te voorkom of te verminder? Is die voorgestelde bestuursmetodes ekologies aanvaarbaar en e) wetlik in terme van die toepaslike wetgewing? f) Is die voorgestelde bestuursmetodes menslik en eties aanvaarbaar?
Bron: Co-operative Agreement between the Predator Management Forum (WesternCape) en die Kaapse Natuurbewaringsraad (handeldrywend as Capenature), Maart 2012.

Verwant aan hierdie is die versigtigheid om so min as moontlik in te meng met die biodiversiteit op die plaas. Die inmenging in een gedeelte het n rimpeleffek regdeur. Deur die grootste roofdier te verwyder (bv. luiperds) sal kleiner roofdiere soos rooikatte aangemoedig word. Indien jy alle roofdiere verwyder, sal n geleidelike toename in knaagdiere die gevolg wees.

Donkies
Donkies jaag roofdiere en ander indringers weg. Raadpleeg gerus die hoofstuk Donkies.

Gif
Dit is belangrik om te onthou dat landboukundige gif streng volgens voorskrif gebruik moet word. n Swaar boete en selfs gevangenisstraf kan opgel word as byvoorbeeld stronkboordergif vir roofdiere uitgesit word. As gif net vir die skadelike dier giftig is maak ons goeie vordering. Meer inligting oor giftige halsbande kan verkry word by www.jackal.co.za.

3. Predasie: Beheermetodes
Al maak n mens in een nag 10 jakkalse dood, is dit nie te s jy is ontslae van die een wat jou vee doodgemaak het nie. Sukses word gemeet aan kleiner verliese en n groter wins, nie aan hoeveel jakkalsvelle in jou skuur hang nie. Halfhartige maatrels is vergeefse moeite, want diere vermy swak gestelde strikke of ontsnap daaruit. Dikwels vererger dit net die probleem. Skadelike wilde diere leer gou hoe n boer se strikke en slim planne werk. Selfs die beste strikspanner vang mettertyd al minder diere. As die strikspanner dieselfde strikke volgens dieselfde metode in n ander streek gaan span, sal hy weer baie vang. Daar is heelwat beheermetodes. Ons onderskei tussen dodelike en niedodelike metodes. Volgens laasgenoemde metodes word skadelike diere beheer deur voorkoming, beskerming en weersin. Die beheertoerusting moet gesien word as n stuk gereedskap wat vir n bepaalde doel uit n gereedskapkis geneem word.

Halsbande en tegnologie
Skakel HOTSURE vir veemonitors en opsporingshalsbande, alarmmonitors, wagmonitors en volgtoestelle. Gaan na www.hotsure.co.za of skakel 086 126 5527 (COLLAR). CelMax Veldwagter SMS Warning System. Praat met Phillip Ltter by 028 212 3346 of besoek www.celmax.co.za. Ander halsbande: Dead Stop Collar Klaas Louw by 072 424 7752 King Collar Gray King by 046 685 0645 Protect-A-Lamb Eddie Steenkamp by 023 418 1676 www.protect-alamb.com Klokhalsband Klok- en reukhalsband Halsbande wat spesifiek vir die skadelike dier giftig is. Vind meer hieroor uit by www.jackal.co.za.

Afskriktoestelle
Sulke toestelle sluit in ligte en geraas wat gemaak word deur FM-radios en VHF-radio-alarmstelsels om roofdiere snags by veekrale te verwilder. Soos met klok- en reukhalsbande, sal roofdiere mettertyd aan die prikkel gewoond raak as dit te gereeld voorkom en later nie meer daardeur afgeskrik word nie. Indien dit ongereeld en snags slegs vir kort tye gebruik word, is hierdie toestelle doeltreffend by kalf- of lammerkampe. Ongelukkig trek sulke toestelle ook die aandag van diewe, wat die ligte, radios en vee kom steel.

Lplekontruiming
Kleintjies word uit die lplek verwyder.

Lewendehawe/Tropbestuur
Dit word aangevoer as die hoofkwessie deur sommige rolspelers, m.a.w. dat lewendehawebestuur die fokus moet wees, nie roofdierbestuur nie. Lewendehawe/tropbestuur sluit in die kordinering van skape wat lam en sluit in die weiding van lammertjies, troprotasie sowel as ooglopende stappe soos om marginale areas te vermy waar blootstelling aan sekere roofdiere groter is, byv indien jy n beesboer naby Wildernis is, moet jy seker maak dat jy nie jou koeie in die weikampie laat wei op die grens van die woud tydens die kalfseisoen nie. In Suid-Afrika word sommige aspekte van tropbestuur moeilik as gevolg van die grootte van plaasbedrywighede en n klein aantal werknemers wat benodig word weens verbeterde tegnologie.

Alpakkas
Alpakkas het n sterk tropinstink en sal enige indringer onderstebo loop. Alpakkas hou dag en nag wag en is veral waardevol in lamtyd, maar dan moet hulle 6 tot 8 weke voor lamtyd na die trop gebring word. Vind kontakte in die Produksie van spesialiteitsvesels hoofstuk.

Anatoliese skaaphonde
Baie mense keur di metode goed, maar daar is bedenkings oor Anatoliese skaaphonde. Raadpleeg n belanghebbende of ander boer met ervaring van waghonde voordat u n hondjie aanskaf. Belanghebbendes is onder andere: Cheetah Outreach. Hulle teel Anatoliese skaaphonde. Kry inligting by www.cheetah.co.za of skakel 021 881 3242. Die Ann van Dyk Cheetah Centre 012 504 9906 / 083 892 0515 Bool Smuts (Landmark Foundation) 083 324 3344 Nic Slabber 082 603 2229 Grootfontein Landbou Ontwikkelinggsinstituut (GADI) 049 842 1113 Die EWT se Wildife Conflict Mitigation Programme 011 372 3600 / 072 640 9388 / 082 853 1068

Noem en skiet
Die voordeel hiervan is dat n bepaalde spesie geteiken kan word. Dit word verkies bo metodes waarvolgens diere voor die voet gevang word. Daar is egter geen waarborg dat jy die besondere roofdier gaan vind wat verantwoordelik is vir jou lewendehawe depredasie nie.

Omheining
Danksy roofdierbestande omheinings kan roofdiere nie by lewende hawe kom nie. Die beste is as die kamp naby die plaashuis is. Omheinings is na als veel goedkoper as voortdurende verliese. Besware teen omheinings behels onder meer: As die roofdier eers in die kamp is, kan vee maklik in n hoek vasgekeer word en dan kan meer as een dier doodgebyt word. Elektriese omheinings skok elke jaar duisende onskuldige diere dood.

Bufferspesies
Soos met die meeste aanbevole oplossings is daar weerstand teen hierdie beheermetode. Dit kom daarop neer dat inheemse diersoorte soos springbokke en tarentale n buffer vorm tussen n boer se vee en roofdiere omdat die roofdiere eerder springbokke en tarentale as prooi verkies.

177

Die instandhouding van n omheining kan duur wees en vereis konstante werk. Omheinings versteur die beweging van wilde diere. Dit kan hulle afsny van kos, beskutting en hul aanteelmaats. Belanghebbendes kan raad gee waar heinings die doeltreffendste sal wees. Kontakbesonderhede is in die hoofstuk oor omheinings. n Plan vir n roofdierbestande heining kan verkry word van dr Bool Smuts, tel 083 324 3344.

4. Internasionale sakeomgewing
Predasie en roofdiere gebeur ook elders

Pootstrikke
Boere word afgeraai om pootstrikke te gebruik omdat baie onskuldige diere hierin trap. Pootstrikke is veral onwenslik wanneer hulle nie gereeld ondersoek word nie.

Valhokke of valstrikke
As n bestuursintervensie is valstrikke toestelle wat bloot diere in bedwang hou sonder om enige ernstige beserings tot gevolg te h. Hierdie is die aanbevole manier om van enige dier in n area ontslae te raak valstrikke wat ontwerp is deur mnr. Jaco van Deventer van CapeNature. Vele luiperde, rooikatte en ander spesies is al gevang sonder om hulle te beseer deur hierdie valstrikke te gebruik. Skakel 022 931 2900. Valstrikke is effektiewe hulpmiddels vir navorsingsprojekte en help boere om luiperds of rooikatte te betrap sonder ernstige beserings en weer vry te laat in hul eie omgewing of hulle te translokeer. Dit maak dit ook moontlik om hulle te volg deur van GPS-halsbande gebruik te maak. Hierdie halsbande fasiliteer belangrike nuwe navorsing op die gebied van lewendehawe bestuur deur eienaars. Landmark Foundation Leopard and Caracal Trap Designs is beskikbaar van die Landmark-stigting. Ongelukkig sterf baie diere van dors en vrek hulle in hierdie valstrikke omdat hierdie valstrikke nie altyd gemonitor word nie.

Die jagluiperdbevolking in Afrika word tans in die IUCN se rooidatalys as kwesbaar geklassifiseer. Die mees bedreigde groot kat in Afrika, die jagluiperd, is in Botswana statutr beskerm, en internasionaal word hy ook ingevolge die Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) beskerm. Namibi het die grootste bevolking wilde jagluiperds in die hele wreld naastenby 2 500. Negentig persent van Namibi se jagluiperds leef buite beskermde reservate, hoofsaaklik op kommersile veeboerderygrond. Die Africat Foundation, n niewinsgewende organisasie in Namibi www.africat.org Botswana Cheetah Conservation Fund www.cheetahbotswana.com Cheetah Conservation Fund Namibia www.cheetah.org Defenders of Wildlife (USA) is dedicated to the protection of all native animals and plants in their natural communities. Besoek www. defenders.org www.iucn.org International Union for Conservation of Nature (IUCN). Die IUCN Species Programme produseer, onderhou en bestuur The IUCN Red List of Threatened Species. Die program implementeer internasionale spesiebewaringsinisiatiewe, insluitend Red List Biodiversity Assessment projekte om die status van spesies te assesseer vir die IUCN Red List. Die Rare and Endangered Species Trust (REST) in Namibi www. restafrica.org Die Species Survival Network (SSN) kordineer die aktiwiteite van bewarings-, omgewings- en dierebeskermingsorganisasies wreldwyd ten einde CITES-beskerming vir plante en diere te verkry wat weens internasionale handel bedreig word. Besoek www.ssn.org

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

n Konsep Norms & Standards for the Management of Damage-Causing Animals is gepubliseer as n Algemene Kennisgewing nr 1084 van die Staatskoerant nr 33806, gedateer 26 November 2010. Vind dit by www.environment.gov. za of www.pmg.org.za. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Diereproduksie Tel: 012 319 7662 www.daff.gov.za Departement Omgewingsake Tel: 012 310 3911 / 3534 MBoshoff@environment.gov.za www.environment.gov.za

Veewagters
n Flukse, goed opgeleide veewagter kan uiters waardevol wees en potensile probleme opspoor en verhoed. Op di manier kan honderde of selfs duisende werksgeleenthede geskep word wat groot sosiaalekonomiese voordele inhou.

Volstruise
Daar word beweer dat lamas en volstruise vee net so goed beskerm. Raadpleeg die hoofstuk Volstruise. Meer oor dodelike beheer Die plaaslike owerheid moet eers geraadpleeg word voordat n mens enige dodelike beheermetode toepas. Daar mag wetlike vereistes wees soos: n permit bewys van skade bewys dat niedodelike metodes misluk het slegs professionele persone is gebruik om probleemdiere te teiken geen betaling of beloning jagters mag nie per jakkalskop betaal word nie. die gesaghebbende departement moet boekhou. Na my mening kan dodelike beheer ... net oorweeg word as alle niedodelike metodes op die proef gestel is. Daar is n geneigdheid tot niedodelike metodes omdat dodelike beheer n drie eeue nog nie die probleem opgelos het nie. Rob Harrrison-White Niedodelike metodes moet altyd in aanmerking geneem word, maar met ons steeds gebrekkige skadebeheermetodes is dit nie altyd moontlik nie. Thys de Wet
Boere ontwikkel voortdurend innoverende tegnieke om skadelike diere te beheer. Hierdie boere word aangemoedig om dit bekend te maak aan belanghebbendes soos prof. H.O. de Waal (Canis-Caracul-program), en die Endangered Wildlife Trust se Wildlife Conflict Mitigation Programme. Vind die toepaslike rolspelers onder opskrif 6.

6. Belanghebbendes
Bewaringsgebiede en rentmeesterskappe
Sien die Bewaringsgebiede en Boerdery hoofstuk

Die National Association of Conservancies and Stewardships of South Africa (NACSSA) ondersteun die landboubedryf se beste grondbestuurspraktyke, en erken dat boere oor n skat van kennis beskik wat vir natuurbewaarders van groot nut kan wees. NACSSA is teen die ontwettige gebruik van gif gekant om probleemdiere te beheer. Besoek www.nacssa.org.za

Boere- of produsenteverenigings
Die Predator Management Forum (PMF) bestaan uit Agri Wes-Kaap, die Roovleisprodusenteorganisasie (RPO), die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) en die Sybokhaarprodusente-organisasie. Kontak die voorsitter by 041 365 5030.

Provinsiale natuurbewaring
Kry besonderhede van groepe soos CapeNature in the Biodiversiteit en ekosisteemdienste hoofstuk

178

Rooijakkals en rooikat programme

Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Canis-Caracal Program Prof. H.O. de Waal dewaalho@ufs.ac.za Jackal Connect Rob Harrison-White info@jackalconnect.com http://jackalconnect.com

Luiperdprogramme
Landmark Foundation Tel: 083 324 3344 www.landmarkfoundation.org.za Kaapse Luiperd Trust / Cape Leopard Trust www.capeleopard.org.za

Endangered Wildlife Trust (EWT) programme

Endangered Wildlife Trust (EWT) Tel: 011 372 3600 www.ewt.org.za Die Wildlife Conflict Prevention Programme (WCPP) was eers bekend as die Poison Working Group (gestig in 1992), en die Groep streef daarna om die grootskaalse vergiftiging van roofvols, kraanvols, ooievaars, wildevols en watervols te verhoed, en die omgewingsgevolge van sekere onkruiddoders teen te werk. Die Groep se werk het gou uitgebrei na ander konflikgebiede tussen die mens en wilde diere, en die groep het sy naam verander om hierdie nuwe rigting aan te dui. Die WCPG publiseer n leersame nuusbrief, Antidote. Tree in verbinding met die EWT vir meer inligting, of skryf aan die studiegroepbestuurder, Tim Snow, by snowman@ewt.org.za. Ander Programme wat op hierdie hoofstuk betrekking het, is: Die Carnivore Conservation Programme (EWT-CCP). Hulle ideaal is dat Suider-Afrika n streek word waar karnivore op n ekologies en ekonomies volhoubare manier bestuur word. Die Source to Sea program poog om rivierekosisteme te bewaar. Die Threatened Grassland Species Programme (EWT-TGSP) inkorporeer n fokus op die oribi, nou een van Suid-Afrika se mees bedreigde wildsbokke. Die Riverine Rabbit Working Programme (EWT-RRWG) beywer hom vir die oorlewing van die ernstig bedreigde en endemiese oewerhaas of rivierkonyn. Verdere inligting oor studiegroepe kan op die EWT-webtuiste gevind word: www.ewt.org.za. Kyk ook die Vols en boerdery hoofstuk.

Jagluiperd-programme
Ann van Dyk Cheetah Centre Tel: 012 504 9906 / 083 892 0515 www.dewildt.co.za Cheetah Outreach is n organisasie in die Wes-Kaap wat boere oor roofdiere inlig. Die klem val veral op die lot van die jagluiperd en die Hoofsaaklik bedrywig in Limpopo gebruik van Anatoliese skaaphonde en Noordwes. Die sentrum word aangemoedig. spesialiseer in jagluiperds, maar kan ook hulp verleen met luiperds, Ander groepe sluit in: Cango Wildlife Ranch strandwolwe en kleiner roofdiere. info@cango.co.za Iranian Cheetah Project www. Die National Cheetah panthera.org Conservation Forum (NCCF Kgalagadi Cheetah Project SA) is n adviserende forum wat gusm@sanparks.org.za bestaan uit bewaringskundiges, Kwandwe cheetah project landeienaars, regeringsbeamptes, Angus@kwandwe.co.za jagters ens vir alle sake wat verband Moholoholo Education hou met jagluiperds in Suid-Afrika. Programme moholoholorehab@wol.co.za Cheetah Outreach Tel: 021 881 3242 cheetah@intekom.co.za www.cheetah.co.za

Kaart met die toestemming van Deon Cilliers (voorheen van die Ann van Dyk Cheetah Centre; nou by die Endangered Wildlife Trust). Die leser word verwys na die publikasies wat onder opskrif 7 genoem word. Hierin is meer inligting in die vorm van tabelle, kaarte, fotos, prente van spore en dergelike meer.

179

Wildrehabilitasiesentrums
African Bird of Prey Sanctuary Tel: 031 785 4382 www.africanraptor.co.za Bird and Exotic Animals www.birdandexotic.co.za FreeMe Wildlife Rehabilitation Centre Tel: 011 807 6993 / 083 558 5658 www.freemewildlife.org.za African Predator Tel: 082 485 3885 www.africanpredator.com

Ander rolspelers
Wildlife and Environmental Society of South Africa (WESSA) / Wild- en Omgewingsvereniging van Suid-Afrika (WOVSA) vind besonderhede in die Biodiversiteit en ekosisteemdienste hoofstuk. World Wild Life Fund SA vind besonderhede in die Biodiversiteit en ekosisteemdienste hoofstuk.

HART Wildlife Sanctuary (Helping Animals Recover from Hierdie word gehuisves by Trauma) die bekende Onderstepoort Tel: 082 448 7860 / 072 623 5359 Veeartsenykundige hospitaal. Naby Kroonstad in die Vrystaat Centre for Animal Rehabilitation gele and Education (CARE) Moholoholo Wildlife Rehab Tel: 015 769 6251 Centre www.primatecare.org.za Tel: 015 795 5236 Hierdie sentrum spesialiseer in die moholorehab@wol.co.za versorging van Kaapse bobbejane. National Society for the The Centre for Rehabilitation Prevention of Cruelty to Animals (NSPCA) of Wildlife (CROW) Wildlife Unit Tel: 031 462 1127 Tel: 011 907 3591 www.crowkzn.co.za www.nspca.co.za Daktari Bush School and Sanwild Wildlife Trust Wildlife Orphanage Tel: 015 383 9958 / 083 310 3882 Tel: 082 656 2969 www.sanwild.org www.daktaribushschool.org Gebaseer in Limpopo

Professionele roofdierjagters South African Vaccine Producers Tel: 011 386 6000 www.savp.co.za Vervaardigers van teengif vir die behandeling van slang-, spinnekopen skerpioenbyte

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk genoem is. Tree in verbinding met Cape Wools vir die roofdier bestuurprogram op DVD. Bel 041 484 4301. Wildlewe op plase, spesifiek roofdiere, is n voortdurende onderwerp in landbouweekblaaie soos Landbouweekblad en Farmers Weekly. Predators and farmers, wat deur die Endangered Wildlife Trust uitgegee is, en in Engels, Afrikaans en isiZulu verkrygbaar is, beskryf roofdiere, noem hul voordele en bewaringstatus, en beskryf watter potensile uitwerking hulle op plase kan h. Kaarte, fotos en prente van roofdierspore maak dit n interessante boek. Metodes wat voorheen aangewend is, word nou statutr verbied, byvoorbeeld strikke, pootstrikke, giftige lokaas en giftige halsbande vir die beskerming van lewendehawe. Di werk werp lig op die wetlike aspekte en gee alternatiewe. Bestel die boek by die Endangered Wildlife Trust. Predators and Associated Wildlife Livestock, Game farms and Protected Areas n omvattende en fotografiese ontleding van die meeste roofdiere wat op plase voorkom. Diergedrag, doodmaak- en eetpatrone, en dodelike sowel as niedodelike beheermetodes word bespreek. Hierdie boek is n praktiese en insiggewende handleiding vir onder andere boere en omgewingsbewaarders. Dit vervang Predators on Livestock Farms A Practical Farmers Manual for Non-lethal, Holistic, Ecologically Acceptable and Ethical Management 2008. Kontak die Landmark-stigting. Die Best practice reference manual for wool sheep farming in South Africa, word gepubliseer deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) en sluit handige notas in oor roofdierbeheer. Vind die dokument by www.nwga.co.za of kontak 041 365 5030. 2004 Integrated Livestock & Predator Management: A Farmers Guide; Cheetah Conservation Fund Namibia, www.cheetah.org Best Management Practices: Human-Wildlife Conflict Prevention and Management n werksdokument met bydraes deur Cheetah Outreach, De Wildt Cheetah and Wildlife Trust, NDBV en Cape Nature. Wildcare: The Story of Karen Trendler and Her African Wildlife Rehabilitation Centre Mike Cadman (International Fund for Animal Welfare) uitgegee deur Jacana Media, 2003 ISBN 1919931538, 9781919931531. Die verslag Livestock guarding dogs: their current use world wide deur Robin Rigg bevat n breedvoerige bespreking van die gebruik van waghonde vir lewendehawe oor die wreld heen, en bring dit in verband met predasie. Sien www.canids.org/occasionalpapers/ livestockguardingdog.pdf
Verskeie medewerkers en bronne is vir hierdie hoofstuk gebruik: Tim Snow, Yolan Friedmann en Deon Cilliers (Endangered Wildlife Trust); dr. Bool Smuts (Landmarkstigting); Thys de Wet (Animal Damage Control Institute ADCI en sy webtuiste www. jackal.co.za; prof HO de Waal, African Large Predator Research Unit (ALPRU); die ALPRU-bladsye by www.ufs.ac.za; en Rob Harrison-White (Jackal Connect).

Opleiding en navorsing
Africa Land-Use Training Tel: 014 717 3819 www.alut.co.za Animal Damage Control Institute (ADCI) Tel: 076 129 0889 www.jackal.co.za Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) Centre for African Conservation Ecology Tel: 041 504 2308 / 16 www.nmmu.ac.za/ace Skool vir Natuurlike Hulpbronbestuur Tel: 044 801 5111 www.nmmu.ac.za/georgecampus Landboukollege Potchefstroom Tel: 018 299 6739 / 6636 Universiteit van Kaapstad Baboon Research Unit Tel: 021 650 3645 www.baboonsonline.org/bru Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com Universiteit van die Vrystaat African Large Predator Research Unit (ALPRU) Tel: 051 401 2210 www.ufs.ac.za/alpru Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Prof. G.N. Smit Tel: 051 401 2125 Wildlife Campus Tel: 011 656 1601 www.wildlifecampus.com

Rhodes-Universiteit Wildlife and Reserve Management Research Group Aanlynkursusse sluit in HumanDr. Dan Parker Wildlife Conflict en Predator Tel: 046 603 8530 Management on Livestock Farms. Southern African Wildlife College Tel: 015 793 7300 www.wildlifecollege.org.za

180

insette
Algemene plaas toerusting
1. Batterye
Battery Centre www.batterycentre.co.za Current Automation www.rectifier.co.za First National Battery www.battery.co.za Willard Batteries Automotive www.willard.co.za

Grinding Techniques Tel: 011 271 6400 www.grindtech.com (vervaardig Superflex sny- en hoeksnywiele) Harding Treated Timbers Tel: 031 569 5750 www.htt.co.za (bou-, draad en telefoonpale) Hydraform Tel: 011 913 1449 www.hydraform.com (ontwerp, vervaardig en versprei masjinerie vir produksie van aaneengekoppelde drostapelgrond/ sementblokke) Jaytrade BK Tel: 021 385 1652 www.jaytrade.co.za LulaTM 082 576 6007 / 082 968 8403 www.lula.co.za (kostedoeltreffende delwer vir groot en klein take fondasies, slote en vore) Rand Plastics Tel: 011 626 2630 (tafels en stoele wat op mekaar gestapel kan word) Stumbelbloc Tel: 083 228 8036 www.stumbelbloc.com Technilamp Tel: 011 839 1837 www.technilamp.co.za Wilkinson Brick Making Machines Tel: 011 948 6072 www.wbm. co.za Kry die rousteen-gids by www.claybrick.org.za

2. Bou- en sweiswerk
Raadpleeg ook die volgende hoofstuk: Strukture en boumateriaal

3. Brandbestryding
Sien aparte hoofstuk oor vuur.

Afrox Client Centre Tel: 0860 020202 www.afrox.com (sweistoerusting vir boere) Banbric Building Tel: 033 386 0882 www.banbric.co.za en www. banbricnorth.co.za Breathecoat Paints Tel: 021 852 8131 / 6096 www.breathecoat. co.za BM Power Centre Tel: 021 511 2346 www.bmpowercentre.co.za (steenmakermasjiene) ESAB Sub Saharan Africa www.esab.co.za FinnBUILDER Tel: 011 705 1897 www.finnbuilder.co.za Genpower Tel: 0861 101 103 www.genpower.co.za

4. Gereedskap
Adendorff Machinery Mart www.tooltime.co.za Agrinet www.agrinet.co.za All Power www.allpower.co.za Awesome Tools www.awesometools.co.za Black & Decker Power Tools www.blackanddecker.co.za Bolt & Engineering Distributors www.bolteng.co.za

181

Boltfast www.boltfast.co.za Bosch Power Tools www.bosch-pt.co.za CML Machine Tools www.cmlmachinetools.com Cortool Tel: 012 565 6587 Domar www.dolmarpowerproducts.com Echo Outdoor Power Equipment www.echo-usa.com Executool http://executool.co.za Festool www.festool.co.za Gedore South Africa www.gedore.co.za Husqvarna www.husqvarna.co.za Irwin Industrial Tools www.irwin.com Lasher www.lasher.co.za L&J Tools www.ljtools.co.za Machine Tool Promotions www.mtpsa.co.za Magi-Clamp www.magi-clamp.co.za Makita Power Tools www.makita.co.za Mech-Tech www.mech-tech.co.za Metabo Power Tools www.metabo.co.za Passetti Power Tools www.passettipowertools.co.za Protea Industrial Equipment www.protea.co.za Robotic Systems SA (Edms) Bpk www.roboticinnovations.co.za Rothenberger www.rothenberger.co.za Skill Craft www.skillcraft.co.za Skok Machine Tools www.skok.co.za Snap-on Africa www.snapon.co.za Stihl www.stihl.co.za The Toolshop www.toolshop.co.za Toolquip & Allied www.toolquip.co.za Tools for Africa www.nattools.com Topline www.toplinetools.co.za Torque Tool www.torquetool.co.za Trevco www.trevco.co.za Wrth South Africa www.wurth.co.za

Plastrip Tel: 021 851 5455 www.plastrip.com Saaymans Tel: 021 946 3175 www.saaymansspringworks.co.za (lemme vir grassnyers en plaasimplemente) Taljar Services & Wincut Tel: 012 333 2927 www.taljar.co.za (skre vir alle soort boomboerdery bosbou, wingerdbou, ens.)

6. Kabels en elektries
Aberdare Cables Tel: 011 396 8000 www.aberdare.co.za Anzac Cables & Wire Tel: 011 873 5775 www.anzac.co.za Malesela Taihan Electric Cable Tel: 016 450 8331 www.m-tec. co.za Marshall-Fowler Tel: 011 412 1130 http://marshall-fowler.com Prepaid Metres Tel: 087 5500 870 www.PrePaidMeters.co.za

7. Klerasie, seil & tente

Army Surplus Stores Tel: 012 327 3282 www.armystores.co.za Bundutop Tel: 011 025 5736 www.bundutec.co.za Bushtec Adventure Tel: 012 671 1101 www.bushtecadventure. co.za Camp Master Tel: 0861 264 636 www.campmaster.co.za Canvas & Tent Tel: 036 634 1902 www.canvasandtent.co.za Cristy Sports Tel: 021 712 5020 www.cristys.co.za Four Lakes Tel: 021 557 0606 www.fourlakes.co.za (modderstewels en ander skoeisel) Janki Oorpakke Tel: 058 223 0418 / 082 927 6712 www.jankioorpakke. co.za Jonsson Workwear Tel: 031 314 4000 www.jonsson.co.za KRB Safety Equipment & Packaging Tel: 012 661 0935/6 www. k-r-b.com National Tents and Sails SA Tel: 012 719 9035 www.natent.co.za Sifort Tel: 012 667 2586 www.sifort.co.za Tentco Tel: 011 397 6451 www.tentco.co.za The Kit Group Tel: 011 538 0000 www.kitgroup.co.za The Supply Co Tel: 013 755 4627 www.supplycompany.co.za Top Canvas Tel: 044 878 1138 www.topcanvas.co.za Workwear Depot Tel: 013 752 4142 www.workweardepot.co.za

Verenigings wat betrokke is

Hand Tool Manufacturers Association Tel: 011 298 9419 theresa@seifsa.co.za Kry meer inligting oor die Toolmaking Association of South Africa (TASA) en tooling initiatives by www.ntipweb.co.za.

5. Gewas- en tuinbouverwant
Alrite Engineering Tel: 011 626 2580 www.alrite.co.za (bossiesnyers, kettingsae, grassnyers, ens.) Dormas Tel: 011 496 2800 www.dormas.co.za (vrugte- en groentehanteringstoerusting en onderdele) Farm Elect Tel: 011 472 3422 www.draminski.com (graanvogmeter) Fruit Sizers & Allied Dave 083 463 4332 www.fruitsizers.co.za (verskaf pakhuistoerusting aan die groente- en vrugtebedryf) GPB Consulting Tel: 021 852 7811 www.consultgpb.co.za (ontwerp van vrugtepakhuistoerustinguitleg) Goldpack Tel: 031 569 4199 www.goldpack.co.za (outomatiese weegen verpakkingsoplossings vir vars groente en vrugte) Hardi Crop Protection SA Tel: 011 613 8711 / 021 905 2260 www. hardi.co.za (toerusting vir gewasbespuiting) Husqvarna www.husqvarna.com/za (handelaars van kettingsae en bossiekappers) I & M Smith Tel: 011 781 6150 www.iandmsmith.com Jaytrade Tel: 021 385 1652 www.jaytrade.co.za (sproeiers, deklaagmakers, snoeitoerusting) JOSCO Services Tel: 021 851 1155 www.joscoservices.co.za (verspreiders van landboutoerusting en -bykomstighede, insluitend grassnyers,kappers, knapsaksproeiers en dryfasse) LYNX sien Fruit Sizers & Allied cc Mayfield Fertiliser Applicator Tel: 011 486 0978 / 083 301 3568 www.mayfield.co.za (rugsak vir handtoediening van misstof)

8. Koue berging
Commercial Cold Storage Group Tel: 031 205 7277 www.comcold. co.za Echo Coldrooms Tel: 012 803 9490 www.echocoldrooms.co.za Emmies Refrigiration Tel: 014 736 6918 www.emmies.co.za GEA Refrigeration Africa Tel: 021 555 9000 www.grenco.co.za Profreeze Tel: 051 430 6837 www.profreeze.co.za

9. Messkerpmakers
BC Technologies Tel: 082 403 2638 Blade Buddy Tel: 083 514 3454

10. Skale en weegtoerusting

AXXON Tel: 011 837 7177/6/0 Libra Measuring Instruments Tel: 012 803 2805 www.lmi.co.za RuDDScales Tel: 011 702 3010 / 071 968 0754 www.rudd.co.za Scalerite Tel: 011 618 2554 www.scalerite.co.za
Verwys ook na die Presisieveeboerdery hoofstuk

182

11. Septiese tenks en sanitasie

Atlas Plastics Tel: 018 469 1201 www.atlasplastics.co.za Ballam-Waterslot Tel: 012 347 9151 / 082 417 8069 www. ballamwaterslot.co.za Bio-Systems SA Tel: 021 786 2972/ 082 901 9011 www.biosystemssa. co.za Enviro Options Tel: 011 762 1624 www.enviro-loo.com Jo Jo Tanks Tel: 013 262 3021 www.jojotanks.co.za SA Biotech Tel: 087 751 4431 www.sabiotech.co.za Sani-tech Tel: 0861 10 86 42 www.sanitech.co.za Sannitree International Tel: 021 761 1266 www.sannitreeinternational. co.za Septank cc Tel: 028 271 5001 / 083 251 3038 www.septank.co.za ZerH20 Tel: 072 819 2060 www.zerho.co.za

12. Veeverwante toerusting

Abaserve Tel: 012 460 7834 (n volkome gentegreerde toepassing wat die nuutste ontwikkelingswerktuie gebruik ontwerp vir abattoirs, groothandelaars en vleisverwerkingsbedrywe) AAB-Dart system www.pnenviro.co.za (n pylstelsel vir boere en wildboerewat ontwerp is om medisyne en entstowwe oor afstande van 2m tot 10m aan groot, mak vee en wild in aanhouding toe te dien) Accelerate Design Tel: 012 666 9733 www.accelerate.co.za Agrifeed Systems Tel: 048 881 1711 / 082 652 4930 www. agrifeedsystems.co.za (voermengers) Animal Handling & Safety Equipment Services Tel: 0861 264625 www.animalhandling.co.za (dierehanteringspale, handskoene, hokke, afstandsinspuitingstoerusting) AXXON Tel: 011 837 7177/6/0 (melkerystelsels, insluitende melkstalle en trolliemelkmasjiene vir beeste en kleinvee; elektroniese weeg- en ID-stelsels, insluitende die elektroniese identifisering van alle soorte vee) Bessemer Tel: 011 762 5341/2 www.bessemer.co.za (pluimveebroeihuise, grootmaatvoerhouers, mobiele Brandt-landbouprodukte.) BJP Supplies Tel: 023 342 6070 / 082 335 3970 www.rumax.co.za (vervaardiger van voermengers, verkorrelingsmasjiene, hamermeule en elektroniese skale) Cango Engineering Tel: 044 272 3590 www.hammermills.co.za Chemvet Tel: 011 437 9000 www.chemvet.co.za (broeihuise vir hoenders en behuising vir varke) Diamond Implements Tel: 013 665 1032 (handelaars in Lachishvoermengers) Dicla Farm and Seeds Tel: 011 662 1371 www.dicla.com pPluimveetoerusting) DIVAC Tel: 044 874 2720 www.divac.co.za (ontwerp, ontwikkel en verskaf gespesialiseerde toerusting, beplan en ontwerp neweprodukte, lewer verkoelings en bevriesingsfasiliteite volgens Suid-Afrikaanse, Europese Unie en Amerikaanse uitvoerstandaarde) Drotsky Aktief & Agrifeed Systems Tel: 011 864 1601/2 www. drotsky.co.za (vervaardigers van hamermeule, voermengers, verkorrelingsmasjiene en ander voerverwerkingstoerusting) The Downer Cowjack Tel: 044 878 1138 / 083 262 2697 www. cowjack.co.za Durotec Tel: 041 585 5578 (oppervlak-, vel- en uierhigine; isoleerhandskoene; skoonmaakoplossings vir die melkery en ander toerusting) Farm Elect Tel: 011 472 8910 www.draminski.com Four Lakes Tel: 021 557 0606 www.fourlakes.co.za (verskaffers van hogehalteprodukte vir dieregesondheid en melkkuddebestuur) Greenfields Tel: 033 263 1305 www.greenagri.co.za (alleenverspreiders van Siloking-voertoerusting in Suidelike Afrika) GSI Group Africa (Edms) Bpk Tel: 011 794 4455 www.gsiafrica. co.za (n verskeidenheid van toerusting vir pluimvee- en varkboerdery, bv. waaiers, verwarmers, elektroniese klimaatbeheerstelsels, voerders, suipstelsels, ens.)

Havco Tel: 017 712 5355 www.havco.co.za HOTSURE Tel: 0861 HOTSURE www.hotsure.co.za (biotelemetrieoplossings) Image X Tel: 011 869 6888 www.imagex.co.za (ultraklankskandeerders vir dragtigheid by skape, beeste, perde en bokke) Jarvis Products Corporation RSA Tel: 011 454 0100 John F Marshal Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za (agriverwerkings- en abattoirtoerusting, n reeks toerusting vir pluimvee-, konyn- en veeboerdery) Kanhym Landgoed Tel: 013 249 7964 www.kanhym.co.za (voermeulens, voerkrale) Keenan soek Richard Keenan SA Kentmaster Tel: 011 455 3748 www.kentmaster.com (toerusting vir die vleisbedryf, bv. karkasbewerkingsgereedskap) Kylami Trailer Hire Tel: 011 466 2997 New Quip Tel: 011 472 2201 www.newquip.co.za (vark- ,pluimveeen suiweltoerusting) NMR Engineering Tel: 034 325 9960 www.nmreng.co.za Pennells Tanks Tel: 015 516 4981/2/3 www.pentanks.co.za Plantkor Tel: 036 468 1309 www.plantkor.co.za (voer- en suipbakke asook n omvattende reeks toerusting vir varkboerdery) Plastiflo Products Tel/faks: 042 293 1827 RAU Easy Farming Tel: 082 550 6883 www.raueasy.com (immobiliseerder-, brandmerkings- en ander beestoerusting) Reapers Tel: 033 394 6301 www.reapers.co.za (stophekke, skale, drinkbakke, opvang-diptenks, eiervoerbakke, ens.) Richard Keenan SA (Edms) Bpk Tel: 033 330 3135 Faks: 033 330 3136 (verskaffers van mengerwaentjies en wentelverspreiders) - Howick 084 238 6053 - Bloemfontein 051 435 3122 - Grahamstown 046 622 7605 - Kaapstad 027 213 4789 Roff Industries Tel: 056 212 2697 www.roff.co.za Rolo Voermengers Tel: 082 964 6879/ 082 350 8051 www. rolovoermengers.mobi Storti International (Northmec) Tel: 011 922 2300 www.northmec. co.za (voermengers) TAL-TEC Tel: 012 250 2188/9 www.taltec.co.za (vervaardigers van bees- en skaaphanteringstoerusting) Technilamp Tel: 011 839 1837 www.technilamp.co.za Trogtek Tel: 057 355 1151 www.trogtek.co.za (oasevoer- en drinktre) W & W Krippe Tel: 082 789 4777 www.krippe.co.za (voer- en waterkrippe, voerringe)
Raadpleeg die hoofstuk oor presisieveeboerdery vir inligting oor identifikasietoerusting vir veeboere

183

Banddruk te hoog

insette
Bande
1. Oorsig
Bande kan n mens f n groot klomp geld kos as gevolg van verkeerde aanwending en sorg, f hulle kan help om bedryfsuitgawes te verminder Goeie advies is van die allergrootste belang om koste te kan beheer. Dt is noodsaaklik selfs wanneer die korrekte band vir die taak gekies word. Die korrekte banddruk moet aanbeveel word en hierdie druk moet dan in stand gehou word. Bande sal vanselfsprekend soms beskadig word en hulle moet korrek herstel word. Moenie kortpaaie neem wanneer bande ter sake is nie.

Dit veroorsaak voortydige slytasie op die middel van die loopvlak en verkort n band se leeftyd.
Bronne: Continental Tyre SA en Dunlop

Alhoewel gevorderde materiaal gebruik word om bande teen skade te beskerm, word bande tog beskadig omdat olie, ghries, brandstof en ander oplosmiddels deur rubber geabsorbeer word. Hitte en lig kan rubber ook beskadig. Bande moet dus in n skoon, koel, donker plek, weg van masjinerie soos motors, kragopwekkers en sweismasjiene gestoor word, aangesien die osoon wat deur sulke toerusting vrygestel word barste in die rubber kan veroorsaak en uiteindelik tot die vernietiging van die bandstruktuur kan lei. Indien trekkers in die bespuiting van gewasse gebruik word, moet chemikalie n gebruik van die bande afgewas word. Om bande wat op vellings gemonteer is (nie op masjinerie nie) te stoor, verlaag die druk tot tien psi en stoor die bande vertikaal op die loopvlak. Bande wat nie op vellings gemonteer is nie kan plat op mekaar gepak word, maar nie so hoog dat die onderste bande vervorm word nie. Wanneer masjinerie of implemente vir lang tydperke geberg word, plaas die voertuig op blokke en lig die bande van die grond af. Indien dit nie moontlik is nie, verminder die gewone banddruk tot 25% om defleksie te voorkom, en skuif die voertuig van tyd tot tyd.

2. Straallaagbande
Snelheidsimbool A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 B C D E F G Spoed km/h 5 10 15 20 25 30 35 40 50 60 65 70 80 90 Ingevoerde trekkers word gewoonlik met straallaagbande toegerus. Hierdie bande word almal met n vragindeks en snelheidsimbool (sien links) op die sywand gemerk. Dit dui egter slegs die bande se maksimum drakapasiteit en draagspoed teen maksimum snelheid aan. Wanneer dit by die aanbevole banddruk kom, sal dit raadsaam wees om f die banddruk toe te pas soos deur die trekkervervaardiger aanbeveel, f om n banddeskundige te raadpleeg om die regte banddruk aan te beveel. Dit is veral belangrik wanneer ons kyk na vierwielaangedrewe of voorwielaangedrewe trekkers.

Bron: Aangepas uit n artikel deur Goodyear wat in Pula-Imvula (n tydskrif wat deur Graan SA uitgegee word) verskyn het.

4. Belanghebbendes
Verenigings
Kleinhandelmotorvereniging (RMI) Tyre Dealer and Fitment Association (TDAFA) Tel: 011 886 6300 www.rmi.org.za South African Tyre Manufacturers Conference (SATMC) Tel: 011 791 1449 Faks: 0860 503 9880 www.rubbersa.com

3. Nuttige aantekeninge
Nagaan van banddruk
Die beste tyd om banddruk na te gaan, is wanneer die bande koud is. Warm bande bou ongeveer 20% druk op. Moet nooit warm bande se druk verminder nie. Pomp altyd die bande volgens die vervaardiger se spesifikasies. Wanneer u op n lang tog gaan, of n swaar vrag dra, moet die druk van elke band met 30kPa verhoog word. Indien u opmerk dat n band herhaaldelik gepomp moet word, kan dit moontlik n klein gaatjie h of die klep kan lek. Vra u bandhandelaar om die band na te gaan. Elke band moet altyd met n klepdoppie toegerus wees om te verhinder dat vuilheid die klepkern binnedring, want dit sal veroorsaak dat die klep lek. Let wel: Moenie vergeet om die spaarwiel se banddruk na te gaan nie.

Verteenwoordig bandhandelaars Hierdie groep verteenwoordig en passingsentrums die bedryf in nuwe bande rakende aangeleenthede wat verband SATRP Company T/A South hou met WHO-onderhandelings, African Tyre Recycling Process bandveiligheid en die omgewing. Company Tel: 011 792 0359 www.rubbersa.com

Standaarde en navorsing
Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Navrae by Standaardeinligtingsentrum: Tel: 012 428 7911 info@sabs.co.za www.sabs.co.za Die die luggevulde bande in Suid-Afrika diens kan verrig, word gedek onder die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde se Databoek 1550 en sy bylaag.

WNNR Dr. Morris de Beer regulasies wat geld vir mbeer@csir.co.za voorwaardes waaronder www.csir.co.za

Banddruk te laag
n Band wat korrek gepomp is, genereer hitte wanneer dit beweeg dit is so ontwerp. Maar n band waarvan die druk te laag is, kan gevaarlik warm word en die komponente waarvan die band gemaak is van mekaar laat skei. Dit veroorsaak ook vinnige slytasie op die skouer van die pad, wat tot swaarder stuur aanleiding gee, en daartoe kan lei dat die voertuig onstabiel raak wanneer n mens om n draai ry, rem of versnel. Dit verhoog ook die voertuig se rolweerstand, dit wil s sy vermo om vrylik op die pad te rol, wat brandstofverbruik sal verhoog.

Publikasies en webtuistes
Southern Africa Treads Liana Shaw (Redakteur) Tel: 011 658 0011 www.satreads.co.za leidings, gewoonlik uitgebreide weergawes van wat op die webtuiste beskikbaar is

Ander publikasies (gewoonlik vir Elke maatskappy betrokke motorvoertuie) publiseer nou en beskik oor n webtuiste en hand- dan bandverwante artikels.

184

Toerusting om bande om te ruil en te herstel

Air-seal Products Tel: 012 807 6715 / 083 324 2983 Automotive Equipment International (AEI) Tel: 011 474 7480 www.aei.co.za en versiening van werkswinkeltoerusting, smeringstoerusting, wielsorgtoerusting en bandherstel verbruiksgoedere van ho gehalte. AEI het landwyd takke.

insette
Bemesting
Kyk ook na die hoofstukke oor erdwurms, spesialiteitsbemesting, kompos en organiese kunsmis

Survival Ultimate Tyre Solution Tel: 012 803 5348 Die toonaangewende spesialis www.tyresaver.co.za in motorhawetoerusting, betrokke by die voorsiening

Plaaslike vervaardigers
Bridgestone South Africa Tel: 011 923 7600 www.bridgestone.co.za Dunlop Tyres International (Edms) Bpk Tel: 031 242 1111 www.dunloptyres.co.za Soek die Agricultural tyres-opsie www.apollotyres.co.za onder die Products-kiesopsielys op die webtuiste. Good Year Tel: 041 505 5400 www.goodyear.co.za Continental Tyre SA Tel: 041 406 5111 www.continental.co.za

1. Oorsig
Bemesting bied n manier om die voedingstatus van die grond te verbeter, en kan aangepas word om op die mees gepaste tyd aan die korrekte voedingvereistes te voldoen. Misstowwe is voedsel vir plante; dit bevat die plantvoedingstowwe wat alle plante nodig het om te groei en gesond te bly. Daar is 13 elemente wat plante uit die grond haal. Stikstof (N), kalium (K) en fosfor (P) word in betreklike groot hoeveelhede gebruik. Swael (S), kalsium (Ca), koolstof (C) en magnesium (Mg) is ook dikwels nodig. Sink (Zn), yster (Fe), mangaan (Mn), borium (B), koper (Cu) en molibdeen (Mo) kom ook voor. Die grond voorsien die meeste van die voedingstowwe wat nodig is, en tekorte kan met behulp van sorgvuldig geselekteerde misstowwe aangevul word. Dit sou n vermorsing wees om n voedingstof toe te dien indien n mens se grond reeds oor genoeg daarvan beskik In die algemeen is makro-elemente soos stikstof (N), fosfor (P) en kalium (K) die voedingstowwe wat gewoonlik aan die grond toegevoeg word. Stikstof (N) Die toediening van stikstof (N) verbeter die algehele gewassekwaliteit. Dit help plante om die groen kleur te ontwikkel wat hulle nodig het om voedsel van die son te kry en die nodige voediung uit die grond te kry. N vermeerder die aantal takke, blare, sade en vrugte en versnel die aantal plantselle in die plant. n Tekort aan stikstof sal lei tot geel blare en swak plantgroei. Deur fosfor (P) by die grond te voeg, lei tot beter wortelontwikkeling en help met graan en saadontwikkeling. Plante met fosfor word vroeg ryp en word vinniger volwasse. Die byvoeging van kalium (K) tot die grond, verbeter oesopbrengste en -kwaliteit, maak die plante sterk en help hulle om droogtebestand en siekteweerstandig te wees. Dit help die plant asemhaal en speel n vername rol in die plant se gebruik van water (stomata) en die opbou van stysels, suiker, vette en proteen.

Groot invoerders
Alliance Tire Group Tel: 041 365 1097 www.atgtire.com Heavy Duty Tyres Tel: 011 394 4125 www.hdep.co.za Michelin Tel 011 579 0300 www.michelin.co.za Pirelli Tel: 012 665 5676 www.pirelli.com Soek die Agro/OTR-opsie op die webtuiste. Tubestone Tel: 011 608 1301 www.tubestone.co.za Tyrecor Tel: 021 905 7688 www.tyrecor.co.za Kyk die Agricultural & forestry tyres-opsie op die webwerf. Yokohama Southern Africa Tel: 011 437 4600 www.yokohama.co.za

Fosfor (P)

Bandhandelaars
Bandag Tel: 011 439 6000 www.bandag.co.za Conti Partner www.contipartner.co.za Dunlop Accredited Dealers Tel: 031 242 1111 www.dad.co.za Hi-Q Tel: 011 917 3400 www.hiq.co.za Kwik-Fit Tel: 011 565 8200 www.kwikfit.co.za Maxiprest Tel: 011 387 2000 www.maxiprest.co.za Speedy Tyre and Exhaust Tel: 0861 773 339 (SPEEDY) www.speedy.co.za Supa Quick Auto Centres Tel: 011 966 5900 www.supaquick.co.za Tiger Wheel & Tyre Tel: 011 256 4000 www.tigerwheelandtyre.com Trentyre Tel: 011 345 6700 / 0860 94 33 57 www.trentyre.co.za

Kalium (K)

Hoewel NPK-volumes die hoogste is, is dit van die uiterste belang om al die ander elemente ook te beklemtoon. Magnesium (Mg) Magnesium (Mg) help plante om asem te haal en fosfor om in die plant in te kom. Mg is lewensbelangrike element in fotosintese. Te veel sal die plant se vermo om kalium te absorber in die wiele ry. Calcium (Ca) vorm die boustene in plantselle, wat die fermheid, rakleeftyd en gehalte van produkte verhoog en verbeter. Swael (S) is noodsaaklik vir die opname van stikstof (N). S help met blaarontwikkeling en verhoog die kwaliteit van graan en vrugte. Dit is verantwoordelik vir die smaak van gewasse soos uie en knoffel. Kalsium (Ca) versterk plante en verminder/neutraliseer toksisiteit van die grond. Soek die Zinchem-inskrywing onder opskrif 6.

Kalsium (Ca)

Swael (S)

Lees oor die REDISA Integrated Waste Tyre Management Plan (IIWTMP) by www.redisa.org.za.

Kalsium (Ca) Sink (Zn)

185

Misstowwe is f enkel-elementstowwe f veel-elementmisstowwe. Enkel-elementstowwe is produkte wat een van die belangrikste plantvoedingstowwe bevat Hieronder volg n aantal voorbeelde Plantvoedingstof Stikstof (N) Misstof Ureum Kalsiumammoniumnitraat (CAN) Kalksteenammoniumnitraat (LAN ) Enkelsuperfosfaat (SSP) Driedubbele superfosfaat (TSP) Kaliummuriaat (MOP)

Misstofbehoefte
Sowel oor- as onderbemesting sal u wins benvloed. Indien u oorbemes, sal dit u koste verhoog en n negatiewe uitwerking op die omgewing h, en indien u onderbemes, sal u opbrengs verminder word en daarmee saam u inkomste. Twee faktore kan as riglyne dien: n Grondanalise is noodsaaklik. Neem n grondmonster wat verteenwoordigend van die land is (dus nie net van een plek nie). Die interpretasie van die analise moet grond- en gewasspesifiek wees. Bepaal die teikenopbrengs.

Fosfor (P) Kalium (K)

Bekalking
Bekalking moet geensins afgeskeep word nie. Indien die suurgehalte van die grond te hoog is, word die beskikbaarheid van fosfor verminder die doeltreffende opname en gebruik van beide water en misstowwe genhibeer onkruiddoders ontoereikend gemaak die doeltreffendheid van mikrorganismes in die grond onderdruk Wanneer die suurinhoud van die grond baie hoog is, kan dit vanuit n ekonomiese oogpunt selfs voordeliger wees om eerder te bekalk as om die toediening van bemesting te verhoog.

P en K is verkorte vorms: P = P2O5 x 0.44 and K = K2O x 0.83 Veel-elementmisstowwe bevat meer as een van die belangrikste plantvoedingstowwe. Die syfers wat op n kunsmissak gedruk word, gee die verhoudings van die plantvoedingstowwe aan wat in daardie misstof voorkom. Hulle word altyd in dieselfde volgorde aangegee. Die eerste syfer is die verhouding van N, die tweede is die verhouding van P , en die derde verwys na die verhouding van K. Hierdie verhoudings word uitgewerk deur die syfer wat in die verhouding aangegee word deur 9 te deel en dan met 30 te vermenigvuldig, byvoorbeeld, 3.2.4. (30) beteken dat die misstof 10% N, 6,615% P en 13% K bevat. (The above information is taken from the Fertiliser Retailing Guide, put out by the Food and Agriculture Organisation of the United Nations, the Fertiliser Industry Advisory Committee, Omnia and Yara Specialities).

Biologiese lewe
Die biologiese lewe van grond is in die verlede verontagsaam. Die waarde van mikrorganismes in die grond moet nie onderskat word nie. Daar is bewys dat n goed gebalanseerde, gesonde bevolking mikrorganismes n positiewe uitwerking op die beskikbaarheid van plantvoedingstowwe het. Dit stel dus meer voedingstowwe aan die plante beskikbaar, wat n groot voordeel inhou. Win gerus die raad van kundiges in.

Die Wet van die minimum word hier gellustreer aan die hand van balies waarvan die plankies verskillende lengtes het, wat groeibeheerfaktore voorstel. Dit staan ook as Liebig se Wet bekend. Die baliestorie illustreer dat sukses gekniehalter word deur die element wat tekortskiet. Indien slegs een element ontoereikend of ontoeganklik is, word die optimale resultate nie behaal nie. Om hierdie rede word n omvattende voedingsprogram oftewel n gebalanseerde dieet aanbeveel. Watter uitwerking het water op misstowwe in die grond? Water los die misstowwe op. Die voedingstowwe word deur die grondwater na die plantwortels gedra. Indien daar nie genoeg water in die grond is nie, kan die voedingstowwe nie die plantwortels bereik of deur die plant geabsorbeer word nie. Kan n boer te veel kunsmis toedien? Oormatige hoeveelhede kunsmis kan gewasse beskadig en opbrengste verklein. Dit dra ook tot die besoedeling van grond en grondwater by, en doen dus afbreek aan die beeld van landbou se bydrae tot bestebestuursprogramme en volhoubare ontwikkeling. Hoe weet n mens hoeveel kunsmis toegedien moet word? Dit word deur die betrokke grond en die betrokke gewas bepaal. Kleigrond het byvoorbeeld volkome ander behoeftes as sanderige grond. As jy wil weet hoeveel kunsmis toegedien moet word, neem n grondmonster van u grond of n blaarmonster van een van u plantgewasse en laat dit toets by n landboukundige laboratorium of n plek waar grond ontleed kan word om te toon watter voedingstowwe ontbreek. Hierdie plekke gee ook aanbevelings oor bemesting. Grondanalise kos minder as R150 per monster. Hierdie geld sal goed bestee word omdat dit u later duisende kan spaar. Wanneer moet kunsmis toegedien word? Indien misstowwe op die verkeerde tyd toegedien word, is die opbrengs kleiner en verdien die boer minder geld. Die aanvanklike regstellende toediening behoort gewoonlik by aanplanting te geskied, en die topbemesting moet afgehandel wees voordat die plante blom.

Keuse van produk

Vergelyk die voor- en nadele van die onderskeie produkte. Meer gekonsentreerde produkte kan koste verlaag (daar is minder om te vervoer), maar in die algemeen bevat hulle nie dieselfde hoeveelheid sekondre elemente nie.

Toediening
Hoewel die bandplasing van bemestingstowwe in die algemeen die doeltreffendste is, deug dit soms om die misstowwe wyd te versprei of op die blare toe te dien. Die metode waarvolgens misstowwe toegedien word, het bepaald n uitwerking op die doelmatigheid daarvan.

Presisieboerdery
Dit verseker dat die hele land volgens die grondanalise en verwagte opbrengs bemes word. Geld word bespaar, opbrengste word verhoog en risiko word verminder.

Watergebruik
Bepaal die waterinhoud van elke land. Indien daar nie genoeg is nie, moet daar minder geplant word of geensins geplant word nie. Doeltreffende onkruidbeheer is belangrik, aangesien water en plantvoedingstowwe deur onkruid verbruik word. Doeltreffende grondbewerking stel meer water (en bemesting) in staat om die grond binne te dring.

Plantsapanalise
Die neem van gereelde sapmonsters sal u help om tekorte betyds te behandel. Dit sal ook verhoed dat onnodige bemesting toegedien word.
Bron: Aangepas uit die artikel Best fertilizer practices, wat in volume 14 van The FarmAfrica verskyn het.

3. Internasionale sakeomgewing

2. Beste misstofpraktyk

193

Die verslag van die President op www.fssa.org.za dek die internasionale bemestingstofmark, die wreldekonomie en sake suid van die Sahara. Klik ook op die Statistics-kieslysopsie,wat International Price Trends of Some fertilizers and Raw Materials insluit.

Die industrie verskaf jaarliks ongeveer twee miljoen ton bemestingsprodukte aan die plaaslike mark met n waarde van ongeveer R10 miljard. In SuidAfrika verbruik die mieliebedryf byna 40% van alle bemestingstowwe; daarom word die mark baie benvloed deur wat in hierdie bedryf gebeur. Negatiewe sake vir die bemestingindustrie sluit n grondhervormingbeleid in waar dit vir nuwe boere n rukkie neem om ten volle gevestig te word as kommersile boere, en indien boere afgeraai word om mielies te plant en in stede daarvan hulle wend tot gewasse wat minder bemesting as mielies verg. Die opkoms van n biobrandstofindustrie kan positief wees vir die industrie aangesien die aanvraag na gewasse n gunstige uitwerking op die behoefte aan bemestingstowwe sal h.

Die Suid-Afrikaanse bedryf se marge word hoofsaaklik deur die wreldmarkpryse van belangrike grondstowwe vasgestel, terwyl binnelandse pryse hoofsaaklik deur die invoerpariteitskoste van algemeen verhandelbare kunsmisprodukte bepaal word. Die hoofkunsmisverbruikers sluit Egipte (30%), Suid-Afrika (23%) en Marokko (9%) in. Die totale misstofverbruik in die lande suid van die Sahara is ongeveer 1% van die wreldkunsmisverbruik. Hierdie boere gebruik gemiddeld 810 kg/ha voedingstowwe, wat slegs 10% van die wreldgemiddelde is. Aangesien meer voedingstowwe jaarliks deur die oes van gesaaides uit die grond gehaal word as wat deur die gebruik van bemesting daarin teruggesit word, vind daar in Afrika ernstige uitputting van voedingstowwe uit die grond plaas. Deur sy program om die landbousektor in Afrika te verlewendig die Comprehensive Africa Agricultural Development Programme (CAADP) , het NEPAD die doelwit van n jaarlikse groeikoers van 6% in landbou op nasionale vlak teen 2015 gestel. Om die produktiwiteitsverhoging te stimuleer wat nodig is om hierdie doelwit te bereik, sal boere in Afrika substansile hoeveelhede bemesting (organies sowel as anorganies) moet gebruik om oeste te vergroot.
Lees oor die Abuja Declaration on Fertilisers for an African Green Revolution by www.caadp.net en www.africafertilizer.org.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kies die opsie Feeds, Stock Remedies, Pesticides and Fertilzers by www.daff.gov. za.

Wet op Misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels 36 van 1947 Doelwitte Hierdie Wet maak voorsiening vir die aanstelling van n registrateur van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels die registrasie van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels, steriliseringsaanlegte en plaagbestrydingsoperateurs die regulering of voorkoming van die invoer, verkope, aanskaffing, wegdoening of gebruik van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels die aanwysing van tegniese adviseurs en analitici Hoofbepalings Die beheer van die registrasie van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels, veemiddels, steriliseringsaanlegte en plaagbestrydingsoperateurs, en die regulering of voorkoming van die invoer, verkope, aanskaffing of die wegdoening van bogenoemde. Hierdie wet is van toepassing waar n persoon genoemde artikels invoer, verkoop, aanskaf of daarmee wegdoen. Daar word dus aanbeveel dat verbruikers van hierdie vereistes kennis moet neem, en altyd by betroubare leweransiers moet koop. Indien die wetsontwerp, die Fertilizers and Feeds Bill [B41-2012] Bill, as n Wet gepromulgeer word, sal dit beteken dat dele van Wet 36 van 1947 vervang sal word.

Besoek gerus die volgende webtuistes: www.agindustries.org.uk Agricultural Industries Confederation (VK) www.efma.org European Fertiliser Manufacturers www.ifdc.org International Fertiliser Development Centre www.fertilizer.org International Fertiliser Association www.ipipotash.org International Potash Institute www.ipni.net International Plant Nutrition Institute www.fertiliser-society.org Die International Fertiliser Society www.sulphurinstitute.org Die Sulphur Institute

4. Plaaslike sakeomgewing
Die verslag van die President, wat in die verlede op www.fssa.org.za verskyn het, dek huishoudelikebemestingstof- en landboukalkmarkte, asook plaaslike nywerheidsake.

MISSTOFVERBRUIK IN SUID-AFRIKA (Metrieke ton) Jaar 2000* 2001* 2002* 2003* 2004* 2005* 2006* 2007* 2008 2009 2010 Fisiese produk 2 011 701 1 948 278 2 301 043 2 020 100 2 137 054 1 654 996 2 072 877 2 013 708 1 862 487 1 858 454 1 728 362 N 415 933 395813 481759 420827 427571 3472601 428 719 439 480 424 123 414 304 398 192 P 81 602 90 842 100 898 87 593 99 440 69 587 88 913 83 996 80 728 78 795 70 828 K 114 022 105 013 135 439 106 641 121 490 96 995 126 963 113 634 92 487 92 320 88 299 Totaal 611 557 591 668 718 096 615 061 648 501 513 842 644 595 637 110 597 338 585 419 557 319 Kons 30.4 30.4 31.2 30.4 30.3 31.0 31.1 31.6 32.1 31.5 32.2

6. Belanghebbendes
Landboukalk
Inligting oor landboukalk verskyn op die webtuiste van die Misstofvereniging van Suid-Afrika www.fssa.org.za

Cape Lime Tel: 027 213 3090 www.capelime.co.za Grasland Ondernemings Tel: 018 632 6046 www.grasland.co.za H. Pistorius & Company Tel: 012 342 1075 www.kalk.co.za Vervaardig landboukalk Kalkor (Edms) Bpk Tel: 011 721 3141

Landbou Kalk soel H. Pistorius & Maatskappy Plaaslike Boeredienste (Edms) Bpk Tel: 016 986 0691 www.pbd.co.za P&B Lime Works Tel: 028 424 1157 www.pandblime.co.za SA Kalk & Gips Tel: 0860 103 515 www.sakg.co.za Kyk advertensie links

* Insluitende beraamde invoere van nie-lede

Bron: MVSA

194

Verenigings
Misstofvereniging van Suid-Afrika (MVSA) Tel: 012 349 1450 Faks: 012 349 1463 general@fssa.org.za www.fssa.org.za Die MVSA, n artikel 21-maatskappy sonder winsoogmerk, verteenwoordig die belange van die kunsmis-en-landboukalkbedryf in Suid-Afrika. Die MVSA bevorder aktief die agro-ekonomiese en omgewingsverantwoordelike gebruik van kunsmis en landboukalk ontwikkel n positiewe openbare bewustheid en aanvaarding van die behoefte aan kunsmis en landboukalk in voedselproduksie verbeter die bedryfsomgewing waarin sy verwante bedrywe funksioneer in n gees van vrye onderneming en billike handel verwerk inligting oor misstowwe en landboukalk, voeg waarde daaraan toe, en versprei dit voorsien lede en ander partye van n besprekingsforum vir gesprekke oor al die aspekte van die verspreiding van kunsmis en landboukalk, agronomiese aspekte en produkgehalte National Plant Food / Organiese bemestingvereniging van SA Tel: 031 782 3105 gromor@iafrica.com International Zinc Association of Southern Africa (IZASA) Tel: 083 456 4989 www.izasa.org

PBD Boeredienste (Edms) Bpk Tel: 016 986 0691 www.pbd.co.za Vermeng en bemestingstowwe. Profert Tel: 018 293 3530 www.profert.co.za

om bewysde beste praktyke en wetenskaplike navorsing wat beide in Suid-Afrika en oorsee uitgevoer word. Die program is in staat om verkoop grondanalises wat deur erkende laboratoriums in Suid-Afrika uitgevoer is, in te voer. Zinchem Tel: 011 746 5000 / 58 Faks: 011 421 2235 www.zinchem.co.za Gewasse openbaar dikwels n tekort aan sink, veral indien dit in sink-arme grond gekweek word. Nagenoeg 50% van die wreld se graangrond openbaar n sinktekort, en daar word geraam dat n derde van die wreldbevolking die risiko van n sinktekort loop. Dit kan aanleiding gee tot gesondheidsprobleme, met inbegrip van n swak immuniteit en gestremde groei en ontwikkeling. Zinchem, n geregistreerde ISO 9001:2000-maatskappy, is n toonaangewende leweransier van sinkprodukte aan die landbousektor in Suider-Afrika.

Vermeng bemestingstowwe Sasol Nitro Tel: 011 344 2400 www.sasol.com Sasol Nitro verskaf kalksteenammoniumnitraat (limestone ammonium nitrate LAN), ammoniumsulfaat en n omvattende reeks van ammoniumnitraat en amm oniumsulfaatgebaseerde vloeibare en granulre NPK bemestingsto fvermengings. Sasol Nitro het n omvattende wetenskaplike model ontwikkel met die handelsnaam FertEx, wat deur hulle gebruik word om bemestingtoepassingaanbevelings te doen gebaseer

Maatskappye: mineraalbemestingstowwe
Agriman (Edms) Bpk Tel: 012 997 2365 Clariant Southern Africa Tel: 011 471 7220 www.clariant.com Leweransiers van bymiddels vir bemestingstowwe Farmsecure Holdings (Edms) Bpk soek Kynoch Fertilizers Foskor (Edms) Bpk Tel: 011 347 0600 Tel: 015 789 2000 Tel: 035 902 3111 www.foskor.co.za Kynoch bedryf pakhuis-, invoeren vermengingsfasiliteite in al die vernaamste hawens in die Suidelike Afrika-streek en by n aantal binnelandse persele. Boere word bedien deur n groot verkope-, agronomiese, plantkundige en tegniese ondersteuningspan. Die Kynoch-handelsmerk is al deel van landbou in Suidelike Afrika vir meer as 100 jaar. In 2010, het Kynoch n lid geword van Farmsecure Technologies, n groep boerderyinset- en tegnologiese besighede in die Farmsecure Group

Biostimulante
Biostimulante is nie per se bemestingstowwe nie, maar wortelstimulante wat die opname van nutrinte verhoog. Kyk na die hoofstuk oor Spesialiteitsbemestingstowwe vir n volledige lys van rolspelers.

Kelpak Tel: 021 786 2090 www.kelpak.com MBF International Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 www.mbfi.co.za

Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za Stimuplant Tel: 012 802 0940 / 4009 www.stimuplant.co.za

Mgwali Commodities Produseer verrykte rotsfosfaat, Tel: 011 315 7977 Uit. 219 fosforsuur, swaelsuur, MAP en Dryf handel in bemestingstowwe DAP Industrial Commodities Holdings (Edms) Bpk Tel: 011 880 5200 www.ich.co.za Intshona Group of Companies Tel: 021 852 1660 www.intshona.com Kynoch Fertilizer Tel: 011 317 2000 www.kynoch.co.za www.farmsecure.co.za Kynoch Fertilizer is leier op die gebied van invoere, vermenger en kleinhandelaar van n volledige reeks granulre, vloeibare en spesialiteitsbemesting insluitende Suidelike Afrika ( insluitende Suid-Afrika, Mosambiek, Malawi, Zimbabwe en Zambi). Miochem International Tel: 031 777 1245 Dryf handel in DAP en MAP NWK Bpk Tel: 018 633 1000 www.nwk.co.za Omnia Nutrilogie Tel: 011 709 8778 www.omnia.co.za Met n steeds ontwikkelende basis van nuwe tegnologie en sp esialistoepassingsvernuf is Omnia se landbou-ondernemings aan die voorpunt van die groeiende boerderyspesialisme. Die spesialiteitsprodukreeks word na 18 lande, insluitende Australi en verskeie Suid-Amerikaanse lande, uitgevoer.

Organiese bemestingstowwe
Kyk ook die hoofstukke Kompos en kompostee en Erdwurms en vermikompos. Die biostimulante (wat hierbo gelys is) word in die meeste gevalle toegelaat vir organiese en/of biologiese boerdery. Vind meer uit by die betrokke maatskappye..

Eco-Fert Tel: 086 100 5051 www.eco-fert.co.za Produkte is onder die wet 36/1947 geregistreer en kwalifiseer as bemesting vir Eerstewreld uitvoer-oeste.

Opleiding en navorsing
Die MVSA bied n raadgewersopleidingskursus in bemesting aan. Die doel van hierdie kursus is om die vaardighede van bemestingsraadgewers te verbeter. Kandidate word uit die privaat sektor, die regering, landbousake en koperasies in Suid-Afrika asook uit ons buurlande getrek. Vir meer inligting oor die kursus, skakel vir Gisela Deysel by 076 672 3793, stuur n faks na 086 660 2088 of e-pos gisela@basos. co.za. AGFACTS samel namens die Misstofvereniging van Suid-Afrika inligting oor die kleinhandelverkope in die Suid-Afrikaanse kunsmisen-landboukalkbedryf in. Hulle ontleed ook hierdie inligting en stel dit beskikbaar. Besoek www.agfacts.co.za. Die institute van die Landbounavorsingsraad doen gereeld bemestingsverwante navorsing.

195

Die Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe by die Universiteit van die Vrystaat. Bel 051 401 2212 of besoek www. ufs.ac.za. Die Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur by die Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus). Praat met P .W. van Deventer by 018 285 2267 of rig n e-pos aan 10058591@nwu.ac.za. Interne opleiding en navorsing word deur maatskappye gedoen.

Ander rolspelers
DFM Software Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za NviroTek Labs Tel: 082 885 8699 www.nviroteklabs.co.za

Verskaf sagteware vir die Doen onafhanklike analises identifisering van misstofbehoeftes van grond, water, plante, en doeltreffendheid. bemestingstowwe, kalk en voer Electrolee Tel: 012 347 9933 www.electrolee.co.za Optimaliseer u bemestingspraktyke

7. Publikasies en webtuistes
Kueir by die webtuistes wat vroer in die hoofstuk gelys is. Die volgende publikasies is by die MVSA beskikbaar: Bemestingshandleiding (ook in Engels beskikbaar). Hierdie hardebandboek is hoofsaaklik geskryf vir mense wat die een of ander bemestingsadviseringsdiens lewer. Dit is nie bedoel om n volledige tegniese handboek te wees nie, maar eerder n bondige samevatting wat n groot verskeidenheid onderwerpe dek. Boere en studente wat in bemesting belangstel, sal dit dus ook n nuttige gids vind. Aan sommige Suid-Afrikaanse universiteite en universiteite van tegnologie word dit as deel van die landboukurrikulum voorgeskryf. Tekortsimptome by mielies (ook in Engels beskikbaar). Dit is n A4kleurpamflet waarin tekortsimptome by mielies uitgebeeld word. Plantfood and fertilizers. Hierdie gellustreerde publikasies vir die opkomende boer is in A4-grootte in ringbinderformaat beskikbaar. Grondsuurheid en landboukalk (ook in Engels beskikbaar). Hierdie brosjure bevat die twee hoofstukke, Grondsuurheid en Landboukalk, wat in die Bemestingshandleiding verskyn. Dit is bedoel as n algemene riglyn vir akkerboukundiges en boere wat by goeie bekalkingspraktyke belang het. Grondvrugbaarheid. Hierdie gellustreerde A4-publikasies vir die opkomende boer is in ringbinderformaat beskikbaar. MVSA Joernaal n publikasie wat die verrigtinge van die MVSA se jaarkongres bevat Werksaamhede van vorige Simposiums Besoek www.kejafa.co.za of bel 014 577 0005 vir die volgende publikasies: Bemesting Fertilizer Sea Energy Agriculture Fertility from the ocean deep Fertilizer Handbook Kry die Waardekettingstudie van die bemestingsbedryf by www.namc.co.za (kies die Published reports -opsie). Die Info Paks (boekies) by www.daff.gov.za wat met grond te doen het sluit in Soil: acid soil and lime en Soil: application of lime. Die bronne vir die inligting onder opskrif 1 is die Fertiliser Retailing Guide, Food and Agriculture Organisation of the United Nations, die Fertiliser Industry Advisory Committee; Farmers Weekly 2 July 2010 bl. 60; en ook inligting verskaf deur Omnia en Kynoch. Ons bedank die VMSA graag vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk

196

insette
Besproeiing
1. Oorsig
Besproeiing is die kunsmatige voorsiening van water aan die grond, normaalweg om te help om gewasse te kweek. Landbou wat slegs op direkte renval staatmaak, staan bekend as ren-afhanklike boerdery. Bronne van besproeiingswater kan grondwater wees wat uit fonteine of die gebruik van putte verkry word, oppervlakwater wat uit riviere of damme verkry word, of niekonvensionele bronne soos behandelde afvalwater, ontsoute water of dreineringswater. Onder andere word die volgende besproeiingstelsels algemeen in SuidAfrika gebruik: kanale vloedbesproeiing treklyne, snelkoppellyne spilpuntbesproeiing sprinkelbesproeiing mikrobesproeiing drupbesproeiing

Waterwetgewing behels dat n boer moet begroot vir die hoeveelheid water wat hy wil gebruik. Deur van skeduleringsagteware gebruik te maak, kan die boer bepaal hoeveel water hy gebruik het en dus beraam hoeveel hy vir die volgende jaar gaan nodig h. Sommige sagtewaremaatskappye het die nuwe regulasies in aanmerking geneem deur sagteware te ontwikkel wat waterbegrotingsinligting asook besproeiingsrekords suksesvol kan kontroleer. Een module maak byvoorbeeld van klimaat en grondvoginligting gebruik en genereer aanbevelings vir besproeiing. Dit help ook om watervereistes te voorspel. Wanneer hierdie inligting gelaai word, kan n tweede module gebruik word om besproeiing te kontroleer. Hierdie module kan ook bepaal wanneer besproei moet word ten einde ryp te verhoed of om plante af te koel deur temperatuurlesings te monitor. Pompe en kleppe in die veld word met behulp van radio of draadkoppelings beheer.
Bron: DFM Software

3. Ontwerpnorme
Besoek die SABI-webtuiste en kliek op Approved Designers. Kontakbesonderhede word vir sewe provinsies gegee: Gauteng, Oos-Kaap, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga, die Vrystaat en die Wes-Kaap. Daar bestaan n groot behoefte in Suid-Afrika onder boere en gewas, grond en bemestingspesialiste aan meer inligting oor die watervereistes van gewasse, voedingstofvereistes en die skedulering van beide. Aanbevelings vir ontwerpers om die optimale besproeiingstelsel onder bepaalde omstandighede te ontwerp, berus op hierdie inligting. n Multidissiplinre benadering is nodig wanneer die watergehalte vir besproeiingsdoeleindes gevalueer word sodat potensile probleme met drupstelsels asook die bepaling en bestuur van die beskikbare waterbronne gedentifiseer kan word (bv. boorgate, piek en jaarlikse watervereistes vir gewasse, ontleding van die behoud en infiltrasiekoers van grondwater). Die ontwerper moet probleme uitlig, byvoorbeeld die blokkasie van drupstelsels met besproeiingswater, en aanbevelings maak om probleme wat voorsien word op te los. Besoek SABI se webtuiste, www.sabi.co.za, en kliek op Design Norms vir voorstelle en tegniese inligting. Norme vir die volgende word voorgestel: wrywing in hoof en ander pypleidings, doeltreffendheid van toepassings, besproeiingsure per week, minimum pompkapasiteit (veiligheidsfaktor vir slytasie), en toelaatbare suigspoed. Die volgende besproeiingstelsels word bespreek: mikrobesproeiing, drupbesproeiing, sprinkelaarbesproeiing, sentrale spil en vloedbesproeiing.

Hierdie besproeiingstelsels word soos volg geklassifiseer: Staties (mikro- en sprinkelbesproeiing) hierdie stelsels bly staties terwyl water toegedien word. Verplaasbare (snelkoppellyne; treklyne; hop-along; big gun; roterende arm) hierdie stelsels bly staties wanneer besproeiing plaasvind, maar kan met die hand of meganies van een besproeiingsgebied na n ander verplaas word. Bewegend (spilpunte; linere en reisende besproeier) wat self beweeg terwyl water toegedien word. Vloed (vanggebied; grens; leivoor; kort leivoor) water vloei oor die grondoppervlak om te versprei en die grond binne te dring.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Irrigation (aangepas); Irrigation Basics, deur Johannes Maree (tree met hom in verbinding by johannesmaree@absamail. co.za).

Besproeiingslandbou speel n belangrike rol in die stabilisering van voedselproduksie en dus ook in voedselsekuriteit. Ongeveer 60 persent van die beskikbare waterbronne in Suid-Afrika word hiervoor aangewend, maar nie ten koste of tot nadeel van enige ander sektor van die ekonomie nie. Alle boere is dit nietemin eens dat water skaars is en dat die beskikbare waterbronne in Suid-Afrika met groot omsigtigheid en baie doeltreffend bestuur moet word omdat daar so n groot vraag na water in die land is.
Bron: Aangepas uit n brief van Johannes Mller, president van Agri SA, aan die Minister van Waterwese en Omgewingsake

4. Vir die nuwe toetreder

Vind meer uit oor die ondersteuning wat die Departement van Waterwese aan besproeiingsboere met weinig hulpbronne bied. Drupbesproeiing is die ideale oplossing vir bewoners van kleinhoewes is. Spesiaal ontwerpte pype wat vooraf met gevorderde druppers toegerus is, word gebruik. Die besproeiingstelsel drup die presiese hoeveelheid water en voedingstowwe wat die gewasse nodig het reg by die wortels. Elke druppel water word dus effektief gebruik om gehalte te verbeter en opbrengste dwarsdeur die jaar te vergroot. Hou die grond belug Verminder die groei van onkruid Maak siektes en swamme aansienlik minder Versprei water gelykmatig en doeltreffend Minimeer verdamping en waterafloop Maklik om waterverbruik te beheer Mees doeltreffende, akkurate gebruik van water en voedingstowwe
Bron: Netafim

2. Interessante punte vir kommersile boere

Besproeiingskedulering word gedefinieer as die korrekte hoeveelheid water wat op die korrekte tyd aan n gewas beskikbaar gestel word. Ons waterbronne is beperk en moet op die doeltreffendste moontlike wyse aangewend word. Die optimering van skeduleringsbeginsels hou die volgende voordele in: Voorkom dat gewasse oor- of onderbenat word Fasiliteer oesmanipulasie Voorkom onnodige stremming op oesgewasse Skep die ideale lugwater-balans Bestuur die grondwaterbuffer Optimeer soutgehaltebestuur Voorkom grondverdigting Bring besparing van energiekoste mee Bevorder wortelontwikkeling Verbeter die opname van bemesting Maksimeer oespotensiaal

198

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

In sy kommentaar oor die regering se teikens vir werkskepping in 2012, het Dr. Ferdi Meyer van die Universiteit van Pretoria saamgestem dat die landbou wel sy teiken van een miljoen nuwe werksgeleenthede kan behaal mits daar stappe gedoen word om die mislukte grondhervormingsprojekte weer produktief te maak en meer grond vir besproeiingsboerdery beskikbaar gestel word (sien die hoofstuk oor werkskepping). Besproeiing is ook jare gelede gedentifiseer as een van vyf prioriteite van die Versnelde en Gedeelde Groei Inisiatief vir Suid-Afrika (AsgiSA). Departement van Waterwese Tel: 012 336 8664 www.dwa.gov.za
Besoek die webtuiste en kies Documents vir n oorsig van die beskikbare inligting asook die Nasionale Waterwet 36 van 1998 en, onder andere, die bestuur van watergehalte.

SABI se hooffunksies is: besproeiingstandaarde en norme; n forum waar rolspelers in die bedryf sake van belang kan bespreek; en die uitruil van kundigheid om doeltreffende gebruik van besproeiingswater en die bewaring van water te bevorder. SABI dien die belange van besproeingsboere, besproeiingsontwerpers en studente van besproeiing. Lede van SABI word in die professionele, akademiese, private en openbare sektore gevind, en lidmaatskap op die vasteland van Afrika groei. Besproeiers en boere wat probleme met hul besproeingstelsels ondervind, kan met SABI in verbinding tree. SABI sal n lys verskaf van goedgekeurde stelselontleders wat vir n kwotasie en n tegniese evaluering van die stelsel genader kan word. Stelselontleders, wat deur SABI goedgekeur is, het die SABI Nasionale Eksamen afgel en word deur die SABI se etiese kode verplig om besproeiingstelsels te ontwerp wat voldoen aan SABI se norme ten opsigte van ontwerp. SABI hou halfjaarliks n SABI Nasionale Kongres, wat plaaslike en internasionale, asook afgevaardigdes van Afrika lok. Om netwerkvorming en die uitruil van kundigeheid te bevorder, hou SABI ook takvergaderings en vir boere, boeredag. Die Instituut bied heeljaar verskeie opleidingskursusse landwyd aan, wat deur AgriSETA geakkrediteer is en dit publiseer ook Suid-Afrika se enigste besproeiingstydskrif, die tweemaandelikse SABI Magazine/Tydskrif. The South African National Committee on Irrigation and Drainage (SANCID) www.sancid.org.za Hierdie komitee verteenwoordig Suid-Afrika by die Internasionale Kommissie vir Besproeiing en Dreinering (International Commission on Irrigation and Drainage). Landskapsbesproeiingsvereniging Tel: 011 606 3855 www.sali.co.za Boorgatwatervereniging van Suid-Afrika Tel: 011 447 0853 www.bwa.co.za

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Watergebruik en Besproeiingsbestuur Tel: 012 846 8567 DWUID@daff.gov.za Direktoraat: Infrastruktuurondersteuning Tel: 012 319 846 8502 ATvC@daff.gov.za

Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye het bepaal dat besproeiingsontwikkeling een van die vyf belangrikste areas is waarop die Accelerated and Shared Growth Initiative for South Africa (AsgiSA) moet fokus. Die oogmerk is n toename van 50 persent in besproeiing, dus moet n hersiene besproeiingstrategie ter tafel gel word. Die dokument Irrigation Strategy for South Africa is beskikbaar op die internet of by die DLBV. Die dokument is in die volgende hoofstukke verdeel: General Natural resource base for irrigated agriculture in South Africa Institutional structures and arrangements required for successful, efficient, sustainable irrigated agriculture Resource surveys, land suitability evaluation and land use planning Irrigation research, extension and advisory services Infrastructure for irrigated agriculture Management in irrigated agriculture Education and training of irrigation scientists and farmers Revitalization, re-development or upgrading of irrigation schemes and private irrigation farms that have collapsed or are under-utilized and handling of cases of unlawful irrigation Development of new commercial irrigated areas Mini-scale irrigated agriculture for household and community level food security Strategies relating to non-agricultural laws which strongly impact on irrigated agriculture

Network on Irrigation and Extension for Small-scale Southern African Regional Agriculture (NIRESA) Irrigation Association (SARIA) Tel: 012 330 0340 gerhardb@wrc.org.za Gesetel by die Waternavorsingskommissie Tel: 012 330 0340

Opleiding en navorsing
Hoofstuk 8 van die Irrigation Strategy for South Africa handel oor die opleiding van besproeiingswetenskaplikes en boere.

6. Belanghebbendes
Verenigings
Suid-Afrikaanse Besproeiingsinstituut (SABI) Tel: 021 855 5412 riana@sabi.co.za www.sabi.co.za SABI, wat meer as 35 jaar gelede gestig is, het tans meer as 450 lede wat onder meer ontwerpers, ingenieurs, grondwetenskaplikes, gewaskundiges, ekonome en besproeiingsboere insluit. SABI het ook meer as 65 maatskappylede wat hoofsaaklik vervaardigers en verskaffers van besproeiingstoerusting verteenwoordig.

SABI word herken as die organisasie wat die besproeiingsbedryf in SuidAfrika verteenwoordig en as sodanig word dit geassosieer met die optimale en doeltreffende gebruik van besproeiingswater. SABI bied jaarliks n reeks opleidingskursusse aan. Di kursusse is gemik op ervare en nuwe plaaswerkers, en besproeiingsbestuurders en -ontwerpers. Dit word al vir meer as tien jaar aangebied in samewerking met die privaatsektor, universiteite, navorsingsorganisasies en landboukolleges. SABI-kursusse is almal gebaseer op aanvaarde, betroubare teoretiese beginsels, maar is nietemin gerig op die praktyk en word met die bystand van die SABImaatskappylede en goedgekeurde SABI-ontwerpers aangebied. Sedert 2009 word SABI-kursusse deur SAKO (Suid-Afrikaanse Kwalifikasie-owerheid) geakkrediteer; die kursusse word dus erken as deel van die geregistreerde NKR (Nasionale Kwalifikasieraamwerk) -leerprogram.

200

Die volgende kursusse word aangebied: Kursus vir besproeiingsoperateurs Kursus vir besproeiingsbestuurders (die installering en bestuur van besproeiingstelsels) Inleidende kursus in besproeiingsontwerp Gevorderde kursus in besproeiingsontwerpe Die landboukolleges en die provinsiale departemente van landbou bied ook kortkursusse aan in kleinskaalse besproeiing en kommersile besproeiingsboerdery. Di kursusse sluit die volgende in: inleiding tot besproeiingsbeplanning; grondondersoeke; ekonomie; en die besproeiingskedulering. Verdere inligting hieroor verskyn in die hoofstuk ook landbou-onderrig en -opleiding. Di instituut het in die verlede kursusse oor besproeiingspraktyke en -stelsels (vir subtropiese gewasse) en besproeiingskedulering aangebied. Maatskappye verskaf opleiding oor praktiese aspekte van besproeiing, byvoorbeeld die installasie, instandhouding en bestuur van besproeiingstelsels.

Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Departement Siviele Sommige AgriSETA- Ingenieurswese geakkrediteerde verskaffers Tel: 041 504 3461/3531 wat by die Suid-Afrikaanse www.nmmu.ac.za Kwalifikasieowerheid geregistreer is, dek besproeiing in hul kursusse. Betrokke by die ontwerp verskillende soorte Sulke verskaffers se inligting verskyn van in die hoofstuk ook landbou- besproeiingstelsels. onderrig en -opleiding. Universiteit van Pretoria Tel: 012 420 3880 LNR Instituut vir LandbouMartin.steyn@up.ac.za ingenieurswese (LNR-ILI) Tel: 012 842 4000 n Kortkursus in besproeiingsreindersf@arc.agric.za bestuur word aangebied. www.arc.agric.za Di instituut is verantwoordelik vir die ontwikkeling, toetsing en evaluering van besproeiingstoerusting in laboratoriums van wreldgehalte; evaluering van besproeiingstelsels op plase self; die verbetering van bestaande ontwerpe, praktyke en gevestigde besproeiingsmetodes; en die rehabilitasie van besproeiingskemas. LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (LNRITSG) Tel: 013 753 7000 www.arc.agric.za Universiteit Stellenbosch Departement: Grondkunde Dr. Eduard Hoffman Tel: 021 808 4789 www.sun.ac.za/soil Universiteit van die Vrystaat Lengau Agri Sentrum Tel: 083 453 9364 mcvdw@telkomsa.net Waternavorsingskommissie Tel: 012 330 0340 / 9053 www.wrc.co.za

Maatskappye wat betrokke is

Besoek www.sabi.co.za en kliek op Membership en Company Members vir n volledige lys van die betrokke maatskappye. Die posadres, kontakpersoon, telefoonnommer, e-posadres en faksnommer van elke maatskappy word verskaf.

ABC Pumps & Engineering Tel: 041 379 2912 Agrico Tel: 021 950 4111 www.agrico.co.za Agrinet Tel: 012 657 2000 www.agrinet.co.za Agriplas Tel: 021 917 7177 www.agriplas.co.za Agri-Tech Distributors Tel: 021 949 5844 Amatola Irrigation Tel: 043 732 1927 Amitech Tel: 011 864 2040 www.amitech.co.za Aquacheck Tel: 021 970 5140 www.aquacheck.co.za Arand Engineering Tel: 021 905 4410 Arcus Gibb Tel: 043 706 3600 www.gibb.co.za Biancs Water Products Engineering Tel: 035 795 1065 Boland Plastiek Produkte Tel: 021 872 0301 www.bolandplastiek. co.za Boseng Tel: 021 905 5555 www.boseng.co.za

201

Calafrica Tel: 013 752 5087 www.calafrica-sa.co.za Campbell Scientific Africa (CS Africa) Tel: 021 880 1252 www. csafrica.co.za Charlson Import Agencies Tel: 021 551 6778 www.charlson.com Conns Manufacturing co Tel: 021 981 7601 www.conns.co.za Controlled Irrigation Tel: 011 608 0767 www.conirr.co.za CropSystems Tel: 021 914 4591 www.cropsystems.co.za DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za DPI Plastics Tel: 011 345 5600 www.dpiplastics.co.za Electric Motor Laminations Tel: 021 507 7200 www.emlsa.co.za Elster Kent Metering Tel: 011 470 4900 www.elster.com Elsumo Tel: 021 875 5781 www.elsumo.co.za Endutrac Tel: 034 212 3860 www.endutrac.co.za FAB Water Engineering Tel: 011 793 5513 www.fabwater.com Farmarama Tel: 043 732 1633 Flowmetrix SA Tel: 031 206 0630 www.flowmetrix.co.za Franklin Electric South Africa (Pty) Ltd Tel: 011 609 4150 Floppy Sprinkler Tel: 013 752 4252 www.floppysprinkler.com Grundfos Tel: 011 579 4800 www.grundfos.co.za Hanna Instruments Tel: 011 615 6076 www.hannainst.co.za Hose Manufacturers Tel: 021 948 3971 www.hoses.co.za House of Irrigation Tel: 012 810 9326 www.irrigation.co.za Hytech Agriculture Tel: 011 664 8767 Incledon Tel: 011 462 7555 www.incledon.co.za Inyoni Africa Tel: 013 712 2175 www.inyoniafrica.co.za Irricon Tel: 013 712 4261 Irrigation Unlimited cc Tel: 012 736 2121www.iunlimited.co.za Irrigator Products (Pty) Ltd Tel: 021 982 7561 www.irrigator.co.za Irritech Agencies Tel: 033 342 3177 www.irritechsa.co.za J Gey van Pittius Tel: 021 858 1204 Krohne Tel: 011 314 1391 www.krohne.com KSB Pumps & Valves Tel: 011 876 5600 www.ksbpumps.co.za Lindsay Africa Tel: 021 868 7100 www.zimmatic.com Loxton Irrigation Tel: 021 883 9860 www.loxtons.co.za Macsteel Fluid Control Tel: 021 850 5500 www.macsteel.co.za

Marley Pipe Systems Tel: 011 739 8600 www.marleypipesystems. co.za MBB Consulting Engineers Tel: 033 345 3530 www.mbb.co.za Microjet Irrigation Systems Tel: 021 535 1310 www.microjet.co.za Mikon Agri Tel: 082 451 1338 www.mikon.co.za Model Maker Systems Tel: 012 665 0121 www.modelmaker.co.za Mottech Water Control Solutions Tel: 022 492 3469 www.mottech. co.za National Rotating Equipment Tel: 031 569 9696 www.nresa.com Netafim South Africa Tel: 021 987 0477 www.netafim.co.za Obaro Tel: 012 381 2819 www.obaro.co.za Optima Agrik cc Tel: 015 293 1646 Petzetakis Africa Tel: 021 980 2500 www.petzetakis.co.za Plastiek Pype Tzaneen Tel: 015 307 5585 Rain Bird International Inc Tel: 011 958 1930 Rhino Plastics Tel: 021 932 6601 www.rhinoplastics.co.za RJ Irrigation Tel: 018 294 6665 www.rjirrigation.co.za Rotrix Africa Tel: 023 342 3438 www.rotrixirrigator.co.za SecuCell Tel: 016 982 4393 www.secucell.co.za Senninger Irrigation Tel: 033 330 7583 www.senninger.com Senter 360 Tel: 018 469 1331 www.senter360.co.za Sizabantu Piping Systems Tel: 031 792 9500 www.sizabantupiping. co.za SPP Pumps Tel: 0860 777 786 www.spppumps.com Spray Tech Tel: 021 946 2872 www.spraytech.co.za Stewarts & Lloyds Tel: 0860 10 27 99 www.stewartsandlloyds.co.za Swaziland Water Agri Dev Enterprise Tel: 00268 404 7950 www. swade.co.sz Tony Turner Agencies Tel: 015 293 1414 www.ttagencies.co.za Turf-Ag Products Tel: 012 661 4561 www.turf-ag.co.za Ubuntu Plastics Tel: 012 542 3064 UIC Instrumentation Tel: 031 468 2561 www.uic.co.za Valley Irrigation of Southern Africa Tel: 011 814 7007 www.valleyza.com Wilo Salmson Tel: 021 948 6104 www.wilo.co.za WSM Leshika Consulting Tel: 015 491 4756 www.wsmleshika.co.za

202

6. Internasionale sakeomgewing
Besoek die volgende webtuistes: International Commission on Irrigation and Drainage (ICID) www.icid.org Irrigation Association Australia www.irrigation.org.au Irrigation Association (US) www.irrigation.org International Water Management Institute www.iwmi.org

Irrigation Design Manual Di handleiding is gewoonlik deel van die kursus vir Besproeiingsontwerp. n Afskrif is by SABI beskikbaar. Die Waternavorsingskommissie het verskeie publikasies oor besproeiing die lig laat sien. Een van di publikasies is Irrigation water measurement Guidance for water user associations. Watergebruikersverenigings sal groot baat vind by hierdie riglyne oor die keuse, installering en bestuur van watermetingstoestelle in kanale, pypleidings en rivierverspreidingst elsels. Verdere inligting oor hierdie publikasie en ander is beskikbaar by www.wrc.org.za. Cedara se afdeling vir die ontwikkeling van opleidingsmateriaal het agt plakkate oor besproeiing beskikbaar. Vir bykomende inligting tree in verbinding met Noreen Mhlongo of Clive Viljoen by 033 355 9304, of stuur n e-pos aan Noreen.Mhlongo@kzndae.gov.za of Clive.Viljoen@kzndae. gov.za. Besoek www.vaalharts.net, die webtuiste van die Vaalharts landbouvallei, een van die beste uitvoer landbougebiede in Suid-Afrika. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, beskikbaar van die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese: Besproeiingsontwerphandleiding (beplanning en ontwerp van besproeiingstelsels) Besproeiingsbedryfshandleiding (installering, bestuur en instandhouding van besproeiingstelsels) Besproeiingsbedryfshandleiding/Irrigation Users Manual op cd (pdfformat) The efficient use of labour in sprinkler irrigation systems The effects of wind on sprinkler irrigation Aspects to consider when selecting sprinklers for use in irrigation systems Critical elements which influences the efficiency of small-scale farm sprinkler irrigation systems Engineering aspects of sub-surface drip irrigation Treatment of low quality water for drip irrigation systems The performance and care of drip irrigation emitters Investigation into materials for lining of canals Petrol-driven irrigation pump for emerging farmers An evaluation of some irrigation methods for small vegetable gardens in remote rural areas Manual on the evaluation of irrigation systems Irrigation made easy (training manual)
Ons is dank verskuldig aan Riana Lombard van SABI vir haar kommentaar op die konsephoofstuk.

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die betrokke maatskappye en verenigings. SABI Magazine/Tydskrif word tweemaandeliks deur SABI gepubliseer. Dit is die enigste tydskrif gemik op die besproeiingsbedryf in Suid-Afrika en word na meer as 50 000 besproeiingsboere en professionele persone in die bedryf gestuur. SABI Magazine/Tydskrif bevat eerstehandse inligting en berig oor n wye verskeidenheid onderwerpe van toepassing op besproeiing. Dit sluit ook artikels oor tegniese aspekte van besproeiing in. Besoek www.sabi. co.za vir verdere inligting en om op die tydskrif in te teken. Newsjet is SABI se nuusbrief. Besoek die webtuiste vir n uitgawe daarvan.

203

insette
Bewaringslandbou
1. Oorsig
Ons vasteland is besig om dood te bloei: megatonne bogrond spoel elke jaar in die see in as gevolg van die degenerering van die grondstruktuur deur ploegwerk. Bewaringslandbou is n kostedoeltreffende, omgewingsvriendelike metode van boer wat nie gewone ploegwerk en bewerking gebruik nie, maar

permanente oppervlakbedekking en gediversifiseerde gewasse bevorder om te sorg vir gesonder en produktiewer grond. Dit strek ook tot die samelewing se voordeel omdat minder atmosferiese koolstofdioksied vrygestel word. Bewaringslandbou (soos omskryf deur die Voedsel- en Landbou-organisasie van die Verenigde Nasies, FAO) word deesdae as die oorkoepelende term om landboukundige boerderypraktyke te beskryf wat die ekologiese stelsels sal bewaar. Die mees algemene vorme van bewaringslandbou is geengrondbewerking, bewaringslandbou, direkte besaaiing, rifbewerking, beitel-en-skottelploegbewerking, skeur-op-rybewerking en deklaagbewerking. Bewaring en die doeltreffende benutting van natuurlike hulpbronne op nasionale, streeks- en plaasvlak is nie meer n luukse nie, maar n noodsaaklikheid, en die aanwending van bewaringsboerderypraktyke is n noodsaaklike komponent van goeie boerderypraktyk. Bewaringslandbou word in die Verenigde State van Amerika

Om te ploeg of nie te ploeg nie ou en nuwe paradigmas in gewasproduksie

Ou paradigmas
Grondbewerking is noodsaaklik vir n opbrengs Begrawe plantreste met grondbewerkingsimplemente Onbedekte grond vir weke en maande Grondtemperatuur-uiterstes as gevolg van direkte bestraling Verbranding van oesreste toegelaat Sterk klem op chemiese prosesse in grond Eerste opsie - chemiese plaagbestryding Groen mis bedek gewasse; wisselbou opsioneel Gronderosie word deur uitermate ho renval veroorsaak Gevolge van grondbewerking en onbedekte grond 1 2 3 4 Wind- en watererosie is onvermydelik Verminderde waterinfiltrasie in die grond Grondwater minder beskikbaar Organiesemateriaalinhoud van grond en gevolglik grondgehalte onvermydelik verlaag 5 Grondkoolstof verlore as koolstofdioksied in die atmosfeer wat tot aardverwarming bydra 6 Grondagteruitgang (chemies, fisies en biologies) 7 Gewasproduktiwiteit verlaag 8 Bemestinggebruik en produksiekoste hoog 9 Oorlewing van die familieplaas bedreig (laer opbrengste, produksie sonder winsgewendheid, onvoldoende inkomste) 10 Landelike armoede > verstedeliking > verhoogde druk op stedelike infrastruktuur en werkverskaffing > stedelike armoede > krotbuurte > misdaad > maatskaplike konflik > politieke onbestendigheid Gevolge van gronderosie weg van plaas Sedimentasie van riviere, damme, mere, ens. Verlaagde waterkwaliteit en verhoogde suiweringskoste Probleme in hidrolektriese kragsentrales Sedimentasie van paaie Hor koste vir die regering en vir gemeenskap weens gevolge van gronderosie weg van plaas

Nuwe paradigmas
Grondbewerking is nie noodsaaklik vir n opbrengs nie Oesreste bly op die grondoppervlak as deklaag Grond is nooit onbedek nie - permanente grondbedekking Deklaag dien as buffer vir grondtemperature Verbranding van deklaag verbied Klem op biologiese prosesse in grond Eerste opsie - biologiese plaagbestryding Groen mis bedek gewasse; wisselbou noodsaaklik Gronderosie word deur wanbestuur van grond veroorsaak Gevolge van geen grondbewerking en permanente gronddekking 1 Wind- en watererosie naby zero 2 Verhoogde waterinfiltrasie in die grond 3 Grondwater meer beskikbaar 4 Organiesemateriaalinhoud van grond en gevolglik grondgehalte gehandhaaf of verbeter 5 Koolstof word in die grond gesoleer wat grondgehalte verhoog en aardverwarming verminder 6 Grondverbetering (chemies, fisies en biologies) 7 Gewasproduktiwiteit verhoog 8 Bemestinggebruik en produksiekoste verminder 9 Oorlewing van die familieplaas verseker (selfs meer, volhoubare en winsgewende gewasproduksie) 10 Basiese behoeftes bevredig > landelike lewenstandaard en lewensgehalte verhoog > verhoogde en gediversifiseerde produktiwiteit > verhoogde landelike voorspoed > terugkeer na grond > nasionale stabiliteit Gevolge van nuwe produksiestelsel weg van plaas Verlaagde voorkoms van sedimentasie van riviere, damme, mere, ens. Verbeterde waterkwaliteit en verlaagde suiweringskoste Minder probleme vir hidrolektriese kragsentrales Minder sedimentasie van paaie Verlaging in koste vir die regering en die gemeenskap weens gevolge van gronderosie weg van plaas Resultaat: Volhoubare grondgebruik verseker (ekologies, maatskaplik en ekonomies). Rasionele, terreingeorinteerde gebruik van grond.

Resultaat: Volhoubare grondgebruik is nie moontlik nie (ekologies, maatskaplik en ekonomies). Uitbuiting van grondhulpbron
Bron: After Derpsch 2004.

204

omskryf as enige grondbewerking wat minstens 30% van die grondoppervlak bedek laat met plantreste direk nadat aanplanting plaasgevind het. In Afrika sluit hierdie term egter alle gewasproduksiestelsels in wat ten doel het om doeltreffender gebruik te maak van natuurlike en menslike hulpbronne terwyl omgewingsagteruitgang terselfdertyd beperk word, hoofsaaklik weens die probleme wat baie boere ondervind om die instroming van lewende hawe n die oes van gewasse uit te sluit of te beheer. Om dit eenvoudig te stel: al hierdie metodes laat plantreste tussen groeiseisoene op die grondoppervlak agter. Dit verskaf n beskermende laag wat wind- en watererosie verminder, verdamping verlaag, die wegvloei van water verminder en gevolglik die beskikbaarheid van grondwater (uit besproeiing of ren) dramaties verhoog. Organiese materiaal, die sleutelbestanddeel in grondproduktiwiteit, neem toe, asook erdwurms, bewaringsgrondbewerking se biologiese ploeg, wat dieselbehoeftes tot 50% of meer verminder.

Enkele vorme van bewaringslandbou:

Bewaringslandbou, soos omskryf deur die Voedsel- en Landbou-organisasie van die Verenigde Nasies (FAO), word internasionaal aanvaar as die beste gewasproduksiestelsel en sluit alle boerderystelsels in wat voldoen aan die beginsels van voortgesette minimale grondversteuring (insluitend GEEN grond-omkering) om wortelkanale te behou en die opbou van grondbiotabevolkings en dus ook grondstruktuur, te bevorder permanente organiese grondbedekking (hetsy deur lewende gewasse of deur oes- of ander plantreste) om die impak van rendruppels en waterafloop (en gevolglik grondverlies) te verminder diversifikasie van oesspesies wat in opeenvolging en/of assosiasies groei (veral wisselbou) om die diversiteit van voedselbronne en derhalwe grondbiota te verhoog, veral roofdiere, en om plaag- en siektesiklusse te verbreek Let daarop dat hoewel party organiese boere bewaringsboerderye bedryf waarvolgens produksiestelsels meer omkering of bewerking van die grond vereis as normaalweg om die saad of saailinge te plant (byvoorbeeld by die opneem van bemesting), kan sodanige stelsels nie as bewaringslandboustelsels beskryf word nie. Geenbewerking (ook bekend as zerobewerking of direkte besaaiing) is n gewasproduksiestelsel wat geen saadbeddingvoorbereiding vereis nie, behalwe om die grond oop te maak (n gleufie of gaatjie wat in die grond gedruk word) met die doel om die saad of saailing daarin te plaas. Tydens die groeiseisoen word die grond nie bewerk nie. Soos in die geval van bewaringslandbou word onkruid deur deklae, allelopatie (die antagonisme van sommige plante of plantreste jeens ander plante), wisselbou of toepaslike (verkieslik nouspektrum-, biovriendelike) onkruidmiddels beheer. Minimum bewerking is stelsels wat minimale grondmanipulering vir gewasproduksie behels. Dit staan ook bekend as verminderde bewerking. Minimum bewerking se belangrikste doelwitte sluit in: Om die minimum aantal en minste ingrypende bewerkings te doen om grondtoestande te optimaliseer deur gereeld n onderskeid te maak tussen die rygebied en die tussenrygebied. Om die aantal kere wat oor die land beweeg word tot die minimum te beperk om grondverdigting en strukturele verswakking te voorkom. Om vog te bewaar. Om gronderosie te verminder. Om meganiese energie en arbeidsinsette te verminder. Enkele algemene minimum bewerkingstelsels sluit in: 0 Bewerk en plant: Trekkergedrewe toerusting berei smal stroke voor deur sekondre bewerking te gebruik nadat die primre grondbewerking plaasgevind het en net voordat die planter ingespan word. Strookbewerking: Kombinasie-eenhede voer strook- of sonebewerking in onbewerkte grond uit net voor die planter (gewoonlik word n beitelploeg gebruik met die uitsluitlike doel om

die poreusheid en bewortelingsdiepte in die wortelsone te verbeter). Spesifieke praktyke sluit in - Skeur-op-ry: n Swaar tand word op n diepte van 300-450 mm in die pad van die beplande (dikwels ook die vorige) ry voor die planter getrek. - 0Beitel: Ligter beiteltande word getrek op n diepte van 200-300 mm as die enigste bewerking voor aanplanting. Beitel en skottelploeg: Primre grondbewerking word uitgevoer deur slegs beiteltande te gebruik, gevolg deur n ligte skottelploeg net voor aanplanting. Skottelploeg-aanplanting: n Eenmalige skottelploegbewerking word gedoen voordat aangeplant word om die verdigte grondoppervlak los te maak, onkruid te beheer en die meeste van die reste op die oppervlak te laat. Bedding-aanplanting: Hierdie metode word algemeen gebruik vir grondvogbestuur, veral by gewasse wat op die oppervlak benat word en waar voortjies op vasgestelde intervalle gemaak word sodat die beddings tussenin opgelig word. Rifgrondbewerking is n aanplantingsmetode waarvolgens gewasse bo-op die walletjie of rif, in die voor of langs die kante van n rif geplant word. Die walletjies of riwwe kan op die kontoere wees met gegradeerde vore wat in n graswaterbaan dreineer, of kort dwarsverbindings gebruik om n reeks komme te skep om water in gebonde riwwe te stoor. Deklaagbewerking is n stelsel wat behels dat die wortels van onkruid en ander plante afgesny word en die gewasreste op die oppervlak gelaat word of met die boonste paar sentimeter van die grond gemeng word.

2. Van belang vir die boer

Boere kan n geweldige impak h om te verseker dat Suid-Afrika se landbousektor op die lang termyn oorleef deur meer volhoubare bestuurspraktyke toe te pas. Bewaringsboerderytegnieke word toenemend geprys as een van die oplossings om Suid-Afrika se grondhulpbronne aan te vul.

Bewaringsgrondbewerking behels die bestuur van oppervlakresidu deur al hoe minder konvensionele grondbewerkingpraktyke toe te pas. Bewaringsgrondbewerking sluit in die bre in geenbewerking, verminderde bewerking of minimum bewerking, waar planters die saad en bemestingstowwe direk in die onbewerkte grond plaas deur slegs n klein voortjie in die grond te maak. Die residu wat op die grond oorbly, dien as oppervlakbedekking tydens die voorbereiding van die saaibedding, en ook gedeeltelik tydens die groeifase. Die grootste voordele van hierdie proses is dat dit organiese materiaal vermeerder, die grond beskerm teen winderosie, waterretensievermo verhoog en as skokbreker dien vir die impak van rendruppels. Uiteindelik word gronderosie verminder weens minder ingryping wat die grond versteur. Daar kan aanvanklik n kleiner opbrengs wees, maar die besparings weens kleiner insetkoste vergoed vir enige inkomsteverlies. Diep en herhaalde bewerking kan erdwurmbevolkings met tot 90% verminder, wat nie n goeie ding is as n mens dink aan al die voordele wat erdwurms vir die grond inhou nie. En grond wat ryk is aan erdwurmtonnels kan na raming vier tot tien keer meer water absorbeer as grond daarsonder. Tesame met verminderde bewerking en die laat van residu op die oppervlakgrond vir beskerming, moet boere ook wisselbou oorweeg as deel van hulle bewaringsboerderymetodes. Wisselbou laat die grond tyd toe om te herstel tussen die verskillende plantseisoene, en deur gewasse soos soja te plant, kan boere help om die stikstofvlakke in die grond aan te vul. n Deeglike kennis van omgewingskwessies en n langtermynplan is noodsaaklik vir die boerdery om mededingend, volhoubaar en finansieel lewensvatbaar te bly. Onmiddellike oorlewing is nie meer die hoofoogmerk nie. Suksesvolle plaasbestuur vereis dat omgewingsvriendelike boerderypraktyke ondersoek word. Elke boer wat omgee vir volhoubare groei, behoort bewaringsboerdery te oorweeg.
Bron: Aangepas uit n persverklaring wat Standard Bank deur Magna Carta Openbare Betrekkinge uitgereik het.

205

3. Internasionale sakeomgewing
Bewaringsboerdery is beproef, bewese en word wreldwyd toegepas in n groot verskeidenheid agri-ekologiese omstandighede en is n belangrike faktor in die toenemende oorheersing van Suid-Amerikaanse graanproduseerders op wreldmarkte. Die African Conservation Tillage Network (ACT) bestaan uit beoefenaars en voorstanders wat glo dat die aanpassing en aanwending van die beginsels van bewaringsbewerking n kostedoeltreffende manier is om die omgewingsverslegting en voedselonsekerheid wat Afrika vernietig, om te keer. Vind die ACT blaaie op www.fao.org. Kom meer te wete oor die Europese bewaringsboerderyfederasie by www.ecaf.org. Heelwat organisasies en hulle kontakbesonderhede word gelys.

The Conservation Agriculture Academy t.putter@ecoport.org www.ca-academy.net Dit is n beplande vennootskap tussen die Universiteit van Fort Hare, die Landbounavorsingsraad en Ecoport. Kwalifikasie sal op sekondre sertifikaat- en tersire (diploma-) vlak van toepassing wees. Lees meer daaroor op die webtuiste. Elsenburg Agricultural Training Institute Tel: 021 808 7691 veronicac@elsenburg.com LNR-Instituut vir Graangewasse(LNR-IGG) Plantwetenskap en adviesdienste Tel: 018 299 6396 Andre Nel NelA@arc.agric.za LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB) Tel: 012 808 8000 / 8263 MaraisM@arc.agric.za HabigJ@arc.agric.za Bewaringsgrondbewerking het te kampe met n aantal unieke probleme rakende siektebeheer, veral wortelsiektes. Navorsing oor die bestuur van sodanige siektes is n deurlopende aktiwiteit van plantpatolo by die instituut, met die klem op die korrekte keuse van wisselbou en ander bestuurspraktyke, soos die gebruik van stikstof om peulgewasse vir kommersile en hulpbronarmboerdery te behandel. Navorsing word gedoen by sowel LNRnavorsingstasies en op plase, veral in die Wes- en Oos-Kaap en in KwaZulu-Natal, in samewerking met die provinsiale departemente van landbou en privaat maatskappye. LNR Instituut vir Kleingraangewasse (LNR-IKG) Mnr. Willem Kilian Tel: 058 307 3400 LNR-Instituut vir Grond, Klimaat en Water (IGKW) Drs Danie Beukes / Hendrik Smith / Corrie Swanepoel Tel: 012 310 2500/6 djbeukes@arc.agric.za hjsmith@arc.agric.za swanepoelc@arc.agric.za

Universiteit van Fort Hare Traction Centre Mnr. Bruce Joubert Tel: 040 602 2125 Faks: 040 602 2488 Hierdie sentrum lei eienaars en operateurs op in die gebruik van veral toerusting wat deur diere getrek word, veral direktesaaiers en hulle gebruik in bewaringslandboustelsels wat geskik is vir veld- en groenteproduksie. Conservation Agriculture Thrust (CAT) Mnr. Dirk Lange Tel: 072 256 4165 DLange@ufh.ac.za Die Bewaringslandboutrust (CAT sien onder opskrif 4) is n gesamentlike inisiatief tussen die Oos-Kaapse Departement van Landelike Ontwikkeling en Landbouhervorming en die Universiteit van Fort Hare. Hulle bied verskeie praktiese kursusse aan wat die basiese beginsels van bewaringslandbou dek en spesiaal aangepas kan word om aan die vereistes van al die belanghebbende organisasies en/of projekte te voldoen. CAT werk ten nouste met die Traction Centre van die Universiteit van Fort Hare saam. Universiteit Stellenbosch Departement van Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 samways@sun.ac.za www.cons-ent.com Departement van Agronomie Tel: 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.uovs.ac.za/censard Hierdie sentrum bied n meestersgraad in volhoubare landbou aan, wat vakke soos bewaringsgrondbewerking insluit. Grond, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel: 051 401 2212

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry inligting oor en die kontakbesonderhede van die verskillende direktorate by www.daff.gov.za

Oos-Kaapse Departement van Landelike Ontwikkeling en Landbouhervorming Mnr. Felix Hobson Tel: 040 609 3563 felix.hobson@agr.ecprov.gov.za Mnr. Werner Ristow Tel: 039 727 3376 Faks: 0865 715 669 Ristow.werner@agr.ecprov.gov.za

KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake Dr. Allan Manson, mnr. Guy Thibaud Tel: 033 355 9100 Mnr. Johan Janse van Rensburg Tel: 033 355 9328

Wes-Kaapse Departement van Landbou Bewaringslandboutrust (CAT sien Mnr. Francis J. Steyn die Universiteit van Fort Hare Tel: 021 808 5090 franciss@elsenburg.com onder opskrif 5)

5. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Graan SA Pietman Botha 082 759 2991 www.grainsa.co.za No-Till Club of KwaZulu-Natal Me. Sandra Findlay (sekretaresse) Tel: 033 330 2062 sandrafindlay@intanet.co.za www.notillclub.com BewaringLandbou Wes-Kaap (BLWK) Tel: 021 808 5479 / 082 907 3109 johannst@elsenburg.com Ottosdal No-Till Club Frik van Sittert Tel: 083 400 3314 ifrik@mtnloaded.co.za

Opleiding en navorsing
Instellings wat landbougrade aanbied sluit bewaringslandbou in die sillabus in. Africa Land-Use Training Tel 014 717 3819 / 078 228 0008 frits@alut.co.za www.alut.co.za Jaarlikse werksessies word aangebied oor verskillende aspekte van bewaringsgrondbewerking vir kleinskaalboere. Dit maak deel uit van die program Xoshindlala Cedara / Departement van (Plant sonder om te Ploeg Landbou en Omgewingsake PwP). Kort kursusse word ook Tel: 033 355 9100 aangebied. www.kzndae.gov.za

206

Sommige implemente en verspreiders:

Handelsnaam en land van oorsprong Alpha Engineering (RSA) Baldan (Brasili) Duncan (NieuSeeland) Eco Till (RSA) Verspreider Kontakbesonderhede

Ander maatskappye wat betrokke is

Agricultural Resource Consultants Dr. Jim Findlay Tel: 011 486 2254 agrecon@telkomsa.net Living Laboratories Tel: 082 562 7987 / 083 379 5614 http://livinglaboratories.co.za

Alpha Engineering Northmec

028 514 3450 www.alpha-engineering.co.za 011 922 2300 www.northmec.co.za

6. Publikasies en webtuistes
Kry die bewaringslandbou-bladsye oor die Voedsel en Landbouorganisasie van die Verenigde Nasies (FAO) op hul webtuiste www. fao.org/ag/ca. n Aantal internasionale skakels is op hierdie webtuiste beskikbaar. Daar word dikwels oor bewaringslandbou in die weekblaaie Landbouweekblad en Farmers Weekly geskryf. Besoek hierdie publikasies se argiewe by www.landbou.com en www.farmersweekly. co.za. Jy sal opmerk dat Graan Suid-Afrika se kommersile boer van die jaar dikwels gebruik maak van bewaringslandbou. No-Till Farming Systems (2008). Special Publication No.3, World Association of Soil and Water Conservation, Bangkok. ISBN: 978-9748391-60-1. n Globale versameling inligting wat aangebied word deur boere, ekstensieweboerderykundiges, professionele lui op die gebied en navorsingwetenskaplikes. Vind die artikel Low carbon farming: Benefits and opportunities for smallholder farmers in Africa by www.polity.org.za. Conservation Agriculture: A manual for farmers and extension workers in Africa (2005). IIRR, Nairobi and African Conservation Tillage Network (ACT), Harare. Verkrygbaar by admin@iirr-africa.org A Guide to No-Till Crop Production in KZN, 2nd Edition (1999). Beskikbaar van die KZN No-till Club. Me. Sandra Findlay (sekretaresse). Tel/faks.: 033 344 3535, of skryf aan sandrafindlay@intanet.co.za of Posbus 1052, Howick 3290. Conservation Agriculture in Africa. Ademir Calegari, John Ashburner & Richard Fowler. FAO, Accra 2005. ISBN: 9988-627-04-01. n Boekie oor geen-grondbewerking is beskikbaar in Zoeloe. Kontak die KZN No-till Club The Beginners Guide to No-Till deur Aubrey Venter. Kontak die No-Till Club. Kry die No-tillage Training Manual by www.agis.agric.za/efarmer/ http://ca.ecoport.org n Interaktiewe enkeldoel-webtuiste wat hier in Suid-Afrika genisieer is en n magdom inligting bevat oor bewaringslandbou en gebruik kan word deur boere, raadgewers, navorsers en opvoedkundiges reg oor die wreld. www.rolf-derpsch.com Rolf Derpsch is n bekende voorstaander van bewaringslandbou oorsee, asook dr Ademir Calegari van Brasil se Landbou-instituut. Skryf aan hom by calegari@iapar.br of besoek www.iapar.br No-till on the Plains, n winsgewende opvoedkundige organisasie in die VSA www.notill.org Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, beskikbaar van die LNR in Silverton: - Jukke vir dieretrekkrag - Yokes for animal traction - Animal traction implements - Comparative review of technical specifications for no-till jab-planters Ons wil erkenning gee aan wyle Richard Fowler vir aantekeninge wat in hierdie hoofstuk gebruik is, en Dirk Lange (Universiteit van Fort Hare) bedank vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

Kouga Implemente 042 295 1146 kougafm@telkomsa.net Eco Till Africa 053 444 2160 www.elkoimplements.co.za 082 870 9522 www.equalizer.co.za 011 392 1144 www.gmgpowersa.co.za +263-62-33-55/8 of +263 4 756445 sales@hastt.co.zw 011 437 2600 rsa@johndeere.com 033 394 6301 www.reapers.co.za 011 894 2341 www.kongskilde.com 021 907 1700 www.rovicleers.co.za 011 898 0380 www.masseyferguson.co.za 021 865 2044 www.carrotech.co.za 017 819 2026 www.jwl.co.za 022 913 2435 www.piket.co.za 056 817 7308 www.valtrac.co.za 016 365 5799 inttrac@cyberserv.co.za

Equalizer Precision Theebo Tech (RSA) Gaspardo SP (Itali) Hastt (Zimbabwe) GMG Power Hastt Zimbabwe

John Deere (VSA) Jumil (Brasili) Kongskilde (Denemarke) Kuhn Metasa (Brasili) Massey Ferguson (USA) Monosem (Frankryk) Orthman (VSA) Piket (RSA) Tatu Marchesan (Brasili) Vence Turdo (Brasili)

John Deere Reapers Kongskilde SA Rovic & Leers Barloworld Agri Carrotech JWL Agricultural Supplies Carel Van Niekerk Engineering Valtrac Inttrac Trading Trading

Geenbewerkingplanters wat deur diere getrek word (geskik vir die plant van mielies, bone, sonneblom, katoen, ensovoorts)
Handelsnaam en land van oorsprong Hastt (Zimbabwe) Verspreider Kontakbesonderhede

Hastt Zimbabwe

+263-62-33-55/8 or +263 4 756445 sales@hastt.co.zw 011 918 4698 www.afritrac.co.za 016 365 5799 inttrac@cyberserv.co.za

Mealiebrand (Zimbabwe) Knapik (Brasili)

Afritrac Inttrac Trading

207

insette
Biobestryding
Biologiese bestryding, gentegreerde plaagbestuur (IPM) en ander omgewingsvriendelike bestrydingsmetodes

3. Biologiese bestryding van landbouplae deur predatore en parasiete (insluitende IPM) te gebruik
Die biologiese bestryding van landbouplae maak normaalweg deel uit van n gentegreerde plaagbestuursprogram (IPM-program). IPM is die integrasie van twee of meer bestrydingstrategie vir die onderdrukking van die plaag tot onder n gegewe drempelvlak. Talle suiwer chemiese strategie is ook daarop gemik om plaagpopulasies tot onder n sekere drempelvlak te kry en nie om hele populasies van die plaag te vernietig nie. IPM is gebaseer op die aanname dat dit ng nodig, ng kostedoeltreffend is om n hele plaagpopulasie te probeer uitskakel. Drempelvlakke word eerder vasgestel om te bepaal wanneer bestryding nodig is om die populasievlakke van plae te verlaag. Wanneer die plaaggetalle n drempelvlak bereik, kan n plaagdoder gebruik word ter voorkoming van oormatige skade aan gewasse of van verliese wat groter is as die koste van die voorkoming van skade. IPMprogramme verg deeglike begrip van verskeie tegnieke, soos biologiese, verbouings-, meganiese en chemiese bestrydingsmetodes. Optrede wat noodsaaklik is ter ondersteuning van gentegreerde plaagbestuur, sluit die volgende in: die korrekte identifisering van die plaag, plaagmonitering en die vasstelling van die ekonomiese skadevlakke. Bewaringsbiologiese bestryding het betrekking op omgewingswysiging of -modifikasie of ander stappe wat gedoen word om natuurlike vyande te beskerm en te bevorder. Spinnekoppe onderdruk van nature plaagpopulasies en kan hulleself hernieu, wat boere se koste minimeer. Namate n mens minder chemikalie gebruik, kan jy die doeltreffendheid van spinnekoppe teen plae verhoog. Die voordeel sal waarskynlik veel meer wees as net die koste van die chemikalie en die toediening daarvan. As n mens egter wel plaagdoders gebruik, kan jy die effek daarvan op predatore verminder deur sintetiese piretroede te vermy, wat van die mees toksiese middels vir voordelige predatore is. Insekgroeireguleerders is van die middels wat die minste toksies vir spinnekoppe is. Sistemiese insekdoders, wat die inname van plantmateriaal vir blootstelling aan toksisiteit vereis, het nie so n groot uitwerking op natuurlike vyande nie. Milder plaagdoders bedreig nie die natuurlike bewaring van predatore nie. Digter spinnekoppopulasies vertraag die tempo van plaagherstel, wat beteken dat minder toedienings van plaagdoders in n seisoen nodig is. Tien keer meer grondbewonende dwerg- en ander spinnekoppe kom voor in organiese velde en velde wat met milde plaagdoders behandel is, as in velde wat met brespektrum-plaagdoders behandel is. As spinnekoppe hulle eers in die omgewing gevestig het, is hulle n selfhernieubare hulpbron. Selfs op konvensionele plase waar chemiese plaagdoders gebruik word, vernietig predatore meestal die plae. Wanneer plaagdoders die natuurlike vyande van moontlike plae vernietig, kan insekte wat van min ekonomiese belang was, skadelike plae word. Wanneer nietoksiese bestrydingsmetodes gebruik word, verminder spinnekoppe die aantal moontlike plaagspesies en die skade wat hulle kan aanrig.

1. Oorsig
Biologiese bestryding behels die gebruik van n plaag se natuurlike vyande (parasiete, predatore en patogene) hetsy doelbewus vrygestel of andersins gemanipuleer om die plaagpopulasies tot n aanvaarbare vlak uit te dun. Die woord plaag word hier in die bre sin gebruik en sluit siektes, insekte, myte, nematodes, onkruid en/of uitheemse indringerplante in. Hoewel daar in beginsel weinig verskil is tussen die biologiese bestryding van siektes, insekplae en onkruid, word daar tog algemeen aanvaar dat n veel hor graad van gasheerspesifisiteit vereis word vir n onkruidbiobestrydingsmiddel as vir n plaag-biobestrydingsmiddel. Die meeste plaag-biobestrydingsmiddels maak hul gasheer direk dood, terwyl die onderdrukking van onkruid kan plaasvind deur die onkruidplant dood te maak of te verswak, deur sy voortplantingsvermo te verminder, of deur n toegang vir infeksie deur patogene te skep. Verskillende tegnieke kan in biologiese bestryding gebruik word: a. Die algemeenste tegniek vir die bestryding van insekplae en onkruid staan bekend as klassieke biologiese bestryding. Dit behels die vrystelling van natuurlike vyande uit die voorkomsgebied van die plaag of onkruid in sy land van oorsprong, waarna die natuurlike vyande in die nuwe land gevestig raak, hul getalle vermeerder en hulle in die nuwe omgewing aanbly. b. Inundatiewe biologiese bestryding behels die herhaalde vrystelling van groot getalle natuurlike vyande. c. Versterkende biologiese bestryding beskryf handelinge wat die populasies van natuurlike vyande laat styg. d. Bewaringsbiologiese het betrekking op bestryding omgewingsmodifikasie om natuurlike vyande te beskerm en te bevorder. Daar kan nie verwag word dat biologiese bestryding alle plaag- of onkruidprobleme in n bepaalde situasie moet oplos nie, maar dit behoort nogtans die kern te wees waarrondom plaag- of onkruidbestuurstelsels gebou word. Biologiese bestryding is dikwels slegs moontlik binne die raamwerk van n gentegreerde plaagbestuurstelsel (IPM-stelsel: integrated pest management).

2. Waarom is n alternatief nodig?

Plaagdoders het die landbou totaal hervorm; dit het opbrengs vergroot en die gehalte van oeste verbeter, maar die oorblywende, opgehoopte voorrade daarvan kan die omgewing besoedel en menselewens in gevaar stel. As n plaagdoder oor die vermo beskik om dood te maak, hou dit ook n risiko vir die omgewing in. Sommige plaagdoders is skadelik vir mense en die omgewing omdat dit lank in die grond, die lug en die water bly, maklik deur water en lug versprei word en in streke wat hoog bo seevlak is en lae temperature het, akkumuleer. Die onverantwoordelike gebruik van nieselektiewe plaagdoders vernietig nie net die teikenplaag nie, maar ook baie voordelige organismes wat n belangrike rol speel in tuin-, gewas- of natuurlike ekostelsels. Van die antwoorde op ons plaagprobleme is dalk vlak voor ons, soos die allerkleinste mikrobe in die grond, n swam, bakterie, virus of nematode, of een van die talle parasitiese of roofinsekte, of reptiele, vols en soogdiere in ons omgewing. Organismes wat ons dalk as plae beskou, het n plek in die groter prentjie. Sonder hulle sou daar nie die wonderlike vols, spinnekoppe en reptiele op ons plase gewees het nie. Programme wat die verantwoordelike gebruik en wegdoening van landbouchemikalie bevorder, word aangebied deur CropLife SA en CropLife International (kyk die hoofstuk Oesbeskerming).

208

4. Inundatiewe biologiese bestryding en bioplaagdoders

Hierdie tegniek word gebruik vir natuurlike vyande wat nie permanent in die nuwe omgewing gevestig raak nie. Groot getalle moet dus elders geteel en van tyd tot tyd waar nodig vrygestel word. Daar is sowat 30 spesies predatore en parasitoede, soos spinnekoppe, myte, kewers en parasitiese wespe, in die handel beskikbaar wat insekplae aanval en doodmaak. Hulle word in massas geteel en verkoop deur maatskappye wat as insektariums bekend staan. Die ontwikkeling van bioplaagdoders is n spesiale tipe inundatiewe biologiese bestryding. Die tegnologie is van so n aard dat ons lewende organismes, soos swamme, bakterie en virusse, kan formuleer net soos ons chemiese plaagdoders formuleer. Hierdie lewende aktiewe bestanddele kan met dieselfde toedieningsmetodes as tradisionele plaagdoders op gewasse gebruik word. Die werklike tydperk waarvoor hierdie organismes aktief bly, bepaal die frekwensie van toediening, net soos in die geval van die aktiewe bestanddele van tradisionele plaagdoders. Mikrobiese bestrydingsmiddels of patogene soos swamme is beskikbaar vir die bestryding van onkruid, insekplae en gewassiektes.

Microbial Solutions Tel: 011 475 4362 www.microbial.co.za Plant Health Products (PHP) Tel/faks: 033 266 6130 www.planthealth.co.za Plastrip verskaf Volafskrikballonne. Besoek www.plastrip.com. River Bioscience Tel: 041 583 3464 www.riverbioscience.co.za SA Biofarm Institute Tel: 058 622 2372 www.sabiofarm.co.za Vital Bugs Tel: 087 751 0279 www.vitalbugs.co.za Zylem Tel: 033 347 2893 www.zylemsa.co.za

Opleiding en navorsing
LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Biologiese bestryding van landbouplae: Dr. Roger Price 012 356 9817 Rhodes-Universiteit Departement Sologie en Entomologie Prof. Martin Hill 046 603 8712 www.ru.ac.za

5. Belanghebbendes
Maatskappye wat betrokke is
Advanced Integrated Pest Management Tel: 012 346 0162 www. aipm.co.za Agro Organics Agriculture Tel: 021 851 2403 www.agro-organics. co.za Agro-Hytech Tel: 021 863 2884 www.agrohytech.co.za Bio-Fly (Edms) Bpk Tel: 083 601 7221 www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel: 042 286 0978 www.bioinsectsa.com Biogrow Tel: 028 313 2054 www.biogrow.co.za Becker Underwood South Africa Tel: 031 769 2003 www. beckerunderwood.co.za BugsAway Tel: 011 782 0491 www.bugsaway.co.za Cannon Pest Control Tel: 021 931 8228 www.cannonpestcontrol. com Coopers Environmental Science Tel: 011 979 4246 www.cooperses. com Du Roi Integrated Pest Management Tel: 015 345 1572 http:// duroibugs.co.za Eagle Eye Tel: 021 880 2856 www.eagleeye.co.za Ecolab Bpk Tel: 080 000 6448 www.ecolab.com FruitFly Africa kyk na www.sitafrica.co.za en die inligting net voor opskrif 6 Insect Science Tel: 015 307 1391 www.insectscience.co.za Greenhouse Technologies Tel: 011 613 2580 www.ghtech.co.za Madumbi Sustainable Agriculture Tel: 086 104 5261 www. madumbi.co.za

Klassieke biologiese bestryding van Universiteit van Kaapstad uitheemse indringerplante: Departement Sologie Tel: 021 650 3604 Hildegard Klein 012 356 9841 www.zoology.uct.ac.za Bewaringsbiologiese bestryding: Dr. Ansie Dippenaar 012 808 8247 Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Plantpatologie Tel: 033 260 5524 LNR-Kleingraaninstituut Dr. Justin Hatting Navorsing word gedoen oor die Tel: 058 307 3400 biologiese bestryding van plae, Ander LNR-institute in die Tuinbou- siektes en abiotiese stres bedryfsafdeling doen navorsing oor die biologiese bestryding van plae Skool vir Biologiese en by sekere gewasse. Besoek www. Bewaringswetenskappe Dr. Terry Olckers arc.agric.za. Tel: 033 260 5139 Biological Crop Health Universiteit van Pretoria Tel: 083 631 9952 (Johan Gerber) Bosbou- en Landbouwww.gardencare.co.za biotegnologie-instituut (FABI) www.biologicalcrophealth.co.za Tel: 012 420 3938/9 Navorsing: Mikrobiese gewas- www.fabinet.up.ac.za beskerming. DoeltreffendheidsUniversiteit Stellenbosch evaluering van biologiese Departement Bewaringsekologie bestrydingsprodukte word in veld- en Entomologie en kweekhuistoestande gedoen. Tel: 021 808 3728 www.cons-ent.com KZN Departement van Landbou en Omgewingsake Universiteit van die Michael.Braack@kzndae.gov.za Witwatersrand ZachariadesC@arc.agric.za Prof. Marcus Byrne bownesa@arc.agric.za Tel: 011 717 6491 Noordwes-Universiteit Potchefstroomkampus Eenheid: Omgewingswetenskappe en -Bestuur Prof. J. van den Berg 018 299 2376 Prof. D. Fourie 018 293 3683 www.nwu.ac.za Walter Sisulu-universiteit School of Applied and Environmental Sciences Tel: 047 502 2311 / 2186 www.wsu.ac.za

Die Noordwes-Universiteit het nou al vir n paar jaar dit ten doel om die behoefte na die ontwikkeling van vakkundigheid in plantbeskerming aan te pak. IDEPP (Initiative for the Development of Expertise in Plant Protection) het die platform geskep en kundiges van die LNR tesame met diegene van die Potchefstroom- en Mafikeng-kampusse van die NWU het byeengekom om hierdie noodsaaklike kundigheid vir onderwys en navorsing beskikbaar te stel. Die vakkundiges in hierdie groep se krag l veral in kennis oor oesbeskerming ten opsigte van die volgende oeste: mielies, graansorghum, sojabone, sonneblomme, grondbone en katoen. Information Core for Southern African Migrant Pests (ICOSAMP) is n koperatiewe streeksinisiatief vir beamptes wat met trekplae in verskillende SAOG-lande werk. Om hul webtuiste te besoek, gaan na www.arc.agric.za en soek die ICOSAMP-kieslysopsie aan die linkerkant van die skerm. n Mens kan ook vir Margaret Kieser by KieserM@arc. agric.za kontak.

209

Steriele-insek-tegniek vir plaagbestuur Die steriele-insek-tegniek, algemeen afgekort tot SIT, is een van die mees ekologies versoenbare metodes van plaagbestuur wat daar is. Dit is in werklikheid niks anders as geboortebeperking vir insekte nie. Van geskikte plaaginsekte word daar miljoene per week geteel. Die mannetjies word met gammabestraling gesteriliseer en weekliks in groot getalle in die teikengebiede vrygelaat. Die steriele mannetjies paar met die wilde vroulike insekte, wat daartoe lei dat onvrugbare eiers gel word. Indien al die prosedures korrek uitgevoer word, neem die wilde populasie dan met opeenvolgende geslagte af tot subekonomiese vlakke. In sekere omstandighede is uitwissing selfs moontlik. LNR-Infruitec-Nietvoorbij Dr. Brian Barnes 083 629 5922 www. arc.agric.za SIT Africa Stiaan Kotze 082 447 4077 www.sitafrica.co.za Suid-Afrikaanse Suikernavorsingsinstituut Dr. Des Conlong 031 508 7400 www.sasa.org.za/sasri Universiteit Stellenbosch Matthew Addison 082 774 1757 www. cons-ent.com Xsit Sampie Groenewald 022 921 2993 www.xsit.co.za

insette
Boorgate en windpompe
1. Oorsig
n Groot gedeelte van die landelike bevolking in die ontwikkelende lande het nie toegang tot skoon, drinkbare water nie. Dit is maklik om windpompe te installeer, en daar is reeds bewys dat hulle betroubaar is. Daar is bepaalde voordele aan die gebruik van windpompe verbonde. Die koste is laag en die instandhouding minimaal. Die tegnologie is ook geskik vir minder ontwikkelde gebiede, en die plaaslike bevolking kan die instandhouding self behartig. Probleme kan ontstaan indien die praktiese vereistes vir die instandhouding van die stelsel verwaarloos word of vergete bly, asook wanneer toegang tot die maatskappy wat die stelsel ontwerp het, beperk is. Indien die basiese en eenvoudige riglyne egter gevolg word, voorsien windpompe n betroubare bron van water. Alternatiewe is sonkragstelsels, pompinstallasies wat deur n binnebrandenjin aangedryf word, en handpompe.
Bron: Southern Cross Industries

6. Publikasies en webtuistes
Soek die Feeds, Stock Remedies, Pesticides and Fertilizers-opsie by www.daff.gov.za. Hier word geregistreerde insekdoders, bioinsekdoders, swamdoders en bioswamdoders gelys, en aansoekvorms en kontakpersone by die DLBV is beskikbaar. Skakel 011 025 4388 of besoek www.kejafa.co.za vir die publikasie Weeds, Control without Poison deur Charles Walters. Madumbi Sustainable Agriculture bring n e-nuusbrief uit genaamd Biopulse. Om dit te ontvang stuur n e-pos aan: megan@madumbi. co.za. Soek Integrated Pest Management en ander interessante opsies by www.toxipedia.org Biocontrol Science and Technology bied oorspronklike navorsing en oorsigte op die terrein van biologiese plaag-, siekte- en onkruidbestryding. Vir meer besonderhede oor hierdie vaktydskrif, besoek www.tandf.co.uk/ journals/authors/cbstauth.asp Pesticides Health Risks for South African Emerging Farmers is verkrygbaar by die Surplus People Project. Dit staan gentegreerde plaagbestryding (IPM) en landbou-ekologie voor. Besoek www.spp.org.za of bel 021 448 0105. Die Pesticides Action Network (PAN) is n netwerk wat in meer as 90 lande werk om die gebruik van skadelike plaagdoders deur ekologies veilige en sosiaal geregverdigde alternatiewe te vervang. Besoek www. pan-international.org Soek die aantekeninge oor plaagbestuur op https://attra.ncat.org/pest. html, die webtuiste van die National Sustainable Agriculture Project van die VSA. Die Departement van Waterwese se Working for Water-webtuiste by www.dwa.gov.za/wfw. The Garden Guardians guide to environmentally-responsible garden care n publikasie deur Johan Gerber en uitgegee deur Aardvark Press, is steeds relevant en beskikbaar. Besoek www.gardencare.co.za. Besoek www.gardencare.co.za en www.biologicalcrophealth.co.za vir skakels na ander internasionale webtuistes wat met plaaginligting en biologiese bestryding gemoeid is. Besoek die LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) onder Plant Protection Research Institute (PPRI) by www.arc.agric. za. Plakkate, CD-ROMs, publikasies en ander materiaal is verkrygbaar by die webtuiste (klik op Shopping) of by die Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming. Die NIPB se elektroniese nuusbrief bevat die jongste inligting oor biobestrydingsnavorsing. Skryf aan infoppri@arc.agric.za. Tersaaklike publikasies (net in Engels beskikbaar): PPRI Leaflet Series: Weeds Biocontrol en Vir dossiere oor biologiese bestrydingsmiddels wat beskikbaar is om n mens met die bestryding van uitheemse plante te help tree in verbinding met Hildegard Klein, tel: 012 356 9841; e-pos kleinh@arc.agric.za Ons dank aan Hildegard Klein by die LNR-NIPB vir die aantekeninge wat sy vir hierdie projek beskikbaar gestel het. Ons dank ook aan Michelle Paterson vir haar terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Inligting van belang vir boere

Hoe om die hoeveelheid water wat daagliks benodig word, te bepaal raadpleeg die hoofstuk oor algemene lewende hawe.

Die keuse van n pompinstallasie is n taak vir n ingenieur, omdat dit noodsaaklik is om te verseker dat elke artikel van die toerusting: die regte grootte in verhouding tot die res het die regte soort is, sodat die geheel gemonteer kan word in die korrekte installasie vir die bepaalde doel Dit is die moeite werd om vooraf seker te maak dat elke detail van die gevraagde installasie korrek is. Dit gaan hier om die doeltreffendste stelsel en die een wat in laaste instansie die goedkoopste gaan wees. n Volledige lys besonderhede is beskikbaar op www.southx.co.za. Faktore sluit in die afstand van die grondvlak na die watervlak, asook die afstand tussen die tenk of opgaardam en die pompstasie, die hoeveelheid water wat daagliks vereis word, en so meer. Dit is in u beste belang om n kontrak te teken wat al die waarskynlike koste omskryf. Dring daarop aan dat die boorman besonderhede moet verskaf oor die presiese diepte waarop die belowendste wateraar tegekom is. Hierdie inligting is besonder belangrik vir die persoon wat die pomp gaan installeer, sodat die korrekte pomp vir u behoeftes gekies kan word. Dit is raadsaam om verwysings te vra, verkieslik van klinte wat tyd gehad het om die gehalte van die werk oor n redelike tydperk te beoordeel. Daar is nou SABS-standaarde beskikbaar vir die grondwaterbedryf. Indien u u plaas of eiendom dalk later wil verkoop, sal n boorgat n aansienlike kapitaalbelegging verteenwoordig. n Boorman se logboek, konstruksiesertifikaat, toetssertifikaat, elektriese vrywaring, pompbesonderhede en ingebruiknemingsdata lewer positiewe bewys van professionele kontrakteurswerk. Is die boorman n lid van die Boorgatwatervereniging (Borehole Water Association BWA) van Suider-Afrika? Sodanige lidmaatskap toon dat die kontrakteur/verskaffer met wie n mens te doen het, in die langte rmynlewensvatbaarheid, professionalisme en behoud van die bedryf belangstel.

210

Ander faktore wat die klint moet verstaan en waarvan hy/sy bewus moet wees voordat daar met boorwerk begin word: Die boorkontrakteur kan nooit waarborg dat hy water sal vind nie, daarom is dit die klint wat aan risiko blootgestel word ten opsigte van die koste van die boorgat, ongeag of water gevind word al dan nie. n Moderne boortoring is groot en swaar en kan in n stedelike gebied n mate van onvermydelike skade aan grasperke en swak motoropritte berokken iets waarvoor die boorkontrakteur nie redelikerwys verantwoordelik gehou kan word nie. Boortorings maak n lawaai, en n mens behoort die bure vroegtydig te waarsku. Die plaaslike munisipaliteit/stadsraad kan toestemming vereis om te kan boor. Dit is egter gewoonlik bloot n formaliteit. Daar kan nie van die kontrakteur verwag word om vooraf te s wat die boorgat altesaam gaan kos nie, omdat te veel onbekende faktore n rol speel, byvoorbeeld die finale diepte van die boorgat, die bedrag wat vereis word en die tyd wat nodig gaan wees om die boorgat te ontwikkel. Die minimum spesifikasies van die meeste banke in Suid-Afrika vir die toestaan van n verband op n eiendom wat nie van hoofleidingwater voorsien is nie (bv. plaashuise en kleinhoewes), is dat n erkende pompinstalleerder n leweringsertifikaat moet verskaf wat verklaar dat die boorgat op die eiendom n konstante vloei van minstens 1 500 liter per 24 uur kan lewer. Daar moet ook bewys gelewer kan word dat die water higinies veilig vir menslike verbruik is.
Omvattender inligting kan van die Boorgatwatervereniging bekom word.

5. Belanghebbendes
Verenigings en wetteregtelik
Boorgatwatervereniging van Suider-Afrika Tel: 011 447 0853 www.bwa.co.za Die Boorgatwatervereniging van Suid-Afrika is n professionele en handelsorganisasie sonder winsoogmerk wat alle aspekte van die grondwaterbedryf verteenwoordig. Die vereniging se lidmaatskap behels sentrale en plaaslikeregeringsdepartement, vooraanstaande ondernemings wat boor, pomp, elektroniese en aanvullende toerusting vervaardig, professionele konsultante, kontrakteurs en belangstellendes. Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za South African National Bottled Water Association (SANBWA) Tel: 011 884 5916 www.sanbwa.org.za

Die South African National Bottled Water Association (SANBWA) is in 1997 gestig en word as die verteenwoordigende liggaam van die gebotteldewaterbedryf erken. Hierdie vereniging is gestig in n poging om die kwaliteitstandaarde van lede te verseker en die verbruiker teen wanvoorstellings Water Talk is n elektroniese in die bedryf te beskerm. nuusbrief wat lede op die hoogte hou van verwikkelings in die grondwaterindustrie. Geological Society of South Africa Grondwaterafdeling Tel: 012 667 3681 www.gwd.org.za

3. Van gemeenskaplike belang

Daar is drie vereistes waaraan daar by die oprigting van windaangedrewe watervoorsieningskemas voldoen behoort te word: Sosiologies. Daar moet by die installasieterrein n waargenome behoefte aan skoon, drinkbare water bestaan. Daarsonder sal enige watertoevoerskema misluk. Dit is die belangrikste vereiste van windmeulewatervoorsiening, maar dit word alte dikwels verontagsaam. Rel een is dus dat die plaaslike bevolking self daarvan oortuig moet wees dat hulle skoon, drinkbare water nodig het. Wind. Winddata is in die meeste wrelddele beskikbaar selfs in afgele landelike gebiede. Windmeule kan so ontwerp word dat hulle water in selfs die ligste en die sterkte wind kan pomp. In areas met ligte wind sal die pompkoste verhoog word. In die algemeen is die koste van windmeule die laagste in gebiede met n windspoed van meer as 10km per uur vir meer as 8 uur per dag. Water. Ondergrondse water is in die meeste wrelddele op wisselende dieptes beskikbaar. Windmeule is in staat om water uit oppervlakwaterbronne oor lang afstande of uit groot dieptes van tot 200 meter te pomp, en met gespesialiseerde toerusting nog verder en dieper. Windmeule-pompskemas behoort so ontwerp te word dat hulle nooit meer as 70% van die getoetste bronopbrengs onttrek nie. Indien daar aan al DRIE van bogenoemde vereistes voldoen word, sal windmeule op bevredigende wyse water voorsien.

Opleiding en navorsing
Noordwes-Universiteit Potchefstroomkampus Sentrum vir Waterwetenskappe en -bestuur Tel: 018 293 0918 www.nwu.ac.za Rhodes-Universiteit Institute for Water Research Tel: 046 6224014 www.rhodes.ac.za/institutes/iwr/ Universiteit van die Vrystaat Instituut vir Grondwaterstudies Tel: 051 401 2482 / 3481 www.ufs.ac.za/igs Waternavorsingskommissie Tel: 012 330 0340 www.wrc.org.za

Maatskappye wat betrokke is

Amatola Irrigation Tel: 043 732 1927 amairri@telkomsa.net Aquaman Drilling Trust Tel: 015 517 7210 Sel: 083 228 9359 Sel: 083 586 4788 Bauer South Africa Tel: 011 793 2616 www.bauersa.co.za Booysen Bore Drilling Company Tel: 053 712 2112 annelie@booysen.bore.co.za Borequip Tel: 021 949 0902 www.borequip.co.za Cyclone Industries Tel: 011 821 5900 www.cyclone.edx.co.za Elsumo Tel: 021 875 5781 www.elsumo.co.za Ernest Electro Engineering Tel: 011 792 9550/1/2 www.ernestee.co.za FAB Water Engineering Tel: 011 793 5513 www.fabwater.com Geomeasure Group Tel: 031 765 1900 www.geomeasure.co.za Hardrock Drilling Tel: 011 807 2000 / 083 442 3526 www.hardrock-drilling.co.za Heidelkor Tel: 016 341 6130/1 www.heidelkor.com

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Waterwese www.dwa.gov.za/groundwater Die gebruik van grondwater (benewens oppervlakwater) sal n sleutelrol speel in die oplossing van Suid-Afrika se dreigende watertekort. Besonderhede aangaande die Grondwaterkantore, dokumente en strategie, skakels en so meer is op die webtuiste beskikbaar. Omdat die Suid-Afrikaanse geologie grotendeels uit harde gesteente bestaan, kom slegs ongeveer 20% van alle grondwater in groot akwifere stelsels voor. Grondwater maak 9% van die land se waterhulpbronne uit en speel n deurslaggewende rol, veral in landelike watervoorsiening. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Infrastruktuurondersteuning Tel: 012 319 846 8502 ATvC@daff.gov.za

211

Hose Manufacturers Tel: 021 948 3971 www.hoses.co.za Jooste Cylinder & Pump Co. Tel: 021 854 6518 http://joostecylinders.com Rapid Allweiler Pump & Engineering (Edms) Bpk Tel: 011 573 7400 www.rapidpumps.co.za Southern Cross Industries Tel: 051 434 3861 www.southx.co.za Staden Borehole Pumps Tel: 051 522 0397 http://stadenpumps.com

Steyn Drilling Contractor Tel: 013 751 3871 www.steyndrillingcontractors. co.za Turbex Tel: 082 773 8496 www.turbex.co.za Villiers Aqua Engineering Tel: 058 821 0765 / 072 236 6845 www.poldawwindpumps.co.za ZM Pompe Tel: 082 552 3917 / 073 070 8545 www.zmsa.co.za

insette
Brandstowwe en smeermiddels
1. Oorsig
Die prys van brandstof raak die winsgewendheid van In boerdery ten nouste, en stygings kan n boer se begroting erg deurmekaarkrap, om nie eers te praat van die uitkringeffek in die ekonomie nie. Daar bestaan n brandstofbelastingkorting vir BTW-geregistreerde boere wie geld op dieselaankope kan terugeis. Kry die Diesel Refund Guide op www.sars.gov.za. Talle pamflette en webtuistes bevat wenke oor hoe om brandstof te bespaar, en soveel moontlik van hulle behoort in die landbou toegepas te word. Hierdie wenke sluit onder meer in dat voertuie gereeld versien moet word, dat filtrasie in grootmaatolie- en dieselstelsels genstalleer moet word (kyk opskrif 3) en dat alternatiewe energie, waar moontlik, gebruik word.

Die Boorgatwatervereniging stel n gids van hul lede beskikbaar. Kyk ook die hoofstuk oor pompe en opwkkers.

6. Publikasies en webtuistes
Die Borehole Water Journal word kwartaalliks deur die Boorgatwatervereniging gepubliseer. Kom per e-pos met die vereniging in aanraking vir meer inligting oor intekengeld: sales@bwa.co.za. Raadpleeg die artikels op die webtuiste van die Boorgatwatervereniging www.bwa.co.za en volg die talle skakels na ander relevante webtuistes. Bel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za om die volgende publikasies van die LNR in Silverton te bekom: Grondwatersensors Groundwater sensors In Water & Sanitation Africa verskyn daar inligting oor grondwateronttrekking en die jongste tegnieke en toerusting wat in die proses gebruik word. Bel 011 531 3300 of besoek www.3smedia.co.za Die verslag Groundwater to play a key role in South Africa deur die Waternavorsingskommisie verskyn by www.engineeringnews.co.za. Volgens n waternavorsingsbestuurder by die WNK, Dr. Shafick Adams, is die totale volume beskikbare, hernubare grondwater in Suid-Afrika 10,34 biljoen m3 per jaar. Suid-Afrika gebruik tans tussen 2 en 4 biljoen m3 per jaar van hierdie grondwater. Die potensiaal bestaan dus om grondwatervoorraad in Suid-Afrika aansienlik te verhoog as deel van die algehele hulpbron. www.iah.org International Association of Hydrogeologists, die wreldwye grondwatervereniging. Die Wereldgesondheidorganisasie se Guidelines for drinking-water quality en ander dokumente verskyn by www.wrc.org.za. Lees meer oor die Water-vir-skole-program op www.waterforschools. co.za. Verskeie skole het reeds boorgate laat boor om skoon water aan leerders te verskaf.
Bronne: Southern Cross Industries, die Boorgatwatervereniging

2. Diesel en winter
Diesel is nie soos water n eenvoudige samestelling wat by een temperatuur vries nie. Sekere elemente in diesel vries makliker as ander en word wakserig. Hierdie kristalle maak die diesel melkerig, verstop die brandstoffilter en maak dit moeilik om die diesel na die enjin toe te pomp. Sekere maatskappye sluit n bymiddel in wat hiervoor help. Daar is ook ander stappe wat u kan doen: Maak seker dat die brandstoftenks beskut of ondergronds is. Probeer om voertuie oornag in n motorhuis te berg of parkeer hulle in n beskutte posisie. Maak seker dat daar geen water in die tenks is nie, en dat enige oorblywende somerdiesel voor die begin van die winter opgebruik word. (Bestel u diesel vroegtydig!) Onthou egter dat nie alle aansitprobleme in die winter deur brandstof veroorsaak word nie. Maak voor die begin van die winter seker dat brandstoffilters skoon is en volgens die vervaardiger se skedule vervang word. Maak bowenal seker dat u n smeermiddel gebruik wat vir die winter gegradeer is.
Bron: SHELL

3. Die installering van filtrasie in grootmaat-olieen dieselstelsels

Behoorlike filtrasie verhoed onklaarraking en die gevolglike produksieverlies verminder die behoefte aan die herstel en vervanging van komponente verminder vloeistofvervangings- en wegdoeningskoste verlaag die algehele koste van eienaarskap Filtrasie in grootmaat-olie- en dieselstelsels verhoed die inname van soliede deeltjies in toerusting wanneer olie- of brandstoftenks volgemaak word. Meer as 70% van stelselonklaarrakings is die direkte gevolg van swak vloeistowwe of swak vloeistofbestuur.

213

Skoner diesel verseker nie net dat komponente langer hou nie, maar hou ook ander voordele in, soos verbeterde brandstofverbruik en laer versieningskoste. Met Donaldson se volle reeks vooraf reinigers kan u die werking van u lugfilter verleng deur tot 90% van die onsuiwerhede en kontaminante te verwyder voordat dit die filter bereik. Die vooraf reinigers is veral vir toerusting ontwerp wat in hewige stof- en steengruisomgewings gebruik word, soos landbou- en konstruksievoertuie en mynboutoerusting. Die Donaspin en TopSpin is selfreinigend en verg geen onderhoud nie. Dit bied ook n laer beperking, wat beteken dat : u enjin makliker asemhaal u lugfilterelement-gebruik kan verminder u koste per bedryfsuur laer sal wees
Bron: Donaldson Filtration Systems Edms (Bpk). Skakel 011 997 6000 of besoek www.donaldson.co.za

Hoe dikwels behoort ek enjinolie in my trekker te vervang? Indien u trekker in n goeie meganiese toestand is, die aanbevole tipe smeerolie gebruik en in normale bedryfstoestande werk, moet u die aanwysings in die eienaarshandleiding volg. Indien enige van die omstandighede grootliks daarvan verskil, behoort die aftap-tussenposes dienooreenkomstig verkort te word. Kan olie verweer? Die funksies van die enjinolie is om te smeer, af te koel, te sel en te reinig. Wanneer n olie sy vermo verloor om enige van hierdie funksies uit te voer, is dit verweer. Kontaminasie van olie vind in alle enjins plaas. Die kontaminante is brandstof wat nie verbrand het nie of slegs gedeeltelik verbrand het; produkte afkomstig van brandstofverbranding, insluitend water, roet en stof. Hierdie kontaminante vernietig uiteindelik die olie se vermo om doeltreffend te werk. Olie behoort vervang te word voordat dit hierdie toestand bereik. Enjins sal beter en langer diens lewer indien die olie vervang word, soos aanbeveel. Hoe doeltreffend is oliefilters, en hoe dikwels behoort dit vervang te word? Oliefilters behoort vervang te word volgens die instruksies in die handleiding. Indien dit behoorlik versien word, is dit baie doeltreffend om die groter soliede deeltjies wat die olie besmet, te verwyder, wat slytasie verminder en die enjinleeftyd verleng. Ten spyte van oliefilters moet olie steeds gereeld vervang word. Wat kan die oorsaak daarvan wees dat een tipe olie uitermate dik word in teenstelling met n ander tipe, wanneer albei by dieselfde temperatuur en met dieselfde lading gebruik word? Uitermate verdikking van smeerolie hou verband met die hoeveelheid kontaminante wat dit bevat en die mate waarin die olie geoksideer het. Byvoorbeeld, soliede kontaminante, soos fyn koolstof (roet) wat in dieselenjin-olies versprei, kan erge verdikking veroorsaak. Die verdikking van krukas-olies wat gebruik word, is normaalweg aan ongereelde olievervangingspraktyke te wyte. Hoekom verkleur krukas-olie? Baie enjinolies is van nature donker van kleur, selfs voor dit gebruik word, as gevolg van hul bymiddel-inhoud. Verdere verdonkering van enjinolies is normaal tydens gebruik. Opvallende kleurveranderinge word veroorsaak deur selfs klein hoeveelhede kontaminante. Verspreiding van koolstofdeeltjies (brandstofroet) veroorsaak dat dieselolies baie vinnig baie donker word. Ontbrandingsreste afkomstig van die klopwerende bymiddel in brandstof kan dit n grys voorkoms gee. Water gee n melkerige wit kleur aan olie. Wat gee aanleiding tot die verdunning van krukas-olie? Die algemeenste oorsaak van olieverdunning is n oormatige hoeveelheid onverbrande brandstof wat die krukas binnekom. Dit kan op n meganiese probleem dui wat nie met die smeermiddel verband hou nie. Wat is die API-ratolie-spesifikasies en wat beteken dit? API Service GL-1 beskryf n spesifikasie wat deur n gewone mineraalsmeermiddel bevredig kan word. API Service GL-2 beskryf n spesifikasie wat deur n agteraswurmratsmeermiddel bevredig kan word. (Dit word selde in plaastoerusting gebruik.) API Service GL-3 beskryf n spesifikasie wat deur n ligte EP- (uiters ho druk-) smeermiddel bevredig kan word. API Service GL-4 beskryf n spesifikasie wat bevredig kan word deur n meerdoelige ratolie, wat normaalweg aan die vereistes van die militre spesifikasie MIL-L-2105 voldoen.

4. Vrae wat dikwels gestel word

Watter tipe enjinolie behoort ek in my plaastoerusting te gebruik? Die eienaar van die toerusting behoort altyd olie te kies en te gebruik wat minstens aan die minimum API- werkverrigtingsklassifikasie voldoen wat deur die vervaardiger aanbeveel word. Die meeste petrolaangedrewe enjins vereis n olie met n API-spesifikasie van SG of beter. Landboudieselenjins vereis olie met n API-spesifikasie van CF-4 of beter. Wat beteken n API-diensverrigtingsklassifikasie-stelsel? Hierdie stelsel, wat deur die Amerikaanse Petroleum-instituut ontwikkel is, dien as riglyne vir die keuse van krukas-olies wat vir verskillende toestande geskik is. Dit klassifiseer algemene werkverrigtingsvereistes soos volg: enjinontwerp en -samestelling smeerolies bedryfstoestande instandhoudingspraktyke brandstof-eienskappe Dit werk soos volg: Elke werkverrigtingsklas word deur letters aangedui die letter S vir petrolaangedrewe en C vir dieselaangedrewe enjins. Hoe hor die tweede letter, hoe hor die werkverrigtingsvlak van die olie. Dit verskaf n nuttige hulpmiddel vir die enjinvervaardiger om die werkverrigtingseienskappe van die onderskeie enjinontwerpe, en gevolglik hul smeringsvereistes, aan te dui. Omskryf die SAE-nommers die gehalte van die olie? Nee. Die SAE-nommers verwys slegs na die viskositeit van die olie, soos omskryf in die SAE-viskositeitsindeks. Viskositeit is n maatstaf van die vloeiweerstand, of n mens kan s dit is die massa of digtheid van die olie. n Olie van swak gehalte kan dieselfde SAE-viskositeitklassifikasie as n goeie olie h. Hoe verskil n multigraad-olie van n enkelgraad-olie? n Multigraad-olie voldoen aan die SAE-viskositeitsvereiste by sowel 0oC as 100oC. Dit verdun dus nie so baie wanneer dit verhit word, of verdik nie so baie wanneer dit verkoel word soos n enkelgraad-olie nie. Byvoorbeeld, SAE 15W-40-olies voldoen aan koueaanskakel-vereistes van SAE 15W teen 0oC en hotemperatuur-viskositeitsvereistes van SAE 40 teen 100oC. n Multigraad-olie vergroot dus die omvang van bruikbare temperatuur. Dit verskaf makliker aanskakeling in koue toestande, vinniger en doeltreffender smering, verminderde enjinslytasie en beter brandstof-ekonomie.

214

API Service GL-5 beskryf n spesifikasie wat bevredig kan word deur n meerdoelige ratolie, wat normaalweg aan die vereistes van die militre spesifikasie MIL-L-21058 voldoen. Wat veroorsaak dat hidrouliese vloeistof skuim? Dit word normaalweg deur kontaminante soos onsuiwerhede en water veroorsaak. Nog n algemene oorsaak is belugting, wat deur n luglekkasie in die hidrouliese stelsel veroorsaak word. Is die behoorlike berging en hantering van brandstowwe en smeermiddels werklik so belangrik as wat sommige verteenwoordigers van oliemaatskappye te kenne gee? Ja! Die bron van baie klagtes oor brandstof en olie is dikwels te vinde in die brandstofopgaartenk of oliedrom, nadat die produkte afgelewer is. Dit is uiters belangrik dat water en ander kontaminante uit brandstowwe en smeermiddels gehou word deur dromme onderdak of op hul sykante te berg om te verhoed dat renwater deur die prop insypel. Brandstofopgaartenks moet volgehou word om die versameling van vog weens kondensasie te verhoed, en smeermiddelhouers moet dig toe gehou word wanneer dit nie gebruik word nie. Veiligheid moet ook in ag geneem word wat die hantering van petroleumprodukte, brandolie, dieselbrandstof, paraffien en petrol betref. Nalatigheid en foutiewe hantering kan ontploffings en brande veroorsaak. Petrol moet nooit met ander produkte vermeng word nie, omdat dit n uiters vlugtige materiaal is. Slegs n geringe hoeveelheid petrol in dieselbrandstof of paraffien sal die vlampunt verlaag en n ernstige veiligheidsrisiko skep. Word olie minder doeltreffend wanneer dit geberg word? Nee, mits dit behoorlik geberg word en kontaminasie nie plaasvind nie.
Bron: ENGEN

Die regering en toepaslike regulerende owerhede soos die brandstofheffing, Doane en aksynsregte, padongeluksfondsheffing,petroleumprodukteheffing,vervoerterugvorderingheffing en die aanvraagkant-bestuurheffing se bydrae tot belasting en heffings is ook by die kleinhandelsprys vir brandstof ingelyf. Daar bestaan n brandstofbelastingkorting vir BTW-geregistreerde boere wie geld op dieselaankope kan terugeis. Kry die DieselRefundGuide op www. sars.gov.za.

Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Soos alle nasionale standaarde wat deur Standaarde Suid-Afrika (die afdeling van die SABS wat standaarde genereer) ontwikkel is, is die dieselstandaard (-spesifikasie), SANS 342, deur In nasionale tegniese komitee van belanghebbendes op hierdie terrein deur middel van konsensus ontwikkel. Kry die besprekingsdokument oor die hersiening van brandstofspesifikasies en standaarde vir Suid-Afrika op www.energy.gov.za.

6. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Fuel Retailers Association Tel: 011 886 2664 www.fuelretailers. co.za National Petroleum Employers Association Tel: 011 498 7683 NORA SA (National Oil Recycling Association) Tel: 021 448 7492 www.norasa.co.za Paraffin Safety Association Tel: 021 671 5767 www.paraffinsafety. org ROSE Foundation (Recycling Oil Saves the Environment) Tel: 021 448 7492 www.rosefoundation.org.za Die doel van die Suid-Afrikaanse Petroleumbedryf-assosiasie (SAPIA) is om die gesamentlike belange van die petroleumraffineringsen bemarkingsbedryf in Suid-Afrika te verteenwoordig en begrip vir die bedryf se bydrae tot ekonomiese en maatskaplike vooruitgang onder alle belanghebbendes te bevorder. Besoek www.sapia.co.za. Die South African Supplier Development Agency (SASDA) bring opkomende maatskappye in die histories agtergeblewe gemeenskappe en groot oliemaatskappye in voorkeurverkrygingsareas bymekaar. Kyk www.sasda.co.za of bel 010 201 4700.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

n 20-jaar-lange vloeibarebrandstofinfrastruktuurplan word verwag.

Die toepaslike regeringsdepartement is die Departement van Energie. Klik op die skakel Contact Us/Regional Offices by www.energy.gov.za om provinsiale kontaknommers te bekom. Die nasionale telefoonnommer is 012 317 9000. Die Nasionale Energiereguleerder (NERSA) het n mandaat om die petroleumpypleidingbedrywe ingevolge die Wet op Petroleumpypleidings 60 van 2003 te reguleer. Besoek www.nersa.org.za. Die SEF-maatskappygroep www.cef.org.za SEF is n privaatmaatskappy wat ingevolge die Maatskappywet ingelyf is en deur die wet op SEF gereguleer word. Kry kontakbesonderhede en inligting oor die volgende op www.cef.org.za: PetroSA iGas Petroleum Agentskap SA Oil Pollution Control SA (OPC SA) Nasionale energiereguleerder van Suid-Afrika (NERSA) Die Strategiese Brandstof Fonds Energie-ontwikkelingskorporasie (EDC) Die brandstofprys in Suid-Afrika is gekoppel aan die ru-olieprys op die internasionale mark en word in US dollars(US $) per vat noteer. Internasionale brandstofpryse word hoofsaaklik deur die vraag en aanbod vir die produk in n bepaalde mark aangedryf. Ru-oliepryse gekombineer met die Rand/Dollar wisselkoers het dus n groot impak op die brandstofpryse. n Ru-olie-raffinadery se grootste insetkoste is ru-olie. Ten einde vir n raffinadery om wins te maak, moet die prys vir die produk vervaardig uit ru-olie hor wees as di van die ru-olieprys. Wanneer die ru-oliepryse stygsoos oor die afgelope paar maande- moet die brandstofprys verhoog sodat ru-olie-raffinaderye in staat is om hul eie koste te dek.

Opleiding en navorsing
Die Sentrale Energiefonds (SEF) is die Suid-Afrikaanse regering se beheermaatskappy in die petroleumbedryf. SEF het n mandaat van die staat ontvang om by die verkryging, ontginning, generering, vervaardiging, bemarking en verspreiding van energie asook by navorsing wat met die energiesektor verband hou, betrokke te raak. Besoek www.cef.org.za of skakel 010 201 4700. Die Energy Development and Research Centre (EDRC) by die Universiteit van Kaapstad is n rolspeler. Die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO of SETA) vir petroleummaatskappye is EWSETA. Skakel hulle in verband met geakkrediteerde opleiers, of besoek www.eseta.org.za. Die R36miljoen PetroSA Synthetic Fuels Innovation Centre (PFSIC) die land se eerste fasiliteit wat navorsing in die verbetering van die kwaliteit van diesel bied was by die Suid-Afrikaanse Instituut vir Gevorderde Materiale Chemie (Universiteit van die Wes-Kaapland) op die been gebring in 2012. Bel 021 959 3080 of kuier by www.uwc. ac.za.

Maatskappye wat betrokke is

Blue Chip Lubricants Tel: 011 462 1829 www.bcl.co.za BP Southern Africa Tel: 021 408 2911 www.bpsa.co.za Bulperd Tel: 082 414 2569 www.bulperd.co.za (dieselrytuie vir die plaas) C&N Petroleum Equipment Tel: 011 397 8416/7 www.candnpetro. com (Kry dieAgricultural opsie op die webtuiste vir plaastenkstelsels en toerusting.)

215

Chevron South Africa (Pty) Ltd Chevron bemark sy produkte in Suid-Afrika onder die Caltex-handelsmerk. Kyk www.caltex.co.za. Vlootoperateurs kan skoon brandstof en smeermiddels koop, en dan bevind dat dit tydens grootmaatberging asook in masjinerie en voertuigtenks gekontamineer raak. Donaldson Filtration Systems het grootmaatfiltrasie-oplossings ontwikkel wat baie geskik vir Afrikatoestande is. Bel 011 997 6000, 021 530 2900 en besork www. donaldson.co.za. Engen Petroleum Tel: 021 403 4911 www.engen.co.za Smeermiddels Tel: 031 250 2911 Landbouverkoopsbestuurder Tel: 082 801 4709 Sentraal-, Noordwes- en Noord-Kaap, Willie Coetzer 083 305 1853 willie.coetzer@engenoil.com Vrystaat en dele van Oos-Kaap, Callie Kotze 073 334 6955 / 051 503 7013 callie.kotze@engenoil.com KwaZulu-Natal en Swaziland, Lucas Ndlovo 082 736 8858 Lucas. Ndlovu@engenoil.com Fluid Controls Trading Tel: 011 839 2836/7 www.fluidcontrols.co.za Fuchs Lubricants SA Tel: 011 565 9600 www.fuchsoil.co.za Ictus Equipment Tel: 011 824 2941 www.ictus.co.za Innovative Technical Solutions Tel: 031 766 1976 www.dieselguard. co.za Intshona Group of Companies Tel: 021 852 1660 www.intshona. com Johannesburg Stock Exchange (JSE) Tel: 011 520 7299 www.jse. co.za/commodities (n Ru-olie kontrak is bekendgestel; besoek die webwerf). Joubert Implements Tel: 021 887 1220 www.joubertimplemente. co.za (Dieselrytuie vir die vervoer van brandstof op die plaas) Lubrication Equipment Tel: 011 493 8235 www.lubrequip.co.za Petro-Logic Tel: 011 657 6000 www.petro-logic.co.za Sasol Tel: 011 441 3111 www.sasol.com Shell South Africa Tel: 011 996 7000 www.shell.co.za Total South Africa Tel: 011 778 2449 www.total.co.za Transtank SA Tel: 011 864 2675 www.transtank.co.za (n reeks standaardtenks wat oral in Afrika vervaardig en bemark word) Wintrust Mega Lube Tel: 021 887 4780 sakkie@wintrust.co.za

insette
Dieregesondheid
Sien ook die hoofstuk oor biosekuriteit

1. Oorsig
Daar word tans jaarliks sowat R2 miljard bestee aan inentings, dosering en dipstowwe, beveiliging van boerdery-ondernemings en di van ons bure. Hierdie voorsorgmaatrels beloop minder as 7% van die boer se totale uitgawes. n Boer, wat probeer om noodsaaklike voorkomende behandeling en uitgawes te vermy, tree onverstandig op: Dieresiektes en parasiete kan die land se ekonomie skade aandoen, om nie eens te praat van die gesondheid van mense en diere nie. Alle dieregesondheidsprodukte moet streng volgens die instruksies op die etikette gebruik te word. Selfs dan kan die resultate varieer volgens die siekte en die stadium van die siekte waarop behandeling toegedien word. Hoe vroer gedurende die loop van die siekte die behandeling toegedien word, des te beter sal die resultate wees. Dit is die hoofrede waarom n belegging in Primary Animal Health Care (PAHC)-opleiding aanbeveel word. Geen entstof kan 100% beskerming verleen nie, maar die betrokkenheid van n veearts plus die korrekte gebruik van geregistreerde produkte met bewese effektiwiteit en veiligheid kan net tot voordeel strek van sowel diere as produsente. Die Departemente Staatsveeartsenykundige Dienste waak deurlopend daarteen dat dieresiektes die land van buite binnekom, terwyl dieresiektes binne ons grense beheer en bestry word. Sowat 70% van menslike siektes, wat onlangs of die afgelope eeu ontdek is, het sy oorsprong by diere. Dit is dus noodsaaklik dat die dieresektor moet verseker dat hulle nie net hul diere teen moontlike dieresiektes beskerm nie, maar ook om die moontlike verspreiding van sulkes siektes na mense te voorkom. Dit sal die gesondheid sowel as die welstand van diere verseker, asook die welstand van mense. Uitgebreide samewerking met verskeie belanghebbendes is dus wys. Voedselsekuriteit het n wreldwye noodsaaklikheid geword en Afrika word gesien as die wreld se toekomstige broodmandjie. Ons optrede die afgelope twee dekades is egter nie iets om op trots te wees nie. Dt is ten spyte van Nepad se Comprehensive African Agricultural Development Programme, wat daarna streef om voedselsekuriteit te verbeter, armoede te verminder en om by te dra tot die Millennium-ontwikkelingsdoelwit om teen 2015 armoede en hongerte te halveer. Eintlik, terwyl Latyns-Amerika en Asi die beskikbare voedsel per persoon sedert 1990 onderskeidelik tot 20% en 30% verhoog het, was daar n teleurstellende voedselafname per persoon in Afrika van 3% oor die ooreenstemmende tydperk. Suid-Afrika voer sowat R4 miljard se vleis jaarliks in. As n mens in ag neem dat daar slegs met 50% van ons lewende hawe kommersieel mee geboer word, is daar baie ruimte om n netto vleisuitvoerder te word, deur die produktiwiteit van die nie-kommersile helfte van ons nasionale kudde te verbeter. Om dit reg te kry, is opleiding in dieregesondheid en -produksie en beter toegang tot veemiddels en veeartsenykundige medisyne van die uiterste belang.
Bron: dr. Peter Oberem, Afrivet

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die betrokke maatskappye. Lees oor die brandstofbelastingkorting vereistes by www.sars.gov.za/ tools/documents Die formule om die pompprys van brandstof te bereken word kan op n aantal webtuistes gekry word, insluitende www.energy.gov.za (Die Departement van Energie), www.cef.org.za en www.sapia.co.za (Die Suid-Afrikaanse petroleumbedryfvereniging). SEF (Edms) Bpk is verantwoordelik vir die administrasie van die stelsel wat die brandstof prys vasstel. www.opec.org die Organisasie van Petroleumuitvoerlande (OPUL). U sal die maandelikse Oil Market Report, OPUL-bulletins en ander publikasies hier aantref. Kry Energy & resources onder die Economic Intelligene kieslysopsie op www.agbiz.co.za, die webtuiste van die landboubesigheidskamer. Besoek www.naamsa.co.za/ecelabels vir vergelykende passasiermotorbrandstofverbruik en CO2-emmisies data

216

2. Vir die nuwe toetreder

Inenting
Inenting is n proses waar n mens n biologiese produk in n dier inspuit. Dit is n proses waar n mens n dier blootstel aan n gekodifiseerde of verswakte siekte-veroorsakende organisme. Hoe meer teenliggaampies die dier het om daardie spesifieke siekte te beveg, hoe kleiner is die kans dat hy dit sal kry. In baie gevalle moet n dier jaarliks ingent word om immuniteit teen spesifieke siektes te verseker. Die ouderdom waarop n jong dier vir die eerste keer ingent word, speel n belangrike rol in sy reaksie op inenting. Dit is omdat die jong dier steeds n mate van immunisering het uit die moeder se biesmelk of kolostrum. Dit is passiewe immuniteit, maar dit versteur die werking van die entstof as di te vroeg gegee word. Volg die korrekte toedieningsroete. Die koue ketting met nooit gebreek word nie (vervoer en berging van die entstof op die plaas). Die verkeerde hantering van entstowwe is een van die grootste oorsake dat n entstof nie werk nie. U moet u entstowwe by n temperatuur van 4-8C hou, en seker maak dat u steriele naalde het; u moet steriele silinders h om te voorkom dat u siektes van een dier na n ander oordra. Die doeltreffendheid van entstowwe hang af van die bestuur van die spesifieke boer; as n boer dus n goeie bestuurder is en volgehoue inentingsprogramme volg, sal daardie entstowwe effektief wees.
Vir verdere inligting, skakel dr. Jacob Modumo by 012 522 1518 of e-pos jacob@obpvaccines.co.za. Nog n kontak is Animal Health for Developing Farmers by die LNR by Onderstepoort (sien opskrif 5). Bel 012 529 9158.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Soek die Food and Veterinary Services-opsie onder Divisions by www.daff.gov. za.

Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye het maatrels, soos die uitbreiding van die bestaande beursskema vir veeartsenystudies en die bekendstelling van n jaar se verpligte gemeenskapsdiens vir veeartse wanneer hulle graad gekry het, bekend gestel om beter veeartsenydienste te verseker. Direktoraat Dieregesondheid Tel: 012 319 7615 / 7456 sandraDAC@daff.gov.za Directoraat: Genetiese Hulpbronne Tel: 012 319 6024

Soek die Feeds, Stock Remedies, Direktoraat Diereproduksie Pesticides and Fertilizers-opsie Tel: 012 319 7493 onder die Divisions-kiesopsielys DAP@daff.gov.za by www.daff.gov.za. Provinsie Oos-Kaap Kontakpersoon Dr. L. Mrwebi Hoofdirekteur Kontakbesonderhede Tel: 040 609 3547 Faks: 040 636 3558 Sel: 082 781 0217 lubabalo.mrwebi@agr.ecprov. gov.za Tel: 043 605 4200 Faks: 086 697 4523 Sel: 082 258 5647 qtnvet@telkomsa.net Tel: 051 436 3677 Faks: 051 436 5870 Sel: 072 124 3979 drkris@fs.agric.za Tel: 011 355 1978 Faks: 011 355 1688 Sel: 082 373 7721 malcom.debude@gauteng.gov.za

Dr. Mnqeta Direkteur: Veeartsenydienste Vrystaat Dr. K.J. Mojapelo Direkteur: Veeartsenydienste Dr. M. de BUDE Hoofdirekteur: Veeartsenydienste en Natuurlike Hulpbronnebestuur Dr. Dietana Nemudzivhadi Direkteur: Dieregesondheidproduksie, Raadgewende en Ondersteuningsdienste

Parasiete en weerstand
Altesaam 40% van alle dieregesondheidsprodukte wat in Suid-Afrika verkoop word, is parasietmiddels, ektoparasietmiddels of dipstowwe en opgietmiddels vir die bestryding van bosluise en ander eksterne parasiete, asook wurmmiddels vir die beheer van wurms. Omdat hulle so belangrik vir Suid-Afrikaanse boere is, word daar baie gedebatteer oor parasiete wat weerstand ontwikkel teen die chemikalie in hierdie produkte. Dit is egter n feit dat weerstand altyd n probleem sal wees. Dit is die natuur se evolusionre reaksie op die vermyding van onderdrukking. Doen die volgende om weerstand te bestuur: Moet nooit nuwe (weerstandige) parasiete op u grond toelaat nie. Maak altyd seker dat diere wat ingebring word, parasietvry is voordat hulle op die plaas gebring word, deur hulle eers onder kwarantyn te plaas en hulle met minstens twee verskillende wurmverdrywende groepe en met een of meer ektoparasietmiddels (dipstowwe) te behandel. Volg altyd die vervaardiger se instruksies noukeurig wanneer u diere vir parasiete behandel. Moenie n middel toedien wat te sterk is nie. Om dieselfde redes moet u nooit tuisgemaakte konkoksies opgiet om bosluise te bestry nie. Die hoeveelheid aktiewe bestanddeel wat nodig is, hang af van die formule wat gebruik word, en daar is geen inligting oor tuisgemaakte formulerings om hierdie kritieke besluite op te baseer nie. Ken die beskikbare middels, aan watter groepe hulle behoort, en raadpleeg n veearts, verkieslik van die verskaffer, om raad te gee oor wanneer om oor te slaan na n ander middel en watter middel dit moet wees.
Bronne: Afrivet, SAAHA, LNR-OVI, die Departement van Landbou, AgriTV

Gauteng

Tel: 011 355 1886 Faks: 011 355 1105 Dietana.Nemudzivhadi@gauteng. gov.za

Dr. Wynton Rabolao Tel: 011 355 1987 Faks: 011 355 1077 Direkteur: Wynton.Rabolao@gauteng.gov.za Veearsenykundige Openbare Gesondheid en Uitvoerfasilitering Dr. Alan Kalake Direkteur: Dieregesondheidbestuur en -dienste KwaZuluNatal Dr. T.A. Sikhakhane Direkteur: Veeartsenydienste Suid Dr. D.I. Mtshali Direkteur: Veeartsenydienste Noord Tel: 011 355 1886 Faks: 011 355 1077 Alan.Kalake@gauteng.gov.za Tel: 033 343 8300/17 Faks: 033 343 8329 Sel: 0827849254 Temba.Sikhakhane@kzndae.gov.za Tel: 035 780 6705 Faks: 035 789 6405 Sel: 082 419 2882 drdumisani.mtshali@kzndae.gov. za

3. Internasionale sakeomgewing
Besoek die volgende webtuiste: www.oie.int die webtuiste van die Wreldorganisasie vir Dieregesondheid (OIE). International Federation for Animal Health www.ifahsec.org Sien ook die webwerf van www.worldvet.org Global Alliance for Livestock Veterinary Medicines www.galvmed. org Animal Health Alliance (Australi) www.animalhealthalliance.org.au

218

Limpopo

Dr. R.L Mampane Direkteur: Veeartsenydienste Dr. P .J. Loock

Tel: 015 294 3109 / 3608 Faks: 015 295 4525 Sel: 082 803 5508 Tel: 015 294 3064 Faks: 015 294 4537 loockpj@agric.limpopo.gov.za Tel: 013 741 3218 Faks: 013 741 5087 Sel: 082 899 7767 nvmnisi@mpg.gov.za Tel: 013 741 3218 Faks: 013 741 5087l cele@mpg.gov.za

Staatsveeartsenykundige dienste borg die toetsing vir sekere dieresiektes. Skakel u naaste staatsveeartsenykundige kantoor vir raad. Besoek www.daff.gov.za vir n volledige lys van die regering se staatsveeartsenykundige laboratoriums in Suid-Afrika.

Mpumalanga Dr. N.V. Mnisi Direkteur: Dieregesondheid, waarnemende hoofdirekteur Dr. Lucas B. Cele Direkteur: Veeartsenykundige Gespesialiseerde Dienste Noordwes Provinsie Dr. P . Mokaila Hoofdirekteur: Landbouondersteuningsdienste Dr. L.S. Madyibi Direkteur: Veeartsenydienste Noord-Kaap Dr. P . Kegakilwe Direkteur: Veeartsenydienste Wes-Kaap Dr. G. Msiza Hoofdirekteur

5. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Die Animal Health Forum verteenwoordig die verskillende lewendehawesektore en is daar om met die regering te skakel oor biosekuriteit en ander verwante kwessies oor lewende hawe. Kontak organisasies soos die Red Meat Industry Forum vir meer inligting (vind besonderhede in die onder andere die hoofstukke oor vark- en beesvleis). Nasionale Raad van DBVs Plaasdiere-eenheid Tel: 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za South African Equine Veterinary Association Tel: 087 802 8658 www.saeva.co.za Suid-Afrikaanse Dieregesondheidsvereniging South African Animal Health Association (SAAHA) Tel: 011 805 2000 www.saaha.co.za

Tel: 018 389 5723 Faks: 018 389 5090 pmokaila@nwpg.gov.za

Tel: 018 389 5102 Faks: 018 389 5090 Sel: 071 854 2016 LMadyibi@nwpg.gov.za Tel: 053 839 7800 / 70 Faks: 053 831 3635 / 086 622 8073 Sel: 083 554 5583 Tel: 021 808 5052 / 084 604 6705 Faks: 021 808 7619 GinindaM@elsenburg.com www.elsenburg.com/vets.html

SAAHA, n Afdeling 21-maatskappy sonder winsbejag, is n vereniging wat die meeste verantwoordelike vervaardigers en verskaffers van dieregesondheidsprodukte n Veeartsenykundige diensrugsteun verteenwoordig. Deur sy opleiding word voorsien. Verwys na die en akkreditering van lede se verkoopspersoneel, streef SAAHA algemene Veeteelt hoofstuk. daarna om te verseker dat boere South African Companion en ander eindgebruikers te alle tye Animal Council voorsien word van n professionele Tel: 012 620 1388 en doeltreffende diens. www.petwise.co.za

219

SAAHA se visie is om erken te word as die vereniging wat alle vervaardigers en verskaffers van veeartsenykundige medisyne, veemiddels en ander dieregesondheidsprodukte in Suider-Afrika verteenwoordig. Die visie word bereik deur n ekonomies lewensvatbare en innovasie-gedrewe dieregesondheidsbedryf in Suider-Afrika te bevorder en te ondersteun, en so by te dra tot n ho vlak van gesondheid en welstand van al die diere en tot die verantwoordelike bewaring van die omgewing. Ons wil h dat boere en ander gebruikers van ons produkte moet weet dat hulle hul aankope maak van persone en maatskappye wat gesonde tegniese advies kan gee, en wie se werknemers die streng SAAHA-gedragskode nakom; kortom, mense op wie hulle kan vertrou!

Etiese Kode vir Bemarking SANS-gebruikskodes, asook aanbevelings van: - AVCASA se Veiligheids-, Gesondheidsen Omgewingskomitee - die Endangered Wildlife Trust se Wildlife Conflict Mitigation Programme - Griffon Poison Information Centre SAAHA is deel van AVCASA, die vereniging van die veeartseny- en oes-assosiasies van Suid-Afrika. Sien www.avcasa.co.za Suid-Afrikaanse Vereniging van Veterinre Tegnolo www.saavt.co.za Suid-Afrikaanse Veterinre Vereniging Tel: 012 346 1150 www.vetassociation.co.za

Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Raad Tel: 012 342 1612 Die uitgebreide en streng www.savc.org.za gedragskode wat deur alle lidmaatskappye skriftelik aanvaar Die Veegesondheids- en moet word, verseker dat alle lede Produksiegroep insette lewer by en hulle verbind Tel: 012 346 1590 tot die opstel van etiese, gehalte- www.lhpg.co.za en diensriglyne, standaarde, kodes Veterinre en wetgewing, soos: vervaardigingsgehaltepraktyke Verpleegstersvereniging van opbergingsen Suid-Afrika (VNASA) www.vnasa.co.za vervoerstandaarde in die opleiding verantwoordelike gebruik van produkte, veral in die opkomende sektor

Opleiding en navorsing
Afrivet Training Services Tel: 012 817 9060 www.afrivet.co.za Afrivet Training Services spesialiseer in SETA-erkende dieregesondheids opleiding. Dit het, in samewerking met die veeartsenykundefakulteit van die Universiteit van Pretoria, Onderstepoort, n vaardigheidsontwikkelingskursu s getiteld Primary Animal Health Care, bestaande uit ses modules, ontwikkel vir plaaswerkers, opkomende lewendehaweboere en dieregesondheidstegnici. Hierdie kursus se fokus is om leerders toe te rus met die vaardighede om siek diere betyds te identifiseer en die beskikbare veemiddels aan te wend as die primre gesondheidsintervensie. Elke module word oor vyf dae aangebied. Halfdag- en voldagkursusse, wat met spesifieke aspekte soos bosluisbeheer te doen het, is ook beskikbaar. Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Die Bosluismuseum. Die museum is die eerste van sy soort op die vasteland en dien om boere en wetenskaplikes in te lig omtrent bosluisidentifisering, -biologie, ekologie en -bestrydingstelsels. Tot op hede moes wetenskaplikes wat navorsing wou doen oor bosluise, na f Washington f Londen reis. Baie mense in landelike gebiede op die vasteland maak n bestaan uit boerdery, en bosluise is n ernstige probleem in terme van die oordraging van siektes wat vee sal vrekmaak. Die museum se hoofdoelwit is om al die spesies wat algemeen is in Afrika, te versamel. Die museum is ook besig om n handboek oor bosluise saam te stel wat boere asook wetenskaplikes sal help met die bestryding van die parasiete. Kontak dr. A. Latif by 012 529 9212.

220

LNR-Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut (OVI) Tel: 012 529 9111 / 446 www.arc.agric.za Die OVI maak deel uit van die Livestock and Animal Healthafdeling. Navorsingsaktiwiteite aan die OVI fokus op die ontwikkeling van entstowwe en diagnostiese metodologie, en pas die nuutste molekulre-biologiese tegnieke toe om ekonomies belangrike siektes te voorkom en te beheer. Die instituut bevorder dieregesondheid en -welstand deur n effektiewe en doeltreffende diagnostiese diens, asook entstowwe teen bek-enklouseer en bosluisoordraagbare siektes te verskaf. Die OVI is n samewerkende sentrum vir die OIE (waarneming en bestryding/ beheer van dieresiektes in Afrika) sowel as die FAO (noodgereedheid vir oorgrens-dieresiektes vir Afrika, ingewandswurmweerstand en biologiese beheer vir Afrika, en die FAO-verwysingslaboratorium vir virale siektes wat deur Artropode oorgedra word in Oos- en Suider-Afrika). Dit sluit sewe verwysingslaboratoriums vir ekonomies belangrike virale siektes in. Kort opleidingskursusse by LNROVI sluit kursusse in bosluisidentifisering en veeartsenykundige ektoparasitologie in. Skakel 012 529 9187 of skryf aan heyneh@arc. agric.za vir meer besonderhede. Betrokke maatskappye ondersteun en doen navorsing oor verskillende aspekte van dieregesondheid, sowel individueel by hul navorsingsfasiliteite, as kollektief oor aspekte wat vir die boeregemeenskap van belang is, soos: Bosluisweerstand teen ektoparasietdoders Wurmweerstand teen endoparasietdoders Mikrobiese weerstand teen antibiotika Die veilige wegdoen van gebruikte houers Omgewingskwessies soos middels wat onskadelik is vir miskruiers en bosluisvols

Noordwes-Universiteit (Mafikeng-kampus) Dale Beighle Centre for Animal Health Studies Tel: 018 386 1321 www.nwu.ac.za Die Universiteit bied n BSc Agricgraad in dieregesondheid en n diploma in dieregesondheid. Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Prof. K.N. de Kock Tel: 018 299 2380 Prof. C.T. Wolmarans Tel: 018 299 2389 www.nwu.ac.za Verskeie wurmparasiete wat n nadelige impak op die welstand van klein- en grootvee in Suid-Afrika het en derhalwe finansile implikasies vir die veeboer inhou, moet van varswaterslakke in hul lewensloop gebruikmaak om hul voortbestaan te verseker. Hierdie parasiete sluit onder meer die lewerbotte (Fasciola hepatica en F. gigantica) en die peervormige bot (Calicophoron microbothrium) in. Die Nasionale Varswaterslakversameling wat ongeveer 34 000 gepreserveerde monsters bevat wat sedert 1956 oor die hele Suid-Afrika versamel is en wat die slaktussengashere van bogenoemde parasiete en hul presiese vindplekke insluit, word by die Skool vir Omgewingswetenskappe en Ontwikkeling gehuisves. Besonderhede met betrekking tot die voorkoms en verspreiding van enige varswaterslakspesie in die databasis van die bogenoemde versameling is op aanvraag beskikbaar. Daarbenewens kan varswaterslakke deur enige persoon of instansie vir identifikasie na onderstaande kontakpersone gestuur word. Die Suid-Afrikaanse Dieregesondheidsvereniging (SAAHA) dra deur middel van opleidingsprogramme tot hierdie belangrike funksies by: SAAHA kordineer n kursus bestaande uit agt modules. Alle verkoopspersoneel van SAAHA-lede moet hierdie kursus bywoon en slaag ten einde toegelaat te word om

Daar is n verskeidenheid faktore wat bosluise se weerstand teen chemiese behandelings kan verhoog: die aard van die middel, die aantal toedienings, die metode van Tshwane-Universiteit van aanwending, en die verspreiding van Tegnologie (TUT) bosluise deur diere se bewegings. Departement Biomediese Boere wat probleme ondervind Wetenskappe met die hantering van bosluise, kan Tel: 012 382 6265 nou monsters na die Universiteit www.tut.ac.za van die Vrystaat stuur om getoets n Nasionale diploma in Veterinre te word vir weerstandigheid. Tegnologie word aangebied. Universiteit van Pretoria Fakulteit Veeartsenykunde, Universiteit van die Vrystaat Onderstepoort Departement Vee-, Wild en Tel: 012 529 8313 Weidingkunde Departement GeselskapdierTel: 051 401 2827 kliniek 012 529 8260 www.ufs.ac.za/animal Departement Anatomie en Hierdie departement fokus Fisiologie 012 529 8267 op die opleiding en navorsing Departement Parakliniese wat betrekking het op die hele Wetenskappe 012 529 8239 diereproduksiekontinuum, van Departement Produksiedierstudies hulpbronbenutting, geassisteerde 012 529 8013 reproduksie, verbeterde Departement Veterinre Tropiese Siektes 012 529 8394 voedselbenutting tot genetiese www.up.ac.za verbetering. Dieregesondheid maak n klein maar gentegreerde Voltooiing van die voorgraadse deel van hierdie kontinuum uit program, wat ses jaar duur, stel die Basiese begrippe met betrekking tot dieregesondheid en immuniteit word in die veewetenskapkurrikulum aan studente oorgedra, en kort kursusse oor basiese dieregesondheid en veeteelt word vir boere (sowel kommersieel as kleinskaals) en voorligtingbeamptes aangebied. Kontraknavorsing oor aspekte van dieregesondheid word ook onderneem, hoofsaaklik op versoek van farmaseutiese ondernemings en die lewendehawebedryf in die algemeen. persoon in staat om as veearts te registreer by die Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Raad. Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Kollege vir Landbou- en Omgewingswetenskappe Departement Landbou, Dieregesondheid en Menslike Ekologie Tel: 011 471 2818 / 2984 www.unisa.ac.za n Nasionale Diploma in Dieregesondheid word aangebied.

advies te gee en SAAHA se dieregesondheidsprodukte te verkoop. Die kursus is beskikbaar vir enigeen wat meer te wete wil kom oor dieregesondheid en die produkte wat in die bedryf gebruik word. Opleiding van boere in die verantwoordelike gebruik van dieregesondheidspro dukte. SAAHA dra deur middel van hierdie kursus by tot die opheffing van nuwe boere en vee-eienaars, en tot die beskerming van die omgewing.

Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Prof. Rob Bragg Tel: 051 401 2676 www.ufs.ac.za/biotech Departement Dierkunde en Entomologie Ellie van Dalen Tel: 051 401 2317 vdalenem@ufs.ac.za

Die ander universiteite en landboukolleges kan gevind word in die hoofstuk oor onderwys en opleiding in landbou.

221

SAAHA-lede en assessorlede
Afrivet Tel: 012 817 9060 / Helpline 0860 VEEARTS www.afrivet. co.za Animate Animal Health Tel: 012 661 3485 www.animate.co.za Bayer Animal Health Tel: 011 921 5911 www.animalhealth. bayerhealthcare.com Bedson Africa Tel: 012 803 2614 www.bedson.co.za Boehringer-Ingelheim Tel: 011 348 2400 www.boehringer-ingelheim. com Ceva Animal Health Tel: 011 312 4088 www.ceva.com Cipla Agrimed Tel: 0861 247 463 www.ciplaagrimed.co.za Ciplavet Tel: 021 943 4220 www.ciplavet.co.za Healthtech Laboratories Tel: 011 805 5703 www.healthtechlabs. co.za Instavet Import & Export Tel: 011 462 4215 / 699 6240 www. instavet.co.za Intervet/Schering-Plough Animal Health sien MSD Animal Health Lionels Veterinary Supplies Tel: 021 932 2019 www.lionelsvet. co.za Merial SA Tel: 011 315 8001 www.merial.com MSD Animal Health Intervet/Schering-Plough Animal Health Tel: 011 923 9300 www.intervet.co.za Norbrook Laboratories SA Tel: 011 314 0889 www.norbrook.com Novartis South Africa Tel: 011 929 9111 www.novartis.co.za Onderstepoort Biological Products Tel: 012 522 1500 Faks.: 012 522 1591 www.OBPvaccines.co.za Virbac RSA Tel: 012 657 6000 www.virbac.co.za

n Aantal publikasies is beskikbaar van Kejafa Knowledge Works. Neem die books-opsie by www.kejafa.co.za of bel 011 025 4388. Diseases and Parasites of Sheep and Goats in South Africa bied aan die leser maklik verstaanbare inligting oor bestuur, herkenning van siektes, voorkomende maatrels en behandeling. Dit is geskryf deur dr. Pamela Oberem, dr. Peter Oberem en dr. Johan van Rensburg. Kontak Afrivet by 011 392 0143 om n kopie te kry. Bel 012 817 9060 of 0860 VEEARTS vir die volgende boeke, ook beskikbaar by Afrivet: Siektes en parasiete van beeste, skape en bokke in Suid-Afrika. Dr. Pamela Oberem (redakteur). Ook in Engels. n Gids tot dieresiektes in Suid-Afrika: perde, donkies en muile. Dr. Pamela Oberem. Ook in Engels. n Gids tot dieresiektes in Suid-Afrika: honde en katte. Dr. Pamela Oberem. Ook in Engels. Inenting vir die beheer van dieresiektes in Suider-Afrika. Dr. Pamela Hunter. Ook in Engels. NUUT: A guide to animal diseases in South Africa: Game. Dr. Pamela Oberem & dr. Peter Oberem. Ook beskikbaar in Afrikaans. Besigtig ook die Afrivet Plan A-webtuiste, www.afrivetplana.co.za, vir n interaktiewe kalender, n gebruikersvriendelike wielprogram, en meer. Sien www.afrivet.co.za vir n omvattende reeks dieregesondheidsprodukte. Die Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika, uitgereik deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV), sluit in aantekeninge oor gesondheid- en siektebestuur, asook ander inligting. Kry die dokument op www.nwga.co.za of kontak 041 365 5030. Diseases of livestock in Africa: a farmers guide. Siegfried Stampa. Skakel 082 562 4715 of skryf aan pkunkos@gmail.com om n kopie te bestel. Protecting your farm animals through Immunization (A Practical Guide to Animal Health) gepubliseer deur Bayer Institute for Dairy Tech. Sien ook die artikels op www.inbeheermetbayer.co.za. n Maandelikse publikasie, VET News/Nuus, is beskikbaar by die SuidAfrikaanse Veeartsenykundige Vereniging. Skakel 012 346 1150/1, of besoek die webwerf by www.sava.co.za. Publikasies wat op versoek by SAAHA beskikbaar is (Kontakbesonderhede onder opskrif 5): Riglyne vir die Verantwoordelike Gebruik van Oesbeskerming en Dieregesondheidsprodukte (Ook in Engels) Basiese Riglyne vir die Verantwoordelike Gebruik van Oesbeskerming en Dieregesondheidsprodukte Engels en Afrikaans ideaal vir boere. Guide to the Treatment of Poisoning by Chemicals noodsaaklik vir die mediese professie. Vind aantekeninge oor dieregesondheid by www.agric.za/efarmer. Dit sluit in Infotoon insiggewende, gellustreerde tekste. International Veterinary Information Service www.ivis.org www.parasol-project.org Novel solutions for the sustainable control of nematodes in ruminants www.vetproductsonline.co.za an online animal product store. Die LNR-OVI Voorraadwinkel het n aantal publikasies, CDs DVDs en ander media te koop. Skakel die Voorraadwinkel by 012 529 9161. Dankie aan SAAHA, Afrivet en dr. Rebone Moerane vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk.

Ander dieregesondheidsmaatskappye
Ashkan Animal Health Tel: 011 466 8763 www.ashkan.co.za Biotech Veterinary Division Tel: 011 848 3050 www.biotech.co.za Charles Street Veterinary Consultancy Tel: 012 460 9385 www. csvet.co.za Cooper Veterinary Products Tel: 012 991 6416 DIATOMS Organic Animal Health Tel: 053 723 1810 www.diatoms. co.za Dr. G. Catton (konsultant) Tel: 012 665 5157 gcatton@iafrica.com DEHTEQ (Edms) Bpk Tel: 011 466 9270 www.dehteq.co.za Denvet BK Tel: 033 345 1093 www.denvet.co.za Dosatron Sales & Service Tel: 011 434 2887 www.dosatron.com Eco Animal Health Tel: 012 991 6416 Immuno-vet Services Tel: 011 699 6240www.immunovet.co.za Insect Science Tel: 015 307 1391 www.insectscience.co.za Midlands Veterinary Wholesalers Tel: 033 263 2310 www.mvwsa. com Natrocine Tel: 082 453 6057 www.natrocine.co.za Pathcare Vetlab Tel: 021 596 3636 www.pathcare.co.za Roche Products (Pty) Ltd Tel: 011 502 5000 www.roche.com SWAVET RSA Tel: 011 704 7218 Tick Off Tel: 012 804 4460 www.tickoff.co.za Trade Vet Tel: 011 314 5972 Veterinary House Hospital Tel: 033 342 4698 Wildlife Pharmaceuticals Inc Tel: 013 751 2328 www.wildpharm. com

6. Publikasies en webtuistes
Tersaaklike Info Pak-boekies is beskikbaar by die Nasionale Departement van Landbou. Die boekies kan besigtig word by www.daff.gov.za (neem die publications-kieslysopsie) of kontak die Hulpbronsentrum by 012 319 7141. Op www.landbou.com, die elektroniese weergawe van die tydskrif Landbouweekblad, is daar n veeartsenykundige rubriek met vrae en antwoorde. Die publikasie Vra die veearts Wat beesboere moet weet, saamgestel deur dr. Faffa Malan, is beskikbaar by Landbouweekblad. Die hoofstukke strek van veeartsenykundige kwessies tot kuddebestuur en -voeding. Die A5-grootte beteken dit kan maklik in u bakkie se kap gebre word. Bel 0860 103 577 of skryf aan landbou@media24.com.

222

insette
Dieretrekkrag: die gebruik van diere se krag
Kyk ook na die hoofstuk oor donkies

3. Plaaslike sakeomgewing
Die jongste nuusbrief is by www.benbester.co.za/sanat/news.htm beskikbaar.

Daar is enkele kommersile boere in Suid-Afrika wat dieretrekkrag gebruik om hul trekkerbedrywighede aan te vul en bedryfskoste te verminder. Tipiese aktiwiteite behels die vervoer van plaasinsette, produkte en voer; die verspreiding van kunsmis en mis; en die skoffel van onkruid. Dieretrekkrag kan n belangrike rol speel in die ontwikkeling van opkomende boere wat tot die kommersile landbou toetree. Die aanvanklike kapitaalbelegging is omtrent een derde van wat dit sou wees indien trekkeraangedrewe meganisering gebruik word en hou dus n veel laer beleggingsrisiko in, terwyl die bedryfskoste ook baie laer is. In plaas daarvan dat dit met die verloop van tyd en gebruik in waarde verminder, kan die gebruik van koeie vir kort tydperke wanneer trekkers gewoonlik gebruik sou word (veral by gewasproduksie), n alternatiewe bron van inkomste in die vorm van kalwers en melk bied. Die gebruik van donkies kan ook bykomende besparings of inkomste meebring as dit vir die vervoer van produkte en water ingespan word. Dit stel die opkomende boer in staat om teen grootskaalse kommersile boere op die oop mark mee te ding. Dieretrekkrag is baie belangrik vir bestaansboere. Vir die meeste bestaansboere is dit moeilik om klein lappies grond met konvensionele ploe, e, planters en skoffelploe te bewerk. Hierdie soort toerusting is gewoonlik ook te duur om aan te koop, wat hulle verplig om dit by plaaslike kontrakteurs te huur, wat op hul beurt voorskryf wanneer belangrike aksies, soos die aanplant van gewasse, moet plaasvind. Wanneer meer volhoubare, kostedoeltreffende gewasproduksiestelsels soos bewaringslandbou ingespan word, kan die boere dit bekostig om die diere wat hulle nodig gaan h, aan te koop. Hulle kan ook implemente wat reeds tot hulle beskikking is, gebruik of hulle bure sn leen. Wanneer meer volhoubare, kostedoeltreffende gewasproduksiestelsels soos bewaringslandbou ingespan word, kan die boere dit bekostig om die diere wat hulle nodig gaan h, aan te koop. Hulle kan ook implemente wat reeds tot hulle beskikking is, gebruik of hulle bure sn leen. Talle bestaansboere is vroue wat deur kinders bygestaan word. Donkies (wat vroue en kinders makliker kan hanteer) en kleiner liggewigtoerusting word vir hierdie tipe boerdery benodig. Sodanige toerusting is al ontwikkel en word steeds ontwikkel, en word geleidelik aan bestaansboere in SuidAfrika beskikbaar gestel. Insette is geredelik landwyd beskikbaar, veral toerusting wat by die inspan van osse of koeie gebruik word en gewasproduksietoerusting. Vervaardigers of verspreiders soos Afritac en INTTRAC (hulle kontaknommers word onder opskrif 5 gegee) kan vir inligting oor u naaste verskaffers gekontak word.

1. Oorsig
Die Dieretrekkragnetwerk vir Oos- en Suider-Afrika (Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa ATNESA) is in 1990 gestig om dieretrekkragspesialiste in die streek met mekaar in verbinding te bring. Daarna is nasionale dieretrekkragnetwerke in verskeie Afrika-lande gestig. In 1993 is die Suid-Afrikaanse Dieretrekkragnetwerk (South African Network of Animal Traction SANAT) gestig om die gebruik van werksdiere, asook die tersaaklike navorsing, ontwikkeling en opleiding, te bevorder. Die Dieretrekkragsentrum (Animal Traction Centre ATC) is terselfdertyd, en met behulp van die Nasionale en Oos-Kaapse Departemente van Landbou, by die Universiteit van Fort Hare in die Oos-Kaap op die been gebring. Hierdie sentrum is tot stand gebring met die doel om n plek te voorsien waar opleiding in dieretrekkrag ontvang en navorsing oor dieretrekkrag gedoen kan word. SANAT het in 1994 n nasionale dieretrekkragopname in Suid-Afrika onderneem om die stand van dieretrekkrag te assesseer en om op die lang termyn die produktiwiteit van kleinboere te verbeter en die lewenstandaarde op die platteland te verhoog deur die gebruik van dierekrag vir vervoer en gewasproduksie. Die opname het getoon dat nagenoeg 60% van die boere in die plattelandse gemeenskappe regoor Suid-Afrika van dierekrag gebruik maak. Daar is verder aangedui dat die krag van diere op sekere grootskaalse kommersile plase opnuut ingespan word om die ho meganiseringskoste, voortspruitend uit stygings in brandstof- en masjineriepryse, te verlig. SANAT en die ATC (waar SANAT tans gele is) werk al sedert 1994 daaraan om begrip vir en die gebruik van dieretrekkrag regdeur die land uit te brei en om opleiding en navorsing in dieretrekkrag te doen.

2. Internasionale sakeomgewing
SANAT is n geaffilieerde lid van ATNESA en trek voordeel uit hierdie internasionale netwerk wat Suid-Afrika in staat gestel het om netwerke te vorm met al die lande wat nog steeds dieretrekkrag gebruik of wat daarna teruggekeer het. Dieretrekkrag het n baie belangrike rol in die ontwikkeling van die mensdom gespeel. Dit is vervang deur enjins en masjiene wat deur fossielbrandstof aangedryf word, wat in die meeste gevalle minder kostedoeltreffend en omgewingsvriendelik as dieretrekkrag is. Dieretrekkrag word egter steeds op groot skaal in talle derdewreldlande regoor die wreld gebruik en is besig om ook weer na baie eerstewreldlande terug te keer. Dieretrekkrag word veral deur die Amiese Doopsgesindes in die Verenigde State van Amerika gebruik as die vernaamste bron van krag vir hul landboubedrywighede en vervoer. Dieretrekkrag in die Verenigde Koninkryk, Europa en Kanada word eerder as n stokperdjie bedryf, maar dit word al meer in sommige gebiede gebruik, veral in die bosboubedryf en vir karweiwerk oor kort afstande, byvoorbeeld vir melkaflewering en op die plaas self.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Vervoer Gentegreerde implementasie-ondersteuning Tel: 012 309 3403 / 3129 www.transport.gov.za Die Departement van Vervoer het fondse beskikbaar gestel vir die verbetering en beveiliging van donkiekarre. Soek die opskrif Animal drawn carts by die kiesopsies, Major projects en Non-motorised transport.

223

SANAT staan tans die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) by met die voorbereiding van n nasionale beleidsdokument, waarin n strategie gegee sal word waarvolgens dieretrekkrag en verwante kwessies sowel op nasionale as op streeksvlak hanteer sal kan word. Die Dierekragsentrum (Traction Centre TC) by die Universiteit van Fort Hare, wat die ATC inkorporeer, word deur die Oos-Kaapse Departement van Landbou erken en finansieel ondersteun. Daar is n aantal provinsiale departemente van dieretrekkraginisiatiewe in hul provinsies ondersteun. landbou wat

Nasionale Raad van die DBV Plaasdiereenheid Tel: 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za The South African Network of Animal Traction (SANAT) Tel: 040 602 2125 / 082 200 1234 Faks: 040 602 2488 sanat@ufh.ac.za www.sanat.org.za Torsion Trailers Tel: 016 362 3456 www.torsion.co.za Tracka-Trekka Tel: 083 442 4848 www.tracka-trekka.com Tshwane Universiteit van Tegnologie (TUT) Departement Meganiese Ingenieurswese Dr. Hendrik van Zyl Tel: 012 382 5170 vanzylhg@tut.ac.za Universal Wellbeing soek Wheel and Water

Universiteit van Fort Hare Traction Centre Tel: 040 602 2125 / 082 200 1234 Faks: 040 602 2488 gmeikle@ufh.ac.za or ajoubert@ufh.ac.za Universiteit van Pretoria Fakulteit Veeartsenykunde Tel: 012 529 8000 Faks: 012 529 8300 www.veterinary.up.ac.za Universiteit Stellenbosch Volhoubaarheidsinstituut Tel: 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute.net Wheel and Water Tel: 021 422 1699 / 082 925 3892 http://wheelandwater.co.za Span Afrika se dieretrekkrag in om die mense van Afrika se krag te ontsluit. Yokes for Africa Tel: 072 185 9381

Oorweging word steeds daaraan geskenk om opkomende boere van die jongste landboumasjinerie te voorsien, wat trekkers insluit, en toenemend finansieel buite die bereik van kleinskaalse boere val. Die Nasionale Departement van Landbou beplan om heelwat kleinskaalse, opkomende boere as ten volle funksionele kommersile boere te vestig. Dit is n prysenswaardige oogmerk totdat n mens besef dat vir elke kommersile boer wat gevestig word, daar drie- tot vierduisend kleinboere is wat dieretrekkrag gebruik en steeds bittermin daadwerklike ondersteuning ontvang. Die belangstelling wat die Departement van Landbou in die OosKaap onlangs teenoor dieretrekkrag getoon het, is baie positief ervaar. Hulle het ook fondse voorsien vir die opleiding van kleinskaalse boere in dieretrekkrag en die invoer van n groot verskeidenheid moderne toerusting uit Brasili wat deur diere getrek word. Brasili gebruik dieretrekkrag regdeur sy landbousektor. Hierdie toerusting is deur die Dieretrekkragsentrum van die Universiteit van Fort Hare getoets en aangepas vir gebruik deur plaaslike boere.
Bron: Augustus 2011 SANAT-nuusbrief

5. Belanghebbendes
Afritrac Tel: 011 918 4698/9 Faks: 011 918 5983 www.afritrac.co.za LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese Tel: 012 842 4017 / 4090 simalengat@arc.agric.za Donkey Power Tel: 083 817 6047 / 083 686 7539 asstute@lantic.net GENTAG (Generic Engineering Task Group) Tel: 018 431 1287 www.gentag.co.za Inttrac Trading Tel: 016 365 5799 inttrac@cyberserv.co.za Madzivhandila-Landboukollege Tel: 015 962 7200

Die Dieretrekkragsentrum aan die Universiteit van Fort Hare voorsien tans opleiding, doen navorsing en bied uitgebreide kennis aan oor trekker- en trekdierkrag in die Oos-Kaap. Die sentrum word deur die Oos-Kaapse Departement van Landbou ondersteun en gefinansier. Navorsing word ook gedoen oor die gebruik van dieretrekkrag as n aanvullende kragbron vir landboutrekkers. Van ons senior burgers het met dieretrekkrag grootgeword en dit is belangrik om hul kennis, wat n waardevolle hulpbron is, vas te l voordat dit verlore gaan. Een van die Dieretrekkragsentrum se doelwitte is om n databasis vir inheemse dieretrekkragkennis en -vaardighede te skep.

6. Publikasies en webtuistes
Inligting oor ATNESA en SANAT is beskikbaar by www.ATNESA.org, die webtuiste van die Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA). Publikasies kan afgelaai word by www.animaltraction.com

224

Laai die volgende publikasies wat in pdf-formaat is af by www.sanat.org.za: A Bumper Crop for the Animal Traction Centre at Fort Hare University2009/2010 Season, Bruce Joubert Education, training and extension in animal traction, Bruce Joubert Final Report - Regional Workshop on Animal Traction 6th 9th March, 2007 An historical perspective on animal power use in South Africa, Bruce Joubert Animal Traction - Verslag aan die Nasionale Departement van Landbou Newsletter, Volume 11, Nos 1 & 2 (2003), South African Network of Animal Traction (SANAT) Proposed SANAT Policy on Animal Traction Animal traction in South Africa: The present situation, Paul Starkey et al Animal traction in South Africa: Overview of the key issues, Paul Starkey et al Animal traction in South Africa: The way forward, Paul Starkey & Johan Koorts (2004) Animal traction in development: Changes and challenges, Paul Starkey (2004) Skakel 040 602 2125 of skryf aan sanat@ufh.ac.za vir die volgende: Animal Traction In South Africa, Empowering Rural Communities, saamgestel en geredigeer deur Paul Starkey. Improving Animal Traction Technology, Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA), Paul Starkey, Emmanuel Mwenya en John Stares (redakteurs). Meeting the challenges of Animal Traction, Animal Traction network for Eastern and Southern Africa (ATNESA), Paul Starkey en Pascal Kaumbutho (redakteurs). Animal Traction in Development, South African Network of Animal Traction (SANAT), Timothy Simalenga en Bruce Joubert (redakteurs). Conservation Tillage with Animal Traction, Animals Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA),PG Kaumbutho en T.E. Simalenga (redakteurs). Empowering Farmers with Animal Traction, Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa ATNESA, PASCAL Kaumbutho, Anne Pearson en Timothy Simalenga (redakteurs). Developing Agriculture with Animal Traction. T.E. Simalenga en A.D.B. Joubert. Uitgegee deur die Departement van Landbou, Suid-Afrika. Harnessing and hitching donkeys, horses and mules for work. R.A. Pearson, T.E. Simalenga en R. Krecek. University of Edinburgh. ISBN 0-90714615-7 Using Cows for work. T.E. Simalenga en R.A. Pearson. University of Edinburgh. ISBN 0-907146-15-5 Empowering Farmers with Animal Traction. P .G. Kaumbutho, A. Pearson and T.E. Simalenga (redakteurs) A Resource Book of Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA). Harare. Zimbabwe ISBN No 0-907146-10-4 Conservation tillage with animal traction. P .G. Kaumbutho en T.E. Simalenga (redakteurs). ATNESA resource book. Soek Role, impact and welfare of working (traction and transport) animals, n elektroniese konsultasie wat onder beskerming van die Food and Agriculture Organisation (FAO) en The Brooke in die eerste helfte van 2011 gedoen is, by www.fao.org. Altesaam 156 mense van 52 lande het vir die e-konsultasie geregistreer en meer as 40 van hierdie mense het aan die aanlynbespreking deelgeneem. Verwysings na verskeie dokumente wat onderling gedeel en gepos is, word aan die einde van die PDF gegee. Die LNR se Instituut vir landbou-ingenieurswese het n paar publikasies wat hier van toepassing kan wees. Skakel 012 842 4017 of skryf aan iaeinfo@arc. agric.za vir die volgende: Yokes for animal traction (ook beskikbaar in Afrikaans) Animal traction implements Besoek www.agis.agric.za/efarmer, kies Livestock, vir aantekeninge oor dieretrekkrag. Vind die volgende inligtingspakkette (info paks) by www.daff.gov.za: Care and use of working donkeys (isiXhosa, isiZulu, seSotho) Developing agriculture with animal traction The Golovan cart
Ons wil dr. Bruce Joubert bedank vir die inligting en hulp wat hy met hierdie hoofstuk verleen het. Dankie ook aan die baie mense wat terugvoer oor die konsephoofstuk gegee het prof. Tim Simalenga, dr. Peta Jones en Richard Fowler.

insette
Erdwurms en vermikompos
Sien ook die hoofstukke oor biologiese boerdery, organiese boerdery, kompos en organiese kunsmis.

1. Oorsig
Niemand weet regtig hoeveel wurmspesies daar bestaan nie (daar is beramings van 4500 tot 6000!) maar in landbou en tuinbou is drie spesifieke genera al beskryf en bestudeer. Hierdie wurms word onderskei op grond van hulle habitat in of op die grond. Hierdie genera verbaster nie en word gewoonlik nie in mekaar se habitat aangetref nie. Die drie genera is: Wurms wat op die oppervlakte aangetref word onder klam, verrottende organiese materiaal. Hulle word as epigees beskryf met Eisinia fetida en sy subspesie, Andreii as die gewildste spesie onder wurmkwekers in Suid-Afrika. Hierdie ingevoerde wurms word kenmerkend nie aangetref in gewone Suid-Afrikaanse grond wat te droog is en n gebrek het aan die klam humus omgewing wat hulle benodig om in te oorleef nie. Beheerde, organiese afval omgewings is egter ideaal. Wurms (wat anesies genoem word) word aangetref van die oppervlakte van die grond tot n diepte van ongeveer een meter. Hierdie wurms soek vir hulle kos deur na die oppervlak te kom en klam, ontbindende organiese materiaal in hulle gate af te trek. Hierdie wurms, sommige inheems en ander ingevoer, is van groot nut omdat hulle die grond omdolwe en goeie water- en lugpenetrasie toelaat. Hoe meer van hierdie spesies in die grond is, des te beter vir die grond. Lumbricus terrestris kom baie algemeen in Suid-Afrika voor. n Derde tipe wurm (wat endogees genoem word) word baie diep in die grond aangetref en kom baie selde tot op die oppervlak. Hierdie soort is die enigste soort van die drie wat in werklikheid van die grond eet as deel van sy dieet. Hierdie spesies speel n klein rol in die totale grondomgewing. Sodra enige lewende ding (dierlik of plantaardig) doodgaan begin n horde saprofitiese mikrorganismes soos bakterie, fungi, muf, nematode, aktinomisete en klein geleedpotiges dit verorber. Erdwurms eet dan weer hierdie mikrorganismes as voerstof. Van die verrottende materiaal word natuurlik ook opgeneem, maar die vernaamste voedsel is mikrorganismes. Wurms verteer die mikrorganismes en die plantvoedingstof wat hulle ingeneem het. Mikrobiese aktiwiteite neem toe in die wurm se dermstelsel en die uitgewerpte wurmontlasting is ook vol plantvoedingstof en mikrorganismes wat nie net die grond bemes nie, maar ook die lewenskrag daarvan verhoog en die funksionering van die ekosisteem deur middel van die inwerkingstelling van mikrofauna. Dit lei tot n meer volhoubare groeiende omgewing as een wat slegs staatmaak op seisoenale byvoeging van anorganiese kunsmissoorte met hul verskeie kombinasies van koolstof, stikstof en fosfaat. In vermikultuur, word Eisinia fetida of soortgelyke komposwurms soos Eudrilus eugeniae gevange gehou en ontbindende organiese materiaal gevoer. Die wurmontlasting of wurmhopies word versamel en as kompos gebruik. Baie tipes hokke word aangetref wat strek van n klein boksie vir die huishouding tot reuse betonhouers wat vir grootskaalse boerdery gebruik word. Ontbindende organiese materiaal kan letterlik enigiets wees wat eers lewendig was, maar nou dood is: alle plantaardige stof, papier en karton, onbehandelde saagsels, dieremis (met die moontlike uitsondering van katsand wat patogene organismes wat infeksies kan veroorsaak kan bevat), rys en pasta, ensovoorts. Alles verrot nie teen dieselfde tempo of het dieselfde chemiese samestelling nie en dit is die beste om n gesonde populasie op te bou van derduisende verskillende wurms met lae suur, sellulose en patogene voerstof voor daar gewaag word met meer ambisieuse projekte . As vermikompos op die grondoppervlak gesprei word, word die miljoene mikrorganismes wat daarin teenwoordig is, voedsel vir enige anesiese wurms in die omgewing. Met voldoende kosvoorraad beskikbaar vermenigvuldig die anesiese wurms en help hulle om die grond

225

krummelrig en produktief te hou. Die lewens- en doodaktiwiteite van die mikrorganismes in die grond stel voortdurend plantvoedingstowwe vry en l elemente van die atmosfeer vas soos stikstof. Beide soliede kompos en kompostee kan met vermikultuur geproduseer word. Grond wat met vermikompos behandel is, kan vyf keer meer nitrate bevat (m.a.w. stikstof wat onmiddellik beskikbaar is), sewe keer meer fosfor, 11 keer meer kalium, 2,5 keer meer magnesium en twee keer soveel kalsium as grond wat nie daarmee behandel is nie.
Bron: Ronald Thomson wie gekontak kan word by 082 563 1476: Patric Dowling patrick@tops.org.za- het goed nagedink oor die artikel en het ook voorstelle bygedra.

Kry die besonderhede van distriksameroepers (landwyd) by www.eisa. co.za EIGSA bied praatjies en werkswinkels aan. Kontak Pieter by 072 533 0304 vir besonderhede.

Opleiding en navorsing
Good Bugs www.goodbugs.co.za Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) Prof. Mark Maboeta Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Tel: 018 299 2501 Mark.Maboeta@nwu.ac.za www.nwu.ac.za

2. Plaaslike sakeomgewing
Die aanwending van erdwurms om boerderypraktyke te verbeter, boere te help wat organies wil produseer of die koste van misstowwe te verminder het in baie wrelddele inslag gevind. Australi en Indi in die ontwikkelende wreld is goeie voorbeelde hiervan. Soos vroer vermeld, sit erdwurms afval in die natuur in om voedsel, groeistimulante en mikrobes, wat almal voordelig is vir die groei en oorlewing van plante. Ons kan baatvind by hierdie proses deur op die afval en erdwurms te konsentreer en die produkte wat ons daaruit kry, regstreeks in spesifieke areas of op plante te gebruik. Afval wat verlore gaan. Tonne organiese afval word daagliks oral op die vasteland in grondopvullingsterreine gestort. Hierdie organiese stowwe kan dikwels by hulle bron met behulp van die nederige erdwurm in plantvoedsel omskep word. Plaasafval. Die meeste boere het die een of ander vorm van organiese materiaal wat verlore gaan, soos bees-, perde- en varkmis en afgekeurde groente. Al hierdie afval kan omskep word. Proses. Die afval behoort regstreeks in die grond gespit te word, afgewissel met lae ander spesifieke soorte afvalmateriaal, en dan moet die wurms ingevoer word. Gewasse kan feitlik onmiddellik geplant word. Die grond bly in n goeie toestand vir n geruike tyd, afhangend van die diepte en hoeveelheid organiese materiaal wat gebruik word. Alternatiewelik kan n wurmeenheid gevestig word waarin erdwurms organiese afval gevoer word. Die vloeistof en uitwerpsels kan geoes en direk op gewasse toegedien word. Nie een van die twee metodes is duur nie. As hierdie eenvoudige metodes eenmaal gevestig is, sal voedselproduksie verhoog en die uitgawes uitgekanselleer word weens die besparing op kunsmis, vervoer en grondopvulling. Insgelyks word die hernuwing van uitgeputte grond bevorder en n bydrae gelewer tot die hervestiging van n gesonde omgewing. Daar is n uitdaging aan boere om hulle afval te herwin en sodoende kunsmiskoste te verminder en metaangasvrylating.
Bron: Don Blacklaw. Bel 033 4131837 of skryf aan don@wizzardworms.co.za.

Charl Pienaar gebruik sy erdwurm kennis om boere te leer van Low External Input Sustainable Agricultural (LEISA)-tegnieke. Die instruksiehandleiding, Goodbugs Little Workers geskryf deur Charl en Dora du Plessis is beskikbaar by SA Biofarm hulle. Tel: 058 622 2372 www.sabiofarm.co.za Natal Museum Tel: 033 345 1404 Universiteit Stellenbosch Departement Grondkunde dplisko@nmsa.org.za Dr Eduard Hoffmann Dr. Plisko doen navorsing oor Tel: 021 808 4789 erdwurms, en in KwaZulu-Natal www.sun.ac.za/soil het sy bevind dat daar baie min inheemse erdwurms is, maar Universiteit van die Vrystaat groot getalle van die aggressiewer Agricultural Management eksotiese wurms afkomstig uit (n afdeling binne die Landbou Noord-Amerika, Asi, Europa en Ekonomie departement) so meer. Dit blyk dat vroe setlaars Tel: 051 401 3551 wat plante in grond ingevoer Tel: 051 435 2902/3 het, ook die wurms van die land www.ufs.ac.za/agriman van oorsprong ingevoer het!

Maatskappye wat betrokke is

Barbaras Worms Tel: 082 338 4109 barbarasworms@gmail.com Verskaffer van wurms en die buitebandbak-wurmplaas (tyrebin wormery) vir Kaapstad/Overberg area en omgewing. Cest La Vie Worm Farm Tel: 044 876 0162 / 082 404 9539 Clan Leslie Estate Mike Leslie 072 770 0306 Earthchild Tel: 021 462 2218 www.earthchildproject.org Earthworm Buddies Tel: 011 789 1546 / 072 533 0304 earthwormbuddies@lantic.net www.earthwormbuddies.net Earthworm Organic Mediums Tel: 011 468 1220 www.earthworm.co.za

3. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Die hoofdoelstelling van Earthworm Interest Group South Africa (EIGSA) is om vermikultuur te bevorder en erdwurmverwante inligting wyd beskikbaar te stel. Dit is in bystand van grond en omgewingsbewaring, organiese voedsel kweking en verbeterde afvalbestuursmetodes in Suidelike Afrika. Bel 011 792 3478 of skryf aan Ken Reid Kareid@iafrica.com

EarthwormsSA Sel: 083 650 9883 n Appelprodusent in die www.earthwormssa.co.za Vrystaat wie oorgeskakel het na vermikompos en wurmhopieltee Ecolife as gevolg van strenger Tel: 018 298 1462 / 083 500 8693 uitvoerregulasies. Die aanwending van erdwurms het Pink Lady appel F E R T I L I S - e r d w u r m h o p i e s opbrengste vermeerder met 50 (reg no. B3664 Wet36/1947) is ton hektaar en ander soorte met gesertifiseer deur die Organic Food 15 ton hektaar. Federation UK: Organic certification no: 00371/01/00. Besoek www. Closing the Loop fertilis.co.za vir inligting. Vir handel Tel: 073 228 8513 en verspreidingsnavrae kontak www.closingtheloop.co.za Talborne Organics. Earlyworms Tel: 039 757 5593 / 082 347 3463 www.earlyworms.org Footprints Tel: 021 794 5586 / 084 506 3089

226

FullCycle Tel: 021 789 2922 / 074 528 6300 www.fullcycle.co.za Garden Shed Nursery Tel: 072 1545 037 Hermanus Worms Tel: 028 313 0052 / 082 563 1476

The Cape Vermicast Company Tel: 082 305 2914 www.capevermicast.com The Worm Factory Tel: 021 556 4806 / 084 367 7921 www.the-worm-factory.co.za

insette
Graanberging en -hantering
1. Oorsig
n Boer het die volgende bergingsopsies: Lewer die oes onmiddellik aan die meulenaar/verwerker. Gebruik silo-sakke. Rig u eie silos op. Maak gebruik van kommersile silos wat nie op die plaas gele is nie. Kommersile graansilo-eienaars bied bergingsgeriewe (graansilos) vir die veilige en higiniese versorging en berging van grane en oliesade namens die eienaars daarvan. Die geriewe moet aan die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye en die Departement van Gesondheid se regulasies en vereistes met betrekking tot voedselveiligheid voldoen. n Bergingsvermo van altesame sowat 17 miljoen ton is regdeur die produksieareas in Suid-Afrika beskikbaar vir die hantering en berging van somergrane (witmielies, geelmielies en sorghum), wintergrane (koring, gort, hawermout en rog) en oliesade (sonneblomsaad, sojabone en kanola). Die volgende dienste is onder meer by kommersile graansilos beskikbaar: gradering by inname en uitlaai droging skoonmaak weeg Daar is baie voordele verbonde aan graanberging op die plaas, onder meer die volgende: Die produsent voeg waarde toe tot sy graan. Deur self sy graan te suiwer en behoorlik te berg kan die produsent n voormalige koste-item omskep in n klein kosteporsie en n groot bateporsie. Na vyf jaar is n goeiegehalte-graansilo afbetaal teen nagenoeg dieselfde koers as wat sentrale berging sou kos vir die oorblywende 2535 jaar; slegs die relatief klein bedryfs- en instandhoudingskoste bly oor. Daar is groot besparings op vervoer. Daar is makliker, geoutomatiseerde logistiek in die geval van deurvloeihouers. Behoorlike gradering, en in die geval van byvoorbeeld koring, opwaartse of afwaartse vermenging, kan heelwat bykomende inkomste oplewer. Eie suiwering van graan lei daartoe dat die produsent siftings vir voer behou en die boete vermy. Deur te verseker dat die graan teen die regte voggehalte gelewer word, word n beduidende hor persentasie verwerkliking verseker. Graan kan vir langer tydperke teen n laer koste geberg word, waardeur die volle voordeel getrek word uit die tydswaarde van graan. Die enigste voorwaarde vir hierdie voordele is dat n behoorlike laerisikostelsel genstalleer moet word.
Bronne: Graan Silo Industrie, ABC Hansen

Vermi Trade Tel: 084 800 1997 Ronald Jock Thomson is al www.vermitrade.co.za betrokke by wurmboerdery vir jare. Hy doseer en skryf uitgebreid Wes-Kaap Departement van Landbou oor vermikompostering. Grondgebruik bestuur Tel: 044 803 3700 JA Agencies Tel: 021 788 1015 / 082 217 8060 philips@elsenburg.com Magic Organic Werner Brand 083 666 6758 Mother Earthworms Tel: 044 388 4835 / 073 2669 202 http://motherearthworms.co.za Organic Solutions Tel: 021 591 8900 / 084 363 0942 Planner Bee Plant Care www.fertilis.co.za Soil For Life Tel: 021 794 4982 / 783 1470 http://soilforlife.co.za Suburban Earthworms Tel: 021 510 0329 / 072 516 7722 www.suburbanearthworms.co.za Talborne Organics Tel: 011 954 5763 www.talborne.co.za Wiggler Magic Tel: 082 887 4717 info@magicworms.co.za Wizzard Worms Tel: 033 413 1837 / 076 875 0266 www.wizzardworms.co.za Breeders and countrywide distributor of worms and wormerys. Worms for Africa Tel: 084 606 0813 www.wormsforafrica.com Worms for the Earth Patrick Dowling 084 966 1249 patrick@tops.org.za Worm-Farm Tel: 082 851 9585 / 082 906 4909 www.worm-farm.co.za Wurmboer Tel: 021 975 4319 / 083 444 7654

4. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat vroer in die hoofstuk gelys is. Skryf aan carmen@livingearth.co.za vir die volgende gegewens wat by Planner Bee Plant Care beskikbaar is: SA Organic Grower: n Stel bestaande uit 31 boekies (n ideale naslaanbron vir SA) The Earthmill System for Organic Market Gardens: Mense wat n bestaan wil maak uit organiese groente mt hierdie boek h. Brosjures met artikels oor permakultuur. Organic Growing with Worms: A Handbook for a Better Environment by David Murphy. 2005. Viking Press. Weeklkse landboutydskrifte het van tyd to tyd artikels oor Vermikompostering, byvoorbeeld Farmers Weekly 26 Augustus 2011 en 5 Oktober het n berig oor handelsboer Hamish Johnson wie grootskaals erdwurms gebruik om vermikompos te produseer vir sy biologiese boerdery. Vermicomposters Global Interective en werf www.vermicomposters. com Ons dank aan Pieter Swanepoel, Patrik Dowling en Ken Reid (EIGSA) vir terugvoering op die konsep hoofstuk.

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Inligting oor die verskillende direktorate kan gevind word by www.daff.gov.za oop te maak, webwerf van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye

230

Die Strategies-gentegreerde Projekte (SIPe) wat deur die regering aangekondig is sluit ook SIP 11 in, dit is n spesifieke landbou-logistieke en landelike infrastruktuurprojek. Daar word hier van opgaarfasiliteite melding gemaak, waaronder ook silos genoem word. Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Departement van Gesondheid Tel: 012 312 0000 www.doh.gov.za

Maatskappye wat betrokke is

Graan Silo Industrie (GSI) Tel: 012 807 3002 www.graansilo.co.za Graan Silo Industrie lewer administratiewe dienste aan sy lede. Hulle verskaf advies en inligting oor graanhantering en -berging.

3. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Graanhanteringsorganisasie van Suidelike Afrika (GOSA) Tel: 012 807 3002 www.gosa.za.net AFGRI Tel: 017 624 1000 www.afgri.co.za Allem Broers Tel: 056 343 3111 BKB GrainCo Tel: 021 807 8900 / 8 www.grainco.co.za GWK Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za

Silo-eienaars
Oos Vrystaat Kaap Bedryf (OVK) Tel: 051 923 4500 www.ovk.co.za Overberg Agri Tel: 028 214 3854 www.overbergagri.co.za Sentraal-Suid Koperasie Beperk Tel: 028 514 8600 / 49 www.ssk.co.za Senwes Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Suidwes Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za Tuinroete Agri Tel: 028 713 2404 www.tagri.co.za TWK Tel: 017 824 1000 Villiersdorp Koperasie Beperk (Vilko) Tel: 028 840 1120 www.villiersdorpko-op.co.za VKB Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za

Opleiding en navorsing
Opleiding in die silobedryf sluit die volgende kursusse in: gradering beroking silo-werking silo-instandhouding bemarking voorraadbestuur personeelbestuur algemene administrasie

LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) Navorsingseenheid vir Gebergde Graan en Oliesade Tel: 012 808 8000 / 217 infoppri@arc.agric.za Ons bedrywighede sluit navorsing in oor swambesmetting, insekplae en knaagdierverpesting van graan in grootmaatberging, meule en kleinskaalboerderyste. n Aantal voorbeelde in geen belangrikheidsorde nie word hierna gelys. Oos-Kaapse plattelandse gemeenskappe neig om graan eerder in toe, gegealvaniseerde tenks te berg waarin die ho voginhoud van die graan swamgroei bevorder. Die besmette graan kan vir mens en dier toksies wees, wat lei tot onveilige voedsel. Drooghutte wat die graan se voginhoud moet verminder, is ontwikkel en die tegnologie toegepas. Plaagbeheer in gebergde graan, indien nalatig of verkeerd gedoen, kan uitloop op onveilige voedsel weens - besmetting met plaagdoders, - besmetting met toksiese organismes, en - kos met min of geen voedingswaarde nie. (geskiktheid, toepassingsmetode, Plaagdoderevaluering veigheidstydperke) is van uiterste belang om te verseker dat geoeste graan optimaal geberg word en veilig vir verbuik is. Ons navorsing skenk aandag aan plaas- (huishoudelike) gebruik sowel as grootmaatberging. Weerstand teen gebergdegraanplaagdoders neem toe, daarom is die ontwikkeling en evaluering van nuwe plaagdoders en/of plaagdodervrye metodes soos mikrogolwe om gebergdegraanplae te beheer belangrik vir die gebergdegraanbedryf. Ekologie-gegronde knaagdierbestuur in ontluikende vark- en pluimv eeboerderystelsels.
Bron: LNR-NIPB. Kontak Frikkie Kirsten by KirstenF@arc.agric.za

Humansdorpse Koperasie Beperk Tel: 042 295 1082 www.humkoop.co.za Kaap Agri Tel: 022 931 8200 www.kaapagri.co.za MGK Tel: 012 252 3778 www.prodsure.co.za Moorreesburgse Koringboere Tel: 022 433 8300 www.mkb.co.za NTK Limpopo Agriculture Tel: 014 719 9211 www.ntk.co.za NWK Tel: 018 633 1000 www.nwk.co.za

Die meulenaars- en veevoerbedrywe is ook belangrike silo-eienaars. Verwus an die tersaaklike hoofstukke.

Toerusting
ABC Hansen Tel: 012 804 2033 www.millingsupply.com www.abchansenafrica.co.za AC Trading Tel: 012 803 0036 www.hippomills.co.za African Micro Mills Tel: 031 584 6250 www.africanmicromills.com Bessemer Tel: 011 762 5341/2 www.bessemer.co.za Big Dutchman Tel: 011 452 1154 www.bigdutchman.co.za Buhler Tel: 011 801 3500 www.buhlergroup.com Cango Engineering Tel: 044 272 3590 www.hammermills.co.za Drotsky Tel: 011 864 1601 www.drotsky.co.za

Grain Quality and Arbitration Services (GQAS) Gert Delport Tel: 012 329 0064 / 083 227 8163 Grain Training Institute Tel: 012 546 9240 / 083 227 8161 www.gtinstitute.co.za

Pest Management Academy Henk Pottas Tel: 0861 99 99 00 http://pestmanagementacademy. com Berokingsopleiding

n Inbelsentrum vir die bedryf word Hendrik van Aswegen het jare se deur ABC Hansen bestuur 0861 diverse ervaring van gradering, GRAIN1 (472461) bestuur van gebergde graan, tot beroking van sak-, grootmaat-, Verskaffers van silotoerusting skeepsen geslotekring- fasiliteer ook opleiding in berokingstelsels. graanberging- en hantering.

232

Flomech Tel: 031 569 2038 www.flomech.co.za GSI Group Africa Tel: 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za Hydrex Tel: 011 440 4472 www.hydrex.co.za Jones Masjiene Tel: 014 543 4889 / 083 627 6026 jones@maxitec.co.za

Martnez Y Staneck SA www.martinezystaneck.com.ar Maximill Roller Mills Tel: 056 217 1580/1 sales@maximill.co.za Plantkor Tel: 036 468 1309 www.plantkor.co.za ROFF Industries Tel: 056 212 2697 www.roff.co.za

Just Another Problem Solver Silo Warehouse (JAPS) Tel: 011 965 1205 / 082 890 9476 Tel: 012 332 1469 www.silos.co.za jaapjan@worldonline.co.za Sorteerder en suiweraar vir graan, Staalsak saad ens. vir veevoer Tel: 058 635 2032 / 082 881 1468 admin@staalsak.co.za Kongskilde Tel: 011 894 2341 www.kongskilde.com

Berokers
Coopers ES Tel: 011 979 4246 / 082 447 9333 www.cooperses.com Degesch SA Tel: 011 974 2338 www.degesch.co.za National Fumigants Tel: 011 769 1300 Tel: 031 767 3972 www.natfum.co.za

Graderingstoerusting en ander
Advanced Integrated Pest Management Tel: 012 346 0162 www.aipm.co.za LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Frikkie Kirsten 012 808 8217 Kirstenf@arc.agric.za Electronic Silo Certificates (ESC) Tel: 011 797 5591 www.silocerts.co.za Die aanlynbestuur van silosertifikate aanlyn. GPB Consulting Tel: 021 852 7811 www.consultgpb.co.za

Toetsing van plaagdoders, navorsing oor knaagdierbeheer, GPB was betrokke by die opgradering van `n aantal mikotoksienontleding graanbergingsdepots. Avima Lab World Tel: 011 769 1300 Tel: 012 685 9600 www.avima.co.za www.labworld.co.za GebergdegraanRhine Ruhr Process Equipment beskermingsgifstowwe Tel: 011 444 1321 www.rhineruhr.co.za Biomin Animal Nutrition Tel: 018 468 1455 Ronin Grain Management www.biomin.net Solutions Tel: 011 608 3666 Buckle Packaging www.roningms.com Tel: 011 613 8024 www.bucklepack.co.za

233

Silobag Systems Tel: 083 570 1574 www.silobag.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Plaagdoderresidutoetsing vir gehaltebeheer en navorsings- en ontwikkelingsdoeleindes.

Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za Lees hulle artikel in die Read article in Biotegnologie en plantteling hoofstuk.

insette
Hernubare energie
Sien ook die hoofstukke oor energie; biobrandstowwe; en brandstowwe en smeermiddels.

4. Publikasies en webtuistes
Grain Handling, Storage & Drying Handbook is n uitstekende gids waarmee u n silobergingskompleks kan beplan. Dit is een van daardie dinge wat n verwerker of boer die een of ander tyd doen. Dit is by ABC Hansen beskikbaar (kontakbesonderhede onder opskrif 3). ABC Hansen publiseer ook elke maand n elektroniese nuusbrief en die webwerf, www. abchansenafrica.co.za, het baie nuttige inligting. Bel 012 842 4017 of stuur `n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.zavir die volgende pamflette wat beskikbaar is van die LNR in Silverton: Bou van permanente sloot- en bunkersilos Building of permanent trench and bunker silage silos Hamermeul handleiding en toetsverslag 1997 Handleiding vir die konstruksie van graansilos vir plaasopberging Manual for the construction of grain silos for farm storage Die gradering van mielies en berging is twee onderwerpe wat ingesluit is in die uitstekende bemarkingsdokument Field Crop Marketing op www.daff. gov.za (kies die Publications- en dan die General Publications-opsie). Dit is deel van n opleidingsreeks. Daar is ook n eenvoudiger Info Pak wat oor graanberging handel.. Daar is ook n Infotoon oor graanberging. Besoek www.agis.agric.za/ efarmer. Daar is ook n Info Pak by www.daff.gov.za (kies die Publicationsopsie). Groot hoeveelhede voedsel word in sub-Sahara Afrika vermors as gevolg van ontoepaslike opbergruimtes. n Gesamentlike verslag wat deur die VN se Voedsel en Landbou Organisasie (FAO) en die Wreldbank bekendgemaak is, getiteld: Missing Food: The Case of Postharvest Grain Losses in Sub-Saharan Africa, skat dat die waarde aan graanverliese in sub-Sahara Afrika ongeveer $4 miljard per jaar is. Die verslag doen n beroep vir investering in na-oes tegnologie om die verliese te verminder en die vasteland se voedselsekuriteit n hupstoot te gee. Die verslag is op www.polity.org.za Ons dank aan Dirk Kok van Graan Silo Industrie wat terugvoering gegee het oor die konsephoofstuk.

1. Oorsig
Die hernubare-energiesektor is een van die snelgroeiendste sektore in die wreld. Vir Suid-Afrika kan dit werkskepping, volhoubare ontwikkeling en n verminderde las op Eskom meebring. Dit is ook n logiese reaksie op aardverwarming. Omdat hernubare energiebronne deurlopend aangevul word, bied hierdie bronne voorsieningsekerheid. Nadat die aanvangskoste aangegaan is, word energie van die wind, golwe, son, aardhitte (geotermiese hitte), biomassa en riviere verkry. Die tegnologie wat ingespan word vir die benutting van hierdie hulpbronne (renewable energy technologies RETs) funksioneer sonder besoedeling en word dus skoon tegnologie genoem. n Groter verskeidenheid energiehulpbronne is in die beste belang van nasionale en internasionale sekuriteit. Die aanvraag na hernubare energie neem wreldwyd toe en bied gevolglik n weg na volhoubare ekonomiese groei en potensile uitvoere. Die gebruik van hernubare energie kan tans in ons energiebehoeftes voorsien en verseker dat daar vir ons kleinkinders skoon lug en voldoende energie sal wees.
Bron: Earthlife (aangepas)

2. Biogas
Sekere landboubyprodukte (diere-afval, gewasreste, ens) wat aanvanklik bloot as afval beskou is, word al meer as n nuttige byproduk en waardetoevoegende hulpbron beskou. In die hedendaagse kompeterende landbouomgewing moet boere meer aandag skenk aan die afval wat hulle weggooi en seker maak dat hulle nie potensile kostebesparing of inkomste wegdoen nie. Biogas is n gas wat uit ongeveer 5070% metaan (CH4) en 3050% koolstofdioksied (CO2) bestaan. Sinonieme vir biogas is woorde soos rioolgas, moerasgas en metaan. Biogas kan gesuiwer en vir die opwekking van krag en/of verhitting of verkoeling gebruik word. Voordele van n biogas-aanleg sluit benewens elektrisiteit ook reukbeheer, afvalbestuur, verbeterde kunsmiswaarde en verminderde vrystelling van KHG (kweekhuisgasse) in. In China, Indi en ander Asiatiese lande is biogas goed gevestig as n landelike bron van energie. Bioverteerders is n volhoubare oplossing vir sowel die energiekrisis as besoedeling. Vir die Clean Development Mechanism (CDM) en Carbon Credits (koolstofkrediete) bestaan die moontlikheid om n aantal werksaamhede as een oorkoepelende geheel te registreer, en sodoende die registrasiekoste te verlaag en die grootte-struikelblok te minimaliseer. Dit het die potensiaal om as n tweede inkomstestroom vir boere te dien. Aangekeninge oor die Clean Development Mechanism (CDM) is beskikbaar by www.tradeplusaid. co.za.

234

Belanghebbendes (sien opskrif 12) Agama Energy Acrona Systems Biogas Power Biogas SA Cape Advanced Engineering (CAE) EcoSecurities Humphries Boerdery Lindon Renewables LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese MBB Consulting Engineers Southern Energy Sunfuel Cleantech Group Trade Plus Aid (TPA) Ubuntu Energy Solutions Weltec

Vergassing: Benutting van biomassa as energiebron Vergassing is die onvolledige pirolise van koolwaterstofbiomassa. Voerstof soos hout, mis, afvalpapier of steenkool kan omgeskakel word om skoonbrandende sintetiese gas te vorm wat hoofsaaklik uit waterstof (H) en koolstofmonoksied (CO) bestaan. Hierdie gas kan gebruik word om diesel of petrol te vervang. Vergassing is ideaal vir grootskaalse landbou-ondernemings, aangesien dit produkte wat hoofsaaklik afval is, kan omskep in n omgewingsvriendelike, skoonbrandende brandstof wat gebruik kan word om elektrisiteit te genereer, asook vir verhittingsdoeleindes veral in die kouer klimate. Biogasaanleg-energieopbrengste kan verryk word deur die vastestowwe en vloeistowwe te skei in verteerder-afval, en die vastestowwe te vergas. Prosesafval was nog altyd hinderlik vir die bestuur van groot kommersile ondernemings soos voerplekke (dieremis) en saagmeulens (afvalhout, saagsels en houtstukkies). In die verlede is direkte verbranding van die afval, vir verhitting, bevorder en gentegreer met n redelike mate van sukses. Die impak op die omgewing en op arbeid is egter eers onlangs waargeneem.
Bron: Biogas Power

GROBLERSDAL, Suid-Afrika: By Thandeka Mabuza se kleinskaalse suiwelboerdery, op die oewer van die Olifantsrivier, is daar min sprake van die kenmerkende reuk wat n mens sou verwag van n florerende suiwelboerdery. Die afwesigheid van n misreuk is egter slegs n van die voordele van die plaas se baanbreker-biogasmelkery. Deur kuipe te gebruik om die beesmis te verteer, en dan die metaan te onttrek en te brand, genereer Mabuza nou elektrisiteit vir haar huis en skure. Hierdie projek is n drievoudige wensituasie, s di voormalige landbouontwikkelingsbeampte by die Departement van Landbou en Grondsake (soos dit op daardie tydstip bekend gestaan het). Ek kan bevestig dat ek my elektrisiteitsrekening met n kwart verlaag het deur mis in energie te omskep. Ek voorkom ook ontbossing deur die insameling van hout vir brandstof (wat n vernietigende uitwerking op die omgewing het), te verminder. Laasgenoemde is n groot kragbron vir baie kleinskaalse boerderye. Die 12-hektaar-plaas is in Limpopo (n provinsie in Suid-Afrika, sowat 150 kilometer of 94 myl noordoos van Pretoria) gele en beskik oor 16 melkkoeie, wie se mis in drie anaerobiese verteerders gevoer word. Die gas wat gevorm word, word gebrand om elektrisiteit op te wek. Bron: aangepas uit die artikel South African dairy goes green with manure power, wat beskikbaar is by www.trust.org/alertnet.

4. Geotermiese energie
Hierdie energie kom voor in verhitte rots en vloeistof wat uit die uiters warm kern van die aarde opstyg en tot in die skeurtjies en openinge in die aardkors deursyfer. Dit kan in die vorm van warm water, stoom of warm, dro rotse voorkom. Om tot hierdie energie toegang te kry, word gate in die aardkors geboor. Suid-Afrika het nie baie geotermiese hulpbronne nie slegs di in die gebied rondom Aliwal-Noord en in die Kaapse Hoekberge.

5. Natuurlike gas
Sien die hoofstuk oor energie

3. Biomassa
Die term biomassa verwys gewoonlik na enige plant- of dieremateriaal. Voorbeelde van biomassa as n regstreekse brandstofbron sluit die volgende in: hout, munisipale afval, dieremis, makadamianeutdoppe, suikerriet-reste en landbou-afval, veral in plattelandse gebiede. Plantolies word ook uit biomassa geproduseer. Hierdie olies kan uit sonneblompitte, sojabone, grondbone, groente en ander plante onttrek en in brandstof omgeskakel word. Biogas is onder die vorige opskrif bespreek. Vir aantekeninge oor biobrandstowwe (etanol en biodiesel, raadpleeg die afsonderlike hoofstuk daaroor. Belanghebbendes (sien opskrif 12) Biogas Power Cape Advanced Engineering (CAE) ECCOFuels Energy & Densification Systems (Edms) Bpk ENVIRO-LOG Enviroserv Lindon Renewables MBB Consulting Engineers Renewable Energy Solutions Scanwood Solutions (Edms) Bpk Southern Energy Sunfuel Cleantech Group University of the Witwatersrand

6. Opvullingsgas
Sien ook die hoofstuk oor afvalbestuur

Opvullingsgas is n komplekse mengsel van verskillende gasse wat gevorm is deur die bedrywigheid van mikro-organismes in n opvullingsterrein. Hierdie gasse kan versamel en gebruik word om hitte of elektrisiteit voort te bring. Landvullingsgasprojekte is nie net n belangrike energiebron nie (wat n kreatiewe vorm van afvalbestuur!); hulle verminder ook kweekhui sgasvrystellings. Belanghebbendes (sien opskrif 12) Energy & Densification Systems (Edms) Bpk Enviroserv Interwaste Environmental Solutions MBB Consulting Engineers

7. Sonkrag
Een uur sonlig bevat genoeg energie om die wreld n dag lank van energie te voorsien.

235

n Gebied van 70km x 70km sou uit gekonsentreerde sonkrag (concentrated solar power CSP) in al Suid-Afrika se elektrisiteitsvereistes kon voorsien. Die opwekking van krag uit sonenergie is die snelgroeiendste elektrisiteitsbron, wat sy uitset elke twee jaar verdubbel. Sonkrag is verreweg die mees oorvloedige en geredelik toeganklike bron van hernubare energie in Suid-Afrika, aangesien Afrika gesend is met sonskyn regdeur die jaar. Daar is twee maal soveel sonlig in Afrika as in Europa, waar sonkrageenhede in sommige lande soos Switserland verpligtend is, beskikbaar. In Europa is daar die sogenaamde sonkragplase waar boere geld verdien deur oortollige sonkrag aan die nasionale netwerk te verkoop, eerder as om op die tradisionele manier te boer. Daar is twee duidelike maniere waarop ons sonkrag kan benut, hetsy deur die hitte van die son te gebruik (sontermiese krag) of deur sonlig deur middel van fotovoltaese panele in elektrisiteit te omskep. Afgesien hiervan is daar passiewe sonkrag (passive solar) geboue word op so n manier ontwerp dat hulle die hitte van die son absorbeer (deur noord te front), wat sodoende verhittingskoste verminder. Sonkrag vir plase in afgele gebiede is n lewensvatbare opsie omdat daar nie regstreekse toegang tot netwerkverskafde elektrisiteit is nie en dit baie gaan kos om die elektrisiteit by die plase te kry wat plaaseienaars dan sal moet betaal. Sulke elektrisiteit sal teen n veel hor tarief as di in stedelike gebiede verskaf word. Bronne: www.solardome.co.za en www.solar-panel.co.za Belanghebbendes (sien opskrif 12) African Alternative Technologies (AAT) All Power Association for Renewable Energy Cooking Appliances (AFRECA) Aurora Power Solutions (APS) Bundu Power Davy Pumps Divwatt (Pty) Limited Earth Power Gunda Imports and Distribution Jabula Holdings JLinx Kabi Energy Lindon Renewables LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese Mainstream Renewable Power MBB Consulting Engineers Nuon RAPS Utility Olivia Energy Solutions Plan my Power Renergy Technology (Rentech) Secur-a-lite Selected Energy Solardome SA Solar Heat Exchangers Solar World Africa Solien Sonnenkraft South African Photovoltaic Industry Association (SAPVIA) Sun Africa Sun Electricity Sustainable Energy Society of Southern Africa (SESSA) Suntank Solar Tasol Tenesol Manufacturing ZM Pompe

Weens die ho kapitaalkoste en die omgewings- en sosiale impak van groot damme, word hernubare hidro-ontwikkelings tans toenemend op kleinskaalse projekte (minder as 10 MW) gerig. Sulke kleiner hidroaanlegte benvloed nie oewer-ekosisteme nie, en deur plaaslike tegnologie en vaardighede te gebruik, kan so n kleinskaalse hidro-aanleg ook in die omgewing tot werkverskaffing bydra. Visiongain, n onafhanklike inligtingverskaffer, raam die waarde van die globale hidrokragmark op 56.51 miljard VS-dollar. Die Hydropower Market 2011-2021-verslag is beskikbaar by www.visiongain.com. Hidro-elektrisiteit kan ook in die see gegenereer word as marine-energie of marine-krag. Belanghebbendes (sien opskrif 12) African Alternative Technologies (AAT) Bethlehem Hydro Earth Power MBB Consulting Engineers Vortex Hydro Systems ZM Pompe

9. Windenergie
Teen 2030 sal 42% van die nuwe kragprojekte in Suid-Afrika op hernubare energie steun, waarvan ongeveer die helfte deur windenergie aangedryf sal word. Danksy die uitgestrekte kuslyn, het Suid-Afrika die potensiaal vir grootskaalse elektrisiteitsopwekking deur middel van windenergie. Volgens Hermann Oelsner (African Wind Energy Association AfriWEA) het Suid-Afrika die potensiaal om, met behulp van die wind, meer elektrisiteit op te wek as sy huidige nasionale kragverbruik en boonop sonder die skadelike gevolge vam fossielbrandstof en kernkragopwekkingsaanlegte. Die World Wind Energy Association (WWEA) glo dat die klein windenergiemark oor die potensiaal beskik omm sy markaandeel aansienlik te vergroot in die nabye toekoms tienvoudig in 2020 en n volwasse industrie te word. Die Small Wind Report 2012 is beskikbaar by www.wwindea.org. Gaan lees gerus oor die Windatlas vir Suid-Afrika by www.wasaproject.info Belanghebbendes (kyk opskrif 12) African Alternative Technologies (AAT) African Wind Energy Association (AfriWEA) Bundu Power Darling Wind power Divwatt (Edms) Bpk Earth Power Genesis Eco-Energy Innowind JLinx Kestrel Wind Turbines Lindon Renewables MetroWind Van Stadens Wind Farm Palm Tree Power Winglette ZM Pompe

8. Waterenergie
Energie in die vorm van bewegingsenergie of temperatuurverskille in water, kan ingespan en gebruik word. Aangesien water ongeveer n duisend maal swaarder is as lug, kan n stroom water wat stadig vloei groot hoeveelhede energie vrystel. Hidro-elektrisiteit, n hernubare energiebron wat uit bewegende water verkry word, verskaf ongeveer een sesde van die wreld se elektrisiteit. Met sewe groot riviere (Nyl, Niger, Kongo, Senegal, Oranje/Gariep, Limpopo en Zambezi) het Afrika, wat oor ongeveer 10% van die wreld se potensile hidro-energie beskik, en n uiters lae per kapita energieverbruik het, tot dusver slegs n klein gedeelte van sy vermo benut.

10. Internasionale sakeomgewing

We may have taught China to drive, eat, and buy its way to ruin; China may yet show us how to save the world. Thomas J Campanella, http://www.bbc. co.uk/news/world-asia-pacific-13799997 Toenemende verstedeliking en die omgewingsbedreigings wat dit veroorsaak, het daartoe gelei dat China se regering sedert 2009 jaarliks byna 50 miljard VS-dollar bel het in die ontwikkeling van sy hernubareenergiesektor. China se vyf-jaar-belegging in omgewingsbeskerming is op pad om 454 miljard VS-dollar te bereik. Na verwagting sal di land se omge wingsbeskermingsbedryf 317 miljard VS-dollar oorskry teen die jaar 2015.

236

Na aanleiding van die Fukushima Daiichi-kernramp in Japan in 2011, beplan Duitsland om kernkrag ten volle uit te faseer teen 2022. Duitsland is reeds vir jare aan die voorpunt van hernubare-energie-tegnologie, en is goed geposisioneer om die eerste land te word wat ten volle na groen krag oorskakel. Die wreldmark vir windturbines het in 2011 n rekord van 41 GW gelewer n verbetering op die 37.6 GW wat in 2010 behaal is, met China wat meer as 40% van die nuwe kapasiteit bydra. Die grootste markte op hierdie gebied is China, die VSA, Indi, Duitsland en Kanada.Vir meer inligting, besoek die webwerf van die World Wind Energy Association (WWEA) by www.wwindea.org. Die wreld se sonkrag-opwekkingskapasiteit sal in die volgende vyf jaar met tussen 200% en 400% toeneem, met Asi en ander ontluikende markte wat Europa se leiding neem. Duitsland, die wreld se grootste mark vir fotovoltaese energie (PV market), sal waarskynlik wreldwyd die hoofdryfveer wees in 2012, gevolg deur China, die Verenigde State en Japan. Luidens die verslag word die vinnigste PV-kapasiteit-groei verwag in China en Indi, gevolg deur suidoos-Asi, Latyns-Amerika, die Midde-Ooste en Noord-Afrika.
Bronne: ESI-Africa.com-nuusbrief, 2 Februarie 2012, European Photovoltaic Industry Association (EPIA), Mei 2012

In November 2011 het die Energy Efficient Building Regulations in werking getree en is die Industrial Energy Efficiency Programme van stapel gestuur. Tot op datum is 215 000 sonwaterverwarmers genstalleer. Die volgende areas is ook in die IPAP-dokument gedentifiseer as areas vir verdere ontwikkeling in groen industrie in Suid-Afrika: Die wes- en suidkus, sowel as areas in die binneland van Suid-Afrika, is ekonomies lewensvatbaar vir die ontwikkeling van windenergie. Sonkrag bied n aanloklike geleentheid vir verdere ontwikkeling (veral ten opsigte van gekonsentreerdeson- termiese (CST) krag. Energiedoeltreffendheid kan verbeter word deur nuwe elektrisiteitbes paringstegnologie bekend te stel, bestaande tegnologie aan te pas en energie te bewaar deur die behoefte aan elektriese krag wat deur die elektrisiteitsnetwerk voorsien word, te verminder. Doeltreffende afvalbestuur is gedentifiseer as n belangrike komponent van n groen ekonomie in Suid-Afrika veral industrile ontwikkelingsgeleenthede in herwinning, vermindering van energieverbruik en waterbesoedeling. Wat sonwaterverwarmers betref, is die doelwit dat daar teen 2014 n totaal van een miljoen stelsels genstalleer moet wees.
Bron: Tralac e-Nuusbrief, 25 April 2012, n artikel deur Willemien Viljoen

Belanghebbendes (kyk opskrif 12) Departement van Energie Departement van Handel en Nywerheid Nasionale Tesourie Departement van Ekonomiese Ontwikkeling Nasionale Beplanningskommissie

11. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die generering van hernubare energie word beskou as n moontlike katalisator vir verhoogde ekonomiese voordele en industrile ontwikkeling, deur verskeie doelwitte in Suid-Afrika te bereik: werkskepping verbeterde uitvoermededingendheid ondersteuning aan Suid-Afrika om sy verbintenis tot n kleiner koolstofvoetspoor na te kom (eie vertaling) uitvoere te vrywaar van moontlike koolstoftariewe en -belastings daarstel van energiesekuriteit Hernubare energie speel n noodsaaklike rol om Suid-Afrika te ondersteun in sy verbintenis om kweekhuisgasvrystellings teen 2020 met 34 persent te verminder, met die potensiaal om meer as 50 000 werksgeleenthede te skep en ongeveer 55 miljard VS-dollar in groen beleggings oor die volgende vyftien jaar te genereer. IPAP (die regering se industrile aksieplan) erken Suid-Afrika se potensiaal om n streeksvervaardiger en -dienstekern toegespits op hernubare produkte te word, deur elemente van die globale waardeketting te lokaliseer vir die opwekking van wind- en sonkrag. Dit vereis egter n gentegreerde en koherente strategie wat n plan vir hernubarekragopwekking kombineer met n toepaslike finansieringsmodel en n gesonde strategie vir industrile ontwikkeling. Danksy industrilebeleidingrypings is daar die laaste paar jaar vordering gemaak met betrekking tot die ontwikkeling van groen industrie in SuidAfrika. Die Renewable Energy Independent Power Producer Programme (REIPP) is in Augustus 2011 van stapel gestuur, met die doel om n kapasiteit van 17.8 gigawatt hernubare energie te genereer teen 2030. Die webtuiste van die Renewable Energy Independent Power Producer Procurement Programme kan besigtig word by www.ipp-renewables.co.za Toenemende vlakke van plaaslike inhoud is bewerkstellig deur die . REIPP Nuwe regulasies oor die verpligte vermenging van biobrandstowwe is in die Staatskoerant gepubliseer.

12. Belanghebbendes
Verenigings en niestaatsorganisasies
African Wind Energy Association (AfriWEA) www.AfriWEA.org Association for Renewable Energy Cooking Appliances (AFRECA) www.afreca.org Association for the Study of Peak Oil and Gas (ASPO) South Africa www.aspo.org.za Earthlife Africa www.earthlife.org.za Southern Africa Bioenergy Association (SABA) www.saba.za.org South African Institute of Agricultural Engineers http://saiae. co.za/ South African New Economics Network (SANE) www.sane.org. za South African Photovoltaic Industry Association (SAPVIA) www.sapvia.co.za Southern Africa Alternative Energy Association www.saaea.org Southern African Solar Thermal Industry Association (SASTELA) www.sastela.org South African Wind Energy Association (SAWEA) www.sawea. org.za Die Sustainable Energy & Climate Change Project (SECCP), in samewerking met suidelike en noordelike niestaatsorganisasies, beywer hulle om beleide en maatstawwe te bevorder insluitend energiedoeltreffendheid en voorsiening en verbruik, en hernubare energie en skoon tegnologie. SECCP-nuus en bevindinge kan besigtig word by www.earthlife.org.za kies die Research-kieslysopsie. Sustainable Energy Society of Southern Africa (SESSA) www. sessa.org.za The Green Connection http://thegreenconnection.org.za WWF SA www.wwf.org.za

237

Elektrisiteitsvoorsieners/-verskaffers
Amatola Green Power Tel: 011 783 1922 / 082 579 1211 www.amatolagreenpower.co.za Humphries Boerdery Tel: 014 736 3843

Interwaste Environmental Solutions Tel: 011 323 7300 www.interwaste.co.za Mainstream Renewable Power Tel: 021 657 4040 www.mainstreamrp.com MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 Faks: 021 883 8514 info@mbbsouth.co.za www.mbb.co.za Red Cap Investments Tel: 021 790 1392 http://red-cap.co.za

Renewable Energy Solutions Tel: 021 981 5629 / 083 226 0967 www.renewableenergysolutions. co.za Sustainable Energy Africa (SEA) Tel: 021 702 3622 www.sustainable.org.za Talbot Green Energy Tel: 033 346 1444 www.talbot.co.za Ubuntu Energy Solutions info@ubuntuenergy.com www.ubuntuenergy.com

Metaan word onttrek uit mis Amatola Green Power (AGP) is n en ander afval op hierdie groot maatskappy wat, onafhanklik van varkplaas. Eskom of munisipaliteite, handel dryf in elektrisiteit. McGregor Alternative Technology Centre (MAT) Bethlehem Hydro www.mat.org.za Tel: 012 349 2944 / 073 168 3539 www.bethlehemhydro.co.za MetroWind Van Stadens Wind Farm Darling Wind Power (Edms) Bpk Tel: 041 505 8000 Tel: 010 201 4700 / 083 631 0383 www.metrowind.co.za www.darlingwindfarm.co.za Trade Plus Aid (TPA) n Lening van 250 miljoen dollar Tel: 011 483 1875 (sowat R1.9 miljard) is deur die www.tradeplusaid.co.za Wreldbank aan Eskom toegestaan vir sy Eskom Renewables Energy Die TPA landboubiogasprojek om binnelandse Support Project (ERSP). Eskom beoog Renewables Business is een van biogasprojekte regoor die arm die eenhede. Besoek www.eskom. landelike gebiede van Suid-Afrika co.za en kies die Renewable te implementeer. Die verkoop van Certified Emission Reduction energy-opsie. of koolstofkrediete onder die CDM [die Verenigde Nasies se Greenways Farm Clean Development Mechanism] Shelby Tyne 083 642 8229 word gebruik om die nodige Elektrisiteit vir die daaglikse fondse te genereer om die behoeftes van die plaas word projek te ontwikkel. Tegniese en gegenereer van n pluimvee- ander inligting is op die webwerf biogasstelsel. beskikbaar.

Finansiering- en bemarkingsondersteuning
Talle internasionale groepe het gehelp met Suid-Afrikaanse projekte vir hernubare energie, byvoorbeeld die Afrika-ontwikkelingsbank (AfDB) www.afdb.org; Agence Franaise de Dveloppement www.afd.fr; en Danish International Development Assistance (DANIDA) http:// um.dk/en/danida-en. Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (DBSA) is betrokke by projekte soos Renewable Energy Market Transformation (sien www. remtproject.org) en die Cacadu Rural Economic Development Initiative, wat werksgeleenthede skep en ekonomiese ontwikkeling bevorder deur hernubare-energie-projekte in die Oos-Kaap (Cacadu-distrik). Kontak die programkordineerder van laasgenoemde by 041 508 7320, of skriftelik by WendyF@dbsa.org. South African Renewables Initiative (SARi) beoog om internasionale publieke finansiering te mobiliseer en te kanaliseer in die ontwikkeling van hernubare-energie-genereringkapasiteit op n manier wat ook ekonomiese, sosiale en omgewingsvoordele inhou. Die inisiatief word gesamentlik deur die Onderwysdepartement, die Departement van Handel en Nywerheid en die Nasionale Tesourie aangedryf. Besoek www.sari.org.za. Ten einde die doelwitte te bereik wat in die regering se industrile aksieplan uiteengesit is, het die Industrial Development Corporation (IDC) R25 miljard geoormerk vir die bou van n groen ekonomie oor die volgende vyf jaar. Vir meer inligting, besoek www.idc.co.za. Die handelsbanke het eenhede wat hernubare-energie-projekte befonds. Die eerste bank in Suid-Afrika wat van windenergie gebruik maak, is die Nedbank-tak in Dunoon (Wes-Kaap). Die Nasionale Sake-inisiatief het n Volhoubare Toekoms-eenheid. Skakel hulle by 011 544 6000 of besoek visit www.nbi.org.za. Provinsiale beleggingsagentskappe soos Invest North West en Wesgro bied finansiering vir hernubare energie. Raadpleeg die Verskaffers van finansile dienste-hoofstuk vir hul besonderhede. Suid-Afrikaans-Duitse Sakekamer Tel: 011 486 2775 / Tel: 021 422 3311 / Tel: 031 335 1020 www.germanchamber.co.za

Ingenieurs- en raadgewende dienste

African AlternativeTechnologies Cullinan Energy Solutions Tel: 031 576 0416 / 084 941 3993 Tel: 082 679 9307 www.aatec.co.za www.cullinanenergysolutions.co.za Agama Energy Tel: 021 701 3364 www.agama.co.za Alt-e Technologies Tel: 021 511 9504 www.alt-e.co.za Earth Power Tel: 021 702 1102 www.earthpower.co.za Enviroserv Tel: 011 456 5400 www.enviroserv.co.za

Alternative Energy Solutions Genesis Eco-Energy Tel: 082 909 6999 Tel: 083 460 3898 www.africanemissionstrading.co.za www.genesis-eco.co.za Aurora Power Solutions (APS) Tel: 021 421 9764 www.apsolutions.co.za Cape Advanced Engineering Tel: 021 577 3413 www.cae.co.za Combustion Technology Tel: 021 715 3171 www.combustiontechnology.co.za Green Power Tel: 021 511 0297 www.green-power.co.za GreenCape Initiative Tel: 021 811 0250 http://green-cape.co.za InSynch Sustainable Solutions Tel: 076 668 8877 www.insynch.co.za

Insetverskaffers
AEAMD Renewable Energy Tel: 011 312 7402 www.ae-amd.co.za All Power Tel: 041 451 3936 www.allpower.co.za Acrona Systems Tel: 011 483 1875 www.acrona-systems.com Biogas Power Tel: 083 678 5563 www.biogaspower.co.za

238

Biogas SA Tel: 072 445 4739 www.biogassa.co.za Bundu Power Tel: 011 397 7373 www.hybridpower.co.za Divwatt (Edms) Beperk Tel: 011 794 3825 www.divwatt.com Earth Power Tel: 021 702 1102 www.earthpower.co.za ECCOFuels Tel: 011 456 5400 www.eecofuels.com Energy & Densification Systems Tel: 011 794 4660 www.russiltech. co.za ENVIRO-LOG Tel: 078 169 7870 www.envirolog.co.za Innowind Tel: 041 487 2418 www.innowind.com Jabula Holdings Tel: 082 820 8838 www.jabulaholdings.co.za JLinx Tel: 021 863 1566 www.jlinx.co.za Kestrel Wind Turbines Tel: 041 401 2500 www.kestrelwind.co.za [Die hernubare-krag-afdeling van Eveready (Edms) Bpk] Kabi Energy Tel: 010 003 0202 www.kabienergy.com Lindon Renewables Tel: 031 949 2441 www.lindon.co.za Nuon RAPS Utility Tel: 035 573 1529 www.nura-energy.co.za Olivia Energy Solutions Tel: 082 990 9111 www.oliviaenergy.co.za Palm Tree Power Tel: 013 753 2464 www.palmtreepower.com Plan my Power Tel: 011 678 5101 www.planmypower.co.za Renergy Technology (Rentech) Tel: 011 776 4300 www.rentech.com Scanwood Solutions Tel: 012 803 0036 www.scanwood.co.za Selected Energy Tel: 0861 SOLAHART www.solahart.co.za Solar Heat Exchangers Tel: 011 462 0024 www.solarheat.co.za Solar World Africa Tel: 021 421 8001 www.solarworld.co.za Solardome SA Tel: 021 886 6321 www.solardome.co.za Solien Tel: 044 877 1733 www.solien.co.za Sonnenkraft Tel: 011 326 2344 www.sonnenkraft.co.za Southern Energy Tel: 082 413 2955 Sun Africa Tel: 082 822 5380 / 079 505 4564 www.sunafrica.co.za Sun Electricity Tel: 0861 786 532 www.sunlec.co.za Sun Power Technology Tel: 082 652 0982 www.isoll.com Sunfuel Cleantech Group www.biodieselone.co.za Suntank Solar Tel: 0860 111 786 www.suntank.com TASOL Tel: 0861 111 3078 www.tasolsolar.co.za Tenesol Manufacturing Tel: 021 797 7377 www.tenesol.com Vortex Hydro Systems Tel: 048 885 0132 / 082 954 4925 Winglette Tel: 058 622 1838 / 082 773 8496 www.winglette.com ZM Pumps Tel: 082 552 3917 / 073 070 8545 www.zmpompe.co.za and www.powerspout.com
Sien ook die gids wat beskikbaar is by www.urbansprout.co.za.

Universiteit van die WesKaapland SA Herbal Science and Medicine Institute Tel: 021 959 2911 www.uwc.ac.za Dr. Klaasen is aktief betrokke by die ontwikkeling van biobrandstowwe uit inheemse kraalbos en alternatiewe energie op klein skaal uit kraalmis.

Universiteit van die Witwatersrand Centre of Material and Process Synthesis (COMPS) Tel: 011 717 7567 www.wits.ac.za/Centres/COMPS/ www.beautifuel.co.za

Regering
Departement van Energie www.energy.gov.za Departement van Handel en Nywerheid www.thedti.gov.za Departement van Ekonomiese Ontwikkeling www.economic.gov.za Nasionale Beplanningskommissie (NPC) www.npconline.co.za Nasionale Tesourie Tel: 012 315 5111 www.treasury.gov.za n Bedrag van R800 miljoen is beskikbaar gestel deur die Nasionale Tesourie vir die Groen Fonds oor die twee finansile jare geindig 2013/2014.

13. Publikasies en webtuistes

Besoek die webwerwe wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is.

Suid-Afrikaans
Verslae soos The bid for private power: an overview of SAs renewable energy bid process en Financing renewable energy in developing countries drivers and barriers for private finance in sub-Saharan Africa (Maart 2012) en The Green Investment Report - The ways and means to unlock private finance for green growth (January 2013) is beskikbaar by www.polity.org.za. Kontak die LNR-Instituut vir Landbou-ingenieurswese by 012 842 4017 of iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies: Biogas design and operation manual Biogas from cattle manure Biogas purification Biogas equipment Biogas water pump Manure handling in intensive animal production units Manual for the domestic drying of vegetables with a convection solar drier The construction of a domestic convection solar drier (plans/sketches) Water heating by means of solar energy Solar water heating system (plans/sketches) Die Endangered Wildlife Trust se South African Good Practice Guidelines for Surveying Bats in Wind Farm Developments is beskikbaar. Bel 011 372 3600. South African Renewables Initiative (SARi) http://blog.sari.org.za beywer hulle daarvoor om internasionale finansiering te kataliseer vir Suid-Afrikaanse

Opleiding en navorsing
LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese (LNR-ILI) Tel: 012 842 4017 www.arc.agric.za Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) Centre for Energy Research Tel: 041 504 2259 http://energy.nmmu.ac.za Outeniqua-navorsingsplaas Tel: 044 803 3700 Navorsing oor biogas Suid-Afrikaanse Nasionale Energy-navorsingsinstituut (SANERI) Tel: 010 201 4700 www.saneri.org.za SANERI is die publieke entiteit waaraan die kordinering en uitvoering van energienavorsing, -ontwikkeling en -demonstrasie in publieke belang toevertrou is. Universiteit Stellenbosch Centre for Renewable and Sustainable Energy Studies Tel: 021 808 4069 www.crses.sun.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Prof. Nico Smit Tel: 051 401 2211 www.ufs.ac.za/animal

239

hernubare-energie-projekte en -industrie. Sonkrag Die Global Solar Council is n koalisie op die vlak van uitvoerende hoofbestuur, wat internasionale maatskappye in die fotovoltaese sonkragwaardeketting lei. Besoek www.globalsolarcouncil.net vir meer inligting.

insette
Kompos en organiese kunsmis
Kyk ook na die Erdwurms en vermikompost hoofstuk

Algemene hernubare energie (globaal)

International Renewable Energy Agency www.irena.org Die United Nations se initiatief Sustainable Energy for All (Volhoubare Energie vir Almal) www.sustainableenergyforall.org. www.esi-africa.com is die aanlyn-kragjoernaal van Afrika. Die aantekeninge oor die Pure Energy Systems Wikipedia is beskikbaar by http://peswiki.com, en di oor alternatiewe energie by https://attra. ncat.org, webwerf van die ATTRA-program (National Sustainable Agricultural Information Service). Besoek www.unep.org, webwerf van die United Nations Environment Programme (UNEP European Renewable Energy Council www.erec.org Die World Wide Fund for Nature (WWF) het The Energy Report bekend gestel. Volgens hierdie verslag is dit moontlik dat 100% van die aarde se energiebehoeftes teen 2050 voorsien sal word deur tegnologie vir skoner hernubare energie. Besoek www.wwf.org.za en www.panda. org. Die jongste World Investment Report, wat beskikbaar is by http:// unctad.org (United Nations Conference on Trade and Development) gee n uiteensetting van die globale beleggings wat tussen 2010 en 2015 benodig sal word om kweekhuisgas-vrystellings te beperk tot die vlakke wat uiteengesit is in die Copenhagen Accord. Lees oor die Energy and Climate Work Programme by die World Business Council for Sustainable Development (sien www.wbcsd.org). Die World Economic Forum se verslag, Developing Renewable Energy Capacity, is beskikbaar by www.wef.org RECHARGE, die globale bron vir nuus oor hernubare energie www.rechargenews.com www.energy.sourceguides.com, n aanlyngids vir hernubare-energieondernemings wreldwyd. Demonstreer praktiese oplossings vir omgewingsprobleme vir die een-en-twintigste eeu (Verenigde Koninkryk) www.cat.org.uk Renewable Energy Policy Network for the 21st Century (REN21) www.ren21.org (sien die jongste Renewables Global Status-verslag) www.eia.doe.gov/fuelrenewable.html amptelike energiestatistieke van die VS-regering www.engerati.com globale stemme wat energie transformeer.

1. Oorsig
Die skerp styging in die koste van anorganiese kunsmis en onkruiddoders (waarvan heelwat afkomstig is van petroleumprodukte) het sommige boere genoop om die moontlikheid te oorweeg om dit deur organiese kompos te vervang. Die voortdurende gebruik van anorganiese produkte het die grond gesteriliseer en miljarde mikro-organismes wat in die natuur voorkom, vernietig. Deur anorganiese produkte te verminder of heeltemal uit te skakel en deur organiese produkte te vervang, sal die mikroorganismes weer in die grond terugsit . Hierdie mikro-organismes sal weer nuwe lewe aan uitgeputte grond gee, asook al die noodsaaklike voedingstowwe verskaf om gesonde plante te verseker. Kompos werk die beste wanneer dit in die grond ingewerk word voor die aanplant van groente of plante. Kompos kan ook as deklaag gebruik word die beskermende bedekking wat oor die grond geplaas word, hou die vog in, verminder erosie, verskaf voedingstowwe en voorkom dat onkruid groei.
Bronne: Ronald Thomson; Water Wise (Rand Water)

2. Kompos
Die uitstekende resultate wat kommersile, biologiese en organiese boere behaal deur goeie kompos te gebruik, is tans die stukrag agter hierdie bedryf se groei. (Kyk na www.sabiofarm.co.za.) Kompos word voortdurend in die natuur gevorm wanneer plante en diere doodgaan en ontbind. Hierdie natuurlike kompos word gewoonlik humus genoem. Ontbinding behels die afbreking van plant- en diere-oorskot tot eenvoudiger komponente. In die proses word voedingstowwe wat noodsaaklik vir die groei van plante is, in die grond vrygestel. Ontbinding word bewerkstellig deur die werking van ontbinders, wat bakterie, swamme en erdwurms insluit. Die ontbindingsproses is noodsaaklik vir die herwinning van voedingstowwe. Goeie kompos is n uitstekende bron van voordelige organismes en organiese stowwe. Kompos plaas voedingstowwe terug in die grond, verhoog die grond se vermo om water en lug te hou en voorkom erosie deurdat dit die grond saambind. Enigiemand wat kompos in groot maat aankoop, word aangeraai om professionele hulp by die keuse van n verskaffer te kry, aangesien daar soos in enige ander bedryf goeie en slegte kompos is!
Bronne: Jako Pieterse; Don Blacklaw; Ken Reid; Ronald Thomson

Wind
World Wind Energy Association www.wwindea.org German Wind Energy Association www.wind-energie.de Die American Wind Energy Association, wat Pike-navorsing in 2011 aanhaal, glo dat die klein windindustrie teen 2015 drie maal so groot gaan wees as wat dit op die oomblik is. Besoek www.awea.org Danish Wind Industry Association www.windpower.org Folkecenter for Renewable Energy (Denmark) www.folkecenter.net

3. Vloeibare kompos (kompostee)

Om kompos oor groot oppervlaktes te versprei, kan sekere probleme inhou. Vloeibare kompos bied baie van hierdie probleme die hoof. n

240

Moeseliensak met kompos word in n vat met ontchloorde water gehang en die water word voortdurend met behulp van pomptoerusting beweeg. Die idee is dat die meeste van die heilsame mikro-organismes en noodsaaklike voedingstowwe vir plante uit die soliede kompos onttrek word in die vloeibare kompos (hierdie vloeistof word kompostee genoem). In die kommersile bedryf sal heelwat vorms van voedingstowwe, wat deur die mikro-organismes opgeneem word en hul groei stimuleer, in di stadium bygevoeg word. Hierdie byvoegings kan molasse, kelppoeier, rotsstof, humus- en fulviensuur, ensovoorts wees. Omdat die vloeistof onstabiel is, moet dit binne 12 uur nadat dit gemaak is, gebruik word. Hierdie vloeibare kompos kan op grond vir weiding gespuit word, maar daar is ook vasgestel dat dit as blaarvoeding uitstekend in boorde werk. Een gebruiker het gedurende die groeiseisoen maandeliks 100 liter per hektaar as grondbenatting toegedien en uitstekende resultate daarmee behaal. Daar is gevind dat wanneer dit as n blaarvoeding gebruik word, die voordelige mikro-organismes die patogeniese verwekkers verdryf en dat blaarplantsiektes op die manier vermy, of minstens verminder, word. Boonop voed die vloeistof die plant. Wanneer plante n goeie, standvastige voedingstoevoer by hulle wortels het, kan hulle siektes doeltreffender beveg as plante wat swak voeding ontvang. Deur kompos as kunsmis en plantvoedsel te gebruik, word verseker dat die plant regdeur die groeiseisoen voedsel ontvang en nie soos in die geval van anorganiese kunsmis net n goeie hoeveelheid voeding tydens toediening ontvang nie en gebrek ly wanneer dit geabsorbeer of weggespoel het nie.
Bron: Ronald Thomson

Maatskappye wat betrokke is

Agro-Hytec Distribution Tel: 021 863 2884 www.agrohytec.co.za Atlas Organic Fertilizers Tel: 0784572743 / 078 451 8988 www.atlasorganies.co.za Avison Tel: 023 347 0544 www.avison.co.za Bark Enterprises Tel: 012 252 7235 / 082 771 8497 www.barkcompost.com Biogrow Tel: 028 313 2054 www.biogrow.co.za Culterra Tel: 011 300 9913/4/5 www.culterra.co.za Drotsky Aktiek Tel: 011 864 1601 www.drotsky.co.za Masjiene wat misstof versprei Earth 2 Earth Tel: 0860 47 66 33 www.earth2earth.co.za Guano Sales (Cape) Tel/faks: 021 671 4387 Tel: 021 976 1546 (factory) Havco Tel: 017 712 5355 www.havco.co.za Misstofverspreidingsgereedskap Jacklin Organic cc Tel: 017 844 1589 www.jacklinorganic.co.za Karibu Farm Tel/faks: 032 947 1194 Lushof 101 Tel: 015 307 4420 / 082 800 1895 compost@mweb.co.za Ontwerp en vervaardig toerusting wat kompos maak. Master Organics Tel: 021 396 1066 www.master-organics.com Mayibuye Ndlovu Compost Tel: 042 233 0320 www.srcc.co.za/compost.html

4. Erdwurms
Kyk na die aparte hoofstuk Erdwurms en vermikompost

n SEB-vennootskap tussen Mayibuye Ndlovu Development Afsetpunte in Limpopo, Noordwes, Trust en Sundays River Citrus Gauteng, Mpumalanga en KwaZulu- Company (SRCC) wat organiese kompos lewer. Natal Earthworm Organic Mediums Tel: 011 468 1220 www.earthworm.co.za Eco-Fert Tel: 086 100 50 51 www.eco-fert.co.za National Plant Food (Gromor) Tel: 031 782 3105 www.gromor.co.za Neutrog Africa Tel: 021 972 1958 www.neutrog.co.za

5. Belanghebbendes
Opleiding en navorsing
Landboukolleges bied kort opleidingskursusse aan in die maak van kompos. Madzivhandila Kollege bied byvoorbeeld so n kursus aan. Skakel hulle by 015 962 7200/7/8. Raadpleeg die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding vir die kontakbesonderhede van al die landboukolleges. Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Prof. L. van Rensburg (Direkteur) Tel: 018 299 1542 Leon.VanRensburg@nwu.ac.za www.nwu.ac.za SA Biofarm Institute Tel: 058 622 2372 info@sabiofarm.co.za www.sabiofarm.co.za The Sustainable Fruit and Vine study Group Tel: 021 808 5329 www.sustainablefarm.co.za Universiteit van Stellenbosch Departement Grondwetenskap Dr. Eduard Hoffman Tel: 021 808 4789 www.sun.ac.za/soil Universiteit van die Vrystaat Lengau Agri Sentrum Dr. M.C. van der Westhuizen Tel: 083 453 9364 mcvdw@telkomsa.net

Die meeste produkte is op grond- Ritlee Sales & Services vriendelike hulpbronne gebaseer Tel: 011 452 3434 www.ritlee.co.za en van die see en land afkomstig. Ecosoil Tel: 021 848 9434 / 072 906 1636 www.ecosoil.co.za n Onderneming wat spesialiseer in komposekstrahe erapparate. Pieterse lewer ook konsultasiedienste aan boere oor die skepping van gesonde grond. Kompostee word gemaak deur kompos by water te voeg en bepaalde mikro-organismes te vermeerder. Garden & Organics Tel: 0861 COMPOST (266 76 78) www.gardenandorganics.com Ocean Agri Science Tel: 021 875 5972 Remade Organics Tel/faks: 011 432 8371 organics@remade.co.za Slurry Tech Tel: 033 267 7677 / 082 932 0481 www.slurrytech.co.za Soil & More Reliance Tel: 0861 888 784 www.reliance.co.za

241

Soilfoodweb Lab Tel: 015 268 2912 / 082 885 9608 www.sfisa.co.za

Talborne Products Tel: 011 954 5763 www.talborne.co.za

insette
Implemente
1. Oorsig
Ingesluit in die kategorie implemente is hooi- en voertoerusting, planters, telehanteerders en -laaiers, spuiters, grondbewerkingstoerusting, strooiers en skrapers. In hierdie hoofstuk gee ons besonderhede van verskaffers en handelaars, asook waar u meer inligting oor implemente kan vind. Raadpleeg ook aanvullende hoofstukke, byvoorbeeld die hoofstukke wat handel oor trekkers, stropers, baal- en persmasjiene; presisieboerdery; bewaringsgrondbewerking, dieretrekkrag: die gebruik van diere se krag en die verskillende oesgewasse.

Vir meer inligting oor Soilfoodweb- Windmeul laboratoriums wreldwyd, besoek Tel: 021 873 2427 www.soilfoodweb.com www.windmeul.co.za Stanler Farms Tel: 021 975 1724 Johannesburg: 082 657 3715/6 http://stanlerfarms.co.za

6. Publikasies en webtuistes
Sien die hoofstukke oor biologiese boerdery, organiese boerdery en grond. Besoek die webwerwe van belanghebbers vir n magdom inligting, byvoorbeeld www.sustainablefarm.co.za en www.ecosoil.co.za. Teken in op die maandelikse nuusbrief, Ecosoil. Skryf aan jako@ecosoil. co.za. Bel 012 842 4000 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za om die volgende publikasies, wat by die LNR in Silverton beskikbaar is, te bekom: Kompostering en komposteringstelsels Composting and composting systems Besproeiing met dieremiswater Irrigation with animal manure water Manure handling in intensive animal production units, geskryf deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Kopiereg 2009. Die mis van diere kan as bemesting as n energiebron (brandstof) gebruik word, asook as n toevoeging tot dierevoeding. Die verskillende gebruike van dieremis op die plaas word hier bespreek. Besoek www.kejafa.co.za of bel 011 025 4388 vir n verskeidenheid publikasies oor kompos, beskikbaar by Kejafa Knowledge Systems. Kyk na die Farmers Weekly artikel, Recycling feedlot manure makes economic sense by www.farmersweekly.co.za. n Boer met n voerkraal is in n uitstekende posisie om kunsmis deur mist e vervang. Kry ander artikels verwant aan hierdie hoofstuk byvoorbeeld Compost tea cuts fertiliser costs by 20%. Die Info Pak-programmatuur (boekies) se Using kraal manure (as a fertiliser) en Making organic fertilizer kan aangevra word by die Hulpbronsentrum van die Nasionale Departement van Landbou. Skakel 012 319 7141 of besigtig (en laai dit af) by www.daff.gov.za. Hands On: Soil And Compost Life A Field Guide. I. van den Berg. Share-Net, Posbus 394, Howick, KwaZulu-Natal, 3290. Tel: 0860 240 240 Soil Is Life: A Handbook For Teachers. M. Roos (ed). Share-Net, Posbus 394, Howick, Natal, 3290. Tel: 0860 240 240. Ons bedank Jaco Pieterse en Ronald Thompson vir aantekeninge oor di hoofstuk.

2. Belanghebbendes
Die besonderhede van die Suid-Afrikaanse Landboumasjinerie-assosiasie (South African Agricultural Machinery Association of SAAMA) en sy geaffilieerdes verskyn in die hoofstuk oor trekkers, stropers en baalmasjiene. Hierdie maatskappye is ook groot verskaffers van landbou-implemente, byvoorbeeld New Holland SA, Northmec en John Deere. Ondernemings wat implemente verskaf, word in die hoofstuk oor grondbewaring genoem. Produsente-organisasies soos Graan SA en die Suid-Afrikaanse Suikernavorsingsinstituut (SASRI) bied kursusse aan oor die instandhouding van plaasimplemente. Die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Landbou-ingenieurswese doen navorsing en toetse op landbou-implemente. Kontak hulle by 012 842 4000. Landbou-ondernemings en koperasies verkoop ook landbou-implemente. Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-ondernemings. AFGRI Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za AgriCAD Tel: 0861 001 204 www.agricad.co.za AgriVaria SA Tel: 021 884 4556 www.agrivaria.co.za Agri Afrika Tel: 086 111 3692 www.agriafrika.co.za Agri-Phyto Tel: 028 735 2425 www.dbx.co.za Alpha Engineering Tel: 028 514 3450 www.alpha-engineering.co.za Benoni Farmers Supply Tel: 011 423 2801 www.farmersupply.co.za BJP Supplies Tel: 023 342 6070 www.rumax.co.za BP Implements Tel: 056 515 1066/7 www.bpimplemente.co.za Cango Engineering Tel: 044 272 3590 www.hammermills.co.za Carel van Niekerk Engineering Tel: 022 913 2435 www.piket.co.za Carrotech Agricultural Equipment Tel: 021 865 2044 www. carrotech.co.za Diamond Implements Tel: 013 665 1032 Electrolee Tel: 012 347 9933 www.electrolee.co.za (monitor die vloei van bemestingstowwe) GC Tillage Tel: 033 346 2251 www.gctillage.co.za GENTAG Tel: 018 431 1287 www.gentag.co.za GMG Power SA Tel: 011 392 1144 www.gmgpowersa.co.za Havco Tel: 017 712 5355 www.havco.co.za INTTRAC Tel: 016 365 5799 www.inttrac.co.za Inyoni Africa Tel: 013 712 2175 www.inyoniafrica.co.za Joubert Implemente Tel: 021 887 1220 / 767 www.joubertimplemente. co.za Just Another Problem Solver (JAPS) Tel: 011 965 1205 jaapjan@worldonline.co.za

242

Josco Services Tel: 021 851 1155 www.joscoservices.co.za Kaap Agri Tel: 022 482 8088 www.kaapagri.co.za Kouga Implements Tel: 042 295 1146 / 082 655 1146 Landmech South Africa Tel: 086 047 2337 www.landmech.co.za Mascor Tel: 033 413 2164 www.mascor.co.za Mnani Implements Tel: 013 665 3054 www.mnani.co.za Monosem Planters kyk Carrotech Morningdew Farms Tel: 011 613 4266/7 www.mdf.co.za NewQuip Agri Supplies Tel: 011 472 2201 / 082 610 0960 ww.newquip.co.za Nigel Plen kyk Turfmaster (Edms) Bpk Orbach Agri Tel: 016 424 1145 www.orbach.co.za Quali Prod Tel: 086 178 2547 www.qualiprod.co.za Radium Engineering Tel: 012 719 9062 www.radium.co.za Reapers Tel: 033 394 6301 www.reapers.co.za Ritlee Industrial & Agricultural Equipment Tel: 011 452 3434 www.ritlee.co.za Rogue Agriculture Tel: 033 345 0038 www.roguesteel.co.za Rolo Voermengers Tel: 082 350 8051 / 082 964 6879 www. rolovoermengers.mobi Rovic & Leers Tel: 021 907 1700 www.rovicleers.co.za Senwes Tel: 018 464 7570 www.senwes.co.za Skaarland Engineering Works Tel: 022 433 2343 Southtrade Tel: 021 981 6044 Staalmeester Tel: 018 431 0693 / 0300 www.staalmeester.co.za Tatu skakel Valtrac (raadpleeg die hoofstuk oor trekkers, stropers en baalmasjiene) Theebo Tech (Edms) Bpk Tel: 021 981 2161 www.equalizer.co.za Tijbros Agricultural Machinery Tel: 011 662 1371 www.dicla.com Turfmaster (Edms) Bpk Tel: 011 730 3400 www.turfmaster.co.za Turnerland Manufacturing Tel: 022 723 1413 www.turnerland. co.za

Van Zyl Staalwerke Tel: 058 863 2452/ 082 800 1389 www. vanzylstaal.co.za Vitamech Tel: 021 907 8000 www.vitamech.co.za VKB Bpk Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za Wesmeg Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za

3. Publikasies en webtuistes
Koos le Roux het die Meganisasiegids geskryf. Le Roux kan geskakel word by 082 828 9531. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR-instituut vir Landbou-ingenieurswese in Silverton beskikbaar is: Mechanisation basics: Sprayers en spraying techniques (Training manual) Mechanisation basics: Row crop planters (Training manual) Mechanisation basics: Calculations and measurement (Training manual) Introduction to row crop planters Comparative review of technical specifications for no-till jab-planters The operation and application of mounted mowers The operation and application of hay rakes and hay tedders The operation and application of medium and big square balers The application and operation of round balers The application and operation of rotary cultivators The operation and application of subsoilers and rippers The operation and application of chisel ploughs Sien die webtuistes van die maatskappye wat betrokke is in hierdie hoofstuk en in die hoofstuk oor trekkers, stropers en baalmasjiene. Die lede van die Suid-Afrikaanse Landboumasjinerie-assosiasie (SAAMA) verkoop ook implemente. Besoek byvoorbeeld www.nhsa.co.za (New Holland) en www.johndeere.co.za (John Deere SA). www.agrisales.co.za landbougereedskap, nuut of gebruik

243

insette
Oesbeskerming
1. Oorsig
Chemiese oesbeskerming
Die wreldmark vir landbouchemiese middels is ongeveer $33 390 miljoen, waarvan die Suid-Afrikaanse mark tussen 2 en 3 persent uitmaak. Die SuidAfrikaanse mark is verreweg die grootste in Afrika. Op CropLife SA se webtuiste word die mark vir chemiese oesbeskerming soos volg uiteengesit: Segment Onkruiddoders Insekdoders Swamdoders Ander % van mark 39 27 22 12

Lugtoediening. In samewerking met die Suid-Afrikaanse Lugtoedieningsvereniging het AVCASA die nuutste kalibreringstoerusting uit die VSA ingevoer. Tydens kalibreringsvlugte word vliegtuie opgegradeer ten einde die doeltreffender lugtoediening van die betrokke produkte te verseker en aanwysings op etikette dienooreenkomstig te wysig.

Gifstofinligtingsentrums. Vir raad oor gevalle van vergiftiging, skakel: Tygerberg Vergiftigingsentrum (menslike vergiftiging) Rooikruis Kinderhospitaal se vergiftigingslyn Openbare noodgevalkommunikasiesentrum Griffon-vergiftigingsentrum (vergiftiging van natuurlewe) Nashua-onkruiddoders-hulplyn 021 931 6129 021 689 5227 021 480 7700 082 446 8946 082 325 6223

4. Nuus oor kleinskaalse boere

South African Pesticide Initiative Programme 2 (SA PIP 2)
Daar l groot potensiaal in meer kleinskaalse boere om bemagtig te word om volhoudbaar en kommersieel lewensvatbare uitvoerders want hulle bestaan slegs uit n klein persentasie van die wat vrugte en groente uitvoer SAPIP 2 voorsien befondsing vir die opleiding van 450 landswyd in verantwoordelike onkruiddoder gebruik, voedselveiligheid, landboupraktyke en wetgewing. Die bederfbare produkte uitvoerbeheer raad (PPECB) is getaak met die loods van SAPIP2 terwyl die Departement van Landbou, Visserye en Boshou (DAFF) optree as die kontrakterende gesag vir die program.
Kry inligting oor die SA PIP 2 kiesopsielys by www.ppecb.com

Maatskappye wat lede van CropLife SA is, steun die doelwitte van volhoubare landbou, met ander woorde om voldoende voedsel en vesel ekonomie en op n sosiaal-verantwoordelike en omgewingsbewuste wyse te produseer, terwyl natuurlike hulpbronne vir toekomstige geslagte bewaar word. Die bedryf is verbind tot gentegreerde plaagbestryding as n ekonomies lewensvatbare, omgewingsgesonde en sosiaal-aanvaarbare benadering tot oesbeskerming.

Biologiese oesbeskerming
Biologiese plaagbestryding gebruik n bepaalde plaag of siekte se eie, natuurlike vyande om die plaag of siekte te bestry. Agente soos vriendelike swamme, bakterie, virusse, nematodes of parasitiese insekte word gebruik om plae en siektes in gewasse van ho waarde wat intensief verbou word, sowel as om oesgewasse, te bestry. Dit is n tegnologie wat vinnig ontwikkel en verskeie van di agente word plaaslik in Suid-Afrika vervaardig. Raadpleeg die hoofstuk oor Biobestryding vir meer inligting.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Besoek Feeds, Stock Remedies, Pesticides and Fertilizers, klik op Divisions in die kieslys by www.daff.gov.za. U kan die Policy for managing the locust problem in SA dokument kry onder Publications en Policy documents. Registrateur: Wet 36 van 1947 Tel: 012 319 7303 MalutaM@daff.gov.za In Suid-Afrika moet alle chemikalie wat vir die bestryding van enige plantplaag of -siekte gebruik word, ingevolge Wet 36 van 1947 (die Wet op Kunsmis, Veevoere, Landboumiddels en Veemedisyne) vir gebruik vir sodanige doel, geregistreer word. Ingevolge n wysiging van die Wet (Nr. R1716 van 26 Julie 1991) word die verkryging, wegdoening, verkoop of gebruik van n landboumiddel vir enige doel, of op enige wyse, wat verskil van dit wat op die houeretiket gespesifiseer word, verbied. Direktoraat Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 DPH@daff.gov.za Die Direktoraat administreer wetgewing wat betrekking het op plantgesondheid, insluitend die beheer en uitwissing van plae en siektes, in samewerking met die provinsiale regerings. Hulle bestuur beheerprogramme en vaardig regulasies uit om plantgesondheid te beskerm en te verbeter. Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel: 012 319 7685/6 DLUSM@daff.gov.za Die rooibekvink (Quelea quelea sp.), n trekvolspesie, is n volplaag wat van landboukundige belang is omdat dit n betekenisvolle impak op kleinskaalse graanproduserende boere in Suider-Afrika het. Die beleid wat daarop gemik is om die rooibekvinkprobleem te beheer, is ingevolge Wet 36 van 1983 ingestel. Die Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur is verantwoordelik vir die toepassing van die Wet.

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek die webwerf van CropLife International vir internasionale nuus en perspektiewe: www.croplife.org. Farm Chemicals International www.farmchemicalsinternational.com European Crop Protection Association www.ecpa.eu Collaborative International Pesticides Analytical Council (CIPAC) www.cipac.org

3. Belangrike inisiatiewe
Inisiatiewe van CropLife SA en ACDASA (onder die oorkoepelende vereniging AVCASA)
Benewens die opleidingskursusse (kyk Onderwys en opleiding opskrif), word die volgende ook onderneem: Die herwinning en wegdoening van uitgediende voorraad. AVCASA is tans besig om In afvalbestuursprogram, ooreenkomstig die Nasionale Wet op Afvalbestuur, saam te stel, wat op die herwinning en wegdoening van ongebruikte voorraad in Suid-Afrika gemik is. Plaagdoderhouerbestuur. AVCASA ondersoek tans verskillende omgewingsgesonde houerbestuurstrategie vir aanvaarding en toepassing in die bedryf.

246

6. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Agricultural Chemical Distribution Association of South Africa (ACDASA) Tel: 011 805 2000 www.acdasa.co.za ACDASA is n onafhanklike artikel 21-vereniging wat, met behulp van ander landbouorganisasies, die doeltreffende en verantwoordelike bemarking van oesbeskermingsprodukte aan landbouprodusente bevorder. Hierdie verenigings streef daarna om boere en ander verbruikers van hul produkte sekerheid te gee dat hulle hul aankope doen van persone en maatskappye wat gesonde tegniese advies lewer en wie se werkgewers aan die streng gedragskode van CropLife SA of ACDASA onderworpe is. Hierdie streng gedragskode, gebaseer op die gedragskode van die VLO, verseker dat alle lede insette lewer, en gehoorsaam is aan kodes, riglyne, standaarde en wetgewing met betrekking tot etiese gedrag, gehalte en dienslewering, onder andere: vervaardigingsgehaltepraktyke bergingen vervoerstandaarde opleiding in die verantwoordelike gebruik van produkte, veral in die opkomende sektor die etiese kode vir bemarking SANS-praktykkodes CropLife SA Tel: 011 805 2000 www.croplife.co.za CropLife SA, n artikel 21maatskappy sonder winsbejag, verteenwoordig die plantwetenskapbedryf, met inbegrip van die meeste verantwoordelike vervaardigers en leweransiers van oesbeskermingsprodukte. Deur die goedgekeurde opleiding en akkreditering van lede se verkoopspersoneel, wil die vereniging verseker dat boere en ander eindverbruikers te alle tye professionele en doeltreffende diens ontvang. Endangered Wildlife Trust (EWT) Wildlife Conflict Mitigation Programme Tel: 011 372 3600 www.ewt.org.za Die Wildlife Conflict Mitigation Program vir konflikvoorkoming vorm deel van die EWT. Die groep waak teen die misbruik en oormatige gebruik van chemikalie in die omgewing, veral in soverre dit die natuurlewe kan benadeel. Hulle is ook op n ad hoc-grondslag betrokke by die herwinning van ongebruikte landbouchemiese middels en, waar nodig, kordineer hulle die insameling van hierdie chemikalie. Alle gevalle van vermeende vergiftiging word ondersoek en monsters word vir toksikologiese ontleding na laboratoriums gestuur. Die uitslae word kwartaalliks aan AVCASA se Komitee vir Veiligheid, Gesondheid en die Omgewing gerapporteer. Nematological Society of Southern Africa Tel: 018 299 3679 www.sanematodes.com Plantwetenskap konsultantevereniging (PSCA) Dr. Jim Findlay Tel: 011 486 2254 agrecon@telkomsa.net Die plantewetenskapkonsultantev ereniging het oor die 40 lede wat dienste aanbied in die ontwikkeling van produkte en registrasie van gewasbeskermingprodukte en verwante reddingsmiddels vir plaaslike en buitelandse ondernemings. Die lede is oral in Suid-Afrika en kan veldtoetse doen op amper enige gewas wat in die land geplant word. Ander lede spesialiseer in die bestuur van produkregistrasieprogramme en die samestelling van produkregi strasiedossiere vir voorlegging aan regulerende gesagte, dit is, Wet no 36 van 1947. n Lys van lede en hul velde van kundigheid kan gekry word by www.croplife.co.za onder assessorlede. SA Aerial Applicators Association Tel: 058 303 5261 / 082 829 5749 Die Suid-Afrikaanse Plaagbeheervereniging (SAPCA) Tel: 0861114556 www.sapca.org.za Suid- Afrikaanse Onkruidwetenskapvereniging deweth@arc.agric.za https://sites.google.com/site/ saweedsciencesociety Southern African Society for Plant Pathology Me. Wilmarie Kriel (sekretaresse) Tel: 011 748 3630 http://saspp.org

247

Opleiding en navorsing
CropLife SA: Opleidingskursus in plantbeskerming. Dit is n korrespondensiekursus met die opsie om lesings by te woon. Die kursus bestaan uit agt modules en word afgesluit met n eindeksamen en sertifisering. Daar word van al die verkoopspersoneel van CropLife SA en ACDASA vereis om hierdie kursus te slaag voordat hulle klante van raad mag bedien of CropLife SA se oesbeskermingsprodukte mag verkoop. Enigiemand wat meer te wete wil kom oor oesbeskerming en die produkte wat in die bedryf gebruik word, kan egter vir die kursus inskryf. Dit sal vanaf 2010 in die vorm van In kort leerprogram by Unisa aangebied word. Kontak Hettie by AVCASA by 011 805 2000 of stuur n e-pos na Hettie@avcasa.co.za vir meer inligting oor die kursus. CropLife SA: Opleidingskursus in verantwoordelike gebruik. Hierdie kursus bevorder die verantwoordelike bestuur van volhoubare landbou deur onderwerpe soos gentegreerde plaagbestryding, houerbestuur en die wegdoening van uitgediende voorraad onder die loep te neem. Dit lewer ook n bydrae tot die vestiging van goeie landbougebruike soos vereis deur GLOBALG.A.P ., die opheffing van kleinskaalse en opkomende boere en omgewingsbewaring. CropLife SA: Kursus in lugtoediening. Dit is die enigste kursus in lugtoediening wat deur die Nasionale Departemente van Landbou, Bosbou en Visserye en Burgerlugvaart erken word. Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Tel: 021 864 5217/3 www.cput.ac.za Landboukolleges bied kort kursusse aan oor die hantering van plaag- en onkruiddoders. Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding vir kontakpersone. LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB) Tel: 012 808 8000 www.arc.agric.za Kursusse word onder meer in gentegreerde plaagbestryding en die ontwikkeling van landboustelsels aangebied. Kursusse wat deur ander institute van die van die LNR aangebied word, bevat elemente wat toegespits is op die monitering en bestuur van plae en onkruid wat spesifieke oesgewasse raak, soos byvoorbeeld mielies of wingerdbou. Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za Universiteit van KwaZuluNatal Departement Plantpatalogie Tel: 033 260 5808 www.ukzn.ac.za Universiteit Stellenbosch Departement Plantpatalogie Tel: 021 808 4799 www.sun.ac.za/plantpath Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel: 021 808 3728 www.sun.ac.za/consent Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.uovs.ac.za/censard Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2514 www.ufs.ac.za

Universiteit van Pretoria Departement van Mikrobiologie & Plantpatologie Tel: 012 420 4100 Pest Control Service Industries www.up.ac.za Board Walter Sisulu University Tel: 012 654 7708 School of Applied and www.pcsib.org.za Environmental Sciences Tel: 047 502 2311 / 047 502 2186 Protea Training Centre Tel: 021 948 1275 / 082 670 1636 www.wsu.ac.za Opleiding word verskaf oor die n Sertifikaat en diplomakurus in plaagbeheer word aangebied veilige hantering van chemikalie.

248

Maatskappye wat lid is van CropLife SA

Maatskappy Ag-Chem Africa Agro-Organics Arysta LifeScience SA Avima Azanchem BASF SA Bayer Cropscience Bitrad Consultants Chanrai International SA (Pty) Ltd Chempac (Edms) Bpk Cipla Agricare Cropchem (Edms) Bpk Dow AgroSciences Du Pont De Nemours Enviro Crop Protection Exportos Farmkem FMC Chemicals Gap Chemicals Horticura Hygrotech Seed Ica International Illovo Sugar Limited Insect Science Kannar Earth Science Kelp Products Klub M5 Kombat (Edms) Bpk Makhteshim-Agan SA MBF International Metson Manufacturing Monsanto SA Nialcor (Edms) Bpk Nova Agro Ortus Chemicals Philagro SA Plaaskem Sipcam SA Sunwood Chemicals Syngenta South Africa Total SA (Edms) Bpk Villa Crop Protection Telefoon 012 803 0145 021 851 2403 031 514 5600 011 769 1300 021 907 3000 011 203 2541 011 921 5911 012 666 8945 031 584 6280 021 874 1055 www.chemtura.com www.ciplaagricare.co.za 021 943 4200 016 341 3001 021 872 1751 012 683 5600 056 213 4539 033 386 9384 011 396 2233 011 875 2004 021 794 8566 032 533 7664 012 329 3301 012 545 8000 021 886 9812 031 950 7890 015 307 1391 011 372 4700 021 786 2090 012 653 1782 033 417 1906 011 316 3232 082 921 8428 011 792 8968 011 790 8200 011 817 2822 031 563 2925 012 250 3898 012 348 8808 011 823 8000 021 874 1055 011 396 2233 011 541 4000 011 396 2913 011 396 2233 www.villacrop.co.za www.syngenta.co.za www.total.co.za www.villacrop.co.za www.zetachem.co.za www.avima.co.za www.philagrosa.co.za www.plaaskem.co.za www.hygrotech.co.za www.icaonline.co.za www.illovo.co.za www.insectscience.co.za www.kannar.co.za www.kelpak.com www.km5.co.za www.kombat.co.za www.masa.co.za www.mbfi.co.za www.metson.co.za www.monsanto.co.za www.philagrosa.co.za www.gapchemicals.co.za www.dowagro.com/za www2.dupont.com www.enviro-crop.co.za www.ububele.co.za www.villacrop.co.za www.basf.co.za www.bayercropscience.co.za www.bitrad.co.za Webwerf www.agchem.co.za www.agro-organics.co.za www.arystalifescience.com www.avima.co.za Drommasjien Efekto HI 5 Integrated Logistics (Edms) Bpk John Bean Technologies Kaap Agri MGK Bedryfsmaatskappy Nufarm Agriculture Plant Science Consultants Association (PSCA) South African Bureau of Standards SA Pest Control Association

Assessorlede 083 303 6033 011 304 7200 www.efekto.co.za 012 345 5168 / www.hi5.co.za 5212 021 982 1130 021 877 6119 012 381 2800 / 31 012 658 5869 011 486 2254 www.jbtfoodtech.com www.kaapagri.co.za www.mgk.co.za

Chemtura (Edms) Bpk 011 397 4336

012 428 6758 012 654 7708

www.sabs.co.za www.sapca.org.za

Maatskappye wat lid is van ACDASA

Maatskappy Africa Agricultural Product Investments Agri Chemies Agribiz AgriKem Agrison Agro-Centre Alfa Chemicals Avello (Edms) Bpk Avonrod Plant Protection cc BayAgro Central Biotrace Trading 266 Dio Agric Ecoguard Distributors Farmers Agri Care HBD Distributors & Crop Care Laeveld Agrochem Midchem (Edms) Bpk NatAgro NexusAg Novon Protecta Novon WTP Oosvaal Landbou Provento PW Landboudienste Retouw Landbou Bk Technichem Crop Protection Telefoon 013 643 1225 056 777 2817 032 552 4459 021 872 4551 082 579 7204 021 872 1751 013 665 5122 056 213 4539 014 717 9400 011 460 0175 / 1901 053 441 3168 / 9 015 491 7041 028 754 3047 011 463 6057 031 265 5000 081 335 7888 012 998 5909 018 673 1508 016 341 3001 021 860 8040 058 303 3785 018 632 3010 017 647 5850 015 307 7052 021 862 1128 042 284 0422 056 343 3444 www.technichem.co.za www.yieldagri.com www.nexusag.net www.hbdcc.co.za www.laeveld.co.za www.ecoguard.co.za www.yieldagri.com www.ububele.co.za www.yieldagri.com www.avonrod.co.za Webwerf

Zetachem (Edms) Bpk 031 469 0165

249

Terason Ububele Alfa Chemicals Viking Marketing (Edms) Bpk Vrystaat Oesbeskerming Wenkem SA (Edms) Bpk Wilgechem Vennootskap

021 873 6177 056 213 2036 021 907 3000 056 515 4404 0861 936 536 058 813 1192

www.terason.co.za www.yieldagri.com www.viking.co.za

www.wenkem.co.za

Ander maatskappye
Maatskappy Alrose Chemicals Haifa Hardi Crop Protection Hortec Indoplast Nutrico SA Obaro Orsmond Aerial Spray Plant Health Products Reapers Agricultural Supplies UAP Crop Care A Division of Plaaskem Telefoon 011 892 0913 021 982 0309 011 613 8711 023 316 1530 011 664 8852 011 392 4072 012 381 2916 058 303 5261 033 266 6130 033 394 6301 021 868 4063 Webwerf www.alrose.co.za www.haifachem.com www.hardi.co.za www.hortec.co.za www.indoplast.co.za www.nutrico.org www.obaro.co.za www.orsmondaviation. co.za www.plant-health.co.za www.reapers.co.za www.uap.co.za

Sien ook die Biobestryding hoofstuk

250

7. Publikasies en webtuistes
Alle geregistreerde chemikalie in Suid-Afrika word gepubliseer in gidse soos A guide for the control of plant diseases en A guide for the control of plant pests, wat op In gereelde basis deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye bygewerk en uitgegee word. Skakel 012 319 7141 of skryf aan die Inligtingsentrum, Privaatsak X144, Pretoria 0001 vir meer besonderhede. Besoek die webtuiste van Information Core for Southern African Migrant Pests (ICOSAMP) by www.arc.agric.za Publikasies is verkrygbaar by CropLife SA/ACDASA: Operateurshandleiding: verantwoordelike gifstofgebruik (in sewe van die amptelike tale beskikbaar) Guide to the Treatment of Poisoning by Chemicals noodsaaklik vir die mediese beroep. Guidelines for the Road Transportation of Dangerous Goods RSA klassifikasiekode vir die etikettering van landbouchemikalie Plakkaat oor verantwoordelike gebruik Die onderstaande publikasies is beskikbaar by die Inligtingsentrum van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye en kan ook geraadpleeg of afgelaai word deur www.daff.gov.za te besoek: Pesticides: disposing of empty containers Pesticides: How to handle pesticides safely Pesticides: poisoning Pesticides: protective clothing Pesticides: Safety measures Pesticides: storing agrochemicals and stock remedies Pesticides: What does the label say? Policy for managing the locust problem in SA Daar is ook n reeks publikasies oor oesplae by die LNR beskikbaar (sommige op CD-ROM). Besoek hulle webtuiste www.arc.agric.za, waar u ook die LNR se nuusbrief oor plantbeskerming (en by www.agis.agric.za) kan besigtig. Die LNR se Infruitec-Nietvoorbij het In reeks pamflette oor siektes en plae van sagtevrugtegewasse. Bel 021 809 3100 om dit te bestel. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, beskikbaar by die LNR in Silverton: Mechanisation basics: Sprayers and spraying techniques (Training manual) Small-scale chemical sprayer Bacterial Diseases of Plants in South Africa deur Teresa A. Coutinho, Teresa Goszczynska, Cheryl Lennox en Stephanus Venter; ISBN 978-1-920146-023. Hierdie boek verskaf inligting oor bakterile siektes van landbougewasse, ornamentele boomspesies en boomspesies wat in woude voorkom. Dit word deur Briza Publikasie (http://briza.co.za/bookstore) versprei. By www.pestsandcrops.com word lyste gegee van plae wat meer algemene oesgewasse teister. Kry die African Arahnid Database (AFRAD) by www.arc.agric.za, n kundige aanlyn databasis genisieer deur LNR-NIPB wat belangrike inligting oor gentegreerde plaagbestuur (IPM) programme bied (vir lande Suid van die Sahara). Lees wat die South African Investor Handbook s oor chemikalie en plaagdoders. Kry die boek by www.thedti.gov.za en www.jadafa.co.za. Kry die Crops and crop protection Infotoons by www.agis.agric.za/ efarmer
Bronne vir die hoofstuk: CropLife SA; www.croplife.co.za; www.acdasa.co.za; Perishable Products Export Control Board

insette
Omheining
1. Oorsig
Konvensionele omheining
Dit is noodsaaklik om goeie omheining vir vee te h. As n mens met skape of bokke werk, kan dit duur wees om heinings op te rig wat stewig genoeg is om hulle binne te hou. Sifdraad is beslis die mees effektiewe soort omheining, want dit hou nie net pasgebore skaap- of boklammers binne nie, maar ook die meeste roofdiere uit. n Goedkoper alternatief is om n draadheining van sowat 1,2 m hoog met sewe of agt stringe draad te span. Die boonste draad en miskien een of twee ander kan doringdraad wees, maar gladde staaldraad is verkieslik vir die res, mits hulle styf gespan bly.

Sparheinings
Sparheinings (valspaaltjieheinings) is nie nuut nie. Die outydse sparheining bly n staatmaker wanneer dit kom by die aanhou van vee beeste, skape, perde in n begrensde gebied. Die styging in veediefstal in Suid-Afrika het dit genoodsaak dat plaasdiere in areas aangehou word waar n oog oor hulle gehou kan word, of sodat n mens ten minste weet waar hulle is. Die sparheining lyk nie juis indrukwekkend nie, maar dit dien sy doel uitstekend en is maklik om te maak: Rol die gegalvaniseerde draad of, selfs beter, doringdraad in drie rye af tot die lengte wat benodig word. Gebruik n stuk weggooihout as n merker om te verseker dat die afstand tussen die sparre/pale dieselfde is. Gebruik spykers of draadkramme om elke spar/paaltjie aan die drie lengtes draad vas te maak. Rol die drade en paaltjies op in n maklik hanteerbare rol. Plant stewige heiningpale redelike ente van mekaar af. Rol die voorafgemaakte heining af. Maak seker dat al die sparre/paaltjies stewig vas is aan die rye draad. Leun die heining teen die voorafingeplante heiningpale, en maak een punt aan n hoekpaal vas met draadkramme wat stewig in die paal geslaan word. Trek die heining styf vanaf die hoekpaal tot by die volgende geplante paal, en verstewig dit met spykers of draadkramme. Gaan die heining na om seker te maak dat alle oortollige stukkies draad verwyder word sodat diere nie beseer word nie. Die groot voordeel van hierdie heinings is dat hulle maklik na n ander weidingsplek verskuif kan word. Dit kan bloot opgerol word en weer by die nuwe weiding afgerol word. Hierdie heinings spaar n mens die koste om permanente heinings op te rig, wat baie duur kan wees. Onthou net: hulle mag wel jou diere binne hou, maar sal beslis nie roofdiere uithou nie.

Gelektrifiseerde omheining
Konvensionele omheinings is nie altyd ondeurdringbaar nie, maar met behulp van elektriese omheining kan die uiteindelike doel van die omheining bereik word. Elektriese omheining kan verskeie doeleindes dien, naamlik om diere te beheer of sekuriteit te bied. n Elektriese omheining het energieomwisselaars wat krag van die hoofstroom af omskakel na n hovolt-puls. Die energie-omwisselaar stel hierdie puls teen ongeveer een per sekonde, deur middel van n gesoleerde draad in die heiningdraad, vry. Daar word oor die algemeen na die puls verwys as die skok wat gevoel word wanneer n dier of indringer met die heining in kontak kom. By landbou- of wildomheining is dit di skok wat keer dat die dier verdere druk op die heining uitoefen. Die pyn van die skok is kort van duur en beskadig nie die dier fisies nie anders as doringdraad wat ernstige snye en permanente skade kan veroorsaak. In gevalle waar vee deur n elektriese heining geforseer word as gevolg van veldbrande of wildediere, is die risiko van beserings veel laer as in die geval van doringdraadheinings. Vanuit n sekuriteitsoogpunt gesien, bied elektriese omheining nie alleen die moontlikheid om af te skrik nie, maar ook om op te spoor en te waarsku

Ons hartlike dank aan Tom Mabesa en Hettie Dickenson (CropLife SA) vir hulle bydrae.

251

of te moniteer. n Elektriese omheining funksioneer soos n 24-uurpatrollie wat elke sekonde die hele grens patrolleer. n Elektriese omheining, synde n versperring langs die grenslyne van dit wat jy wil beskerm, bied uitgebreide reaksietyd teenoor konvensionele sekuriteitstelsels wat jou eers waarsku wanneer die indringer reeds in jou huis is of poog om jou eiendom te betree.
Bron: Nemtek

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Presidensile Infrastruktuur- kordineringskomitee het die Strategiesgentegreerde projekte (SIPe) in 2012 bekendgestel. Een van hierdie prioriteitsprojekte, is die elfde projek (SIP 11), n landbou-logistieke en landelike infrastruktuurprojek wat ook die omheining/grensdrade van plase insluit. Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Infrastruktuurondersteuning Tel: 012 319 846 8502 ATvC@daff.gov.za Die Omheiningswet, 31 van 1963, is hier van belang. Hierdie wet het ten doel om die wette wat op omheinings en die omheining/grensdrade van plase (en ander eiendomme) betrekking het, saam te voeg. Dit bevat ook bepalings ten opsigte van verwante sake soos toegang tot grond deur gemagtigde persone vir bepaalde doeleindes (beamptes van ESKOM, Telkom, ensovoorts). Die volgende is ingesluit in die bepalings: die ooplaat van hekke (deur wie en watter stappe gedoen mag word) om sonder toestemming oor hekke te klim of daardeur te kruip (stappe wat boere mag doen) die doelbewuste beskadiging of verwydering van heinings (stappe wat boere mag doen) om oor hekke te klim of deur te kruip en die beskadiging of verwydering van hekke met betrekking tot die vernietiging van ongediertes (stappe wat boere mag doen) die onbedoelde beskadiging van omheinings (stappe wat boere mag doen) kennisgewing aan afwesige eienaar die herstel van grensheinings veranderings van grensheinings areas waar bydraes vir die oprig van grensheinings verpligtend is Dit is belangrike wetgewing vir alle grondeienaars of mense wat grond huur. Alhoewel hierdie wet al n geruime tyd in die wetboeke opgeneem is, is dit steeds van kritieke belang vir boere en veral vir nuwe toetreders waar kwessies soos heinings tussen eiendomme, die beskadiging, oprigting en instandhouding van omheinings of die optrede van mense wat deur omheinings beweeg, ter sprake is. Spesiale aandag moet dus gegee word aan gevalle waar eienaars van gemeenskaplike omheinings/grensdrade dit wil s omheinings tussen eiendomme tot die oprigtingskoste van daardie omheinings moet bydra. Kontak met die tersaaklike owerhede is baie belangrik om enige twyfel oor die bepalings van hierdie Wet uit die weg te ruim. Kontak Regsdienste by die DLBV vir meer inligting skakel 012 319 6807 of faks 012 319 6611. Landdroste, die Kantoor van Voorligtingsbeamptes en prokureurs kan ook hiermee help.

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek die volgende webtuistes: Wire Association International www.wirenet.org International Zinc Association www.iza.com

3. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
South African Wire Association (SAWA) Tel: 011 455 3228 www. sawa.co.za Beide SAWA en die Gate and Fence Association word in die Steel and Engineering Industries Federation of South Africa (SEIFSA) gehuisves. Kontak hierdie verenigings by 011 298 9400 of besoek www.seifsa.co.za. Die Suid-Afrikaanse Yster- en Staalinstituut The South African Iron and Steel Institute Tel: 012 307 0900 www.saisi.co.za International Zinc Association of Southern Africa Tel: 083 456 4989 www.izasa.org

Maatskappye wat betrokke is

Amatola Tel: 043 732 1927 Big Five Gate & Fence Manufacturing and construction Tel: 053 832 1101 Bonnox (Edms) Bpk Tel: 012 666 8717 www.bonnox.co.za Cape Gate Tel: 021 937 7123 / 031 709 2670 www.cape-gate.co.za Chemvet Tel: 011 437 9001 www.chemvet.co.za Consolidated Wire Industries Tel: 016 980 3150 www.cwi-wire. co.za Gallagher Power Fence Tel: 011 397 2986 G Harrop-Allin & Seuns Tel: 012 803 5175 www.harrop-allin.co.za Independent Wire Tel: 016 423 1248 www.allensmeshco.co.za MEPS Electric Fence Systems Tel: 013 751 2945 www.meps.co.za Ndlovu Fencing Tel: 011 708 6442 www.stafix.co.za Nemtek Tel: 011 462 8283/4 www.nemtek.com Rhino Fencing Tel: 011 708 7920/1/2 www.rhinofencing.co.za Rogue Agriculture Tel: 033 345 0038 www.roguesteel.co.za Sinoville Fencing Tel: 012 542 4780/ 1/ 2 www.sinovillefencing.co.za Steeledale Mesh Tel: 011 865 8100 www.steeledale.co.za Stewarts & Lloyds Tel: 0860 10 27 99 www.stewartsandlloyds.co.za TNH Wildlife Tel: 082 890 9993 / 074 114 8651 www.tnhfencing. com

5. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za om die publikasies, Plaasheinings en Farm fences, wat by die LNR in Silverton beskikbaar is, te bekom. Lees Wire Journal International by www.wirenet.org Besoek die webtuiste van die betrokke maatskappye.
Ons dank aan Amanda Malan by SAWA kommentaar oor die konsephoofstuk.

Opleiding en navorsing
Party AgriSETA-geakkrediteerde opleidingsverskaffers doen opleiding in verband met omheining. Vind kontak besonderhede in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding. LNR (Landbounavorsingsraad) Instituut van Landbouingenieurswese Tel: 012 842 4017 www.arc.agric.za Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 4000 www.sabs.co.za (Daar bestaan twee standaarde vir gegalvaniseerde draad: SANS 675 en SANS 935) Die Endangered Wildlife Trust, in samewerking met die Universiteit van die Witwatersrand, het n studie na die invloed van gelektrifiseerde heinings op klein diertjies in Suid-Afrika gelas. Die bevindings van die Electric Fence Associated Mortality in South Africa Project verskyn op www.ewt.org.za.

252

Kragfaktor

insette
Pompe en opwekkers
Raadpleeg ook die Besproeiing en Boorgate en windpompe hoofstukke

1. Oorsig
Die keuse van n pomp vir n projek is n spanpoging: hoe beter die gebruiker kan sy vereistes kan uiteensit (bv vloei, kop, vlakke, alternatiewe take), hoe makliker is dit vir die leweransier (en die gebruiker) om die toepaslike toerusting te selekteer. Oorwegings by die korrekte keuse van hardeware vanuit die perspektief van die enjinvervaardiger, ten einde suksesvolle engin-aangedrewe opwekkertoepassing te verseker.

Wanneer n AC-stroombaan uit n suiwer weerstandslading bestaan, is die stroomgolf gelykfasig met die spanningsgolf. Met n suiwer induktansielading is die stroomgolf 90 grade stadiger as die spanningsgolf. n Suiwer kapasitansielading sal n stroomgolf h wat 90 grade vinniger as die spanningsgolf is. Die induktansie- en kapasitansiegolwe verbruik nie enjinkrag nie, maar hulle verhoog wel die stroomvloei in die opwekker en word deur die ammeter gemeet. Om di rede word induktansie en kapasitansie soms reaktiewe krag of wattlose krag genoem. Watts of kilowatts is werklike krag. Met n weerstandslading is watts gelyk aan volts maal amperes. As induktansie of reaktansie in die lading voorkom, sal die stroom hor wees, wat beteken dat die vermeningvuldiging van volts met amperes n resultaat gee wat meer is as die werklike krag of werklike vermo. Volts maal amperes word dus werklike krag genoem en word gemeet in kilovolt-amperes of kVA. Werklike krag (kW) gedeel deur skynbare krag (kVA), is die kragfaktor, of kragfaktor of PF (vir power factor). Tegnies gesproke is PF gelyk aan cosine q, waar q is die fasehoek tussen die stroomgolf en die spanningsgolf. kW = Ware krag= kVA x PF kVA = Skynbare krag PF = kW/kVA = Werklike krag/Skynbare krag

Basiese beginsels by opwekkers

n Opwekker kan hetsy AC- (wisselstroom-) of DC- (gelykstroom-) wees. AC-opwekkers word ook alternators genoem, en is so algemeen bekend dat n AC-opwekker en n opwekker as dieselfde ding beskou word. n AC-opwekker produseer elektriese stroom deur n geleier deur n vloedveld deur te laat. Op opwekkerstelle van 15KW en minder word permanente magneettipes vir die vloedveld gebruik, terwyl groter stelle n DC-stroom in veldwikkelings gebruik. Die AC-opwekker se stroom word opgewek wanneer die ankerwikkelings deur die vloedveld sny. Die regulering van die DC-stroom in die veldwikkelings beheer die spanning. Vroe AC-opwekkers het n vaste veld en n roterende anker gebruik. Die moderne AC-opwekkers gebruik roterende veldwikkelings met n stilstaande anker om leweringstroom te genereer. Die roterende veld staan bekend as n rotor en die stilstaande anker is die stator. n Opwekker wek die DC-stroom vir die roterende veld op. Die opwekker kan staties of roterend wees.

Oormaatkapasiteit
Die tipiese opwekkerstel loop die meeste van die tyd teen minder as sy volle kapasiteit. Namate die lading verminder, verminder die werkvermo van die enjin, wat koste per geproduseerde kilowatt verhoog. Dit is nie n belangrike oorweging vir bystandopwekkerstelle nie. Die hor koste verbonde aan die werking van primre en deurlopende stelsels teen verminderde ladings kan egter aansienlik wees. Werking met gedeeltelike lading maak dit ook moontlik vir onverbrande brandstof om in die enjinuitlaat- en smeringstelsels te versamel. Hierdie tipe werking kan lei tot onooglike lekkasie uit die uitlaatstelsel, asook hor instandhoudingskoste. n Bo-maatse enjin sal meer waarskynlik sulke probleme toon. n Opwekkerstel werk die beste teen 50% tot 90% van volle kenlas. Langtermynwerking teen minder as 30% van volle lading word nie aanbeveel nie.

Enkelfase- en driefasekrag
Enkelfase (1f)-AC bestaan uit hetsy een of twee spannings in serie met presies dieselfde faseverhouding. Emnkelfase-AC voorsien krag oor twee of drie lyne. Driefase (3f)-AC bestaan uit drie afsonderlike spannings wat 120 elektiriese grade uit mekaar gespasieer is en drie lyne plus n neutrale lyn gebruik. Die fases word gewoonlik deur letters aangedui (Fase A, Fase B, Fase C). Twee fases is nooit terselfdertyd op nulspanning nie, en twee fase is ook nooit terselfdertyd op spitsspanning nie.

Groottebepaling van opwekkers

Daar is drie maniere om opwekkers se groottes te bepaal, naamlik: - Spitslas, Motoraansitter, Oorgangsresponsie Wanneer groottebepaling vir spitslas gedoen word, bereken die installeerder die maksimum kilowatt elektriese lading en kies n opwekkerstel met gelyke of groter kilowatt-kapasiteit. Om groottebepaling te doen vir motoraansitter bepaal die installeerder die maksimum motoraansitter-stroom (invloeistroom) tesame met enige ander ladings en kies dan n opwekkerstel met gelyke of groter kilowatt-kapasiteit. Aangesien n tipiese motoraansitterstroom vyf maal die werkstroom is, kom maksimum spanningsdalings voor wanneer die motor aangeskakel word. Kleiner opwekkerstelgroottes kan gebruik word wanneer die motors volgorde-aanskakeling het of verminderdespanning-aanskakeling gebruik. Volgordeaanskakeling versprei die invloeilading van verskeie motors, terwyl verminderdespanning-aanskakeling die motor se aanskakelingspanning verlaag. Groottebepaling vir oorgangsresponsie is gegrond op die vermo van die opwekkerstel om n lading te aanvaar en binne n vasgestelde tyd na normale frekwensie en spanning te herstel. Oorgangsresponsie word tipies nagegaan deur bloklading van die stel met n lasbank. Die klant moet die beperking vir die maksimum spanningsdaling, hersteltyd en kragfaktor spesifiseer.

Oefenlopies
Bystandopwekkerstelle word gereeld vir oefenlopies ingespan om te verseker dat dit gereed is wanneer nodig. Gebruik vir kort tydperke met geen lading nie is nadelig vir die enjin. Die enjin presteer die beste wanneer dit vir 30 minute of langer met n lading van 50% tot 75% loop. Dit stel die enjin in staat om teen normale werkingstemperatuur te loop.

Gebalanseerde driefaseladings
Die weerstands- en induktiewe ladings moet op elke fase gebalanseerd wees. Hierdie probleem kan nie met enjin- of opwekkeraanpassings reggestel word nie. Die distribusie-stroombane moet herrangskik word totdat n balans verkry kan word.

254

2. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
South African Pump Manufacturers Association (SAPMA) Tel: 072 889 2789 http://sapma-sa.co.za

Opleiding en navorsing
Besoek http:/sapma-sa.co.za en kies Training.

Personeel en verspreiders ontvang indiensopleiding oor produkte en pompstelsels wat deur maatskappye in die bedryf aangebied word.

Maatskappye wat betrokke is

Adendorff Machinery Mart www.tooltime.co.za Aesseal SA Tel: 011 466 6500 www.aesseal.co.za Agrimaster Tel: 021 859 1816/7 www.agrimaster.co.za All Power Tel: 041 451 3936 www.allpower.co.za Automotive Equipment International (AEI) Tel: 011 474 7480 www.aei.co.za Barloworld Power Perkins verskaf diesel- en gasenjins aan verskillende markte, bv. fabrieke, die boubedryf, landbou, die skeepsbedryf en die e lektrisiteitsopwekkingsbedryf. Die onderneming is in Boksburg gesetel en verskaf onderdele, waarborge, dienste en tegniese ondersteuning in die hele suidelike Afrika. Bel 011 898 0450 en kyk na www.bwep. co.za Brisan Turbo www.brisanpumps.com B&S Commercial Power Tel: 021 981 6040 www.bspower.co.za Bundu Power Tel: 011 397 7373 www.bundupower.co.za Continental Genset Supplies Tel: 018 431 1817/8 www. continentalgenerators.co.za Cyclone Industries cc Tel: 011 821 5900 www.cyclone.edx.co.za D & D Pumps Tel: 021 981 5392 www.ddpumps.co.za Davis & Shirtliff Tel: +254 020 6968 000 www.dayliff.com DR Pumps Tel: 012 811 0229 www.drpumps.co.za Elsumo (Edms) Bpk Tel: 021 875 5781 www.elsumo.co.za Ernest Electro Engineering Tel: 011 792 9550 www.ernestee.co.za Franklin Electric SA Tel: 011 723 6500 www.franklin-electric.co.za Generator King Tel: 086 111 3847 www.genking.co.za GEN-TEK Tel: 011 608 4676 www.gen-tek.co.za Genpower Tel: 0861 101 103 www.genpower.co.za GOSCOR Power Products Tel: 0861 GOSCOR (467 267) www. goscor-power-products.co.za Grundfos het n goed gevestigde verspreidingsbasis in Suid-Afrika en op die Afrika-vasteland Vir n vasteland soos Afrika, waar toegang tot water een van die belangrikste uitdagings is, is dit duidelik waarom ons ingestel is op watervoorsiening as n prioriteit. Besoek die webtuiste www.grundfos.co.za vir meer inligting oor die watersituasie in Afrika. Skakel Grundfos by 011 579 4800.

Heidelkor Tel: 016 341 6130/1 www.heidelkor.com Incledon Tel: 011 462 7555 www.incledon.co.za Jomandi Generators Tel: 011 662 1371 www.jomandi.co.za KSB Pumps Tel: 011 876 5600 www.ksbpumps.co.za Maiden Electronics provides Power solutions for Africa. Call 011 468 1619 or 084 435 4113, or visit www.maidenelectronics.co.za McBeans Tel: 033 342 1541 www.mcbeans.co.za Kry kontakte vir New Way Motor & Diesel Engineering in Gauteng, Noordwes en die Wes-Kaap by www.newway.co.za. Northern Generator Services Tel: 012 993 1426 www. northerngenerators.co.za N and Z Instrumentation & Control Tel: 011 435 1080 www.nz.co. za Oddesse soek Ernest Electro Engineering Performa Pumps Tell: 011 845 1100 www.performa.edx.co.za Perkins see Barloworld Power Perkins Pump & Seal Services Tel: 011 894 5106 www.pumpseal.edx.co.za Rapid Allweiler Pump & Engineering Tel: 011 573 7400 www. rapidpumps.co.za Red Rhino Tel: 011 668 1923/4 www.red-rhino.co.za Southern Cross Industries Tel: 051 434 3575 www.southx.co.za Staden Borehole Pumps Tel: 051 522 0397 http://stadenpumps. com Stewarts & Lloyds Tel: 0860 10 27 99 www.stewartsandlloyds.co.za Sulzer South Africa Tel: 011 820 6000 www.sulzerpumps.com Turfmaster (Edms) Bpk Tel: 011 730 3400 www.turfmaster.co.za Vac-Cent Services Tel: 011 827 1536 www.vaccent.co.za Verder Pumps SA Tel: 011 704 7500 www.verder.co.za Water Max Solar Pumps soek All Power Waterlinx Tel: 011 444 8902 www.waterlinx.co.za Watson Marlow Bredel SA Tel: 011 796 2960 www.watson-marlow. com Wilo South Africa Tel: 041 487 0022 www.wilo.co.za Zakpower Tel: 012 362 8372 www.zakpower.co.za ZM Pompe Tel: 082 552 3917 www.zmpompe.co.za

3. Publikasies en webtuistes
Besoek die verskillende webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Die webtuiste van Southern Cross Industries bevat byvoorbeeld tegniese inligting oor faktore wat u in gedagte moet hou wanneer u water uit strome, spruite, damme, boorgatafvoerslote of grondtenks pomp. Besoek www.worldpumps.com waar verslag gedoen word oor ontwikkelings op gebiede waarin pompe en kragopwekkers n rol kan speel, insluitende kragopwekking, papier en papierpulp, voedsel en drank, en ontsouting- die verskillende wyses waarop pompe en opwekkers aangewend kan word. Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat beskikbaar is by die LNR-Instituut vir LandbouIngenieurswese: Petrol-driven irrigation pump for emerging farmers Petrol-aangedrewe besproeiingspomp vir beginnerboere A guide to manufacturing the kit treadle pump Bemestingpompe word bespreek in die publikasie Manure handling in intensive animal production units (2009) deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Onder andere word die tipes bemestingpompe en faktore wat in gedagte gehou moet word wanneer sulke pompe genstalleer word, bespreek. Die publikasie is ook beskikbaar by die LNR-Instituut vir Landbou-Ingenieurswese. Vir meer inligting oor die jaarlikse International Pump User Conference (IPUC) besoek www.ipuc.co.za Besoek die webtuiste van die British Pump Manufacturers Association www. bpma.org.uk

255

insette
Die oes van renwater
Raadpleeg ook die hoofstuk oor water.

Die metode is n teenvoeter vir die nadele wat die omploeg en versteuring van grond inhou wanneer lande vir planttyd gereed gemaak word. Onder die nadele tel onder meer erosie, koolstofbesoedeling en n verlies aan voedingstowwe. Hierdie nuwe bewaringsmetode hou verskeie voordele in. Die belangrikste hiervan is dat renwater nie wegloop nie, maar in n vlak voor opgevang word, wegsink en die grond voed. n Strook grond weerskante van die wal word nie bewerk nie. Skielik sukkel n mens nie meer met erosie nie, en daar is boonop meer vog in die grond. Een van die nadele van n geploeg is dat die koolstof in die grond daardeur vrygestel word en tot klimaatsverandering bydra. Danksy die onbewerkte stroke word hierdie probleem grootliks hokgeslaan. Navorsing het bewys dat die oes van renwater op landerye produksie laat toeneem en die kans op n misoes laat afneem, verduidelik hy. In die drie jaar wat ons die metode in Limpopo toets, het die produksie vergeleke met di van vorige jare, toe die lande omgeploeg is, met 55% gestyg. Danksy die ho voginhoud van die grond is die kans op n misoes baie skraler. In agtertuine keer die voor dat dooie blare wegwaai. As die blare met water in aanraking kom, word dit afgebreek tot organiese kunsmis. Ander voordele word met landerye ondersoek, soos dat gewasse of selfs inheemse plante afwisselend aangeplant word. Dit sal sorg dat blare in die voor versamel. Nog n voordeel hiervan is beter bestuiwing. Die nuwe metode voldoen ook aan n ander vereiste vir volhoubaarheid, naamlik sosiale aanvaarbaarheid. Sowat 1 000 gesinne van Botshabelo buite Bloemfontein en 150 gesinne op Alice en Hogsback in die Oos-Kaap pas die metode in hulle agtertuine toe. Botha is oortuig dat hierdie tegniek met groot welslae eers op die ontsaglike stukke braak ploeglande in die Oos-Kaap en daarna elders in Afrika toegepas kan word
Bron: http://www.peherald.com/news/article/3652

1. Oorsig
Ren val nie altyd waar ons wil h dit moet val nie, maar ons wend dit tot ons eie voordeel aan. Op nasionale vlak is damme soos die Gariepdam, die Vanderkloofdam, die Midmardam, die Pongolapoortdam, die Vaaldam en die Theewaterskloofdam gebou om renwater op groot skaal te versamel en te bewaar. Op plaaslike of boerderyvlak bou grondeienaars duisende klein damme met trekkers, damskroppe, laaigrawe en ander toerusting op die plaas. Die oogmerk is om renwater te bewaar. Renwater moet met ander woorde geoes word sodat dit later aangewend kan word vir die besproeiing van gewasse of as drinkwater vir diere en selfs vir mense. Soms moet renwater behandel word voordat dit gedrink kan word. Sogenaamde gepaste tegnologiese metodes (bv die gebruik van sonkrag om water te disinfekteer) bied laekoste-ontsmettingsopsies vir die behandeling van opgegaarde renwater om dit drinkbaar te maak. Daar word toenemend aanvaar dat die oes van renwater n praktiese metode is om besproeiings- n drinkwater aan landbou- en ontwikkelingsprojekte die wreld oor te voorsien. Dit kan ook gebruik word in stedelike en buitestedelike gebiede waar die hoeveelheid, betroubaarheid en gehalte van pypgeleide water soms onder verdenking is. Afrika kry genoeg ren om water aan ongeveer 13 miljard mense te verskaf (dit is dubbeld die huidige wreldbevolking). Baie min renwater word egter opgevang of opgegaar deur middel van volhoubare metodes, soos die groot- en kleinskaalse oes van renwater. Daar is bevind dat die ekonomiese aktiwiteit op plattelandse dorpe verdubbel sodra daar toegang tot water is. Hierdie groei is van besondere belang weens die regstreekse uitwerking wat dit op armoede het. By elke huis met n dak kan renwater geoes en opgegaar word. In SuidAfrika, waar die erwe van landelike wonings n yslike 200 000 hektaar beslaan (dit wil s twee maal die kleinhoewe-area wat tans onder besproeiing is), is die potensile impak op voedselsekuriteit beduidend. Bron: E.H.Walter (Hydrex), in n skrywe aan die projek in Maart 2008; www. sciencedirect.com /science; http://en.wikipedia.org/wiki/Rainwater_harvesting; n Uittreksel uit n verslag getiteld Environmental food crisis van die Verenigde Nasies se omgewingsprogram (UNEP), Mei 2009, wat beskikbaar is by www. unep.org; Tsepho Khumbane, Trustee van Die Mvula-trust (aangepas)

3. Belanghebbendes
Applied UV Tel: 021 448 6721 www.applieduv.co.za Spesialiseer in die aanwending van ultravioletstrale vir watersuiwering. Di stelsel ontsmet drinkwater vir plase, huise, hospitale, hotelle en gemeenskappe wat nie toegang tot behandelde water het nie. Builders Warehouse Tel: 0861 335 2739 www.builders.co.za Builders Warehouse verskaf allerlei wateropgaartoestelle wat aan afvoergeute gekoppel kan word. Inligting oor hul takke verskyn op die webtuiste. DPI Plastics Tel: 011 345 5600 www.dpiplastics.co.za Free Water Systems Tel: 021 531 6471 www.freewater.co.za Garantia South Africa Tel: 032 944 5679/81/83 www.garantiasa.co.za Hydrex Water Storage Tel: 011 440 4472 www.hydrex.co.za Kyasol Green Building Technologies Tel: 011 840 0840 www.kyasol.co.za

2. Interessante nuwe tegniek

n Nuwe renwaterbewaringstegniek wat in Suid-Afrika ontwerp is, is so geslaagd dat dit moontlik ook elders in Afrika aangewend sal word. Die doeltreffende oes van renwater is reeds in die Vrystaat en die Oos-Kaap in agtertuine getoets. Vanjaar is die vierde jaar dat hierdie tegniek op groot landerye in Limpopo op die proef gestel word. Dr Cobus Botha, n spesialisnavorser verbonde aan die Landbounavorsingsraad waar hierdie tegniek ontwikkel en verfyn is, het dit op 16 November 2011 tydens die derde Internasionale Forum oor Water en Voedsel bekend gestel. Die bewaringstegniek het n gunstige indruk op die afgevaardigdes gemaak.

256

LNR Instituut vir Grond, Klimaat en Water (LNR-IGKW) Tel: 051 861 1172 Faks: 051 861 1027 bothac@arc.agric.za Die LNR het naby Bloemfontein in die Vrystaat landeryrenwateroesstelsels ontwikkel. Hierdie stelsels maak dit moontlik om gewasse te verbou in gebiede waar mense al moed opgegee het. Sien opskrif 2. MVULA Trust Tel: 011 403 3425 www.mvula.co.za Die Mvula Trust is die grootste nieregeringsorganisasie wat hom vir water- en sanitasie-ontwikkeling in Suid-Afrika beywer. Ozone Innovations Tel: 021 854 6400 www.ozoneinnovations.com Osoon, of geaktiveerde suurstof, is n natuurlike suiweraar. Die skoon, vars reuk is veral opvallend n goeie ren. Ozone Innovations spesialiseer in die ontwerp, vervaardiging en installasie van osoon- en ultravioletligsterilisasietoerusting sonder dat enige chemiese stowwe gebruik word. Rain Harvesting Systems Tel: 086 100 7246 info@rainharvesting.co.za www.rainharvesting.co.za

dergelike meer. Rand Water het byvoorbeeld n brosjure getiteld Going with the flow, wat lesers wys hoe om n watertenk vir die opgaar van stormwater of renwater te bou. Skakel Grant Pearson. SPATIUM Louw van Biljon 082 777 2647 spatium@isat.co.za Umhlaba Consulting Group Eenheid: Water vir Ontwikkeling Direkteur Jonathan Denison Tel: 043 722 1246 jonathan@umhlabagroup.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie M.F. Viljoen Tel: 051 401 2824 www.uovs.ac.za/agric-econ Waternavorsingskommissie Tel: 012 330 0340 www.wrc.org.za Die oes van renwater op landerye verbeter kleinboere se inkomste en winsgewendheid. Navorsing oor die ekonomiese lewensvatbaarheid, sosiale aanvaarbaarheid en die omgewingsvriendelikheid daarvan dui daarop dit die oes van renwater op landerye geweldig help in die stryd teen armoede en hongersnood in landelike gebiede.

Kejafa Knowledge Works het die publikasie Water harvesting techniques in voorraad. Skakel hulle by 011 025 4388 of besoek www.kejafa.co.za Soek die inligtingstuk Collecting rainwater from your roof onder die Publications-kieslysopsie by www.daff.gov.za Hoepels is ho grondstrukture of halfmaanvormige grondwalle wat teen n effense helling aangebring word. Hulle word so gemaak dat die eindpunte van die hoepels na bo wys en op dieselfde vlak as die kontoerlyn is. Die hoepels vang die renwater op wat teen die helling afloop. Rainwater harvesting for increased pasture production, CTA Practical Guide Series No 3, n ekwivalent van die Suid-Afrikaanse Info Paks, is n brosjure waarin verduidelik word hoe hierdie hoepels gemaak word. Besoek www.cta.int. Gebruik Google om n groot verskeidenheid artikels op te spoor, byvoorbeeld by www.sciencedirect.com (Treating and storing rainwater for domestic indoor use), www.gdrc.org (An introduction to rainwater harvesting) en www.wikihow.com (Build a rainwater collection system) Die volgende is uitstekende bronne: Botha, J.J., van Rensburg, L.D., Anderson, J.J., Hensley, M., Macheli, M.S., van Staden, P .P ., Kundhlande, G., Groenewald, D.C., & Baiphethi, M.N., (2003). Water conservation techniques on small plots in semiarid areas to enhance rainfall use efficiency, food security, and sustainable crop production. Report No. 1176/1/03, Water Research Commission, Pretoria. Hensley, M., Botha, J.J., Anderson, J.J., Van Staden, P .P . & Du Toit, A. (2000). Optimising rainfall use efficiency for developing farmers with limited access to irrigation water. Report No. 878/1/00, Water Research Commission, Pretoria. Kundhlande, G., Groenewald, D.C., Baiphethi, M.N., Viljoen, M.F., Botha, J.J., Van Rensburg, L.D., Anderson, J.J. (2004). Socio-economic study on water conservation techniques in semi-arid areas. Report No. 1267/1/04, Water Research Commission, Pretoria. Water resources management in rainwater harvesting: An integrated systems approach sluit gevallestudies in wat handel oor renwater wat in deur plaaswerkers opgegaar word.

Renwater moet sorgvuldig opgegaar en deeglik behandel word voordat dit gedrink word. Daar is verskillende tegnologie wat tuis ingespan kan word om Rainman Landcare Foundation opgegaarde renwater te behandel, byvoorbeeld osoonsterilisasie, Tel: 044 801 5017 ultravioletlig en distillering. www.rainman.co.za Taamlik eenvoudige sandfilters Opleiding in die oes van renwater en huishoudelike chloor kan ook gebruik word. Rand Water Verdere besonderhede is Spesialis-watergehaltedienste, beskikbaar by dr. Jo Burgess van die massawaterdienste Waternavorsingskommissie, 012 Tel: 011 682 0278 / 89 330 9039 (die oes van renwater gpearson@randwater.co.za www.randwater.co.za (klik op die vir huishoudelike gebruik), of dr. Andrew Sanewe by 012 330 9047 Water Wise-logo) (vir landboudoeleindes). U plaaslike Waterraad kan u bystaan met advies, publikasies en

4. Publikasies en webtuistes
Die Waternavorsingskommissie stel verskeie verslae beskikbaar oor die oes en bewaring van renwater op landerye. Tree met hulle in verbinding of besoek www.wrc.org.za. www.harvesth2o.com n aanlyn gemeenskap vir die oes van renwater

Bo: Een van die vele tenks wat gebruik kan word vir die opgaar van water. (Foto verskaf deur Hydrex.)

257

insette
Sade en saailinge
Verwys ook na die Biotegnologie en plantteling hoofstuk

3. SAOG sakeomgewing
Die gebruik van verbeterde saad onder kleinskaalse boere is laag en oorskry selde 10 persent in meeste van die SAAE lidstate en tog produseer die boere tot 80 persent van die stapelvoedselgewasse in die streek. Verder word die verskuiwing van saad van een na die ander land in die streek ook vererger deur gefragmenteerde regulasieraamwerke. Met die kennisname hiervan is die geharmoniseerde regulerende stelsel HSRS aan die einde van 2007bekragtig by die SAOG ministersraad. Na aanleiding van die onderskrywing word daar nou van lidmaatstate verwag om hul nasionale wetgewing te wysig in lyn met die sisteem. Die SAOG HSRS poog om die getal beskikbare variteite wat aan boere beskikbaar gestel word te vermeerder, belegging in die saadsektor te bevorder en om dit makliker en goedkoper te maak vir saadondernemings om saadvariteite aan ander SAOG lidstatebekend te stel. Die SAOG HSRS bestaan uit drie komponente, naamlik SAOG gewasvarit eitvrystellingsisteem, SAOG saadsertifikasie en gehalteversekeringsisteem en SAOG kwarantyn en fitosanitre maatstawwe vir saad. Die SAOG Variteitvrystellingsisteemmaak voorsiening vir n korter tydperk van toetsing en stel variteite vry. Die SAOG saadsertifiserings en gehalteversekeringsisteem stel die gebruik van algemene tegnologie standaarde, prosedures, sels, etikette en die sertifiseringskema voor ten einde die produksie en verkoop van ho kwaliteit saad oral in die streek te waarborg. Die SAOG fitosanitre maatstawwe vir saadstelsel bevorder die veilige verskuiwing van saad wat peste en siektes betref. Ten einde die implementering van die streeks HSRS SAOG te fasiliteer, met die ondersteuning van internasionale samewerkende vennote, is die SAOG saadsentrum gestig by die SAOG plantgenetiese hulpbron sentrum in Lusaka, Zambi. Daar word verwag dat die sentrum n groot rol gaan speel in die implementering van die HSRS, want dit sal die werking van die stelsel

1. Oorsig
Saad is waar alles begin. Sal u n waardeketting h sonder saad? As u die groot persentasie mense op die Afrika kontinent wat op landbou staatmaak vir n bestaan in gedagte hou, sal u besef dat saad die potensiaal het om die transformasionele bedryf in Afrika te word.
Bron: Tom Adlam van die Africa Seed Investment Fund (ASIF) en www.sansor. org.

2. Plaaslike sakeomgewing
Suid-Afrika het n betreklik goedontwikkelde saadsisteem wat behartig word deur plaaslike en multinasionale saadondernemings in samewerking met informele operateurs. Kry die nuutste Jaarverslag op www.sansor.org vir meer inligting oor wat in Suid-Afrika gebeur. Verslae wat deur die Voorsitter en Algemene Bestuurder gegee is word hierby ingesluit vir landboukunder, tuinboukunde, nasionale saadsertifisering, planttelersregte-lisensies ensovoorts.

258

kordineer en verseker dat die doelwitte van die stelsel effektief bereik word.
Bron: n verkorte weergawe van die artikel: Southern Africa intensifies efforts to address seed supply challenges in the region wat by http://zambianeye.com gekry kan word.

5. Vir die nuwe toetreder

Omgewing
Maak seker dat die grond geskik is vir die bepaalde gewasse. Neem gronddiepte, tekstuur, suurgehalte en soutgehalte in aanmerking. Bestudeer die renval- en temperatuurpatrone oor die verskillende seisoene wanneer u besluit watter gewas suksesvol op verskillende tye van die jaar gekweek kan word.

4. Internasionale sakeomgewing
Die Jaarverslag, wat beskikbaar is op www.sansor.org, bied die nuutste inligting.

Plantdatums
Maak seker wat die korrekte plantdatums van elke gewas en vir elke streek is.

Svalbard wreld saadkelder Die Svalbard wreld saadkelder l diep in n sneeubedekte berg op n afgele eiland in Svalbard argipel wat halfpad tussen Noorwe en die Noordpool l. Dit is n onfeilbare supermoderne saadstoringsfasiliteit wat gebou is om standvastig te wees teen tyd en natuurlike en kunsmatige rampe. Die doel van die kelder is om duplikate van saadmonsters van die wreld se gewasversamelings te stoor. Ysgrond en dik rots maak seker dat die saad gevries bly selfs in die geval van n kragonderbreking. Die kelder kan dus beskou word as die primre versekeringspolis vir die wreld se voedselvoorsiening. Dit sal miljoene sade wat elke belangrike gewas variteit wat hedendaags in die wreld beskikbaar is verteenwoordig vir eeue of langer.
Bron: http://www.croptrust.org/main/arcticseedvault.php?itemid=842

Kultivar
Maak seker dat die kultivar wat geplant gaan word aanpasbaar is vir die heersende toestande. Oorweeg opbrengspotensiaal, toleransie vir droogte en suurheid, lengte van groeiseisoen, siekte- en insekweerstand, omval, uitloping, oorvloedigheid (veelvuldige koppe) en voorgenome gebruik. In sommige gevalle kan die rotasie van kultivars egter gebruik word om die risiko van n totale oesverlies weens investering te versprei, asook om n ho biologiese diversiteit te verkry. Nota: Die gebruik van gesertifiseerde saad word sterk aanbeveel. Raadpleeg n kundige, n saadhandelaar of die plaaslike koperasie om inligting te verkry oor kultivars wat vir n bepaalde gebied aanbeveel word.

Voorbereiding van saadbedding

n Ploeg of getande implement kan vir primre verbouing gebruik word. Ploeg word egter nie aanbeveel vir sanderige grond wat vatbaar vir erosie is nie. Winderosie is n belangrike faktor wat altyd in berekening gebring moet word. In gebiede waar wind n probleem is, word bewaringsvoorbereiding (geen of min verbouing en gebruik van stoppels of molmdeklaag) aanbeveel. Die saadbed moet ferm en onkruidvry wees. In gevalle waar winderosie n probleem is, moet die saadbedding nie te fyn wees nie.

Die African Seed Trade Association, verteenwoordig die saadbedryf in Afrika en die eilande in die Indiese oseaan. Dit is n niewinsgewende, niepolitieke vereniging met n missie om die ontwikkeling van die saadbedryf en nasionale saadverenigings te bevorder. Dit sal die boere se toegang tot verbeterde variteite fasiliteer. Besoek www.afsta.org. Lees meer oor die Forum for Africa Seed Testing (FAST) op die VN se Food And Agriculture (FAO) webtuiste, www.fao.org. Die Alliance for A Green Revolution in Africa (AGRA), in bondgenootskap met die African Agricultural Capital Group, het Africa Seed Investment Fund (ASIF) in 2009 bekendgestelom in sowat twintig klein- en mediumgroottesaadondernemingsin suidelike en oostelike Afrikate bel. Besoek www.agraalliance.org en www.aac.co.ke vir meer. Ander streeks- en internasionale liggame is onder andere: International Seed Federation (ISF) www.worldseed.org International Seed Testing Association (ISTA) www.seedtest.org Global Crop Diversity Trust www.croptrust.org Hoveld Middelveld Laeveld Noord-Kaap & GrootKaroo N.v.t. OktDes middelOktNov 20 Des15 Jan 20 Okt30 Nov NovDes N.v.t. N.v.t. MeiJul

Plantspasiring en -diepte
Plantdiepte word bepaal deur die klamheidstatus van die grond asook die kleifraksie en die grondtipe. Oor die algemeen kan sade wat groter is, dieper geplant word, en kleiner sade word vlakker geplant. Die spasiring tussen plante is groter in gebiede met n laer renval.

KwaZulu-Natal Middellande OktmiddelNov OktJan N.v.t. 15 Des15 Jan 20 Okt30 Nov OktNov OktNov OktNov MeiJun

Oos-Kaap & Klein-Karoo N.v.t. OktJan N.v.t. Des15 Jan N.v.t. OktNov OktNov N.v.t. JunJul

Saaidiepte (cm) 5 45 45 5 57 45 5 35 45

Saad(kg/ ha) 50 40 2025 6075 50 612 3 6580 70130

Spasiring Spasiring in rye (cm) tussen rye 15 15 1520 7,5 7,5 30 30 20 20 90 90 100 7590 90 90230 6090 90 3045

Bambaragrondbone Swartbekbone Katoen Drobone Grondbone Mielies Sonneblomme Sojabone Koring

Okt OktJan N.v.t. NovDes 20 Okt20 Nov OktNov OktNov OktNov MeiAug

middelNov OktJan middelOktNov Jan-Feb 20 Okt20 Nov NovDes OktJan Nov MeiJul

OktNov OktJan middelOktNov MrtApril 15 Okt30 Nov N.v.t. N.v.t. Okt N.v.t.

Bron: www.sansor.org - A Crop Guide for Emerging Farmers.

260

Plantmetode
Alle gewasse wat in die tabel genoem word, kan meganies of met die hand geplant word. In laasgenoemde geval kan n skoffel of n graaf gebruik word. Moenie die grond vasstamp nie, maar dit moet ferm gemaak word om goeie kontak tussen die saad en die grond te verseker.

af van die verwagte opbrengs en die vorige oes (in die geval van gewasrotasie). Die optimum pH vir die meeste gewasse is 4,5 tot 5,5 (KCI). Kalk moet toegedien word in grond met n pH laer as 4,5. Hoendermis verlig ook pH-probleme.

Ekonomie
Voordat daar geplant word, neem kennis van die vereiste insette en doen n beraming van die koste. Moenie die koste van individuele produkte in isolasie bekyk nie, maar kyk na n kombinasie van hulle almal. Soms sal dit nodig wees om meer te bel aan die begin van n seisoen, maar u sal agterkom dat u veel minder aan die einde van die seisoen gaan bestee. Oorweeg produkbemarkbaarheid voordat u aanplant. Vergelyk die insetkoste met die inkomste uit die oes.

Kunsmistoediening
Maak seker dat die grond genoeg voedingstofinhoud het vir die groei van die gewas deur kunsmis te gebruik voordat daar geplant of topbemesting toegedien word. Kompos of organiese materiaal (mis) moet drie tot vier weke voordat daar geplant word, toegedien word. Kunsmis kan toegedien word wanneer die resultate van grondontleding aandui watter voedingstowwe in die grond nodig is. Die resultate kan ook aandui watter tipes aanbeveel word. Om grond te laat ontleed, kontak die Departement van Landbou of die LNR in u gebied, n voorligtingsbeampte of een van die rolspelers uit die hoofstuk oor grondsoorte. Die tipe kunsmis wat die beste geskik is, hang dikwels

Siektes en insekplae
Gewasse van dieselfde familie word dikwels deur dieselfde groep plae en siektes aangeval. Verwante gewasse moet dus nie in agtereenvolgende aanplantings ingesluit word en selfs nie in dieselfde driejaar-rotasieprogram nie (byvoorbeeld swartbekbone, grondbone, bambaragrondbone of sojabone). Insekdoders moet gebruik word soos aanbeveel word om opbrengsverlies te voorkom. Landerye moet gereeld ondersoek word om plae in n vroe stadium raak te sien, veral in die geval van mielies en katoen. Insekdoders kan met die hand of meganies toegedien word.

Onkruid
n Onkruidvrye omgewing tydens die saailingstadium word hoogs aanbeveel, want teen die tyd dat die onkruid ontkiem, sal die gewas reeds goed gevestig wees en n mededingende voordeel geniet. Onkruid kan f met die hand beheer word, f meganies f deur die gebruik van onkruiddoders (veral wanneer bewaringsvoorbereiding gebruik word). n Kombinasie van genoemde drie metodes kan ook gebruik word. In die geval van chemiese bestryding moet daar veral aandag geskenk word aan die insekdoder se residuele periodes waartydens die insekdoder aktief in die grond is. Indien n gewasrotasiestelsel gevolg word, kan die insekdoder wat toegedien word, opvolgende gewasse beskadig. Hou in gedagte dat die kleifraksie van die grond n invloed het op die kwaliteit en kwantiteit van die insekdoder wat nodig is raadpleeg die produkaanwysings.
Onthou: Wanneer chemikalie gebruik word, moet u beskermende klere dra om u o, gesig en vel te beskerm. U moet ook seker maak dat alle chemikalie weg van voedsel, voer en saad en buite bereik van kinders toegesluit word. Dit is belangrik om die instruksies op die etiket te lees en na te volg.

Oes
Die meeste gewasse kan meganies of met die hand geoes word. Hierdie metodes kan ook gekombineer word. Indien daar met die hand geoes word, kan daar meganies of met die hand gedors word. Pasop vir die beskadiging van saad tydens oestyd (veral beskadiging van peulgewasse).

261

Geleidelike groei
Doen soveel moontlik in die eerste seisoen. Bestee soveel as wat u kan bekostig in die eerste seisoen aan insette en verhoog u uitgawes in die tweede seisoen (byvoorbeeld werk eerste op 1 ha of minder en verdien genoeg geld en doen genoeg ervaring op om in die tweede seisoen tot 2 ha of meer uit te brei).
Bron: www.sansor.org A Crop Guide for Emerging Farmers.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die saadverbeteringsbedryf word gereguleer deur die Wet op plantverbetering, 1976 om ordelike saadhandel te verseker. Die wet maak voorsiening vir die registrasie van persele vanwaar die verkoop, skoonmaak en verpakking van saad onderneem kan word, en om voorskrifte te gee vir die omstandighede onderworpe aan saadverkope. Voorsiening vir die ontwikkeling van sertifikasie en ander skemas is ingesluit en voorsiening word ook gemaak vir die aanwysing van n owerheid wat die magte, funksies en pligte sal uitvoer wat aan hulle opgedra is. Die wet op Planttelersregte 1976 (Wet15 van 1976) beskerm die intellektuele eiendomsregte van persone wie nuwe variteite van plante geteel of ontwikkel het. Die houer van die planttelersregte is geregtig om patenthouersaandeel vir die gebruik van nuwe variteite by ander persone te bekom. Die wet op geneties gemanipuleerde organismes, Wet no 15 van 1997 beheer die produksie en gebruik van geneties gemanipuleerde organismes. Hierdie Wet vereis dat risiko-assesserings uitgevoer word voordat enige GMOs vrygestel word. Saadtoetsing het in die laat-1940s in Suid-Afrika begin. Die Amptelike Saadtoetsingstasie (ASTS) is by Roodeplaat. Die ASTS se doel is om die fisiese en fisiologiese kwaliteit van saad te verseker. Sy funksies sluit in die ontwikkeling van beleid en riglyne vir die fisiese en fisiologiese kwaliteit van saad asook die beheer, ondersoek en handhawing van saadkwaliteit. n Sisteem is in stand gebring waardeur privaat- en maatskappylaboratoriums wat saadtoetstoegelaat word om te registreer en toetse vir eie gewin te doen, om saad te toets vir sertifikasiedoeleindes en ook om hulle toetsdienste teen n bedrag te adverteer. Tans is 24 sodanige laboratoriums geregistreer asook die toetsing van ongeveer 35 000 saadmonsters op n jaarlikse basis. Dit stel die ASTS in staat om ooreenkomstig die wetgewing hul aandag grotendeels aan die amptelike lewering van n diens te wy.

262

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Registrateur: plantverbetering Tel: 012 319 6034 JoanS@daff.gov.za Registrateur: Planttelersregte Tel: 012 319 6183 noluthandon@daff.gov.za Registrateur: Geneties gemodifiseerde organismes (GMOs) Tel: 012 319 6382 NompumeleloM@daff.gov.za Landboukundige Produkinspeksiedienste (APIS) Tel: 012 319 6502 dapis@daff.gov.za Direkteur Genetiesehulpbronne Tel: 012 319 6024 Direktoraat: Voedselveiligheid en gehaltebeheer Landboukundigeproduksie-insette (subdirektoraat) Tel: 012 319 7306 Registrasie van chemikalie wat gewasse beskerm, saadbehandelings en kunsmis. Amptelike saadtoetsinglaboratorium Tel: 012 808 5395 SeedTesting@daff.gov.za, PamelaS@daff.gov.za The Plant Genetic Resources Centre (PGRC) National Gene Bank Tel: 012 808 5392 pgrc@nda.agric.za

Opleiding en navorsing
Kry die opskrif in die hoofstuk oor planttelers en biotegnologie vir besonderhede van die universiteite en die LNR. Die opleiding van saadinspekteurs het met SANSOR begin en in n voortgaande program ontwikkel. Ongeveer 230 privaat saadinspekteurs rapporteer aan SANSOR in die uitvoering van hulle funksies ooreenkomstig die sertifikasieskemas. Opleidingskursusse vir saadontleders gaan steeds voort. SANSOR is in die finale stadium van ontwikkeling van n AgriSETAgeakkrediteerde opleidingsmodule vir die saadontleder, saadmonsters en saadsertifikasie-inspekteurs. Die kurrikulum vorm deel van die nuwe model vir kwalifikasieontwikkeling, die QCTO (gehalteraad vir handel en beroepe) bekendgestel deur die minister van hor onderwys en opleiding en is grootliks befonds deur die AgriSETA. Die materiaal is tans in die finale stadium van die openbarekontroleringsproses. Biowatch, Suid-Afrika se grootste uitrykingsfasiliteerder, gee opleiding in laekoste en organiese landboukundige metodes wat ingesluit is in die konsep omn saadbank te begin. Verwys na www.biowatch.org.za.

Maatskappye wat betrokke is

Kry SANSOR-ledelyste (volgens gewas en aktiwiteitstipe) by www.sansor. org. Die kontakbesonderhede van kwekerye is beskikbaar op www. seedlinggrowers.co.za.

7. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Weidingsvereniging Suider-Afrika (GSSA) www.grassland.org.za Seedling Growers Association of SA (SGASA) www.seedlinggrowers.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Saadorganisasie (SANSOR) Tel: 012 472 9500 www.sansor.org SANSOR is aangestel as die aangewysde liggaam om saadsertifikasieskemas onder die Wet op plantverbetering, 1976 te administreer. Die SuidAfrikaanse saadsertifikasieskema is n wettig voorgeskrewe skema wat onderskryf is kragtens die wetgewing onderhewig aan saadsertifikasie is egter vrywillig. Die basiese doelwit van saadsertifikasie is om saad van n ho gehalte beskikbaar te stel en die gehalte te waarborg deur middel van n sertifikaat, sel of etiket. Die klem is op genetiese gehalte, dit is, variteit eie aan sy soort met ho vereistes van ontkieming en fisiese suiwerheid. Streng veldvereistes word neergel vir saadproduksie. Suid-Afrikaanse Planttelersvereniging wcb@sun.ac.za www.sapba.co.za

8. Publikasies en webtuistes
Die webtuistes van betrokke maatskappye en verenigings is n nuttige bron van inligting. Die betrokke maatskappye voorsien klinte van kweekgidse en tegniese inligting oor hoe om die meeste te haal uit die saad wat voorsien is.
Ons dank aan SANSOR vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

263

insette
Sleepwaens
1. Belanghebbendes
Sekere maatskappye wat in die hoofstukke oor vragmotors en swaar voertuie en implemente gelys word, hou ook sleepwaens aan.

Veiligheid Die meeste sleepwaens is geregistreer vir n maksimum BVM van 2400kg, dit wil s, die sleepwa self en sy voertuig mag nie die massa oorskry nie. Die rede hiervoor is dat die remkomponente (haak/inloopkoppelstuk en remdromme) se maksimum remvermo net tot op hierdie massa strek.
In die RSA is daar slegs weinig vervaardigers wat vir tussen 2400kg tot 3500 kg geregistreer is. Die betrokke vervaardigers se komponente voldoen aan die standaard en word hoofsaaklik ingevoer.

GCM/BKM (gross combination mass, bruto kombinasiemassa) Totale voertuigkombinasiemassa behels die bakkie + sleepwa + vrag op die bakkie + vrag op wa. Dit verskyn op die bakkie / sleepvoertuig se dataplaat onder die enjinkap en bepaal die sleepmassa:
VOORBEELD: Bakkie BKM = 4500 kg Massa van bakkie 1600 kg = 2900 kg Dit verteenwoordig vrag op bakkievrag op wa, wa se massa. Massa van sleepwa 600 kg 2300 kg; verdeel in 2300 kg op wa 1 Ton op bakkie en 1300 kg op wa Die massaklassifikasie varieer op elke voertuig

Aluglide Tel: 011 392 2259 www.aluglidetrailers.co.za Bulperd Tel: 082 414 2569 www.bulperd.co.za Crisbox Tel: 012 719 8319 / 072 274 7269 www.crisbox.co.za Cruiser Trailers Tel: 011 021 0833 / 083 639 0170 www.cruisertrailers. co.za Engelbrecht Sleepwaens Tel: 018 786 2545 / 787 4416 www. etrailers.co.za Hardmans Trailers Tel: 031 202 5887 www.hardtrail.co.za JME Trailers Tel: 053 444 1313 www.jmetrailers.co.za Karet Trading Tel: 056 515 4333/4/5 www.karet.co.za Landmech South Africa Tel: 086 047 2337 www.landmech.co.za Leos Sleepwaens Tel: 013 932 4151/2 www.leostrailers.co.za Besonderhede van agente vir NICs Trailers verskyn by www. nictrailers.co.za. U kan ook 018 673 0224 of 082 859 0904 skakel. Rogue Agriculture Tel: 033 345 0038 www.roguesteel.co.za Torsion Engineering Tel: 016 362 3456 www.torsion.co.za Vencedor Trailers Tel: 018 290 1774 / 079 504 3502 www. vencedortrailers.co.za VTEC Trailers Tel: 016 986 2194 www.sleepwa.co.za

Massa-implikasies Die gemiddelde bees/koei het n massa van 500kg en het n spasie van 1800 mm x 900mm nodig. n Beeswa sal derhalwe tipies 3600mm x 1600 mm en 1800 mm groot wees. (Pasop vir waens wat 1,7m hoog is; dis te laag.)
Die implikasie is dat n wa van 4 x 500kg = 2000kg + wa se massa + 600 kg = 2600kg nodig is, wat beteken dat die gemiddelde bakkie dit nie (met vier beeste op) mag sleep nie. Die gemiddelde beeswa is geregistreer vir 1800kg en het n massa van ongeveer 600kg. Dit gee n dravermo van 1200kg, dit wil s 2 beeste met n massa van 500kg elk. Onthou, dit maak nie saak hoe lank en breed die wa is nie massa is die belangrike faktor. Let wel: Sommige vervaardigers bepaal die massa van die waens sonder bykomstighede soos die spaarwiel, ekstra hekke, rubbermatte en so meer. Let ook daarop dat daar n verskil is tussen waens wat skape kan vervoer en waens wat beeste kan vervoer. Eersgenoemde het rubbermatte (wat verhoed dat die skape gly) en n swaaihekkombinasie agter in die middel want die diere diere loop agtertoe en lig die bakkie op.

2. Belangrike punte vir veeboere by die keuse van n sleepwa

Bruto voertuigmassa (BVM) Dit is algemene gebruik onder boere om pryse van sleepwaens bloot op grond van die grootte en bruto voertuigmassa te vergelyk, en dan die goedkoopste sleepwa te koop. Die BVM reflekteer nie die sleepwa se ware dravermo nie. Die massa van die sleepwa moet afgetrek word van die BVM om die dravermo van die sleepwa te kry. Indien n sleepwa van 2,6T gekoop word, is dit onwettig om 2,6T te laai. Tegnologie en kwaliteit Vervolgens is die boukwaliteit en tegnologie in die onderstel van kardinale belang. Buigbare onderstelle hou langer en absorbeer vibrasie en skok beter. Onafhanklike geveerde suspensies is meer duursaam as konvensionele veerstelsels. Suspensies gee beter stabiliteit aan die wa en verminder vibrasie. Vibrasie maak diere onrustig (bv. perde raak geweldig onrustig as die onderstel vibreer onder hul hoewe, en dit geld ook vir beeste en skape). Waarde en herverkoopwaarde Alternatiewe opsies op die wa, soos verwyderbare veetralies, voeg waarde tot die sleepwa toe en dra saam met die reeds vermelde punte ook by tot die tweedehandse waarde. Sommige vervaardigers vervaardig ook kombinasiewaens wat vir beeste, skape en perde geskik is.
Die uitgangspunt dat n sleepwa waardeloos is as dit klaar is, geld dus net as die sleepwa oorspronklik van te goedkoop- en metallurgies nie-korrekte materiaal gebou was. Normaalweg kan n laag verf oor n paar krake en nuwe bande help dat die sleepwa dalk n wins oplewer indien die produk met aankoop van goeie gehalte was. Onthou: goedkoop is duurkoop.

Tuisbou Dit is baie moeilik of selfs onmoontlik om self n sleepwa met n BVM van meer as 750kg te bou en binne die grense van die wet te bly.
Onthou, sleepwaens is voertuie wat padwaardig moet wees en gelaai moet word volgens spesifikasies. Indien n ongeluk sou plaasvind, al was die sleepwa nie die oorsaak daarvan nie, is daar potensile probleme ten opsigte van versekering en derdepartyeise. Sorg dat u binne die wet bly en padregulasies nakom rakende u sleepvoertuig, die vrag en die voertuig wat dit trek. Verontagsaming is ne n lewe of n derdeparty-hofgeding werd nie. Bron: NIC Trailers.

SABS Alle sleepwaens moet deur die SABS goedgekeur wees. Die wet vereis dat ligte, weerkaatsers, basiese dimensies en so meer met die oog op padveiligheid op standaard moet wees. Dit beteken nie noodwendig dat die wa se struktuur of tralies op standaard is nie; die hele sleepwa word nie getoets nie.

264

insette
Spesialiteitskunsmis
1. Oorsig
Wat is die slimste, effektiefste manier om plantgroei te bevorder? Enigeen wat van plan is om n gewas te verbou, weeg die verskillende opsies teen mekaar op. Hierdie onderwerp word in verskeie hoofstukke van hierdie publikasie aangeroer, byvoorbeeld: presisieboerdery, bewaringsboerdery, biologiese boerdery, kunsmis, kompos en organiese kunsmis, erdwurms en wurmkompos. Boere beskou die grond nie meer as n dooie ding wat vol kunsmis gepomp moet word om n oes te lewer nie. Oorbemesting is nie net duur nie; dit is ook nadelig vir die omgewing (sien die hoofstuk oor kunsmis vir die beste praktyke met betrekking tot kunsmis). Die gebruik van spesialiteitskunsmis is een manier waarop boere poog om gewasverbouingspraktyke te optimaliseer, terwyl afval tot n minimum beperk word. Spesialiteitskunsmis kan tesame met besproeiingswater aangewend word (sien die hoofstuk oor kunsmis), of deur middel van beheerde vrystelling waar toediening vr planttyd, voedingstowwe vir die plant vrystel regdeur die groeitydperk van die plant. Spesialiteitskunsmis kan ook toegedien word deur blaarvoeding, waar die plant voedingstowwe deur die blare eerder as deur die wortels opneem. Spesialiteitskunsmis behels nie noodwendig chemikalie nie dit kan ook planthormone, groeistimulante of biostimulante wees.

2. Belanghebbendes
Aquilo Africa Tel: 073 525 6034 www.aquilo.co.za Biofix South Africa Tel: 011 409 5012 www.biofix.co.za Biogrow Tel: 028 313 2054 www.biogrow.co.za Carbon Fertiliser Technologies Tel: 042 283 0506 www.cft-sa.com Eco-fert Tel: 086 100 5051 www.eco-fert-co.za Ecologika Tel: 011 806 8952 www.ecologika.co.za Efficient Microbes Tel: 031 266 2935 www.efficientmicrobes.co.za Fleuron Tel: 011 626 2928 www.fleuron.co.za Ground-up Fertilisers Tel: 072 439 0456 / 082 881 0301 alan@ground-up.co.za Vervaardig kunsmismengsels vir alle groentesoorte wat sonder grond (hidroponikametode) of in oop grond gekweek word. Verskaf vloeistofsowel as poeierformulerings vir blaarsproei-toepassings. Lewer tegniese dienste en gee advies rakende die groei van gewasse. Meng oplosbare kunsmis op bestelling vir kommersile herverkoopdoeleindes. Haifa Chemicals RSA Bpk Tel: 021 982 0309 www.haifa-group.com Die Haifa-groep is wreldwyd n toonaangewende verskaffer van kaliumnitraat vir landbou- en nywerheidsdoeleindes, sowel as spesiale plantvoedingstowwe en voedingfosfate. Haifa het werksaamhede in meer as 100 lande op vyf kontinente. Haifa se

265

oplossings en messtowe is ontwerp om plantvoeding te verbeter, die gebruiksdoeltreffendheid daarvan te verhoog en die kweker se wins te verhoog terwyl skadelike gevolge vir die omgewing tot die minimum beperk word. Hanna Instruments Tel: 011 615 6076 Tel: 021 946 1722 Tel: 031 701 2711 Tel: 041 373 3303 www.hannainst.co.za

MBF International Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 orders@mbfi.co.za www.mbfi.co.za Metson is n landbouvervaard igingsaak. Hul hooffokus is n volledige reeks ORGANIESE, wateroplosbare en vloeibare chelaat-blaarvoedingstowwe, vloeibare kunsmis, groeistimulante, gewasspesifieke voeding, saadbedekkings, sproei, ontsmet- en spoelmiddels, wat aan GlobalGAP se spesifikasies voldoen.

Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za Metson is n landbouvervaard igingsaak. Hul hooffokus is n volledige reeks ORGANIESE, wateroplosbare en vloeibare chelaat-blaarvoedingstowwe, vloeibare kunsmis, groeistimulante, gewasspesifieke voeding, saadbedekkings, sproei, ontsmeten spoelmiddels, wat aan GLOBALG.A.P . se spesifikasies voldoen. National Plant Food (Gromor) Tel: 031 782 3105 www.gromor.co.za Nutrico Tel: 011 392 4072 www.nutrico.org Ocean Agriculture Tel: 011 668 1974-7 www.oceanag.co.za

Omnia Nutrilogie Tel: 011 709 8778 www.omnia.co.za Hierdie spesialiteitsprodukreeks word uitgevoer na 18 lande, insluitend Australasi en verskeie Suid-Amerikaanse lande. Sidi Parani Tel: 053 298 2817 www.sidiparani.co.za Sienna Bionatec Tel: 018 285 1128 www.siennabionatec.com Soilfoodweb Lab Tel: 015 268 2912 / 082 885 9608 www.sfisa.co.za Vir meer inligting oor Soil Foodweblaboratoriums wreldwyd, besoek www.soilfoodweb.com.

Hanna Instruments is reeds vir meer as twee dekades die wreldleier in Mycoroot watergehaltemeting en - Tel: 083 636 0706 www.mycoroot.co.za beheertegnologie. Hygrotech SA (Edms) Bpk Tel: 012 545 8000 www.hygrotech.co.za Karabos www.karabos.co.za Kelpak Tel: 021 786 2090 www.kelpak.com Vloeibare seewier-bioreguleerder. Voortgesette navorsing en proefdata van oor die wreld heen het Kelpak se vermo bewys om die gesondheid, gehalte en opbrengs van n wye verskeidenheid gewasse te verbeter. Boere geniet al vir meer as 30 jaar die voordele hiervan. Kynoch Fertilizers Tel: 011 317 2000 www.kynoch.co.za Kynoch Fertilizers is n toonaangewende invoerder, vermenger en kleinhandelaar van n volledige reeks korrel-, vloeistofen spesialiteitskunsmis in SuidAfrika. Boere word bedien deur n groot agronomiese, verkoop-, tuinbou- en tegniese-steun-span.

Beter aanwending van voedingstowwe en water Verhoogde oorlewing van saailinge en plante wat oorgeplant is Verhoogde grondgesondheid en -kiemkrag Verhoogde opbloei, vrugteset en oes Sterk wortelstelselontwikkeling Verminderde uitwerking van droogte, soutaanpaksel en swaarmetale Verminderde uitwerking van siektes Minder chemiese stowwe en skade aan die omgewing Microbial Solutions (Edms) Bpk Tel: 011 475 4362 www.microbial.co.za Microbial Solutions se produkte is grond-entstowwe wat die gehalte van die grond verbeter ongeag die soort gewas wat verbou word. Dit sluit die volgende in: koring, mielies, sorghum, sojabone, sonneblomme, weiding, groente en aartappels, asook permanente aanplantings soos boorde en wingerde.

266

STIMUPLANT Kyk na advertensie op bl. 495 Tel: 012 802 0940 / 4009 www.stimuplant.co.za

Tola Organics Tel: 032 946 0425 info@tolaorganics.co.za

Eco-Fert (Edms) Bpk

Die belangrikste voordeel van Eco-Fert produkte is sy grondhernuwingsvermo soos byvoorbeeld om erdwurms terug te bring (dit is uitstekende kos vir erdwurms) wat sorg vir grond deurlugting, verhoogde waterabsorpsie en die voorsiening van erdwurmmis (verwerkte grondstowwe), wat die reputasie as die as die beste voedingstof vir plante het, verantwoordelik is. Tesame met die erdwurms word baie ander grondstofaktiwiteite deur mikro-organismes geaktiveer, byvoorbeeld: Prokaryotea: insluitend bakterie, aktinomisiene en blou-groen alga. Eukaryots: insluitend swamme, alga en protosoa, n bevolking van 247 miljard mikro-organismes kan in n hektaar aktiewe grondstof leef, dit is 8967 kg ondergrondse lewende hawe per hektaar Eco-Fert se rol as n kunsmismaatskappy is om nader aan die doelwit te beweeg, dit is om die koste van kunsmis te verminder deur voordelige grondmikro-organismes te ontwikkel wat voedingstowwe vervaardig, om dit te voed, en om enige tekort aan voedingstowwe aan te vul ooreenkomstig plantbehoeftes. Eco-Fert spesialiseer in kunsmis wat bydra tot volhoubare grondproduksie lewer. Die meeste produkte is op grondvriendelike hulpbronne gebaseer en van die see en land afkomstig. Dit van veeldoelig gebruik word as n uitstekende lewegewende voerder van grond (grondmikrobes) en is n uitstekende blaarabsorbeerder as n plantvoerder.
Bron: http://www.eco-fert.co.za/site/products/sea-boost/ (aangepas)

Zylem SA STIMUPLANT BK is sedert 1978 Tel: 033 347 2893 bekend vir die ho gehalte van die www.zylemsa.co.za entstowwe wat hulle vervaardig. Hulle spesialiseer in die vervaardiging van omgewingsvriendelike mikroorganismes wat n hogehaltelandbou-oes verseker. Hierdie mikro-organismes help die boer om sy oes te vergroot, en ook om die grondvrugbaarheid te handhaaf en selfs te verbeter.
Dank aan Dawie Fourie (Haifa) en Chris Barnard (Fertigation Academy) vir hul insette in hierdie hoofstuk.

267

insette
Strukture en boumateriaal
Geboue word ook behandel in die hoofstuk oor Menslike nedersettings.

SM Structures Tel: 011 786 1043 www.stemansteel.co.za Span Africa Steel Structures Tel: 033 346 2555 www.spanafrica. co.za Structures 2000 Tel: 011 974 4797 www.structures2000.co.za STUMBELBLOC Tel: 083 228 8036 www.stumbelbloc.com Superfab & Erectors Tel: 016 342 4069 www.superfab-steel.co.za Tugela Steel Tel: 031 566 4601-4 www.tugela.co.za UNIKEM Tel: 031 700 4859 www.unikem.co.za WEP Engineering & Construction Tel: 011 967 1574 / 1050 www. wepeng.co.za Wilkinson Brick Making Machines Tel: 011 948 9702 www.wbm. co.za

1. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Vind die Strukture en fasiliteite -kieslysopsie by http://saili.co.za, webwerf van die Suid-Afrikaanse Instituut van Landbou-ingenieurs (SAILI).

Regeringskontakte
Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat: Infrastruktuur-ondersteuning Tel: 012 319 846 8502 ATvC@daff.gov.za www.daff.gov.za

Opleiding en navorsing
Africa Land-Use Training Tel: 014 717 3819 / 078 228 0008 www.alut.co.za Landbou-navorsingsraad: Instituut vir Landbouingenieurswese (LNR-ILI) Tel: 012 842 4000 / 17 Africa Land-Use Training bied www.arc.agric.za n vierdagkursus oor basiese plaasbeplanning aan. Leerders wat Die LNR-ILI is betrokke by die hierdie kursus suksesvol voltooi, ontwerp, toetsing en ontwikkeling van plaasstrukture, store, behoort in staat te wees om: werkerbehuising data oor natuurlike hulpbronne werkswinkels, op n plaas te kan assesseer en geskikte dierebehuisings- en en insamel; hanteringsfasiliteite. basiese kaarte te kan lees; n plaaskaart te kan teken wat landgeskiktheidseenhede aandui; n basiese infrastruktuurontwikkelingsplan vir n plaas te kan doen.

2. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4017 of rig n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat beskikbaar is by die LNR in Silverton: Handleiding oor behuising vir varke Uitgebreide behuising vir varke Handleiding oor vleisbeesfasiliteite Handleiding oor melkbeesfasiliteite Handleiding oor skaapfasiliteite Kleinskaalse braaihoenderbehuising Heating of broilers and broiler housing (slegs in Engels beskikbaar) Small-scale poultry housing in South Africa (slegs in Engels beskikbaar) Beton op die plaas Bou van permanente sloot- en bunker-kuilvoersilos Handleiding vir die bou van graansilos vir plaaspakhuise Structures and equipment for the storage and handling of grain on the farm (slegs in Engels beskikbaar) Kleinskaalse melkskuur Databasis vir landboustrukture en fasiliteite (verskaffers van vee/ landboutoerusting) Afkoel van melkbeeste in Suid-Afrika Lae-koste melkverkoeling Handleiding oor volstruisbehuising Manure handling in intensive animal production units, deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers, kopiereg 2009, is ook beskikbaar by dieselfde LNR-instituut. Hierdie publikasie bevat aantekeninge oor die optimale struktuur en ligging van verskillende plaasgeboue in verhouding tot die bestuur van veemis. Besoek die webwerwe wat vroer in die hoofstul gelys is.
Publikasies wat oorvleuel met waterberging, omheining, waterkweking en verbouing onder bedekking word in die betrokke hoofstukke gelys.

Maatskappye wat betrokke is

AfriSam Tel: 086 014 1141 www.afrisam.co.za Amatola Tel: 043 732 1927 amairri@telkomsa.net B & T Structures Tel: 013 665 1914 / 1966 www.btsteel.co.za BANBRIC BUILDING Tel: 033 386 0882 www.banbric.co.za Besco Staalwerke Tel: 076 942 0295 / 087 944 5618 Breathecoat Paints Tel: 0861 000 435 www.breathecoat.co.za [n Suid-Afrikaanse vervaardiger van ekovriendelike gehalteverwe (looden oplosmiddelvry) ). Ideal vir mense en vee (bv suiwel) -strukture. Voldoen aan ISO 14001: 2004 en ISO 9001: 2008 -vereistes.]. Chemvet Tel: 011 437 9000 www.chemvet.co.za DB Steel Structures Tel: 011 363 3712 Eco Insulation www.eco-insulation.co.za Econo Steel Structures Tel: 012 254 0496 Ezehut Products Tel: 012 803 7433 www.ezehut.co.za FinnBUILDER Tel: 011 705 1897 www.finnbuilder.co.za G&M Paints (Edms) Bpk Tel: 011 822 4066 Harding Treated Timber Tel: 031 569 5750 www.htt.co.za Homescor Wonings Tel: 011 892 1045 www.homescor.co.za Hough Structures Tel: 016 366 1555 www.steel-structures.co.za Lookout Trailer & Lift Tel: 084 607 4896 www.lookoutlifts.co.za PATT Projects Tel: 012 811 0125 / 0753 www.pattprojects.co.za Pro-spec Tel: 033 330 2295 www.pro-spec.co.za Robor Steel Tube & Pipe Tel: 011 971 1600 www.robor.co.za

268

insette
Trekkers, stropers, baal- en persmasjiene
1. Oorsig
Om toerusting te koop is een van die grootste beleggings wat n boerdery kan maak. Groot bedrae geld word bewillig en van die toerusting word slegs n paar keer deur die jaar gebruik en in baie gevalle is dit moeilik om toerusting teen geskikte handelswaarde te verkoop. Verder moet die masjinerie deurentyd in stand gehou word en op die ou einde vervang word. Redes vir vervanging van masjinerie: masjinerie moet vervang word as die herstelkoste die voordeel van die gebruik van masjinerie oorskry masjinerie wat nie betroubaar is nie kan tot verliese lei in tyd en produsering die behoefte aan kapasiteit kan n goeie rede wees om u toerusting op te grader nuwe tegnologie kan beteken dat dit winsgewend om u masjinerie te vervang vir funksionering Beplanning van wanneer en hoe die toerusting vervang gaan word kan n verskil van duisende rande in jaarlikse produksiekoste beteken. So, wanneer doen u die vervangings? a) Hou dit tot dit nie meer langer funksioneer nie Sommige boere klewe aan masjinerie totdat dit nie langer funksioneer nie en dit nie meer die moeite werd is om reggemaak te word nie. U loop die risiko dat die masjinerie gedurende n essensile tydperk gaan breek en om finansiring op kort kennisgewing te moet rel. b) Vervang wanneer kontant beskikbaar is U kan kies om die masjinerie in die jare wanneer inkomste bogemiddeld is te vervang. Kan u voorspel wanneer ekstra kontant beskikbaar gaan wees? Wat as die masjien breek voor daar ekstra kontant is om dit vervang? c) Vervang elke jaar iets U kan beplan om amper elke jaar dieselfde bedrag op masjinerie te spandeer deur een stuk toerusting elke jaar te vervang. Dit help om te vermy dat groot aankope elke jaar gemaak moet word, maar u sal moet versigtig wees om nie die masjinerie te vervang voordat dit die einde van hul ekonomiese lewensduur bereik het nie. Dit sal tot u voordeel strek as u nie slegs voorsiening gemaak het vir kapitaalvervanging nie, maar ook kontant reserwes het. d) Vervang gereeld Dit minimaliseer die risiko van onklaarraking en duursame vervangings deur elke paar jaar essensile masjinerie te vervang. Selfs al raak masjinerie onklaar kan die herstel dikwels gedek word met die oorspronklike waarborg Hierdie benadering is meer uitvoerbaar indien u groot aantal hektare kultiveer. Daar is verskeie finansile opsies. Stel by u bank of agribedryf vas om uit te vind wat die geskikste is vir u werksaamheid.
Bron: aangepas van die artikel Provision for capital replacement in AgriReview 1ste kwartaal 2007

2. Plaaslike sakeomgewing
Die voorsitter se verslag bevat n opgedateerde ekonomiese oorsig op www.saama. co.za of www.agfacts.co.za.

Die AGFACTS-nuusbrief verskyn maandeliks. Intekening daarop bied die volgende: n bondige, vierbladsy-opsomming van deurlopende faktore wat die Suid-Afrikaanse landboumasjineriebedryf benvloed die jongste inligting oor kleinhandeltrekkerverkope vir die maand en die jaar tot op datum op n kwartaallikse basis, die jongste inligting oor kleinhandelverkope van stropers, snymasjiene en balers vir die kwartaal en jaar tot op datum die jongste inligting oor die prysveranderinge van landboumasjinerie, volgens kategorie die jongste inligting oor oesvooruitsigte, hetsy somer-of wintergewasse, plantbeplanning of oesberamings onderwerpe soos grootte- en ouderdomsamestelling van die SuidAfrikaanse trekkermark, die gebruiktetrekkermark, n ontleding van trekkers wat in Suid-Afrika beskikbaar is volgens vervaardiger en model, en die vooruitsigte van trekkerverkope in die toekoms

3. Aspekte van belang vir boere

n Groot verskeidenheid trekkers kan met satellietprogramme toegerus word wat die trekker in staat stel om homself te stuur. Presisieboerdery is die beste boerderymetode vir die kommersile boer wat verkwisting wil beperk en doeltreffendheid wil verbeter, en hierdie programme speel In sleutelrol in hierdie boerderymetode. U kan die lewe van u lugfilter verleng deur tot 90% van die vuilgoed en kontaminante te verwyder voordat dit die filter bereik. Die voorskoonmakers is spesiaal ontwerp vir toerusting wat in omgewings met hewige stof en puin gebruik word, soos landbou- en konstruksievoertuie en myntoerusting. Die Donaspin Pre-cleaner het n duursame staalkonstruksie wat korrosiebestand is. Geen instandhouding is nodig nie en dis selfreinigend en het beweegbare dele. Hulle het ook n laer restriksie, wat beteken dat u enjin makliker asemhaal die gebruik van die lugfilterelement kan verminder laer koste per gebruiksuur sal h
Bron: Donaldson Filtration Systems Edms (Bpk). Skakel 011 9976000 of besoek www.donaldson.co.za

4. Die aankoop van n tweedehandse trekker

Wanneer u n tweedehandse trekker van n handelaar wil koop, moet u vra of daar n waarborg is. n Waarborg is n ooreenkoms met die verkoper wat bepaal dat n mens n item kan teruggee of herstel kan kry as iets daarmee verkeerd is. n Waarborg op n tweedehandse trekker is gewoonlik net vir drie maande geldig. As die trekker van n ander boer gekoop word, moet u probeer uitvind waarom hy of sy die trekker wil verkoop. Vra ook die trekkerdrywer of die trekker probleme gegee het. Hoe kan u sien of iets ernstigs met die trekker verkeerd is? Probeer die volgende wanneer u na n trekker gaan kyk. Neem n vriend wat kennis van trekkers het saam om hierdie toetse saam met u te doen, veral as u self geen ervaring van trekkers het nie. Gaan die lugfilter na. As dit n papierfilter is, sal dit twee rubbersels h wat aan weerskante van die eenheid vasgegom

270

is. Maak seker dat di sels nie lug deurlaat nie. Indien hulle lug deurlaat, beteken dit dat stof moontlik verby die filtreerder tot binne-in die enjin gekom het. Stof in die enjin is n baie groot probleem. Kyk deeglik vir olieen brandstoflekplekke. Dis nie altyd moontlik om dit te sien nie, aangesien handelaars die trekkers met stoom skoonmaak en ontghries voordat dit verkoop word. Skakel die ontsteker aan. Die meeste trekkers het liggies: een vir oliedruk en een wat aandui of die wisselaar gelaai word. Albei moet aangaan wanneer die sleutel gedraai word. Indien hulle nie aangaan nie, is iets verkeerd. Skakel die enjin aan beide liggies moet afgaan. As hulle nie afgaan nie, moet u liefs nie die trekker koop tensy dit eers herstel word nie. Warm die enjin op maak seker dat die temperatuurmeter werk. Luister na die enjin terwyl dit opwarm en hou die uitlaatpyp dop. As die enjin nie egalig loop nie en daar blouwit rook by die uitlaatpyp uitkom, is daar waarskynlik iets met die brandstofinspuitingstelsel verkeerd. Dit kan baie duur wees om te herstel. As die trekker n groot klomp donker rook uitblaas, kan die suierringe geslyt wees. Dit beteken gewoonlik dat die trekker se enjin opknapping nodig het. Gebruik al die ratte in beide draagwydtes. Maak seker dat die rathefboom nie in enige rat te los is nie en dat dit nie uit rat uit spring nie. Gaan die hidroliese hystoestel na. n Mens sal n ploeg nodig h om seker te maak dat dit reg werk. Kyk of enige pype stukkend is of om een of ander rede vervang moet word. Gaan die groot ghriesnippels na. As hulle skoon is, beteken dit dat die trekker waarskynlik gereeld in stand gehou is. Maak ook seker dat die kragaftakker werk. Laat die trekker vir n rukkie luier totdat die enjin warm is. Kyk weer vir olie- en diesel-lekplekke. Maak n lys van alles wat verkeerd is en herstelwerk nodig het. Bereken die herstelkoste. Besluit of jy steeds die trekker wil koop. Toon die lys aan die verkoper en probeer om n beter prys te beding. Of u n nuwe of tweedehandse trekker koop, maak seker dat u die operateurshandleiding kry. Lees dit sorgvuldig. Dit sal aandui hoe om die beste gebruik uit die trekker te kry. As u baie van die herstelwerk self wil doen, koop n werkswinkelhandleiding. Dit sal aandui hoe die meeste van die herstelwerk gedoen moet word. Werkswinkelhandleidings is duur en moet direk van die fabriek bestel word.
Bron: The Peoples Guide to Farming Growing Plants Handbook deur die Omgewing- en Ontwikkelingsagentskapstrust en Juta Education.

Hoe om u trekker te onderhou: Wanneer Elke dag Elke 50 uur Wat om te doen Maak die lugfilter skoon. Gaan die olie, water en banddruk na. Ghries die hidroliese hysernippels, krenkspilnippels, vooras, remen koppelaarnippels. Versien en maak die lugfiltreerder en oliebad skoon. Dreineer kondensaat van die eerste brandstoffiltreerder. Draai alle boute en moere vas; monitor vir lekke. Gaan battery na; maak alle aansluitings met koeksoda en water skoon. Gaan die spanning van die wisselaar se waaierband na. Dreineer olie, vervang oliefilter en eerste brandstoffiltreerder. Versien en (indien nodig) top die ratkas, ewenaaren hidroliese oliehefbome op. Laat n opgeleide werktuigkundige die klepstoters stel, die inspuiters kalibreer en vasstel of enige ander diens of herstelwerk nodig is.

Elke 100 uur

Na elke 1000 uur

Dis moontlik dat opkomende boere meer kan spandeer om hul trekkers te herstel as wat dit kos om n nuwe trekker te koop. Indien n groep boere n trekkerhuurskema begin, moet hulle altyd n bedrag geld in n fonds stort om vir n nuwe trekker te betaal en hierdie fonds moet by hul huurtarief ingesluit wees. (Hulle moet ook onthou dat trekkerpryse styg).

6. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
SA Landboumasjinerieassosiasie (SALMA) Tel: 011 453 7249 www.saama.co.za South African Haulage Tractor Transport Association Tel: 011 453 7249

5. Vir die nuwe toetreder

Die volgende inligting is ook aangepas uit die The Peoples Guide to Farming Growing Plants Handbook deur die Omgewing- en Ontwikkelingsagentskapstrust en Juta Education. Ons dank aan Donaldson Filtration Systems vir terugvoering oor die artikel.

Opleiding en navorsing
LNR Instituut vir Landbou-ingenieurswese (LNR-ILI) Tel: 012 842 4000 www.arc.agric.za Die LNR-ILI is betrokke by navorsing en ontwikkeling oor implemente en trekkergebruik. Hulle verskaf ook opleiding in basiese meganisasiekonsepte en beplanning. Verskeie AgriSETA-geakkrediteerde groepe bied trekker- en trekkerverwante kursusse aan. Voorbeelde sluit in: Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Koue Bokkeveld Training Centre Tel: 023 317 0983 Premier Pork Producers Tel: 012 361 3920 www.premierpork.co.za Protea-opleidingsentrum Tel/faks.: 021 982 4580 Skills for Africa Tel: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za SA Suikerrietnavorsingsinstituut (SASRI) Tel: 031 508 7404 Produsente-organisasies soos Graan SA bied kursusse aan. Besoek www. graansa.co.za of bel 08600 47246.

Gedurende die eerste twee jaar is die herstelkoste nie so hoog nie; maar teen die tyd dat n trekker vyf jaar oud is, begin al hoe meer dinge verkeerd gaan en word herstelwerk duurder. Grootte van trekker Indien u groot landerye het, sal n groter trekker wat groter implemente trek die werk vinniger doen. As die grootte van die grond minder as 10 hektaar is, is dit geldmors om n trekker te koop. Aankoop van trekkers Aangesien n trekker duur is, kan n boer maklik meer spandeer om die grond om te ploeg as wat hy met die verkoop van die oes inkry. Daar is twee moontlike oplossings vir hierdie probleem: hy kan n trekker huur of (miskien nog beter) n trekker as deel van n groep boere aankoop.

272

Universiteit van die Vrystaat Tel: 051 401 3551 www.ufs.ac.za

Universiteit van KwaZuluNatal Biohulpbronne Ingenieurswese & Omgewingshidrologie Die Sentrum van voortreflikheid, Tel: 033 260 5819 n afdeling van die Departement http://beeh.ukzn.ac.za van Landbou-ekonomie doen navorsing in meganisering en arbeidsbeplanning nie Die verskaffer van landbou en boerderytoerusting, New Holland South African Agriculture, het n betekenisvolle belegging gemaak deurdat hy n opleidingsfasiliteit in Bothaville in die Vrystaat tot stand gebring het. Die maatskappy het n aanvangsbedrag van R4miljoen spandeer om n bestaande fasiliteit op die been te bring en R2,5 miljoen is tersyde gestel vir opleiding elke jaar in lyn met sy toegewydheid aan opleidingsinisiatiewe vir die New Holland-span, verspreiders en klante. Die maatskappykultuur omvat n sterk fokus op voorsiening van tegniese vaardighede dwarsoor die land om die hoogste standaarde in die plaaslike landboukundige sektor te behou, s New Holland, Suid-Afrika Landbou Besturende direkteur, Peter Askew. Die maatskappy het ook n span hoogsgeskoolde opleiers wat opleiding voorsien in die werking van en basiese diens van die verskillende tipes landboukundige masjinerie; die opleiding wat voorsien word fokus ook op die funksies van die toerusting en werkingsprosedures van die masjiene. Opleiding word voorsien in tien amptelike tale regdeur Suid-Afrika. Bron:uittreksel uit die artikel Agriculture equipment supplier invests in training facility op www.engineeringnews.co.za.

SALMA-lede
Die lys van SALMA-lede is op www.agfacts.co.za beskikbaar. Kies die Services- en SAAMA-keuseopsies.

AIM Group Tel: 011 394 3800 ARGO Industrial Tel: 011 914 1700 www.argosa.co.za Barloworld Equipment Agriculture H O: Tel: 011 898 0380 www. masseyferguson.co.za Bell Equipment Tel: 035 907 9199 www.bellequipment.com Carel van Niekerk Engineering Tel: 022 913 2435 www.piket. co.za Eqstra Agricultural Equipment Tel: 011 571 0200 www.eaesa.co.za Ernest H Johnson Tel: 011 613 8711 www.ehj.co.za Falcon Agricultural Equipment Tel: 033 330 4764 www. falconequipment.co.za GC Tillage Tel: 017 702 3028 www.gctillage.com

273

Greenfields Agricultural Holdings Tel: 033 263 1305 www. greenagri.co.za John Deere Tel: 011 437 2600 www.deere.com/sa Kongskilde SA (Edms) Bpk Tel: 011 894 2341 www.kongskilde. com Kverneland Tel: 033 345 2733 www.kvernelandgroup.com Mahindra SA Tel: 012 661 3161 www.mahindra.co.za New Holland SA Tel: 011 922 2000 www.nhsa.co.za Northmec Tel: 011 922 2000 www.northmec.co.za Orbach Agri Tel: 016 424 1145 www.orbach.co.za Radium Engineering Tel: 012 719 9062 www.radium.co.za Smith Power Equipment Tel: 086 176 4847 www.smithpower.co.za Southtrade Tel: 021 981 6044 Staalmeester Agricultural Imports Tel: 018 431 0300 www. staalmeester.co.za Valtrac Tel: 056 817 7308 www.valtrac.co.za

Die publikasies hieronder is by Agfacts beskikbaar: Agfacts Agricultural Machinery Price Comparisons Hierdie uitvoerige maandelikse prysverslag dek trekkers, stroop-dorsmasjiene en bybehore, hooi- en veevoermasjinerie, planters, misstofstrooiers en sproeitoerusting wat op die Suid-Afrikaanse mark beskikbaar is. Agfacts Newsbrief. Die AGFACTS-nuusbrief verskyn op n maandelikse basis en bevat die jongste inligting aangaande toestande in en rakende die Suid-Afrikaanse Landboumasjineriebedryf. Agfacts Used Tractor Price Guide Blue Book. Dis n kwartaallikse verslag, beskikbaar teen jaarlikse intekengeld, en die mees omvattende gids tot gebruikte trekkerpryse wat in Suid-Afrika beskikbaar is. Dit bevat ook nuwe pryse en verkorte spesifikasies van nuwe trekkers wat tans in Suid-Afrika beskikbaar is. Agfacts Tractor prices/Specifications Green Book. Dis n kwartaallikse verslag wat beskikbaar is teen jaarlikse intekengeld. Dit bevat die jongste pryse en verkorte spesifikasies van alle trekkermodelle wat in Suid-Afrika beskikbaar is. Agfacts Tractor Guide Grey Book. Hierdie publikasie bevat uitvoerige spesifikasies van alle trekkermodelle wat in Suid-Afrika beskikbaar is. Meganisasiegids. Die groter en belangriker koste van meganisasie spruit voort uit die gebruik van toerusting om verskillende funksies te verrig, byvoorbeeld ploeg met n skottelploeg, skottel-eg, ens. Die boek bestaan hoofsaaklik uit tabelle, wat die gebruiker in staat stel om met n spesifieke trekker koste per uur of per hektaar, brandstofverbruik (liter/uur of liter/ hektaar) en dies meer uit te werk. Die Meganisasiegids kan bestel word by Koos le Roux. Skakel 082 828 9531 of rig n e-pos na koosleroux@live. co.za Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR-ILI beskikbaar is: Tractor Maintenance (Training manual) Field capacities of agricultural machines & tractor performance Werktempos van landbouwerktuie & trekkerwerkverrigting Tractor performance optimisation Kejafa Knowledge Works het boeke oor meganisasie. Bel 011 025 4388 of kuier by www.kejafa.co.za. Kry n handleiding oor die koste van masjinerie 2010-2011 onder die Publications en Economic analyses opsies by www.daff.gov.za

Ander rolspelers
U plaaslike agri-bedryf/koperasie (bv. AFGRI, Suidwes [Wesmeg], Kaap Agri, OVK en VKB) se webtuiste bevat dikwels keuselysopsies vir nuwe en gebruikte landboumasjinerie. AGFACTS Tel: 011 453 7249 Donaldson Filtration Systems Tel: 011 997 6000 www.donaldson. co.za Reapers Tel: 033 394 6301 www.reapers.co.za Response Group Trendline www.response.co.za RGT Smart Market Intelligence Tel: 041 364 0211 www.rgtsmart. co.za Rovic & Leers Tel: 021 905 1158 www.rovicleers.co.za VITAMECH Tel: 021 907 8000 www.vitamech.co.za

7. Publikasies en webtuistes
www.saama.co.za S.A. Landboumasjinerie-assosiasie www.agfacts.co.za Landboufeite Nuusbrief www.trekkerwerf.co.za n Landbouweekblad-inisiatief www.agrisales.co.za nuut en gebruikte landboukundige toerusting maandeliks Trekker fabrikaat Agrico Case-International Claas Deutz Fahr Farmtrac Foton Hinomoto Indo Trak Jinma John Deere Kubota (Sonalika) Kubota Landini Massey Ferguson McCormick New Holland Same Tafe Valtra YTO

Maatskappy en webtuiste Agrico-Andrag www.agrico.co.za Northmec www.northmec.co.za Barloworld Equipment Agriculture http://barloworld.claas-partner.com GMG Power www.gmgpowersa.co.za Farmtrac www.farmtracsa.co.za Greenfields Agricultural Holdings www.greenagri.co.za Hinomoto www.hinomoto.co.za Indo Trak www.indoplast.co.za Jinma Tractors SA www.jinmatractors.co.za John Deere www.deere.com/sa Irrimec www.irrimec.com Smith Power Equipment www.kubotasa.co.za Argo Industrial www.argosa.co.za Barloworld Equipment Agriculture www.masseyferguson.co.za Argo Industrial www.argosa.co.za New Holland SA www.nhsa.co.za Eqstra Agricultural Equipment www.eaesa.co.za Michigan Tractors Valtrac www.valtrac.co.za VB Agri www.vbagri.co.za

Kontakbesonderhede 018 632 7260 011 922 2000 011 898 0450 011 392 1144 011 662 2846 033 263 1305 010 222 0670 011 664 8852 016 422 7966 011 437 2600 032 944 5679 011 284 2000 011 914 1700 011 898 0450 011 914 1700 011 922 2000 011 571 0200 018 381 5485 056 817 7308 021 883 9595

274

Mengproses

insette
Veevoer
1. Oorsig
Die Veevoervervaardigingsvereniging (Animal Feeds Manufacturing Association AFMA)-webtuiste is n omvattende bron van inligting oor hierdie bedryf. Besoek www.afma.co.za Die veevoermark het die afgelope twee dekades in Suid-Afrika en oorsee voortdurend gegroei. Dit is ongetwyfeld n belangrike deel van die SuidAfrikaanse boer se lewe. Sestig verskillende produkte, hoofsaaklik van landboukundige oorsprong, word gebruik om gebalanseerde voer vir pluimvee, skape en ander diere te vervaardig. AFMA-lede vervaardig veevoer vir 55-60% van die mark, terwyl die voerkrale, kleiner vervaardigers, die troeteldiervoedselbedryf en tuismengers die res uitmaak. Die totale nasionale voedselproduksie word hedendaags op 10.7miljoen ton en die netto waarde van die totale voedselproduksie op R22-25 biljoen ton per jaar beraam. Die groei in die veevoerbedryf in die volgende paar jaar hang volkome af van die groei in die diereproduktemark wat deur verbruikersbesteding bepaal word, veral die pluimvee-, bees-en-skaap- en suiwelbedryf wat groot verbruikers van veevoer is in die produksieketting. Groei in die veevoerbedryf is goeie nuus vir graanprodusente.

Die mengproses is belangrik in die voervervaardigingsproses want, as die voer nie deeglik gemeng word nie, sal die gekonsentreerde minerale en vitamiene nie gelykmatig versprei wees nie. As mens in gedagte hou hoe klein die verhouding in sommige gevalle is, byvoorbeeld 2,5kg voorafmengsel in 1000kg voer, kan mens verstaan dat deeglike vermenging uiters belangrik is. Gedurende die mengproses word al die vloeistowwe soos olie ook bygevoeg.

Stoomproses (Incorporator)
In hierdie stap van die proses word stoom bygevoeg by die verfynde massa om die hitte en vog te verhoog, anders kan die voer nie tot korreltjies (pellets) gepars word nie. Die byvoeging van die stoom help dat die bestanddele bind wanneer die korreltjies gepars word.

Korrelpars
Nou word die klam mengsel van grondstowwe, vitamiene en minerale deur die korrelpars gedruk waar dit deur n klein opening geforseer word (gewoonlik tussen 3,2 en 4,8mm) om korrels te vorm. Die temperatuur van die voer is ongeveer 80C wanneer dit by die pars uitkom.

Verkoeling
Op hierdie stadium is die korreltjies nog te sag en te warm om geberg te word, en die temperatuur moet verlaag word. Dit word in die verkoeler gedoen en die temperatuur word drasties verlaag om die korreltjies hard te maak. Die korreltjievoer gaan dan deur n skudmasjien om van alle fynstof ontslae te raak, en nou is dit gereed om in sakke gegooi te word of om in n grootmaathouer geberg te word.

2. Die maalproses van voer

Grondstowwe
Voer word gemaak uit n aantal grondstowwe wat alles in bepaalde verhoudings gekombineer word sodat al die voedingstowwe, minerale en vitamiene. Die voer bestaan grotendeels uit: o Mielies o Soja-oliekoek o Sonneblom o Koringsemels

n Aantal ander grondstowwe word ook ingesluit, bv.: o Kalk o Melasse o Lisien o Vismeel (nie in alle voer nie) o Vitamiene o Minerale

Die grootmaat-grondstowwe word in die silos geberg en die materiaal van laer volume (hor digtheid) word plat op die vloer van die meule geberg.

Maalproses
Die graan word vervoer vanuit die silos na maalmasjiene in die meulens waar dit grof gemaal word. Die graad van grofheid hang af van die tipe voer wat vervaardig word. Daarna word die ander grondstowwe wat nie gemaal hoef te word nie, bygevoeg, asook die voorgeskrewe voorafmengsels van vitamiene, minerale en medikasie.

Bron: Johan Conradie by Epol

275

3. Internasionale sakeomgewing
Besoek die webtuiste van die International Feed Industries Federation (IFIF) www.ifif.org

6. Belanghebbendes
Maatskappye wat betrokke is
Veevoervervaardigingsvereniging (AFMA) Tel: 012 663 9097 www.afma.co.za AFMA verteenwoordig die veevoerbedryf op verskeie platforms waar dit nodig is om die belange van die veevoerbedryf te bevorder of te beskerm. Daar word aandag geskenk aan sake van belang vir die bedryf, insluitend om op die hoogte te bly van veranderinge en ontwikkelinge, die identifisering van bedreigings en geleenthede, veevoerverkoopstatistieke, tegnologie-oordrag deur die AFMA MATRIX, n kwartaallikse tydskrif, simposia en die AFMA FORUM, n driejaarlikse kongres en landboukundige handelsverdrae. AFMA is n lid van die Internasionale Veevoerbedryffederasie (IFIF). Troeteldierkosbedryfvereniging Tel: 033 343 2874 www.petwise.co.za

AFMA-lede voer meer as 75% van hul plaaslike vraag na Soja-oliekoek in weens ontoereikende plaaslike voorsiening en gehalteprobleme. Invoersyfers, internasionale handel en tariefkwessies word in die Voorsittersverslag behandel (kry dit by www.afma.co.za). Die uitvoer van veevoer is normaalweg beperk tot die naburige lande omdat dit moeilik is om sulke grootmaatprodukte oor lang afstande te vervoer. In sommige gevalle moet die voer aan spesifieke vereistes voldoen aangesien die diereprodukte wat in die voer voorkom, na Europa en ander lande uitgevoer word.

4. Plaaslike sakeomgewing
Inligting oor die AFMA- bedryf kan gekry word onder die Resources & links- opsie by www.afma.co.za.

Opleiding en navorsing
Die groter veevoervervaardigers laat gewoonlik hul navorsing by een van die universiteite of by die Landbounavorsingsraad (LNR) doen. Landboukolleges onderneem ook navorsing op die gebied van veevoere. Universiteite en Landboukolleges bied opleiding in veevoer of verwante kursusse wat van waarde in die veevoerbedryf kan wees. Dit is gewoonlik die drie- of vierjaargraad- of -diplomakursusse, maar kort kursusse word ook aangebied. Besonderhede is te vinde in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -Opleiding.

Die veevoerbedryf is verdeel in die formele veevoerbedryf (lede van AFMA) en die ander sluit in voerkrale, kleiner voermeulens en tuismengers. Boere verkoop die meeste van die graansoorte via SAFEX, maar sommige onderhandel ook met voermeulens vir vooroeskontrakte. Daar is n gevestigde ruilhandelbeginsel waarvolgens boere mielies na voermeulens neem. Dit is n manier waarop hulle geld kan bespaar omdat hulle slegs betaal vir die maalproses, mengproses en ander grondstowwe. Boere kan ook kommersile konsentrate van voerverskaffers koop om by mielies in te meng wat hulle self gemaal het. SANS 898, Goeie vervaardigingspraktyk om self voer te meng in die lewende hawe-bedryf. Die standaard dek die eie meng van voer en aanvullings in voedsel vir lewende hawe om te verseker dat die produkte konstant aan die regsvereistes vir menslike- en dieregesondheid en omgewingsveiligheid voldoen. U kan f die Suid Afrikaanse Buro van Standaarde by 012 428 7911 f die Red Meat Industry Forum by 012 667 1189 skakel vir inligting oor die standaard.

Party van die rolspelers:

LNR-Instituut vir Diereproduksie www.arc.agric.za Opleiding oor die onderwerp dierevoeding is beskikbaar by die LNRInstituut vir Diereproduksie in die vorm van kort kursusse. Skakel me. Annetjie Loubser by 012 672 9153. Die instituut is danksy sy hulpbronne in n posisie om veevoere te toets en ondersoek tans die gebruik van n verskeidenheid neweprodukte uit landbou en die voedselverwerkingsbedryf op verskillende plaasdierspesies vir die kommersile vervaardiging van voere ten einde arm boere van noodsaaklike hulpbronne te voorsien. Voeding vir herkouende diere: Dr. F. Nherera 012 672 9253 (suiwelvoeding) Mnr. M. Muya 012 672 9342 (suiwelvoeding) Dr. Roger Pambu 012 672 9304 (kleinveevoeding) Mnr. M. Ratsaka 012 672 9306 (voerkraalstelsels) Mnr. K-J Leeuw 012 672 9320 (voerkraalstelsels) Mnr. D.B. Nkosi 012 672 9300 (kuilvoer, landbouneweprodukte) Dr. A.T. Kanengoni 012 672 9355 (varkvoeding) Me. P . Pitsane 012 672 99272 (varkstelsels) Me. S.E. Coetzee 012 672 9302 (pluimveevoeding) Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Prof. H.J. van der Merwe www.ufs.ac.za/animal

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry die Feeds, Stock Remedies, Pesticides en Fertilizers -opsie by www.daff.gov.za. Aansoekvorms, riglyne en kontakte is beskikbaar by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Kry ook die Acts & legislation- opsie by www.afma.co.za

Registrateur: Wet No. 36/1947 Tel: 012 319 7303 Ingevolge die Wet op Bemestingstowwe, Plaasvoere, Landbougeneesmiddels en Veegeneesmiddels, 36 van 1947 en sy regulasies moet alle veevoergrondstowwe, behalwe mielies en heelgraan, by die Registrateur van hierdie Wet geregistreer word voordat dit op die mark verkoop kan word of in veevoerproduksie gebruik. Alle veevoer wat te koop aangebied word, moet ingevolge hierdie Wet geregistreer wees. Indien die wetsontwerp, die Fertilizers and Feeds Bill [B41-2012] Bill, as n Wet geprogulmeer word, sal dit beteken dat dele van Wet 36 van 1947 vervang sal word.

Monogastriese voeding:

Noordwes-Universiteit (Mafikeng kampus) Dale Beighle Centre www.nwu.ac.za Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting www.uovs.ac.za/censard

276

Verskaffers van Veevoer

Kry n omvattende lys van Veevoervervaardigingsvereniging (AFMA) lede en assessorlede op www.afma.co.za.

Voormengsels, handelaars in grondstowwe, vervaardigers van grondstowwe

ADDCON Africa Feed & Grain Additives (Edms) Bpk 011 460 4002/3 www.addcon-africa.net and www.mycotoxins.info ADVIT Animal Nutrition SA 011 524 0440 www.advit.co.za AFGRI Trading (Edms) Bpk 011 063 2347 www.afgri.co.za Allied Nutrition 012 667 4213 www.alliednutrition.com Alltech (Edms) Bpk 021 865 2669 www.alltech.com Animal Nutrition & Health (Edms) Bpk 012 667 3961 Apex Commodities (Edms) Bpk 011 475 1015 Ashkan Consulting (Edms) Bpk 011 466 8763/4 www.ashkan.co.za Atlas Trading & Shipping 031 302 1700 / 011 233 7455 www. grindrod.co.za BASF 011 203 2400 www.basf.co.za Bedson Africa (Edms) Bpk 012 803 4376 www.bedson.co.za Bester Feed & Grain (Edms) Bpk 021 809 2500 www.bester.co.za Bioindustrial Services cc 011 970 2525 www.bioindustrial.co.za Biomin Animal Nutrition (Edms) Bpk 018 468 1455 www.biomin. net Bitek Feed Science (Edms) Bpk 011 466 1751 www.bitek.co.za Brisen Commodities 012 640 1600 www.brisencommodities.co.za Cargill RSA (Edms) Bpk 086 122 7445 www.cargill.com Chemfit (Edms) Bpk 011 918 1900 www.chemfit.co.za Chemuniqu International 011 789 2414 www.chemunique.co.za Denvet 033 345 1093 www.denvet.co.za DSM Nutritional Products South Africa (Edms) Bpk 011 398 6900 www.dsm.com Energy Oil (Edms) Bpk 011 824 0473 Evonik Degussa Africa 011 697 0700 www.degussa.co.za Extru Feeds 036 448 1605 Feedpharm Trading 021 853 1659 FR Waring Feeds (Edms) Bpk 031 764 2951 www.animalfeed.co.za Grains for Africa Commodity Brokers (Edms) Bpk 011 485 2575 Kemin Industries South Africa 011 605 2633 www.kemin.com Kerry Ingredients (Edms) Bpk 011 923 6360 www.kerrygroup.com LignoTech SA (Edms) Bpk 039 973 6000 Louis Dreyfus Commodities Africa (Edms) Bpk 011 217 5300 www.louisdreyfus.co.za Maize & More (Edms) Bpk 013 243 1166 Majesty Oil Mills (Edms) Bpk 011 660 7074 Malachite Chemicals 011 455 1201 www.malachitechemicals.co.za Marsing & Co Africa (Edms) Bpk 011 462 6913 www.marsingsa.com MG2Mix SA (Edms) Bpk 011 866 2900 Megastarter Biotech (Edms) Bpk t/a MS Biotech 076 826 9211 Multi Feeds 053 474 1848/9 Noble Resources South Africa (Edms) Bpk 021 808 1900 www. thisisnoble.com Novus International, Inc 082 495 8185 www.novusint.com NuTec Southern Africa (Edms) Bpk 033 397 9405 Oceana Brands (Edms) Bpk 021 415 8500 www.oceana.co.za Olam South Africa (Edms) Bpk 031 566 5499 Pennville (Edms) Bpk 012 372 1074 http://pennville.co.za Protea Animal Feeds 011 821 3365 www.proteachemicals.co.za Prodsure 012 252 3778 www.prodsure.co.za Rymco (Edms) Bpk 011 248 8252 SA Premix 051 653 1001 www.sapremix.co.za SA Salt Co-operation 082 412 2857 Savannah Commodities 011 519 1000 www.savannah-commodities. co.za Seaboard Overseas Trading & Shipping (Edms) Bpk 031 581 4500 www.seaboardcorp.com Tongaat Hulett Starch 011 458 5000 www.tongaathulettstarch.co.za Trademar Trading (Edms) Bpk 011 706 5777 www.trademar.co.za Trademore (Edms) Bpk 011 783 8191 www.trademoreptyltd.net Unigrain (Edms) Bpk 011 692 4400 Virbac Animal Health 012 657 6000 www.virbac.co.za Vitam International 012 665 5245 http://vitam.co.za Zinchem 011 746 5000 www.zinchem.co.za

AFGRI Veevoere 011 063 2347 www.afgri.co.za Allem Brothers (Edms) Bpk 056 343 3111 ALZU Enterprises 013 249 8900 www.alzu.co.za Bio-Minerale 013 246 7451 www.biominerale.co.za Bovasol 033 263 1611 www.bovasol.co.za Brennco Feeds (Edms) Bpk 012 342 0744 www.brenmill.co.za Crane Feeds (Edms) Bpk 012 346 0732 Dalein Voere (Edms) Bpk 012 808 5999 De Heus Feed (Edms) Bpk 031 785 1575 www.deheus.co.za Dolphin Coast Feeds 032 947 0075 Eagles Rock Feed Mill (Edms) Bpk 014 577 0087 Eggbert Eggs (Edms) Bpk 087 940 2025 www.eggberteggs.co.za Epol 031 242 8500 www.epol.co.za Esco Feeds (Edms) Bpk 036 352 2193 Essential Feeds 036 634 1000 Evertrade Feeds 031 566 6610 www.evertradefeeds.co.za Feedpro 053 927 5406 www.kbk.co.za Kanhym Estates (Edms) Bpk 013 249 7800 www.kanhym.co.za KK Animal Nutrition 031 910 5100 www.kkan.com Lubern Feeds (Edms) Bpk 082 449 9282 Marifeed (Edms) Bpk 028 312 1106 www.abfeed.com Meadow Feeds 011 991 6000 www.meadow.co.za Meaders Feeds Ltd 00230 249 3860 Molatek Animal Feeds 013 791 1036 www.molatek.co.za NOVA Feeds 018 293 0019 www.novafeeds.co.za Nutri Feeds 018 293 0019 www.nutrifeeds.co.za NutroScience (Edms) Bpk 022 482 4575 www.nutroscience.com Nu-Pro Feeds (Edms) Bpk 058 303 9587 Opti Feeds (Edms) Bpk 018 632 4053 www.nwk.co.za Profile Feeds (Edms) Bpk 021 875 5890 Rossgro Feeds (Edms) Bpk 013 665 1999 SA Feed Phosphates 053 298 2817 www.gwk.co.za Sernick Veevoere (Edms) Bpk 056 631 0120 Tanqua Feeds (Edms) Bpk 028 261 1519 Telwiedr Feeds 058 852 2742 Veekos (Edms) Bpk 054 331 1351 www.veekos.co.za Voermol Feeds (Edms) Bpk 032 439 5599/ 5850 www.voermol. co.za WW Bartlet Poultry Farm (Edms) Bpk 011 662 1433

277

Voervervaardigingsaanlegte
Buhler (Edms) Bpk 011 801 3500 www.buhlergroup.com Magnum Feed Milling 031 700 6621 www.magnumfeedmilling.co.za

7. Publikasies en webtuistes
AFMA Matrix is die enigste toegewyde veevoerverwante tydskrif en is beskikbaar van AFMA. U kan dit ook aflaai by www.afma.co.za. Die publikasies van ander bedrywe, bv. Dairy Mail, Porcus, Poultry Bulletin, ens. dek van tyd tot tyd ook veevoerkwessies. Die veevoerbedryf word kortliks gedek in die DAFF Maize Market Value Chain Profile: 2010-2011. U kan dit kry by www.daff.gov.za onder die opsies Publications en Agricultural Marketing. www.KnowMycotoxins.com is daarom gemik om die onderskeie marksegmente in die veevoerbedryf, wat voortdurend die nadraai van mikotoksiene in veevoer en, uiteindelik, op die prestasie van hul lewende hawe in die gesig moet staar. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasie wat by die LNR in Silverton beskikbaar is: Bulk density of various products used as ingredients in animal feeds. Besoek die Internasionale Voedselbedryf federasie (IFIF) en die Europese voedselvervaardigingsfederasie se webtuistes by www.ifif.org en www. fefac.org.

Ander maatskappye wat betrokke is

Talle ander maatskappye is betrokke by die veevoersektor. Ons het die kontakbesonderhede van n paar van hulle hier ingesluit. Sien die opskrif veeverwante toerusting vir voerders en mengers in die hoofstuk Algeme plaas toerusting. Vir maaltoerusting, verwys na die hoofstuk oor graanberging en hantering. Agri Inspec 012 843 5630 / 7 www.agriinspec.co.za (Agri Inspec het n protokol vir gehalteversekering ontwikkel) Agricon 051 448 0961 www.agricon-pelleting.co.za Agri Protein 021 422 1887 www.agriprotein.com Biochemical Chemical Consultants 033 343 1414 http:// bsclaboratory.com Buckle Packaging 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Cape Grits 021 535 5932 Central Analytical Laboratories 011 661 1910 www.calsa.co.za FeedPro 053 927 5406 www.feedpro.co.za Grain Tech 011 835 2064 LabWorld 012 685 9600 www.labworld.co.za Nviro Tek Labs 082 889 0138 www.nviroteklabs.co.za P & B Lime Works 028 424 1157 www.pandblime.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) 012 428 7911 www. sabs.co.za Spesfeed 011 803 2050 www.spesfeed.co.za (dierevoeding- en veevoerkonsultante) Stargate Scientific 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za (verskaffer van laboratoriumtoerusting) Texproy 031 262 7570

278

insette
Verpakking
1. Oorsig
Verpakking sluit buigsame en onbuigsame plastiekhouers, kartonhouers, plastiekgrootmaatdromme, mandjies en kissies vir vrugte en groente, sakkiemasjiene, blikplaatemmers en blikkies en ander metaalhouers, poliskuim, polistireen, asook toerusting vir die vakuumverpakking van vleis, vis, kaas, fyngebak, pasta, vrugte en poeiers in. Verpakking het al ver ontwikkel van die ou konsep van n kardoes so goedkoop moontlik waarin n mens produkte van die plaas af winkel toe neem. Voor die verbruiker n koopbesluit neem, moet verpakking aan n aantal basiese kriteria voldoen, byvoorbeeld, beskerming van die produk en die verbruiker, voorsiening van inligting vir die maak van ingeligte keuses, funksionele ontwerp en waarde vir geld. Met die bemarking van n produk is n fundamentele vereiste dat die produk in n puik toestand by sy bestemming moet aankom. Verpakking wat sterkte (veral by opstapeling), korrekte ventilering, en algehele beskerming bied en wat sagkens op die produk is, is noodsaaklik. Die rol van verpakking in die bemarking van varsprodukte sal duidelik sigbaar wees as n mens oor die vloer van enige varsproduktemark stap. Niks vertoon beter as n netjies opgestapelde ry palette met n aantreklike, handelsmerkproduk van gehalte wat te koop aangebied word nie. (Die kontras is bruin, onaantreklike kardoese, dikwels ingeduik en stukkend, wat minderwaardige gehalte vir die goedkooplynkoper aanbied.) Indien u ook by etikettering betrokke is, moet u bewus wees dat nuwe etiketteringswetgewing van Maart 2012 van krag is, wat die gebruik van terme soos vrylopend, organies, ensovoorts, reguleer. Die wetgewing spruit voort uit die Departement van Gesondheid se regulasie betreffende die etikettering van advertering van voedingsmiddels (regulasie R146/2010). Die omskrywing en toepassing van hierdie protokols sal egter die verantwoordelikheid van die Department van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) wees. Tesame met die Verbruikers-beskermingswet (CPA), beteken dit dat die etikettering van produkte meer oorweging, akkuraatheid en omsigtigheid as in die verlede sal vereis.
Bron: Verpakkingsraad van Suid-Afrika (aangepas), Farmers Weekly 8 April 2011 bladsy 42

Grootmaathouers word gebruik, maar net vir produkte wat versap word. Rekenarisering (strepieskodering) maak dit vir die produsent of die koper moontlik om enige pallet, grootmaathouer of kardoes van die plaas af tot in die supermark regdeur die leweringsketting na te spoor. Vir howaardeprodukte word radiofrekwensie-identifikasieskyfies (RFID of Radio Frequency Identification Discs) al hoe meer gebruik om bedrog teen te werk en voorraad te beheer. Sommige van die herverpakking word om twee redes oorsee gedoen: 1) om die gehalte van die vrugte wat ontvang is na te gaan en 2) om vinniger op die markvraag te reageer.
Bron: Verpakkingsraad van Suid-Afrika

3. Hersikleerbare en biodegradeerbare verpakking

Die volgende kieslysopsies op die Verpakkingsraad van Suid-Afrika (PACSA) webtuiste www.pacsa.co.za is van belang vir die leser: The Recovery Action Group (RAG) Packaging and the environment Packaging recycling in SA Waste Management Plan
Vind die Plastics & the environment opsie by www.plasticsinfo.co.za

4. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Verpakkingsraad van SuidAfrika Packaging Council of South Africa (PACSA) Tel: 011 463 9909 www.pacsa.co.za Polystyrene Packaging Council (PSPC) of South Africa Tel: 012 259 0554 www.polystyrenepackaging.co.za

Dikwels sien kleiner boere, wat ver van die mark af is, nie dat ander boere beter pryse vir produkte van dieselfde gehalte, wat beter aangebied word, ontvang nie. Op die markvloer of in die supermark word aankope op voorkoms en nie noodwendig op eetgehalte gebaseer nie. Die koper se eerste indruk is deurslaggewend. Bill Kerr, Presentation boosts profits, wat in die argiewe by www.farmersweekly.co.za verskyn.

Responsible Packaging Management Association of Die Raad is n nasionale Southern Africa vrywillige vereniging van Tel: 032 942 8256 verskaffers van grondstowwe, www.rpmasa.org.za verpakkingsomsetters en verpakkingsvervaardigers. In Suid-Afrika is Verantwoordelike PACSA die spreekbuis van die bestuur (responsible packaging bedryf en hanteer sake soos management) is n proses wat die hele lewensiklus van n houer volg. wetgewing en omgewing. Die doel daarvan is om ekonomiese, wetlike en regulerende aspekte Plastics SA Voorheen die Plastics Federation of rondom houergebruik te hanteer. South Africa (PFSA) Tel: 011 314 4021 www.plasticsinfo.co.za

Maatskappye wat betrokke is

AFCOM GE Hudson Tel: 011 627 7000 www.afcom.co.za Afripack Tel: 031 452 1300 www.afripack.co.za Agripallet Tel: 011 914 2033 www.afripallet.co.za Ampaglas Tel: 021 511 6081 www.ampaglas.co.za Astrapak Tel: 011 615 8011 www.astrapak.co.za Azapac (Edms) Bpk Tel: 031 700 5816 www.azapac.co.za Bowler Plastics (Edms) Bpk Tel: 021 704 2223 www.bowler.co.za

2. Verpakking in die landbou

n Belangrike tendens in die voedselindustrie is om verpakking meer omgewingsvriendelik te maak en om hersiklering aan te moedig. Plaaslike kopers van varsprodukte het logistiek verfyn tot waar produkte op die land in n houer verpak word, waarin dit deurgaans bly tot dit op die handelaar se rak uitgepak word.

279

Boxmore Plastics International Tel: 058 624 2200 www.boxmore. co.za Veilige verpakking is noodsaaklik om die produk in die sak te hou en moet fisiese vervoer en hantering tydens verspreiding kan weerstaan sodat die sak die klinte in n goeie toestand bereik. Kontak Buckle Packaging & Engineering (Edms) Bpk by 011 613 8024 en besoek www.bucklepack.co.za Colpak Tel: 021 593 8523 www.colpak.biz Consol Bpk Tel: 011 874 0000 www.consol.co.za Cotton Picker Tel: 011 801 3000 www.mtech.co.za Crown Bag Tel: 058 635 1166 / 7 www.crownbag.co.za CX Pallets Tel: 011 822 8656 www.cxpallets.co.za Dairypack soek Polyoak Diversified Paper & Plastics www.diversifiedpackaging.co.za Dynamic Fibre Moulding Tel: 032 456 2387 www.dfmsa.co.za Fried International Imports Tel: 011 486 4725 www.fii.co.za Future Packaging & Machinery 011 794 3310 http://futurpac.co.za Gerber Packaging Tel: 011 652 0710 www.gerberfresh.co.za Golden Era Group Tel: 011 323 1900 www.golden-era.co.za Goldpack Packaging Systems Tel: 031 569 4199 www.goldpack. co.za. Goldpack Takke: - Kaapstad 021 534 0215 - Johannesburg 011 266 7460 - Durban 031 569 4199 - Port Elizabeth 041 374 5373 Greif South Africa Tel: 083 441 4134 www.greif.co.za Groplast (Edms) Bpk Tel: 011 412 4411 www.groplast.co.za Gundle Plastics Group Tel: 011 876 6400 www.gundle.co.za Hammermill Tel: 011 768 2289 www.bagcloser.co.za Heb Cooler Tel: 031 791 0005 www.hebcooler.co.za Houers Koperatief Bpk Tel: 015 345 8100 Huhtamaki South Africa Tel: 011 730 6300 www.huhtamaki.co.za ILIP Packaging (Edms) Bpk Tel: 021 976 5715 www.ilip.co.za International Bag Buyers Tel: 012 250 0120 www.internationalgroup. co.za KRB Safety and Packaging Tel: 012 661 0935 www.k-r-b.com Kemtek Imaging Systems Holdings Bpk Tel: 021 521 9600 www. kemtek.co.za Lab-O-Mat Tel: 051 773 0068 www.labomat.co.za Label-IT Packaging Tel: 011 708 5899 www.label-it.co.za LANDPAK Tel: 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za Lowveld Lumber & Pallet Tel: 013 754 9000 www.lowveldlumber.com MCG Industries Tel: 021 508 7100 www.mcgindustries.com Metal Closures Group SA Bpk www.mcgindustries.com Morningdew Farms Tel: 011 613 4266/7 www.mdf.co.za MPact Formerly Mondi Packaging South Africa Tel: 011 994 5500 www. mpact.co.za MPact Plastic Containers Tel: 021 577 1205 www.mpcsa.co.za Multiknit Tel: 013 751 2376 www.multiknit.co.za Multivac Southern Africa (Edms) Bpk Tel: 016 341 5911 www. multivac.com Nampak South Africa Tel: 011 719 6300 www.nampak.com National Packaging Systems KZN Tel: 031 700 2700 www. nationalpackaging.co.za Pallet Supply Company Tel: 021 907 2300 www.palletsupply.co.za Path Plastics Co Tel: 021 551 9191 www.pathplastics.co.za Polyoak Packaging Group Tel: 011 494 4470 www.polyoak.com Premier Packaging Tel: 011 849 7884 www.prempack.co.za Rand Plastics Tel: 011 626 2630/5 www.randplastics.co.za Redfern Labels Tel: 08600 LABEL www.redfern.co.za Rheem South Africa Tel: 031 910 6900 www.rheem.co.za Sakpro sien Multiknit Sealed Air Africa Tel: 011 392 1870 www.sealedair.com SIG Combibloc Obeikan SA Tel: 021 551 3834 www.sig.biz Signea Systeme (Edms) Bpk Tel: 011 965 0823 www.signea.co.za Smart Farming Technologies Tel: 021 555 0293 ww.smartfarming. co.za

Sunny Packs Tel: 011 878 5920 Tetra Pak South Africa Tel: 011 570 3000 www.tetrapak.com Tristar Plastics (Edms) Bpk soek Astrapak ULMA Packaging Tel: 011 608 4005/6 www.ulmapackaging.com Ultrapak soek Astrapak

Standaarde, opleiding en navorsing

BMI Research Tel: 011 615 7000 www.bmifoodpack.co.za Die Instituut van Verpakking SA (IPSA) is ook n vrywillige liggaam wat op die professionalisme van die bedryf deur middel van opleiding fokus. As deel van sy verbintenis tot opleiding bied die Instituut van Verpakking n diplomaprogram in verpakking aan en bestuur ook die alombekende Goldpack en Student Goldpack Toekennings. Besoek www.ipsa.org.za.

FoodBev is die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid wat verantwoordelik is om opleiding in die voedsel- en drankvervaardigingsektor te fasiliteer. Verpakkingsbedrywe word in sy leerprogramme ingesluit. Vind geakkrediteerde opleidingsverskaffers op die SA Agri Academy webtuiste, www.foodbev.co.za. Tel: 021 880 1276/7 www.agriacademy.co.za Genesis QA South Africa Tel: 021 880 1764 Verpakking en verpakkingsvereistes www.genesisqa.com is deel van die opleiding oor tegniese vereistes vir marktoegang. Packaging standards

5. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van verenigings en maatskappye wat in hierdie hoofstuk genoem word. A Handbook of Packaging Technology is n baie waardevolle bron van inligting vir die verpakkingsbedryf in Afrika en is die voorgeskrewe handboek vir studente aan die Institute of Packaging SA. Skakel 011 782 0233 of stuur n e-pos aan secretary@ipsa.org.za om n kopie te bekom. Packaging Review is die amptelike tydskrif van die Verpakkingsraad van SuidAfrika. Skakel die redakteur by 011 835 2221 of stuur n faks na 011 835 1943. Packaging & Print Media is nog n publikasie. Besoek www.packagingmag. co.za of skakel 021 712 1419 vir meer inligting. Food & Beverage Reporter, wat Packaging Reporter insluit, is die gedrukte tydskrif met die hoogste omset vir die voedsel-, drank- en verpakkingsbedrywe in Suider-Afrika. Kyk na www.developtechnology.com. Bizcommunity.com publiseer ook n weeklikse nuusbrief wat inligting oor verpakking insluit. Skakel 021 680 3500 of besoek http://retail.bizcommunity. com Die dertiende boek in die reeks, Training manuals: cooperatives, word Packaging, Pricing & Storage genoem. Die boeke kan by www.daff.gov. za besigtig word. Ingeo bioplastics bied aan die voedsel-, kosmetiek- en ander bedrywe n nuwe sort verpakkingsmateriaal wat van suiker eerder as petroleum gemaak word. Lees meet daaroor by www.natureworksllc.com

280

insette
Voedingsbesproeiing
1. Oorsig
Bemesting is die voeding van plante, terwyl voedingsbesproeiing die voeding is van plante deur eers die plantvoedingstowwe in die besproeiingswater op te los. Die woord voedingsbesproeiing is dus n kombinasie van die woorde voeding en besproeiing. Voordele van voedingsbesproeiing Die kunsmis word dwarsdeur die area wat besproei word, eenvormig gebruik. Die hoeveelhede en konsentrasies van voedingstowe kan akkuraat bereken word en op n daaglikse grondslag aan die plant toegedien word, afhangend van die plant se behoeftes en die klimaatstoestande. Kunsmis-doeltreffendheid word verhoog en minder voedingstowwe spoel onder die wortelsone uit. Tyd en arbeid word bespaar. Opbrengs en gehalte word verhoog. Dit is geskik vir alle soorte besproeiingstelsels en groeitoestande.
Bron: Haifa Chemicals RSA Bpk. Skakel hulle by 021 982 0309.

2. Belanghebbendes
DoseTech Tel: 021 511 0840 www.dosetech.co.za Dosing Systems Applications Tel: 021 856 5374 www.dosatron. com Dynatrade Greenhouse Products Tel: 011 764 5416 www. dynatrade-sa.co.za Enviro Crop se voedingsbesproeiingsreeks bestaan uit Kalsium-Shuttle, Top NPK en Top Cal wat die unieke shuttle-verplasingsmeganisme gebruik, asook Natrium Molibdaat, Humaat en Fulvate. Besoek www. enviro-crop.co.za of bel 056 213 4618 vir kontakbesonderhede van agente landwyd. Farmtek Tel: 011 784 0595 / 072 193 3600 enquiries@crc-grp.com Fertigation Academy Tel: 082 808 1100 akademie@ademgasteplaas. co.za GreenZone Tel: 011 868 1141 www.greenzone.co.za Ground-up Fertilisers Tel: 072 439 0456 / 082 881 0301 Haifa Chemicals RSA Bpk Tel: 021 982 0309 www.haifa-group.com Hanna Instruments Tel: 011 615 6076 www.hannainst.co.za Kynoch Fertilizers Tel: 011 317 2000 www.kynoch.co.za LNR-Instituut vir Landbou-ingenieurswese Tel: 012 842 4000 [Stuur n e-pos na iaeinfo@arc.agric.za om die publikasie Voedingsbesproeiing, wat ook in Engels (Fertigation) beskikbaar is, te bekom]. MBF International Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 www.mbfi. co.za Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za Omnia Specialities Marius de Beer 083 655 0129 www.omnia. co.za Plaaskem Tel: 011 823 8000 / 19 www.plaaskem.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel: 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron
Name van nog rolspelers verskyn in die hoofstukke oor bemesting, spesialiteitskunsmis en besproeiing.

281

insette
Voertuiginstandhouding en onderdele
1. Oorsig
Die korrekte versiening en instandhouding van landboumasjinerie is noodsaaklik, gegewe die veeleisende omstandighede waarin dit werk. Bly op hoogte van die jongste ontwikkelings, nuwe implement en nuwe tegnologie. Meer laers faal omdat hulle te veel ghries kry as omdat hulle te min ghries kry. Hou werkswinkels skoon en stofvry. Verwyder en smeer die kettings van implemente gedurende die tussenseisoen.
Bron: Bearings International

2. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Diesel and Gas Engine Association of Southern Africa (DAGEASA) p.a. Agfacts Tel: 011 453 7249 www.agfacts.co.za

Maatskappye wat betrokke is

U plaaslike agribesigheid/koperasie, bv. die takke van AFRGI, Kaap Agri, Suidwes, OVK, VKB ens.

ADEPART sien Barloworld Power Perkins Africa Truck Parts & Wheels kyk advertensie onder Afintapart www.afintapart.co.za Agrinet Tel: 011 657 2000 www.agrinet.co.za AL-KO Trailco Tel: 016 421 4791/2/3 www.alko.co.za Automotive Equipment International (AEI) Tel: 011 474 7480 www.aei.co.za Barloworld Power Perkins Tel: 011 898 0450 www.bwep.co.za Bearings International Tel: 011 899 0000 / 083 250 9191 www. bearings.co.za Bearing Man Group (BMG) Tel: 031 576 6200 www.bmgworld.net Bearing Services Africa Tel: 011 397 6384 www.bearingservices. co.za

Bepco Tractor Parts Tel: 011 397 0760 www.bepco.co.za Bolt & Engineering Distributors Tel: 018 469 4218 www.bolteng. co.za BPW Axles Tel: 011 681 3300 www.bpw.co.za Burquip International Tel: 031 792 1020 www.burquip.co.za Cargo Crankshaft Rebuilding Tel: 011 873 6685 www.cargocranks haftrebuilding.co.za Components for Africa Tel: 011 953 4580/1 www.componentsforafrica. com Craft Hydraulic Services Tel: 057 355 2215 Deutz Dieselpower www.deutz.co.za (takbesonderhede op die webwerf) Discount Group Tel: 013 665 1052 / 5070 www.discountused.co.za Donaldson Filtration Systems (Edms) Bpk is n leier op die gebied van lug-, brandstof-, druklug- en gasturbinefiltrasie, lug/olie-skeiers, mis-elimineerders, industrile hidroulika, massabrandstoffiltrasie, bykomstighede, sakfilters, diens en sleutelklaar-projekte. Besoek www.donaldson.co.za of bel 011 997 6000. Dozer Parts Tel: 011 452 1224 www.dozer.co.za (Kruiptrekkerkomponente, onderdele, ens.) Ehd Tel: 011 870 5000 www.ehd.co.za (verspreiders van onderdele vir dieselenjins. ) Electromechanica verskaf elektriese en outo-elektriese toerusting. Kyk na www.em.co.za. Equipment Parts & Engines Tel: 011 571 9000 www.equipmentparts. co.za Ernest H Johnson Tel: 011 613 8711 www.ehj.co.za GBS Gearbox Services Tel: 018 464 1024 Gasket Centre Tel: 016 455 1381 Go Axels & Suspensions Tel: 011 864 1503 Hans Afrique Tel: 012 993 4776 www.hansafrique.co.za H & H Gear Rebuilders Tel: 011 823 5058 Heads Tractor Tel: 012 379 8881 www.headstractor.co.za Hydracor Hydraulics Tel: 011 397 1280 Hyflo www.hyflo.co.za Inttrac Trading CC Tel: 016 365 5799 JHB Tractor Spares Tel: 011 677 2100 www.jhbtractorspares.co.za (vervangingsonderdele vir Ford-, Fiat- en New Holland-trekkers) MATO Products Tel: 011 923 6000 (ghriespompe) Macparts Tel: 031 702 4642 / 082 652 5223 macparts@mweb.co.za Megnetto Wheels Tel: 041 404 5298 McGyvers Spares and Repairs Tel: 056 212 1419 (onderdele vir kruiptrekkers) Metal Events Tel: 086 163 8368 www.metalevents.co.za (onderdele vir landbou-implemente) New Way Motor & Diesel Engineering Tel: 011 680 5632 www. newway.co.za Partmaster t/a Partrite Tel: 058 307 6500 www.partrite.co.za Perkins soek Barloworld Power Perkins QSV Motor Spares Tel: 011 220 1000 www.qsv.co.za Reapers Agricultural Supplies Tel: 033 394 6301 www.reapers. co.za (Landini en McCormick tractors verskaf diens en onderdele) Saaymans Springs and Industrial Coils & Engineering Tel: 021 946 3175 www.saaymansspringworks.co.za

282

Serco Tel: 031 508 1000 www.serco.co.za Software Farm Tel: 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za (sagteware wat n ontleding doen van voertuigkoste, waardevermindering berekenn, ensovoorts) Terraquip Tel: 011 914 3648 (John Deere en Kubota onderdele) Truck Division Tel: 018 462 4824 (Die herstel en herbou van alle ratkaste van trokke sowel as herstel van dryfasse) Truck Spare Parts (TSP) Tel: 011 398 1700 www.espa.co.za UniPART Tel: 011 621 7000 www.hdc.co.za Van Zyls Staalwerke Tel: 058 863 2452 http://vanzylstaal.co.za VARIQUIP Tel: 033 345 8084 www.variquip.co.za Vesconite Tel: 011 616 1111 www.vesconite.com Vitamech Tel: 021 907 8000 www.vitamech.co.za Western Tel: 018 632 2150 www.western1.co.za

Renault Trucks Tel: 011 383 9200 www.renault-trucks.co.za Scania Tel: 011 661 9600 www.scania.com Tata Tel: 011 255 9600 www.tata.co.za Toyota Hino Tel: 0800 11 66 04 www.hino.co.za

UD Trucks Southern Africa (UDTSA) Voorheen Nissan Diesel Tel: 012 564 9500 www.udtrucks.co.za Volkswagen Tel: 0860 103 349 www.vwcommercial.co.za Volvo Tel: 011 842 5000 www.volvotrucks.co.za Western Star Tel: 011 365 2000 www.westernstar.co.za

insette
Vragmotors en swaar voertuie
1. Oorsig
Hierdie hoofstuk handel hoofsaaklik oor die vragmotors. Lesers wat na n databasis van verskaffers van swaarmasjinerie soek, moet n kopie van die tydskrif Plant Equipment & Hire Bulletin raadpleeg. Elke uitgawe bevat n opgedateerde gids met meer as 50 kategorie, byvoorbeeld stootskrapers, rusperuitgrawers trekskoplaaiers en grondopvullingsperse.

Komponente
Barloworld Tel: 011 445 1000 www.barloworld.com Cummins Diesel SA Tel: 011 321 8700 www.cummins.com Eaton Tel: 011 392 7770 www.eaton.com ZF Services SA Tel: 011 457 0000 www.zfsa.co.za

Sleepwaens
AFRIT kyk onder die opskrif Henred Fruehauf Ander Tel: 011 878 4000 Duncanmec Tel: 011 900 2580 www.duncanmec.co.za Metaforge Tel: 086 171 8191 www.metaforge.co.za

2. Verenigings wat betrokke is

Contractors Plant Hire Association (CPHA) Tel: 011 420 1955 www.cpha.co.za Dis dalk n beter opsie om te huur ? Padvragvereniging Road Freight Association Tel: 011 974 4399 www.rfa.co.za Africa Truck Parts & Wheels Tel: 011 826 1136 www.africatruckparts.com AFRIT Road Transport Equipment Tel: 012 541 2123 www.afrit.co.za ALS Agri Hire Tel: 018 290 8070 www.alsgroup.co.za Bell Equipment Tel: 035 907 9111 www.bellequipment.com Komatsu Southern Africa Tel: 011 923 1000 www.komatsu.co.za

Ander
Landmech Suid-Afrika Tel: 086 047 2337 www.landmech.co.za Quali Prod Tel: 086 178 2547 www.qualiprod.co.za Serco Tel: 031 508 1000 www.serco.co.za Trailord Tel: 051 434 2045 www.trailord.com Van Tonder Transport Tel: 012 803 3658 http://vantondertransport.co.za

3. Maatskappye wat betrokke is

Vervaardigers
DAF Tel: 010 001 2561 www.daf.com DFM Warrior Tel: 031 705 0900 http://warriortrucks.co.za FAW Group Tel: 011 392 1530 www.fawtrucks.co.za Freightliner Suid-Afrika Tel: 012 677 1611 www.mercedes-benzsa.co.za Hyundai Commercial Tel: 086 142 7222 http://commercial.hyundai.co.za International Trucks Tel: 011 421 2129 www.internationaltrucks.co.za Isuzu Trucks Suid-Afrika Tel: 011 550 0300 www.isuzutruckssa.com IVECO Suid-Afrika Tel: 011 205 3701 www.iveco.co.za MAN Truck and Bus Tel: 011 928 6800 www.mantruckandbus.co.za Mercedes Benz Commercial Vehicles Tel: 012 677 1500 www.mercedes-benzsa.co.za Mitsubishi FUSO Tel: 012 677 1500 www.fuso.co.za Powerstar Suid-Afrika Tel: 012 940 1780 www.powerstarsa.com

4. Publikasies en webtuistes
BROOKE PATTRICK publiseer tydskrifte wat op hierdie hoofstuk betrekking het, soos Plant Equipment & Hire Bulletin en The Civil Engineering Contractor. Besoek www.brookepattrick.co.za of bel 011 603 3960. www.commercialtrader.co.za for trucks, tractors, trailers and plant Fleetwatch sien www.fleetwatch.co.za FOCUS on trucking and logistics besoek www.charmont.co.za Truck and Trailer Tel: 011 888 6686 www.truckandtrailer.co.za.

283

insette
Vurkkrane
As n mens mooi daaroor dink, is dit baie meer gekompliseerd om n vurkkraan of ander hystoerusting te beheer as om n motor te bestuur. Tog sal die meeste mense iets oorkom net by die gedagte daaraan dat die vurkkraanoperateur hulle motor vir hulle op n ander plek moet parkeer. Dink net hoe stof op n plaas die toestelle wat nie behoorlik versorg word nie, kan affekteer. Hoe n mens, gedurende die seisoen, regtig haastig is om die vragmotors gelaai en uit te kry mark toe. n Mens wil tog sekerlik h dat dit glad moet verloop. Ek gebruik n waaierband as voorbeeld. Dit is tog vinniger om n verslete waaierbelt te vervang voordat dit breek, eerder as om die voertuig wat gelaai moet word, te laat staan terwyl jy dorp toe ry om n waaierband te gaan koop (as daar in voorraad is) en dit dan te vervang. Hopelik het die enjin nie vasgebrand omdat die operateur, in sy haas, nie die generatorliggie op die paneelbord sien brand het nie dis nou natuurlik as die generatorliggie werk! Ons beveel baie sterk aan dat alle toesighouers en, om die waarheid te s, enigiemand wat seggenskap oor vurkkraanoperateurs het, n vurkkraanbestuurseminaar bywoon om seker te maak dat hulle weet wat om van hulle operateurs te verwag en hoe om hulle te beheer. Indien hulle dit nie doen nie, is die geld wat hulle aan opleiding spandeer het, eintlik gemors op iets wat n mens aan die koop van n lisensie laat dink wat soveel maatskappye wens hulle kan doen! Bespaar geld: laat u vurkkraanoperateurs en hulle bestuurders deur n goeie opleidingsmaatskappy oplei.
Bron: Des Fell, Accredited Training. Skryf aan hom by info@accreditedtraining. co.za

insette
Waterberging
1. Oorsig
Die wetlike vereistes voordat n dam gebou kan word, word in hierdie hoofstuk bespreek en op die webtuiste van die Departement van Waterwese noem. Al die nodige dokumente en vorms kan van di webtuiste afgelaai word. Die maatskappye wat in hierdie hoofstuk genoem word, is met waterberging gemoeid. Ander maatskappye wat in die watersektor werksaam is word in die algemene hoofstuk oor water genoem.

2. Wetlike vereistes voordat nuwe damme gebou en bestaande damme verander of herstel kan word
Daar moet aan drie wetlike vereistes voldoen word voordat n mens n dam mag bou, verander of herstel, naamlik die reg om water te gebruik, damveiligheidsregulasies en omgewingswetgewing.

Geregtigdheid op watergebruik (Hoofstuk 4 van die Nasionale Waterwet, 1998)

n Watergebruikslisensie of enige ander toepaslike magtiging moet van die direkteur van die betrokke streek verkry word. Die hele aansoekproses word uitvoering beskryf in n gids met die titel Water Use Authorisation Application Process. Omdat dit geruime tyd duur voordat n lisensie vir waterberging uitgereik word, is dit raadsaam om so gou as moontlik om n lisensie aansoek te doen. Daarbenewens sal geen damveiligheidslisensie uitgereik word voordat die Departement die watergebruikslisensie goedgekeur het nie. In geval van damme wat misluk, word bestaande wettige watergebruik (onderworpe aan verifisering ) gewoonlik erken, maar dit is belangrik dat geskrewe bevestiging van die Streeksdirekteur verkry word.
Die kontakbesonderhede van die toepaslike streekkantore kan in hierdie gids gekry word in die hoofstuk oor water of by www.dwa.gov.za (kies op die Contactskieslysopsie).

Belanghebbendes
A Square Forklift Tel: 011 900 1777 www.forklift.co.za Accredited Training Tel: 021 851 8656 info@accreditedtraining.co.za www.accreditedtraining.co.za AVIS Rent-a-forklift Tel: 011 397 1784 www.avisforklift.co.za DDL Equipment Tel: 011 443 4233 www.ddl.co.za East Coast Forklifts Tel: 031 709 0371 www.eastcoastforklifts.co.za The Forkman Tel: 012 804 2383 www.forkman.co.za Liftpart Agencies Tel: 021 531 7225 www.liftpart.co.za LMI Academy Tel: 011 475 5876 www.lmi-academy.co.za Machine Tool Mecc Tel: 011 894 7160/7084 www.jacsa.co.za Manitou Tel: 011 975 7770 www.manitou.co.za Masslift Africa Tel: 011 786 8524 www.mitsubishiforklifts.co.za Quali Prod Tel: 0861 782547 www.qualiprod.co.za Rovic & Leers Tel: 021 907 1700 www.rovicleers.co.za Shamrock Handling Concepts Tel: 011 659 1444 www. shamrockhandling.co.za Shukela Training Centre Tel: 031 508 7700 www.sugar.org.za Toyota forklifts Tel: 011 395 0600 www.toyotaforklift.co.za

Vereistes ingevolge damveiligheidswette (Hoofstuk 12 van die Nasionale Waterwet, 1998)

Alle vorms en kontakbesonderhede kan by www.dwa.gov.za afgelaai word. Klik op die Sites- en Dam Safety Office-kieslysopsie.

Die eerste stap is om op vorm DW 692E aansoek om klassifikasie van die dam te doen. Die Departement sal die aansoeker oor die klassifikasie van die dam en verdere prosedures inlig. Indien die dam as n kategorie I-dam geklassifiseer word, moet aansoek op vorm DW 694E gedoen word om n lisensie om te bou en boutekeninge moet voorgel word. (Bouwerk mag nie begin voordat n boulisensie uitgereik is nie). Indien die dam as n kategorie II- of III-dam geklassifiseer word, moet die dienste van n goedgekeurde professionele persoon (GPP) of ingenieur verkry word. Die GPP moet namens die eienaar van die dam aansoek doen om n lisensie om te bou (wat die indien van n aansoekvorm, ontwerpverslag, ingenieurstekeninge en bouspesifikasies behels). (Bouwerk mag slegs begin nadat n boulisensie uitgereik is.) Die GPP moet seker maak dat daar in die boutydperk n toereikende gehaltebeheerprogram in werking is. Voordat begin kan word om water te berg, moet die GPP aansoek doen om n lisensie om water op te vang (wat die indiening van n bedryfs en-instand-

284

houdingshandleiding en n noodplan tesame met aansoekvorm DW 696E behels). Na voltooiing van alle bouwerk moet die GPP n voltooiingsverslag, voltooiingstekeninge en n voltooiingsertifikaat voorl waarin verklaar word dat die werk volgens sy of haar spesifikasies voltooi is. As die dam klaar is, moet dit op vorm DW 693E geregistreer word.

5. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Ingenieursraad van Suid-Afrika www.ecsa.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Komitee oor Groot Damme (SANCOLD) 021 808 2100 / 012 460 7100 Suid-Afrikaanse Instituut van Landbouingenieurs (SAILI) http:// saili.co.za Suid-Afrikaanse Besproeiingsinstituut www.sabi.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Komitee oor Besproeiing en Dreinering (SANCID) www.sancid.org.za

Vereistes kragtens omgewingswette

Die voorskrifte en regulasies van Goewermentskennisgewing GN 385, GN 386 EN GN 387, gedateer 21 April 2006, wat uitgevaardig is kragtens artikel 24, 24D en 24[5], gelees saam met artikel 44 van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur, 1998 (Wet No 107 van 1998) wat handel oor die beheer oor bedrywighede wat nadelig mag wees vir die omgewing, moet nagekom word. Gewoonlik word vereis dat n omgewingsimpakstudie gedoen word voordat die bou van n nuwe dam of die verhoging of herbou van n bestaande dam gemagtig word. Geskrewe magtiging moet van die betrokke departement van die provinsiale regering verkry word voordat met die projek begin kan word.

Maatskappye wat betrokke is

Reservoirs, damskroppe, water tenks, damvoerings, ens.

3. Regsvereistes vir bestaande damme

Geregtigdheid op watergebruik
In artikel 21( b) van die Nasionale Waterwet, 1998 (Wet 36 van 1998) word die berging van water as n watergebruik omskryf. As meer as 10 000 kubieke meter water geberg word, of as n dam n volvoorraadoppervalkte van meer as 1,0 hektaar het, moet die watergebruik geregistreer word op n vorm wat die streekdirekteur vir hierdie doel sal verskaf. Maar in sommige waterbestuursareas maak die algemene magtiging nie voorsiening vir enige dam, ongeag die grootte daarvan, buite die lisensiringsprosedure nie, en alle damme moet in hierdie gebiede geregistreer word. Skakel asseblief die betrokke streekkantoor vir meer inligting hieroor.

Vereistes ingevolge damveiligheidswette

Alle damme wat n veiligheidsrisiko inhou (n dam waarvan die wal hor is as 5,0 m, en wat meer as 50 000 m3 hou, moet op vorm DW 693E geregistreer word. Die departement moet verwittig word indien van die besonderhede verander (eienaar van die dam, adres, telefoonnommers, persoon in beheer, en dies meer). Die dam moet op n verantwoordelike manier bedryf en in stand gehou word. In wese word vereis dat die eienaar of die persoon wat die eienaar aanstel die dam gereeld (minstens elke week) moet besoek en inspekteer. Instandhoudingswerk moet gereeld aan die dam gedoen word. Wanneer toestande onveilig is, moet nood en veiligheidsmaatrels ingestel word en die departement moet daaroor ingelig word. Die eienaar van die dam moet relings tref vir die uitvoering van n formele veiligheidsinspeksie van die dam wanneer die departement dit vereis (met tussenposes van 5 tot 10 jaar). In die geval van kategorie II- en III-damme moet die inspeksie deur die GPP uitgevoer word. In die geval van n kategorie I-dam word nie voorgeskryf wie die inspeksie moet doen nie, maar dit is in die eienaar se belang om n ervare persoon aan te stel om hierdie taak uit te voer. Die inspeksieverslag sal, as dit nodig is, aandui of werk gedoen moet word om die dam veilig te maak.

ALS Agri Hire Tel: 034 341 1636 www.alsgroup.co.za Amatola Tel: 043 732 1633 amairri@telkomsa.net Aquadam Tel: 012 810 0940 www.aquadam.co.za Aquatan Tel: 011 974 5271 www.aquatan.co.za Atlas Plastics Tel: 018 469 1201 www.atlasplastics.co.za Buster Tel: 034 393 1188 / 082 575 8250 Circa-Flow Reservoirs Tel: 056 212 1941 www.waterinfra.co.za Damsak Tel: 012 734 0070 www.damsak.co.za Darachem Industries Tel: 011 892 2917 www.darachem.co.za Dura-flex Tel: 018 632 4148 duraflexdams@gmail.com Duys Tanks Tel: 011 769 2738 www.duys.co.za Erichsen Konstruksie RSA Tel: 056 212 1941 www.waterinfra.co.za Flexi Linings Tel: 011 334 7492 GSI Group Africa Tel: 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za GV Robertson Construction Tel: 013 737 8722 www.gvrobertson. co.za Hydrex Waterstorage Tel: 011 440 4472 www.hydrex.co.za Hydrotek International Tel: 011 974 5715 www.hydrotek.co.za JoJo Tanks Tel: 013 262 3021 www.jojotanks.co.za LandMech Tel: 0860 472 337 www.landmech.co.za MBB Services International Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za Pennells Tanks Tel: 015 516 4981/2/3 www.pentanks.co.za Piket Implements Tel: 022 913 2435 www.piket.co.za Poly Aqua Linings Tel: 0800 203 257 / 083 284 7679 www.polypools. co.za Rogue Steel Tel: 033 345 0038 www.roguesteel.co.za Quick Pools Tel: 015 293 2333/4/5 www.quickpools.co.za Rainbow Reservoirs Tel: 015 297 7640 / 083 626 2457 www.rainbowreservoirs.co.za Staalboer Tel: 082 210 0999 www.staalboer.co.za Techno Marketing Tel: 082 771 5818

6. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat (in Afrikaans) beskikbaar is by die LNR in Silverton: Gronddamme Handleiding tot die bou van ronde reservoirs Bekostigbare ronde dam vir plase: n selfdoenhandleiding Inligting en statistiek oor water kan op die Waternavorsingskommissie se webtuiste www.wrc.org.za gekry word. Die webtuiste www.dwa.gov.za bevat inligting oor hoeveel water daagliks en weekliks in die belangrikste damme vloei (kies die Sites-kieslysopsie). Die webtuiste van die Waterinligtingsnetwerk, www.win-sa.org.za, bevat die besonderhede van sambreelgroepe in Afrika, Suid-Afrika en die res van die wreld. Bronne: www.dwa.gov.za. Weer eens ons hartlike dank aan Francois van der Merwe en Jan Nortje van die DWW vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Waterwese (DWW) www.dwa.gov.za n Watergebruiklisensie of enige ander magtiging moet by die streekskantoor verkry word. Hulle kontakbesonderhede is verkrygbaar by www.dwa.gov. za (klik op Contact us en Regional Offices) of in die hoofstuk oor water in hierdie gids. Ander kieslysopsies op www.dwa.gov.za wat op hierdie hoofstuk van toepassing is, is onder meer Dams, flows and floods, Dam Safety Office en Water Use Licensing & Registration. Bykomende inligting oor nasionale norme en standaarde vir waterberging met die oog op besproeiing kan ook van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye verkry word. Verwys na die Water en Besproeiing hoofstukke.

285

insette
4x4s en ander voertuie
1. Verenigings wat betrokke is
Automobiel-assosiasie (AA) Tel: 011 799 1000 / 083 843 22 www. aa.co.za Automobile Manufacturers Employers Organisation (AMEO) Tel: 012 323 2980/1 or 323 2003 naamsa@iafrica.com Automotive Industry Development Centre Tel: 012 564 5300 (Gauteng), Tel: 041 393 2100 (Oos-Kaap) www.aidc.co.za Motorbedryf- uitvoerraad www.aiec.co.za Die Burgerlugvaartowerheid reguleer lugvaart in Suid-Afrika en voorsien amptelike inligting vir die lugvaartbedryf. Besoek www.caa. co.za. Handelslugvaartvereniging van Suid-Afrika Tel: 011 659 2345 www.caasa.co.za (Raadpleeg die webtuiste vir skakels na geaffilieerde liggame, bv. Airports & Aerodromes Association of Southern Africa, Helicopter Association of Southern Africa en ander.) Motor Industry Bargaining Council Tel: 011 369 7750 www.mibco. org.za Motor Industry Development Council (MIDC) Tel: 012 564 5245 Motor Industry Ombudsman of South Africa www.miosa.co.za is die onafhanklike geskilbeslegtingforum vir die Suid-Afrikaanse motorbedryf en sy klinte National Association of Automotive Component & Allied Manufactures (NAACAM) www.naacam.co.za National Association of Automobile Manufacturers of South Africa (NAAMSA) Tel: 012 323 2980 www.naamsa.co.za National Automobile Dealers Association (NADA) is n vereniging wat deel uitmaak van die groter kleinhandel-motorbedryforganisasie. Bel 011 789 2542/3. Retail Motor Industry Organisation (RMI) www.rmi.org.za South African Motor Body Repairers Association (SAMBRA) www.sambra.co.za Southern African Vehicle Rental and Leasing Association (SAVRALA) www.savrala.co.za

3. ATVs en ander
Sommige maatskappye wat onder opskrif 2 aangegee word, verskaf ook vierwielmotorfietse en motorfietse. Sien byvoorbeeld www.honda.co.za Adendorff Machinery Mart Tel: 011 683 8360 www.tooltime.co.za (verskaf ook motorfietse en vierwielmotorfietse) GROGRO Tel: 012 348 3006 www.grogro.co.za Jetrunner Battery Power Vehicles Tel: 021 851 7699 / 084 604 3815 www.batterypower.co.za (voertuie waarop kinders kan sit en ry, elektroniese bromponies en gholfkarretjies) Muck Truck Tel: 016 423 2484 www.mucktrucksa.com Built for rugged outdoor life Nigel Plen (Edms) Bpk Tel: 011 730 3400 www.turfmaster.co.za (siten ander grassnyers asook onderdele) Quadmaster Tel: 033 330 6247 www.quadmaster.co.za Rhino Tralies Tel: 051 448 0736 www.triomf.co.za (tralies vir bakkies) Savannah Africa Tel: 043 732 1321 / 083 362 6988 www.savannahac. co.za die bakkie in die lug Rambo soek GROGRO Sifort Tel: 012 667 2586 www.sifort.co.za (sonskerms vir vragmotors en sleepwaens ) SMM Steel Top Tel: 011 787 0014 www.steeltop.co.za The Tomcar Tel: 012 347 7562 www.sportsride.co.za Work Horse soek GROGRO

4. Publikasies en webtuistes
Daar is artikels oor bakkies, motors en ander voertuie in landboupublikasies soos Landbouweekblad en Farmers Weekly. Kry die automotive-oorsig in die South African Investors Handbook by www.thedti.gov.za en www.jadafa.co.za. CAR Magazine Tel: 011 301 4447 www.carmag.co.za. Hulle het ook brosjures en tegniese pamflette bv. Auto Africa en Techno Burst. Leisure Wheels die tydskrif vir motoravonture. Tel: 011 704 3046. www.leisurewheels.com Teken in op die weeklikse nuusbrief van www.motormag.co.za met die titel South Africas first motor magazine online! Kry die Automotive-bladsye op www.mbendi.co.za. (klik op die Industries-skakel). Daar is oorsigte, nuus en allerhande byeenkomste. www.naamsa.co.za die webtuiste van die Nasionale Vereniging van Voertuigvervaardigers van Suid-Afrika. Nuus, statistiek en inisiatiewe in die bedryf kan hier gevind word, asook nasionale verkope maand na maand. www.autotrader.co.za gebruikte 4X4s en ander voertuie te koop Die South African Automotive Yearbook www.automotiveonline.co.za. Bestel die Automotive Real Economy Insight by www.polity.org.za.

2. 4x4s en ander voertuie

Amarok www.amarok.co.za Audi Suid-Afrika www.audi.co.za BMW Suid-Afrika www.bmw.co.za Chevrolet SA www.chevrolet.co.za Fiat www.fiat.co.za Ford www.ford.co.za General Motors SA (Opel, Isuzu en Chevrolet) www.gmsa.com GWM www.gwm.co.za Honda www.honda.co.za Hyundai Automotive SA www.hyundai.co.za Isuzu www.isuzu.co.za Kia Motors SA www.kia.co.za Land Rover www.landrover.co.za Lexus Suid-Afrika www.lexus.co.za Mazda SA www.mazda.co.za Mercedes-Benz Suid-Afrika www.mercedes-benz.co.za Mitsubishi Motors www.mitsubishi-motors.co.za Nissan Suid-Afrika www.nissan.co.za Opel Suid-Afrika www.opel.co.za Proton Cars Suid-Afrika www.protoncars.co.za Rotary Air Force SA (girokopters) www.rafsa.co.za Suzuki Auto Suid-Afrika www.suzukiauto.co.za Toyota www.toyota.co.za US Truck Sales (Dodge-trokke) www.ustrucks.co.za Volkswagen www.vw.co.za

286

nasionale kwessies
Aardverwarming en klimaatsverandering
1. Oorsig
Aardverwarming Verskeie gasse in die atmosfeer vang sonenergie vas en verwarm die aarde. Sonder hierdie kweekhuiseffek sou lewe nie op die planeet moontlik gewees het nie. Ons aktiwiteite oor die afgelope tweehonderd jaar, veral die brand van fossielbrandstowwe soos steenkool en olie, het die opbou van kweekhuisgasse in die atmosfeer laat toeneem. Meer sonenergie word vasgevang en die aarde word warmer. Aardverwarming verwys na hierdie verhoogde kweekhuiseffek. Klimaatsverandering? Ons planeet gaan deur natuurlike veranderingsiklusse wat honderde jare duur. Oor so n lang tyd kan plante en diere aanpas. Die manier waarop die mensdom ontwikkel het egter klimaatsverandering versnel, wat minder tyd vir aanpassing oorlaat en ons ekostelsels in gevaar stel. Hoekom n hoofstuk onder Nasionale kwessies in die Agri Handboek vir Suid-Afrika? Op n tydstip wat landbou die uitdagings van die dramatiese verhoging van voedselproduksie ten einde die verwagte 9 miljard mense teen 2050 te voed, die hoof moet bied, dreig klimaatsverandering om dit was die landbou tans produseer te verminder. Klimaatsverandering is n wreldwye kwessie, nie slegs n nasionale kwessie nie.

Die beskikbaarheid van mensehulpbronne. Klimaatsverandering kan lei tot n toename in vektors en vektordraende siektes omdat temperatuurstygings en groter humiditeit ideale toestande skep vir siektes soos malaria, slaapsiekte en ander oordraagbare siektes. Dit sal die beskikbaarheid van mensehulpbronne vir die landbousektor regstreeks raak. Die impak van hierdie nadelige klimaatsveranderinge op die landbou word in Afrika vererger deur die gebrek aan aanpassingstrategie, en deur die feit dat strategie wat wel bestaan, belemmer word weens n tekort aan institusionele, ekonomiese en finansile vermo. Die feit dat Afrika so blootgestel is aan klimaatsverandering, en ook nie die vermo het om daarby aan te pas nie, is potensieel rampspoedig vir die landbousektor, wat die belangrikste bron van lewensonderhoud vir die grootste deel van die bevolking is. Dit is dus uiters belangrik dat ons die potensile impak van huidige en voorspelde klimaatsverandering op die landbou van Afrika moet verstaan, en dat ons maniere moet vind om hierdie nadelige impak te probeer bekamp.
Bron: www.ceepa.co.za/Climate_Change

3. Suid-Afrika
Meer inligting oor klimaats- en atmosferiese verandering in Suid-Afrika word verstrek in die National State of Environment Report by www.environment. gov.za Van al die lande op die kontinent van Afrika is dit net Suid-Afrika wat sulke ho volumes kweekhuisgasvrystellings het dat n algemene strategie vir die vermindering van CO2 in die atmosfeer geregverdig is. Suid-Afrika produseer 1,4 % van die wreld se totale CO2, maar ons CO2vrystelling per persoon is meer as twee keer soveel as die wreldgemiddelde, hoofsaaklik as gevolg daarvan dat ons goedkoop energie gehad het en ons gevolglike ondoeltreffende gebruik daarvan. Huishoudelike CO2-vrystellings is hoofsaaklik uit die volgende bronne afkomstig: Elke eenheid (kWh) elektrisiteit produseer 0,5 kg CO2. Elke liter brandstof wat verbrand word, produseer 3kg CO2 (~0,3 kg/ km). Die produksie van verbruikersgoedere lei tot aansienlike vrystelling van CO2. Die meeste Suid-Afrikaanse gewasse word verbou in gebiede wat netnet klimaatgeskik is en met beperkte watervoorraad. Die uitwerkings van klimaatsverandering sal die ernstige gebrek aan oppervlak- en grondwaterhulpbronne asook woestynvorming vererger en kan inderdaad die omvang, tydsberekening en verspreiding van storms wat vloede veroorsaak, verander.
Bron: Earthlife; Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV), Direktoraat Landbourisiko- en Rampbestuur (Agricultural Risk and Disaster Management ARDM), Eenheid vir Vroe Waarskuwing.

2. Afrika
Klimaatsverandering wat langdurige droogte tot gevolg het, is een van die ernstigste klimaatsrisikos vir die landbousektor in Afrika. Omdat die meeste landbouaktiwiteite in Afrika-lande gesaaides behels, kan enige nadelige klimaatsverandering rampspoedige gevolge vir daardie sektor van die landbou, asook vir die lewensonderhoud van die grootste deel van die bevolking h. Vyf van die belangrikste aandrywers van klimaatsverandering, te wete temperatuur, presipitasie, styging in seevlak, koolstofmonoksied in die atmosfeer en natuurrampe, kan die landbousektor op die volgende maniere raak: Afname in oesopbrengs en landbouproduksie. Daar is al meer bewyse dat oeste in tropiese en subtropiese gebiede, waar gesaaides reeds die maksimum toleransie bereik het, waarskynlik weens temperatuurstygings sal afneem. Toename in plae. Temperatuurstygings sal waarskynlik lei tot groter proliferasie van plae, wat saaiboerdery sal benadeel. Beperk die watervoorraad. Daar word verwag dat die beskikbare water in die meeste dele van Afrika weens klimaatsverandering sal afneem. Daar sal veral n groot afname in renval wees in lande in suidelike Afrika en in die dro dele van die lande om die Middellandse See. Langer droogteperiodes. Daar word voorspel dat temperatuurstygings en klimaatsverandering meer droogtes in die streek sal meebring. Afname in grondvrugbaarheid. Temperatuurstygings veroorsaak n afname in grondvog, die kapasiteit om grondvog te berg, asook die gehalte van die grond, wat beteken dat gesaaides minder noodsaaklike voedingstowwe bekom. Lae vrugbaarheid onder vee en ho produksiekoste. Klimaatsverandering raak veevrugbaarheid regstreeks deur die uitwerking daarvan op die balans tussen verdamping en hitteproduksie, en onregstreeks deur die uitwerking op die beskikbaarheid van veevoer.

4. Die Kioto-protokol
U sal inligting oor die Kioto-protokol aantref op die amptelike webtuiste www. kyotoprotocol.com, asook in die UNFCCC Climate Change Information Kit Kyoto Protocol Fact Sheet besoek http://unfccc.int.

Die Kioto-protokol is n uitbreiding van die Verenigde Nasies (VN) se Raamwerkkonvensie oor Klimaatsverandering (UNFCCC, 1992) die eerste verdrag wat gesluit is in n poging om aardverwarming te bekamp deur die vrystelling van kweekhuisgasse aan bande te l. Die protokol handel uitvoerig oor sy eerste verbintenisperiode, na afloop waarvan die meeste ontwikkelde lande onderneem het om hul vrystellings met ooreengekome hoeveelhede in te perk. Die Protokol se eerste verbintenistydperk het in 2012 ten einde geloop.

287

Op COP17 in Durban, 2011, het regerings van die Kioto-protokol-partye besluit dat n tweede verbintenistydperk, van 2013 af, op die einde van die eerste tydperk moet volg. n Ooreenkoms moet teen 2015 opgestel wees en teen 2020 in werking tree. n Goeie webwerf om meer oor die Durbanplatform (soos dit bekend geraak het) te lees is www.iisd.ca/climate/ cop17/ Kry bywerkings op http://unfccc.int, die webwerf van die VN se Raamwerkkonvensie oor Klimaatsverandering. Die wetenskap s vir ons dat ons vrystellings teen 2020 sy hoogtepunt behoort te bereik en dan vinnig af te neem indien ons n redelike kans wil h om weghol-klimaatsverandering te vermy, maar dit is moontlik dat die nuwe ooreenkoms slegs daardie jaar eers heeltemal in werking gestel sal word. Soos dinge tans is, lyk dit of die planeet afstuur op n temperatuurstyging van eerder vier grade as twee grade waarby die onderhandelinge ons wil hou. Dit lyk steeds redelik erg. Nie dat ons hoef te wag vir n wreldooreenkoms om in 2020 in werking te tree nie. Binnelandse optrede kan baie regkry om dinge te verander. Party lande in die Europese Unie gaan hulle vrystellings met tot 40% oor die volgende paar jaar snoei. Selfs China, die wreld se topkoolstofvrysteller, beoog om sy energie-intensiteit met meer as 40% oor die volgende vyf jaar te snoei, en bel swaar in hernubare produkte.
Bron: vertaalde uittreksels uit A dummys guide: Making sense of COP17, wat op www.mg.co.za gekry kan word.

6. Leniging: Wat kan ons doen om die proses te vertraag?

Leniging behels alle menslike intervensies wat die bronne van kweekhuisgasse verminder of reservoirs verbeter (aangepas uit die IPCC-definisie). Die verhoogde kweekhuiseffek kan vertraag word deur die volgende twee riglyne te volg: (a) voorsien meer reservoirs (b) verminder die bronne van kweekhuisgasse Die oprigting van n reservoir is n metode om kweekhuisgasse uit die atmosfeer te verwyder. Deur byvoorbeeld n boom te plant waar daar nie tevore een was nie, word n koolstofdioksiedreservoir geskep omdat die boom dit vir fotosintese aan die atmosfeer onttrek. Die energiesektor is die grootste enkele bron van kweekhuisgasse in SuidAfrika. Gentegreerde energiebeplanning op nasionale vlak behoort n optimale mengsel van energiebronne te verseker. Skoonsteenkooltegnologie word op die middeltermyn as deel van die strategie in die vooruitsig gestel. Die volgende tegnologie word ondersoek: hernieubare energiebronne (soos hidrolektriese, wind-, son- en biomassa-energie) die gebruik van energiebronne wat geen kweekhuisgasse vrystel nie, soos kernkrag tegnologie om steenkoolkragsentrales doeltreffender te laat funksioneer en minder besoedeling tot gevolg te h die bekendstelling van nuwe verskaffingstegnologie en die aanpassing van beprysingsbeleide, sodat pieke in elektrisiteitsvraag verminder kan word deur beter bestuur en doeltreffender voorsiening, asook die invoer van energie in die vorm van gas en hidrolektrisiteit van ander lande in die streek
Bron: www.environment.gov.za

5. Koolstofverhandeling en die Skoonontwikkelingsmeganisme (CDM)

Die Skoonontwikkelingsmeganisme (Clean Development Mechanism, CDM) is n reling wat kragtens die Kioto-protokol getref is. Dit stel nywerheidslande wat tot die vermindering van kweekhuisgasvrystellings verbind is, in staat om te bel in projekte wat vrystellings in ontwikkelende lande verminder as alternatief vir duurder inkortings in hul eie lande. Dit het aanleiding gegee tot die ontwikkeling van n aktiewe koolstofverhande lingsmark. Verhandeling vind plaas in die vorm van koolstofkrediete of die hoeveelheid koolstof wat deur middel van die gebruik van doeltreffender, skoner tegnologie bespaar word. Afrika is traag om beleggings te bekom deur die koolstofneerslagprogam van die VN se CDN. Teen Januarie 2012 het die vasteland slegs 2,12% van die 3 776 CDM-projekte wat wreldwys geregistreer is, gehad Finansies sal n sleutelrol speel in die ondersteuning van groen, laevrystellings-, klimaatveerkragtige ontwikkeling. Gedentifiseerde uitdagings is die volgende: toegang tot nuwe en vernuwende bronne van klimaatsfinansies die bevordering van sinergie tussen ontwikkelings- en klimaatsfinansies die gebruik en lewering van beperkte bronne staatsfinansies om klimaatkapitaal te kataliseer. Finansies is beskikbaar uit bronne soos die Aanpassingsfonds van die Kiotoprotokol, die VN se CDM en die Groenklimaatsfonds, maar beloftes om tot die fonds by te dra kom stadig. Nogtans het die Wreldbank in Mei 2012 berig dat koolstofmarkverhandeling n rekordbedrag van $176 miljard die vorige jaar behaal het.
Besoek die Klimaatsfonds-webwerf se Info vir meer besonderhede oor die verskillende fondse www.climatefund.info.

Afrika is die tuiste vir die wreld se tweede grootste renwoud, naamlik die Komgo-kom, waarvan dele ongerep is. Terselfdertyd speel Afrika se dro woude, wat snel vernietig word, n kritieke rol as laaste verdedigingslinie teen die naderende verwoestyning. Die woude is ook groot bronne van goedere en dienste vir die bestaansinkomste van honderde miljoene mense. Hoe kan woude en woudhulpbronne beter ingespan word om die aardverwarmingstempo te vertraag, en hoe kan gemeenskappe gehelp word om aan te pas by die veranderende omgewing? Proponente hoop die wreld se woude sal beskerm word deur miljarde dollars uit ryk lande na ontwikkelende lande te kanaliseer deur REDD+ (Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation in developing countries). Kritici is egter bevrees dat die planne ondergrawe kan word deur swak ontwerp, swak regering, korrupsie en n gebrek aan helderheid oor grond- en hulpbroneienaarskap. Kwessies betreffende die bewaring van die wreld se woude word gedebatteer deur die Samewerkende Vennootskap oor Woude (Collaborative Partnership on Forests, CPF), n groepering van 14 internasionale organisasies en sekretariate met substansile programme oor woude. Lees meer oor die CPF op www.cifor.org (kies Donors and partners). Inligting oor REDD+ is te kry op www.un-redd.org.
Bron: Vertaal uit Forest Day Media Advisory, November 2011

288

Die persentasie van landbou se bydrae tot klimaatsverandering word betwis en wissel van 22% tot tussen 5% en 10%. Die grootste gedeelte hiervan word toegeskryf aan vee (maar kyk na die aantekening oor die Savory-instituut onder opskrif 10). Klimaatslim landbou, n inisiatief aangedryf deur die Afrika-Unie en die Nuwe Vennootskap vir Afrika se Ontwikkeling (NEPAD), word vi die hele Afrika bespreek ten einde die uitwerking van klimaatsverandering te hanteer wat sy tol eis van voedselproduksie en -sekerheid. Navorsing toon dat landbou n baie groot potensiaal het om kweekhuisgasse kostedoeltreffend te verminder deur middel van landboutegnologie en -bestuurspraktyke, veral in ontwikkelde lande. Klimaatslim landbou sluit bewese praktiese tegnieke in wat including stoppelbewerking, tussenverbousing, bewaringslandbou, wisselbou, gentegreerde gewas-vee-bestuur, agri-bosbou, verbeterde weiding en verbeterde waterbestuur insluit. Klimaatsveranderings skep risikos en onsekerheid met ernstige afwaartse potensiaal. Sonder sterk aanpassingsmaatrels kan klimaatsverandering gewasproduksie met 10% tot 20% teen die 2050s verminder, met erger verliese in Afrika. Met die nege miljard mense wat die aarde na raming teen 2050 sal bewoon, moet slegs Afrika se voedselproduksie volgens kundiges verdrievoudig.
Bron: Vertaal en aangepas uit SANews van Desember 2011

die lang tye van droogte pas boere die veestapelintensiteit van hul vee aan deur die diere jonger te verkoop. Nog n praktyk is om die tydsberekening, duur en ligging van weiding aan te pas.

(b) Die toenemende gebruik van chemikalie

In die lig van hor temperature en versnelde uitdamping neem boere die toevlug tot die verhoogde toediening van chemikalie soos Erian om uitdamping te verlangsaam. Hulle dien ook meer plaasmisstof toe om die voggehalte en die vrugbaarheid van die grond te probeer handhaaf. Meer kalk word ook aangewend om die grond se pH-balans te handhaaf.

(c) Die toenemende gebruik van besproeiing

Aangesien water die belangrikste faktor is wat landbou in Suid-Afrika aan bande l, wil dit voorkom asof besproeiing die toepaslikste aanpassingstrategie geword het. Daarom het 65% van die respondente besproeiing gekies as die wyse waarop hulle hulle by klimaatsveranderinge aanpas. Boere het ook oorgegaan van vloedwaterbesproeiing tot sprinkelbesproeiing ten einde te verseker dat die beperkte water doeltreffend gebruik word. n Hele aantal plase het ook hul eie boorgate geboor om ondergrondse water ten beste te benut. Meer vleilande word ook vir gewasverbouing gebruik.

7. Klimaatsverandering en Suid-Afrika se landbou: Impakte en aanpassingsmoontlikhede

Boere s hulle het die volgende strategie gebruik om klimaatsverandering te hanteer: (a) Aanpassings in boerderybedrywighede Veranderinge is aangebring in die datums waarop sommige gewasse aangeplant word. Gewasse met n korter groeiperiode, soos kool, asook kortseisoenmielies (120140 dae). Daar word meer van wisselbou gebruik gemaak en van die vroer oes van sommige gesaaides. In KwaZulu-Natal, byvoorbeeld, verkies boere om hulle suikerriet nou vroer te oes om te voorkom dat dit in latere groeistadia op die lande staan en uitdroog (as gevolg van hor temperature). Met swaarder renval wat tans binne korter tydperke gekonsentreer is en vroer begin (tevore vroeg September en nou in sommige provinsies eers laat Oktober), reageer boere deur aanplanting uit te stel meer van moderne masjinerie gebruik te maak om aanplanting binne n korter tydperk te voltooi renwater te versamel deur vore naby die plante te grawe meer van besproeiing gebruik te maak As reaksie op hor temperature neem boere die toevlug tot die gebruik van hitteverdraagsame gewasvariteite gewasvariteite wat water doeltreffender gebruik gewasse wat wasdom vinniger bereik gemengde boerdery met gewasse en lewende hawe. As gevolg van hor temperature het suikerrietboere byvoorbeeld oorgeskakel na boerdery met macadamianeute en tee, wat hulle meen makliker as suikerriet besproei kan word Veeboere het ook talle metodes begin volg om water en skaars voer doeltreffender aan te wend. Daar is n algemene neiging om meer met hitteverdraagsame rasse in plaas van die tradisionele rasse te boer, en die meeste veeboere produseer nou ook hulle eie voer, soos lusern of mielies, en berg dit vir gebruik gedurende die lang, dro seisoene. As antwoord op

(d) Skaduwee en skuiling

In warm streke plant veeboere bome aan om natuurlike skaduwee vir hulle vee te voorsien of as wind- of haelskutte. In Suid-Afrika plant boere vir hierdie doeleindes gewoonlik dennebome en Acacia karoo of Celtis africana aan. In sommige gevalle gebruik boere visnet, gras of plastiek as bedekkings om hul gesaaides teen droogheid en hitte asook koue en ryp te beskerm. Brandhout en paraffienverwarmers word deur veeboere gebruik om hulle diere teen koue te beskerm.

(e) Bewaringspraktyke
As reaksie op die toenemende voorkoms van droogtes pas boere verskillende grondbewaringspraktyke toe om grondvogtigheid en -vrugbaarheid te handhaaf of te verbeter. Hoofsaaklik om erosie te bekamp bou boere talle klein dammetjies of plant hulle bome om hulle plase aan. Boere verleng hulle braaktye ook tot een of selfs twee landbouseisoene (in plaas daarvan om die grond voortdurend te verbou), om die grond toe te laat om sy voedingstowwe aan te vul. Nog n bewaringstegniek wat boere gebruik om die grond teen erosie te beskerm, is om die gewasresidus van die vorige oes op die landerye te laat. Om grondvog te beskerm, die grondoppervlak af te doel en die grondtemperatuur te stabiliseer, bedek hulle die grond met deklae van mis, veen, kompos en plastiek. Om te verhoed dat te veel voedingstowwe aan die grond onttrek word, verminder boere ook die digtheid van gewasse of vee op hul landerye.

(f) Ander praktyke

Om die risiko van inkomsteverlies as gevolg van die verhoogde veranderlikheid van die klimaat tot die minimum te beperk, verseker sommige boere (veral grootskaalse boere) hulle plase, terwyl ander (veral kleinskaalse boere) al meer betrokke raak by bedrywighede buite die landbou. Die meeste groot boere verkies ook om hul risikos te verklein deur hul verbouingsareas tot hanteerbare groottes in te perk.
Bron: Aangepas uit die referaat Climate Change and South African Agriculture: Impacts and Adaption Options deur James K.A. Benhin

289

8. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry die Suid-Afrikaanse regering se toegewyde webwerf op www.climateresponse. co.za.

Durban CEBA-inisiatief Tel: 033 343 6380 http://durbanceba.org/ Earth Patrol www.earthpatrol.co.za Earthlife Africa Sustainable Energy & Climate Change Project Tel: 011 339 3662 seccp@earthlife.org.za www.earthlife.org.za EcoSecurities Tel: 011 575 6000 www.ecosecurities.com Energy Research Centre Tel: 021 650 3230 www.erc.uct.ac.za Food & Trees for Africa (FTFA) Tel: 011 656 9802 www.trees.co.za FTFA se Bamboo for Africa is die eerste internasionaal erkende, geverifieerdevrystellingsverminderingsprogram, geregistreer kragtens die Verified Carbon Standard wat aandag skenk aan die voorwaardelike koolstofaanspreeklikheid van korporatiewe Suid-Afrika. Fossil Fuel Foundation Tel: 011 788 6818 www.fossilfuel.co.za Greenpeace Africa Tel: 011 482 4696 www.greenpeace.co.za www.greenpeace.org

One Million Climate Jobs Campaign p.a. Alternative Information Development Centre Tel: 021 447 5770 www.climatejobs.org.za Palmer-ontwikkelingsgroep Tel: 021 671 1402 www.pdg.co.za Red Cap Investments Tel: 021 790 1392 http://red-cap.co.za Select Africa Tel: 0860 234 567 www.spekbome.co.za Die spekboom (Portulacaria Afra) benut ongebruikte grond en help om die omgewing te red. Die Sentrale Energiefonds (Central Energy Fund CEF) beskik oor n stel hulpbronne wat daarop gerig is om die land se energie-insette te diversifiseer, doeltreffende energieverbruik aan te voer, in nuwe tegnologie soos sonenergie te bel, en alternatiewe soos biobrandstof te bevorder as deel van n algemene strewe na n meer rasionele energiestrategie. Die organisasie het ook sy eie koo lstofverhandelingsprojek in Londen gevestig om seker te maak dat SuidAfrika by die handel in koolstof baat vind. Besoek www.cef.org.za.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Landbourisiko- en Rampbestuur Tel: 012 319 7955/6 PA.DADRM@daff.gov.za www.daff.gov.za Op die tweede vergadering van BRICS (Brasili, Rusland, Indi, China en Suid-Afrika) se ministers van landbou en landbou-ontwikkeling in Oktober 2011 het die verksillende lande verskillende take aangeneem vir die Aksieplan 2012-2016. Suid-Afrika se rol is om die uitwerking van klimaatsverandering op voedselsekerheid te verminder en landbou by klimaatsverandering aan te pas [vertaling]. Departement van Omgewingsake (DWOS) Kantoor van die Hoofonderhandelaar 012 310 3351 Hoofdirektoraat Mitigasie 012 310 3764 Hoofdirektoraat Klimaatsveranderingsaanpassing 012 395 1606 Hoofdirektoraat Internasionale Klimaat 012 310 3097 www.environment.gov.za Kry klimaatsveranderingsnotas onder Key issues op die webwerf. Departement van Energiesake www.energy.gov.za Suid-Afrika het n steenkoolgebaseerde ekonomie en is as sodanig onder die hoogste vrystellers van kweekhuisgasse in die wreld. Hy moet skoonenergie-inisiatiewe verken, vraag bestuur en aanbeweeg na n laekoolstof-ekonomie. Lees oor die verskeie projekte en programme op die webwerf. Die Clean Development Mechanism (CDM) is een van die twee projekgebaseerde en buigsame meganismes van die Kioto-protokol (kyk opskrif 4). Kragtens die rels van die CDM moet elke gasheerland n aangewese nasionale owerheid (Designated National Authority DNA) in die lewe roep. In Suid-Afrika is hierdie liggaam n deel van die Departement van Energiesake. Kry Designated National Authority op die webwerf. Die Kabinet het die Carbon Capture and Storage Roadmap amptelik goedgekeur as een van die maatstawwe wat toegepas sal word om die uitlatings van koolstofdioksied (CO2) van Suid-Afrika se steenkoolintensiewe energiestelsel te verminder. Die regering het hom vrywilliglik daartoe verbind om die CO2-uitlatings teen 2020 met 34% te verminder, in konteks van die business-as-usual-trajek, en teen 42% in 2025, op voorwaarde dat Suid-Afrika toegang tot internasionale tegnologie sal kry en daar finansile ondersteuning sal wees. Volgens SuidAfrika se klimaatsbeleid, bekend as die National Climate Change Response Policy, wat die Kabinet in 2011 goedgekeur het, word daar verwag dat die uitlatings in 2025 n hoogtepunt sal bereik en dat dit vanaf 2036 sal begin afneem.
Bron: Die artikel SA endorses carbon capture roadmap (Mei 2012) op www. engineeringnews.co.za.

9. Belanghebbendes
Bembani Sustainability Training Coaltech Research Association Tel: 011 498 7652 Tel: 011 312 1480/7 www.coaltech.co.za www.bembani.com Business Unity South Africa (BUSA) Tel: 011 784 8000 www.busa.org.za Carbon Check Tel: 011 369 0500 www.carboncheck.co.za Deutsche Gesellschaft fr Internationale Zusammenarbeit (GIZ) Karola.Swart@giz.de www.giz.de

South African Centre for Carbon Capture and Storage (SACCCS) Imbewu Enviro-Legal Specialists www.sacccs.org.za Tel: 011 214 0660 www.imbewu.co.za South-South-North Tel: 021 461 8551 LNR-Die Instituut vir Grond, www.southsouthnorth.org Klimaat en Water (LNR-IGKW) Tel: 012 310 2500 Hierdie maatskappy beywer hom iscwinfo@arc.agric.za daarvoor om armoedevermindewww.arc.agric.za ringspogings middel alle klimaatsve randeringskwessies te plaas Die LNR-IGKW doen navorsing oor die volhoubare gebruik en bestuur Suid-Afrikaanse Nasionale van die natuurlike hulpbronne. Biodiversiteitsinstituut Droogtemonitering word hierby (SANBI) ingesluit. Afdeling Klimaatsverandering en Bio-aanpassing National Business Initiative Tel: 021 799 8895 / 8766 Volhoubare Toekoms www.sanbi.org Tel: 011 544 6000 www.nbi.org.za Standard Bank Carbon Finance and Trading Kry die Climate and Energy- www.standardbank.co.za fokusgebied-opsie op die webwerf. Sustainable Energy Africa (SEA) Noordwes-Universiteit Tel: 021 702 3622 Potchefstroomkampus www.sustainable.org.za Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur Uhde Dr. J. Berner Tel: 011 236 1000 Jacques.Berner@nwu.ac.za www.uhde.eu Tel: 018 299 2513 www.thyssenkrupp.com www.nwu.ac.za

290

Universiteit van die Vrystaat Prof. J.G. van As Departement Dierkunde en Entomologie Tel: 051 401 2427 Universiteit van KwaZuluNatal (UKZN) Bioresources Engineering and Environmental Hydrology Tel: 033 260 5490 http://beeh.ukzn.ac.za

Wreldnatuurfonds (WWF) Tel: 021 657 6600 www.wwf.org.za www.panda.org/climate Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Natuurlike hulpbronne en die omgewing Tel: 012 841 4007/2000 www.csir.co.za www.climatechange.csir.co.za

10. Internasionale sakeomgewing

Vir verslae, sienings en die nuutste oor Afrika se rol in internasionale klimaatsbeleid, besoek www.africa-adapt.net, die webwerf van Africa Adapt. Die African Development Bank (AfDB) www.afdb.org Vind uit oor die Africa-wide Civil Society Climate Change Initiative for Policy Dialogues (ACCID) op www.africaclimatesolution.org. Lees oor die Carbon Disclosure Project (CDP) op www.cdproject. net. Suid-Afrikaanse maatskappye, soos Mondi, is deelnemers aan die CDP . Die Carbon Farming Initiative in Australi www.climatechange. gov.au/cfi/ Die Carbon Neutral Company (VK) verskyn by www.carbonneutral. com Die Carbon Trust (www.carbontrust.co.uk) in Brittanje beywer hom om die oorskakeling na n laekoolstofekonomie te verhaas Center for International Forestry Research www.cifor.org Kry die webwerwe van die Climate Change, Agriculture and Food Security (CCAFS)-program van CGIAR (Consultative Group on International Agricultural Research) www.ccafs.cgiar.org. Die

verslag Mapping hotspots of climate change and food security in the global tropics is n sleutelpublikasie. Climate Investment Funds www.climateinvestmentfunds.org (CTA) Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation www.cta.int Deutsche Bank Climate Change Advisors www.dbcca.com Ecosystem Marketplace is n leidende bron van nuus, data en ontledings van markte en betalings vir ekostelseldienste (byvoorbeeld watergehalte, koolstofsekwestrasie en biodiversiteit). Besoek www. ecosystemmarketplace.com. First Climate is n koolstofbate-bestuursmaatskappy www. firstclimate.com. Vind die Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) webwerf by www.fanrpan.org. Kry die verslag Climate change, water and food security deur die VN se Voedsel- en landbou-organisasie (FAO) op www.fao.org. Klimaatsverandering sal in die komende dekades n groot uitwerking h op die beskikbaarheid van water vir die verbouing van voedsel. Kyk ook na die EX-Ante Carbon-Balance Tool, n webgebaseerde werktuig wat deur die FAO ontwikkel is. Dit kan gebruik word om die temperingsuitwerking van verskeie beleidstrategie-opsies vir n streek, n waardeketting of die hele landbousektor te identifiseer en dus ook CO2-teikenvasstelling as n addisionele kriterium vir beleidsmonitering, -evaluasie en analise [vertaling]. Besoek die Forest Carbon-portaal op www.forestcarbonportal.com. Global Adaption Instsitute (GAIN) www.gain.org Global Donor Platform for Rural Development www. donorplatform.org Die Global Environment Facility (GEF) www.gefweb.org Die Goudstandaard is n bekroonde sertifiseringstandaard vir koolsto ftemperingsprojekte. Besoek www.cdmgoldstandard.org. IDEAcarbon is deskundiges op die gebied van klimaatsfinansies, omgewingsmarkte, energiehulpbronne en klimaatsbeleid. Besoek www.ideacarbon.com. Die Wreldmeteorologiese Organisasie (WMO) en die Verenigde Nasies se Omgewingsprogram (VNOP) het die Interregeringspaneel vir Klimaatsverandering (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) in 1988 in die lewe geroep om die probleem van potensile

291

wreldwye klimaatsverandering aan te pak. Die IPCC beoordeel wetenskaplike, tegniese en sosio-ekonomiese inligting wat relevant is vir n begrip van klimaatsverandering, die moontlike impak daarvan, en opsies ten opsigte van aanpassing en leniging. Dit is oop vir alle lede van die VN en die WMO. Besoek www.ipcc.ch en www.grida. no/climate/ipcc/index.htm. Die International Institute for Sustainable Development (IISD) www.iisd.org International Union for the Conservation of Nature (IUCN) www.iucn.org N/C Quest Inc (NCQ) Emissions Technology herwin masjinerieuitlaatgasse as bemestingstof! www.bioagtive.com Vee dra wreldwyd wesenlik by tot GHG vrystellings? Vee is van sleutelbelang vir die stryd teen een van die hoofoorsake van klimaatsverandering verwoestyning! Lees oor die werk van die Savory-instituut op www.savoryinstitite.com. Waar groot bedrae geld deur nuwe en ongetoetste markte en meganismes vloei, is daar altyd die risiko van korrupsie. Sommiges raam klimaatsveranderingsbeleggings in slegs temperingspogings op altesame amper $700 miljard teen 2020. Openbare beleggings van nie minder nie as $250 miljard per jaar sal uiteindelik deur nuwe, betreklik ongekordineerde en ongetoetste kanale vloei. Boonop bestaan daar reeds druk om oplossings te bespoedig, wat die korrupsierisiko verder vergroot, s Global se teenkorrupsiekoalisie Transparency International (TI). Hulle verslag, Global Corruption Report: Climate Change gee riglyne oor hoe om korrupsie te voorkom wat regstelaksies vir klimaatsverandering kan ondergrawe. Besoek www. transparency.org. Die Kommissie oor Volhoubare Landbou en Klimaatsverandering is n inisiatief van die CGIAR-navorsingsprogram oor Klimaatsverandering, Landbou en Voedselsekerheid (CCAFS), met bykomende finansiering vanaf die Global Donor Platform for Rural Development. Die Kommissie identifiseer watter beleidsveranderinge en handelinge nodig is om die wreld te help om voedselsekerheid te kry ten aansien van klimaatsverandering. The Energy and Resources Institute (TERI) www.teriin.org Brittanje se regering het n interaktiewe Google-aardkaart geproduseer wat die uitwerking uitlig watn temperatuurtoename van gemiddeld 4C sal h op verskillende wrelddele Kry die kaart op www.fco.gov. uk/en/global-issues/climate-change/priorities/science Die Verenigde Nasie se Omgewingsprogram (UNEP) www. unep.org/climatechange/ Die Verenigde Nasies se Raamwerkkonvensie oor Klimaatsverandering http://unfccc.int Die Verenigde Nasies se University Institute for Environment and Human Security (UNU-EHS) www.ehs.unu.edu Besoek die blog van die Bureau of International Information Programs by die Amerikaanse Departement van Buitelandse Sake. Gaan na http://climate.america.gov Wreldbank http://climatechange.worldbank.org Die World Business Council for Sustainable Development www. wbcsd.org (klik op die kieslysopsie Energy & Climate). World Meteorological Organisation (WMO) www.wmo.int Kry die klimaatblaaie onder Our earth op www.panda.org, die webwerf van die Wreldnatuurfonds (WWF). Die Working Group on Climate Change and Development skenk aandag aan die groot vrae oor klimaatsverandering deur sy Up in Smoke-verslae, wat te kry is op www.upinsmokecoalition.org.

11. Publikasies en webtuistes

Besoek gerus ander webwerwe wat vroer in die hoofstuk genoem is.

n Aantal publikasies:
Scorched: South Africas Changing Climate deur Leonie Joubert Boiling Point: People In A Changing Climate deur Leonie Joubert Cleaner Energy Cooler Climate deur Harald Winkler Kry Bending the curve: your guide to tackling climate change in South Africa (Robert Zipplies, redakteur) op www.africageographic.com/ag_ online/BTC_ebook.pdf Verskeie publikasies kan van die Navorsingsentrum vir Energie en Ontwikkeling bekom word. Besoek www.erc.uct.ac.za of bel 012 650 3230. Climate Change: A Guide for Corporates deur Hennie Stoffberg & Paul Prinsloo, Unisa Press, Pretoria, 2009. Bestel die boek by www. trialogue.co.za. Climate Risk and Vulnerability: a handbook for Southern Africa en South African Risk and Vulnerability Atlas (SARVA) is beskikbaar by die WNNR. Bel Kristy Faccer by 011 358 0261; e-pos kfaccer@csir.co.za of 012 841 2000; e-pos query@csir.co.za. Municipalities Addressing Climate Change: A Case Study of Norway. Kelman, I (redakteur) 2011, Nova Publishers, New York.

Webtuistes
www.climatecrisis.net die Inconvenient Truth-webwerf www.worldviewofglobalwarming.org we make climate change visible Soek die environment-kieslysopsie by www.sacsis.org.za SA Civil Society Information Service Find the Eldis Climate Change Resource Guide at www.eldis.org/ climatechange Vir agri-klimaatsinligting www.agis.agric.za/climate/. Die IMBEWU se Sustainability Legal Newsletter and Legislation Update dek dikwels klimaatsverandering. Skryf aan admin@imbewu. co.za n Aanbieding deur dr. Purchase van die Landboubesigheidskamer (Agbiz) op COP 17 in Durban, Agri-Food Chain: Vulnerability and Adaption, is te kry op www.agbiz.co.za. Kry ander gespreksdokumente en verslae hier, ook Climate Change Risks and Opportunities for the South African Economy, wat deur die britse Ho Kommissie, CAMCO en TIPS opgestel is. Agbiz het aan die werkswinkel deelgeneem wat die gondslag gel het vir die verslag. Kry die verskillende navorsingsreferate wat deur die WNNR se Natural Resources and the Environment (CNE) gedoen is, op www. csir.co.za, ook Policy and technological constraints to implementation of greenhouse gas mitigation options in agriculture. Kry die South African Risk and Vulnerability Atlas projek by www.rvatlas. org. Climate Management: the Biggest Future Shock to the Global Food System, Ray A. Goldberg, Djordjija Petkoski, Matthew Preble en Laura Winig, Harvard Business School N 9-9 1 1-4 0 3 Kry verskillende referate op www.polity.org.za, bv. Better scientific understanding of link between climate change, food security needed deur dr. Bob Scholes, The economics of climate change: Potential impacts on the agricultural industry in sub-Saharan Africa en SA temperature rise above global average Besoek Dairy Sustainability op www.dairy-sustainability-initiative. org. Lees oor die wreldbedryf se bydrae tot aandag skenk aan klimaatsverandering. Kry Climate Change Causing Massive Movement of Tree Species Across the West op www.sciencedaily.com. Vir diegene wat belangstel om te weet hoeveel hulle gunstelingmaaltyd tot aardverwarming bydra, besoek www.eatlowcarbon.org.

292

3. Sonoses: veesiektes wat mense kan affekteer

nasionale kwessies
Biosekuriteit
1. Oorsig
Mense dink nie aan die verreikende gevolge van n aksie soos om vrugte onwettig oor die grense se bring, of om ongemerke varke by n veiling te koop nie. Dit kan uit onskuld of onkunde wees dat biosekuriteitsmaatstawwe verontagsaam word, maar die inkomste wat verlore gaan kan biljoene rande beloop wat n hele sektor op sy knie kan dwing en die bestaan van duisende ander kan bedreig. Biosekuriteit analiseer en bestuur risikos in die sektore van voedselsekerheid, dierelewe en gesondheid en plantlewe en gesondheid Dit is in n land se belang om in sy kapasiteit om siekte te beheer en om sy voedselstelsels te beskerm te bel.
Bronne: www.fao.org/biosecurity, www.arc.govt.nz en dr. Peter Oberem

Die woord sonose het ontstaan uit die Griekse woord zoon, wat dier beteken, en nosos wat siekte beteken. In 1959 is sonoses deur die Wreldgesondheidsorganisasie (World Health Organisation WHO) se Komitee vir Sonoses gedefinieer as those diseases and infections that are naturally transmitted between vertebrate animals and man. Sonotiese siektes is n beroepsgevaar vir diegene wat met vee werk, insluitende boere en hul werkers, veeartsenykundige personeel, diegene in die slagpale- en melkerybedryf, en uiteindelik ook die verbruikers van diereprodukte soos vleis, suiwelprodukte en eiers. Die voorkoming van die oordrag van sonotiese siektes vanaf diere na mense rus op drie pilare: Die eerste hiervan is om diere gesond te hou deur goeie bestuur, inentings en parasietbeheer. Die tweede pilaar is persoonlike higine en gesonde werkstoestande in die vee-bedryf veral wat betref die voorsiening van goeie ventilasie en toeganklike ablusieblokke. Die derde pilaar is voedselhigine, die handhawing van n koue ketting en inspeksie en gehaltebeheer van diereprodukte vanaf die plaas na die tafel. Indien hierdie drie aspekte in ag geneem word, is die risiko om enige siekte van n dier aan te steek, baie klein dan staan mens n groter kans om siektes van ander mense aan te steek! Voorkoming is egter beter as genesing; indien u vermoed dat u aan n sonotiese siekte ly, is dit raadsaam om n mediese praktisyn so gou moontlik te raadpleeg. Verdere inligting oor die simptome en behandeling van sonotiese siektes is beskikbaar op die webtuistes van die Wreld-gesondheidsorganisasie (www. who.int) en die Sentrum vir Aansteeklike Siektes (Contagious Diseases Centre CDC). Die volgende bevat n samevatting van die belangrikste sonotiese siektes, en gee n aanduiding van hoe om te voorkom dat dit oorgedra word.
Siekte Antraks / Miltsiekte Hoe dit oorgedra word kontak met bloed, velle of vleis van aangetaste beeste, skape, bokke en varke kontak met siek vols wat met die kwaadaardige stam aangetas is. inname van vleis of ander voedsel wat gekontamineer is met die spore of toksiene van Klostridium botulinum. inaseming van of kontak met bloed of kraamvloeistof van besmette beeste; die drink van ongepasteuriseerde melk. Simptome by mense vel-, long- en ingewandetipes; kan fataal wees indien onbehandel Voorkoming ent beeste elke jaar in; stel die Staat in kennis as daar skielike vrektes onder vee is; moenie siek diere slag en eet nie moenie dooie vols van enige spesie sonder handskoene, gesigmasker en beskermende klere hanteer nie ent beeste in; voedselhigine en gaarmaak by ho temperature

2. Biosekuriteit en die veeboer

Vir breedvoerige en spesifieke inligting oor die toepassing van biosekuriteitsbeginsels kan u u veearts of die relevante handelsorganisasie [bv. Suid-Afrikaanse Varkprodusente-organisasie (SAVPO)] raadpleeg. Aansteeklike siektes kan op die volgende wyses tussen aktiwiteite versprei: die invoer van siek diere, of gesonde diere by wie die siekte in die inkubasiefase is die invoer van gesonde diere wat van die siekte herstel het maar nou draers is voertuie, toerusting, klerasie en skoene van besoekers of werknemers wat tussen kuddes beweeg kontak met lewelose voorwerpe wat met siekte-organismes besmet is karkasse van dooie diere waarmee daar nie op die korrekte wyse weggedoen is nie voeding, veral ho-risiko-voeding, wat met mis besmet kan wees onsuiwer water (oppervlak-dreineringswater ens.) die hantering van mis, asook mis in arosolvorm en stof ander diere behalwe vee (perde, honde, katte, wild, knaagdiere, vols en insekte) Biosekuriteit behels drie belangrike komponente: Isolasie, Beheer oor beweging, en Sanitasie. Isolasie: Die belangrikste stap in siektebeheer is om die beweging en vermenging van vee tot die minimum te beperk. Beheer oor verkeer: Dit sluit verkeer op die boerderyperseel in, asook verkeerspatrone op die perseel. Dit is belangrik om te begryp dat verkeer meer insluit as bloot voertuie. Alle diere en mense moet in ag geneem word. Ander diere afgesien van vee sluit in honde, katte, perde, wild, knaagdiere en vols. Sanitasie: Dit het te doen met die ontsmetting van materiaal, mense en toerusting wat die perseel binnegaan, asook die sindelikheid van die mense en toerusting op die perseel.
Bron: Aangepas uit Biosecurity Basics for Cattle Operations and Good Management Practices (GMP) for Controlling Infectious Diseases, gepubliseer deur die Institute of Agricultural and Natural Resources, University of Nebraska-Lincoln Extension

Volgriep

griepagtige simptome, dikwels fataal by mense

Botulisme

slapheid / verlamming van spiere, totdat die pasint nie kan sit of staan nie; uiteindelik ook nie meer kan asemhaal nie akute simptome lyk soos malaria of griep; chroniese wisselende koors, gewrigsprobleme.

Beesbrusellose

inenting van verse, gereelde toetsing van beeskudde; higiniese hantering van geaborteerde materiaal of nageboortes; pasteuriseer melk

293

Siekte Beestuberkulose en menslike tuberkulose

Hoe dit oorgedra word inaseming van druppeltjies van hoesende koeie; die drink van ongepasteuriseerde melk inname van brein-, limfklierof spinale weefsel van besmette beeste snye en wonde wat blootgestel word aan beesmis, etter en wondinfeksies van diere byte deur rotvlooie

Simptome by mense nodules op die vel en in die limfkliere; chroniese gewigverlies; ernstige hoes met bloederige slym. chroniese senusimptome wat al hoe erger raak; altyd fataal aangesien dit ongeneeslik is absesse, gangreen en bloedvergiftiging

Voorkoming werkers in melkerye moet gereeld nagegaan word vir TB; melkkoeie moet gereeld getoets word vir TB; pasteuriseer melk voorkom dat die siekte in Suid-Afrika inkom; toetsing van beeste wat vrek nadat hulle senusimptome getoon het was en ontsmet alle wonde onmiddellik in lopende water; bedek wonde indien daar met diere, vleis of melk gewerk word bestry rotte; bestry vlooie op diere insluitende bokke, honde en katte voeselhigine; skoon drinkwater (voorkom dat dit besoedel word met menslike en diere-ontlasting); was hande nadat diere gehanteer is en voordat daar geet word voorkom dat water besoedel word met menslike en diereontlasting; was hande nadat diere gehanteer is en voordat daar geet word moenie bosluise met u vingernaels dooddruk nie; gebruik bosluisafweermiddels wanneer daar in areas gewerk word waar bosluisvlakke baie hoog is higine gedurende die melkproses; voorkom oordraging tussen koeie persoonlike higine was u hande goed en skrop u naels voordat u eet ent varke in teen Erisipelas

Siekte Leptospirose (Weilsiekte)

Hoe dit oorgedra word kontak met varke of beeste wat met die siekte besmet is; kontak met besmette water kontak met skape of bokke wat met orf besmet is

Simptome by mense nierversaking, geelsug en lewerversaking; reageer goed op antibiotikabehandeling aansteeklike ekseem; rooi opgeswelde areas op die vel van hande of gesig geswelde limfkliere en tus-senruimtelike longonts-teking

Voorkoming bestry rotte (hulle dra die siekte oor); toets vir die siekte by vee indien daar aborsies is was hande deeglik en moenie aan u gesig raak terwyl u met skape of bokke werk nie maskers indien daar in stowwerige krale gewerk word; beskermende klere wanneer daar met geaborteerde fetus en baarmoedervloeistowwe gewerk word; pasteuriseer melk voedselhigine; voorkom kontaminasie van voedsel met diere-ontlasting; persoonlike higine en beskermende klere indien daar met siek diere of hul mis gewerk word

Orf

BSE (Boviene spongiforme ensefelopatie) Bakteriese wondinfeksies

Q-koors

Builepes

knoppe in die lieslimfklier, dodelike longontsteking ernstige, akute gastroenteritis; indien veroorsaak deur E. coli serotipe 0157, ernstige bloederige gastro-enteritis en orgaanversaking ernstige, chroniese diarree, moeilik om te behandel

inaseming van stof in die krale, kontak met geaborteerde materiaal van beeste, skape en bokke; die drink van ongepasteuriseerde melk inname van voedsel, water of ander materiaal wat die Salmonellaorganisme bevat; kontak met diere wat met Salmonella besmet is

Colibasillose

inname van voedsel, water of ander materiael wat die organisme Escherichia coli bevat

Salmonellavergiftiging

ernstige gastroenteritis wat fataal kan wees by baie jong mense en ouer persone; soms kan bloedvergiftiging (septisemie) en orgaanversaking intree. klein, rooi, jeukerige areas op die vel weens infeksie deur die myt Sarcoptes scabei ernstige hoes, kan lei tot hartversaking en die dood indien dit nie behandel word nie

Kriptosporidiose

inname van voedsel, water of ander materiael wat die organisme Cryptosporidium bevat kontak met die bloed van besmette diere of bytplekke deur die bosluis Hyalomma spp., of besmette mense kontak met genfekteerde knoppies aan koeispene inname van die eiers van die varklintwurm Taenia solium kontak met die vel, vleis of bloed van besmette of draer-varke

Sarkoptiese brand-siek / omloop

kontak met aangetaste varke, honde en katte

behandel en bestry sarkoptiese brandsiek/omloop in diere

Kongokoors

spierpyne, koors, ernstige bloeding onder die vel en inwendig; hoogs fataal

Psittakose / Papegaaisiekte

inaseming van die mis of bloed van besmette duiwe, papegaaie, eende en kalkoene

voldoende ventilasie wanneer in duiweof hoenderhokke gewerk word; gebruik gesigmasker en handskoene wanneer nadoodse ondersoeke op dooie vols gedoen word ent alle honde in; as beeste of enige ander diere simptome toon, laat die staatsveearts DRINGEND kom; indien u gebyt is, gaan reguit na n kliniek of dokter en stel die staatsveearts in kennis ent skape in as daar n uitbreking is; gebruik beskermende klere en maskers wanneer met besmette diere of karkasse gewerk word; muskietbestryding.

Pseudobeespokke Bovine Orf Neurosistiserkose

rooi ontsteekte knoppe op die hande siste op die brein kan lei tot epilepsie en kranksinnigheid by mense groot, pynlike knoppe op die hande; kan ook vegetatiewe endokarditis (groeisels op die hartkleppe) veroorsaak groot siste op die brein, longe of in die lewer van mense

Hondsdolheid

byte deur besmette honde, jakkalse, beeste, perde, skape, wildediere

manie (kranksinnigheid) en die dood.

Diamantvel-siekte (Erisipelas by varke)

Slenkdalkoors

muskietbyte tydens n uitbreking, kontak met bloed of geaborteerde materiaal van besmette skape of beeste

Hidatiedsiekte

inname of vertering van die eiers van die lintwurm Echinococcus

moenie rou vleis, veral siste van skaapkarkasse vir honde voer nie

koors, retinitis met bloeding en swelling, wat blindheid veroorsaak; Enkefalitis (harsingsontsteking), lewer- en nier-versaking; kan noodlottig wees

295

Ringwurm / omlope

kontak met aangetaste diere

ronde, skubberige velletsels swart area om bosluisbytplek na 10 dae; swaar hoofpyne granulome in die brein van MIV positiewe mens; abnormaliteite by pasgebore babas as moeders tydens swangerskap besmet raak

behandel diere met ringwurm; raadpleeg n dokter as dit aangesteek het. raadpleeg n dokter vir behandeling met antibiotika maak vleis goed gaar; skrop hande en naels voordat u eet, veral nadat u in die tuin gespit het

5. Belanghebbendes
Agri Inspec Tel: 012 843 5630 www.agriinspec.co.za The Livestock Health and Production Group Tel: 012 346 1590 www.lhpg.co.za Die statutre heffings vir die onderskeie sektore word vir onder andere die gesondheid- en higinestelsels in daardie sektore aangewend. Besoek die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) webwerf by www.namc.co.za of bel 012 341 1115. National Institute of Communicable Diseases (NICD) Tel: 011 386 6000 www.nicd.ac.za Red Meat Industry Forum Tel: 012 667 1189 www.redmeatsa.co.za Suid-Afrikaanse Dieregesondheidsvereniging (SAAHA) Tel: 011 805 2000 www.saaha.co.za Suid-Afrikaanse Bye-industrie-organisasie (SABIO) Tel: 021 870 2900 www.sabio.org.za Suid-Afrikaanse Nasionale Perderuitersfederasie (SANEF) Tel: 011 468 3236/8 www.horsesport.org.za Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer (SAVBK) Tel: 044 272 3336 www.ostrichsa.co.za Suid-Afrikaanse Varkprodusenteorganisasie (SAVPO) Tel: 012 361 3920 www.sapork.com Suider-Afrikaanse Pluimveevereniging (SAPA) Tel: 011 795 9920 www.sapoultry.co.za Suid-Afrikaanse Veterinre Vereniging Tel: 012 346 1150 www. vetassociation.co.za Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Raad Tel: 012 342 1612 www. savc.co.za

Bosluiskoors

byte bosluise

deur

Toksoplasmose

inname van halfgaar skaapof varkvleis; inname van grond wat met katontlasting besoedel is

Bron: Prof. C.M.E. McCrindle, afdelingshoof van Openbare Veeartsenykundige Gesondheid by die Fakulteit Veeartsenykundige Wetenskap aan die Universiteit van Pretoria.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Biosekuriteitswetgewing sluit die volgende in: Wet op landbouplae (Wet no 36 van 1983) Dieresiekteswet (Wet no 35 van 1984) Wet op dieregesondheid (Wet no 7 van 2002) Veeverbeteringswet (Wet 62 van 1998) Wet op Misstowwe, Veevoedsel, Landboumiddels en Veemiddels (Wet no 36 van 1947) Wet op Veiligheid van Vleis (Wet no 40 van 2000) Wet op Medisyne en verwante Stowwe Wet op die beheer (Wet no 101 van 1965) Plantverbeteringswet (Wet 53 van 1976) Wet op veterinre en para verterinre Beroepe (Wet no 19 van 1982)

Opleiding en navorsing
Kry besonderhede van instansies en universiteite in die Dieregesondheid hoofstuk.

Vir spesifieke inligting oor siektebeheer, tree in verbinding met die Sentrale Verwysingslaboratorium by 012 529 8000 of skryf aan Privaatsak X04, ONDERSTEPOORT, 0110.

Maatskappye wat betrokke is

Dieregesondheidsmaatskappye vervaardig entstowwe en bevorder biosekuriteit op die kontinent. Vind hul besonderhede in die hoofstuk oor dieregesondheid.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV)

Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye DLBV is een van verskeie staatsdepartemente wat op die grensbeheer-operasionele kordineringskomitee (BCOCC) verteenwoordig word. Vind aantekeninge oor al die DLBV se direktorate by www.daff.gov.za.

6. Publikasies en webtuistes
Sien die webtuistes van die betrokke verenigings, raadpleeg byvoorbeeld die Biosekuriteitsplan op die SAVPO-webtuiste; die Biosecurity Guidelines for the Ostrich Industry dokument by www.ostrichsa.co.za; die Disease Management-opsie by www.sapoultry.co.za ens. Die skakels na die Food and Veterinary Services-bladsye kan u vind op www.daff.gov.za. Onder Epidemiology sal u opsies vind soos Disease Maps, Disease Status, Disease Database, Disease Reporting Forms ensovoorts. U kan besonderhede oor infopakkies (boekies) wat by die Nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye beskikbaar is, kry in die hoofstuk oor dieregesondheid. Dit kan geraadpleeg word onder die Publications-opsie by www.daff.gov.za. Voorbeelde van hierdie publikasies is Animal Health: Common and Important Diseases in Cattle; Poultry: Disease prevention in chickens ensovoorts. Sien ook ander publikasies in die hoofstuk oor dieregesondheid. Die Comprehensive Atlas is beskikbaar by www.agis.agric.za. Aktiveer die beheersones onder Risks and Hazards, en aktiveer die Animal Disease Control Zones. U kan inligting oor volgriep kry op die webtuise van Birdlife International (www.birdlife.org), en die webtuistes van verenigings wat genoem word in die hoofstuk oor boerdery en vols. Tegnies is die Varkgriep-uitbraak van 2009 n menslike griep, en die gebruik van die term varkgriep is foutief. Lees meer by www.swineflusa.co.za Aantekeninge oor biosekuriteit binne die Europese Unie kan gelees word by http://ec.europa.eu/food/animal/bips/index_en.htm Lees oor Afrika-perdesiekte in die hoofstuk oor perde. International Plant Protection Convention www.ippc.int www.au-appo.org Inter-African Phytosanitary Council

Direktoraat Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 DPH@daff.gov.za

Hierdie Direktoraat bestuur alle risikos rakende plante en Direktoraat Dieregesondheid plantprodukte om Suid-Afrika Tel: 012 319 7456 se landbou teen kwarantyn- en sandraDAC@daff.gov.za gereguleerde plae te beskerm. Kry lyste met kontakpersone en Direktoraat Landbouprodukbesonderhede onder die Food inspeksiedienste and veterinary services-opsie Tel: 012 319 6100 DAPIS@daff.gov.za Hierdie Direktoraat beheer en sertifiseer die gesondheidstatus Voer landbouprodukinspeksies van diere/diereprodukte vir invoer/ en ouditdienste by amptelike uitvoer, insluitende die voorsiening inklaringshawens uit, asook plant- van kwarantynfasiliteite. Beding en dierekwarantyn- en diagnostiese protokols oor die invoer en uitvoer dienste. Dra by tot die voorsiening van diere/diereprodukte. van veilige voedsel en voorkom dat

diere- en plantplae en -siektes die land binnekom. Ontsluit nasionale, streeks- en internasionale markte vir landbouprodukte en hou dit in stand.

296

nasionale kwessies
Energie
Kyk ook die hoofstukke oor hernubare energie, biobrandstowwe, brandstowwe en smeermiddels.

Toenemende pryse van energie is n aansporing om verbruik te verminder en om energie meer doeltreffend te gebruik. (sien opskrif 3: wenke aan boere oor hoe om dit te doen). Dit is ook n aansporing aan onafhanklike kragvoorsieners, veral di met hernubare energiebronne, om krag op te wek.

3. Energiebesparende boerdery
n Boer is n sakeman en is net so gretig om bedryfskoste te beheer as om landerye, oeste en vee te bestuur. Boere is ook bewus van die stygende koste van energie wat bedryfskoste aansienlik verhoog. Deur hierdie koste te beheer, raak n mens meer bewus van energie en wyses waarop elektrisiteit doeltreffender aangewend kan word sonder om produktiwiteit in te boet. Deur klein veranderings aan te bring in die manier waarop krag gebruik word, kan boere die beste waarde vir hulle energierande verseker terwyl hulle help om die vraag na krag te laat afneem, veral in spitstye wanneer die toepassing van beurtkragonderbrekings altyd n moontlikheid is. U kan begin om krag te bespaar deur u bedryfsaktiwiteite te ondersoek, asook om die toerusting wat u gebruik en die take waarvoor u dit aanwend, te evalueer.

1. Oorsig
Energie is die lewensaar of krag wat jy nodig het vir als wat jy doen: van wakker word in die oggend en eet of drink tot loop, bestuur, dink en werk en selfs om pret te h. Die energie wat ons nodig het om ons daaglikse take te voltooi kom van die son en die kos wat ons eet. Daar is nog n baie belangrike tipe energie waarsonder ons eenvoudig nie kan klaar kom nie. Dit is die tipe energie wat ons benodig om ons huishoudings aan die gang te hou, om ons werk by ons werkplekke te verrig en om die goedere wat ons benodig om van te lewe te vervaardig. Ons het dit nodig vir warm water; om kos mee te maak en elke keer wat ons ligte aanskakel of toebehore gebruik soos strykysters; wasmasjiene; verwarmers; televisies; rekenaars; kraggereedskap; industrile toerusting en vele meer. Energie is n sentrale element van die ekonomie en die lewe soos ons dit ken. Die agro-voedsel industrie is n elektrisiteit-sensitiewe bedryf en die konstante en bekostigbare verskaffing van energie is onontbeerlik tot die bedryf se volhoubaarheid en mededingendheid. Omdat hierdie selfde agro-voedselbedryf verseker dat ons as n nasie voedselsekuriteit geniet, is energie n nasionale kwessie.
Bron: Notas van die National Energy Efficiency Campaign wat bestuur word deur die Government Communication Information System (GCIS); Agricultural Business Chamber. Terugvoering uit die BUSA vergadering met die Minister van Energie in 2011.

Die versekering van die optimale werking van drors

Indien drors op n plaas gebruik word, kan die verwarmers gedeaktiveer word tydens die droogproses, of kan die drors selfs geheel en al afgeskakel word. Andersins kan verwarmingselemente afgeskakel word terwyl slegs die waaiers loop. Waaiers kan vir kort tydperke afgeskakel word sonder dat produkte soos graan, oliesade en lusern in die dror skade ly. Die verwarmingselemente kan slegs in noodgevalle gebruik word, byvoorbeeld gedurende aanhoudende ren en saans buite spitstye. Wanneer van hitte gebruik gemaak word, is dit noodsaaklik om die verhitte lug na die inlaatpyp van die waaier te hersirkuleer om energie en koste te bespaar. Wanneer verwarmingselemente gebruik word, is dit raadsaam om die pype te isoleer om die verlies van hitte deur die wande te beperk. Dit is uiters belangrik dat die pype nie lek nie.

Besproeiing
Om besproeiing goedkoper te maak, beteken dat die pype en spuitstukke ook aangepas moet word. U moet ook onthou dat pype met n kleiner deursnee hor wrywingsvlakke ondervind. Meer elektrisiteit word gevolglik vereis om die tempo van die watertoevoer te verhoog en wrywing te voorkom. Die grootte van die sproeikoppe moet gereeld nagegaan word. As slytasie verminder word, word waterverliese as gevolg van lekkende pype teengewerk. Lekkende pype beteken dat pompe meer water moet voorsien wat elektrisiteitsgebruik laat toeneem. Die gereelde instandhouding van toerusting verseker dat uitgawes vir kraggebruik verlaag word en dat water bespaar word. Die gebruik van selfoon- en rekenaartegnologie kan groot besparings meebring. As hierdie tegnologie gebruik word om besproeiing te skeduleer, kan boere tot 30% minder energie gebruik. Deur te sorg dat water na opgaardamme bo die besproeiingsareas gepomp word, kan gravitasie vir die vloei van water ingespan word, selfs wanneer geen krag beskikbaar is nie.

Op die Afrika-vasteland word die tekort aan energie gedentifiseer as n belangrike rede hoekom maatskappye nie kan uitbrei en dus nie nuwe werkers in diens kan neem nie. Om n elektrisiteitsverbinding in subSahara Afrika te bekom kos gemiddeld meer as enige ander plek op Aarde, volgens die African Economic Outlook Report van 2012. Dit het grootskaalse implikasies vir n vasteland met n groot werkloosheidsprobleem, veral onder jong mense.
Bron: Die artikel Renewable energy technologies could be Africas saving grace Mail & Guardian 1 Junie 2012

2. Energie doeltreffendheid
Ons energie in Suid-Afrika kom tans hoofsaaklik van elektrisiteit wat geproduseer word by steenkool-aangedrewe kragstasies. Die prosesse laat kweekhuisgasse vry wat skadelik is vir ons omgewing. Vanwe die aansienlike sosio-ekonomiese ontwikkeling wat in ons land plaasgevind het sedert 1994 moet baie meer elektrisiteit geproduseer word om aan die aanvraag van so baie mense en besighede te voorsien. Dit het daartoe gelei dat selfs meer van hierdie skadelike gasse in die omgewing vrygestel word. Om energie effektief te gebruik beteken nie dat ons heeltemal moet ophou om energie te gebruik nie. Dit beteken bloot dat ons nie onnodige energie moet vermors nie, dat ons minder energie moet gebruik om dieselfde aktiwiteite te verrig en dat ons moet leer hoe om gebruik te maak van ander, hernubare bronne van energie wat vriendeliker is teenoor Moeder Aarde. Deur dit te doen red ons die omgewing vir komende geslagte. Dit sal ook verseker dat daar genoeg energie is vir almal.

Elektriese motors
Elektriese motors verbruik groot hoeveelhede krag. Hoe ouer motors is, hoe groter is die kans dat hulle meer elektrisiteit gebruik as wat hulle behoort. U kan u kragrekening aansienlik verlaag deur hierdie motors met moderne, hoogs doeltreffende elektriese motors te vervang. Sorg dat die motors wat u installeer teen van hulle kapasiteit kan loop om alledaagse take te verrig. Motors wat vir lang tye teen volle kapasiteit moet loop, benodig veel meer krag.

Melkkamers
Krag kan in melkkamers bespaar word deur die melkmasjiene direk na die melkproses met koue water uit te spoel. n Volle wassiklus behoort buite Eskom se spitsgebruiktye onderneem te word. Ysbankverkoelingstenks kan gebruik word om die ysbank buite spitstye te bou vir die voorverkoeling en verkoeling van melk in spitstye.

297

Koelkamers
Koelkamers gebruik groot hoeveelhede krag. Deur egter n paar eenvoudige stappe te neem, kan die verlies aan koue beperk word en kan elektrisiteitsuitgawes verminder word. Elektrisiteit word bespaar deur die deure van koelkamers behoorlik geseel te hou. As die deure oopgemaak word slegs wanneer dit nodig is, word voorkom dat koue na omliggende areas lek. Onthou ook dat oorvol koelkamers minder doeltreffend verkoel. Lug vloei nie so maklik tussen en onder goedere in oorvol kamers nie. Gevolglik neem dit langer om die goedere af te koel en word meer elektrisiteit benodig om bergingstemperatuur te bereik. Kondensators moet goed geventileer wees om die beste werkverrigting te lewer. Die beste resultate word verkry as die kompressorkamers en kondensators aan die suidekant van n gebou ingerig word waar dit nie deur direkte sonlig geraak word nie. Filters en pype moet gereeld nagegaan word om te sorg dat dit skoon bly. Sorg ook dat daar genoeg gas in die lugversorgingseenheid is. Die korrekte gebruik van luggordyne sal ook die verlies aan verkoelde lug verminder.

Sonenergie kan op verskillende maniere benut word. n Mens moet ondersoek instel na watter opsie die beste vir n bepaalde doel is. Sonpanele kan gebruik word om elektrisiteit te voorsien vir pompwerk, die laai van batterye vir ligte en enige ander doel wat krag met n lae wattverbruik vereis. Hierdie panele kan egter duur wees, het n lewensduur van ongeveer tien jaar en kan deur hael beskadig word of selfs gesteel word. Dit moet ook gereeld skoongemaak word omdat stof die doeltreffende werking daarvan kan belemmer. Doeltreffende waterverwarming kan voorsien word deur n netwerk van swart politeen- en koperpype op n dak aan te bring en water daardeur te pomp. Op hierdie manier kan water vir huishoudelike gebruik en/of n swembad verhit word.

Die gebruik van dubbele brandstofstelsels vir groter doeltreffendheid

Dubbele brandstofstelsels word gewoonlik gebruik vir die verhitting van lug of water in n verwarmingstelsel. Dit word dikwels aangewend vir droging en vir gespesialiseerde dierebehuisingsbedrywe. Die stelsels werk op die beginsel dat verwarmingselemente buite Eskom-spitstye gebruik word en ander brandstof tydens spitstye. Ander brandstowwe wat gebruik kan word, is steenkool, gas, diesel, olie, paraffien, hout, stronke of enige ander medium wat geredelik beskikbaar is in die omgewing. Uiteindelik is ons almal verantwoordelik om ons bes te doen om krag te bespaar. As n boer speel u n baie belangrike rol in hierdie opsig. U kan ook daarby baat as u boerderybedrywighede meer koste-effektief en energiebesparend kan wees en u self geld kan spaar terwyl u die land n guns bewys.
Bron: www.eskom.co.za/dsm

Die vermindering van die energiebehoeftes in dierebehuising

Die vermindering van die onkoste vir dierebehuising begin by die gebou self. Goeie isolering in die dak verseker n koel omgewing die hele jaar deur sodat minder geld aan bykomende energie spandeer moet word om temperature te reguleer. As n dak silwer geverf word, word meer hitte van die struktuur af weggekaats. As u dierebehuising bou, moet die lang mure noord en suid front en die kort mure wes en oos. Dit sal help voorkom dat hitte bedags binne geboue opbou. By die gebruik van natuurlike ventilasie in dierebehuising moet geboue nie wyer as 12 meter wees vir die optimale benutting van windverkoeling nie.

Die verhoging van energiedoeltreffendheid by dierevoerverwerkingsaanlegte

Dierevoerverwerkingsaanlegte bevat gewoonlik n groot aantal elektriese motors. Die installering van n kondensatorbank verhoog die elektriese doeltreffendheid van n aanleg. n Aanleg kan sodanig bestuur word dat skoonmaakwerk en ander bedrywighede wat min elektrisiteit vereis gedurende spitstye gedoen word, terwyl die werklike bedrywighede buite Eskom-spitstye plaasvind.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Suid-Afrika is n steenkoolgebaseerde ekonomie, en is sodanig een van die grootste vrystellers van kweekhuisgasse in die wreld. Suid-Afrika moet skoner energie-inisiatiewe ondersoek, verbruik bestuur en beweeg na n lae-koolstof ekonomie. Vind die Acts & legislation opsie by www.energy. gov.za Die kabinet het amptelik ondersteuning verleen aan n Carbon Capture and Storage Roadmap as een van die instrumente vir die verlaging van koolstofdioksied (CO2) vrystellings van Suid-Afrika se steenkool-intensiewe energiesisteem. Die regering het hom daartoe verbind om CO2-vrystellings met tot 34% te verlaag teen 2020 deur van n besigheid-soos-gewoonweg trajek gebruik te maak en tot 42% teen 2025, op voorwaarde dat die regering voorsien word van internasionale tegnologie en finansile ondersteuning. Die Integrated Energy Plan of 2003 (IEP) l die toekoms van die land se energiesektor uit. Die Integrated Resource Plan 2010-2030 (IRP) is daargestel om n gids vir die regering te wees oor hoe dit aan die land se elektrisiteitsbehoeftes oor die volgende twee dekades gaan voldoen. Daar word voorsien dat teen 2030 die totale aandeel van steenkool in die land se elektrisiteitsopwekking aansienlik verminder sal word deur die gebruik van lae-koolstof kernen hernubare tegnologie te vermeerder. Teen 2030 sal 42% van nuwe elektrisiteit afkomstig wees van hernubare bronne (insluitend wind, sonkrag en hidro) en 23% van kernkragbronne. Ander bronne is steenkool (15%), vloeibare stowwe (9%), natuurlike gas (6%) en ingevoerde hidro-elektriese krag (6%). Die Multi-Year Price Determination (MYPD) verwys na die beplande wyse waarop die prys vermeerder sal word. Die derde multijaarprysvasstellingsperiode (MYPD3) is die periode 1 April 2013 tot 31 Maart 2016. Die proses om hernubare energie beskikbaar te stel deur onafhanklike energievoorsieners (IPPs) in Suid-Afrika se stelsel van elektrisiteitsopwekking het miljarde rande se internasionale belegging gelok. Vind die Renewable Energy Independent Power Producer Procurement Programme se webwerf by www.ipprenewables.co.za. Die Green Economy Accord deur die regering en sosiale vennote teen die einde van 2011 was n beduidende mylpaal om Suid-Afrika se skoonenergie beleide te behaal. Dit vorm deel van die New Growth Path (NGP). Lees meer oor die NGP in die Werkskepping hoofstuk.

Die isolering van kweekhuise

Wanneer kweekhuise gebou word, moet dubbel gesoleerde plastiekbedekking gebruik word omdat dit die hitte in kweekhuise beter terughou. As lug- en grondtemperature met behulp van isolasie konstant gehou word, word minder energie benodig om hitte in die kweekhuisomgewing te genereer.

Boerdery met alternatiewe energiebronne

Boere kan die afval wat van die gewone boerderybedrywighede afkomstig is, benut om energie te gegenereer. Deur sonenergie te benut, kan boere ook op energiekoste bespaar. Met die verloop van jare hou dit aansienlike besparings in en kan dit die wyse waarop n boer sake doen, aansienlik verander. Indien groot hoeveelhede diereafval beskikbaar is, kan die moontlikheid ondersoek word om biogasaanlegte te gebruik om hitte en elektrisiteit te genereer. Hierdie aanlegte maak gebruik van die hitte wat van diereafval afkomstig is en sirkuleer dit deur pypleidings in voerplekke en varkhokke om hitte te verskaf of om goedkoop elektrisiteit op te wek.

Die opwekking van krag

Om krag vir kort tye in noodgevalle te genereer, is dit raadsaam om n kragopwekker aan te skaf. Hierdie kragopwekkers loop op petrol of diesel en word doelgemaak om verskillende hoeveelhede krag te lewer. n Mens moet vasstel hoeveel energie benodig word en dan n kenner op die gebied raadpleeg oor watter grootte kragopwekker om te koop. Kragopwekkers moet altyd in goed geventileerde plekke gebruik word (die opbou van koolstofmonoksied kan gevaarlik wees!) en moet ver genoeg van geboue geplaas word sodat die geraas nie mense of diere steur nie. Windenergie kan gebruik word om batterye te laai om krag te voorsien vir huishoudelike toestelle wat krag met n lae wattverbruik benodig. Waar water deurlopend van n ho punt af vloei, kan dit ingespan word om elektrisiteit te genereer.

298

Strategic Integrated Projects (SIPs) vorm deel van die Infrastructure Plan wat ontwikkel is deur die regering om steun te verleen aan ekonomiese ontwikkeling en om dienslewering aan te spreek in die armste provinsies. Elke SIP behels spesifieke infrastruktuurkomponente en programme. Drie van hierdie hou verband met energie: SIP8 Groen energie ter ondersteuning van die Suid-Afrikaanse ekonomie SIP9 Elektrisiteitsopwekking om sosio-ekonomiese ontwikkeling te ondersteun SIP10 Elektrisiteitstransmissie en -verspreiding vir almal Departement of Energie Tel: 012 406 8000 www.energy.gov.za Departement van Openbare OndernemingsTel: 012 431 1000 www.dpe.gov.za Departement van Wetenskap en Tegnologie Tel: 012 843 6300 www.dst.gov.za National Nuclear Energy Executive Co-ordination Committee (NNEECC)

Argumente teen kernenergie sluit die volgende in: Ons weet nie wat om met radioaktiewe afval te doen nie. Ten spyte van die beste sekuriteit- en veiligheidstandaarde kan ongelukke steeds voorkom. Dit is onverstandig om kernafval met ander chemikalie te vergelyk. In teenstelling met ander stowwe moet die afval van kernenergie vir honderde of selfs duidende jare hanteer word. In plaas daarvan om die aarde deur klimaatsverandering te versmoor, kan ons dit met dodelike kernafval vernietig. Kernkrag is eenvoudig nie volhoubaar nie. Dit neem nie alleen jare om n kernkragsentrale op te rig nie, maar uraan (die energiebron vir kernkrag) is ook skaars. Die uraanvoorraad is na beraming slegs genoeg om 30 tot 60 jaar te hou, afhangend van die vraag daarna. Op die korte duur kan die tegnologie daarvoor beskikbaar wees, maar dit sal op die lange duur ook aan skommelings onderwerp word. Dit is vanuit n sake-oogpunt nie sinvol om miljarde rande te bel in iets wat so n beperkte lewensduur het en soveel nadeel vir die omgewing inhou nie.
Bron: Ferrial Adam op www.thoughtleader.co.za (aangepas)

5. Hernubare Energie
Kyk ook die hoofstuk oor Hernubare energie.

Belanghebbendes (sien opskrifte 4 en 10)

National Nuclear Energy Executive Coordination Committee Nuclear Energy Corporation (NECSA) Nuclear Industry Association of South Africa (NIASA) Pebble Bed Modular Reactor (PBMR) Die regering is in die proses om die National Radioactive Waste Management Institute (NRWMI), daar te stel, wat verantwoordelikheid sal aanvaar vir die radioaktiewe afvalverwydering op n nasionale vlak. Noordwes-Universiteit (NWU) en die Universiteit van die Witwatersrand (Wits) het in 2011 aangekondig dat hulle gesamentlik n program van stapel sal stuur om kort kursusse gerig op die verskaffing van professionele werkers met verdere en gespesialiseerde opleiding op die gebied van kernenergie.

Suid-Afrika gaan 3 725 MW van energie van die hernubare sektor bekom deur die Renewable Energy Independent Power Producer Programme (REIPPP), wat bekendgestel gaan word tot die elektrisiteitmengsel tussen 2014 en 2016. Dit vorm deel van die IRP (sien opskrif 4) wat spesifiek nadruk plaas op die verbreding van elektrisiteitsvoorsieningstegnologie. Dit sluit gas, invoere, kernkrag, biomassa, hernubares (wind, sonkrag en hidro) in, in reaksie tot beide die land se toekomstige elektrisiteitsbehoeftes sowel as om CO2-vrystellings te verminder. Die proses sal ook werk skep en internasionale belegging lok. Die departement het 100 MW van die 3 725 MW opsy gesit vir projekte kleiner as 5 MW. Toenemende verstedeliking en die gevolglike bedreigings vir die omgewing wat dit skep het gelei tot die regering van China se belegging van bykans $50 miljard jaarliks tot die ontwikkeling van sy hernubare energiesektor sedert 2009. China se vyfjaarlange belegging in omgewingsbeskerming is op koers om $454miljard te bereik. Teen 2015 word daar verwag dat China se omgewingsbeskermingindustrie $317miljard sal bereik. China sal gunstige belastingtoegewings en finansile beleide instel om die ontwikkeling van die land se groen ekonomie aan te help, volgens die land se 12de vyfjaarplan wat verlede jaar begin het.
Bron: die artikel China spends US$50 billion a year on renewable energy is deel van n verslag verkrygbaar by www.esi-africa.com (Februarie 2012)

7. Waterstof
Water word in suurstof en waterstof verdeel wat energie vrystel as dit later weer gekombineer word. Waterstof- en brandstofseltegnologie bied n skoner, meer omgewingsvriendelike, olie-onafhanklike toekoms. Suid-Afrika het n beduidende mededingende voordeel in die ontwikkeling van waterstof- en brandstofseltegnologie, aangesien die land oor beduidende hoeveelhede platinum beskik, wat n sleutel-katalitiese materiaal is van brandstofsel- en hervormingstegnologie wat onderskeidelik vir die produksie van elektrisiteit en waterstof gebruik word. Die Departement van Wetenskap en Tegnologie het n strategie (die Hydrogen and Fuel Cell Technologies Research, Development and Innovation Strategy) geloods met die doel om voldoende kapasiteit op die gebied van navorsing, ontwikkeling en innovasie te ontwikkel om teen 2020 in 25% van die vraag van die wreldmark vir waterstof en brandstofselle na platinumgroepme taalkatalisators te voorsien. Die land kan sy plek inneem as n belangrike rolspeler in die ontwikkeling van waterstof- en brandstofseltegnologie wat deel is van die wreldagenda vir die integrasie van energiestelsels.

6. Kernenergie
Vir inligting oor kernenergie, gaan na die skakels by www.pbmr.co.za

Die land se Integrated Resource Plan (IRP) wat die elektrisiteitsvoorsieningmengsel vir die volgende 20 jaar aanspreek, dui aan dat 23% van die land se elektrisiteitsvoorsiening van kernenergie sal kom. Kernenergie voorsien alreeds 17% van die wreld van elektrisiteit, en Suid-Afrika sal waarskynlik voortgaan om sy tweede kernkragstasie te bou. Argumente ten gunste van kernenergie sluit die volgende in: Kernenergie dra slegs in geringe mate tot aardverwarming by, aangesien dit min kweekhuisgas vrystel. Dit kan die mens se afhanklikheid van fossielbrandstowwe verminder. Dit kan n groot hoeveelheid energie deur n enkele aanleg genereer. Dit is beskikbaar en nie onderhewig aan fluktuasies in energieproduksie soos wat met son- of windenergie ervaar word nie.

Belanghebbendes
Hydrogen South Africa (HySA) / Catalysis Die New Holland NH2 het geskiedenis gemaak deur die eerste waterstofaangedrewe trekker te word om in diens gestel te word op n plaas. Deur gebruik te maak van brandstofseltegnologie lewer die masjien die werkverrigting van n konvensionele dieseltrekker met dieselfde grootte maar sonder skadelike vrystellings slegs hitte en waterverdamping word afgegee. Die trekker is oorhandig aan Suid-Afrika se landbougemeenskap by die 2012 Nampo landbouskou. Dit sal egter steeds n klompie jare wees tot waterstoftrekkers kommersieel beskikbaar is.
Bronne: Farmers Weekly 20 Januarie 2012 bl 24; Engineering News 17 Mei 2012.

299

8. Aardgas
Suid-Afrika voer n aansienlike hoeveelheid gas van Mosambiek af in en planne is onderweg om n gasaangedrewe kragsentrale met n kapasiteit van 140 MW te bou deur n gesamentlike onderneming tussen Sasol en Mosambiek se plaaslike kragvoorsiener. Groot hoeveelhede gasreserwes is ontdek naby die kuste van Tanzani, Mosambiek en Namibi. Suid-Afrika het die geleentheid om gas by sy bure te koop, wat ook streeksamewerking en handel sal stimuleer terwyl dit die elektrisiteitsprobleem sal oplos.

breking inhou word glad nie genoem nie. Indien akwifers in hierdie land besoedel word maak dit nie saak hoeveel geld jy daarvoor kry nie, jy kan dit nie regmaak nie. Dit is fisies onmoontlik om dit te verwyder, skoon te maak en dit terug te sit. Suid-Afrika is n dro land, en teen 2025 sal ons nie genoeg water h nie.

Belanghebbendes (sien opskrif 10)

Africa Earth Observatory Network (AEON) Shell South Africa Treasure the Karoo Action Group (TKAG) Universiteit van die Vrystaat Bundu Oil & Gas Falcon Oil & Gas Daar is ook belangstelling van ander olie-en gasmaatskappye soos Sasol, Sungu Sungu, Chesapeak en Statoil.

Belanghebbendes (sien opskrif 10)

South African Pipeline Gas Association (Sapga) Sasol, wat sy (gas-tot-vloeistof) tegnologie wil uitbrei

9. Skaliegas
Besoek www.treasurethekaroo.co.za

10. Belanghebbendes
Verenigings, drukgroepe & NROs
Die landbou (Agri SA) word verteenwoordig op die National Electricity Response Team (NERT) deur Business Unity South Africa (BUSA). Besoek www.busa.org.za. Energy Intensive User Group (EIUG) www.eiug.org.za Nuclear Industry Association of South Africa (NIASA) www. niasa.co.za South Africas Independent Power Producers Association (SAIPPA) www.saippa.org.za South Africa National Energy Association (SANEA) www.sanea. org.za South African Pipeline Gas Association (SAPGA) www.sapga. co.za Treasure the Karoo Action Group (TKAG) www.treasurethekaroo. co.za Women in Oil and Energy South Africa www.woesa.com

Die US Energy Information Administration bereken dat daar omtrent 485 triljoen kubieke voet se skaliegas reserwes in die suidelike Karoo is. Deur tussen 4% (20 triljoen kubieke voet) en 10% (20 triljoen kubieke voet) van die beraamde skaliegas-hulpbronne te ontgin sal dit n ekonomiese impak van R80 R200 miljard per jaar op Suid-Afrika se bruto binnelandse produk h volgens Econometrix, die navorsingsverskaffer van n verslag aangevra deur Shell. Die gemiddelde omset sal tussen R35 R90 miljard per jaar wees, en die proses sal 300 000 tot 700 000 nuwe werksgeleenthede oor die volgende 25 jaar skep, lui die verslag. Skaliegas-ontginning in die Karoo het, tot dusver, sterk opposisie tegekom as gevolg van die brekingtegniek (fracking) wat gebruik word om die gas te ontgin. Breking, of hidroliese breking behels die inspuit van miljoene liters water, chemikalie en sand in die Aarde in om holtes natuurlike gas te bevry. Die punte van teenkanting sluit in dat dis omgewingsimpak wat

300

Opleiding en navorsing
Africa Earth Observatory Network (AEON) www.aeon.org.za Coaltech Research Association Tel: 011 498 7652 www.coaltech.co.za program. Kry die verskillende skakels by www.sa-cern.ac.za. Universiteit van Kaapstad Energy Research Centre Tel: 021 650 3230 www.erc.uct.ac.za

Energie is n gebied waarop MBB Consulting Engineers kenners is. Bel 021 887 1026 of skakel www. mbb.co.za Die kontrak vir die Medupi Kragstasie (by Lephalale in Limpopo) is toegeken aan die Medupi Power Station gesamentlike onderneming, wat n konsortium is wat gevorm is deur Murray en Roberts, Grinaker-LTA Civil Engineering en Concor. Die volledige kragstasie is geskeduleer vir voltooiing teen 2015. Dit sal die grootste kragstasie ter wreld wees wat superkritiese termodinamiese tegnologie sal inspan met n genstalleerde kapasiteit van ongeveer 4 800 MW.

Nuclear Energy Corporation (NECSA) Tel: 012 305 4911 www.necsa.co.za Prepaid Metres www.PrePaidMeters.co.za SASOL Tel: 011 441 3111 www.sasol.com Shell South Africa Tel: 011 996 7000 www.shell.co.za VOLTEX Tel: 011 879 2000 www.voltex.co.za

EWSETA Energy and Water Sien ook Hydrogen South Africa Sector & Training Authority (HySA) / Catalysis Tel: 011 274 4700 www.eseta.org.za Universiteit van die Vrystaat Instituut vir Grondwaterstudies Fossielbrandstofvereniging Tel: 051 401 2482 Tel: 011 788 6818 www.ufs.ac.za/igs www.fossilfuel.co.za Universiteit van KwaZulu-Natal Hydrogen South Africa (HySA) Tel: 033 330 4668 / 082 371 7650 / Catalysis halsteads@ukzn.ac.za Tel: 021 650 2509 www.hysacatalysis.uct.ac.za Energiekenner inligting oor data vir bronne van energie in Kaapse Skiereiland Universiteit Suid-Afrika byv fossiel-, kern- en vir Tegnologie (KSUT) biobrandstowwe. Faculty of Engineering Energy Institute Universiteit van die Wes-Kaap Tel: 021 460 3660 / 4257 South African Institute for Advanced www.cput.ac.za Materials Chemistry PetroSA Synthetic Fuels Innovation Noordwes-Universiteit Centre Sentrum vir Toegepaste Tel: 021 959 3080 Kernwetenskap en Tegnologie www.uwc.ac.za (CARST) (Mafikengkampus) Tel: 018 389 2757 PetroSA se eerste akademiese br www.nwu.ac.za andstofnavorsingsentrum, geopen in 2012, sal die maatskappy se gasNagraadse Skool vir tot-vloeistof prosesse verbeter. Kernwetenskap en Ingenieurswese (Potchefstroom) Wetenskaplike en NywerheidsTel: 018 299 4363 navorsingsraad (WNNR) Energiemateriale Party Suid-Afrikaanse universiteite Tel: 012 841 2911/ 3338 is betrokke in die SA-CERN www.csir.co.za

Regulerend en regering
Sien ook opskrif 4

Nasionale Elektrisiteitsreguleerder (NERSA) Tel: 012 401 4600 www.nersa.org.za Die National Emergency Response Team (NERT) is n vennootskap tussen die regering, die sakesektor, arbeid en die burgerlike samelewing om kragtekorte die hoof te bied. Landbou word hier verteenwoordig deur Business Unity South Africa (BUSA). Pebble Bed Modular Reactor Tel: 012 641 1000 www.pbmr.co.za

South African National Energy Development Institute (Sanedi) Tel: 010 201 4700 www.sanedi.org.za Sanedi inkorporeer ses staatsgesteunde programme, insluitend die South African Centre for Carbon Capture and Storage; Working for Energy; die Green Transport Programme; die Renewable Energy Centre of Research and Development; die Energy Efficiency Programme en die South African Smart Grid Initiative.

Maatskappye wat betrokke is

AgriFarm Tel: 0861 247 427 www.agrifarm.co.za Bundu Oil & Gas http://challengerenergy.com.au Electro Mechanica Tel: 011 249 5000 www.em.co.za Eskom www.eskom.co.za advies oor die mees toepaslike energiebron en tarief inligting oor die mees effektiewe en koste-effektiewe elektro-tegnologie Kontak die Eskom-adviseur vir energiegebruik in u streek. Skakel 0860 037 566 of besoek www. eskom.co.za/idm. ETA-toekennings, turning ideas into energy besoek www.etaawards.co.za

11. Internasionale sakeomgewing

Die groeiende ekonomie en bevolking van ontluikende nasies beteken dat enorme belegging benodig word vir hierdie markte om elektrisiteit te ontvang sodat daar aan die toenemende aanvraag voorsien kan word. Lande regoor Suidoos-Asi, Afrika en die Midde-Ooste het hul regulerende raamwerke aangepas en begin om te privatiseer, omdat baie van hulle besef dat daar n ernstige behoefte is aan eksterne befondsing om te verseker dat hulle respektiewe elektrisiteitsindustrie daartoe geskik is om die onvermydelike aanvraag in behoefte te hanteer. Die elektrisiteitsmark in Suidoos-Asi, Afrika en die Midde-Ooste word tans gedomineer deur termiese elektrisiteitsopwekking, wat verantwoordelik was vir bykans 85% van die totale genstalleerde kapasiteit in 2011. Daar word verwag dat hernubare energie n groter aandeel van die elektrisiteitsmark sal h in die toekoms, met son- en windkragsektore wat veral verwag word om uit te brei, maar die vinnige groei van hierdie ekonomie maak n aansienlike afhanklikheid van hernubare energie onprakties. Die ho kapasiteit van termiese krag in vergelyking met ander meer onderhoubare vorme maak dit n meer winsgewende en pragmatiese oplossing. As gevolg daarvan, word daar verwag dat die aandeel van termiese krag tot slegs 79.5% sal val teen 2020. Die streek moet baie bel ten einde sy genstalleerde kapasiteit te verhoog en om die bestaande infrastruktuur te verbeter. Transmissienetwerke in baie van hierdie lande is alreeds onder enorme druk om krag te voorsien sonder onderbreking, en baie nuwe transmissieprojekte is alreeds onderweg of in die pyplyn.
Bron: http://www.esi-africa.com/node/15004

Die webwerf voorsien kontakbesonderhede vir Eskom Falcon Oil & Gas kragstasies en besoekersentrums. www.falconoilandgas.com Eskom het n Energy Advisory Service (voorheen Agrelek) om boere te help om kostes te bespaar. Dienste wat gelewer word sluit in: totale energie-analise om areas van vermorsing te identifiseer aanbevelings ten opsigte van proses- en tegnologieverbeterings asesseringstudies om huidige en toekomstige energiebehoeftes te bepaal

Institute for International Research (IIR) Tel: 011 771 7000 www.iir.co.za Maiden Electronics Tel: 011 468 1619 www.maidenelectronics.co.za Kragoplossings vir Afrika

301

Party internasionale rolspelers

www.afdb.org die African Development Bank (AFDB) het die befondsing van projekte in Suid-Afrika goedgekeur. Die Eskom-lening is die grootste wat nog deur die AFDB goedgekeur is. Clean Energy Insight (CEI), proponent van kernenergie in NoordAmerika www.cleanenergyinsight.org Vind die mees onlangse World Energy Outlook verslag by www.eia.gov, webwerf van die VSA se Energy Information Administration (EIA). Energy Watch Group www.energywatchgroup.org European Nuclear Education Network (ENEN) www.enen-assoc. org International Atomic Energy Agency www.iaea.org International Energy Agency www.iea.org International Institute for Energy Conservation (IIEC) www.iiec.org World Energy Council www.worldenergy.org World Nuclear Association http://world-nuclear.org Die volgende is sommige van die rolspelers in die voorsiening van elektrisiteit in sub-Sahara Afrika: Empresa National de Electricidade (Angola) www.ene.co.ao Botswana Power Cooperation www.bpc.bw Societe National dElectricite (Demokratiese Republiek van die Kongo) www.snel.cd Electricity Supply Commission of Malawi (ESCOM) www.escom.mw Electricidade de Mozambique, Hydro Cahora Bassa en Mozambique Transmission Company (Mozambique) www.edm.co.mz and www. motraco.co.mz Copperbelt Energy Corporation en Zambia Electricity Supply Corporation Limited NamPower (Namibi) www.nampower.com.na Swaziland Electricity Company www.sec.co.sz Tanzania Electric Supply Company Limited www.tanesco.co.tz Zimbabwe Electricity Supply Authority (ZESA) www.zesa.co.zw wat gaan verander na die National Grid Service Company (NGSC) Eskom (South Africa) www.eskom.co.za Ethiopian Electric Power Corporation www.eepco.gov.et Kenya Electricity Generating Company (Kengen) www.kengen.co.ke Kenya Power www.kplc.co.ke Power Holding Company of Nigeria www.phcnonline.com Electricity Company of Ghana www.ecgonline.info

nasionale kwessies
Grondhervorming
Verskeie hoofstukke hou met hierdie een verband, byvoorbeeld Ondersteuning aan opkomende boere, Die belangrikheid van landelike ontwikkeling, Swart ekonomiese bemagtiging en Finansieringsdienste vir ontwikkeling

1. Oorsig
Eiendomsregte en sekuriteit van eiendomsreg skep n sin van sekerheid en bestendigheid wat belangrik vir mense, hulle beskawings en ekonomie is. Dit is waar ongeag of u n plaasbewoner, plaaseienaar of n persoon is wat geld in n onderneming wil bel. Hoe kan ons dus grondhervorming bespoedig terwyl ons werkskeppingsteikens vir landbou bereik en steeds voedselsekuriteit en beleggersvertroue behou? Die blaam vir die stadige pas van grondhervorming wat ervaar word, kan drieledig uitgedeel word: die amptenary betrokke en personeeltekorte wat aanleiding gee tot n gebrek aan regeringskapasiteit om die proses uit te voer beperkte fondse en betreklik beskeie begrotings om beskikbare grond te koop die gewillige-koper-gewillige-verkoper-beginsel wat blykbaar die grondmark verdraai aangesien die prys styg sodra die staat die mark betree Dit is al een honderd jaar sedert 1913 toe die Swart Grondwet aangeneem is. Dit is n nasionale prioriteit om die nalatenskap van koloniale en apartheid se ongelyke grondverdeling ongedaan te maak en die voortgesette produktiewe gebruik van landbougrond wat in swart besit oorgeplaas is, te verseker.

12. Publikasies en webtuistes

Besoek die webwerwe wat vroer in die hoofstuk gelys is. www.esi-africa.com die online power journal of Africa Teken in op die daaglikse Energy Insight eNewsletter van www. engineeringnews.co.za. Die publikasie, Saving Electricity in a Hurry, aangevra deur die International Energy Agency (IEA), is n kort gevallestudie wat lig werp op die lesse wat geleer kan word van onlangse elektrisiteitstekorte in Chile, Japan, Nieeu-Seeland, Suid-Afrika en die Verenigde State. Kry dit by www.iea.org. Vind die Energy Access Situation of Developing Countries verslag van die Verenigde Nasies Ontwikkelingsprogram en die Wreldgesondh eidsorganisasie by www.polity.org.za. Vind ook die verskeie verslae en dokumente oor energie bv. Mozambiques gas holds promise for SAs energy security, Stable policy implementation needed to encourage renewable energy investment.en Nuclear Energy: The light and dark sides www.openinnovation.eskom.co.za Eskoms Open Innovation Platform: Ons roep alle innoveerders en probleemoplossers! www.greenpeace.org/africa/en/, NGO Greenpeace Africa het sy verslag The advanced energy [R]evolution a sustainable energy outlook for South Africa bekendgestel in Mei 2011. Dit bevorder die saak vir n kernenergie-vrye elektrisiteitsmengsel en n groot hernubare opgradering waarin 140 000 werksgeleenthede geskep sal word. Energy and Capital www.energyandcapital.com Vind die artikel Study: Solar power is cheaper than nuclear by http:// theenergycollective.com Die prysetiket vir ses nuwe kernreaktors beoog in Suid-Afrika se energiepadkaart kan strek van n beskeie R322 miljard tot n verbysterende R1,4 triljoen. Vind die artikel South Africas nightmare nuclear bill by www.mg.co.za waarin drie kenners hulle eie berekeninge maak. Vind die besprekingsdokument How Policy Changes Affect Shareholder Wealth: The Case of the Fukushima Daiichi Nuclear Disaster by http:// elpub.bib.uni-wuppertal.de/ (Bergische Universitt Wuppertal). Vind die energie kieslysopsie by www.africa-adapt.net (klik op Explore themes).

2. Die drie grondhervormingsprogramme

Die drie omvattende en verreikende grondhervormingsprogramme is: Grondherstel (grondrestitusie) Grondherverdeling Eiendomsreghervorming

Grondherstel
Die parlement het die Wet op die Herstel van Grondregte 22 van 1994 in werking gestel om persone te vergoed vir grond of om die regte op grond wat hulle verloor het weens die sosiaal diskriminerende wetgewing wat op 19 Junie 1913 goedgekeur is, te herstel. Grondherstel kan beteken dat dieselfde grond teruggegee word, of dat alternatiewe grond of finansile vergoeding aangebied word of dat daar ander vorme van vergoeding beskikbaar gestel word. Die manier van grondherstel hang van die omstandighede van elke eis af. Alternatiewe vergoeding is van toepassing indien die eiser dit verkies of as dit nie meer moontlik is om die oorspronklike grond terug te gee nie. Die eisers is altyd betrokke by die onderhandeling van n skikkingsooreenkoms. Individue, gemeenskappe en hulle naasbestaandes wat grondregte weens diskriminerende wetgewing en praktyke op of na 19 Junie 1913 verloor het, kwalifiseer vir grondherstel. Voorbeelde van wette wat op grond van ras diskrimineer het, is die Swart Grondwet van 1913, die Swart Administrasiewet van 1927, die Ontwikkelingstrust en Grondwet van 1936, die Wet op Grondbesit van Asiate van 1946, die Groepsgebiedewet van 1950 en 1966, die Wet op Landelike Kleurlinggebiede van 1963 en die Wet op Gemeenskapsontwikkeling van 1966. Grondherverdeling Die doel van die herverdelingsprogram is om toegang tot grond aan armes vir behuising of produksie te voorsien om sodoende hulle lewensbestaan te verbeter.

302

Grondhervorming kan nie tot voordeel van die land wees as armes, sonder bystand, grond op die oop mark moet koop nie. Die regering help behoeftiges dus om grond te koop en te ontwikkel, en voorsien ook die nodige dienste aan hulle. Die regering erken die noodsaaklikheid daarvan om openbare vertroue in die grondmark te handhaaf terwyl die herverdeling geskied. Die herverdelingsprogram het tot dusver hoofsaaklik transaksies tussen vrywillige kopers en verkopers behels. Persone wat vir die grondherverdelingsprogram kwalifiseer, sluit die volgende in: huurarbeiders vroue plaaswerkers opkomende boere stedelike en landelike armes wat nie grond besit nie

vervang sal word met die bepalings van artikel 25 om grondhervorming te bespoedig. Die Kabinet het aan die einde van 2012 die vestiging van die Kantoor van die Grondwaardeerder-generaal goedgekeur. Dit sal onder andere daarvoor verantwoordelik wees om te besluit oor n billike prys is vir die grond wat vir herverdeling bestem is.

Die derde prioriteit van die Mediumtermyn Strategiese Raamwerk (Medium Term Strategic Framework MTSF) is, Omvattende landelike ontwikkelingstrategie wat verband hou met grond- en landbouhervorming en voedselsekerheid. Die Groenskrif oor Grondhervorming is n voorstel oor hoe om grondhervorming te verbeter (kry dit by www.ruraldevelopment.gov.za). Dit bestaan uit ses werkstrome: 3-vlak grondbesitstelsel; Kantoor van die Waardeerder-Generaal; Grondreg Beheerraad (Land Rights Management Board); Grondbeheerkommissie; gemeenskaplike eiendomsreg; en wysigings aan wetgewing. Die Nasionale Verwysingsgroep (NAREG) is in die lewe geroep om met die regering gesprek te voer oor die inhoud van die Groenskrif oor Grondhervorming. Kry bygewerkte inligting by www.agbiz. co.za. Daar word verwag dat ten minste drie wette hierdie samesprekings sal volg: n Wetsontwerp op Grondbeskerming wat die Grondbeheerkommissie in werking sal laat tree, n Waardeerder-Generaalwetsontwerp asook die reeds gepubliseerde Wetsontwerp op Sekerheid van Grondbesit. Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming (DLOGH) Tel: 012 312 8911 www.ruraldevelopment.gov.za Hoofgrondeisekommissaris Tel. 012 312 9244 Die pos- en fisiese adresse van al die kantore nasionaal, provinsiaal en distrik is beskikbaar by www. ruraldevelopment.gov.za. Kontakbesonderhede vir DLOGH provinsiale kommunikasiebeamptes en streeksgrondeisekommissarisse kan ook hier gekry word. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Smallholder Development Tel: 012 319 8495/6 www.daff.gov.za Die oorhoofse doel van hierdie direktoraat is om ondersteuning aan boere te verskaf deur gron dhervormingsprogramme met die doel om lewensvatbare en volhoubare landboukundige ondernemings te ontwikkel. Kry kontakbesonderhede vir, en inligting oor, ander DLBV direktorate by www.daff.gov.za. Nasionale Beplanningskommissie (NBK) www.npconline.co.za

Die herverdelingsprogram bestaan uit die volgende komponente of subprogramme: Landbou-ontwikkeling om grond vir landboudoeleindes aan mense beskikbaar te stel Vestiging om grond vir vestigingsdoeleindes aan mense te voorsien Nie-landboukundige ondernemings om grond vir ondernemings, soos byvoorbeeld ekotoerismeprojekte, aan mense te voorsien

Eiendomsreghervorming
Eiendomsreg op grond beskryf die wyse waarop mense grond bewoon of besit. In Suid-Afrika is geregistreerde eienaarskap n meer gewaarborgde manier van grondbesit as ander vorme daarvan. Apartheidswetgewing het dit onmoontlik vir swart mense gemaak om geregistreerde eienaarskap of enige ander regte tot grondbesit in enige dele van die land te bekom. Dit het n ernstige tekort aan grond vir swartmense geskep en baie mense het huise opgerig in gebiede waar hulle geen wettige regte gehad het nie. Eiendomsreghervorming moet: die probleme van onsekerheid, ongelykheid en wetteloosheid oplos ontwikkelingsknelpunte oplos eiendomsreggeskille, oorvleuelende regte en teenstrydige eise oplos groepsregte en individuele regte in balans bring aan alle reghebbendes, kragtens gemeenskaplike eiendomsregstelsels, insluitend vroue, gelyke verteenwoordiging in besluitnemingsprosesse gee n doeltreffende administrasiestelsel in werking stel om individuele en gemeenskaplike grondregte te ondersteun voorsien in die daarstel van regstoepassingsagentskappe wat tydens grondregdispute tussenbeide tree om ruimte te laat vir buigsaamheid, verandering en wysiging Fundamentele beginsels van eiendomsreghervorming Die eiendomsklousule in die Grondwet is ook van toepassing op eiendomsreghervorming. Dit bepaal: n Persoon of gemeenskap, wie se besitreg van grond regsonseker is as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur n parlementre wet bepaal word, op f besitreg wat regseker is, f gelykwaardige vergoeding. Wie kwalifiseer vir eiendomsreghervorming? Alle persone wat grond besit, maar die vorm van grondbesit bied nie aan hulle dieselfde vlak van regsekerheid as di van geregistreerde eienaarskap nie, en dit sluit in die besonder die volgende persone in: plaaswerkers huurarbeiders mense wat in informele nedersettings woon
Verdere inligting hieroor is by http://lruraldevelopment.gov.za beskikbaar.

Grondprogramme
Een van die hoofdoelwitte van die grondhervormingsprogram deur die herkapitalisering en ontwikkelingsprogram (RECAP) -inisiatief is om landbouproduksie te verhoog, voedselsekuriteit te verseker, werk te skep en kleinboere in kommersile boere in die landbousektor te omskep. Die DLOGH het homself verbind om meer as een duisend onbewoonde en onproduktiewe plase te herkapitaliseer. Om die sukses van hierdie projek te verseker, het die departement strategiese vennote gekies wat tans self boere is, koperasies wat voorheen wit boere bygestaan het of kommoditeitsorganisasies wat n gevestigde belang in die projekte het omdat die volhoubaarheid van hulle ondernemings van landbou-opbrengs afhang. Hierdie strategiese vennote kom met hulle eie hulpbronne en verseker begrip by die waardeketting of met die koop van produkte by die boere. Kry die toepaslike vorms en meer inligting by www.ruraldevelopment. gov.za neem die Programmes en Land reform opsies. Die doel van Grondverkryging vir Volhoubare Nedersetting (Land Acquisition for Sustainable Settlement LASS) -program is tweeledig: Dorspgrond vir landbou-ontwikkeling: munisipaliteite word in staat gestel om grond te verkry om dorpsgrond uit te brei of te skep, en om skemas wat die produktiewe gebruik van die grondhulpbronne behels, daar te stel. Stedelike nedersettings: munisipaliteite word in staat gestel om grond vir residensile ontwikkeling te verkry binne grense en voorwaardes soos deur die DLOGH vasgestel. Die toelae vir LASS kan aan munisipaliteite wat n dringende behoefte vir grond vir nedersettingsdoeleindes het, beskikbaar gestel word. Munisipaliteite

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Artikel 25 van die Suid-Afrikaanse Grondwet maak voorsiening vir die onteiening van grond vir n openbare doel of in openbare belang en is onderworpe aan vergoeding. Daar word verwag dat die gewillige-koper-gewillige-verkoper-benadering in 2013

304

identifiseer die nedersettingsbehoeftes in hulle gemeenskappe voordat hulle die DLOGH vir befondsing vir grondverkryging benader. Proaktiewe Grondverkrygingstrategie (PGVS) is die verkryging van strategies gele grond met ho landboukundige potensiaal. Die DLOGH kies begunstigdes wat die land kan huur met die opsie om te koop. Begunstigdes sluit plaaswerkers/-bewoners, deelnemers aan die Nasionale Landelike Jeugdienskorps, vroue en werklose landboukundige gegradueerdes in. Die doel van die Dorspgrond (Commonages) -produk is om mense se toegang tot munisipale grond vir landboudoeleindes te verbeter. Omvattende Landbou-ondersteuningsprogram (OLOP of CASP) sien die hoofstuk oor Ondersteuning aan opkomende boere. Programme wat gestaak gaan word (buiten toepassings wat nog geprosesseer word): Die grondherverdeling vir landbou-ontwikkeling (LRAD) program Plaasbillikheidskemas Nedersettingproduksie-grondverkrygingtoelae (Settlement Production Land Acquisition Grant SPLAG)

Navorsing
Afrika-instituut van Suid-Afrika South African Institute of Race Relations Tel: 012 304 9700 Tel: 011 482 7221 www.ai.org.za www.sairr.org.za Centre for Development and Universiteit van Kaapstad (UK) Enterprise (CDE) Departement: Sosiologie Tel: 011 482 5140 Prof. Ntsebeza www.cde.org.za Tel: 021 650 3501 Kliek op die Land Reform opsie www.sociology.uct.ac.za op die kieslys. Universiteit van die Vrystaat Centre for Rural Legal Studies Lengau Agri Sentrum Tel: 051 443 8859 Tel: 021 883 8032 mcdvw@telkomsa.net www.crls.org.za Die CRLS bevorder die belange van manlike en vroulike plaaswerkers in die Wes-, Oos- en NoordKaap deur middel van opleiding, die beskikbaarstelling van inligting, navorsing, voorspraak, regsingryping en die fasilitering van ontwikkeling. Navorsingsprojekte hou verband met algemene projekte en uitslae word by opleidingpakkette en aanbevelings ingesluit. Institute for Justice and Reconciliation Tel: 021 763 7128 www.ijr.org.za PLAAS soek Universiteit van die Wes-Kaapland Sentrum vir Volhoubare Landbouen Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 2163 www.ufs.ac.za/censard Universiteit van die WesKaapland Instituut vir Armoede-, Grond- en Landboustudies (PLAAS) Tel: 021 959 3733 www.plaas.org.za Ander universiteite, byvoorbeeld die Universiteit van KwaZuluNatal, doen ook navorsing oor die grondhervormingsproses.

4. Registrasie van aktes

Besoek die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming se webtuiste www.ruraldevelopment.gov.za

Sedert die goedkeuring van n grondwet met nie-rassige beginsels in 1996, hou die akteskantoor nie meer rekord wat op ras gebaseer is nie. Dit beteken dat, behalwe vir die grond wat swart eienaars deur middel van die regering se grondherverdelingsproses bekom het, dit moeilik is om vas te stel hoeveel landbougrond deur swart kommersile boere gekoop is. Is dit dalk tyd vir n omvattende grondoudit?

5. Belanghebbendes
Plaasunies
Kry besonderhede oor AFASA, Agri SA, NAFU SA en die TLU SA in die hoofstuk oor Georganiseerde landbou.

Nedersettingondersteuning en -finansies
Sien ook die hoofstukke oor Ondersteuning aan opkomende boere en Finansieringsdienste vir ontwikkeling AgriSETA en AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers is betrokke by na-vestiginsondersteuningsprogramme. Kry kontakbesonderhede in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding. AgriExpert Tel: 082 907 2810 www.agriexpert.co.za ANDISA Agri Tel: 082 807 5587 www.andisaagri.com strategiese beplanning waardekettingontleding sakebeplanning en uitvoerbaarheidstudies grondhervormingbeleidsnavorsing projekbestuur mikrofinansieringprodukontwerp en kontrakboerdery- skemas insamel; skuld, finansies ekwiteit en toelae EIA landboukundige ekonomiese assesserings kontroleringstudieassesserings opleiding en leiding gee landelike ontwikkeling Kommersile banke help klinte om toegang tot fondse te kry. Small Enterprise Finance Agency (SEFA) Die Land Reform Empowerment Facility (LREF) Tel: 08600 54852 www.sefa.org.za SEFA verskaf fondse teen voorkeurtariewe aan kommersile banke en ander instansies met ho kredietgradering om deur te leen aan grondhervormingsprojekte. LREF-fondse is om histories agtergeblewene plaaswerkers, naburige gemeenskappe en opkomende boere te help om grond te verkry deur verbandfinansiering en beheer van grondgebaseerde produktiewe bates deur ekwitieitaandeleskemas te bekom. Landbank Tel: 012 686 0500 www.landbank.co.za

Grond- en ander tersaaklike NROs

Association for Rural Advancement (AFRA) Tel: 033 345 7607 / 8318 www.afra.co.za Association for Community Rural Advancement Tel: 053 712 0791/2/3 Border Rural Committee Tel: 043 742 0173 www.brc21.co.za South African Institute of Valuers www.saiv.org.za Southern Cape Land Committee (SCLC) Tel: 044 803 9900 www.sclc.co.za Surplus Peoples Project (SPP) Tel: 021 448 5605 www.spp.org.za

Land Access Movement of SA Transkei Land Service (LAMOSA) Organisation (TRALSO) Tel: 011 833 1060 / 3 Tel: 047 531 2851/2 Faks na e-pos: 086 516 4936 www.tralso.co.za www.lamosa.org.za Trust vir GemeenskapsNkuzi Development uitreiking- en Opvoeding Association Tel: 021 685 3033 Tel: 015 297 6972 http://tcoe.org.za www.nkuzi.org.za Women on Farms Project Tel: 021 887 2960/1/2 www.wfp.org.za
Die volgende organisasies is ook betrokke: BAWSI, die Ontwikkelingsaksiegroep (Development Action Group) en die Landless Peoples Movement.

305

Resource Consulting Services SA Business Resource Institute (SA) Tel: 021 674 1134 Tel: 058 622 1499 www.sabri.co.za www.rcs-sa.com Die SA Business Resource Institute Projekte sluit die integrasie van (SABRI) staan belowende KMMOs kommersile en opkomende deur die begin- en groeifases of ontwikkelende kommersile van hulle ondernemings by deur landbou-ondernemings wat die toegang tot hulpbronne wat nodig doelwitte van grondhervorming is om n onderneming te laat groei, weerspiel, in. te kordineer. SA Agri Academy Tel: 021 880 1276 www.agriacademy.co.za Ongeveer 80% van SA Agriakademie se kernbedrywighede is gemik op die kommersialisering van nuwe klein- en mediumgrootte landbou-ondernemings wat as nuwelinge tot die landbousektor toetree. Vumelana Advisory Fund Tel: 011 612 2000 www.vumelana.org.za Hulle bestuur die Mmamahlola Agribusiness Cluster-projek in Limpopo. Womiwu Rural Development Tel: 015 297 2107 www.womiwu.com

nasionale kwessies
Infrastruktuur en landboulogistiek
1. Oorsig
Die voorsiening van infrastruktuur verhoog ekonomiese aktiwiteit omdat die koste van die bedryf van sake verlaag word. Goedere en produkte bereik markte teen n mededingende prys en dit baan die weg vir groter voorspoed en verbeterde indiensnemingsgeleenthede. Wanneer infrastruktuur ontoereikend of ondoeltreffend is, gebeur die teenoorgestelde. Infrastruktuur is wat n land funksioneel maak. Sonder infrastruktuur sal die lewe soos ons dit ken, nie moontlik wees nie. Paaie, spoorwe, hawens en lughawens sorg vir die beweging van mense en goedere, terwyl energie weer sorg dat hierdie beweging volgehou word. Niks bestaan sonder toegang tot water nie (dit is nie verniet dat ons planeet as die blou planeet bekendstaan nie), en toereikende afvalbeheer hou die spasie rondom ons skoon en sorg vir voortgaande aktiwiteit en lewe. Waarna soms verwys word as sagte infrastruktuur die institusionele, industrile en sosiale aspekte is net so belangrik as die harde infrastruktuur. Hierdie hoofstuk sal hoofsaaklik die vervoerelement van harde infrastruktuur behandel. Energie, water en afvalbestuur word op ander plekke in hierdie gids gedek en daar is ook hoofstukke wat oor onderwys, finansile dienste en ander komponente handel wat as sagte infrastruktuur bekendstaan.
Die koste van logistiek in beide Suid-Afrika en die brere Afrika-kontinent is lank aangegee as n vername beperking om sake te doen. Wanneer voedselpryse en werkloosheid hoog is, word die saak om iets oor ons infrastruktuur te doen, n nasionale kwessie.

Internasionaal
Die Europese Unie en individuele lande daarbinne soos Belgi en Switserland befonds grondhervorming. SAOG Direktoraat van Voedsel, Landbou en Natuurlike Hulpbronne SADC Directorate of Food, Agriculture and Natural Resources (FANR) International Land Coalition Regional Land Reform Technical www.landcoalition.org Support Facility (SRLRTSF) Die Grondnavorsingsaksie- Tel: +267 3951863 netwerk (Land Research Action www.sadc.int Network LRAN) is n netwerk wat bestaan uit navorsers en US Agency for International Development (USAID) maatskaplike bewegings wat Tel: 012 452 2000 verbind is tot die bevordering van http://sa.usaid.gov individue en gemeenskappe se fundamentele regte ten aansien In die landbousektor het USAID van grond, en tot gelyke toegang programme om swart-eienaarskap tot die hulpbronne wat nodig is om van bates te verhoog. met menswaardigheid te kan leef. Kyk na www.landaction.org.

2. Landboulogistiek
Die aanbieding van die HUB van Transnet, Brian Molefe, in Mei 2012 by die Agribusiness Indaba, gee die landbouvervoeraanvraag (pad en spoor) in miljoene ton per jaar soos volg weer:

6. Publikasies en webtuistes
Verskeie publikasies, beleidsdokumente ruraldevelopment.gov.za beskikbaar. en ander is by www.

Top 5 Suikerriet Mielies Hout Groente Koring Ander landbou TOTAAL

2011 24.0 13.4 8.9 4.2 3.4 32.3 86.2

2016 27.4 15.1 10.3 4.9 3.9 37.1

2021 30.6 16.7 11.8 5.3 4.3 41.7

2026 33.8 18.3 13.5 5.8 4.8 46.4

2031 38.3 20.6 15.7 6.4 5.4 53.2

2036 43.5 23.1 18.6 7.0 6.1 61.1

2041 49.4 26.0 22.0 7.7 6.9 70.3

Verskeie publikasies, beleidsopdragte en navorsingsverslae verskyn by www.plaas.org.za. Voorbeelde sluit Joint ventures in agriculture: lessons from land reform projects in South Africa in. Verskeie studies en verslae is by www.polity.org.za beskikbaar. Dit sluit Nationalisation case studies: lessons for South Africa (November 2011) en Talks of nationalisation: a bane for the South African investment climate in. Die Centre for Rural Legal Studies stel besprekingsdokumente, opdragdokumente, konferensieverslae en navorsingspublikasies beskikbaar. Skakel 021 883 8032/3 of besoek www.crls.org.za Kry die Land reform-opsie by www.sabinetlaw.co.za Land, Memory, Reconstruction and Justice geredigeer deur Cherryl Walker, Anna Bohlin, Ruth Hall en Thembela Kepe University of KwaZulu-Natal (UKZN) Press in venootskap met Ohio University Press 2011 Die webtuistes van belanghebbendes (sien die betrokke opskrif) bied ook interessante leesstof.

98.6 110.5

122.7 139.6

159.4 182.4

Landbou gaan oor die produksie van voedsel en vesel. Agro-logistiek verwys daarna om hierdie produkte te kry tot waar hulle benodig word (waar die aanvraag is). Infrastruktuur laat ruimte vir dit om te gebeur: die massa beweging en berging van hierdie voedsel, tot die beweging van tydsensitiewe goedere binne en buite ons grense. n Gebrek aan betroubare infrastruktuur beteken dat die land nie mededingend is nie, byvoorbeeld wanneer dit goedkoper is om mielies oor die Atlantiese Oseaan na Kaapstad in te voer eerder as om dit van die binneland te vervoer. Voedsel is duurder wanneer die goedkoper vervoermetodes nie beskikbaar is nie. Padvervoer is 25% duurder as per spoor en tog word meer as twee-

306

derdes van ons graan per pad vervoer. Spoorvervoer sal lei tot verlaagde voedselpryse, maar hierdie fasiliteite is nie betroubaar nie. Voedsel kan in die landelike gebiede geproduseer word. Wanneer dit vervoer word na stedelike gebiede vir prosessering, en terugvervoer word na verbruikers in die landelike gebiede sou dit al redelik duurder wees. Teen die tyd dat hierdie hoofstuk gefinaliseer is (Junie 2012), het die maandelikse Food Price Monitor (te kry by www.namc.co.za) in April 2012 bevind dat landelike gebiede R14,89 meer as stedelike verbruikers vir dieselfde kosmandjie betaal.

5. Hawens
Landbouprodukte vorm n beduidende komponent van die vrag wat in die Suid-Afrikaanse hawens hanteer word. Die land het diepwaterhawens (Richardsbaai, Saldanha-hawe en Ngqura), middelpunthawens (Durban en Kaapstad), en veeldoelige hawens (Port Elizabeth, Mosselbaai en Oos-Londen). Daar is ook n seehawe by Port Nolloth. Durban is Afrika se besigste hawe met die grootste skeepvaarthouer fasiliteit in Suider-Afrika en is gerieflik gele by die gendustrialiseerde Durban/Pinetown- en Gautenggebiede. Richardsbaai, die wreld se grootste grootmaatsteenkoolterminaal , is die land se leidende hawe wanneer dit kom by vragvolumes en groottes. Saldanha is die diepste en grootste natuurlike hawe in Suider-Afrika. Die nuwe hawe Ngqura, net buite Port Elizabeth, vorm deel van die Coega Industrile Ontwikkelingsone in die Oos-Kaap. n Reeks landbouprodukte word hanteer by dro grootmaat- en vloeistofgrootmaatterminale in die hawens van Kaapstad, Port Elizabeth, OosLonden, Durban en Richardsbaai. Dit sluit hout, graan, dierevoedsel, eetbare olies en bemestingstowwe in. Varsprodukteterminale is in Kaapstad, Port Elizabeth en Durban. Hulle bied verkoelingsoplossings vir die hantering van vrugte op laaiborde in massavragverdelingsterminale. Die laaibordbedryf word toenemend vervang met verkoelingshouers. As sodanig is uitbreidingsplanne van die varsprodukteterminale beperk en vrugte word in toenemende mate gehanteer deur die vraghouerterminale. Die Transnet Nasionale Hawegesag in staatsbesit bestuur die land se hawens. Die Hawe-ontwikkelingsplan wat vervat is in Transnet se Long Term Planning Framework (LTPF) toon groot uitbreidings in kapasiteit vir alle vragtipes in al die hawens. Terwyl sommige van die uitbreidings spesifiek is vir landbouprodukte (bv die Oos-Londen se graanhysbak), maak uitbreidings in vraghouer, verdeelde massavrag, vloeistof- en dromassaterminale algemene voorsiening vir landbou-invoere en -uitvoere. Hawekapasiteitsplanne is ontwikkel in ooreenstemming met spoor- en padplanne, om totale vervoer logistiekoplossings in die landbousektor te verseker.
Bron: Die aanbieding Transnet and Agri-logistics deur Transnet se HUB Brian Molefe by die Agribusiness Indaba in Mei 2012

3. Paaie
Suid-Afrika se totale padnetwerk is ongeveer 754 000km, waarvan meer as 70 000 km geteer of geskraap is. Die meeste van die land se padstelsel is gedurende die 1970s gebou, en hierdie paaie is ouer as die oorspronklike twintig jaar ontwerplewe. n Instandhoudingsagterstand beloop ongeveer R100 biljoen. Ongeveer 3 000 km van die nasionale paaie is tolpaaie. Ongeveer 1 800 km van hierdie paaie word deur SANRAL in stand gehou, terwyl die res met konsessies aan private maatskappye oorgedra om te ontwikkel, te bedryf en in stand te hou. n Multi-biljoen Rand snelwegverbeteringskema het kongestie op die paaie in Gauteng, die land se besigste provinsie, aansienlik verlig. Die grootste meerderheid van ons landvragtonnemaat word per pad vervoer, selfs al is dit ten minste 25% duurder as per spoor.
Bronne: Farmers Weekly 17 Desember 2010, South Africa: Investors Handbook 2011/2012, www.wikipedia.org

4. Spoorwe
Transnet Freight Rail (TFR) is n groep in staatsbesit en dra tans ongeveer drie miljoen ton landbouprodukte per spoor. In 1994 het dit nege miljoen ton gedra. Die afname word toegeskryf aan: n afname inhoeveelhede rollende materiaal die ouderdom en toestand van die rollende materiaal (onklaarraking sal tot laat aflewerings lei) n afname in diensvlakke as gevolg van kabeldiefstal, infrastruktuuronklaarraking, historiese onderbelegging in instandhouding toenemende padmededinging as gevolg van dinamika en strukturele veranderinge in die graanbedryf Uitdagings op logistieke gebied is: Die vernaamste graanproduserende gebiede en bergingsplekke (silos) is gele in die omgewing van TFR se laedigtheidspoornetwerke of vertakkingslyne. Hierdie sekondre spoornetwerk is spesifiek gebou om hierdie industrie te dien deur n stabiele en laekoste-spoornetwerkdiens te verskaf op n tydstip toe die graanbedryf gereguleer was. Spoorwegdiens was toe gereeld en voorspelbaar omdat die graanaanvraag en -voorsiening gekordineer was deur die eertydse Mielieraad die ekwivalent van n hedendaagse soort logistiekintegreerder. TFR, het by verstek hierdie rol in die huidige gedereguleerde era oorgeneem, maar in n omgewing van swak, bewaakte en ongekordineerde inligtingvloei en baie belanghebbers. Transnet het n nuwe sake-eenheid op die been gebring om op die landbousektor te fokus en is daarop gerig om homself so te posisioneer om 130 miljoen ton van die toekomstige landbou-aanvraag teen 2041 te vervoer. Die verskuiwing van pad na spoor behoort koolstofuitlaatgasse en die koste om sake te doen te verminder en die stygende kospryse te beperk.
Bron: Die aanbieding Transnet and Agri-logistics in Mei 2012 deur Transnet se HUB Brian Molefe by die Agribusiness Indaba

6. Lughawens
Die land se grootste luhawens is in Johannesburg, Kaapstad, Durban, Bloemfontein, Port Elizabeth, Bloemfontein, Oos-Londen, George, Kimberly, Pilansberg en Upington. ACSA het ongeveer R20 miljard in Suid-Afrika se lughawens bel in die opbou tot die 2010 FIFA Wreldbeker, met aansienlike opgraderings aan Johannesburg se OR Tambo Internasionale Lughawe en Kaapstad Internasionale Lughawe. Die ou Durban Internasionale Lughawe is vervang deur King Shaka Internasionale Lughawe na die noorde van Durban, gebou teen n koste van R7,9 miljard. Een-en-twintig lugverkeersentrums, wat beheer word deur Lugverkeer en Navigasiedienste ondersteun bedrywe wat 145 gelisensieerde lughawens met geteerde aanloopbane en meer as 580 vliegvelde met ongeteerde aanlopbane insluit.
Bron: South Africa: Investors Handbook 2011/2012 (kry dit by www.thedti.gov.za)

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Regering se Industrial Policy Action Programme (IPAP) stel oorgrensinfrastruktuur en sektorontwikkeling as n sleutel-aksieprogram. Kry die dokument by www.thedti.gov.za. IPAP het deel geword van die New Growth Path (NGP), wat ten doel stel om vyf miljoen nuwe poste teen 2020 te skep (Raadpleeg die hoofstuk oor werkskepping). Dit identifiseer strukturele probleme in die ekonomie en wys na geleenthede in spesifieke sektore (jobs drivers).

Die Afrika-Unie het die gebruik van die standaard spoorwydte (1,435 mm) op die kontinent voorgestaan, ten einde handelsverbindings tussen lande uit te bou. Al Suid-Afrika se bure gebruik die standaard spoorwydte. Suid-Afrika se netwerk bestaan grootliks uit die nou Kaapse spoorwydte van 1,067mm.

308

Die Plan sluit die uitbreiding van hawens en spoorlyne in asook die modernisering van die padnetwerke. Ander infrastruktuur wat aandag gaan kry is damme, besproeiing, kragstasies, hernubare-energieaanlegte, transmissielyne en breband en die uitbreiding van die bou van skole, hospitale en universiteite. Transnet se strategiese infrastruktuur-ontwikkelings is aanvaar as deel van die National Planning Commissions National Development Plan en die Strategic Integrated Projects (SIPs)-program van die Presidential Infrastructure Coordinating Commission. Die elfde van hierdie prioriteitsprojekte (Sip 11) is n agri-logistiek en landelike infrastruktuur een. Hier ingesluit is fasiliteite vir berging (silos, varsproduktefasiliteite, pakhuise) en vervoerverbindings na hoofnetwerke (landelike paaie, syvertakkings en hawens. Verskeie befondsingsmodelle word onbdersoek vir die R3,2 triljoen infrastruktuurontwikkelingsplan met verskeie opsies op die tafel. Belegging in infrastruktuur is n wenner omdat dit die grondslag l vir vinniger groei, inklusiwiteit en werkskepping. Dit sal ook die integrasie van Afrikaekonomie ondersteun. Departement van Ekonomiese Ontwikkeling Tel: 012 394 1006 www.economic.gov.za Minister Patel staan aan die hoof van die Sekretariaat van die Presidential Infrastructure Coordination Commission (PICC), met as taak die kordinering van die regering se infrastruktuurplan. Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Bemarking Tel: 012 319 8455 Departement van Openbare Ondernemings (DOO) Tel: 012 431 1000 / 21 www.dpe.gov.za Departement van Vervoer Tel: 012 309 3000 www.transport.gov.za Ander departemente wat betrokke is, sluit die Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering, die Departement van Openbare Werke, die Departement van Internasionale Verhoudings en Samewerking en die Departement van Handel en Nywerheid in. Die konstruksie van paaie, asook die herstel en instandhouding van paaie maak deel uit van die regering se Uitgebreide Openbarewerkeprogram (Expanded Public Works Programme [EPWP]).

9. Belanghebbendes
Die provinsiale beleggingsagentskappe is betrokke, byvoorbeeld Invest North West. Kry hulle besonderhede in die hoofstuk oor verskaffers van finansile dienste. Beperk u maalwerk tot een plek verminder u vervoerkoste. Kyk die hoofstuk oor mikromaal.

Staat algemeen
Kyk opskrif 7

Transnet is die opsigter van Nasionale Landboubemarkingsraad spoorwe, hawens en pypleidings. Marketing and Economic Research In 2012 het Transnet aangekondig Centre (MERC) dat dit R300 miljard op hoofprojekte Tel: 012 341 1115 oor n sewejaarperiode gaan www.namc.co.za bestee. Hierdie infrastruktuurplan is daarop gerig om 588 888 nuwe TRANSNET Bpk poste in die Suid-Afrikaanse Tel: 011 308 3000 ekonomie te skep. www.transnet.co.za

Hawens
Hawereguleerder www.portsregulator.org Suid-Afrikaanse Maritieme Veiligheidsgesag (SAMSA) www. samsa.org.za Suid-Afrikaanse Skippersraad (SASC) www.sashippers.org.za Transnet Nasionale Hawe-owerheid Tel: 011 351 9001 Transnet Port Terminals www.transnetportterminals.net

Paaie
Ingevolge die Wet op die Suid-Afrikaanse Nasionale Padagentskap Beperk en op Nasionale Paaie 7 van 1998, is die regering verantwoordelik vir algehele beleid. Ander rolspelers is: Die Suid-Afrikaanse Nasionale Padagentskap Beperk (SANRAL), is verantwoordelik vir n padnetwerk. Kyk by www.nra. co.za. SANRAL is werksaam in vier streke die noordelike, oostelike, suidelike en westelike streek. Sien Road Transport Management System (RTMS) onder die Major Projects-opsie. Die kontaknommer vir die RTMS Technical Working Group is 011 848 5300. Administratiewe Beregting van Padverkeersmisdrywe (AARTO) www.aarto.gov.za Die Oorgrens Padvervoeragentskap (CBRTA) reguleer en beheer die oorgrens vervoer van passasiers en vrag. Kyk by www.cbrta.co.za. Vervoerappl-tribunaal-padverkeersbestuurkorporasie Die (RTMC) is verantwoordelik vir padverkeersbestuur. Dit sluit die registrasie en lisensiring van voertuie, die toetsing en lisensiring van bestuurders, infrastruktuurveiligheidsoudits. Lees meer by www.rtmc. co.za. Die Padongelukkefonds www.raf.co.za. Suid-Afrikaanse Padfederasie (SARF) www.sarf.org.za Die Padverkeersbestuurskorrporasie (RTMC) www.rtmc.co.za Gedeeltes van die nasionale padnetwerk is aan privaat maatskappye gegee om te ontwikkel, te bedryf en in stand te hou. Hierdie rolspelers is: Bakwena Platinum Corridor Concession, between Pretoria en Bela Bela en tussen Pretoria en die Botswana-grens op die N4 N3 Toll Concession die N3 tussen Heidelberg in Gauteng en Cedara in KwaZulu-Natal TRAC die N4 Oos, Maputo Ontwikkelingskorridor Die Padvervoerbestuurstelsel (Road Transport Management System [RTMS]) is n vrywillige selfreguleringskema onder leiding van die bedryf wat ontvangers, afsenders en vervoeroperateurs wat by die padlogisti ekwaardeketting betrokke is, aanmoedig om n voertuigbestuursstelsel te implementeer wat padinfrastruktuur bewaar, padveiligheid verbeter en die produktiwiteit van die logistiekwaardeketting verhoog. Besoek www.rtms-sa.org.

8. Afrikasakeomgewing
Afrika se infrastruktuur is agter in vergelyking met di van ander ontwikkelingstreke. Om goedere oor grense heen te beweeg en die gebrek aan infrastruktuur is hoofstruikelblokke tot handel tussen Afrika-lande (Intra-Afrikahandel vorm slegs ongeveer 12% van die kontinent se oorkoepelende handel). Die NEPAD-agentskap het infrastruktuurontwikkeling gedentifiseer as die mees kritieke behoefte in die oorbrugging van die gaping tussen en Afrika en die ontwikkelde wreld. Sonder toereikende vervoer, energie, telekommunikasie en waternetwerke word alle ontwikkelingsinisiatiewe geweldig bemoeilik en in die wiele gery. Die koste van die hantering van Afrika se infrastruktuurbehoefte is volgens die Wreldbank ongeveer $93 miljard n jaar. Baie beleggers sien nou die situasie as n geleentheid. Lees oor die Programme for Infrastructure Development in Africa (PIDA) by www.pidafrica.org. Ruimtelike ontwikkelingsinisiatiewe (SDIs) of handelsdeurgange is regeringsgedrewe programme in gebiede met inherente potensiaal. Vervoermodusse (paaie, hawens, ens) word geharmonieer. Die Regional Indicative Strategic Development Plan (RISDP), die SADC Regional Infrastructure Development Master Plan (RIDMP), die NoordSuid-korridor en die nuwe Oos-Wes-Vervoerkorridor (NEWCOR) is almal maatrels wat aanvaar is om intra-Afrika- infrastruktuur te verbeter. Kry nuus oor infrastruktuurprojekte vir elke land by www.afdb.org, die webwerf van die African Development Bank.

309

Lughawens
Lugverkeer en Navigasiedienstemaatskappy Tel: 011 607 1000 www.atns.co.za Airport Company South Africa (ACSA) Tel: 011 723 1400 www. airports.co.za Suid-Afrikaanse Siviele Lugvaartgesag (SACAA) Tel: 011 545 1000 www.caa.co.za

Spoorwe
Transnet Freight Rail (TFR) Nasionale Spoorwe Hoofbestuurder: Agriculture and veiligheidsreguleerder Bulk Liquids Business-Eenheid www.rsr.org.za Tel: 011 960 2360 www.spoornet.co.za Passasierspooragentskap van Suid-Afrika (PRASA) Transnet Spooringenieurswese www.prasa.com Tel: 012 391 1301

Spesiale ekonomiese sones (SEZs)/handelsmiddelpunte

Coega Ontwikkelingskorporasie (CDC) www.coega.co.za Dube Tradeport www.dubetradeport.co.za Oos-Londen Industrile Ontwikkelingsone www.elidz.co.za Maputo-korridorlogistiekinisiatief www.mcli.co.za Richardsbaai Industrile Ontwikkelingsone (RBIDZ) www. richardsbayidz.co.za

Verteenwoordigende liggame en NROs

Agri SA Tel: 012 643 3400 www.agrisa.co.za Sien die agrologistics-opsie onder Economic intelligence op die webtuiste www.agbiz.co.za, webwerf van die Landboubesigheidskamer. Built Environment Professions Export Council (BEPEC) www. bepec.co.za

Business Unity South Africa (BUSA) Tel: 011 784 8000 www.busa. org.za Consulting Engineers South Africa. Besoek www.cesa.co.za of bel 011 463 2022. Die burgerlike samelewingswaghond Corruption Watch is genteresseerd as gevolg van die skaal van die land se infrastruktuurprogramme. Kyk na www.corruptionwatch.org.za Graanhanteringsorganisasie van Suidelike Afrika (GOSA) Tel: 012 807 3002 www.gosa.za.net Graan SA Tel: 0860 047 246 www.grainsa.co.za Die Nasionale Kamer van Meulenaars Tel: 012 663 1660 www. grainmilling.org.za Nepad Business Foundation se Infrastructure Sector desk. Bel 011 463 2022 of kyk na www.nepadbusinessfoundation.org Opposition to Urban Tolling Alliance (OUTA) www.outa.co.za Padvragassosiasie Tel: 011 974 4399 www.rfa.co.za South African Association of Freight Forwarders (SAAFF) Tel: 011 455 1726 www.saaff.org.za Suid-Afrikaanse Assisiasie van Skeepseienaars (SAASO) Tel: 031 266 1384 www.saasoa.com Suid-Afrikaanse Kamer van Handel en Nywerheid (SACCI) se SACCI Infrastructure Committee. Call 011 446 3800 and visit www.sacci. org.za Suid-Afrikaanse Stedenetwerk Tel: 011 407 6471 www.sacities.net Suid-Afrikaanse Federasie van Raadgewende Ingenieurskontrakteurs (SAFCEC) Tel: 011 409 0900 www.safcec. org.za South African Institution of Civil Engineering www.saice.org.za South African Transport and Allied Workers Union (SATAWU) Tel: 011 333 6127 / 9199 www.satawu.org.za Southern African Vehicle Rental and Leasing Association (SAVRALA) Tel: 083 250 0333 http://savrala.co.za

Finansiering
African Infrastructure Investment Managers (deel van die Macquarie Groep Suid-Afrika) Tel: 021 670 1234 www.macquarie. co.za

NAMC HP

310

Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (DBSA) is een van talle ontwikkelingsfinansieringsinstansies in Suid- en suidelike Afrika. Besoek www.dbsa.org. Die DHN se Regional Spatial Development Initiative Programme (RSDIP) word gehuisves deur die DBSA. Die RSDIP het die taak om infrastruktuur en industrile ontwikkelingsgeleenthede in die Suid-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskappe-streek te identifiseer Besoek www.infrastructuredialogues.co.za. Die DBSA is een van die gashere. Markkennisgewings/markbriewe (liggingsdifferensiale vir kommoditeite) neem die logistiek in aanmerking wat by die vervoer van goedere betrokke is. Die Kommoditeitsafgeleide Afdeling is by 011 520 7535 of besoek www.jse.co.za/commodities KZN Growth Fund Tel: 031 304 1116 www.kzngrowthfund.co.za PricewaterhouseCoopers Tel: 011 797 4000 www.pwc.co.za/en

Opleiding en navorsing
Envision International Tel: 011 326 1474 www.envision-int.co.za Transport Education and Training Authority Tel: 011 781 1280 www.teta.org.za Universiteit van Johannesburg Tel: 011 559 3461/ 4950/ 2464 www.uj.ac.za Die Institute for Transport and Logistics Studies (ITLS) Africa is gevestig binne die Departement van Vervoer- en Voorsieningskettingbestuur Universiteit van KwaZuluNatal (UKZN) Bioresources Engineering and Environmental Hydrology Tel: 033 260 5490 http://beeh.ukzn.ac.za Graduate School of Business & Leadership Tel: 031 260 1615 / 26 http://gsbl.ukzn.ac.za Universiteit Stellenbosch Sentrum vir Voorsieningskettingbestuur Departement Logistiek Tel: 021 808 3981 www.sun.ac.za/cscm Universiteit van die Vrystaat Departement van Landbouekonomie Tel: 051 401 2824 / 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ Departement van Bourekenkunde en Konstruksiebestuur Tel: 051 401 2248 Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel: 012 841 3871 Sien die nuutste State of Logistics Survey for South Africa: logistics value and cost drivers from a macro and micro economic perspective op die webtuiste. Dit kan by www. csir.co.za/sol afgelaai word.

Business Action For Africa www.businessactionforafrica.org Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA) www.comesa.int Die Corporate Council of Africa www.africacncl.org Die Cross-Border Road Transport Agency (CBRTA) reguleer en beheer die oorgrensvervoer van vervoer en vrag. Kyk by www.cbrta. co.za. Kontak Andr Pottas, Deloitte Korporatiewe Finansieringsadviesleier vir sub-Sahara Afrika, oor belegging in Afrika se infrastruktuur by apottas@deloitte.co.za. East African Community (EAC) www.eac.int Engineers Against Poverty www.engineersagainstpoverty.org Federasie van Oos- en Suider-Afrikaanse Padvervoervereningings (FESARTA) www.fesarta.org Infrastructure Consortium for Africa (ICA) www.icafrica.org International Transport Workers Federation www.itfglobal.org Maritime Organisation of West and Central Africa (OMAOC) www.omaoc.org NEPAD Planning and Coordinating Agency (NEPAD Agency) www.nepad.org Port Management Association of Eastern and Southern Africa (PMAESA) www.pmaesa.org Port Management Association of West and Central Africa (PMAWCA) www.pmawca-agpaoc.org Suider-Afrika Ontwikkelingsgemeenskap (SADC) www.sadc.int Southern Africa Global Competitiveness Hub www.satradehub.org Suider-Afrikaanse Spoorwegvereniging www.sararail.org Die Southern Africa Trust beskou vervoer-, energie- en waterinfrastruktuur as belangrik om handel en beleggings tussen die verskillende streke te fasiliteer. Besoek www.southernafricatrust.org. Union of African Railways www.uic.org Sien die aantekeninge oor die Sub-Saharan Africa Transport Program (SSATP) op die Wreldbank se webtuiste. Kies die Countries/ Africa/Transport-opsie by www.worldbank.org. Sien ook die logistics competitiveness report.

10. Publikasies en webtuistes

Kyk na die baie webwerwe wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is bv. www.csir.co.za/sol. n Bron wat vir hierdie hoofstuk gebruik is, is Transnet and Agri-logistics, n aanbieding deur Transnet se HUB Brian Molefe in Mei 2012 by die Agribusiness Indaba. Die aanbieding sluit kaarte in oor vervoerroetes, volumes, pad vs spoormarkaandeel, ensovoorts. Die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) het opdrag gegee vir n normvasstellingstudie The role of transport in logistics of agriculture. Lees hierdie uitstekende verslag by www.agbiz.co.za. Vind die Infrastructure Report Card at www.saice.org.za. Die Agricultural Marketing Commodity Profiles by www.daff.gov.za (neem die Publications-opsie) sluit n analise van logistiek en die waardeketting van verskeie landboukommoditeite Die NAMC/DAFF Internasionale TradeProbe, beskikbaar by www.namc. co.za, dek handelskwessies. Die daaglikse Engineering News eNewsletter is die beste manier om by te bly met Afrika-infrastruktuurgebeure. Teken aan by www. engineeringnews.co.za. Transport World Africa is n tweemaandelikse tydperk wat uitgegee word deur 3 S Media. Sien besonderhede by www.twa.co.za. Cape Media Korporasie verskaf die Road Ahead. Besoek www. capemedia.co.za. n Aantal konferensies vind plaas oor temas rakende infrastruktuur (infrastruktuur, energie, nuttighede ens) en die leser kan die volgende webtuistes besoek vir n aanduiding van sommige hiervan: - Kry die Infrastructure-opsie by www.africainvestor.com - Die jaarlikse Africa Utility Week by www.african-utility-week.com - Die Africa Rail geleentheid: www.terrapinn.com, www.africa-rail.com - iPAD (Infrastructure Partnership for African Development) www.ipadafrica.com. Business Monitor International (BMI) se Africa Making Sense Of The Infrastructure Deficit. Besoek www.businessmonitor.com. http://ports.co.za/ Hawens en skepe, Shipping and harbour news out of Africa Kry verskeie verslae en voorleggings by www.polity.org.za soos Addressing Africas Infrastructure Challenges (Mei 2012) Kry die Transport Forum Special Interest Group webblaaie by www. transportsig.com. Kyk na die Logistics-opsie by www.cga.co.za, die webwerf van die Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika (CGA).

Maatskappye
Barloworld Logistics www.barloworld-logistics.com Frost & Sullivan Tel: 021 680 3260 www.frost.com FPT Groep Edms Bpk Tel: 021 401 8853 www.fpt.co.za Graan Silo Industrie lizbe@graansilo.co.za www.graansilo.co.za Imperial Logistics, borg van die WNNR se State of Logisticsopname. Bel 011 821 5500 en besoek www.imperiallogistics.co.za Industrial Logistic Systems Tel: 011 656 1100 www.ils.co.za MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za Sherwood Tel: 011 255 0300 www.sherwood.co.za Stargate Scientific verskaf vinnige GMO-toetstoerusting om besluite oor berging en vervoer van produkte vinnig en akkuraat te neem. Bel 011 675 7433 en besoek www.stargatescientific.co.za Super Group Tel: 011 523 4000 www.supergrp.com Townshend International Tel: 021 851 1007 www.townsend.co.za Van Tonder Transport Tel: 012 803 3658 http://vantondertransport. co.za

Streek en kontinentaal
African Association of Public Transport www.uitp.org African Civil Aviation Commission (AFCAC) www.afcac.org Afrika Ontwikkelingsbank www.afdb.org African Shipowners Association http://african-shipowners.org Die African Union se Department of Infrastructure and Energy www. au.int/en/dp/ie/ African Union Commission www.au.int/en/commission Agency for the Safety of Aerial Navigation in Africa (ASECNA) www.asecna.aero

311

nasionale kwessies
Die jeug
Kyk die hoofstukke oor Landbou-onderwys en -opleiding, en oor Beroepe en indiensneming in landbou.

Die besprekingsdokument, Putting Young Africans to Work: Addressing Africas youth unemployment crisis (September 2011 ) maak gebruik van n reeks dialo wat in Mei 2011 met die regerings van Zambi, Mosambiek en Swaziland gehou is. Hierdie dialo is saamgestel deur die Brenthurst Foundation en het bestaan uit vooraanstaande kundiges van die Verenigde State, Costa Rica, Argentini, die Ivoorkus en Suid-Afrika almal wat tot die volume bygedra het. Met hul diverse agtergronde in regering, sake, implementering van beleid en akademie in Afrika, bring elke kundige n unieke perspektief wat betrekking het op die kwellende aangeleentheid van werkloosheid onder die jeug. Kry dit op www.polity.org.za. Vind die International Youth Foundation se webtuiste by www.iyfnet.org.

1. Oorsig 3. Plaaslike sakeomgewing

Werkloosheid en n gebrek aan opvoeding onder die jeug is n bedreiging vir die ontwikkeling van die land en n verkwisting van geleenthede. Uitdagings waarvoor die jeug te staan kom, kan binne die bestek van tien tot twintig jaar nasionale krisisse word. Terwyl die jeug aan die een kant die bedreiging van sosiale oproer verteenwoordig, is dit tog ook waar dat hulle aan die ander kant die geleentheid vir blywende verandering en transformasie verteenwoordig. Die potensiaal vir nuwe sieninge en benaderings tot ou probleme op n manier wat nie deur ons huidige stelsels en instellings bereik kan word nie, is in die jeug opgesluit. Hulle het die geleentheid om sistemiese foute in ons wreld permanent uit te wis, iets wat op geen wyse deur sosiale manipulasie teweeggebring kan word nie. Die inherente gewilligheid van die jeug om nuwe oplossings te probeer en eeue oue probleme in die oog te kyk, kan gekanaliseer word na hoogs kreatiewe ontwikkelings in enige samelewing wat bereid is om op die jeug te fokus. Suid-Afrika gaan in die volgende vier dekades n opbloei in die jeugbevolkingskromme beleef. Dit word n demografiese dividend genoem, aangesien dit die grootte van die werkende bevolking verhoog en n geleentheid bied om ekonomiese groei en innovasie uit te bou. N die styging in die getalle van die jeug sal Suid-Afrika weer met ander uitdagings te kampe h en sal die land hopelik op daardie stadium genoeg krag opgebou het om n groter deel van die ekonomie na tegnologie en kennis-intensiewe aktiwiteite oor te beweeg.
Bron: Michael Stuart, medeskrywer van die National BEE Handbook

Werkloosheid en die jeug

Om die globale gemiddelde arbeidsdeelnamekoers van 56 persent te kan bereik, moet Suid-Afrika 18- miljoen mense aanstel vyf miljoen meer as tans. Werkloosheid onder die werkende ouderdom jeug van 25 jaar is die mees dreigende vraagstuk 50% van hulle is werkloos. Dit is n uitdaging om werk te skep vir die bevolking wat ons nou het, en nie vir diegene wat ons hopelik eendag gaan h wanneer die onderwysstelsel in groot mate verbeter is nie. Dit beteken dat daar op laeloon-aanvangsposte en strategie gekonsentreer moet word, en nie slegs op formele, hor betaalde indiensneming nie, ten einde vir die jeug en die ongeskooldes toegang tot werk te verleen. Wanneer mense vanaf n vroe ouderdom reeds werkloos was, dra hulle dikwels vir die res van hul lewe die letsels daarvan. Jongmense wat vir lang tye by die arbeidsmag uitgesluit word, word van indiensopleiding ontneem, wat veroorsaak dat hulle permanent met n gebrek aan vaardighede sit. Aan die ander kant is jongmense vinnige leerders. Vaardighede wat hulle as jongmense verwerf het, word diep by hulle ingewortel. Al kan ons nie vir almal werk kry nie en kom ons wees eerlik, ons kan nie moet ons nietemin op die jeug fokus.
Bronne: SAnews 23 Februarie 2012; uittreksels uit n dokument van die Centre for Enterprise Development, onder die titel 5-Million Jobs, wat by www.cde.org.za beskikbaar is.

n Landbougeleentheid? Die gemiddelde boer en plaaswerker is ouer as tevore en jongmense kies ander loopbaanmoontlikhede bo landbou. Redes wat hieraan toegeskryf word wissel van persepsies dat dit nie n aantreklike bedryf is nie, dat mens werk hard vir lae opbrengste en dat die vergelykende sakeklimaat en toekoms beter is elders . Roelof Bezuidenhout, n boer in die Oos-Kaap het gewaarsku dat veroudering in alle sektore van die landbou niks goed voorspel vir die regering se planne vir landelike ontwikkeling nie om nie eens te praat van die land se voedselsekerheid nie. As dit jare neem vir n nuweling om ondervinding op te bou en bedrewe te raak, moet ons onself afgevra van waar die nuwe generasie van boere sal kom en hoe goed hulle sal wees. Miskien is die ho werkloosheidskoers onder die jeug n geleentheid vir landbou. Afrika maak swaar staat op landbou vir sy BBP (die gemiddeld is 35%). Dit feit dat Afrika-staatshoofde die Maputo-verklaring onderteken het waar hulle hulself daartoe verbind het om 10% van hul jaarlikse begrotings in landbou ontwikkeling en navorsing te bel, maak sin. Baie min het egter hierdie mylpaal bereik. Die privaatsektor sal verseker die leiding neem met belegging in landbou. Bemagtigende beleid, markte wat goed funksioneer en ondersteuning aan kommersile en kleinskaalse boere sal sukses aanmoedig asook werkskepping. En hoe meer die jeug n florerende landbousektor sien hoe aantrekliker sal dit vir hulle raak.

2. Internasionale sakeomgewing
Vind uit oor die VN se programme on Youth op www.un.org/youth

Afrikane tussen die ouderdomme 15 en 24 maak tans 60% uit van die kontinent se werkloses 22 miljoen van die 40 miljoen werklose jeug het die soektog na werk laat vaar. Die 2012 African Economic Outlook-verslag, wat aantekeninge oor 53 lande bevat, spoor Afrika-regerings aan om programme en aansporings na te volg wat sal help met werkskepping en die verkryging van nuwe vaardighede onder jong Afrikane. Daar word ges dat die getal jong Afrikane teen 1945 gaan verdubbel van 200 miljoen tot 400 miljoen. Die 293-bladsy studie is gesamentlik opgestel deur die African Development Bank (AfDB), die OECD Development Centre, die United Nations Economic Commission for Africa (UNEA) en die UN Development programme (UNDP).
Bron: die artikel Africa needs programmes to boost youth employment study by www.engineeringnews.co.za

Kry die International Labour Organisation se nuutste Global Employment Trends for Youth verslag op www.ilo.org of www.polity.org.za. ILO raam dat tussen 80 tot 100 miljoen jeug wreldwyd werkloos is. Die verslag identifiseer korttermyn probleme soos sosiale risikos wat met werkloosheid en onaktiwiteit oor n lang tydperk geassosieer word, en ook moontlike langtermyngevolge met betrekking tot toekomstige lone en wantroue in die politieke en ekonomiese stelsel.

Nasionale Landbou-jeugskou
Die toekoms van die landbou l by die jeug se ingesteldheid oor die landbou. Die Agricultural Youth Society is n organisasie sonder winsoogmerk wat

312

daarna streef om n liefde vir landbou onder die jeug aan te moedig. Vind Youth shows onder die Activities-opsie by www.agriexpo.co.za. Elke provinsie bied sy eie uitdunne aan waar die twee beste inskrywings per afdeling deurgaan na die nasionale kompetisie. Daar is twee ouderdomsgroepe in elke afdeling juniors vir kinders onder 14, en seniors vir kinders onder 18. Alle deelnemers moet leerders wees, en hulle ding mee vir die provinsie waarin hulle skoolgaan. Daar is 15 klasse waarin kinders deelneem, naamlik vleisbeeste, melkbeeste, vleisbokke, melkbokke, veselbokke, wolskape, vleisskape, perde, varke, hoenders, hase, sierduiwe, renduiwe, tuisnywerhede en suiwelprodukte. Elke klas word in verskillende afdelings beoordeel. Dit is een van die wonderlikste geleenthede vir kinders om met diere te werk en om hulle op n positiewe manier by die landbou te betrek. Alle kinders is welkom. Vir meer inligting, skakel Hennie Prinsloo by 082 671 9712.

Geleenthede om ervaring in n werksopset op te doen, sluit internskappe, leerderskappe, vakleerlingskappe en nasionale jeugdiens in. Die skepping van n nasionale jeugdiens word beskou as n meganisme om vrywillige en diensaktiwiteite ter ondersteuning van gemeenskaps- en nasionale ontwikkeling onder jongmense aan te moedig, terwyl dit terselfdertyd nuwe geleenthede meebring om vaardighede te ontwikkel, te werk en n inkomste te genereer. Omdat al die staatsdepartemente besef dat die jeug nie net een ministerie se verantwoordelikheid en plig is nie, stel hulle almal, in mindere of meerdere mate, hul fokus op die jeug hetsy dit nou beursskemas, internskappe, mentorskappe en inkubasieprogramme is. Kontakbesonderhede en webtuistes vir staatsdepartemente is by www.info.gov.za beskikbaar. Nasionale tesourie www.treasury.gov.za Besonderhede van die jeugindien snemingsubsidie word oorweeg. Die subsidie vergoed werkgewers vir die indiensneming van jong werknemers en kan die koste vir opleiding opweeg of die risiko wat die werkgewers neem veral die wat klein besighede bedryf. Cosatu het sy kommer uitgespreek dat sodanige subsidie sal lei tot die vervanging van ouer, meer ervare werkers met jonger, goedkoper werkers. Die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming www.ruraldevelopment.gov.za die pogings van ondernemings in staatbesit (SOEs), wat onder die Departement van Openbare Ondernemings (DPE) ressorteer, soos Eskom, Transnet, SuidAfrikaanse Lugdiens, Broadband Infraco, Alexkor, South African Express, die Suid-Afrikaanse bosboumaatskappy en Denel te kordineer tot die maksimalisering van hul insette in jeug ekonomiese bemagtiging wat fokus op: werkskepping vaardigheidsontwikkeling entrepreneurskapontwikkeling korporatiewe maatskaplike belegging (CSI) en verwante inisiatiewe

Toyota SA Nasionale jong boer van die jaar

Vir meer besonderhede oor hulle jongboerwerk, kontak ander boereverenigings soos TLU SA en NAFU SA (besonderhede in die hoofstuk oor die georganiseerde landbou).

Die Toyota-SA Nasionale Jong boer van die Jaar kompetisie is die hoogtepunt van nege provinsiale kompetisies waar boere tussen 18 en 35 jaar kompeteer. Hierdie boere moet vir ten minste twee jaar lidmate van die provinsiale affiliasie van AgriSA wees, en hulle kompeteer teen ander jong boere van dieselfde provinsie voordat hulle as finaliste gekies word in die groter kompetisie. Die nege provinsiale finaliste word dan verder beoordeel op hul plaasvaardighede, finansile en sakeinsig en menigte ander wetenskaplike kriteria.

Die Land Bank Future Farmers Show

Gebeur by die Royal Agricultural Show by Pietermaritzburg.

Die jaarlikse Woolworths Trust EduPlant-program

Die Woolworths Trust EduPlant-program begin elke jaar met n uitnodiging aan onderwysers om n gratis eendagwerkswinkel in permakultuur by te woon. Onderwysers wat die permakultuurvaardighede aanleer, word voe dselsekerheidkampioene in hul gemeenskappe. Hulle word aangemoedig om voedseltuine te skep wat broodnodige voedsel vir honger skoolkinders verskaf. Sodra n skool se tuine ontwikkel is, word hul projekte vir die nasionale kompetisie ingeskryf. Hulle kry deurlopend ondersteuning en raad by kenners van permakultuur wat die skole besoek en dan die 63 finaliste aanwys. Alle finalisskole wen n kontantprys en omgewings-, gesondheidsen tuinmaakhulpbronne. Bykomende prysgeld en hulpbronne word aan die wenners in die opkomende, intermedire, gevorderde en provinsiale kategorie toegeken. EduPlant word deur Food & Trees for Africa bedryf. Bel 011 656 9802 of besoek www.trees.co.za. Onderrigmateriaal vir skole wat permakultuur aan die aktiewe leerkurrikulum wil koppel, is ook beskikbaar.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die wet op die nasionale jeugontwikkelingsagentskap (National Youth Development Agency Act, Act No. 54 of 2008) is by www.nyda.gov.za en die dokument van die Nasionale Jeugbeleid 2009 2014 by www.info.gov.za beskikbaar.

Die Kabinet het in April 2009 die Nasionale Jeugbeleid vir 20092014 goedgekeur, waarin besonderhede van n hele aantal belangrike beleidsake voorkom. Dit word deur n gentegreerde jeugontwikkelingstrategie, waarin spesifieke planne uiteengesit word om die beleidsvoorstelle in werking te stel, opgevolg. Nasionale pogings om die jeug te bemagtig, konsentreer op werkloosheidsinisiatiewe en kleinsakeontwikkelingsondersteuning, aangesien mense glo dat as die ekonomiese probleme van die jeug opgelos word, hulle minder vatbaar vir ander maatskaplike probleme sal wees.

Departement van Maatskaplike Ontwikkeling Die National Rural Youth www.population.gov.za Service Corps (NARYSC) is n tweejaarprogram wat gemik is op Twee studies aan die einde van die bemagtiging van landelike jeug 2011 bevestig dat kinderondervan elk van die 3 000 landelike steuningstoelae die diepte en wyke regoor die land. Die program intensiteit van armoede laat afneem teiken jeug wat tussen 18 en 35 jaar het. Die studies is gedoen deur die oud is wat Graad 10 of Standard 8 Verenigde Nasies se kinderfonds, skoolrapporte het en opgelei sal Finansile en Fiskale Kommissie van Suid-Afrika en die Departement word in die tegniese- ambag- en van Maatskaplike Ontwikkeling. maatskaplike werkvaardighede Verslae onder die opskrif The oor n tydperk van twee jaar. Die Impact of the International Crisis vaardighede wat aangeleer moet on Child Poverty in South Africa en word, word bepaal deur behoeftes Vulnerability of Children and Poor in landelike gebiede wat bepaal families to the Economic Resession word deur huishoudelike en van 2008-2009 het bevind dat gemeenskapprofiele. Na voltooiing kindertoelae as n vorm van van die tweejaaropleidingsprogram gediversifiseerde inkomste gedien sal kandidate in hul gemeenskappe het wat arm huishoudings minder werk en dienste lewer in plaaslike vatbaar maak vir die uitwerking sosio-ekonomiese ontwikkeling. van die skok. Kry die NARYSC-opsie op die Departement van Hor webtuiste. Onderwys en Opleiding www.dhet.gov.za Departement van Openbare Ondernemings Departement van Vroue, www.dpe.gov.za/youth Kinders en Mense met Die jeug ekonomiese deelname Gestremdhede (YEP-program het ten doel om www.dwcpd.gov.za

Die SANews-nuusbrief is In uitstekende manier om tred te hou met die verskillende inisiatiewe vir die jeug. Besoek www.SANews.gov.za om daarop in te skryf.

313

5. Ander belanghebbendes
Agri-Expo Tel: 021 975 4440 www.agriexpo.co.za Bafenyi Trust Tel: 018 293 0086 www.bafenyitrust.com Agri-Expo het in 1999 die Nasionale Landbou Jeugskou genisieer en is steeds daarby betrokke. n Trust wat volhoubare infrastruktuur vir voorskoolse agtergeblewe kinders naby Pothefstroom in die Noordwes bied

National Youth Development Agency Tel: 08600 96884 www.nyda.gov.za

Die agentskap het onstaan met die samesmelting van Umsobomvu en die Jeugkommissie. n Deel van sy funksies is om die ontplooiing van die jeug se deelname aan die ekonomie te Vind provinsiaal- en munisipaal fasiliteer, beleid te maak, navorsing en kontakbesonderhede on die ontwikkeling uit te voer, raadgewende webtuiste en inligtingsdienste te voorsien en toegang tot fondse te bevorder. National Youth Development Trust Tel: 012 346 2409 www.nydt.org Deur probleemoplossing as onderwysmedium te gebruik ondersteun die NYDT onderwysers en studente van Graad 1 tot 12 om hul persoonlike en professionele vaardighede te ontwikkel en loopbaanmylpale te bereik. Labour market is een van die vier kamers waaronder jeugwerkloosheid ressorteer Die Departement van Vervoer en Ekonomie in die fakulteit van Handel en Administrasie op die Mafikeng-kampus huisves YEDU wat potensiale besighede leiding gee vanaf kinderskoene tot korporatiewe prestasie. Jeugontwikkeling

Entrepreneurskap en fassinerende Business Today Training Tel: 011 873 8240 Life Choices-opleiding vir die jeug. www.businesstodaysimulations. com Centre for Development and Kry navorsingsverslae oor die Enterprise (CDE) jeug, byvoorbeeld South Africas Tel: 011 482 5140 door knockers: young people and www.cde.org.za unemployment in metropolitan South Africa en 5-Million Jobs. Centre for Youth Development (CYD) Tel: 011 410 6837 / 8 www.cyd.org.za Die missie van n artikel 21maatskappy is om volhoubare konsultasie, navorsing, opleiding en ontwikkelingsprosesse te fasiliteer vir die skep van n omgewing wat die jeug sal Die Kinderinstituut is In leier op die gebied van kinderbeleidsnavorsing en -voorspraak in Suid-Afrika. Sy jaarlikse South African Child Gaugepublikasie voorsien insig in die status van die land se kinders. Siyenza Manje is daarop gerig om die verkryging van vaardighede op plaaslike regeringsvlak te ondersteun en word deur die bank se program vir jong professionele persone bedryf. Beleggings in vroe kinderontwikkeling

Die Nasionale Ekonomiese Ontwikkelings-en Arbeidsraad (Nedlac) Tel: 011 328 4200 www.nedlac.org.za Noordwes-universiteit Youth Entrepreneurial Development Unit (YEDU) Tel: 018 389 2111 www.nwu.ac.za

Kinderinstituut Universiteit van Kaapstad Tel: 021 689 5404 / 8343 www.ci.org.za

Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (DBSA) Tel: 011 313 3911 www.dbsa.org DG Murray Trust Tel: 021 670 9840 www.dgmt.co.za Elgin Learning Foundation Tel: 021 848 9413 www.elginlearning.org.za Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Tel: 012 302 2000 / 416 tmasilela@hsrc.ac.za www.hsrc.ac.za/ypi The June 16 1976 Foundation www.june16.org.za Junior Achievement SA (JASA) Tel: 011 331 3150 www.jasa.org.za Daar is kantore in al die provinsies (kry kontakbesonderhede op die webtuiste)

Resonance Institute of Learning Tel: 011 888 3498 www.ril.co.za Salesians of Southern Africa Tel: 021 697 2455 www.salesians.org.za

Sewe gemeenskappe behartig hul eie jeugontwikkelingsaktiwiteite wat wissel van jeug retoriek (redenaarskuns) in skole tot vaardig heidsopleidingsprogramme en MIV/ VIGS intervensies

Santam Landbou ondersteun jong Santam Landbou Tel: 012 369 1202 boere deur middel van die jaarlikse Hannes.duplessis@santam.co.za Jongboer van die Jaar- kompetisie www.santam.co.za School Leavers Opportunity Training (SLOT) Tel: 033 398 0508 / 9 / 10 www.slot.co.za SLOT is n NRO met n suksessyfer van 45 -60% deurdat hulle hul studente in formele indiensneming plaas of hulle help om hul eie onderneming te begin.

Die RGN bedryf n Jeugbeleidinisiatief. Daar is verskeie hulpbronne op hul webtuiste wat nuttig sal wees vir mense wat bemagtigingsprodukte vir die jeug beplan.

Besonderhede van alle programme word op die webstuiste gegee.

Seda is n agentskap van die SuidSmall Enterprise Development Agency (Seda) Afrikaanse Departement van Handel Kry kontakbesonderhede en Nywerheid (DHN) by www.seda.org.za en in die Finansieringsdienste vir Ontwikkeling hoofstuk. Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge www.sairr.org.za n Studie deur die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge voer aan dat die helfte van die wat tans tussen die ouderdom van 25 en 34 is, nooit werk sal kry nie.

314

South African Youth Agribusiness Co-operative (SAYA Co-op) Mnr. Aggrey Mahanjana Tel: 012 361 9127 / 348 8566 South African Youth Council Tel: 021 447 7899 / 6388 St Anthonys Centre Tel: 011 022 4630/1/2/3 www.st-anthonyscentre.co.za Strategy & Tactics Tel: 021 424 4837 www.s-and-t.co.za

NERPOs se aanvullende jeugontwikkeling en Agribesigheid entiteit Dit is n vrywillige samelewingsorganisasie burgerlike

nasionale kwessies
Menslike nedersettings
1. Oorsig
Wanneer u voel dat u behoort, neem u eienaarskap van u omgewing. Dit is in u belang om op n manier op te tree wat sal verseker dat u gemeenskap en die welsyn daarvan permanent is, wat neerkom op sosiale verantwoordelikheid en sorg. Enige gemeenskap met n ho persentasie van mense wat nie voel dat hulle behoort nie, sal spanning h. Dit is waar in die geval van mense: wat benadeel is deur die geskiedenis van ons land (sien Swart ekonomiese bemagtiging (SEB) en Ondersteuning aan opkomende boere) benadeel is op grond van geslag (sien die Vroue hoofstuk) wat sopas uit die skool is met geen kanse vir indiensneming (sien die Werkskepping en Die jeug hoofstukke in die afdeling). wat op n manier fisies gestremd is (sien Persone met gestremdhede) In hierdie hoofstuk gaan ons kyk na die kwessie van diegene wat letterlik haweloos is of diegene wat in baie onbevredigende omstandighede woon.

Projekte kon letterlik duisende behoeftige gemarginaliseerde mense oor die afgelope veertig jaar help. S&T is n ontwikkelingskonsultant wat beheer uitgeoefen het oor die taakspan wat die White Paper on National Youth Service, begeleier besigheidsplanne en strategie vir implementasie opgestel het. Sukuma Afrika fasiliteer sosiale netwerkdiens, dialoog, inligting, mentorskap en toegang tot finansiering vir entrepreneurs met projekte in Afrika Die Minister van Hor Onderwys en Opleiding, Dr. Blade Zimande het SSACI gelof vir sy werk met voorsiening van vakleerlingskappe en ander opleidingsgeleenthede aan jong voormalige agtergeblewe SuidAfrikaners in 2011. Verbind tot die verligting van armoede in Suid-Afrika deur markte te laat werk vir die armes n NEPROprojek met ander strategiese vennote om werklose, jong gegradueerdes in landbou te help om die landbousektor binne te tree.

Sukuma Afrika Tel: 011 784 1042 www.sukumaafrika.org

Swiss-South African Cooperation Initiative (Ssaci) Tel: 011 642 2110 www.ssaci.org.za

Triple Trust Organsation Tel: 021 689 6000 www.tto.org.za Young Agribusiness Entrepreneurial Development Programme (YAEDP) Mnr. Aggrey Mahanjana Tel: 012 361 9127 / 348 8566

2. Verstedeliking
Daar was talle redes waarom mense dekades gelede reeds na die stede toe gemigreer het: Trekfaktore het die toestroming na die diamant- en goudmyne, toegang tot werk en werksgeleenthede, toegang tot stedelike geriewe, die aantrekkingskrag van die helder ligte en om nader aan geliefdes te wees, ingesluit. Die feit dat mense nie grond besit het nie, werkloos was, onder armoede gebuk gegaan het en dat onbillike belasting op mense van die platteland gehef is, was alles stootfaktore. Dit is in die laaste paar jare aangevul deur die wreldwye ekonomiese ineenstorting, die plaaslike resessie en gepaardgaande werksverliese, en die oorgrensbewegings van mense wat na n beter lewe in hierdie land kom soek. Sommige informele nedersettings wat in die laaste eeu gebou is was die skepping van die destydse regering die informele nedersettings wat opgerys het maar nie weer n verskyning gemaak het nie. Hulle is nou meer soos ekonomiese vlugtelingsones en menslike parkeerterreine gepak met mense wat hoop en bid om n lewe te voer in beter behuising in die stede. Menslike nedersettings moet verder gaan as huise na n gevoel van behoort
Bron: Tokyo Sexwale praatjies in Buanews, en die argitek, Mokena Makeka wat n toekenning gekry het.

Youth Development through n Program gemplementeer deur die Football (YDF) Deutshe Gesellschaft fr Internationale Tel: 012 432 0100 Zusammenarbeit(GIZ) GmbH in www.za-ydf.org vennootskap met die Departement van Sport en rekreasie, SuidAfrika(SRSA) in 10 Afrikalande. Youth in Agriculture and Betrokke in al die provinsies Rural Development (YARD) Mnr. N Phungo 072 676 4306 phungon@webmail.co.za Youth Development Network (YDN) Tel: 011 836 2172 www.ydn.org.za n Nasionale netwerk van ses jeugontwikkelingsorganisasies wat in Suid-Afrika bedrywig is. Die YDN het n uitstekende webtuiste met hulpbronne wat handleidings, instrumente, publikasies en navorsing insluit. Daar is ook nasionale en internasionale skakels na ander rolspelers wat met die jeug verband hou.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Menslike nedersettings is uitkoms 8 van die regering se 12 prioriteitsuitkomste. Hierdie uitkoms plaas klem op volhoubare menslike nedersettings en n beter kwaliteit van huishoudelike lewe wat deur n aantal intervensies bereikbaar is. Lees hieroor in die nuutste jaarboek op www.gcis.gov.za.

Besoek die webtuistes van die lys rolspelers wat vroer in die hoofstuk genoem word. Kry ook die verslae en studies op www.polity.org.za, byvoorbeeld Youth Unemployment: Finding Solutions (Mei 2012)

Ingevolge artikel 26(1) van die Grondwet het almal die reg op toegang tot voldoende behuising. Die staat moet, binne sy beskikbare hulpbronne, redelike wetgewende en ander maatrels tref om die progressiewe verwesenliking van hierdie reg moontlik te maak (artikel 26(2)). Die wetgewing wat die Departement van Behuising afgekondig en gemplementeer het, ressorteer volledig onder hierdie grondwetlike opdrag. Ingevolge artikel 2(1)(a) van die Behuisingswet (Wet No. 107 van 1997) word al drie regeringsfere verplig om voorkeur te verleen aan armes se

315

behoeftes ten opsigte van behuisingsontwikkeling. Daarby moet al drie regeringsfere verseker dat behuisingsontwikkeling die wydste keuse van behuisingsopsies en opsies betreffende sekerheid van besit wat redelikerwys moontlik is, voorsien; ekonomies, fiskaal, sosiaal en finansieel bekostigbaar en volhoubaar is; op gentegreerde ontwikkelingsbeplanning gebaseer is; en op n deursigtige, verantwoordingspligtige en billike wyse geadministreer word, en die praktyk van goeie staatsbestuur moet gehandhaaf word. Die Departement van Behuising voer sy wetgewende opdrag uit deur middel van sy bestaande en toekomstige wetgewing en die Behuisingskode soos dit in die Behuisingswet, 1997, uiteengesit word. Die Departement van menslike nedersettings (DHS) het R22 biljoen ontvang vir die lewering van huise in 2011/12 en n verdere R100 miljoen is aan ander departemente toegewys om met die omvang van infrastruktuur te help wat benodig word om nedersettings suksesvol te vestig. Daar word verwag dat die departement se begroting sal groei tot R26,6 biljoen in 2013/14. Departement van Menslike Nedersettings (DHS) Tel: 0800 146873 www.dhs.gov.za Departement van Samewerkende Regeringsbestuur en Tradisionele Sake Tel: 012 421 1310 www.cogta.gov.za

a Price: how NGO advocacy led to changes in South Africas Peoples Housing Process kan ook op die webtuiste gekry word South African Civil Society Information Service www.sacsis.org.za

Regeringsagentskappe en statutre liggame

Agrment South Africa Tel: 012 841 3708 www.agrement.co.za CASIDRA Tel: 021 863 5000 www.casidra.co.za Council for the Built Environment Tel: 012 346 3985 www.cbe.org.za Development Bank of Southern Africa (DBSA) Tel: 011 313 3911 www.dbsa.org Housing Development Agency Tel: 021 487 9211 www.thehda. co.za Onafhanklike Ontwikkelingstrust Tel: 012 845 2000 www.idt.org.za Nasionale Raad vir Huisbouersregistrasie (NHBRC) Tel: 011 317 0000 www.nhbrc.org.za Nasionale Behuisingsfinansieringskorporasie (NHFC) Tel: 011 644 9800 www.nhfc.co.za Nasionale Stedelike en Heropbou-agentskap (NURCHA) Tel: 011 214 8700 www.nurcha.co.za Rural Housing Loan Fund (RHLF) Tel: 011 621 2500 www.rhlf.co.za Social Housing Foundation (SHF) Tel: 011 274 6200 www.shf.org.za Social Housing Regulatory Authority Tel: 011 274 6200 www.shra. org.za Thubelisha Homes soek Social Housing Foundation

Kontakbesonderhede van kantore in die provinsies is Departement Openbare Werke beskikbaar op die webtuiste. Tel: 012 310 5083 www.publicworks.gov.za

Opleiding en navorsing
Kry kontakbesonderhede van Construction Education & Training Authority (CETA) takke en voorsieners van opleiding op die webtuiste www.ceta.org.za. Hul telefoonnommer is 011 265 5900. Sement- en Betoninstituut Tel: 011 315 0300 www.cnci.org.za WNNR Beboude Omgewing Tel: 012 841 3051 www.csir.co.za Volgens n navorsingsverslag wat in Februarie 2012 deur die SuidAfrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge (SAIRR) bekendgestel is, het aangedui dat meer as 80 persent van Suid-Afrikaanse huishoudings nie vir n huislening kwalifiseer nie. Dit plaas bykomende druk op die regering om behuising te voorsien. Skakel die SAIRR by 011 482 7221 of besoek www.sairr.org.za. Die Sustainability Institute bied kursus aan wat vir n week duur ekologiese ontwerp vir gemeenskapsgeboue. Besoek www. sustainabilityinstitute.net of skakel hulle by 021 881 3196. Voorbeelde van sulke twee universiteite is: Noordwes-Universiteit Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -bestuur Prof. S. Cilliers Tel: 018 299 2523 Sarel.Cilliers@nwu.ac.za www.nwu.ac.za Navorsingsterrein: Stedelike en nedersetting ekologie Universiteit van die Vrystaat Departement Bourekenkunde en Konstruksiebestuur Tel: 051 401 2248 Departement Argitektuur Tel: 051 401 2332 www.ufs.ac.za/architecture Departement Stads- en Streeksbeplanning Tel: 051 401 2486 www.ufs.ac.za/urpl

Die Verenigde Nasies se Program vir Menslike Nedersettings, UNHABIT, is die Verenigde Nasies se agentskap vir menslike vestiging. Dit is n mandaat van die VN se Algemene Vergadering om die bou van sosiaal en omgewingsvolhoubare dorpe en stede te bevorder met die doel om voldoende beskutting aan almal te voorsien (sien www.unhabitat.org). Ingevolge Agenda 21 en die Habitat-agenda moet Suid-Afrika sekere internasionale ondernemings nakom.

4. n Paar belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Aluminiumfederasie van Suider-Afrika (AFSA) www.afsa.org.za Association of South African Quantity Surveyors (ASAQS) www.asaqs.co.za Built Environment Professions Export Council (BEPEC) www. bepec.co.za Clay Brick Association www.claybrick.org.za Consulting Engineers South Africa www.cesa.co.za Cement and Concrete Institute www.cnci.org.za Green Building Council of South Africa (GBCSA) www.gbcsa.org.za Institute of Timber Frame Builders (TFBA) www.itfb.co.za Master Builders South Africa (MBSA) www.mbsa.org.za South African Council for the Quantity Surveying Profession (SACQSP) www.sacqsp.org.za South African Council for the Project and Construction Management Professions (SACPCMP) www.sacpcmp.org.za Suid-Afrikaanse Federasie van Siviele Ingenieurskontrakteurs (SAFCEC) www.safcec.org.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Argitekte www.saia.org.za

Ander rolspelers
AGAMA Energy (Edms) Bpk Tel: 021 701 3364 www.agama.co.za EnviroChoice Tel: 011 312 1480/7 www.bembani.com InSynch Sustainable Technologies Tel: 076 668 8877 www.insynch. co.za Moladi Tel: 041 372 2152 www.moladi.net SPATIUM Environmental Design Tel: 058 256 1195 / 082 777 2647 Sustainable Energy Africa Tel: 021 702 3622 www.sustainable.org.za Sustainable Living Centre www.sustainable.co.za Sustainable Villages Africa (SVA) Tel: 012 361 1846 / 072 510 0187 www.sva.co.za Walter Sisulu Environmental Centre Tel: 012 801 3197 www. wsec.co.za

NROs
Development Action Group Tel: 021 448 7886 www.dag.org.za Habitat for Humanity South Africa is daarop gerig om behoorlike huisvesting n saak van die gewete en aksie te maak. Kuier by www. habitat.org.za en bel 021 657 5640. Khuthaza, voorheen Women for Housing fasiliteer geleenthede vir vroue binne die behuisingsektor. Besoek www.khuthaza.org.za of skakel 011 275 0268. Niall Mellon Townships Initiative Tel: 021 426 2540 www. nmtownshiptrust.com Planact Tel: 011 403 6291 www.planact.org.za SANGONET is die ontwikkeling inligting portaal vir NROs in Suid Afrika Kry lyste NROs op www.ngopulse.org. Die verslag Success at

316

5. Enkele notas oor volhoubaarheid

n Volhoubare gemeenskap is ideaal gesproke nie van eksterne faktore vir sy funksionering en oorlewing afhanklik nie. Dit sluit die volgende in: Dit is ekonomies lewensvatbaar/het n ekonomiese basis/beskik oor n ekonomiese bestaansrede (raison d etre). Elke plek/sosiale groep beskik oor iets wat dit uniek maak. Die uniekheid word die rede vir die plek of groep se bestaan die aantrekkingskrag vir beleggings of vir die skep van n nuwe mark. Nuwe en bestaande gemeenskappe moet die een of ander primre aktiwiteit as deel van die ekonomiese samestelling h. Dis belangrik vir die skepping van n diverse plaaslike ekonomie. In stedelike gebiede moet voorstede in n ekonomie omskep word wat nie van die SSK of kommersile/industrile gebiede vir oorlewing afhanklik is nie. Dorpe moet nie van stede vir hul oorlewing afhanklik wees nie. Dit handhaaf en koester verskeidenheid. Biologies, sosiaal en ekonomies. Die degradasie van natuurlike stelsels is taboe (oormatige verbruik, verlies aan biodiversiteit, monokulture, ens.). Verskeidenheid is n natuurlike raamwerk. Dit voer nie afval uit nie. Beperk die vloei van rommel. Hou biologiese en tegnologiese rommel apart en opsikleer (upcycle) dit (d.w.s. gebruik afval as hulpbron as die volgende stap in die gemeenskap se metabolisme). Hierdie benadering volg die natuur se diktum dat afval voedsel is: dit beperk besoedeling. Skep werksgeleenthede uit afval! Dit voer nie hulpbronne in nie. Hulpbronne word beskou as: materiaal, energie, arbeid, kennis, kapitaal en wysheid. Enige plaaslike ding wat as katalisator/vermenigvuldiger vir die plaaslike gemeenskap gebruik kan word, moet ontwikkel en as hulpbron beskou word. Dit ontwikkel sosiale kapitaal. Dit koester toestande waarin die gemeenskap kan gedy en bevorder die gemeenskap se kapasiteit om in sy eie behoeftes te voorsien. Vlak 1: Natuurstelsels word nie beskadig nie. n Gemeenskap wat nie sy natuurstelsels beskerm nie, ondermyn homself. Vlak 2: Dit hou verband met die toestande op die vlak van sosiale stelsels n politieke besluit of een wat op organisasievlak geneem is, kan daartoe lei dat mense nie tot hulpbronne of onderwys toegang het nie. ... Mag wat tot nadeel van ander uitgeoefen word en blind is vir interafhanklikheid is nie volhoubaar nie (eie vertaling) Vlak 3: Suksesvolle strategie vir sosiale volhoubaarheid: deelname, deursigtigheid, verantwoordelikheid/aanspreeklikheid, eerlikheid. Plaaslike kennis, wysheid en kultuur word bevorder en aangewend; dit blyk uit die besluite wat op hierdie vlak geneem word. Sosiale en ekologiese implikasies word aan mekaar gekoppel. Dit regeer homself. Hoe kleiner en meer plaaslik die regering is, hoe meer deelname is daar en hoe meer wetsgebonde, aanspreeklik en effektief word dit. Dit is ontwerp met die doel om al die bostaande beginsels te fasiliteer. Ontwerp eindig nie by die huis, straat, landskapuitleg, kadastrale onderafdeling of beplanningsregulasies nie. Dit vra ook vrae oor die afval wat geproduseer word, waarheen dit verwyder word en hoe dit bestuur word. Dit vra vrae oor hoe die gemeenskap bestuur word en hoe die gemeenskap sy bestaan regverdig. Dit vra vrae oor hoe die habitat deur die plaaslike gemeenskap verryk word. Die ontwerpers (waarvan daar baie is) moet raamwerke skep wat gemeenskappe en hul habitats koester die doel moenie wees om deur regulasies beperk of ingeperk te word nie, want regulasies is tekens van ontwerpmislukking.
Aangepas uit Louw van Biljon se Sustainable Development Manifesto (Januarie 2006) waarin hy twee kritieke boeke as bronne erken: (1) Cook, David. 2004. The natural step: towards a sustainable society. Schumacher briefing No. 11. Green Books, Totnes, Devon; en (2) Mc Donough, William & Braungart, Michael. 2002. Cradle to cradle. North Point Press, New York. Van Biljon kan by 058 256 1195/082 777 2647 geskakel word.

nasionale kwessies
MIV en VIGS
1. Oorsig
Die MIV-epidemie behels veel meer as n maatskaplike of humanitre vraagstuk omdat dit ook een van die mees beduidende bedreigings vir Afrika se voortgesette ekonomiese groei en ontwikkeling inhou. MIV/vigs raak besighede en ondernemings op elke vlak, veral wat groter afwesigheid, verminderde produktiwiteit weens die verlies van kennis, en noodsaaklike vaardighede betref. Vanaf 2001 tot 2011, het die totale aantal mense wat met MIV leef, toegeneem van n beraamde 4,21 miljoen in 2001 tot 5,38 miljoen teen 2011. In 2011, was n beraamde 10,6 persent van die totale Suid-Afrikaanse bevolking MIV-positief. n Beraamde 16,6 persent van die volwasse bevolking, in die ouderdomsgroep 15 tot 49 jaar, MIV-positief. Min of meer n vyfde van SuidAfrikaanse vroue in hulle vrugbare jare is MIV-positief. MIV is vir alle mense van belang. Dit is waarom openbare-private vennootskappe so essensieel is in die inisiatief om n doeltreffende respons op die siekte te aktiveer. Vir talle maatskappye is hierdie epidemie n voorkeurbesigheidskwessie, en die werkplek is n sleutelomgewing waarin dit aangepak kan word. n Belangrike boodskap wat oorgedra moet word aan die persone wat uitvind dat hulle genfekteer is, is dat dit wel vir hulle moontlik is om n gesonde lewe voort te sit (om nie tou op te gooi nie!), dat ARV-medikasie n lewenslyn voorsien, en dat navorsingstudies die belangrikheid van voeding, basiese voedselveiligheid, toereikende slaap en n positiewe ingesteldheid beklemtoon.
Bron: Stats SA soos deur Buanews aangehaal in Julie 2011; Jeffrey Sturchio, wat vir n Business Action For Africa report oor die Millennium ontwikkelingsdoelwitte (aangepas) skryf. Besigtig www.businessactionforafrica.org.

2. MIV/vigs en die boer

Plaaswerkers is die arbeiders wat die minste dienste in Suid-Afrika ontvang. Swak toegang tot gesondheidsorg en onvoldoende inligting oor gesondheid is deels te wyte aan die afgele plekke waarin hulle werk. Die ho voorkoms van armoede en lae vlakke van onderwys maak plaaswerkers nog meer vatbaar vir die aanslag van MIV/vigs. Die werkers is bang om hulle te laat toets en is bang dat hulle dalk MIVpositief kan wees. Ongelukkig is dit egter n feit dat deur nie jou status te weet nie en deur jou nie te laat toets nie, nie die saak sal regstel nie. n Gebrek aan bewustheid en ho vlakke van stigma wat met MIV en vigs verband hou, is probleme. Volgens die Internasionale Arbeidsorganisasie se skattings kan Suid-Afrika se landbou-arbeidsmag teen 2020 met meer as 15% afneem as gevolg van MIV/vigs. Die verlies aan werkers met vaardighede het n beduidende impak op produktiwiteit, maar daar is ook sosiale uitdagings. Hoe hanteer n mens n huishouding wat nou sonder n inkomste is? En wat gebeur as daar wesies is wat agtergelaat is? Boere weet dikwels nie na wie hulle hul moet wend vir hulp en raad vir hulle werkers nie.

317

Die stigma, verskillende wanopvattings en die vrees dat jy alleen sal sterf as jy met MIV gediagnoseer word, veral in landelike gebiede, maak dit gebiedend noodsaaklik dat n MIV/vigs-beleid gebou moet word op vertroue en selfvertroue onder al die belanghebbers/spelers. Die betrokkenheid van alle belanghebbers op n vroe stadium help bou aan die nodige spanbenadering. Voordat bewustheidsessies vir die plaaswerkers in ons programme begin word, moet die boer/plaasbestuur met die plaaswerkers praat en betrokkenheid aandui en hulle die versekering gee dat mense nie afgedank sal word nie (een van die vrese is dat hulle afgedank sal word indien hulle positief toets). Deur n MIV-program te begin word die hoop gevestig dat die werkers meer kundig sal wees oor die belang van n gesonde lewenstyl. AgriAids, deur befondsing deur USAID, spesialiseer in die vestiging van MIV-bewustheid, toetsing en ondersteuning vir plaaseienaars en -werkers. De Departement van gesondheid is n sleutelvennoot in al die AgriAidsintervensies, aangesien hulle betrokkenheid volhoubaarheid verseker.
Bron: AgriAids. Skakel 012 392 0500 of besoek www.agriaids.org.za

4. Stadiums van MIV-infeksie en siekte

Daar is nou vasgestel dat dit tussen 7 en 10 jaar of langer duur voordat die infeksie tot vigs lei. Vier stadia kom voor: akute infeksie, die stil (simptoomvrye) fase, vroe simptomatiese siekte en uiteindelik vigs. Besonderhede oor hierdie stadia is beskikbaar by www.redribbon.co.za

5. Voeding en voedselveiligheid
Daar is geen spesifieke kos of voedingstof wat die virus kan vernietig nie, maar n gesonde eetpatroon en leefwyse sal die immuunstelsel versterk. Goeie voeding sal daartoe bydra om infeksies te beveg en sal die ontwikkeling van volskaalse vigs vertraag. Dit sal welstand bevorder en lewe verleng. Dit is raadsaam dat alle MIV-genfekteerde persone voldoende hoeveelhede vitamiene uit voedsel moet inneem, maar diegene wat swak eet, moet eerder n multivitamien- en mineraalaanvulling neem. Voedselhigine is belangrik by MIV-positiewe persone met n swak immuunfunksie, aangesien hulle n groter gevaar loop om voedselvergiftiging op te doen. Spesiale sorg moet met ongekookte produkte soos eiers, vis, vleis en melkprodukte getref word. Voedselveiligheidsmaatrels Was die hande deeglik voordat kos hanteer of geet word. Vermy rou/ ongepasteuriseerde melk. Vleis, vis en hoender moet altyd goed gaar gemaak word. Vermy rou eiers in ongekookte kossoorte soos drankies en mayonnaise. Gooi gekraakte eiers weg. Moenie voorbereide slaaie met hoender, vis, vleis, eiers of mayonnaise by die kruidenierswinkel koop nie. Oorskietkos moet in die yskas gebre word sodra dit afgekoel het. Dit moet met een slag warm gemaak word en moet heeltemal deurverhit wees. Was alle vrugte en groente behoorlik. Berg voedsel in n koel, dro plek. Matige oefening moet aanbeveel word en sal bydra tot die versterking of ontwikkeling van spierweefsel.
Bron: Marianne Visser, Eenheid vir Voeding en Dieetkunde, Universiteit van Kaapstad

3. Die selfversorgende boer

MIV/vigs verhaas armoede op die platteland en lei tot die verwoesting van uitgebreide familiebetrekkinge wat oor jare heen die grondslag vir tradisionele veiligheidsnetmeganismes uitgemaak het. Bestaansboerdery is moeilik, veral in gebiede wat swaar onder MIV gebuk gaan. Benewens die voorkoms van vigs, word boere deur droogte en siektes geteister wat die lewe vir die betrokke mense net nog swaarder maak. Bestaansboere werk meestal in afgele plekke waar toegang tot markte en landboudienste swak is. Armoede kom algemeen voor. Die las van die versorging van familielede met vigsverwante siektes en die gereelde afsterwe van hierdie mense gee aanleiding tot n afname in produksie in bestaanshuishoudings, aangesien mense- en finansile hulpbronne in die versorging van siekes bel word in plaas van in oeste en vee. Laer produksie gee weer aanleiding tot voedselonsekerheid wat die uitwerking van vigs vererger en die waarskynlikheid van MIV-blootstelling en -infeksie verhoog. So word n bose kringloop aan die gang gesit. Omdat MIV hoofsaaklik in die bevolkingsgroep tussen die ouderdom van 15 en 49 jaar voorkom, is dit dikwels ouers wie se lewens deur die pandemie geis word. Gevolglik gaan die boerderyvaardighede wat normaalweg van ouers na kinders oorgedra sou word, verlore en is die nuwe generasie nie opgewasse om die landboubedrywighede voort te sit nie. In sommige gevalle, waar vigs die dood van al die grootmense veroorsaak het, word kinders agtergelaat om huishoudings waar te neem, die kleiner kinders groot te maak en te poog om voedsel te produseer. Dit veroorsaak weer n ander siklus van n gebrek aan formele onderwys wat lei tot werkloosheid en kinders wat grootword sonder enige ouerleiding en -liefde, wat tot marginalisasie aanleiding gee. Die volgende raad aan die selfversorgende of kleinskaalse boer word onder andere voorgestel: Plant mannakoring en sorghum. Hierdie gewasse kan sonder besproeiing groei, wat n groot voordeel is vir n huishouding wat deur MIV geraak word en n tekort aan arbeiders en geld het. Investeer meer in boerdery met inheemse vee soos Nguni-beeste. Hierdie inheemse ras is meer bestand teen die dro klimaat van Afrika as ander rasse en bied groter weerstand teen bosluise en siektes. Europese rasse benodig duur medikasie en inentings en kan soms nie in die Suid-Afrikaanse klimaat oorleef nie. Hoenderboerdery, wat minder kundigheid as veeboerdery vereis, kan ook nuttig wees vir families wat as gevolg van vigs swaarkry. Hierbenewens is pluimvee n ryk bron van die proteen wat noodsaaklik is vir die langs moontlike instandhouding van die immuunstelsel van MIV-positiewe persone.
Aangepas uit n artikel in die Mail & Guardian, 7 Junie 2005

6. Wat ges behoort te word in n veldtog oor MIV en vigs

Enigiets wat ons oor vigs en MIV in n veldtog oordra, moet duidelik wees en op feite berus. n Mens kan MIV deur onbeskermde seks opdoen of direkte blootstelling aan MIV-positiewe bloed. Jy en jou seksmaat moet getoets word voordat julle tot seks oorgaan, en dit moet vroeg in jul verhouding gedoen word. MIV het n venstertydperk, en dit beteken dat dit nie noodwendig al met die eerste toets duidelik sal wees of jy MIV-positief is nie. Jy moet met jou seksmaat oor seks, die gebruik van kondome en seksueel oordraagbare siektes praat. Indien jy MIV-positief is, is daar ondersteuning vir jou beskikbaar. Moenie alleen voel nie, maar gaan vra iemand om hulp en kry mediese behandeling. Selfs al is beide ouers MIV-positief, kan hulle kinders MIV-vry gebore word. Dit staan bekend as Voorkoming van moeder na kind oordrag VMNKO (PMTCT Prevention of mother to child transmission). Raadpleeg n mediese praktisyn hieroor. Om MIV-positiewe persone te vermy sal nie bydra daartoe om MIV uit te roei nie, maar sal lei tot nie-bekendmaking en moontlike infeksie. Diskriminasie is niks anders nie as n gebrek aan kennis wat tot vrees en uitsluiting lei. n MIV-positiewe persoon, op antiretrovirale behandeling, met n ho CL4-telling en n onwaarneembare virale lading, is n veiliger seksuele keuse as om nie jou slaapmaat se MIV-status (of jou eie) te ken nie. Dit beteken nie dat jy onbeskermde seks kan h met n MIV-positiewe persoon kan h nie. Die boodskap bly steeds: beoefen veilige seks en weet wat jou status is asook die status van jou seksmaat/maats.
Bron: Jennifer Thorpe by www.thoughtleader.co.za en Gerhard Lombard (AgriAids)

318

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Nasionale Strategiese Plan (NSP) vir MIV, seksueel oordraagbare infeksies (sexually transmitted infections STIs) en tuberkulose (TB) (2012 2016) is n raamwerk om al die aktiwiteite van alle vennote wat se werk relevant is vir MIV, STIs en TB in Suid-Afrika te rig. Dit voorsien doelwitte en strategie vir die land se respons op hierdie siektes gedurende die periode van 2012 tot 2016. Die NSP sal die ontwikkeling van provinsiale strategiese implementering rig, asook die sektorimplementeringsplanne. Departement van Gesondheid Tel: 012 395 8000 www.doh.gov.za Departement van Maatskaplike Ontwikkeling Tel: 012 312 7500 www.dsd.gov.za Departement van Wetenskap en Tegnologie (DWT) Tel: 012 843 6300 www.dst.gov.za Medicines Control Council (MCC) www.mccza.com Die Nasionale Gesondheidsraad bestaan uit die Minister van Gesondheid, die LUKs vir gesondheid uit al die provinsies, die South African Local Government Association (SALGA) en die Suid-Afrikaanse Militre Gesondheidsdiens (SAMGD). Mediese Vereniging van Suid-Afrika www.samedical.org.za Die Suid-Afrikaanse Nasionale Vigsraad (South African National Aids Council/SANAC) bring die regering en die samelewing amptelik byeen in die stryd teen MIV/vigs. Kuier by www.sanac.org.za.

Die National Institute for Communicable Diseases is n afdeling van die Nasionale Gesondheidsorg-laboratoriumdienste. Bel 011 386 6000 of besoek www.nicd.ac.za South African Business Coalition on HIV/AIDS (SABCOHA) Tel: 011 880 4821 www.sabcoha.org Die South African Chamber of Commerce and Industry (SACCI) bied werkwinkels en leiding aan oor die implementering van MIV/vigsbeleid. Bel 011 446 3800 of besoek www.sacci.org.za South African AIDS Vaccine Initiative (SAAVI) Tel: 080 VACCINE www.saavi.org.za Southern Africa AIDS Trust Tel: 011 478 8300 www.satregional. org Southern African HIV Clinicians Society Tel: 011 341 0162 www. sahivsoc.org Southern Africa Trust Tel: 011 318 1012 www.southernafricatrust. org Treatment Action Campaign (TAC) Tel: 021 422 1700 www.tac. org.za Ubuntu Institute Tel: 011 566 6813 www.ubuntuinstitute.com

Hulp met die ondersteuning van die gewone lewe van vigswesies
Children in Distress Network (CINDI) www.cindi.org.za Children of the Dawn www.childrenofthedawn.org.za HeartBeat www.heartbeat.org.za Noah www.noahorphans.org.za Starfish www.starfishcharity.org Cotlands www.cotlands.co.za

8. Belanghebbendes
National Aids Helpline 0800-012-322 www.aidshelpline.org.za

Opleiding
Kry die HIV/Aids awareness training-opsie by www.skillsportal.co.za AgriSETA-geakkrediteerde opleidingsinstansies bied opleiding in MIV/vigs-bewustheid aan. Hul besonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding. Die AIDS Consortium het kantore in Johannesburg, Polokwane en Rustenburg. Besoek www.aidsconsortium.org.za Call the Rain het toekennings verwerf vir hulle innoverende storievertelbenadering tot MIV/vigs-voorkoming. Hulle One Bokkie Story is al deur 500 storievertellers van regoor Suid-Afrika, Swaziland, Malawi en Namibi gebruik in die geveg teen MIV/vigs en tuberkulose. Voorligtingopleiding word ook aangebied. Bel 021 919 4365/082 228 7354 en besoek www.calltherain.co.za Education, Training and Counselling Tel: 011 614 0872 www.edutc. co.za Die Foundation for Professional Development se MIV/vigs Clinical Management Course ondersteun die professionele groei van dokters, verpleegsters en gesondheidsorgwerkers. Die FPD het ook met AgriAids saamgewerk om VCT (Voluntary Counselling and Testing) op plase met mobiele eenhede te verskaf. Bel 012 816 9000 of besoek www.foundation.co.za Free to Grow Tel: 021 852 4445 www.free-to-grow.co.za Hope Nutritional Training and Research Tel: 011 326 3507 www. hopenbc.co.za Interactive Solutions Tel: 012 809 8608 / 082 430 4562 Learn Scape Tel: 011 475 4777 www.learnscapes.co.za Project Literacy is landswyd in bedryf. Kry kontakbesonderhede by www.projectliteracy.org.za/HIV.asp. Right to Care bou publieke en private sektor kapasiteit vir die kliniese sorg en behandeling van individue wat met MIV en verwante siektes leef. Bel 011 276 8850 of besoek www.righttocare.org

ACAT KZN Tel: 033 234 4223 www.acatkzn.co.za Access Health (SA) Tel: 0860 654 323 www.accesshealthsa.com AgriAids tree op as n verbinding tussen plaaseienaars/bestuur, plaaswerkers en die Departement van Gesondheid. AgriAids bereik duisende plaaswerkers met voorkomende boodskappe oor MIV, TB and STI en sifting, die voorsiening van algemene gesondheidsifting en ondersteuning in die verkryging van behandeling. Bel 012 392 0500 of kuier by www.agriaids.org.za. AIDS Foundation of South Africa Tel: 031 277 2700 www.aids.org. za AIDS Law Project Tel: 011 356 4100 CareCross is op verskeie plase in die Oos-Kaap by programme betrokke. Besoek www.carecross.co.za Centre for HIV/AIDS Networking (HIVAN) Tel: 0860 448 911 www.hiv911.org.za Kry die Eastern Cape Aids Council webbladsye by www.ecsecc.org. Goeie voeding is uiters belangrik vir MIV-positiewe mense. ePap is meer as 29 keer so voedsaam as geraffineerde mielies en bevat 28 mikro- en makrovoedingstowwe. Besoek www.epap.co.za Health Professions Council of South Africa (HPCSA) Tel: 012 338 9300 www.hpcsa.co.za Die Internasionale Organisasie vir Migrasie (IOM) werk veral met sektore wat tradisioneel n betreklik groot getal trekarbeiders in diens neem, insluitend die kommersile landbousektor. Bel 012 342 2789 of kuier by www.iom.org.za Kaelo het kantore in Johannesburg, Kaapstad en Durban. Besoek www.kaelo.co.za Khululeka verskaf opleiding, materiaal en ondersteuning vir voorskoolse kinders en versorgers oor n groot streek. Besoek www. khululeka.org. Besonderhede van Lifeline kantore en krisishulplyne vanoor die hele land is op www.lifeline.org.za beskikbaar. LoveLife www.lovelife.org.za Makgalaka Business Development Services Tel: 015 622 0543 / 082 467 2863 National AIDS Helpline Tel: 0800 012 322 www.aidshelpline.org.za

Navorsing
Africa Centre for HIV/AIDS Management Tel: 021 808 3002/6 www.aidscentre.sun.ac.za

319

Centre for AIDS Development, Research and Evaluation (CADRE) het kantore in Johannesburg, Grahamstad en Kaapstad. Besoek www. cadre.org.za. Tree in verbinding met dr. Joe Molete by tel: 012 841 4220/2000 of jmolete@csir.co.za om meer uit te vind oor die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR). Health Economics and HIV/AIDS Research Division (HEARD) Tel: 031 260 2592 www.heard.org.za Human Science Research Council (HSRC) Tel: 021 466 7946 www.hsrc.ac.za/HAST.phtml Daar is n MIV Prevention Research Unit by die Mediese Navorsingsraad (MNR). Skryf aan gita.ramjee@mrc.ac.za, bel die Durban-tak by 031 203 4700, of besoek www.mrc.ac.za. Tree in verbinding met die HIV/AIDS Unit by die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit by 041 504 2958 of kyk na http:// hivaids.nmmu.ac.za Die titel van sub-program 5 van die Noordwes-Universiteit se Eenheid vir Omgewingswetenskappe en Bestuur is Spatial planning, development and implementation. MIV en VIGS word gedentifiseer as n groot bron van kommer. Kontak Selne Cornelius by 018 299 2544 of skryf n e-pos aan Selna.Cornelius@nwu.ac.za. The Valley Trust Tel: 031 716 6800 www.thevalleytrust.org.za Dr. Henry Mwambi by die Universiteit van KwaZulu-Natal kan gekontak word by 033 260 5614/082 684 7185 of mwambih@ukzn. ac.za. Die webwerf van die Universiteit is www.ukzn.ac.za. Universiteit Stellenbosch se Buro vir Ekonomiese Navorsing het navorsing gedoen oor die ekonomiese impak van MIV/vigs. Bel 021 887 2810 of besoek www.ber.ac.za. Kwalifikasies word ook aangebied deur hulle Telematiese Dienste in MIV/vigs-bestuur. Bel 021 808 3563. Kontak die Departement van Landboukunde-ekonomie by die Universiteit van die Vrystaat. Bel 051 401 2824 / 3864 of besoek www.ufs.ac.za/agri-econ Die Walter Sisulu Universiteit huisves die Centre for HIV and AIDS. Kry meer inligting en kontakbesonderhede by www.wsu.ac.za/cha. Vrywillige berading en toetsing (Voluntary Counseling and Testing/ VCT) Verskeie klinieke en hospitale oor die hele land bied hierdie diens aan. Besonderhede van hierdie sentrums is op die webtuiste www.aidshelpline. org.za beskikbaar. U kan ook die nasionale vigshulplyn by 0800 012 322 skakel om navraag te doen oor die naaste sentrum vir vrywillige berading en toetsing.

Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) wat gratis by www.hsrcpress.ac.za afgelaai kan word. Die MIV/vigs-noodgeval Riglyne vir opvoeders is beskikbaar in vier tale (Afrikaans, Engels, Sesotho en Xhosa) en is verkrygbaar by die Departement van Gesondheid. Die Social Investment Exchange is n effektebeurs van n ander aard. n Mens kan so min as R50 in een van die MIV/vigs-verwante organisasies bel en jou skenking naspoor om te sien hoe dit die gekose saak bevoordeel. Kuier by www.sasix.co.za. Kry baie nuttige aantekeninge oor die instelling van MIV/vigs-beleid en programme by die werkplek by www.westerncape.gov.za/eng/directories/ services/11442/10452

Afrika
n Aantal verslae kan gevind word by www.polity.org.za bv. Medical practitioner versus traditional healers: Implications for HIV & AIDS policy, die Fiscal Dimension of HIV/Aids in Botswana, South Africa, Swaziland and Uganda (March 2012) en HIV/AIDS and Human Insecurity in Southern Africa. www.redribbon.co.za die eenstop-webportaal wat gemik is op MIV/ vigs in Suider-Afrika. Southern Africa HIV and AIDS information Dissemination Service www.safaids.net www.fanrpan.org www.sahivsoc.org www.satregional.org Regional Aids Training Network (RATN) www.ratn.org The African Comprehensive HIV/AIDS Partnerships (ACHAP) www. achap.org

Internasionaal
Die gesamentlike United Nations Programme on HIV and AIDS (UNAIDS) www.unaids.org. Die statistieke en die jongste inligting oor die stryd teen MIV en VIGS is hier beskikbaar. Volgens die World Development Report steun die meeste mense wat deur die MIV/vigs-pandemie suid van die Sahara geraak word op landbou en sal tot 26% van die landbou-arbeidsmag in Oos- en Suider-Afrika binne twee dekades verlore wees. Hierdie jaarverslae is by www.worldbank. org beskikbaar. The Invisible Cure: Africa, the West and the Fight against AIDS Helen Epsteins Viking/Penguin n Studie deur Amnesty International het getoon dat arm, landelike vroue die swaarste las dra van die MIV-pandemie in Suid-Afrika. Besoek www.amnesty.org www.africaid.co.uk die Maruva Trust werk met MIV-positiewe kinders en adolessente in Zimbabwe. World Health Organisation www.who.int The Global Fund to fight HIV/AIDS www.theglobalfund.org International Aids Society www.iasociety.org Lees oor die International Labour Organisation se Programme on HIV/ AIDS by www.ilo.org/aids www.aidsmap.com HIV and AIDS sharing knowledge, changing lives www.aidsportal.org word ondersteun deur n globale netwerk. Teken in op hulle nuusbrief. USAID deur PEPFAR het die NPOs wat MIV-toetse doen gesubsidieer en baie van hulle bied Voluntary Counselling and Testing (VCT) gratis aan in die landelike gebiede. Besoek www.usaid.gov Ons dank aan Gerhard Lombard van AgriAids vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

9. Publikasies en webtuistes
Suid-Afrika
Besoek die webtuistes wat vroer in die hoofstuk gelys is. Die volgende inligtingspakkette is beskikbaar by www.daff.gov.za, die webtuiste van die Nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. n Mens kan ook die Departement se hulpbronsentrum skakel by 012 319 7141. HIV/AIDS and nutrition [Die gebruik van die regte kosse kan die immuunstelsel help om infeksie te voorkom]. HIV/AIDS and the farm worker [Basiese inligting oor MIV/vigs] HIV/AIDS: Caring for people with AIDS [Basiese riglyne oor die versorging van mense met MIV/vigs] HIV/AIDS: Know your rights [Die regte van mense wat aan MIV/vigs ly] HIV/AIDS: Staying healthy [Basiese riglyne oor hoe om gesond te bly as n mens MIV-positief is.] HIV/AIDS: What women should know [Inligting vir vroue oor MIV/vigs] Vind South African National HIV Prevalence, Incidence, Behaviour and Communication Survey en ander materiaal deur die Raad vir

320

nasionale kwessies
Ondersteuning aan opkomende boere
1. Oorsig
Daar was in die 90s groot politieke omwenteling in die land. Die leser sal bewus wees van die veranderings wat plaasgevind het: die hele wreld ken die naam Nelson Mandela, en die plaaslike straatname het verander. Die ekonomiese wreld het ook vir die boer verander. Deregulering het beteken dat daar nie subsidies was nie, of n bemarkingsraad om die mielie-oes aan te verkoop nie. Verskeie van die strukture wat voor die 90s bestaan en die wit kommersile boer ondersteun het, het weggeval saam met duisende wit kommersile boere. Die leser sal besef dat twee bewegings wat mekaar teengewerk het in hierdie dekade begin het. (Het u al ooit probeer om in n gebou in te gaan terwyl mense besig is om dit te verlaat?) Aan die een kant, het duisende kommersile boere die mark verlaat omdat dit moeilik gegaan het en hulle gevoel het dat dit makliker sou wees om elders n lewe te maak. Aan die ander kant, wou die regering duisende nuwe boere vestig. Kleinskaalse boerdery is nuttig en moet ondersteun word. Intreevlakke is laer, masjinerie en tegnologie is nie so gesofistikeerd nie, dit skep voedselsekuriteit vir die families wat boer en dit laat n mate van ekonomiese aktiwiteit toe. Die groot uitdaging vir die landbou is om die opkomende swart boere op so n manier te ondersteun dat hulle aktiewe lede van die kommersile landbousektor kan word. Dit is moontlik om n boer in die na-dereguleringsake-omgewing te wees. Die bykans 37 000 kommersile boere wat aangepas het en nou van die beste in die wreld is, is bewys hiervan. Ons kommersile boere (en plaaswerkers) is ook besig om ouer te word. Ondersteuning van ons opkomende boere is n saak van nasionale belang. Hulle mentors moet erkenning en aanmoediging kry. Wanneer ons opkomende boere suksesvol is (daar word uitstekende werk in die land gedoen!), moet ons hulle daarvoor prys. Dit is noodsaaklik dat ons opkomende boere moet slaag, nie net ter wille van die transformasieteikens nie, maar ook omdat dit is waar ons kos vandaan kom, en dit stabiliteit en werk in die landelike gebiede skep.

Na n besoek aan die land het die Verenigde Nasies se Spesiale Rapporteur in die eerste kwartaal van 2012 n verslag oor Suid-Afrika uitgereik. Die Rapporteur het n paar voorstelle vir die ondersteuning van kleinskaalse boere gemaak (swak toegang tot markte, gebrek aan bemarkingsvaardighede en n swakker bedingingsposisie in die voedselkettings), en die beskouing dat die plaaslike mark meer toeganklik as die groter uitvoermarkte vir hulle is: 1) Gebruik die Kompetisie Kommissie om kleinvoedselprodusente teen die misbruik van kopermag te beskerm. Dit kan insluit om dominante maatskappye te verplig om goedere by plaaslike en kleinskaalse produsente te verkry soos tydens die 2011 oorname van Massmart by Wal-Mart bespreek is. Verskaf aansporings, ook finansieel, om opkomende boere te 2) mentor. 3) Gebruik wetgewing soos die Wet op die Raamwerk vir Voorkeur verkrygingsbeleid 5 van 2000 om kleinskaalse boere te begunstig wanneer dit by inisiatiewe soos skoolvoedingskemas en voedselverligtingsprogramme kom. 4) Stimuleer die skepping van voedselkettings wat kleinskaalse boere bevoordeel. n Ondersteuningsprogram vir mikrofabrieke skep, byvoorbeeld, n mark vir mielieverbouers en ekonomiese aktiwiteit rondom hulle n verlaag die koste van mieliemeel. Kry die volledige verslag by www.ohchr.org en www.agbiz.co.za.

3. Sake van belang vir kommersile boere

Gemeganiseerde, kommersile landbou is n bonus vir enige land omdat dit voedselsekuriteit skep terwyl dit die nielandbouspelers toelaat om ander werk te beoefen. Die voedsel kan wel ingevoer word, maar dit sou baie duur wees en daardie land sou blootgestel word aan agendas wat nie sy eie is nie. Die oogmerk van kommersile landbou is om die sukses van ondersteuningsprogramme vir boere te koppel aan landbou in die geheel. Dit is van kardinale belang om n gunstige beleidsklimaat vir die totale bedryf te h. Dit help nie om n nuwe generasie boere te skep indien daar n ongunstige beleidsklimaat is wat dit selfs vir die mees ervare boere moeilik maak om te slaag nie. Winsmarges het afgeneem in landbou, en boere het oorleef deur hulle ondernemings te diversifiseer (om die risiko te versprei) en waarde toe te voeg. Hulle het ook die grootte van hulle ondernemings vergroot om skaalbesparings te bereik. Beteken hierdie verandering in landbou dat daar n implisiete versperring vir baie potensile nuwe toetreders is? Opleiding is n belangrike deel van die ontwikkelingsprogram en is beslis die grondslag van sukses, maar dit is nie genoeg nie. Benewens inligting, benodig n mens ervaring om effektief te werk te gaan iets wat u nie uit n handboek kan leer nie. Ervaring gee aanleiding tot selfvertroue. Die mentor is nie net n verskaffer van kennis nie, maar eerder n gids in hierdie tyd.
Bron: Aangepas uit notas van Ajay Vashee, Vise-President van die Internasionale Federasie van Landbouprodusente; en n OVK-aanbieding deur Deon van der Ross. Suksesvolle mentorskapprogramme word deur OVK, VKB en Graan SA aangebied, en maak opkomende boere kommersile boere.

2. Die belang van markte

Markte word steeds gesien as die middel wat verseker dat kleinhoeweproduseerders van landbouprodukte effektief in die hoofstroom van nasionale ekonomie gentegreer word, veral in ontwikkelende lande. Markte verskaf byvoorbeeld die geleentheid vir boerderyproduksie om armoede te verminder deur die kontantinkomste wat uit verkope van boerderyprodukte opgelewer word. Bemarking dryf om die beurt produksie aangesien boere probeer om die vraag van verbruikers en eindgebruikers wat kwantiteit en kwaliteit aanbetref, te bevredig. Hulle bestaan, of hoe effektief hulle funksioneer, kan egter nie in baie ontwikkelende lande verseker word nie. In Suid-Afrika is daar n dringendheid om die werklike aangeleentheid op te los. Ten spyte van beduidende beleggings in die herstrukturering van die sektor sedert 1994 en die direkte onderneming van landbou- en grondhervorming is armoede steeds algemeen. Dit is duidelik dat n groot rede hiervoor is dat boere nie hulle produkte teen n wins verkoop kry nie. Die ontsluiting van markte vir hierdie groep boere word dus as n kritieke ontwikkelingsnoodsaaklikheid beskou.
Bron: Ajuruchukwu Obi, Herman D. van Schalkwyk en Aad van Tilburg se openingshoofstuk in Unlocking markets to smallholders: lessons from South Africa Wageningen Academic Publishers 2012. Kry verskeie verslae by www.namc.co.za, webtuiste van die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR), wat met die koppeling van boere aan markte te make het.

In die lig van Agri-SEB en die vereistes wat gestel word vir die vestiging van nuwe boere, kan wit Suid-Afrikaanse kommersile boere ook voortreflike bydraes lewer met betrekking tot: mentorskap vir beginnerboere om tegniese en besigheidsvaardighede te ontwikkel die voorsiening van toerusting en dienste vir onervare boere per kontrak f in ruil vir die gebruik van n gedeelte van hulle grond die huur van grond by jong boere om hulle kontantvloei aan te help die skenk van oortollige implemente wat gebruik kan word as deel van n meganiseringspoel waaruit implemente gehuur kan word Samewerking en kreatiewe idees sal nodig wees om n sukses van AgriSEB te maak. Die staat het reeds besef dat die Suid-Afrikaanse boer oor wreldklaskundigheid beskik. n Spanpoging is noodsaaklik vir die sukses van SEB en daar word aanbeveel dat soveel vennote moontlik wat dieselfde doelwitte deel, betrokke raak sodat die risikos versprei word.
Bron: www.senwes.co.za (aangepas)

322

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye
Kry inligting oor al die direktorate by www.daff.gov.za (neem die Divisions opsie) Die Direktoraat: Onderwys, Opleiding en Voorligtingsdiens fasiliteer en ondersteun onderwys en vaardigheidsontwikkeling in die sektor Tel: 012 319 7028. Die Direktoraat: Navorsing en Tegnologie-ontwikkeling ontwikkel en monitor die implementering van geskikte beleidsrigtings en strategie vir navorsing en ontwikkeling asook tegnologie-oordrag in die landbousektor Tel: 012 319 6078. Die Direktoraat: Smallholder Development verskaf n raamwerk vir nasionale beleid vir die vestiging van opkomende boere. Hy fasiliteer die beplanning en implementering van projekte wat grond- en landb ouhervormingsprogramme ondersteun, en monitor en evalueer ook hierdie programme Tel: 012 319 8496. Die Direktoraat: Voedselsekuriteit ondersteun en kordineer die ontwerp, beplanning en implementering van voedselsekuriteitprogra mme Tel: 012 319 6736. Die Direktoraat: Landbou-ontwikkelingsfinansiering bepaal en formuleer beleid, strategie en programme oor landbou-/landelike finansiering en samewerkingsontwikkeling in hierdie sektor. Dit monitor ook die implementering van beleid en stel norme en standaarde vas Tel: 012 319 7295. Die Departement Landbou het verskeie landbouverwante programme ontwerp in antwoord op dringende vraagstukke van ho prioriteit soos voedselsekuriteit en -veiligheid, verligting van armoede, ekonomiese groei en omgewingsbewaring. Hierdie kwessies word deur die volgende strategiese programme gedek wat die fokusgebiede vir voorligting vorm.

Managerial and Technical Skills - Applicants should indicate their educational levels, qualifications, experience in running the enterprises, and skills levels of different labour categories Required documents ID Proof of address Proof of legal access to land Extension officer reports Proof of access to water rights where applicable Provinsie Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Co-ordinator and contact details Mnr. S. Tshunungwa 082 043 4263 / 084 524 1806 Mnr. F. Hobson 040 609 3563 Dr. T.J. Masiteng 051 861 8424 / 082 568 2447/ 078 803 8537 Mnr. M. Tlape 011 355 1447 Mnr. M. Mosifane 011 355 1449 Mnr. H. Gwala 082 454 7237 Me. J. Thupana 015 294 3232 Mnr. H. Maboa 015 294 3140 Mnr. T.D. Mahori 015 294 3404 Me. N. Mafu 071 485 8461 Me. E. Mnguni 071 860 5374 Me. C. Kgopane 018 389 5698 Mnr. T. Kadinda 053 839 7811/ 082 559 0838 Mnr. J. Aries 021 808 5199

Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap

Omvattende Landbou-ondersteuningsprogram (CASP)

CASP is a programme aimed at expanding the provision of agricultural support services and to promote and facilitate agricultural development by targeting subsistence, smallholding and black commercial farmers from previously disadvantaged background. Products and services i. On-and-off Farm Infrastructure and Production Inputs. ii. Targeted training, skills development and capacity building. iii. Marketing and Business Development. iv. Information and Knowledge Management. v. Technical and Advisory Services, and Regulatory services. vi. Financial Services. Who may apply? Smallholder farmers. Land and agrarian reform beneficiaries. Farm workers. Self help groups (SHGs) / Co-operatives. Small agribusinesses. Farmers on communal land in transition stage from subsistence to smallholder. Women and youth. How to apply? Contact the provincial Department of Agriculture for support. Eligibility criteria Must be a South African citizen. Must be from a historically disadvantaged group. Applicants should be black South Africans who are 18 years and above (Indian, Coloured, and Chinese included). Proof of Tenure. Access to Services (water, electricity etc.) Status of Farm Governance Systems - Hence, the application form should indicate whether the owners are in conflict or not.

Ilima/Letsema
Ilima/Letsema is a programme aimed at reducing poverty through increased food production initiatives. Products and services Revitalization of Irrigation Schemes Household gardens and households supported with inputs School, Community and public gardens Livestock purchasing and hectares planting inputs Mechanisation Who may apply? Smallholder farmers Land and agrarian reform beneficiaries Farm workers Self help groups (SHGs) / Co-operatives Small agribusinesses Farmers on communal land in transition stage from subsistence to smallholder Women and youth Self-help groups (SHGs)/cooperative How to apply? Contact the CASP or Ilima-Letsema Co-ordinator in your province for further details. Eligibility criteria Must be a South African citizen Must be from a historically disadvantaged group. Applicants should be black South Africans who are 18 years and above (Indian, Coloured, and Chinese included). Proof of Tenure. Access to Services (water, electricity etc.) Status of Farm Governance Systems - Hence, the application form should indicate whether the owners are in conflict or not. Managerial and Technical Skills

323

- Applicants should indicate their educational levels, qualifications, experience in running the enterprises, and skills levels of different labour categories Required documents ID Proof of address Proof of legal access to land Extension officer reports Proof of access to water rights where applicable Provinsie Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap Co-ordinator and contact details Mnr. A. Sonandi 040 609 3538 / 071 331 8614 Mnr. F. Hobson 040 609 3563 Dr. T.J. Masiteng 051 861 8424 / 082 568 2447/ 078 803 8537 Mnr. M. Tlape 011 355 1447 Mnr. M. Mosifane 011 355 1449 Mnr. H. Gwala 082 454 7237 Mnr. S. Shongwe 033 355 9148 / 082 333 2312 Mnr. K. Tshikolomo 015 294 3000 / 082 806 8762 Me. N. Mafu 071 485 8461 Me. Esther Mnguni 071 860 5374 Mnr. T. Kadinda 053 839 7811/ 082 559 0838 Mnr. J. Aries 021 808 5199

Kou-Kamma 079 500 2039 Makana 046 622 7322, 071 853 8248, 083 261 3905 Ndlambe 073 391 1811, 079 500 1064 Port Elizabeth Metro 082 854 7545, 079 500 7427, 079 500 1969 Sundays River Valley 042 230 0174, 082 723 5815, 079 500 0516 Uitenhage 041 992 4818, 083 576 7918, 073 909 3194 Chris Hani-distrik Emalahleni 047 878 0074, 083 567 0204 Inkwanca 079 500 1049 Intsika yethu 047 874 0026, 083 567 0276 Inxuba yethemba 048 881 1211, 083 567 0459 Lukhanji 045 839 5211 , 083 567 0080 Ngcobo 047 248 1177, 083 399 5766, 083 382 9347 Sakhisizwe 047 877 0045, 083 567 0075 Tsolwana 083 567 0170, 083 567 0847 Joe Gqabi-distrik Elundini 082 309 5532, 079 500 1633 Gariep 051 653 1846, 083 567 5520, 073 311 0036 Maletswai 051 633 3011, 083 567 0053, 076 410 2679 Senqu 045 971 0039, 079 500 0722, 083 567 0820 OR Tambo-distrik Ingquza Hill 073 212 0291, 083 703 9157, 079 500 1099 King Sabata Dalindyebo 047 531 0258, 083 386 0658, 083 703 9185, 083 703 9085 Mbizana 083 394 4476, 079 500 1087 Mhlontlo 083 386 0649, 083 703 9186 / 047 553 0080 Ntabankulu 083 386 0659, 079 500 0711 Nyandeni 047 555 0037, 083 703 9187, 079 500 1477, 083 703 9182 Port St Johns 047 564 1178/9, 083 386 0682

VOORLIGTINGSBEAMPTES IN DIE PROVINSIES

Die Directory: extension and advisory service noem elke voorligtingsbeampte, plaaslike munisipaliteit, kumdigheidsveld en kontakbesonderhede. n Opgedateerde uitgawe is in 2013 verwag. Om ruimte te bespaar gee ons nie die hele lys hier nie, slegs n paar kontakte vir elke distrik en plaaslike munisipaliteit. Waar moontlik, word besonderhede van n persoon wat sentraal by die bedryf betrokke is, byvoorbeeld die administratiewe beampte of toesighouer, gegee. Ons het ook kontakbesonderhede vir verskillende kundigheidsvelde gekies, byvoorbeeld een veedeskundige en een gewasdeskundige.

Vrystaat
Fezile Dabi-distrik Cornelia 076 305 3130 Edenville 073 644 3971 Frankfort 078 753 5832 Heilbron 056 212 3126, 072 765 0890 Koppies 082 430 4497 Kroonstad 056 212 3126, 073 471 3851, 072 217 6975 Parys 056 817 1095, 084 760 2079 Sasolburg 083 573 4701, 078 288 3221 Steynsrus 078 703 3898 Tweeling 058 813 1070 Viljoenskroon 078 674 6741 Villiers 084 392 0199, 072 715 6624 Vredefort 072 498 0827 Lejweleputswa-distrik Allanridge 057 398 1664 Boshof 053 541 0201, 053 541 0201 Bothaville 073 509 2532 Brandfort 051 821 1023, 083 736 4875 Dealeville 073 950 3640 Soutpan 073 327 2944 Theunissen 073 082 5661 Welkom 084 787 2027

Oos-Kaap
Alfred Nzo-distrik Matatiele 079 500 0606, 071 853 5031, 079 500 1876 Umzimvubu 073 295 3599, 079 500 1870, 083 567 2958 Amathole-distrik Amahlathi 043 683 1323, 042 230 0174, 073 810 1344, 078 212 4023 Buffalo City 043 706 8700, 073 650 3208, 083 567 0873 Great Kei 083 459 0366, 083 567 0931 Mbashe 047 499 1361, 047 577 0042 Mnquma 047 491 3742, 083 348 1849, 079 691 7948, 082 741 7961 Ngqushwa 040 673 3303, 082 448 8175, 082 448 8171 Nkonkobe 071 608 2370, 082 520 1682, 082 778 8217, 082 779 9554 Nxuba 083 567 7948, 072 272 8071 Cacadu-distrik Blue Crane Route 042 243 1149, 079 500 7429 Kouga 079 500 7428, 079 500 7430

325

Motheo-distrik Bloemfontein 051 506 1595, 083 357 9319 Dewetsdorp 051 541 0340 Thaba Nchu 082 259 5498, 083 774 0171 Thabo Mofutsanyane-distrik Bethlehem 058 303 5579 Clocolan 083 541 1870 Ficksburg 051 933 2109 Fouriesburg 072 122 3624 Harrismith 058 714 1430 / 058 612 1009 Memel 078 299 3964 Qwaqwa 083 785 7898 / 058 714 1430 Reitz 058 863 2591 Vrede 058 913 1467 Warden 083 456 2497 Xhariep-district Fauresmith 072 616 5318, 073 346 4333 Koffiefontein 053 205 0030, 083 960 7302 Petrusburg 053 574 0108, 083 272 6716, 073 521 6000 Smithfield 082 388 4061 Trompsburg 078 395 5771, 072 863 7728 Zastron 051 673 1100, 083 527 1109

Umzumbe 039 699 1784, 039 699 1761 Vulamehlo 039 974 0141 Umgungundlovu-distrik Msunduzi 032 481 2008, 033 347 6218, 033 347 6220 Umkhanyakude-distrik Hlabisa 035 838 1027 / 44 Jozini 035 572 5303 Mtubatuba 035 550 0210 uMhlabuyalingana 035 592 9830 / 3 uMkhanyakude 035 572 1280, 035 794 2381, 035 833 0068 Umzinyathi-distrik Endumeni 034 299 9660, 034 218 1041 Msinga 033 493 0002 Nquthu 034 271 0010/2 Umvoti 033 413 2155 Uthukela-distrik Emnambithi-Ladysmith 036 681 4908, 036 634 6300 Okhahlamba 036 448 1164 Umtshezi 036 352 3033, 036 352 3119 UThukela 082 427 2883, 083 416 8019 Uthungulu-distrik Mthonjaneni 035 450 2121, 036 111 3365 Nkandla 035 833 0068 Ntambanana 035 795 1345 uMhlathuze 035 794 2381 Umlalazi 035 474 2163 / 5512 / 5329 Zululand-distrik Abaqulusi 034 980 9098, 083 545 0887, 083 696 5741 eDumbe 034 995 1275, 034 995 0070 Nongoma 035 831 0051 / 0326 Ulundi 035 794 2381, 035 873 0322 Pongola 034 413 6187 / 1370

Gauteng
Tshwane-distrik Pretoria 072 998 9212, 082 432 3532 Germiston-distrik Ekurhuleni Metro 011 821 7700 , 079 898 2580, 072 060 6366 Lesedi, Midvaal, Emfuleni 073 248 2826, 084 326 1549 Randfontein-distrik JHB Metro 083 392 7174, 079 581 4133 Mogale City 083 241 1006, 079 224 0032 Randfontein 011 411 4300 Westonaria and Merafong 083 720 1112, 072 158 3386

KwaZulu-Natal
Amajuba-distrik Dannhauser 034 312 4614 eMadlangeni 072 862 3278, 034 315 3936 Newcastle 034 366 9131 Ilembe-distrikt Maphumulo 032 481 2008, 032 481 2160 Ndwedwe 032 532 4018, 032 532 3407 KwaDukuza 032 552 5302 Metropolitaanse munisipaliteit Bergville 036 448 1164 Durban 031 332 6731, 031 302 2800 eThekwini 073 221 2993, 082 454 7741 Sisonke-distrik Greater Kokstad 039 832 9479, 039 727 2105 Hlanganani 039 832 9479, 039 832 0022 Ubuhlebezwe 039 834 1022, 039 834 1032 Umzimkhulu 039 259 0262 Ugu-distrik Hibiscus 039 699 1770, 039 699 1761 Ezingoleni 039 682 2045 / 6 uMuziwabantu 039 433 0110 Capricorn-distrik

Limpopo

Aganang 083 525 0118, 071 680 3439 Blouberg 076 671 5344, 071 877 6255 Lepelle-Nkumpi 073 169 9708, 076 238 0138 Molemole 083 922 7815, 082 671 5721 Polokwane 015 632 4145, 015 287 9940, 015 297 7993 Mopani-distrik Ba-Phalaborwa 072 177 6098, 082 541 1656 Greater Giyani 083 951 1540, 083 581 2110 Greater Letaba 083 734 6717, 073 056 7267 Maruleng 072 629 8881, 072 629 0671 Tzaneen 073 183 4888, 082 855 5164 Sikhukhune-distrik Elias Motsoaledi 082 904 0922, 082 332 1969 Ephraim Mogale 082 507 4025, 073 770 7808 Fetakgomo 082 941 6129, 082 907 8477 Greater Tubatse 082 853 0780, 083 743 6711 Makhuduthamaga 082 671 5896, 072 480 1919 Vhembe-distrik Makhado 079 455 9935, 072 118 4709 Musina 082 951 5536, 082 907 1174 Mutale 082 901 2261, 084 324 0856, 073 475 9741

326

Thulamela 072 681 3079, 082 965 6074 Waterbergdistrik Bela-Bela 084 304 2221, 072 224 6400 Lephalale 078 303 7016, 072 288 1432 Modimolle 082 773 0234, 082 555 8185 Mogalakwna 072 304 7611, 072 406 3438 Thabazimbi 082 881 0797, 083 640 4143

John Taolo Gaetsewe-distrik Camden 082 559 1866 Mothibistad 082 559 2660, 082 559 2221 Loopeng 082 559 5948 Heuningvlei 082 559 1112 Namakwa-distrik Calvinia 027 341 1083, 082 560 8855, 082 560 8881 Springbok 027 712 1315, 082 560 9000, 082 560 8686 Fraserburg 023 741 1116 Pixley Ka Seme-distrik De Aar 082 560 8336, 082 559 7289 Colesberg 082 560 8885, 082 560 8366 Douglas 082 560 8822, 082 560 8433 Prieska 082 560 8550 Victoria Wes 082 560 8799 Siyanda-distrik Upington 082 590 8890, 082 560 5777 Postmasburg 082 560 6200, 082 560 6004

Mpumalanga
Ehlanzeni-distrik Bushbuckridge 013 773 0333, 013 799 0248 Mbombela 013 737 6408, 013 759 4055, 013 759 4063 Nkomazi 013 781 0647, 013 782 0035 Thaba Chweu 013 235 2073 / 2641, 072 265 9791 Umjindi 013 759 4000 Gert Sibande-distrik Albert Luthuli 013 883 0041, 072 420 3333 Dipaliseng 084 588 2234, 082 592 4760 Govan Mbeki 017 647 2934, 072 420 7135 Lekwa 082 334 9425, 072 420 7933 Mkhondo 082 882 7557, 082 341 1152 Msukaligwa 017 819 2076, 083 499 5593 Pixley Ka Seme 071 894 8498, 071 622 0318 Nkangala-distrik Dr JS Moroka 013 973 1790, 072 411 7404 Emakhazeni 013 253 1216, 082 863 0799 Emalahleni 013 690 1279, 072 410 8101 Steve Tshwete 013 282 4826, 072 410 8893 Thembisile Hani 013 947 2551, 072 411 7567 Victor Khanye 013 665 3440, 082 430 6256

Wes-Kaap
Kaapse Metropooldistrik Bellville 021 948 6966 Khayelitsha 021 361 0562 Kaapse Wynlanddistrik Montagu 023 614 3610 Stellenbosch 021 883 2560 Wellington 021 873 0241 Worcester 023 347 1121 Sentrale Karoodistrik Beaufort West 023 415 3134 Laingsburg 023 551 1034 Edendistrik Riversdal 028 713 2442 / 3305 Oudtshoorn 044 272 6077 Mossel Bay 044 690 5109 George 044 803 3710 Overbergdistrik Caledon 028 212 1158 Swellendam 028 514 1196 Bredasdorp 028 424 1439 Weskusdistrik Malmesbury 022 482 2265 Vredendal 027 213 2000 Piketberg 022 913 1112 Ladismith 028 551 1017 Moorreesburg 022 433 2330 Die beste praktyk in navorsing en ontwikkeling en voorligting in die provinsies: Tegniese bystand, raadgewende diens, kennisoordrag op verskeie maniere, soos: demonstrasies wat interaksie met deelnemende boere behels, dws prakties, van aangesig tot aangesig die neem van boere na sentra van uitnemendheid om kennis op te doen van boerderymetodes en -tegnologie boeredae en/of opedae waar boere met navorsers in wisselwerking kan tree

Noordwes
Bojanala Platinum-distrik Madibeng East 012 709 2822, 072 141 5394 Madibeng West 012 252 3991, 071 862 4332 Moses Kotane East 012 252 3991, 071 862 4286 Moses Kotane West 083 697 4082, 072 555 7186 Dr Modiri Molema-distrik Ditsobotla 018 632 7400/1, 072 688 4140 Mafikeng 018 336 1120, 082 579 5804 / 018 381 1392/4 Mooifontein 018 336 1120, 071 860 5288 Ramotshere Moiloa 018 384 1369, 071 860 5337 Ratlou 071 860 5325, 071 860 5355 Tswaing 053 948 1697 / 0061 Dr Kenneth Kaunda-distrik Maquassi Hills 082 061 1860 / 018 389 5441/018 389 5621 Matlosana 018 299 6500, 071 860 5390 Tlokwe 018 299 6500, 071 860 5378 Dr Ruth Segomotsi Mompati-distrik Moretele 012 714 3902, 071 862 4289 Rustenburg 014 592 1690, 082 804 2147 Skakel die kantoor vir Groter Taung, Kagisano, Mamusa, Naledi en Taung Noord by 053 927 0432.

Noord-Kaap
Frances Baard-distrik Vaalharts 082 559 0875, 082 559 6648 Kimberley 082 559 0843, 082 559 0838

327

328

Ander programme behels: Gentegreerde volhoubare landelike ontwikkelingstrategie (ISRDS) Gentegreerde voedselsekuriteit-voedingsprogram (IFSNP) Bemarking en entrepreneurskapsontwikkeling Masibuyele Emasimini Nasionale Grondversorgingsprogram (LandCare) Kleinhoewe Ontwikkelingsondersteuningprogram Vind meer uit by www.daff.gov.za (kies die Programmes-opsie).

Vind uit of daar n DISTRIKSTUDIEGROEP in u area is. Hulle is dikwels geaffilieer met georganiseerde landbouliggame en/of kommoditeitsverenigings, byvoorbeeld die Kopanang Studiegroep wat n groep is vir opkomende boere in die Kroonstad-, Steynsrus- en Edenvillegebiede. Die studiegroep vergader ses keer per jaar. Kursusse sluit veldbestuur, kuddebestuur en die daarstelling en bestuur van weiding in. AGRISETA-GEAKKREDITEERDE VOORSIENERS VAN OPLEIDING die volledige lys is in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding te vinde. Sommige word hier genoem: Africa Land-Use Training Tel: 014 717 3819 www.alut.co.za Agridelight Training & Consultancy Tel: 012 348 0991 http:// agridelights.co.za Agri Skills Transfer Network Tel: 012 460 9585 / 083 271 6378 www.agriskills.net Buhle Farmers Academy Tel: 079 409 2187 www.buhle.org.za Elgin Community College Tel: 021 848 9413 www.elginlearning.org.za Magidi Agri Development Tel: 016 422 7342 Mthonyama Tel: 043 643 3429 Faks: 043 643 5376 Skills for Africa Tel: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za SA Agri Academy Tel: 021 880 1276 www.agriacademy.co.za Umnga Farmers Training Centre Tel: 045 933 1318 www.umnga. co.za UNIVERSITEITE bied n aantal kort kursusse aan wat vir die opkomende boer ontwerp is: Die Skool vir Landbouwetenskappe by die Mafikengkampus van die Noordwes-Universiteit Tel: 018 389 2746/51 Die Standardbank Sentrum vir AgriBesigheidsleierskap en Mentorskapontwikkeling by Universiteit Stellenbosch Tel: 021 808 9047 cbruce@sun.ac.za Volhoubaarheidsinstituut Tel: 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute. net Met behulp van eie en eksterne befondsing vestig die Universiteit van Fort Hare ontwikkelingsprojekte met plaaslike gemeenskappe as vennote. Voorbeelde sluit Ngunibeeste, suiwelprodukte, gedroogde sop, produksie van vars groente en dieretrekkrag in. Tel: 040 602 2126 www.ufh.ac.za. Die Universiteit van die Vrystaat se Centre for Excellence Tel: 051 401 3551/2557 Universiteit van die Vrystaat Lengua Agri Sentrum Tel: 051 443 8859 Small-Scale Farmers Networking Forum Tel: 015 268 4907 crce@ul. ac.za UNIVERSITEITE bou ook kapasiteit deur hulle graadkursusse en navorsing. Di wat direk verband hou met voorligting en ondersteuning van die opkomende boersektor sluit in: Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou- , Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard n Nuwe kwalifikasie, n Gevorderde Diploma in Volhoubare Landbouen Landelike Ontwikkeling (Advanced Diploma in Sustainable Agriculture and Rural Development ADSARD) se doel is om aan die behoeftes van die Landbouvoorligting en Adviesdiens te voldoen. Departement Landbou-ekonomie Landboubestuur Tel: 051 401 3551 www.ufs.ac.za/agriman Universiteit van Pretoria Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel: 012 420 3248 / 51 www.up.ac.za Voortgesette onderwys Tel: 012 420 5051 www.ceatup.com Universiteit van KwaZulu-Natal African Centre for Food Security Tel: 033 260 5792 http://acfs.ukzn.ac.za Lees oor die Agricultural Extension and Rural Resource Management AERRM) by http://agextension. ukzn.ac.za

Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming (DLOGH) www.ruraldevelopment.gov.za

Die Herkapitalisering- en Ontwikkelingsprogram is ontwerp om boere te help om kommersile boere te word. Kry meer inligting oor die departement op die webtuiste of in die hoofstuk oor Grondhervorming.

5. Belanghebbendes
VOORLIGTINGSBEAMPTES in die provinsies sien vorige opskrif. Die PROVINSIALE DEPARTEMENTE VAN LANDBOU werk saam met die LANDBOUKOLLEGES om opleiding aan opkomende en kleinboere te voorsien. Hier word kort kursusse (VOO voortgesette onderwys en opleiding) oor saaiboerdery, bokke en suiwelproduksie, kaartlesing, benadering tot boerderymetodes, entrepreneursopleiding en besproeiing asook oor gesondheid en voedselveiligheid aangebied. Kry die volledige lys in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en opleiding KOMMODITIETSVERENIGINGS is betrokke by programme wat kapasiteit bou. Kry hierdie verenigings in die relevante hoofstukke. Kry byvoorbeeld Katoen SA se besonderhede in die katoenhoofstuk, die Nasionale Wolkwekersvereniging van Suid-Afrika (NWKV) in die hoofstuk oor wol, ens. n Paar hiervan is: Die Varsprodukuitvoerdersforum (Fresh Produce Exporters Forum) wat verbind is daaraan om opkomende verbouers te ondersteun in hulle poging om hulself as beduidendce spelers in die varsproduktebedryf te vestig. Lees meer oor hulle werk in die Our initiatives opsie op die webtuiste. Besoek www.fpef.co.za Die Graanboer-ontwikkelingsassosiasie (Grain Farmer Development Association GAFDA) is n liggaam wat nuwe toetreders tot die graanindustrie ondersteun en hulle help om onafhanklike graanboere te word. Die GFDAA is van stapel gestuur deur die Landboubesigheidskamer, die Graantrust, die Sorgumtrust, Graan SA, Omnia-kunsmis, Pannar-saad, L&L Landboukundige dienste, Syngenta SA, Tongaat Hulett Stysel, die Nasionale Kamer van Meulenaars, die SA Kamer van Bakkers en die Wintergraantrust. www.grainmilling.org.za (soek die GFADA-kieslysopsie) Graan SA het n boereontwikkelingsprogram wat befonds word deur die graantrusts mielies, sorghum, wintergraansoorte en olieen proteensaadontwikkelingstrust. Die program sluit die vorming van en diens aan studiegroepe, die aanplant van bestepraktykdemon trasieproewe, boeredae, Boer-van-die-Jaar-kompetisie, individuele steun aan gevorderde (semikommersile) boere, opleidingskursusse, radiouitsendings en n maandelikse nuusbrief in. Skakel 086 004 7246 vir meer inligting oor die opleiding wat aangebied word. U kan Jane McPherson ook by 082 854 7171 of jane@grainsa.co.za bereik. n Opleidingskedule is beskikbaar onder Developing agriculture by www.grainsa.co.za. Lees oor die Nasionale Opkomende Rooivleisprodusentevereniging (NERPO) by www.nerpo.org.za. Kontak hulle by 012 361 9127 en 012 472 0005. Party TELERSGENOOTSKAPPE soos Brangus verskaf mentorskap om nuwelinge te help. Sien die hoofstuk oor Diereverbetering en telers. GEORGANISEERDE LANDBOULIGGAME verteenwoordig opkomende boere f direk f het boerehulpprogramme. n Groep wat ons hier noem is die Verenigde Suid-Afrikaanse Landbouvereniging (USAAA in Engels) Tel: 028 424 2890/028 425 2524. Kry kontakbesonderhede van AFASA, Agri SA, NAFU SA en die TLU SA in die hoofstuk oor Georganiseerde landbou. DISTRIKBOEREVERENIGINGS wat geaffilieer is met georganiseerde landbou is dikwels betrokke by programme wat leiding gee of kapasiteit bou.

Die metode om by UNISA te studeer afstandsleer gekoppel aan praktiese modules by n sentrum naby u maak dit n uitstekende manier om te studeer of u kwalifikasies te verbeter, of u nou n voorligtingsbeampte, potensile boer of entrepreneur is.

329

Verskeie ONDERNEMINGS sommige geaffilieer met die Landbou besigheidskamer (sien www.agbiz.co.za) is betrokke by mentorskap en opleiding. Dit sluit in: Agri Business Development Agency (ADA) Tel: 033 347 8600 www.ada-kzn.co.za Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel: 028 424 2890 www.agrimega.co.za Agri Start Tel: 018 642 1596 / 083 265 6210 www.agristart.co.za Balimi Bonke Tel: 082 736 2638 balimibonke@webmail.co.za DFM Software Solutions verskaf sy plaasbestuursagteware gratis aan SBO-organisasies met slegs n klein lisensiefooi wat jaarliks betaalbaar is Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za. EPA Bonile Jack Tel: 011 315 8255 Foskor (Edms) Bpk Tel: 011 347 0600 www.foskor.co.za Kaap Agri bied inligting oor produksie en bemarking asook skakeling met organisasies wat ander dienste bied. Hy voorsien ook opleiding aan opkomende boere en plaaswerkers op n voortgaande basis deur die opleidingsakademie in Porterville asook op die perseel. Bykomend hierby voorsien Kaap Agri ook finansiering vir die produksiebehoeftes van opkomende boere. Hierdie program is oop vir alle individue of groepe binne die diensareas van Kaap Agri Tel: 022 482 8000 www. kaapagri.co.za. Die MGK Groep het n afdeling, Temo, wat sy aandag fokus op die ontwikkeling van nuwe boere wat hoofsaaklik in die Noordwesprovinsie graanboerdery onderneem (mielies, sorghum, of sonneblom). Terwyl MGK se kernbesigheid in sekondre landbou is, lewer Temo n voortgaande diens aan nuwe boere in die primre landbousektor Tel: 012 381 2922 www.temoagri.co.za NWK Bpk Tel: 018 633 1147 / 52 www.nwk.co.za New Generation Agri Tel: 021 863 0397 Old Mutual se Masizizane Fund www.oldmutual.co.za/masisizane OVK Bpk Tel: 051 923 4500 www.ovk.co.za Pick n Pay het in Junie 2012 n vennootskap met Nkomamonta Organic Farmers Co-operative aangekondig waarvolgens die koperasie 217 ton organiese groente aan Pick n Pay-winkels landwyd sal verskaf. Sien die Ackerman Pick n Pay Foundation notering later. Senwes Tel: 018 464 7394 www.senwes.co.za Terratek Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za Soortgelyk aan die Jong Boer van die Jaar Kompetisie, het Toyota die Toyota Nuwe Oes van die Jaar Kompetisie van stapel gestuur om histories agtergeblewene boere te erken wat teenspoed te bowe gekom het om suksesvolle, mededingende boerderybedrywe te vestig. Om meer oor die kompetisie uit te vind, kontak Prof. van der Westhuizen by 051 507 3434 of epos cvdwesth@cut.ac.za. Umnga Farmers Development Company (Bpk) Tel: 045 933 1318 www.umnga.co.za Umtiza Farmers Corp Tel: 043 722 4215 www.umtiza.co.za VKB Bpk Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za Womiwu Rural Development Tel: 015 297 2107 www.womiwu. com KONSULTANTE is betrokke om nuwe boereprogramme te vestig (sien die hoofstuk Konsultante). n Paar voorbeelde: ANDISA Agri Tel: 082 807 5587 www.andisaagri.com Farm Smart Tel: 082 784 6232 www.farmsmart.co.za MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za Die SA Business Resource Institute staan belowende KMMOs by met die begin- en groeifases van hulle ondernemings Tel: 021 674 1134 www.sabri.co.za. WETENSKAPRADE en SEMISTAATLIGGAME ondersteun kleinskaalse landbou. Kry besonderhede oor al die wetenskaprade in die hoofstuk oor Navorsing en ontwikkeling. n Paar voorbeelde: Die Landbounavorsingsraad (LNR) het n mandaat om hulpbronbehoeftige boere te ondersteun. Die relevante LNRinstituutbesonderhede is in die hoofstuk oor Navorsing en ontwikkeling. U kan www.arc.agric.za ook besoek. Die Agribesigheid Ontwikkelingsafdeling van die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) het opdrag om met ander rolspelers saam te werk om programme te ontwerp wat daarop gemik

is om marktoegang te verbeter, nuwe sake-ontwikkeling aan te moedig en kapasiteit van histories agtergeblewene agribesighede te bou Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za. Die nasionale program, die Suid-Afrikaanse Plaagdoder-inisiatiefprogram 2 (SA PIP 2) befonds opleiding van 450 kleinhoewe-eienaars nasionaal oor verantwoordelike plaagdodergebruik, voedselveiligheid, landboupraktyke en wetgewing. Daar is heelwat potensiaal vir kleinboere om as volhoubare en kommersieel lewensvatbare uitvoerders bemagtig te word aangesien hulle slegs n klein persentasie van die bederfbare produk uitvoerders is. Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is aangewys as die implementeringsagentskap vir SA PIP 2 Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com. NSOs, TRUSTS en STIGTINGS ondersteun kleinboere en ander entrepreneurs: Ackerman Pick n Pay Foundation Tel: 021 658 1561 www.picknpay. co.za Bethlehem Farmers Trust Tel: 058 303 0560 Biowatch Tel: 035 550 3148 www.biowatch.org.za Future Farmers Foundation Tel: 083 555 0082 www. futurefarmersfoundation.com IsBaya Development Trust Tel: 021 851 9698 www.isbaya.org Kei Farmers Support Centre Association (KFSCA) Tel: 047 532 4343 kfsca@intekom.co.za Lima Rural Development Foundation Tel: 033 342 9043 www.lima. org.za Maize Trust Tel: 012 807 3958 www.maizetrust.co.za n Groot aantal kleinboere in sub-Sahara Afrika implementeer boerderygebruike wat baie ooreenstem met organiese praktyke. Participatory Guarantee Systems (PGS) dien klein produsente en dra doeltreffend tot die ontwikkeling van n plaaslike mark by deur produsente en verbruikers met mekaar in kontak te bring en verbruikers te onderrig oor organiese boerdery deur hulle aan te moedig om deel te neem aan die waarborgstelsel van die organiese produkte wat hulle koop. Skryf aan raymond.auerbach@nmmu.ac.za of kontak die Rainman Landcare Foundation vir meer inligting. Die Siyazisiza Trust bedryf projekte in verskeie distrikte in KwaZuluNatal www.siyazisiza.org.za. South African Society for Agricultural Extension (SASAE) Tel: 014 533 2172 www.sasae.co.za Surplus Peoples Project Tel: 021 448 5605 www.spp.org.za TechnoServe www.technoserve.org.za. PROVINSIALE BELEGGINGSVERENIGINGS en MUNISIPALITEITE is betrokke by boeresteunprogramme. n Volledige lys van provinsiale beleggingsverenigings is beskikbaar in die hoofstuk oor Verskaffers van finansile dienste. Hier onder volg n paar voorbeelde (kyk wat u munisipaliteit aanbied): Invest North West Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Newport Market (Pietermaritzburg) Tel: 033 342 2487 / 082 495 7865 Kry n volledige lys van provinsiale beleggingsverenigings in die hoofstuk oor Verskaffers van finansile dienste. Party BANKE is betrokke bv. Landbank se Retail Emerging Markets (REM). Party INTERNASIONALE LIGGAME help met opkomende landbou in hierdie land en elders: ECI Promoting Agribusiness Linkages (PAL) Tel: 011 602 1200 www.eciafrica.com PUM Netherlands Senior Experts Tel: 021 951 6852 www.pum.nl

330

6. Publikasies en webtuistes
Vind artikels soos Tipping the Balance Policies to shape agricultural investments and markets in favor of small-scale farmers (Jan 2013) by www.polity.org.za. NuFarmer & African Entrepreneur is n gratis maandelikse publikasie wat die Africa Economic Developer -toekenning verower het. Kontak Johan Swiegers by 012 804 5854, 082 882 7023 of nufarmer@pop. co.za. Pula Imvula is tydskrif van Graan SA vir ontwikkelende produsente. Kontak Graan SA by 08600 47246 of besoek www.graansa.co.za. Ubisi Mail is n tydskrif vir opkomende boere en plaaswerkers. Kyk na www.ubisimail.co.za. Die nuusbriewe in SANews gee dikwels verslag van landbouontwikkelings, besonderhede van grondhervorming en nuus van opkomende boere. Teken in op die nuusbriewe by www.sanews.gov. za Unlocking markets to smallholders - Lessons from South Africa Wageningen Academic Publishers 2012 ISBN 978-90-8686-134-7 Peoples Farming Handbook 2nd edition David Phillip IBSN 0 86486 2310. Small-scale livestock farming Carol Ekarius Storey Publishing Kry die Agricultural Marketing Extension se opleidingshandleidings by www.daff.gov.za (kies die Publications- en dan die General Publicationsopsie). Kry ook die Infopaks (boekies met verskeie eenvoudige artikels) wat beskikbaar is by die Hulpbronsentrum by 012 319 7141. Die South African Journal of Agricultural Extension word jaarliks deur die South African Society for Agricultural Extension (SASAE) gepubliseer by http://journals.sabinet.co.za/agri. Kry ook die gereelde artikels in die Farmers Weekly, veral die Back to basics -bladsye. Besoek ook www.farmersweekly.co.za vir argiefartikels. Kry die Landbank Navorsingsverslag Addressing challenges of financing emerging farmers (2011) by www.landbank.co.za ISBN: 978-0-62138509-0. Die LNR het ook blaadjies en boekies. Besoek www.arc.agric.za vir die volledige lys. Die Infotoons kleurvol en eenvoudig uitgel kan bekyk word by www.agis.agric.za/efarmer South Africas Agricultural Commodity Markets: understanding the rules of the game in five commodity markets with the intention of creating opportunities for emerging farmers deur Nomonde Qeqe en Anton Cartwright van die Surplus Peoples Project. Kry die dokument by www.spp.org.za Die betrokke verenigings en assosiasies het dikwels bruikbare materiaal, byvoorbeeld SAKATA Seed het kwekingsriglyne vir diegene wat groente wil plant. Lees oor die suksesvolle Ithuba Landbouprojek by www. ithubaagriculture.co.za. Nuus oor ander projekte verskyn gereeld in Farmers Weekly en Nufarmer & African Entrepreneur publikasies.

nasionale kwessies
Persone met gestremdhede
1. Oorsig
Suid-Afrika is vandag waarskynlik een van die lande wat die meeste aandag aan gelykheid en diversiteit skenk. In hierdie plaaslike universum word elke denkbare variasie en weerspieling van die groter wreld aangetref wat ras, gender, kultuur, nasionaliteit, taal, religie, seksuele orintasie, klas, politieke affiliasie en status asook tussenrasverhoudinge betref. Dit is in hierdie konteks dat ons aansienlike dog merkwaardige onsigbare komponente van hierdie demografiese mengsel gestremdheid moet identifiseer en ondersoek. Gestremdheid is uniek in die sin waarin vigs dit is: dit kom onder alle sosio-ekonomiese, politieke, kulturele, rasse-, genderen ander groeperings voor, sonder uitsondering. In die stryd om die erkenning van gestremdheidsregte gaan dit bloot om die versoek van een mens tot In ander om sy of haar menslikheid agter die masker van die gestremdheid te erken. Indien ons blind bly vir gestremdes deur hulle toegang tot ons werkplekke en inkoopsentra te weier, sal ons nooit die mense agter die gestremdheid raaksien of erken nie. Wie sou dan in werklikheid blind wees diegene wat nie kan sien nie maar gesien wil word, of diegene wat weier om te sien?

2. Internasionale sakeomgewing
Die Verenigde nasies se konvensie oor die regte en waardigheid van persone met gestremdheid (United Nations Convention on the Rights and Dignity of Persons with Disabilities UNCRPD) is in 2008 deur 20 lande bekragtig. Gestremdes word nou nie net as die slagoffers van diskriminasie en misbruik erken nie, maar as onafhanklike wreldburgers wat geregtig is op gelyke regte en waardigheid. Lees oor Disabled Peoples International (DPI) op www.dpi.org. Kry die skakels tot DPI se streeksontwikkelingskantore in Afrika, Asi-pasifies, Europa, Latyns-Amerika en Noord Amerika-Karibies. In samewerking met sy 182 lidlande probeer die International Labour Organisation (ILO) toesien dat arbeidstandaarde sowel in beginsel as in die praktyk gerespekteer word. Belangrike instrumente van die ILO wat verband hou met gestremdes se reg op behoorlike werk en die voorkoming van diskriminasie teen gestremdheid sluit in die ILO Convention 159 on Vocational Rehabilitation and Employment (Disabled Persons), 1983, en sy gepaardgaande Recommendation 168. Besoek www.ilo.org. Die World report on disability (Junie 2011), die eerste in sy soort, is gesamentlik deur die World Health Organisation (WHO) en die World Bank voortgebring. Hierdie verslag bied die beste beskikbare bewyse oor hoe om omgewings wat mense met gestremdhede in staat sal stel om te floreer te skep en hanteer ook hindernisse by gesondheidsorg, rehabilitasie, onderrig, werkgewing en bystanddienste. Die verslag sluit met aanbevole aksies vir regerings en hul vennote af. Die verslag op www.who.int, www.worldbank.org of www.polity.org. za.

Internasionaal
CTA (die Tegniese Sentrum vir Landbou en Landelike Samewerking) (www.cta.int) www.technoserve.org TechnoServe is n internasionale organisasie met baie kleinboerinisiatiewe Business Solutions to Rural Poverty. Die AgriCultures-netwerk dek kleinskaalse boerderykwessies deur Afrika en die wreld. Kyk na www.agriculturesnetwork.org. Dit kan insiggewend wees om uit te vind wat in die res van Afrika gebeur. Gaan kyk by www.naads.or.ug, Uganda se Nasionale Landbouadviesdiens. Besoek die webtuistes van die internasionale groeperings wat in die hoofstuk Navorsing en ontwikkeling genoem word Gaan lees gerus verskillende publikasies by www.prolinnova.net (PROmoting Local INNOVAtion).

331

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

In Suid-Afrika is daar besluit om alle toekomstige wetgewing in die vorm van die omvattende Grondwet van 1996 te benvloed. Daar moet daarop gewys word dat ons Grondwet tot vandag toe een van weiniges is waarin gestremdheid by name genoem word. Die Disability Act word geskep om aandag te gee aan die toepassing, nienakoming en implementering van die VN se Konvensie vir die Regte van Persone met Gestremdhede. Suid-Afrika se Nasionale Masjinerie vir Gestremdheid (NDM) is daar gestel om die aanneming van die Verenigde nasies se konvensie oor die regte en waardigheid van persone met gestremdheid, die Millennium ontwikkelingsdoelwitte en Afrika dekade in die Suid-Afrikaanse konteks te fasiliteer en om n platform vir die betrokkenheid van vele belanghebbendes dissiplines en sektore op Nasionale Gestremdheid se agenda te skep. Verskeie ander meganismes is met verskillende grade van sukses gebruik om mense met gestremdhede te integreer, waaronder veral die volgende (die eerste drie wette slegs in Engels gepubliseer): Die Wet op Gelyke Indiensneming Die Wet op die Ontwikkeling van Vaardighede Die Wet op die Bevordering van Gelykheid en die Voorkoming van Onbillike Diskriminasie Die Wet op Arbeidsverhoudinge Die gentegreerde nasionale strategie oor gestremdheid In Witskrif Die Nasionale Bouregulasies Suid-Afrika voorsien sekuriteitstoelae vir mense met gestremdhede, weesen pleegsorgkinders en die oues van dae. Departement van vroue, kinders en mense met gestremdhede Tel: 012 359 0013 www.dwcpd.gov.za Hierdie departement is verantwoordelik vir die aandrywing van die regering se billikheid, gelykheid en bemagtigingsagenda met betrekking tot diegene wat met gestremdhede moet saamleef. Departement van Gesondheid Tel: 012 395 8000 www.doh.gov.za

Disabled Childrens Action Group (DICAG) Tel: 021 797 5977 www.dicag.co.za Disability Empowerment Concerns (DEC) Trust www.dectrust.co.za DEC is n bemagtigingsbeleggi ngstrust wat gevestig is om by sakeondernemings in die konteks van swart ekonomiese bemagtiging betrokke te raak

vakatures wat deur werkgewers en werwingsagentskappe opgelaai word. Living Link Tel/faks: 011 447 7183 www.thelivinglink.co.za Vir die ekonomiese insluiting van en sosiale geregtigheid vir mense met intellektuele benadeling.

Kwadruplegiese Vereniging van Suid-Afrika (QASA) Tel: 031 767 0348 Disability Equity Solutions www.qasa.co.za South Africa soek Progression Provinsiale kontakbesonderhede is op hierdie webtuiste beskikbaar. Disability Solutions Tel: 021 872 1101 Masisizane Fund www.disabilitysolutions.co.za www.oldmutual.co.za/masisizane Down Syndrome South Africa Nasionale vereniging vir (DSSA) serebraalgestremdes Tel: 0861 DOWNSA (369 672) Tel: 011 452 2774 www.downsyndrome.org.za www.napcp.org.za Eco-Access Nasionale instituut vir die Tel: 011 477 3676 dowes (NID) www.eco-access.org Tel: 023 342 5555 Eco-Access gebruik die omgewing www.nid.org.za in hulle werk met visueel gestremde persone en fokus op sensitisering, Die Nasionale Raad vir Persone leierskapkursusse, voedseltuine by met Gestremdhede in Suidskole, hidroponiese tuine, en so Afrika (NCPPDSA) Tel: 011 452 2774 meer. www.ncppdsa.org.za Epilepsie Suid-Afrika Tel: 021 595 4900 www.epilepsy.org.za NID-kollege Tel: 023 347 3546 / 082 739 2081 college@nid.org.za

4. Belanghebbendes
U sal verdere adres- en kontaklyste van leweransiers en diensverskaffers van die volgende organisasies kan bekom. DeafSA voorsien byvoorbeeld kontaklyste vir opvoedkundige fasiliteite, navorsing, gebaretaalklasse en -vertolkingsdienste, videos en televisieprogramme, sportgeleenthede, klinieke, kerke en so meer. Die Suid-Afrikaanse Alliansie vir Gestremdheid (South African Disability Alliance SADA) bestaan uit die rolspelers wat met n aangedui is. Amasondo Investments Tel: 031 767 0348 info@qasa.co.za Dit is In bemagtigingsmaatskappy wat gevestig is met die oog op sakeondernemings in die konteks van brebasis-swart ekonomiese bemagtiging. Amasondo Investments voorsien persone met gestremdhede wat oor die vaardighede en integriteit beskik om te dien in die rade van entiteite en maatskappye wat daarin bel. Rig alle navrae aan Ari Seirlis by QASA. Age-in-Action (tevore die SuidAfrikaanse Raad vir Bejaardes) Tel: 021 426 4249 www.age-in-action.co.za Cheshire Homes Tel: 011 792 3510/1 Tel: 021 685 6169 http://cheshirehomes.org.za Deaf College soek NID College Deaf South Africa Tel: 023 342 0757 Faks: 023 342 0088 Deaf Federation of South Africa (DEAFSA) Tel: 082 333 4442 www.deafsa.co.za Provinsiale kontakbesonderhede is beskikbaar op die webtuiste.

Provinsiale kontakbesonderhede is Geakkrediteerde AgriSETA beskikbaar op die webtuiste. opleidingsverskaffers in gemengde boerderystelsels en GebareBoere Tel: 082 057 4700 (alleenlik smse ) plantproduksie. www.gebareboere.co.za Die Oasis-vereniging Om die dowes te bemagtig deur Tel: 021 671 2698 middel van landbou. www.oasis.org.za Gestremde Persone SuidAfrika (DPSA) Tel: 021 422 0357 www.dpsa.org.za Hierdie vereniging bedryf die Claremont-bakkery vir mense met intellektuele gestremdhede.

Occupational Therapy Provinsiale kontakbesonderhede is Association of South Africa beskikbaar op die webtuiste. (OTASA) Tel 012 362 5457 Health Systems Trust www.otasa.org.za Tel: 031 266 9090 www.healthlink.org.za Outisme South Africa Tel: 011 484 9909 Industrial Development www.autismsouthafrica.org Corporation (IDC) Tel: 0860 693 888 Progression www.idc.co.za Tel: 0860 SKILLS (754 557) www.progression.co.za Lees oor die IDC se People with Disabilities Fund op die webwerf. Progression bied professionele konsultasiedienste wat persone JobAccess.co.za met gestremdhede die geleentheid Tel: 082 410 4128 gee om suksesvol by die werkplek www.jobaccess.co.za gentegreer te raak. n Aanlyn-databasis van die CVs van gestremde persone wat werk soek, wat dan gepas word by

332

REHAB Tel: 043 722 1811 www.rehab.bigup.co.za Skills for Africa Tel: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Geakkrediteerde AgriSETA opleidingsverskaffers South African Disability Development Trust Tel: 011 326 3282 www.saddt.org.za Die Suid-Afrikaanse Federasie vir Geestesgesondheid (SAFMH) Tel: 011 781 1852 www.safmh.org.za Suid-Afrikaanse Kommissie vir Menseregte (SAHRC) Tel: 011 877 3600 www.sahrc.org.za South African National Association for Specialised Education (SANASE) www.sanase.org.za South African Sports Association for the Physically Disabled (SASAPD) Tel: 087 721 8262 www.sasapd.org.za SA Nasionale Raad vir Blindes (SANRB) Tel: 012 452 3811 www.sancb.org.za

SANRB is die sambreelorganisasie vir blindes oor al die provinsies heen bestaan. Dit bied In verskeidenheid dienste aan, waarvan besonderhede op die webtuiste verskyn. South African Spine Society Tel: 021 910 3322 www.saspine.org Thabo Mbeki Development Trust for Disabled People (TMDT) soek South African Disability Development Trust Universiteit van die Witwatersrand Centre for Deaf Studies Tel: 011 717 8337 www.wits.ac.za Vereniging vir Mense met Gestremdhede (APD) www.apd.co.za www.disabilitygauteng.org www.apdec.org.za www.apdfreestate.co.za www.apdlimpopo.co.za Johannesburg 011 646 8331/2/3 Pretoria 012 328 6447 Port Elizabeth 041 484 5426 Bloemfontein 083 745 6376 Chatsworth 031 403 7041 Polokwane 015 291 1787 Nelspruit 013 752 7254 Kimberley 053 833 3315 Rustenburg 014 533 0593

nasionale kwessies
Swart ekonomiese bemagtiging (SEB)
Ook bekend as brebasis- swart ekonomiese bemagtiging (BBSEB)

1. Oorsig
Swart Ekonomiese Bemagtiging moet brebasis-aktiwiteite behels wat swart persone bemagtig. BBSEB gaan nie net oor groot saketransaksies tot voordeel van n paar individue in die samelewing nie. Dit moet ook tot die bemagtiging van gewone mense lei. BBSEB moet sentraal wees tot inklusiewe groei. Ondersteuning moet verleen word ten opsigte van bepalings van die Nuwe Groeibaan wat n baie sterker fokus op die brebasis-elemente van die SEBregulasies vereis. Dit sluit eienaarskap deur gemeenskappe en werkers, verhoogde vaardigheidsontwikkeling en loopbaanbeplanning vir alle werkende persone en ondersteuning vir klein ondernemings en koperatiewe, sowel as n nuwe klem op verkryging vanaf plaaslike produsente ten einde werkskepping te ondersteun, in. Om tot werkskepping by te dra, moet BBSEB onder andere die ontwikkeling van nuwe ondernemings bevorder, plaaslike verkryging aanmoedig en vaardigheidsontwikkeling en diensgelykheid verbeter.
Bron: www.sanews.gov.za (aangepas)

5. Publikasies en webtuistes
Verwys na die webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is. Die National Accessibility Portal (NAP) is n eenstop-inligtings-diens- en kommunikasiekanaal wat almal sal steun wat by die terrein van gestremdheid betrokke is, sy dit mense met gestremdhede, versorgers, lede van die mediese beroep, asook enigiemand wat dienste in hierdie domein aanbied. Lees meer hieroor by www.napsa.org.za www.outonalimb.co.za lees oor die pogings van n gestremde fietsryer en sy span om bewustheid te verhoog en geld vir gestremdes in te samel. Elke jaar, op die eerste Vrydag in September word Slenterdrag-dag gevier. Dit is n fondsinsamelingsprojek wat n beroep op Suid-Afrikaners doen om op hierdie dag meer informele klere aan te trek en n plakkertjie te dra om hulle ondersteuning vir mense met gestremdhede te wys. Besoek www. casualday.co.za. Kyk ook na die volgende: Inclusion International www.inclusion-international.org Die Wreldgesondheidsorganisasie het riglyne geformuleer, naamlik die ICF of International Classification of Functioning, Disability and Health. Besoek hul webtuiste by www.who.int European Disability Forum www.edf-feph.org Centre for Accessible Environments www.cae.org.uk World Federation of the Deaf www.wfdeaf.org

In die afgelope jare was daar wreldwyd n beweging wat vereis dat besighede meer rekenskappligtig moet wees ten opsigte van die mense wat hulle in diens neem en teenoor die gemeenskappe waarin hulle lewe en werk en die besighede met wie hulle sake doen. Die meeste ontwikkelde lande en baie ontwikkelende lande het konsepte soos drievoudige rekenskapgewing aanvaar, wat van besighede vereis om verslag te doen oor die manier waarop hulle die samelewing hanteer (vraagstukke soos regstellende aanstellings; vaardigheidsontwikkeling; korporatiewe maatskaplike investering; die ontwikkeling van klein besighede en voorkeurverkryging) en die manier waarop hulle die omgewing behandel. Ander lande gebruik maatskaplikeverantwoordelikheidsindekse of Investeerder in Mense-standaarde om besighede se maatskaplike verantwoordelikheid te meet en daaroor verslag te doen. SEB is allereers n poging om alle landboubesighede aan te moedig om hulle rol in die opheffing van die samelewing waarin hulle funksioneer, te meet en daaroor verslag te doen. Dit gaan daaroor dat die formele opheffing van voorheen benadeeldes, of mense wat nie het nie (havenots), aangemoedig moet word. Die feit dat die meeste mense in SuidAfrika wat nie het nie, swart is (Afrikane, Kleurlinge en Indirs), is die resultaat van vorige benadeling. Dit is waarom die sosio-ekonomiese bemagtigingsprogram in Suid-Afrika vir die voorsienbare toekoms op swart Suid-Afrikaners sal fokus. Indien ons vermobou kan versnel, n meer gelyke verdeling van rykdom daar kan stel, en kan aanhou groei en al hoe mededingender word, sal ons in die toekoms die vrugte van hierdie programme pluk. Dit hang van individuele maatskappye en individue in die maatskappye af hoe goed ons daarin sal slaag of in watter mate ons in gebreke sal bly om meer volhoubare besighede en gemeenskappe en n maatskaplik meer gebalanseerde land te word.
Bron: Aangepas uit n artikel deur William Janisch, Empowerment Services

333

2. Swart ekonomiese bemagtiging: n geskiedenis

Hoe gaan n mens te werk om n ekonomie so ver te kry om tot n billiker verdeling van rykdom te transformeer sonder om die ekonomie te destabiliseer? Vroe pogings deur korporatiewe besighede om aandele aan swart aandeelhouers te verkoop het ingewikkelde finansile meganismes. Baie van hierdie ooreenkomste het van die begin af op mislukking afgestuur. Sommige was suksesvol, maar is gekritiseer omdat dit te veel rykdom in die hande van n klein handjievol mense geplaas het, terwyl die stryd vir die meeste voorheen benadeelde Suid-Afrikaners steeds voortduur. In 1998 het swart besigheidsliggame die Swart Ekonomiese Bemagtigingskommissie gestig, n dinkskrum bestaande uit politici, ekonome en konsultante wat hulle dit ten doel gestel het om oplossings te vind vir die probleme wat swart ekonomiese transformasie belemmer het. In die eerste plek het hulle aanbeveel dat die staat die bestuur van die projek oorneem. Hulle het aangedui dat SEB meer as die blote oordrag van bates behels. Ook ander aangeleenthede is genoem, soos vaardigheidsontwikkeling, die stel van billiker standaarde in die werkplek en die algemene opheffing van gemeenskappe. In die derde plek het hulle aangedui dat, tensy daar n manier is waarop n onderneming se bydrae tot SEB gemeet kan word, die proses nie bestuur sou kon word nie. Op grond van hierdie aanbevelings het die regering vroeg in 2003 n strategiedokument die lig laat sien. In hierdie dokument is die idee van n SEB-telkaart bekendgestel. Daar was nou vir die eerste keer n meganisme waarvolgens die vordering met SEB gemeet kon word en daar was dus nou n manier waarop die proses in die toekoms bestuur en aangedryf kon word. Daar is debat gevoer oor verskeie konsep-SEB-kodes en telkaarte en die publiek is genooi om kommentaar daaroor te lewer. In 2007 het die sakewreld, die staat, georganiseerde arbeid en die burgerlike samelewing uiteindelik die SEB-Kodes vir Goeie Praktyk onderteken. Daarmee het n tydperk van die meting van bre SEB aangebreek. Dit word brebasisSEB genoem omdat dit in die bre n onderneming se aantal bydraes tot maatskaplike opheffing meet, en nie net die oordrag van eiendomsreg en bestuur nie. Die Wysigingswet wat in 2012 geproklameer is, is die kulminasie van die aanbevelings wat deur die Presidensile BBSEB-adviesraad gedoen is. Dit het ten doel om te verseker dat SEB sy oorspronklike doel en doelwitte verwesenlik, naamlik om swart persone te bemagtig. Die Wet het ten doel om die BBSEB-wet in lyn te bring met ander wetgewing wat n uitwerking kan h op swart ekonomiese bemagtiging. Dit het ten doel om n BBSEB-kommissie te tot stand te bring wat n institusionele omgewing sal vestig vir die monitering en evaluering van swart ekonomiese bemagtiging. Dit maak voorsiening vir die regulering van die verifiringsbedryf deur die Onafhanklike Regulerende Raad vir Ouditeure, terwyl dit ook nienakoming en bedrog hanteer deur oortredings en strawwe aan te dui. Die Wet stel die insluiting van spesifieke statutre oortredings in werking, wat frontvoorhouding en ander vorme van bedrieglike wanvoorstelling van bemagtigingstatus en die spesifisering van boetes en plasing van daardie oortredings op die swartlys, en/of bestuur van sodanige oortredings, behels. Die Wet maak voorsiening daarvoor dat die Spesiale Ondersoekeeenheid bemagtig word om alle oortredings te ondersoek wat frontvoorhouding of korrupsie behels waaraan sowel die openbare as private sektor skuldig is met betrekking tot die toepassing van die Wet en BBSEB-kodes vir Goeie Praktyk. Die Brebasis Wysigingswet op Brebasis- Swart Ekonomiese Bemagtiging is beskikbaar by www.info.gov.za en by ander webtuistes wat onder opskrifte 8 en 9 verskyn. Mense wat gebruik maak van die term Brebasis- Swart Ekonomiese Bemagtiging (BBSEB) eerder as SEB l klem op die beginsel dat bemagtiging die bre bevolking eerder as n paar individue moet bevoordeel. Die tellingbord raak belangriker as blote eienaarskap omdat erkenning gegee word aan beheer deur die bestuur, vaardigheidsontwikkeling, en verskafferontwikkeling, gelyke indiensneming, ensovoorts.

3. Hoe SEB werk

Die SEB-kodes stel die beginsels van hoe organisasies gemeet moet word ten opsigte van hulle maatskaplike bydraes en dit omskryf telkaarte, wat teikens vir elke element van die telkaart stel, asook n sekere aantal punte vir die behaling van daardie teiken (ook bekend as die gewigstoekenning vir daardie element). n Mens sal waarskynlik vind dat ander maatskappye van jou verwag om n amptelike SEB-sertifikaat te verskaf sodat hulle hul telling vir die element van voorkeurverkryging kan bereken. Net so sal n maatskappy ook n amptelike SEB-sertifikaat van sy verskaffers moet verkry om sy SEB-telling te bereken. Ander faktore wat n goeie SEB-telling wenslik maak, kan die volgende insluit: Diegene wat toegang tot staatsfinansiering wil kry, sal moontlik n sekere minimum SEB-telling moet behaal. Sekere produkte kan in winkels n SEB-etiket kry op grond van die produsent of kweker se SEB-telling. Die pryse wat vir grondhervormingsgrond betaal word, kan volgens die SEB-telling van die verkoper aangepas word. Die openbare persepsie kan moontlik groter handelsmerke aanspoor om n redelike SEB-telling na te streef, sodat hulle nie by die publiek in onguns kom nie. Die maatskaplike imperatief: Indien ons nie ons samelewing so ontwikkel dat die oorgrote meerderheid so gou moontlik sinvol aan die ekonomie kan deelneem nie, sal maatskaplike en politieke ineenstorting waarskynlik volg en sal ons bly ly onder die ekonomiese gevolge daarvan ho (en gewelddadige) misdaad en groot koste ten opsigte van maatskaplike welsyn. Hoe hor n maatskappy se telling, hoe meer sal hy tot sy klant se telling bydra. Regoor die voedselketting sal maatskappye na die SEB-eienskappe van hul verskaffers kyk. Om u SEB-telling te bepaal, moet u besigheid geverifieer word. Dit beteken dat u n goedgekeurde verifiringsagentskap moet vra om u papierwerk na te gaan en aan u n SEB-telling toe te ken. Die koste van verifiring sal wissel na gelang van hoeveel werk dit behels. Die basis vir die kosteberekening sal soortgelyk wees aan di van ouditeure en rekenmeesters. Deur al die inligting gereed te h wanneer die verifiringsagente u besoek, kan u help om die koste van u verifiring te verlaag.
Bron: Empowerment Services

334

4. Sektorhandves en sektorkode
Al die sektore gebruik nie die Departement van Handel en Nywerheid se SEB-kodes (dti-kodes) nie. Party sektore het dit nodig gevind om die dtikodes aan te pas ten einde voorsiening te maak vir spesifieke aangeleenthede waarvoor hulle sektore te staan kom of ten einde bydraes wat die betrokke sektor ten beste kon lewer, te beloon. So byvoorbeeld is die finansile sektor die beste om bemagtiging te finansier of bankgeriewe te verskaf vir di wat daarsonder moes klaarkom; hulle het di doelwitte dus op hulle telkaart ingesluit. Die IT-sektor kan weer help om Internet-bandwydte en rekenaarsentrums aan skole en gemeenskappe te verskaf, en hulle sal dit dus as n doelwit op hulle telkaart insluit. Die landbou het n baie spesifieke bydrae om te lewer ten opsigte van landbougrond en het historiese vraagstukke om op te los, wat ho ongeletterdheidsyfers en MIV-infeksiesyfers insluit. Onder meer hierdie vraagstukke word dus gekies om aandag aan te wy. Die dti-kodes stel bepaalde rels vir die opstel van sektorhandveste of sektorkodes, want ons land kan nie bekostig dat een sektor met moord wegkom terwyl baie veeleisende mikpunte vir n ander gestel word nie. Om almal dus op min of meer dieselfde vlak te hou vereis die dti-kodes die volgende: n Sektorhandves (of artikel 12-handves, soos dit soms genoem word) behels die transformasieteikens wat n sektor vrywillig en gesamentlik vir homself stel en wat hy sal probeer bereik. n Sektorhandves kan ter inligting in die Staatskoerant gepubliseer word, maar dit dra geen gewig wanneer die SEB-telling bepaal word nie. Selfs al beskik n mens se sektor oor n sektorhandves, sal jy steeds aan die dti-kodes gemeet word om jou SEB-status te bepaal. Die handvesteikens is eerder riglyne vir die soort bydraes wat die sektor van sy belanghebbendes verwag. n Sektorkode (of artikel 9-kode, soos dit soms genoem word) vervang die dti-kodes vir die betrokke sektor. Daar is streng rels vir die opstel van n sektorkode. Dit moet wesenlik ooreenstem met die dtikodes en moet al elemente (eiendomsreg, vaardigheidsontwikkeling, verkryging, ens.) van die dti-kodes bevat, maar kan bykomende items bevat, wat dan punte van een of meer van die elemente wegvat. Die afwykings van die dti-kodes moet geregverdig wees, en dit moet ook deur al die belangrikste belanghebbendes in die sektor goedgekeur en vir kommentaar deur die algemene publiek bekendgemaak word, sodat ander sektore kan s of hulle meen die telkaart is billik. By afwesigheid van n sektorkode word n mens dus outomaties aan die dti-kodes gemeet.

6. Bosbou
n Bosbousektorkode (bv. artikel 9), is in 2009 gepubliseer, vir al die belanghebbers in die bosbousektor kwekers; kontrakteurs; die vesel-, saagmeul-, paal- en houtskool-subsektore.
Besoek www.forestrysa.co.za/forest-transformation-bbeee.

7. Visserye
Transformasie is tot voor hierdie stadium aangedryf deur kwotas, verskillende visserybeleide en die SEB-kodes, aangesien geen sektoroktrooi of sektorspesifieke raamwerk bestaan nie. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye ontwikkel die Transformasieraamwerk vir die visserysektor, in samewerking met die sektor se sakegemeenskap.

8. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die regering is van mening dat die BBSEB-raamwerk moet bydra tot die versterking van vaardighede en landelike ontwikkeling, ondernemings en maatskaplike ontwikkeling, terwyl dit ook ag moet slaan op kwessies soos werkskepping deur verkryging en entrepreneurskap.

Departement van Handel en Nywerheid (dti) Tel: 0861 843 384 Tel: 012 394 1609 / 1870 agribee@thedti.gov.za http://bee.thedti.gov.za

Departement van Arbeid Tel: 012 309 4000 www.labour.gov.za

5. Landbou
AgriSEB was tot 2012 n sektor-oktrooi (artikel 12-oktrooi), n riglyn en vrywillige verbintenis van die sektor wat deur verifiringsagentskappe gebruik kan word as maatstaf. n Konsepweergawe van die AgriSEBsektorkode is in Maart 2012 vir kommentaar gepubliseer, en is op 28 Desember 2012 bekendgemaak as n sektorkode. Die AgriSEB-tellingkaart is nou die amptelike tellingkaart vir die landbousektor word. Die omvang van die AgriSEB-sektorkode sluit enige onderneming in wat die grootste gedeelte van sy omset verkry van: Die primre produksie van landbouprodukte; Die voorsiening van insette en dienste aan ondernemings wat gemoeid is met die produksie van landbouprodukte; Die veredeling van landbouprodukte, hetsy in n primre of halfveredelde vorm; en Die berging, verspreiding en/of verhandeling en verwante aktiwiteite wat met nie-veredeldeeerde landbouprodukte verband hou.
Vir nog inligting, besoek www.agbiz.co.za en www.thedti.gov.za.

Die Departement van Arbeid gee die jaarlikse verslag van die Kommissie vir Diensbillikheid Sien ook die Economic (CEE) uit. Di verslag handel Empowerment-kieslysopsie op oor die vordering wat gemaak is die webwerf www.thedti.gov.za met die Wet op Diensbillikheid, wat bedoel is om gelykheid in die werkplek te bevorder deur Die B-BBEE Adviesraad billike verteenwoordiging van Sekretariaat werknemers uit aangewese groepe, Tel: 012 394 1915 om die nasionale demografie Faks: 012 394 2760 van die ekonomies aktiewe BBBEEAC@thedti.gov.za bevolking van Suid-Afrika in die bre te weerspiel. Die jongste Vereniging van SEBCEE-verslag is beskikbaar op die verifiringsagentskappe webwerf van die Departement van Association of BEE Verification Arbeid. Agencies (ABVA) Tel: 086 111 2282 (ABVA) Nasionale Tesourie www.abva.co.za Tel: 012 315 5111 Departement van Landbou, www.treasury.gov.za Bosbou en Visserye Die Nasionale Tesourie het die Direktoraat: Co-operatives and taak ontvang om die Wet op Enterprise Development die Raamwerk vir VoorkeurverTriple BEE Charter Compliance krygingsbeleid (PPPFA) te wysig Tel: 012 319 8460 / 59 om voorsiening te maak dat die www.daff.gov.za doelwitte van die Brebasis- Swart Ekonomiese Bemagtiging (BBSEB)wet meer in lyn is met di van die PPPFA.
Die Wysigingswet op Brebasis- Swart Ekonomiese Bemagtiging is beskikbaar by www.info.gov.za.

335

9. Belanghebbendes
Landbouspesifieke rolspelers
Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel: 028 424 2890 www.agrimega.co.za Agri SA Tel: 012 643 3400 www.agrisa.co.za AgriExpert Tel: 082 907 2810 www.agriexpert.co.za Andisa AGRI Tel: 082 807 5587 www.andisaagri.co.za Food and Allied Workers Union (FAWU) Tel: 021 637 9040 www. fawu.org.za Die Fort Hare Dairy Trust (FHDT) is n vennootskap tussen blanke boere van die Tsitsikamma- en Underberg-gebiede deur middel van hul onderneming, Amadlelo Agri en die Universiteit van Fort Hare. Die FHDT bied praktiese opleiding aan swart boere van regoor die land. Skakel 040 653 0972 of 082 795 7455, of besoek www.amadlelo. co.za. Landboubesigheidskamer (Agbiz) Tel: 012 807 6686 www.agbiz. co.za New Generation Agri Tel: 021 863 0397 Senwes Landboudienste Tel: 018 464 7394 www.senwes.co.za Suid-Afrikaanse Landbouprosesseerdersorganisasie Tel: 012 663 1660 www.grainmilling.org.za TLU SA Tel: 012 804 8031 www.tlu.co.za United Farmers Fund Trust (UFF) Tel: 021 418 7318 www.uff. co.za VinPro BEE Advisory Services Tel: 021 807 3304 www.vinpro.co.za

BEE2Business Tel: 012 940 1900 www.bee2business.co.za Black Business Link www.blackbusinesslink.co.za Black Pride Marketing Tel: 011 027 7540 www.blackpride.co.za Cliffe Dekker Hofmeyr Tel: 011 562 1000 www.cliffedekkerhofmeyr. com EconoBEE Tel: 011 018 3200 www.econobee.co.za Empowerdex Tel: 011 883 8548 www.empowerdex.co.za Empowerlogic Tel: 086 111 4003 www.empowerlogic.co.za Ernst & Young Tel: 011 772 3000 www.ey.com KPMG Tel: 011 647 7111 www.kpmg.co.za Mpowerratings Tel: 011 880 0060 www.mpowerratings.co.za National Rating Empowerment Agency (NERA) Tel: 011 463 8563 www.nerasa.co.za Pricewaterhouse Coopers Tel: 011 797 4000 www.pwc.com/za SEESA Tel: 086 117 3372 www.seesabee.co.za Transcend Tel: 011 442 2433 www.transcend.co.za Veri-Com Tel: 011 726 5361 / 00 www.vericom.co.za

Finansies
DEC (Disability Employment Concerns) Trust www.dectrust.co.za Industrial Development Corporation (IDC) Tel: 011 269 3000 www.idc.co.za Die Landbank is die eksterne agentskap wat die AgriSEB Ekwiteitsfonds, wat gerig is op die vermeerdering van swart entrepreneurs in die landbousektor, bestuur en beheer. Skakel 012 686 0500 of besoek www.landbank.co.za. Die Nasionale Bemagtigingsfonds (NEF) Tel: 011 305 8000 www. nefcorp.co.za. Die Enterprise Development Fund (EDF), wat in Julie 2011 bekendgestel is met n R75 miljoen-bydrae van die NEF en verdere befondsing van die private sektor, sal die ontwikkeling van swart ondernemings in Suid-Afrika se waardeketting ondersteun, en ook as katalisator optree om werkskepping in lyn met die regering se Nuwe Groeibaan te bespoedig. Old Mutual se Masisizane Fund www.oldmutual.co.za/masisizane Phatisa Tel: 011 463 1920 www.phatisa.com Standard Bank 011 636 6162 sbsa.landbou@standardbank.co.za

Algemene SEB-konsultante
National Association of BEE Consultants Tel: 021 852 8160 www.nabc. org.za BEE Rating Solutions Tel: 0861 111 233 www.beeratingsolutions. co.za BEESA Consulting Tel: 011 726 3052 www.beesa.co.za BEExchange Tel: 0861 124 668 www.beexchange.co.za

336

Besigheidsverteenwoordigergroepe en ander rolspelers

Business Unity Suid-Afrika (BUSA) Tel: 011 784 8000 www.busa. org.za Black Business Council Black Business Executive Circle (BBEC) www.bbec.co.za Black Conveyancers Association www.bcalaw.co.za Black Gun Owners Association of South Africa (BGOASA) www. bgoasa.co.za Black Information Technology Forum (BITF) www.bitf.org.za Black Lawyers Association www.bla.org.za Black Management Forum www.bmfonline.co.za Fair Trade Label SA (FTSA) Tel: 021 448 8911 www.fairtrade.org. za Foundation for African Business and Consumer Services (FABCOS) Tel: 011 036 6348 www.fabcos.co.za Independent Regulatory Board for Auditors (IRBA) Tel: 087 940 8800 www.irba.co.za National African Chamber of Commerce and Industry www. nafcoc.org.za South African Black Entrepreneurs Forum www.sabef.org.za South African Black Technical and Allied Careers Organisation (Sabtaco) www.sabtaco.org South African National Accreditation System (SANAS) Tel: 012 394 3760 www.sanas.co.za Suid-Afrikaanse Kamer van Handel en Nywerheid (SACCI) Tel: 011 446 3800 www.sacci.org.za Vereniging vir die Bevordering van Swart Rekenmeesters in Suid-Afrika (ABASA) www.abasa.org.za Vereniging van Swart Sekuriteite- en beleggingsberoepslui (ABSIP) www.absip.co.za Vereniging van Swart Suid-Afrikaanse aktuarisse (ASABA) www. asaba.co.za
Sien ook die hoofstukke oor persone met gestremdhede, en oor vroue.

nasionale kwessies
Veiligheid en sekuriteit
1. Oorsig
Misdaad vernietig waarde en lewens, en laat diep letsels. Ons is bewus hiervan, en talle van ons het dit al ervaar. Vrees kan n mens laat voel of jy beler word, en kan n negatiewe spiraal teweegbring wat niks goeds oplewer nie. Die moordsyfer, veral van plaasaanvalle, het baie aandag getrek, of baie min, afhangende van wie jy is en hoe jy dit ondervind het. Een boeregroep het die saak Den Haag toe geneem en internasionale afkeur teen plaasaanvalle in Suid-Afrika ontlok. Dan is daar ander wat nog verder gaan en vra hoe ons kan verwag dat daar minder misdaad moet wees in n gemeenskap met n werkloosheidsyfers van bykans 40% en n massiewe rykdomgaping tussen di wat baie het en di wat niks het nie. Hierdie 40% van die samelewing is mense wat op die kantlyn geskuif is, met min werklike hoop op n werk of n sinvolle lewe. Daar is n onvermydelike oorloopgevolge van verhoogde misdaadvlakke Daar is egter boere wat al lank by programme betrokke is wat bystand verleen met vaardigheidsontwikkeling, toegang tot land en toerusting en die ontwikkeling van kleinondernemings en dit al lank voor AgriSEB (wat teikens stel en dit aanmoedig) begin doen het. Indien n land nie sy landbousektor beskerm nie, tree nie wys op nie. Die staat het n verantwoordelikheid om die lewens en eiendom van burgers te beskerm.

10. Publikasies en webtuistes

Die aanbieding Status of AgriBEE Sector Code and impact of the new B-BBEE Amendment Bill on agribusiness, wat deur dr. John Purchase gelewer is tydens die Landboubesigheid se 2012-kongres, is beskikbaar by www.agbiz.co.za. Besoek die webwerwe wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is, byvoorbeeld http://bee.thedti.gov.za Everyones Guide to Black Economic Empowerment geskryf deur Robin Woolley. Bestel dit van Zebra Press (besoek www.zebrapress.co.za) Shanduka Black Umbrellas is verantwoordelik vir die bekendstelling van die publikasie Black Pages, wat ondernemings wat 100% in swart besit is, aantoon. Besoek www.shandukablackpages.co.za. Visions of Black Economic Empowerment Xolela Mangcu, Gill Marcus, Khehla Shubane en Adrian Hadland (redakteurs). ISBN 978-1-77009358-4. www.bee123.co.za n webwerf wat verskeie hulpmiddele, sagteware en SEB-dienste bied. Broad Based BEE The Complete Guide Vuyo Jack ISBN 978-1-92009921-3 Standard Bank bied n uitstekende DVD-aanbieding oor AgriSEB. Skakel 011 636 6162. Lees die gereelde artikels oor SEB-strukturering en suksesse in die kwartaallikse publikasie AgriReviews. Ouer weergawes kan verkry word by www.standardbank.co.za. Die boeke deur Tony Balshaw is beskikbaar by www.gt.co.za. Vind SEB-ondernemings op die Ezee-dex-webwerf, www.edx.co.za The CSI Handbook. Trialogue. Tel: 021 683 7417. www.csimatters. co.za Besoek www.econobee.co.za vir n handige rekenaarprogram wat ontwerp is om n onderneming te help om sy SEB-tellingkaart op te stel. www.beenews.co.za, vir nuus, opinies, politiek en bywerkings oor Swart Ekonomiese Bemagtiging.

2. Sekuriteitswenke
Lees hierdeur om te bepaal hoe veiligheidsbewus u is.

Plaasuitleg
Moenie bome of struike naby hekke aanplant nie. Dit skep n goeie wegkruipplek vir boosdoeners. Wees bewus van hekke wat toe is as dit veronderstel is om oop te wees.

Gesindheid en roetine
Wees te alle tye bewus van wat om u aangaan. Vermy roetine. Die geld veral nadat u kontant by die bank getrek het dit moet nooit op n voorspelbare wyse gedoen word nie. Dit is voordelig as daar twee ingange tot die plaas is. Maak n gewoonte daarvan om nie onmiddellik te gaan slaap nadat al die ligte afgeskakel is nie bly nog n rukkie lank wakker.

Huis
n Gelektrifiseerde hening is n goeie idee. Indien dit nie moontlik is nie, span n viervoetheining om honde rondom die huis aan te hou. Installeer sekuriteitskettings aan en loergaatjies in die deure sodat u kan sien wie aan die buitekant staan. Moenie op n plek slaap waar u van buite gesien kan word nie. Sekuriteitshekke moet by die slaapgedeelte in die huis en ook aan die buitedeure genstalleer word. (U huis met vanselfsprekend met diefwering en n doeltreffende alarmstelsel toegerus wees). Moenie snags uitgaan om vreemde geluide te ondersoek nie. Skakel die polisie of die plaaswagstelsel. Rig n heining eerder as n muur om die huis op om maksimum sigbaarheid te verseker. Hou n noodhulpkissie byderhand en weet te alle tye waar dit is. Hou n flits of twee byderhand liefs op n strategiese plek in die huis.

337

Telefone
Hou altyd n selfoon as alternatief vir n landlyn byderhand. Stoor die telefoonnommers van die polisie en die plaaswagstelsel op u selfoon sodat u dit maklik in n noodgeval kan skakel. Toets die telefone, sirenes en alarmstelsels gereeld.

plaaswerkers en ander wat in landelike gebiede woon dit bly koop. Baie gemeenskappe bedryf steeds hulle eie sekuriteitsooreenkomste. Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) Noodtel: 10111 Misdaad (Crime Stop) Tel: 08600 10111 www.saps.gov.za Nasionale Vuurwapens inbelsentrum Tel: 012 353 6111 firearms@saps.org.za Burgerlike sekretariaat vir polisie Tel: 012 396 2500 www.policesecretariat.gov.za beleidsbestuur wat onafhanklik is van die beroepsbelange van die Polisiediens. Die Onafhanklike Polisie Ondersoek Direktoraat (IPID) voorheen die Onafhanklike Klagte Direktoraat Tel: 012 399 0000 www.ipid.gov.za Departement van Korrektiewe Dienste Tel: 012 307 2000 www.dcs.gov.za

Kommunikasie en sosiaal
Stel n noodplan op en oefen dit met die gesin sodat een van hulle weet wat om te doen. Maak u bewegings aan u familie bekend. Vind by die plaaslike polisiestasie of landbou-unie uit wat u volgens wet mag doen en hoe u mag optree. Let op na gesprekke oor ongewone gebeure. Moedig veiligheidsbewustheid onder u kollegas aan.

Honde
Boere moet goed opgeleide honde op die eiendom aanhou waarvan sommige snags in die huis moet bly. Let op hul gedrag, byvoorbeeld as hulle onverklaarbaar siek word of as hulle anders optree wanneer u terugkeer huis toe (bv. as hulle bang is of op n bepaalde plek bly blaf). Op watter gedeelte van die werf word hulle die meeste aangetref? Ander dele van die werf moet dalk ook aandag kry, anders maak dit jou kwesbaar.

Departement van Justisie Die sekretariaat voorsien die Tel: 012 406 4600 regering van kapasiteit vir burgerlike www.doj.gov.za

4. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
AfriForum Tel: 012 644 4484 www.afriforum.co.za www.afriforum911.co.za Agri SA Tel: 012 643 3400 www.agrisa.co.za n Span kundige landbou-, sake- en openbare leiers bestuur die Agri Securitas Trustfonds. Hulle identifiseer die projekte wat gefinansier moet word. Die Trustfonds se oorkoepelende doel is om tot die beskerming van landelike gebiede by te dra en om die landelike gemeenskap se bewustheid op te skerp d.m.v. die finansiering van goedgekeurde projekte wat op voetsoolvlak in belang van die bepaalde gemeenskap genisieer is, sodat die gemeenskap sy eie veiligheid in die proses kan verbeter die verskaffing van inligting vir die bevordering van eie bewustheid en die beskerming van opstalle bydraes tot goedgekeurde trustfondse wat geskep is om kinders wat weens plaasaanvalle wees gelaat is, finansieel by te staan bydraes tot Agri Securitas se Traumaskemapremies om Agri SA-lede te help om voorsiening te maak vir mediese uitgawes na n plaasaanval of n ongeluk Die lys van goedgekeurde projekte en aantekeninge oor elk verskyn op www.agrisa.co.za -- kies die Agri Securitas-kieslysopsie. Besigheid Teen Misdaad (BTM) Tel: 011 883 0717 www.bac.org.za Provinsiale kontakbesonderhede, statistiek en verslae verskyn op die webtuiste. Sekuriteitsvereniging van SuidAfrika (SASA) Tel: 031 764 6681 www.sasecurity.co.za Sekuriteitsbedryfalliansie (SIA) Tel: 011 498 7346 www.securityalliance.co.za SIA is n alliansie van sekuriteitsverenigings in Suid-Afrika. Solidariteit Tel: 012 644 4300 www.solidariteit.co.za www.solidariteitradio.co.za Kamer van koophandel en nywerheid (SAKKN) Tel: 011 446 3800 www.sacci.org.za SAKKN glo dat dit noodsaaklik is dat die oorsake van plaasaanvalle en moorde onmiddellik hanteer word nie slegs op morele en regsterreine nie maar ook in belang van die ekonomie. SA Vereniging vir Indringeropsporingstelsels (SAIDSA) Tel: 011 845 4870 www.saidsa.co.za

Vreemdelinge
Wees versigtig vir vreemdelinge wat lewende hawe wil koop veral as u nie normaalweg lewende hawe verkoop nie of wat werk soek, of navraag doen oor een van die werkers wat in u diens is.

Toerusting
Sleutels moet behoorlik beheer word sodat die duplisering van sleutels voorkom kan word. Verwyder alle sleutels uit voertuie wanneer hulle nie in gebruik is nie. Let op indien sleutels onverklaarbaar verdwyn of weer verskyn.

Arbeid
Goeie verhoudinge en kommunikasie met u plaasarbeiders is uiters noodsaaklik. Ken elke persoon, sy of haar familie en waar hulle vandaan kom. Afhangende van u verhouding met die werkers, kan hulle betrek word by n plaaswagstelsel. Hulle moet aangemoedig word om bewus te wees van veiligheidsmaatrels en moet enigiets ongewoon rapporteer vreemde motors, vreemdelinge op die plaas, ens. Beloon die werkers vir nuttige wenke en inligting. Hou afskrifte van werkers se identiteitsdokumente. Wees bewus van ongewone gedrag en aktiwiteite onder werkers veral as u onlangs n nuwe werker in diens geneem of een afgedank het, of indien werkers hul poste sonder rede verlaat.

Geld
Vermy dit sover moontlik om groot bedrae kontant op die eiendom aan te hou.
Bronne: Perpetrators of farm attacks: An Offender Profile, D. Mistry & J.Dhlamini, 2001; www.agrisa.co.za; www.saps.gov.za en Kobus Visser (Agri SA).

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Veiligheid en sekuriteit lei tot verhoogde vertroue in die ekonomie en maatskaplike strukture. Prioriteit 6 van die Mediumtermyn- Strategiese Raamwerk, die raamwerk wat rigting gee aan die regering se program in die verkiesingsmandaatperiode (2009 2014), is om die stryd teen misdaad en korrupsie te versterk. Prioriteit 6 dra dus daartoe by dat die regering sukses behaal met baie van die ander tien prioriteite wat aangedui word. Lees oor die Witskrif op Veiligheid en Sekuriteit by www.gov.za. Die landelikeveiligheidstrategie (RSS), wat laat in 2011 deur die SuidAfrikaanse Polisiediens (SAPD) bekendgestel is, vereis dat boere,

338

Suid-Afrikaanse Nasionale Werkgewersvereniging vir die Sekuriteitsbedryf (SANSEA) Tel: 011 498 7468 www.sansea.co.za TLU SA Tel: 012 804 8031 www.tlu.co.za

TLU SA bied opleiding aan lede waartydens selfverdediging, regsaangeleenthede, noodhulp en brandbestryding voorkeuraandag geniet. Hierdie aspekte word gentegreer om n praktiese beskermingsplan daar te stel.

Hul webtuiste het n kieslysopsie met statistiek oor plaasaanvalle, TLU SA het n sekuriteitsbeleid veediefstal en meer. Die organisasie ontwikkel om lede, hul families en se strategiese doelwitte word ook bure te ondersteun om n veilige hier uiteengesit. omgewing te skep wat ekonomiese landboupraktyke bevorder. Waar In 2012 het TLU SA die aandag moontlik, word samewerking met van Europa op die onaanvaarbare die owerhede aanbeveel, maar daar ho syfer van moord op boere in is ook besef dat onderlinge steun in Suid-Afrika getrek. Agt-en-veertig die landelike gebiede baie kan doen lede van die EU-parlement het die om lewe en eiendom te beskerm. moorde veroordeel.

Opleiding en navorsing
Sentrum vir die Studie van Geweld en Versoening Tel: 011 403 5650 Tel: 021 447 3661 www.csvr.org.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Verdediging, vrede, veiligheid en sekuriteit Tel: 012 841 2297 / 4487 www.csir.co.za/dpss/ss.html Instituut vir Geregtigheid en Versoening Tel: 021 763 7128 www.ijr.org.za SASSETA (Safety and Security Education and Training Authority) Tel: 086 110 2477 www.sasseta.org.za Skopos Centre Tel: 082 061 8429 www.firearmacademy.co.za Universiteit van Johannesburg Sentrum vir die Studie van Ekonomiese Misdaad (CENSEC) Tel: 011 559 2637 www.uj.ac.za UNISA Kollege vir Regsgeleerdheid Skool vir Strafreg Departement Sekerheidsrisikobestuur Tel: 011 471 3654 www.unisa.ac.za

Direkteur Jan Hofmeyer het kommer uitgespreek oor die toenemende polarisasie in nasionale debatte oor plaasaanvalle. Dit sal nuwe inklusiewe debattering vereis om n oplossing vir di probleem te Waters Firearms Competency skep. Assessment and Training Centre (FCATC) Instituut vir Sekerheidstudies Tel: 011 660 7673 / 086 6815 117 (ISS) www.fcatc.co.za Tel: 012 346 9500/2 www.iss.co.za Opleiding word aangebied deur n landwye netwerk van sentrums. Leigh Matthews Stres- en Traumasentrum Tel: 011 226 2200 www.leighmatthews.co.za

Spreiligte, noodligte en NWET ander beligting. Vind die Tel: 0861 6938 48 kontakbesonderhede van takke www.nwet.co.za landwyd op die webtuiste. Videotoesig Bernhard Agencies Tel: 011 802 1783 / 082 312 0035 ROBOGUARD Tel: 018 297 1488 www.bernhardagencies.co.za www.togra.co.za Hulle verskaf nagsigtoerusting, Soek die Farm security systems byvoorbeeld, verkykers. -opsie op die webtuiste. Big Brother CCTV SecuCell Tel: 011 788 7750 Tel: 016 982 4393 www.bigbrother.co.za www.secucell.co.za Infrarooi-sensitiewe kameras, ens. Selfoongebaseerde sekuriteitstelsels Cellsecure Holdings Tel: 012 644 1285 SpyCatcher South Africa www.cellsecureholdings.com Tel: 011 450 2158 / 079 888 2804 Outomatiseer en reguleer u www.spycatcheronline.co.za sekuriteit deur middel van u selfoon. In die geval van enige n Reeks produkte wat voorsien sekuriteitsbreuk word n sms na tot word om boere te help veg teen misdaad en hul eiendomme te en met vyf nommers gestuur. beveilig van kriminele draagbare, Defence Concepts hoofgemonteerde en naggesig Tel: 011 444 2534/5 goggle-toestelle is veral gewild. www.defcon1.co.za Stinger Stun Guns Vensterversterking: beskerming Tel: 084 516 3475 teen inbraak, natuurlike rampe, www.selfdefense.co.za koels ens. WirelessAlert HOTSURE Tel: 021 438 8324 Tel: 0861 468 7873 www.wirelessalert.co.za www.hotsure.co.za Kry Your business/farm security Moniteringstelsels vir u voertuie, onder solutions op die webtuiste diere, huis en ander bates

Statutr en andere
Crime Line SMS na 32211 www.crimeline.co.za U anonieme misdaadleidraad-lyn. CrisisOnCall Tel: 012 335 3776 / 0861 57 4747 www.crisisoncall.co.za n Landswye inbelsentrum wat 24 uur per dag beman word en enige krisis kan hanteer. Een kenmerk is n reismoniteringsdiens wat totale gemoedsrus aan boere en hul families verskaf wanneer hulle na hul plase moet terugreis. CrisisOnCall dra maandeliks tot die Agri Securitas Trustfonds by en dra dus ook by tot die veiligheid van landsburgers. Polisiringsvereniging van Suider-Afrika Policing Association of South Africa (POLSA) Tel: 012 429 6808 Beheerliggaam vir die Private Sekuriteitsbedryf (PSIRA) Tel: 012 337 5500 www.psira.co.za Suid-Afrikaanse Raad Menseregte (SAHRC) Tel: 011 877 3600 www.sahrc.org.za vir

Maatskappye wat betrokke is

Armour Systems & Projects Tel: 072 292 4706 www.armoursystems.co.za Koelvaste ombouing van bakkies. Aquila Services Group Tel: 041 365 7990 www.aquilagroup.co.za Beka Tel: 011 238 0000 www.beka.co.za

Vind die besonderhede van die streekkantore op die webtuiste.

339

5. Publikasies en webtuistes
Visit the websites of role players listed earlier in the chapter

nasionale kwessies
Voedselsekerheid
1. Oorsig
Om mee te begin, hang alle lewe af van die beskikbaarheid van voedsel. Voedselsekerheid is die versekering dat individue, huishoudings, gemeenskappe en nasies te alle tye toegang tot genoeg veilige voedsel van goeie gehalte het. n Gebrek aan voedselsekerheid of voedselonsekerheid word gekenmerk deur die aanwesigheid van honger, verhongering of wanvoeding, en/of die vrees vir voedseltekorte. Voedselsekerheid is nou verwant aan werkloosheid en armoede. Die voortgesette ho vlak van globale hongersnood belemmer die bereiking van die Millenium Ontwikkelingsdoelwittte (MOD) en die agt doelwitte teen armoede met 2015 as sperdatum waarop daar globaal ooreengekom is. Met n kind wat elke ses sekondes sterf as gevolg van ondervoedingverwante probleem, bly honger die wreld se grootste skande en tragedie s FAO Direkteur-generaal, Jaques Diouf.

www.muurvanherinnering.8m.com Lys die name van slagoffers van plaasaanvalle. Kry die veiligheid- en sekuriteitgids op www.security.co.za. Security Focus Die amptelike tydskrif van die sekuriteitsbedryf in Suider-Afrika. Die aanlyn-weergawe en ander sekuriteitspublikasies verskyn op www.secpub.co.za. www.crimeline.co.za, n Primedia-inisiatief wat daartoe gelei het dat meer as 1000 kriminele teen Julie 2011 agter tralies beland het. SMS misdaadwenke aan 32211. www.mjhood.co.za die FAQ-opsie neem jou na vrae oor vuurwapenlisensies Die Open Society Foundation for South Africa (OSF) www.osf.org.za het n strafreg-program. www.ifsecsa.com IFSEC, Suid-Afrika se Securex, is die land se grootste sekuriteitsgebeurtenis. n Nuwe omvattende bron van inligting en misdaadontleding, kriminele geregtigheid en misdaadvoorkoming in Suid-Afrika, die Crime and Justice Hub is op die internet beskikbaar. Kyk www.issafrica.org/crimehub. www.censorbugbear.org/rural-murders/ Treurgrond 20 jaar van plaasaanvalle in Suid-Afrika, was geskryf deur Dirk Hermann (Solidariteit) en Chris van Zyl (TLU SA) en gepubliseer deur Kraal Uitgewers. Dit beskryf 1 363 moorde en 2 617 plaasaanvalle wat tussen 1990 and 2010 plaasgevind het. Die boek is in Engels beskikbaar as Land of Sorrows. Besoek www.treurgrond.co.za en www.kraaluitgewers.co.za vir meer inligting. National Directory on Services for Victims of Violence and Crime bevat inligting oor meer as 1500 organisasies en regeringsdienste in al nege provinsies. Die gids kan gebruik word as n gerieflike bron van toegang tot gespesialiseerde dienste aan slagoffers, hofvoorbereiding en ondersteuning, beskermings- en ondersoekdienste, sentrums vir maatskaplike dienste, asook skuilings en krisis sentrums. Toegang kan verkry word by die Nasionale Departement van Maatskaplike Ontwikkeling, asook alle nieregeringsorganisasies wat saam met die departement werk. Besoek www.dsd.gov.za vir kontakbesonderhede. Die rolprent War of the Flea gee statistieke weer en voorsien agtergrond van plaasaanvalle in Suid- Afrika. Kry die voorflitse op www.youtube.com. Kry Veronica Hornschuh (University of Pretoria) se tesis oor plaasaanvalle op http://upetd.up.ac.za. Perpetrators of farm attacks: An Offender Profile, D. Mistry & J. Dhlamini, 2001. Instituut vir sekuriteitstudies Oorwin Plaasaanvalle, en in Engels, Counteract Farm Attacks deur Lukas Swart is gedruk deur CLS Publiseerders. Skakel 021 447 4646.

2. Voedselpryse
150 miljoen mense het aangesluit by diegene wat reeds onseker is oor voedsel na die dramatiese prysstygings in 2007-2008. Rolspelers soos Brasiliaanse landbou ekonoom, Marcos Fava Neves, en Landboubesigheidskamer HUB, John Purchase, voorspel gereelde voedselkrisisse in die toekoms. Wat word gedoen om die voedselmark te stabiliseer?

Die 2007-2008 voedselkrisis was ernstig en struktureel en nege faktore, met verskillende vlakke van inwerkingtreding, het daartoe aanleiding gegee: die gebruik van graan en landbouland vir biobrandstof uitwerking van bevolkingsgroei (220,000 nuwe mae per dag) n sterk toename in inkomste en verspreiding in opkomende ekonomie (met onakkurate verbruikte data) verstedeliking van bevolking (megastede) plaaslike regeringsondersteuningsprogramme ho oliepryse produksietekorte (as gevolg van klimaat, nie volhoubare gebruik van water, plae en siektes, lae pryse en ander faktore) dollar devaluasie en beleggingsfondsspekulasie Die oplossings is in 2009 gedentifiseer om die voedselkrisis te hanteer en te probeer om meer ewewig te bring wat n wen-wen strategie is: volhoubare horisontale uitbreiding in voedselproduksie deur die gebruik van nuwe beskikbare gebiede in Suid-Amerika en Afrika waar water nie skaars is nie vertikale uitbreiding om produktiwiteit te verhoog afname in voedselbelasting, om ander markte te beskerm, en struikelblokke wat koste verhoog en voedselpryse vir die finale verbruikers opblaas belegging in die globale logistiek om afval te verminder asook voedselvervoerkostes gebruik die beste bronne vir biobrandstofproduksie wat nie met voedselkettings meeding nie (etanol uit suikerriet is die beste voorbeelde in vergelyking met koring vir voer) pogings tot n vermindering in koste van bateverkryging wat in alle voedselkettings voorkom die nuwe generasie van goedkoper bronne van kunsmis (hulle verteenwoordig n ho koste vir boere vandag) volhoubare voorsieningskontrakte vir boere vir meer gebalanseerde marginaletoekenning verspreiding van innovasies (GMOs nano-tegnologie en ander) verbruikersgedrag om verliese en oorverbruik te vermy

340

Bron: Marcos Fava Neves, professor in strategiese beplanning en voedselkettings by FEARP , School of Economics and Business, University of Sao Paulo, Brazil

Ander perspektiewe:
Dit is die nuwe gesig van honger. Daar is voedsel op die rakke maar mense kan dit nie bekostig nie (Josette Sheeran, hoof van die VN se Wreldvoedselprogram WFP). Met die oog op die lang termyn behoort die internasionale gemeenskap, veral die leiers van die internasionale gemeenskap, dringend byeen te kom om te kyk hoe ons eerstens hierdie ekonomiese stelsels en verspreidingstelsels kan verbeter, en tweedens hoe ons die produksie van landbouprodukte kan verhoog (Sekretaris-Generaal van die VN, Ban Ki-moon eie vertaling). Bekostigbare voedsel sal op die lang termyn afhang van lewensvatbare plaaslike landbousektore wat billike pryse vir hulle produkte kry en in staat is om redelike pryse vir plaasbenodigdhede te betaal. Die langtermynoorlewing van plaaslike landbou word bedreig deur subsidies wat aan produsente in ontwikkelde lande betaal word. Die onlangse herbekendstelling van uitvoersubsidies in die Europese Unie en die VSA, het duidelik getoon dat ontwikkelde lande lippediens bewys aan die bevryding van handel. Terwyl Suid-Afrika, as lid van die Groep van 20, se sterk standpunt teenoor uitvoersubsidies lofwaardig is, het ons ook nasionale beskerming nodig teen die gevolge van uitvoersubsidies op invoerpryse.
Bron: Dr. Koos Coetzee in Farmers Weekly. Besoek die artikel, What can we do about high food prices, by www.farmerweekly.co.za.

Die regering het n bedrag van R4biljoen is opsy gesit om kleinboere te help wat inpas by die Zero honger inisiatief van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Dit is gemik op die ontwikkeling van kleinskaalse opkomende landbou deur voorkeurverkryging status aan kleinboere te gee. Ilima/Letsema Veldtog Die Departement Landbou, Bosbou en Visserye moedig huishoudkundige voedselproduksie aan deur agterplaastuine sowel as programme soos Huishoudelike Voedselsekerheidsprogram en Ilima/Letsema-veldtog waarvan die hoofdoelwit is om gemeenskappe te motiveer om te ploeg, aan te plant en hulle eie voedsel te produseer. Die doelwitte van die veldtog is om: in die verbetering van die kwaliteit van lewende hawe soos Ngunibeeste, bokke en hoenders in kommunale gebiede te bel . familie en gemeenskapproduksie te verbeter vir huishoudelike voedsel en voedselsekerheid toegang tot landboukundige-ontwikkeling te bewerkstellig die persentasie land vir produktiewe gebruik te verhoog braakland in die voormalige tuislande te aktiveer degradeerde landboukundige land te herwin vir produktiewe gebruik bestaande besproeiingskemas te herwin en uit te brei nuwe besproeiingskemas te begin kontrakboerdery vir ho waarde en voerprodukte vir biobrandstof, wyn, essensile olies, medisyne, leer, sappe, inmaking en suiwel te begin. Hierdie veldtog versprei ook landboukundige beginnerpakkete na arm huishoudings en ondersteun kleinskaalse boere.
Bron: aangepas uit die 2010-11 jaarboek beskikbaar op www.gcis.gov.za.

Rob Small skryf dat ho tegnologiese landbou nie maklik op gemeenskapsvlak aanvaar word nie omdat dit kapitaalintensief is en ho vaardigheidsvlakke vereis. Gebaseer op supertegnologie kan groot oeste vinnig groei. Voedselhulporganisasies kan markoorskot kanaliseer om voedselsekerheid te verseker. Dit werk slegs as daar genoeg gratis geld is om groot hoeveelhede voedsel op n gereelde basis te koop of te subsidieer. In teorie kan ho tegnologiese landbou voldoen aan voedsels ekerheidsbehoeftes. Swakhede in die stelsel het egter die afgelope jare na vore gekom. Wat gebeur as daar nie genoeg gratis geld is om die markoorskot na die honger mense te kanaliseer nie?
Bron: Rob Small van Abalimi, wat vir n Trialogue-publikasie oor CSI-projekte geskryf het.

Die suksesvolle produksie van voedsel sny ook oor die grense van ander staatsdepartemente. Hier is n paar voorbeelde Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming www.ruraldevelopment.gov.za Departement Wetenskap en Tegnologie www.dst.gov.za Ingevolge die armoedeverligtingsprogram (Poverty Relief Programme) van die Departement Wetenskap en Tegnologie (DWT) word landelike gemeenskappe gehelp om oestersampioene te verbou om hulle in staat te stel om te diversifiseer en hul voedselbasis uit te brei. Danksy fondse wat die DWT aan die LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming bewillig, word byeboere uit 40 landelike gemeenskappe oral in SuidAfrika in die basiese beginsels van byeboerdery en verwante bedrywe opgelei. Heuningbye is n direkte bron van voedsel (heuning) en het n gunstige uitwerking op gewasverbouing deur middel van bestuiwing. Die Departement Maatskaplike Ontwikkeling www.dsd.gov.za Dit is die departement wat in beheer is van maatskapliketoelae deur die Suid-Afrikaanse agentskap vir Maatskaplike Sekerheid (SASSA). Skakel SASA by 012 400 2000 of besoek www.sassa.gov.za. Besonderhede van distrikskantore is beskikbaar op die webtuiste. Departement van Handel en Nywerheid (DHN) www.thedti.gov.za Die DHN is betrokke in verskeie aspekte van voedselsekerheid, byvoorbeeld koperasies, Agroverwerking, invoere en uitvoere . Departement van Energie www.energy.gov.za Departement van Openbare Ondernemings www.dpe.gov.za Mededingingskommissie www.compcom.co.za In teorie hou mededinging pryse laag (omdat die klant elders heen kan gaan indien sy of hy nie jou pryse wil betaal nie). Prysvasstelling tussen deelnemers in die voedselbedryf is nadelig vir voedselsekerheid. Die Wysigingswet op mededinging hou ernstige implikasies vir direkteurs en senior bestuur in. Die Wet bepaal dat die individu wat firmas aan kartelbedrywighede laat deelneem, persoonlik verantwoordelik en krimineel aanspreeklik gehou kan word. Kyk na die dokument by www.compcom.co.za en www. thedti.gov.za.

[Kommersile boere beskik oor die kennis en tegnologie om voedsel op die vereiste skaal te produseer] verbruikersweerstand teen geneties gemanipuleerde organismes(GM) gewasse strem voedselproduksie. Honger mense het nie die weelde om nie-GM-voedsel te kies nie en diegene wat daarteen gekant is, moet besef dat hierdie standpunt tot hongersnood in Afrika-lande bydra.
Bron: Dr. Koos Coetzee in die artikel Urbanisation poses challenges for agriculture by www.farmerweekly.co.za.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Voedselsekerheid Tel: 012 319 6736 DFS@daff.gov.za Lees oor die volgende programme op die webtuiste Gentegreerde voedselsekerheid en voeding taakspan Huishoudelike voedselproduksie-program Ilima Letsema- veldtog ten bate van die oorlog teen armoede FAO & Departement van Landbou Beter inligting vir geteikende aksie in hongervermindering(FIVIMS) Omvattende landbou-ondersteuningsprogram (CASP)

342

Kindertoelaag sukses Twee studies bevestig dat kinderondersteuningstoelae die diepte en intensiteit van armoede laat afneem het. Die verslae, The Impact of the International Financial Crisis on Child Poverty in South Africa en Vulnerability of Children and Poor Families to the Economic Recession of 2008 2009 het bevind dat kindertoelae as n vorm van diverse inkomste gedien het teen die invloed van bevolkingsgroei wat arm huishoudings minder vatbaar maak vir die uitwerking van skok. Die studies is deur die Verenigde Nasies se kinderfonds, die Finansile en Fiskale Kommissie van Suid-Afrika en die Departement van Maatskaplike ontwikkeling uitgevoer.
Bron: SANews-nuusbrief, 17 Augustus 2011

Strategie om voedselonsekerheid in landelike gebiede te verminder, moet erkenning gee aan Afrika se inheemse voedselkultuur, wat daarop gebaseer is om voedselplante wat natuurlik voorkom te gebruik en om bestaansgewasse van tradisionele groente te verbou. Doen navrae by MRP oor hoe Afrika-groente is voedsamer as hul westelike eweknie. Operation Hunger Tel: 011 902 4000 www.operationhunger.co.za Die provinsiale departemente van landbou. Besonderhede verskyn in die hoofstuk Landbou in die provinsies. Hierdie departemente bedryf volgehoue voedselsekerheidprojekte wat daarop gemik is om lewensmiddele aan kwesbare gemeenskappe, veral in landelike gebiede, te voorsien. Hierdie projekte is ook gemik op die skepping van volhoubare klein, middelgroot en groot landbouondernemings (small-macromedium enterprises SMME). Soil For Life Tel: 021 794 4982 www.soilforlife.co.za South African New Economics Network (SANE) www.sane.org.za Die Suid-Afrikaanse Instituut vir Entrepreneurskap (SAIE) Tel: 021 447 2023 www.entrepreneurship.co.za Die AgriPlanner-program is aanvullend tot die regering se oorkoepelende doelwit, naamlik die versekering van volhoubare voedselvoorsiening vir almal, deur skole en gemeenskappe te help om voedsel op n natuurlike wyse self te kweek. Die verdere uitbreiding van groentetuine ontwikkel vaardighede om n inkomste te genereer.

Sustainability Institute Tel: 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute.net Tshikululu Social Investments Tel: 011 544 0300 www.tshikululu.org.za Gebruik korporatiewe sosiale belegging (CSI) fondse om in voedselsekerheid te bel Umthati Training Project Tel: 046 637 0012 www.umthathi.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2824 / 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard Die opleidingsvideo Food garden management kan by die Universiteit verkry word. Bel 051 401 2557. Rampbestuur, Opleiding en Onderrig Sentrum vir Afrika (Dimtec) Tel: 051 401 2721 www.ufs.ac.za/dimtec Universiteit van Pretoria Instituut vir voeding en welstand Prof. Sheryl Hendriks Tel: 012 420 3811 sheryl.hendriks@up.ac.za Voedsel- en Landbouorganisasie (VLO) Food and Agriculture Organisation (FAO) Tel: 012 354 8536 www.fao.org/world/southafrica Die VLO van die Verenigde State lei internasionale pogings om honger te oorwin.

4. Belanghebbendes
Al die rolspelers in hierdie publikasie!

ACAT KZN Tel: 033 234 4223 www.acatkzn.co.za Help landelike boere en families om hulle lewensgehalte te verbeter deur met laekoste-voedsel te begin. African Centre for Food Security (ACFS) Tel: 033 260 5792 http://acfs.ukzn.ac.za Agri Iphepeng Tel: 018 642 1596 / 083 265 6210 coishar@gds.co.za Landboubesigheidskamer (Agbiz) Tel: 012 807 6686 www.agbiz.co.za

FoodBank South Africa Tel: 021 531 5670 www.feedback.org.za Foodgardens Foundation Tel: 011 342 4440 www.foodgardensfoundation.org. za Heifer International South Africa Tel: 031 777 1374 www.heifer.org.za Hope Nutritional Training and Research Tel: 011 326 3507 www.hopenbc.co.za

Landboukolleges werk saam met die provinsiale departemente van landbou om basiese opleidingsprogramme Soek Food security onder die in voedselsekerheid aan te bied. opsie Economic intelligence by Besonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys die webwerf. en -opleiding. Built Environment Support Landbounavorsingsraad (LNR) Group www.arc.agric.za Tel: 033 394 4980 www.besg.co.za Die behoefte aan voldoende, Buro vir Voedsel- en veilige en voedsame voedsel l ten Landboubeleid (BFAP) grondslag aan regeringsmandate www.bfap.co.za en dus ook aan die doelwitte van die LNR. Al sy kernbedrywighede Economic Justice Network is hou op die een of ander wyse met n geloofsgebaseerde netwerk voedselsekerheid verband. wat hom onder meer vir voedselsekerheid beywer. Besoek Nasionale Landbouwww.ejn.org.za bemarkingsraad (NLBR) Marketing and Economic Research F & G Trust Centre (MERC) (Farm and Garden national trust) Tel: 012 341 1115 Tel: 021 801 9677 www.namc.co.za www.farmgardentrust.org Vind die Quarterly Food Price Food, Agriculture and Natural Monitor-verslae op die webwerf. Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) Noordwes-Universiteit Tel: 012 804 2966 / 3186 Morogo Navorsingsprogram www.fanrpan.org (MNP) Tel: 018 299 2319 FANRPAN se visie is n Retha.VanDerWalt@nwu.ac.za voedselseker suidelike Afrika, vry www.nwu.ac.za van hongersnood en armoede.

5. Plaaslike sakeomgewing
Kry die Quarterly Food Price Monitor op www.namc.co.za

Suid-Afrika het hom daartoe verbind om die agt Millenium Ontwikkelingsdoelwitte teen 2015 te bereik om armoede en honger met die helfte te verminder. Hoewel die land seker is van voedsel op nasionale vlak is dit n ander storie op huishoudelike vlak. Die land se armes het ten minste 36,4% van hul inkomste spandeer op die aankoop van voedsel in vergelyking met die 2,9% wat die rykes spandeer het. Ho voedselpryse het n groot uitwerking op voedselsekerheid veral op die kwesbaarste landelike mense.
Bron: Prof, Andre Jooste, vorige hoof van die Nasionale Landboubemarkingsraad.

343

Suid-Afrika moet geprys word vir die integrasie van die reg op voedsel in sy grondwet. Dit is n kampioen van institusionalisering van sosiale/maatskaplike, ekonomiese en kulturele soos die mens se reg op voedsel, maar het nog nie bewys dat dit vir 12 miljoen arm voedselonsekere mense, waarvan 70% in die landelike gebede woon, kan lewer nie. Maar dit is tyd om n voedselekonomie te bou waaruit die grootste gedeelte van die bevolking kan voordeel trek. Ons moet n inklusiewe voedselstelsel vir Suid-Afrika skep. Kry die VN spesiale rapporteur se verslag oor Suid-Afrika (2011) op www.agbiz.co.za

6. Internasionale sakeomgewing
Artikel 25.1 van die Universal Declaration of Human Rights lui soos volg: Elke persoon het die reg om In lewenstandaard te handhaaf wat die gesondheid en welsyn van daardie persoon en van sy of haar gesin verseker, met inbegrip van die voorsiening van voedsel, kleding, behuising en gesondheidsorg (eie vertaling). Die eerste Milleniumontwikkelingsdoelwit is om armoede en hongersnood teen 2015 te halveer. Die huidige globale voedselstelsel is n verwronge stelsel deurdat dit die geraamde 925 miljoen mense wie voedselonsekerheid ondervind in die steek laat. www.au.int African Union (AU). Die AU/NEPAD Comprehensive Africa Agricultural Development Plan (CAADP) stippel Afrika se plan van aksie om voedselsekerheid te bekom uit. Africare www.africare.org Agricultural Market Information System/G20 Rapid Response Forum www.amis-outlook.org Comite Permanent Inter Stat de Lutte Contre la Secheresse au Sahel (Permanent Inter-State Committee on Drought Control in the Sahel CILSS) www.cilss.bf Die Committee on World Food Security-blaaie is op www.fao.org/ cfs/en/ Lees oor oorsese ontwikkelingsgroepe soos DD International op www.ddinternational.org.uk en Farm Africa op www.farmafrica.org. uk. Die Economist Intelligence Unit www.eiu.com) Kry die voedselsekerheidsprogramme en inisiatiewe oor voedselpryse wat die hoogte inskiet op die www.fao.org webtuiste van die VN se Food and Agriultural Organisation. Dr. John Purhase van SuidAfrika se Landboubesigheidskamer is aangestel by die hovlak paneel van kundiges oor voedselsekerheid en voeding van die FAO se Committee on World Food Security in 2011. Famine Early Warning Systems Network (FEWS-NET) www. fews.net voorsien wreldoorsigte soos voedselsekerheidstatusver slae. Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) www.fanrpan.org Food First Institute for Food & Development Policy www. foodfirst.org verwerp die Groen revolusie. Lees meer hieroor by hulle webtuiste. Food Insecurity and Vulnerability Information and Mapping Systems (FIVIMS) www.fivims.net Fortifying Africas Future (FORTAF) www.fortaf.org. Kry praktiese inligting om basiese voedsel in Afrika te versterk (deur byvoorbeeld mineraal- en vitamientekorte aan te spreek). Die Global Agriculture and Food Security Program (GAFSP) www.gafspfund.org Global Forum on Food Security and Nutrition http://km.fao. org/fsn/ International Federation of the Red Cross and Red Crescent Societies (IFRC) www.ifrc.org reageer op voedselkrisisse, asook ander rampe. International Food and Agribusiness Management Association (IAMA) www.ifama.org Jou globale voedselstelselnetwerk.

International Food Policy Research Institute (IFPRI) www.ifpri. org Die missie van die organisasie vir ekonomiese samewerking en ontwikkeling (OECD) is om beleid te bevorder wat die ekonomiese en sosiale welstand van mense rondom die wreld sal verbeter, besoek www.oecd.org. Oxfam GB is n ontwikkelings-, noodlenigings- en veldtogorganisasie wat met ander saamwerk om werkbare oplossings vir armoede en lyding in die wreld te vind. n Elektroniese Oxfam-nuusbrief en navorsingsverslae is beskikbaar op die webwerf, www.oxfam.org.uk. Regional Hunger and Vulnerability Programme (RHVP) www. wahenga.net ReliefWeb www.reliefweb.int is die globale hub vir tydkritiese humanitre inligting oor komplekse noodgevalle en natuurrampe. Verslae oor opgedateerde verslae oor voedselsekerheidskwessies is ingesluit. Right to Food www.righttofood.org webtuiste wat verband hou met Jean Ziegler, n voormalige VN Spesiale Rapporteur. Southern African Regional Poverty Network (SARPN) www. sarpn.org Die Wreldbank plaas gereeld berigte oor voedselsekerheid (en voedselpryse) by sy webtuiste www.worldbank.org. Die VN se World Food Programme (WFP) www.wfp.org Worldwide AgriCultures Network ondersteun pogings om kennis oor kleinskaalse familieboerdery uit te bou. Besoek www. agriculturesnetwork.org

7. Publikasies en webtuistes
Die webtuistes wat vroer in die hoofstuk genoem word Die boek Surviving the global food jungle Realities, options and strategies for South Africa geskryf deur prof. Neves (kyk sy notas onder opskrif 2) is beskikbaar by die Landboubesigheidskamer. Tree in verbinding met Me. Lindie Stroebel by lindie@agbiz.co.za. Vind die nuutste Agricultural Outlook, deur die FAO en OECD, by www. agri-outlook.org. Eating from One Pot: The Dynamics of Survival in Poor South African Households by Sarah Mosoetsa, gepubliseer in 2011 deur Wits University Press. EAN: 9781868145331 Kry verskeie studies en verslae op www.polity.org.za bv. The State of Food Insecurity in the World 2012 (Oktober 2012) en Global Food Outlook (Mei 2012). Vir meer oor die navorsingstudie wat beweer dat die ho voedselpryse tot die spanning in Marikana aanleiding gegee het, besoek http://necsi.edu/ research/social/southafrica Kry artikels deur professor Johann Kirsten oor voedselsekerheid in u afskrifte van Farmers Weekly of op www.farmersweekly.co.za. A plan for food security action stel n plan van aksie wat gesteun word deur die president en gelei word deur die mees geskikte ministerie en beplanningskommissie of een of ander kordineringstruktuur. Die artikel moet gelees word. Naastenby een derde van voedsel wat elke jaar in die wreld geproduseer word vir menslike gebruik ongeveer 1.3 biljoen ton gaan verlore of word gemors, volgens n FAO- studie. Kry Global food Losses and Food Waste op www.fao.org.
Wreldoorsigte oor voedselonsekerheid word deur die Famine Early Warning Systems Network (FEWS-NET) verskaf besoek www.fews.net

344

moet uitgeskakel word.

nasionale kwessies
Vroue
1. Oorsig
Om die status van vroue te verbeter is n essensile stap wat nodig is om armoede te verlig en bevolkingsgroei in Suidelike Afrika te verminder. Elkeen van ons is bewus van die ontsaglike rol wat vroue in ons lewes gespeel het om te bepaal wie ons is ons moeders, susters en dogters. Hierdie is n storie oor menslikheid, hoewel die rol wat vroue speel gewoonklik vaag is en wanneer ontleding gedoen word, wys inligting (indien enige) hul rol as marginaal. Is ons bewus dat 2010-2020 die dekade van vroue is in Afrika of van beleid wat gereed is om gemplementeer te word? Die dekade van die vrou is bewerkstellig op die basis van tien tematiese gebiede wat op plaaslike-, nasionale-, streeks- en kontinentalevlak behandel is. om armoede te beveg en ekonomiese bemagtiging van vroue en entrepreneurskap te bevorder landbou- en voedselsekuriteit gesondheid, moedersterfte en MIV en VIGS onderrig, wetenskap en tegnologie omgewing, klimaatsverandering en onderhoubare ontwikkeling. vrede, sekuriteit en geweld teen vroue bestuur en regsbeskerming finansile en genderbegroting vroue in besluitnemende posisies die bevordering van jong vrouebewegings.

Die International Conference on Population and Development (ICPD)Program van Aksie (1994) neem die onderlinge verhoudinge tussen bevolking, volhoubare ekonomiese groei en volhoubare ontwikkeling, voordele in opvoedkunde, ekonomiese status en bemagtiging van vroue in ag. Die Beijing Declaration and Platform for Action (1995) verbind die regering daartoe om die strategiese doelwitte van die twaalf gebiede van belang, waarop ooreengekom is, te implementeer: Vroue en armoede Onderwys en die opleiding van vroue Vroue en gesondheid Geweld teen vroue Vroue en gewapende konflik Vroue en die ekonomie Vroue in krag en besluitneming Institusionele meganismes vir die bevordering van vroue Menseregte van vroue Vroue en die media Vroue en die omgewing Die meisiekind Die Protocol to the African Charter on Human and Peoples Rights on the Rights of Women in Africa verbind regerings om alle vorms van diskriminasie teen vroue te bekamp deur toepaslike wetgewende, institusionele en ander maatstawwe. Dit verbind die state verder daartoe om: gepaste maatstawwe aan te neem en te implementer om uitbuiting of degradering van vroue te verbied; maatstawwe om die beskerming van elke vrou se reg op beskermings van haar menswaardigheid aan te neem en te implementeer; die oorsake en gevolge van geweld teen vroue identifiseer en geskikte maatstawwe te neem om sodanige geweld te voorkom en uit te skakel; skadelike praktyke uit te skakel en vroue wat in gevaar is om onderwerp te word aan skadelike praktyke te beskerm. Verdere regulasies wat betrekking het op huwelik, skeiding, egskeiding en ontbinding van n huwelik; toegang tot gelyke beskerming voor die Wet; weduwees se regte en die reg op n erfporsie. Op die derde gewone sitting van die Afrika Unie (AU) van die hoofde van die staat en die regering in Addis Ababa, Ethiopia in Julie 2004 die Solemn Declaration on Gender Equality in Africa (SDGEA). Hierdie verklaring is n belangrike Afrika-instrument vir die bevordering van geslagsgelykheid en bemagtiging van vroue want dit versterk die Suid-Afrikaanse besit van geslagsgelykheid en hou die sake op die hoogste politieke vlak in Afrika aan die lewe. Op 17 Augustus 2008 in Johannesburg het SAOG staat- en regeringshoofde die SADC Protocol on Gender and Developmentdit verteenwoordig n belangrike stap in die werk in die rigting van die bemagtiging van vroue, uitskakeling van diskriminasie en die verwesenliking van geslagsgelykheid en gelykheid. Hierdie protokol stel 28 substantiewe teikens om geslagsgelykheid te verkry teen 2015 en is wettig bindende ooreenkoms wat SADC- lidstate verplig om hulle probeerslae in die rigting te bespoedig.
Bron: uittreksels uit Gender equality and equity: Towards A 10-Year Review of the Population Policy Implementation in South Africa (1998-2008)

2. Internasionale sakeomgewing
Die Convention on the Elimination of All Form of Discrimination Against Women (CEDAW), ook bekend as die International Womens Human Rights Treaty, is in 1979 deur die VS aangeneem. CEDAW was ook die eerste dokument wat vroue se regte omvattend op politieke, kulturele, ekonomiese, sosiale en familiegebied aangespreek het. CEDAW word dikwels na verwys as die handves vir vroueregte. Suid-Afrika het CEDAW in Desember 1995 bekragtig en sy opsionele protokol in Maart 2005. Die 1993 Declaration on the Elimination of Violence Against Women (DEVAW) het maniere hoe regerings te werke moet gaan om geweld te voorkom en om vroueregte te beskerm en te verdedig uiteengesit. CEDAW hou state verantwoordelik om toegewyd te wees om optredes van geweld teen vroue te voorkom en te ondersoek en om diegene wat skuldig is aan sodanige optredes te straf in gevolge nasionale wetgewing hetsy die optredes deur die staat of privaat persone begaan is. Die Vienna Declaration and Programme of Action (1993) sit dit so uiteen dat menseregte-instrumente op so n wyse toegepas moet word dat die sistematiese en sistemiese diskriminasie teen vroue wat geslagsdiskriminasie duidelik aangedui het, duideliker in ag geneem moet word. Geslagsgebaseerde geweld en alle vorms van teistering en uitbuiting, insluitende die wat uit kulturelepartydigheid en internasionale handeldrywing voortspruit is nie versoenbaar met die waardigheid van die mens nie en

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Nasionale Masjinerie vir Geslagsgelykheid, dikwels afgekort as NMG het as deel van n Nasionale Geslagsbeleid beslag gekry n afloop van die 1995-Wreldkonferensie oor Vroue in Beijing.

345

Sleutelkomponente in die NMG is die volgende: Ministerie van vroue, kinders en persone met gestremdhede Gender-eenhede of -fokuspunte gesetel in lyndepartemente n Gesamentlike moniteringskomitee vir die verbetering van lewensgehalte en die status van vroue (Eng. JMC) Commission on Gender Equality (CGE) NROs wat op di gebied werk, bevorder geslagsgelykheid Terwyl die regering na die NGM kyk as krities vir die fasilitering van geslagsensitiewe redevoering, berus die verantwoordelikheid vir die implementering daarvan op die verskillende regeringsministeries en agentskappe. Om hierdie rede het alle regeringsinisiatiewe n geslagshoofstoom-element. Die hoofstroomstrategie word duidelik gemaak in Suid-Afrika se National Policy Framework for Womens Empowerment and Gender Equality. Verskeie gedeeltes van die wetgewing is spesifiek vir die beskerming van vrouens teen diskriminasie in die werksplek: Die Wet op Gelyke Indiensneming Die Wet op die Bevordering van Gelykheid en die Voorkoming van Onbillike Diskriminasie (Wet No 2 van 2000) Voorkeurverkrygingsbeleidraamwerk (Wet No3 van 2000) Die Wet op Ontwikkeling van Vaardighede (Wet No 97 van 1998) Die Wet op Vaardigheidsontwikkelingsheffings (Wet No 9 van 1999) Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes (Wet No 75 van 1997) Die Wet op Arbeidsverhoudinge (Wet No 66 van 1995) n Wetsontwerp op Vrouebemagtiging en geslagsgelykheid is die pyplyn. n Nasionaleraad teen geslaggebaseerde geweld is ook goedgekeur. Kry die bywerkings op www.info.gov.za. Alle nasionale departemente is by die bemagtiging van vroue betrokke. Kontakbesonderhede is by www.info.gov.za verkrygbaar. Ons beklemtoon hier slegs n paar van hulle. Departement van Vroue, Kinders en Mense met Gestremdhede Monitering & Evaluasie Tel: 012 359 0172 Institusionele Bystand Tel: 012 359 0179 Advokaatskap & Hoofstroming Tel: 012 359 0203 www.dwcpd.gov.za Departement van Handel en Nywerheid (DHN) Eenheid vir Geslags- en Vrouebemagtiging Tel: 012 394 1606 Handel en Nywerheid se webtuiste , www.thedti.gov.za. Departement van Sosiale Ontwikkeling Tel: 012 312 7410 www.population.gov.za Suid-Afrika se bevolkingsbeleid, wat n raamwerk bied vir alle bevolkingsontwikkelingsinisiatiewe konsentreer spesifiek op die regte en ontwikkeling van vroue.

Wette en beleid wat ontwerp is om huisgeweld te verminder en te bekamp sluit die volgende in: Die 16 dae van aktivisme teen geslagsgeweld veldtog (n internasionale veldtog wat wreldwyd gevier word) Die Kopanong-verklaring en die 365 dae van aksie plan om geslagsgeweld te beindig Die Grondwet van Suid-Afrika Die Suid-Afrikaanse Handves van Menseregte wat regte en vryheid beklemtoon Die vroue se handves vir Effektiewe Gelykheid in Suid-Afrika Die Wet op gesinsgeweld van 1998 (DVA) wat bevestig dat gesinsgeweld os moes slegs n privaatsaak tussen twee mense nie, maar n openbare kwessie wat die regering ernstig moet hanteer. Die Wet op Onderhoud van 1998 Kriminele reg (seksuele misdrywe en verwante sake) Gewysigde Wet Die Wet op gelyke Indiensneming Die Wet op die Bevordering van Gelykheid en die Voorkoming van Onbillike Diskriminasie (Wet No 2 van 2000) Vir n indiepte bespreking van die bostaande verwys na die dokument Women making a fresh start A guide for women leaving abusive relationships wat beskikbaar is op www.nisaa.org.za. Beleid en wetgewing is krities by veranderingspraktyke wat op patriargale ingesteldheid en gedrag, gebaseer is, maar dit is in ek geval moeilik om die ingesteldheid te verander met wetgewing. Die wreldstrategie om genderverhoudings te transformeer moet ook voordurende onderrig en die skepping van spasie om kwessies wat verband hou met n patriargale regeringsvorm, vrouebemagtiging en geslagsongelykheid te debatteer.
Aangepas uit n praatjie deur Kgalema Motlanthe in 2011 by die Nasionale Vrouekonferensie

4. Belanghebbendes
Agri-Expo bied finansile steun aan die Suid-Afrikaanse Vrouelandbouunie (SAVLU), hulp aan die organisasie se kongres, en opleiding aan hul skoubeoordelaars. Skakel 021 975 4440/1 of besoek www. agriexpo.co.za Sanlam COBALT Tel: 021 947 3574 kobus.engelbrecht@sanlam.co.za www.sanlam.co.za

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Gender Mainstreaming Kry die Towards an enabling Tel: 012 319 7211 environment for Women Economic www.daff.gov.za Empowerment in South Africa (2011)dokument op die Departement van Die mikpunt van die jaarlikse Female Entrepreneur of the Year-kompetisie wat in vennootskap met die provinsies en die privaatsektor bedryf word, is om vroue in die landbou- bosbou- en visserye-sektor te bemagtig deur erkenning te gee aan hulle bydrae en om hul sigbaarheid te verhoog Die seremonie is die hoogtepunt van n proses wat vroeg in die jaar in die provinsies begin. Inskrywings en nominasies geskied in die volgende kategorie: Beste vrouewerker in die sektor Beste bestaansprodusent in die sektor Kleinboer sektor: Top entrepreneur Top Entrepreneur Prosessering Sektor Top vroue-entrepreneur in die kommersile sektor Top entrepreneur in die uitvoermarkte sektor: uitvoermarkte Riglyngewende dokumente en verslae van die jaarlikse gebeurtenis kan gekry word onder die Publications opsie by www.daff.gov.za. Skakel 012 319 7312 of 012 319 6943 vir meer inligting. Provinsiale regerings bied programme aan wat vroue tot hul voordeel kan gebruik. Vind uit wat in u provinsie gebeur.

Vroue is bekwame planmakers, veral diegene op plase wat help om die boerdery-onderneming aan die Food, Agriculture and Natural gang te hou met hul innoverende Resources Policy Analysis entrepreneursaktiwiteite. Maar ten Network (FANRPAN) spyte van hul aansienlike bydrae tot Tel: 012 804 2966 / 3186 welvaartskepping op die plaas, en sndema@fanrpan.org die uitkringende effek wat dit het www.fanrpan.org betreffende werkskepping vir die FANRPAN bedryf die Women naburige gemeenskappe, geniet hul Accessing Realigned Markets werk dikwels nie erkenning nie. (WARM)-projek Besonderhede oor die jaarlikse soektog na die top-vroueRural Womens Movement entrepreneurs kan op die webtuiste (RWM) Tel: 031 579 4559 / 073 840 5151 verkry word. http://rwmsa.org Suid-Afrikaanse VrouelandbouRWM bestaan uit 500 inheemse unie (SAVLU) Tel: 082 388 3104 vroue-organisasies wat betrokke www.savlu.org is by projekte soos kleinskaalse boerdery, spyseniering, blokmakery, Enkele SAVLU-lede is direk gemoeid handgemaakte goed en kuns en met boerdery, hetsy deeltyds of kultuur. Die meeste van hulle voltyds. Gewasse sluit in vrugte, woon op plase van privaateienaars, groente en saailinge, lewende tradisionele owerheid -en hawe en pluimvee. Die toevoeging eiendomsplase. van waarde tot produkte is ook algemeen deur vrugte te droog, Rural Womens Action Research te preserveer en in te l; deur konfyt Project (RWAR) te kook, deur eiers te verkoop; Tel: 021 650 5640 / 3067 en deur leer en wol te verwerk. Hierdie nasionale sambreel-

346

organisasie het takke in dorpe oral in die land en in Namibi. Kry kontakbesonderhede op hierdie webtuiste. Daar bestaan in die meeste provinsies strukture van die organisasie Women in Agriculture and Rural Development (WARD). Besoek, bv. www.fs.agric.za/ WARD.html. Kyk na die Landbou in die provinsies hoofstuk vir die kontakbesonderhede van die Provinsiale Department van Landbou.

Women on Farms Project (WFP) Tel: 021 887 2960 /1/2 www.wfp.org.za WFP bevorder die organisering van vroue in die landbou deur hul vermo as agente vir verandering en as leiers uit te bou. Vroueprogramme behels onder andere programme oor gesondheid, koperasies, arbeidsregte, grond en behuising, handelsgeregtigheid, bestaansveiligheid en handelsbevoegdhede. Skryf in op hul Plaasfokus-nuusbrief.

Masisizane Womens Housing & Financial Services Co-operative Tel: 083 720 9525 Nafcoc Womens Chamber Tel: 011 807 6644 www.nafcoc.org.za NISAA Institute for Womens Development Tel: 011 854 5804/5 www.nisaa.org.za People Opposing Women Abuse (POWA) Tel: 011 642 4345 www.powa.co.za Sonke Gender Justice Network Tel: 021 423 7088 www.genderjustice.org.za South African Human Rights Commission (SAHRC) Tel: 011 877 3600 www.sahrc.org.za South African Women in Dialogue (SAWID) Tel: 012 845 2041 / 33 www.sawid.co.za Techno Girls Tel: 012 394 1644 TMtshali@thedti.gov.za Technology for Women in Business programme (TWIB) Tel: 012 394 9500 www.thedti.gov.za www.seda.org.za Thuthuzela Care Centres (TCC) Tshwaranang Legal Advocacy Centre Tel: 011 403 8230 / 4267 www.tlac.org.za Ubuntu Institute Tel: 011 566 6813 www.ubuntuinstitute.com Womens Development Businesses (WDB) Tel: 011 341 9900 www.wdb.co.za Women in Finance Tel: 084 353 9865 www.womeninfinance.co.za Women in Oil & Energy of SA (WOESA) Tel: 011 835 1880 www.woesa.com Womens Legal Centre (WLC) Tel: 021 424 5660 www.wlce.co.za Womens Net Tel: 011 429 000 www.womensnet.org.za

Hulle behartig n produksieleningskema vir landbou- en voedselsekuriteitprojekte.

Dit is In gemeenskapsgebaseerde NRO sonder winsoogmerk wat op die misbruik van vroue en vrouekwessies fokus.

Algemene kontakte wat van belang is vir vroue

Africa Gender Institute Tel: 021 650 2970 http://agi.ac.za Black Sash Tel: 021 686 6952 http://blacksash.org.za Sakevrouevereniging (BWASA) Tel: 0860 000 041 execd@bwasa.co.za www.bwasa.co.za By die gevestig Universiteit van Kaapstad

n onafhanklike nie-regerings menseregte organisasie wat nimmereindig gewerk het vir billikheid en gelykheid in Suid-Afrika vir meer as 55 jaar. Met takke oral in die land is die SVV die grootste vereniging van professionele en sakevroue in SA.. Dit fasiliteer die passing van mentors by studente. Die SVV-ontwikkelingsfonds is gestig om met die opvoeding, ontwikkeling, groei, bemagtiging en opheffing van vroue te help. Die CGE bevoordeel en beskerm geslagsgelykheid in Suid-Afrika. Vind uit oor hul Vroueontwikkelingsprogram. n nie-regeringsorganisasie wat op navorsing, opleiding en bepleiting vir die bereiking van geslagsregverdigheid konsentreer.

n DHN toekenning

Commission on Gender Equality Tel: 011 403 7182 www.cge.org.za Foundation for the Development of Africa www.foundationdevelopment-africa.org Gender Links Tel: 011 622 2877 www.genderlinks.org.za Human Sciences Research Council (HSRC) Tel: 012 302 2000 www.hsrc.ac.za

Kry n lys van alle take op www. shukumisa.org.za (neem die Dealing with rape opsie) Di sentrum is gestig om n einde te maak aan geweld teen vroue. Die Ubuntu Institute verskaf n Gender Equality and Empowerment of WomenProgram WDB-mikrofinansies is n organisasie sonder winsoogmerk wat plattelandse vroue voorsien van kapitaal in die vorm van groeplenings en basiese opleiding.

Institute for Womens and By die Universiteit van Pretoria gevestig Gender Studies Tel: 012 420 3898 marinda.maree@up.ac.za Isivande Womens Fund (IWF) Tel: 0861 843 384 Die Isivande-vrouefonds (IWF) is n eksklusiewe vrouefonds deur die DHN se Geslag en vrouebemagtigingseenheid in vennootskap met die Old Mutual se Masisizane-fonds. Kry meer onder die Economic Empowerment en Women Empowermentopsies www. thedti.gov.za Khuthaza mik daarop om vroue te posisioneer vir intreding tot behuisingen konstruksieverwante professies, om entrepreneurskap aan te moedig en vroue te ondersteun.

In Organisasie sonder winsoogmerk wat vroue in die olie- en energiesektor bevorder. Die Vroueregsentrum poog om die stryd om gelykheid vir vroue, veral swart vroue. Di instansie gebruik IKT strategies om n samelewing te skep waarin vroue en meisies agente vir maatskaplike verandering is.

Khuthaza Formerly Women in Housing Tel: 011 275 0268 www.khuthaza.org.za Law, Race & Gender Research Unit Tel: 021 650 5906 www.lrg.uct.ac.za

Daar is talryke ander sektorspesifieke vroueverenigings, bv. Vroue in Inligtingkommunikasie en -Tegnologie (VIKT, Eng. WICT), Vroue-

347

Internasionale Skeeps- en Handelsvereniging (VISHV, Eng. WISTA), Vereniging van Suid-Afrikaanse Vroue in Wetenskap en Ingenieurswese (SA-VIWI, Eng. SA-WISE), Afrika-Vroue Geoktrooieerde Rekenmeesters (AVGR, Eng. AWCA), Vroue in Kernkrag (VIK, Eng. WIN).

nasionale kwessies
Water
Sien die aparte hoofstukke vir meer inligting oor waterberging, besproeiing, afvalbestuur, boorgate en windmeule.

5. Publikasies en webtuistes
Die African Unie het die Dekade vir Afrika-vroue in 2010 bekendgestel en het die Women, Gender and Development Directorate (WGDD) gestig in die voorsitter se kantoor, besoek www.au.int. Die African Womens Development Fund (AWDF) www.awdf. org is n befondsingstigting wat steun bied aan nasionale en streeksorganisasies in Afrika wat hul aktiwiteite op vrouebemagtiging rig. Webtuiste oor feministiese teorie. Dit sluit in 5 000 bibliografiese verwysings, byna 600 internetskakels, materiaal oor feminisme in 130 verskillende lande en uitgebreide profiele van 80 internasionaal bekende feministe. www.cddc.vt.edu./feminism Die Food and Agriculture Organisation (FAO) publikasie The state of food and agriculture het n afdeling oor vroue in die landbou. Kry die nuutste uitgawe by www.fao.org. Associated Country Women of the World (ACWW) is die grootste internasionale organisasie vir vroue op die platteland. Besoek www. acww.org.uk Find the Gender & Diversity programme at www.genderdiversity. cgiar.org www.fcem.org the World Association of Women Entrepreneurs (Les Femmes Chefs dEnterprises Mondiales FCEM) Gender, Science and Technology for Development http:// gstgateway.wigsat.org www.icrw.org - International Centre for Research on Women. Hierdie webtuiste sluit inligting oor internasionale navorsingsprojekte en seminare asook kwessies oor maatskaplike beleid, beurse en publikasies in. Die fokus val hoofsaaklik op vroue in ontwikkelende en oorgangslande. Leading Women in Africa www.leadingwomenofafrica.com - is n Pan-Afrikaanse beweging waarin vroueleiers verenig word ten einde maniere en middele te vind om by te dra tot die bestendiging van vrede en stabiliteit op die kontinent deur middel van die eenheid en ekonomiese bemagtiging van die vroue van Afrika in die 21ste eeu. Kry verskeie referate oor vroue /geslag uitgawes op www.polity.org.za. Voorbeelde sluit die volgende in: Gender dimensions of agricultural and rural employment: Differentiated pathways out of poverty, Women: the real rocks in sustainable development, The state of the nation, government priorities and women in South Africa en The keepers of seed: The impact of the Green Revolution in Africa on female farmers. Rural Women New Zealand www.ruralwomen.org Die Suid-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) het beide die Deklarasie oor geslag en ontwikkeling (1997) en Protokol oor Geslag en Ontwikkeling (2008) geteken. Laasgenoemde is meer bindend en stel teikens vir SAOG-lande om teen 2015 te bereik. Besoek www.sadc.int. Van al die millenniumontwikkelingsdoelwitte (MDGs) genereer doelwit 5 die voorkoming van vrouesterftes tydens swangerskap en kindergeboorte die minste hulpbronne en toon dit die grootste agterstand. Die Verenigde Nasies se Bevolkingsfonds (United Nations Population Fund, UNFPA) www.unfpa.org is n internasionale ontwikkelingsagentskap wat steun aan lande bied met die doel dat elke meisie en vrou met waardigheid en respek behandel word. UN WOMEN www.unwomen.org is die VN se entiteit vir geslagsgelykheid en bemagtiging van vroue. Womens Entrepreneurial Development (WED)-program by die International Labour Organisation (ILO) www.ilo.org/wed Womens Environment & Development Organisation (WEDO) www.wedo.org Women for Women International help vroue wat oorlog oorleef het, om hul lewe te herbou www.womenforwomen.org n Internasionale webtuiste www.womeninagriculture.com Women Organizing for Change in Agriculture and Natural Resource Management (WOCAN) www.wocan.org n Gedetailleerde lys van regeringsrolspelers, wat NSOs en beskuttings wat voorligtingsdiens, sorg en ondersteuning bied, insluit kan gekry word op www.nisaa.org.za.

1. Oorsig
Water kan nie geskep word nie. Die water wat ons nou het is soveel as wat daar ooit sal wees.

Suid-Afrika is n dro land in vergeleke met wreldstandaarde. Die klimaat wissel van woestyn tot semi-woestyn in die weste tot subtropies langs die oostelike kusareas. Die gemiddelde renval van omtrent 450mm is ver minder as die wreldgemiddelde van 860mm. Verdamping is hoog, wat nog meer druk op herdie hulpbron plaas. Waterhulpbronne in die land bestaan uit oppervlakwater (77%) terugvloeie (14%) en grondwater (9%). Binnelandse waterhulpbronne sluit 22 belangrike riviere, 165 groot damme, meer as 4 000 medium en groot damme op openbare en private grond, en honderde klein riviere in. Die volgende tabel toon die waterbrontoewysings per groep watergebruikers aan: Watergebruiker/sektor Landbou Huishoudelik Stedelik Landelik Industrieel Bebossing Mynbou Kragopwekking Gedeelte van toewysing 62% 27% 23% 4% 3,5% 3,5% 2,5% 2%

Bron: Water for Growth and Development (WfGD) Framework, 2009

Landbou is n belangrike sektor wat bydrae tot die land se voedselsekuriteit, landelike welsyn en werkskepping. Die sektor verbruik 62% van die land se waterhulpbronne deur hierdie funksies te vervul en plaas so n aansienlike verantwoordelikheid op die skouers van almal in die sektor. Landbou staar toenemende kompetisie vir waterhulpbronne in die gesig van plaaslike en industrile verbruikers. Water is n nasionale kwessie vir etlike redes. Die noodsaaklikheid van water maak dit n menslike sekuriteitskwessie. Water is n sleutel tot stabiliteit in die lewe van gemeenskappe en tot die groei van nasies. As gevolg van die skaarsheid van water in Suid-Afrika moet die water wat ons het, wys gebruik word. Waterverbruik gewoontes kan n nadelige effek op die kwaliteit van ons water h. Industrile-, myn- en landbouafvalstowwe, sowel as swak instandhouding van afvalwaterbestuurwerke degradeer ons water en watergebonde lewe. Die kostes wat uit die ekonomie geneem word om toenemend giftige water geskik te maak vir menslike gebruik is n onnodige, vermybare uitgawe. Die verhandelbaarheid van Suid-Afrikaanse landbouprodukte, beide plaaslik en vir die uitvoermark word bedreig deur die kwaliteit van water in sommige areas. Daar word egter n verdere skadu gewerp as net die veiligheid van voedsel. Dit bedreig die winsgewendheid van verskeie besighede (lees Werk.)

351

2. Internasionale sakeomgewing
Die Grundfos webwerf [kyk http://za.grundfos.com] haal navorsing op webwerwe soos die Verenigde State se Omgewingsbeskermingsagentskap en die Verenigde Nasies Bevolkingsfonds aan om n paar interessante feite aan ons te bring: Elke spoel van n toilet gebruik dieselfde hoeveelheid water wat een persoon in die Derdewreld heel dag gebruik vir was, skoonmaak, kook en om te drink. Twaalf miljoen mense sterf jaarliks omdat hulle geen toegang tot veilige drinkwater het nie, insluitend meer as 3 miljoen mense wat sterf van siektes wat met water oorgedra word. Die gemiddelde afstand wat n vrou in Afrika en Asi loop om water te gaan haal is 6km. Die gewig van water wat vroue in Asi en Afrika op hulle koppe dra is gelyk aan die maksimum gewig wat deur lugdienste toegelaat word 20kg oftewel 44pond. Vroue is die primre versorgers van daardie mense wat siek word as gevolg van water-verwante siektes, wat hulle tyd verminder vir opvoeding en produktiewe ekonomiese aktiwiteite. Een uit elke drie vroue in Egipte loop meer as n uur per dag vir water; in ander dele van Afrika kan die taak soveel as agt ure neem. Volgens die Verenigde Nasies is daar meer as 250 internasionaal-gedeelde riviere wat bykans die helfte van die wreld se landoppervlakte beslaan sowel as onnoembare gedeelde akwifers. Omtrent 300 potensile konflikte is reeds rondom die wreld gedentifiseer maar geskiedenis het bewys dat weinig, indien enige van hierdie potensile konflikte moontlik sal lei tot gewapende konflik. Gedurende die afgelope eeu is slegs sewe geringe konflikte oor water gedokumenteer. Daar word egter verwag dat in die toekoms bykans al die wreld se groot riviere onder meer druk sal kom om water vir landbou en industrie sowel as drinkwater vir die bykans 3 miljard meer mense wat na te wagte gebore gaan word te voorsien voor daar verwag word dat die wreld se bevolking gaan begin afneem. Volgens die VN sal daar teen 2025, bykans een in elke drie mense in lande leef wat geaffekteer word deur watertekorte. Watertekorte affekteer reeds 450 miljoen mense in 29 lande en, volgens die Wreld waterforum, is spanning oor waterregte en toekennings aan die toeneem. Laas jaar het die Pentagon voorspel dat waterdispute op die wreld se agenda in globale politiek meer aandag sal geniet in die komende jare.
Bron: n uittreksel uit Water: a new source of confict op www.mg.co.za. .

3. Die Afrika-besigheidsomgewing
Water vir Afrika Groot reserwes ondergrondse water in sommige van die droogste dele van Afrika kan vir nog baie jare n buffer skep teen die effek van klimaatsverandering. Grondwater is geen wonderoplossing vir Afrika se watertekorte nie, maar dit kan n belangrike deel van n strategie vorm om die verwagte skerp toename in aanvraag na water te hanteer, soos die vasteland se bevolking toeneem. Navorsers van die Britse Geologiese Opname en University College London het vir die eerste keer n kaart opgestel van die hele vasteland se akwifers, of grondwater en die hoeveelheid water wat dit behou. Lees meer by http://iopscience.iop.org/1748-9326/7/2/024009/article
Bron: Engineering News 20 April 2012

Die uitplasing van produksie na ander lande n Oplossing vir die suidelike punt van die vasteland sal wees om die landbousektore van ander lande, soos Zambi, uit te bou waar daar meer as genoeg renval is. Sodoende sal die druk op Suid-Afrika verminder waar meer as 60% van die water gebruik word vir besproeiing. Dit sal ook naburige lande stimuleer. Suid-Afrika sal in staat wees om die voedsel wat in Zambi verbou word in te voer en ook om groeiende markte vir sy eie goedere te bekom. Soos klimaatsveranderinge toeneem, tesame met die verwagte vermindering in renval, sal dit help om baie van die probleme wat die land in die gesig staar ten opsigte van voedselsekuriteit te verminder.
Bron: aangepas uit die artikel Farming out South Africas water worries by www. mg.co.za

Party belanghebbendes en webtuistes

Afrika-watervereniging www.afwa-hq.org Oos-Afrika Watervereniging (EAWA) www.eawanet.org Ekonomiese Toerekenbaarheid van Water (EAW) is n praktiese raamwerk wat assisteer met die verstaan van die rol van water in die ekonomie van n land of rivieropvangsgebied. Besoek www. sadcwateraccounting.org. Die Waterprojek (Wanneer water kom ... verander alles) http:// thewaterproject.org

Party belanghebbendes en webtuistes

www.globalwaterresearchcoalition.net is die webtuiste van die Globale Waternavorsingskoalisie (GWRC) IHP-HELP Centre for Water Law, Policy and Science www. dundee.ac.uk/water International Centre for Integrated Water Resources Management (ICIWaRM) www.iciwarm.org/en/ Die Internasionale Waterbestuursinstituut (IWBI) produseer openbare goedere instrumente en kennis om ontwikkelende lande te help om more crop per drop te verkry van water wat gebruik word vir voedselproduksie. Besoek www.iwmi.org. International WaterCentre www.watercentre.org Regional Centre for Training and Water Studies of Arid and Semi-arid Zones (RCTWS) www.rctws.com Regional Centre on Urban Water Management (RCUWM) www.rcuwm.org.ir Vind die Water-opsie by www.unesco.org, die Verenigde Nasies Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele Organisasie (UNESCO) se webwerf. Skakels na die Internasionale hidrologiese program (IHP) die Wreld Water Assesseringsprogram (WWAP), UNESCO-IHE (Instituut vir wateropvoeding) en Watersentrums regoor die wreld. Water Centre for Arid and Semi-arid Zones of Latin America and the Caribbean (CAZALAC) www.cazalac.org World Water Council: n global movement for a water secure world www.worldwatercouncil.org

4. Plaaslike sakeomgewing
Die persentasie van die Suid-Afrikaanse bevolking met toegang tot skoon drinkwater het toegeneem van 62% in 1994, tot 93% in 2011. [SA Good News 16 April 2012] Die groter toeganklikheid tot waterdienste het die land agtergelaat met n enorme waterinfrastruktuur agterstand. Water-beperkte Suid-Afrika benodig n massiewe R573 miljard belegging in die water-waardeketting oor die volgende tien jaar. Dit sluit R394 miljard vir waterdienste; R162 miljard vir waterhulpbroninfrastruktuur; en R16 miljard vir wateraanvraagbestuur in. Die regering het n assessering in hulle mid-2012 dokument getiteld die Mid-Term Review of the Priorities of Government gedoen oor sy vordering met programme. Die dokument is n halfpadmerk tussen die 2009 en 2014 verkiesingstermyne. Die oorsig het bevind dat 34% van Suid-Afrika se landgebonde ekosisteme, 82% van sy hoof rivierekosisteme en 65% van sy mariene biosones bedreig word. Die helfte van die land se vleilande is alreeds vernietig. Daar word verwag dat die aanvraag na water met 52% sal styg oor die volgende 30 jaar, terwyl die voorsiening van water waarskynlik sal afneem indien die land meer vleilande verloor en indien lekkasies van ou en swak-onderhoude munisipale infrastruktuur voortduur.

352

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Watersake (DWS) Tel: 012 336 8387 / 7500 www.dwa.gov.za Die betrokke minister is die beskermer van Suid-Afrika se water hulpbronne, verantwoordelik vir die formulering en implementering van beleid wat hierdie sektor bepaal. Die watersektor moet nie net verseker dat alle Suid-Afrikaners toegang tot skoon water en veilige sanitasie het nie, maar moet ook effektiewe en doeltreffende waterhulpbronbestuur bevorder om volhoubare ekonomiese en sosiale ontwikkeling te verseker. Suid-Afrika se Grondwet en handves van menseregte bevat die basiese menslike reg om toegang tot voldoende water en n veilige en gesonde omgewing te h. Die twee wette wat die regering in staat stel om deur middel van die Departement van Water- en Omgewingsake aan hierdie regte te voldoen, is: Die nasionale Wet op Water (Wet 36 van 1998), wat hom ten doel stel om te verseker dat waterhulpbronne beskerm, gebruik, ontwikkel, bewaar en op n volhoubare wyse beheer word tot voordeel van elkeen in Suid-Afrika. Die Wet op Waterdienste (Wet 108 van 1997), wat n regulerende raamwerk geskep het waarin waterdienste voorsien kan word. Op www.dwa.gov.za word die verskillende wette oor water gevind onder die Documents-kieslysopsie. Gaan in op die webtuiste van die parlementre moniteringsgroep, www.pmg.org.za, vir jaarverslae en inligting van die Departement van Watersake en waterrade. Die Nasionale Waterhulpbronstrategie (NWRS) is n assessering van die voorsien-aanvraag ratio in verband met waterhulpbronne, wat genisieer is in 2004. Die assessering word op n vyfjaarlikse grondslag gedoen, en die Nasionale Waterhulpbronstrategie 2 (NWRS-2) is van toepassing vir die tydperk 2013-2017. Die nasionale Wet op Water, 1998, stel die raamwerk vir die bestuur van Suid-Afrika se waterhulpbronne. Hierdie raamwerk maak voorsiening vir die daarstelling van waterbestuur instellings, wat Opvangsbestuuragentskappe (OBAe) en Watergebruikerverenigings (WVVs) insluit. Waterrade is daargestel om as waterdiensverskaffers op te tree wat hoofsaaklik die voorsiening van groot hoeveelhede water beteken. Hierdie waterrade sluit in: Albany Coast Water, Ikangala Water, Overberg Water, Amatola Water, Lepelle Northern Water, Pelladrift Water, Bloem Water, Magalies Water, Rand Water, Botshelo Water, Mhlathuze Water, Sedibeng Water, Bushbuckridge Water, Namakwa Water en Umgeni Water. Raadpleeg die waterrade se onderskeie webwerwe vir meer inligting oor hul bedrywighede by onder meer www.randwater.co.za, www.umgeni. co.za en www.magalieswater.co.za. Raadpleeg die jongste jaarboek by www.gcis.gov.za vir n omvattende oorsig van die nasionale strategie. Hoofdirekteur: Streekskordinering en ondersteuning Hoofdirekteur: Oos-Kaap Direkteur: Bedryf en Onderhoud Direkteur: Genstitusionaliseerde Ontwikkeling Direkteur: Watersektorondersteuning Direkteur: Korporatiewe Dienste Hoofdirekteur: Vrystaat Direkteur: Watersektorondersteuning Direkteur: Genstitusionaliseerde Onderneming Direkteur: Watergebruik en regulering Hoofdirekteur: Gauteng Direkteur: Watersektorondersteuning Direkteur: Genstitusionaliseerde Onderneming Hoofdirekteur / Direkteur: Water Dienste Direkteur: Watergebruik en regulering Waarnemende direkteur: Genstitusionaliseerde Onderneming Direkteur: Korporatiewe Dienste en Finansies Hoofdirekteur: Limpopo

Hoofkantoor Tel: 012 336 7500 paa@dwaf.gov Oos-Kaap Tel: 043 604 5402 / 082 809 5892 starkeya@dwa.gov.za Tel: 083 627 5920 / 083 627 5920 coetzeed@dwa.gov.za Tel: 043 701 0354 / 083 627 5920 kekez@dwa.gov.za Tel: 043 604 5407 / 083 627 5929 Mbambisag@dwa.gov.za Tel: 043 604 5414 / 082 809 5892 starkeya@dwa.gov.za Vrystaat Tel: 051 405 9281 / 082 803 3204 ntilit@dwaf.gov.za Tel: 051 405 9123 / 082 885 3915 RamunenyiwaP@dwa.gov.za Tel: 051 405 9266 / 082 513 7888 MahunonyaneM@dwaf.gov.za Tel: 051 405 9280 / 082 884 5585 MsaneB@dwa.gov.za Gauteng Tel: 012 392 1303 / 082 802 5715 SmitH@dwa.gov.za Tel: 012 392 1511 / 082 317 6424 Mngunit@dwaf.gov.za Tel: 012 392 1306 / 082 807 3522 KeetM@dwaf.gov.za KwaZulu-Natal Tel: 031 336 2763 / 083 625 6247 masefielda@dwa.gov.za Tel: 031 336 2763 / 083 625 6247 masefielda@dwa.gov.za Tel: 031 336 2858 / 082 803 1817 reddyj@dwa.gov.za Tel: 031 336 2926 / 082 888 2954 MkhizeV@dwa.gov.za Limpopo Tel: 015 290 1215 / 082 807 5643 Matukaa@dwa.gov.za

Suid-Afrika se riviere Die hoofprobleme wat die kwaliteit van die land se water benvloed is fekale besoedeling, eutrofikasie (die invloei van nitrate en fosfate), ho soutgehalte, ho giftigheid (van, onder andere, landbou plaagdoders) en die suur van mynaflope. Fekale besoedeling (wat lei tot siektes soos cholera en ingewandskoors) en plaagdoders moet wyd gemonitor word en tog hou dit gesondheidsgevare in vir menslike en landbou aktiwiteite. Die web-bladsye van die Hulpbronkwaliteitsdienste van die Departement van Waterwese is te sien by www.dwa.gov.za/iwqs. Vind die Riviergesondheidsprogram (River Health Programme) en ander opsies. Vind die artikel oor die jongste Report on the State of Rivers and Dams for by www.engineeringnews.co.za.

Direkteur: Watersektoronder- Tel: 015 290 1227 / 082 329 0801 steuning en Ontwikkeling MtileniR@dwa.gov.za Waarnemende direkteur: Waterdienste Direkteur: Watergebruik en regulering Direkteur: Genstitusionaliseerde Onderneming Hoofdirekteur: Mpumalanga Direkteur: Genstitusionaliseerde Onderneming Direkteur: Watergebruik en regulering Tel: 015 290 1437 / 082 808 0419 MuthatW@dwa.gov.za Tel: 015 290 1463 / 082 941 7965 KomapeM@dwa.gov.za Tel: 015 290 1213 / 082 908 7924 KobeL@dwa.gov.za Mpumalanga Tel: 013 759 7310 / 082 513 7888 MahunonyaneM@dwa.gov.za Tel: 013 932 2042 / 082 807 4198 VaswegJ@dwaf.gov.za Tel: 013 759 7313 / 083 492 9690 MusekeneM@dwa.gov.za

353

Noordwes Hoofdirekteur: Noordwes Korporatiewe diensbestuurder Hoofdirekteur: Noord-Kaap Direkteur: Watergebruik en regulering Direkteur: Watersektorondersteuning Hoofdirekteur: Wes-Kaap Direkteur: Watersektorondersteuning Direkteur: Institusionele bedryf Tel: 018 397 9547 / 082 873 1549 brisleym@dwa.gov.za Tel: 018 387 9500 / 083 627 8220 vanvuurenl@dwa.gov.za Noord-Kaap Tel: 053 830 8803 / 082 883 6741 AbrahamsA@dwa.gov.za Tel: 053 830 8802 / 082 883 6741 Abe@dwa.gov.za Tel: 053 830 8801 / 082 806 0699 TCH@dwa.gov.za Wes-Kaap Tel: 021 941 6000 / 082 809 2218 khanr@dwa.gov.za Tel: 021 950 7153 / 082 887 6251 LubelwP@dwa.gov.za Tel: 021 950 7287 / 082 320 8228 PetersenA@dwa.gov.za

Die land se beperkte waterhulpbronne sal n rol speel in die beperking van n besigheid-soos-altyd groeitrajek. In sy Diagnostics Overview noem die Nasionale Beplanningskommissie (NBK) dat Suid-Afrika 30ste op die ranglys van mees droogste lande ter wreld is en dat die intensiteit van sy waterverbruik te hoog is. n Uitgebreide infrastruktuurnetwerk word benodig om water te berg, en vervoer tussen en binne rivieropvangsgebiede te reguleer. Benewens die bou van nuwe infrastruktuur om verskaffers aan te vul, sal meer aandag aan die verbetering van waterhulpbronbestuur geskenk moet word en die aanmoediging van meer effektiewe verbruik deur munisipaliteite, boere en die mynindustrie. Vind meer inligting oor die NBK se werksaamhede by www.npconline. co.za. Water word benodig vir sosioekonomiese ontwikkeling en groei. Die Departemente van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming het toegang tot skoon en gepypte water as een van die grootste struikelblokke vir die vordering van die Omvattende Landelike Ontwikkelingsprogram (OLOP) uitgesonder [Eng. Comprehensive Rural Development Programme (CRDP)]. Besoek www. ruraldevelopment.gov.za. Departement van Omgewingsake www.environment.gov.za Nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Watergebruik en Besproeiingsontwikkeling Tel: 012 846 8567 or 9 Nasionale Tesourie www.treasury.gov.za Departement van Menslike Nedersettings www.dhs.gov.za Suid-Afrikaanse Weerdiens www.weathersa.co.za

6. Belanghebbendes
Verenigings, industrile liggame en NROs
Endangered Wildlife Trust (EWT) Tel: 011 372 3600 www.ewt.org.za Federation for a Sustainable Environment www.fse.org.za

Hippo Water Roller Projek Die Source to Sea-program www.hipporoller.org spreek die noodsaaklikheid vir die bewaring van varswaterekosisteme Met behulp van hierde projek is en spesies in Suid-Afrika aan. mense in staat om amper vyf keer

354

die hoeveelheid water op een slag Vereniging vir Water en te vervoer sonder om 20 kilogram Landelike Ontwikkeling (VWLO) op hulle koppe te dra. Tel: 015 793 7500 www.award.org.za Landboubesigheidskamer Tel: 012 807 6686 Waterinstituut van Suid-Afrika www.agbiz.co.za (WISA) Kies die opsie Energy & Resources Tel: 011 805 3537 onder Economic Intelligence by www.wisa.org.za EN www.ewisa. co.za hulle webtuiste. Die Waterinstituut van SuidAfrika (WISA) is n vrywillige niewinsgedrewe vereniging wat uit professionele mense uit die belanghebbende Die grootste NRO wat water- en watersektor, sanitasie-ontwikkeling in Suid- partye, maatskappye, regeringsAfrika ondersteun. departemente, opvoed-kundige en navorsingsinstellings, plaaslike rade Nasionale Waterforum (NWF) en verwante organisasies bestaan. Louis Meintjies 082 461 7262 www.nwf.za.net Die Watergebruikersverenigings (WGVs) sluit in alle sektore Omgewingsmoniteringsgroep wat vir hulle watergebruik van n (EMG) spesifieke waterhulpbron afhanklik Tel: 021 448 2881 is. Aantekeninge van die WGVs kan www.emg.org.za gevind word by www.dwa.gov.za neem die volgende kieslysopsies: Save the Vaal Environment Documents, Legislature en (SAVE) National Water Act. Tel: 083 286 3500 www.save.org.za Daar is 19 onafhanklike Suid-Afrikaanse Vereniging van waterrade wat verantwoordelik is vir die verspreiding van water Waterbenutting (SAVWB) vir huishoudelike, landoukundige, Tel: 011 455 0176 www.saawu.org.za industrile, kommersile en ander gebruik. Die meeste van hierdie Suid-Afrikaanse Nasionale ingenieurs is lede van SAVWB Komitee oor Groot Damme Suid-Afrikaanse Vereniging van Tel: 021 808 2100 / 079 490 0210 Waterbenutting (sien vroere lys). Mvula Trust Tel: 011 403 3425 www.mvula.co.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Landbou-Ingenieurs (SAILI) http://saiae.co.za

Banke
Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) Wateraanvraag bestuursprogram Tel: 011313 3362 www.dbsa.org

Opleiding en navorsing
Vind die Education-opsie onder Publications op die webtuiste van die Waternavorsingskommissie (WNK) www.wrc.org.za. Dit sluit die loopbaangids in Water@Work wat fokus op moontlike loopbane in die watersektor. Die loopbaangids kan ook by www.wisa.org.za gelees word.

Die vakbond UASA het n ekonomiese impakstudie gedoen oor die land se water. Dit het bevind dat n vermindering in die kwaliteit en dus bruikbaarheid van water in Suid-Afrika met 1% kan lei tot Monash South Africa 200 000 werksverliese, n val van Tel: 011 950 4000 5.7% in besteebare inkomste per www.monash.ac.za capita en n toename van 5% of R18.1 miljard in regeringsuitgawes. Noordwes-Universiteit Bel 011 472 3600 of besoek www. Sentrum vir Waterwetenskappe en uasa.co.za. -bestuur Tel: 018 293 0918 Universiteit van Kaapstad Ingrid.Dennis@nwu.ac.za Freshwater Research Unit (FRU) www.fru.uct.ac.za Navorsingseenheid: Omgewingswetenskap en -bestuur Een van die Strategiese Akademiese Tel: 018 299 2493/2128 Klusters by die Universiteit van Nico.Smit@nwu.ac.za die Vrystaat is Water management in water-scarce areas. Die missie van die waternavorsingsgroep is om n Sentrum vir Omgewingsbestuur navorsingsprofiel te ontwikkel in Tel: 051 401 2863 die volgende fokusareas: www.uovs.ac.za/cem Die gebruik van risiko ten opsigte van die bestuur en Instituut vir Grondwaterstudies bewaring van varswater Tel: 051 401 2482 www.ufs.ac.za/igs ekosisteme. Die effek van besoedeling op oppervlak varswater Universiteit of KwaZulu-Natal ekosisteme, met nadruk op Biohulpbronne Ingenieurswese en die reaksie van organismes, omgewingshidrologie bevolkings en gemeenskappe. Tel: 033 260 5490 Die bydrae tot die plaaslike, http://beeh.ukzn.ac.za nasionale en streekswetenskap van akwatiese ekosisteem- Universiteit Stellenbosch Waterinstituut gesondheid. Tel: 021 808 3072 www.sun.ac.za/water Rhodes-Universiteit Instituut vir Waternavorsing Waternavorsingskommissie Tel: 046 622 4014 www.ru.ac.za/static/institutes/iwr/ (WNK) Watergebruik in Landbou: Dr. Gerhard Backeberg Sentrum vir Ontwikkeling en Tel: 012 330 0340 Onderneming (SOE) www.wrc.org.za Tel: 011 482 5140 www.cde.org.za Vind die Research kieslysopsie Vind die SOE se Rondetafelverslag op die WNK se webwerf. getiteld: Water: a looming crisis op Wetenskaplike en Nywerheidshulle webwerf. navorsingsraad (WNNR) Natuurlike hulpbronne en Tshwane Universiteit van omgewingseenheid Tegnologie (TUT) Tel: 012 841 3957 / 3477 / 2282 Departement van Omgewings-, Tel: 021 888 2441 / 2444 water en Aardwetenskappe www.csir.co.za Tel: 012 382 6379 www.tut.ac.za waterkwessies wat aangespreek word. Die LNR-ISCW is verbind om waterbestuur in Suid-Afrika met sy groter wordende watertekort te verbeter.

Maatskappye wat betrokke is

Vind ook die maatskappye in die waterbergings-, besproeiings- en afvalbestuurhoofstukke. Kyk ook na die Presisie boerdery hoofstuk (presisie boerdery spaar water!) Watersuiwerings- en herwinningsoplossings Absolutely Pure Water Tel: 021 555 3151 www.absolutelypurewater. co.za Absolutely Water Tel: 011 907 8377 www.absolutelywater.co.za Agro-Hytec Distribution Tel: 021 863 2884 www.agrohytec.co.za Akwasolv Tel: 082 903 4457 / 072 084 1441 www.akwasolv.co.za Aquamat Tel: 011 472 1311 www.aquamat.co.za Applied UV Tel: 021 448 6721 www.applieduv.co.za Biobox Systems Tel: 012 803 7601 www.biobox.co.za

Energie en Water SETA Tel: 011 274 4700 www.eseta.org.za

Die Sektor Onderwys- en Opleidingsowerheid (SETA) wat n Wye veld waterbestuursaspekte aan water gekoppel is word deur LNR -ISCW aangespreek. Gebiede van waterbestuur, soos Instituut vir Sekerheidstudies die verbetering van watergebruik Tel: 012 346 9500/2 in drooglande deur wateropbrengs www.iss.co.za en bewaringslandbou, die bestuur van waterkwaliteit in die Internasionale waterbestuurs- omgewing en vir landbougebruik, agentskap (IWBA) droogte- en vloedmonitering Tel: 012 845 9100 / 132 en responsboerdery op www.iwmi.cgiar.org klimaatstoestande, is slegs n paar

LNR Instituut vir Grond, Klimaat en Water (IGKW) Tel: 012 310 2500 www.arc.agric.za

355

Biolytix Tel: 021 881 3715 www.biolytix.co.za ClearWater SA Tel: 051 446 1581 www.clearwatersa.co.za Crystal Clear Tel: 011 640 6445 www.crystalclear.co.za Eco Aqua Technology Tel: 082 559 2777 www.ecoaquatech.co.za FBF Organics Tel: 033 346 1444 www.fbforganics.com Free Water Systems Tel: 0860 728 392 www.freewater.co.za Grundfos Tel: 011 579 4800 www.grundfos.com Hemcro Africa Tel: 012 841 4958 www.hemcro.co.za P & B Lime Works Tel: 028 424 1157 www.pandblime.co.za Pure Water SA Tel: 011 907 8377 www.purewatersa.co.za Southern Trident Tel: 041 467 0871 www.southerntrident.com Safe Water Solutions (SWS) Africa www.swsafrica.com Ultimate Water Tel: 021 556 7418 www.ultimatewater.co.za Valve & Allied Tel: 011 789 4110 www.vacc.co.za Water Purification Systems www.waterpurificationsolutions.co.za Ingenieurswese Aurecon Group Tel: 012 427 2000 www.aurecongroup.com Gibb Engineering and Science Tel: 011 519 4600 www.gibb.co.za MBB Services International Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za SSI Consulting Engineers www.ssi-dhv.com WorleyParsons RSA Tel: 021 912 3000 www.kv3.co.za Besproeiing
Vind n volledige lys in die Besproeiing hoofstuk

Valley Irrigation of Southern Africa Tel: 011 814 7007 www.valleyza.com Konsultante en dienste Carin Bosman Sustainable Solutions Tel: 012 940 2071 www. cbosss.com InSynch Sustainable Solutions Tel: 076 668 8877 www.insynch. co.za Een van die dienste wat verskaf word deur Janet Edmonds Consulting is permitaansoeke: Waterverbruiklisensies. Skakel 033 940 0450 / 082 828 7953 of kuier by www.jecenviro.co.za. NRM Consulting Tel: 011 318 0895 www.nrmconsulting.co.za NviroTek Labs Tel: 012 252 7588 www.nviroteklabs.co.za South African Bureau of Standards (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za PROMEET verskaf tegnologie vir die behoud van vogtigheid op u lande. Skakel Michiel Theron by 082 802 2442 of stuur n e-pos aan promeet@lantic.net. SRK Consulting Tel: 011 441 1111 www.srk.co.za Water Footprint Certification Consultancy Tel: 079 037 8366 www.waterfootprint.co.za Tenke, instrumentasie, pompe en ander toerusting Grundfos Tel: 011 579 4800 www.grundfos.com Hanna Instruments verskaf waterkwaliteitsmeting en kontrole tegnologie: tegnies gevorderde dog maklik-om-te-gebruik toerusting vir die landbou-industrie. Besoek www.hannainst.com. Kontakbesonderhede vir takke regoor die land is op hulle webwerf beskikbaar. Hippo Roller www.hipporoller.com JoJo Tanks Tel: 013 262 3012 www.jojotanks.co.za N&Z Instrumentation & Control Tel: 011 435 1080 www.nz.co.za Roundabout Water Solutions is deel van PlayPumps International wat skoon drinkwater verskaf. Skakel 011 807 42810 of besoek www. playpumps.org vir meer inligting.

Incledon Tel: 011 323 0800 www.incledon.co.za JL Irrigation Tel: 082 467 3219 Krohne Tel: 011 314 1391 http://krohne.com Lindsay Africa Tel: 021 986 8900 www.zimmatic.com Senter 360 Tel: 018 469 1331 www.senter360.co.za Turf Ag Tel: 012 661 4561 www.turf-ag.co.za

356

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webwerwe van die verskeie rolspelers wat vroer in die hoofstuk genoem is. Die Water Wheel is n tydskrif wat elke tweede maand verskyn en handel oor water en waternavorsing. Bel 012 330 0340. n Magdom publikasies is beskikbaar by die Waternavorsingskommissie. Kontak hulle by 012 330 0340 of e-pos orders@wrc.org.za. Besoek www.wrc.org.za om te sien wat alles beskikbaar is. WATER Sewage & Effluent, n maandelikse tydskrif wat uitgegee word deur Brooke Pattrick Publications, kan verkry word deur 011 603 3960 te bel of deur www.brookepattrick.com te besoek. Water & Sanitation Africa (n publikasie wat elke ander maand verskyn) word deur 3S Media uitgegee. Skakel 011 531 3300 of besoek www.3smedia.co.za. Besoek die Water Wise webwerf (sien www.waterwise.co.za), Rand Water se omgewingshandelmerk. Sien die webtuistes van die verskillende waterrade, bv. www. randwater.co.za, www.umgeni.co.za en www.magalieswater.co.za. Vind vele besprekingsdokumente by www.polity.org.za bv. Access to water: The Southern African context; en What Risks Lie Ahead for African Water Security? Wat is JOU water voetmerk? Besoek www.waterfootprint.org, tuiste van die Watervoetmerk Netwerk. Publikasies beskikbaar van die WNNR sluit in Climate Risk and Vulnerability: a handbook for Southern Africa en The National Freshwater Ecosystem Priority Areas Atlas. Laasgenoemde is n enorme dokument met vele kaarte van varswaterriviere en vleilande wat beskerm moet word. Dit is aanlyn by die WNNR se webwerf beskikbaar, www.csir. co.za. Sommige van die Infotoons by www.agis.agric.za/efarmer het te make met watersake, Sien Using soap water in a low-cost irrigation system to produce vegetables and fruit en Making the most of rainwater. Die volgende Info Paks (brosjures) kan gevind word by www.daff.gov. za/publications: Collecting rainwater from your roof en Wetland values and functions. Die Lesotho Hooglandwaterprojek help om te verseker dat n voldoende hoeveelheid water Gauteng in Suid-Afrika bereik terwyl dit ook hidrokrag genereer vir Lesotho. Besoek www.lhda.org.ls. www.africanwater.org n onafhanklike inisiatief wat hom beywer vir die bevordering van volhoubare waterhulpbronbestuur en gebruik. www.internationalrivers.org by die hart van die globale stryd om die regte van riviere en die gemeenskappe wat op hierdie riviere afhanklik is te beskerm. Die bloudruk vir die World Wildlife Fund Sanlam Living Waters Partnership bloudruk is van stapel gestuur en skets spesifieke optrede wat sal verseker dat gesonde varswaterekostelsels die ekonomiese en sosiale welstand van Suid-Afrika sal ondersteun. Kyk daarna by www. panda.org.za/livingwaters Vind die Infographic: The secret life of drinking water by www.cnn.com. Wat betref stormwaterbestuur: Daar is n interessante tydskrif, Urban Green File, wat artikels en nuus bevat vir die omgewingsontwerp en beplanningsgilde. In hierdie tydskrif is daar heelwat artikels oor huidige projekte waar stormwaterbestuur bewustelik toegepas word wat oor die laaste paar jaar verskyn het. Kontak die redakteur oor hulle argief (aanlyn beskikbaar) en toestemming om toegang daartoe te verkry by: infrastructure@brookepattrick.co.za of www.brookepattrick.com. Landscape SA Karyn Richards (redakteur). Tel: 011 326 0303 of kyk na www.eaglepub.co.za. Environmental Management Carol Knoll (redakteur). Tel: 011 268 6732. Visit www.emmagazine.co.za. Die Instituut van Landskapsargitektuur (www.ila.org) en die Universiteit van Pretoria se Skool van Argitektuur en Landskapsargitektuur (www. up.ac.za) is nog twee kontakte.

nasionale kwessies
Werkskepping
1. Oorsig
Die verlies van werk is die begin van baie ander probleme en ontnemings. Dit is onskynlik gekoppel aan armoede, voedselonsekerheid en n algemene verlaging in lewenstandaard. Dit gaan ook gepaard met n verlies van selfvertroue en selfrespek. As daar geen uitkoms is nie, raak mense gewoond om in hierdie armoede te lewe die begin van n probleem van langtermynwerkloosheid. Die standaard-werkloosheidsyfer van ongeveer 25% wat in ons land gebruik word, sluit nie ontmoedigde werksoekers in nie. Almal is dit eens dat ons werk moet skep; daar word egter baie gedebatteer oor hoe dit gedoen moet word (sien opskrif 3). Werkskepping is die mees kritieke aangeleentheid waarmee ons as n nasie te kampe het. Sommige mense kreun oor die vooruitsig van nog n werksdag. Stel u egter nog n dag sonder werk voor! Wat u self kan doen vir diegene wat nie werk het nie, is moontlik beperk tot erkenning dat werkloosheid baie vrees en angs veroorsaak, veral onder diegene wat gesinne en afhanklikes het. Ten minste sien u hierdie inligting. Hoe meer mense dit sien, hoe groter die kans dat verandering sal plaasvind. Deur te werk, kry n mens selfrespek, onafhanklikheid en bevrediging. Produktiewe werk is die kern van demokrasie en menslike ontwikkeling. Suid-Afrika het meer werksgeleenthede nou dringender as ooit nodig, en in groter getalle as wat ooit voorheen nodig was.
Uit die verslag: Five million jobs: how to add five million jobs to the South African economy over the next five years. Vind dit by www.cde.org.za

Studies toon dat elke werker in Suid-Afrika in die algemeen n minimum van vyf afhanklikes op hulle skamele lone onderhou. Dit beteken dat elke keer wanneer n enkele werkers sy werk verloor, vyf of meer mense gedompel word in krisisse soos armoede en n verlies aan waardigheid. Die gevoel van sosiale samehorigheid van gemeenskappe word in die proses vernietig.
Bron: Gesamentlike verklaring deur Zwelimzima Vavi en Bobby Godsell, medevoorsitters van die Millennium-Arbeidsraad

2. Internasionale sakeomgewing
Suid-Afrika is gevoelig vir die globale ekonomie. Ons het dit gesien in 1998 (die krisis in Suidoos-Asi) en in 2009 (die globale finansile krisis en die gepaardgaande resessie). Selfs vandag nog werp die krisis van skuld en n lae groeisyfer n n skaduwee oor ons land. Europa is n belangrike handelsvennoot, dus het probleme wat dr ondervind word, n groot invloed op Suid-Afrika se vervaardigings- en uitvoersektore. In die tweede helfte van 2011 het werkloosheid wreldwyd die hoogste vlak bereik wat al ooit aangeteken is met n syfer van oor die 200 miljoen sowat 6.2% van n totale potensile arbeidsmag van ongeveer 3.23 miljard. In lande soos Spanje en Griekeland het die syfer 40% oorskry. In 2012 was 197-miljoen mense sonder werk, volgens die Internasionale Arbeidsorganisasie (ILO). Dit is onwaarskynlik dat werkloosheidsyfers binnekort sal verbeter. Die jongste verslae en statistieke is beskikbaar by www.ilo.org, die webwerf van die ILO. Sien ook: Internasionale Monetre Fonds (IMF) www.imf.org International Trade Union Confederation (ITUC-Africa) www. ituc-africa.org World Economic Forum (WEF) www.weforum.org

358

3. Idees om ekonomiese groei te bevorder

Lees oor die Nuwe Groeibaan (NGP) en die Nasionale Ontwikkelingsplan (NDP) onder opskrif 5.

4. Arbeid en die landbou

Landbou en die waardeketting daarvan is een van die sleutelsektore vir werkskepping en n strategiese hulpmiddel vir landelike ontwikkeling met die oog op die herlewing van die ekonomie van klein dorpies. Dr. John Purchase, Landboubesigheidskamer.

Afgesien van die NGP en NDP , het daar die afgelope vyf jaar ook verskeie ander besprekings plaasgevind byvoorbeeld Congress of South Africa Trade Unions (Cosatu) se A Growth Path Towards Full Employment en die Busa-besprekingsdokument getiteld Perspectives on an Inclusive Higher Job Rich Growth Path for South Africa by 2015. Die versoeke om myne en plase te nasionaliseer, word veroorsaak deur die ontevredenheid dat hier nie is waar ons wil wees nie. Hetsy direk of indirek werkloosheid is die kern van elke sosiale, ekonomiese en politieke uitdaging in hierdie land, s die verslag deur die Centre for Development and Enterprise, wat onder opskrif 7 gelys is. Hoewel swart ekonomiese bemagtiging as n instaatsteller erken word, voel die Black Business Council (BBC) dat ondernemings in swart besit in staat gestel word om uit te styg en hul eie doelwitte te bereik. Die BBC het so ver gegaan as om te versoek dat n ministerie gevorm word wat toegewy is aan klein besigheid in Suid-Afrika. Van die ander voorstelle wat ons tegekom het terwyl ons hierdie hoofstuk saamgestel het, sluit in: Opvoeding is n noodsaaklike hulpmiddel om ons ekonomie te bou en goeie poste te skep. Vir behoorlike poste is behoorlike opvoeding nodig! n Verpligte vak genaamd Bestuursvaardighede en Basiese Finansile Beginsels moet in ons skole onderrig word vir die laaste drie skooljare (Graad 10, 11, 12) pleks van die baie nuttelose vakke wat deur ons jeug bestudeer word. Dit sal die fokus verskuif na entrepreneurs- en besigheidsdenke. Skep n venstertydperk van verpligte jeugdiens n skool, waar jongmense ambagte leer en bekendgestel word aan ekonomiese en sakebeginsels. Skep n oorbruggingsprogram vir skoolverlaters (sowat 20 per munisipaliteit) om gapings in skoolopvoeding te oorbrug en mense bloot te stel aan werksgeleenthede. Skep n koopbewysstelsel vir skoolverlaters om hulle te help om hul studies te befonds of n onderneming te begin. Hefboomfinansiering van meer vakleerlingskappe en leerlingskappe om jongmense voor te berei vir n rol in die arbeidsmark. Klein ondernemings verteenwoording tot 77% van nieregeringsposte. Ons moet ons uit ons pad uit gaan om n klimaat te skep waarin ons klein ondernemings floreer. Dit is die regering se verantwoordelikheid om poste te skep. Die private sektor se taak is om n wins te maak. Daarsonder sal daar geen poste, en gevolglik geen belasting om in te vorder, wees nie. Die land se arbeidswetgewing maak dit te duur om groot hoeveelhede ongeskoolde persone in diens te neem; tog is daar geen alternatief om ons werkloosheidsprobleem op te los nie. Inkortingsmaatrels deur die regering vererger gewoonlik werkloosheid en ongelykhede. Daar moet groter belasting gehef word op finansile transaksies, ten einde buitensporige spekulasie te ontmoedig en die ontwrigtings wat finansile markte in die produktiewe ekonomie veroorsaak, te beperk. Maak ons sake-omgewing meer beleggingsvriendelik om die instroming van geld in ons land in, te bevorder. Skep n loonsubsidie om die private sektor in staat te stel om meer mense in diens te neem. Wat gebeur wanneer die vaardighede wat ons het, nie by die arbeidsmark pas nie? Die Adcorp Indiensnemingsindeks lys honderdduisende beskikbare poste wat nie gevul kan word nie omdat ons nie oor die nodige vaardighede beskik nie. Lande het mense met die toepaslike opleiding en vaardighede nodig om die nodige take te verrig. Die Sektorale Onderwys- en opleidingsowerhede (SETAs) het lyste van skaars vaardighede in die verskillende ekonomiese sektore, om leiding te verskaf aan persone wat loopbaankeuses moet uitoefen. Die gebruik van hierdie lyste behoort te beteken dat ons nie nodig het om vaardige immigrante te werf, terwyl baie van ons plaaslike gegradueerdes wat grade en diplomas het, tevrede moet wees met poste as motorwagte en kelners nie!

Die Nasionale Ontwikkelingsplan is op verskeie sektore, insluitende die landbousektor, gerig om addisionele poste te skep teen 2030. n Aantal landboukundiges meen dat dit wel vir die landbousektor moontlik is om n miljoen poste te skep teen 2030 mits daar leierskap, politieke strewe en n plan van aksie is. Betrokkenes sluit prof. Mohammed Karaan (Universiteit Stellenbosch), prof. Nick Vink (Universiteit Stellenbosch) en dr. Ferdinand Meyer (Universiteit van Pretoria) in. Ramings van nuwe poste in die primre produksiesektor is grootliks daarop gegrond dat meer grond vir landboudoeleindes bewerk word, in die besonder deur besproeiingskemas. Deur gemeenskaplike grond te kommersialiseer, onsuksesvolle grondhervormingsprojekte te hervat en huidige projekte beter te hanteer, kan miljoene hektaar grond weer produktief gemaak word. Pogings moet ook aangewend word om: die sekerheid te bring wat beleggervertroue in die sektor n hupstoot sal gee beleggings in navorsing en ontwikkeling te vermeerder nuwe markte te vind tegnologie te kies wat nie tot n vermindering van poste gelei het nie kleinskaalse boere aan te spoor jong entrepreneurs te kweek en aan te moedig in die landbousektor Aandag moet gegee word aan hopotensiaalsektore soos die sitrusbedryf, wat ook arbeidsintensief is. Ondersteuning en bevordering hiervan sal ook lei tot groter ekonomiese groei, wat meer werksgeleenthede beteken. Afdelings in die landbou wat potensiaal het vir die toepassing van die nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP), is voedselverwerking; sojabone; organiese voedsel; kleinskaalse malery; inmaak van groente en vrugte; rooibos- en heuningtee; drank en akwakultuur. Met vervoerkoste en infrastruktuur onder druk, is daar n goeie argument ten gunste daarvan dat verwerking en waardetoevoeging nader aan die bron van die primre produk plaasvind, s prof. Johan Willemse (Universiteit van die Vrystaat). Sodoende is daar n groter moontlikheid dat meer lewensvatbare poste geskep word en dat lewendige landelike ekonomie gebou word. Suid-Afrika is n netto uitvoerder van primre landbouprodukte en n netto invoerder van verwerkte voedsel. Volgens Lindie Stroebel van die Landboubesigheidskamer sal n voor die handliggende werkskeppingsmoontlikheid wees om die vestiging van verwerkingsfasiliteite te ondersteun. Benewens werkskepping, sal dit ook n vermenigvuldigereffek tot voordeel van die ganse ekonomie h.
Bronne: die voorlegging deur dr Meyer tydens die 2012-kongres van die Landboubesigheidskamer beskikbaar by www.agbiz.co.za; Landbouweekblad 12 Augustus 2011; Farmers Weekly 29 Junie 2012; SAPPO Junie 2011-nuusbrief; AgriReview 1ste Kwartaal 2011.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

As deel van werkskepping, word daar van ALLE staatsdepartmente verwag om hul programme in lyn te bring met werkskepping. Die besonderhede van al die staatsdepartmente is beskikbaar by www.info.gov.za

Die Franse regering het die hoogste orde van di land die Ridder van die Nasionale Orde van Meriete vir Landbou aan Tina JoematPettersson, minister van landbou, bosbou en visserye, toegeken ter erkenning van n 8.8%-groei in werkskepping in die landboubedryf. Die webwerf is www.daff.gov.za. Die werkskeppingspotensiaal in die landbou word bestudeer onder opskrif 3. Hulpbronbestuur in die land het die potensiaal om duisende werksgeleenthede te skep deur middel van regeringsinisiatiewe soos Werk vir Water (WfW), Werk vir Grond, Werk met Vuur, Werk vir Vleilande, Werk vir Energie, en ander programme. Die werkskeppingsdoelwit in die Groen ekonomie is 300 000. Besoek

359

die webwerf van die Departement van Omgewingsake by www. environment.gov.za. Departement van Hor Onderwys en Opleiding (DHET) www. dhet.gov.za Die Departement van Arbeid is in beheer van die Werkloosheidversekeringsfonds (UIF), wat geld uitbetaal aan werkers wat uit diens gestel is. Di fonds gebruik ook geld om te bel in werkskeppingsinisiatiewe, om die opleidingskema vir tydelike ontslag en ander projekte waarby werklose persone kan baat, te ondersteun. Vir inligting oor die Departement van Arbeid en sy aktiwiteite, besoek www.labour.gov.za. Hefboomfinansiering kan gegee word vir die staatsondernemingopleidingsvermons, om die lewering van ambagsmanne en gespesialiseerde vaardighede te verhoog. Hul besonderhede is op die webwerf van die Departement van Openbare Ondernemings beskikbaar, www.dpe.gov.za. Departement van Openbare Werke www.publicworks.gov.za Departement van Maatskaplike Ontwikkeling www.dsd.gov.za Die Departement van Handel en Nywerheid (DHN) is die hoofrolspeler in die land se ekonomie www.thedti.gov.za. U sal verder in die hoofstuk lees oor die nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP). Die Nuwe Groeibaan (NGP) is ontwikkel deur die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling (EDD). Lees verder in hierdie hoofstuk hieroor, of vind inligting op die webwerf, www.economic.gov.za. Nasionale Beplanningskommissie www.npconline.co.za Die Nasionale Tesourie het n R9 miljard- Jobs Fund, wat daarop gemik is om 150 000 poste te skep oor n tydperk van drie jaar. Aansoeke van maatskappye en niestaatsorganisasies met innoverende werkskeppingsprojekte word verwelkom. Kyk na www.treasury.gov.za. Die Presidensile Infrastruktuurkordineringskommissie (PICC), onder voorsitterskap van die President, bestaan uit die Departement van Prestasiemonitering en -Evaluering, die Departement van Finansies, die Suid-Afrikaanse Plaaslike Regeringsvereniging (SALGA) en die nege provinsiale premiers. Die PICC sal die langtermyn-infrastruktuur wat opgerig word, integreer en kordineer. Statistiek Suid-Afrika behartig die Quarterly Labour Force Survey, n huishouding-gebaseerde steekproefopname. Data word ingesamel oor die arbeidsmark-aktiwiteite van individue van 15 jaar en ouer wat in Suid-Afrika woon. Besoek www.statssa.gov.za. Die Nasionale Beplanningskommissie (NPC) het in sy diagnostiese verslag nege uitdagings gedentifiseer wat Suid-Afrika teen 2030 te bowe moet kom. Twee van hierdie uitdagings is krities en onderling verwant en moet die hoogste prioriteit geniet: daar is te min mense wat werk en die gehalte van opvoeding aan die meerderheid is swak. Die kern van die NPC is om armoede en ongelykheid te bekamp. Versuim om hierdie uitdagings aan te pak, sal waarskynlik ekonomiese daling, afname in lewenstandaarde, toenemende mededinging om hulpbronne, en sosiale spanning meebring ... Suid-Afrika moet so n verwoestende siklus vermy. die land se ontwikkelingspaadjie het nie geleenthede vir swart SuidAfrikaners in die besonder vroue en jongmense aansienlik verbreed nie. Wat dit beteken is dat met die uitsluiting van politieke regte en ekonomiese voordele vir diegene met toegang tot indiensnemings- of bemagtigingsprogramme die sosiaal-ekonomiese toestande wat die stelsel van apartheid en kolonialisme gekenmerk het, steeds grootliks ons sosiale realiteit definieer. Suid-Afrika het die potensiaal en kapasiteit om armoede uit te skakel en ongelykheid te verminder gedurende die volgende twee dekades. Die Diagnostiese Verslag en die Nasionale Ontwikkelingsplan is beskikbaar by www.npconline.co.za. Die geanimeerde videos 9 Challenges facing South Africa Diagnostic Report National Planning Commission (NPC) is beskikbaar by www.youtube.com Die regering het die Nuwe Groeibaan (NGP) aangeneem as die raamwerk vir Suid-Afrika se ekonomiese beleide. Die NGP plaas indiensname in die kern van die regering se pogings en doelwitte om die produktiewe sektore van die ekonomie te herbou en weg te beweeg van n verbruiksgedrewe, onvolhoubare groeibaan. Die mikpunt is om vyf miljoen werksgeleenthede te skep teen 2020 en werkloosheid te laat afneem tot 15%. Met die NGP word daar gepoog om op n massaskaal geleenthede vir mense te skep in infrastruktuurontwikkeling, landbou, mynbou en veredeling, vervaardiging, die groen ekonomie en toerisme.

Die Nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP), wat onder die Nuwe Groeibaan val, het sektore soos klerasie en vervaardiging gestabiliseer. Dit is bewerkstellig met behulp van programme soos die volgende: Clothing and Textile Competitiveness Improvement Programme, Motor Industry Development Programme (MIDP), Automotive Production and Development Programme (APDP) en Manufacturing Competitiveness Enhancement Programme (MCEP). Die jongste IPAP is beskikbaar onder Publikasies by www.thedti.gov.za. Die land se infrastruktuurprogram sal uitgebrei word as deel van pogings om vyf miljoen betrekkinge te skep in hierdie dekade. Drie-en-veertig groot projekte is identifiseer, met totale besteding van tot R3.2 triljoen in die jare 20122015. Analiste het voorspel dat hierdie skuif dit vir die staat sal moontlik maak om n meer leidende rol in werkskepping te speel terwyl die wreldekonomie verswak en maatskappywinste daal. Die werk wat dit behels bied ook n ideale geleentheid om n arbeidsintensiewe benadering tot ontwikkeling bekend te stel. Korttermynindiensname en verskeie vorms van sosiale steun vir diegene wat nie werk kan kry nie, sluit programme soos Expanded Public Works Programme (EPWP), die Community Works Programme, die ontwikkeling van klein ondernemings en koperatiewe, Jobs Fund, beroepsopleiding en die War on Poverty-veldtog in. Verskeie omgewingsprogramme is gekoppel aan die EPWP , bv. Werk vir Water (sien die hoofstuk oor uitheemse indringerspesies), Werk met Vuur (sien die hoofstuk oor brande), en die verskillende LandCare-temas (sien aparte hoofstuk). Die Departement van Handel en Nywerheid stel ook spesiale ekonomiese sones voor om voort te bou op die werk van die industrile ontwikkelingsones en om meer buitelandse beleggers te lok. Besoek www. elidz.co.za, www.coega.co.za en www.richardsbayidz.co.za om oor huidige spesiale ekonomiese sones te lees. Onder die plan vir spesiale ekonomiese sones, sal bestaande industrile ontwikkelingsones steeds as spesiale ekonomiese sones bedryf word. Die staat het ook belastingverligting ter waarde van R20 miljoen aangekondig om nuwe industrile projekte en vervaardiging te ondersteun, met n beleggingswaarde van R8.4 miljard wat goedgekeur is in 2012.

6. Belanghebbendes
Die regering
Kyk opskrif 5

Semi-staatsinstellings
Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) administreer die Jobs Fund van die Nasionale Tesourie. Die fonds is gerig op gevestigde maatskappye wat n goeie prestasierekord het en beplan om bestaande programme uit te brei of innoverende benaderings tot werkskepping van stapel te stuur, met n spesiale fokus op geleenthede vir jong persone. Lees meer by www.jobsfund.org.za. Die OBSA webwerf is www.dbsa.org. Die Industrial Development Corporation (IDC) is n sleutelbefondser van regeringsbeleide (NGP en IPAP2) en het n R10 miljoen-fonds van stapel gestuur, om vanaf 2011 vir vyf jaar te loop vir werkskepping en om die ekonomie te bevorder. Kyk na www.idc.co.za. Public Investment Corporation (PIC) www.pic.gov.za Besonderhede oor die Small Enterprise Development Agency (Seda) word verskaf in die hoofstuk Finansieringsdienste vir Ontwikkeling en by www.seda.org.za. Kontakbesonderhede van die South African Social Security Agency (SASSA) en sy distrikskantore is beskikbaar by www.sassa.gov.za. Die Sektorale Onderwys- en opleidingsowerhede (SETAs), National Skills Authority (NSA), Quality Council on Trades and Occupations (QCTO), National Artisan Moderation Body (NAMB), ensovoorts raadpleeg webwerf van die Departement van Hor Onderwys en Opleiding, www.dhet.gov.za.

360

Unies en besigheidsverenigings
n Lys van alle geregistreerde vakbonde is beskikbaar by www.labourguide.co.za

Universiteit van die Witwatersrand Labour Policy and Globalisation Tel: 011 717 4443, en die Education Policy Unit (Navorsing oor onderwys en die arbeidsmark). Tel: 011 717 3076 www.wits.ac.za Urban-Econ Tel: 012 342 8686 www.urban-econ.com

Business Unity South Africa (BUSA) Tel: 011 784 8000 www.busa. org.za Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) Tel: 0861 16 16 16 www.ccma.org.za Confederation of Associations in the Private Employment Sector Tel: 011 269 8847 www.capes.org.za CONSAWU Tel: 012 661 4265 www.consawu.co.za Congress of South African Trade Unions (Cosatu) Tel: 011 339 4911 www.cosatu.org.za Die Food and Alied Workers Union (FAWU) Tel: 021 637 9040 www.fawu.org.za Federation of Trade Unions of South Africa (FEDUSA) Tel: 011 279 1800 www.fedusa.org.za Die Millenium Labour Council (MLC) is n liggaam om die oorsake van werkloosheid te ontleed en aan te pak. Kyk www.mlc.org.za National Council of Trade Unions (NACTU) Tel: 011 833 1040 www.nactu.org.za National Education Health & Allied Workers Union (NEHAWU) Tel: 011 833 2902 www.nehawu.org.za National Bargaining Council for the Sugar Manufacturing and Refining Industry Tel: 031 508 7331/2 By Nedlac (National Economic Development & Labour Council) vergader die regering op n nasionale vlak met georganiseerde besighede, georganiseerde arbeid en georganiseerde gemeenskapsgroepe om aangeleenthede van sosiale en ekonomiese beleid te bespreek en te poog om konsensus daaroor te bereik. Besoek www.nedlac.org.za. Productivity SA www.productivitysa.co.za SAFATU South African Food and Allied Trade Union Solidarity Tel: 0861 25 24 23 www.solidaritysa.co.za South African Chamber of Commerce and Industry (SACCI) Tel: 011 446 3800 www.sacci.org.za South African Confederation of Trade Unions (SACOTU) is n konfederasie wat uit FEDUSA en NACTU bestaan. South African Farm Workers Association (SAFWA) Tel: 084 739 4401 shawnmac@lantic.net South African Human Rights Commission (SAHRC) Tel: 011 877 3600 www.sahrc.org.za Sugar Manufacturing and Refining Employment Association Tel: 031 508 7300 United Association of South Africa trade union (UASA) Tel: 0861 00 8272 www.uasa.org.za

7. Publikasies en webtuistes
Soek World of Work Report en Global Employment Trends by www.ilo. org. Dit is die webtuiste van die Internasionale Arbeidsorganisasie. Die jongste nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP) is beskikbaar onder Publications by www.thedti.gov.za. Daar is boekies oor die Nuwe Groeibaan om vakbondverteenwoordigers, besigheidsverteenwoordigers en staatsamptenare te help om die inhoud van die NGP aan n wyer gehoor te kommunikeer. Hierdie boekies is beskikbaar by www.economic.gov.za. Die jongste verslag van die Wreld- Ekonomiese Forum (WEF) is beskikbaar by www.weforum.org. Suid-Afrika is 95ste wat arbeidsm arkdoeltreffendheid betref, met rigiede aanstel- en ontslaanpraktyke (139ste), te min buigsaamheid in loonbeslissings deur maatskappye (138ste), en aansienlike spanning in verhoudinga tussen werknemers en werkgewers (138ste). Suid-Afrika vaar egter goed in ander opsigte en is eerste op die lys van lande suid van die Sahara. Gaan lees meer oor die 26 suksesstories in die Wreldbankverslag getiteld Yes Africa Can: Success Stories from a Dynamic Continent. Di verslag beklemtoon die rol wat regerings speel deur in te gryp op n manier wat die private sektor in staat stel om te floreer. Hierdie verslag en ander verslae is beskikbaar by www.worldbank.org. Die verbetering van hor onderwys en Verdere Onderwys en Opleidingkolleges word bespreek in die Groenskrif oor Naskoolse Verdere Onderwys en Opleiding wat onlangs vrygestel is en wat pogings om n bekwame arbeidsmag te ontwikkel, sal bespoedig. Besoek www.dhet.gov.za. Verslae en artikels wat met die ekonomie en werkskepping verband hou, is beskikbaar by www.polity.org.za bv. The unemployment debate is too fragmented to address the problem (December 2012), Nationalisation case studies: Lessons for South Africa (November 2011) and Youth Unemployment Have you got any ideas? en An Overview of the South African Labour Market for the Year Ending 2012 Quarter 1 (July 2012) Die Suid-Afrikaanse opname wat uitgevoer is deur die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge is beskikbaar by www.sairr.org.za. Adcorp se Indiensname-indeks, wat in 2009 geskep is, word elke kwartaal vrygestel. http://adcorp.co.za. Die Quarterly Labour Force Survey (QLFS) en die Quarterly Employment Survey (QES) by www.stassa.gov.za en www.polity.org.za. Die Quarterly Bulletin van die Suid-Afrikaanse Reserwebank is beskikbaar by www.resbank.co.za ManpowerGroup het in die eerste kwartaal van 2011 n opname onder bykans 40 000 werkgewers in 39 lande (insluitend Suid-Afrika) gedoen om die impak van talenttekorte op die globale arbeidsmark te meet. Die Talent Survey is beskikbaar by http://us.manpower.com. Lulaway Job Centres http://lulaway.co.za Die Nasionale Ontwikkelingsplan kan afgelaai word by www.npconline. co.za. Lees vlugtig deur die inhoudsopgawe; lees die inleiding met aandag (dit is die moeite werd); spring na bladsy 41 en lees die idealistiese visieverklaring; blaai dan na die probleemstelling op bladsy 411 en lees die nasiebou-visie op bladsy 426; vluglees laastens die Wetsontwerp op Verantwoordelikhede op bladsy 435; keer dan terug na die hoofstukke om die inligting te ontleed en te verteer. In 1976 net n die Soweto-oproere was die lewe onseker; die einde van apartheid het onbereikbaar gelyk; daar wat voorspellings van n bloedbad; en verwoesting was ons pragtige land se noodlot. Presies 18 jaar n die jeug-oproer het ons ons eerste demokratiese verkiesing gehad in 1994; hoekom kan ons dus nie armoede en ongelykheid die nekslag toedien teen 2030 nie? Dit is slegs 18 jaar van nou af ons moet vertroue h; ons woon immers in die land van eindelose moontlikhede.
Bron: uittreksels uit Lets do it! South Africas vision for 2030, n artikel deur Ann Brown, beskikbaar by www.ngoplse.org (vry vertaal).

Navorsing, konsultante en ander rolspelers

Adcorp Tel: 011 244 5300 www.adcorp.co.za Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) www.bfap.co.za Centre for the Study of Democracy Tel: 011 559 1937 www.uj.ac. za/cod Consultancy Africa Intelligence Tel: 086 605 2301 www. consultancyafrica.com Ernst and Young Tel: 011 772 3000 www.ey.com Efficient Group Tel: 012 460 9580 www.efgroup.co.za Goldman Sachs Tel: 011 784 1348 www.goldmansachs.com Gordon Institute of Business Science (Gibs) Tel: 011 771 4000 www.gibs.co.za Navorsingsgebiede by die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) sluit arbeidsmarkte en maatskaplike beleid, indiensnemingsmonitering en indiensnemingsgeorinteerde nywerheidstudies in. Kuier by www.hsrc.ac.za. Investment Solutions Tel: 011 505 6000 https://sa.investmentsolutions. co.za Macquarie First South Tel: 011 583 2000 www.macquarie.co.za Oxford Business Group (OBG) www.oxfordbusinessgroup.com Parlementre Moniteringsgroep (PMG) www.pmg.org.za Solidariteit Navorsingsinstituut Tel: 012 644 4300 www.navorsing. co.za South African Institute of Race Relations (SAIRR) Tel: 011 482 7221 www.sairr.org.za Tony Healy and Associates Tel: 011 476 1620 www.tonyhealy.co.za Universiteit van Kaapstad Development Policy Research Unit Tel: 021 650 5705 www.commerce.uct.ac.za Die Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2250 www.ufs.ac.za/agri-econ

361

landbou-onderwys, -opleiding & -beroepe

Beroepe en indiensneming in landbou
Sien ook die Werkskepping en Landbou-onderwys en opleiding hoofstukke

Biologiese Waterstoffiksering
Wat is biologiese stikstoffiksering? n Gebrek aan stikstof in die grond is waarskynlik die belangrikste faktor wat groei in plante en gewasse strem. Sommige vrylewende en simbiotiese bakterie vervaardig stikstof in die grond deur atmosferiese di-stikstof in ammoniak om te skakel deur n biologiese proses genaamd biologiese stikstofbinding (BNF). Wreldwyd maak biologiese stikstofbinding 65% van die stikstof uit wat in die landbou gebruik word waarvan die simbiose tussen peulgewasse met stikstofbindende risobiums, verreweg die belangrikste bron is. Peulgewasse soos sojabone, grondboontjies, ertjies, lensies, lusern en klawer is die belangrikste bronne van proteene vir menslike en diereverbruik. Wat is nodig om n biologiese stikstoffikseerder te word?

1. Oorsig
Daar bestaan verskeie beroepe in die landboubedryf. Die loopbane en relevante akademiese studie word onder opskrif 2 bespreek. Daar is honderde ander beroepe wat wel op die landboubedryf betrekking het, maar wat op sigself niks met die landbou te doen het nie. n Kykie na die verskillende hoofstukke van hierdie boek sal u n idee hiervan gee: daar is bestuurders, sekretarisse, maatskaplike werkers, werktuigkundiges, prokureurs, politici, weerkundiges, en dergelike meer. In hierdie hoofstuk probeer ons hierdie opsies ook noem (sien opskrif 3 en 4). Indien u n beroep in die landbou- of die agrovoedselbedryf oorweeg, kontak die Sektor Onderwys-en-Opleidingsowerhede (SOOOs of SETAs) vir n lys skaars vaardighede. Die besonderhede is gewoonlik op hulle webwerwe beskikbaar. Die kontakbesonderhede vir landbouverwante SOOOs verskyn in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding. Vier publikasies wat die skaars vaardighede in landbou, bosbou en visserye uiteensit, kan ook op www.daff.gov.za gevind word (kies die Food Security & Agrarian Reform Branch en Education, training & extension services-opsies). Die twee uiters belangrike bronne wat by die skryf van hierdie hoofstuk gebruik is, is Careers in Agriculture en Water@work. Albei hierdie bronne verskyn onder die opskrif Publikasies en webtuistes.

n Lewendige belangstelling in biologiese wetenskap en navorsing is noodsaaklik en die persoon moet daarvan hou om onder ongemaklike omstandighede met grond te werk. Beroepsgeleenthede in biologiese stikstoffiksering Kwalifikasie BSc Agric of mikrobiologie Duur Drie jaar (voltyds) Instelling Die meeste universiteite Toelatingsvereistes Biologie en/of landbouwetenskap en chemie

Beroepsmoontlikhede Regeringsnavorsing: Nasionale en provinsiale departemente van landbou LNR-navorsingsentra Private maatskappye: kommersile entstofvervaardigers Eie maatskappy-konsultant Akademikus (universiteit): navorsing oor stikstoffiksering by peulgewasse

Entomologie
Entomolo doen navorsing oor plantbeskerming. Verskillende kategorie soos plantpatologie, mikrobiologie en insekdiversiteit bestaan. Waaroor moet iemand wat n entomoloog wil word beskik? Die persoon moet baie in wetenskaplike studies en navorsing belangstel. Beroepsgeleenthede in entomologie Kwalifikasie BSc Entomologie Duur Drie jaar (voltyds) Instelling Die meeste universiteite Toelatingsvereistes Wiskunde, fisika en biologie Vlak 4 (50 -59%)

2. Beroepe in die landbou

Agronomie/akkerbou
Agronome is verantwoordelik vir die verbouing van koring, mielies, graansorghum, grondboontjies, sonneblom, katoen, suikerriet, aartappels en voergewasse. Agronome moet produksiestelsels ontwikkel en implementeer om optimale produksie te verkry sonder om die omgewing te skaad. Beroepsgeleenthede in Agronomie Kwalifikasie BSc Agric vir n beroep as agronoom (wetenskaplike) Nasionale diploma in Agronomie en BTech in gewasproduksie vir n beroep as agronoom (tegnikus) Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Universiteite waar landbougrade aangebied word Toelatingsvereistes Wiskunde en natuurweten-skap Vlak 4 (50-59%)

Beroepsgeleenthede Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou LNR Akademiese instellings

Drie jaar (voltyds)

Die meeste uni- Wiskunde en natuversiteite van urweten-skap tegnologie en landbou-kolleges

Grondwetenskap
Grondwetenskaplikes spesialiseer in die ontwikkeling van grond, profielonderskeiding en morfologie. Hulle werk ook met vrugbaarheid, klassifikasie en chemiese samestelling van grond. Die verskillende afdelings met spesialiseringsgebiede behels die volgende: Grondondersoek en ontleding Wetenskaplikes bestudeer grond deur middel van waarnemings in profielputte of deur met meganiese bore te boor en dan fisiese en laboratoriumontledings van die grond te doen. Die resultate wat so verkry word (ook as kaarte en lugfotos saamgestel) word as belangrike inligting gebruik vir die beplanning van infrastruktuur (stedelike beplanning, streeksbeplanning, paaie, pypleidings, kragdrade, ensovoorts) en landboubestuursdoeleindes. Grondfisici en hidrolo Grondfisici en hidrolo bestudeer en doen navorsing oor probleme wat met die interaksie tussen water en grond, grond-lugdeurlaatbaarheid, ontstaan van ploegblaaie, ensovoorts verband hou.

Beroepsmoontlikhede Agribesighede en landboukoperasies Misstofvervaardigers Landbouafdelings vir plaag- en onkruiddoders by universiteite

Besoek webtuistes soos www.sascp.org.za (Suid-Afrikaanse Vereniging vir Gewasproduksie) en die van ander verenigings wat in die akkerbou en tuinbou afdeling van hiedie handboek gelys is).

362

Grondchemici en vrugbaarheidspesialiste Grondchemici en vrugbaarheidspesialiste werk met die beskikbaarheid van en gebrek aan voedingstowwe in die grond deur van gespesialiseerde tegnieke gebruik te maak ten einde die doeltreffendste bemestingsprogramme saam te stel. Grondbiolo Grondbiolo fokus op die transformasie wat deur mikrorganismes veroorsaak word. Loopbaangeleenthede in grondwetenskap Kwalifikasie BSc (Agric) Grondwetenskap vir n loopbaan as grondwetenskaplike Nasionale Diploma: Grondwetenskap vir n beroep as grondtegnikus Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Die meeste universiteite en universiteite van tegnologie Die meeste universiteite van tegnologie Toelatingsvereistes Wiskunde en natuurwetenskap Vlak 4 (50-59%) Wiskunde en natuurwetenskap

Konsultantfirmas, akademiese en navorsingsinstellings Universiteite, Landbounavorsingsraad (LNR), Statistiek SA, dosent, navorser, ekonoom Ander private organisasies Mediamaatskappye Konsultantfirmas Internasionale agentskappe (ontwikkeling) Saadmaatskappye Agribesigheid en koperasies
Besoek die webwerf van die Landbou-ekonomie verening van Suid-Afrika (LEVSA) by www.aease.org.za.

Drie jaar (voltyds)

Landbou-Ingenieur of Biohulpbron-Ingenieurswese
Kry inligting spesifiek oor biohulpbron-ingenieurswese by http://beeh.ukzn. ac.za. Hierdie ingenieurs beplan, ontwerp en ontwikkel toerusting of infrastruktuur vir die produksie en verwerking van landbouprodukte. Hulle spesialiseer in n spesifieke veld soos landboumeganisasie, grond- en waterbewaring, landboustrukture, besproeiing, dreinering en voedselverwerkingstegnologie. Landbou-ingenieurswese het verskillende name aan verskillende universiteite, soos biologiese en landbou-ingenieurswese, prosesseringsingenieurswese en biohulpbron-ingenieurswese. Laasgenoemde sal waarskynlik meer algemeen aan instellings gebruik word omdat dit in akademiese kringe aanbeveel word. Waaroor moet iemand beskik wat n landbou-ingenieur wil word?

Beroepsgeleenthede Landboukoperasies en agribesighede Misstofvervaardigers Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou LNR Universiteite
Lees meer oor die Suid-Afrikaanse Grondopnemers Organisasie (SAGO) en die Grondkunde Vereniging van Suid-Afrika (SSSSA) by www.sasso.co.za en www.soils. org.za.

Landbou-Ekonomie
Landbou-ekonome spesialiseer in voedselstelsels, natuurlike hulpbronne, omgewingsbeleid en ekonomiese ontwikkeling in die landbousektor. Hulle ontleed en gee raad oor die optimale aanwending van produksiefaktore vir die volhoubare produksie van voedsel en vesel in n kompeterende internasionale bemarkingsmilieu. Hulle is ook betrokke by alle ekonomiese aktiwiteite wat behels die vervaardiging en verspreiding van landbouprodukte, die boerderyproses, bepaling van die regering se beleid oor landbou- en verbruikersake, aankope, die prosessering en verspreiding van landbouprodukte, asook by al die internasionale handelsbeleide. Beroepsgeleenthede in landbou-ekonomie Kwalifikasie BSc (Agric) LandbouEkonomie Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Universiteite waar landbougrade verwerf kan word Toelatingsvereistes Wiskunde, natuurwetenskap, landbouwetenskap of ekonomie / bedryfsekonomie Vlak 4 (50-59%)

Om n graad te behaal en sy of haar drome te verwesenlik om n landbou- of biohulpbron-ingenieur te word, moet die kandidaat dit geniet om wetenskap en ingenieurswese te bestudeer. Werksgeleenthede Werksgeleenthede vir landbou-ingenieurs sluit die volgende in: Energiebronne en meganisasie Landbou-ingenieurs hou hulle besig met navorsing en die ontwikkeling van alternatiewe energiebronne en masjinerie asook die toets en verbetering van bestaande bronne en masjinerie. Landbou-ingenieurs bied ook konsulteerdienste oor die vervanging van implemente, veral duur masjinerie wat nie altyd vir plaaslike toestande geskik is nie. Plaasstrukture Plaasstrukture dra by tot suksesvolle boerderyondernemings. Die landbou-ingenieur skep hierdie fasiliteite in ooreenstemming met die diere se behoeftes en produkeise binne die grense van strukturele duursaamheid en die oordeelkundige aanwending van kapitaal. Hierdie veld sluit geboue in vir intensiewe vleis-, melken eierproduksie; die berging, droging, verkoeling en prosessering van n groot verskeidenheid landbou- en ander produkte; sowel as kweekhuise en plastiektonnels vir blom- en groenteproduksie. Besproeiing en dreinering Die landbou-ingenieur ontwerp nuwe besproeiingstelsels, byvoorbeeld spilpunte en konvensionele besproeiingstelsels, asook stelsels vir mikro-, drup- en vloedbesproeiing en dreinering. Die landbou-ingenieur speel ook n leidende rol in die beplanning en ontwerp van groot staatswaterskemas, in hidrologiese navorsing en in watergebruik in die Republiek van Suid-Afrika. Bewaring van natuurlike hulpbronne Grond en water is beperk maar noodsaaklik vir ekonomiese voedselproduksie. Hier kan die landbou-ingenieur help met advies oor beskermende grondbewaringsen weidingstelsels, en sowel bewaringstrukture as veilige vervoerstelsels vir vloedwaterbeheer ontwerp en beplan.

Beroepsgeleenthede Staatsdepartemente: Landbou, Bosbou en Visserye Internasionale betrekkinge en samewerking Handel en Nywerheid Arbeid Water en Omgewingsake (DWEA) Banke Handelsbanke, Landbank en die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (ekonome, kredietkonsultante / adviseurs en kommoditeithandelaars)

363

Beroepsgeleenthede in landbou-ingenieurswese Kwalifikasie Duur BSc Ing Agric Vier jaar (voltyds) Instelling Universiteite van KZN en Pretoria Beroepsgeleenthede Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou LNR en universiteite Raadgewende posisies Voedselverwerkingsmaatskappye Landboutoerusting- en -stelselsvervaardigers
Besoek http://saili.co.za, webwerf van die Suid-Afrikaanse Instituut van LandbouIngenieurs (SAILI)

Toelatingsvereistes Wiskunde en natuurwetenskap op vlak 6 (70-79%)

Eienskappe wat iemand nodig het om n goeie mikrobioloog te wees So n persoon moet baie daarvan hou om in n laboratorium te werk, moet oor n ondersoekende gees en goeie konsentrasievermo beskik en moet akkuraat werk. Hy of sy moet n liefde h vir plantkunde, dierkunde, genetika, en oor die algemeen vir alle lewende en klein wesens. Die kandidaat moet selfgemotiveerd en meganies aangel wees. Beroepsgeleenthede in mikrobiologie Kwalifikasie Duur Instelling Universiteite waar landbougrade verwerf kan word en universiteite van tegnologie Toelatingsvereistes Matriekvrystelling (nie vir universiteite van tegnologie nie). n Gemiddeld van 50% vir wiskunde; 50% vir natuurwetenskap; slaag biologie BSc (Agric.) Vier jaar Mikrobiologie (voltyds)

Landbou tegniese dienste

Landboutegnici help landbouwetenskaplikes met hul werk en help ook met die insameling van inligting. Hulle bedien die boerderybedryf ook met raad en inligting. Daar bestaan drie groepe landboutegnici, naamlik: Landbouhulpbrontegnici - Werk saam met die landbouhulpbronbeampte - Betrokke by die klassifikasie, beskrywing en stipping van n streek se natuurlike hulpbronne Landbouvoorligtingstegnici - Help landbouvoorligtingsbeamptes - Versamel inligting om die voorligtingsbehoeftes te bepaal Landbounavorsingstegnici - Help landbounavorsers Beroepsgeleenthede in landbou tegniese dienste Kwalifikasie Duur Instelling Die meeste universiteite van tegnologie Toelatingsvereistes Wiskunde, landbouwetenskap, natuurwetenskap of biologie Nasionale Diploma in Land- Drie jaar bou: Plantkunde; Nasionale (voltyds) Diploma in Natuurbewaring; Nasionale Diploma in Analitiese Chemie; Nasionale Diploma in Landbou: Diereproduksie; Nasionale Diploma in Ingenieurswese

Beroepsgeleenthede Nasionale LNR-sentra Nasionale of provinsiale departemente van landbou Voedselbedrywe Wynkelders Dosering / onderwys Private maatskappye
Besoek die webwerf van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Mikrobiologie by www. sasm.org.za

Onkruidbiobeheerwetenskap
Veldwerk behels soek die natuurlike vyande vir onkruid (insekte of siekteverwekkende organismes soos fungi) of indringerplante (onkruid) in die onkruid se land van oorsprong. Studie van die natuurlike vyande in kwarantyn om te bepaal of dit oor die potensiaal beskik om indringerplante te beheer en of dit gasheerspesifiek is. Die gasheerspesifieke en skadelike insekte en fungi word uit kwarantyn gelaat en in die veld op teikenplante losgelaat. Die loslaatgebiede word gereeld besoek om te bepaal of skadelike organismes gevestig geraak het en wel die onkruid beheer. Biobeheerwetenskaplikes wat in wateronkruid spesialiseer, gebruik dikwels bote of dra waterlaarse omdat hulle gedurig in besoedelde, onkruidvervuilde riviere of damme werk. Loopbaangeleenthede in Onkruidbiobeheerwetenskap Kwalifikasie BSc of BSc (Hons) Entomology Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Die meeste universiteite Toelatingsvereistes Wiskunde, natuurwetenskap en biologie of landbouwetenskap Vlak 4 (50-59%)

Beroepsgeleenthede Staatsdepartemente: Departement Landbou, Bosbou en Visserye; Departement Water en Omgewingsake LNR Agrisake en landboukoperasies

Mikrobiologie
Mikrobiologie is die studie van mikrorganismes soos bakterie, virusse en protista wat slegs met n mikroskoop waargeneem kan word. Ons noem dit die onsigbare menigte! Alle lewende organismes beskik oor metaboliese maniere van groei, voortplanting en selfonderhoud. n Enkele bakteriesel kan onder die beste toestande in minder as n dag meer as n miljard afstammelinge voortbring. Virusse is nie lewend nie en het n lewendige gasheer nodig om te oorleef. Deesdae word n virus as n niesellulre infekteringsagent beskryf. Protista word oorheers deur enkelsellige eukariotiese organismes. Protista verskil ten opsigte van eienskappe en voeding Wat doen n mikrobioloog? n Mikrobioloog werk meestal in n laboratorium of n plek waar mikroskope genstalleer kan word. Dit kan in enige veld wees: voeding, landbou, medisyne, ekologie, farmakologie, kosmetiek, seelewe of enige plek waar diere, plante of mense lewe! Identifisering geskied volgens DNSkaryotipering.

Beroepsgeleenthede Regeringsdepartemente LNR-sentra Universiteite: dosente, navorsers Private konsultante en maatskappye

Kyk na die Biobestryding hoofstuk in hierdie handboek.

Plantpatologie
Plantpatologie word omskryf as die studie van die organisames en omgewingstoestande wat siektes by plante veroorsaak, die meganismes waarvolgens hierdie faktore siektes veroorsaak, die interaksie tussen die veroorsakende agente en die plante (uitwerking op die groei, lewering en gehalte van die plant), en die metodes waarvolgens plantsiektes bestuur en beheer kan word. Dit betrek ook kennis uit ander wetenskaplike terreine soos mikologie, mikrobiologie, virologie, biochemie, bioinformatika, ensovoorts.

364

Plantpatolo is wetenskaplikes wat die dinamiese prosesse van plantgesondheid bestudeer. Hulle werk is meer op navorsing toegespits. Beroepsgeleenthede in plantpatologie Kwalifikasie BSc Agric in plantpatologie Duur Drie jaar (voltyds) Instelling Toelatingsvereistes Die meeste Wiskunde en fisika Vlak 4 universiteite (50%-59%)
Beroepsgeleenthede

Navorsing: nasionale en provinsiale regerings-departemente LNR Agrochemiese maatskappye Saadmaatskappye Misstofmaatskappye Akademiese instellings Boerderye en kwekerye Farmaseutiese verteenwoordiger Private maatskappy Private konsultant
Kyk na www.saspp.co.za, webtuiste van die Southern African Society for Plant Pathology.

Klanteverhoudings Klein- en groothandelverkoopsverteenwoordiger Korporatiewe tuinboukundige Kweekhuisbestuurder Kweker Kwekerybestuurder Kwekerygewaskweker Landbouprodukverkope Landskapkontrakteur en bemarking Landskapontwerper Misstofverkoopsverteenworodiger Onderwyser horskool/kollege Plantnavorser Plantteler Plantvoortplanter

Radio/TV-redigeerder Siekte- en plaagbestuur 0 Siekte- en plaagb Sooikweker bosbouer / Stedelike tuinboukundige Toerustingverkope 0 Toerustingverkope Tuinboukonsultant Tuinboukundige vir n park of dieretuin Tuinboukunstenaar Tuinsentrumbestuurder Tuinbouterapeut Tuinskrywer Tuis- en kommersile grasperkbestuurder Verteenwoordiger vir n parkbestuurder Voorligtingspesialis Vrugte- en groentekweker

Beroepsgeleenthede in tuinbou en hidroponika Kwalifikasie BSc (Agric) Tuinboukunde Nasionale Diploma of BTech in tuinboukunde Duur Vier jaar vir die graad Drie jaar vir die Nasionale Diploma Instelling Die meeste universiteite Universiteite van tegnologie, landbou-kolleges Toelatingsvereistes Wiskunde, natuurwetenskap, landbouwetenskap en biologie

Statistiek
Statistici genereer, vergelyk, verifieer, onderhou en versprei statistiese inligting oor die landbousektor, insluitend die monitering en projeksie van neigings in die landbou, voedselsekuriteit en voedselverbruik. Loopbaangeleenthede in Statistiek Kwalifikasie Duur Instelling Die meeste universiteite Toelatingsvereistes Wiskunde, landbouwetenskap of ekonomie / bedryfsekonomie BSc (Agric) Vier jaar Ekonomie of BCom (voltyds) (Landbou Ekonomie)

Beroepsgeleenthede Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou Botaniese tuine Boerderybesighede Varsproduktemarkte Saadvervaardigingsmaatskappye Agribesighede / koperasies Private ondernemings Dosering / onderrig Navorsingsinstellings, bv. LNR Ontwikkelingsorganisasies Besoek www.sashs.co.za, webwerf van die Suider-Afrika Vereniging van Tuinbou Wetenskappe (SAVTW). Verwys na die vrugte hoofstukke in hierdie boek vir besonderhede van ander toepaslike verenigings.

Beroepsgeleenthede Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou SANparke Kommersile banke en ander finansile instellings Akademiese instellings

Tuinbou en Waterkultuur
Tuinboukundiges is betrokke by die toepassing van wetenskaplike produksiestelsels van groente, vrugte en sierplante. Waterkultuur is n tipe stelsel vir die produksie van grondlose groei waar misstof en minerale by water gevoeg of met water gemeng en sodoende aan die plante verskaf word. Tuinboukundiges kan hul beroepe as biotegnolo bevorder deur hul studies in hierdie dissipline verder te voer. Beskikbare posisies in hierdie veld sluit onder andere die volgende in: Bemarking van saaden bolverkope Binnenshuise plantskapontwerper / binnenshuise plantskapbestuurder Bloemistebestuurder Blomgewaskweker Boomkundige Chemiese navorsing en ontwikkeling Eienaar van tuinbousaak Gehaltebeheerspesialis Gholfbaanopsiener Informele bemarker (kant-van-die-pad)

Veeartsenykunde
Veeartse verskaf dienste aan boere, troeteldiereienaars, telers, dierebeskermingsorganisasies, wildreservate, ensovoorts. Op regeringsvlak is hulle betrokke by reguleringsdienste, d.i. diagnostIese dienste, siektebeheer, voorkoming van siektes wat die land binnekom en die uitwissing van siektes. Hulle is ook betrokke by klein en groot dierepraktyke en navorsing. Eienskappe wat met so n beroep gepaard gaan n Vurige belangstelling in die mediese veld en n spesiale en toegewyde liefde vir diere. Die persoon moet daarvan hou om met diere te speel en hulle te versorg en hy of sy moet fisies sterk wees.
Besoek www.saaha.co.za. Behalwe die Suid-Afrikaanse Diergesondheidsvereniging (SAAHA), is daar n paar ander diergesondheidsliggame. Hulle is te vinde in die hoofstuk oor Diergesondheid.

365

Loopbaangeleenthede in veeartsenykunde Kwalifikasie Duur Instelling Universiteit van Pretoria: Fakulteit van Veeartsenykunde Toelatingsvereistes Wiskunde en natuurwetenskap met n minimum slaagpunt van 50%-59% (Vlak 4). Diploma in Twee veeartsenyverjaar pleging beroep (voltyds) as n veeartsverpler

Kwalifikasie Sertifikaat: Pluimveevleisondersoek vir n beroep as Pluimveevleisondersoeker

Duur Koperatiewe opleiding / indiensopleiding / 30 dae met n minimum van 15 000 geslagte hoenders

Instelling Universiteite van Tegnologie

Toelatingsvereistes Minimum Graad 10 met ten minste een van die volgende vakke: wiskunde, biologie, natuur- of landbouwetenskap. Ondervinding sal slegs oorweeg word indien die kandidaat nie aan die vereistes voldoen nie. Sertifikaat in Pluimvee-vleisondersoek / ekwivalente bestuurder-, toesighouer- of gehaltebeheersertifikaat, met toepaslike ondervinding. n Volledige curriculum vitae by registrasie.

Beroepsgeleenthede Veeartsenyklinieke, melkerye, diereherberge Universiteite Farmaseutiese firmas en ander bedrywe Bemarking van sjirurgiese instrumente Dierenavorsingsentra Dieretuine Dierebeskermingsverenigings Kwalifikasie BSc Dieregesondheid vir n beroep as Dieregesondheidwetenskaplike Diploma in Dieregesondheid vir n beroep as dieregesondheidtegnikus Duur Vier jaar (voltyds) Instelling NoordwesUniversiteit en ander Toelatingsvereistes Matriekvrystelling: Wiskunde, natuurwetenskap, biologie en landbouwetenskap as aanbevole vakke Nasionale Senior Sertifikaat: Wiskunde, biologie en landbouwetenskap as aanbevole vakke

Sertifikaat: Pluimveevleis vir n loopbaan as n Pluimveevleisinspekteur

Indiensopleiding Universivan 20 dae. teite van Selfstudie, met Tegnologie die indiening van toepaslike werkopdragte

Beroepsgeleenthede Pluimveevleisbedryf Pluimveeabattoirs Staatsveeartsenydienste Kwalifikasie Sertifikaat: Rooivleisondersoek vir n beroep as rooivleisondersoeker Duur Teorie en praktiese teorie: minimum 30 uur onderrig koperatiewe opleiding / 80 dae indiensopleiding soos volg verdeel: 30 dae beeste; 30 dae varke (minimum 3 000 varke); 20 dae skape (minimum 2 000 skape) Instelling Toelatingsvereistes

Drie jaar

Noordwes Universiteit; UNISA (minimum drie jaar afstandsonderrig)

Beroepsgeleenthede Staatsveeartsenydienste Nywerheid: voer, medisyne, ens. Laboratorium-dierewetenskap Openbare dieregesondheid Navorsing Akademiese omgewing Dieretuine Dierebeskermingsverenigings Wildboerdery en wildbewaring Marinebiologie Diereproduksiesektore Kwalifikasie Nasionale Diploma in Veearstenytegnologie vir n beroep as veeartsenytegnoloog BTech Veeartsenytegnologie vir n beroep as veeartsenytegnoloog Duur Drie jaar: vier semesters formele opleiding en twee semesters geskikte ervaringsopleiding Twee jaar blokstudie Instelling Universiteite van Tegnologie Toelatingsvereistes Nasionale senior sertifikaat / enige gelykstaande kwalifikasie: Vlak 4 (50-59%) vir wiskunde, natuurwetenskap en biologie Nasionale Diploma in veeartsenytegnologie of n gelykstaande kwalifikasie

Universiteite Minimum Graad 10 van met ten minste een Tegnologie van die volgende vakke: wiskunde, biologie, natuur- of landbouwetenskap. Ervarings sal slegs oorweeg word indien die kandidaat nie aan die vereiste voldoen nie..

Beroepsgeleenthede

Rooivleisbedryf Rooivleisabattoirs Staatsveeartseny-reguleringsdienste Kwalifikasie Nasionale Diploma in Omgewingsgesondheid vir n beroep as vleisinspekteur BTech Omgewingsgesondheid vir n beroep as vleisinspekteur Duur Drie jaar die laaste drie maande is koperatiewe opleiding. Instelling Universiteite van Tegnologie Toelatingsvereistes Nasionale senior sertifikaat / gelykstaande kwalifikasie, met Vlak 3 (4049%) wiskunde en natuurwetenskap Nasionale Diploma in Omgewingsgesondheid of gelykstaande kwalifikasie

(Soos bo)

Twee jaar Universiteite blokstudie van Tegnologie

Beroepsgeleenthede Staatsveeartsenydienste Laboratoriumdiere-wetenskap Navorsing Akademiese omgewing

Beroepsgeleenthede Omgewingsgesondheidsbeampte Gesondheids-raadgewer Lugbesoedelings-beheerbeampte Vleisinspekteur Beroepshiginis Private konsultant

366

Veekunde / dierewetenskap
Veekundiges is gekwalifiseerde persone betrokke by navorsing en ontwikkeling wat die veebedryf met raad bedien oor diereproduksie en diereprodukte. Die areas waarop hierdie wetenskaplikes fokus sluit in: dierevoeding, teling, genetiese en vleiswetenskap, asook verskeie produksiestelsels aangaande n verskeidenheid plaasdiere. Verantwoordelikhede van veekundiges Veekunde verwys na die studie van lewende hawe in die spesifieke omgewings asook diereprodukte soos vleis, melk, vesel, leer en n verskeidenheid produkte wat uit hierdie primre produkte voortvloei. Dit sluit die ontwikkeling van nuwe produkte en die prosessering en bemarking van diereprodukte in. Veekundiges lewer belangrike bydraes tot n verskeidenheid terreine deur die bedryf te help om die land se natuurlike hulpbronne doeltreffend aan te wend navorsing te doen oor die uitdagings waarvoor produsente van lewende hawe en vervaardigers van lewendehaweprodukte te staan kom raad te gee oor alle dierespesies en hul produkte (bydrae tot die lewendehawebedryf) bewaring van en aanwending van die ryk genetiese biodiversiteit van dierespesies waarmee in Suid-Afrika geboer word die gebruik van die nuutste biotegnologie om die lewendehawebedryf te help om tred te hou met die globale kompetisie in diereproduksie en -produkte Die aard van die werk wissel van direkte werk met diere tot die grondbeginsels van molekulre biotegnologie. Navorsers mag daarom hul werkdag in die laboratorium deurbring, of hulle kan fisies met diere werk. Raadgewende veekundiges werk in die toegepaste situasie wat vereis dat hulle baie rondreis en die bedryf in n wyer sin beleef. Vereistes: Watter tipe persoonlikheid moet ek h? Die belangrikste vereiste is dat veekundiges/dierewetenskaplikes daarvan moet hou om met diere te werk. Beroepsgeleenthede in die dierewetenskap Kwalifikasie BSc Agric: Veekunde Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Die meeste universiteite Toelatingsvereistes Wiskunde, natuurwetenskap op Vlak 4 (50%59%)

Voedselwetenskap / -Tegnologie
Voedselwetenskaplikes is verantwoordelik vir die ondersoek en inspeksie van voedsel om te verseker dat voedsel gesond en veilig is vir menslike verbruik. Hul funksies het met die volgende te doen: ondersoek van die basiese aard en voedsel en die, fisiese en chemiese eienskappe daarvan navorsing oor nuwe en ekonomiese produksieprosedures ontwikkeling van nuwe en veilige voedselprodukte bestuur binne maatskappye wat betrokke is by die prosessering en preservering van voedsel Voedseltegnolo hanteer aspekte wat verband hou met die produksie, preservering en die ontwikkeling van voedsel van ho gehalte. Hulle bestuur ook prosesseringsaanlegte en laboratoriums vir gehalteversekering. Hulle is verantwoordelik vir die monitering van die voedselgehaltestandaarde deur regeringsorganisasies (naamlik die SABS). Beroepsgeleenthede in voedselwetenskap/-tegnologie Kwalifikasie BSc Voedselwetenskap of BSc (Agric) [Voedselwetenskap vir n beroep as voedselwetenskaplike] Nasionale Diploma in Voedseltegnologie en BTech [Voedseltegnologie - vir die beroep van voedseltegnoloog] Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Die meeste universiteite Toelatingsvereistes Wiskunde, fisika en biologie of landbouweten-skap. Vlak 4 (50%-59%) (Soos hier bo).

Vier jaar (voltyds)

Die meeste universiteite

Beroepsgeleenthede Departement van Landbou LNR en akademiese instellings Voedselvervaardigings-/ verwerkingsmaatskappye

Besoek www.saafost.org.za, webwerf van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Voedselwetenskap en -Tegnologie (SAAFoFST).

Weidingkunde
Weidingkundiges hanteer alle aspekte van die bewaring, verbetering en gebruik van natuurlike en gevestigde weiding. Die weidingkundige beantwoord vrae soos hoe gereeld, hoe kwaai en op watter tyd van die jaar weidingsplante ontblaar behoort te word, hoeveel diere op bepaalde weiding aangehou kan word en waarom dit nodig is om heinings te span en kampe te maak. Beroepsgeleenthede in weidingkunde Kwalifikasie BSc (Agric) Weidingkunde; Nasionale Diploma in Natuurbewaring Duur Drie jaar (voltyds) Instelling Toelatingsvereistes Die meeste Wiskunde, landbouuniversiteite en wetenskap en/of universiteite van biologie tegnologie

Beroepsgeleenthede Veeteeltbedrywighede, byvoorbeeld plase en voerstalle Lewendehawe-produkte, byvoorbeeld suiwelprodukte Voere en veemiddelsmaatskappye Landbouvoorligtingsbeamptes Tegniese raadgewer/bestuurder van besigheid betrokke by lewende hawe, lewendehawe-produkte, verspreiders van voere en veemiddels Onderrig / dosent Navorsing: voeding, fisiologie, teling, en verwerking van produkte Konsultant- en raadgewende dienste, byvoorbeeld private konsultant, landboukoperasies Natuurbewaring instellings Wetgewende/regulerende, byvoorbeeld Departement Landbou Farmaseutiese maatskappye
Besoek die webwerf van die Suid-Afrikaanse Vereniging van Veekunde (SASAS) www.sasas.co.za.

Beroepsgeleenthede Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou Nasionale Parke verskeie afdelings van natuurbewaring Misstof- en saadmaatskappye
Lees oor die Weidingsvereniging van Suider-Afrika (GSSA) by www.grassland.org. za.

367

Wingerdbou
Wingerdboukundiges pas die beginsels van plantwetenskap toe om wingerde te manipuleer om die tipe druiwe voort te bring wat nodig is vir die produksie van verskillende wyntipes en -style. Verpligte skoolvakke: wiskunde, natuurwetenskap, biologie. Loopbaangeleenthede in wingerdbou en wynkunde Kwalifikasie BSc Agric: Wingerdbou en Wynkunde vir n wynkundige of wingerdboer Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Toelatingsvereistes Universiteit Wiskunde en natuurwetenStellenbosch skap Vlak 5 (60%69%)

museums, in onderwys, in wildbestuur of -bewaring, landbou en medisyne.

Ekoloog
Ekolo bestudeer die verhoudings tussen plante, diere en hul omgewings en die maniere waarop dit met mekaar in interaksie is.

Geofisikus
n Geofisikus gebruik fisika, wiskunde en chemie om die fisiese kenmerke van die soliede aarde, die vloeibare aarde en die buitenste atmosfeer (d.i. die aardoppervlak en binnekant en die atmosfeer en hidrosfeer) te verstaan en verklaar.

Geograaf
n Geograaf bestudeer die aarde se oppervlak, kenmerke, klimaat, plantegroei en fisiese toestande. Hulle bestudeer en ontleed ook die verhouding tussen menslike aktiwiteite en die natuurlike en beboude omgewing. n Klimatoloog is n geograaf wat klimate, hul kenmerke en oorsake bestudeer. n Geomorfoloog bestudeer geologiese aspekte van die aarde se land- en seebodem-oppervlakke. n Riviergeoloog bestudeer die wetenskap van rivierformasies.

Hor sertiTwee jaar fikaat in landbou vir n beroep as n wingerdbou- / wynboukundige Diploma in Landbou: Keldertegnologie vir n beroep as n wynboukundige Drie jaar, met praktiese opleiding

Elsenburglandboukollege, Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Elsenburglandboukollege, Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT)

Senior sertifikate / gelykstaande kwalifikasie (Matriekvrystelling nie n vereiste nie). Indien studente aan die begin van die akademiese jaar n wiskunde-evaluasie druip, moet die student vir wiskunde registreer. Wiskunde, biologie en natuurwetenskap. Hor Sertifikaat in landbou met wingerdbou en wynwetenskap as keusevakke of gelykstaande kwalifikasie

Geoloog
Geologie is n aarde- of geowetenskap en sluit kennis uit die terreine van fisika, chemie, biologie en paleontologie in. Geotegnolo en geotegnici werk baie nou saam met geolo.

Geotegnoloog
n Geotegnoloog werk in n baie komplekse terrein bestudeer die aardkors en help om natuurlike hulpbronne soos water, minerale en metale op te spoor en te ontgin, en bepaal ook die toestande onder die oppervlak.

Beroepsgeleenthede

Entrepreneur Bestuurder Produkontwikkelaar Tegniese voeldselbemarker

Kyk na die webwerf van die Suid-Afrikaanse Wingerd & Wynkundevereniging (SAWWV) by www.sasev.org.

Hidroloog
Hidrolo bestudeer water in stroompies, riviere en ondergronds. Hulle evalueer verskillende prosesse in die watersiklus soos renval, verdamping, grondwater en riviervloei om te bepaal hoeveel water beskikbaar is en hoe betroubaar die voorsiening is.

Mikrobioloog
Vind mikrobiologie onder die vorige opskrifte. Beroepe sluit in di van bakterioloog, viroloog, mikoloog, landbouwetenskaplike; waterwetenskaplike, bioloog, plantkundige, ekoloog, entomoloog, tuinboukundige, mediese tegnoloog, mikrobioloog, apteker, dierkundige.

3. Beroepe wat met landbou verband hou

Besonderhede oor die volgende (en meer) is beskikbaar in die beroepsleidinghulpbron, Water@Work.

Omgewingsbeskerming en -beheer
n Omgewingsbeskermingsbeampte sien om na die omgewing deur die gehalte van afvalwater wat deur individuele aanlegte/prosesse of groter industrile of vervaardigingsaanlegte uitgelaat word, te monitor.

Biochemikus
Biochemie is die basis van alle lewenswetenskappe. n Biochemikus bestudeer die selle van lewende organismes soos diere, plante en mikro-organismes, hul chemiese samestelling en hul metaboliese prosesse. Biochemici pas hul kennis op die volgende terreine toe: medisyne, veeartsenydienste, landbou, bosbou, tuinbou, omgewingswetenskap en vervaardiging.

Omgewingsgesondheidbeampte
Omgewingsgesondheidbeamptes ontwikkel, reguleer, dwing af en monitor wette en regulasies wat met openbare gesondheid, bou- en omgewingsbestuur verband hou ten einde goeie gesondheid, higine en veiligheid te bevorder.

Bioloog
Oor die algemeen bestudeer biolo lewende organismes (d.i. hul struktuur, funksies, evolusie, verspreiding en die manier waarop hulle met mekaar verband hou). Biolo doen navorsing oor die lewensiklusse van lewende goed (bv. mense, diere, plante) en hoe hierdie siklusse met die omgewings verband hou.

Omgewingsingenieur
Omgewingsingenieurs assesseer en bestuur die uitwerking van menslike en ander aktiwiteite op die natuurlike en beboude omgewing; doen omgewingsimpakstudies, bestuur natuurlike hulpbronne en beheer besoedeling.

Dierkundige
Dierkundiges is biolo wat diere bestudeer. Hulle bestudeer die strukture, eienskappe, funksies, ekologie en omgewings van diere, die evolusie van plaasdiere, en ook die anatomie, fisiologie, embriologie, gedrag, siektes en geografiese verspreiding van diere. Dierkundiges werk as navorsers by universiteite of navorsingsinstitute, as laboratorium- of veldwerkers, in

Omgewingswetenskaplike
Daar is verskillende tipes werk in omgewingswetenskap. Sulke wetenskaplikes het te doen met die bewaring en bestuur van natuurlike ekosisteme in water en op land, habitatte, skaars en bedreigde fauna en flora of natuurreservate.

368

Plantkundige
Plantkundiges bestudeer die biologie en ekologie van alle tipes plante. Plantkundiges gebruik hul kennis in gebiede soos bewaring, bestuur van natuurlike hulpbronne, landbou, bosbou, tuinbou, medisyne en biotegnologie.

Waterkultuurkundige
Waterkultuur behels die kweek van plante en die teel van diere wat in water leef, insluitend, vis, skulpvis, waterblommetjies, skaaldiere, en selfs krokodille. Hierdie diere word as voedsel, vir troeteldiere, akwariums en selfs om wilde populasies te herbevolk, geoes. Waterkundiges werk gewoonlik as boere of tegnici. Hulle werk hoofsaaklik buitenshuis en hul werk behels gewoonlik dat hulle nat en vuil word. Daar word gewoonlik van waterkundiges verwag om oortyd te werk veral tydens die oesseisoen. Soos by boerdery, moet voorrade gedurig versorg word selfs oor naweke en openbare vakansiedae.

Funksionelebestuurders bestuur spesifieke funksies of afdelings van die maatskappy, soos administrasie, bemarking, finansies of aankope Bedryfsbestuurders is verantwoordelik vir die manier waarop n besigheid werk, byvoorbeeld krediet- en verliesbeheer. Ook produksiebestuurders genoem. Hoofbestuurders is verantwoordelik vir die werk van verskeie bestuurders met spesifieke verantwoordelikhede. Hy of sy beskik oor n bre agtergrond en werk nie net as spesialis op n spesifieke terrein nie; hierdie werk behels funksionele en bedryfsbestuur Bestuurskonsultante werk onafhanklik en adviseer besighede oor bestuursaangeleenthede; ondersoek probleme en bied oplossings; help met strategiese beplanning.

Chemiese Ingenieur
n Chemiese ingenieur ontwerp en bedryf prosesse wat roumateriale (deur fisiese, chemiese en termiese wysigings) in bruikbare alledaagse produkte soos brandstof, farmaseutiese middels, tandepasta, suiker, plastiek, sintetiese vesel, chemikalie, plofstowwe, papier, misstof en sement verander. Hulle dra ook by tot die beskerming van die omgewing deur die besoedeling van die lug en water te beheer. Chemiese ingenieurs, chemiese tegnici en chemiese tegnolo is moontlike beroepe, en verbandhoudende spesialisrigtings is: prosesontwerp, prosesbeheer-ingenieurswese, biochemiese ingenieurswese en petrochemiese ingenieurswese.

Waterwetenskaplike
Waterwetenskaplikes bestudeer verskeie aspekte van binnelandse en mariene-omgewings. Dit dek die fisiese (soos temperature, waterstrome en die tempo waarteen water vloei, die helderheid van water, erosie en sedimentasie); die biologiese (soos plante, diere en mikrobes wat in water leef); die chemiese (soos die organiese en anorganiese samestelling van water, watersuiwering, gehalte van water) en die ekologiese (die maniere waarop organismes met hul omgewings in interaksie is).

Ekonoom
Ekonome ontwikkel en pas teorie toe oor hoe mense geld bestee; die prosesse wat betrokke is by die manier waarop goedere geproduseer, verskaf en gebruik word; en hoe besighede of regerings hulpbronne toeken (bv. natuurlike hulpbronne, tegnologie, arbeid en kapitaal of finansiering). Iemand wat in die ekonomie belangstel, kan een van die volgende beroepe oorweeg: Omgewingsekonoom bestudeer die omgewingsimpak van projekte en ontwikkeling; adviseer industrie en regering oor regulasies vir omgewings- en natuurlikehulpbronbestuur; adviseer regerings oor hul verantwoordelikheid ten opsigte van internasionale ooreenkomste en omgewingsverdrae. Ander rekenmeester; aktuaris; landbou-ekonoom; transportbesorger; industrile ekonoom; politieke wetenskaplike; aandelemakelaar.

4. Ander beroepe mense en maatskappye wat in hierdie boek aangedui word

Besonderhede oor die volgende (en ander) verskyn in die beroepshandleiding Water@Work

Administrateur
Administrateurs en klerke doen die algemene kantoorwerk wat ander professionele personeel en bestuurders help om hul werk te doen, bv. rekordhouding, byhou van rekenings, opstel en tik van verslae en briewe en liasseerwerk. Administrateurs kan in beheer wees van maatskappye se administrasie of hulle kan kantoorbestuurders, boekhouers, kassiere, persoonlike assistente, tiksters, sekretaresses of ontvangspersone wees.

Gemeenskapswerker
Gemeenskapswerkers moedig die gemeenskap aan en help groepe om hulself te help en te ontwikkel hulle help gemeenskappe om hul behoeftes te identifiseer, om besluite te neem en om maniere te ontwikkel om in die behoeftes te voorsien. Gemeenskapswerkers reis binne die gemeenskappe en hou persoonlike kontak met die gemeenskappe.

Bemarkingspesialis
Iemand wat in bemarking werk moet uitvind waarom klante wil koop en moet weet hoe om hierdie produkte en dienste so goedkoop en doeltreffend moontlik aan te bied. Ander beroepe wat bemarking behels, sluit die volgende in: openbare betrekkinge, kopieskrywing, produkontwikkeling en aankopebestuur. Kreatiewe direkteure, mediadirekteure en verkoopsbestuurders val ook hieronder.

Inligtingstegnologiespesialis
Mens wat met inligtingtegnologie (IT) werk programmeer rekenaars om take uit te voer (rekenaarprogrammering), rekenaarprogramme te ontwerp en ontleed (stelselontleding), administrasie van databasisse en netwerke, bedryf van rekenaarstelsels en die ontwerp van hardeware. Beroepe wat met IT te doen het sluit die volgende in: webtuiste-ontwerper, netwerkkontroleur, rekenaarkonsultant, elektroniese ingenieur, rekenaarondersteuningstegnikus, Internetdienste en ondersteuningstegnikus.

Bestuurder
Bestuurders verskaf leierskap aan organisasies om hul doelwitte te bereik. Die bestuur van n besigheid sluit die organisasie, navorsing, beplanning, beheer en rigtinggewing aan al of n deel van die werknemers se werk in. Bestuurders bestuur en motiveer mense sodat hulle hul werk goed doen - hulle bestuur soms ook hulpbronne soos finansies. Verskillende tipes bestuurders voer verskillende take uit: Topbestuur sluit die voorsitter, direksie, besturende direkteur of hoof- uitvoerende beampte en ander ho bestuurders in

Kartograaf
Kartografie is die wetenskap van kartering asook die studie van wetenskaplike dokumente en kunswerke. In die besonder gaan dit oor al die stadia van evaluering, saamstel, ontwerp en grafiese voorstellings wat nodig is om nuwe en hersiene kaarte te skep vanaf verskillende vorme basiese data soos lugfotos, veldrekords, historiese manuskripte, ander kaarte en statistiese verslae.

369

Die bekendstelling van GIS (geografiese-inligtingstelsels) en ander rekenaarondersteunde karteringstelsels; koordlose toepassings en GPS (globale posisioneringstelsels) het nuwe dimensies tot kartografietegnieke en die gebruik van ruimtelike inligting toegevoeg. Konvensionele karteringstegnieke word al meer met rekenaartegnologie vervang.

Meteoroloog
n Meteoroloog bestudeer die aarde se atmosfeer en die verandering daarin wat die daaglikse weer, langtermynklimaat en uiterste weerstoestande soos orkane en tornados benvloed. n Weerkundige voorspel die weersomstandighede deur neigings in die atmosfeer, soos winde, neerslag en lugdruk, te bestudeer. n Verbandhoudende beroep is di van meteorologiese tegnikus wat verantwoordelik is vir die insameling van meteorologiese inligting en vir die bedryf en instandhouding van weerwaarnemingsnetwerke.

Laboratoriumwerker/Ontleder
Laboratoriumtegnici of -tegnolo help die wetenskaplikes (in die fisiese, chemiese, biologiese en lewenswetenskappe) deur monsters te versamel, eksperimente uit te voer, mate te neem en uitslae aan te teken. n Chemieselaboratorium-tegnikus of -tegnoloog help om chemiese en verbandhoudende produkte te ontwikkel, produseer en gebruik.

Navorser
Navorsers voeg kennis by tot hul bepaalde velde. Navorsers kyk na dit wat oor die bepaalde veld bekend is en toets hierdie teorie om te kyk hoe waar dit is. Navorsers versamel inligting en organiseer dit op so n manier dat mense verskillend daarna kyk. Navorsers word ook aangemoedig om, indien moontlik, nuwe tegnologie te ontwikkel. n Navorser in basiese of fundamentele navorsing in die natuurwetenskappe bestudeer en probeer bepaal watter beginsels en wette die biofisiese wreld onderl en beheer. n Navorser wat by toegepaste navorsing betrokke is, soek praktiese maniere om basiese navorsing te doen. Albei tipes navorsing is nodig. Hoe meer ons daarvan weet en leer, hoe meer toepassings is moontlik. Innovering is die eindproduk van hierdie tipe navorsing. Hierdie term verwys na die proses waardeur n idee wat deur navorsing geskep is in n nuwe of verbeterde produk, proses of benadering omgeskakel word wat werklike behoeftes van die gemeenskap hanteer en wetenskaplike, tegnologiese, organisatoriese of kommersile aktiwiteite behels.

Landmeter
Landmeting (ook geomatika genoem) is die wetenskap van die opmeting en kartering van die aardoppervlak, wat natuurlike en mensgemaakte kenmerke en die see insluit. Na n aantal jare in die veld kan landmeters as een van die volgende spesialiseer: Hidrografiese landmeter; Landmeter ook kadastrale landmeters genoem; Ingenieurslandmeter meet roetes vir pyplyne, rioolslote, tonnels, paaie en spoorwe uit; Topografiese landmeter doen opmetings en neem lugfotos van fisiese kenmerke op die aarde soos riviere, heuwels en valleie om kaarte daarvolgens saam te stel; Geodetiese (aardmeetkundige) landmeter bepaal posisies op die aarde se oppervlak baie akkuraat deur gebruik te maak van satellietseine (bv. die globale posisioneringstelsel of GPS); die posisies van die sterre en elektroniese afstands- en gelykmakings-afmetings; Mynlandmeter bepaal die grense van myne, ondergrondse afmetings en oopgroefmyne; Afstandswaarnemingslandmeter monitor veranderinge in die aarde se kenmerke deur die gebruik van digitale data van horesolusiesatelliete en ander beeldstelsels in die lug.

Onderwys-/opleidingspraktisyn
Onderwys en opleiding is noodsaaklik in die landbou en op ander terreine. Oor die algemeen mag die volgende beroepe iemand interesseer wat dit geniet om onderrig te gee en ander mense te help om te groei en hul potensiaal te ontwikkel. Die mees voor die hand liggende beroepe in skole en tersire instellings word genoem. Mensehulpbronontwikkelingspraktisyn die praktisyn beplan, berei voor en bied opleiding aan werkers in industrie, besighede en regeringsdepartemente om te help met vaardigheidsontwikkeling en die verhoging van produktiwiteit (insluitend indiensopleiding en vakleerlingskappe). Opleidingsbeampte hy of sy beplan, ontwikkel, implementeer en evalueer opleidings- en ontwikkelingsprogramme in organisasies. Volwasseneopvoeder hierdie beroep word hoofsaaklik in professionele ontwikkelingsareas, basiese volwassene-onderwys, vaardigheidsontwikkeling en persoonlike verryking beoefen.

Maatskaplike werker
Maatskaplike werk behels die welstand van mense en hulp aan mense om probleme te hanteer wat veroorsaak word deur swak sosiale toestande, werkloosheid en armoede.

Inligtingstegnologiespesialis
Mens wat met inligtingtegnologie (IT) werk hou hulself besig om rekenaars te programmeer om take uit te voer (rekenaarprogrammering), rekenaarprogramme te ontwerp en ontleed (stelselontleding), administrasie van databasisse en netwerke, bedryf van rekenaarstelsels en die ontwerp van hardeware. Beroepe wat met IT te doen het sluit die volgende in: webtuiste-ontwerper, netwerkkontroleur, rekenaarkonsultant, elektroniese ingenieur, persoonlikerekenaarondersteuningstegnikus, Internetdienste en ondersteuningstegnikus.

Politieke wetenskaplike
n Politieke wetenskaplike bestudeer die manier waarop mense individueel, in groepe en as massa polities optree, asook ook hul verhouding met die gemeenskap en die ekonomie.

Meganiese ingenieur
n Meganiese ingenieur ontwerp, ontwikkel, produseer, installeer, bedryf, toets en onderhou masjinerie en meganiese toerusting. Meganiese ingenieurs word bygestaan deur meganiese-ingenieurstegnolo en -tegnici en hulle werk almal nou saam met ander professionele persone (bv. met argitekte in die ontwerp van lugversorgingsaanlegte). Meganiese ingenieurs, tegnolo en tegnici spesialiseer gewoonlik op n bepaalde gebied en die meganiese toerusting wat daarmee gepaard gaan. Die volgende is enkele voorbeelde: Landbou trekkers, dorsmasjiene, stropers, melkmasjiene en verpakkingsmasjiene Water ontwerp en bou wateraanlegte en verwerkingsaanlegte vir afvloeiwater Kragopwekking stoom-, water-, gas- en kernkragturbines wat gebruik word om kragopwekkers aan te dryf

Prokureur
Prokureurs gee regsadvies, skryf dokumente, voer onderhandelings oor regsaangeleenthede en mag ook klinte in howe verteenwoordig. Nie alle prokureurs bedryf regspraktyke nie - hulle gebruik ook hul kennis in sakeaangeleenthede soos nywerheidsbetrekkinge, belasting, kommersile transaksies en die inkorporering van nuwe maatskappye.

Proseskontroleur
n Proseskontroleur by n hidro-elektriese aanleg bedryf en beheer instrumente en masjinerie wat gebruik word om elektrisiteit op te wek. Proseskontroleurs is ook by steenkool- en kerngedrewe kragstasies nodig. Proseskontroleurs werk ook in chemiese, kragopwekking- en sommige voedsel- en drankbedrywe.

Mensehulpbron- of personeelbestuurder
Mensehulpbron- of personeelbestuurders bemoei hulle met die mense by die werk en hul verhoudings met mekaar en die organisasie, bv. indiensneming, opleiding of mensehulpbronontwikkeling, organisasiebeplanning en ontwikkeling, arbeidsverhoudinge, besoldiging, navorsing en administrasie.

Rekenmeester
Rekenmeesters stel finansile state, begrotings, boekhoustelsels en kontantvloei op sodat bestuurders sinvolle sakebesluite kan neem en hul maatskappywinste kan toeneem.

370

Rekeningkundige beroepe sluit in di van geoktrooieerde rekenmeester; kosterekenmeester; finansile rekenmeester; rekeningkundige bestuurskonsultant; finansile bestuurder; ouditeur; kredietkontroleur; boekhouer.

van hulpbronne en grond en vir die verbetering van mense se lewensomstandighede. Stads-en-streekbeplanners word bygestaan deur stads-en-streekbeplanningstegnici.

Sakeproses-uitkontraktering en aflandige ontwikkeling (BPO&O)

Hierdie bedryf, wat slegs ongeveer n dekade in Suid-Afrika aktief is, sal na verwagting oor die volgende vier jaar met 50 persent groei. Dit sal baie werkgeleenthede vir werklose Suid-Afrikaners skep: n mens het net n basiese matriekkwalifikasie nodig. Dit sluit beroepe soos oproepsentrumagente in.

Sweiser
Sweisers heg twee of meer stukke metaal aan mekaar deur die aanwending van hitte, druk, of n kombinasie van die twee. Kopersweis, soldeer, elektronstraal en laserstraal is ander metodes waarop staal geheg kan word. Iemand wat oor soortgelyke kwalifikasies beskik, kan ook n stoomketelmaker; instrument-, patroon- en stempelmaker; ystersmid; loodgieter; plaatmetaalwerker; passer en draaier, paneelklopper wees.

Skakelwerk
Iemand wat op die gebied van openbare betrekking werk, vorm en handhaaf n goeie beeld van die organisasie waar hy of sy werk en toon aan die publiek wat van die organisasie aantreklik en aanloklik is. Die persoon vestig tweerigtingkommunikasie tussen die organisasie en die publiek of gehore (bv. klante, ander besighede, regerings, aandeelhouers, spesialebelangegroepe, werknemers en gemeenskappe). n Verbandhoudende beroep is di van personeelkonsultant.

Wiskundige / statistikus / aktuaris

n Wiskundige ontwikkel wiskundige teorie en metodes (teoretiese wiskunde). Wiskundiges los probleme op deur wiskundige beginsels en modelle toe te pas asook deur bedryfsnavorsing en numeriese ontleding (toegepaste wiskunde). Wiskundige en statistiese beginsels kan op verskillende terreine toegepas word, insluitend fisika, medisyne, rekenaartegnologie, astronomie, ekologie, chemie, genetika, sosiale wetenskappe, sake, sakewreld en handel. n Statistikus versamel, klassifiseer en ontleed numeriese inligting om byvoorbeeld besluite en voorspellings te maak en om prosesse te evalueer. n Aktuaris is n statistiese kundige wat met inligting werk wat te doen het met mortaliteit, siekte, werkloosheid en aftrede. n Aktuaris se gespesialiseerde funksies is veral vir die versekeringsbedryf nuttig om byvoorbeeld versekeringspolisse te ontwikkel, en ook vir mediese en pensioenskemas. Bronne: www.daff.gov.za; water@work

Siviele ingenieur
Siviele ingenieurswese is waarskynlik die omvangrykste van alle ingenieursterreine. Siviele ingenieurs skep, verbeter en verskaf fasiliteite vir die lewe, bedrywe en vervoer. Siviele ingenieurs moet kennis dra van materiale, grond, hidroulika en vloeimeganismes. Hulle werk behels ook die beskerming van die omgewing. Siviele ingenieurs word bygestaan deur siviele ingenieurstegnici wat die meeste van die praktiese en funksionele werk doen en siviele ingenieurstegnolo wat die meer teoretiese werk soos beplanning, ontwerp en navorsing doen.

5. Beurse
Vind Beurse onder opskrif 7.

Sosiale Wetenskaplike
Sosiale wetenskaplikes is betrokke by die oorsprong en ontwikkeling van die menslike samelewing en die instelling, verhouding en idees in die lewe en die samelewing. Iemand wat in n beroep in sosiale wetenskappe belangstel, kan die volgende oorweeg: Sosioloog ondersoek die maniere waarop sosiale groepe (bv. families, stamme en gemeenskappe) en instellings (bv. religieuse, politieke en sake-instellings) met mekaar in interaksie tree en mekaar en individue se gedrag benvloed. Industrile sosioloog pas die beginsels van sosiologie op werkersorganisasies en die verhouding tussen werkers en werkgewers toe en is betrokke by arbeidsverhouding in komplekse industrile samelewings Antropoloog bestudeer die oorsprong, ontwikkeling en funksionering van menslike samelewings en kulture (huidige en vorige) deur byvoorbeeld religie, familie- en verwantskapstelsels, tale, kuns, musiek en ekonomiese en politieke stelsels te ondersoek. Antropolo mag spesialiseer as toegepaste antropoloog; fisiese antropoloog; linguistiese antropoloog; en n sosiale/kulturele antropoloog.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV)
Direktoraat: Sektor Onderwys en Opleiding Tel: 012 319 6628 www.daff.gov.za Die Direktoraat Sektor Onderwys en Opleiding speel n belangrike rol in die bevordering van beroepe in die landbou, bosbou en visserye en bied die volgende aan: Eksterne beursskema Ervaringsopleiding, internskappe en n ontwikkelingsprogram vir jong beroepslui Internasionale studieprogramme Eksterne beursskema Die primre funksie van die eksterne landboubeursskema is die ontwikkeling van menslike hulpbronne in die landbou-, bosbou- en visserysektor. Die beursskema is die belangrikste deel van n omvattende jeugprogram wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye onderneem is. Die kriteria vir finansiering is n kombinasie van die vakke wiskunde en natuurwetenskap. Die hoofdoel van die Direktoraat is om veeartse, wynboukundiges, landbou-ingenieurs, ekonome, voedselwetenskaplikes, visserywetenskaplikes en bosbouers op te lei en ook ander kritieke vaardighede vir die bevordering van die bedrywe te ontwikkel.

Sport-en-ontspanningsbeampte
Toerisme en ontspanning is die snelgroeiendste bedrywe in Suid-Afrika en bied n interessante toekoms - op die gebied van waterverwante ontspanningsaktiwiteite, ekotoerisme en vele ander. Daar is verskeie beroepe op die gebied van sport en ontspanning om van te kies: toeristebestuurder, toeroperateur, toergids, toeriste-inligtingsbeampte, reisagent of ontspanningsbestuurder/-beampte.

Stads-en-streekbeplanner
Stads-en-streekbeplanners ontwikkel planne en beleid vir die gebruik

371

Ervaringsopleiding Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye verskaf in die eerste plek ervaringsopleiding aan beurshouers in die relevante studiedissiplines as ervaringsopleiding deel is van hul kwalifikasievoorwaardes. Ervaringsopleiding kan ook gegee word aan kwekelinge in ander kategorie soos werklose gegradueerdes en vrywilligers. Hierdie opleiding word gegee op voorwaarde dat die volgende beskikbaar is: voldoende finansile hulpbronne om sodanige kwekelinge te akkommodeer voldoende infrastruktuur om sodanige kwekelinge te akkommodeer gepaste en gekwalifiseerde mentor(s) om oor kwekelinge toesig te hou spesifieke of bepaalde dienste wat die beste deur kwekelinge uitgevoer kan word Die Direktoraat Sektor Onderwys en Opleiding skakel gereeld met die verskillende akademiese instellings aangaande kwekelinge se vordering. Internskap Hierdie internskappe is vir opgeleide, werklose landbou-, bosbou- en visserygraduandi en graduandi op ander verwante terreine wat praktiese ervaring wil opdoen om n beter kans te h om in diens geneem te word. Ontwikkelingsprogram vir jong beroepslui Die program is gemik op jong graduandi met n baccalaureusgraad soos BSc, BSc Agric, BSc Ingenieurswese, BVSc of nagraadse opleiding in die landbou of natuurwetenskappe wat graag verder wil studeer en n honneurs-, magister- of doktorsgraad wil behaal, en die nypende tekort aan mense met kritiese vaardighede in die landbou sal aanvul. Internasionale studieprogram Danksy hierdie program kan die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye potensile kwekelinge in landbou, bosbou en visserye help om oorsee opleiding te ontvang. Die fokus in internasionale studieprogramme sluit nagraadse studie en kortkursusse in.

7. Belanghebbendes
Beurse
Verskeie bedryfsverenigings ken beurse toe, soos die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Voedselwetenskap en -tegnologie (www.saafost.org.za), die Suid-Afrikaanse Nasionale Sade-organisasie (SANSOR), die Vereniging vir Veevoervervaardigers (AFMA), Subtrop, Stud Wildtelers/Wildboerdery SA, die Suikerbedryf se Trustfonds vir Opvoeding en die Woltrust. Career Wise-beursdienste Tel: 011 484 7505 www.careerwise.co.za Die toekenning van beurse is een manier waarop maatskappye wette oor swart ekonomiese bemagtiging (korporatiewe maatskaplike belegging) kan nakom. Terselfdertyd soek hulle na geskikte kandidate wat mettertyd vir hulle kan werk. Vind uit wat bied maatskappye in die landbousektor waarin u belang stel. Lees oor die Cochran Fellowship Program, wat Amerikaansgebaseerde landbou-opleiding aanbied, op die webwerf van die VSA se Departement van Landbou se Buitelandse Landboudiens (FAS) (www.fas.usda.gov). Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) bied beurse aan. Dit kan besigtig word by www.daff.gov.za. Kies: (1) Food Security & Agrarian Reform Branch, (2) Education, Training and Extension Services, (3) Careers in Agriculture. Sommige distriksmunisipaliteite hou geld uit vir arm, belowende studente om verder te studeer. Fundisa is n gesubsidieerde rekening waarmee spaargeld vir onderwys beskikbaar gestel word, en is gerig op laerinkomstegroepe. Spaarders ontvang n 25%-bonus van die regering benewens die geld wat hulle spaar. Vir nadere besonderhede, besoek www.asisa.co.za/fundisa. Lees oor die Jacob Zuma Opvoedingtrust by www.jacobzumatrust.org. za. Die Landbou-ekonomie vereniging van Suid-Afrika bied die BD Nomvete-beurs aan om finansile ondersteuning te gee vir kandidate om doktorale programme in landbou-ekonomie of n goedgekeurde verbandhoudende vakgebied te voltooi. Besoek www.aeasa.org.za vir meer inligting. Skakel Nasionale Finansile Hulp aan Studente by 021 763 3232 of besoek hulle webtuiste www.nsfas.org.za vir meer inligting oor beurse. Doen navraag oor beurse by opleidingsinstellings soos die Universiteit van die Vrystaat en Mangosuthu Universiteit vir Tegnologie. Die Sitrusakademie het n beursfonds vir horskoolleerlinge en studente aan verskeie akademiese instellings. Provinsiale Departemente van Landbou bied beurse aan. Party van hulle is vir loopbane in landbou-ingenieurswese en kontakbesonderhede is te vinde by http://saiae.co.za, webwerf van die Suid-Afrikaanse Instituut vir Landbou-ingenieurs. SOOOs soos AgriSETA en FoodBev is ook n bron vir studiebefondsing. Stigtings bied eweneens beurse aan. Dit is vir studente oor die hele Afrika, selfs al word die opleiding in Suid-Afrika gegee. Dit kan spesifiek verband hou met die agro-voedselbedryf, byvoorbeeld die Proteennavorsingstigting (besoek www.proteinresearch.net) of algemeen, soos die Nelson Mandelastigting. Die Proteennavorsingstigting ken beurse vir nagraadse studie toe. Stuur n e-pos na pns@proteinresearch.net. Die Studietrust bied beurse vir landboustudie aan. Besonderhede kan verkry word by www.studytrust.org.za. Skakel 011 726 5604, stuur n epos na info@studytrust.org.za of skryf na Posbus 29192, Melville 2109. Die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge (SAIRR) het n beursprogram. Beursprograminligting kan verkry word onder Products & Services op www.sairr.org.za.

Departement Hor Onderwys en Opleiding (DHOO)

Tel: 0800 872 222 www.dhet.gov.za Die Groenskrif vir Naskoolse Onderwys en Opleiding beoog om die naskoolse onderwys- en opleidingstelsel met Suid-Afrika se algemene ontwikkelingsagenda te vereenselwig, wat ontwikkelingstrategie soos die volgende insluit: die Nuwe Groeiweg, die Industrile Beleidaksieplanne (IPAPs), die Menslikehulpbronontwikkelingstrategie vir Suid-Afrika 2010 tot 2030, en die Departement Wetenskap en Tegnologie se tienjaarinnovasieplan. Baie studente is onbewus van die geleenthede wat buite die universiteit bestaan. Daar is 50 kollleges vir Verdere Onderwys en Opleiding (VOO) met 264 kampusse reg oor die land wat n reeks programme aanbied wat die meeste studente se behoeftes en belange sal bevredig. Van ingenieurswese, sakestudie, kuns, musiek tot voedseldienste. Ons land het n dringende behoefte aan ambagsmanne, tegnici, ingenieurs en ander skaars vaardighede wat buite universiteite verwerf kan word. Diegene wat die werkplek wil betree of hul vaardigheidvermo wil verhoog, kan ook die volgende opsies oorweeg: leerskappe, vakleerlingskap en vaardigheidprogramme aangebied deur die Sektor Opvoeding en Opleiding Owerhede (SOOOs) wat elke ekonomiese sektor in die land dek. Raad oor loopbane kan verkry word op die loopbaanadvieswebtuiste www.careerhelp.org.za of van die NKR (NQF) en Loopbaanadvieshulplyn by 0860 111 673. Kyk ook na die webtuiste van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk by www.nqf.org.za.

372

Werwings- en plasingsagentskappe
AgriJob Tel: 012 332 0696 www.agrijob.co.za Agricultural Placements Tel: 033 343 1106 / 082 337 1290 robbuchanan@yebo.co.za AgriVAS Tel: 033 342 9310 www.agrivas.co.za www.agristaff.co.za Country Careers Tel: 021 873 2133 admin@countrycareers.co.za www.countrycareers.co.za FW de Klerk-stigting Tel: 021 930 3622 www.fwdeklerk.co.za Leaders Unlimited Tel: 011 722 1600 www.leadersunlimited.co.za Lulaway Job Centres http://lulaway.co.za Overseas Opportunities Tel: 044 874 6440 www.overseas.co.za Par Excellance Personnel Practitioners Tel: 011 888 3433 parexcel@iafrica.com http:/users.iafrica.com/p/pa/ parexcel

8. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die betrokke maatskappye wat onder opskrif 7 genoem is. Notas oor loopbane in die landbou is beskikbaar by www.elsenburg.com/ agri-kids. Die studentewebportaal op die Agbiz-webtuiste laat studente toe om hulle CVs daar te plaas. Menslikehulbronbestuurders kan na hierdie CVs kyk en vakante poste op die webtuiste adverteer. Besoek www.agbiz.co.za. Vind die Careers in agriculture-opsie onder Food Security & Agrarian Reform Branch en Education, Training and Extension Services by www. daff.gov.za. Lees oor die Jump Start Handbook, n jaarlikse loopbaan- en lewensvaardighedegids gemik op skoliere van Graad 9 tot Graad 12 in skole landwyd. Besoek www.jumpstarthandbook.co.za of skakel 011 517 4076. Soek kiesopsies soos Careers op landbouwebtuistes van publikasies soos Landbouweekblad, Farmers Weekly, die SA Fruit Journal se webtuiste www.safj.co.za, en op die Poultry Information Centre se webtuiste www. poultryinfo.co.za. Sommige maatskappye plaas werkaanbiedings en moontlike loopbane in die maatskappy op hulle webtuistes, byvoorbeeld www.donaldson.co.za/careers. Water@Work is n loopbaangids oor beroepe in die watersektor. Dit kan afgelaai word van www.wrc.org.za, die webtuiste van die Waternavorsingskommissie. Verwys na An introduction to environmental careers, n boekie deur die Departement van Omgewingsake. Gesels met Thomas Mathiba by 012 310 3653, 082 453 6789 of besoek www.environment.gov.za. Vind uit oor die publikasie EnviroTeach by www.enviroteach.co.za. Nog n nuttige hulpbron vir green jobs is Green Matter. Besoek www.greenmatter. co.za.

Par Excellance Personnel Practitioners lei, werf en keur professionele, tegniese en bestuurskundiges vir die n Register word saamgestel kos-, drank-, verpakkings- en van mense wat bereid is om hul landboubedryf. vaardighede beskikbaar te stel om plaaslike gemeenskappe en YDP Work & Travel www.ydp.co.za staatsdepartemente by te staan. Hopkins and Calvert Tel: 021 851 3639 www.hopkinscalvert.co.za www.hopcal.co.za Job Junction (Edms) Bpk Tel: 015 297 6195 jobjunction1@mweb.co.za Landbou-internskappe in Australi en die VSA. Kontakbesonderhede vir hul kantore in alle provinsies is op die webwerf beskikbaar.

Ander
HCR Development Faks: 086 670 8401 hcvd@yebo.co.za Ander landbou-maatskappye, soos Kaap Agri, gebruik leerskappe om mense aan verskillende beroepe bekend te stel. Lees na Bied konsulteerdienste aan, tree oor leerskappe in die hoofstuk op as ontwikkelingsfasiliteerder Landbou-onderwys en vir beroepskurrikulums en as opleiding. mentor vir diegene wat as ontwikkelingsfasiliteerders opgelei Lees oor die Agri-Food Career & is. HCR Development is lid van Bursary Fair, aangebied deur die die ondersteuningsgroep belas Produce Marketing Association met navorsing en ontwikkeling (PMA) by die Universiteit van vir beoogde QCTO-modelle vir Pretoria en Stellenbosch, by www. beroepskurrikulums, kwalifikasies careerfair.co.za. en kwalifikasie-assesseringspesifikasies. Vereniging van Personeeldiensorganisasies Landboumaatskappye soos Association of Personnel Service BKB het ope dae vir skoliere Organisations (en potensile toekomstige Tel: 011 615 9417 werknemers). Vind meer uit op www.apso.co.za www.bkb.co.za.

Skakel 021 975 2004 vir die volgende boeke wat aanbeveel word: Careers in health sciences Beyond 2000 Publishers. ISBN: 978-09814108-5-2 ISSN: 1681-7737 Careers In Science, Engineering And Technology Beyond 2000 Publishers. ISBN: 978-0-9814108-4-5 ISSN: 1681- 7737 Kyk watter geleenthede is by: www.workerhire.com www.sacareerfocus.co.za www.jobspace.co.za www.bursariesdirectory.net www.humanjobs.co.za www.biocareers.co.za www.ydp.co.za www.caepsa.co.za wreldwye agrisentrum (werk in SA en oorsee) www.jobs.co.za www.careers.co.za www.gumtree.co.za www.careerjet.co.za soek die Agriculture Forestry Fishing-opsie Dankie aan die Direktoraat Sektor Opvoeding en Opleiding vir terugvoering en insette.

373

landbou-onderwys, -opleiding & -beroepe

Landbou-onderwys en -opleiding
1. Oorsig
Die uitdagings wat die regering en die gemeenskap in die gesig staar is aansienlik, maar nie onoorkombaar nie. Een van hierdie uitdagings is die lae geletterdheidsvlakke, wat die ontwikkeling van landbou en ander basiese beroepsvaardighede verhinder. Die vaardighede wat benodig word vir landbouproduksie, voedselsekuriteit en volhoubare landelike ontwikkeling, sluit in: geletterdheids- en syferkundigheidsvaardighede basiese besluitneming en probleemoplossing tegniese en beroepsvaardighede in landbou, asook grond- en waterbestuur leierskaps-, beplannings- en bestuursvaardighede maatskaplike, tussenpersoonlike en kommunikasie-vaardighede onderhandelings- en fasiliterings-vaardighede die kritiese denkwyse wat nodig is om innovasie en verandering te bevorder voedselpreservering en -verwerkingsvaardighede bemarkingsvaardighede sake-, inkomsteskeppende en ondernemersvaardighede die bewustheid van maatskaplike, politieke en regsinstellings wat noodsaaklik is vir effektiewe deelname in die samelewing Baie van hierdie vaardighede kan beskou word as die boustene vir sukses in die moderne wreld en behoort aangeleer te word deur laer en middelbare onderwys. Ongelukkig is die nie die geval nie, omdat die onderwysstelsel baie jong mense, veral in landelike gebiede, in die steek gelaat het. Ons moet ons vaardighede behou, in onderwys bel, en n gesonde landbouhervorming skep en implementeer om kleinskaalse boere te help. Innoverende publiek-private vennootskappe moet gesmee word om die groen ekonomie te steun, voort te bou op bewaringspogings, en om n robuuste vaardigheids- en opleidingsregime te ontwikkel veral rakende die ontwikkeling van ondernemerskap en innovasie. Die voorsiening van basiese onderwys en opleiding vir volwassenes (ABET) is n belangrike aspek in die werksaamhede van die sektorale onderwys- en opleidingsowerhede (SETAs). Om geletterdheid onder plaaswerkers te verseker, bly een van die grootste uitdagings in ons belegging in mense. Die byvoordele van onderwys en opleiding strek, saam met die verskaffing van vaardighede en die vermo om te presteer, verder as die werkplek en moreel van personeel: mense word agente van verandering en positiewe deelnemers in die ontwikkeling van hulle gemeenskappe.

2. Plaaslike sakeomgewing
Belangrikste ontwikkelings gedurende 2011-2012
Hieronder volg n paar van die belangrikste ontwikkelings wat in die vaardigheidsontwikkelingsveld oor die afgelope twee jaar plaasgevind het. Sien The Skills Handbook (skakels is in afdeling 9 van hierdie hoofstuk): Die Infrastruktuur-plan wat n spesifieke menslikehulpbronontwikkelingskomponent (HRD) het waaraan alle regeringsinfrastruk tuurprojekte sal moet voldoen. Die Nasionale Vaardigheidsooreenkoms wat in Julie 2011 onderteken is om agt bepaalde verbintenisse te stel wat gesamentlik deur besighede, werkers en die regering ooreengekom is om die Nuwe Groeipad se mikpunt van 5 miljoen nuwe betrekkings te ondersteun.

Die Menslikehulpbronne-ontwikkelingsraad (HRD-raad van Suid-Afrika) se sekretariaat is gestig om administratiewe en ondersteuningsfunksies te verskaf aan hierdie nuwe liggaam, wat in die HRD Strategie (20102030) bepleit is Suid-Afrika se leidende dokument vir alle menslikehulpbron-verwante beplanning. Die publikasie van die konsepbeleidsdokument oor die kwalifikasie van sub-raamwerke hierdie dokument se bedoeling is om riglyne te gee oor hoe gehalteversekering gehanteer sal word oor die drie onderskeie sub-raamwerke van die NQF: die Nasionale Kwalifikasie Raamwerk (gehalte verseker deur die CHE), die beroepsraamwerk (gehalte verseker deur die QCTO) en die algemene en voortgesette raamwerk (gehalte verseker deur Umalusi). Hierdie dokument is belangrik omdat leerders in staat moet wees om ononderbroke van een raamwerk na n ander te beweeg, byvoorbeeld wanneer n student by n VOO-kollege na n universiteit toe wil gaan. Die Gehalteraad vir Handelaars en Ambagte (QCTO) het sy eerste bedryfsjaar gevier sedert dit in 2007 deur die gesamentlike beleidsverklaring deur die Minister van Arbeid en die Minister van Onderwys onder mandaat gebring is. Daar is n groot verwagting dat hierdie liggaam toegang tot alle werksverwante leer sal vergemaklik en die tempo waarmee dit voltooi word, sal versnel, en baie van die probleme sal uitstryk wat in die SETA-gebaseerde leerstelsel gedentifiseer is. Ontwikkeling van ambagsmanne. Vakmanne verskaf n belangrike vaardigheidspeil wat noodsaaklik is vir ekonomiese groei, maar ook mense ekonomies kan bemagtig wat nie hor onderwys-geleenthede gehad het nie. Die nasionale program vir die ontwikkeling van ambagsmanne is deur Eskom se leer-akademie op 4 Julie 2012 bekend gestel, en is die werk van die nuwe National Artisan Moderating Body (bekend gestel op 4 November 2010), wat ook die eerste, aangestelde gehaltevennoot van die GCTO was. Die program se bedoeling is om die ontwikkeling van ambagsmanne te vergemaklik oor meer as 300 assesseringsgebiede, en ook toegang tot die publieke VOOkollegestelsel uit te brei om meer betrokke te raak by die opleiding en assessering van ambagsmanne. Die groenskrif oor naskoolse onderwys en opleiding. Hierdie dokument is aangewend om die publiek se mening te kry oor voorgestelde veranderinge aan die hele onderwys- en opleiding-stelsel (hor, algemeen en voortgesette, en werkplekleer) wat in 2013 in werking sal tree. Die groenskrif behels n voorstel vir n nuwe stelsel van gemeenskapskolleges om toegang tot leer na landelike areas uit te brei, en n strewe om die publieke VOO-kollegestelsel te verbeter, wat in baie gevalle die enigste formele vorm van onderwys in landelike areas is. NSDS 3 (National Skills Development Strategy III) is die formele leidingsprogram vir alle 21 SETAs en is in Januarie 2011 bekend gestel. Dit is geldig vir vyf jaar tot Januarie 2016. Dit verskil van NSDS1 en 2 deurdat dit n onder-na-bo-benadering gebruik sodat SETAs hulle eie mikpunte vir die periode stel, gebaseer op omvangryke belanghebbersinsette en uitvoerige kwantitatiewe navorsing oor die behoeftes van hulle sektor. NSDS 3 het n nuwe sektor-vaardigheidsplan wat daarop gemik is om baie meer akkurate beplanning rakende die vraag en aanbod van vaardighede tot gevolg te h. OFO 2012. Die Organising Framework for Occupations (2012-weergawe) is op 1 Maart 2012 bekend gestel. Die OFO is n klassifiseringstelsel vir al die betrekkinge of betrekkingsgroepe in die ekonomie. Dit help SETAs, werkgewers en opleidingsverskaffers om opleiding te beplan wat gebaseer is op meer akkurate vraag-en-aanbod-inligting, en om opleidingsprogramme te ontwikkel wat nouliks gepaardgaan met die eintlike take wat deur elke beroep vereis word. Die OFO word in alle vaardigheidsverslagdoening deur die Departement van Hor Onderwys en Opleiding (DHET) gebruik, soos werkplek-vaardigheidsplanne, jaarlikse opleidingsverslae en sektor-vaardigheidsplanne. Dit maak dit moontlik om skaars vaardigheid in die ekonomie te identifiseer wanneer die werkstitel grootliks kan verskil in afsonderlike sektore van die ekonomie, en by verskillende werkgewers. Veranderinge rakende administrasie, regering en werksaamhede van SETAs, publieke FET-kolleges en publieke onderwys-instellings. Die DHET het sedert 2009 omvangryke werk gedoen om al sy sleutelagente op gelyke voet te plaas wat betref regering, administrasie en werksaamhede. Dit het veranderinge ingesluit aan die manier hoe instellings gefinansier word, hoe hulle rade saamgestel word, en hoe hulle onder administrasie gestel is. Die DHET het verskeie van hierdie instellings onder administrasie gestel waar daar bewyse van wanpraktyke en swak werkverrigting was.
Bron: uittreksels uit Is SA governments target of reducing unemployment by 21% by 2030 a tall order? geskryf deur Helen Bimbassis, Deloitte

374

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departemente van belang is die Department van Basiese Onderwys, die Departement van Hor Onderwys en Opleiding, en natuurlik die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Kry kontakbesonderhede vir alle departemente by www.info.gov.za. Van baie groot belang is die Landbou-onderwys en -opleidingstrategie (AET-strategie). Dit is te vinde op www.daff.gov.za kies die Food Security & Agrarian Reform-kieslysopsie. Die AET-strategie is gemoeid met die voorsiening en instandhouding van gesonde onderwys en opleiding ter ondersteuning van omgewings- en ekonomies volhoubare landbou. Strategies gentegreerde projekte (SIPs) is deel van die Infrastruktuurplan wat deur die regering ontwikkel is om ekonomiese ontwikkeling te ondersteun en dienslewering in die swakste provinsies aan te pak. Elke SIP bestaan uit bepaalde infrastruktuur-komponente en -programme. SIP 11 gaan oor agri-logistiek en landelike infrastruktuur, en sluit in die uitbreiding van landbou-kolleges (sien opskrif 6). AgriSETA Tel: 012 301 5600 www.agriseta.co.za FP&M SETA (Sektorale onderwys- en opleidingsowerheid vir veselverwerking- en vervaardiging) AgriSETA is die Sektorale Tel: 011 234 2311 Onderwys- en Opleidingsowerheid www.fpmseta.org.za vir Landbou. Verwys ook na Die SETA wat verantwoordelik is opskrifte 7 10. vir opleiding in die bosbousektor FoodBev SETA Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za

Landbouwetenskappe is die studie van die verhouding tussen grondsoorte, plante en diere in die produksie en verwerking van voedsel, vesel, brandstof en enige ander landboukommoditeite wat ekonomiese, estetiese en kultuurwaarde het. Dit is n gentegreerde wetenskap waarin die kennis en vaardighede uit die velde van die fisika, lewenswetenskappe, sosiale wetenskappe, aardwetenskappe, ingenieurswese, wiskunde en ekonomie gekombineer word. Hierdie vak is nie n gesoleerde wetenskap nie, maar moet beskou word binne die holistiese wetenskapsraamwerk. Landboubestuurspraktyke is die studie en toepassing van ekonomiese en bestuursbeginsels in die produksie, transformasie en bemarking van voedsel- en ander landbouprodukte. Die genoemde beginsels word toegepas in die produksie en waardetoevoeging van hogehalte-landbouprodukte wat ekonomiese, estetiese, sosiale en kultuurwaarde het. Landboutegnologie fokus op tegnologiese prosesse wat in landbou toegepas word om n begrip te skep van hoe prosesse, toerusting en strukture gebruik word in samehang met mense, grond, plante, diere en hul produkte om die omgewing te benut, om lewensgehalte te onderhou, en om ekonomiese, estetiese en gesonde kultuurwaardes te bevorder. Skole wat al drie aanbied (landbouskole), word hieronder genoem. Vir n lys van ander skole wat landbouwetenskappe aanbied, maar nie as landbouskole geklassifiseer is nie, kan u met SALOV in aanraking kom (besonderhede onder opskrif 4). Skole waarvan ons nie die kontakbesonderhede kon bevestig nie, is met gemerk.

Oos-Kaap
Skool Phandulwazi Agricultural School (Alice) Hor Landbouskool (Cradock) Kontakbesonderhede High Sel: 082 491 9044 / 082 573 1320 Tel/faks: 040 653 8758 Marlow Tel: 048 881 3121 Faks: 048 881 3192 www.marlow.co.za Tel: 046 645 1168 Faks: 046 645 1518 www.winagric.co.za

4. Verenigings wat betrokke is

Hor Onderwys Suid-Afrika (HESA) Tel: 012 481 2842 www.hesa.org.za Suid-Afrikaanse Landbou Onderwys Vereniging (SALOV) www.saata.co.za Vereniging van Landboukollegehoofde (APAC) Mnr. Pepenene Serage Tel: 018 299 6816

Winterberg Agricultural High School (Fort Beaufort)

Vrystaat
Skool Weiveld Landbouskool en Hotelskool (Parys) Horskool Kroonstad (Kroonstad) Horskool Hendrik Potgieter (Reddersburg) Kontakbesonderhede Tel: 056 817 6688 Faks: 056 817 6689 theprincipal@weiveldschool.co.za Tel: 056 212 4551 Faks: 056 212 5434 www.blouskool.co.za Tel: 051 553 0129 / 083 406 9787 Faks: 051 553 0758 info@landbouskool.co.za www.landbouskool.co.za Tel: 053 591 0050 Faks: 053 591 0061 lanties@bfn.co.za www.landboudal.com Tel: 051 963 0013 Faks: 051 963 0128 Unicom-hs@mwebbiz.co.za Tel: 051 853 1140 Faks: 051 8531676 bulties@schoolink.co.za www.bulties.co.za

5. Landbouskole
Drie vertakkings van landboustudies word by hierdie skole aangebied: Landbouwetenskappe, Landboutegnologie en Landboubestuurspraktyke, waarvan die laaste twee prakties is.

Jacobsdal Agricultural High School (Jacobsdal)

Unicom High School (Tweespruit ) Bultfontein Horskool (Bultfontein)

Gauteng
Skool Horskool Bekker (Magaliesburg) Kontakbesonderhede Tel: 014 577 5936/7 hoof@hsbekker.co.za www.hsbekker.co.za

375

KwaZulu-Natal
Skool Weston Agricultural College (Mooiriver) Kontakbesonderhede Tel: 033 007 0028 / 071 829 2591 Faks: 033 007 0029 contact@weston.co.za www.weston.co.za Tel: 034 982 6005 / 6 / 7 Faks: 086 543 9375 finance@vryheidlandbou.co.za http://vryheidlandbou.co.za Tel: 035 879 1075 Faks: 035 879 1077 / 086 689 8974 jamesnxumalo@mweb.co.za Tel/faks: 033 251 0094 mwzakhe@mweb.co.za www.zakhe.co.za

Umzimvelo Agricultural School (Ermelo)

Tel: 017 819 5820 Sel: 079 896 8878 / 079 896 9137 Faks: 086 615 9444 billy@askit.co.za Tel: 013 282 7393/4/5 Faks: 013 282 4402 hsmiddelburg@middies.co.za www.middies.co.za

Horskool Middelburg (Middleburg)

Vryheid Agricultural High School (Vryheid)

Noordwes
Skool Horskool Sannieshof (Sannieshof) Kontakbesonderhede Tel: 018 683 0011 Faks: 018 683 0476 hskoolshof@lantic.net Tel: 053 994 1845 Faks: 053 994 1846 Tel: 053 441 9100 / 082 447 6612 Faks: 053 441 2791 maria@beefmaster.co.za Tel: 012 255 5646/7 Faks: 012 255 5568 www.wagposhs.co.za

James Nxumalo Agricultural High School (Ulundi)

Zakhe Agricultural College (Baynesfield)

PH Moeketsi Agricultural High School (Taung) Kromellenboog Combined School (Christiana) Horskool Wagpos (Brits)

Limpopo
Skool Dimani Agricultural High School (Shayandima) Kontakbesonderhede Tel: 015 964 3520 Faks: 015 964 3520 Adonai.makhwathane358@gmail. com Tel: 015 812 3313 Faks: 015 812 4200 Tel: 015 426 0006 Faks: 015 426 0046

Noord-Kaap
Skool Hor Landbouskool NoordKaapland, (Jan Kempdorp) Kontakbesonderhede Tel: 053 456 0424 Faks: 053 456 0425 info@rotland.co.za http://rotland.co.za Tel: 054 431 0884/5 Faks: 054 431 0443 admin@hmoskool.co.za

Kheto Nxumalo Agricultural High School (Giyani ) Harry Oppenheimer Agricultural High (Limburg) Tshipakoni Agricultural High School (Vumani ) Settlers Agricultural High School (Settlers) Hor Landbouskool Kuschke (Eerstegoud) Merensky High School (Tzaneen)

Tel: 014 730 0211 / 014 001 7023 Faks: 014 730 0291 www.settlers.co.za Tel: 015 225 8904 Faks: 015 225 8905 kuschke@kuschke.co.za Tel: 015 305 7901/2 Faks: 015 305 7903 / 086 698 2410 www.hsmerensky.co.za

Horskool Martin Oosthuizen (Kakamas)

Wes-Kaap
Skool Boland Agricultural High School (Windmeul) Kontakbesonderhede Tel: 021 869 8143 Faks: 021 869 8144 hlb@mweb.co.za www.bolandlandbou.co.za Tel: 028 713 2549 Faks: 028 713 3248 admin@hlsoakdale.wcape.school. za www.oakdale.co.za Tel: 027 482 2120/2 Faks: 027 482 1850 admin@augsburg.wcape.school.za www.augsburggim.co.za

Mpumalanga
Skool Kontakbesonderhede

Hor Landbouskool Oakdale (Riversdal)

Beestepan Agricultural High School Cell: 082 682 2923 (Middleburg) Faks: 013 243 0705 (Aandag: Beestepan) Perdekop Agricultural High School (Perdekop) Morgenzon Landbou Akademie (Morgenzon) Tel: 017 785 1028 / 082 828 4917 Faks: 017 785 1028 Tel: 017 793 3089/58 Faks: 086 672 4112 landties@mweb.co.za www.hsmorgenzon.co.za Tel: 013 733 3224 Faks: 013 733 3226 mpcollege@absamail.com Tel: 017 730 0094 / 082 682 0550 Faks: 086 552 7640 Tel: 013 790 1191 Faks: 013 790 1190 suikerland@gmail.com

Augsburg Landbougimnasium (Clanwilliam)

Mathews Phosa College (Schagen)

n Gemeenskapsboerderyprojek is in Mei 2012 by die Bekker School, naby die dorpie Magaliesburg in Gauteng, begin. Hierdie projek is begin om werk te skep en die ontwikkeling van n selfonderhoudende boerdery-onderneming aan te vuur vir die algemene hulppersoneel by die skool. Dit sal altesaam 55 huishoudings, of sowat 250 mense, wat op die skoolgronde bly, bystaan. Di drie-jaar-projek, bekend staan as Tswelopele wat vorentoe beweeg in Setswana beteken is op drie hektaar se grond begin, wat deur die landbou-instelling Bekker School, besit word, en die gebruik van die grond is aan die projek geskenk. Die plaaslike gemeenskap sal baat vind deur die projek deurdat hulle in staat sal wees om met groente en pluimvee te boer, om in hulle eie behoeftes te voorsien en om aan die skool te verkoop, asook die brer gemeenskap. Bekker School het water en elektrisiteit aan die projek verskaf, asook voortdurende tegniese en praktiese ondersteuning. Die projek word deur Mutual & Federal gefinansier, n lid van die Old Mutual Group.

Sinethemba Agricultural High School (Piet Refief) Suikerland Agricultural High School, (Malelane)

Mahhushe Agricultural High School Tel: 013 780 7064 (Kwalugedlane) Faks: 013 780 7064 Sel: 083 289 5872

376

Wanneer die oes ingesamel word, word n deel aan die families geskenk en die res aan Bekker School, ouers van die leerlinge en die brer gemeenskap, verkoop. Die opbrengste sal weer in die projek teruggeploeg word tot voordeel van die gemeenskap.
Bron: aangepas uit die artikel Tswelopele farming project launched op www. sagoodnews.co.za

Gert Sibande FET College Goldfield FET College Lovedale FET College Maluti FET College

Tel: 017 712 9040 / 082 563 0329 www.gscollege.co.za Tel: 057 910 6000 / 083 280 2537 http://gfc.za.net/GFET/ Tel: 043 604 0700 / 082 856 1450 www.lovedalecollege.co.za Tel: 058 713 6100 / 072 342 7159 www.malutifet.edu.za Tel: 033 266 6586 / 083 379 9760 Tel: 051 406 9300 / 78 (t/f) www.motheofet.co.za Tel: 034 980 1010 / 084 959 8224 Tel: 013 243 5148 / 082 871 8865 Tel: 013 269 0278 www.sekfetcol.org Tel: 031 771 0148 Tel: 044 884 0359 / 082 571 3105 www.sccollege.co.za Tel: 018 632 4317 / 083 764 5565 www.taletsofetcollege.co.za Tel: 035 474 2304 / 073 599 4958 www.umfolozicollege.co.za Tel: 015 491 8581 / 082 463 4873 www.waterbergcollege.co.za Tel: 011 692 4082 www.westcol.co.za

6. Landbou-opleidingsinstellings / Landboukolleges
Landbou-opleidingsinstellings, ook bekend as landboukolleges, bied hor onderwys vir diegene wat n loopbaan in landbou wil volg, asook kortkursusse, bekend as verdere onderwys en opleiding (VOO). Hierdie kortkursusse word aangebied in diereproduksie, gewasproduksie, asook op gebiede soos trekkerinstandhouding en die veilige hantering van chemikalie. n Dokument getiteld Structured Training Programmes, waarin alle kortkursusse aangegee word, is beskikbaar by www.daff.gov.za. So nie kan u die landboukollege van u keuse skakel. Instelling en provinsie Fort Cox Oos-Kaap Grootfontein Oos-Kaap Mpofu Oos-Kaap Tsolo Agricultural College Oos-Kaap Glen College Vrystaat Cedara KwaZulu-Natal Owen Sithole KwaZulu-Natal Madzivhandila Limpopo Lowveld Mpumalanga Tompi Seleka Mpumalanga Potchefstroom Noordwes Taung Noordwes Elsenburg Wes-Kaap Kontakbesonderhede Tel: 040 653 8033/4 Faks: 040 653 8036 www.fortcox.ac.za Tel: 049 842 1113 Faks: 049 842 4352 http://gadi.agric.za Tel: 040 664 9064 / 53 / 54 Faks: 040 664 9051 www.agr.ecprov.gov.za Tel: 047 542 0025 / 107 Sel: 082 301 9829 www.agr.ecprov.gov.za Tel: 051 861 8328 / 16 Faks: 051 861 1122 http://fsagric.fs.gov.za Tel: 033 355 9304/5 Faks: 033 355 9303 www.kzndae.gov.za Tel: 035 795 1345 Faks: 035 795 1379 www.kzndae.gov.za Tel: 015 962 7200 Faks: 015 962 7231 www.lda.gov.za Tel: 013 753 3064 Faks: 013 755 1110 Tel: 013 268 9300/1/2 Faks: 013 268 9305 Tel: 018 299 6500 Faks: 018 293 3925 Tel: 053 994 9800 Faks: 053 994 1130 Tel: 021 808 5451 Faks: 021 884 4319 www.elsenburg.com

Midlands FET College Motheo FET College Mthashana FET College Nkangala FET College Sekhukhuni FET College Sivananda FET College South Cape FET College Taletso FET College Umfolozi FET College Waterberg FET College Westcol FET College

n Volledige lys VOO-kolleges in elke provinsie kan op www.careerhelp.org. za gekry word.

8. AgriSETA: Leerlingskappe en vakleerlingskappe

Sien die opsies Skills delivery/Learnerships en Apprenticeships www.agriseta. co.za.

Leerlingskappe en vakleerlingskappe is n kombinasie van indiensopleiding saam met teoretiese opleiding. Die grootste deel van die opleiding kan op die plaas aangebied word. Dit is beskikbaar in die volgende vakke: Landboubestuur; Agronomie; Veetelery en Tuinboukunde (vir die plaaseienaar sowel as die plaaswerker); Vrugte; Graan; Maalwerk; Rooivleis; Sade; Suiker; Suikerverwerking; en Tabak. n Leerlingskap het n kwalifikasie tot gevolg en die kwalifikasievlak begin op Vlak 1 (gelykstaande aan graad 9). Die hoogste vlak is Vlak 5. Hoewel dit nie gebaseer is op eenheidstandaarde nie, lei die leerlingskap ook tot n erkende nasionale kwalifikasie, wat aandui dat jy bekwaam is in die vaardigheid waarin jy opgelei is. Daar is baie aansporings vir n besigheidseienaar om werknemers (en werklose mense) op hierdie leerprogramme te stuur. AgriSETA betaal vir die meeste aspekte van die opleiding (insluitend n weeklikse toelae indien die leerder werkloos is) en die werkgewer kry belastingaftrekkingsvoordele wanneer die leerder sy of haar opleiding suksesvol voltooi het. Die werkgewer en leerder sal n ooreenkoms onderteken wat geldig is vir die tydsduur van die leerlingskap/vakleerlingskap. Die strategie is dat die werkgewer n geleentheid aan die leerder bied om praktiese ondervinding in die werkplek op te doen. Die praktiese ondervinding is natuurlik van toepassing op die leerder se teoretiese opleiding. Wanneer die leerlingskap voltooi is, sal die werkgewer geen verdere verpligtinge teenoor die leerder h nie. Wanneer jy, as n werkgewer, so n

7. AgriSETA-erkende verdere onderwys en opleidingskolleges (VOO-kolleges)

VOO-instelling Boland-kollege East Cape Midlands FET College Kontakbesonderhede Tel: 021 886 7111 / 082 459 9141 www.bolandcollege.com Tel: 049 891 0201 / 082 772 6270 www.emcol.co.za

378

leerder in diens neem, kry jy die geleentheid om die persoon te evalueer om te sien of jy die persoon dalk in die toekoms in jou onderneming kan aanstel. Indien u n werklose persoon die geleentheid wil bied om n leerlingskap te voltooi, staan dit jou vry om met AgriSETA in verbinding te tree.

9. Basiese Onderwys en Opleiding vir Volwassenes (ABET) en algemene opleiding

Sien die ABET-kieslysopsie by www.agriseta.co.za.

n Aantal AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers bied ABET-opleiding aan (sien opskrif 10). Thrive Learning Facilitation bied n nuttige koppelvlak tussen werkgewers, wat vaardigheidsplanne vir die werkplek en jaarlikse opleidingsverslae moet ontwikkel, en hulle SETAs, en help ook dat opleidingsverskaffers akkrediteringstatus kry by n aantal SETAs. Besoek www.thrive.co.za of skakel 0861 847 483. Ons susterpublikasie, The Skills Handbook, lei u op n maklik verstaanbare manier deur die vaardigheidstrategie en -wetgewing en gee ook n omvattende lys van opleidingsverskaffers. Besigtig die boek by http://books.google.co.za of bestel die harde kopie of CD by www. skillshandbook.co.za.

10. AgriSETA-geakkrediteerde opleidingsverskaffers

Primre en sekondre kwalifikasies, Sitrusmodules, Ornamentele Tuinbouen Landskapkwalifikasies word op die webtuiste www.agriseta.co.za genoem. n Omvattende lys van AgriSETA-geakkrediteerde opleidingsverskaffers is ook beskikbaar op die AgriSETA-webtuiste onder die ETQA-opsie. Abattoir Skills Training Tel: 012 347 1237 www.rmaa.co.za African Land-Use Training (ALUT) Tel: 014 717 3819 www.alut. co.za Afrivet Business Management Tel: 012 991 6416 www.afrivet. co.za Agri Skills Transfer Network Tel: 012 460 9585 / 083 271 6378 www.agriskills.net BC Landscape Training & Consultancy Tel: 011 475 7263 www. bclandscape.co.za Boland Agri Training Centre Tel: 023 230 0144 / 082 961 1081 Botsitso Development Service Providers Tel: 051 430 5666 Buhle Farmers Academy Tel: 079 409 2187 www.buhle.org.za College of Sustainable Agriculture Tel: 021 855 2848 www.csa. edu.za Deloitte Consulting Tel: 012 482 0007 www.deloitteconsulting.co.za Dew Crisp Farms Tel: 011 840 1600 www.dewcrisp.co.za Dicla Training Tel: 071 692 2229 www.diclatraining.com Duzi Corp 56cc Tel: 082 645 0833 Earth Innovations Tel: 043 726 9900 www.earthinnovations.co.za Elgin Learning Foundation www.elginlearning.org.za Emfundisweni Skills Development Tel: 039 252 3450 / 082 720 6542 Fair Deal Agric Training Centre Tel: 011 851 2613 / 082 572 3278 Food Gardens Foundation Tel: 011 880 5956 Food and Trees for Africa Tel: 011 784 6399 www.trees.co.za GhoenasKraal Training Centre Tel: 083 272 7485/6 www. ghoenaskraal.co.za Grain Quality and Arbitration Services Tel: 012 329 0064 Green Futures Horticultural & Life Skills College Tel: 028 384 8044 www.greenfutures.co.za HENCHEM Tel: 021 948 7366 www.henchem.co.za Institute of Natural Resources Tel: 033 346 0796 Intsukaze Training Centre Tel: 046 645 2221 / 084 840 3994 Koue Bokkeveld Training Centre Tel: 023 317 0983 KwaZulu-Natal Poultry Institute (KZNPI) Tel: 033 346 0049 www.kznpi.co.za Liston Agrisolutions Tel: 083 597 3183 / 074 752 7219 Madzivhandila College of Agriculture Tel: 015 962 7200 www.lda. gov.za Manstrat Tel: 012 4602499 / 082 569 6511 www.manstrat.co.za

Marang Women in Agriculture & Development Tel: 014 566 3238 MICROmega Holdings Limited Tel: 010 226 4000 / 071 890 0633 www.micromega.co.za Millennium Skills & Dev. Tel: 018 294 3115 / 073 159 8110 Molasba Mega Trade Tel: 015 291 4007 / 082 958 4025 Montshepetsa Bosiu Farming Tel: 015 291 2319 Morwa Agri-Development Tel: 012 343 1212 / 083 495 9986 Mpumalanga Agri Skills Development and Training Tel: 013 754 1162 www.masdt.co.za MPOSA Institute for Dairy Technology Tel: 012 843 5600/ 083 656 3638 NWGA National Wool Growers Association of South Africa Tel: 041 365 5030 www.nwga.co.za Phezukomkhono Training Services Tel: 044 279 3288 Protea Training Centre Tel: 021 948 1275 / 082 670 1636 Rainman Landcare Foundation Tel: 031 783 4412 www.rainman. co.za Rekopane 014 262 2332 / 084 560 7483 SA Agri-Academy Tel: 021 880 1276 www.agriacademy.co.za SAFROPA Tel: 012 258 8000 SASRI Tel: 031 508 7400 Scientific Roets Tel: 039 7271515 www.scientificroets.com Sciowave Tel: 084 567 8975 jan@reveal.co.za Shukela Training Centre Tel: 031 508 7735 Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za Simo Consulting Associates Tel: 011 394 1424 Faks: 011 394 6186 Siyasanga Training Centre Tel: 043 736 9398 / 083 448 8475 Skills for Africa Tel/faks: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Skills for All Tel: 018 290 7113 / 082 780 5247 Teledimo Logistics and Training Services Tel: 083 572 1558 www. teledimo.co.za Temo-Thuo Business Skills Solution Tel: 012 325 2165 / 083 358 0560 Thuto Lere Community Empowerment Project Tel: 016 976 2372 www.tcep.co.za Thuto-ya-Setshaba Tel: 083 413 1325 Tirhani Association for the Development of Women Tel: 013 777 6191 / 083 482 0000 Tommy Phiri Labour Relations & Training Services Tel: 012 252 7680 084 611 5003 Tondeeca cc/Tracks & Wings Tel: 014 736 2992 / 082 322 3952 Tropical Sky Trading 54 (Mfumo Rixaka) Tel: 011 974 8356 / 072 103 0832 Tsolo Agriculture & Rural Development Institution Tel: 047 542 0107 / 082 857 5814 Two-a-Day Group Tel: 021 859 7500 www.tad.co.za Ubhaqa Land and Agrarian Reform Agency Tel: 033 345 7440 www.ubhaqa.org Uluntu Skills Development Centre Tel: 043 722 9185 / 083 381 8181 Umnga Farmers Group Tel: 045 933 1318 www.umnga.co.za Umthathi Training Project Tel: 046 622 4450 www.umthathi.co.za Vukani Community Training Tel: 039 251 0982 / 084 724 5181 Womiwu Rural Development Tel: 015 297 2107 www.womiwu. co.za Zakhe Training Centre Tel: 033 251 0094 / 082 920 7408
LET WEL: n Aantal agri-ondernemings soos NWK, OVK, en Kaap Agri is geakkrediteerde opleidingsverskaffers maar slegs vir interne opleiding.

Geakkrediteerde opleidingsverskaffers in sektore wat met mekaar verband hou, kan op die webtuistes van FOODBEV en bosbou-SETA, FP&M SETA gevind word. Besoek onderskeidelik www.foodbev. co.za en www.fpmseta.org.za. Opleidingsverskaffers wat by ander SETAs geakkrediteer is, bied ook opleiding aan wat verband hou met die landbousektor. Die Resonance Institute of Learning en IMAC Services bied byvoorbeeld finansile opleiding aan vir opkomende boere en koperasies. Kyk na hul advertensies in hierdie hoofstuk.

381

11. Opleiding deur die Landbounavorsingsraad (LNR)

Die institute van die LNR kan op versoek kursusse saamstel. Die aantal persone wat vir die kursusse aanvaar word en die koste wissel, en besonderhede daaroor kan by die kontaknommers verkry word.

Lewendehawe en dieregesondheid
LNR-Instituut vir Diereproduksie Tel: 012 672 9111 Van die kursusse wat aangebied word, het te doen met diereproduksie en -bestuur, weiding, kaas- en joghurtproduksie, vleisverwerking en karkasopsnyding. LNR-Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut Tel: 012 529 9111 Kursusse wat aangebied word, sluit in toegepaste veeartsenykundige helmintologie, veeartsenykundige ektoparasitologie en bosluisidentifisering.

Natuurlike hulpbronne en ingenieurswese

LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel: 012 808 8000 Beginsels van gentegreerde plaagbestuur (IPM) vir gevestigde en ontwikkelende landboustelsels Hantering, onttrekking en identifisering van plantparasitiese nematodes (rondewurms) Die identifisering van plantetende myte en van skyfiegemonteerde voorbeelde van geselekteerde mytfamilies en Inleidende gevorderde spinnekopidentifiseringskursusse Identifisering van enkele parasitiese myte (Acari) van vols en huisdiere in SuiderAfrika. Die beheer van indringerplante vir grondbestuurders Byeboerdery-ontwikkeling vir hulpbronbeperkte boere en voorligtingsbeamptes Praktiese kursus in fitobakteriologie-tegnieke in toegepaste entomologie Inleidende mikologie Kursus in swamtaksonomie Plantinspekteurskursus vir die identifisering van kwarantynplae en siektes Biologie en beheer van grasdraertermiete Transmissieelektronmikroskopie voorbereiding en bestudering van biologiese materiaal LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese Tel: 012 842 4000 Kursusse word volgens na gelang van behoefte aangebied in die velde van meganisasie, grondbewaringstrukture en dierebehuising. LNR-Instituut vir Grond, Klimaat en Water Tel: 012 310 2500 Gespesialiseerde kursusse word gestruktureer as komponente van navorsings- en diensprogramme op die gebied van water-oesting, grondwetenskap en klimaatstudies.

12. Universiteite
Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Fakulteit Toegepaste Wetenskappe Departement Landbou Tel: 021 864 5217 www.cput.ac.za Nasionale Diplomas in Landboubestuur en Landbou (Diereproduksie of Gewasproduksie), Tuinboukunde, Verbruikerswetenskap, Omgewingsgesondheid, Omgewingsbestuur, Voedseltegnologie en Natuurbewaring word aangebied. BTech- en MTech-kwalifikasies word ook in hierdie velde aangebied. Mangosuthu Universiteit vir Tegnologie (MUT) Fakulteit Natuurwetenskappe Departement van Landbou Tel: 031 907 7111 / 679 www.mut.ac.za Nasionale diplomas van drie jaar word aangebied in Plantproduksie of Diereproduksie. Beurse is beskikbaar. Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) George-kampus (Saasveld) Tel: 044 801 5111 www.nmmu.ac.za/georgecampus Departemente in die Skool vir Natuurlikehulpbronbestuur is Bosbou, Landbou, Natuurbewaring, Wildplaasbestuur en Houttegnologie. Die Nasionale Diploma, BTech-graad, MTech en DTech in Landbou word aangebied. Port Elizabeth Noordkampus Tel: 041 504 3527 www.nmmu.ac.za/agri Nasionale Diploma in Landboubestuur; BTech in Landboubestuur; MTech en DTech in Landbou word aangebied. Noordwes-Universiteit (NWU) Fakulteit Landbou, Wetenskap & Tegnologie (Mafikeng-kampus) Tel: 018 386 1321/9 www.nwu.ac.za Die Skool vir Landbouwetenskap bestaan uit drie dissiplines, twee sentrums en n proefplaas. Die dissiplines is Veekunde, Gewaswetenskap en Landbouekonomie en -voorligting. Potchefstroom-kampus Tel: 018 299 2606 www.nwu.ac.za Die Sentrum vir Omgewingsbestuur (CEM) en die Eenheid vir Omgewingswetenskappe en Bestuur bied n reeks vakke aan wat verband hou met landbou, byvoorbeeld Sologie, Botanie en Mikrobiologie. Hiermee saam word daar ook meesters- en doktorsprogramme in Landbouekonomie aangebied.

Oesgewasse
LNR-Instituut vir Industrile Gewasse Tel: 014 536 3150 sojabone, grondbone, mielies en sorghum word aangebied.

LNR-Kleingraaninstituut Kursusse in tabaken Tel: 058 307 3400 katoenproduksie en veselgewasse word aangebied. n Gereelde kursus oor koringproduksie is gerig op LNR-Instituut vir voorligtingsbeamptes en studente. Graangewasse Ander kursusse oor kleingrane Tel: 018 299 6100 word op aanvraag aangebied in samewerking met kommersile en Kursusse oor die produksie ontwikkelende landboubedrywe. van drobone, sonneblomme,

Tuinboukunde
LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Tel: 013 753 7000 Opleiding sluit lesings asook praktiese velddemonstrasies in. Kursusse dek gewas- en kultivarseleksie, boordvloerbestuur, snoei, nasnoeihantering, plantsiektes en die bestuur van siektes. LNR-Instituut vir Groente en Sierplante Tel: 012 841 9611 Kursusse in hidroponiese groenteproduksie en in basiese groenteproduksie vir beter voedingswaarde word aangebied. LNR-Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 Kursusse dek boorden wingerdbestuur, na-oes-tegnologie en verwerking, en so meer.

389

Meesters en doktorale programme in Landbou-Ekonomie by die Noordwes-Universiteit se kampus in Potchefstroom. Die wreldekonomie en die samelewing het oor die afgelope twee dekades wesentlik verander daar is wegbeweeg van tradisionele idees van n industrile samelewing na n ten volle geglobaliseerde wreldekonomie. Derhalwe, moet die landbou internasionaal mededingend in n vrye mark stelsel relevant bly. Landbounavorsing en onderwys is steeds n voorvereiste om landbouproduktiwiteit te verhoog en langtermyn mededingendheid in n geglobaliseerde wreldekonomie te verseker. Landbou het die vermo om n inkomste te skep vir boere en die landelike werksmag te genereer. Dit sal, om die beurt, werk maak van voedselsekuriteit en armoedeverligting. Aangesien min lande ekonomiese groei sonder landbou-ontwikkeling kan bereik, kan ons aflei dat hierdie sektor n betekenisvolle bydrae tot armoedeverligting kan maak. Dus, behoort landbounavorsing en onderwys n prioriteit wees, veral in die ontwikkelende lande. Derhalwe, is die hoofdoel van die meesters en doktorale program in landbou-ekonomie by die Noordwes-Universiteit se Potchefstroomkampus om studente met kennis en praktiese ondervinding toe te rus wat hom/haar sal bemagtig om n bydrae in te lewer om oplossing vir hierdie baie moeilike werklike internasionale uitdagings te vind in n dinamiese landbou-omgewing. Kontak mnr. J. van der Merwe by 018 299 2373 of stuur n e-pos aan Johnny.VanDerMerwe.@nwu.ac.za Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Skool vir Landbou en Omgewingswetenskappe Tel: 051 507 3113 / 34 www.cut.ac.za n Nasionale Diploma in Landboubestuur (3 jaar) en n BTech Landbou (graad) word aangebied. n MTech en DTech is navorsingsopsies. Navorsing word gedoen op die gebiede van Landboubestuur, Diereproduksie en Gewasproduksie. Kortkursusse word ook aangebied, en studente en dosente is betrokke by gemeenskapsdiens en skakel dikwels met die bedryfswreld. Laasgenoemde word meestal bereik gedurende die tweede jaar van opleiding in die vorm van ervaringsopleiding op n plaas vir n tydperk van een jaar, terwyl verskillende werkopdragte in die meeste vakke ook voltooiing op n plaas of in n landbou-onderneming vereis. Merietebeurse is vanaf die tweede studiejaar beskikbaar en Innovation Fund finansier die beurse vir navorsingsprojekte. Tshwane Universiteit vir Tegnologie Fakulteit Wetenskap Tel: 012 382 6203 www.tut.ac.za Veekunde 012 382 5332 Biotegnologie en Voedseltegnologie 012 382 6366 Gewaswetenskap 012 382 5342 Tuinboukunde 012 382 5342 Natuurbewaring 012 382 5306 Omgewings-, water- en aardwetenskappe 012 382 6232 Universiteit van Fort Hare Fakulteit Wetenskap en Landbou Tel: 040 602 2232 Faks: 086 628 2403 www.ufh.ac.za Departemente in die Skool vir Landbou en Landboubesigheid is: Landbou-ekonomie en -voorligting; Grondkunde; Lewendehawe- en Weidingswetenskappe. Departemente soos Geografie, Biochemie en Mikrobiologie, Geografiese Inligtingstelsels (GIS), ensovoorts, word gehuisves in die Skool vir Biologiese en Omgewingswetenskappe of die Skool vir Fisiese en Rekenaarwetenskappe. Universiteit van KwaZulu-Natal Skool van Landbou-, Aard- en Omgewingswetenskappe Tel: 033 260 5184 www.ukzn.ac.za Die skole wat met landbou te doen het, is: Skool van Landbou, Aard- en Omgewingswetenskappe Landbouekonomie; Landbou-uitbreiding en Landelike hulpbronbestuur; Vee- en

pluimveekunde; Dieetkunde en Menslike Voeding; Gewaswetenskap; Tuinbouwetenskap; Plantkwekery; Agrometeorologie; Geografie; Grondwetenskap; Omgewingshidrologie Skool van Lewenswetenskappe Biochemie; Genetika; Mikrobiologie; Biologiese en Bewaringswetenskappe Ander skole in die kollege sluit in die Skool van Ingenieurswese; die Skool van Chemie en Fisika; en die Skool van Wiskunde, Statistiek en Rekenaarwetenskap. Verskeie sentrums word verbind met die fakulteit, insluitend die Afrika Sentrum vir Oesverbetering; die Afrika Sentrum vir Voedselsekuriteit; en die Sentrum vir Omgewing, Landbou en Ontwikkeling. Besonderhede van al hierdie skole kan op die webtuiste gekry word. Universiteit van Limpopo Skool vir Landbou- en Omgewingstudies Tel: 015 268 2202/3 www.ul.ac.za Die mees relevante tak hier (vir lesers van hierdie gids) is die Skool vir Landbou- en Omgewingstudies. Die BSc in Landbou (Landbou-ekonomie, Agronomie, Tuinboukunde, Diereproduksie of Weidingwetenskap) en n Bgraad in Landboubestuur en Diereproduksie word aangebied. Lesers stel dalk ook belang in ander kwalifikasies, byvoorbeeld n B-graad in Voedingsleer en n BSc in Biologiese Wetenskappe, Grondkunde, ensovoorts. Universiteit van Pretoria Fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe Tel: 012 420 3201 www.up.ac.za Departemente in die Fakulteit van Skool van Natuur- en Landbouwetenskappe is die volgende: Anatomie; Biochemie; Chemie; Dierkunde en Entomologie; Fisikia; Fisiologie; Genetika; Geologie; Geografie; Geoinformatika en Meteorologie; Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling; Mikrobiologie en Plantpatologie; Plantkunde; Plantproduksie en Grondkunde; Statistiek; Vee- en Wildkunde; Verbruikerswetenskap; Versekerings- en Aktuarile Wetenskap; Voedselwetenskap; Wiskunde en Toegepaste Wiskunde. Eenhede, Sentrums en Institute sluit in die Instituut vir Bosbou en Landboubiotegnologie (FABI), Sentrum vir Wildbestuur en die UP Waterinstituut. Fakulteit Veeartsenykunde Tel: 012 529 8000 www.veterinary.up.ac.za Op die webtuiste is daar interaktiewe skakels na die departemente: Anatomie en Fisiologie, Geselskapdier Kliniese Studies, Parakliniese Wetenskappe, Produksiedier Studies, Veeartsenykundige Tropiese Siektes. Universiteit Stellenbosch Fakulteit Agriwetenskappe Tel: 021 808 4833 / 737 www.sun.ac.za Departement en webtuiste Agronomie www.sun.ac.za/agron Bewaringsekologie en Entomologie www.cons-ent.com Bos- en Houtkunde Genetika en Instituut vir Plantbiotegnologie www.sun.ac.za/genetics Grondkunde www.sun.ac.za/soil Hortologie www.sun.ac.za/horticulture Instituut vir Wynbiotegnologie (IWBT) www.sun.ac.za/wine_biotechnology Landbou-ekonomie http://academic.sun.ac.za/agric_econ/ Plantpatalogie www.sun.ac.za/plantpath Veekundige Wetenskappe www.sun.ac.za/animal Telefoon 021 808 4803 021 808 3728 021 808 3323 021 808 5839 021 808 4794 021 808 4900 021 808 3770 021 808 4758 021 808 4799 021 808 4916

390

Voedselwetenskap www.sun.ac.za/foodsci Wingerd- en Wynkunde (DVO) http://academic.sun.ac.za/viti_oenol/ Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Kollege vir Landbou- en Omgewingswetenskappe Study-info@unisa.ac.za www.unisa.ac.za

021 808 3578 021 808 4545

SKOOL VIR LANDBOU EN LEWENSWETENSKAPPE Departement Landbou, Dieregesondheid en Menslike Ekologie die fokus is op landboubestuur, dieregesondheid, gemeenskapslandbou en maatskaplike ontwikkeling. Die departement huisves ook die Eenheid vir Inheemse Tegnologiesekennis-dienste. Skakel 011 471 2289. Landbou 011 471 2809 Dieregesondheid 011 471 2984 Menslike Ekologie 011 471 3103 Departement Lewens- en Verbruikerswetenskappe bel 011 471 2230 Lewenswetenskappe, bv. Dierefisiologie, Biochemie, Biologie, Mikrobiologie en Dierkunde 011 471 3604 Plantkunde,

Hierdie kollege is gele op die Florida-kampus van Unisa op die hoek van Christiaan de Wet- en Pionierlaan, Florida, Johannesburg. Dit bied Universiteit-vir-Tegnologie- sowel as Universiteitsprogramme onder een dak aan. In Landbou bied Unisa byvoorbeeld n Nasionale Diploma en BTech in Landboubestuur aan, asook n generiese BSc (Agric)-graad. Die kollege is verbind tot onderrig, navorsing en gemeenskapsdeelname ten einde te voldoen aan die behoeftes van Suid-Afrika, die SAOG-streek en Afrika as geheel. Die studiemetode by Unisa afstandsonderrig saam met praktiese modules by n sentrum naby u maak dit n ideale studiemetode of om u kwalifikasies op te gradeer, hetsy u n voorligtingsbeampte, potensile boer of entrepreneur is.

Verbruikerswetenskappe, bv. Voedsel, Kleding en Tekstiel, Voedingsleer en Gasvryheid 011 471 3438 SKOOL VIR OMGEWINGSWETENSKAPPE Die Departement Omgewingswetenskappe fokus op natuurbewaring, tuinboukunde en landskapontwerp, en omgewingsmonitering en bestuur. Skakel 011 471 2213. Omgewingswetenskappe 011 471 3222 Tuinboukunde en landskapontwerp 011 471 3138 Natuurbewaring 011 471 2163 Die Departement Geografie bied kursusse in omgewingsbestuur en geografiemodules vanaf voorgraadse tot op doktorale vlak. Skakel 011 471 3689 / 2084 CENTRE FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF AGRICULTURE AND ENVIRONMENTAL SCIENCES Tel: 011 471 2143 Universiteit van Venda Skool vir Landbou Tel: 015 962 8000 / 8310 / 8408 www.univen.ac.za Die Skool vir Landbou bied Landbou-ekonomie, Veekunde, Landbouen Landelike Ingenieurswese, Familie-ekologie en -tegnologie, Bosbou, Tuinboukundewetenskappe, Plantproduksie en Grondwetenskap aan. Daar is ook n Sentrum vir Landelike Ontwikkeling en Armoedeverligting en n afsonderlike Skool vir Omgewingswetenskappe. Universiteit van die Vrystaat Fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe Tel: 051 401 2322 Epos: natagri@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/natagri

391

Departement Argitektuur Bourekenkunde en Konstruksiebestuur Chemie Dierkunde en Entomologie Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Fisika Genetika Geografie Geologie Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Instituut vir Grondwaterstudies Landbou-ekonomie Lengau Agri Sentrum Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Paradys-proefplaas Plantwetenskappe DiMTEC (Rampbestuur, Opleiding en Onderrig Sentrum vir Afrika)

Telephone and website 051 401 2332 www.ufs.ac.za/architecture 051 401 2248 051 401 9212 www.ufs.ac.za/chem 051 401 2427 051 401 2211 www.ufs.ac.za/animal 051 401 2926 www.ufs.ac.za/physics 051 401 2595 051 401 2255 051 401 2515 051 401 2212 051 401 2482 / 2175 www.ufs.ac.za/igs 051 401 2824 www.ufs.ac.za/agri-econ 051 443 8859 051 401 2679 www.ufs.ac.za/biotech 051 443 9011 051 401 2514 www.ufs.ac.za/plantsci 051 401 2721 www.ufs.ac.za/dimtec

Rekenaarwetenskap en Informatika Sentrum vir Mikroskopie Sentrum vir Omgewingsbestuur Sentrum vir Volhoubare Landbou, Landelike Ontwikkeling en Voorligting Stads- en Streekbeplanning Verbruikerswetenskap Wiskunde en Toegepaste Wiskunde Wiskundige Statistiek en Aktuarile Wetenskap

051 401 2754 www.ufs.ac.za/it 051 401 2264 www.ufs.ac.za/ccem 051 401 2863 www.ufs.ac.za/ccem 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard 051 401 2486 www.ufs.ac.za/urpl 051 401 2304 051 401 2428 051 401 2945

Die Universiteit van die Vrystaat bied n aantal kortkursusse aan vir kommersile en opkomende boere. Hierdie kursusse word aangebied in Afrikaans, Engels of Sesotho. Om meer uit te vind oor die kursusse in finansile beplanning en strategiese bestuur, wat deur die Sentrum vir Landboubestuur aangebied word, skakel 051 401 3551 of besoek www.ufs. ac.za/agriman. Universiteit van Zululand Skool van Landbou Tel: 035 902 6649 / 6065 www.uzulu.ac.za/agriculture Die Landbou-departement dek Agronomie, Veekunde, Ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling.

392

landboudienste en -tegnologie Biotegnologie en plantteling

Biotegnologie wat op diere betrekking het, veral kloning, word behandel in die hoofstuk oor Diereverbetering en Telers wat later in die boek volg.

1. Oorsig
Biotegnologie is n samesmelting van biologiese tegnologie. Alhoewel dit onder sekere mense as sinoniem vir genetiese modifikasie beskou word, is dit n term wat gebruik word om n kontinuum van verskillende biotegnieke te verteenwoordig wat wissel van niekontroversile weefselkweking tot kontroversile genetiese modifisering, soos vervat in moderne tegnologie. Dit is gedentifiseer as die toonaangewende tegnologie van die 21ste eeu met geweldige potensiaal om ekonomiese, sosiale en omgewingskwessies wat die armes in ontwikkelende lande raak, te hanteer. Biotegnologie kan oesopbrengste verhoog, blootstelling van gewasse aan omgewings- en klimaatstressors verlaag, die behoefte aan chemikalie wat op landerye aangewend word, verlaag, en die gesondheid en smaak van voedsel verbeter. Kritici s dat hierdie gewasse bestaande plante onomkeerbaar kan beskadig, skade aan die natuurlewe kan berokken en dat die patente op geneties gemanipuleerde sade die multinasionale maatskappye te veel mag gee. n Besoek aan die webtuiste wat in hierdie hoofstuk genoem word, sal aan die leser verskillende perspektiewe verskaf. Potensile voordele hor gewasoprengste hor inkomstes minder gebruik van chemikalie (plaagdoders, onkruiddoders) met laer besteding aan insette minder giftige onkruiddoderafloop na oppervlaken grondwater boere is minder blootgestel aan chemikalie, en dus meer gesond beheer oor abiotiese faktor hor voedingswaarde van voedsel minder verliese voor en n oestyd langer raklewe minimale ontginning van woude, graslande, marginale grond, en moeraslande vir voedselgewasse bewaring van biodiversiteit wyer reeks gewasse is geskik vir marginale areas en word verbruik deur arm persone in tropiese en subtropiese areas (bv. sorghum, kassawe, prelgras) Potensile bedreigings/ teenstrydighede nuwe allergene antibiotiese weerstand nuwe virusse indringing van nuwe onkruidsoorte/superonkruidsoorte vloei van gene gene-erosie moontlike ongewenste uitwerkings op nie-geteikende organismes gebruik van weerstandsgeen, wat reproduksie van saad verhoed en verhoogde insetkoste meebring op monopolie biotegnologienavorsing deur n paar magtige private firmas tekort aan wetenskaplike en finansile ondersteuning van navorsing oor geneties gemodifiseerde gewasse in lande wat sulke tegnologie verbied handelsverbod op geneties gemodifiseerde uitvoerprodukte vergroting van die voorspoedgaping tussen die Noorde en die Suide ontginning van natuurlike genetiese hulpbronne sonder gepaste vergoeding onopgeloste kwessies wat verband hou met intellektuele eiendomsregte en boere se regte

Geneties modifisering organismes (GMOs) is slegs een besondere spesialisering binne die wetenskaplike dissipline van biotegnologie. Biotegnologie is tradisioneel gebruik om ons van jogurt, bier en brood te voorsien in di opsig dat ons bakterie of mikrorganismes gebruik om hierdie produkte te produseer. Die verskil is dat moderne praktyke van genetiese modifisering wat die proses is waardeur GM plaasvind ons nou in staat stel om deur die spesiegrense te breek. Byvoorbeeld, ons kan genetiese inligting van walvisse op vols oordra, of ons kan bakterie en virale gene in plante plaas, soos wat met die meeste geneties modifisering voedsel gedoen word. Genetiese modifisering stel ons dus in staat om DNA tussen onverwante organismes oor te dra. Daar is weinig perke aan dit wat ons kan doen; die vraag is: Wat behoort ons met hierdie tegnologie te doen of nie te doen nie? Die kuns om plante te teel l in die vermo van die teler om verskille in eienskappe van ekonomiese belang onder plante te identifiseer, en om hierdie eienskappe met beskikbare wetenskaplike kennis te verbeter. Plantteling behels: teelstelsels wat betrokke is in self- en kruisbestuiwingsplante, vegetatief gepropageerde plante en hibriede kwantitatiewe genetika gevorderde teelmetodes soos rekombinante DNA-tegnologie, dubbele haploede-teling en mutasieteling merkerondersteunde teling deur van beide proteen- en molekulre merkers gebruik te maak Plantweefselkweking, ook genoem mikrovoortplanting, is n praktyk wat gebruik word om plante onder steriele toestande te laat voortplant en dikwels ook gebruik word om plantklone te produseer. Verskillende tegnieke in plantweefselkweking kan voordele bo tradisionele metodes van voortplanting bied, insluitende: presiese reproduksie van plante wat besonder goeie blomme en vrugte produseer of voortreflike eienskappe besit om vinnig volgroeide plante te produseer die produksie van n veelvoud plante in die afwesigheid van sade of die nodige bestuiwers om sade te produseer die regenerasie van volledige plante van plantselle wat geneties gemanipuleer is die produksie van plante in steriele houers wat dit moontlik maak om hulle te vervoer en wat die oordrag van siektes, plae en patogene grootliks uitskakel die produksie van plante van sade wat andersins mins kanse op ontkieming en groei sou gehad het, bv. orgidee en nepentes Plantweefselkweking maak staat op die feit dat alle plantselle die vermo het om n volledige plant te genereer (totipotensie). Enkele selle (protoplaste), stukkies blare of wortels kan gebruik word om n nuwe plant op kwekingmedia te genereer, mits dit die vereiste voedingstowwe en planthormone ontvang. Plantweefselkweking word omvattend in plantwetenskap gebruik waar dit n aantal kommersile toepassings het.
Bron: Universiteit van die Vrystaat en www.answers.com, www.mg.co.za (aangepas)

2. Die regte van planttelers

Wat is planttelers se regte? In Suid-Afrika word nuwe plantvariteite ingevolge die Wet op Planttelersregte 15 van 1976 beskerm. Suid-Afrika het nie n plantpatentstelsel soos in die VSA nie, aangesien die Wet op Patente, Wet 57 van 1978, verklaar dat n patent nie toegestaan sal word vir enige plantvariteit wat die produk van n biologiese proses is nie. Nuwe plantvariteite wat ingevolge biologiese prosesse voortgebring word, word dus uitsluitlik ingevolge die Wet op Planttelersregte beskerm. Geneties gemanipuleerde plante kan egter aan die Wet op Patente onderhewig wees, aangesien dit streng gesproke nie nuwe plantvariteite is wat deur biologiese prosesse voortgebring word nie. Suid-Afrika is n ondertekenaar van die Internasionale Unie vir die Beskerming van Nuwe Plantvariteite (UPOV)-konvensie en die Wet op Planttelersregte is as gevolg van die inwerkingstelling van UPOV gepromulgeer sien www. upov.org. Ingevolge die UPOV-konvensie verleen lidlande dieselfde regte aan mense van ander lidlande as aan hul eie. UPOV reguleer ook die reg om

Aangepas uit www.uneca.org/csd/CSD4_Biotech_Report_Final.htm

394

voorkeur te eis ten opsigte van n aansoek wat in n ander lidland ingedien is. Dit beteken bloot dat n planttelersreg-aansoek in n UPOV-lidland nie as basis kan dien vir n planttelersreg-aansoek in n ander UPOV-lidland vir dieselfde variteit en wat binne een jaar ingedien is nie. Wanneer kwalifiseer n variteit vir beskerming ingevolge die Wet op Planttelersregte? Ten einde vir beskerming ingevolge die Wet op Planttelersregte te kwalifiseer, moet n plantvariteit nuut, onderskeibaar, eenvormig en stabiel wees. Nuut n variteit is nuut indien voortplantingsmateriaal of geoeste materiaal daarvan nie binne n sekere tyd deur of met die toestemming van die teler verkoop is of andersins van ontslae geraak is vir die doeleindes van die benutting daarvan nie. Indien daar in Suid-Afrika op so n manier van n variteit ontslae geraak is meer as n jaar voor die datum van die indiening van die aansoek, of in ander UPOV-lidlande meer as ses jaar in die geval van rankplante en bome of meer as vier jaar in die geval van ander variteite is dit nie meer nuut nie. Die definisie van verkoop in die Wet sluit in: ooreenkom om te verkoop, of vir verkoop aanbied, adverteer, hou, uitstal, versend, stuur of aflewer, of verruil of op enige wyse as n teenprestasie aan iemand van die hand sit; en het in die verlede tyd en as naamwoord n soortgelyke betekenis. Dus kan n blote ooreenkoms om voortplantingsmateriaal of geoeste materiaal te verkoop, in teenstelling met die werklike verkoop daarvan, die nuutheid van n variteit vernietig, aangesien n ooreenkoms om te verkoop ook by die definisie ingesluit is en as dieselfde as verkoop beskou word. Onderskeibaar n variteit is onderskeibaar indien dit op die datum van indiening van die aansoek om n planttelersreg in Suid-Afrika duidelik onderskei kan word van n ander variteit van dieselfde soort plant waarvan die bestaan op daardie stadium algemene kennis is. Eenvormig n variteit is eenvormig indien dit, behoudens die afwyking wat van die besondere kenmerke van die voortplanting daarvan verwag kan word, genoegsaam eenvormig is wat die kenmerkende eienskappe van die betrokke variteit betref. Stabiel n variteit is stabiel indien die kenmerkende eienskappe daarvan onveranderd bly na herhaalde voortplanting of, in die geval van n bepaalde voortplantingsiklus, aan die einde van elke sodanige siklus.

voortplantingsmateriaal wettig verkry het toe om saad op dieselfde grond te behou en oor te plant, maar slegs vir een seisoen, en die reg is tot die betrokke boer beperk. Wanneer skend n mens n planttelersreg? n Planttelersreg word geskend deur iemand wat nie die houer van die planttelersreg is nie en wat sonder n lisensie daardie handelinge uitvoer of laat uitvoer wat uitsluitlik deur die houer van die reg uitgevoer kan word. n Lisensiehouer wat versuim om aan n bepaling of voorwaarde van die lisensie te voldoen, skend ook n planttelersreg. Dit is ook n skending om die goedgekeurde benaming van n beskermde variteit vir watter doel ook al met betrekking tot plante of voortplantingsmateriaal van enige ander variteit te gebruik of om plante of voortplantingsmateriaal van n beskermde variteit onder n ander benaming as die goedgekeurde benaming van daardie variteit te verkoop. Vir meer inligting in hierdie verband, kontak At van Rooy van DM Kisch Inc. E-pos atv@dmkisch.com of besoek www.dmkisch.com.
Besigtig die Wysigingswetsontwerp tot die Planttelersregte-wetsontwerp by www. info.gov.za.

3. GM-gewasaanpassing in Suid-Afrika

Moderne biotegnologie in innovering, gesondheid, voedselveiligheid en bioverwerking is deur die regering gedentifiseer as een van die toekomstige hoofaandrywers van die ekonomie. Dit het gelei tot die nasionale biotegnologiestrategie van 2001, en die vestiging van vier streeksentrums vir biotegnologie-innovering. Alle aspekte van genetiese modifisering as een komponent van moderne biotegnologie word streng gereguleer deur GMO-wet nommer 15 van 1997 (in 2006 gewysig om te voldoen aan internasionale bioveiligheidvereistes in die handel). Die Wet is gegrond op pro-aktiewe veiligheidsassesserings en vereis permitgoedkeuring vir aktiwiteite van navorsingslaboratoriums om in of uit te voer. Genetiese modifisering van gewasplante het gewasvariteite met unieke weerstand teen geteikende insekpeste en toleransie van spesifieke Wat is die termyn van n planttelersreg-registrasie? onkruiddoders tot gevolg gehad. Sedert die bekendstelling van GMkatoen in 1997, GM-mielies in 1998 en GM-sojabone in 2000, het n Planttelersreg word toegestaan vir n tydperk van 25 jaar in die geval hierdie GM-gewasse vinnig hoofstroom geword. Die eindopname van van rankplante en bome; en 20 jaar in alle ander gevalle, bereken vanaf die 2010-plante het getoon dat GM-mielies gestabiliseer het in 74% van datum waarop die registrasiesertifikaat uitgereik word. die areas waar dit geplant is geel teen 77% van geel areas en wit teen 71%; GM onkruiddoderbestande sojabone teen 85% van beplante Wat is die regte van die houer van die planttelersreg? areas, en GM-katoen teen bykans 100%. Die gekombineerde area wat in 2010 geplant is, tesame met di van hierdie drie gewasse, is altesaam Die effek van die beskerming wat deur n planttelersreg verleen word, is byna 2.2 miljoen hektaar groot wat Suid-Afrika wreldwyd in die 9de dat die houer van die planttelersreg die uitsluitlike reg het om die volgende posisie van 27 lande plaas. te doen: Die uiteensetting van GM-eienskappe vir mielies is 46% produksie of reproduksie (vermeerdering); enkelinsekweerstand, 15% enkelonkruiddodertoleransie, en 39% vir voorbereiding met die doel om te teel; albei eienskappe gesamentlik. Deel van die weerstand teen insekte verkope of enige ander bemarkingsvorm; kombineer reeds twee weerstandigheidsgene. Alle GM-sojabone is uitvoere; bestand teen onkruiddoders, terwyl GM-katoen oppad is na 90% invoere; aandeel van twee insekbestande plus een onkruiddoder-tolerante eienskap gekombineer. invoorraadneming vir enige van die doeleindes waarna in die vorige vyf punte verwys is van In 2010 was permitte wat goedgekeur is vir die uitvoer van GMmieliepittevan ongeveer 2.5 miljoen ton, (i) voortplantingsmateriaal van die tersaaklike variteit; of0 (i) voortplantingsmateriaal die tersaaklike variteit; of met n soortgelyke volume verwag in 2011. Wat belangrik is, is die feit dat Suid-Afrika nuwe markte (ii) geoeste materiaal, insluitend plante, wat verkry is deur die ontwikkel het vir sy mieliepit-uitvoere. GM-mieliesaad wat uitgevoer ongemagtigde gebruik van voortplantingsmateriaal van die tersaaklike is vir plantdoeleindes, was 8 763 ton, terwyl invoere 1 701 ton was. variteit. Van 2007 tot Julie 2011 was kumulatiewe GM-mieliesaadvolumes 32 932 ton uitgevoer en 9 511 ton ingevoer. Beide handelsaktiwiteite het Indien enige ander persoon enige van die bogenoemde handelinge wil waardevolle buitelandse fondse by ons ekonomie gevoeg. onderneem, mag hy dit nie sonder magtiging van die houer van die Nuwe kenmerke vir mielies en katoen in veldtoetse sluit nuwe planttelersreg doen nie. Dit neem normaalweg die vorm van n lisensie insekbestande kombinasies en onkruiddoder-weerstand in wat aan aan. boere meer opsies bied om van te kies. Nasionale innovering rakende GM-kenmerke sluit eksperimentele suikerriet, mielies, tafeldruiwe, Iemand wat enige voortplantingsmateriaal van n variteit op n regmatige kassawe en witviooltjies in. wyse verkry het, skend egter nie die planttelersreg ten opsigte van die variteit nie indien hy daardie voortplantingsmateriaal herverkoop, Data is nagevors, vergelyk en geverifieer deur Wynand J. van der Walt, FoodNCropBio, of enige plant, reproduktiewe materiaal of n produk wat van daardie wynandjvdw@telkomsa.net. Die navorsing word deur die Mielietrust befonds. voortplantingsmateriaal verkry is, verkoop vir ander doeleindes as die verdere voortplanting of vermeerdering daarvan. Dieselfde geld vir die gebruik of vermeerdering van daardie voortplantingsmateriaal vir die ontwikkeling van Internasionale statistieke is beskikbaar by www.isaaa.org, webtuiste van n ander variteit; die gebruik van die voortplantingsmateriaal vir bona fideInternational Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications. navorsingsdoeleindes; en die gebruik van daardie voortplantingsmateriaal vir private of nie-kommersile doeleindes. Die Wet laat ook n boer wat

395

4. GMO n Behoefte aan vinnige toetse

Verwys na die advertensie regs.

Die noodsaaklikheid om te toets vir die teenwoordigheid van GMO in graan word bepaal deur verskillende lande se regerings. Die instelling van die Cartagena Protokol maak die onvermydelik om nie te toets vir GMO in graan nie. Die instelling van die wet aangaande die etikettering van produkte wat GMO bevat, neem wreldwyd toe. Die verbruiker het n reg om te weet wat op sy bord is. Die twee mees algemene analises wat gebruik word om die teenwoordigheid en hoeveelheid GMO in graan te bepaal is soos volg: 1. Polimerasie Ketting Reaksie (PKR): Hierdie is n molekulre DNS toets wat sekere DNS kodes herken in gemaalde mielies. Die metode word in n laboratorium gedoen en vat n paar ure om te voltooi. Die koste per analiese is hoog. 2. Immunologiese metode: Die metode maak gebruik spesifieke teenliggame wat spesifieke proteine herken en daar aan bind. Die spesifieke protein word uitgedruk deur die geen wat betrokke is by die GMO tegnologie. Dit is in die vorm van n vinnige lateriale vloei toets en kan basies enige plek gebruik word. Minimale opleiding is nodig vir die tegniek en die koste per analiese is ook minder. Navorsing het bewys dat die laterale vloei toets perfek werk vir die skandering van graan vir die teenwoordigheid van GMO basies tydens enige stadium, vanaf die plaas tot by die meule. Relatief akkurate resultate kan dus maklik bekom word. PKR word as die goue standaard beskou om GMO vrye graan te sertifiseer vir uitvoer. Hierdie metode is nie noodwendig die mees ekonomiese metode om te gebruik tydens elke stap in die graan industrie nie a.g.v. van die koste en tyd verbonde aan so n tipe analiese. Graan moet getoets word tydens die invoer en uitvoer proses by hawens en grense om te voorkom dat GMO positiewe graan nie gebiede binne gaan waar dit verbied word nie. Toetse moet gedoen word nadat graan die proseseerders bereik het sodat enige kontaminasie wat kon plaasvind tydens die laai en vervoer van die graan op getel kan word. In meeste gevalle word die bogenoemde toetse afgeskeep omdat PKR n ingewikkelde en tydrowende tegniek is. Meeste van die industrie, boere en verbruikers in kluis, het die behoefte aan vinnige GMO toetse waar resultate onmiddelik beskikbaar is. Die tipe toetse laat graan vinniger deur die verskaffings ketting beweeg. Die grootste behoefte in enige industrie, is die behoefte aan tyd, en tyd, is presies wat hierdie vinnnige lateriale vloei toetse bied. Hierdie tipe toetse is n groeiende tendens wat vinnige besluite aangaande storing en vervoer van produkte moontlik maak.
Bron: Stargate Scientific. Besoek www.stargatescientific.co.za of skakel hulle by 011 675 7433.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Die Direktoraat Genetiese Hulpbronne by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye administreer die Wet op Planttelersregte 15 van 1976, soos gewysig in 1996. Die doelwit van hierdie Wet is om n stelsel te bied waardeur intellektuele-eiendomsregte (planttelersregte) met betrekking tot n verskeidenheid plantsoorte toegestaan en geregistreer kan word. Direktoraat Genetiese Hulpbronne Tel: 012 319 6024 Registrateur vir die Wet op Planttelersregte Tel: 012 319 6183 NoluthandoN@daff.gov.za Registrateur vir die Wet op Geneties Gemodifiseerde Organismes, 1997 Tel: 012 319 6382 NompumeleloM@daff.gov.za

396

The Plant Genetic Resources Centre (PGRC) National Gene Bank Tel: 012 808 5392 pgrc@nda.agric.za

Technology Innovation Agency (TIA) te vorm. Gaan na www.tia.org.za.

Niestaatsorganisasies en bedryfsliggame
AfricaBio Tel: 012 844 0126 www.africabio.com Afrika-sentrum vir Bioveiligheid Tel: 011 486 1156 www.acbio.org.za African Harvest Biotech Foundation International Tel: 011 079 4189 http://africaharvest.org Biowatch South Africa Tel: 031 206 2954 www.biowatch.org.za Consumer Goods Council of South Africa (CGCSA) Tel: 0861 242 000 www.cgcsa.co.za wat meer as 12 000 lidmaatskappye in kleinhandel- en groothandelvervaardiging in die vinnig bewegende verbruikersgoederebedryf verteenwoordig. Die CGCSA is betrokke by onderhandelinge rakende GMetikettering. South African Plant Improvement Organisation (SAPO) Tel: 021 887 6823 www.saplant.co.za South African Society for Biochemistry and Molecular Biology www.sasbmb.org.za

Departement van Omgewingsake Direktoraat BiodiversiteitInligting en kontakbesonderhede vir risikobestuur direktorate van die Departement Tel: 012 310 3395 / 6 Landbou, Bosbou en Visserye is www.environment.gov.za beskikbaar onder die kieslys-opsie by www.daff.gov.za. Hierdie direktoraat is in 2005 gestig om werk ten opsigte van die Departement van Wetenskap implementering van die Cartagenaen Tegnologie protokol oor Bioveiligheid te Biotegnologie-strategie-eenheid kordineer en te ondersteun. Skakel Tel: 012 843 6872 (Adjunkhulle vir meer inligting oor die Wet direkteur) op Biodiversiteit en GMOs Tel: 012 843 6531 (Bestuurder) www.dst.gov.za Departement van Gesondheid Tel: 012 312 0000 Die Departement se agent, die www.doh.gov.za Suid-Afrikaanse Agentskap vir die Bevordering van Wetenskap en Die Departement van Gesondheid, Tegnologie (SAASTA), behartig n wat oor n biotegnologie-eenheid tegnologiebewustheidsveldtog. beskik, is verantwoordelik Die bewustheidsveldtog word die vir etikettering en verwante Openbare Begrip van Biotegnologie wetgewing. Ingevolge die Wet (PUB) genoem. Skakel 012 392 op Verbruikersbeskerming moet 9300 of besoek www.saasta.ac.za voedsel wat meer as 5% van n GMbestanddeel bevat, getiketteer en www.pub.ac.za. word. Die voormalige Biotechnology Regional Innovation Centres (BRICs) het saamgesmelt om die

Suider-Afrikaanse Planttelersvereniging wcb@sun.ac.za Die Consumer Goods Council of www.sapba.co.za South Africa is n bedryfsliggaam

Opleiding en navorsing
Die PUB-webtuiste bevat n lys van verskaffers wat opleiding bied en instellings op hierdie gebied. Dit verskaf ook inligting oor loopbaanmoontlikhede in genetika en biotegnologie. Besoek www.pub.ac.za. Vind die kieslys vir tersire inrigtings onder die Links-opsie op die Suider-Afrikaanse Planttelersvereniging se webtuiste www.sapba.co.za.

6. Belanghebbendes
Maatskappye
Du Roi Tel: 015 345 1217 www.duroilab.co.za Du Roi Laboratory is n tuinboukundige maatskappy wat in Suid-Afrika gesetel is en spesialiseer in die produksie van weefselgekweekte piesangplante. FoodNCropBio Wynand van der Walt Tel: 012 347 6334 / 083 468 3471 wynandjvdw@telkomsa.net Verwys na die hoofstuk landboukonsultante. Hishtil SA Tel: 015 395 4034 / 43 www.hishtilsa.com Hishtil voldoen aan die strengste internasionale standaarde vir die vervaardiging van gesonde en skoon telingsmateriaal wat voldoen aan ISO 9001:2000 en GLOBAL G.A.P . INCOTEC South Africa Tel: 033 386 1560 / 071 352 1493 www.proteios.nl Kyk advertensie op bl. 259 Monsanto SA Tel: 011 790 8200 / 1 www.monsanto.co.za Kyk advertensie op bl. 261 Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za GMO Toets- en ander toerusting word aan baie sektore verskaf.

African Biofortified Sorghum (ABS) Project Tel: 011 781 4447 / 082 787 4799 http://biosorghum.org African Centre for Crop Improvement (ACCI) Tel: 033 260 5524 laing@ukzn.ac.za www.acci.org.za

telingafdeling maak staat op biotegnologie vir die ontwikkeling van molekulre merkers vir onderskeie groentegewasse.

Stargrow Tel: 021 880 1882 oor www.stargrow.co.za Stargrow is n kultivar-ontwikkelaar en vrugteboom-kwekery. SunBio is n maatskappy binne die Instituut vir Wynbiotegnologie aan die Universiteit Stellenbosch. Dit is gerig op die kommersialisering van navorsinguitsette van die instituut. Besoek www.sun.ac.za/wine_ biotechnology Syngenta South Africa Tel: 011 541 4000 www.syngenta.com TopFruit Tel: 021 874 1033 www.topfruit.co.za

Die ander LNR- tuinboukundige en veldgewasinstitute doen navorsing en kweek nuwe kultivars wat saad lewer vir kultivars wat in teelprojekte ontwikkel word. Hul besonderhede word in die Die Afrika-sentrum vir Navorsing en ontwikkelingGenetegnologie (ASGT) is n hoofstuk verstrek. inisiatief waarby die WNNR, die Universiteit van Pretoria, die Nasionale Navorsingstigting Universiteit van die Witwatersrand, Tel: 012 481 4000 die Universiteit van Johannesburg www.nrf.ac.za en die Landbounavorsingsraad betrokke is. Besoek www.acgt. Noordwes-Universiteit co.za vir meer inligting. School of Environmental and Health Sciences Kaapse Skiereiland Universiteit Tel: 018 389 2416 vir Tegnologie (KSUT) www.nwu.ac.za Departement Tuinbou Tel: 021 460 3170 Eenheid vir Omgewingswww.cput.ac.za wetenskappe en -Bestuur Prof. Klaus Kellner LNR-Roodeplaat Instituut vir Tel: 018 299 2510 / 082 569 6145 Groente en Sierplante (VOPI) Klaus.Kellner@nwu.ac.za Tel: 012 841 9611 www.nwu.ac.za www.arc.agric.za Privaat maatskappye doen hulle Biotegnologie maak n integrale eie navorsing. deel van die plantteling- en gewasbeskermingafdeling van Lees oor Rhodes-Universiteit se die Landbounavorsingsraad Biomedical Biotechnology Research se Roodeplaat Groente- en Unit by www.ru.ac.za/biobru. Sierplantinstituut uit. Die plant-

397

Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) GMO-eenheid vir Monitering en Navorsing Tel: 012 843 5117 www.sanbi.org Universiteit van Johannesburg Departement van Botanie & Plantbiotegnologie Tel: 011 559 2436 www.uj.ac.za Universiteit van KwaZuluNatal Skool van Landbou-, Aard- en Omgewingswetenskappe Tel: 033 260 6075 / 5808 www.ukzn.ac.za Skool vir Lewenswetenskappe Tel: 031 260 3197 http://plantgermcons.ukzn.ac.za Tel: 033 260 5151 Finnie@ukzn.ac.za http://biology.ukzn.ac.za Universiteit van Pretoria Instituut vir Bosbou- en Landboubiotegnologie (FABI) Tel: 012 420 3938/9 www.fabinet.up.ac.za Plantwetenskappe Tel: 012 420 3770 plant.science@up.ac.za Universiteit Stellenbosch Instituut vir Plantbiotegnologie (IPB) Tel: 021 808 3834 / 6 www.sun.ac.za/ipb

Universiteit Stellenbosch Instituut vir Wynbiotegnologie (IWB) Tel: 021 808 3770 www.sun.ac.za/wine_ biotechnology Departement Genetika Plantteellaboratorium (SU-PTL) Tel: 021 808 4860 wcb@sun.ac.za www.sun.ac.za/genetics Die SU-PTL en die Suid-Afrikaanse Wintergraantrust werk op lang termyn saam om kiemplasmaontwikkeling uit te voer. Die SUPTL bedryf ook n omvattende korog-teelprogram. Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2514 / 2378 www.ufs.ac.za/plantsci Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2824 / 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ Universiteit van die Witwatersrand Dier-, Plant- en Omgewingswetenskappe Tel: 011 717 1000 www.wits.ac.za/apes Skool vir Molekulre en Selbiologie Tel: 011 717 6310 / 26 / 24 www.wits.ac.za/mcb WNNR Biosciences Tel: 012 841 4220 www.csir.co.za

International Centre for Agricultural Gort, keker-ertjie, fabaResearch in the Dry Areas (ICARDA) boontjie, weidingsgewasse, lensies, koring www.icarda.org World Agroforestry Centre www.worldagroforestrycentre.org Sesbania

International Crops Research Institute for Keker-ertjie, grondboontjie, prelgras en giersgras, duifthe Semi-Arid Tropics (ICRISAT) ertjie, sorghum www.icrisat.org International Institute for Tropical Bambara-grondboontjie, Agriculture (IITA) www.iita.org kassawe, swartbekboontjie, sojaboontjie, jamswortel International Livestock Research Institute Weidingsgewasse www.ilri.org International Rice Research Institute (IRRI) Rys http://irri.org Die waarde van bogenoemde versamelings vir gewasverbetering word gellustreer deur die onlangse ervaring van IRRI-wetenskaplikes en universiteitskollegas. Hulle het n vergete geen, wat moderne rysvariteite in staat stel om die verwoestende uitwerking van vloede te weerstaan, uit n ou Indiese rysvariteit herwin. Hierdie onvoorspelbare gevaar lei tot oesverliese ter waarde van US$1 biljoen jaarliks in Suidoos-Asi alleen. Deur die suksesvolle inteling van di geen in plaaslike variteite wat in vloedgeteisterde gebiede verbou word, het wetenskaplikes gehelp om n meer betroubare voedselvoorraad vir arm boere en hul gesinne te verseker. Deur sodanige ontwikkelings dra die versamelings grootliks tot wreldwye voedselsekerheid by. Projeksies deur die Voedsel- en Landbou-organisasie (FAO) dui daarop dat die wreldproduksie van voedsel met 75% voor 2050 moet verhoog om in die behoeftes van groeiende bevolkings te voorsien. Een van die belangrikste maniere om daardie doel te bereik en verdere voedselkrisisse af te weer, ten spyte van die gevaar van klimaatsverandering, is die skepping van n toeganklike reserwe diverse gewasse.
Bron: CGIAR-brosjure Safeguarding the Worlds Agricultural Legacy

SADC Plant Genetic Resources Centre (SPGRC) www.spgrc.org. zm System-wide Information Network on Genetic Resources (SINGER) enables stel gebruikers in staat om genebanke wreldwyd vir vereiste genetiese eienskappe deur te soek. Dit help navorsers en boere om voedsamer plante te ontwikkel wat weerstand teen siekte en plae bied en droogtes, vloede en ander uitwerkings van klimaatsverandering kan oorleef. Sien http://singer.cgiar.org. African Biological Safety Association (AfBSA) http://afbsa.org African Biosafety Network of Expertise (ABNE) www. nepadbiosafety.net African Biotechnology Stakeholders Forum (ABSF) www. absfafrica.org African Centre for Biosafety www.acbio.org.za African Harvest Biotech Foundation International Foundation verskaf die instrumente vir biotegnologie vir Afrika en die ontwikkelende wreld deur middel van gewas- en produkgeorinteerde projekte en programme http://africaharvest.org. Biotechkenya.com Kenia is een van die gevorderdste lande in subSahara-Afrika wat die ontwikkeling van transgeniese landbouprodukte betref Biotechuganda.com n webtuiste wat in Uganda gesetel is en inligting oor biotegnologie en verwante sake bevat

7. Internasionale sakeomgewing
Sentra wat deur die Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR) ondersteun word bedryf genebanke wat meer as 650 000 monsters van stapelgewasse en verwante wilde spesies bevat. Hierdie materiale sluit in tradisionele variteite wat oor eeue heen deur seleksie deur boere ontwikkel is, asook wilde spesies, gewasteellyne en verbeterde variteite. Besoek www.cgiar.org/centers. Sentrum en webtuiste Africa Rice Centre (WARDA) www.africarice.org Omvang van versamelings Rys

International Centre for Tropical Boontjies, kassawe, Agriculture (CIAT) www.ciat.cgiar.org weidingsgewasse International Maize and Wheat Mielies, rog, korog, koring Improvement Centre (CIMMYT) www.cimmyt.org International Potato Centre (CIP) www.cipotato.org Andes-wortels en knolle, aartappel, patat

398

Bioversity International www.bioversityinternational.org Cartegena Protocol on Biosafety (CPOB) http://bch.cbd.int/ protocol/ European South African Science and Technology Advancement Programme (ESASTAP), n inisiatief van die Departement van Wetenskap en Tegnologie se program vir Internasionale Samewerking en Hulpbronne www.esastap.org.za International Centre for Genetic Engineering and Biotechnology (ICGEB) bevorder die veilige gebruik van biotegnologie wreldwyd, met besondere aandag aan die behoeftes van die ontwikkelende wreld www.icgeb.org. International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA) fasiliteer die oordrag van landboubiotegniese toepassings vanaf nywerheidslande na ontwikkelende lande en adviseer ontwikkelende lande oor die toetsing van produkte. Dit verleen ook bystand in die implementering van bioveiligheid- en voedselveiligheid sregulering-prosedures, die ontplooiing van weerstandsgene, en met IPRe www.isaaa.org. Die Global Crop Diversity Trust is n unieke openbare-privaat vennootskap wat fondse insamel van individuele, korporatiewe en regeringskenkers vir die stigting van n skenkingsfonds wat volledige en volgehoue befondsing sal voorsien vir belangrike gewasversamelings, vir altyd. Besoek www.croptrust.org. Union for the International Protection of New Varieties of Plants (UPOV) www.upov.int

www.safeage.org bied advies aan Suid-Afrikaners oor onder andere GM-voedsel. Bio World Online, die daaglikse biofarmaseutiese nuusbron www. bioworld.com Cartagena Protocol on Biosafety www.biodiv.org/biosafety Vir kweking- en teling-tegnieke, raadpleeg: www.answers.com/topic/ plant-tissue-culture AgriForest Bio-Technologies www.agriforestbiotech.com www.non-gm-farmers.com Network of Concerned Farmers. www.grain.org webwerf van Genetic Resources Action International (GRAIN) www.actionbioscience.org Bring biology to informed decision making United Nations Education, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) www.unesco.org South African Freeze Alliance on Genetic Engineering (SAFeAGE) www.safeage.org Soek die kwartaallikse tydskrif South African Plant Variety Journal (saamgestel deur die Direktoraat: Genetiese Hulpbronne) op www. daff.gov.za (kies die Publikasies- en Algemene publikasies-opsies). Policy Brief: Securing Farmers Rights and Seed Sovereignty in South Africa by Rachel Wynberg, Jaci van Niekerk, Rose Williams and Lawrence Mkhaliphi. Contact Biowatch at 031 206 2954. n Aantal publikasies is verkrygbaar by die biotegnologie-eenheid van die Departement van Wetenskap en Tegnologie.

8. Publikasies en webtuistes
Sien ook die webtuistes van die verenigings, regeringsdepartemente, ensovoorts, wat elders in hierdie hoofstuk genoem word. Skakels tot inligting oor nasionale bioveiligheid en GMO-debatte kan by die volgende poort gevind word: www.acbio.org.za.
Die strokiesprent onder word gebruik met die goedkeuring van die Departement van Wetenskap en Tegnologie se eenheid openbare begrip vir biotegnologie. U kan toegang tot hierdie strokiesprente verkry by www.pub.ac.za.

399

landboudienste en -tegnologie IKT en landboumedia

1. Oorsig
Hoe bepaal n mens hoe waardevol kommunikasie is? Kommunikasie is waarskynlik die heel belangrikste aspek van ons alledaagse lewe. Danksy kommunikasie kan jy iets leer en kan ander weer by jou leer. Deur te kommunikeer kan jy ander vertel hoe jy voel. Ons maak n bestaan uit kommunikasie. Kommunikasie is deel van ons bestaan. Inligting- en kommunikasietegnologie (IKT) verander die wisselwerking tussen mense en ekonomie wreldwyd. In n toenemend globale ekonomie verkry ons danksy IKT toegang tot allerlei inligting en kan ons hierdie inligting boonop maklik berg. Die media met ander woorde die radio, tydskrifte en televisie is deel van IKT. Die volgende is n poging om die landboumedia en IKT in ons eie land (en ook in ander lande) in onskou te neem.

Die bewaring vanrekordsbly n fundamentelepraktykvir n boer of onderneming. Verskeie rekenaarprogramme of sagteware is beskikbaar vir die boer wat wissel van finansileprogramme tot administratiewe- en bestuursprogramme. Laasgenoemde dek die skedulering van besproeiing, bemesting, tenkbeheer in n kelder (wyn) pakhuisbeheer en Payroll sagteware, Daar is ook programme vir die monitering van weerelemente, grondvog, plae, siektes ensovoorts. Die voordele van sagteware is onder andere: minder tyd word aan administrasie gewy navrae word vinnig en maklik beantwoord en dus beter besluitneming ontledings en samevattings van koste en produksie sowel as van wat nog gedoen moet word beter opbrengste en kwaliteit Afgesien daarvan dat die sagteware inligting blitsvinnig aan die boer verskaf en hom help met besluitneming op sy plaas, oorbrug dit ook die kloof tussen die produsent en die mark. Omdat n boer vinnig moet kan vasstel uit watter kamp of van watter dier n produk afkomstig is, is sagteware onontbeerlik. DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Donkerhoek Data Tel: 021 874 1047 www.donkerhoekdata.co.za EnviroMon Tel: 021 851 5134 www.enviromon.co.za FARMS Tel: 051 401 3109 OosthLK@ufs.ac.za Hulle help boere om hulle geldsake in orde te kry deur opleiding te gee in sagteware vir finansile bestuur. LPF AgriBusiness is n finansile stelsel vir enige soort boer, en hulle Co-op Statement Conversion is ideaal vir landboukoperasies en bespaar n mens ure se moeite. Plan-A-Head Software Tel: 033 342 7888 www.planahead.co.za Produce Pak www.producepak.co.za

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry die IKT-handves Empowerment by www.thedti.gov.zakies die opsie Economic

Saam met die verskuiwing van die wreldekonomie van oos na wes word mense se toenemende verbinding met mekaar deur middel van selfone en die internet byvoorbeeld by die een van die sleutelaandrywers van verandering in die land. Besoek www.npconline.co.za vir meer. Strategies-gentegreerde Projekte (SIPe) is deel van die infrastruktuurplan wat deur die regering ontwikkel is om ekonomiese ontwikkeling en om dienslewering in die armste provinsies te takel. Elke SIP behels spesifieke infrastruktuur komponente en programme. SIP 15 behels projekte om toegang tot kommunikasietegnologie uit te brei. Departement Kommunikasie www.doc.gov.za Suid-Afrikaanse Poskantoor www.postoffice.co.za Suid- Afrikaanse Uitsaaikorporasie www.sabc.co.za Sentech Bpk, kern voorsiener van draadlose breeband in SuidAfrika www.sentech.co.za National Electronic Media Institute of South Africa (NEMISA) http://nemisa.co.za Die hoofdoelwit van Universal Service and Access Agency of South Africa (SAASA) is om te verseker dat elke man, vrou en kind, f hulle nou in afgelegebiede van die Kalahari is f in stedelikegebiede in Gauteng , in verbinding tree, praat, ontdek en studeerdeur IKTs te gebruik. Besoek www.usaasa.org.za. Die .za Domain Name Authority is verantwoordelikvir die za domein naam. www.zadna.org.za Die Onafhanklike Kommunikasie Outoriteit van Suid-Afrika is verantwoordelikvir die regulering van die telekommunikasie- en uitsaaibedrywe in die openbare belang om bekostigbare dienste van n ho kwaliteit te verseker vir alle Suid-Afrikaners . Kyk www.icasa.org.za.

n Program wat aangebied word Software Farm by die Departement Landbou- Tel: 012 365 2683 ekonomie by die Universiteit van www.softwarefarm.co.za die Vrystaat. Syspro First 4 farming Tel: 011 461 1000 Tel: 011 254 5426 / www.syspro.com www.f4f.com TechnoFresh Key Business Solutions Tel: 043 721 1123 Tel: 084 808 9925 www.technofresh.co.za www.keybs.co.za TrioSagteware LPF Systems Tel: 012 376 4180 / 082 682 3040 Tel: 021 910 3363 www.saboer.co.za www.lpfsystems.com

3. Rekenaarprogramme (sagteware)
Besoek www.afita2012.tw vir inligting oor die mees onlangse wreldkongres oor rekenaars in die landbou.

400

Daar is talle sagtewareprogramme vir die teling van diere beskikbaar. Die sagtewareprogramme kombineer stoetbestuur en optekening op die boer se plaas. Sommige programme help n mens met seleksiebesluite. Die verskaffers se besonderhede word verstrek in die hoofstuk oor dierverbetering en telers. Daar is ook sagteware om bates soos voertuie op te spoor, besoek www. hotsure.co.za of www.fleetcube.com vir inligting.

6. Tydskrifte
Kommoditeite Verskeie kommoditeitspesifieke tydskrifte verskyn gereeld, onder andere SA Graan/Grain, Veeplaas, Pluimvee/Poultry Bulletin, Dairy Mail, PORCUS, AFMA Matrix, Winelands, South African Sugar Journal, SA Studbreeder/Stoetteler ensovoorts. Die tydskrifte word in die toepaslike hoofstukke van hierdie gids genoem. Weekliks Algemeen Farmers Weekly Tel: 011 889 0836 or visit www.farmersweekly.co.za Landbouweekblad Tel: 021 406 2516 or visit www.landbou.com Farming SA Tel: 0860 103 577 farm@media24.com Maandeliks Algemeen The Farm Africa Tel: 012 804 9729 www.agrifica.co.za Food & Beverage Reporter Tel: 011 462 5645 www.developtechnology. com ProAgri Tel: 012 809 0150 www.proagri.co.za Die staat en landbou-unies DAFFnews die amptelike nuusbrief van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye. Tel: 012 319 6936. Provinsiale departmente van landbou het hul eie publikasie uitgereik, byvoorbeeld AgriProbe in die WesKaap (kry die AgriProbe opsie by www.elsenburg.com). Agri SA en TLU SA het ook gereelde nuusbriewe. Lees by www.agrisa. co.za en www.tlu.co.za. Banke en agribesighede Banke gee ook publikasies oor landbou-onderwerpe uit. Standard Bank publiseer byvoorbeeld AgriReview. Kry inligting en vorige kopie op die bank webtuistes. Die agribesighede het ook hulle eie publikasies, soos Afgriland. Ontwikkelingsektor Nufarmer & African Entrepreneur Tel: 012 804 5854 www. nufarmeragripaper.co.za Die Plaaswerker/The Farmworker Tel: 021 863 4055 www.agripromo. co.za Pula Imvula Tel: 086 004 7246 www.graansa.co.za (Engels, Afrikaans, Sesotho, Tswana, Zulu en Xhosa) Ubisi Mail Tel: 012 843 5702 www.ubisimail.co.za

4. DVDs
African Land-Use Training (ALUT) voorsien DVDs om u by te staan. Dit sluit suksesvolle vleisbok-hoender-varkboerdery en hidroponika in. Besoek www.alut.co.za. Kejafa Knowledge Works is verspreider van verskeie landboukundige DVDs (en boeke). Besoek www.kejafa.co.za.

5. Die internet
Danksy die internet verkry die boer toegang tot n magdom inligting. Die boer kan ook blitsvinnig per e-pos kommunikeer. In hierdie gids word heelwat webwerwe en e-posadresse verskaf.

Die wreld is n tuiste vir 7 biljoen mense, waarvan een derde die internet gebruik 45% internetgebruikers is onder die ouderdom van 25jaar. In die laastevyfjaar het ontwikkellende lande se aandeel in die wreld se totale aantal internetgebruikers van 44% in 2006 tot 62% in 2011 toegeneem. Vandag verteenwoordig internet gebruikers in China amper 25% van die totale aantal internetgebruikers en 37% van ontwikkelendelande se internetgebruikers. Internetgebruik in Afrika het gegroei teen 2 527% tussen 2000 en 2011 in vergelyking met die wreldgemiddeld van 480%. Volgens die Standard Banks Africa Macro Insight and Strategy wat kyk na neigings wat Afrika se aantrekkingskrag aandryf.
Bronne: Polity Newsletter 9 November 2011; Engineering News, 26 September 2011

www.landbou.com is die elektroniese weergawe van die tydskrif Landbouweekblad. Allerhande dienste word hier aangebied, waaronder landbounuus en artikels; die prys van landbouprodukte; die aandeelprys van agromaatskappye; n SMS-diens wat die pryse gee wat vee op veilings behaal en dergelike meer. www.agriwiki.co.za is geskoei op die lees van die internasionale ensiklopedie Wikipedia. Die doel hiermee is n landbouwebwerf propvol inligting waartoe enigeen toegang het. www.agriworldsa.com is gemik op die Suid-Afrikaanse landbousektor en wynbedryf met al hulle agro-ondernemings, wynmakerye, boerdery-, produsente- en verskaffersaktiwiteite. Besoek www.bizcommunity.com/Agriculture. Wat maak n mens as jy n skootrekenaar het, maar nie n telefoonlyn nie? Hoe ontvang n mens e-pos, hoe betaal n mens rekeninge aanlyn, en hoe doen n mens al die dinge wat jy nie sonder internet-verbinding kan doen nie? Draadlose tegnologie: laat jou webblaaier hardloop, teken aan en rits dan rond op die internet! Sonder enige verbindingsdrade. As jy in n WiFi-internettoegangsgebied val, is die internet oral om jou in die vorm van hofrekwensieradiogolwe. Al wat jy nodig het, is n WiFikaart wat in jou skootrekenaar pas, en siedaar! Besoek www.nwet. co.za, www.mweb.co.za, www.vodacom.co.za/business en www. yahclick.co.za vir help. TelkomInternet per satelliet vereis n satellietskottel en gespesialiseerde SpaceStream-hardeware wat die tweerigtingIntelsat-sein omskakel in n 24 uur lange internetdiens met al die voordele wat daarmee saamgaan. Sonder enige telefoonlyn. Die sein is van hoogstaande gehalte en baie boere het op die satellietdiens besluit omdat die ontvangs soveel beter is. Lesers wat meer inligting hieroor wil h, kan 10217 skakel of n draai gaan maak by Telkom se webwerf www.telkom.co.za.

7. Televisie
AgriTV is n TV program wat fokus op kwessies wat verband hou met die impak op die landelikeontwikkeling in Suid-Afrika in die breedste sin. Hierdie program word aangebied deur Thabo Mdluli. Die program is elke oggend in die week op die lug op SABC2 tussen 5:30 en 6:00. Gaan na www.agritv.co.za Living Land is gemik op die ontwikkeling van die opkomende boer deur kwessies te hanteer soos landhervorming en boerdery. Dit wys elke Saterdagmre om 11:00 op SABC 2. Stuur n epos aan livingland@sabc. co.zaom in verbinding te tree. Landbousake, deel van Ontbytsake, is n Afrikaanse program wat fokus op kommersile landbou. Derrich Gardner is die aanbieder daarvan. Die program word gewys op die Afrikaanse betaalkanaal kykNET op Dinsdae en Donderdae tussen 6:30 en 7:00. Daar is ook heruitsendings teen 13:00 asook Saterdae tussen 6:30 en 7:00. Skakel 011 791 5330 vir meer inligting.

8. Strooibiljette en brosjures vir nuwe boere

Strooibiljette en boekies is beskikbaarvanaf die Departement van Landbou (nasionaal en provinsiaal). Besoek www.daff.gov.za om dit te besigtig, of die Provinsiale Departement van Landbou se webtuistes (kry besonderhede by die hoofstuk oor landbou in die provinsies). Die KwaZulu-Natal Departement, byvoorbeeld, het baie nuttige leesstof. Kyk www.kzndae.gov.za.

401

Kry die Infotoons by www.agis.agric.za/efarmer. Kry die Information sheetsopsie by www.elsenburg.com. Hierdie is tegniese inligtingsblaaie in Afrikaans, Engels en Xhosa 100 onderwerpe.

11. Boeke en Joernale

Kry die hoofstuk oorPublikasies en webtuistes in die verskillende hoofstukke van die gids. Hier is n lys van baie uitgawes in hu lrelevante sektore

9. Radio
Lees meer oor Farm Radio International onder opskrif 13.

Radio Sonder Grense (RSG) lig sy luisteraars in Afrikaans in oor die jongste ontwikkelings in die landbou. Luister 04: 30 en 12:30, Maandae tot Donderdae. Besoek www.rsglandbou.co.za vir meer inligting. Radio Elsenburg op RSG (Radio Sonder Grense) word landswyd uitgesaai by100 - 104FM. Dis Vrydae om 04:30 en 12:30, en Saterdae om 11:45. Kry die Radio Elsenburg opsie by www.elsenburg.com. Luister op weeksdae om 05:45 na Radio Pretoria vir landbounuus. Gaan na www.radiopretoria.co.za as u navrae het, of skakel 012 543 0120. Graan SA behartig landboukundige programme vir opkomende boere. Skakel 086 004 7246 of neem die Farmer development opsie by www.graansa.co.za vir meer inligting. NAAM Ukhozi FM Radio Khwezi Highway Radio Icora FM Imbokodo FM Maputaland Community Newcastle Community Goodnews Radio Radio Sunny South Zululand FM FREKWENSIE 90.1 90.5 101.5 100.4 96.8 107.6 103.7 93.6 97.0 97.0 DAG Woensdag Vrydag Woensdag Dinsdag Dinsdag Woensdag Vrydag Donderdag Donderdag Dinsdag Donderdag Vrydag TYD 04:15 - 04:45 03:45 - 04:45 19h00 20h00 19:00 - 20:00 20:00 20:30 19:00 - 20:00 05:00 - 06:00 19:00- 20:00 20:00 21:00 14:00 15:00 5:00 6:00 5:00 6:00

Kry die South African Journal of Agricultural Extension,wat jaarliks gepubliseer word deur die South African Society for Agricultural Extension (SASAE), by http://journals.sabinet.co.za/agri. Dit kan ook gekry word by www.ajol. info (African Journals Online). Kry ook ander joernale hier wat van belang is, byvoorbeeld. South African Journal of Botany, Southern Forests: a Journal of Forest Science, Sokoto Journal of Veterinary Sciences en die International Journal of Agriculture and Rural Development. Vind die joernale by www.tandfonline.com, Taylor & Francis online. Strategic approach to Farming Success is geskryf deur dr. Wimpie Nell en mnr. Rob Napier. In hierdie boek word boere of bestuurspanne gehelp om strategies en verbeeldingryk oor die toekoms van die boerderyonderneming te dink deur voordelige verhoudings met ander boere en landbou-instellings aan te knoop en die boerderyonderneming gedurig te organiseer en te herorganiseer. Die boek kan bestel word by www.farmingsuccess.com, epos wimnell@farmingsuccess.com of skakel dr. Nell by 082 882 9777. Finance and Farmers, wat nou sy vierde uitgawe beleef, help boere om hulle risikos doeltreffend te bestuur. Wat hierdie finansile handleiding so onontbeerlik maak, is dat dit raad gee vir die meeste probleme wat mens in n snelveranderende sakeomgewing tekom. In die nuutste uitgawe word onder meer gekyk na produksie en die ekonomie, die risikos van finansile bestuur, bemarking en landboufinansiering met toepaslike voorbeelde. Skakel 011 636 6162 om n eksemplaar te bestel. Kejafa Knowledge Works is n uitgewer en verspreider van landboukundige boeke. Gaan na www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. Skakel African Land-Use Training (ALUT) om te sien watter uitgawes hulle in voorraad het. Skakel 014 717 3819 of besoek www.alut.co.za. Talle ander rolspelers soos Agriconnect, Media 24 (Landbouweekblad en Farming SA) en SA Biofarm het ook sekere uitgawes. Provinsiale departemente van landbou het ook uitgawes en verslae in voorraad. Kyk, byvoorbeeld na die Agric publications opsie by www. kzndae.gov.za.Kontakbesonderhede vir die provinsies kan gekry word in die hoofstuk oor landbou in die provinsies. www.agriwiki.co.za het inligting oor beskikbare landboukundige boeke.

Durban Youth Radio 105.1

Die KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake saai tegniese landbou-inligting uit op nege radiostasies, en bereik tussen sewe en agt miljoen luisteraars elke week. Die rooster van die tegniese uitsendings verskyn hierbo. Meer inligting is verkrygbaar by Vuyani Dlamini byvuyani.dlamini@kzndae.gov.za. Kom in aanraking met jou provinsie se Departement Landbou om meer inligting oor landbouradioprogramme in jou provinsie te kry.

12. Biblioteke en Landboumuseums

Onderriginstellings, waar landbougrade of diplomas verwerf kan word, sowel as die onderskeie Landbounavorsingsrade het almal biblioteke. Die nasionale en provinsiale Departemente van Landbou beskik ook oor biblioteke. Die nasionale Departement van Landbou se nommer is 012 319 6896. Die Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika se kontakbesonderhede kan verkry word by www.nlsa.ac.za. Museums is ook n bron van landbou-inligting. Ons noem net vier: die Willem Prinsloo Landboumuseum Tel: 012 736 22035 / 076 054 5229 die Noordwes Landboumuseum Tel: 018 632 5051 x 2264 / 081 632 5051 die Vrystaatse Landboumuseum Tel: 051 861 1182 / 1012 die Bathurst Landboumuseum Tel: 046 625 0884 / 079 987 9507

10. Selfone
Selfone word die platform van keuse as dit kom by internettoegang. In lae-inkomstegebiede en lande regoor sub-Sahara Afrika is selfone dikwels die eerste ontwikkelingskommunikasie-infrastruktuur. Afgesien van al die voor die hand liggende voordele van n selfoon, soos mobiliteit en kitstoegang tot markinligting (bv SAFEX-pryse), kan n mens nou ook jou plaashekke op jou selfoon oop- en toemaak of besproeiing en dergelike meer aan- of afskakel. Lees oor die GSM Commander sagteware by www.gsmcommander. com of skakel hulle by 021 981 7062. Besoek www.secucell.co.za of skakel016 982 4393om meer uit te vind oor selfoongebaseerdesekuriteitstelsels. Nog n rolspeler is Centurion Systems. Bel 0860 236 887 en besoek www.centsys.com. Lees How to water crops with a mobile phone by www.bbc.co.uk, en Multiplying Agriculture by the Power of Mobile (Augustus 2012) by www. polity.org.za. Vind Mobile Services in a Wireless World: The CTA 2009 ICT Observatory Meeting [Article and Abstract] by www.cta.int.

13. Internasionale media

Kry verslae op die webtuistes van die International Telecommunication Union (ITU) en die wreldbank. Kyk na www.itu.int en www.worldbank. org.

402

Die ACP/EU Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation (CTA),en sy vennote het n internasionale elektroniese seminaar aangebied oor die rol van die media in landbou-ontwikkeling in die AKP-state in 2009. Die AKP-state dui op sekere Afrikalande en die Karibiese en Pasifiese state. Met Afrikalande word bedoel di van Sentraal-, Oos-, Wes- en Suider-Afrika. Baie vrae is op die seminaar gestel en mense uit Afrika, die Karibiese en Pasifiese state het daarop geantwoord. (n Mens kan jou goed voorstel hoe gou hierdie mense se inmandjies vol geword het). Hoewel veral die internet en selfone die onderwerp van die elektroniese bespreking was, het ander tegnologie ook ter sprake gekom, soos byvoorbeeld: Digitale kameras waarmee boere se probleme afgeneem word. Mp3-spelers waarmee inligting maklik vasgel en oorgedra word. Dit is veral nuttig in radio-onderhoude en meningspeilings onder boere of belanghebbendes. Radiosatellietontvangers in Afrika waarmee omroepers sonder die internet webinligting (soos CTA-radiomateriaal) kan aflaai. Web 2.0-nutsprogramme waarmee n mens op verskillende maniere inligting kan verkry, byvoorbeeld deur RES-voerders. Dit vergemaklik ook die wyse waarop inligting meegedeel of uitgeruil kan word, byvoorbeeld deur webpoorte en werksessies. GPS-tegnologie in byvoorbeeld die Karibiese state wat op allerhande maniere ingespan word, byvoorbeeld om inligting oor plae en die uitbreek van siektes na te spoor, sowel as kartering (vir bv. n landbousensus in Uganda). Die bydraes tot die seminaar is nog steeds beskikbaar by http:// annualseminar2009.cta.int Access to Global Online Research in Agriculture (AGORA) se oogmerk is: to enhance the scholarship of the many thousands of students, faculty and researchers in agriculture and life sciences in the developing world www.aginternetwork.org. AGRICOLA (Agriculture Online Access), die Amerikaanse Departement van Landbou (USDA) se NasionaleLandboubiblioteek: besoek http://agricola. nal.usda.gov. Blaai volgens n onderwerp rond: Animals and Livestock; Plants and Crops; Research and Technology, ens. AgriCultures Network deel kennis en voorsieninligting op kleinskaal, volhoubare landbou wreldwyd. Besoek www.agriculturesnetwork.org. Die Centre for Information on Low External Input and Sustainable Agriculture (ILEIA) kantoor in Nederland funksioneer as die sekretariaat. Die VN se Voedsel-en-Landbou-organisasie (FAO) beskik oor n internasionale inligtingstelsel oor enige aspek van die landbou. Dit word genoem AGRIS en die webwerf is http://agris.fao.org. Agricultural Information Management Standards (AIMS) is n soortgelyke program waartoe AGRIS se webwerf toegang verleen. By www.cta.int, webwerf van die Technical Centre for Agricultural and Rural Co-operation (CTA) is daar besonderhede oor nuusbriewe waarop n mens kan inteken, en n nuuswaarskuwing oor landbouhandel twee keer per maand. Die Eldis Agriculture and Development Reporter is n gereelde bulletin wat lesers se aandag vestig op onlangse publikasies en aankondigings oor landbou en ontwikkelingsake. Afgesien van die nuusbrief kan die hulpbrongidse verkry word by www.eldis.org/agriculture. European Federation for Information Technology in Agriculture, Food and the Environment www.efita.eu Farm Radio International is n Kanadese organisasie wat met sowat 300 uitsaaiers in 39 Afrikalande saamwerk. Die organisasie verskaf aan landelike radiostasies in Afrika suid van die Sahara nuus en hulpmiddele om in

kleinboere se behoeftes te voorsien. Gaan na www.farmradio.org vir meer inligting. International Telecommunication Union (ITU), Committed to connecting the world www.itu.int New Agriculturist www.new-ag.info hou sy lesers op die hoogte van die jongste neigings en innovering in landbou-ontwikkeling in veral Afrika, maar ook in Asi en Latyns-Amerika www.panos.org.uk. Panos London is van mening die media staan skepties teenoor die bekamping van armoede. Hierdie organisasie bevorder die deelname van die armes en gemarginaliseerdes aan nasionale en internasionale ontwikkelingsdebatte deur media- en kommunikasieveldtogte. TEEAL, n full-text digital library available at low cost to universities, agricultural research organizations www.teeal.org United Nations Educational Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) het n stel media-ontwikkelingsaanduiders uitgegee wat gerig is op ontwikkelende lande. Hulle is beskikbaar by www.unesco.org. Vodafone en Accenture het navorsingsprogramme onderneem wat bedoel is om die impak op mobiele kommunikasie op die lewens en vooruitgang vanboerderygemeenskappe in van die wreld se armstelandete meet. Kry dieConnected Agriculture verslag op www.vodafone.com.

14. Ander belanghebbendes

Landbouskrywers SA is n vereniging is n vrywillige professionele vereniging sonder winsoogmerk wat die beeld en standaarde van landboujoernalisme in Suid-Afrika wil verbeter. Die lede is landboujoernaliste wat die bedryf dien deur tydskrifte, koerante, radio en televisie. Landbouleiers en landboukundiges spreek die takke toe oor toepaslike onderwerpe. n Boer en n Landboukundige van die Jaar word jaarliks in elke streek aangewys volgens streng maatstawwe. Die wenners word plaaslik vereer. n Onafhanklike paneel beoordelaars kies die nasionale wenners uit die groep streekswenners. Besoek www.agriculturalwriterssa.co.za of skakel 012 804 8812 om met die sekretariaat te praat. Black IT Forum (BITF) www.bitf.org.za Computer Society of South Africa (CSSA) www.cssa.org.za Die Meraka Instituut is n operasionele eenheid van die raad vir wetenskaplike en industrilenavorsing (WNNR) wat fokus op IKT. Kontakbesonderhede van die verskeie personeellede is beskikbaar op die webtuiste www.csir.co.za/meraka Communication Workers Union www.cwu.org.za Information Technology Association of South Africa www.ita. org.za International Federation of Agricultural Journalists www.ifaj. org Die toepaslike SOOO is die MICTSETA Media, Information and Communication Technologies Sector Education and Training Authority. Bel 011 207 2600 en besoek www.mict.org.za. The South African Communications Forum (SACF) herenig die openbaresektor, privaatsektor en siviele gemeenskapsorganisasies met die doel om n deelgenootskap te stig ten einde die digitale skeiding te oorbrug en n inligtingsgemeenskap te skep. Besoek www. sacomforum.org.za. Besoek www.ufs.ac.za/it om te lees oor die Departement van Rekenaarwetenskap en Inligting by die Universiteit van die Vrystaat. Wireless Access Providers Association of South Africa (WAPA) www.wapa.org.za

403

landboudienste en -tegnologie Kartering

1. Oorsig
Dit is noodsaaklik dat enige boerderyonderneming oor akkurate kaarte beskik, veral as u presisieboerdery beplan (sien die volgende punt). Daar is ook ander geleenthede waar kaarte nuttig is: beplanning van lugbespuiting van gewasse bepaling van die potensiaal van n stuk grond toediening van plaagdoders bestel van saad en misstof versekering van u gewasse huur of verhuring van grond beplanning van weidingstydperke installering van oorhoofse installasies, bv. kragkabels skatting van oesopbrengs bepaling van geskiktheid van gewasse soektogte na aanteelvee Geografiese Inligtingstelsels (GIS), n stelsel waarvolgens inligting gesintetiseer word, gebruik kaarte en ortogerektifiseerde fotografie as invoere om data te genereer (gewone fotos kan tot onakkuraathede lei en GIS gaan oor meting). Ander karteringstelsels sluit die gebruik van satelliete en topo-kadastrale kartering in.

OPTOIT Toit Theron 082 770 0684 optoit@webmail.co.za Precision Mapping Tel: 033 330 5755 / 082 445 1561 precisionmapping@gmail.com www.precisionmapping.co.za PROMEET Michiel Theron 082 802 2442 promeet@lantic.net

TNH Wildlife Tel: 082 890 9993 / 074 114 8651 tnhfence@mweb.co.za www.tnhwildlife.com Kaarte geskep met die gebruik van die nuutste GIS tegnologie.

Verenigings, regering, opleiding en ander rolspelers

Africa Land-Use Training Tel: 014 717 3819 / 078 228 0008 www.alut.co.za Africa Land Use bied n 4-dae kursus aan oor basiese plaasbeplanning. Leerders wie die kursus suksesvol voltooi moet daartoe in staat wees om natuurlike bronne te assesseer en te versamel basiese kaarleeswerk te doen n plaaskaart te teken wat die land se geskikte eenhede aantoon n basiese infrastruktuurontwikkelingsplan vir die plaas te kan opstel Sommige van die landboukolleges bied kortkursusse in die lees van kaarte aan, saam met praktiese oefeninge betrokke by die verskillende lesings. Hul besonderhede is te vinde in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Die Raad vir Geowetenskappe (CGS) Tel: 012 841 1911 www.geoscience.org.za Die Raad vir Geowetenskappe (CGS) is een van die Nasionale Wetenskaprade van Suid-Afrika. Dit is die regsopvolger van die Geologiese Opname van Suid-Afrika. n Moderne tekenkantoor produseer n wye verskeidenheid geowetenskaplike kaarte met behulp van sowel konvensionele as elektroniese kartografietegnologie. Die produksieprosedures word toenemend geoutomatiseer en is aan die LNR/INFO-gebaseerde GIS gekoppel, wat vinnige kaartproduksie en -bywerking moontlik maak. Internasionale koperatiewe projekte wat uitgevoer is of tans onderneem word, sluit geologiese kartering, geochemiese en geofisiese opnames in en die produksie van kaarte in baie lande, f op n bilaterale basis, d.w.s. Mosambiek, Angola, Benin, Zambi, Namibi, Tanzani, Kongo en Burkina Faso en Marokko, f medewerksaam in die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap- (SAOG-) streek. Die CGS neem aktief deel aan n verskeidenheid SAOG-projekte wat bedoel is om ekonomiese ontwikkeling van subkontinentale Afrika te bevorder. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Aardwaarnemingstegnologie en geografiese inligtingstelsels, ruimtelike modellering en scenariobeplanning word genoem as Key Strategic Areas and thrusts in die LBV se National Agricultural Research and Development Strategy. Die dokument is te vinde by www.daff.gov.za. Agricultural Geo-referenced Information System (AGIS) www.agis.agric.za AGIS streef daarna om n omvattende inligtingstelsel te wees wat alle aspekte van landbou dek. Verskillende tipes inligting is beskikbaar: basiese data (bv. inligting oor gewasse, klimaat en grond) genterpreteerde inligting (bv. weidingskapasiteit, erosiepotensiaal van grond) modelle en toepassingsprogramme (bv. geskiktheid en aanpasbaarheid van gewasse) Vind die Dynamic Maps-kieslysopsie op die webtuiste.

2. Belanghebbendes
Maatskappye
U naaste Agribusiness ( Suidwes en Senwes) sal betrokke wees by kartering en geografiese inligtingstelsel wat u sal help om toegang te kry tot plaas en streekskaarte. Kry kontakbesonderhede in die Agri-ondernemings hoofstuk.

e-Liso SAT Tel: 012 004 0102 www.e-lisosat.co.za EWheels www.ewheels.co.za ESRI Suid-Afrika Tel: 011 238 6300 www.esri-southafrica.com

Geographic Information Management Systems (GIMS) soek ESRI Suid-Afrika GISCOE (Edms) Bpk Tel: 012 345 8000 www.giscoe.com GTI Geoterraimage Tel: 012 807 9480 www.geoterraimage.com

Kry kontakbesonderhede van takke in Kaapstad, Durban, Port Elizabeth Land Resources International en Mosambiek op die webtuiste. (Pty) Ltd Tel: 033 392 8360 www.lri.co.za Farm-IT Tel: 012 666 7000 www.farm-it.co.za MAPCO Plaaskaarte Tel: 017 712 1075 Farmsecure Agri Science mapco@mweb.co.za Tel: 021 974 1900 / 28 www.mapcosa.co.za Tel: 058 307 6945 www.fsagriscience.co.za Plaaskaarte en presisieboerdery. Gelamineerde kaarte op n vaste GPS kartering en grondassessering skaal geteken: 1/10 000 A4 gelamineerde boek en fotokopie From Above Aerial ingesluit. Elektroniese data op Photographs versoek beskikbaar (Pdf.- en shp.Tel: 015 795 5182 / 083 629 3806 lers). www.fromabove.co.za

404

Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming Chief Surveyor General Tel: 012 326 8050 www.ruraldevelopment.gov.za Geo-spatial Services, Technology Development and Disaster Management Tel: 012 312 9834

Departement van Waterwese www.dwa.gov.za/groundwater Grondwaterkaarte. n Lys van kontakte kan gekry word op die webtuiste. Geo-inligtingsvereniging van Suid-Afrika (GISSA) www.gissa.org.za

landboudienste en -tegnologie Laboratoriums en landbou

1. Oorsig
Laboratoriums speel n belangrike rol in die monitering en in die doeltreffendheid van die landbouwaardeketting. Hulpbronne soos grond en water word gevalueer. Presisielandbou en die akkurate toediening van kunsmis, byvoorbeeld, hang af van die grondtoetse. Insette soos dierevoer en kunsmis word ontleed. As besmette insette, soos kunsmis, gebruik word kan dit n skadelike uitwerking op n hele sektor h. Toetse en monitering wat in laboratoriums gebeur, speel n belangrike rol in die land se lewendehawebedryf en biosekerheid. Landbouprodukte, in hulle primre sowel as sekondre vorm, word gemoniteer om gehalte en voedselveiligheid te verseker. n Kykie na die maatskappywebwerwe sal n aanduiding gee van die beskikbare dienste.

Geologiese Vereniging van Provinsiale kontakbesonderhede Suid-Afrika kan gekry word op die webtuiste. Tel: 011 492 3370 www.gssa.org.za LNR Instituut vir Grond, Klimaat en Water Tel: 012 310 2500 iscwinfo@arc.agric.za www.arc.agric.za GIS: Dataverwerking (datavaslegging en -projeksies); toepassings (gewasmodellering, ruimtelike modellering/interpolering, meervlakkige modellering); ruimtelike databasis-ontwikkeling (Informix, MS Access) en data-integrasie Satelliet- & lugdraende afstandgewaarwording: Laevlakafbeelding (digitale multispektrale videokamera, presisieboerdery-inligting); digitale beeldprosessering (geoverwysing, beeldklassifikasie); beeldinterpretasie (vegetasiekartering en -monitering bevolkingsdinamika, degradasiekartering, weiveldekologie, savanna-ekostelsels, gewasvoorrade, droogtemonitering, grondbedekking, grondkartering en bewaringsbeplanning); voorbeeldraamwerkstatistiek (areapunt); rampe (vloedkartering, droogtemonitering, brandkartering). Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -Bestuur P .W. van Deventer Tel: 018 285 2267 10058591@nwu.ac.za www.nwu.ac.za Akkurate optekeninge gegrond op die grondsoort, renval, tipografie en klimaat op individuele plase word bygehou deur die provinsiale departemente van landbou Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Tel: 021 799 8738 http://cpu.uwc.ac.za SANBI het die B-GIS-eenheid op die been gebring om biodiversiteitskaarte via die Internet aan die publiek beskikbaar te stel. Die projek word /bestuur in samewerking met Cape Action for People and the Environment (CAPE). Die universiteite dek kartering en geografiese inligtingstelsel in kursusse. Kry hul besonderhede in die Landbou-onderwys en opleiding hoofstuk.

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Nasionale Gesondheidslaboratoriumdienste Tel: 011 386 6000 www.nhls.ac.za Een van die gespesialiseerde afdelings is die Nasionale Instituut vir Oordraagbare Siektes (kry die Zoonoses-opskrif in die Biosekerheidhoofstuk). Die provinsiale Departemente van Landbou lewer laboratoriumdienste bv. kry die Wes-Kaapse Departement van Landbou se webblad op www. elsenburg.com/vets/vetlab.html. Kontakbesonderhede van die provinsies word in die Provinsies en landbou-hoofstuk gegee. Suid-Afrikaanse Nasionale Akkreditasiestelsel (SANAS) Tel: 012 394 3760 www.sanas.co.za SANAS word deur die Suid-Afrikaanse regering erken as die enkele Nasionale Akkreditasieliggaam wat formele erkenning verleen dat Laboratoriums, Sertifiseringsliggame, Inspeksieliggame, Bekwaamheidstoetsingskemaversk affers en toetsgeriewe vir Goeie Laboratoriumpraktyk (GLP) bekwaam is om spesifieke take te verrig.

3. Publikasies en webtuistes
Die CGS is die gasheer vir die grootste biblioteek en inligtingsdiens in Afrika en streef deurentyd daarna om sy dekking van Afrikageologie in die vorm van boeke, vaktydskrifte en kaarte te verbeter. Inligtingsprodukte word beskikbaar gestel in standaardanaloogen elektroniese formaat en internet-oplossings vir optimale inligtingstoegang word ontwikkel. www.brabys.com bied n nuttige Suid-Afrikaanse sakegids en aanlyn-, skuifbare, interaktiewe kaarte van SA wat uitgedruk of aan n vriend ge-e-pos kan word. Vind jou eie plaas of enige ander plek uit die buitenste ruimte: besoek http://earth.google.com or www.agis.agric.za/wip. Lees oor die RapidEye five-satelliet-, georuimtelike inligtingstelsel by www.rapideye.de. www.ppgis.net Open Forum on Participatory Geographic Information Systems and Technologies Lees oor die produksie van n opleidingsgereedskap wat fokus op deelnemende karteringpraktyk wat gedoen word deur die tegniese sentrum vir landbou en landelike samewerking (CTA) http://pgis.cta. int. Die CTA het gewerk aan die produksie van n opleidingstel wat fokus op deelnemende karteringspraktyk.

3. Verenigings wat betrokke is

Kry die webwerf van die Agri-laboratoriumvereniging van SuiderAfrika (AgriLASA) by www.agrilasa.co.za. Die Laboratoriumbekwaamheidskema behels vyf dissiplines: voer; kunsmis; plant; grond; water. Kontakbesonderhede van die personeel is op die webwerf. Kontakbesonderhede vir die verteenwoordigers en lede van die SuidAfrikaanse Vereniging van Veterinre Tegnolo (SAAVT) is by www. saavt.co.za. Die Suider-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) is n vereniging ingelyf kragtens artikel 21 (vereniging nie vir wins nie). Die SAGL is n gehalte-analise-laboratorium en het ISO/IEC 17025-akkreditasie. Die SAGL het toegewyde laboratoriums en die tegniese vermo vir n omvattende reeks toetse oor graan en verwante voedsel- en voerprodukte. Besoek www.sagl.co.za of skakel 012 807 4019. Die Suid-Afrikaanse Wynlaboratoriumvereniging (SAWLA) is n afdeling van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Enologie en Wingerdbou (SASEV). Kry skakels na sy ongeveer 50 lede op die webwerf, www.sawla. org.

405

4. Maatskappye en ander belanghebbendes

Landboudienste
Aspirata Tel: 012 685 0800 www.aspirata.co.za Bemlab cc Tel: 021 853 1490 Biochemical and Scientific Consultants cc Tel: 033 343 1414 http://bsclaboratory.com Deltamune Tel: 012 664 5730 / 086 113 3582 www.deltamune.co.za Idexx Laboratories Tel: 011 803 3001/2/3 Tel: 012 529 8345/6 Tel: 021 671 5140/6 www.idexxsa.co.za Lactolab (Edms) Bpk Tel: 012 665 5655 www.lactolab.co.za Melkontleding en melktoetsing Molecular Diagnostic Services Tel: 031 267 7000 www.mdsafrica.net Dienste sluit toetsing vir aansteeklike siektes en genetiese mutasies in. NivroTek Labs Tel: 082 885 8699 www.nviroteklabs.co.za Parastatale dood die Landbounavorsingsraad (LNR) en die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) lewer laboratoriumdienste. Kry besonderhede in die Navorsing en ontwikkeling-hoofstuk. Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Food and Health Cluster Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za

Talbot Laboratories Tel: 033 346 1444 www.talbot.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement van Mikroskopie Tel: 051 401 2264 www.ufs.ac.za/ccem Vetdiagnostix Tel: 033 342 5014 www.vetdiagnostix.co.za

Vriesit-veeartsenyandrologiedienste Tel: 012 547 0446 www.vriesit.com Ontleding van die semen van bulle, varke en perde. WNNR NRE Environmental Analytical Laboratories Tel: 021 888 2436 www.csir.co.za/nre/

Toeristingverskaffers
Anatech Tel: 011 462 6776 www.anatech.co.za Bull Maurice Trading BK Tel: 011 026 4077 / 7266 www.bullmaurice.com Inqaba Biotech Tel: 012 343 5829 www.inqababiotec.co.za Labotec Tel: 011 315 5434 www.labotec.co.za Labretoria Tel: 012 460 2245 www.labretoria.com Labworld Tel: 012 685 9600 www.labworld.co.za Spraytech Tel: 021 946 2872 www.spraytech.co.za Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za Toerusting en verbruikbares verskaf aan baie laboratoriums, wat onder meer kliniese, farmaseutiese, metallurgiese, voedsel-en-drank-, waterutiliteits-, omgewings- en akademiese instellings insluit.

Swift-mikrolaboratoriums www.swift.co.za Baie landboumaatskappye het hulle eie laboratoriums, bv. De Kry die Swift training-opsie Heus (Edms) Bpk en Chemtech (Omnia).

406

landboudienste en -tegnologie Landboukonsultante

1. Sakebeplanning en tegnies
Aginfo (AMT) Tel: 012 361 2748 www.agrimark.co.za Agricultural and Industrial Marketing Company Tel: 082 573 4344 aim1@intekom.co.za Akkurate en tydige inligting oor www.theaimco.com landboumarkte, spesialiste in handelen bemarking, internasionale handel, Verkry van beleidsontleding en -ontwikkeling. finansieringsinstrumente Die Products-kieslysopsie op hulle banke, vind logistieke oplossings webtuiste sal die leser n aanduiding vir gemeenskappe, en behartig gee van die lewensvatbaarheid- en projekbestuur en dergelike meer. ander studies wat hierdie groep Agricultural Consultors onderneem. International BK soek Farmsecure Agri Science Agri Inspec Tel: 012 12 843 5630 Agricultural Resource www.agriinspec.co.za Consultants Agri Inspec is n speuragentskap Dr. Jim Findlay wat moniteringsdienste aan Tel: 011 486 2254 landboukundige en korporatiewe agrecon@telkomsa.net bedrywe lewer om onwettige Agriscape Projects invoer en handel sowel as enige Tel: 082 925 4805 ander onrelmatighede te www.agriscape-projects.co.za bekamp. Alpix (Edms) Bpk AGRI LAND GROUP Tel: 082 453 5007 Tel: 082 389 3430 Faks: 042 293 3024 www.agrilandgroup.co.za pinep@mweb.co.za Dienste sluit die volgende in: Landboukundige sakeplanne, landbourisikoontledingsverslae lewensvatbaarheidstudies, uitvoerbaarheidstudies, bemiddeling en bekragtiging landbouontwikkeling en finansilerisiko-ontleding, eiendomswaardasie, opleiding in sakeplanne omvattende riglyne vir die waardasie, riglyne vir waardasie en waarde van landbougrond waardasie van biologiese bates. landswyd bestuur van grondhervorming ANDISA Agri fasilitering van en opleiding Tel: 082 807 5587 in landbourisiko-ontleding en www.andisaagri.com waardasiemetodologiewerks winkels strategiese beplanning waardekettingontleding Agri Mega Empowerment sakebeplanning en Solutions (AgriMES) haalbaarheidstudies Tel: 028 424 2890 behartig verandering in www.agrimega.co.za transaksies en landhervorming adviserende landhervormingDienste aan die georganiseerde beleidsnavorsing landbou- en kommoditeitsorganisas projekbestuur ies, swart ekonomiese bemagtiging, mikrofinansieringsproduk geakkrediteerde opleiding en ontwerp en Outgrower arbeid. skemas geldinsameling, skuld, billikheid Agri-Africa Consultants en toelae Tel: 011 788 7810 EIA-landboukundigewww.agrisolafrica.com ekonomiese-assesserings verskuldigde arbeidsaamheid Agriconcept (Edms) Bpk assesserings Tel: 012 654 6005 / 083 310 4872 opleiding en monitering www.agriconcept.co.za landelike ontwikkeling

Andrew Murray Consulting Tel: 028 312 3064 / 082 459 1984 www.foodengineering.co.za Voedselverwerking en projekingenieurs Biochemiese- en wetenskaplikekonsultante Tel: 033 343 1414 http://bsclaboratory.com

tuinbou, plant fisiologie, plantvoeding, gewasbeskerming, besproeiing, naoes tegnologie en boordbeplanning wat alle vrugte, groente en weiding gewasse betref. Farmsecure AgriScience is deel van die Farmsecure groep en n lid van Farmsecure- tegnologie. FarmVision Tel: 042 296 0818 / 082 452 9893 www.farmvision.co.za

n ontledingslaboratorium wat beide chemiese en mikrobiologiese FarmVision verskaf toetse verskaf konsultasiedienste aan privaat- en openbare instellings. Hulle gee Charles St Veterinary raad met landbouhulpbron-, wild-, Consultancy kwaliteit- en projekbestuur. Verder Tel: 012 460 9385 gee hulle ook opleiding. www.csvet.co.za Diereproduksiekonsultante Caryki Consulting Tel: 082 456 0396 / 083 445 2662 caryki@iburst.co.za Dienste behels onder andere lewensvatbaarheiden uitvoerbaarheidstudies vir die meeste graan- en groentegewasse en soorte vee, ontwikkeling van sakeplanne, landbouprojekbeplanning en beoordeling, voedselprosessering en waardetoevoeging. Circle 7 Consulting Tel: 083 880 2643 www.circle-seven.co.za Farm-IT Tel: 012 666 7000 / 083 653 6244 www.farm-it.co.za n Agronomie konsultantediens word aangebied. FIRI Consulting Tel: 021 801 4711/2/3 www.firi.co.za Konsultante vir die voedselbedryf produksiemetodes, voedselveiligheid ensovoorts. Flori Horticultural Services Tel: 082 564 1211 johannesmaree@absamail.co.za

Hulle ontleed grond en water, voer Kwaliteitsbestuur, voedselveiligheid omvattende uitvoerbaarheidstudies uit en beveel die regte gewasse en ander konsultasies aan. Elilox Group Food Consulting Services Tel: 041 582 5072 Tel: 011 315 5007 / 082 923 1488 www.theeliloxgroup.com www.foodconsulting.co.za EPA Development Group Mikrotoetsing oorwegend Tel: 011 315 8255 vir voedselmateriaal (nie landboukundige of voerprodukte Infrastruktuurontwikkeling, nie) sakebeplanning, programbestuur, toetrede sodat projekte herleef en FoodNCropBio opleiding vir opkomende boere. Dr. Wynand J. van der Walt Tel. 012 347 6334 / 083 468 3471 Farm Smart wynandjvdw@telkomsa.net Tel: 082 784 6232 www.farmsmart.co.za Formentco Consultants Kontrakteer u plaasbestuur www.formentco.co.za uit na n span professionele Staan klinte by om voordeel plaasbestuurders. Hoekom n te trek uit vervaardiging, individu aanstel as u kan voordeel befondsing en sakebelegging en trek uit n span? prestasieloonprogramme wat deur die DHN aangebied word. Farmsecure Agri Science Tel: 021 974 1900 Frudata Tel: 058 307 6945 Tel: 021 975 6241 / 072 222 6846 www.fsagriscience.co.za www.frudata.co.za n Wye reeks agrispesialisdienste Fruit Strategies International word aangebied vanaf Tel: 083 626 6338 presisielandbou wat grondopnames www.fruit-strategy.com insluit (chemies en klassifisering) kartering, wisselende aanwending van kunsmis, landboukunde,

407

GPB Consulting Tel: 021 852 7811 www.consultgpb.co.za Raadgewende ingenieur en beplanner ervaring in tegnoekonomiese- en lewensv atbaarheidstudies, beplanning en uitleg van fasiliteite vir verwerking, hantering en stoor van landoukundige produkte. Green Veterinary Group Practice Dr. Davies 082 573 4873 Dierproduksiekonsultante HCR Development Tel: 082 321 7661 www.hcrdev.co.za

die uitkies en visuele beoordeling van diere en teeldiere gewilde, semi-wetenskaplike en wetenskaplike artikels konsultasies: uurliks, daagliks en projekspesifiek en gevallestudie strategiebeplanning teling met varke en genetiese advies voorlegging en samestelling van kort kursusse marknavorsing telingplanne en tropontleding Living Laboratories Tel: 082 562 7987 http://livinglaboratories.co.za

Manstrat Development Strategists is n onafhanklike konsultantfirma wat allerlei dienste lewer wat betrekking het op die landbou, ekonomiese en menslike ontwikkeling, gespesialiseerde opleiding en beplanning. MBB Services International Tel: 021 887 1026 Faks: 021 883 8514 info@mbbsouth.co.za www.mbb.co.za
Kyk advertensie onder.

Measured Farming Tel: 033 345 2508 / 082 458 4335 clive@clivehenderson.co.za Clive Henderson doen waardasies en aanvaar opdragte oor landbou en bosbou, met besondere verwysing na sake wat verband hou met regsgedinge as gevolg van skade aan gewasse deur brande en chemikalie, die ontbinding van vennootskappe, ryvoorrang, grondonteiening en grondeise. Measured Farming Consultants (Edms) Bpk Tel: 011 465 1958 / 083 233 7104 www.mfconsultants.co.za Konsultant in waardasies en die koop van plase, maar ook markopnames, tegniese raadgewing, landgebruikbeplanning en ontwikkeling, boekhou ensovoorts. M I Murray Tel: 028 341 0823 Faks: 086 620 6191 cattlepost@gmail.com Hulle verskaf ook konsultasiedienste vir agribesigheidsontwikkeling, plaasbestuursadvies, finansile beplanning, monitering en evaluering, opnames oor landelike ontwikkeling, spesialisekonomiesestudies.

LM Agric Solutions Tel: 012 997 5416 Konsultant en fasiliteerder vir die lmotjope@gmail.com ontwikkeling van beroepskurrikula, mentor vir persone wat as ontwikk Lourens, Wayne Tel: 072 288 0314 elingsfasiliteerders opgelei is. ingwenet@mtnloaded.co.za Juventis Tel: 012 347 6323 / 082 809 4788 Voedselsekerheid en kleinskaalse / opkomende boer www.juventis.co.za ontwikkelingskonsultant in Landboukundige raadgewer en KwaZulu-Natal. strategiese ontleder Manstrat Development strategiese- en sakeplanne bespreking van loopbaan- Strategists Tel: 012 460 2499 verwante vakke www.manstrat.co.za voorsieningsnetwerkbestuur

Measured Agriculture Tel: 028 254 9433 / 082 894 4072 www.farms-for-afrika.com Measured Farming Tel: 033 345 2508 / 082 458 4335 clive@clivehenderson.co.za Clive Henderson doen waardasies en aanvaar opdragte oor landbou en bosbou, met besondere verwysing na sake wat verband hou met regsgedinge as gevolg van skade aan gewasse deur brande en chemikalie, die ontbinding van vennootskappe, ryvoorrang, grondonteiening en grondeise.

409

MICROmega Holdings Ltd Tel: 010 226 4000 / 071 890 0633 richard.nicholson@micromega. co.za www.micromega.co.za Mthonyama Development Enterprise & Agric./Soc. Consultants Tel: 043 643 3429 Faks: 043 643 5376 mthonyama@intekom.co.za

Paterson Agricultural Services Dr. Alistair Paterson Tel: 082 880 9002 Dienste word aangebied in veebestuur, grondherverdeling, landbouopleiding-, -inligting en ontwikkelingsdienste in KwaZuluNatal

Scientific Roets Tel: 039 727 1515 www.scientificroets.com

Peter Dall Consultancy Tel: 028 840 1735 / 082 784 4326 Faks: 028 840 2373 Uitkomsgerigte opleiding en gpdall@iafrica.com konsultasie oor pluimvee- en varkboerdery, veeteelt, groente- Tuinboukonsultant. Mentor vir n en gewasproduksie, veldbestuur, paar beginnerboerprojekte. grondsorg en grondbewaring. Hulle behartig ook rekenaarvaardighede, Peter Milton Livestock projekte en finansile bestuur en Consultant Tel: 083 630 8868 koperatiewe. www.petermilton.co.za Nerpo Agribusiness Unit Finansile adviseur en Tel: 012 361 9127 projekbeplanning vir lewende www.nerpo.org.za hawe-projekte. Dienste behels onder meer mentorskap vir klein en PetWim Agric Consultants medium ondernemings, veral in Tel: 082 882 9777 agribesigheidsbestuur; opleiding in wimnell@farmingsuccess.com sakevaardighede vir klein en medium www.farmingsuccess.com ondernemings; sakebeplanning; Dr. Wim Nell is een van die verkryging van finansiering mede-outeurs van die voortreflike en uitvoerbaarheidstudies; Strategic approach to farming success projekbeplanning en -bestuur; die -publikasie. fasilitering van toegang tot markte; sakekontakte met die doel om Plant Science Consultants sakevennootskappe te vorm, en Association (PSCA) die oordrag van tegnologie. p.a. Dr. Jim Findlay Tel: 011 486 2254 NviroTek Labs agrecon@telkomsa.net Tel: 082 885 8699 www.nviroteklabs.co.za Die plantwetenskapkonsultanteOnafhanklike ontleding van grond, vereniging het oor die 40 lede wat dienste aanbied in water, plante, kunsmis en voer produkontwikkeling en die registrasie van gewasbeskermingsOneWorld Agribusiness produkte en verwante oplossings Solutions vir plaaslike en oorsese onderTel: 021 818 2900 nemings. Die lede is landswyd www.oneworldgroup.co.za en kan veldsteekproewe uitvoer Volhoubare agribesigheidsontwik- op elke gewas wat in die land keling in die hele Afrika suid van die aangepant word. Sahara Ander lede spesialiseer in die Orchard Management Systems bestuur van produkregistrasieprogr peter@orchman.com amme en die opstel van produkreg jill@orchman.com istrasiedossiere vir voorlegging aan www.orchman.com die regulerende owerhede, Wet no 36 van 1947. n Lys van lede en hul Tegniese en bestuurkonsultant edienste vir die vrugte en wyer velde van ondervinding kan gekry word by www.croplife.co.za onder tuinboukundige bedryf Associate Members. Original Agricultural Business Resource Consulting Services Systems (OABS) (SA) (Edms) Bpk Tel: 021 870 2953 Tel: 058 622 1499 www.oabs.co.za www.rcs-sa.com n Konsultantfirma wat spesialiseer in landbou-ekonomie Opleiding en afrigting in sake- en en n sisteembenadering tot professionele ontwikkeling vir probleemoplossing volg. n Lys familie-ondernemings. afgehandelde en huidige projekte kan op hulle webtuiste gevind Roos Agri Consultancy Tel: 082 411 3080 word. Faks: 013 665 2752 johroos@corpdial.co.za

boerderybeplanning en hulpbronbewaring, projekimplementerings, gebruiksklaarbestuur en ondernemings of inisiatiewe vir swart n Firma wat afgesien van ekonomiese bemagtiging. landbouprojekbestuur en landbou opleiding, ook n raadgewende Agri-ondernemings en maatingenieursfirma is wat spesialiseer in skappye plattelandse ontwikkelingsprojekte in verafgele plattelandse gebiede Maatskappye in n bepaalde sektor tree ook op as konsultante bv. in Suid-Afrika en Afrika. Terratek by Suidwes. SkyeConsult Tel: 031 776 3260 Kyk na die hoofstuk oor agriwww.skyeseedlings.co.za
ondernemings

Konsultantediens vir groente en tuinboukundige projekte South African International Business Linkages (SAIBL) Tel: 011 602 1205 info@saibl.co.za www.saibl.org

Banke
Banke het landbouadviseurs wat nou saamwerk met die landboubestuurders. Hierdie ekonome gee advies oor sakebeplanning, uitvoerbaarheidstudies, die opstel van omvattende landbouverslae en strategiese beplannings- en uitbreidingsprogramme. Hierdie spesialisdienste is teen n tarief op aanvraag beskikbaar.

SAIBL help om die vermons van en mededinging onder SuidAfrikaanse klein en medium ondernemings deur swart eienaars en swart bemagtiging te bevorder, en hulle in aanraking te bring met Universiteite handelsgeleenthede en plaaslike en internasionale verskaffers. Universiteite bied raadgewende dienste aan. Enkele voorbeelde is: TAMMAC Consultants BK Tel: 039 834 1405 Universiteit van die Vrystaate tammac@xsinet.co.za www.tammac.co.za Departement Landbou-ekonomie www.ufs.ac.za/agri-econ Landboukonsultant in Ixopo in die suide van KwaZulu-Natal wat Sentrum vir Volhoubare Landbouin melkplaasbestuur spesialiseer. en Landelike Ontwikkeling en Benewens raadgewende dienste, Voorligting bied hulle ook n rekenaarburodiens www.ufs.ac.za/censard aan. Departement Vee-, Wild- en Urban-Econ: Development Weidingkunde Economists www.ufs.ac.za/animal Tel: 031 202 9673 Tel: 051 444 6324 Lengau Agri Sentrum fs@urban-econ.com mcvdw@telkomsa.net www.urban-econ.com Universiteit Stellenbosch Hulle is n professionele Business School Executive raadgewende firma in ekonomiese Development Ltd (USB-ED ontwikkeling in die bre. Landbou Ltd) is n belangrike deel hiervan. www.usb-ed.com Van Vliet De Wet & Partners Tel: 011 726 8195 Die raadgewende afdeling van die Universiteit

Beplanning, ontwerp en konstruksie van plant en toerusting vir abattoirs Universiteit van Pretoria SAKEONDERNEMINGS en vir die vleisbedryf www.be.up.co.za Veterinary House Hospital Tel: 033 342 4698 vethouse@mweb.co.za Doen dikwels kontrakwerk by voerkrale. Womiwu Rural Development Tel: 015 297 2107 www.womiwu.com Produkte en dienste sluit in ondersoeke, lewensvatbaarheidstudies, sakeplanne, voorstelle, Doen raadgewende en kommersile kontraknavorsing.

410

2. Omgewingskonsultante
In die biodiversiteitshoofstuk word inligting oor n aantal omgewingskonsultante gegee.

3. Finansies en administrasie
Agfin Tel: 043 726 1470 Die maatskappy is tans administrateur vir die Mielietrust, die Mielieforum en sy Kyk Agricultural and Industrial relingskomitee, die Koringforum Marketing Company onder die en sy relingskomitee, die eerste opskrif Mielieraad en die Suider-Afrikaanse Graanarbitrasiediensvereniging Excell Financial Advisors (SAGAS). Tel: 011 793 1188 www.excell.co.za PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Huis van Oranje Nasionale leier en suidelike streek Tel: 012 940 4215 021 815 3000 www.hvo.co.za Die voorsiening van Key Business Solutions spesialisdienste byvoorbeeld Sel: 084 808 9925 belasting, boekhouding, advies www.keybs.co.za aan entrepreneurs, interne oudits, ensovoorts L & L Agricultural Services Tel: 012 807 3958 / 4191 Van der Walt & Co Association l-lagric@mweb.co.za Management Services Tel: 011 789 1384 n Onafhanklike en objektiewe www.vdw.co.za konsultantfirma wat spesialiseer in landboukommoditeite in Ventex Corporation Suider-Afrika met professionele Tel: 079 668 5111 werknemers met deeglike ervaring www.ventex.co.za van graanbemarking en algemene landbouaangeleenthede. L & Samesmeltings en verkrygings, L Agricultural Services lewer swart ekonomiese bemagtiging bestuurs-, administratiewe, in die landbou en finansile sekretarile en taaldienste aan beplanning. landboukundige en ander entiteite.

ACER (Africa) Tel: 035 340 2715 info@acerafrica.co.za www.acerafrica.co.za n Omgewingsbestuurkonsultant African Alternative Technologies Tel: 031 576 0416 / 084 941 3993 www.aatec.co.za Africa Land-Use Training (ALUT) Tel: 014 717 3819 / 078 228 0008 www.alut.co.za

Geomeasure Group Tel: 031 768 1900 www.geomeasure.co.za Janet Edmonds Consulting Tel: 033 940 0450 www.jecenviro.co.za NRM Consulting Tel: 011 318 0895 www.nrmconsulting.co.za Regalis Environmental Services Jan Vlok 044 279 1987 janvlok@mweb.co.za

SPATIUM Sustainability ALUT gee advies en opleiding aan Systems die landbou- en omgewingsektor. Tel: 058 256 1195 / 082 777 2647 spatium@isat.co.za BTW Consulting Tel: 013 697 6050 / 022 783 1663 Suricata Environmental Consulting http://btw.co.za Tel: 013 007 0077 / 082 339 9627 www.suricata.co.za Omgewingsimpakstudies Conservation Management Services Ken Coetzee 044 870 8472 consken@mweb.co.za In Mpumalanga gele, maar die produkte is ook uitgevoer in Limpopo, NoordWes, die OosKaap en Gauteng.

Diere in bewaring, bestuursplanne, Zone Land Solutions impakbeoordelings. Tel: 083 299 6650 www.zonesolutions.co.za EnviroMon Tel: 021 851 5134 www.enviromon.co.za Meteorologiese konsultasiedienste word voorsien, byvoorbeeld, in die beplanning van boupersele, windplase ensovoorts.

4. Vaste eiendom en waardasies

Alpix (Edms) Bpk Tel: 082 453 5007 pinep@mweb.co.za Measured Farming Consultants (Edms) Bpk Tel: 011 465 1958 / 083 233 7104 www.mfconsultants.co.za Die landboukundige weeklikse publikasies Landbouweekblad en die Farmers Weekly dek landboukundige eiendomsverkope asook hul webtuistes (kry die Auctions and Farm Sales kieslysopsie by www.farmersweekly. co.za). www.landbou.com het n databank van plaaspryse van die afgelope dekade. Sommige webtuistes adverteer plase wat te koop is: www.adekfarms.com www.agrisell.co.za www.agri-land.co.za www.auction.co.za www.eduplan.co.za www.gamefarmsinafrica.co.za www.gamefarmestates.co.za www.pamgolding.co.za www.sahometraders.co.za www.jackklaff.co.za www.hoskens.co.za www.kznfarmsales.co.za SA Farm Consulting BK Tel: 033 344 3948 www.safc.co.za

5. Other
Agri Promo (www.agripromo.co.za) is n landboumedia-enbemarkingsmaatskappy wat dienste lewer soos media en kommunikasie, tydskrifte, publikasies, grafiese ontwerp, promosiemateriaal, korporatiewe bemarking en drukwerk. Par Excellance (Personnel Practitioners) bel 011 888 3433 of kuier by http:/users.iafrica.com/p/pa/parexcel. Ander werwingsmaatskappye kan gekry word in die hoofstuk oor beroepe in die landbou.

411

landboudienste en -tegnologie Navorsing en ontwikkeling

Kyk ook na die hoofstuk oor biotegnologie en plantteling

1. Oorsig
Omdat die landbou n primre bedryf is, ondersteun dit baie ander bedrywe wat werkverskaffing betref. Hierdie steun kan rofweg in n verhouding van 1:1,6 uitgedruk word. Afgesien daarvan dat die landbou n katalisator is vir ekonomiese groei, verskaf dit kos, klere en werk aan baie, help dit om armoede te verlig, en bevorder dit toerisme en internasionale mededingendheid. Die oogmerk met die identifisering van nuwe en ontluikende tegnologie in Suid-Afrika is nie net om die land se mededingendheid te verhoog nie, maar ook om voedselsekuriteit te verseker en ontluikende boere te help om die hoofstroom te betree. Landbounavorsing is die vierde van die vier pilare van die omvattende Afrika landbouontwikkelingsplan(CAADP) Gaan na www.caapd.net.
Bron: Die Nasionale Navorsing- en Ontwikkelingstrategie vir die Landbou 2008, wat verkrygbaar is op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za

2. Internasionale sakeomgewing
AARINENA Association of Agricultural Research Institutions in the Near East and North Africa www.aarinena.org AATF African Agricultural Technology Foundation www.aatf-africa. org ACIAR Australian Centre for Industrial and Agricultural Research www.aciar.gov.au AGORA Access to Global Online Research in Agriculture www. aginternetwork.org AHI African Highlands Initiative kry hul webtuiste by www.cgiar-ilac. org ARDA Agrarian Research and Development Agency www.arda. or.th ARS Agricultural Research Service (USA) www.ars.usda.gov ASARECA The Association for Strengthening Agricultural Research in Eastern and Central Africa www.asareca.org ASTI Agricultural Science and Technology Indicators www.asti.cgiar. org ATPS African Technology Policy Studies Network www.atpsnet.org CAADP Comprehensive Africa Agricultural Development Programme www.caadp.net CABI Commonwealth Agricultural Bureau International www.cabi. org CGIAR The Consultative Group on International Agricultural Research www.cgiar.org. Die webtuiste is n uitstekende bron van groeperings en navorsingspublikasies wreldwyd. CIAT International Centre for Tropical Agriculture www.ciat.cgiar. org CIMMYT Centro Internacional de Mejoramiento de Maz y Trigo (International Maize and Wheat Improvement Centre) www.cimmyt. org CIP International Potato Centre www.cipotato.org CIRAD Agricultural Research for Developing Countries (French) www.cirad.fr COPAC Academic and National Library Catalogue: Gratis toegang tot die gekoppelde katalogi van 24 van die grootste navorsingsbiblioteke van universiteite in die Verenigde Koninkryk en Ierland www.copac. ac.uk CORAF/WECARD West and Central African Council for Agricultural and Research Foundation www.coraf.org CTA Technical Centre for Agriculture and Rural Co-operation www. cta.int

EIARD European Initiative for Agricultural Research and Development www.eiard.org ELDIS n diens om bronne oor landbounavorsing in Afrika te soek www.eldis.org EMBAPA Brasiliaanse Landbounavorsingkorporasie www.embrapa. br ESASTAP European South African Science and Technology Advancement Programme www.esastap.org.za EC European Commission http://ec.europa.eu/research/fp6/ssp/ eurocrop_en.htm FAPRI Food and Agricultural Policy Research Institute (FAPRI) www. fapri.org FARA Forum for Agricultural Research in Africa www.fara-africa. org FELASA Federation of European Laboratory Animal Science Associations www.felasa.eu ICARDA International Centre for Agricultural Research in Dry Areas www.icarda.org ICART Implementation & Coordination of Agricultural Research & Training in the SADC Region kry die skakel by www.sadc.int/fanr/ index.php ICRAF The World Agroforestry Centre www.worldagroforestry. org ICRISAT International Crop Research Institute for the Semi-Arid Tropics www.icrisat.org IDRC Canadas International Development Research Centre www. idrc.ca IFDC International Centre for Soil Fertility and Agricultural Development www.ifdc.org IFPRI International Food Policy Research Institute www.ifpri.org IITA International Institute for Tropical Agriculture www.iita.org ILAC Institutional Learning and Change Initiative www.cgiar-ilac.org ILRI International Livestock Research Institute www.ilri.org INTA The Instituto Nacional de Tecnologa Agropecuaria from Argentina www.inta.gov.ar IPPC International Plant Protection Convention www.ippc.int IRRI International Rice Research Institute www.irri.org ISNAR International Service for National Agricultural Research www. isnar.cgiar.org New Zealand Institute for Plant and Food Research www. plantandfood.co.nz PROLINNOVA Promoting Local Innovation (in ecologicallyorientated agriculture and natural resource management) www. prolinnova.net RIU Research Into Use www.researchintouse.com. Hierdie program poog om toegang tot kennis en tegnologie vir behoeftiges wie se lewensonderhoud afhanklik is van natuurlike hulpbronne te vergemaklik. Dit kan ook groepe wat belowende navorsing doen help om fondse te bekom. RUFORUM Regional Universities Forum for Capacity Building in Agriculture www.ruforum.org SANPAD South Africa-Netherlands Research Programme on Alternatives in Development www.sanpad.org.za Scientoons (Wetenskaplike konsepte verduidelik met behulp van strokies) www.scientoon.com UIS UNESCO Institute for Statistics www.uis.unesco.org Verskeie Verenigde nasies agentskappe is belanghebbendes in die gebied se Wetenskap en navorsing en is ook teenwoordig in SuidAfrika. Gaan na www.un.org.za/agencies. Hierdie sluit Verenigde Nasies Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele organisasie, UNESCO in, Verenigde Nasies Industrile ontwikkelingsorganisasie(UNIDO) en Verenigde nasies se inligtingsentrum (UNIC) WARDA Africa Rice Centre www.africarice.org WorldFish Centre www.worldfishcenter.org

3. Plaaslike sakeomgewing
Die Nasionale Landbounavorsingsforum (NARF) het gevra vir die vestiging van n nasionale navorsingstelsel wat alle rolspelers ten volle insluit en rolspelers by landbounavorsing in Suid-Afrika en die Nasionale Landbounavorsingsontwikkelingstrategie ontwikkel het (NARDS). NARDS stel die volgende sleutelgebiede van tegnologiese ontwikkeling as nasionale prioriteite, tesame met n kort oorsig van elkeen: volhoubare bestuur van natuurlike hulpbronne handhawing en versterking van n kompeterende landbousektor deur middel van biotegnologie inligting- en kommunikasietegnologie aardwaarnemingstegnologie

412

geografiese inligtingstelsels, ruimtelike modellering en scenariobeplanning produkdifferensiasie ter wille van wreldwye mededingendheid wreldwye mededingendheid en makro-ekonomie ontwikkeling van n-oestegnologie ter wille van waardetoevoeging bio-energie en biobrandstowwe presisielandbou gesondheid van diere en plante inheemse voedselgewasse produksie (van graan en lewende hawe) in klimaatuiterstes NARDS is aangeneem deur die voormalige Departement van Landbou, maar is nog nie gemplementeer nie. In Januarie 2012, het DAFF n NARF werkswinkel oor navorsing en ontwikkeling beleidsrigtings gehou. The Innovation Hub het die werkswinkel gekordineer (vind n kort samevattende verslag by die Landboubesigheidskamer se webtuiste, www.agbiz.co.za).
Bron: Die Nasionale Navorsings- en Ontwikkelingstrategie vir die Landbou 2008, wat verkrygbaar is op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Navorsing & Tegnologieontwikkeling Mnr. Ramagwai Joseph Sebola Tel: 012 319 6078 DRTD@daff.gov.za

Departement van Wetenskap en Tegnologie (DWT) Tel: 012 843 6300 www.dst.gov.za Die DWT poog om maatrels in te stel wat die wetenskap en tegnologie op so n wyse sal aktiveer dat dit n volhoubare uitwerking sal h op groei en ontwikkeling op vlakke wat vir alle Suid-Afrikaners saak maak.

4. Wetenskaplike rade van Suid-Afrika

Landbounavorsingsraad (LNR) kyk opskrif 6 Tel: 012 427 9700 www.arc.agric.za Raad vir Geowetenskap (RGW) Tel: 012 841 1911 www.geoscience.org.za

Die Direktoraat ontwikkel en monitor die implementering van n toepaslike beleid en strategie vir navorsing en ontwikkeling, tegnologieontwikkeling en -oordrag in die landbousektor. Soek National Vennote in die Partners in Agricultural Research & Development the Nasionale LandbouStrategy by www.daff.gov.za. navorsingsforum (NARF) behels die nasionale en provinsiale Die meeste direktorate is betrokke regering, universiteite en by landbounavorsing in die universiteite van tegnologie, betrokke verantwoordelikheidsge private navorsingsliggame en die bied (bv. diereproduksie, genetiese privaatsektor. Die Sekretariaat is hulpbronne en dergelike meer. deel van die Nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye.

6. Die Landbounavorsingsraad (LNR)

Die LNR is, ingevolge die reguleringsraamwerk wat betrekking het op instansies wat navorsing en ontwikkeling as hooftaak het, rekenskap verskuldig aan die Departement van Wetenskap en Tegnologie. Maar die LNR ressorteer onder die Departement van Landbou wanneer sy doelwitte en begroting ter sprake kom. Die LNR is een van agt navorsingsrade in SuidAfrika en is in 1992 gestig kragtens die Landbounavorsingswet 86 van 1990, soos gewysig in 1993 en 1995. Die navorsingsinstitute word hieronder gelys. Besoek www.arc.agric.za of skakel die LNR se hoofkantoor by 012 427 9700 vir meer besonderhede.

Die RGW doen geologiese, Hierdie Raad bevorder landbou en geofisiese en paleontologiese verwante sektore deur navorsing, navorsing wat geologiese inligting tegnologieontwikkeling en aan die regering en die publiek tegnologie-oordrag. verskaf. Mediese Navorsingsraad (MNR) Tel: 021 938 0911 www.mrc.ac.za Die MNR bevorder die bevolking se gesondheidstatus en lewenskwaliteit deur relevante en uitnemende gesondheidsnavorsing wat daarop gerig is om billikheidheid en ontwikkeling te bevorder. Nasionale Navorsingstigting (NNS) Tel: 012 481 4000 www.nrf.ac.za Die NNS is n belangrike instrument waarmee die land in kennis en vernuwing oor die hele spektrum van die natuurwetenskappe en ingenieurswese, asook die sosiale en geesteswetenskappe kan bel. Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Tel: 012 302 2000 www.hsrc.ac.za Raad vir Mineraaltegnologie (Mintek) Tel: 011 709 4111 www.mintek.co.za Mintek help die mineraalbedryf om doeltreffender te funksioneer deur die mees gepaste en kosteeffektiewe tegnologie te ontwikkel en beskikbaar te stel. Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Die Buro is verantwoordelik vir die ontwikkeling en publikasie van standaarde vir produkte en dienste. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za

Lewende hawe en dieregesondheid

LNR-Instituut vir Diereproduksie (Irene) Tel: 012 672 9111 van beesvleis en suiwelbeeste, skape, varke, bokke, hoenders, hoendervoeding, melkbeesvoeding, rooivleisproduksie en varkvoeding

Navorsingsaktiwiteit: verbetering van lewende hawe, dierevoeding LNR-Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut en boerderystelsels (LNR-OVI) Ontwikkeling van klein, medium en Tel: 012 529 9111 mikro-ondernemings (KMMOs), inentings, voedselprodukte/voerprodukte, Navorsingsaktiwiteit: dierevoer, verbeterde vleis- en dieresiektes/aansteeklike siektes, parasitologie en toksikologie suiwelprodukte, produksie

Tuinbou
LNR-Instituut vir Tropiese en uie, tamaties, patats, kassawe en swartbekboontjies Subtropiese Gewasse (ITSG) Tel: 013 753 7000 LNR Infruitec-Nietvoorbij Navorsingsaktiwiteit: sitrus, Tel: 021 809 3100 pynappel, piesang, avokado, vrugtemango, koejawel, lietsjie, papaja, Navorsingsaktiwiteit: grenadella, tee, koffie, speserye, produksie, wingerdbou / enologie, pekanneute, makadamianeute, bladwisselende vrugte, tafeldruiwe, inheemse vrugte, essiensile oilies rosyntjies, wit druiwe, wyn- en brandewyn nywerheid, appels, perskes, pruime, pere, bessievrugte, LNR-Roodeplaat Instituut vir boomneute, rooibostee, dadels, Groente en Sierplante olywe, kiwivrugte en hop Tel: 012 841 9611 Navorsingsaktiwiteit: aartappels, blomme groente, (bolle),

Die WNNR in Suid-Afrika doen multidissiplinre navorsing en tegnologiese innovasie met die Die RGN fasiliteer doel om by te dra tot industrile probleemoplossing en verge- ontwikkeling en die kwaliteit van maklik besluitneming deur die lewens van mense in die land. uitnemende navorsing in die geesteswetenskappe.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

U sal die regering se dokument South Africas national research and development strategy kry by www.gov.za.

413

414

Veldgewasse
LNR-Kleingraaninstituut (LNRKGI) Tel: 058 307 3400 Aaktiwiteit: koring, gars, hawer, rog LNR-Instituut vir Industrile Gewasse (LNR-IIG) Tel: 012 427 9999 Tel: 014 536 3150 / 2 Aktiwiteit: tabak, katoen, hennep, vlas, sisal, kenaf en kassawe LNR-Instituut vir Graangewasse (LNR-IGG) Tel: 018 299 6100 Aktiwiteit: graanoeste mielies, sorghum en katstert, sonneblom, grondboontjie, sojabone en dro bone, swartbekboontjies, soet wit wolfsboontjie en die Angola-ertjie

eie navorsing, byvoorbeeld die saadmaatskappye en misstofmaatskappye. Kry hulle besonderhede by Maatskappye wat betrokke is in die betrokke hoofstukke. Proteennavorsingstigting Tel: 011 803 2579 www.proteinresearch.net Provinsiale departemente van landbou doen navorsing in hul provinsies. Kry besonderhede van die Wes-Kaapse departement van landbounavorsingstasies by www. elsenburg.com/trd/resfarms.html. Navorsingstasies: Landbou Armoedsvlakte navorsingstasie 053 927 3801 Dundee Landbounavorsingstasie 034 212 2479 Fort Hare Research Farm 040 602 2428 Honeydale Research Farm 040 602 2426 Kokstad Landbounavorsingstasie 039 727 2105 Karakoellandbounavorsingstasie 054 332 1931 Nooitgedacht Landbounavorsingstasie 017 819 2781

Southern Education and Research Alliance (SERA) Tel: 082 878 5669 / 082 955 6205 www.seralliance.com Sugar Milling Research Institute (SMRI) Tel: 031 273 1300 www.smri.org Suid Afrikaanse agentskap vir die bevordering van wetenskap en tegnologie (SAASTA) Tel: 012 392 9300 www.saasta.ac.za Suid-Afrikaanse Grondopnemers Organisasie (SAGO) www.sasso.co.za Suid-Afrikaanse Vereniging van Veekunde (SASAS) Tel: 012 420 6017 www.sasas.co.za Suid-Afrikaanse Vereniging vir Gewasproduksie (SAVG) Tel: 018 299 6298 www.sascp.org.za Suider-Afrikaanse Vereniging vir Tuinbouwetenskap (SAVTW) www.sashs.co.za

Natuurlike hulpbronne en ingenieurswese

LNR-Instituut vir Grond, LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB) Klimaat en Water (IGKW) Tel: 012 808 8000 Tel: 012 310 2500 Aktiwiteit: grondwetenskap, Aktiwiteit: biosistematiek van agrometeorologie, waterbenutting, insekte, spinagtiges, swamme en rondewurms; die beheer van oesplae geografiese inligtingstelsel (GIS) en siektes, bio-beheer van indringer LNR-Instituut vir onkruid, plaagbestrydingbestuur, Landbouingenieurswese (ILI) bewaringsboerdery, landelike Tel: 012 842 4000 / 17 ontwikkelingsopleiding. Aktiwiteit: water-kultuur, besproeiingstelsel, energie, meganisasie en produkprosessering Die LNR is, ingevolge die reguleringsraamwerk wat betrekking het op instansies wat navorsing en ontwikkeling as hooftaak het, rekenskap verskuldig aan die Departement van Wetenskap en Tegnologie. Maar die LNR ressorteer onder die Departement van Landbou wanneer sy doelwitte en begroting ter sprake kom. Die LNR is een van agt navorsingsrade in SuidAfrika en is in 1992 gestig kragtens die Landbounavorsingswet 86 van 1990, soos gewysig in 1993 en 1995.

7. Ander belanghebbendes
Afrika-instituut van Suid-Afrika Buro vir Voedsel- en (AISA) Landboukundige Beleid (BFAP) Tel: 012 304 9700 www.bfap.co.za www.ai.org.za Die BVLB is n onafhanklike n onafhanklike navorsings- navorsingseenheid wat die organisasie en dinkskrum wat Universiteit van Pretoria, die in sy navorsing, publikasies en Universiteit van Stellenbosch, die navorsingsbiblioteek op Afrika Wes-Kaapse Departement van fokus. Landbou en die Food and Agricultural Policy Research Institute (FAPRI) en Aginfo (AMT) geassosieerde organisasies betrek. Tel: 012 361 2748/ 348 8344 www.agrimark.co.za Fruitgro Science Tel: 021 882 8470 Navorsing is gerig op die www.dfptresearch.co.za ontwikkeling van n analitiese raamwerk wat rolspelers sal Grondkunde Vereniging van bystaan in landbou om die effek Suid-Afrika (SSSSA) van verskillende agri-ekonomiese Tel: 012 310 2504 veranderlikes te kwantifiseer, www.soils.org.za soos landboubeleid, tegnologie, ontwikkelingstrategie, streeks- Instituut vir Kommersile aanvraag, produkverspreiding, Bosbounavorsing (ICFR) mededingende voordele en Tel: 033 386 2314 handelsbevryding van die landbou- www.icfr.ukzn.ac.za ekonomie van die streek. Maatskappye wat by landbou betrokke is onderneem hulle

Technology Innovation Agency (TIA) Tel: 012 472 2700 Ander: Messina Landbou- www.tia.org.za navorsingstasie, Outeniqua Eksperimentele Plaas, Koopmans- Die TIA agentskap is gevestig in fontein Landbounavorsingstasie, 2010 om die kommersialisering van Rooibekvinknavorsingseenheid plaaslike navorsing en ontwikkeling (QNE), Rietrivier Landbou- (R&D) navorsingstasie, Sandvet Landbounavorsingstasie, Toowomba Waternavorsingsraad (WNR) Landbounavorsingstasie en Tel: 012 330 0340 www.wrc.org.za Vaalharts Landbounavorsingstasie. Party kontakbesonderhede verskyn Die WNR funksioneer op www.arc.agric.za. ooreenkomstig die Waternavorsingswet (34 van 1971) Science in Africa, Afrika se eerste wetenskaptydskrif, kan gelees word en sy opdrag is om waternavorsing en -ontwikkeling te ondersteun en by www.scienceinafrica.co.za. om n volhoubare waternavorsings kapasiteit in Suid-Afrika op te bou. Sentrum vir Wetenskap, Tegnologie en InnovasieWeidingsvereniging van Suideraanwysers (CeSTII) Gegrond op die menslike Afrika (GSSA) wetenskappe navorsingsraad Tel: 049 842 4335 / 083 256 7202 www.grassland.org.za (HSRC). Sitrusnavorsing Internasionaal (CRI) Tel: 013 759 8000 www.citrusres.com South African Sugarcane Research Institute (SASRI) Tel: 031 508 7400 www.sugar.org.za Kry besonderhede van universiteite en landboukolleges in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding Wetenskap Akademie van Suid-Afrika (ASSAF) Tel: 012 349 6600 www.assaf.org.za

415

landboudienste en -tegnologie Presisieboerdery

Sien ook die hoofstuk oor kartering

Naby-infrarooi (NIR) orto-gerektifiseerde beelde. Hierdie tegnologie is besig om al hoe belangriker te raak aanvanklik in die geval van houten wynboere, maar tans brei dit na alle boere uit. Inligting wat deur hierdie tegnologie bekom word, stel boere in staat om: Insette soos misstowwe en saad teen veranderlike tempos aan te wend presies waar dit nodig is meer doeltreffende gebruik van hierdie insette te maak

1. Oorsig
Presisieboerdery bevorder goeie rentmeesterskap van die grond vir toekomstige geslagte en bewaar die potensiaal daarvan vir veelvuldige gebruike. Ten tye wanneer die boer dalende winsmarge en veranderde klimaat in die gesig staar, is presisieboerdery die slim manier om te boer. Presisieboerdery benut ses ultramoderne tegnologie: Globale Posisioneringstelsels (GPS), wat n navigasiestelsel bied om elke trekker of dorsmasjien se ligging enige plek op n land te bepaal binne minder as twee meter op n lengte-breedte-oorlegrooster. Geografiese Inligtingstelsels (GIS) GIS-rekenaars l ruimtelike data wat verband hou met oesproduktiwiteit en grondinsette vas en bestuur en analiseer dit. Veranderliketempo-tegnologie (Variable Rate Technology of VRT), wat die beheer van velduitsette vanuit die vliegtuig of helikopter moontlik maak. Optiese satellietbeeld verskaf waretydsmonitering van gewasontwikkeling en afwykings weens verandering in grondpotensiaal, fisiese of klimaatsveranderlikes, plae en siektes of voedingstekorte. Satellietbeeld en lugbeelde

2. Belanghebbendes
Opleiding en navorsing
Die LNR-Instituut vir Grond, Klimaat en Water (LNR-IGKW) het n afdeling wat fokus op navorsing oor en die implementering van presisieboerdery. Gespesialiseerde toerusting, tesame met n uitgebreide databasis van satellietbeelde, word gebruik om produkte te ontwikkel om boere te help om meer winsgewend te boer deur middel van presisieboerdery. Bel 012 310 2500 of besoek www. arc.agric.za. Universiteit van die Vrystaat Departement van Landbouekonomie Tel: 051 401 2824 / 3864 www.ufs.ac.za/agri-econ www.ufs.ac.za/agriman Agricultural Management, n afdeling van die Departement van Landbouekonomie doen navorsing in presisieboerdery. Kry vele en dokumente en publikasies oor die onderwerp op die webtuiste. Universiteit van Pretoria Departement van Plantproduksie en Grondwetenskap Tel: 012 420 3809 / 3223 www.up.ac.za Kry besonderhede van die ander universiteite en voorsieners van n kort kursusse in die Agricultural education and traininghoofstuk

417

Maatskappye wat betrokke is

Agri-Solutions Tel: 082 771 7541 / 079 899 6941 www.agrisolutions.co.za Agrista Tel: 031 303 2299 www.agrista.com Caryki Consulting BK Prof. Carlu van der Westhuizen Tel: 083 445 2662 Caryki@iburst.co.za Cerealis Precision Tel: 018 632 0362 info@cerealis.co.za www.cerealis.co.za CLM Positioning Solutions Tel: 011 708 6539 www.clmps.com DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Farm-IT Solutions Tel: 012 666 7000 www.farm-it.co.za Farm-IT dienste sluit in: plaasbestuurstelsels afstandwaarneming/GPSopnames landboukundige en grondkartering strategieformulering en ondersteuning vir opkomende boere FarmSecure Agri Science (FAS) Tel: 021 974 1900 (operasies in die suide) Tel: 058 307 6900 / 17 (operasies in die noorde) www.fsagriscience.co.za

FAS is deel van die Farmsecuregroep en n lid van Farmsecure Technologies. FAS deel die visie van die farmsecure-groep naamlik, om volhoudbaarheid en Produkte sluit onder meer die winsgewendheid by landbou te DFM Besproeiingsbeheerstelsel bewerkstellig. en DFM Deurlopende Grondvogtoetspen in. GeoSpace International Tel: 012 348 4586 Effective Farming Solutions www.geospace.co.za Tel: 082 386 4000 www.efarming.co.za Land Resources International Tel: 033 392 8360 Electrolee www.lri.co.za Tel: 012 347 9933 www.electrolee.co.za LREye-beelde, wat deur middel van die jongste afstandswaarneEnviroMon mingtegnologie uit die lug Tel: 021 851 5134 verkry word, voorsien boere www.enviromon.co.za van noodsaaklike inligting oor Herhaaldelike Vir instrumentasie oesprestasie. waarmee weerelemente en oesprobleme kan oor n tydperk grondvogtoestande gemonitor dopgehou word, sodat dit op word. kostedoeltreffende wyse opgelos kan word. Falcon Agricultural Equipment Tel: 033 330 4764 Lantek SA www.falconequipment.co.za Tel: 082 374 4760 www.lanteksa.co.za

418

MAPCO Tel: 017 712 7020/3 www.mapcosa.co.za Max Yield Hannes 082 419 3337 hannes@maxyield.co.za Landboukontrakteurs NEL Precision Farming Tel: 018 771 9704 www.npf-sa.co.za www.agleader.com New Holland Tel: 011 922 2300 www.nhsa.co.za

boerderyproses stap vir stap te ontwikkel. Bel 011 709 8760 / 8888 of besoek www.omnia.co.za. Promeet Michiel Theron 082 802 2442 promeet@lantic.net Ronin Precision Farming Systems Tel: 011 606 2194 www.roninpfs.com Lees oor die beskikbare presisieboerderytoerusting op die webtuiste. Ronin is ook n agent vir verskeie oorsese ondernemings soos Trimble en Farm Works.

landboudienste en -tegnologie Presisieveeboerdery

Aan die einde van die laaste eeu het lewendehawe boerdery met gemiddelde waardes per groep gewerk, hoofsaaklik as gevolg van die grootte van bedrywighede. Met behulp van tegnologie soos sagteware en elektroniese identifisering (EID) keer presisieveeboerdery (PLF) egter nou terug daarna om die individuele dier te erken. Presisieveeboerdery is n onderafdeling van presisieboerdery. Identifikasie en verwante sensoriese en opsporingstegnologie ter verbetering van voeding en beheer word in presisieveeboerdery aangewend. Opspoorbaarheid en outomatiese voedselinligtingsbestuur is van die uiterste belang vir presisieveeboerdery. Die gesondheid, gedrag en welstand van diere word toenemend belangrik vir die gehalte van voedsel. Indien die gesondheid, gedrag en welstand van diere gemoniteer word, het verbruikers die gemoedsrus dat die produkte wat hulle koop afkomstig is van gesonde diere wat volgens goeie boerderypraktyke aangehou word.

Kry die kontakbesonderhede van SGS Nviro Crop takke wreldwyd by die New Tel: 018 290 7343 Holland advertensie vir presisie- www.nvirocrop.com boerderytoerusting (bl. 415) SiQ New Holland Precision Land Tel: 012 807 9460 Management www.siq.co.za Tel: 056 212 4822 www.newhollandplm.com Siolmix Africa Tel: 021 882 8270 Vra u naaste Northmec-handelaar/ www.soilmix.biz agent uit oor presisieboerderytoerusting. Bel 011 922 2300 of besoek Technifarm www.northmec.co.za. Tel: 028 514 3140 info@technifarm.co.za NviroTek Labs (Pty) Ltd www.technifarm.co.za Tel: 082 885 8699 dhattingh@nviroteklabs.co.za Terratek www.nviroteklabs.co.za Tel: 018 581 1016 www.terratek.co.za Beskikbare dienste by Omnia sluit in uitvoerige grond- en Theebo Tech (Pty) Ltd chemiese kaarte vir integrasie Tel: 021 981 2161 in die presisieboerderyproses www.equalizer.co.za (OmniPrecise). n Landboukundige span om aanbevelings TOPCON te doen oor hoe om die presisie- Tel: 018 468 2822 www.topconpa.com In die toekoms, sal dit moontlik wees om gebruik te maak in pleks van arbeid? Van die tegnologie wat in presisieboerdery gebruik word soos byvoorbeeld globaleposisioneringstelsels (GPS) en sensors kan robotte help om die veld te navigeer terwyl hulle landboutake voltooi

Publikasies en webtuistes
Vind Precision Livestock Farming onder die Animal Science opsie by www.wageningenacademic.com, webwerf van Wageningen Academic Publishers. Vind die Animal ID opsie by www.daff.gov.za neem die Divisions en dan die Food and veterinary services opsies.

Belanghebbendes in die identifisering, monitering en opsporing van lewendehawe

AXXON verskaf leweransier van elektroniese diereskale en identifiseringstelsels wat by die meeste plaaslike sagtewareprogramme inskakel. Bel 011 837 7177/6/0 of skryf aan axxon@global.co.za. CelMax Tel: 028 212 3346 www.celmax.co.za Dalton Southern Africa Tel: 021 883 9042 www.thetags4u.com/za Farm Elect Tel: 011 472 3422 www.farmelect.com GMP Tags Tel: 011 954 4971 www.gmptags.co.za Holscher + Leuschner c.schoo@hl-agrar.de www.hl-agrar.de HOTSURE Tel: 0861 468 7873 www.hotsure.co.za Identipet Tel: 011 957 3455/6 www.identipet.com U plaaslike landboubesighede soos Terratek, VKB, AFRGRI ens. LNR-Irene Tel: 012 672 9393 / 9028 ben@arc.agric.za RAU Easy Farming Tel: 082 3714 390 www.raueasy.com RuDDScales Tel: 071 968 0754 www.rudd.co.za SA Vet Tel: 082 451 1934 www.savet.co.za Consumer Goods Council of South Africa (CGCSA) Tel: 0861 242 000 www.cgcsa.co.za Die CGCSA was die geregistreerde Suid-Afrikaanse regspersoon en vennoot van die BrightAnimal-projek, n tweejarlange EU-befondsde kordinasie- en ondersteuningsaksieprojek oor Presisieveeboerdery. Watter bydra sal PLF maak tot n meer effketiewe en winsgewende lewende hawe industrie, die optimale gebruik van hulpbronne, verbeterde dierebestuur en -welsyn en die volhoubaarheid in landbou? BrightAnimal het verteenwoordigers saamgetrek van die VSA, Brazili, Suid-Afrika, Australi, China, Maleisi, Thailand en ander Europese lande (VK, Denemarke, Noorwe, Spanje en Estland). Hulle het PLF ondersoek in die lig van verbruikerbelange en op-die-plaas produksieprosesse, met besondere nadruk op die behoeftes van klein en medium sakeondernemings. BrightAnimal het n boek uitgegee oor PLF, Acceptable and Practical Precision Livestock Farming, sowel as beste PLF-praktyke in vier areas: waterkultuur, suiwelboerdery, varke en lhoenders. Die boek (ISBN 978-0-9553707-2-4) kan afgelaai word by http://ec.europa.eu.

419

landboudienste en -tegnologie Regshulp en wetgewing

Sien ook die hoofstukke oor omgewingswetgewing

Wet op die Inlywing van Onderstepoort Biologiese Produkte (Wet 19 van 1999) Beskerming van Gedresseerde Diere (Wet 24 van 1935) Wet op die Reling van die Uitvoer van Bederfbare Produkte (Wet 9 van 1983) Plantverbeteringswet (Wet 53 van 1976) Wet op Seevissery (Wet 12 van 1988) Wet op die Voorkoming van Mishandeling teen Diere (Wet 169 van 1993) Wet op Veterinre en Para-veterinre Beroepe (Wet 19 van 1982) Wetsontwerpe

1. Oorsig
Landboubedrywighede vind in n omvattende maatskaplike, omgewingsen ekonomiese konteks plaas en daarom moet enige lys van toepaslike wetgewing verder strek as net die wette wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye geadministreer word. Die leser sal twee lyste hierby vind: een van wette geadministreer deur DLBV en n tweede lys met ander wetgewing. Laasgenoemde lys kan meer omvattend wees, maar dit sou dan nie so nuttig wees nie. Verskeie webwerwe sal van hulp wees vir die leser soos www.info.gov.za, www.parliament.gov.za, www.polity.org.za en www.acts.co.za. As u die status van n wetsontwerp wil nagaan, kan u www.pmg.org.za besoek, die webtuiste van die Parlementre Moniteringsgroep. Inligting is ook op verwante webtuistes te vinde. As u byvoorbeeld meer oor die Wet op Vleisveiligheid wil uitvind, kan u die webtuiste van die Rooivleisabattoirvereniging www.rmaa.co.za besoek; indien u inligting nodig het oor die Konvensie oor die Internasionale Handel in Fauna en Flora (CITES), kan u www.cites.org besoek, ensovoorts. Dit is hoegenaamd nie die bedoeling dat hierdie hoofstuk die plek moet inneem van professionele regshulp nie, en u word aangemoedig om n gekwalifiseerde regspraktisyn te raadpleeg indien u deskundige regsadvies nodig het.

Marine Fisheries Bill National Bill for Agricultural Training Institutes of South Africa Voorgestelde wysiging tot die Planttelerswet Pound Bill Misstowwe- en Veevoerwet aan die Parlement. Die wet poog om die regulering en wetgewende raamwerk ten opsigte van misstowwe, veevoere (dierevoere) en steriliserende plante te moderniseer ten einde dierewelsyn, voedselveiligheid, voedselsekuriteit en omgewingsbestuurdoelwitte te bevorder.
Kontak Regsdienste by die Departement van Landbou vir meer inligting skakel 012 319 6807 of faks 012 319 6611.

3. Bykomende wetgewing wat landbou raak

Landbougewasse en lewende hawe Wet op die Verbetering van Landbouprodukte Wysigingswet op Diere-aangeleenthede (Wet 42 van 1993) Konvensie op Internasionale Handel in Bedreigde Fauna en Flora (CITES) Veeverbeteringswet (Wet 25 van 1977) Wet op die Beheer van Medisyne en Verwante Stowwe (Wet 101 van 1965) Nasionale Waterwet (Wet 36 van 1998) Wet op die Suid-Afrikaanse Abbattoirkorporasie (Wet 120 van 1992 herroep 2005) Wysigingswet op Veeverbetering (Wet 2 van 1998) Wet op Veediefstal (Wet 57 van 1959) Suikerwet (Wet 9 van 1978) Omgewingsverwant Biodiversity Act (Act 10 van 2004) Wet op Omgewingsbewaring (Wet 73 van 1989) Nasionale Omgewingsbestuurwet: Beskermde Areas (Wet 57 van 2003) Wet op Nasionale Omgewingsbestuur (Wet 107 van 1998) (NEMA) Wysigingswet op Nasionale Omgewingsbestuur (B 36A-2007) Nasionale Omgewingsbestuurswet: Biodiversiteit (Wet 10 van 2004) (NEMBA) Arbeid, personeel en opleiding Wet op Basiese Onderwys en Opleiding vir Volwassenes (Wet 52 van 2000) Landou Arbeidswet (Wet 147 van 1993) Wet op Basiese Diensvoorwaardes (Wet 75 van 1997) Wysigingswet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en Siektes (Wet 61 van 1997) Wet op Diensbillikheid (Wet 55 van 1998) Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg (Wet 62 van 1997) (ESTA) Wet op Arbeidsverhoudinge (Wet 66 van 1995) Wet op die Opgradering van Grondbesitregte (Wet 112 van 1991) Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid (Wet 85 van 1993) aangepas deur 181 van 1993 Sektorale Beindiging 13: Plaaswerker sektor sien Wet op Basiese Diensvoorwaardes Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes (Wet 130 van 1993) Wet op Vaardigheidsontwikkeling (Wet 97 of 1998) Werkloosheidsversekering

2. Wetgewing geadministreer deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV)
Kry die lys by www.daff.gov.za.

Wet op Dieresiektes (Wet 35 van 1984) Wet op Dieregsondheid (Wet 7 van 2002) Wet op die Identifikasie van Diere (Wet 6 van 2002) Veeverbeteringswet (Wet 62 van 1998) Agricultural Laws Extension Act 87 of 1996 Wet op die Rasionalisering van Landbouwette (Wet 72 van 1998) Wet op Landbouplae (Wet 36 van 1983) Wet op Landbouprodukte-Agente12 van 1992 Wet op Landbouprodukstandaarde (Wet 119 van 1990) Wet op Landbounavorsing (Wet 86 van 1990) Dierebeskermingswet (Wet 71 van 1962) Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne (Wet 43 van 1983) Omheiningswet (Wet 31 van 1963) Wet op Misstowwe, Veevoedsel, Landboumiddels en Veemiddels (Wet 35 van 1947) Wysigingswet op Geneties Gemodifiseerde Organismes (Wet 23 van 2006) Wet op die Groot Constantia-trust (Wet 38 van 1993) Wet op die Herroeping van die Wet op die KwaZulu Suikerrietkwekersvereniging (Wet 24 van 2002) Drankwet (Wet 60 van 1989) Wysigingswet op Lewende Mariene Hulpbronne (Wet 18 van 1998) Wet op Bemarking van Landbouprodukte (Wet 47 van 1996) Wet op die Veiligheid van Vleis (Wet 40 van 2000) vervang die Wet op Abattoirhigine (Wet 121 van 1992) Nasionale Wet op Bosse (Wet 84 van 1998). Vind die Wysigingswet op Bosbouwette (Wet 35 van 2005) daargestel om die Nasionale wet op Bosse, 1998, aan te pas by www.forestry.co.za. National Veld and Forest Fire Act, 1998 (Act No. 101 of 1998) Wet op Planttelersregte (Wet 15 van 1976)

420

Lopende Betaalstelsel (LBS) Finansies, belasting en eiendom Boedelwet (Wet 66 van 1965) Wysigingswet op Bestuur van Landbouskuld (Wet 45 van 2001) Herroeping van wysigingswet op Bestuur van Landbouskuld (B 242008) Aansuiweringswet (B 3-2012) Maatskappywet (Wet 61 van 1973) aangepas deur Wet 71 van 2008 Koperasiewet (Wet 14 van 2005) Co-operative Banks Act (Act 40 van 2007) Registrasie van Aktes (Wet 47 van 1937) Boedelbelastingwet (Wet 45 van 1955) Inkomstebelastingwet (Wet 58 van 1962) Wet op die Land- en Landbou-ontwikkelingsbank (Wet 15 van 2002) Grondopmetingswet 8 van 1997 Local Government: Property Rates Act (Act 6 van 2004) - die grondbelasting. Wet oor die Ontwikkeling van Minerale- en Energiehulpbronne 2002 Wysigingswet op Wette oor Minerale en Energie 11 van 2005 Nasionale Kleinsakewysigingswet (Wet 26 van 2003) Nasionale Waterwet (Wet 36 van 1998) Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting en Onregmatige Besetting van Grond (Wet 19 van 1998) Suid-Afrikaanse Skolewet (Wet 84 van 1996) Wetsontwerpe Voorgestelde wysiging tot die Drankwet (B 22B-2008) Spatial Planning and Land Use Management Bill [wat die Development Facilitation 67 van 1995, Wet op Opheffing van Beperkings (Wet 84 van 1967) en die Wet op Fisiese Beplanning (Wet 88 van1967) vervang] Sustainable Utilisation of Agricultural Resources Bill Wysigingswet op Veterinre en Para-veterinre Beroepe, 2011 die wet word gewysig om voorsiening te maak vir, onder andere, die verpligte gemeenskapswerk van pas gekwalifiseerde veeartse. Nasionaal, grondhervorming Wet op Breedgebaseerde Swart Ekonomiese Bemagtiging (Wet 53 van 2003) Wet op Verenigings vir Gemeenskaplike Eiendom (Wet 28 van 1996) Maatskappywet (Wet 61 van 1973) aangepas deur Wet 71 van 2008 Wet op Rampbestuur (Wet 57 van 2002) Development Facilitation Act (Wet 67 van 1995) Wet op die Verdeling en Oordrag van Sekere Staatsgrond (Wet 119 van 1993) Wet op Diensbillikheid (Wet 55 van 1998) Extension Of Security Of Tenure Act (Act 62 of 1997) (ESTA) word vervang (sien Land Tenure Security Bill) Wet op die Beheer van Vuurwapens (Wet 60 van 2000) vier wysigingswette is ter tafel gel. Groenskrif oor Grondhervorming Wet op die Tussentydse Beskerming van Informele Grondregte (Wet 31 van 1996) Labour Relations Act (Act 66 of 1995) Land Administration Act (Act 2 of 1995) Land Reform Labour Tenants Act 3 of 1996 (LTA) word vervang (sien Land Tenure Security Bill) Wet op Grondopmeting 8 van 1997 Wet op Reling van Grondtitels (Wet 111 van 1993) Wet op die Opgradering van Grondbesitregte (Wet 112 van 1991) Wet op die Voorkoming en Bestryding van Korrupte Bedrywighede (Wet 19 van 1998) Wet op die beskikbaarstelling van Sekere Grond vir Vestiging (Wet 126 van 1998)

Wysigingswet op die beskikbaarstelling van Sekere Grond vir Vestiging (B 40-2008) Restitution Of Land Rights Act (Act 22 of 1994) Wysigingswet op Herstel van Grondregte (Wet 48 van 2003) Rural Development and Land Reform General Amendment Act (Act 4 of 2011) Wet op die Beskikking oor Staatsgrond (Wet 48 van 1961) Wet op die Transformasie van Sekere Landelike Gebiede (Wet 94 van 1998) Wetsontwerpe Konsepwet oor onteiening (B3 - 2012) Land Tenure Bill wat ten doel is om die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg (Wet 62 van 1997) (ESTA) en die Land Reform Labour Tenants Act (Act 3 of 1996) te vervang. Wetgewing gepubliseer in die Staatskoerant en wat tans bespreek word sluit in die Labour Relations Amendment Bill, die Basic Conditions of Employment Amendment Bill, die Employment Equity Amendment Bill en die Employment Services Bill. Vir bywerkings besoek www.pmg.org.za, webwerf van die Parlementre Moniteringsgroep. Uitvoer en bemarking Wysigingswet op Landbouprodukte-agente (Wet 47 van 2003) Maatskappywet (Wet 61 van 1973) aangepas deur Wet 71 van 2008 Consumer Protection Act Act (Act 68 van 2008) Konvensie oor Internasionale Handel in Bedreigde Spesies van Fauna en Flora (CITES) Koperasiewet (Wet 14 van 2005) Doeane- en Aksynswet (Wet 91 van 1964) Wet op Voedingsmiddels, Skoonheidsmiddels en Ontsmettingsmiddels (Wet 54 van 1972) en die nuwe Labelling and Advertising of Foodstuffs (R146/2010) Wet op Gesondheid (Wet 63 van 1977) International Trade Administration Act (Act 71 van 2002) Wet op Beheer oor Wyn en Spiritus (Wet 47 van 1970)
Let daarop dat daar verskeie provinsiale natuurbewaringsordinansies is.

4. Inspeksies: Die Wet op Beroepsgesondheid en -Veiligheid

Dit is belangrik dat boere bepaalde standaarde moet handhaaf ten opsigte van arbeidsregulasies nie net om plaaswerkers te beskerm nie, maar ook hulleself. Waar die risiko nie uit die weg geruim kan word nie, kan dit beslis geminimaliseer word. Beroepsgesondheid en die gebruik van kinderarbeid op plase geniet tans baie aandag, nie net in Suid-Afrika nie, maar ook internasionaal deur middel van die International Labour Organisation. Boere behoort in die besonder aandag hieraan te skenk. In die verlede was daar veral kommer oor administrasie, veiligheidsregulasies en opleiding. Alhoewel boere n aansienlike hoeveelheid tyd aan indiensopleiding vir werkers bestee, is daar n algemene gebrek aan formele opleiding. Plaaswerkers behoort formele sertifikate te kan verwerf. Plaaswerkers werk dikwels onwettig, en sonder die nodige kwalifikasies, met elektrisiteit. (Vind meer uit oor Vooraf-leerassesserings van AgriSETA, waar n werker erkenning kan ontvang vir kennis waaroor hy of sy reeds beskik.) Net so behoort mense wat in noodhulp opgelei is, toepaslike sertifikate te ontvang. Ander gebiede van nienakoming sluit in die versuim om minimum lone te betaal en salarisstrokies uit te reik, om aftrekkings vir behuising te doen, werkers se besonderhede nie behoorlik op te teken nie, en om hulle nie

421

oortyd te betaal vir werk op Sondae nie. Boere wat nie die bepalings van die Wet gehoorsaam nie, ontvang kennisgewings en 21 dae later keer inspekteurs terug om nakoming te kontroleer. In die algemeen bevind die Departement van Arbeid dat boere uiters inskiklik is ten opsigte van inspeksies. Klik op die Arbeid en Maatskaplik opsie onder Komitees by www.agrisa. co.za vir n arbeidskontrak en ander toepaslike arbeidsdokumente. Ooreenkomstig n internasionale neiging het gesondheid- en veiligheidskwessies in die Suid-Afrikaanse landbousektor al hoe belangriker geword. Die gesondheid en veiligheid van werkers is ook belangrik met betrekking tot die nakoming van arbeidswetgewing en die voorkoming van beserings aan diens. Maatrels om die gesondheid en veiligheid by werkplekke te bevorder, sluit die maatrel in dat werkers Persoonlike beskermingstoerusting (PBT) moet dra, byvoorbeeld: Harde hoede wat deur alle persone gedra moet word wat 10 meter of minder van n gebied is waar opligtings- of hystoerusting gebruik word, of waar kopbeserings n moontlikheid is. Beskermende handskoene moet gedra word deur alle persone wat betrokke is by die hantering van swaar of skerphoekige materiaal; sweiswerk of glassnybedrywighede, asook die hantering van korroderende chemikalie. Veiligheidskoene moet gedra word deur almal wat die aktiewe werksarea betree. Veiligheidsbrille moet gedra word wanneer werkers toerusting gebruik in stowwerige toestande, wanneer hulle sny-, sweis- of slypwerk doen of gevaarlike chemikalie hanteer. Doeltreffende gebruik van aanwysings dra ook by tot die nakoming van gesondheids- en veiligheidstandaarde en moet goed sigbaar wees aan almal in die aktiewe werksarea. Aanwysings moet diagrammaties van aard wees sodat dit maklik verstaanbaar is vir mense van verskillende opvoedingsvlakke of moedertale. Tekens kan vir n verskeidenheid doele aangewend word, soos: om spesifieke areas vir spesifieke gebruike uit te wys, bv. chemiese bergingsarea, parkeerarea vir voertuie, nooduitgangroetes; om voorskrifte wat in sekere gebiede geld, aan te toon, byvoorbeeld dat die dra van harde hoede, handskoene, brille vereis word; om gevaar aan te dui, soos die teenwoordigheid van korroderende materiaal, oorhoofse gevaar of gladde oppervlakte; en om beperkings aan te dui, soos geen rook nie, geen selfone nie, eet of drink verbode. Doeltreffende gesondheid en veiligheid by die werkplek vereis ook dat verantwoordelike persone vir n spesifieke taak aangewys word, byvoorbeeld n brandmeester in beheer van noodontruiming. Op hierdie manier kan spesifieke gebeurtenisse doeltreffender beheer word.

6. Regshulp vir boere

Die National Employers Association of South Africa (NEASA) het streekskantore by Bloemfontein, Kaapstad, Durban, Oos-Londen, Kimberley, Kontakbesonderhede van Klerksdorp, Port Elizabeth en provinsiale geaffilieerdes verskyn Pretoria. Besoek www.neasa. in die hoofstuk oor georganiseerde co.za. landbou. Kontak u provinsiale landbouvakbond vir meer Small Enterprises Employers of besonderhede oor geakkrediteerde South Africa (SEESA) Tel: 0861 173 372 arbeidkonsultante. www.seesa.co.za Agri Labour Tel: 083 231 1113 SEESA Labour is tot stand gebring om die belange van kleinsakeAgri Labour Services ondernemers en boere te beskerm. Tel: 013 737 8778 Vind kontakbesonderhede op die SEESA-webwerf. Hul kantore Cape Agri Employers is in Aliwal-Noord, Bethlehem, Organisation Bloemfontein, Kaapstad, De Aar, Tel: 028 316 4956 Durban, Oos-Londen, George, Kimberley, Klerksdorp, Nelspruit, Cofesa Newcastle, Polokwane, Port Tel: 011 679 4373 Elizabeth, Pretoria, Richardsbaai, www.cofesa.co.za Springbok en Upington. Kaapse Agri WerkgewersTLU SA organisasie Tel: 012 804 8031 Tel: 028 316 4956 www.tlu.co.za LandbouwerkgewersVan Velden & Duffey organisasie (LWO) Incorporated Attorneys Tel: 0861 101 828 Tel: 014 592 1135 info@lwo.co.za www.vvd.co.za www.lwo.co.za Agri SA Tel: 012 643 3400 agrisa@agrisa.co.za www.agrisa.co.za Die LWO bied ook kortkursusse vir die landbouwerkgewers aan.

7. Ander belanghebbendes
Association for Rural Advancement Tel: 033 345 7607 / 8318 www.afra.co.za BAWSI www.bawsi.org.za Black Sash Tel: 021 686 6952 www.blacksash.org.za Congress of South African Trade Unions (Cosatu) www.cosatu.org.za Lees oor die Employment Conditions Commission (ECC) by www.labour.gov.za. Dit is hierdie instansie wat die minister oor lone en ander diensvoorwaardes adviseur.

5. Raamwerk van sektorale vasstelling 13: Plaaswerkersektor

Inligting hieroor, wat op n gebruikersvriendelike wyse uiteengesit is, verskyn by www.agrisa.co.za (kyk onder Komitees en Arbeid en Maatskaplik). U sal ook die dienskontrak daar aantref. Dit maak deel uit van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes, 1997, en handel spesifiek oor plaaswerkers in alle boerderybedrywighede in die Republiek van Suid-Afrika. Kyk na hierdie wet by www.labour.gov.za. Elke werkgewer vir wie hierdie sektorale vasstelling bindend is, moet n afskrif of n opsomming daarvan in die werkplek hou, op n plek waar plaaswerkers toegang daartoe het.

Food and Alied Workers Union Besonderhede van provinsiale takke (FAWU) www.fawu.org.za is beskikbaar op hul webwerf. Community Law and Rural Development Centre Tel: 031 205 8844 Community Law Centre Tel: 021 959 2950 / 1 www.communitylawcentre.org.za Labour Protect Tel: 0860 522 687 www.labourprotect.co.za Law Clinic (by die Universiteit van KwaZulu-Natal) Tel: 031 260 2446

422

Regshulp ten opsigte van Regshulpbronsentrum (LRC) grondkwessies en ander verwante Tel: 011 836 9831 dienste aan plaasbewoners in www.lrc.org.za KwaZulu-Natal. Die LRC het take en kontakte in Kaapstad, Durban end Grahamstad. Lawyers for Human Rights Kontakbesonderhede verskyn op www.lhr.org.za die LRC se webtuiste. Legal Aid South Africa Rural Legal Trust Tel: 0800 110 110 Tel: 011 403 4426 www.legal-aid.co.za Die doelwit van Legal Aid South Africa is om regshulp aan te bied aan di wat dit nie kan bekostig nie. Satellietkantore bestaan regoor die land (kontakbesonderhede op die webwerf). Nkuzi Development Organisation Tel: 015 297 6972 www.nkuzi.org.za Nkuzi is aktief in Gauteng en Limpopo. Onder hul hoofdoelwitte is om in te lig en plaasbewoners en ander te adviseer oor hulle grondregte; te assisteer in onderhandelings met grondeienaars om aanvaarbare oplossings te bereik om grondgeskille te besleg; en om uitsettingsbevele in die hof teen te staan. Sentrum vir Landelike Regstudies Centre for Rural Legal Studies (CRLS) Tel: 021 883 8032 www.crls.org.za Die CRLS bevorder die grond- en arbeidersbelange van manlike en vroulike plaaswerkers in die Wes-, Oos- en Noord-Kaap in SuidAfrika. South African Society for Labour Law (SASLAW) www.saslaw.org.za Stigting vir Menseregte Foundation for Human Rights / FHR Tel: 011 339 5560/1/2 www.fhr.org.za

Openbare Indiensnemingsdienste (PES) Werkloosheidsversekering (UIF) Ingesluit by die vele behulpsame webtuistes, gidse ensovoorts is die volgende: Kry die Labour and social welfare-opsie onder Komitees by www. agrisa.co.za, webwerf van Agri SA. Kies Legislation by www.agbiz.co.za, webtuiste van die Landboubesigheidskamer. Skakel Apcor Legal Publishing vir regsboeke, muurkaarte en CDs. Die boeke is klein genoeg om gerieflik in n sak te pas vir maklike verwysing. Arbeidsreg (waaronder die plaassektor) word gedek. Skakel 011 828 7700 of besoek www.apcor.co.za. Besoek www.fwdeklerk.org (Sentrum vir Konstitusionele Regte) vir regshersienings en kommentaar. Videos, besprekingsdokumente, konferensieverslae, opdragdokumente en so meer is verkrygbaar by die Sentrum vir Landelike Regstudies (CRLS). Vind besonderhede by www.crls.org.za of skakel 021 883 8032. Vind die Legislation and Policies opsie by www.ruraldevelopment. gov.za. Vind sommige stukke wetgewing onder die News en dan Useful documents opsies by www.farmersweekly.co.za. Kies Legislation op die kieslys op die webtuiste van Forestry South Africa website www.forestry.co.za. Die Gaffney Group voorsien gebruiksklaar regsdokumente vir u onderneming. Besoek www.gaffney.co.za of bel 011 268 5804. Daar is n skakel by die Kwanalu webwerf, www.kwanalu.co.za genaamd Acts and gazettes wat handel oor wetgewende sake. Die Labour Guide webwerf (www.labourguide.co.za) is besonder nuttig. Daar is verskeie kieslysopsies as u meer inligting oor n onderwerp wil bekom, byvoorbeeld werkloosheidsversekering, waarskuwings en die goeiepraktykskode, ensovoorts. n Suid-Afrikaanse nuusbrief is ook beskikbaar. Die LWO Werkgewersorganisasie voorsien arbeidsverwante handleidings, pro forma vorms, dissiplinre kodes, beleide en prosedures, toepaslike regsplakkate, ens. Op hul webwerf is inligting beskikbaar in beide Engels en Afrikaans. Skakel 0861 101 828 of besoek www.lwo.co.za. Labourwise www.labourwise.co.za is die beslissende elektroniese regshulpbron in Suid-Afrika. Kies Farmworkers op die kieslys wat u toegang gee tot skakels na verskeie gidse en vorms, waaronder n dienskontrak met verklarende aantekeninge. n Mens moet egter n lid wees om toegang tot hierdie dokumente te verkry. Skakel 0860 102 871. Besoek die Paralegal Advice webwerf by www.paralegaladvice.org. za. www.polity.org.za bied gereeld die nuutste inligting oor wetgewing. U kan op hul daaglikse nuusbrief inskryf. Die webtuiste van die Openbare Beskermer / Public Protector is www.publicprotector.org. Sabinet bied aanlyn regsdienste waarvoor n mens registreer en vooruit betaal. Besoek www.sabinet.co.za vir verdere besonderhede. Die Southern African Legal Information Institute (SAFLII) versamel en publiseer regsmateriaal van Suider- en Oos-Afrika vir gratis aanlyntoegang. Lees meer by www.saflii.org. Die Shop Steward (Hoofredakteur: Zwelinzima Vavi) is bekombaar by www.cosatu.org.za. Regsvrae (arbeidsverwant) word beantwoord in elke Solidariteit nuusbrief. Dit is weekliks in Afrikaans en Engels beskikbaar. Besoek www.solidariteit.co.za. TLU SA se CD (of gedrukte kopie vir daardie boere wat nie toegang het tot rekenaars nie) sluit riglyne in oor sektorale bepalings, minimum lone en verskeie regsprosedures wat n boer moet nakom. Tel: 012 804 8031
Ons dank aan Marius Rieger (LWO Werkgewersorganisasie) vir rigtinggewers aangaande die voorlopige hoofstuk.

Howe
Constitutional Court www.constitutionalcourt.org.za Supreme Court of Appeal www.justice.gov.za/sca/ South African High Court www.justice.gov.za/master/m_main. htm The Land Claims Court of South Africa www.justice.gov.za/lcc/ index.html

8. Publikasies en webtuistes
Ingesluit by die vele behulpsame gidse by www.labour.gov.za is die volgende: Basic Guide to Annual Leave (Farm Workers) Basic Guide to Child Labour (Farm Workers) Basic Guide to Compensation for Medical Expenses Basic Guide to Compensation for Occupational Fatalities Basic Guide to Compensation for Occupational Injuries and Diseases Basic Guide to Deductions (Farm Workers) Basic Guide to Employment Contracts (Farm Workers) Basic Guide to Family Responsibility Leave (Farm Workers) Basic Guide to Health and Safety Committees Basic Guide to Health and Safety Duties of Workers Basic Guide to Maternity Leave (Learnerships) Basic Guide to Minimum Wages (Farm Workers) Basic Guide to Overtime (Farm Workers) Basic Guide to Pay Slips (Farm Workers) Basic Guide to Public Holidays (Farm Workers) Basic Guide to Sick Leave (Farm Workers) Basic Guide to Termination (Farm Workers) Basic Guide to Working Hours (Farm Workers) Basic Guide to Working on Sundays (Farm Workers) Vind die nodige dokumente by www.labour.gov.za. Hierdie sluit inligting in oor: Basiese Diensvoorwaardes Vergoeding vir Beserings aan Diens en Siektes Arbeidsgelykheid Arbeidsverhoudinge Beroepsgesondheid en Veiligheid Dienslewering

423

landboudienste en -tegnologie Waterkweking en verbouing onder bedekking

1. Oorsig
Direk vertaal beteken waterkweking plante wat in water werk (groei). Die Engelse woord, hydroponics, is afgelei van twee Griekse woorde: hydro wat water beteken, en panos wat werk beteken). n Moderne definisie van waterkweking is: n Stelsel waar plante in n ander groeimedium of substraat as natuurlike grond gekweek word. Al die voedingstowwe (6 makro- and 6 mikro-elemente) word in die besproeiingswater opgelos en word op n gereelde grondslag aan die plante toegedien. Waterkweking is dus plantkweking eerder in n oplossing van voedingstowwe as in grond. Waterkweking voorsien die plant van wat dit nodig het, wanneer dit nodig is. Geen genetiese mutasie vind binne die toerusting plaas nie en geen misterieuse wonderwerkende chemikalie word op die plantwortels toegedien nie. By waterkweking word water baie doeltreffender gebruik as by verbouing in grond. In sommige geslote waterkwekingstelsels word waarskynlik tot 50% minder water gebruik, terwyl daar in oop stelsels 20 tot 30% water bespaar kan word. Waterkweking kan uiters gesofistikeerd wees, en vereis goeie bestuur. Waterkweking lewer beter en vinniger plantgroei die; daar is n groter opbrengs; en kan hulle ook baie digter teen mekaar groei (mits daar genoeg lig is) as wat by konvensionele verbouingsmetodes die geval is. Dis omdat die plante nie so n groot wortelstelsel ontwikkel soos wat die geval is onder normale omstandighede nie, want hulle het nie nodig om voeding te gaan soek nie die voedsel kom na hulle toe. In Suid-Afrika vind groenteproduksie deur waterkweking byna deurgaans onder bedekte toestande plaas (bv in tonnels en onder skadunet). Alhoewel onder bedekking gewoonlik na kweekhuis- en tonnelproduksie verwys, word skadunet wat buitenshuis gebruik word ook by hierdie kategorie ingesluit.

Die verskil tussen groenteproduksie deur middel van waterkweking en groenteproduksie in grond
Waterkweking Geen grond word benodig nie. Produksie in grond Goeie bogrond word benodig. Goeie grond = goeie dreinering, tekstuur, organiese materiaal (bv. kompos), sonder siektes. Voedingselemente moet in die grond bygevoeg word. Tensy n laboratoriumanalise gedoen word, kan te veel of te min voedingstowwe toegedien word. slegs seisoenaal

Voedingselemente is te alle tye beskikbaar. Slegs oplosbare misstowwe word gebruik. Misstofformules vir waterkweking bevat n gebalanseerde voedingsamestelling.

Kweekhuise se groot voordeel is Groente kan dat n mens groente buite seisoen verbou word. kan verbou wanneer pryse goed is. Grondsiektes kan beheer word. Waterkweking is nie organies van aard nie, aangesien daar deurgaans van kunsmatige voedingstowwe gebruik gemaak word en die plante nooit in grond (waar daar voedingstowwe voorkom) gekweek word nie.

Grondsiektes kan in die grond opbou. Organiese groente kan wel in grond geproduseer word, want daar kan van organiese misstowwe soos kompos of kraalmis gebruik gemaak word.

424

425

2. Geslote en oop stelsels

Daar is vandag baie verskillende waterkwekings- of grondlose verbouingstelsels in gebruik. By suiwer waterkweking word geen medium gebruik nie. Dit staan tipies bekend as vloeistofwaterkweking, in teenstelling met aggregate waterkweking waarin n grondlose medium gebruik word. Hierdie mediums kan organiese materiale (saagsels, houtskeersels, houtstukkies, ens.) of anorganiese materiale (gruis, perliet, rotswol, vermikuliet, ens.) wees. Beide vloeistof- en aggregate waterkweking kan in n oop of geslote produksie-opset aangewend word. In n geslote stelsel word die oormaat (afloop-) voedingsoplossing herwin en weer gebruik, terwyl sodanige afloop in n oop stelsel weggevoer en nie weer in die stelsel gebruik word nie. Dis belangrik om te noem dat die bergingstenk van n geslote stelsel normaalweg een keer per week uitgespoel word en n heel nuwe mengsel voedselryke water aangemaak word.

Slegs geregistreerde plaagdoders word aanbeveel. Dit kan by kwekerye en sekere kleinhandelaars gekoop word. Die plaagdoder sal net doeltreffend wees as die plaag korrek gedentifiseer is en die plaagdoder korrek aangewend is (reg gemeng, die regte spuittegniek, die regte tyd van die dag, ens.). Belangrik Bestudeer die etiket sorgvuldig en dien die plaagdoder toe slegs soos voorgeskryf. Skenk aandag aan die veilige gebruik van chemikalie en die beskerming van die persoon wat dit toedien. Maak seker dat plaagdoders nie op geoeste produkte voorkom nie. Alle plaagdoders is giftig.
Bron: Johannes Maree (Kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

Voor- en nadele van oop en geslote stelsels

Oop stelsel 1. Aanvanklike kapitaaluitleg is minder. 2. Dit gebruik meer water. 3. Dit gebruik meer bemesting. 4. Daar is geringer kans vir besmetting van voedselryke oplossing. 5. Kleiner uitgawe en kapitalisasie is nodig om voedselryke oplossing te steriliseer. 6. Dit het n groter negatiewe uitwerking op die omgewing. Geslote stelsel 1. Aanvanklike kapitaaluitleg is meer; want meer pype, pompe en n groter bergingstenk word benodig. 2. Dit gebruik minder water. 3. Dit gebruik minder bemesting. 4. Daar is n groter kans op besmetting van voedselryke oplossing. 5. Groter uitgawe en kapitalisasie is nodig om herwonne voedselryke oplossing steriel te hou. 6. Daar is minder negatiewe uitwerking op die omgewing.

4. Inligting vir die nuwe toetreder

Wat het ek nodig om n waterkwekingproduksie-eenheid te begin?
Tuineenhede n bron van skoon water die regte plek spesiaal geformuleerde misstof tyd om daagliks na die stelsel om te sien n bietjie kennis van plante en tuinbou n kommersile of tuisgemaakte eenheid Kommersieel Water is die belangrikste oorweging: kwaliteit, kwantiteit en betroubaarheid. n Mark. Weet wat, waar en wanneer om u oes te bemark. Waterkweking is arbeidsintensief. Tydens die spitsseisoen moet arbeid sewe dae per week beskikbaar wees. Bestuursvaardighede: produksie, arbeid, bemarking, infrastruktuur. Kundigheid oor die produksie van gewasse, bemesting en besproeiing, plaag- en siektebestuur. Plek: infrastruktuur, arbeid, mark, ensovoorts. Finansiering: die bedrag benodig hang af van die grootte en tipe kweekhuis, arbeidskoste en die mark. Toewyding.

In Suid-Afrika word daar meestal van die volgende twee soorte waterkwekingstelsels gebruik gemaak: (1) die mees algemene stelsel is die oopsakverbouingstelsel waarin tamaties, komkommers en soetrissies (gewoonlik in tonnels) geproduseer word en (2) die mees algemene stelsel is n geslote gruisvloeitegniekstelsel (gravel-flow-technique system [GFT]), waarin groente soos blaarslaai en seldery gewoonlik onder n skadunet geproduseer word.
Bron: Johannes Maree (Kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

Ken die basiese aspekte

Om groente jaar na jaar suksesvol te kan produseer, moet n mens vertroud wees met die basiese aspekte van waterkweking (nl. die plant, groeimedium, water en voedingstowwe). Deur slegs op resepte staat te maak, sal n mens nie die oorsaak van n probleem kan identifiseer nie en miskien nie in staat wees om dit reg te stel nie.

3. Siektes en plae
Die stelsels moet noukeurig bestuur word. Faktore soos onvoldoende kweekhuisbestuur, swak fasiliteite, swak plantmateriaal, onopgeleide werkers, ensovoorts kan tot die uitbreek van siektes lei. Die volgende drie toestande moet optimaal teenwoordig wees voordat n siekteveroorsakende organisme of patogeen n plant kan infekteer en n siekte veroorsaak: Die patogeen/insek moet teenwoordig wees in die stadium waar dit infeksie veroorsaak. Die plant moet vatbaar wees vir infeksie. Die omgewing moet bevorderlik wees vir infeksie. Bogenoemde staan bekend as die siektedriehoek. Dis belangrik dat die produsent weet watter plae of siektes waarskynlik probleme sal oplewer. Stappe kan dan gedoen word om die moontlikheid te beperk dat die plaag of siekte die kweekhuis binnedring en vastrapplek op die plante kry. Voorkoming is makliker as genesing! Skakel n deskundige soos by die Roodeplaat Diagnostiese Sentrum (tel: 012 841 9611) of die Universiteit Stellenbosch se Plantpatologiesiektekliniek (tel: 021 808 4798) as u onseker is oor die identifisering van die siekte of plaag.

Hoe funksioneer plante?

Plante het slegs drie soorte organe: blare, wortels en stingels. Weet hoe die organe lyk en hoe hulle funksioneer sodat u na hul behoeftes kan omsien.

Die groeimedium
By waterkwekingstelsels word n groeimedium in plaas van grond gebruik. Die funksies van die groeimedium is om die wortels van O2 te voorsien water en opgeloste voedingstowwe in aanraking met die wortels te bring plante te anker sodat hulle nie omval nie Baie verskillende materiale kan gebruik word, mits hulle die wortels van O2, water en voedingstowwe voorsien. In Suid-Afrika is gruis gewild in hersirkuleringstelsels, en saagsels is die gewildste wat die oopsak-stelsel/dreineer-tot-afval-stelsel betref.

426

Water en voedingstowwe
Al die voedingstowwe wat die plante benodig word in die water opgelos en daagliks aan die plante voorsien. Makro-elemente (N; P; K; S; Ca) word in aansienlike hoeveelhede gebruik, terwyl plante net baie klein hoeveelhede mikro-elemente (Fe; Zn; Mn; Mg; Cu; Co, Mg) benodig. Dis belangrik om spesiaal geformuleerde misstowwe te gebruik. Misstowwe wat vir waterkweking gebruik word is suiwerder (en duurder) as ander misstowwe ten einde presipitasie en die verstopping van die stelsel te voorkom.

Die versorging van plante

Verskillende gewasse word verskillend gespasieerd geplant: klein plante kan naby mekaar geplant word; groot plante het meer ruimte nodig om te groei en moet verder uitmekaar gespasieer word. Die watervloei moet elke dag gemonitor en aangepas word, indien nodig. As plante geel raak, is dit gewoonlik n simptoom van gebrek aan voeding, te min lig of n siekte. Inspekteer die blare elke dag vir simptome van siekte en insekte. Doen die nodige stappe sodra daar n probleem ontstaan.

Verskillende waterkwekingstelsels
Twee verskillende waterkwekingstelsels word vir die produksie van groente gebruik: die gruisvloeistelsel en die dreineer-tot-afval-stelsel. By die dreineer-tot-afval-stelsel groei plante in houers en voedseloplossing word tot 12 keer per dag deur middel van n drupper aan die plante voorsien. Die aantal benattingsiklusse per dag hang af van die temperatuur en die groeistadium van die plante. Die gewasse in die dreineer-tot-afvalstelsel groei hoog en moet geleer en gesnoei word sodat hulle opwaarts as een stingel/stam groei. By die gruisvloeistelsel word die voedingsoplossing hersirkuleer en die plantwortels staan heeltyd in n dun laag van die voedingsoplossing. Gruis of sand word meestal as groeimedium gebruik.

Die oesproses
Groente is bederfbaar. Die raklewe en kwaliteit daarvan is afhanklik van die volgende reeks handelinge: pluk op die regte tyd, sonder om die plant te beskadig pluk vroeg in die oggend of wanneer dit koel is hou geplukte groente uit die son uit hanteer versigtig berg by die regte temperatuur (na gelang van die gewas) gebruik die regte verpakkingsmateriaal (wat afhang van die gewas en die mark) vervoer versigtig
Bron: Johannes Maree (Kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

Watter gewasse kan in n waterkwekingstelsel verbou word?

Enige gewas kan verbou word, maar sommige sal nie kostedoeltreffend wees nie (bv. Koolkoppe). In Suid-Afrika is dit tans gewild om tamaties, komkommers en soetrissies in n sakkultuurmetode met n oop dreineertot-afval-stelsel, en blaarslaai en kruie in gruisvloeistelsels, te verbou.

n Voortgaande proses Agnes Moreriwa is n waterkweker op n kleinhoewe van 2,2 ha te Pretoria en verskaf groente aan staatshospitale in Pretoria en aan die Tshwane-varsproduktemark. Haar wenke aan nuwelingboere is soos volg: n Passievolle belangstelling is die hoofvereiste vir boerdery daarsonder gaan u gewis faal. U het basiese bemarkings- en navorsingsvaardighede nodig. Dit is belangrik om produkte vir n spesifieke mark te kweek en om die mense aan wie u dit gaan verkoop, te ken. U moet basiese finansile en rekordhoudingsvaardighede toepas indien u n profyt wil maak. Om oor boerdery te leer is n voortgaande proses bly op die hoogte met nuwe tendense. Wat vir ander boere werk, kan dalk nie vir u werk nie. Hou by wat vir u werk. Kontak Agnes Moreriwa op 072 262 1445.
Bron: Farmers Weekly, 2 Julie 2010, bladsy 57.

Watter gewas moet ek verbou?

Niemand kan vir u besluit watter gewas u moet verbou nie. Elke situasie, elke gewas en elke mark het sy eie voor- en nadele en vereistes. Belangrike oorwegings is die mark en die klimaat. Die tipe eenheid (bv. n tuineenheid of n kommersile eenheid) is ook n faktor wat help bepaal watter gewasse verbou kan word.

Watter variteit moet ek kies?

Daar is baie groentevariteite beskikbaar. Sommige is spesifiek vir kommersile waterkwekingproduksie in kweekhuise ontwikkel. Plaaslike saadmaatskappye kan aanbevelings doen oor variteite wat algemeen aangepas en maklik verboubaar is. Vir huishoudelike eenhede word gewone tuinvariteite aanbeveel.

Saailinge
Saailinge kan van kwekerye aangekoop word of n mens kan hulle self produseer. Wanneer saailinge aangekoop word, moet daar gesoek word na jong plantjies: die wortels moenie aan die kante van die groeibak vassit nie, en hulle moet wit wees en nie bruin nie. Grond- en wateroordraagbare siektes kan deur saailinge oorgedra word. Verplant slegs die sterkste saailinge. Moenie saailinge gebruik wat te oud en potgebonde is nie. Om saailinge self te produseer, moet die aanwysings op die saadpakkies gevog word.

5. Plaaslike sakeomgewing
Blomme of groente, veral di wat vir die uitvoermark bestem is, kan nie sonder bedekking verbou word nie. Deur hierdie produkte in n klimaatbeheerde kweekhuis te verbou, kan die produsent ook groente buite seisoen voorsien en goeie pryse behaal. In Suid-Afrika word groenteproduksie deur middel van waterkweking al hoe gewilder vanwe die produksiepotensiaal, die ho gehalte van die produkte en die doeltreffende gebruik van water. Waterkweking op kapitaalintensief. kommersile skaal is kapitaal-, arbeidsen

Die koop van saad

Saad is in klein of groot verpakkings beskikbaar. Klein pakkies is by kwekerye, koperasies en handelswinkels beskikbaar en is geskik vir tuin- en kleinskaalse waterkwekingseenhede. Groot verpakkings, wat vir kommersile produksie geskik is, is by groot saadhandelaars beskikbaar.

Blomme bied verreweg die beste geleenthede vir omgewingsgekontroleerde boerdery met rose, miniatuurrose, krisante, angeliere, krytblomme, gerberas, asters, alstromeria, cymbidiums en varings, wat almal tussen Oktober en die middel van April maklik in die Verre-Ooste verkoop kan word. Die pryse vir snyblomme soos miniatuurrose en alstromeria is aansienlik hor gedurende hierdie periode, wanneer die Noordelike Halfrond se produksie beperk is weens betrokke weer en ho verhittingskoste. Daar bestaan ook markte vir n reeks groente (bv. soetrissies, murgpampoentjies en kersietamaties), maar die winste kan minder wees. In Suid-Afrika word plante in kweekhuise verbou om hulle teen die sterk ultravioletstrale te beskerm; om die vogtigheid rondom die plante te

427

verhoog; en om tot n mate die ekstreme minimum- maksimumtemperatuur wat op dieselfde dag kan voorkom, te verminder. Plastiektonnels is aansienlik goedkoper as kweekhuise, maar die klimaat daarin kan nie beheer word nie en tonnels word dikwels nie teen sterk wind gewaarborg nie. Ook is die beplantingspasie in tonnels minder gunstig as in kweekhuise en om klimaatkontrole te installeer, is baie duur en word gevolglik nie vir tonnels aanbeveel nie. Die permanensie en stewigheid van n atmosferies beheerde glashuis bied uitstekende beskerming teen temperatuurwisselings en sterk winde. n Kweekhuis wat goed gebou en opgerig is, met behoorlike inseknette, sal die voorkoms van insekte drasties verminder. Indien die temperatuur en humiditeit baie hoog en die ventilasie en sirkulasie swak is, kan daar egter siektes voorkom. Dis nie goedkoop om met beheerde-omgewingsboerdery te begin nie. n Halwe hektaar sal oor die algemeen die minimum lewensvatbare grootte wees vir ondernemings wat slegs snyblomme verbou. n Gebrek aan finansies het die Suid-Afrikaanse kweekhuisbedryf beperk, maar daar is ook ander bronne as plaaslike banke waar boere krediet kan verkry. Daar is n aantal maatskappye wat die geskiktheid van die ontwikkeling van wreldboerderywaagprojekte vir befondsing deur Europese finansiers ondersoek. Europese finansiers vereis projekte wat prakties en ekonomies vatbaar is, wat deur persone met die nodige tegniese en bestuurskundigheid bedryf word, en wat gewaarborgde markte vir hul produkte het. Kwekers behoort vooraf uitgebreide beplanning te doen voordat hulle dit oorweeg om met sodanige maatskappye in verbinding te tree. Hulle behoort n lewensvatbaarheidstudie te gedoen het, wat insluit n bemarkingsplan, inligting oor die projek se lopende uitgawes, en die geprojekteerde kontantvloei vir die eerste jaar en die daaropvolgende vyfjaarperiode. Die markte behoort ook reeds gedentifiseer te wees.
Bron: Johannes Maree (Kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

Opleiding en navorsing
Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel: 021 808 2918 www.asnapp.org Dewcrisp Tel: 011 840 1600 Dicla Training Centre Tel: 071 692 2229 www.diclatraining.com Flori Horticultural Services Johannes Maree 082 564 1211 johannesmaree@absamail.co.za Hefer Construction Tel: 011 698 1740 www.hefer.co.za Intensive Agriculture SA Tel: 021 808 4809 www.iasa.co.za Sommige landboukolleges (kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en opleiding) bied kort waterkwekingskursusse aan. LNRInstituut vir Groente en Sierplante Tel: 012 841 9611 / 082 491 3288 evdheever@arc.agric.za Daar word drie kursusse aangebied Waterkweking (Basies), Waterkweking (Prakties) en Waterkweking (Bestuurstelsels). Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Skool vir Landbou- en Omgewingswetenskappe Tel: 051 507 3134 / 3113 www.cut.ac.za

Ondanks ho voorkoste kan waterkwekingsprojekte goeie opbrengs aan beleggers lewer indien dit sorgvuldig beplan en toegepas word. Dit is belangrik om te verseker dat die besigheid groot genoeg is om die bokoste en die vlak van bestuurs- en logistiek-ondersteuning wat vereis word (skaalbesparing) te regverdig. In di opsig sal n projek wat aan n bestaande besigheid gekoppel is, onvermydelik meer winsgewend wees as n alleenstaande projek.
Bron: Stephen Hobson, Sakeraadgewer. Bel 082 331 3083 of 021 808 2974

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye www.daff.gov.za Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Direktoraat Plantproduksie Tel: 012 319 6079 DPP@daff.gov.za

7. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Intensive Agriculture SA Tel: 021 808 4809 info@iasa.co.za www.iasa.co.za East Coast Intensive Horticulture Tel: 033 343 8090 Sel: 084 822 5051 / 076 197 3657 ecihort@gmail.com

428

Skills for Africa Tel: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron

Universiteit van die Vrystaat Lengau Agri Sentrum Tel: 051 443 8859 / 083 453 9364 mcvdw@telkomsa.net Verti-Gro bied n kursus in praktiese waterkweking aan. Bel 031 767 2096 of stuur n e-pos aan sandison@daisyfresh.co.za

Trempak Trading Tel: 011 452 3268 www.trempak.co.za Tunnela Tunnels Tel: 012 751 6999 www.tunnelatunnels.co.za TunnelMan Tel: 015 293 1414 www.ttagencies.co.za Vegtech 2000 Tel: 021 987 6980 www.vegtech.co.za Vermiculite Tel: 015 780 2802 www.palabora.com VERTI-GRO Tel: 031 767 2096 www.vertigro.com en www.daisyfresh. co.za Wetwall Equipment Technologies Tel: 021 789 2308 Windell Hydroponics Tel: 021 448 6194 www.hortishop.biz Windmaster Ventilation Tel: 011 452 8256 www.windmaster.co.za

Maatskappye wat betrokke is

Advance Africa Tel: 011 646 1390 www.advanceafrica.co.za Alnet Tel: 021 530 2400 www.alnet.co.za Amatola Tel: 043 732 1927 Bimac International Tel: 011 462 9238 www.bimac.co.za Coir Institute Tel: 011 262 4262 www.coirinstitute.com DFM Software Tel/Fax: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Dicla Farm & Seeds Tel: 011 662 1371 www.dicla.com Dynatrade SA Tel: 011 764 5416 www.dynatrade-sa.co.za Ecogrow Kweekhuise (Edms) Bpk Tel: 021 849 8800 Filmflex Plastics Tel: 031 705 4660 www.filmflex.co.za Flow Grow Hydroponics Tel: 072 740 4792 www.flowgrow.co.za Greenhouse Technologies Tel: 011 613 2580 www.ghtech.co.za GreenZone Tel: 011 868 1141 www.greenzone.co.za Ground-up Fertilisers Tel: 072 439 0456 / 082 881 0301 alan@groundup.co.za Gundle API Tel: 011 813 2180 www.gundle.co.za Hanna Instruments Tel: 011 615 6076 www.hannainst.co.za Haygrove Tunnels Tel: 021 859 1026 www.haygrove.co.za Hefer Construction Tel: 011 698 1740 www.hefer.co.za Hortishop Tel: 021 448 6194 www.hortishop.co.za Hydroponics and Greenhouse Publications Tel: 021 849 8800 Hygrotech SA Tel: 012 545 8000 www.hygrotech.co.za I&M Smith Tel 011 781 6150 www.iandmsmith.com Infigro Tel: 087 940 2999 www.infigro.co.za Klips n Things Tel: 033 2342912 http://klipsnthings.co.za Knittex Shadenetting Tel: 011 692 1658 Landpak Agrishade Tel: 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za Morningdew Farms Tel: 011 613 4266/7 www.mdf.co.za Munters Tel: 011 997 2000 www.munters.co.za Netafim Greenhouse Tel: 021 987 0477 www.netafim.net Plaaskem Tel: 011 823 8000/8019 www.plaaskem.co.za Plus Net / Geotex Tel: 011 412 3954 nets@plusnet.co.za Rhino Plastics Tel: 041 451 3197 www.rhinoplastics.co.za SAKATA Seeds Tel: 011 548 2800 www.sakata.co.za SPECTRUM Agricultural Services Tel: 021 557 5787 www.azrom.com Spraytech Tel: 021 946 2872 www.spraytech.co.za Terratek Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za

8. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat onder opskrif 7 gelys is. IASA-lede het toegang tot baie tegniese publikasies oor onderwerpe wat verband hou met groenteproduksie. IASA se besonderhede verskyn onder opskrif 7 hierbo. Successful Hydroponics, n publikasie van prof. Gert Venter (in 2010 deur Xlibris, in Groot Brittanje gepubliseer), is ook op Kindle en in CD-Romformaat beskikbaar. Die publikasie word internasionaal deur Amazon, Kalahari, ensovoorts, versprei. Vind prof. Venter se ander publikasies by http://hydrogro.webs.com/publications.htm. Kejafa het n DVD, Successful hydroponics production. Bel 011 025 4388 of kyk na www.kejafa.co.za. Dicla Training Centre verkoop die DVD, Hydroponic Production in Tunnels. Bel 071 692 2229 of besoek www.diclatraining.com Undercover Farming, n tweemaandelikse tydskrif vir boere wat van kweekhuise, tonnels, skadunette en waterkweking gebruik maak. Bel 012 321 5854 of besoek www.undercoverfarming.co.za indien u meer besonderhede wil h. Bel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za as u graag die volgende publikasies van die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese wil ontvang: Lae-koste skadunetstruktuur Ontwikkeling van n outomatiese afrolskadunet vir glashuiskompartemente Guide to Hydroponics Vegetable Production 2001 Redakteur: J.G. Niederwieser. Agricultural Research Council, Roodeplaat Vegetable and Ornamental Plant Institute. ISBN: 1-86849-196-X. Kontak 012 841 9611. Bekom Production guidelines: hydroponic vegetable production en Production guidelines: hydroponic vegetable production layout vanaf www.daff.gov.za. Betrokke maatskappye (kyk hierna) kan u gewoonlik van publikasies en gidse oor die verbouing van gewasse onder bedekking voorsien. Timbali Technology Incubator het n bemagtigende omgewing geskep waar opkomende boere die geleentheid het om in onafhanklike, mededingende landbou- klein, medium- en mikro-ondernemings (KMMOs) te ontwikkel. Dit word deur mentorskap, toegang tot kundigheid, tegnologieverpakking, finansiering en markte bewerkstellig. As u meer inligting wil h, kan u www.timbali.co.za besoek of 013 752 4247 bel.
Bronne vir hierdie hoofstuk: Johannes Maree en Petrus Langenhoven. Ons dank aan Stephen Hobson vir sy terugvoering oor die konsephoofstuk.

429

2. Plaaslike sakeomgewing

akkerbou & tuinbou Aartappels

1. Oorsig
Die aartappel (solanum tuberosum) word wreldwyd as n belangrike voedselsoort beskou en word beskou as n sleutelwapen in die globale stryd teen honger en wanvoeding en in die bewerkstelliging van voedselsekerheid. Aartappels is propvol vitamine B3, B5, B6, C en vesel. Naas rys, koring en mielies word aartappels as die wreld se vierde grootste voedseloes georden. Aartappels word nie alleenlik deur mense as n groentesoort geet nie, maar kan ook as voer vir lewende hawe gebruik word. In Suid-Afrika word aartappels ook deur die verwerkingsektor gebruik om verwerkte produkte te vervaardig, naamlik aartappelkrulle asook bevrore en vars aartappelskyfies. Aartappelstysel word in die voedselbedryf as n verdikker en bindmiddel in sop en sous gebruik, en elders word dit as kleefmiddel asook vir die vervaardiging van papier en bord gebruik. Dit het ook potensiaal as n grondstof vir die maak van biodegradeerbare verpakkingsmateriaal, en kan gebruik word vir die brou van alkoholiese dranke soos vodka. Sowat 18.5 miljoen hektaar aartappels word jaarliks wreldwyd aangeplant. Die totale produksie is gemiddeld 327 miljoen ton. In Afrika word gemiddeld 1,9 miljoen hektaar jaarliks met aartappels beplant, wat n gemiddelde opbrengs van 17.9 miljoen ton aartappels lewer. Suid-Afrika lewer 33 ton opbrengs per hektaar, gevolg deur Egipte en Rwanda, met onderskeidelik 28 en 10 ton.
Bron: Aartappels Suid-Afrika (aangepas) en http://en.wikipedia.org/wiki/Potato

Kry die Industry info kieslysopsie by www.potatoes.co.za

Danksy die land se unieke klimaatstoestande word aartappels die hele jaar lank deur ongeveer 690 produsente in 16 produksiestreke verbou, wat n deurlopende aanbod van vars aartappels verseker. Aartappels word op ongeveer 50 000 hektaar aangeplant, wat gemiddeld 2 miljoen ton oplewer. Die groeiseisoen vir aartappels in Suid-Afrika wissel van 90 tot 120 dae, na gelang van die kultivar. Die beste kultivars wat produksie betref, is Mondial 43%, BP1 12% en Up to Date 9% Tien kultivars word hoofsaaklik vir kommersile aartappelproduksie gebruik, wat 90% van alle aanplantings verteenwoordig. Aartappels maak byna 50% van Suid-Afrika se hele groenteproduksie uit. Die meeste aartappels word in die Vrystaat, Limpopo en die Sandveld gekweek. In 2010 is 50 771 hektaar beplant, en is die ekwivalent van 209 miljoen 10 kg-sakke aartappels geproduseer. Wat hektaar betref, is Limpopo die grootste produksiegebied met 9 197 hektaar. Die meeste aartappels word egter in Limpopo geproduseer omdat dit daar hoofsaaklik onder besproeiing geskied, terwyl drolandverbouing in die Oos-Vrystaat plaasvind. 65% van alle aartappelaanplantings vind met behulp van gesertifiseerde aartappelmoere plaas. Die verspreiding van die aartappeloes het in 2011 soos volg daaruit gesien: Moer 8% Uitvoer 7% Verwerking 17% (McCains, Willards ens.) Informele mark 30% (informele handelaars wat 10 kg-sakkies koop en hulle in kleiner hoeveelhede herverpak vir herverkope) Formele mark 38% (Fruit & Veg City, Pick n Pay, ens)

430

3. Transformasie
Kry die opskrif Transformation by www.potatoes.co.za. Transformasie is ook een van Aartappels Suid Afrika se kernondernemings (lees die notas onder opskrif 4).

van kommunikasienetwerke, die organisering van inligtingsessies en die voorsiening van streeksopbrengsramings.
Omvattende inligting oor hierdie kernondernemings is by die ASA se webtuiste beskikbaar.

4. Maatskappye wat betrokke is

Aartappels Suid-Afrika (ASA) Tel: 012 349 1906 Faks: 012 349 2647 www.potatoes.co.za ASA is die aartappelbedryf se verteenwoordigende organisasie, en speel n toonaangewende rol in volhoubare aartappelproduksie in Suid-Afrika. ASA sou as die enjin van die bedryf beskryf kon word, en deur sy vyf kernondernemings betrek die organisasie die volle spektrum aktiwiteite en rolspelers in die aartappelbedryf by sy komitees en forums. Sy kernondernemings is die volgende: n Bedryfsinligtingsdiens. Hierdie onderneming is verantwoordelik vir die insameling en verspreiding van produksie- en markverwante inligting aan alle rolspelers in die aartappelaanbodketting. Die klem val daarop om bruikbare inligting tydig te verstrek, ten einde gebruikers in staat te stel om ingeligte besluite oor die produksie en bemarking van aartappels te neem. Daar word van die dienste van die Universiteit van Pretoria en van die Vrystaat gebruik gemaak om inligtingsverwante programme te ontwikkel. Markontwikkeling en produkpromosie. Hierdie werksaamhede behels die ontwikkeling van plaaslike en buitelandse markte deur middel van gentegreerde promosieveldtogte in samewerking met bedryfsvennote in die aartappelbemarkingsketting. Ander aspekte waarna omgesien word is graderingsregulasies, verpakking en sosiale verantwoordelikhede. ASA gee die Universiteit van Pretoria gereeld opdrag om in markverwante veldtogte behulpsaam te wees. Navorsing, ontwikkeling en tegnologie-oordrag. Dit behels die fasilitering en bestuur van navorsingsprogramme tot voordeel van rolspelers in die bedryf soos aartappelprodusente, -verbruikers en -verwerkers. ASA gee opdragte aan vennote soos die Landbounavorsingsraad (LNR), die Universiteit van Pretoria en Stellenbosch, die provinsiale departemente van landbou, ensovoorts. Hy is ook verantwoordelik vir die bestuur van die streeksaartappelwerksgroepe wat aartappelproewe op plase uitvoer, en stel vas wat die navorsingsbehoeftes van aartappelprodusente op grondvlak is. Transformasie. Die transformasieprogramme word voortdurend uitgebrei en fokus op die areas ondenemingsontwikkeling, billikheidsvennote, SEB-voldoening, vaardighede-ontwikkeling en sosioekonomiese ontwikkeling. Die oorkoepelende doel van transformasie is om volhoubare ekonomiese ontwikkeling en verandering vir aartappelprodusente te bewerkstellig. Streeksdienste. Die vyf streekskantore is strategies geplaas om dienste aan aartappelprodusente in die 16 produksiestreke te lewer. Hulle lewer ook n ondersteuningsdiens aan die ander kernondernemings ten opsigte van die identifisering van navorsingsbehoeftes, die vestiging

Potato Certification Service (PCS) Tel: 012 349 1910 Faks: 012 349 1909 Die PCS is verantwoordelik vir die sertifisering van aartappelmoere. Daar word dus vasgestel of die plantgesondheidstatus ten opsigte van siektes en plae binne voorafbepaalde norme vir die betrokke tipes val. Die sertifiseringskema, wat aan die bepalings van die Plantverbeteringswet 53 van 1976 voldoen, bepaal dat elke geslag aartappelmoere aan die gehaltestandaarde moet voldoen. Om die volhoubaarheid van moerproduksie in Suid-Afrika te verseker, word die kriteria van die skema op siektevrye materiaal (met nultoleransie) gebaseer. Product Control for Agriculture (Prokon) Tel: 012 325 4579 Faks: 012 325 2461 http://prokonsa.co.za Prokon is deur die Departement van Landbou Bosbou en Visserye (DLBV) gemagtig om die amptelike vereistes ten opsigte van die gradering, merk en verpakking van aartappels toe te pas. ASA het Prokon gekontrakteer om omvattende en kostedoeltreffende gehaltebeheer-, produkbestuuren graderingsdienste aan die aartappelbedryf te lewer. Dit sluit die vestiging en instandhouding van doelmatige inligtingsisteme, grader ingsinligtingsprogramme en proble emoplossingsnetwerke in. Prokon voorsien ook pakhuisopleiding op plase om die lewering van n beter kwaliteit produksie aan die varsproduktemark, ander markte en afsetplekke te verseker.

Potato Laboratory Services Tel: 012 808 1660 Faks: 012 808 1662 Vyf strategies geplaaste nasionale laboratoriums is kragtens die Plantverbeteringswet 53 van 1976 by die DLBV geregistreer om die siektestatus en variteit van aartappels wat vir sertifisering voorgel word, te bepaal. Die Coen Bezuidenhout-saadtoetssentrum by Zeekoegat in Pretoria tree as die beheerlaboratorium op. South African Exporters Forum Tel: 022 913 1508 Faks: 022 913 1408 Die South African Exporters Forum bestaan uit maatskappye wat aartappels uitvoer en die gedragskode van die forum onderskryf. Seed Potato Traders Forum Tel: 013 243 0544 Faks: 013 243 0546 Die Seed Potato Traders Forum bestaan uit maatskappye wat in aartappelmoere handel dryf en die forum se gedragskode nakom. Die doel van die forum is om handelaars van aartappelmoere formeel te organiseer ten einde n professionele bemarkingsdiens aan aartappelprodusente te lewer. Packaging Forum Tel: 012 349 1906 Faks: 012 349 2647 Die Packaging Forum bestaan uit maatskappye wat papier vir die produksie van aartappelsakke invoer en vervaardig asook die vervaardigers van aartappelsakke. Die doel van die forum is om aan versoeke aangaande alternatiewe verpakkingsgroottes en alternatiewe papier- en drukspesifikasies aandag te skenk.

5. Opleiding en navorsing
ASA verskaf nie alleenlik opleiding aan opkomende aartappelprodusente nie, maar bestuur ook die Potato Industry Development Trust Bursary Scheme, wat beurse aan verdienstelike studente beskikbaar stel om voor- en nagraadse studie wat met die aartappelbedryf verband hou, te onderneem. Navorsing word as deel van ASA se kernbesigheid onderneem. Besoek www.potatoes.co.za vir meer inligting (klik op die opsie Research). Provinsiale landboudepartemente bied in samewerking met die landboukolleges kursusse in groenteproduksie aan. Aartappelproduksie word hierby ingesluit, maar word ook as n aparte kursus aangebied. By Cedara in KwaZulu-Natal is daar ook Poster-opleidingsmodules beskikbaar.

431

Kontak Clive Viljoen of Noreen Mhlongo by Opleidingshulpmiddeleontwikkeling (tel. 033 355 9304 of e-pos clive.viljoen@kzndae.gov.za of Noreen.mhlongo@kzndae.gov.za.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) www.daff.gov.za Direktoraat Plantgesondheid: Tel: 012 319 6072 DPH@daff.gov.za Direktoraat Plantproduksie:Tel: 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer: Tel: 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za Perishable Products Export Control Board Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com

LNR-Instituut vir Groente en Sierplante (VOPI) Tel: 012 841 9861 ajoubert@arc.agric.za www.arc.agric.za Rascal Seed Research Laboratories (Edms) Bpk Tel: 053 441 3408 www.minitubers.co.za

Wes-Vrystaat Aartappelmoerkwekers (Edms) Bpk 053 4412241 www.wvmoere.com Western Cape Seed Potatoes 083 400 1828 www.spudsa.co.za

8. Publikasies en webtuistes
Die webtuiste www.potatoes.co.za is die eerste plek om te besoek. Dit bevat agtergrondinligting asook inligting oor sake en netwerke. Chips is n tydskrif wat spesifiek op die aartappelbedryf gerig is. Skakel 012 349 1906/7 of e-pos ggeyer@potatoes.co.za om meer inligting te bekom. Die Potato Industry Report word jaarliks uitgegee, en bied n oorsig van die aktiwiteite van Aartappels Suid-Afrika, die Potato Certification Service, Prokon en Potato Laboratory Services. Die Potato Production Quick Reference Guide is gepubliseer om as n handige gids vir kleinskaalse aartappelprodusente te dien en is gratis van Potatoes South Africa beskikbaar in Engels, Zulu en Sotho. Die Guide to Potato Production in South Africa beslaan 173 bladsye nuttige inligting vir boere, studente en veldbeamptes. Die handleiding kan teen R300,00 (wat sowel BTW as posgeld insluit) van Aartappels Suid-Afrika verkry word. Die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese (die LNR-ILI) gee die publikasie Processing of root crops uit, waarin daar op aspersies, beet, wortels, knoffel, uie, aartappels en patat gefokus word. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za om n eksemplaar hiervan te bekom. Besoek www.potatonation.co.za, n veldtog deur ASA. Aantekeninge oor aartappels verskyn by www.aboutpotatoes.co.za en www.agis.agric.za/efarmer. Inligtingsbrosjures (Info Paks) oor aartappelproduksie kan by www.daff.gov. za verkry word klik op Publications. Besoek www.cgiar.org en klik op die opsie Publications, asook op die skakel na die International Potato Centre (CIP). www.cipotato.org, webtuiste van die International Potato Center. Die CIP-uitgewers beskik n wye reeks literatuur oor aartappels, patats, Andeswortel- en knolgewasse, ware aartappelsaad en vele meer . Engelse en Spaanse titels is beskikbaar. n inisiatief deur aartappelboere in die Sandveld om volgens die kode vir beste praktyk te boer, sodat die biodiversiteit in die gebied behoue bly. Vind meer oor die Groter Cederberg Biodiversiteit Corridor uit by www.cederbergcorridor.org.za of www.capenature.co.za (kyk onder Programmes).
Met dank aan Gawie Geyer (Aartappels Suid-Afrika) terugvoering oor die konsephoofstuk.

7. Ander belanghebbendes
Die name van verskillende rolspelers verskyn by www.potatoes.co.za. In sommige gevalle word kontakbesonderhede voorsien, bv. die lys kontakte onder Exports. U word ook aangemoedig om die relevante hoofstukke in hierdie gids te raadpleeg, bv. Oesbeskerming. n Lys verwerkers verskyn in die publikasie Horticultural crops market value chain profiles, wat van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye aangevra kan word.

Masjinerie en implemente
Dormas Tel: 011 496 2800 www.dormas.co.za Oos Kaap Trekkers Tel: 042 284 0301 oktrek@lantic.net Implemente vir kommersile en opkomende produsente Potatoman Tel: 082 553 3262 potatoman@lantic.net Toerusting vir aartappelverbouing nuut en tweedehands Turnerland Manufacturing Tel: 022 723 1413 / 083 258 5083 www.turnerland.co.za Uniekum Agricultural Machinery Tel: 021 981 3516 www.uniekum.co.za

Vervaardigers van sakke

Crown Bag Tel: 058 635 1166 Nampak Sacks Tel: 031 450 8500 Sack Force Tel: 036 354 7008 Taurus Paper Products Tel: 032 459 2245

Ander
First Potato Dynamics Group Tel: 021 914 4441 www.fpd.co.za GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za

432

akkerbou & tuinbou Ander gewasse

Hierdie hoofstuk behandel gewasse wat nie elders in hierdie publikasie genoem word nie. Vir inligting oor ander graansoorte en oliesade raadpleeg Biodiversity Explorer www.biodiversityexplorer.org/encounter/food/grains.htm vir n meer omvattende ontleding van grane as dit wat ons hier gee. Die rolspelers wat in die hoofstuk, Graan en oliesade algemeen, gelys word, kan ook gekontak word. Die verskillende soorte babalagras sluit algemene babalagras, jakkalsstert-, African finger- en Bulrush-babalagras in. Prelbabalagras (Pennisetum glaucum) is verantwoordelik vir 55% van die wreld se babalagrasproduksie en is ook die wreld se sesde belangrikste graangewas. Dit word in meer as 40 lande verbou, maar hoofsaaklik in Afrika en Asi. In Suid-Afrika staan dit ook as mahangu bekend. Dit is die hoofgraangewas in Noord-Namibi, die Okavangu-gebied van Botswana en die suidelike dele van Angola. Van al die belangrikste graangewasse is babalagras die graansoort wat uitermatige hitte en droogte die beste kan hanteer. Vanwe aardverwarming kan babalagras selfs n groter rol in die toekoms speel.
Bron: Breeding of millet cultivars and varieties uit die ARC-GCI-bladsye by www.arc. agric.za; LNR-NIPB Nuusbrief, Januarie Maart 2009, bl. 8

Rys verskil van ander belangrike oesgewasse soos koring, mielies en sojabone vanwe sy ho geografiese konsentrasie in produksie en verbruik (ongeveer 90% in Asi), wat dit inderwaarheid n Asiatiese gewas maak. In die verlede is n baie klein deel van die algehele rysopbrengs (ongeveer 5% tot 7%) verhandel in vergelyking met 20% koring, 13% mielies en 30% sojabone. Wat selfs belangriker is, is dat vier van die grootste uitvoerders, wat n 70% aandeel in die algehele ryshandel het, uit Asi afkomstig is waar huishoudelike voedselsekuriteit voorrang bo handel geniet. Die moontlikheid om die produksie van rys in ander lande as Asi te verhoog, is veral groot in Suid-Amerika en Afrika. Suid-Amerika is tans, wat rys aanbetref, so te s selfonderhoudend en het genoeg grondgebied om hul rysproduksie uit te brei as die onderliggende ekonomie dit regverdig. Afrika het waarskynlik meer potensiaal as Suid-Amerika vanwe sy onderbenutte grond en waterbronne. n Stabiele, politiese omgewing in Afrika, asook die nodige investering om die infrastruktuur te verbeter en die mark te ontwikkel, is noodsaaklik om sy produksie van rys n hupstoot te gee. Dit kom dus daarop neer dat die lewering van rys verhoog moet word ter verhoging van toekomstige voedselsekuriteit. Nuwe internasionale verskaffers van rys kan n belangrike rol speel om nuwe bronne van rys aan invoerders beskikbaar te stel.
Vind n oorsig van Suid-Afrika se produksie, verbruik en handel van rys in die Maart 2012 uitgawe van die TradeProbe, wat op die webtuiste van die Nasionale Landboubemarkingsraad, www.namc.co.za beskikbaar is. Bron: Aangepas uit die artikel Global rice trade: what does it mean for future food security?, Rice Today, April-June 2009; Mbendi newsletter, 31 July 2009

Hawer word op allerlei maniere in kos gebruik, waarvan die algemeenste is as hawermout of hawermeel. Hawermout word hoofsaaklik as ontbytpap geet, maar word ook in n verskeidenheid gebakte produkte, soos hawermeelkoeke, -kleinkoekies en -brood, gebruik. Hawer is dikwels n bestanddeel in ontbytgraankos wat koud geet word veral muesli en granola. Hawer kan ook rou geet word en koekies met rou hawermeel se gewildheid is aan die toeneem. Hoewel hawer vir menslike gebruik geskik is, word dit veral in veevoer gebruik. Kry die Field crops: Oats Market Value Chain Profile 2010-2011 op www.daff.gov.za (klik op die Publications-opsie en dan op Agriculture marketing). n Uitgebreide lys van rolspelers is beskikbaar by www.sagis.org.za. (Kies die opsie List of Co-workers en dan Oats/Hawer.) Die enigste gebied in Suid-Afrika waar hop gekweek word, is naby George in die Wes-Kaap. Meer as die helfte van die hop wat deur die land se bierbrouers gebruik word, kom hiervandaan. Vind meer inligting deur die Hops farming-opsie te kies by www.overthemountain. co.za, die webtuiste van die Over The Mountain-gasteplaas. Lees oor Suid-Afrika se mikrobrouerye by http://microbreweries.co.za. Korog is n kruising tussen koring (Triticum) en rog (Secale) en afhangende van die kultivar, kan dit soos enigeen van sy ouers lyk. Dit word hoofsaaklik vir veevoer verbou hoewel sekere voedselsoorte met tritikale as basis by gesondheidswinkels gekoop kan word. Dit word ook in sekere ontbytgrane gebruik.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Triticale (aangepas)

Besoek www.lupins.org, n inligtinghulpbronne-poort met breedvoerige aantekeninge oor die wolfsboontjie-gewas.

Party rolspelers
African Centre for Crop Improvement Tel: 033 260 5524 www. acci.org.za Kyk na die stap-vir-stap-video oor hoe om rys te verbou, asook na die verskeidenheid aantekeninge, artikels en nuus oor die onderwerp by www.AfricaRice.org, webtuiste van die Africa Rice Center (AfricaRice). Agricol Tel: 021 981 1126 www.agricol.co.za LNR-Instituut vir Graangewasse Tel: 018 299 6100 www.arc.agric. za Kontak Emil von Maltitz VmaltitzE@arc.agric.za / 012 808 8000 of Phanuel Malebane MalebaneP@arc.agric.za / 012 356 9800 - by die LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming. Capstone Seeds Tel: 033 330 4474 www.capstoneseeds.com Citrusdal Rollermeule Tel: 022 921 2434 Forestry and Agricultural Biotechnology Institute (FABI) Tel: 012 420 3938 / 9 www.fabinet.up.ac.za GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Die International Rice Research Institute (IRRI) is die grootste niewinsgewinde landbounavorsingsentrum in Asi hul hoofkantoor is in die Filippyne en hulle het kantore in 14 lande. Besoek www.irri.org. Kaap Agri Tel: 022 482 8000 www.kaapagri.co.za MGK Operating Company Tel: 012 381 2800 www.mgk.co.za Moorreesburgse Koringboere Tel: 022 433 8300 www.mkb.co.za Pannar Seed Tel: 033 413 9500 www.pannar.com SAB Hops Farm Tel: 044 802 8400 www.sablimited.co.za Universiteit Stellenbosch Departement of Genetika Tel: 021 808 5839 / 4860 www0.sun.ac.za/genetics Tiger Brands Tel: 011 840 4000 www.tigeroats.co.za VKB Ltd Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za

Monola is n nuwe soort spesialiteitskanola, wat teen die einde van 2010 bekend gestel is. Dit produseer sade met n ho vastheid olie en word op dieselfde manier as kanola gekweek. Lees oor peulgewasse by www.sare.org (kies die opsie Learning Centre). Rog (Secale cereale) is n grassoort wat op groot skaal as n graanen n voergewas aangeplant word. Dit behoort aan die graanfamilie (Triticeae) en is nou verwant aan gars en koring. Rog word in meel, rogbrood, rogbier, sekere whisky-soorte en sekere vodkas, asook dierevoer, gebruik. Dit kan ook in sy onverwerkte vorm geet word, hetsy as gekookte rogkorrels of as gerolde rog, wat soortgelyk is aan hawermout. Rog is n ontbytgraan, wat nie met raaigras verwar moet word nie, en as grasperke, weivelde en hooi vir vee gebruik word.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Rye

433

akkerbou & tuinbou Ander veselgewasse

1. Oorsig
Die veselplante wat hoofsaaklik in hierdie hoofstuk behandel word, is vlas, hennep, kenaf en sisal. Ander veselplante sluit manillahennep, klapperhaar (n ekstrak van die buitenste dop van kokosneute), jute en ramie in. Veselplante kom in uiteenlopende plantfamilies van peulplante tot houtagtige spesies en grassoorte voor. Veselplante groei in die meeste ekosisteme in Suid-Afrika. Dit word in die subtropiese laagliggende kusgebiede, die warm bosveld en die dorre halfwoestyngebiede gevind, terwyl unieke spesies vir die moeraslande en swak gedreineerde gebiede aangepas is. Daar moet n hegte werks- en finansile verhouding tussen die nuwe boer, die veselindustrie en die landbouwetenskaplike ontwikkel word om die potensiaal van inheemse plante vir veselproduksie te ontwikkel. Sjinese boere het hennep so vroeg as 2800 vC verbou om materiaal te maak; dit is een van die oudste opgetekende gebruike van veselplante vir materiaalproduksie. Tot onlangs, was die produksie van klere, materiaal, matte, toue, papier en skepe se seile slegs op natuurlike vesels gebaseer. Met die ontwikkeling van sintetiese vesels wat van petroleum afkomstig is, het die gebruik van natuurlike vesels begin afneem. Daar word jaarliks 30 miljoen ton natuurlike vesels geproduseer. Natuurlike vesels is van groot ekonomiese belang vir baie ontwikkelende lande, insluitende katoen in dele van Wes-Afrika, jute in Bangladesj en sisal in Tanzani. Produsente en verwerkers van natuurlike vesels in die ontwikkelende wreld staan voor die uitdaging van ontwikkeling en onderhouding van die mark waarin hulle effektief met die sintetiese kan meeding. Oliepryse en bekommernisse oor die omgewingskoste van sintetieseveselproduksie het n hernude belang in plant- (en dier-) vesel geskep.
Bronne: www.new-ag.info/09/03/focuson.php en www.arc.agric.za

Voedselsoorte

Bier, brood, burgers, kaas, skyfies, sjokoladestafies, koffie, koekies, dieethennepsaadkosse, uitgedopte hennepsaad. dro mengsels koek-, koekies-, pannekoek- en pizza-deeg, energiestafies, meel, humus, roomys, suiglekkers, neutstafies, neutebotter, olie, pasta, pastille, pat, pretzels, geroosterde sade, slaaisouse, sodadrankies, gekruide hennepsade, tee, geroosterde uitgedopte hennepsaad, wyn, omhulsels Voorskote, komberse, gordyne, bankoortreksels, meubels, hangmatte, pothouers, kussings, plekmatjies, servette, tafeldoeke, handdoeke Kunspapier, tikpapier, boekmerke, boeke, sigaretpapier, geriffelde karton. koeverte, uitnodigings, tydskrifte, joernale, poskaarte, plakkate, skryfbehoeftes, skryfblokke, nuusbriewe Basvesel: growwe vlas/hennep (tougare) lang vesel (lyn of katoenrepe) vir industrile gebruik en handwerk, saadvoorraad en saaigraan Frisbies, skaatsplanke, sneeuplanke, branderplanke Handgeweefde en masjiengeweefde materiaal gebleikte systowwe tot seil, verskillende gewigte en teksture, kleure, patrone, strepe en plooie; gebreide stowwe, afrondingsdienste; niegeweefde matwerk (vervang veselglas) tapyte, matte Poppe, kerse, koffiefilters, dromme, portretrame, teddiebere en speelgoed

Huishoudelike toebehore Papier

Onverwerkte hennep Sporttoerusting Tekstielware

Ander

3. Vlas
Vlas, Linum usitatissimum L., is een van die oudste veselgewasse. Die vesels word gebruik vir die vervaardiging van linne en lynolie word uit die saad vervaardig. Groei en ontwikkeling Veselvlas is sterk en duursaam en die kweek daarvan lewer geen noemenswaardige probleme op nie. Onder gunstige toestande kan die opbrengs ses tot sewe ton per hektaar wees. Morfologiese verskille tussen vlasvariteite is heel opvallend afhangende daarvan of die variteite vir saad of vesel gekweek word. Veselvlas is n eenjarige plant wat vinnig groei en n hoogte van 1,2 m bereik afhangende van die variteit, plantdigtheid, grondvrugbaarheid en beskikbare klammigheid. Veselvariteite word naby mekaar geplaas om langer stingels en minimale vertakking aan te help. Die lewensiklus van die vlasplant bestaan uit n vegetatiewe periode van 60 tot 80 dae, gevolg deur n bloeiperiode van 25 tot 40 dae en dan n rypwordingsperiode van 40 tot 60 dae. Waterstres, ho temperature en siektes kan enige van hierdie groeiperiodes verkort. Veselvlas groei die beste in n koel en klammerige klimaat. In warm en dro klimaatstoestande, is besproeiing nodig. Dit groei in effense suur tot neutrale grond en selfs grond wat effens alkalies is, maar dit aard nie in grond wat onlangs kalk ontvang het nie. Oes en weking Die hoofdoel van die kweek van tekstiekvlas is die produksie van vesel wat uitgekam word nadat die vlasstingels voorberei (geweek) is. Wanneer die plant geel verkleur, word die veselvlas met die hand geoes of met n masjien uitgetrek. Die saad word verwyder en die stingels word gebondel om op die landerye droog te word. Voordat veselvlas benut kan word, moet die vesel van die res van die stingel geskei word, deur middel van n proses wat as weking bekendstaan. Nadat weking plaasgevind het, word die strooi van die vesel af weggeskraap deur die stingels deur vlashekels te trek wat die strooi uit die vesel kam die proses staan as uitkamming bekend. Vlasvesel word op toerusting gespin wat soortgelyk is aan di wat vir katoen gebruik word. Vlas produseer n sterk gare wat vir stikwerk en die vervaardiging van nette, tou en handdoeke, sowel as die weef van linne gebruik word.
Bron: www.arc.agric.za en M Jacobsz by die LNR-Instituut vir Industrile Gewasse

2. Internasionale sakeomgewing
Europese wetgewing moedig die gebruik van natuurlike vesel in nywerheidstoepassings aan met belastingtoegewings. Daar is n toenemende omgewingsbewustheid in die sakebedryf wat deur die aanvaarding van ISO 14000 (omgewingsbestuurstandaarde) aangehelp word. Die volgende produkte word in die VSA van hennep vervaardig: Bykomstighede Rugsakke, sakke, boontjiesakke, lyfbande, portefeuljetasse, pette, tjekboekomslae, handskoene, kitaarbande, haarbykomstighede, hoede (gebrei, gehekel, materiaal), heupsakke, juweliersware, tasse, beursies, nekdoeke, sjaals, skoenveters, skoene, sokkies, dasse, reispakkette, portefeuljes, horlosiebande Beddens, beddegoed, voer, leibande, nekbande en lekkernye Babaklere, kamerjaponne, rokke, baadjies, jeans, onderklere, oorpakke, langbroeke, hemde, kortbroeke, rompe, pakke, truie-, T-hemde Aromaterapeutiese middels, haaropknappers, lipsalf, lyfrome, masseerolie, reukwater, salf, sjampoe, seep Koord, tou, gare, touweefsel, borduurgare

Diereversorging Klere

Skoonheidsmiddels Gespinde hennep

Vind die Production Guidelines: Flax-dokument onder the Publications en Brochures-opsies by www.daff.gov.za.

434

4. Hennep
Daar blyk n nimmereindigende lys van voordele van die hennep-plant te wees met produkte wat strek van klerasie en tekstielware tot kosmetiekware en isoleerborde (kyk opskrif 2). Die waargenome verhouding van die plant met dagga veroorsaak egter probleme. Beide kom van die plantfamilie Cannabis sativa L., maar van verskillende variteite. Die kommersile verbouing van hennep in Suid-Afrika word deur die volgende wetgewing verbied: Wet op Dwelms en Dwelmsmokkelary (140 van 1992) wat hennep as dagga beskryf Wet op Medisyne en. Verwante Stowwe (101 van 1965) Wet op Omgewingsbewaring (73 van 1989) Ten spyte hiervan, bly hennepprodukte verbasend hoog in aanvraag en moontlik as gevolg hiervan verander ons land nie enige tariewe vir hennepinvoere nie. Die Suid-Afrikaanse regering en die private sektor is betrokke in n proses om die wetgewing oor hennep uit te sorteer om n omgewing te skep waarin hierdie produk gekommersialiseer kan word. Die produk word tans in SuidAfrika verbou hoofsaaklik vir eksperimentele of navorsingsdoeleindes. Hennep se diep wortels belug die grond. Na die oes voed die wortels en afvalblare die grond. Hennep se vroe groei en dik blaredak versmoor die onkruid en verbreek siektesiklusse wat die opbrengste van ander oeste verminder. Dit kan ook gekweek word met min of geen plaag- of onkruiddoders. Dit werk goed as n wisselgewas, grondrehabiliteerder, voorkomer van gronderosie, kontantgenerator en organiese gewasversterker. Die hennepgewas is arbeidsintensief, met n lae inset, ho opbrengs en dit is n goeie bybehorende gewas vir pynappels en sigorei. Die kommersile produksie van hierdie gewas is arbeidsintensief en besit groot potensiaal om werksgeleenthede in plattelandse gebiede te skep. Die ontwikkeling van tradisionele landbougebaseerde gewasse, soos hennep, sal help om die plattelandse oplewing van kleinskaalse plattelandse industrie te bevorder. Grondstowwe, soos papier, tekstiele, komposhope, industrile olies, lplek vir diere, veselborde, ensovoorts sal aan die onderskeie sektore voorsien word.
Bronne: Dr. Yoseph Beyene, LNR- Instituut vir Industrile Gewasse; WNNR; Diverse International Holdings

Kenaf is n liggewig, koste-effektiewe natuurlike vesel wat volhoubaar, ekonomiesvatbaar en omgewingsvriendelik is. As gevolg van kenaf se lae instandhouding en droogtebestande aard, en as gevolg van die kort groeisiklus van drie tot vier maande, is kenaf geskik as n interimgewas. Kenaf is n uitstekende wisselgewas vir mielies, grondboontjies, ensovoorts. Dit verryk die grond waarin dit groei. Die veelsydigheid van kenaf is ongewenaar. Die reeks produkte met toegevoegde waarde waarvoor kenaf gebruik kan word, is massief. Dit is produkte vir die toekoms. Baie van die eindprodukte waarvoor kenaf gebruik word, kan gehersirkuleer word of dit is bio-afbreekbaar. Dit voldoen dus aan die Europese wetgewing ten opsigte van voertuig-einde-vanlewensduur. Kenaf het die hoogste koolstofdioksied- (CO) absorpsiekapasiteit (een ton kenaf absorbeer 1,5 ton atmosferiese CO). Dit help dus met die voorkoming van aardverwarming.
Vind aantekeninge by www.kenaf.co.za.

6. Sisal
Die hoofproduksiegebiede was in die Limpopoprovinsie en KwaZulu-Natal met n jaarlikse veselopbrengs van tot soveel as 5 000 ton. Die meerderheid van die vesel was plaaslik verwerk maar enige surplus was suksesvol na baie oorsese lande uitgevoer. Hierdie lande het dit verwelkom as gevolg van die ho kwaliteit van die Suid-Afrikaanse vesel. In die afgelope tyd het die produksie van vesel in Suid-Afrika amper opgehou as gevolg van aanvanklike arbeidsprobleme. Tans word alle vesel wat in Suid-Afrika gebruik word, teen die enorme koste van meer as R20 miljoen ingevoer. Dit verteenwoordig n ernstige dreinering van ons buitelandse reserwes. Afgesien van uitstekende werksgeleenthede wat die oes verskaf, groei dit dwarsdeur die jaar kan dit dwarsdeur die jaar geoes word is daar n onbeperkte plaaslike mark (vir die vesel) het dit geen aantrekkingskrag vir diewe nie haal dit n goeie finale prys Die vesel word gebruik in die vervaardiging van koord en tou, buffelleer en matte. Daar is ook verskeie ander kleiner gebruike soos die vervaardiging van pylborde, matraskussings en handwerk. Die hol stam van die sisalplant is gewild vir volnesdoeleindes en die aantreklike sisalpale word in wildparke vir die maak van kraalpaalheinings en skuilplekke gebruik. Enige verdere inligting oor die sisalbedryf kan gekry word by: Clive Henderson van die Nasionale Sisalbemarkingskomitee. Bel hom by 033 345 2508 of 082 458 4335, of skryf aan clive@clivehenderson.co.za of Posbus 1096 Pietermaritzburg 3200.

Soek Industrial Products: Hemp Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za (kies die Publications en Agriculture Marketingopsies). Die paragrawe bo is uittreksels uit die verslag.

5. Kenaf
Kenaf is n lid van die hibiskusfamilie (Hibiscus cannabinus L), en is verwant aan okra en katoen. Hierdie bron van natuurlike vesel het sy oorsprong in antieke Afrika en Asi waar dit 4 000 jaar gelede geplant is om as tou gebruik te word. Alhoewel kenaf sy oorsprong in Afrika het, is die moderne kultivars nuut aan Suid-Afrika. Dit word al dekades lank in die Verenigde State en dele van Asi verbou. Dit word tans wreldwyd toenemend as n volhoubare, omgewingsvriendelike alternatief vir petroleumafhanklike sintetiese grondstowwe gesien.

435

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat: Plantproduksie Tel: 012 319 6079 Direktoraat: Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 Departement van Gesondheid Tel: 012 312 0000 www.doh.gov.za

Rebtex South Africa Tel: 086 111 44 61 http://rebtex.co.za Sustainable Fibre Solutions Tel: 036 488 1430 www.kenaf.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2818 www.ufs.ac.za/plantsci Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondwetenskap Dr. Diana Marais Tel: 012 420 3218 diana.marais@up.ac.za

Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Vesels, Tekstiele Industrile Ondersteuning Tel: 041 508 3223 / 89 / 20 www.csir.co.za Met die oog op werkskepping in die landelike gebiede, ondersteun die WNNR gemeenskappe met gespesialiseerde ontwerp- en prod ukontwikkelingsdienste. Biocomposites Centre of Competence fdenner@csir.co.za www.csir.co.za

Hennep is nie gewettig nie en word steeds as n onkruid beskou. Verkry n wettige permit van die Departement van Gesondheid Verantwoordelik vir uitvoer- om hennep kommersieel of vir regulasies en -standaarde asook n navorsingsdoeleindes te kweek . spesiale protokol vir uitvoer na die VSA.

8. Belanghebbendes
Bright Fields Natural Trading Company Tel: 021 448 8548 www.brightfields.co.za Brits Nonwoven Tel: 0860 103627 www.isotherm.co.za Coir Institute Tel: 011 262 4262 www.coirinstitute.com landelike Zoeloevroue behoort wat handwerkprodusente is. Bykomend tot die geweefde vleilandveselprodukte, bemark dit ook handgemaakte papierprodukte, kralewerk en ander handgemaakte items. LNR-Instituut vir Industrile Gewasse (IIG) Tel: 012 427 9999 Tel: 014 536 3150-3 www.arc.agric.za

Ander navorsingseenhede en semistaatsinstellings: Dhne Landbouontwikkelingsinstituut (DLOI) navorsingsdirektoraat van die ECDA Fort Cox Landboukollege Eastern Cape Development Corporation (ECDC) East London Industrial Development Zone (ELIDZ)

9. Publikasies en webtuistes
Kry aantekeninge oor vesel- en ander industrile plante by die Instituut vir Industrile gewasse se bladsye by www.arc.agric.za. Ingesluit is n aantekening oor inheemse veselgewasse. Ten minste 30 plantspesies is bekend dat hulle hoog is in veselinhoud. Vind die Industrial Products: Hemp Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za (kies die Publications en Agriculture Marketingopsies). Kry die notas by www.hemporium.com. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasie: Processing of Textile Crops (Cotton, flax, hemp, sisal) www.naturalfibres2009.org 2009 was die Internasionale Jaar van Natuurlike Vesels. By die begin van 2013 was hierdie webwerf steeds in bedryf. www.new-ag.info/09/03/focuson.php blaai uit die New Agriculturist wat op natuurlike vesels fokus. www.flaxcouncil.ca die Flax Council of Canada n Soektog op die WNNR se webblad (www.csir.co.za) sal n aantal dokumente oor veselplante oplewer. Verskeie publikasies bestaan bv. Hemp, Lifeline to the Future Outeur: Chris Conrad (ISBN: 0963975412) en The Great Book of Hemp Outeur: Rowan Robinson (ISBN: 0892815418)

Cortex Tel: 0861 264 7839 / 083 366 5545 Die instituut is verantwoordelik www.coirtex.co.za vir alle basiese en toegepaste navorsing wat van belang is vir die Hemporium tabak- en veselbedrywe in al die Tel: 021 702 4988 produksiegebiede van Suid-Afrika. www.hemporium.com Kursusse vir die produksie van vlas, hennep en sisal word na gelang van House of Hemp versoeke saamgestel. Tel: 016 362 1022 www.houseofhemp.co.za National Hemp Foundation Die House of Hemp bied n Trust (NHDT) / National verskeidenheid hennepprodukte Fibre Centre aan wat van snuisterye tot p.a. Sunshine Blouw skryfbehoeftes en boumateriale sblouw@csir.co.za wissel wat alles van hennep Nasionale gemaak is. Hulle voorraad word Sisalbemarkingskomitee deur kleinskaalse entrepreneurs Tel: 033 345 2508 van voorheen benadeelde clive@clivehenderson.co.za gemeenskappe, met die bystand en ondersteuning van die WNNR, Die funksies van die NSBK sluit geproduseer. in die kordinasie van aanbod en aanvraag, die ontwikkeling van nuwe Industrial Development markte vir sisal, die monitering van Corporation (IDC) aflewerings aan wewers en die Voedsel, Drank en betaling aan kwekers. Landboubedrywe Tel: 0860 693 888 Nouwens Carpets www.idc.co.za Tel: 058 622 1101 www.nouwens.co.za Inina Craft Agency Tel: 035 474 1466 Besonderhede van kantore in www.inina.co.za Gauteng, Durban en Kaapstad kan n Koperatief wat in sy geheel aan op die webwerf gekry word.

436

3. Belanghebbendes

akkerbou & tuinbou Bamboes

1. Oorsig
As iemand u sou vra om n honderd dinge op te noem wat u met bamboes kan doen, sal die eerste ding waaraan u dink dalk wees het om bamboespale aanmekaar vas te bind om n heining, n brug, n hut of n soort vestiging te maak. Die gebruik van bamboes sluit inderdaad konstruksie in (die koste van bamboeswonings steek baie gunstig af by die gebruik van konvensionele boustowwe). U sou kon dink dat dit die behoefte om bome as n bron van hout te gebruik kan vervang (is dit nie wonderlik nie!). Alle soorte meubelware, asook vensterblindings, heinings en vloerplanke kan daarmee gemaak word. Dit kan u ook byval dat dit gebruik kan word om houtskool, snyplanke en verskeie kunshandewerke te vervaardig. Maar sou u dink aan weefstowwe? Bamboes-handdoeke en -sokkies? Bamboes-seep? Bamboes- toiletpapier? Bamboes het nie n honderd gebruike nie: Studies wat deur die IDC en ander belanghebbendes gedoen is, wys dat daar meer as n duisend is! Daar skuil duidelik baie meer agter bamboesprodukte en bamboesverwerking as dit waaraan die leser dadelik aan sal kan dink. Bamboes het nie net baie gebruike nie. Dit is ook n nie-indringende plant wat kan help by die ontwikkeling van landbou en kan bydra om mense uit armoede te help bevry deur die skepping van werk in plaaslike gebiede. Volgens die World Bamboo Association, is die bamboesbedryf se waarde jaarliks sowat sewe miljard Amerikaanse dollar en is dit een van die mees opwindende opkomende kropgewasse in Afrika.

Kontak een van die belanghebbendes vir meer inligting oor die beplande National Bamboo Association of South Africa. Dit sal geaffilieer wees aan die International Network of Bamboo and Rattan (Inbar) sien www.inbar.int. Bamboo Industries Tel: 011 782 3951 / 082 301 0513 www.bambooindustries.co.za Bright Fields Natural Trading Company Tel: 021 448 8548 www.brightfields.co.za Plastrip Tel: 021 851 5455 www.plastrip.com Renewable Energy Solutions Tel: 021 981 5629 / 083 226 0967 www.res-bio.com

2. Voordele van bamboes

beveg gronderosie herbebos gebiede wat ontneem is van plantegroei deur n behoefte aan kookbrandstof onttrek swaarmetale en ander besoedelstowwe uit besoedelde water reageer op klimaatsverandering deur koolstofafsondering verskaf koelte en voorsien kropgewasse van windskerms kan as n lewende heining gekweek word om diere in of uit te hou voorsien kos vir mense in die vorm van spruite en voer vir diere in die vorm van blare help om water op te vang sodat dit deursypel in plaas daarvan dat dit wegvloei kan geplant word as n versperring teen geraas en wind help dat groener, meer esteties innemende vestigings gebou kan word met n beter lewensomgewing verskaf n habitat vir die natuurlewe en n verbeterde biodiversiteit dra by tot ekonomiese ontwikkeling en werkskepping op n plaaslike vlak verhoog omgewingsbewustheid deur plaaslike gemeenskappe en deur nasionale publisiteit skep geleenthede vir gemeenskappe om toe te tree tot die nuwe groen ekonomie en op hierdie manier landelike welstand tot gevolg te h, pleks van die gewone armoede-verligtingsprogramme.
Bron: www.trees.co.za. Kry die bostaande lys en baie ander aantekeninge deur die Bamboo for Afrika-program te kies.

Bamboes is ideaal vir die Kyk na die Bamboo farming- w e r k s k e p p i n g s p r o g r a m m e opsie op die webtuiste. van Suid-Afrika se industrile beleidsaksieplanne (IPAPs) en sal n Eastern Cape Development fokusgebied wees in die toekoms, Corporation (ECDC) volgens Willem Malherbe van Phakamisa George, Ken Bern Renewable Energy Solutions. Tel: 043 704 5600 www.ecdc.co.za SA Bamboo Tel: 021 409 7834 Food & Trees for Africa Bamboo http://sabamboo.com for Africa Tel: 011 656 9802/3 SA Bamboo is deur die ECDC www.trees.co.za opdrag gegee om twee van drie bamboes-loodsprojekte in die Vind besonderhede oor Bamboo Oos-Kaap te bestuur. for Africa, wat internasionaal erken word deur die Verified Southern African Bamboo Carbon Standard as n bevestigde Corporation u i t l a t i n g v e r m i n d e r s p r o g r a m , Tel: 082 655 4850 / 082 326 1886 onder die Programmes-opsie op www.sabamboocorp.co.za die webtuiste. Bamboo for Africa moedig kapasiteitsontwikkeling n Bestuursopsie, ideaal vir in lae-inkomste gemeenskappe plantasie-eienaars, word deur aan. Dit maak ook voorsiening vir hierdie pa-en-seun-span aangebied. n volhoubare verhouding waar Sien, buiten hul webtuiste, ook die gemeenskap n verskaffer van hul webjoernaal (blogspot) op die goedere aan die skenker kan word internet (sien opskrif 4). in die vorm van boustowwe of brandstof. The Biomass Corporation Tel: 021 876 3100 / 074 102 1394 Friends of Chintsa andreas@biomasscorp.com Tel: 043 738 5523 www.biomasscorp.com www.friendsofchintsa.org Top Carpets and Floors Industrial Development Tel: 087 150 0999 Corporation (IDC) www.topcarpets.co.za Tel: 011 269 3000 www.idc.co.za World of Bamboo Russel Webb 076 823 2467 Panda Bamboo Tel: 086 111 4971 www.pandabamboo.co.za

4. Publikasies en webtuistes
Die webtuistes van maatskappye wat betrokke is, bied nuttige inligting. International Network for Bamboo and Rattan (INBAR), www.inbar. int The World Bamboo Organization, http://worldbamboo.net Vind besonderhede van baie belanghebbendes by die webtuiste van die World Bamboo Day website, http://worldbambooday.org Verskeie uitstekende aanbiedinge is op www.youtube.com gelaai, insluitend ECDC Bamboo Symposium 2011, Bamboo for Africa en RES BIO ENERGY DGB Bamboo Plantation. Kry die uitgebreide boerderyaantekeninge van die Southern African Bamboo Corporation by http://sabamboofarmers.blogspot.com www.tradeandinvestcacadu.co.za kry die artikel Bamboo boost in the Augustus 2011-nuusbrief.

437

akkerbou & tuinbou Bessies

1. Oorsig
Bessieboerdery is arbeidsintensief. Aangesien bessies as varsprodukte verkoop word, speel die na-oesinsameling van die veld tot die klint n uiters belangrike rol. Die uitdagings wat ons die hoof moet bied, sluit die ho koste van verskeping en mededinging uit Suid-Amerika in. Daar is twee redes waarom Suid-Afrika in n uitstekende posisie is om die markte in die noordelike halfrond te ontgin: ons het n reeks klimaatsomstandighede wat geskik is vir die verbouing van bessies; ons het die strategiese voordeel dat ons bessies buite die bessieseisoen kan lewer. Bessies word as vrugte benut, en word ook as produkte vir sap, fynkonfyt, joghurt, stukkonfyt en likeur gebruik.
Bronne: Trevor McKenzie en www.southafrica.info

Die regering het geen inspraak in die plaaslike of buitelandse bemarking van vrugte nie. Vrugte-uitvoere moet egter aan seker gehaltevereistes voldoen, en alvorens uitgevoer mag word, moet n PPECB-uitvoersertifikaat verkry word. Aangesien bessies se hanteringsvereistes wissel, is dit onmoontlik om een stel hanteringsvereistes vir alle bessies voor te skryf. Ons volstaan deur te s dat bessies uiters delikate vrugte is wat met groot sorg hanteer moet word. Dit is belangrik om bessies onmiddellik te verkoel nadat dit geoes is. Die koelhouketting moet streng toegepas word, want selfs klein temperatuurwisselings veroorsaak vogkondensie op die vrugte en verkort hulle leeftyd. Aarbeie kan nie vir langer as vyf dae geberg word nie omdat hulle sal verlep, hul helder kleur sal veloor en vermorsing sal toeneem. Om hierdie rede kan aarbeie slegs deur middel van lugvervoer uit Suid-Afrika verskeep word. Feitlik al Suid-Afrika se bessie-uitvoere is bestem vir Brittanje en Europa. Ververde inligting oor bessie-uitvoere word vervat in die PPECB se nuutste Export Directory. Die Departement van Landbou se Abstract of Agricultural Statistics bevat ook n kategorie getiteld strawberries and other berries met statistiek van produksie, bruto waarde, en aankope en verkope by varsproduktemarkte. Klik op Publications in die kieslys op die webtuiste www.daff.gov.za.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Suid-Afrikaanse Buro vir Bosbou en Visserye (DLBV) Standaarde (SABS) www.daff.gov.za Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Direktoraat: Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 Programme vir Sertifisering van DPH@daff.gov.za Voedselveiligheid: GLOBAL G.A.P ., BRC, HACCP , ISO Direktoraat: Voedselveiligheid en 22000 Gehaltebeheer Toetsing van onkruiddoderTel: 012 319 7306 residu vir kwaliteitsbeheer, navorsing en ontwikkeling Perishable Products Export Komponent- of Control Board (PPECB) nutrintontleding van Tel: 021 930 1134 voedsel en water www.ppecb.com

2. Plaaslike sakeomgewing
Die Suid-Afrikaaanse bloubessiebedryf is in sy kinderskoene en moet nog heelwat ontwikkel. Bloubessies is nie inheems aan Suid-Afrika nie en is nie baie bekend hier nie. Die mark vir bloubessies is nog baie klein, maar die vraag neem jaarliks toe. Die grootste deel van die bloubessieoes word vars na markte in Europa en Brittanje uitgevoer. Die pryse op die oorsese markte het gestabiliseer, maar as gevolg van seisoensverskille is daar nog steeds geleenthede vir ons om vars bloubessies tydens die noordelike halfrond winter te bemark. Die vraag na vrugte uit Suid-Amerika hou n ernstige bedreiging vir toekomstige markstabiliteit in. Frambose As gevolg van seisoensverskille in die noordelike en suidelike halfrond, kan boere voordeel put uit die hor pryse waarvoor hulle vrugte verkoop word. Aangesien frambose gemanipuleer kan word, kan hulle 12 maande van die jaar in matige klimaatstreke, bv. in Spanje geproduseer word. Die rand-dollar-wisselkoers kan tot voordeel wees ten opsigte van uitvoerverdienste. Die koste van lugvervoer word wel in dollar bereken, dus neem die onkoste om die produk na die mark te neem toe as die waarde van die rand afneem, wat wel die uitwerking van die swakker rand kanselleer. Frambose word met groot sukses in verskillende grondsoorte verbou, van sanderige leem tot klei, mits die ondergrond goed dreineer. Frambose is baie arbeidsintensief en moet met groot oorleg bestuur word. Moenie n groot onderneming begin as u nie oor die nodige ervaring van die bessiebedryf beskik nie.
Bron: Nick Prinsloo by die Nooitgedacht-navorsingstasie

4. Belanghebbendes
Verenigings en wat betrokke is
Suid-Afrikaanse Bessie-produsente-assosiasie (SABPA) Tel: 021 870 2936 michelle@hortgro.co.za www.hortgro.co.za

Opleiding en navorsing
LNR-Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 www.arc.agric.za LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB) Charnie Craemer, akaroloog (mietspesialis) CraemerC@arc.agric.za Navorsing oor en die identifisering van mietplae by plantvoeding. Verskeie spesies van die Eriophyoidea (bv. bodselmiete) is wreldwyd belangrike plae van verskeie aalbessies en bessies. Nooitgedacht-navorsingstasie (by Ermelo) Nick Prinsloo Tel: 017 819 2781 Universiteit Stellenbosch Department Hortologie Tel: 021 808 4900 www.sun.ac.za/horticulture Universiteit van die Vrystaat Departement Grond, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel: 051 401 2212 www.ufs.ac.za

Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is die amptelike sertifiseringsagentskap wat seker maak dat n ho gehalte in die aanbodketting gehandhaaf word. Die dienste wat hulle lewer, sluit die volgende in: inspeksie, logistieke dienste, die oudit en sertifisering van voedselveiligheid, en die jaarlikse bywerking en publisering van inligting in hulle gids.

438

Maatskappye en produsente
Amathole Berries (Edms) Bpk Tel: 043 782 0610 www.amatholeberries.co.za Berrynice Berry Company Tel: 087 550 1184 www.berrynice.co.za Blue Mountain Berries (BMB) Tel: 044 876 0131 bmb@hilbert.co.za was die eerste BMB geakkrediteerde billike handel bloubessieprodusent in die wreld. (Billike handel is n wreldwye beweging met die doelwit om produksieen handelsomstandighede te verbeter tot die voordeel van kleinhoeweeienaars, plaaswerkers en agtergeblewe werknemers en ambagsmanne.) Skadunette verskaf vol- en windbeheer, laat renwater deur en verminder verdamping. Water word doeltreffend beheer en geskeduleer deur drupbesproeiing en vogtigheidsaanwysers. BSC Botanicals norac@bscbotanicals.com Dreammaker Fruits Tel: 022 931 8500 jeankotze@dreammaker.co.za www.winterwood.co.uk Mooiberge Tel: 021 881 3222 Mountain Breeze Tel: 021 880 1700 Polkadraai Strawberry Farm Tel: 021 881 3303 Red Berry Farm Tel: 044 870 7123/ 083 277 7421 www.redberryfarm.co.za Red Berry Farm, buite George in die Wes-Kaap, produseer sedert 2001 tot 220 ton van ses variteite aarbeie per jaar. Die plaas lok sowat 30 000 mense jaarliks. South Cape Fruit Tel: 044 881 0197 / 0028 southcapefruit@hilbert.co.za Steyn, Dirk (bessieboer) Tel: 028 514 2523 The Jungle Berry Company Tel: 021 874 1020 www.jungleberry.co.za TopFruit Tel: 021 874 1033 www.topfruit.co.za Valstar (Holland) www.valstar.nl VERTI-GRO Tel: 031 767 2096 / 083 400 0033 sandison@daisyfresh.co.za

5. Publikasies en webtuistes
The PPECB Export Directory is die amptelike gids tot die uitvoer van bederfbare Suid-Afrikaanse produkte en diensverskaffers in die uitvoerbedryf. Die gids is n naslaanwerk met omvattende inligting oor n bre spektrum van die rolspelers in die bedryf. Dit is ook n nuttige bron van inligting oor nasionale en internasionale liggame en instansies wat betrokke is by die uitvoer van bederfbare Suid-Afrikaanse produkte. Die gids word deur die Perishable Products Export Control Board (PPECB) uitgegee. Tel: 021 930 1134. www. ppecb.com (inligting oor bessies verskyn in die afdeling getitel Exotic Fruit). Die Abstract of Agricultural Statistics on www.daff.gov.za bevat inligting oor bessies in die afdeling getitel Strawberries and other berries: Production, gross value, sales on markets and purchases for processing. Raadpleeg ook die jaarlikse Statistics on fresh produce markets, wat n uiteensetting gee van die massa, waarde en eenheidswaarde van maandelikse vrugteverkope by al die nasionale varsproduktemarkte. Hierdie verslae kan aangevra word by die Department van Landbou. Skakel 012 319 7141. Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies van die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese: Processing of Berries, Volume 1 (Blackberries; Blackcurrent; Blueberries; Cape Gooseberries; Cherries) Processing of Berries, Volume 2 (Gooseberries; Raspberries; Redcurrants; Strawberries) SA Groente en Vrugte n tydskrif wat ses keer per jaar uitgegee word. Skakel 018 293 0622 vir meer inligting. Besoek die webtuistes van betrokke maatskappye, bv. www.amatholeberries. co.za. So af en toe verskyn daar artikels oor bessieboerdery in landboupublikasies en op hul verwante webtuistes. Besoek A youngberry vintage by www. farmersweekly.co.za, byvoorbeeld, waar daar beweer word dat 90% van die wreld se youngbessies op slegs 70ha naby Swellendam in die Wes-Kaap geproduseer word. www.driscolls.com Only the finest berries www.urbanprocessing.com vir inligting oor bosbessies www.asktheberryman.com Supplying the world with berry knowledge and resources www.pickyourown.org waar u n kies-u-eie-plaas naby u kan soek (VSA webtuiste) www.raspberries.us n nuttige bron met uitgebreide inligting oor frambose Die webtuiste van Allanhill boerdery Kie (Brittanje) sluit nuttige inligting oor aarbeie in www.allanhill.co.uk Ons bedank Trevor McKenzie (Eurafruit), Jen Kotz (Dreammaker Fruits) en Nick Prinsloo (Nooitgedacht-navorsingstasie) vir hul bydraes en waardevolle terugvoer. Die artikel Exporting berries to the UK has its own unique challenge by www.howwemadeitinafrica.com is ook geraadpleeg.

Vind die Verti-gro-opsie by www. Bloubessie-, framboos-, daisyfresh.co.za. Vind meer uit oor rooiaalbessie en swartaalbessie- die Verti-gro-stelsel wat die bessie van die grond af hou en meer geskik produsente is vir hierdie area. Eurafruit SA (Edms) Bpk Trevor McKenzie: Direkteur Well-Pict Berries Tel: 021 808 6641 Tel: 044 870 7135 / 082 880 1351 Trevor@eurafruit.com Wildebraam Berry Estate Daar is n gevestigde groep Suid- Tel: 028 514 3132 Afrikaanse bessieboere wat hul www.wildebraam.co.za produkte na Brittanje uitvoer. Eurafruit bied tegniese steun aan Winterwood Farms Ltd hierdie boere en help hulle om www.winterwood.co.uk hul produkte te bemark en die verkoopslogistieke te kordineer. n Groot maatskappy in die Eurafruit besit die lisensie vir bessiesektor invoer en uitvoer die produksie en bemarking Wynland Boerdery van sommige van die hoof, Tel: 021 881 3222 internasionale bloubessiekweekpr www.zetler.co.za ogramme. Een van die voorste Haygrove Heaven aarbeiprodusente in die Wes-Kaap Sean Tager 083 301 8747

439

Ander vereniginge:

akkerbou & tuinbou Blomkwekery- en kwekerygewasse

Raadpleeg ook die aparte hoofstuk oor snyblomme

1. Oorsig
Blomkwekery of blomboerdery (floriculture) is n tuinboudissipline wat te doen het met die kweek van blom- en ornamentele plante vir tuine en bloemiste-ondernemings. Dit maak saam die blombedryf uit. Die ontwikkeling en teel van nuwe variteite is n belangrike aktiwiteit van blomkwekers. Blomkwekerygewasse sluit beddingplante, blomplante, loofplante en huisplante in, asook gekweekte snyloof en snyblomme. Anders as kwekerygewasse is blomkwekerygewasse gewoonlik kruidagtig. Beddingen tuinplante bestaan uit jong blomplante (eenjarig en meerjarig) asook groenteplantjies. Dit word in selpakke (plat laaie of houers), potte of hangmandjies gekweek, gewoonlik in n beheerde omgewing, en word hoofsaaklik vir tuine en landskapuitleg verkoop. Plante wat blom, word hoofsaaklik in potte verkoop vir binnenshuise gebruik. Die vernaamste blommende plante is poinsettias, orgide, blommende krisante en asaleas. Loofplante word ook in potte en hangmandjies verkoop vir gebruik binnenshuis of op die patio. Dit sluit groter eksemplare vir kantoor-, hotel- en restaurant-interieurs in.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Floriculture

Die Aalwynraad van Suid-Afrika www.aloesa.co.za Die Broodboomvereniging van Suid-Afrika www.cycadsociety. org Varingvereniging van Suid-Afrika www.fernsoc.co.za Kruie-en Inheemseplantgilde Tel: 011 393 3427 Inheemse Bolplantvereniging van Suid-Afrika www. safricanbulbs.org.za Interior Plantscapers Association of South Africa www.ipsa. za.com Landskapbesproeiingsvereniging van Suid-Afrika www.liasa. co.za Grassnyervereniging van Suid-Afrika www.lmasa.co.za South African Green Industry Council (SAGIC) www.ansup. co.za/sagic.html South African Landscapers Institute www.sali.co.za Suid-Afrikaanse Orgideeraad www.saoc.co.za South African Palm Society www.sapalm.co.za Vetplantvereniging van Suid-Afrika www.succulentsociety.co.za Raadpleeg die hoofstuk Snyblomme vir meer besonderhede oor die Suid-Afrikaanse Blomkwekersvereniging (SAFGA), Suid-Afrikaanse Snyblomme Uitvoerraad (SAFEC), Suid-Afrikaanse Vereniging van Proteaprodusente en Uitvoerders (SAPPEX).

Opleiding en navorsing
Durbanse Universiteit van Tegnologie (DUT) Departement Tuinboukunde en Landskaptegnologie Tel: 031 373 2716 www.dut.ac.za Kaapse Skiereilandse Universiteit van Tegnologie (KSUT) Departement Landskaptegnologie Tel: 021 460 3153 www.cput.ac.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Departement Tuinboukunde Tel: 012 382 5911 www.tut.ac.za Universiteit van Johannesburg Departement Botanie en Plantbiotegnologie Tel: 011 559 2436 www.uj.ac.za UNISA (Florida Kampus) Departement Tuinboukunde en Landskapontwerp Tel: 011 471 3138 www.unisa.ac.za Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondwetenskap Tel: 012 420 3809 / 223 www.up.ac.za Universiteit Stellenbosch Departement Hortologie Tel: 021 808 4900 www.sun.ac.za/horticulture Universiteit van die Vrystaat Departement Genetika Prof. J Spies 051 401 2595 Mnr. Maleka 051 401 3976 www.ufs.ac.za

2. Belanghebbendes
Verenigings
Suid-Afrikaanse Kwekeryvereniging South African Nursery Association (SANA) Tel: 072 994 5371 www.sana.co.za SANA verteenwoordig die kwekerybedryf as geheel, en verteenwoordig ook individuele verenigings soos die volgende: Allied, Bulb & Seed Trade Association Beddingplantkwekersvereniging (Bedding Plant Growers Association) Tuinsentrumvereniging (Garden Centre Association GCA) Inheemse Plantkwekersvereniging (Indigenous Plant Growers Association) Ornamentele Kwekersvereniging (Ornamental Growers Association) Rooskwekersvereniging (Rose Growers Association) Botaniese Vereniging van Suid-Afrika Botanical Society of South Africa Tel: 021 797 2090 www.botanicalsociety.org.za Die hoofkantoor van die Botaniese Vereniging is gele in die Kirstenbosch Botaniese Tuin. Dit het sestien takke: Grahamstown, Port Elizabeth (Algoa), Roodepoort, Bredasdorp, Sederberg, Pietermaritzburg, Durban, Bloemfontein, Tuinroete, Kirstenbosch, Kogelberg, Polokwane, Nelspruit, Pretoria, Weskus en Wynland.

Party kwekerye en toonaangewende tuinsentrums

Brandmullers Garden Pavilion (Vereeniging) Tel: 016 428 3351 Cape Garden Centre (Joostenbergvlakte) Tel: 021 988 4137 www. capegardencentre.co.za Colourful Splendour (Craighall Park) Tel: 011 447 5817 www. colourfulgroup.co.za Colourful Corner (Honeydew) Tel: 011 794 5733 www.colourfulgroup. co.za Cycads for Africa Tel: 044 386 0035 http://cycadsforafrica.com Cyckos Tel: 083 235 9818 www.cyckos.co.za De Fynne Kwekery Tel: 021 808 2922 jacky@defynne.co.za Dunrobin (Bothas Hill) Tel: 031 777 1855

440

Ferndale Nurseries (Constantia) Tel: 021 794 5175/44 www. constantiavalley.com Floradale Nursery Tel: 043 748 2420 www.floradale.co.za Floradale Nursery Tel: 041 368 5169 www.floradale.co.za FloraFarm Tel: 011 894 2377 www.florafarm.co.za Gamtoos Nursery (Inheemse plante) Tel: 042 283 0682 www. indigenousflora.co.za Garden Centre Piggly Wiggly (Lions River) Tel: 079 709 3586 Garden Pavilion meer besonderhede oor hulle sentrums is op die webtuiste www.gardenpavilion.co.za beskikbaar. GardenShop (Bryanston) Tel: 011 463 5773 www.gardenshop.co.za GardenShop (Fourways) Tel: 011 465 4216 GardenShop (Menlopark) Tel: 012 460 5137 GardenShop (Parktown-Noord) Tel: 011 447 2368 GardenShop (Constantia) Tel: 021 794 5015 Garden World (Muldersdrift) Tel: 011 957 2046 www.gardenworld. co.za Greenman Nursery Tel: 083 303 5949 Grow Wild Tel: 011 465 8857 www.growwild.co.za Heavens Garden Nursery Tel: 079 604 4180 http://heavensgarden. co.za Illovo Nursery (Illovo Beach) Tel: 031 916 2491 www.illovonursery. co.za La Hacinenda Nursery Tel: 013 733 4229 Leeways Garden Centre (Johannesburg-Suid) Tel: 011 683 2358 www.leewaysnursery.co.za Leitch Landscapes Tel: 031 502 6862 www.leitchlandscapes.co.za Lifestyle Home Garden Tel: 011 792 5616 www.lifestyle.co.za Malanseuns Tel: 012 562 0527/8 www.malanseuns.co.za Malmesbury Kwekery (Moorreesburg) Tel: 022 433 3232 Malmesbury Kwekery (Malmesbury) Tel: 022 482 2612 McDonalds Garden Shop Tel: 033 342 2191 Midlands Garden Centre (Nottingham Road) Tel: 082 447 7821 / 082 413 4032 Mikibu Bonsai Nursery Tel: 083 698 9069 www.bonsaisa.co.za Montrose Nursery (Morningside) Tel: 011 783 1252 Plantae Tel: 084 752 6823 www.plantae.co.za Plantforum Tel: 012 819 1240 www.plantforum.co.za Plantland (Crowthorne) Tel: 011 702 2188 www.plantland.co.za Plantland (Lombardy) Tel: 012 809 2120 Plantland (Akasia) Tel: 012 549 4945 Plantland (Zambesi) Tel: 012 808 1544 Plantland (Wonderboom) Tel: 012 543 1065 Plantland (Cornwall Hill) Tel: 012 667 6330 Plantland (Menlyn) Tel: 012 348 7121 Plantland (The Wilds) Tel: 012 991 3061 Random Harvest Nursery Tel: 082 553 0598 www. randomharvestnursery.co.za Sherwood Garden Centre Tel: 041 398 4400 www. sherwoodgardencentre.co.za Sheilam Cactus and Succulent Nursery Tel: 023 626 4133 www. sheilamnursery.com Super Plants (Parklands) Tel: 021 556 8664 www.superplants.co.za Super Plants (Bothasig) Tel: 021 558 0190/4 www.superplants.co.za Super Plants (Tokai) Tel: 021 715 4666 Super Plants (Hermanus) Tel: 028 316 4006 Top Crop Nursery Tel: 033 569 1333 www.superlawn.co.za Twinstreams Indigenous Nursery Tel: 035 340 7017 www. twinstreams.co.za Vesco-Eko Tel: 016 889 9045 www.vesco-eko.co.za Voor- Groenberg Nurseries Tel: 021 864 1018 www.vgnurseries. co.za Raadpleeg die webtuiste van die Seedling Growers Association of South Africa, www.seedlinggrowers.co.za, vir die kontakbesonderhede van kwekerye. Besoek die webtuiste www.newplant.co.za vir meer inligting oor New Plant Nursery (inheemse plante). Raadpleeg www.lifeisagarden.co.za, www.sana.co.za/Other/gardencentre-association-retail-members.html en www.keithkirsten.com/gcaretail-member-list.html vir meer inligting oor tuinsentrums.

Ander
African Aloe Tel: 044 752 1588 www.africanaloe.co.za Biological Crop Health Tel: 083 631 9952 www.gardencare.co.za Garden Goods Tel: 011 042 0000 www.gardengoods.co.za The House of Aloes Tel: 086 010 2563 www.aloe.co.za Incotec South Africa verskaf n omvattende reeks saadbehandelings, tegnologie en dienste. Raadpleeg www.incotec.com, of bel 033 326 1500 / 071 352 1493 Organic Aloe Tel: 028 735 1557 www.organicaloe.co.za Vind kontakbesonderhede van al die SAKATA Seed Southern Africa (Edms) Bpk handelstakke by die webwerf, www.sakata.co.za, of bel 011 548 2800. SIlverhill Seeds Tel: 021 762 4245 www.silverhillseeds.co.za
Raadpleeg die hoofstuk oor Saad en saailinge vir meer inligting oor saadmaatskappye.

3. Publikasies en webtuistes
Die Royal Horticultural Societys Propagating Plants, gepubliseer deur Dorling Kindersley. Besoek die webtuiste www.amazon.com vir meer inligting oor die volgende publikasies: Cut Flowers of the World: A Complete Reference for Growers and Florists deur Ben-Erik Van Wyk, Johannes Maree. The Garden Succulents Primer deur Ben-Erik Van Wyk, Gideon F. Smith Guide to the Aloes of South Africa deur Gideon Smith, Ben-Erik Van Wyk The Garden Guardians guide to environmentally-responsible garden care, is deur Aardvark Press gepubliseer. Besonderhede oor die inhoud kan by www.gardencare.co.za gevind word. Die boek is by www.aardvarkpress. co.za of www.kalahari.net beskikbaar. Die webtuiste www.gardeningeden.co.za is n uitstekende inligtingsbron vir tuiniers. Die webtuiste voorsien ook meer inligting oor die volgende publikasies: Ferns of Southern Africa: A Comprehensive Guide deur Neil Crouch, Ronell Klopper, John Burrows en Sandra Burrows. Die Suider-Afrikaanse: Watter Blom is Dit? (ook in Engels) deur Gideon F. Smith en Kristo Pienaar. Gardening with Keith Kirsten Protea cultivation: From Concept to Carton deur dr. Gerhard Malan. Bestel dit by fynflor@iafrica.com. Raadpleeg die South African Floriculture Cluster Study op die NEDLACwebtuiste www.nedlac.org.za. The Wild Flower Guides to the indigenous flora of South Africa is beskikbaar by die Botaniese Vereniging se boekwinkel by die besoekersentrum in Kirstenbosch beskikbaar. Skakel 021 762 1621 of besoek www. botanicalsociety.org.za. The Gardener, n tydskrif vir almal wat graag tuinmaak. Besoek www. thegardener.co.za. Vir meer besonderhede oor die nuutste Indigenous Gardening Handbook besoek www.indigenousplantfair.org.za. Raadpleeg die Ball-Straathof webtuiste vir n seisoenskalender en ander nuttige inligting: www.ballstraathof.co.za. www.ipps.org die International Plant Propagators Society (IPPS) Besoek African Nursery Supplies se webtuiste, www.ansup.co.za, vir n magdom inligting met verskeie nuttige skakels en kontakte. Raadpleeg die aanlynwinkel http://cycadsforafrica.com vir meer oor broodbome. www.prota.co.ke/en/home - Plant Resources for Tropical Africa Watter gewas word die meeste in die VSA besproei? Turfgrond! Die artikel The-Environmental-Cost-of-US-Lawns kan by http:// ezinearticles.com afgelaai word.

441

akkerbou & tuinbou Boomneute

1. Oorsig
Suid-Afrika beskik oor die klimaat en ekologie om n erkende produsent en waardetoegevoegde verwerker van die meeste neute te word. Die oestyd in die suidelike halfrond is ideaal vir neute dit val net voor die grootste internasionale markvraag na neute, naamlik die Kersseisoen. Die vernaamste boomneutgewasse wat in Suid-Afrika verbou word, is makadamia- en pekanneute. Die Industrial Development Corproration (IDC), wat aktief daarna streef om nuwe howaarde-tuinboubedrywe te vestig, het ook okkerneut- en pistasieneut-projekte begin.

2. Makadamianeute
Vir inligting oor makadamianeute, asook notas vir kwekers, besoek www. samac.org.za. Makadamianeute is inheems aan subtropiese Oos-Australi, Indonesi en Nieu-Kaledoni. Hulle word nou ook in ander dele van die wreld verbou, soos Sentraal-Amerika en Suid-Afrika. Makadamiabome se grond- en klimaatsvereistes is soortgelyk aan di van avokadobome en word suksesvol verbou in areas waar avokadobome as gevolg van grondswamsiektes doodgegaan het. Die vetinhoud van makadamianeute is hoog, ongeveer 70%, alhoewel die grootste gedeelte hiervan gesonde mono-onversadigde vette is. Rou makadamianeute dra die Suid-Afrikaanse hartmerk as n erkende deel van die Hart- en Beroertestigting se gesonde eetplan. Makadamianeute is ook ryk aan vitamiene en minerale. Hulle kan rou of gerooster geet word. Die bedryf is sterk uitvoergerig en beskik oor enorme groei- en ontwikkelingspotensiaal. Suid-Afrika het tans ongeveer 27,000 ton neut-in-dop, wat behoort te groei oor die volgende sewe tot tien jaar soos nuwe aanplantings gedoen word en nuwe boorde hul volle produksie bereik. Die Suid-Afrikaanse bedryf is trots op sy sterk privaatonderneminggrondslag en die beheer- en bestuurstrukture word befonds, gevestig en bestuur deur die kwekers, verwerkers en bemarkers, wat hulle tot die suksesvolle toekoms van die bedryf verbind het. SAMAC (kyk opskrif 9) het ook kontak genisieer met ander makadamianeut-produsentlande in Afrika, soos Kenia, Malawi en Zimbabwe, om waar nodig samewerking te bevorder. SAMAC is n lid van die International Tree Nut Council (INC), en ook n lid van die INC se makadamia-komitee wat n gemeenskaplike visie van toenemende wreldwye makadamia-verbruik fasiliteer.

en op die walle van die Oranjerivier naby Kimberley. Daar is ook n paar produsente in Noord-KwaZulu-Natal. Pekanneute is voedsaam en ryk aan proteen, sink, vitamiene en koolhidrate. Hulle het ook eienskappe wat cholesterol verlaag en die bome se sterk hout word vir meubels en vloere gebruik. Pekanneutbome groei baie vinnig en raak redelik hoog as hulle groei nie beheer word nie. Hulle groei welig in valleie en langs riviere waar dit in die winter koud is en ryp voorkom. Hulle produseer elke tweede jaar n goeie oes, met n swakker oes elke afwisselende jaar (alternatiewe drag). Die gemiddelde opbrengs is 1,5 ton per hektaar. Die optimale opbrengs in die Oranjeriviergebied is ongeveer 3 ton per hektaar. Kommersile kultivars is Ukulinga, Barton, Moore (Bester), Choctaw en Wichita. Laasgenoemde twee kultivars word nie aanbeveel vir gebiede met ho renval en ho humiditeit nie, omdat skurfsiekte n probleem kan wees. Die uitvoermark vir pekanneute groei, met die meeste pekanneute wat na die VSA en China uitgevoer word, terwyl Indi toenemende hoeveelhede invoer. Die bedryf neem met bykans 2 000 hektaar per jaar toe, waarvan SuidAfrikaanse produksie verwag om 45 000 ton per jaar te wees teen 2020. Vir n plaas met n betroubare waterbron en n gunstige klimaat, is pekanneute n goeie besproeiingsgewas om te oorweeg. Pekanneute kan n goeie manier wees om boerderyrisikos te versprei, veral gesien in die lig van die uitvoerpotensiaal. n Waarskuwing word egter gerig dat beplanning, en veral finansile beplanning, baie belangrik is: wanneer na pekanneute oorgeskakel word, sal daar geen inkomste wees totdat die bome begin dra nie.
Bronne: South African Pecan Producers Association (SAPPA); Pecans & profits, Farmers Weekly 14 Januarie 2011; SA pecan industry set for a boom, Farmers Weekly 21 Januarie 2011

4. Kasjoeneute
Kasjoebome is inheems aan die kusduine van die noordoostelike dele van Brasili. n Plant kan binne drie jaar van n saad tot n saadprodusent groei. Voordelige eienskappe van kasjoebome Dit produseer kasjoeneute. Wyn kan gemaak word van die kasjoe-appelsap en van hierdie wyn kan brandewyn gedistilleer word. Hulle is goeie skadubome omdat hulle immergroenblare en n wydverspreide blaardak het. Sap met insekdodende eienskappe kan van die stamme getap word. Dit kan ook as n vernis gebruik word. Kasjoebome kan vir brandhout en houtskool afgekap word. Waardetoegevoegde geleenthede: Benewens die kasjoekern wat net 20% van die neut uitmaak, bestaan daar verskillende ander geleenthede: Kasjoebotter. n Sap wat ryk aan vitamien C is, kan ook onttrek word uit die kasjoeappel, n vals vrug wat om die neut vorm. Die Brasiliaanse lugdiens, Varig, bedien kasjoe-appelsap op sy vlugte en die Ngutshane-landgoed ondersoek die moontlikheid om n soortgelyke projek in Suid-Afrika te loods. Selfs die giftige kasjoeneutdopvloeistof kan in nuttige produkte verwerk word, soos epoksiehars, skeepsvernis en wryfstof vir motorremvoerings, wat beteken dat die potensiaal vir produkte wat daaruit voortspruit, groot is.
Bron: Inligtingspaket oor kasjoeneute by www.daff.gov.za.

3. Pekanneute
Vir inligting oor pekanneute, besoek www.sappa.za.org. Die pekanneut is afkomstig van die VSA en is verwant aan die bekende okkerneut wat in gematigde streke verbou word. Pekanbome floreer ook in Suid-Afrika. Hulle word verbou in die Vaalharts-gebied, Tzaneen, Magoebaskloof, Louis Trichardt, Levubu, Witrivier, Nelspruit

442

5. Pistasieneute
Pistasieneutbome is bladwisselende bome wat gemiddeld 3 meter hoog en 5 meter breed is. Pistasieneutbome hou van kort, koue winters en lang, warm somers. Die pistasieneutboom is nie kieskeurig nie en kan in arm grond groei. Beter grond verseker egter beter gehalte neute en n groter oes en maak die bome se versorging makliker. Hulle behoort gedurende hul sesde jaar neute te begin produseer. Bemestingstof speel n baie belangrike rol en is vir die grootste deel van die produksiekoste verantwoordelik. Stikstof, sink en boor is van die elemente wat hierdie bome benodig. As die bome eers groot genoeg is, verg die boorde baie min aandag in teenstelling met die hoogs intensiewe bestuur van die eerste vyf jaar van die boom se lewe. n Boom behoort 10 kg verkoopbare neute in volle produksie te lewer, wat binne 10 tot 15 jaar bereik word. Ongeveer 100 tot 150 ton pistasieneute word jaarliks hoofsaaklik uit Iran en Turkye na Suid-Afrika ingevoer om onder plaaslike handelsmerke verpak te word. Green Valley Nuts (vind kontakbesonderhede verder in die hoofstuk), voorheen as pistasiekwekers gelys, het na pekanneute as die meer winsgewende oes oorgeskakel.

7. Kokosneute
Die kokosneut word op groot of klein skaal in amper al die tropiese lande gekweek en word vir baie dinge gebruik aangesien elke deeltjie van die plant benut word. Hoewel die vrugte geet word, is die vernaamste gebruik daarvan die produksie van gedroogde klapper, wat die gedroogde wit kern is. Dit word f plaaslik behandel f uitgevoer vir die ekstraksie van olie die oliekoek wat oorbly, word as beesvoer gebruik. Klapperolie word gebruik vir die maak van kookolie en margarien en die swakker gehalte olie vir seep, kerse, ensovoorts. Die vesel van die doppe wat as klapperhaar bekend staan (Engels coir), word gebruik om tou, borsels, sakke, matte en beddegoed te maak. Die doppe word as brandstof gebruik in gebiede waar hout skaars is. Groen kokosneute word dikwels as n vars en verkoelende drankie verkoop. Klappermelk is steriele babakos. Hutte kan van die blare en stamme gebou word. Kokosneutpalms kan by die aktiwiteite van kleinskaalse boere ingesluit word en kan om huise in die subtropiese en kusgebiede van Suid-Afrika gekweek word. Draende palms by Burgershall Navorsingstasie en in NoordKwaZulu-Natal het bewys dat geselekteerde klone vrugte sal dra in gebiede waar piesangs groei.
Kry die Coir Institute besonderhede by opskrif 9.

6. Okkerneute
Okkerneutbome is baie groot, langlewende bome wat tot 16m hoog met n spanwydte van 35 meter kan word. Hulle klimaatsvereistes is soortgelyk aan di van appels, wat beteken dat hulle koue winters en dro somers verkies. Okkerneutbome het lang penwortels en benodig dus vrugbare grond om goed te vaar. Goeie dreinering is ook noodsaaklik. Plant okkerneute in die winter in goed voorbereide grond. Die okkerneut se wortels skei n toksiese stof af, wat beteken dat die bome nie te naby aan ander plante geplant kan word nie. Klimaatsvereistes vir okkerneutproduksie sluit in ongeveer 800 mm besproeiingswater of renval per jaar, genoeg koue eenhede, vrugbare grond met goeie dreinering en temperature van hoogstens 34C. Okkerneute is deels selfbevrugtend, maar vir betroubare bestuiwing en verbouing is twee variteite nodig. Die manlike blomme is in lang amentums of blomkatjies op die vorige jaar se hout gerangskik, terwyl die vroulike blomme op nuwe spruite ontwikkel. Die blomme word deur die wind versprei en in sommige seisoene kan dit gebeur dat stuifmeelproduksie nie gelyktydig met die oopgaan van die vroulike blomme plaasvind nie. Okkerneute word deur n vlesige groen dop omsluit wat oopbars wanneer die neute volwassenheid bereik. Hoewel meganiese oestoerusting baie duur is, is dit n vereiste vir grootskaalse boerdery. Om op kleinskaal met die hand te oes, kan egter meer kostedoeltreffend wees. Skud die boom om die neute los te maak. Was die neute om die tannien te verwyder wat hulle kan vlek en laat dit dan n paar dae lank in die son droog word terwyl dit gereeld omgedraai word. Die neute is droog wanneer die kerns bros raak. Okkerneute is nie n vars produk wat onmiddellik nadat dit geoes is, uitgevoer kan word nie. Neute in die dop kan vir n jaar of langer in n dro plek bewaar word; kerns moet verkoel word. Die grootste plaagprobleem is vols, maar siektes soos vrotpootjie wat deur waterdeurdrenkte grond veroorsaak word en die gevreesde okkerneut-skroeisiekte wat swart vlekke op blare, uitspruitsels en jong neute kan veroorsaak kom ook voor. Dit kan selfs die kern laat verskrompel en tot terugsterwing lei. Dit kan voorkom word deur die bome met n koperspuitstof soos Kocide te spuit wanneer hulle rustend is. Die onbeskikbaarheid van plantmateriaal beperk die sukses van okkerneutproduksie in Suid-Afrika. Die IDC hoop dat Rotondo Walnuts, sy besproeiingsonderneming op die walle van die Garieprivier by Aliwal-Noord, uiteindelik aan n nuwe landboubedryf stukrag sal verleen. Die visie van die projek is om teen 2014 500 ha okkerneutbome in volle produksie te h. (Dit duur gewoonlik vyf jaar voordat okkerneutbome begin dra en tot tien jaar langer om volle produksie te bereik.) Die IDC is van mening dat daar steeds genoeg plek in die internasionale mark vir Suid-Afrikaans-geproduseerde okkerneute is, omdat dit ses maande uit fase met die ander belangrike produksiestreke, waarvan Kaliforni in die VSA die grootste is, geproduseer word.

8. Haselneute, amandels en kastaiings

Volledige inligting oor haselneute is beskikbaar by www.hazelnuts.org.au, n Australiese webtuiste. Haselneute is bladwisselend en benodig dus n koel winter met genoeg koue om die rustoestand van die blom- en groeiknoppe te beindig. Hierdie gewas pas die beste aan by die koeler, suidelike dele van Australi en die gebiede waar die somer nie uitermatig warm is nie. n Gemiddelde jaarlikse renval van meer as 900 mm is verkieslik met bykomende besproeiing om die vogtekort aan te vul wanneer die renval onder die gemiddelde is. Haselneute het reeds net in Australi n bestaande kleinhandelmark van $40 miljoen.
Haselneute is gedek in die Maart 2012 uitgawe van TradeProbe, wat u by www. namc.co.za kan lees.

Die webtuiste van die Almond Board of California, www.almondboard.com, bevat n magdom inligting oor amandels. Die sentrale dele van Kaliforni produseer 82% van die wreld se amandels en voer amandels na meer as 80 lande uit. In n Landbouweekblad-artikel getiteld Vooruit met amandels, skryf Lucille Botha oor die Le Roux-familie naby Montagu in die Wes-Kaap. Dit het volharding en heelwat eksperimentering van hulle geverg (bv spasiring tussen bome, grondvoorbereiding, die opbou van n bemarkingsnetwerk) om die grootste amandelboerdery-onderneming in Suid-Afrika te vestig. Die Europese of Spaanse kastaiing is n groot, imposante boom wat honderde kilogram neute kan dra sodra dit volwassenheid bereik. Dit kan 12m x 12m bereik en pas die beste by n koel klimaat aan. Kastaiings groei welig in diep, leemagtige grond en word gewoonlik nie deur ryp benvloed nie omdat hulle later in die lente blom. Goed bemeste en gedreineerde grond is ideaal. Kastaiings anders as haselneute is deels selfbevrugtend, maar sal meer produktief wees as dit deur n ander variteit bevrug word. Windbestuiwing is die belangrikste kruisbestuiwingsmetode. Die kastaiings se afsonderlike manlike en vroulike blomme gaan in November oop. Die manlike blomme vorm op lang, geel amentums, terwyl die onopvallende vroulike blomme by die basis vorm. Inligting oor kastaiings en ander neute is beskikbaar by www.stonemans. com.au.
Source: www.hazelnuts.org.au, www.landbou.com, www.stonemans.com.au

443

9. Belanghebbendes
BOKOMO Tel: 021 970 7300 www.bokomo.co.za HORTGRO SERVICES Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za I & M Smith Tel: 011 781 6150 www.iandmsmith.com Industrial Development Corporation (IDC) Food, Beverages and Agro Industries SBU Tel: 011 269 3000 SAMAC is een van die subtropiese kwekersverenigings wat aan die SA Subtropical Growers Association (Subtrop) behoort. Subtrop se veldamptenare bied tegniese kundigheid aan makadamiakwekers. Besonderhede verskyn in die hoofstuk oor subtropiese vrugte. South African Pecan Producers Association (SAPPA) Tel: 012 329 9868 www.sappa.za.org

Klein Doornrivier Tel: 044 272 2405 Roux Pecans Tel: 053 204 0001 www.rouxpecans.com

Ander
Ace Nut Traders Tel: 011 791 7467 www.acenuts.co.za Coir Institute Tel: 011 262 4262 www.coirinstitute.com Rotondo Walnuts Tel: 051 634 1145 / 082 372 6842 Senwes Agricultural Services Tel: 053 474 9600/18 Jaco Vermeulen 082 948 2557 www.senwes.co.za Terratek Tel: 018 581 1016 www.suidwes.co.za

Universiteit Stellenbosch Departement Hortologie Tel: 021 808 4900 http://academic.sun.ac.za/ LNR Instituut vir Tropiese en horticulture/ Subtropiese Gewasse (ITSG) Tel: 013 753 7000 TechnoServe infoitsc@arc.agric.za Tel: 011 482 6005 www.arc.agric.za www.technoserve.org.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2818 www.ufs.ac.za/plantsci

10. Publikasies en webtuistes

Kyk na die webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is bv. www. samac.org.za en www.sappa.za.org Confronting Climate Change besoek www.climatefruitandwine. co.za. Klimaatverandering sal n direkte impak op renvalpatrone, temperatuurspelings, peste- en siekteverspreiding, ensovoorts h. International Tree Nut Council (Nutrition Research and Education Foundation) www.nuthealth.org International Nut and Dried Fruit Council Foundation (INC) www. nutfruit.org www.macadamias.org.uk, die International Macadamia Advice Centre webtuiste wat in 2011 deur SAMAC van stapel gestuur is. www.macadamias.org die webtuiste van die Australian Macadamia Society Die Northern Nut Growers Association (Noord-Amerika) webtuiste is www. northernnutgrowers.org. Die Hawaiian Macadamia Nut Association www.hawaiimacnut.org Die SA Pecan Journal is n kwartaallikse nuusbrief wat SAPPA lede ontvang. Kyk na die volgende inligtingspakkette (Info Paks) klik op Publications in die kieslys by www.daff.gov.za: Nuts: Cultivating cashew nuts Nuts: Cultivating macadamias Fruit: Cultivating pecan nuts
Ons bedank vir Derek Donkin (Subtrop) vir terugvoer oor die konsephoofstuk

The South African Macadamia Departement Dierkunde en Association (SAMAC) Entomologie Tel: 015 307 3676 Tel: 051 401 2427 www.subtrop.net Oor spesifieke neute:

Makadamianeute
Vind die lys van SAMAC-geaffilieerde kwekerye en die kwekery-kontrolelys by www.samac.org.za. Eastern Produce SA Tel: 015 307 3120 http://easternproducesa. co.za Emvest Nuts Tel: 012 003 0220 Golden Macadamias Tel: 013 733 5034 www.goldenmacadamias. co.za Green Farms Nut Company Tel: 013 751 1686 www.gfnc.co.za Ivory Macadamias Tel: 082 967 6757 Lowveld Nuts Tel: 013 751 2326 Maclands Estate Tel: 015 556 7700 Mayo Macs Macadamias Tel: 013 733 4600 Pioneer Foods Tel: 021 970 7300 www.pioneerfoods.co.za Royal Macadamias Tel: 015 583 0394 www.royalmacadamia.co.za Sage Foods Tel: 082 227 4674 Tzamac Tel: 083 626 9564

Pekanneute
Ambassador Foods Tel: 013 750 1192 www.ambassadorfoods.co.za Elandsdraai Pecan Growers Tel: 083 302 2413 Ghaapseberg Foods Tel: 082 300 9821 www.pecansouthafrica.com Green Valley Nuts (GVN) Tel: 053 353 3308/9 HL Hall and Sons Tel: 013 753 5700 www.halls.co.za Karoo Pecans Tel: 082 460 8167 www.karoopekans.co.za

444

akkerbou & tuinbou Bosbou

1. Oorsig
Die Industry Information-opsie op www.forestry.co.za bied n oorvloed inligting. Kyk ook na die jongste SA Forestry Industry Abstracts op daardie webwerf. Omtrent die helfte van die meer as 1 700 inheemse boom- en struikspesies wat in Suid-Afrika gevind word groei langs die Suid- en Ooskus en op die suidelike en Suidoostelike hange van die binnelandse berge. Die ander helfte is versprei oor die binnelandse plato. Inheemse woude is onontbeerlik vir die land se erfenis, skoonheid, wildlewe en omgewing terwyl die kommersile woude werk en ekonomiese geleenthede voorsien vir baie mense veral in die landelike gebiede. Plantasies dek omtrent 1,3 miljoen ha van Suid-Afrika. Meer as 80% hiervan word gevind in Mpumalanga, KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap. Plantasies kan geklassifiseer word in twee hoofkategorie: hardehout en sagtehout. Eucalyptus (meestal Eucalyptus grandis en sy bastervorms) en Akasia (Acaia mearnsii) is die vernaamste hardehoutspesies wat in Suid-Afrika aangeplant word. Die denneboom (waarvan Pinus patula die mees bekende spesie is) is die basis van al Suid-Afrika se sagtehoutplantasies. As n land wat arm is aan bome (waar inheemse woude beskerm word) moes Suid-Afrika amper geheel en al staatmaak op die ontwikkeling van eksotiese woudplantasies om te voldoen aan die aanvraag vir hout. Korporatiewe ondernemings is verantwoordelik vir omtrent 70% van timmerhoutproduksie. Omtrent 23% is in die hande van boere kommersieel- en opkomende boere- en 7% is in die hande van die staat. Die bosboubedryf is een van die strategiese ekonomiese sektore in SuidAfrika met n betekenisvolle bydrae tot ekonomiese groei en werkskepping. Die bosbousektor (bosbou en woudprodukte) dra ongeveer 1% by tot die BBP wat R30 biljoen n jaar genereer en omtrent 170 000 mense in diens neem. Bosbou is daar geplaas om bykomende, volhoudbare werk te skep. Ten einde aan te plant in die beplande nuwe gebiede wat weerspiel word in die bedryfsbeleid-aksieplanne en die BBBEE bosboumanifes sal tot 20 000 werksgeleenthede skep in die Oos-Kaap slegs deur timmerhout aan te plant. Baie geleenthede laer af in prosessering en vervaardiging maak die potensile bydrae tot werkskepping in die land enorm.

Bosbou en houtgebaseerde produkte word gekategoriseer volgens die versoeningstelsel (HS) n internasionale metode vir die klassifisering van produkte vir handelsdoeleindes. Die kategorie is soos volg: plantasiebosbou, houtspaander, saagmeulbedryf, houtskool, timmerhoutplanke, myntimmerhout en papier (koerantpapier) handwerkvullers, pale en behandelde pale.
Bronne: Farmers Weekly 29 April 2011 bladsy 8 en 9; 6 Mei, 2011 bl25; 27 Mei 2011 bladsy 78. SA Yearbook 2010/11 beskikbaar op www.gcis.gov.za; Forestry and Wood Products Market Value Chain Profile 2010-2011 op www.daff.gov.za

2. Internasionale sakeomgewing
Kry die International News afdeling by www.forestry.co.za.

Woude bied n wye reeks artikels en dienste wat aan essensile en alledaagse benodighede voldoen. Hulle dien as habitat vir drie derdes van landdiere en plantspesies, voorkom gronderosie en die afvloei van water, behou die chemiese balans van grond, lug en water; herwin voedingstowwe; breek besoedelde stowwe af; maak die lug en water skoon; is noodsaaklik vir beskerming teen waterskeiding en grondformasie en speel n groot rol in die regulering van die klimaat. Die vernaamste bedreigings vir die wreld se woude is omskakeling na landbou, onwettige afkap van bome, groei in populasie, armoede en verstedeliking. Die ontbossing en uitdunning van natuurlike woude hou n bedreiging in vir biodiversiteit en is dus gewigtige wreld en individuele aangeleenthede. Die vernaamste globale aangeleenthede wat verband hou met die bestuur van woude is ontbossing deur die onwettige afkap van bome. Die afkap van bome in beskermde gebiede of HCV gebiede en voorsiening van timmerhout van kontroversile bronne. Die uitdaging van volhoubare ontwikkeling l in die balansering van die groeiende vraag na grondstowwe wat deur woude geproduseer word wat omgeskakel word in goedere en dienste met verhoogte ekologiese landskap en sosiale waardes en die bou van belanghebbendes se vertoue in die volhoubare bosprodukdedryf.
Bron: www.mondigroup.com

Die Centre for International Forestry Research (CIFOR) se publikasies sluit titels in oor bosbestuur, bosnavorsing, bosdegradasie en talle ander nuttige werktuie vir wetenskaplikes en diegene wat oor die toekoms van die wreld se woude besorg is. Besoek www.cifor.cgiar.org/publications www.communityforestryinternational.org Community Forestry International www.fao.org/forestry/wfc/en webtuiste van die Wreld bosboukongres. Die volgende kongres sal in 2015 plaasvind en sal in Durban gehou word (geluk, Suid- Afrika!) www.un.org/esa/forests/index.html die United Nations Forum on Forests (UNFF), is die plaasvervanger van die Intergovernmental Panel on Forests (IPF) www.foresters.org Global Association of Online Foresters.

3. Plaaslike sakeomgewing
U sal die jongste inligting aantref by www.forestry.co.za.

Uitdagings 1. Die land se bebosde gebied het afgeneem oor die laaste jare as gevolg van kwessies soos plae, skade, siekte en vuur 2. Die omgewingsimpak-assessering word vereis voor n waterlisensie aan u toegeken word en die wetlike omgewing is nie eenvoudig nie. n Paar nuwe waterlisensies is uitgereik vir nuwe bebossing en baie privaataanplanters het die bedryf verlaat.

445

3. n Sterk Suid-Afrikaanse rand skakel om na n afname die volume en waarde van uitgevoerde timmerhout-en minder geld vir sektor. Vrae rondom landhervorming lei tot onsekerheid en die afname in 4. beleggings deur timmerhoutaanplanters.
Kry die BBBEE Forestry Charter onder die industry info kieslysopsie by www. forestry.co.za.

5. Nuus oor opkomende boere

Dit is bewys dat gemeenskappe wat die inisiatief geneem het om potensile landverwante ekonomiese byvoordele te ontgin het die vrugte daarvan gepluk. Bosbou is vinnig besig om een van menigte geleenthede vir AGROsake te word waarin landelikgebaseerde gemeenskappe hul begewe. Volgens Lizeka Zwane, hoof van die Woud en bosbou sake-eenheid by die Industrial Development Corporation (IDC), het die sektor die potensiaal om n bykomende 50 000 werksgeleenthede te skep as dit behoorlik aangewend word. Themba Radebe, gebaseer in Mabandla, landelike KwaZulu-Natal, is een van die begunstigdes van die verskeie befondsingsinisiatiewe in die IDC portfolio wat daarop gemik is om die onkeerbare potensiaal van die bosboubedryf te ontgin. Afgesien van sy 20 jaar-ondervinding in bosbouwerk, aanvanklik by Sappi en later by die Mondi papiergroep het Radebe in vennootskap met die gemeenskapslede in Mabandla 1 300 hektaar landgoed gekoop. Vandag is Mabandla landgoed n tuiste vir die meeste fyngom en timmerhout spesies in Suid-Afrika en bykomend kyk die staat daarna om nog 100 hektaar by te voeg van die mees gesogte Eucalyptus spesie. Mabandla landgoed oes huidiglik omtrent 150 ton timmerhout per dag en het omtrent 70 permanente werknemers op sy boeke van stapelaars tot kettingsaagoperateurs. Die aantal werknemers neem dikwels toe tot oor 100 veral gedurende die spits oestyd. Hoewel Radebe nie Mabandla se omset sal bespreek nie, is dit n betekenisvolle prestasie vir n onderneming met so n nederige geskiedenis. Die begunstigde ketting in die sektor is massief. Die multibiljoen pulp- en papiersektor en meubelbedryf is net n paar sleutelaanwysers na die winsgewende aard van hierdie bedryf. Ten einde sy bestuursvaardighede verder te slyp, het Radebe n vennootskap aangegaan met Peter Nixon en saam het hulle Rural Forest Management (RFM) gestig n onderneming wat opleiding en ondersteuning bied aan bemarking- , administratiewe en finansile- en bestuursbystand verleen aan bosbouprojekte in suidelike KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap. Deur middel van die RFM, is die Mabandla projek nou gekoppel aan drie goedgevestigde bosbouprojekte in die Umzimkulu distrik en vele meer projekte is in die pyplyn. Tot sy krediet is Mabandla gesertifiseer deur die internasionale Forestry Stewardship Council wat beteken dat dit volhoubaar bestuur word en voldoen aan die streng omgewingskodes en praktyk. Zwane is aanvullend tot Radebe en die Mabandla gemeenskapsprestasie en die IDC is toegewyd om die hulpbrongaping te oorbrug vir entrepreneurs wat daarna streef om te waag met die bosbousektor.
Bron: uittreksels uit IDC persvrystelling, 15 November 2011

Daar word beraam dat n opwaartse 5060% van bestaande beboste gebied van kommersile bosbouplantasies onderworpe is aan landeise. Gegewe die belangrikheid van die bedryf in terme van sy bydrae tot die Suid-Afrikaanse ekonomie en die opheffing van die landelike gemeenskappe, is dit essensieel dat hierdie voordele nie ondermyn word nie deur onvolhoubare landhervormingsinisiatiewe. Verskeie modelle wat n wen-wen situasie bewerkstellig vir beide landeienaars en nuwe begunstigdes is gespekuleer. n Yslike verskuiwing van private landeienaarskap tot nuwe begunstigdes word beoog. Alle nuwe bebossing sal gemeenskapgebaseer wees en die pad vorentoe vir bosbou-ondernemings om hul benodighede te beveilig sal deur vennootskappe met begunstiger geskied.
Bronne: Farmers Weekly 27 Mei 2011 bl. 78; SA Yearbook 2010/11 beskikbaar op www.gcis.gov.za

Geleenthede in bosbou en bosbouprodukte sluit die volgende in: Skrynwerk in die boubedryf: Swart eienaars van saagmeule kan diversifiseer deur deure, rame, vloere en planke, hoofsaaklik in dennehout, te begin maak. Daar bestaan In uitvoerpotensiaal. Houtskool: Klein wattelplantasies kan gebruik word om houtskool van ho gehalte te produseer. Dit kan aan die hand van die Werk-virWater-program ontwikkel word. Gemeenskapsbosbou: Klein plantasies kan na gemeenskapstrusts oorgedra word om Gemeenskapsprogramme vir Private-Openbare Vennootskappe (CPPPs) met saagmeule en ander houtverwerkings maatskappye te vorm. Die verbetering van houtgehalte: Die opleiding van die eienaars van saagmeule in houtverwerking, veral die verwerking van dennehout. Die uitbreiding van die bosbou-area: Die Oos-Kaap is die enigste provinsie wat sy bosbou-area kan vergroot. Ongeveer 120 000 ha kan beplant word, meesal in die voormalige Transkei. Inheemse plantasies: Klein plantasies van inheemse hardehout (geelhout, swarthout) kan in beperkte mate geoes word. Nuwe hardehoutplantasies: Daar is n behoefte aan meer bloekomhout (saligna) en wattel. Papier-en-pulpmeul Behandelde pale Houtspaanderaanleg: Indien hout per spoor uit Mthatha vervoer sou kon word, sou In houtspaanderaanleg vir uitvoerdoeleindes in Oos-Londen opgerig kan word.
Bron: www.ecdc.co.za (aangepas)

4. Bosbousertifisering
Gaan na die Forest Stewardship Council (FSC)-webwerf www.fsc.org. Om meer van bosbousertifisering te wete te kom, kontak SGS Suid-Afrika by 021 506 3280 of die SA Buro vir Standaarde (SABS) by 012 428 7911.

Die sertifisering van plantasies en bosbouprodukte het in die vorige dekade ontwikkel as In omgewingsinisiatief om die verwoesting van die wreld se natuurlike bosse en woude te stuit. Sertifisering behels In onafhanklike, volgehoue evaluering of oudit van In organisasie se bosbestuurpraktyke, om vas te stel of hy aan In reeks nasionaal en internasionaal erkende sosiale, ekonomiese en omgewingstandaarde voldoen. Suid-Afrika verleen voorkeur aan die sertifikasie van die Forest Stewardship Council (FSC). Hierdie sertifikate bepaal die standaarde wat wreldwyd geld en skryf streng, prestasiegebaseerde maatstawwe voor, en word toenemend deur sowel omgewingsbewustes as verbruikers geis. Suid-Afrika beskik verreweg die grootste persentasie gesertifiseerde woude ter wreld.
Bron: www.forestry.co.za

446

Werknemers van die Suid-Afrikaanse papiervervaardiger, Sappi gaan voordeel trek uit die breedgebaseerde swart ekonomiese bemagtiging (BBBEE) transaksie tussen Sappi en die swart beleggingsmaatskappy, Lereko Property Consortium waarvan Lereko Investments aan die hoof staan asook ander begunstigdes soos die Malibongwe Women Development Trust en die finansile dienste maatskappy, AMB Capital het 12.5% ontvang uit die transaksie. Die SAPPI stigtingstrust het 10% ontvang. Die begunstigdes van die trust sluit die plaaslike gemeenskappe en aanplanter organisasies, wat rondom SAPPI se meules en plantasies gele is, in. SAPPI is betrokke by verskeie gemeenskapsprojekte soos die Project Grow program wat die gemeenskapslede in landelike gebiede bystaan met aspekte van die bosboubesigheid soos finansile hulp en tegniese bystand. Sappi bied verskeie finansile bystandprogramme wat boere in staat stel om nuwe bome te plant en te onderhou. Afgesien van finansile bystand ontvang boere ook vry saadjies wat geskik is vir die perseel sowel as vry tegniese bystand.
Bron: aangepas uit die artikel BBBEE deal benefits employees and communities op www.polity.org.za

Papiervervaardigingsvereniging van Suid-Afrika Tel: 011 803 5063 www.pamsa.co.za Suid-Afrikaanse saagmeulebedryf (SSA) Voorheen die Suid-Afrikaanse saagmeulvereniging (SALMA) Tel: 044 343 1720 southeys@iafrica.com Suid-Afrikaanse bosboukontrakteursvereniging (SAFCA) Tel: 011 392 4870 of 011 392 4643 Steenkamp, Jaap (Dr.) (George-kampus) jaapst@iafrica.com of annvi@icon.co.za www.safca.co.za SAFCA is n vereniging van bosboukontrakteurs met die doelwit om bosbou kontraktering te bevorder, kontrakteurs by te staan met tegniese inligting en hulle te verteenwoordig op nasionale forums en liggame. Suid- Afrikaanse houtbewaringsvereniging Tel: 011 974 1061 www.sawpa.org.za The Wood Foundation (TWF) Tel: 011 974 1061 www.thewoodfoundation.co.za TWF is n organisasie wat die hele bosbousektor waardeketting verteenwoordig vanaf die aanplant van bome tot die bou van timmerraamhuise. Die doelwitte van die stigting is om die voordele van groeiende bome te bevorder en die gebruik van hout as voorkeurmiddel in die konstruksie van huise en die vervaardiging van alle soort produkte.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Bosboubeleid en strategie Tel: 012 336 7500
Kry die forestry kiesopsielys by www.daff.gov.za. Die contacts-opsie gee die kontakbesonderhede vir die nasionale bosboubeamptes

DAFF het begin met die ontwikkeling van die Bosbou 2030-padkaart, wat bedoel is om hierdie sektor behulpsaam te wees in die verwerkliking van sy potensile bydrae tot werk- en welvaartskepping, sowel as die behoud van biologiese diversiteit. Dit weerspiel ook alle hedendaagse tendense in bosbou wreldwyd. Die beleidsinstrumente wat betrekking het op die bosbousektor is: Die Nasionale Wet op Bosse (Wet no 84 van 1998) wat volhoubare bestuur van woude en die beskerming van woude en bome asook deelname van die gemeenskap reguleer. Die Nasionale Wet op Veldvure, Wet no 101 van 1989 betrokke by die bekamping van veld- en bosvure. Die wet op die Wattelbasbedryf, Wet no 23 van 1960 wat voorsien vir die beheer van die wattelbas Die bossektor transformasie manifes Die plant van bome is n taamlik gereguleerde proses. n Waterlisensie en omgewingsimpak-assessering (EIA) word vereis Sekere bome word deur die wet beskerm, en enigiemand wat dit wil afkap of verbruik, moet by hul plaaslike DAFF-kantoor om die nodige lisensie aansoek doen. Ingevolge artikel 15 (1) van die Nasionale Wet op Bosse mag niemand enige beskermde boom afkap, versteur, beskadig of vernietig, of enige beskermde boom of enige bosproduk wat van sodanige boom afkomstig is, sonder In lisensie besit, versamel, verwyder, vervoer, uitvoer, koop, verkoop, skenk of op enige ander wyse verkry of daaroor beskik nie. Besoek www.plantzafrica.com/miscell/protecttree.pdf.

Ander
Dendrological Society and Foundation Tel: 012 567 4009 www. dendro.co.za 0 Institute for Timber Construction South Africa Tel: 011 974 1061 www.itc-sa.org Institute of Timber Frame Builders Tel: 021 845 4435 www.itfb. co.za South African Utility Pole Association Tel: 083 627 6897 Technical Association of the Pulp and Paper Industry of South Africa (TAPPSA) Tel: 031 764 2494 www.tappsa.co.za

8. Opleiding en navorsing
Kry die Research and development-opsie by die Forestry blaaie by www.daff.gov.za. Skills Development en aantekeninge oor navorsing (onder industry info) kan gevind word by www.saforestry.co.za. Besoek www.irfe.info vir inligting oor die internasionale vennootskap vir bosbouopvoeding (IPFE). Kontak die Bosboubedryf museum en inligtingsentrum by 013 764 1058.

Algemene rolspelers
Forest Industries Training Providers Association (FITPA) Tel: 033 394 7207 safcaadmin@lantic.net www.safca.co.za FP&M SETA (Fibre Processing and Manufacturing Education and Training Authority) Tel: 011 234 2311 www.fpmseta.org.za Die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) verantwoordelik vir opleiding in die bosbousektor Talle ondernemings bied kort kursusse en ander opleiding aan. Die leser word verwys na FITPA of FP&M SETA vir n lys hiervan.

7. Verenigings wat betrokke is

Bosbou Suid-Afrika (FSA) Tel: 011 803 3403/4 hoofkantoor Tel: 033 346 0344 Pietermaritzburg streekskantoor www.forestry.co.za Bosbou Suid-Afrika verteenwoordig die belange van 11 korporatiewe bosbou-ondernemings, sowat 1 300 kommersile en sowat 20 000 opkomende kleinskaalse timmerhout aanplanters in die land. In geheel besit en beheer die lidmaatskap ver oor die 90% van die bedryf se plantasies. Dit word dus beskou deur al die rolspelers, beide privaat en in die openbaar, as n verteenwoordigende liggaam van die Suid-Afrikaanse bosboubedryf.

447

Tersir en navorsing
Durbanse Universiteit van Tegnologie Departement Pulp en Papier Tel: 031 373 2123 www.dut.ac.za Die Universiteit van Pretoria FABI Bosbou en Landboukundige biotegnologie-instituut Tel: 012 420 3938/9 www.fabinet.up.ac.za

10. Publikasies en webtuistes

Besoek die webtuistes van rolspelers wat vroer in die hoofstuk gelys is. The Forestry Handbook, gepubliseer deur Suider-Afrikaanse Instituut van Boswese. Besoek www.saif.org.za vir besonderhede (soek die Forestry Handbook-kieslys) of kontak 082 523 8733. Kry ook ander publikasies hier soos Southern African Forestry Journal (SAFJ) and the Fire Managers Handbook on Veld and Forest Fires (deur William C. Teie, redigeer deur Tian Pool). Forestry and Sawmilling Directory en Wood SA and Timber Times is bruikbaar vir enige een wat betrokke is by die bedryf. Besoek www. malnormags.co.za of skakel 011 726 3081. Kry die Industrial Products: Forestry and Wood Products Market Value Chain Profile 2010-2011 op die www.daff.gov.za, webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. (neem die Publications and Agriculture marketing opsies). Besoek ook die bladsye oor bosbou by www.daff.gov.za. Die Resource Centre opsie, voorsien, byvoorbeeld vinnige skakels na n aantal ou dokumente. Southern Forests: a Journal of Forest Science, gepubliseer deur die SuidAfrikaanse Instituut van Boswese (SAIF). Making the Most of Indigenous Trees Fanie en Julye-Ann Venter. Briza Publications. Rig n epos aan info@briza.co.za of besoek www.briza. co.za. Remarkable Trees of South Africa Neels Esterhuyse, Jutta von Breitenback, Hermien Sohnge. Briza Publications. Skryf aan info@briza.co.za of besoek www.briza.co.za. Tree Farming Guidelines for Sappi Outgrowers is n praktiese gids vir timmerhout-bosbou. Die handleiding is op CD-ROM beskikbaar (kontak 033 347 6629 of skryf aan Sandra.holder@sappi.com). Hoofstukke kan van www.sappi.com afgelaai word. Field Guide to Trees of Southern Africa (uitgegee deur Struik), bevat meer as 1 000 spesies. Kyk na www.struikpublishers.co.za Die A1-size plakkaat Pests & diseases in South African Forestry kan bestel word van die SA Forestry tydskrif. Skakel 031 303 6466 of skryf aan gaylene@artworks.co.za. Vind die artikel Afforestation in South Africa: Managing forestry resources using assessment plans by www.polity.org.za. www.paperpickup.co.za Mpact recycling webtuiste Bel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za om die pamflet Charcoal production in kilns te bekom. Dit is ook in Afrikaans beskikbaar. Agroforestry Die inlywing van bome in plaasstelsels het enorme potensiaal om die uitwerking van droogte te verlig, woestynvorming en ingesakte grond te voorkom. Bebossing kan ook help om voedselproduksie (vir mense en diere) n hupstoot te gee en om alternatiewe bronne te voorsien vir voeding of inkomste as opbrengste uit gewasse laag is. Met die klimaatsverandering wat na verwagting sal lei tot onvoorspelbare seisoene in die toekoms wat selfs groter druk sal plaas om landboukundige stelsels, voedselproduksie en voedselpryse. Bebossing is n lewensvatbare om bere te beskut teen die impak. Kry die artikel Surviving drought through agroforestry op die World Agroforestry Center webtuiste, www.worldagroforestrycentre.org. Verwys ook na die publikasies wat hier gelys is. Ons dank aan Roger Godsmark (Bosbou Suid-Afrika) vir die deurlees van die konsephoofstuk en vir deeglike kommentaar en terugvoer.

Forestry and Forest Products n wreldklas instituut wat werk Research Centre in die veld van plaagbekamping Tel: 031 242 2300 / 31 en siektes in die bosbou en http://ffp.csir.co.za landboukundige sektore n Gesamentlike onderneming Universiteit Stellenbosch tussen die WNNR en die Departement Bosbou en Universiteit van KwaZulu-Natal Houtkunde Tel: 021 808 3323 Fort Cox College of Agriculture http://academic.sun.ac.za/forestry/ and Forestry Tel: 040 653 8033/4/6 Bied alle vlakke van grade in bosbou www.fortcox.ac.za en houtwetenskap aan Institute for Commercial Forestry Research (ICFR) Tel: 033 386 2314 www.icfr.ukzn.ac.za Universiteit van Venda Departement Bosbou Tel: 015 962 8310 www.univen.ac.za

n navorsingsinstituut befonds Wetenskaplike en Nywerheidsdeur die privaatsektor en navorsingsraad (WNNR) timmerhoutbedryf Natuurlike bronne en omgewing Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za Nelson MandelaMetropolitaanse Universiteit Die Skool vir die Bestuur van Kry die gepubliseerde Natuurlike Hulpbronne navorsingshooftrekke en inligting Tel: 044 801 5019 / 111 oor die WNNR se betrokkenheid Josua.louw@nmmu.ac.za by bosbou op die webtuiste. www.nmmu.ac.za/georgecampus Rhodes Universiteit, Nasionale Diploma, BTech, die Universiteit van die MTech en DTech in bosbou. Witwatersrand en die Geakkrediteerde kort kursusse Universiteit van Kaapstad bied word ook aangebied. opleiding aan wat van toepassing is op die bosbou hoofstuk bv. SA Instituut van Boswese boswreld ekologie, bosbou Tel: 012 348 1745 ekologie, eko-fisiologie van bome www.saif.org.za Voeding, water & koolstof. Universiteit of KwaZulu-Natal Forestry Science, Community Forestry Science Tel: 033 260 5808 www.ukzn.ac.za

9. Maatskappye wat betrokke is

Die leser word verwys na die uitstekende Forestry and Sawmilling Diretory die mees omvattende gids vir almal betrokke by die bedryf. Verwys na www.timbersa.com of skakel 011 726 3081. Raadpleeg die omvattende Business Directory by www.forestry.co.za. Daar is 40 verskillende kategorie, byvoorbeeld agrochemikalie, antisplitsplate vir paalvervaardigers, outomatiseringsen inligtingstegnologie, kettingsae, en so meer. n Soortgelyke besigheidsgids kan gekry word by www.safca.co.za. Soek die skakels na SABS-permithouers, SATAS-gesertifiseerde verskaffers, inspekteurs en aanvullende behandelaars op die webwerf van die South African Wood Preservers Association www.sawpa.org. za.

448

3. Plaaslike sakeomgewing

akkerbou & tuinbou Drobone

1. Oorsig
Drobone word hoofsaaklik in die volgende gebiede in Suid-Afrika geproduseer: Provinsie Mpumulanga/Gauteng Area Middelburg, Nigel (met inbegrip van die gebied om Bloekomspruit/Grootvlei), Delmas (met inbegrip van die Sundra-, Eloff-, Waaikraal- en Kendalgebied), Ermelo (met inbegrip van die Chrissiesmeer-/Lothair-gebied). Bethlehem (insluitende die Aberfeldy-/ Afrikaskop-gebied), Fouriesburg, Ficksburg, Clocolan, Harrismith, Kroonstad, Henneman Lichtenburg, Koster, Rysmierbult Brits, Thabazimbi, Koedoeskop, Marble Hall, Tuinplaas, Vaalwater, Ohrigstad, Lydenburg, Burgersfort Kokstad, Vryheid, Bergville/Winterton, Greytown, Weenen, Mooiriver Kimberley, Douglas, Modderrivier

Suid-Afrika het n tekort van ton bone per jaar, en maak staat op invoere. Daar is dus n geleentheid vir produsente in die hele Suider-Afrika om produksie te verhoog. U kan gerus die DPO raadpleeg indien u meer inligting in verband met prysbewegings vir die huidige bemarkingseisoen, die koste na landing van ingevoerde drobone, invoerhoeveelhede, die tariewe wat ten opsigte van ingevoerde drobone betaalbaar is, en die huidige vraag en aanbod nodig sou kry.
Bron: DPO; Field Crops: Dry Bean Market Value Chain Profile: 2010-2011

Van die produsent tot die verbruiker: die waardeketting

Produsent

Vrystaat

Noordwes Limpopo

KwaZulu-Natal Noord-Kaap

Agribesighede Koperasies Makelaars Aanlyn-handelaars Groothandelaars Invoerders

Drobone is die ideale wisselbougewas, en navorsing toon ook dat drobone hor opbrengste in n wisselbousisteem lewer. Verbeterde kultivars beteken ook hor opbrengste, mits die korrekte grond gebruik word en die gewas korrek verbou word. Vanuit n ekonomiese oogpunt is dit lonend om soveel drobone moontlik in geskikte grond in n wisselboustelsel met mielies aan te plant. Daar word aanbeveel dat daar een jaar uit n wisselbousiklus van drie tot vier jaar drobone aangeplant moet word. In n wisselbousisteem met drobone is daar bevind dat die langtermyn-opbrengs van mielies tot 1 ton/ha verhoog word. Op grond met n ho opbrengs sou die voorstelling van n wisselbousisteem met drobone en mielies die winsgewendheid van beide die droboon- en die mielie-oeste drasties kon verhoog. Voorafverpakkers/ verwerkers sonder handelsmerk Voorafverpakkers/ verwerkers met handelsmerk FORMELE MARK Pick n Pay Spar Hyperama Checkers/Shoprite/ OK Woolworths Makro Trade Centre Verwerkers Uitvoeragentskappe

INFORMELE MARK Straatsmouse Spazawinkels Winkels in landelike gebiede Winkels in die townships Lesotho Swaziland Botswana Namibi Pensioendagsmouse

UITVOERMARK Formeel (bv. Europa) Afrika Voedselhulpskemas Nismarkte

2. Internasionale sakeomgewing
Die nasionale boonopbrengs word plaaslik volkome verbruik. Daar is gewoonlik n tekort, wat deur middel van invoere aangevul moet word. Daar word hoofsaaklik ingevoer uit China, maar ook uit die VSA en Kanada. Die koste na landing van ingevoerde bone, wat grotendeels deur die wisselkoers van die Rand teenoor die VS-dollar bepaal word, het n definitiewe invloed op die plaaslike prysstruktuur. Die pryse wat vir plaaslik geproduseerde bone verkry word, word ook benvloed deur die kwaliteit van die bone wat aangebied word (plaaslik geproduseerde bone teenoor die ingevoerde produk). Die versterking van die Rand teenoor die VS-dollar moedig ook hor volumes invoere aan. Danksy n wreldtekort aan bone kon Suid-Afrika ook bone na n aantal lande hoofsaaklik in Afrika en Europa uitvoer.

Drobone is beskikbaar vir die verbruiker as verpak of verwerk. Rooi spikkelbone, groot wit nierbone en klein wit boontjies word ingemaak in n soutoplossing en kan ook in tamatiesous ingemaak word (sousboontjies) Die verskil tussen boontjies wat in tamatiesous ingemaak word en di wat in n soutoplossing is, is dat laasgenoemde vir enige respep gebruik kan word insluitende nageregte, koek, ens. Boonprodusente kan kies of hulle direk aan kleinhandelaars wil verkoop of aan die eerste punt van verkope in die boonbemarkbemarkingsketting, soos

449

groothandelaars en koperatiewe. Bone kan aan verpakkers of verwerkers verkoop word. Indien die bone geen handelsnaam het nie, kan hulle deur spazawinkels en straatverkopers in die informele mark verkoop word. Indien hulle handelsmerke het, bereik hulle die formele mark deur middel van die kettingwinkels soos Pick n Pay, die Hyperama, Woolworths en Shoprite/Checkers. Splitbone kan ook na nismarkte uitgevoer word in die vorm van meel, wat in die brood- en pastabedryf gebruik word. Drobone speel n belangrike rol in die produksiestelsels van baie kleinskaalse boere in Suid-Afrika. Die gewas word hoofsaaklik in kombinasie met mielies in die Vrystaat, Mpumalanga, Limpopo, Gauteng, Noordwes, KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap verbou. Die grond en klimaatstoestande in hierdie gebiede is gunstig vir die suksesvolle verbouing van drobone. Die kort groeityd wat nodig is en die feit dat minder stikstofbemesting toegedien hoef te word, is bykomende voordele. Die meeste van die bone wat deur kleinskaalse boere geproduseer word, word vir tuisverbruik gebruik en/of by plaaslike markte verkoop. Ondanks beperkinge waarin die produksie van drobone in hierdie sektor onderworpe is, wil dit voorkom asof hierdie sektor n beduidende bydrae tot die produksie van drobone in Suid-Afrika kan lewer. Hierdie broodnodige steun aan kleinskaalse produsente word tans voorsien deur die Instituut vir Graangewasse van die LNR (LNR-IGG) en sy hoofvennoot, die Droboneprodusente-Organisasie (DPO).

Rooi gespikkelde suikerbone

- OPS RSI - Kranskop HR1 - Jenny - OPS-RS2 - DBS 310 - Kranskop - OPS-RS4 - DBS 360 - OPS RS5 - Sederberg

Klein wit inmaakbone

- Teebus - Teebus RR1 - OPS KW1 - Teebus - RCR 2

Carioca

4. Opleiding en navorsing
Opleiding
Die Droboneprodusente-Organisasie (DPO kyk opskrif 5) bied die volgende kursusse aan: eendagkursusse oor die produksie van drobone in samewerking met die LNR se Instituut vir Graangewasse n droboonsorteringskursus aan die hand van hul omvattende Production and disease manual.

Painted Lady
Maskam

Groot wit nierbone

Navorsing
Die DPO se belangrikste navorsingsvennoot is die LNR se Instituut vir Graangewasse in Potchefstroom, en hy kan geskakel word by 018 299 6100. Kyk na www.arc.agric.za. Die bedryf se navorsingplan verseker dat die aandag op die volgende aspekte van boonpoduksie gefokus bly: kultivar-ontwikkeling, -evaluering en -verbetering agronomie plantbeskerming Hoewel spesifieke navorsingsprojekte ten opsigte van die beheer van verskillende boonsiektes aangepak word, fokus die navorsingsplan hoofsaaklik op die kweking van geskikte droboonkultivars wat goed by Suid-Afrikaanse produksietoestande aangepas is. Die volgende navorsingsprojekte word tans deur die LNR se Instituut vir Graangewasse hanteer: die oordrag van tegnologie vir die produksie aan die produsente van drobone die evaluering van droboonkultivars die produksie van siektevrye saad die ontwikkeling van boonkultivars bestand teen swamsiektes die bestryding van bakteriese siektes van drobone die teling van drobone die toepassing van molukulemerker-tegnologie by die teling van drobone Die volgende kultivars is vrygestel van die teelprogram van die LNR se Instituut vir Graangewasse (regs bo):

(Illustrasies gebruik met dank aan die Droboneprodusente-Organisasie)

n Studie is gedoen van die eienskappe van die onderskeie droboonkultivars, en die resultate is beskikbaar. Die doel daarvan is om produsente te help om die korrekte kultivars vir hul doeleindes en vir die area waarin hulle gele is, te selekteer. In Suid-Afrika word hoofsaaklik drie tipes bone verbou: rooi spikkelbone, klein wit inmaakbone en groot wit nierbone, in volgorde van belangrikheid aangegee. Rooi spikkelbone het die grootste mark, en word hoofsaaklik in kleinhandelhoeveelhede aan klante verkoop vir voorbereiding tuis. Die mark diskrimineer teen kultivars waarvan die saadjies te klein is (dus kleiner as 100 sade per 40 gram), of di waarvan die agtergrondkleur vinnig verdonker. Soos die naam aandui, word klein wit inmaakbone hoofsaaklik vir inmaakdoeleindes gebruik, en danksy verbruikers se toenemende behoefte aan gemakvoedsel groei die mark vir hierdie bone steeds. Inmaakfabrieke het egter baie spesifieke gehaltevereistes, en koop slegs bepaalde kultivars. Groot wit nierbone word grotendeels vir kleinhandelverpakking en in mindere mate vir inmaakdoeleindes gebruik. Die mark vir hierdie bone is egter betreklik beperk, en daar kan maklik tydens n goeie seisoen n ooraanbod voorkom. Ander plaaslik geproduseerde soorte soos Carioca en Painted Lady het n baie beperkte mark.

450

5. Belanghebbendes
Verenigings
Drobone Produsente Organisasie (DPO) Tel: 012 819 8100 / 082 448 3839 Boontjiesaad 082 388 0510 Laboratoriums 082 313 1699 Administrasie 072 383 7152 www.drybean.org

akkerbou & tuinbou Druiwe

Sien ook die Wyn en Sagtevrugte hoofstukke

1. Oorsig
n Druif is die vrug wat aan bladwisselende, houtagtige wingerdstokke van die genus Vitis groei. Druiwe kan vars geet word of gebruik word vir die maak van konfyt, sap, jellie, wyn, druiwesaad-ekstrakte, rosyntjies en druiwesaadolie. In Suid-Afrika word druiwegeplant om gepers of gedroog te word of dit kan vanaf die tafel gereed vir konsumpsie wees. Tafeldruiwe is druiwe wat vars geet moet word, in teenstelling met druiwe wat bedoel is vir die produksie van wyn of sap of om te droog om rosyntjies te maak. Tafeldruifsoorte het gewoonlik n laer suikerinhoud as wyndruiwe en is geuriger om te eet. Hul geure gaan egter verlore in die gistingproses. Die laer suikerinhoud beteken enige wyn wat van tafeldruiwe gemaak word, is flou, smaakloos en sal vinnig bederfbaar word. Die hoofgebiede waarin wyndruiwe geproduseer word, is Worcester, Paarl, Stellenbosch, Malmesbury, Robertson, die Olifantsrivier, die Oranjerivier en die Klein Karoo. Tafeldruiwe word hoofsaaklik geproduseer in die laer Oranjerivier, die Heksrivier-, Olifants- en Bergriviervalleie, Namakwaland en die Limpopoprovinsie (sien die kaart op www.satgi.co.za). Hierdie hoofstuk fokus op tafeldruiwe. Die leser kan kyk na die hoofstukke oor gedroogde vrugte en wyn vir inligting oor druiwe wat drvoor gebruik word. Wingerdbou is die wetenskap, produksie en studie van druiwe wat die reeks gebeure in die wingerd beskryf. Wanneer die druiwe vir wynbereiding gebruik word, staan dit ook as wynbou bekend. Dit is een tak van die wetenskap van tuinboukunde. Wynkunde (of enologie) is die wetenskap van wyn en wynbereiding n wynbou en die oes van die druiwe. Sien die afsonderlike hoofstuk oor wyn.
Bronne: wikipedia.org (aangepas); www.satgi.co.za; Horticultural Crops Market Value Chain Profiles by www.daff.gov.za

Die DPO lewer bedryfsverwante dienste (soos die verskaffing van produksieen bemarkingsinligting) aan boonprodusente. Hy bestuur ook alle navorsing wat gedoen word en is vir produk- en markontwikkeling verantwoordelik.

Maatskappye
Die Field Crops: Dry Bean Market Value Chain Profile: 2010-2011 sluit n lys van alle droboonhandelaars en -verpakkers in.

6. Publikasies en webtuistes
Verkrygbaar van die DPO: SA Drobone Drybeans, n tydskrif magazine (lees dit by www.drybean. org) n aantal gratis inligtingsbrosjures in verband met die gesondheidsvoordele van drobone beskikbaar gestel, asook n nuwe resepteboek getitel Bonerenaissance die intelligente voedselkeuse Root Diseases of Dry Beans Dry Bean Production and Disease Manual. Hierdie omvattende publikasie kan van die Droboneprodusente-Organisasie en die LNR se Instituut vir Graangewasse bekom word. Twee publikasies is beskikbaar van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV). Neem die Publications-opsie by www.daff.gov.za: Kry die Field Crops: Dry Bean Market Value Chain Profile: 2010-2011 onder die Agriculture marketing opsie. The voortreflike Dry Bean Production (inligting voorsien deur die LNRIGG) is beskikbaar onder die Info Pak-opsie Wat gehaltebeheer betref, is Regulasies met betrekking tot die gradering, verpakking en bemarking van drobone, soos op 5 Julie 2002 in Staatskoerant 23571 gepubliseer,n belangrike dokument.

2. Tafeldruiwe
Die leser word verwys na www.satgi.co.za, en die Fruits: Table Grape Market Value Chain Profile: 2010-2011 op www.daff.gov.za.

Tafel- en dro druiwe is een van die belangrikste sagte vrugte wat in SuidAfrika verbou word, as n mens die bedryf se buitelandse valutaverdienste, werkskepping en skakeling met ondersteuningsinstellings in ag neem. Tafeldruiwe wat in die uitvoermarkte verkoop word, lewer n hor eenheidsprys op as op die plaaslike mark. Om hierdie rede is bestuursgerigtheid en n goeie begrip van die rels van die uitvoermarkte kritieke faktore in die weg na sukses in die produksie van tafeldruiwe. Tot 90% van die totale produksie word uitgevoer, hoofsaaklik na Europa waar Suid-Afrika voorkeur-marktoegang het danksy die handelsontwikkeling- en samewerkingsooreenkoms (TDCA) tussen Suid-Afrika en die Europese Unie (EU). Die geraamde omset vir die sektor is meer as R1,5 miljard per jaar. Die meerderheid verkope aan die verbruiker vind plaas deur middel van kontraktuele ooreenkomste via voorkeur-kategorieverskaffers aan die groot supermarkkettingwinkels. Daarbenewens dryf verskeie uitvoermaatskappye of -agente handel aan die hand van besendingverkope namens die boere of verpakkers. Die bedryf word bestuur in n gedereguleerde omgewing waar pryse bepaal word deur die markkragte van vraag en aanbod.

452

Volgens die Suid-Afrikaanse Tafeldruifbedryf (SATI-bedryfsensus) speel die tafeldruifbedryf n groot rol in die Suid-Afrikaanse ekonomie. Die bedryf het 46 433 deeltydse of seisoenbetrekkinge en 20 652 vaste betrekkinge in 2009 verskaf. Meer as 220 000 mense maak direk of indirek op die bedryf staat om hul brood te verdien.

Suid-Afrikaanse Tafeldruifbedryf (SATI) Tel: 021 872 1438 www.satgi.co.za Van die inligting op die SATIwebtuiste is die volgende: van SATI besonderhede (missie, maatskappystruktuur, ens) tegnies (wingerdbounavorsing, markte, ens.)

3. Transformasie
The Power of the Grape vertel die verhaal van bemagtigingsprojekte en nuwe vennootskappe in Noordwes, Mpumalanga, die Oranjerivier, die Olifantsrivier, die Bergriviervallei en Suid-Afrika se oudste druiwe-area, die Heksriviervallei. Hierdie dokument is te vinde op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Tafeldruifbedryf, www.satgi.co.za. Vind ook die SEB-opsie op die keuselys. Skakel die SEB Adviesdiens by VINPRO deur Johan Giliomee te skakel by 021 807 3304. Inligting is ook beskikbaar op www.vinpro.co.za kies afdelings op die Afrikaanse keuselys.

produsente (geografiese inligting oor gebiede waar tafeldruiwe verbou word) bedryfsinligting (statistieke, data, ens) nuus waaronder internasionale berigte interessante SEB transformasie-dokument

Opleiding en navorsing
Elsenburg Agricultural Training Institute Tel: 021 808 5111 www.elsenburg.com Kursusse sluit in wingerdgewasbeskerming, installasie van prieelstelsels in wingerde, lowerbestuur van wingerdstokke, instandhouding en snoei van wingerdstokke, ensovoorts. Fruitgro Science Tel: 021 882 8470 www.dfptresearch.co.za landboubestuur, asook BTech- en MTech-grade wat fokus op grade in wingerdbou en wynkunde Laeveld Landboukollege Tel: 013 753 3064 Kort kursusse in die produksie van tafeldruiwe word aangebied. LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 www.arc.agric.za

4. Belanghebbendes
Verenigings en bedryfsorganisasies
HORTECDIENSTE Tel: 023 316 1530 www.hortec.co.za SA Wingerd & Wynkundevereniging (SAWWV) Tel: 021 889 6311 Faks: 021 889 6335 sasev@sasev.org www.sasev.org SAWWV se doelwit is om te dien as n forum wat die nuutste wetenskaplike kennis aan alle Suid-Afrikaanse wyn- en druiweprodusente beskikbaar stel. Kry meer inligting op die webtuiste, www.sasev.org.

South African Agri Academy Tel: 021 880 1276 Kaapse Skiereiland Universiteit www.agriacademy.co.za vir Tegnologie (CPUT) Tel: 021 460 3217 / 959 6236 www.cput.ac.za Nasionale diplomas in landbou en

453

Universiteit Stellenbosch Departement Hortologie Tel: 021 808 4900 http://academic.sun.ac.za/ horticulture/

Departement Wingerd- en Wynkunde Tel: 021 808 4782 www.sun.ac.za/viti_oenol/

akkerbou & tuinbou Gars

1. Oorsig
Gars is n wintergraangewas wat hoofsaaklik in die suidelike Wes-Kaap in drolandboutoestande verbou word. Twee-derdes van ons gars word in die gebiede rondom Caledon, Riviersonderend, Bredasdorp, Napier, Swellendam en Heidelberg geproduseer. Die res word onder besproeiing in die Noord-Kaap (Vaalharts, Douglas, Barkley-Wes en Rietrivier/Modderrivier) verbou. Gars word ook deur n aantal kleinboere by Taung in die Noordwes-provinsie gekweek. Naas koring is gars die belangrikste kleingraan in Suid-Afrika. Gars word hoofsaaklik vir die vervaardiging van mout (vir die brou van bier), veevoer en prelgort gebruik. Die Suid-Afrikaanse gars word hoofsaaklik vir moutdoeleindes verbou, maar n aansienlike deel daarvan is nie geskik vir moutproduksie nie en word dan laer gegradeer en vir veevoer gebruik. Gars verskil van die meeste ander landboukommoditeite in di opsig dat daar net een groot aankoper in Suid-Afrika vir gars is. Di aankoper is South African Breweries Maltings (Edms) Bpk (SABM), wat brouersgars aan SA Breweries Bpk lewer. Garsprodusente het dus n gewaarborgde mark vir 220 000 ton moutgehalte-gars per jaar, en sedert die 2011seisoen n formuleprys wat aan die Safex-graanprys gekoppel is vir hulle totale oes. Statistiek (oor byvoorbeeld gewasramings, uitvoere/invoere, ensovoorts) verskyn op die webtuiste van die nasionale Departement van Landbou klik op die kiesopsie Publications by www.daff.gov. za en op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) www.sagis.org.za. Die plaaslike verbruikersvraag na moutgars beloop ongeveer 288 000 ton per jaar. In Suid-Afrika begin die bemarkingseisoen vir gars op 1 Oktober en loop dit ten einde op 30 September van die daaropvolgende jaar.

Maatskappye
Carel van Niekerk Engineering Tel: 022 913 2435 www.piket.co.za ExperiCo Tel: 021 887 1134 www.experico.co.za Felco Tools Africa Edms Bpk Tel: 021 949 2286 www.felco.co.za Frudata Tel: 021 975 6241 / 072 222 6846 www.frudata.co.za I & M Smith Tel: 011 781 6150 www.iandmsmith.com Kaap Agri Tel: 022 482 8000 www.kaapagri.co.za New Holland Agriculture Tel: 082 461 3780 www.nhsa.co.za More than 10 500 vine growers worldwide trust in New Holland Braud. Modelle is aangepas vir wingerde van 0.95 m tot meer as 3 m wyd. Southern Oil Ltd Tel: 028 514 3441 www.soill.co.za Kyk na die Grapeseed oil-opsie op die webtuiste. Vinpro Tel: 021 807 3322 www.vinpro.co.za

Vititec Tel: 021 807 3017 vititec@vititec.com Skakel hul afdeling vir meganisasie www.vititec.com vir navrae oor wingerdlandboumasjinerie. Setting new global standards for vine plant improvement (stel nuwe wreldstandaarde vir die verbetering van wynbou)

4. Publikasies en webtuistes
Kry die Fruits: Table Grape Market Value Chain Profile: 2010-2011 en die Industrial Products: Wine Market Value Chain Profile 2010-2011 by www. daff.gov.za (neem die Publications en Agriculture marketing opsies). Die Abstract of Agricultural Statistics (onder Publications en Statistical Information) sluit in statistieke oor druiwe produksie, verkope op markte, uitvoer, aankope vir prosessering, en so meer. Die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Tafeldruifbedryf, www.satgi. co.za, bevat n rykdom aan inligting. Vind tegniese, produseerders- en bedryfsinligting, ensovoorts op die keuselys. n Reeks volkleurpamflette van die LNR Infruitec-Nietvoorbij bespreek hoe verskillende siektes en plae in die wingerd gedentifiseer, beheer en voorkom kan word. Skakel 021 809 3305 of skryf aan booksalescape@arc. agric.za. Vir meer inligting oor die opleiding van plaasarbeiders op wingerdplase, kry die dvds vanaf Vinpro. Kontak 021 807 3322 of besoek www.vinpro.co.za. Besoek www.wjkruger.co.za, die webtuiste van n produsent van tafeldruiwe.

2. Aspekte van belang vir boere

Kyk na die tabelle in die produksieriglyne wat uitgegee word deur die LNRKGI (sien opskrif 7) Die volgende aantekeninge is n samevatting van die KGI se publikasie Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied deur G.J. Kotz.

Grondvoorbereiding
Dit is belangrik dat n fyn, gelyke saadbed voorberei moet word. Indien die saadbed ongelyk is, sal die gewas oneweredig ontwikkel en uiteindelik oneweredig ryp word, wat ook n uitwerking op die gehalte sal h. Die garskultivars Puma en Cocktail is tans die beste kultivars vir die kommersile produksie van moutgars onder besproeiing. Die saad word met sowel n swamdoder as n insekdoder behandel, wat dit tydens berging voor aanplanting teen insekte beskerm, en gedurende die eerste aantal weke na aanplanting teen swamsiektes vrywaar.

Plantpraktyke
Dit is belangrik om gars nie dieper as 3cm te plant nie. Hoe dieper n mens die saad plant, hoe meer energie word vir ontkieming verbruik, wat uitloping aan bande l. Na gelang van die status van die saadbed moet 60 tot 100kg per hektaar geplant word. Die gemiddelde aanbevole digtheid is 80kg per hektaar.

Bemesting
Daar moet aan die gewas se minimum suurvereiste voldoen word. Vir gars is die grondsuurvereiste n pH van 5,5 (KCI medium). Kalk kan toegedien word om n pH van 5,5 tot 6,0 te bewerkstellig. Indien die pH te hoog is,

454

kan sink- en mangaantekorte ontstaan, waarvoor gars uiters gevoelig is. n Grondmonster moet geneem word om vas te stel hoeveel fosfor toegedien moet word. Indien daar meer as 30mg sitroensuur-oplosbare fosfor per kg grond voorkom, kan 12 tot 15kg per hektaar toegedien word. Waar die monster toon dat die grond minder as 20mg per kg fosfor bevat, kan 6kg per hektaar toegedien word. Vir elke 1 mg/kg minder as 30mg/kg, kan 4kg fosfor per hektaar toegedien word. Die meeste navorsing toon dat n stikstoftoediening nadat die plant opgekom het, die gewas bevoordeel, veral indien oorhoofse besproeiing gebruik word en die grond ligter en sanderiger is. Vir die beste opbrengs word 130 tot 150kg stikstofbemesting per hektaar aanbeveel. Die eerste stikstof word net voor of tydens aanplanting toegedien. Twee derdes van die totale stikstof wat die gewas moet ontvang, moet dan toegedien word, terwyl die res vanaf ses weke nadat die plant opgekom het tot selfs in die vlagblaarstadium, toegedien word, afhangende van die persentasie klei in die grond. Bemesting word uitvoeriger bespreek in Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied wat onder die opskrif publikasies en webtuistes genoem is.

produsent word betaal op grond van gehalte (volgens n glyskaalstelsel) en hoeveelheid.

Bron: Willem Otto, LNR-KG, en die KGI se Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied.

3. Internasionale sakeomgewing
Gars word in ongeveer 100 lande wreldwyd verbou. Die tien grootste garsprodusente is Rusland, Kanada, Duitsland, Frankryk, die Oekrane, Turkye, Australi, die Verenigde Koninkryk, die VSA en Spanje.
Uitvoer-/invoersyfers verskyn by www.sagis.org.za. Die maandelikse bulletin verskaf die jongste inligting.

4. Plaaslike sakeomgewing
Die plaaslike aankope van gars versterk die plaaslike ekonomie, is doeltreffender (minder reis en verpakking word geverg), en verseker vinniger lewering en n beter eindproduk. SA Breweries gebruik jaarliks ongeveer 275 000 ton garsmout vir die produksie van bier. Dit is die ekwivalent van ongeveer 330 000 ton gars. Die huidige kapasiteit van SAB Maltings, SA Breweries se vermoutingsafdeling, is 220 000 ton mout, waarvoor 270 000 ton gars nodig is. SABM het hulle daartoe verbind om waar moontlik net plaaslik geproduseerde gars te gebruik. Die grootte van die jaarlikse garsoes speel egter n deurslaggewende rol in die hoeveelheid plaaslike gars wat gebruik word. Die mate waarin bepaalde variteite in Suid-Afrikaanse toestande vir vermouting en brou geproduseer kan word, speel ook n rol. Normaalweg is 70 tot 90% van die gars wat in die Suid-Kaap geproduseer word, geskik vir moutdoeleindes. Hierdie syfer word egter regstreeks deur die klimaatstoestande in die Suid-Kaap tydens die groeiseisoen bepaal. Gedurende die 1995-seisoen is n rekordoes van bykans 300 000 ton byvoorbeeld behaal, maar gedurende die daaropvolgende ses seisoene het die garsbedryf weens uiters swak klimaatstoestande enorme druk beleef (slegs 67 000 ton is gedurende die 2001-seisoen in hierdie gebied geproduseer). Die stabilisering van die fluktuasie wat ontstaan omdat feitlik al die gars slegs in een geografiese gebied en boonop een met n wisselvallige klimaat geproduseer word, was een van die belangrikste redes waarom SABM die besproeiingsverbouing van moutgars begin ondersoek het. n Statutre heffing kragtens die Wet op Bemarking van Landbouprodukte (R14.050/t gars) word aangewend om navorsing en opleiding te finansier.

Onkruid
Gars is hoogs sensitief vir mededinging deur onkruid. Raak van onkruid ontslae sodra dit ontkiem. Hoelon en Grasp is die enigste onkruiddoders wat gebruik kan word om grasonkruid te beheer. Topic en Puma moet nooit op gars gebruik word nie. Dit is raadsaam om etikette goed te bestudeer, want slegs onkruiddoders wat spesifiek vir gars geregistreer is, mag gebruik word. Gars is ook baie gevoelig vir die dosis wat toegedien word. Indien te veel onkruiddoder gebruik word, kan die gars beskadig word, en indien te min gebruik word, bestaan die gevaar dat die bepaalde onkruid weerstand teen die spesifieke onkruiddoder sal opbou.

Plae
Die Russiese koringluis en n paar ander plantluise is die natuurlike vyande van gars. Indien plantluise vroegtydig opgemerk word, kan n insekdoder saam met die onkruiddoder toegedien word. Bolwurm veroorsaak ook soms probleme en kan daartoe lei dat die oes laer gegradeer word. As drie tot vier bolwurms per meter opgemerk word, is chemiese behandeling nodig.

Swambeheer
Dit is belangrik om te oes sodra die graan gereed is (13% voginhoud), sodat die graan nie tydens die oes aan ren blootgestel word nie. Swambesmetting kan voorkom, en daarmee saam blootstelling aan gifstowwe wat skadelik is vir mens en dier.

Besproeiing
Kundige besproeiing kan lei tot n optimale oes wat opbrengs en gehalte betref. Dit is belangrik dat besproeiing nie te vroeg gestaak moet word nie. Die laaste besproeiing behoort toegedien te word wanneer die plant al byna heeltemal verkleur het.

5. Nuus oor opkomende boere

SAB se Taung-garsboereprojek wat nou 16 jaar oud is, is in 2010 tydens die openingsrede van die Africa Investor Agribusiness Investment-toekennings aangewys as die Afrika-landboukommoditeite se inisiatief van die jaar. Die Africa Investor Agribusiness Investment-toekennings word deur die toonaangewende, internasionale beleggingsnavorings- en kommunikasiegroep, Africa Investor, bestuur en was die eerste groep om erkenning te gee aan Afrika se globale landbousakegemeenskap. SAB se Taung Small Holder Farming-projek is in 1994 in die Noord-Kaap van stapel gestuur om die ontwikkeling van ondernemings aan te moedig en word beskou as een van die beste skemas van sy soort op die vasteland.

Oesinsameling
Wanneer gars geoes word, moet n baie ho dromspoed en baie stywe konkawe stellings vermy word. Dit is noodsaaklik dat die graan nie ontdop moet word nie. Die graan word as stortgraan geoes en volgens die bepalings van die kontrak (of soos daar tydens die groeiseisoen ooreengekom is) by die depot gelewer, waar monster geneem, dit geklassifiseer en gegradeer word. Die

455

Die projek word deur die span van SAB Maltings Irrigation Agricultural Services, in vennootskap met die Departement van Landbou, Bewaring, Omgewing en Landelike Ontwikkeling van die Noord-Kaap en die plaaslike stamowerheid bestuur. Dit omsluit ongeveer 1 500 hektaar land en help om en by 150 opkomende boere in die gebied om n inkomste uit gars en mielies te maak. SAB voorsien geld aan die boere om die gewasse aan te plant, en bied ook landbouvoorligtingsdienste aan om seker te maak dat dit opbrengste en gehalte voortbring en n mark vir die produk waarborg. Deur middel van n vennootskap met Graan SA, n vrywillige vereniging van garsboere, kan die projek vaardighede vir boere leer wat hulle bemagtig om op n volhoubare basis onafhanklik te boer.

Maatskappye
n Omvattende lys verskyn by www.sagis.org.za. Klik op die kieslys List of Coworkers en dan Barley.

AFGRI Veevoere Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za The Beer Keg www.thebeerkeg.co.za Soek die skakels vir mikrobrouerye in Suid-Afrika Boston Breweries Tel: 021 511 4179 www.bostongroup.co.za Buhler Tel: 011 801 3500 bjhb.cresta@buhlergroup.com www.buhlergroup.com Dannhauser Malt (Edms) Bpk Tel: 034 621 2661 De Heus Riversdal (Edms) Bpk Tel: 031 785 1575 www.deheus.co.za GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Kaap Agri Bpk Tel: 022 482 8048 www.kaapagri.co.za

The Nottingham Road Brewing Company Tel: 033 266 6728 www.nottsbrewery.co.za Overberg Agri Bedrywe Tel: 028 214 3800 www.overbergagri.co.za SA Breweries Bpk Tel: 011 407 1740 www.sabmiller.com SAB Maltings (Edms) Bpk Tel: 028 214 3100 Senwes Bpk Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Sentraal-Suid Koperasie (SSK Bpk) Tel: 028 514 8600 www.ssk.co.za Trinity Procurement GmbH Johannesburg-kantoor Tel: 011 676 9811

6. Belanghebbendes
Verenigings en artikel 21 maatskappye
Die Garsevalueringskomitee Tel: 028 214 3100 Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Tel: 012 523 1400 www.sagis.org.za

Die Gars-Tegniese Komitee, wat aan die Wintergraantrust verbonde is, kan ook by die bogenoemde Die Wintergraantrust nommer gekontak word. Tel: 012 663 1660 www.wintercerealtrust.co.za Graan SA Die Wintergraanprodusenteorganisasie Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za

Opleiding en navorsing
Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) www.bfap.co.za informele opleiding en tree as raadgewer op vir boere by Taung. Hy tree ook as genooide dosent by die Taung Landboukollege op. Die By Graan SA word opleiding Taung Small Holder Barley Farmersaangebied ten opsigte van projek is in 2010 aangewys as die verbouing van gars inisiatief van die jaar. onder besproeiing. Die South African Barley Breeding kontakbesonderhede van Institute (SABBI) opleiers word verstrek op www. Tel: 028 212 2943 / 082 921 7996 graansa.co.za en in die hoofstuk www.sabbi.co.za Ondersteuning aan opkomende boere. SABBI is gele op die plaas Dunghye Park naby Caledon en word deur Institute of Brewing and SABM bestuur. Dit ontvang subsidies Distilling van die Wintergraantrust. Soek die Tel: 082 921 7971 Research-opsie op die webtuiste. www.ibdafrica.co.za SABBI is verantwoordelik vir die ontwikkeling van nuwe variteite LNR-Kleingraaninstituut (KGI) vir die bedryf. Tel: 058 307 3507 www.arc.agric.za Universiteit van Pretoria Departement Plantkunde Die LNR-KGI bied n Tel: 012 420 3770 opleidingskursus aan, gewoonlik plant.science@up.ac.za in Oktober, vir studente asook www.up.ac.za voorligtingsbeamptes wat met opkomende boere werk. Hulle Universiteit Stellenbosch navorsingswerk dek plantteling, Departement Agronomie kultivarevaluering, graangehalte, Tel: 021 8084803 plantfisiologie, grond- www.sun.ac.za/agron bewerking, onkruidwetenskap, plantpatologie, entomologie en Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 opbrengspotensiaal. www.sun.ac.za/foodsci SAB Maltings (SABM) Universiteit van die Vrystaat Tel: 028 214 3100 Departement Plantwetenskappe SAB Maltings se landbou-adviseur, Tel: 051 401 2818 Johannes Kokome, verskaf www.ufs.ac.za/plantsci

7. Publikasies en webtuistes
Kyk na die volgende riglyne en verslae op die webtuiste van die South African Barley Breeding Institute, (www.sabbi.co.za): Guide to Sabbi Southern Cape (Dry Land) Barley Varieties 2012 Effects of Fungicide on Barley SABBI Dry Land Barley Varieties 2011 Production practices for the variety Cocktail Production of Malting Barley under Irrigation Production of Malting Barley: Southern Cape (Dry Land) Die Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied en die Riglyne vir die produksie van kleingrane in die winterrenvalgebied is omvattende en belangrike publikasies. Die onderwerpe wat hierdie publikasies dek, sluit in die bestuur van garsproduksie (bv. hoe om opbrengsdoelwitte te behaal) en riglyne ten opsigte van grondbewerking, kultivarseleksie en bemesting, asook onkruid- en insekbeheer. Skakel die LNR-KGI by 058 307 3507 of besoek hulle webtuiste by www.arc.agric.za. SAGIS se webadres is www.sagis.org.za. Die webtuiste bevat inligting oor nasionale voorrade, produsentelewering, invoere, uitvoere, verbruik, weeklikse pariteitspryse, ensovoorts. Historiese inligting oor hierdie gewas is ook beskikbaar. Daar is ook notas by www.daff.gov.za (klik op Publications en daarna Brochures. www.howtobrew.com, making quality beers at home
Ons wil Burrie Erasmus, Gawie Kotze en P .G. Strauss, wat die konsephoofstuk gelees het, bedank.

456

akkerbou & tuinbou Graan en oliesade

Raadpleeg ook die afsonderlike hoofstukke oor graan en oliesade, byvoorbeeld mielies, sonneblomme ensovoorts.

die produk by die naaste uitvoerpunt (gewoonlik n hawe) sal aflewer op sy of haar eie onkoste. Wreldpryse vir graan en oliesade word gewoonlik in Amerikaanse dollar gekwoteer. Invoer- en uitvoerpariteitpryse word deur die Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) gepubliseer om produsente te help met hul bemarkingsbeplanning.
Bron: Field Crop Marketing, een van die verskeie handleidings in die Agriculture Marketing Extention van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za

1. Oorsig
Grane of graangewasse is grasse wat hoofsaaklik gekweek word vir die eetbare komponente van hul vrugtesaad die endokarp, kiem en semels. Graangewasse word wreldwyd in groter hoeveelhede gekweek en voorsien meer voedselenergie as enige ander tipe gewas; hulle is dus stapelgewasse. In sommige ontwikkelende nasies maak graan in die vorm van rys, koring of mielies die grootste deel van die daaglikse lewensonderhoud uit. In ontwikkelde nasies is die graanverbruik matiger en meer gevarieerd, maar die verbruik is nog steeds aansienlik. Een Engelse woord vir graan, cereal, is afgelei van Ceres, die naam van die Romeinse godin van die oes en landbou. Die drie vernaamste oliesade wat wreldwyd geproduseer word, is sojabone, kanola (raapsaad) en sonneblom. Deur hierdie oliesade te pers word soja-olie, raapolie (kanola) en sonneblomolie geproduseer. Verdere produkte is sojameel, raapmeel en sonneblomkoek. Oliemeel word tipies gebruik as n bestanddeel van dierevoedsel, en die plantolie word gebruik vir voedings- en nievoedingsdoeleindes, byvoorbeeld as n bestanddeel in geprosesseerde voedsels, as kookolie en vir biobrandstof.

2. Internasionale sakeomgewing
Suid-Afrika is, in vergelyking met ander lande, n klein produsent en dus n prysaanvaarder. Suid-Afrika is, in vergelyking met ander lande, n klein produsent en dus n prysaanvaarder. Plaaslike pryse vir graan- en oliesaad-oeste l tussen invoeren uitvoerpariteit. Invoerpariteit is die prys wat n koper sal betaal om die produk op n wreldmark aan te skaf. Hierdie prys sal al die uitgawes insluit wat aangegaan is om die produk by die koper se bestemming afgelewer te kry. Uitvoerpariteit is die prys wat n plaaslike verkoper kan kry deur sy of haar produk op die wreldmark te verkoop, uitsluitend die uitvoerkoste. Die prys wat die verkoper kry, is gebaseer op die voorwaarde dat hy of sy

Die huidige wreldproduksie-, mark- en handelsverslae is beskikbaar by www.fas.usda.gov/currwmt.asp, die buitelandse-landboudiensafdeling van die VSA se landboudepartement. Besoek www.nass.usda.gov (National Agriculture Statistics Service NASS) vir inligting oor boerdery-beramings in die VSA. www.usda.gov/oce/commodity die World Agricultural Outlook Board (WAOB) dien as n fokuspunt vir ekonomiese inligting en die vooruitsigte van landbou oor die wreld. www.cmegroup.com Chicago Board of Trade Wreldprysinligting, produksie-, handel-, voorrade- en verbruiksinligting vir koring, gort/gars, hawer, mielies (graan), sorghum, sojabone, grondbone, sonneblomsaad en raapsaad is op SAGIS se webtuiste www.sagis.org.za beskikbaar onder die opsie Historic prices. Mielie-, koring- en sorghuminligting in Suidelike Afrika is op SAGIS se webtuiste beskikbaar. Dit kan ook bekom word op www.sadc.int. Vir invoer-/uitvoergegewens besoek die SAGIS-webtuiste, www. sagis.org.za, en kies die Weekly Imports/Exports-opsie. Hierdie inligting word elke Dinsdag vir mielies en koring bygewerk. Vir graan/oliesaad buiten koring en mielies kies die Monthly Bulletinopsie. Graan en graanmeelprodukte kwalifiseer vir doeanevrye toegang tot die VSA (onder die AGOA-Wet). Sien www.agoa.gov. China National Grain and Oils Information Centre www.chinagrain. gov.cn www.oilseed.org Die VSA se Nasionale Instituut vir Oliesaadprodukte. Daar is ook inligting oor oliesade op die Oil World webwerf, www.oilworld.biz, beskikbaar teen n koste vir die gebruiker. Besoek die webwerf van die Consultative Group on International Agricultural Research, www.cgiar.org sien publications. Daar is ook n uitgebreide versameling titels wat handel oor mielie- en koringtegnologie en navorsing regoor die wreld op die webwerf van die International Center for the Improvement of Maize and Wheat (CIMMYT) www.cimmyt.org. Engelse en Spaanse titels is beskikbaar. Ander internasionale webtuistes sluit di in van die Internasionale Graanraad besoek www.igc.org.uk en www.hgca.com.

3. Die graanmark
Die graanmark is die plek waar koper en verkoper bymekaarkom om ooreen te kom oor n markprys. Dit is nie n fisiese mark soos varsproduktemarke waar alle produkte by n sentrale punt verkoop word nie. Vir graan is die mark waar die boer in sy kantoor op die plaas sit en vanwaar hy sy graanhandelaar skakel om uit te vind watter prys hy vir sy mielies in byvoorbeeld Gelukspan gaan kry. Die graanmark kan dus op enige plek wees. Om te kan funksioneer, het die graanmark die volgende deelnemers nodig:

1. Plaaslike groothandelaars
Dit kan iemand soos Pico Voere op Zeerust (in Suid-Afrika se NoordwesProvinsie) wees, wat slegs graan in die onmiddellike omgewing verkoop. Aangesien Pico graan vir sy eie rekening koop en verkoop, tree hy as prinsipaal op. n Spekulant (sien punt 6 hieronder) is die teenoorgestelde van n prinsipaal.

2. Internasionale graanhandelaars
Hulle koop groot hoeveelhede op n slag en verkoop skeepsvragte op buitelandse markte. Hulle is goed voorsien met kapitaal. Cargill is n voorbeeld van n internasionale graanhandelaar.

457

3. Meulenaars
Tiger Milling is n voorbeeld van n meulenaar wat silos op sy eie perseel het. Hulle hou groot voorraad aan ingeval die meulens onverwags gaan staan. Dit werk ook goedkoper uit om soveel moontlik graan op hul eie perseel te berg. Meulenaars koop ook vooruit ten einde in toekomstige behoeftes te kan voorsien. Hulle wil n konstante vloei van gehalte graan h. Hul kontrakte dra geen force majeur nie, wat beteken dat hulle u nie gaan beskerm as u nie graan kan lewer nie, soos u in u kontrak met hulle onderneem het om te doen.

Produsente kan n omvattende risikobestuur-benadering gebruik om produksie en prysrisiko te benader. Boere verskans hul graan op die JSE om n wenslike, maandelikse prys vir die toekoms te verseker, en om hulself te beskerm teen n moontlike daling in pryse in die oestyd. Meulenaars en graanhandelaars, wat n belangrike mark is vir die boere se graan, wil ook nie onkant gevang word deur onverwagse pryse nie. Wanneer dit tyd is dat hulle voorrade aankoop, sal hulle beskut wees omdat hulle n prys voor die tyd verskans het. Dit word gesien as n effektiewe manier vir alle partye om prysrisiko te bestuur en nie onverwags betrap te word deur onbestendige graanpryse nie. Boere wat nie weet hoe dit werk nie moet hul bank, landbouonderneming/ koperasie of makelaar spreek.

4. Veevoerprodusente
Epol, Meadow, Voermol en Molatek is voorbeelde van veevoerprodusente. Hulle het ook bergingsfasiliteite op hul eie perseel, aangesien hulle nie kan bekostig dat hul voorraad skielik opraak nie. Hulle koop gewoonlik geelmielies, maar as die prys van witmielies val tot onder di van geelmielies, sal hulle dit oorweeg om die wit variteit te koop. Hulle is die mense wat gewoonlik tweede- of derdegraadse mielies koop, en ook sal oorweeg om geelmielies op oorsese markte te koop; dit verklaar waarom hulle altyd plaaslike pryse in terme van geelmielie-invoere uitdruk, veral in kusstede soos Kaapstad en Durban.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Inligting oor die verskillende direktorate is beskikbaar by www.daff.gov.za, webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye.

5. Graanbergers
Dit is die landboumaatskappye wat silos besit vir die berging van graan teen vergoeding aan die produsent. Hulle koop en verkoop ook graan vir eie rekening. Hul kernbesigheid moet die hantering van graan wees. Directorate: Statistical & Economical Analysis Tel: 012 319 8454 Oesskattingskomitee (CEC) Tel: 012 319 8032 / 6507 Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 Hoofkantoor www.ppecb.com

6. Die spekulant
Die spekulant laat die mark werk. Hy koop en verkoop graan sonder om ooit besit te neem daarvan (die teenoorgestelde van n prinsipaal) en speel n baie aktiewe rol in die mark. Hoe meer spekulante op SAFEX, hoe meer deursigtig is die mark.

7. Die produsent
Die boer se heel belangrikste doelstelling is om graan te produseer sonder om dit te moet berg. Daar word aanvaar dat die produsent sy graan sal verkoop, en dat die koper die bergingskoste sal dra.

8. Die banke
Die banke se hoofdoel is om die boer te finansier en beskerm (deur middel van n verskansingsooreenkoms). Sommige banke spekuleer ook op SAFEX vir hul eie rekening.
Bron: Farming SA, April 2008, n uittreksel uit die Lucrative Grain Marketing-reeks deur Phiri Bosigo.

4. Plaaslike sakeomgewing
Kry die Agricultural Marketing Commodity Profiles-reeks onder Publications by www.daff.gov.za. Die waardekettings vir al die graan- en oliesaadoeste word bespreek. Die betrokke heelgraan/oliesade word bemark volgens vryemarkbeginsels, normaalweg deur handelaars, produsente (eie graan en oliesade) en bergers (voorheen koperasies). Oliesade het n indirekte uitwerking op bedrywe waarin gebalanseerde voere n belangrike insetkoste vorm. Die veevoerketting is geneig om oliesade te koppel aan die koste van suiwelprodukte, beesvleis, skaapvleis, varkvleis, braaihoenders en eiers. Let op die funksie van SAGIS (sien opskrif 6). Gedetailleerde inligting, wat gereeld bygehou word, kan van hulle aangevra word. Agrimark Trends (AMT) voorsien ook n nuttige Produksinopsis-verslag vir mielies, koring en ander landbou-uitsette. Besoek www.agrimark. co.za.

Departement van Energie (DME) Deur die CEC verskaf hierdie www.energy.gov.za direktoraat inligting oor al die belangrikste graangewasse in Suid- Suid-Afrika het mielies uitgesluit uit Afrika in belang van al die rolspelers die aanvanklike stappe van die land in die landbousektor. Inligting is se biobrandstofbeleid in n poging om ho voedselpryse te beheer. beskikbaar by www.sagis.org.za. Mielies is n stapelvoedselbron vir die meeste armes in die land. Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Suid-Afrikaanse Buro vir Tel: 012 341 1115 Standaarde (SABS) www.namc.co.za Tel: 012 428 7911 Die Oesskatting-skakelingskomitee www.sabs.co.za (Crop Estimates Liaison Committee toetsing van onkruid CELC) is n amptelike komitee doderreste vir gehaltebeheerwat onder beskerming van die en navorsings- en NLBR funksioneer. Dit moniteer ontwikkelingsdoeleindes onder andere die prestasie van die ontleding van samestelling Oesskattingskomitee en maak op of voedingstofinhoud n deurlopende basis aanbevelings van voedsel en water vir die verdere verbetering van oesskattings.

6. Verenigings wat betrokke is

Graan SA (GSA) Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Graan SA is in 1999 deur graanboere gestig om een sterk organisasie te vestig wat graanboere se belange op die hart dra. Graan SA het sy oorsprong uit NAMPO (mielies), NOPO (sojabone, sonneblomme en grondbone), die WPO (koring, gars en hawer) en die SPO (graansorghum). Die webtuiste word gereeld bygewerk en is nuttig en toeganklik; dit verskaf nuwe inligting oor brandstof en wreldhandelskwessies, verskeie verslae oor hul werkgroepe, asook n geklassifiseerde afdeling. Lees oor die NAMPO Oesdag n jaarlikse landbouskou wat vier dae lank by die NAMPO Park naby Bothaville gehou word in die hoofstuk oor landbouskoue & -byeenkomste.

458

Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Tel: 012 523 1400 www.sagis.org.za Die hoofdoel van SAGIS is om betroubare en nuttige markinligting oor graan en oliesade byeen te bring, te verwerk, te ontleed, en betyds onder alle betrokke rolspelers te versprei. Makro-ekonomiese inligting is beskikbaar, sowel plaaslik as internasionaal, om rolspelers in die graan- en oliesaadbedryf (kommersile en opkomende sektore) in staat te stel om voort te gaan om sinvolle besluite te neem. SAGIS se inligting word deur verskillende kanale versprei, naamlik tydskrifte, fakse, verteenwoordigende organisasies en www.sagis.org.za. Die inligting is gedetailleerd en gereeld. Die webtuiste bevat ook skakels na eksterne webtuistes, soos die handelsrade van Kansas City en Chicago.

Ander
Die Nasionale Kamer van Meulenaars Tel: 012 663 1660 www.grainmilling.org.za SA Kamer van Bakwese Tel: 012 663 1600 www.sacb.co.za Suid-Afrikaanse Graanarbitrasiediensvereniging (SAGAS) Tel: 012 807 3958 / 3002 www.graansilo.co.za Graanhanteringsorganisasie van Suider-Afrika (GOSA) Tel: 011 237 6100 www.gosa.za.net Graan Silo Industrie (Edms) Bpk Tel: 012 807 3002 www.graansilo.co.za Animal Feed Manufacturers Association (AFMA) Tel: 012 663 9097 / 361 www.afma.co.za SA Bioenergievereniging Tel: 011 655 7332 www.saba.za.org Die Grain Value Chain Network (GVCN) is n informele groep bestaande uit sakeondernemings en andere wat op grondvlak n verskil wil maak in die landbou. Insetondernemings (bv. Pannar, Monsanto en Omnia), agriondernemings (bv. VKB) en verenigings (bv. die Landboubesigheidskamer, Graan SA en die Nasionale Kamer van Meulenaars) woon die vergaderings by.

Trust-administreerders
Mielietrust Tel: 012 807 3958 www.maizetrust.co.za Olie- & Proteensadeontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za Wintergraantrust Tel: 012 663 1660 www.wintercerealtrust.co.za Sorghumtrust Tel: 012 807 3958

Verenigings en komitees
Oliesade-advieskomitee Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za SA Cereals & Oilseeds Trade Association (SACOTA) p.a. AFMA by 012 663 9097 SA Grondboonprosesseerdersen Handelaarsvereniging Tel: 056 343 2892 Sorghumprosesseerdersvereniging Tel: 018 297 7181 / 082 561 5742 SA Olieverwerkersvereniging (SAOPA) Tel: 082 533 0692 Faks: 086 627 7603 bakerjc@telkomsa.net

Besonderhede van verteenwoordigende liggame en die verskillende forums kan ook op die SAGIS-webtuiste www.sagis.org.za gevind word. Kies die List of Associations of die List of Forums.

7. Opleiding en navorsing
Navorsing word deur die onderskeie trusts gefinansier en deur die Landbounavorsingsraad (LNR), die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) en ander navorsingsinstansies gedoen. Die verskillende trustadministreerders kan ook gekontak word met betrekking tot opleiding. Kontakbesonderhede verskyn onder opskrif 6.

Forums
Mielieforum Tel: 012 807 3958 Koringforum Tel: 012 807 3958 Grondboonforum Tel: 011 234 3400 Sonneblom- en sojaboonforum Tel: 011 234 3400 Sorghumforum Tel: 012 807 3958

Die Landboukolleges bied diplomakursusse aan. Provinsiale Departemente van Landbou, in noue samewerking met hierdie kolleges, bied kortkursusse oor gewasproduksie. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor Landbou-opvoeding en -opleiding. AgriSETA-geakkrediteerde opleiers (raadpleeg die hoofstuk oor Landbou-opvoeding en -opleiding en kyk na www.agriseta.co.za). Graan SA bied kursusse aan oor graanproduksie asook oor SAFEX (sien Kommoditeitehandel in die Finansies-afdeling in hierdie boek). Die Boere-ontwikkelingsprogram van Graan SA sluit weeklange inleidings tot die produksie van mielies, koring, sonneblom en ander graangewasse in. Besonderhede hieroor en oor ander opleiding is beskikbaar in die hoofstuk oor steun aan opkomende boere. Raadpleeg ook die Farmer Developmentkieslysopsie by option on www. graansa.co.za. help om onafhanklike graanboere te word. Die GFADA is begin deur die Landboubesigheidskamer, die Mielietrust, die Sorghumtrust, Graan SA, Omnia, Pannar Saad, L&L Landboudienste, Syngenta SA, Tongaat Hulett Starch, die Nasionale Kamer van Meulenaars, die Suid-Afrikaanse Kamer van Bakwese en die Wintergraantrust. LNR-Instituut vir Graangewasse (IGG) Tel: 018 299 6100 www.arc.agric.za

Die mandaatgewasse van die LNRGCI sluit die volgende stapel- en Graan-opleidingsinstituut hoproteenvoedsels en voere in: Tel: 012 546 9240 mielies, sonneblom, drobone, www.gtinstitute.co.za sorghum, grondbone, sojabone, kanola en minder belangrike Die Graanboer-ontwikkelings- gewasse soos swartbekbone, vereniging (GFADA) is n liggaam mannakoring en bambara. wat nuwe inkomelinge in die graanbedryf ondersteun en hulle

459

Kursusse word aangebied vir kleinboere en voorligtingsbeamptes oor graanproduksie in die algemeen; mielieproduksie; grondboonproduksie; droboonproduksie en sorghumproduksie. n Kursus oor mielieproduksie in die oostelike en westelike gebiede kan ook aangebied word. LNR-Kleingraaninstituut (KGI) Tel: 058 307 3400 www.arc.agric.za Die Kleingraan-instituut fokus op die teling en verbetering van kleingraangewasse soos koring, gort/gars, hawermout, krog en rog. Die navorsingswerk dek plantteling, die evaluering van kultivars, graangehalte, plantfisiologie, grondbewerking, onkruidwetenskap, plantpatologie, entomologie en opbrengspotensiaal. LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel: 012 808 8000

Hulle verskaf ringtoetse en bied laboratoriumopleiding, en word erken as die graananaliseverwysingslaboratorium in SuiderAfrika. Die universiteite (sien hoofstuk oor landbou-opvoeding en opleiding) bied graadkursusse aan waarby Gewaswetenskap ingesluit word. Voorbeelde sluit in: Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel: 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 www.sun.ac.za/foodsci Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2514 www.ufs.ac.za/plantsci

Daar is verskeie publikasies, wat op hierdie hoofstuk van toepassing, is op die webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, www.daff.gov.za te vinde (neem die publications-opsie). - Kry die ontleding van die verskillende waardekettings onder die Agriculture marketing-opsie. - Vind die uitstekende Agricultural Marketing Extension onder die General publications-opsie. Die dokument Field Crop Marketing handel oor die bemarking van grane en oliesade. - n Aantal boerdery-aantekeninge is beskikbaar deur op Infopaks en Brochures te klik. Ingesluit is n brosjure oor saffloer (safflower), n minder bekende jaarlikse oliesaadgewas, wat goed aangepas is vir dror gebiede. Hierdie boekies en brosjures kan ook bestel word deur die Hulpbronsentrum te skakel by 012 319 7141. Kontak 012 842 4017 of skryf aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende inligtingspamflette, beskikbaar van LNR in Silverton: - Processing of Cereal Crops Vol. 1 (Maize, oats, rice) - Processing of Cereal Crops Vol. 2 (Sorghum, wheat) - Processing of Cereal Crops Vol. 3 (Barley, sesame, poppy seed, rye) - Processing of Oil Seeds (Soy beans, sunflower) Onder die baie publikasies wat beskikbaar is by Kejafa Knowledge Works is Hantering en berging van graan op die plaas en How to grow top quality corn deur dr H. Willis. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388.
Dankie aan SAGIS vir die terugvoering oor die konsephoofstuk.

Universiteite bied kortkursusse vir sowel kommersile as opkomende boere aan. n Voorbeeld van n Proteennavorsingstigting kursus vir kommersile boere Tel: 011 803 2579/1894 www.proteinresearch.net is n tweedaagse kursus oor die risikobestuur van kontantgewasse, Suider-Afrika wat die boer in staat stel Graanlaboratorium (SAGL) om risikoverskansing op alle Tel: 012 807 4019 vlakke te bemeester. Dit word www.sagl.co.za deur die Universiteit van die Vrystaat aangebied. Skakel die Die SAGL is n vereniging wat universiteit by 051 401 2535. onder Artikel 21 (niewinsgewende verenigings) genkorporeer WNNR Biowetenskappe is. SAGL is n gehalte- Dr. Joe Molete ontledingslaboratorium en het ISO/ Tel: 012 841 4220/2000 IEC 17025-akkreditering. Hulle jmolete@csir.co.za doen n verskeidenheid gehalte- www.csir.co.za ontledings op graansoorte en oliesade. Nasionale inligting word op www.sagl.co.za. gepubliseer.

akkerbou & tuinbou Groente

1. Oorsig
Groente bied n unieke mark aan die Suid-Afrikaanse produsent aangesien dit n basiese deel van elke mens se dieet is. Groente speel n kernrol in die verskaffing van voedselsekuriteit en die voorsiening van voedingsaanvullings en mense se behoeftes. Die groentebedryf is die grootste in die tuinboukundegroep wat produksie en waarde betref. Suid-Afrika is selfonderhoudend ten opsigte van groenteproduksie, en voer vars en verwerkte groente uit. n Aansienlike deel van die totale werksmag in die groentevoorsieningsketting bestaan uit laag geskoolde mense en/of arbeiders wat die minimumloon verdien. Hulle wissel van plaasarbeiders of bestaansboere tot vermenigvuldigers in die waardeketting en werk byvoorbeeld in die vervoer van groente, by verpakkingsaanlegte, supermarkte of kitskosafsetgebiede, of as informele handelaars. In Suid-Afrika is werkskepping n belangrike oogmerk, en die groentebedryf is miskien die belangrikste landbousektor as dit kom by die skepping van werksgeleenthede.

8. Maatskappye wat betrokke is

Kyk na maatskappye wat onder die individuele graan- en oliesaadhoofstukke gelys is, asook onder die hoofstukke oor graanberging en -hantering, die meulenaarsbedryf, sade en saailinge, veevoer en produkhandel. Uitgebreide lyste is ook beskikbaar op www.sagis.org.za.

9. Publikasies en webtuistes
Sien internasionale webtuistes by opskrif 2.

GSA gee n maandelikse publikasie vir sy lede uit SA Graan/Grain wat gewy word aan graankwessies, en ook onder gedentifiseerde rolspelers soos politieke leiers en leiers uit die sakewreld, ministers, onderwys- en opleidingsinstansies, skole en ander bedrywe versprei word. Daar is ook weeklikse radioprogramme (raadpleeg die hoofstuk oor landboumedia). Die Graan SA nuusbrief Perspektief/Perspective gee n oorsig oor die verskillende graangewasse. Relevante opsies kan gevind word op die webtuiste van Graan SA, www.graansa.co.za. Dit sluit statistieke en verslae in oor produksie, markte en insette. Kontakbesonderhede van lede van die verskillende werkgroepe is daarop beskikbaar (klik op Corporate Info en Organisational Structure). Daar is ook baie ander opsies. www.sagis.org.za SAGIS se webtuiste: Nasionale voorrade, produsentlewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting, ensovoorts.

2. Aartappels
Raadpleeg die hoofstuk oor aartappels.

3. Beet
Kry die dokument Beetroot Value Chain Profile: 2010-2011 onder die opsies Publications en Agricultural Marketing by www.daff.go.za. Die dokument sluit n in- en uitvoeranalise in.

Die aangeplante vorm van die plant Beta vulgaris van die gansvoetfamilie

460

(Chenopodiaceae) is een van die belangrikste groentesoorte. Dit is n tweejarige plant, en vier duidelik onderskeibare soorte word vir verskillende doeleindes verbou: Tuinbeet, beet of tafelbeet as tuingroente Suikerbeet, n baie belangrike bron van suiker Mangelwortel, n vlesige veevoer Blaarbeet of spinasiebeet vir die blare wat f geet f as smaakmiddel gebruik word Beet is n algemene gewas in Suidelike Afrika en gewild by die meeste etniese groepe en kulture. Plae en siektes is nie groot bekommernisse nie en dit is relatief maklik om beet te verbou. Beet word dwarsdeur die jaar gesaai om in die markvraag te voorsien. Wanneer die beet in die koel winterseisoen geoes word, neem dit langer om oesgereed te word en genoeg tyd moet hiervoor toegelaat word. Suid-Afrika se mark vir vars beet is uitstekend en beide die bol en die blare word verbruik. Twee nuwe nismarkte vir vars beet is: Klein ronde beetjies vir die plaaslike sowel as die uitvoermark. Hierdie variteite sal na verwagting eenvormige klein, ronde beetwortels produseer wat geoes word wanneer hulle tussen 20mm en 30mm in deursnee is. Kleinbeetblare van verskillende kleure wat as vars slaai bemark word. n Ontleding van vars groente se kwekersmarkpryse toon dat die hoogste pryse in April behaal word omdat dit so moeilik is om beet gedurende die warm seisoen te verbou; ho pryse word ook in Julie en Augustus behaal vanwe die koel winterstoestande. Die wortels van beet kan gekoop en geet word as n gekookte groente of gebruik word in slaaie. Beet word dikwels ingel, f heel f gekap, en in asyn, gekrui of in n soetsuursous bedien. Beet kan ook gebruik word as voedselkleursel, want dit gee kleur sonder om die smaak te verander. Dit word op di manier gebruik in roomys, gevriesde nageregte, joghurt en ander kommoditeite. Bron: Sakata Seeds en die Beetroot Value Chain Profile: 2010-2011 by www. daff.gov.za.

nadelig. Broccoli is die gevoeligste van hierdie gewasse vir ryp, en die koppe kan beskadig word indien die temperatuur onder 2C daal. Koolgewasse kan swaarkry wanneer die temperatuur baie hoog is. Dit is noodsaaklik om die regte variteit gedurende die somer te verbou. Die kultivars moet die hitte kan verdra en teen swartstamvrot bestand wees.
Bron: Sakata Seed Southern Africa (Edms.) Bpk. Kontak hulle by 011 548 2800 of besoek www.sakata.co.za.

Kool word rou gebruik in slaaie (soos koolslaai), as n gekookte groente, as bestanddeel van soppe en bredies, of gepreserveer as piekels of suurkool. Kool word ook gedehidreer vir gebruik as geurmiddel (droog, gevlok of in poeiervorm) in soppe en as n bestanddeel in ander gedehidreerde kosse. Koolblare word gebruik om akute inflammasie te behandel. n Pasta van rou kool kan in n koolblaar gesit word en om die aangetaste deel gedraai word om ongemak te verminder. Kool kan ook ingel, ingesout en gevries word, en koolsap word gebruik om ink te maak.
Bron: Die Cabbage Value Chain Profile: 2010-2011-dokument by www.daff.gov. za

6. Knoffel
Kry die Garlic Value Chain Profile: 2010-2011-dokument by www.daff.gov.za.

4. Blaarslaai
Vind die Lettuce Value Chain Profile: 2010-2011-dokument by www.daff.gov.za.

Blaarslaai is n gewas wat jaarliks in koel weer aangeplant word en nie te erg beskadig word deur winterkoue en ligte ryp nie, maar hewige ryp skroei die blare erg. Blaarslaai se toleransie vir koue of hitte mag merkbaar wissel van een kultivar na die ander. Blaarslaai word hoofsaaklik in die Wes-Kaap, KwaZulu-Natal, Mpumalanga, Gauteng, Oos-Kaap, Limpopo en Noordwes geproduseer. Suid-Afrika is selfversorgend wat blaarslaaiproduksie betref; 99% van SuidAfrika se blaarslaai word vir huishoudelike gebruik geproduseer. Suid-Afrika se gemiddelde blaarslaaiverbruik is ongeveer 31 958 ton per jaar.

Knoffel is nou verwant aan uie, preie en grasuie. Dit het voedsame, medisinale en kulinre waarde, en word wyd gebruik as geurmiddel vir disse, piekels en souse. Die meeste kommersile knoffelproduksie is op kontrak tussen die kweker en die koper. Invoere van die Ooste, waar produksiekoste laer is, het meer as die helfte van die plaaslike mark oorgeneem. Dit word ook na ander lande uitgevoer met behulp van uitvoeragente en bemarkingsmaatskappye. Daar is standaarde ten opsigte van die gradering, verpakking en gehalte merk vir knoffel. Deur hieraan te voldoen sal daar meer vertroue wees in die knoffel wat plaaslik geproduseer word. Knoffel is n waardevolle gewas wat vars of gedroog bemark kan word, of as gesertifiseerde saad verkoop word. Die grootste deel van Suid-Afrika se knoffel-oes word gedehidreer en gebruik in n geprosesseerde kosse. Die knoffelknol kan afgeskil, gesny, gevlok en gedroog word. Dit kan verpak word of verder geprosesseer word as spesery, in groentemengsels en in smere. Indi produseer ook reuklose olie en oleoresin van knoffel. Knoffel kan uitwendig vir velprobleme en swaminfeksies gebruik word. Dit word ook as n insekafweermiddel gebruik. Daar word ook beweer dat knoffel help om bloedsuikervlakke te reguleer.
Bron: Garlic Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za

7. Komkommers
Vind die Cucumber Value Chain Profile: 2010-2011-dokument by www.daff.gov.za.

5. Kool en soortgelyke groente

Kry die dokument Cabbage Value Chain Profile: 2010-2011 onder die opsies Publications en Agricultural Marketing by www.daff.go.za. Die dokument sluit n in- en uitvoeranalise in.

Die produksie van kool is altyd n aanloklike keuse. Soos die meeste ander groente word kool grotendeels vir nasionale varsproduktemarkte, die informele mark en kettingwinkels geproduseer. En soos vir die meeste ander groente het n mark vir gehalte en diversiteit ontwikkel wat lonende geleenthede skep wat produsente nie kan ignoreer nie. Kool, broccoli, blomkool en spruitkool is gewasse wat die beste in n koel klimaat groei. Variteite is egter ontwikkel wat goed in n baie warm klimaat aard. Temperature van n paar grade onder vriespunt benvloed die oes selde

Komkommers kom oorspronklik uit Indi. Tegnies gesproke is dit n vrug, maar dit kan ook as n groente geklassifiseer word. Dit word gewis beskou as n vrug en so geet. Komkommer kan gekook word, maar word meestal vars in slaai, in koue soppe en in souse met n komkommerbasis geet. Komkommers is ook n voorkeurbestanddeel van piekels. Piekels word gemaak deur die komkommer in gekruide piekelwater of n asynoplossing te plaas. Daar is n groot vraag na komkommersap dit word in verskeie kosmetiese middels gebruik om die vel af te koel en omdat dit n kalmerende uitwerking het. Komkommersap word ook gebruik in die voorbereiding van skoonheidsmiddels soos seep, gliserien, rome en parfuum.

8. Rissies
Raadpleeg die hoofstuk oor kruie en speserye.

462

9. Tamaties
Kry die Tomato Value Chain Profile: 2010-2011 dokument onder die Publications en Agricultural Marketing opsies by www.daff.gov.za.

11. Wortels
Kry die dokument Carrot Value Chain Profile: 2010-2011 onder die opsies Publication en Agricultural Marketing by www.daff.gov.za. Die dokument sluit n in- en uitvoeranalise in.

Die tamatie (Solanum lycopersicum) is naas aartappels die belangrikste en gewildste groentegewas in Suid-Afrika. Tamaties word allerwe as rou groente, n bestanddeel in bredies en as aanvulling in die mielie-stapeldieet gebruik. Gevolglik is dit ook een van die vernaamste groentes waarmee kleinskaalse entrepreneurs in die informele sektor smous. Limpopo is die belangrikste tamatieproduksiegebied, gevolg deur Mpumalanga, die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal. Die produksie van tamaties is baie beperk in die wintermaande; tamaties kan gedurende die winter slegs in rypvrye gebiede geproduseer word. Produksie is in die wintermaande ook moontlik met goeie beskerming, soos in kweekhuistonnels. Die prosessering van tamaties behels inmaak, bevriesing, dehidrasie en sousproduksie. Tamaties word verwerk en in die volgende vorme bemark: heel geskilde tamaties, tamatie-en-uie-smoor en tamatiepasta. Dit word ook gesnipper, verpulp en as konsentraat bemark. Botanies gesproke is tamaties n vrug. As voedselsoort word dit net soos die komkommer en die skorsie as groente gekategoriseer.

Wortels is een van die belangrikste groentesoorte wat in Suid-Afrika verbruik word. n Ontleding van vars groente se kwekersmarkpryse toon dat die beste pryse vir wortels in Maart en April, en tot n mindere mate in Mei, behaal word omdat dit so moeilik is om wortels in die somer te verbou. Hitte, ren en blaarskimmel is die vernaamste oorsake van oesmislukkings en/of swak gehalte en swak opbrengste. Daar is honderde wortelvariteite, maar di groentesoort word hoofsaaklik op grond van die vorm en soort in plaas van die variteit verkoop. Wortelsoorte is vir spesifieke markte ontwikkel, byvoorbeeld die Imperator-soort wat geskil en gesny word vir stokkiewortelpakke wat veral in die VSA baie gewild is, die groter Danver , Flakkee en Becilium-soorte vir verwerking, Kuroda, Chantenay en Nantes vir bossies, Nantes vir vooraf verpakking, en so meer. Daar is vyf hoofsoorte wortels: Nantes. Medium lengte (15cm tot 20cm), eenvormige deursnit, stomp punt; gebruik vir bossies, gesnyde wortels, wortelsap, vooraf verpakking en klein worteltjies. Hulle bied n goeie eetgehalte en is veral geskik vir plaaslike verkope. Nantes-wortels is vroer gereed as Imperators en word in Suid-Afrika vir die plaaslike sowel as die uitvoermark gekweek. Hulle markaandeel is besig om toe te neem, hoofsaaklik vanwe die besondere eetgehalte. Danvers. Groot, medium lengte (18cm tot 22cm); gebruik vir verwerking, veral as blokkies en klein gesnyde worteltjies. Hulle vereis n lang seisoen (120 dae) om die gewenste tonnemaat te bereik en het n ho suikerinhoud. Daar is n beperkte mark vir hierdie soort wortel in Suid-Afrika. Chantenay. Breed in die skouer, kort (12cm tot 15cm); dik, helderkleurige kern wat dit geskik maak vir wortelringetjies. Dit is n ouer kultivar wat gewoonlik nie die gehalte bereik wat verwerkers vereis nie. Hierdie wortel word nou hoofsaaklik deur klein plaaslike produsente en individuele tuiniers gekweek. Kuroda. Bre skouer, medium lengte tot kort (15cm tot 18cm), gewoonlik kelvormig, n dik kern en stomp punt; gebruik in bossies, vir gesnyde en gekapte wortels en vir wortelsap; word voor Imperatorsoorte geoes; baie gewild op varsproduktemarkte. Imperator. Lank (22cm tot 25cm), smal skouer, dun punt; word hoofsaaklik gebruik vir vars verpakking op markte in die VSA en Australi. Daar is n nuwe tendens om hierdie soort wortel te gebruik vir verwerkte klein worteltjies wat vars bemark en uitgevoer word. Hierdie tendens is meer algemeen in ander dele van die wreld omdat die Imperator-wortel meer ekonomies is en n beter estetiese voorkoms het. Die mark vir die tradisionele vars verpakte Imperator is besig om te krimp.
Bron: Sakata Seed Southern Africa (Edms.) Bpk. Kontak hulle by 011 548 2800 of besoek www.sakata.co.za.

10. Uie
Vind die Onion Value Chain Profile: 2010-2011-dokument by www.daff.gov.za.

Twee duidelik onderskeibare dro uie word op Suid-Afrikaanse markte verkoop, naamlik die vars ui en die houbare ui. Die vars of winter en vroelente ui is laat in Mei of vroeg in Junie beskikbaar en kan tot aan die einde van November gekoop word. Hierdie uie het n hor water en suikerinhoud en n laer pirovaatinhoud as die Kaapse bre-ui. As verbruikers kan ons hierdie uie herken aan hulle ligter kleur en dunner skil. Hulle raak ook al meer bekend vir hulle matige geur, veral in die VSA, Suid-Afrika, die Verre Ooste en Europa. Die tweede soort dro ui staan bekend as n ui wat gebre kan word en is in November op die mark beskikbaar, wanneer die beskikbaarheid van vars uie ten einde loop. Die houbare ui het n donkerder skil wat baie dikker is as di van n vars ui. Bre-uie is ferm, kompakte uie en heelwat minder vatbaar vir kneusing en vervoerskade. Hierdie soort ui bly gedurende die somermaande, tot in Mei, beskikbaar. Moeder Natuur het die ui n voortreflike geur en tekstuur gegee wat uitstekend pas by die smaaklike geregte wat in koeler weer voorgesit word. Albei soorte dro uie is in die handel in drie kleure beskikbaar: rooi, geel en wit. Elk bied n eiesoortige gaarmaakgeur. Gaar geel uie lewer n donkerder Franse uiesop. Gebraaide wit uie word vir hulle ligte goue kleur gebruik. Rooi uie met hul kenmerkende kleur is die perfekte keuse vir slaaie en effens gekookte geregte. Nuwe kleure, byvoorbeeld pienk uie, gaan in die nabye toekoms bemark word.
Bron: Sakata Seed Southern Africa (Edms) Bpk. Kontak hulle by 011 548 2800 of besoek www.sakata.co.za.

In Suid-Afrika word uie beskou as die derde belangrikste groentegewas naas aartappels en tamaties. Suid-Afrika verbruik min of meer 346 953 ton uie per jaar. Uie word geprosesseer om ingelegde uie, olie-ekstrak en gevriesde en uitgedroogde uie te lewer. Hulle word meestal gebruik om geur te verleen aan in n wye reeks geregte, soos gestoofde disse, pizzas, soppe en bredies. Voorts word uie as garneersel gebruik op toebroodjies en in slaaie. Daarby word uie gebruik as bestanddeel in tallose resepte, as n smaakmiddel op toebroodjies, as n bykos en as aptytwekker. Met die verloop van jare het die dehidrasie en bevriesing van uie toegeneem.
Bron: Onion Value Chain Profile: 20110-2011 by www.daff.gov.za

Wortels kan rou geet word. Dit word heel, gekap en gerasper geet, of by slaai gevoeg vir kleur of tekstuur. Di groentesoort word dikwels gekap, gekook, gebraai of gestoom; gekook in soppe en bredies; of gebruik in fyn babakosse en dierekos. Gerasperde wortels word gebruik in koeke en ook wortelpoeding. Wortels se groen loof is eetbaar as blaargroente, maar mense eet dit selde. Babawortels was nog altyd n gewilde versnapering en is beskikbaar in supermarkte. Wortelprosessering sluit die inl, vries en dehidrasie van wortels in. Wortelsap word wyd bemark as gesondheidsdrankie. Dit word f in n suiwer vorm f gemeng met ander vrugte- en groentesop bemark. Wortelsaadolie is n belangrike olie-ekstrak van die saad van die wortelplant.
Bron: Die Carrot Value Chain Profile: 2010-2011-dokument by www.daff.gov.za

463

12. Interessanthede vir boere

Die produksie van groente is n boerderyaktiwiteit wat goeie beplanning verg. Dit is n sakebedryf in soverre dit finansile aktiwiteite soos koop, verkoop en geldbestuur behels. U moet beplan alvorens u besluit watter gewasse om te plant, en u vergewis van watter aktiwiteite u op sekere tye moet uitvoer, soos ploeg, bemes, aanplant, besproei, onkruid verwyder, oplei (byvoorbeeld van plante teen traliewerk), oes en versprei. Dit is belangrik om twee keer per jaar te beplan aangesien dit nodig is om verskillende gewasse in verskillende seisoene aan te plant. Hoe om te beplan: Gebruik n jaarbeplanner en almanak om u aktiwiteite te beplan. Win kennis in en besluit op implemente, werkers, plaag- en siektebeheer, sowel as markpryse. Stel vas wanneer die markpryse op hul beste is. Onthou om gewasse te roteer en moet nooit dieselfde (of nou verwante) gewasse twee seisoene na mekaar op dieselfde grond plant nie. Gewasrotasie keer dat die grond verarm en voorkom plae en siektes. Goed beplande groenteproduksie lei tot groter winste, hor opbrengste, gesonde groente en gelukkige families.
Bron: Die Departement Landbou, Bosbou en Visserye se boekie Vegetable production.

Die groentemark is nie gereguleer nie en is tegnies gesproke toeganklik vir alle produsente. Die wisselende en onsekere aard van die mark noop kleinhandelaars om aan die begin van die seisoen kontrakte met groot verbouers aan te gaan om n bepaalde verskeidenheid groente ingevolge vooraf vasgestelde skedules te lewer. Hierdie relings bring mee dat munisipale markte n kleiner rol begin speel het en maak dit moeilik vir klein, nuwe produsente om toegang tot die groot supermarkte te verkry Ondanks hierdie toedrag van sake is daar geleenthede vir die verskaffing van klein hoeveelhede groente aan n verskeidenheid afsetpunte. SPAR, Lombardi Foods, die handelaars by munisipale markte, restaurante, hoekwinkels en smouse bekom almal hul goedere op opportunistiese wyse op informele lokomark-grondslag (spot-market basis) vanaf kleinskaalse leweransiers. Die sleutel tot hierdie geleenthede l in die wen van kopers se vertroue deur die tentoonstelling van die vermo om konsekwent groente van n ho gehalte te lewer en dit betyds af te lewer. Ontluikende produsente is ook in n gunstige posisie vir die lewering van groente aan die voedselmark in ontluikende informele woongebiede waar uie, kool, aartappels en skorsies stapelvoedsel is en rele inkomste besig is om toe te neem. Organiese sertifisering is n manier waarop ontluikende produsente hul van die hoofstroom kan onderskei en mededinging teen hul produkte kan verminder. Nuwe produsente se voorkeurtoegang tot water ingevolge die nuwe Nasionale Water-hulpbronstrategie (2003) en Nasionale Waterwet (1998), bied ontluikende boere wat deur opvangsgebiedbestuursagentskappe verteenwoordig word n kragtige bedingingsmiddel in hul onderhandelinge met bestaande kommersile groenteboere wat bykomende waterbronne soek.
Bron: South Africas Agricultural Commodity Markets deur Nomonde Qeqe en Aton Cartwright. Hierdie dokument is beskikbaar op die Surplus Peoples Projectwebtuiste, www.spp.org.za.

464

13. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vind inligting oor die onderskeie direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) by www.daff.gov.za.

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Direktoraat Plantproduksie Tel: 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Direktoraat Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 DPH@daff.gov.za Lees oor die Perishable Products Export Control Board (PPECB) by www.ppecb.com of bel 021 930 1134.

14. Belanghebbendes
Verenigings
Fresh Produce Importers Association Tel: 012 331 5341 www.fpia.co.za Noord Kaap Uieprodusent Organisasie Tel: 053 861 1145 Noordelike Uiekomitee Tel: 083 628 0353 South African Garlic Growers Association (SAGGA) Tel: 015 296 0043 / 082 465 0514 http://saknoffel.co.za Meer as 400 verbouers, meestal kleinskaalse boere, behoort aan SAGGA. Tamatieprodusentevereniging Tel: 015 395 8212

Maatskappye
A Ford & Co Tel: 021 850 0011 AC Seed Tel: 042 291 0849 Alpha Seed Tel: 016 366 0616 Goldpack (Edms) Bpk Tel: 031 569 4199 www.goldpack.co.za Hall Fennell Tel: 042 287 0712 www.fennell.co.za

Sakata Seed Southern Africa se Bill Kerr skryf n weeklikse rubriek konsessie-agent wat die Oos-Kaap vir die Farmers Weekly waarin hy bedien. raad gee oor die verbouing van groentegewasse. Haygrove Tel: 021 859 1026 www.haygrove.co.za Biogrow Tel: 028 313 2054 www.biogrow.co.za Kostedoeltreffende kweekhuistonnels Organiese oplossings Hishtil SA Tel: 015 395 4045 Charlew Farming www.hishtilsa.com Tel: 039 312 0135 Komkommer boer Dormas Tel: 011 496 2800 www.dormas.co.za Groentehanteringstoerusting EarthBox Tel: 011 794 1471 www.earthbox.co.za East London Tomato Packers Tel: 043 737 4471 Garlic Growers Tel: 011 952 1575 www.garlic.org.za GP Asparagus Tel: 051 933 4973 / 073 248 3723 Groentesaad word geproduseer, insluitende tamatie-, komkommer-, kool-, blomkool-, broccoli- en blaarslaaisaad. Hygrotech SA (Edms) Bpk Tel: 012 545 8000 www.hygrotech.co.za INCOTEC Suid-Afrika Tel: 033 386 1560 / 071 352 1493 www.proteios.nl Saad en bedekkingstegnologie vir groentesade. International Bag Buyers Tel: 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za

465

Livingseeds Heirloom Seeds Tel: 071 911 5159 www.livingseeds.co.za

Stimuplant Tel: 012 802 0940 www.stimuplant.co.za

deur die LNR-Roodeplaat Instituut vir Groente en Sierplante. Die kursusse wissel van basiese kursusse oor die basiese beginsels tot meer gevorderde kursusse. Skakel 012 841 9611 of rig n e-pos aan ajoubert@arc. agric.za Die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) doen navorsing oor groente in Suid-Afrika. Kry verslae by www.namc.co.za, of bel 012 341 1115. NROs is betrokke by die opleiding van gemeenskappe om groente aan te plant. Raadpleeg die hoofstuk oor voedselsekuriteit. Provinsiale landboudepartemente werk met landboukolleges saam om kursusse oor groenteproduksie en die droog van groentes en vrugte aan te bied. Madzivhandila-kollege bied opleiding aan in groente-atjarprosessering. By Cedara in KwaZulu-Natal is Poster-opleidingsmodules beskikbaar wat aspekte soos produksiebeplanning, kool- en aartappelproduksie en so meer dek. Skakel Clive Viljoen of Noreen Mhlongo by Opleidingshulpbronneontwikkeling (Training Resources Development) by 033 355 9304 of stuur n e-pos na clive.viljoen@kzndae.gov.za of noreen.mhlongo@kzndae. gov.za. Vir opleidingskursusse, skakel 033 355 9444. Besonderhede oor ander landboukolleges verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Universiteite wat landbougrade aanbied, doen navorsing oor en opleiding in groenteproduksie.

Swanpack Sundried Tomatoes MBFi Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 Tel: 021 874 1020 www.grapenet.co.za www.mbfi.co.za McDonalds Seed Tel: 033 346 0121 www.mcdonaldseeds.co.za NviroTek Labs Tel: 082 885 8699 www.nviroteklabs.co.za Piket Implements Tel: 022 913 2435 www.piket.co.za Groentesaaimasiene Reapers Agricultural Supplies Tel: 033 394 6301 www.reapers.co.za Talborne Organics bemark Planner Bee Plant Care se FERTILIS-erdwurmhopies. Hierdie produk (registrasienommer B3664 Wet36/1947) is deur die Organic Food Federation in die . Verenigde Koninkryk gesertifiseer en sy organiese serifiseringsnommer is 00371/01/00. Dit word as n kunsmis gebruik vir ALLE soorte grond en plante, groente en so meer. Lees nog by www.fertilis. co.za. Skakel 011 954 5763 vir Talborne Wensleydale Farms Tel: 082 779 7843 www.wensleydale.co.za

Monosem Special Mini Seed Drill vir groenteverbouers en Matabi Die grootste produsent van Knapsacks. Brosjures is op die organiese groente in Suid-Afrika. webtuiste beskikbaar. Wildeklawer Tel: 053 531 0700 Red Baron Tomatoes www.wildeklawer.com Tel: 043 737 4000 www.redbaron.co.za n Groot produsent van uie en aartappels in Suid-Afrika. Red n Jucy Tel: 031 767 2096 Wizzard Worms www.vertigro.com Tel: 033 413 1837 www.daisyfresh.co.za www.wizzardworms.co.za VERT-GRO-stelsels (vertikale semi-aaneensluitende potte) laat Gaan na die Vegetable Production meer plante per vierkante meter kiesopsie op die webtuiste. toe as die konvensionele metode. ZZ2 SAKATA Seed Southern Africa Tel: 015 395 2040 (Edms) Bpk. Besoek www. www.zz2.biz sakata.co.za vir besonderhede van konsessie-agente in Suider-Afrika n Belangrike produsent van of skakel 011 548 2800. tamaties en uie. Seedplan Tel: 043 732 1307

15. Publikasies en webtuistes

Verskeie inligtingsgidse (Info Paks) oor groenteproduksie is by die Hulpbronsentrum van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye beskikbaar. Hierdie boekies is eenvoudige, akkurate verbouingsgidse. Vir verdere inligting oor hierdie gidse, skakel 012 319 7141. Die gidse kan ook op die webtuiste www.daff.gov.za besigtig word (kyk onder Publications). Kry die dokument Agricultural Marketing Commodity Profiles by www. daff.gov.za. Hierdie profiele kyk na die waardeketting van verskeie landboukommoditeite, insluitende verskeie groentegewasse. Vind die vir die groente-infotoons by www.agis.agric.za/efarmer. LNRNIPB het meer as 100 gidspamflette oor die kweek van groente. Dit dek algemene groente-onderwerpe (soos wisselbou in groente), uie en knoffel, knolgewasse (soos die produksie van wortels, rape en beet), blaargroentes (soos spinasie en kropslaai), groenbone en boerboontjies, groen- en dro ertjies, eiervrug, koolgewasse (soos die blom- en kopkoolkultivars), pampoengewasse (soos pampoen- en skorsiekultivars) en ander groentes. Kontak die skakelbeampte by 012 841 9611. Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos na iaeinfo@arc.agric.za om die volgende publikasies aan te vra. Die publikasies is by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar: - Processing of Brassicas (Broccoli, sprouts, cabbage, cauliflower) - Processing of Cucurbits (Butternut, cucumber, pumpkin, sweet melon, watermelon, baby marrow) - Processing of Olives and Legumes (green peas) - Processing of Root Crops (Asparagus, beetroot, carrots, garlic, onions, potatoes, sweet potato) - Processing of Legumes (Cowpeas, beans, green beans, lentils, green peas) Food Garden Management Training Video. Dit is by die Sentrum vir Landboubestuur van die Universiteit van die Vrystaat beskikbaar. Skakel 051 401 2557/3551 of besoek www.ufs.ac.za/agriman. Growing Vegetables: A comprehensive guide on how to establish, maintain and manage a vegetable garden. W.T. Nell, G.M. Engelbrecht, D.M. du Plessis. Guide to Growing Vegetables, n nuttige A6-boekie. Bestel dit by 021 406 4962, of stuur n faks aan 021 405 1031. The Peoples Guide to Farming. Growing Plants Handbook The Environmental and Development Agency Trust and Juta Education Maatskappye wat betrokke is, het dikwels verbouingsgidse vir verskillende groentes. Klik op die Aspersie-opsie in die keuselys by www.cherryfestival.co.za. Daar is agtergrondinligting asook tegniese inligting vir kwekers. Besoek www.giantpumpkins.co.za. Die aantekeninge oor soetpatats is beskikbaar by www.zoetebataten. nl.

Opleiding en navorsing
Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Agri Iphepeng lei mense op om hulle eie groentetuine tuis te begin en hulle eie basiese kos by die huis te produseer. Kontak Cois Harman by 083 265 6210 of coishar@gds.co.za. AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers bied opleiding in die produksie van groente aan. n Voorbeeld:: Africa Land Use Training Tel: 014 717 3819 www.alut.co.za Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Dicla Training Tel: 071 692 2229 www.diclatraining.com Earth Innovations Tel: 043 726 9900 www.earthinnovations.co.za Reach Out Vegetable Cultivation Tel: 072 624 9498 (Wes-Kaap) Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za Skills for Africa Tel: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel: 012 808 8000. Skakel die afdeling Plantpatologie en Mikrobiologie by 012 356 9800. Opleidingskursusse oor groenteproduksie vir bronarm boere is ontwikkel

466

3. Plaaslike sakeomgewing

akkerbou & tuinbou Grondbone

Sien ook die hoofstuk Graan en oliesade

Produsente kan nou voordeel trek uit die vrye mark. Geen statutre heffings is betaalbaar nie en die regering mag nie by die bemarking van oliesade inmeng nie. Oliesade het n regstreekse uitwerking op industrie waarin gebalanseerde voere vir n groot deel van die insetkoste verantwoordelik is. Daar is n neiging in die veevoerketting om oliesade met die koste van suiwelprodukte, bees-, skaap- en varkvleis, braaihoenders en eiers in verband te bring. In Suid-Afrika is produksie van grondbone hor as verbruik. Die Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS), n Artikel 21-maatskappy wat onder andere deur die oliesaadbedryf gefinansier word, is belas met die inligtingsfunksie. Kennisgewings aangaande registrasie, rekords en winste moet volgens die Staatskoerant deur SAGIS geadministreer word.

1. Oorsig
Grondbone word hoofsaaklik in die noordwestelike streke van Suid-Afrika geproduseer, naamlik in die wes- en noordwes-Vrystaat, Noordwes en die Noord-Kaap. Dit word ook in Limpopo, Mpumalanga en KwaZulu-Natal geproduseer, maar op n kleiner skaal. Grondbone word in Suid-Afrika verbou met die oog op veral drie dinge: die regstreekse bemarking van grondboontjiebotter, olie en oliekoek, en saad. Die plaaslike verbruiksvereistes vir grondbone is ongeveer 59 700 ton per jaar. Suid-Afrika is gewoonlik selfonderhoudend wat die produksie van grondbone betref. Statistieke van byvoorbeeld oesberamings, invoer/uitvoer en so meer, is beskikbaar op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens www.sagis.org.za. Grondbone is gewasse met n ho waarde, wat bemark kan word sonder dat baie verwerking nodig is. Dit is veelsydige gewasse en kan in n wye verskeidenheid produkte gebruik word. Die olie van grondbone kan gebruik word om mee te kook en om grondboontjiebotter mee te maak. Olie-ekstrak van die grondboon kan ook gebruik word as n grondstof vir die vervaardiging van seep; masseerolie vir poliopasinte; lyf-, skeer- en haarrome; en vloeistofdite wat bedoel is om pasinte te versterk en hul eetlus voor en n operasies te vermeerder. Die oliekoek, wat n neweproduk is van die olie-ekstrakproses, word gebruik om gom vir hout, dierevoer, kunsmis en antibiotika te maak.
Bronne: Field Crops: Groundnut Market Value Chain Profile 2010-2011 by www. daff.gov.za; SAGIS en A.M. Cronje

4. Belangepunte vir die kommersile boer

Belangrike feite oor grondboonproduksie Grondbone moet nie meer as een keer elke drie jaar op dieselfde land geplant word nie. Grondvog is van kritieke belang. Moenie in dro grond plant nie. Grond wat vog opgebou het, sal risikos verminder. Onkruidbestryding is belangrik: Onkruid belemmer die verbouingsproses en verbruik waardevolle grondvog. Saad van goeie gehalte moet voorrang geniet. Nadat die saad behandel is, plant stadig en vlak (30mm 50mm). Moenie in koue grond plant nie. Onthou dat die meeste kultivars 150 dae nodig het om n goeie oes te lewer; moenie te laat plant nie. Daar word aanbeveel dat u 18kg stikstof per hektaar vir drolandverbouing en 50 kg stikstof per hektaar vir besproeiing toedien indien u grond stikstof nodig het. Kalsium is van groot belang vir peulvorming. In gebiede waar die kalsiuminhoud laer as 300 milligram per kilogram is, moet kalsiumbemesting toegedien word. Wanneer kunsmis toegedien word, moenie die kunsmis in die peulsone plaas nie. Dien kunsmis wyd toe of plaas dit onder die pit. In die lig van die ho waarde van grondboonstrooi en die potensile verswakking van die pitkwaliteit en opbrengs, moet blaarspikkels deeglik behandel word. Indien daar besproei word, moet hierdie aspek gereeld aandag geniet. Wanneer grondbone in grond geplant word waar geen grondbone die vorige agt jaar geplant is nie, moet die saad ingent word met die korrekte Rhizobium-bakterie. Die saad moet ook teen swamsiektes behandel word met Thiulin of TMTD. Grondbone wat nie ingent is nie, kan met Ifax behandel word. Pasop vir atrasienskade van vorige toedienings. Wees bedag op winderige toestande.
Bronne: www.suidwes.co.za en dr Jan Dreyer

2. Internasionale sakeomgewing
Die plaaslike prys is ongeveer op gelyke voet met die internasionale prys en word nie veel benvloed deur die grootte van die plaaslike oes nie. Die produksie van grondbone in Suid-Afrika is gewoonlik hor as die verbruik daarvan. Ongeveer 26% van die oes word uitgevoer na lande soos Japan en Nederland. Hoewel dit n betreklik klein gedeelte van die totale oes is, is dit belangrik vir die winsgewendheid vir die produsente en hoofverwerkers. Daar moet aan fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde voldoen word en die Beheerraad vir die Uitvoer van Bederfbare Produkte (PPECB) moet n sertifikaat uitreik voordat grondbone uitgevoer mag word. Ons voer hoofsaaklik uit China in, maar ook uit lande soos Malawi, Maleisi en Indi. Die invoerkoste vir grondbone is 10% van die vab- of vry-aan-boord-prys. Die relatiewe pryse van ander graanprodukte, die wisselkoers, die beskikbaarheid van saad, die beskikbaarheid en vervoerkoste van ingevoerde ruolie, asook die verbouing van ander veldgewasse, bepaal die markvooruitsigte vir die oliesaadbedryf. Die grondboonbemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Maart en eindig op 28 Februarie van die daaropvolgende jaar.
Raadpleeg die maandelikse bulletin op die SAGIS-webtuiste vir die jongste inligting.

5. Vir die nuwe toetreder

Grondbone is proteenryk en kan rou, gekook of gebraai geet word. Party soorte grondbone word verbou in dror toestande, terwyl ander soorte besproei word. Grondbone is meer bestand teen droogte as mielies en kan verbou word vir huishoudelike verbruik of as n kontantgewas. Hulle werk goed as n wisselgewas en behoort een keer elke vier jaar in dieselfde grond geplant te word. U kan grondbone met of sonder die doppe bemark in formele of informele markte. Formele markte benodig groter hoeveelhede. Vind die boerdery-aantekeninge onder die opskrif Publikasies en webtuistes in hierdie hoofstuk. Indien u nie toegang tot die internet het nie, kontak die LRC-IGG by 018 299 6100 of die Departement van Landbou in Potchefstroom by 018 299 6504.

467

6. Belanghebbendes
Mnr. G. Keun kan by 011 234 3400 geskakel word vir n volledige lys van die SA Grondboonforum se lede. n Lys van medewerkers kan ook op SAGIS se webwerf gekry word by www.sagis.org.za.

LNR Instituut vir Graangewasse (IGG) Tel: 018 299 6100 Dreyerj@arc.agric.za www.arc.agric.za

Olie-en-proteensaadontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za

Verenigings
Graan SA Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Die Raadgewende Oliesaadkomitee Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za

Daar is meer inligting oor Graan SA in die algemene hoofstuk oor graan Suid-Afrikaanse en oliesade. Grondboonforum Tel: 011 234 3400 Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Suid-Afrikaanse Vereniging Tel: 012 523 1400 vir Grondboonverwerkers en -handelaars www.sagis.org.za Tel: 056 343 2892 Sien die aantekeninge oor SAGIS in corrie.lourens@re.co.za die hoofstuk oor graan en oliesade.

Die Olie-en-proteensaadontwikn Kort kursus in grond- kelingstrust stel, in belang van boonproduksie kan op versoek produsente, verwerkers en aangebied word. verbruikers, geld beskikbaar vir navorsing oor sonneblomme, Graan SA bied n week sojabone en grondbone. lange inleidende kursus oor grondboonproduksie vir Proteennavorsingstigting opkomende boere aan. Verwys na Tel: 011 803 2579 www.graansa.co.za.. www.proteinresearch.net

Maatskappye
Advance Seed Tel: 011 762 5261 www.advanceseed.co.za Capstone Seeds Tel: 033 330 4474 www.capstoneseeds.com EJAVis Aanleg BK Tel: 053 474 1910 GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Lemacor Tel: 053 474 0110 MBF International Tel: 082 738 0080 www.mbfi.co.za NWK Bpk Tel: 018 633 1000 www.nwk.co.za Olam SA Tel: 053 456 1539 P-Farm Group Tel: 053 474 2199 www.pfarm.co.za Pannar Seeds Tel: 033 413 9500 www.pannar.com

Opleiding en navorsing
Landboukolleges bied kort kursusse oor grondboonproduksie en verwerking aan. Madzivhandila Kollege bied byvoorbeeld n kursus oor die maak van grondboontjiebotter aan. Die kontakbesonderhede word in die hoofstuk oor landbou-onderrig en -opleiding verstrek.

468

Peu Seed Processors (Edms) Bpk Tel: 015 491 2918 Qualita Seed Tel: 053 444 1594 RE Groundnuts Filiaal van die Rhys Evans Group Tel: 056 343 2892 www.re.co.za RE Groundnuts bied aan verbruikers die volgende voordele: n moderne fabriek met ervare bestuur en personeellede betroubare kwaliteit, wat aan die hoogste standaarde in die wreldmark voldoen uitstekende reputasie in die boerderygemeenskap, en versekering van kontinuteit van voorraad uit al die belangrike besproeiings- en droland-produksiegebiede teen mededingende pryse

SA Groundnut Marketing (Edms) Bpk Tel: 053 444 1407 www.southafricanpeanuts.co.za Suidwes Groep Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za Techmach Technology Tel: 011 762 1091 www.techmach.co.za The New Nut Company Tel: 018 330 0006 www.newnut.co.za Vaalhartz Groundnuts Tel: 053 474 1121 http://groundnuts.co.za Zesto Grondbone Tel: 053 444 1540 / 55

akkerbou & tuinbou Heuningbos

1. Oorsig
Kry die omvattende notas oor heuningbos onder die Infruitec-Nietvoorbij-opsie by www.arc.agric.za.

Die heuningbosplant is in die verlede oor n wye gebied deur die inheemse volke van die Wes- en Oos-Kaap benut. Heuningbostee kom natuurlik in die natter Oos-Kaapse berge voor, en kom verspreid teen die Lange- en Swartberge tot in die Wes-Kaap en in die die rigting van die westelike kus tot by Piketberg voor. Die wilde geoeste en kommersieel verboude spesies wat natuurlik in die Oos- en WesKaap voorkom, is Cyclopia intermedia en Cyclopia subternata, terwyl Cyclopia genistoides langs die kusstreke van die Wes-Kaap aangetref word. Sommige spesies is herspruiters en ander is hersaaiers. Hierdie aspek bepaal die frekwensie van volhoubare oespraktyke, en navorsing word steeds in di verband gedoen. Bergtee (Cyclopia intermedia) word wild geoes en by prosesseringsaanlegte in die omgewing verwerk. Kommersile aanplantings is sedert 1998 gevestig, maar natuurlike populasies maak steeds die vernaamste bron van die huidige produksie uit. C subtemata en C genistoides word van plantasies geoes en maak sowat 35% van die jaarlikse produksie uit. Tans word die tee op n beperkte kommersile grondslag geproduseer. Daar word jaarliks meer as 250 ton geproduseer, en die vraag oorskry reeds die aanbod. Heuningbostee het n aangename aroma en smaak, en wanneer dit blind geproe word, vergelyk dit gunstig met ander kruietees. Die selfstandige produk word deur die volgende sleutelkenmerke onderskei: Die tee het n verkwikkende geur en ligte kruiesmaak met n betreklik lae tannieninhoud, is kaffeenvry en het goeie antilewervergiftigende, anti-oksidant- en uriendrywende eienskappe. Dit word hoofsaaklik wild geoes met organiese sertifisering (baie arbeidsintensief en word dikwels op onbereikbare gebiede aangetref). Die verbouingsbeginsels is oorwegend organies: weens ho sertifiseringspryse kan produsente nie altyd hierdie moontlikheid benut nie. Daar is potensiaal vir betrokkenheid deur histories benadeelde mense by saadproduksie, verbouing en verpakking. Dit is as n Nuwe Gewas deur die Departement Landbou gedentifiseer. Goeie vordering word met landbou- en gesondheidsvoordeelnavorsing gemaak. Die bedryf baat by die waardetoevoegende tegnologiese ontwikkeling wat reeds in die Rooibosbedryf plaasgevind het. Navorsing word tans oor gesofistikeerde onttrekkingsmetodologie vir farmaseutiese ekstrakte gedoen. Kyk vir die heuningbos navorsingsprogram by www.arc.agric.za. Die fotograaf bo is verstrek deur LNR-Infruitec-Nietvoorbij en SAHTA

7. Publikasies en webtuistes
Kry die Groundnut Supply Chain en South African Groundnut Industry February 2012 verslae by www.bfap.co.za. Groundnuts always tops. Dr. C.J. Swanevelder. Hierdie publikasie is beskikbaar by die LNR Instituut vir Graangewasse. Tel: 018 299 6100. Grondboonsiektes kan geklassifiseer word as blaar-, stam- en peulsiektes, asook sekere virale siektes. Insekte, soos termiete, kan ook die plante aanval en n pes vir grondboonboere raak. Al hierdie siektes kan met behulp van Groundnut diseases and pests van die LNR se Instituut vir Graangewasse gedentifiseer word. Kry die Field Crops: Groundnut Market Value Chain Profile 2010-2011 by www.daff.gov.za (kies die Publications- en Agriculture marketing-opsies. Daar is ook boerdery-aantekeninge onder die opsies Infopak sien Field Crops: Cultivation of groundnuts en Brochures, sien Production guidelines: Groundnuts. Food Safety Requirements for the local and international marketing of groundnuts is verkrygbaar van die Suid-Afrikaanse Grondboonforum. Skakel 011 234 3400/1. SAGIS se webtuiste, www.sagis.org.za, bevat allerlei inligting oor die nasionale voorraad, produsente se lewering, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting en so meer. Kry meer inligting oor grondbone by www.opot.co.za en www.graansa.co.za. Die brosjure The manufacturing of peanut butter (Die vervaardiging van grondboontjiebotter) is beskikbaar by die LNR in Silverton. Skakel 012 842 4017 of rig n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za.
Ons is dank aan SAGIS verskuldig vir die kommentaar op die hoofstuk toe dit nog in die ontwikkelingstadium was.

469

2. Belanghebbendes
Verenigings
Suid-Afrikaanse Heuningbostee-assosiasie (SAHTA) Theunis Jordaan (kordinator) Michelle Swarts (administrasie) Tel: 021 870 2900 theunisj@hortgro.co.za www.sahoneybush.co.za

Heuningbosproduksie: boere
Alexander Behr Sel: 084 359 0791 abehr@mweb.co.za Fritz Joubert Tel: 028 482 1613 lisel@kingsley.co.za Johan Kritzinger Tel: 042 275 1652 groendal@langkloof.net Marius van Dyk Tel: 044 697 7070 marius@capehoneybushtea.co.za Wild geoeste heuningbostee Die bergagtige gebied waarin heuningbos endemies voorkom, is ongeveer 30 000 hektaar groot. Dit strek van die Baviaanskloof tot by die Bredasdorpgebied en verder tot by die Weskus-gebied in Piketberg se omgewing in die Wes-Kaap. Die plukkers onderhandel n prys met die eienaars van wilde bronne en kontrakteer karweiers om die vars plantmateriaal aan verwerkingsfasiliteite te lewer. Haarlem Pickers Tel: 082 802 4822 Melmont Tea Tel: 042 288 0203 / 512 www.melmont.co.za Nico Janse van Rensburg Tel: 028 572 1906 nico@r62mail.co.za Quinten Nortjie Tel: 042 288 0203 / 512 melmont@lantic.net www.melmont.co.za Van Zyl Joubert Tel: 028 424 2160 vanzyljoubert@whalemail.co.za

Rolspelers wat nie regstreeks betrokke is nie

Die Regering se IPAPs (Industrial Policy Action Plan) sluit heuningbos in as n area waarin werk geskep kan word in die land. As sodanig, word dit ingesluit as n prioriteit in AgriSETA-beplanning (kyk AgriSETA Strategic Plan for Period 20122016). AgriSETA Tel: 012 301 5600 www.agriseta.co.za Cape Nature Deon Hignett Tel: 021 483 0118 dhignett@capenature.co.za www.capenature.co.za Nasionale Landboubemarkingsraad Mnr. Happy Mohane Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Plantgehaltebeheer: me Annemarie Bourquin, tel: 012 319 6059 Departement Ekonomiese Plantproduksie: mnr. Thabo Aangeleenthede, Omgewing en Ramashala, tel: 012 319 6079 Toerisme, Oos-Kaap Gerrie Ferreira Departement Landbou, WesTel: 042 292 0339 Kaap gerrie.ferreira@deaet.ecape.gov. Tel: 021 808 5111 za Dr. Dirk Troskie 021 808 5190 Dr. Jacques van Zyl 021 808 5302 Departement Ekonomiese www.elsenburg.com Ontwikkeling en Toerisme, Wes-Kaap Coega Development Mnr. Goodwell Dingaan Corporation (CDC) Tel: 021 483 9315 Dr. Siyabonga Simayi Tel: 041 403 0486 Siyabonga.simayi@coega.co.za Departement Handel en www.coega.com Nywerheid Tshifhiwa Madima Tel: 012 394 1149

Verwerkers
Daar is vyf heuningbosverwerkers op plase wat die groen tee opkap en oksideer tot bruin tee. Die proses kan verdeel word in drie hoofstappe: sny, fermentering (oksidering), droging en sifting. Sny Die meeste plaasverwerkers gebruik tabaksnymasjiene om die tee in klein stukkies op te kap. Vordering in die bedryf het egter gelei tot die ontwikkeling van n spoedbeheerde vervoerband wat n drielemdraaisnyer voer wat die tee in klein deeltjies sny sonder om die plantstruktuur te breek. Fermentering en droging Die plantmateriaal word ongeveer 24 uur lank teen n temperatuur van 85C gefermenteer, of 60 uur lank by 70C, na gelang van die spesie. Drordraaitrommels van vlekvrye staal word vir fermentasie en soms ook as drors gebruik. Alternatiewelik word die tee in die son gedroog. Die finale voginhoud na die droogproses is minder as 10%. Let wel: Die fermenteerproses hang van die maatskappy af elkeen het sy eie metodologie.

Heuningbosproduksie: gemeenskappe
Na gelang van die spesie word plante een keer per jaar geoes, waarna hulle 12 maande nodig het om weer uit te loop. Die volle aroma van die plant bou gedurende die laaste drie tot vier maande van hierdie siklus op.

Ericaville-gemeenskapsprojek Tel: 044 385 0354 / 078 517 6186 ericavilleft@webmail.co.za Haarlem-gemeenskapsprojek Tel: 083 716 0086 Mooi Uitsig Trust (gemeenskapsprojek) Tel: 042 275 1652 groendal@langkloof.net

Genadendal Projek Chris Wessels Tel: 028 251 8941 chrisnabwessels@telkomsa.net Eve Brand Plase (SEB-plaas) Piet Kiewiet 082 807 8462 evebrand@net4all.co.za

Cape Honey Bush Tea Company Tel: 044 697 7070 www.capehoneybushtea.co.za Erika Kritzinger Tel: 042 275 1601

Groendal Plase Johan Kritzinger Tel: 042 275 1652 groendal@langkloof.net Heights Towen and George Ferreira Tel: 042 273 2052 honeybush@tiscali.co.za

470

Helgaard Ackermann Tel: 042 295 1513 bossiestee@gmail.com Melmont Tea Tel: 042 288 0203 melmonth@lantic.net www.melmont.co.za

Toekomst Plase Van Zyl Joubert 072 185 9500 vanzyljoubert@whalemail.com

akkerbou & tuinbou Inheemse medisinale plante

Bemarkers
Verwerkte tee word onderwerp aan stoompasteurisasie, sifting en ontstoffing. Die tee word vir n bepaalde tyd blootgestel aan stoom om dit te pasteuriseer, en dan gedroog deur warm lug daaroor te blaas. Die teestof word vervolgens uit die tee verwyder, waarna dit gegradeer word volgens snitgrootte, byvoorbeeld grof, fyn en superfyn. Cape Natural Tea Products Tel: 021 982 5030 dawie@rooibostea.co.za www.rooibostea.co.za Cape Honey Bush Tea Company Tel: 044 697 7070 www.capehoneybushtea.co.za Coetzee & Coetzee Tel: 021 905 1318 info@coetzeeltd.co.za www.coetzeeltd.co.za Indaba Teas of Africa sien Cape Natural Tea Products Khoisan Tea Tel: 021 421 3111 info@khoisantea.com www.khoisantea.com Melmonth Tea Tel: 042 288 0203 melmonth@lantic.net www.melmont.co.za

1. Oorsig
Die artikel Economics of the traditional medicine trade in South Africa, saamgestel deur Futureworks!, bevat statistieke en handelsyfers oor hierdie sektor; sien Publikasies en webtuistes vir volledige besonderhede.

In Suid-Afrika het die gebruik van en handel in medisinale plante ontwikkel tot n belangrike bedryf vir uiteenlopende groepe, onder andere omgewingsbewustes, ekonome, sosiaalwetenskaplikes, spesialiste in landelike ontwikkeling en wetgewers. Die belangrikste rede hiervoor is dat inheemse medisinale plante n groot rol speel in die lewens van die meeste Suid-Afrikaners: ongeveer 80% van ons bevolking gebruik medisinale plante en sowat 25% van alle voorskrifmedisyne bevat die een of ander bestanddeel wat uit plante verkry is. Baie insamelaars van en handelaars in medisinale plante is van hierdie plante afhanklik vir hul bestaan. Die waarde van die handel in tradisionele medisyne in Suid-Afrika word op sowat R2,9 miljard per jaar geraam, wat gelykstaande is met 5,6% van die nasionale gesondheidsbegroting. Met 27 miljoen verbruikers is dit n lewenskragtige en omvattende bedryf. Minstens 133 000 mense is in die bedryf werksaam en n groot persentasie van hulle is vroue in landelike gebiede. Die handel in medisinale plante is n sleutel-inkubator vir handel en nywerheid in landelike gebiede. Die voorsiening van plantmateriaal en van tradisionele medisyne wat uit plante vervaardig word, is tans egter nie volhoubaar nie. Medisinale plante word nog in die natuur ingesamel. Gewilde spesies sterf dikwels in bepaalde gebiede uit en word dan teen baie ho pryse in die mark verhandel. Heelwat van die huidige navorsings- en ontwikkelingswerk fokus steeds op nuwe geneesmiddels, terwyl min aandag geskenk word aan die verbetering van bestaande tegnologie vir die insameling, verwerking, vervaardiging en berging van die plante en geneesmiddels. Die toekoms van handel in tradisionele medisyne en die benutting van die voordele daarvan is steeds onseker. Daar bestaan n uiters dringende behoefte daaraan om nuwe tegnologie te ontwikkel vir die verbouing, verwerking, stabilisering en verpakking van plante en medisyne, asook die reseptering en gebruik van die medisyne. Daar is ook n behoefte daaraan om bestaande rolspelers te ondersteun om die uitdagings en geleenthede in die bedryf die hoof te bied.
Bron: Nicci Diederichs. Kontak nicci@futureworks.co.za.

Derdevlakverwerkers
Derdevlakverwerkers is heuningbosteeverpakkers, heuningbosekstrakpro dusente, kitsteeprodusente, en verwerkers van groen tee volgens die koel metode. Afriplex Tel: 021 872 4976 info@afriplex.co.za www.afriplex.co.za

Opleiding en navorsing
Die LNR Infruitec-Nietvoorbij is by produksie, opleiding en produkontwikkeling betrokke. Marlise Joubert Tel: 021 809 3331/100 joubertm@arc.agric.za Dr. Cecilia Bester Tel: 021 809 3450 besterc@arc.agric.za Dr. Elizabeth Joubert Tel: 021 809 3444 joubertl@arc.agric.za Grondvoorbereiding, bemesting, aspekte van grond- en vrugteboordbestuur, asook opleiding op plase Teling en evaluering

Produkontwikkeling, gehalte-standaarde, samestelling en gesondheidseienskappe

Die eerste African Herbal Pharmacopoeia is onlangs voltooi deur n span wat medewerkers van oor die hele Afrika en Europa ingesluit het. Meer inligting is te kry op www.aamps.org.

Mediese Navorsingsentrum Programme oor miotoksiene en eksperimentele karsinogenese Dr. Wentzel Gelderblom Tel: 021 938 0286 wentzel.gelderblom@mrc.ac.za www.mrc.ac.za

Universiteit Stellenbosch Departement Biochemie Dr. Ann Louw Tel: 021 808 5873 al@sun.ac.za www.sun.ac.za Departement Voedselkunde Sensoriese Laboratorium Me. Nina Muller Tel: 021 808 2939 Mm7@sun.ac.za

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek www.aamps.net, die webtuiste van die African Medicinal Plants Standards (AAMPS). Die mens gebruik reeds sedert die vroegste tye plante vir basiese voorkomende en genesende gesondheidsdoeleindes en daar word beraam dat meer as 9 000 plantsoorte bekende medisinale toepassings in n verskeidenheid kulture en lande het. Die vraag na medisinale plantaardige grondstof groei teen tussen 15% en 25% per jaar, en die Wreldgesondheidsorganisasie voorspel dat die vraag na medisinale plante waarskynlik sal groei van ongeveer $14 miljard in 2004

Bronne: Marlise Joubert en dr. Elizabeth Joubert (LNR Infruitec-Nietvoorbij). Dankie vir al die moeite met die inhoud van hierdie hoofstuk.

471

tot $5 duisendmiljard in 2050, wat daarop dui dat die vooruitsigte vir die bedryf goed is.
Bron: die artikel Invest in pharmaceutical manufacturing opportunities in Limpopos Capricorn DM op www.tradeinvestsa.co.za. Kontak Jabu Masondo by 015 294 1000 of masondoj@cdm.org.za.

n kommersile skaal te produseer en te lewer, is verbouing noodsaaklik ten einde die verlangde volumes plantmateriaal op n volhoubare basis te kan voorsien. Dit is derhalwe waarskynlik dat plase wat medisinale plante verbou, in die toekoms in Suider-Afrika in die behoefte aan sowel skaars as kommersieel gesogte plantspesies sal voorsien.
Bronne: Myles Mander, Nicci Diederichs & Warren Spring

3. Die verbouing van medisinale plante

Die verhoogde markpryse van bepaalde medisinale plante word verbind met die gelokaliseerde uitsterwing van spesies en gevolglike kwynende voorraad. Die kwynende voorraad word dus regstreeks gekoppel aan die oormatige oes van bepaalde gewilde spesies vir medisinale gebruik. As gevolg hiervan het navorsers voorgestel dat inheemse medisinale plante aangeplant word ten einde biodiversiteit te bewaar en markvolhoubaarheid te verseker. Daar word egter druk gedebatteer oor die voor- en nadele van die verbouing van medisinale plante. Daar is veral besorgdheid oor: die potensile verlies aan inheemse kulturele waardes wat nou verweef is met die oes van wilde medisinale plante in die natuur; die potensile afname in die produksie van sekondre metaboliete (die aktiewe bestanddele van die meeste medisinale plante) in verboude plante, in vergelyking met plante wat in die natuur geoes word; genetiese kontaminasie van plaaslike spesies deur kweking met plante van alternatiewe genetiese afkoms. Proefnemings en loodsprojekte wat tot op datum onderneem is, het getoon dat die verbouing van medisinale plante goeie ekonomiese potensiaal toon om voorraad op kommersile skaal te voorsien. Spesies wat vinnig groei, kan in voldoende hoeveelhede voorsien word om binne enkele jare in die markvraag te voldoen. Aan die ander kant is dit onwaarskynlik dat stadig groeiende bome, veral oerwoudbome, wat aangeplant word, die hoeveelhede medisinale boombas sal kan voorsien wat oor die kort termyn in aanvraag is. Boonop is die produksie van bas deur aangeplante bome nie n ekonomies lewensvatbare produksiestelsel nie. Die produsering van alternatiewe produkte wat van bome verkry word (soos boomblare) en wat die bas kan vervang, word dus ondersoek. Min is egter bekend oor die uitwerking van verbouing op die medisinale eienskappe van plante. Die doel van verbouing is om die opbrengs van plante te verhoog deur groeitoestande te verbeter deur die aanwending van landbouchemikalie en deur die klimaat te beheer. Baie tradisionele genesers meen dat verboude plante wat met chemikalie behandel is (wat kunsmis, insek- en ander plaagdoders insluit), nie dieselfde medisinale krag as wilde plante nie het. Die aktiewe medisinale samestellings wat medisinale plante so nuttig maak, is meestal sekondre metaboliete wat deur die plante ontwikkel word as beskerming teen siektekieme, insekte, en blaar- en graseters. Hierdie sekondre metaboliete kan moontlik ook help om die plante te beskerm teen uiterste klimaatstoestande soos ryp. Plante wat deur sulke aanvalle aan stres blootgestel word, is geneig om groter konsentrasies sekondre metaboliete as n oorlewingsmeganisme te produseer. Plante wat in gekontroleerde klimaatstoestande verbou word waar landboumiddels gebruik word, ervaar minder stres en vervaardig derhalwe minder sekondre metaboliete. Chemiese toetse wat op gekultiveerde plante uitgevoer is, het getoon dat baie tradisionele genesers se siening dat gekultiveerde plante minder medisinale krag het as wilde plante, inderdaad waar kan wees vir heelwat spesies. Dit het die uitdaging geskep om verbouingstegnieke te vind wat die groeitempo van plante sal verhoog sonder om die medisinale eienskappe te verlaag. In n ondersoek wat in Suid-Afrika gedoen is, is verboude voorraad van ru en gestabiliseerde (droogbevriesde) skaars medisinale plante deur handelaars en tradisionele genesers in die mark ingevoer. Die plantmateriaal is deur die meeste genesers en hul klinte aanvaar. Indien hulle gevind het dat die sterkte van die medisinale samestellings verminder is deur bepaalde boerderytegnieke of verwerkingstegnologie wat gebruik is om die produk te stabiliseer, het die tradisionele genesers bloot hor dosisse van die geneesmiddel voorgeskryf. Hulle aanvaarding van verboude plantmateriaal kan bes moontlik toegeskryf word aan die toenemende skaarste en die gepaardgaande koste van bepaalde gewilde medisinale plante. Om te voorsien in die markvraag na sekere geneesmiddels wat skaars plante gebruik, is daar geen ander uitweg as om verboude plantmateriaal te aanvaar nie. In die geval van spesies waarvan die beskikbaarheid en skaarste minder problematies is, sal tradisionele genesers waarskynlik nie bereid wees om verboude materiaal te aanvaar nie. Om medisinale plante en produkte op

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Departement van Wetenskap en Tegnologie het die Nasionale Kantoor vir Inheemse Kennisstelsels (NIKSO) as een van sy programme ingestel. Die oogmerk daarvan is om die inheemse kennisstelsels van Afrika te beskerm en te bevorder. NIKSO word ook beskou as n dryfkrag vir IKSontwikkeling en kennisbestuur. Investering in die oes van inheemse kennis deur die dokumentering van orale bronne, sistematisering en ontwikkeling het die potensiaal om tot wetenskaplike en tegnologiese oplossings vir die uitdagings van armoede en siekte in die toekoms in Suid-Afrika by te dra. IKS sal plaaslike gemeenskappe bewaar en versterk deur di gemeenskappe by die kennisekonomie in te sluit. Besoek www.dst.gov.za. Die Departement van Omgewingsake is die Suid-Afrikaanse staatsgesag verantwoordelik vir die omgewing www.environment.gov.za. Projekte wat die afgelope paar maande aangepak is, het n projek ter waarde van R20 miljoen vir die bewaring van medisinale plant in Limpopo ingesluit. Dit het die beginsels van die Uitgebreide Openbarewerkeprogram gebruik om armoede te verlig en vaardighede oor te dra. Toegang tot Suid-Afrika se biodiversiteit word wetlik gerel deur die National Environmental Management: Biodiversity Act 10 van 2004 (nie in Afrikaans uitgevaardig nie). Staatskoerant No. 8831 van 8 Februarie 2008 is ook belangrik, want daarin is die regulasies betreffende bioprospektering, toegang en die deling van voordele gepubliseer. Die Wet op Tradisionele Gesondheidspraktisyns 22 van 2007 is hier van belang. Met inagneming van die bepalings van die Nasionale Gesondheidswet het die regering regulasies opgestel wat die toepassing van die Wet op Tradisionele Gesondheidspraktisyns rel. Lees meer oor hierdie wet op www.traditionalhealth.org.za (kies die opsie Traditional healing & law). Die Departement van Gesondheid se ondersteuning van navorsing oor tradisionele medisyne sluit n toekenning van R6 miljoen in wat deur die Mediese Navorsingsraad gekanaliseer word vir navorsing oor die veiligheid, doeltreffendheid en gehalte van tradisionele medisyne wat as immuunversterkers gebruik word deur mense wat met MIV en vigs lewe. Die Departement het ook n wetlike raamwerk daargestel om die ontwikkeling van natuurlike produkte vir menslike gesondheid aan te moedig deur middel van die bepalings van die Wet op Medisyne en Verwante Stowwe 101 van 1965. Die Wet rel die gebruik van komplementre en alternatiewe medisyne, tradisionele Afrika-medisyne en ander kategorie van medisyne in Suid-Afrika, en is daarop gemik om gehalte, veiligheid en doeltreffendheid verseker. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Plantproduksie Tel: 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Direktoraat Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 DPH@daff.gov.za Die Direktoraat Plantgesondheid is verantwoordelik vir uitvoerregulasies en -standaarde en n spesiale protokol vir uitvoer na die VSA. Inspeksies vir uitvoer word behartig deur die Perishable Product Export Control Board (PPECB), wat deur die Departement aangestel word. Tel: 021 930 1134. Webtuiste www.ppecb.com. Kies die opsie Forestry op www.daff.gov.za. Kwessies soos die volhoubare oes van boombas ressorteer onder Bosbou.

472

5. Belanghebbendes
Africa Land-use Training Tel: 014 717 3819 www.alut.co.za plante op n gesonde vlak te hou. Die kwekery se primre fokus is om kundigheid beskikbaar te stel aan insamelaars van medisinale plante, Onder die talle kursusse wat handelaars en inyangas, en om hulle aangebied word, tel ook opleiding daarvan bewus te maak dat hulle in medisinale plante. hul eie voorraad medisinale plante kan produseer deur self saailinge te Agribusiness in Sustainable plant en te verbou. Natural African Plant Products (ASNAPP) FutureWorks! Tel: 021 808 2918 Tel: 031 764 6449 info@asnapp.org www.futureworks.co.za www.asnapp.org Association for African Medicinal Plants Standards www.aamps.org/en Biomox Pharmaceuticals Tel: 012 804 8068 www.biomox.com Biowatch South Africa Tel: 031 206 2954 www.biowatch.org.za Capricorndistriksmunisipaliteit Tel: 015 294 1000 www.cdm.org.za Die kweek van inheemse medisinale plante is n investeringsterrein onder leiding van Jabu Masondo in die Munisipaliteit. Commercial Products from the Wild (CP Wild) www.cpwild.co.za Edakeni Muthi Futhi Trust Tel: 031 267 1667 www.muthifuthi.co.za Emingeni Herbals Tel: 011 673 1692 www.herbalafrica.co.za Die stadsraad van eThekwini Tel: 031 311 4228 Durban is een van die grootste streeksmarkte vir medisinale plante in Suid-Afrika. Minstens 400 van die 700 soorte medisinale plante wat in Suid-Afrika verhandel word, kan in Durban se markte vir medisinale plante aangetref word. eThekwini se Silverglenkwekery vir Medisinale Plante Tel: 031 404 5628 FutureWorks! het vantevore marknavorsing oor die handel in inheemse medisyne onderneem Grassroots Group Tel: 023 232 0506 www.grassrootsgroup.co.za Indigenous Plant Use Forum (IPUF) www.uj.ac.za/ipuf Sien Nasionale Navorsingstigting. Institute of Natural Resources Tel: 033 346 0796 Invest North West Tel: 014 594 2570 Elijah@inw.org.za www.inw.org.za Projekte sluit die verwerking van duiwelsklou en ander inheemse medisinale kruie in. KARWIL Consultancy Willie Alberts 072 929 7080 KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake www.kzndae.gov.za Die Departement stel n aantal plakkaatmodules beskikbaar vir opleidingsdoeleindes; die modules is in Engels en Zulu beskikbaar. Die syfers in hakies dui aan hoeveel plakkate daar in elke module is: Medicinal Plants Siphonochilus (11) Medicinal plants - Eucomis (16)

Laeveld-Botaniese Tuin Tel: 013 752 5531 www.sanbi.org/lowveld

Die Laeveld- Botaniese Tuin samel die sade van 120 plante in wat Phyto Nova die gewildste plante vir moetie- Tel: 021 673 2401 doeleindes is. www.phyto-nova.co.za Die Landbounavorsingsraad doen navorsing oor verskeie landboukundige aspekte van medisinale plante met die klem op plante wat skaars en bedreig is, asook di wat kommersile waarde het. Die navorsing sluit in vermeerdering, verbouing, bio-aktiwiteit, plantsiektes en plae, gemeenskapsontwikkeling, vestiging van kwekerye, volhoubare produksie en gehaltebeheer.Tree in verbinding met Riana Kleynhans by 012 841 9611 of rig n epos aan rkleynhans@arc.agric.za. Mediese Navorsingsraad (MNR) Tel: 021 938 0911 www.mrc.ac.za Die MNR het n aanvoorprogram oor inheemse kennisstelsels en gesondheid, die IKS Lead (Health) Programme, van stapel gestuur om inheemse kennis te bevorder, te ontwikkel en te beskerm deur opvoeding, navorsing en ontwikkeling. Muthi Futhi, n Gijima KZNprojek, is n innoverende landboukoperasie in die Uthungulu-distrik wat fokus op die verbouing, verwerking, verpakking en bemarking van medisinale plante. Skakel 031 267 1667 of besoek www.gijimakzn.org.za. Nasionale Navorsingstigting (NNS) Tel: 012 481 4000/1 www.nrf.ac.za

Parceval Pharmaceuticals Tel: 021 873 3895 info@parceval.co.za www.parceval.co.za

PhytoTrade Africa: The Southern African Natural Products Trade Association www.phytotradeafrica.com Die webtuiste bevat aantekeninge oor verskeie prioriteit-spesies, byvoorbeeld duiwelsklou, kremetart en grysappel. Pico-Gro Tel: 011 314 1029 info@pico-gro.co.za www.pico-gro.co.za Verskaffer van kruie- en medisinale plante. ResourceAfrica Tel: 011 805 8007 www.resourceafrica.org Die WNNR en ResourceAfrica het n vennootskap gesluit om moderne en tradisionele bewaringsmetodes by mekaar in te skakel. Een uit elke vier voorskrifmedisynes word uit plante vervaardig, vandaar die behoefte om medisinale plantspesies te bewaar. Rhodes-Universiteit Selmar Schonland Herbarium Tel: 046 622 2312 t.dold@ru.ac.za Institute for Social and Economic Research (ISER) Tel: 046 603 8555 m.cocks@ru.ac.za

Vir nadere besonderhede, tree in verbinding met Noreen Mhlongo by 033 355 9304 of Noreen. Mhlongo@kzndae.gov.za. Clive Die Silverglen-kwekery het n Viljoen is nog iemand wat by nommer geskakel vennootskap met die gemeenskap dieselfde kan word; sy e-pos is Clive. gesluit om die bestaande bedreigde Viljoen@kzndae.gov.za.

Silverglen Medisinale Plantprojek sien eThekwini se Die NNS befonds die Forum vir Silverglen-kwekery vir Medisinale die Gebruik van Inheemse Plante Plante. (IPUF: Indigenous Plant Use Forum), wat van stapel gestuur is om Skimmelberg die kulturele, sosio-ekonomiese Tel: 021 482 1771 en wetenskaplike voordele te www.skimmelberg.co.za bevorder wat kan spruit uit die volhoubare benutting van Suider- Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut Afrika se flora. (SANBI) Tel: 012 843 5000 Organisasie van Tradisionele www.sanbi.org Genesers Tel: 011 337 6177 SANBI is n openbare instelling met www.traditionalhealth.org.za die oogmerk om die bewaring en ekonomiese benutting van Suid-

473

Afrikaanse flora te bevorder, asook om kundigheid oor die planteryk se potensiaal en die dienste wat daarmee verband hou, te bevorder. SANBI is in eie reg en as vennoot betrokke by bioprospektering. Die liggaam verteenwoordig die staat in verskeie beleidsforums. Die organisasie is betrokke by n aantal inisiatiewe wat ten doel het om die verdeling van toegang en voordele te bevorder. Swanpack Buchu Tel: 021 874 1020 www.grapenet.co.za Tlholego Kitchen & Herb Garden Workshop Tel: 072 118 7357 stephne-fain@iafrica.com Tshwane-Universiteit vir Tegnologie Prof. Alvaro Viljoen Tel: 012 382 6360 www.alvaroviljoen.com Umthathi-Opleidingsprojek Tel: 046 637 0012 www.umthathi.co.za www.africulture.co.za Universiteit van Johannesburg Departement Plantkunde en Plantbiotegnologie Tel: 011 559 2412 www.uj.ac.za Universiteit van Kaapstad Departement Plantkunde en Instituut vir Plantbewaring Tel: 021 650 2440 www.pcu.uct.ac.za Navorsing oor bewaringsaangeleenthede wat die Wes-Kaapse flora raak (Flora Capensis een van die ses plantkoninkryke in die wreld en die kleinste, maar met n ho graad van endemisme, met ander woorde die hoogste aantal verskillende endemiese plantspesies, naamlik 8 600). Universiteit van KwaZuluNatal (Pietermaritzburg) Research Centre for Plant Growth and Development Tel: 033 260 5130 Tel: 031 260 7773 / 079 106 0704 rcpgd@ukzn.ac.za http://biology.ukzn.ac.za Departement Chemie Tel: 033 260 5243 / 082 572 1718 drewes@ukzn.ac.za Nelson R. Mandela Mediese Skool Tel: 031 260 4377 http://medschool.ukzn.ac.za

Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel 021 808 3728 samways@sun.ac.za www.cons-ent.com Universiteit van Pretoria Fitomedisyne-program Tel: 012 529 8244 Kobus.eloff@up.ac.za www.up.ac.za/phyto Hierdie groep konsentreer op die gebruik van plant om dieregesondheid en produktiwiteit te verbeter. Die Universiteit van die Vrystaat se Sentrum vir Ontwikkeling en die Dorgebiede-program het die moontlikhede om medisinale plante te verbou, ondersoek. Skryf aan dr. Sue Taylor by rhtaylor@icon. co.za. Universiteit van die Wes-Kaap Skool van Natuurlike Medisyne Tel: 021 959 3064 Suid-Afrikaanse Instituut vir Kruiewetenskap en -medisyne (SAHSMI) Tel: 021 959 3397 Departement Mediese Biowetenskap Tel: 021 959 2433 Departement Biodiversiteit en Bewaringsbiologie Tel: 021 959 2342 / 2743 / 2301 gmaneveldt@uwc.ac.za www.botany.uwc.ac.za Departement Chemie Tel: 021 959 3056 Inheemse plante wat in verskeie geneesmiddels gebruik word, word ook gekweek en verkoop by die kwekery van die Eenheid vir Omgewingsopvoeding en hulpbronne. Besoek www.botany. uwc.ac.za/eeru. Weskus-Distriksmunisipaliteit Tel: 022 433 8400 www.westcoastdm.co.za Geleenthede om inheemse medisinale plante aan te plant. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za Skakel dr. Vinesh Maharaj, Matshidiso Moroka of Marthinus Horak vir meer inligting. Zanemvula Tel: 082 555 4162 www.zanemvula.co.za

6. Publikasies en webtuistes
Besonderhede van publikasies soos African Herbal Pharmacopoeia, Green Gold en Plants, People and Nature is beskikbaar op www.aamps.net, die webtuiste van die Association of African Medicinal Plants Standards (AAMPS). Besoek ook www.africanethnomedicines.net, die webtuiste van African Networks on Ethnomedicines. Understanding Medicinal Plants deur B.A. Hanson, uitgegee deur Routledge-Taylor and Francis, ondersoek wat in medisinale plante is en hoe dit werk. Die boek kan bestel word by www.routledge.com. Kejafa Knowledge Works het n voorraad boeke oor medisinale plante, insluitende Medicinal Plants of South Africa (Ben-Erik van Wyk, Bosch van Oudtshoorn, Nigel Gericke) en Medicinal Plants of the World (Michael Wink, Ben-Erik van Wyk). Kontak hulle by 011 025 4388 of e-pos na kejafa@mweb.co.za. Ouer titels, soos Zulu medicinal plants: an inventory (Ann Hutchings), Handbook of African medicinal plants (Maurice M. Iwu) en The Phytomedicines Industry in Southern Africa (Myles Mander), kan verkry word by http://books.google.co.za. Economics of the Traditional Medicine Trade in South Africa. Mander, M., Ntuli, L., Diederichs, N. en Mavundla, K. Hoofstuk 13, National Health Review, 2008 Sesotho Plants & Animals and Plants Used by the Basotho Moffet, Rodney (Sun Press) 2010 Market Research on the organic and natural products and fynbos industry with an emphasis on how to facilitate entry saamgestel deur Marianna Smith en beskikbaar op die webtuiste van die Surplus People Project, www.spp.org.za. Gewasse soos boegoe, duiwelsklou en ghaap word by die bespreking ingesluit. Raadpleeg die verskeidenheid referate op die webtuiste van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing: www.hsrc.ac.za. Die publikasies van Commercial Products from the Wild sluit in: Commercialising medicinal plants, a Southern African guide, en Southern African trade directory of indigenous natural products. Laasgenoemde bevat inligting van n algemene aard en inligting oor tegnologie, sowel as idees en inspirasie vir persone en instellings wat streef na beter begrip van die medisinaleplantbedryf in Suider-Afrika, en wat n bydrae wil maak tot die sensitiewe en gepaste ontwikkeling daarvan. Nadere besonderhede kan gevind word onder opskrif 5 (belanghebbendes), of besoek www.cpwild.co.za. Commercialising Medicinal Plants, A Southern African Guide, 2006. Diederichs, N. (red.) African Sun Media. Mander, M. 2004 Besoek www.farmersweekly.co.za en soek die artikel From witchcraft to proven cure in die argiewe; daarin stel Roelof Bezuidenhout ondersoek in na die vraag of Suid-Afrika se inheemse medisinale plante die landbougewasse van die toekoms kan wees. Marketing of Indigenous Medicinal Plants in South Africa a Case Study in KwaZulu-Natal. Myles Mander. Die Voedsel- en Landbou-organisasie van die Verenigde Nasies, Rome. Hierdie verouderende maar deeglike werk is verkrygbaar op www.fao.org/docrep/W9195E/W9195E00. htm Die Konvensie oor Biologiese Diversiteit www.cbd.int. Dit sluit die Bonn-riglyne in oor toegang tot genetiese hulpbronne en die billike en gelyke verdeling van alle winste wat spruit uit die benutting daarvan. SA Health Info n netwerk van gesondheidskundigheid vir SuiderAfrika www.sahealthinfo.org. Kies die opsie Traditional medicines. www.fairwild.org FairWild Foundation se Standard for the trading of medicinal plants Die webtuiste www.scidev.net bevat inligting oor sake wat met tradisionele medisyne verband hou. Dit is die webtuiste van die Wetenskap- en Ontwikkelingsnetwerk en bevat nuus, menings en inligting oor wetenskap, tegnologie en die ontwikkelende wreld. Wong, J.L.G. (red). Ter perse. Handbook for Sustainable Bark Harvesting. FRP-DFID R8305 Bark Project. African Sun Media.

474

swartbekboontjie, amarant, knapsekerwel, wilde jute).

akkerbou & tuinbou Inheemse voedselgewasse

1. Oorsig
Inheemse voedselgewasse verwys na gewasse wat hulle oorsprong in SuidAfrika het. Bykomend by hierdie gewasse is di wat die land ingebring is en nou erken word as genaturaliseerde of tradisionele gewasse. Hierdie gewasse word geproduseer en groei in die land onder wisselende weerstoestande en baie groei ook wild. Hulle word in drie kategorie verdeel, naalik grane, groente en vrugte. Gebruike van inheemse voedselgewasse Blare, bolle en spruite, word gekook, gedroog en soms gerooster as groente geet. Hulle word ook gebruik as n kruiesous en in sop. Onryp peule word gedroog of gekook terwyl groen sade fyngemaal word om meel te maak. Knolle word as voedselsubstitute gebruik vir styselryke voedsel soos rys en mieliemeel. Vrugtetipes word ryp of in gedroogde vorm geet of neute en kan geprosesseer word in konfyt, jellie en sap. Voordele verbonde aan die groei van inheemse gewasse lae insetvereistes baie voedsaam droogte- peste- en plaagbestand hulle is beter aangepas vir marginale areas as uitheemse gewasse
Bron: Die brosjure oor inheemse voedselgewasse by www.daff.gov.za (kies die Publications enBrochures-opsies)

Tabel 1 gee die gewone en wetenskaplike name van n aantal Afrika-groentes wat in Suid-Afrika aangetref word, saam met die dele van die plante wat geet kan word. Gewone naam Angola-ertjie / jugoboon / Bambara-grondboontjie Grondbone Swartbekboontjie / akkerboontjie Mungboontjie Duif-ertjie / duiweboontjie Taro / amadumbi Kassawe / broodwortel / maniok Maramaboontjie / elandsboontjie / braaiboontjie Wildeaartappel / Afrikaaartappel / Livingstoneaartappel Zulu ronde aartappel / Hausa-aartappel Soetpatat Marogo / amarant / misbredie / imifino Spinnekopblom / oorpeultjie / snotterbelletjie Misbredie / wit hondebossie Wilde mosterd Wetenskaplike naam Vigna subterranea Arachis hypogaea Vigna unguiculata Vigna radiata Cajanus cajan Colocasia esculenta Manihot esculenta Tylosema esculentum Eetbare dele Dro neute / sade Neute / sade Blare en sade Sade Blare en sade Knolle en blare Blare en wortel Knolle en sade

Plectranthus esculentus Knolle

Solenostemon rotundifolius Ipomoea batatas Amaranthus hybridus Cleome gynandra

Knolle Blare en knolle Blare Blare

2. Inheemse graangewasse
Kyk ook die hoofstukke oor Ander gewasse en Sorghum.

Chenopodium album Brassica juncea Brassica carinata Bidens pilosa Solanum nigrum Corchorus tridens Cucurbita maxima

Blare Jong blare Blare Blare Blare Jong blare, jong vrugte, ou vrugte en blomme Jong blare en ryp vrugte

Knapsekerwel Inheemse graangewasse kan gedefinieer word as enige gewas wat stysel en proteenverrykte sade produseer wat geskik is vir voedsel. Hierdie gewasse word verder verdeel in graangewasse (bv. manna) en peulgewasse (bv. Bambara-grondboontjie). Nastergal / nagskade / inkbessie Wilde jute Pampoen

3. Inheemse vrugtegewasse
Inheemse vrugtegewasse is vrugtesoorte wat wild wyd voorkom in SuidAfrika. Hulle is die saad-geassosieerde strukture van sekere plante wat soet en eetbaar is in n rou staat. Voorbeelde van vrugte is maroela, wildeappelkoos, wildepruim, rosyntjiebos, suurpruim. Lemoenpampoentjie Cucurbita pepo

Tabel 1: Tipiese Afrika-groentes wat in Suid-Afrika aangetref word

4. Inheemse groentegewasse
Inheemse groentegewasse word gedefinieer as gewasse waarvan die jong blare, stamme en blaarstingels ge-oes word en gebruik in die voorbereiding van groente. Hierdie gewasse word verdeel in wortels/knolle (bv. kassawe, amadumbe, marama-boontjie, aartappel) en blaarryk (bv. cleome,

Die inheemse kennis oor Afrika-groentes en hul belang vir die voedselsekuriteit van baie landelike Suid-Afrikaners regverdig verdere bespreking. Dit is veral belangrik in die lig van voedselsekuriteit-aktiwiteite wat klem l op voedselproduksie en verbeterde toegang tot voedsel in n land en streek wat te kampe het met twee primre probleme: waterskaarste en die MIV/vigs-pandemie.

475

Redes tot kommer

In die eerste plek is inheemse kennis besig om verlore te gaan weens die beperkte oorlewering tussen die geslagte. Dit kan toegeskryf word aan die verandering wat in sosiale stelsel ingetree het, ten spyte van die waardie wat hierdie plante het vir voedselsekuriteit en die maak van n bestaan. In die tweede plek lei veranderinge in die bevolkingsdruk op natuurlike hulpbronne en n ineenstorting van plaaslike bewaringstrategie tot die agteruitgang van natuurlike hulpbronne, insluitende Afrika-groentes, en daarmee saam die inheemse kennis wat daarmee verband hou. Dit ten spyte van die betekenisvolle bydrae wat hierdie plante en die verbandhoudende kennis kan maak tot voedselsekuriteit, en die feit dat bestaande kultivars van uitheemse groente nie so n bydrae kan maak in marginale areas nie, aangesien hulle ho insette en optimale agri-ekologiese toestande vereis. Daar moet dus meer aandag gegee word aan hierdie plante en ander inheemse voedselgewasse om hul bydrae tot voedselsekuriteit te vergroot. Daar moet ook kennis geneem word van die verskeidenheid maniere waarop dit bereik kan word van huishoudelike verbruik tot kommersialisering en waardetoevoeging. Hierdie proses moet egter met sorg aangevoor word met inagneming van die sosio-kulturele aspekte wat daarmee verband hou.
Bron: Tim Hart (RGN)

Gebrek aan waardetoevoegende tegnologie. As gevolg hiervan word inheemse gewasse hoofsaaklik in onverwerkte vorm verbruik. Die gewildste waardetoevoeging is droging, of verwerking tot meel deur dit te stamp. n Gebrek aan verwerkingstegnologie maak dit vir die sektor moeilik om te voorsien in die veranderende behoeftes van verbruikers. Bemarkingsprobleme. Sowel die plaaslike as die uitvoermark word oorstroom deur uitheemse gewasse, wat dit moeilik maak om inheemse gewasse in te bring. Om hierdie rede bly inheemse gewasse feitlik uitsluitlik die gewasse vir klein produsente, en word dit hoofsaaklik verbruik waar dit geproduseer word. Bedreigde spesies. Aangesien baie van die groente en vrugte in die natuur groei, word dit bedreig deur oorontginning. Die eetbare sade en vrugte van hierdie gewasse word in die natuur geoes, en met die huidige groei in menslike bevolkings en al groter getalle rondloperdiere (wat sowel die blare as die sade vreet) word populasies van hierdie plante bedreig deur oorontginning. Dit kan daartoe lei dat hierdie spesies uit die areas verdwyn, en dit word vererger deur die feit dat min of geen moeite gedoen word om hierdie spesies te kweek nie.
Bron: Tim Hart (RGN)

5. Plaaslike sakeomgewing
Die sektor vir inheemse voedselgewasse het te kampe met n aantal faktore wat produktiwiteit en winsgewendheid belemmer. Die volgende faktore is as uitdagings gedentifiseer: Tekort aan saad en ander kweekmateriaal. Vir baie inheemse gewasse is daar geen formele saadvoorsieningstelsel nie. Al groter afname in verbruik en produksie. Daar is n verskuiwing onder jonger generasies na minder voedsame kos as gevolg van lewenstylveranderings en aannames oor wenslike eetgewoontes.

It is not an issue of increased agricultural production, but rather of allowing people who suffer from hunger to be in a better position to get, in whole or in part, their own food (Voormalige Italiaanse Minister van Landbou en Bosbou, Giani Allemanno) Gegrond op ervaring, glo ek sterk dat tradisionele Afrikagroente n belangrike faktor kan wees in strategie om voedseltekorte in landelike en peri-landelike gebiede te verlig en dat dit nuttige toepassings het as n ekogesondheidsbenadering (wat die gesondheid van die mens en die ekosisteem in ag neem ) gevolg word. Volgens die International Fund for Agricultural Development (IFAD), behels voedselsekuriteit nie net voldoende voedselvoorsiening nie, maar moet dit ook voldoen aan voedings- en veiligheidsvereistes en kultuurvoorkeure.

476

Na my mening, behoort betroubare strategie om voedselonsekerheid in landelike omgewings te verminder Afrika se inheemse voedselkultuur te erken. Dit is gebaseer op die gebruik van voedselplante wat natuurlik voorkom en bestaansboerdery van tradisionele groente.
Bron: Dr. Retha van der Walt, Morogo-Navorsingsprogram by die NoordwesUniversiteit.

oor hulle te bekom en die tradisionele kennis wat voorheen gentegreer is met die landelike kultuur en van geslag na geslag oorgedra is binne die plaaslike gemeenskappe, verdwyn teen n vinnige pas met die modernisasie van landboukundige praktyke en die uitwaartse migrasie van jong mense. Die verplasing van plaaslike biodiversiteit is n uiters belangrike uitdaging, nie net vir plaaslike voedselsekuriteit nie, maar ook vir die langtermyn volhoubaarheid van ons globale voedselstelsel en die ekosisteme wat dit ondersteun.
Bron: Vertaling gebaseer op n aangepaste weergawe uit die hoofartikel Valuing crop diversity op www.leisa.info

6. Internasionale sakeomgewing
Alliance for a Green Revolution in Africa (Agra) www.agra-alliance.org het programme ondersteun wat produsente oplei van gewasse wat inheems aan Afrika is. n Groter opbrengs van voedselsoorte soos kassawe, sorghum en jam kan help om invoer van rys, koring en mielies te verminder. Die negatiewe sy hiervan kan lei tot die kommersialisering van voedselsekuriteit op huishoudelike vlak. Besoek www.cropsforthefuture.org, die webwerf van Crops for the Future (CFF), wat die wyer gebruik van onderbenutte plantspesies globaal aanmoedig. Verenigde Nasies se Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele Organisasie (UNESCO) www.unesco.org. Vind verwysings na die bewaring van ontasbare kulturele erfenis (ICH). Een van die voorgestelde maatrels om die honger in die wreld te beveg is om hernude pogings aan te wend om die produksie en benutting van kultureel toepaslike, tradisionele en onderbenutte voedselgewasse uit te bou. Moderne landboukundige navorsing het daarop gekonsentreer om die produktiwiteit van n paar gewasse en rasse te verbeter. As gevolg hiervan het nuwe gewasse ander, plaaslik verboude gewasse verplaas en daar het n geweldige vereenvoudiging van ons landboukundige stelsels plaasgevind. Dit beteken dat ons voedselsekuriteit vandag van baie min spesies afhanklik is wat globaal verhandel word en beskikbaar is teen baie lae pryse. Vir kleinboere in grensgebiede was dit nie n positiewe ontwikkeling nie. Hulle was tradisioneel afhanklik van baie verskillende plantspesies vir ruilhandel en voortbestaan, maar baie boere is ingetrek in landboukundige ekonomie wat gebaseer is op kontantkommoditeitsgewasse sonder om ag te slaan op die ingewikkeldhede en multifunksionaliteite van bestaande landboukundige stelsels wat in die loop van tyd ontwikkel het en wat in noue kontak was met die plaaslike ekosisteme. In baie gevalle het landelike gemeenskappe die verbouing van voedselgewasse gestaak en is hulle nou van kontant afhanklik vir hulle alledaagse behoeftes. Die geneigdheid van wreldkommoditeitspryse wat in die loop van tyd geweldig fluktueer, maak hiervan n baie riskante strategie. In die afgelope paar jaar het die pryse van baie kommoditeite so laag gedaal dat hulle nie eers kan kompenseer vir produksieverliese nie. Boere is nie in staat om hierdie inkomstegaping uit hulle huidige landboukundige stelsels aan te vul nie, en daar is n groeiende bewuswording dat die diversifikasie van produksie n dringende noodsaaklikheid is. Vir ander boere, veral vir di wat in gebiede woon wat nie geskik is vir die verbouing van verbeterde variteite of kommoditeitsgewasse nie, is agrobiodiversiteit basies vir oorlewing. Hoe meer gediversifiseer hulle landboukundige stelsels is, hoe groter is hulle kanse op selfonderhouding en selfversorging. In sulke gebiede is die sogenaamde onderbenutte spesies spesifiek uiters nuttig. Hierdie spesies is met verloop van tyd geselekteer om droogte en vloede te weerstaan en hulle kan op n volhoubare manier geproduseer word deur gebruik te maak van laekosteinsetpraktyke. In baie gevalle is hierdie spesies ook waardevolle bronne van mikronutrinte en vitamiene wat nodig is om die sogenaamde hidden hunger te oorkom, wat n gebrek aan die noodsaaklike voedingstowwe in dite is wat hoofsaaklik uit koolhidraatstapelvoedsels bestaan en wat so dikwels die jong kinders en die ou mense affekteer. Terwyl hulle nuttig en baie dikwels voedsaam is, bestaan daar min kennis oor hierdie onderbenutte gewasse. Verbouingsvereistes, opbrengsverbe teringspotensiaal en ander eienskappe word selde ondersoek en baie min opgeteken. Hierdie gewasse is dikwels nie gekommersialiseer nie en min is gedoen om markte vir hulle te ontwikkel. Dit is moeilik om inligting

7. Belanghebbendes
African Centre for Crop Improvement (ACCI) Tel: 033 260 5524 / 6288 acciadmin@ukzn.ac.za www.acci.org.za Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel: 021 808 2918 www.asnapp.org Invest North West Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Projekte sluit in die prosessering van inheemse kruie.

LNR-Roodeplaat Instituut vir Groente en Sierplante Teel- en Genetiese Hulpbronne: Mnr. Willem Jansen van Rensburg Agronoiey: Dr. Yacob Beletese Cedara College of Agriculture Tel: 012 841 9611 Opleidingshulpbronontwikkeling wjvrensburg@arc.agric.za (TRD) BeletseY@arc.agric.za n Aantal opleidingsplakkaatmodules is beskikbaar in Engels en Zulu (bv soetpatatprossesering). Die syfers in hakies dui aan hoeveel plakkate daar in elke module is: Sweet Potato Production (18) Traditional Foods Promotion (1) Vir verdere inligting kontak Noreen Mhlongo by 033 355 9304, of epos Noreen.Mhlongo@kzndae. gov.za. Clive Viljoen is n tweede kontakpersoon by dieselfde nommer, of e-pos Clive. Viljoen@kzndae.gov.za. Commercial Products from the Wild (CP Wild) info@cpwild.co.za www.cpwild.co.za Die LNR is betrokke by die navorsing oor inheemse groente vir die afgelope 10 jaar. Die navorsingsfokus het die insameling van basislyninligting en die benutting en produksie van inheemse blaargroentes, die ontwikkeling en optimisering van kultiveringspraktyke en die insameling, instandhouding en seleksie van genetiese plantmateriaal ingesluit. Die LNR is ook betrokke by samewerkingsooreenkomste wat die voedingswaardeinhoud van geselekteerde gekookte inheemse groente en hulle verbintenis met gemeenskapsgesondheid ondersoek het.

LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Kontak hulle vir n kort oorsig oor Tel: 013 753 7000 die verhandeling van vars vrugte, RoseduP@arc.agric.za huishoudelike verwerking, en die kommersialisering van inheemse LNR Infruitec-Nietvoorbij vrugteprodukte. Tel: 021 809 3100 Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Plantproduksie Mnr. Thabo Ramashala Tel: 012 319 6079 Chris Hansmann was betrokke by die prosessering van inheemse vrugte.

Marula Natural Products Tel: 011 403 0277 Inheemse voedselgewasse is mnp@lantic.net ingesluit in die kategorie van www.marula.org.za sleutelareas van tegnologieontwikkeling van die DLBV Dit is n ekovriendelike laetegse nasionale navorsing- en nologie-onderneming wat ontwerp is vir die opheffing van vroue in ontwikkelingstrategie. landelike gemeenskappe. Dit Indigenous Plant Use voorsien n volhoubare inkomste Forum (IPUF) kyk Nasionale aan gesinne in die stamgebiede van Navorsingstigting die Limpopovallei.

477

Maroelaprodukte word billik verhandel en die landelike dorpies baat regstreeks daarby. Dit moedig ook die beskerming van maroelabome in hul natuurlike omgewing aan. Mediese Navorsingsraad Dr. Mieke Faber mieke.faber@mrc.ac.za Navorsing sluit in die ondersoek na die gebruik en voedingswaarde van Afrika-blaargroentes in landelike huishoudings: Watter voedingstekorte kan deur middel van hierdie plante hanteer word? Molemole Food Processing Cooperative (MFPPC) Dr. Lekau Mphasha 072 192 1392

Dr. Retha van der Walt rapporteer dat daar groot entoesiasme is vir gemeenskapsprojekte wat gefokus is op huis/skool/gemeenskapstuine waarin tradisionele morogogroente die hoofkomponente is. n Projek is in Jan Kempdorp en Hartswater van stapel gestuur in samewerking met die Eden Tuinbou Klub, waarvan die meeste lede boervroue is. In die lig van hulle entoesiastiese betrokkenheid is sy oortuig dat kommersile boere in die nabye toekoms ook sal inval by hierdie neiging. Die projek behels n plaasskooltuin, n gemeenskapstuin en drie huistuine. In Hartswater het n boer grond beskikbaar gestel waar saad geproduseer sal word ten einde die projek in die volgende groeiseisoen uit te brei.

Tshwane Universiteit van Tegnologie Prof. Wim van Averbeke vanaverbekew@tut.ac.za Dr. Retha Slabbert slabbertmm@tut.ac.za www.tut.ac.za

Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Prof. Michael Samways Tel 021 808 3728 www.cons-ent.com

Morogo Research Programme Dr. van der Walt voorsien ook (MRP) kyk Noordwes-Universiteit saad vir morogo en ander groente (Potchefstroom-kampus) in twee tuine in Ikageng in Potchefstroom. Nasionale Navorsingstigting (NNS) Die PELUM-vereniging is n Tel: 012 481 4000 / 4001 streeksnetwerk van meer as 200 David Manamela burgerlike organisasies in Oos-, www.nrf.ac.za Sentraalen Suider-Afrika, wat streef na volhoubare Die NNS befonds die Indigenous landbou, voedselsekuriteit, en Plant Use Forum (IPUF) wat op die volhoubare gemeenskapontwikbeen gebring is om die kulturele, keling in die streek. Sy fokus sosio-ekonomiese en wetenskaplike op voedselsoewereiniteit sluit voordele wat verkry kan word van tradisionele en inheemse gewasse die volhoubare gebruik van Suid- en soorte in. Besoek www Afrikaanse flora te bevorder. pelumrd.org. Noordwes-Universiteit Prolinnova kyk Universiteit van (Mafikeng-kampus) KwaZulu-Natal Fakulteit Menslike en Sosiale Wetenskappe The Centre of Excellence (CoE) in Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Indigenous Knowledge Economic Performance and Tel: 018 389 2294 Development (EPD) Kaya.kayah@nwu.ac.za Tel: 012 302 2721 / 082 897 2003 www.nmw.ac.za thart@hsrc.ac.za Die Noordwes-Universiteit het www.hsrc.ac.za/CPEG.phtml n geakkrediteerde voorgraadse en nagraadse onderrigprogram in Die EPD doen navorsing in die sosiale wetenskappe oor die gebruik Inheemse Kennisstelsels (IKS). van inheemse kennis as n hulpbron in landbou-ontwikkelingsaktiwiteite Noordwes-Universiteit en voedselsekuriteit. (Potchefstroom-kampus) Morogo-navorsingsprogram Tel: 018 299 2319 South African Netherlands Retha.VanDerWalt@nwu.ac za Research Programme on Alternatives in Development Navorsing word gedoen oor (SANPAD) gesondheids- en voedingsaspekte Tel: 031 279 3900 van sommige Afrika- www.sanpad.org.za groentesoorte.

Universiteit van die Vrystaat Strategiese Akademiese Klusters: Tegnologie vir volhoubaregewasbedrywe in semidro streke Tel: 051 401 2383 Groente- en inheemseplantverbo SwartWJ@ufs.ac.za uingsopleiding op gemeenskaps-, skool- en huishoudelike vlak stel Departement van produktiewe tuine daar wat voedsel Plantwetenskappe en medisinale plante verskaf. Tel: 051 401 2818 www.ufs.ac.za/plantsci Universiteit van KwaZuluNatal Departement van Genetika Departement Gewaswetenskap Prof. J.J. Spies Prof. Albert Modi Tel: 051 401 2261 http://cropsc.ukzn.ac.za Universiteit van die Prof. Modi het baie werk gedoen op Witwatersrand Afrika-blaargroente en tradisionele Skool vir dier-, plant- en gewasse. omgewingswetenskappe Tel: 011 717 6403 Prolinnova kevin.balkwill@wits.ac.za p.a. Institute of Natural Resources www.wits.ac.za/apes lettyb@ukzn.ac.za www.prolinnova.net Doen navorsing oor die gebruik van inheemse plante en diere Die fokus van die PROLINNOVA- in landelike huishoudings om program (PROmoting Local die uitwerking hiervan op die INNOVAtion) is op die herkenning omgewing te ondersoek. van die dinamika van inheemse kennis (IK), en om te leer hoe om Walter Sisulu Universiteit die vermo van boere te versterk Skool vir Toegepaste en om by veranderende toestande aan Omgewingswetenskappe te pas ten einde voedselsekuriteit Tel: 047 502 2311 / 2186 te verkry, hul bestaanswyse te www.wsu.ac.za onderhou en die omgewing te U sal besonderhede oor SANBI beveilig. en die Universiteit van die Wes-Kaap in die hoofstuk oor Universiteit van Pretoria medisinale plante aantref. Centre for Nutrition Prof. Andre Oelofse Wetenskaplike en NywerheidsAndre.Oelofse@up.ac.za navorsingsraad WNNR Dr. Friede Wenhold Tel: 012 841 2649 Friede.Wenhold@up.ac.za mmoroka@csir.co.za www.up.ac.za www.csir.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 Umthathi Training Project Tel: 046 637 0012 www.umthathi.co.za www.africulture.co.za

8. Publikasies en webtuistes
n Aantal groeieraantekeinge is beskikbaar by www.daff.gov.za, webwerf van die Departement Lanbou, Bosbou en Visserye. U sal onder die opskrifte Publications en Brochures-opsies die volgende aantref: Brochure: Amadumbe 2010 Brochure: Amaranthus 2009 Brochure: Bambara groundnut Brochure: Cowpea Brochure: Cultivated Indigenous and Naturalised Food Crops

478

Brochure: Devils claw Brochure: Indigenous food Crops 2010 Brochure: Musk melons Brochure: Watermelon Production guidelines: Bambara groundnuts Production guidelines: Bambara groundnuts 2011 Production guidelines: Cassava Production guidelines: Marula Production guidelines: Pumpkins Inligtingspakkette (Info Paks) oor die volgende gewasse kan verkry word van die Hulpbronsentrum van die DAFF, of kan besoek of afgelaai word by www.daff.gov.za neem die Publications-opsie op die kieslys: Amarath, also known as Morogo Field crops: growing chickpeas Field crops: cultivating cowpeas Vegetables: sweet potato Guide to Sweet Potato Production in South Africa. n Gids vir kalanderbeheer is beskikbaar by LNR-Roodeplaat (012 841 9611). Dit dek ook alle ander aspekte van soetpatatproduksie soos siektes, verbouing en kultivarkeuse. Onder die groot verskeidenheid pamflette wat van die LNR-IGS verkrygbaar is, is daar n aantal wat op hierdie hoofstuk betrekking het: inheemse blaargewasse (bv. marog), inheemse wortelgewasse (bv. die verbouing van kassawe, wilde aartappel, amadumbi) en inheemse saadgewasse (bv. bambara-grondboontjie, duif-ertjie, swartbekboontjie). Skakel die Openbarebetrekkinge-beampte by 012 841 9611 of faks 012 808 0844. U kan Best Practices on Indigenous Knowledge, n gemeenskaplike publikasie van die Management of Social Transformation Programme (MOST) van UNESCO, en die Centre for International Research and Advisory Networks (CIRAN) op www.unesco.org aantref.

akkerbou & tuinbou Kanola

1. Oorsig
Kanola is n oliesaadgewas wat in Suid-Afrika hoofsaaklik in die WesKaap aangeplant word, hoewel boere aan die noordekant ook begin om kanola aan te plant. Hor opbrengste en oliepersentasies is moontlik in die noordelike provinsies as gevolg van dieper en beter grond met groter kapasiteit om water te behou. Kanola kan tweedoelig gebruik word (vir weiding en die oes van sade) in somerrenvalgebiede soos die Oos-Kaap, Vrystaat en KwaZulu-Natal. Vir tweedoelige gewasse moet dit van Januarie tot Maart aangeplant word. Kanola word alleenlik voor koring aangeplant in April/Mei vir n droland-oes terwyl dit onder besproeiing is. Kanola is n beter gehalte weiding as hawer en die variteite wat langer is, lewer 1.5 tot dubbel die produksie van dro materie as hawer. Kanola leen hom uitstekend tot wisselbou en behoort aangewend te word om opbrengste op oeste soos mielies en koring te verbeter. Voordele sluit, byvoorbeeld in die vermindering van wortelknoop, rondewurms en Phytophtora; Die aanplanting van kanola benodig goeie bestuur. Spesiale voorsorg moet getref word met die oes van die pitjies. Pad- en spoorvervoerhouers moet digter gesel word om verliese tydens vervoer te voorkom. In Suid-Afrika word kanola hoofsaaklik gebruik vir die vervaardiging van kanolaolie en oliekoek. Die protenryke oliekoek word gebruik in hondekos en veevoer. Kanola-olie is gesonder en goedkoper as olyfolie dit is in werklikheid olyfolie plus omega 3, wat dus help om cholesterol te verlaag, harten koronre siektes te beveg en die kanse verminder om sekere kankersoorte op te doen. Wanneer kanolaolie in gelyke hoeveelhede met botter gemeng word, kry n mens n gesonder smeer wat lekkerder proe. In Kanada en Australi het heelwat restaurante en kitskosverskaffers (nywerheidsdiepbraai) oorgeskakel na kanolaolie vir die diepbraai van hulle kos. Statistiek (bv oesberamings, invoer/uitvoer) is beskikbaar by www.daff. gov.za gaan na Publications in die kieslys en www.sagis.org.za. Die plaaslike verbruikersvraag na kanola beloop ongeveer 24 500 ton per jaar. Volgens Petrus Fouche van die Phyto Energy Group sal kanola van 2014 gebruik word vir die vervaardiging van biodiesel, en 1.1 miljoen ton kanolasaad sal uiteindelik gebruik word vir die doel. Kanola is derhalwe n gewas met ongelooflike ekonomiese potensiaal. Kanola-gebaseerde biodiesel Diesel wat op ander voerstof gebaseer is, vries teen -5 tot -8C. Biodiesel wat op kanola-olie gebaseer is, is veilig tot en met -22C en voldoen aan die streng gehaltespesifikasies van die EU. Kanola kan as winter (wisselbou) gewas aangeplant word en kompeteer dus nie met voedselgewasse soos mielies en koring nie. Wat kanola aanbetref, is dit voedsel en biobrandstof in teenstelling met voedsel of biobrandstof want 60% van die oes word gebruik vir voedsel, terwyl die wisselbou van die gewas die opbrengste van beide mielies en koring verhoog vir tot 4 jaar. Voedselproduksie verhoog dus op minder hektars. Die bygevoegde dubbeldoel weidingsgeleentheid verhoog voedelproduksie nog verder. In die somerrenval-areas kan kanola aangeplant word as n droland gewas met opgegaarde somerren of besproeiing. olieinhoud is hor as ander voerstof wat in Suid-Afrika gebruik word dit is 36 tot 42% teenoor soja se 20% en sonneblom se 30%. Die neweproduk van ongeveer 60% (oliekoek) kan gebruik word vir: - Hoproteendierevoer wat tans ingevoer word, wat sal lei tot goedkoper suiwelprodukte en goedkoper beesvleis (die insetkoste sal verminder word); en - Gliserien (skoonheidsmiddels, farmaseutiese, tekstiel- en ander gebruike) wat invoer sal verminder.

Relevante publikasies
National Policy on Plant Production in South Africa. Departement of Agriculture. FARA-SADC Regional Dialogue Die Winning papers and Abstracts sluit in artikels oor IK deur S. Mwakalila (Tanzani), M.E. Mrema (Tanzani), en M.T. Masarirambi en M. Gundidza (Swaziland) Adult Mortality and Household Dietary Use of the Local Environment: Qualitative Evidence from the Agincourt Field Site in Rural South Africa. Hunter, L.M. & Twine, W. 2005. Institute of Behavioral Science Working Paper EB2005-0001. Boulder: Research Program on Environment and Behavior, University of Colarado at Boulder. The effect of (re-) creating awareness of traditional leafy vegetables on communities. Vorster, H.J.; Jansen van Rensburg, W.S.; Mashele, X.B. & Ndlela, E. 2003. Konferensieverrigtinge van die Forum vir die Gebruik van Inheemse Plante (Proceedings of the Indigenous Plant Use Forum Conference), 58 Julie 2003, Clanwilliam, Suid-Afrika. Germplasm Management of African Leafy Vegetables for the Nutritional and Food Security Needs of Vulnerable Groups in South Africa. Vorster, H.J., Jansen van Rensburg, W.S., Van Zijl, JJB, Van den Heever, E. & Esterhuize, J. 2002. Vorderingsverslag van die LNR se Instituut vir Groente en Sierplante, Suid-Afrika, vir die International Plant Genetic Resources Institute, Junie 2002. The Importance of Traditional Leafy Vegetables in South Africa. Vorster, H.J.; Jansen van Rensburg, W.S.; Venter, S.L. & Van Zijl, J.J.B. 2005. Referaat aangebied by die Regional Workshop on African Leafy Vegetables for Improved Nutrition, 59 Desember, Nairobi, Kenia. The Southern African Trade Directory of Indigenous Natural Products. Commercial Products from the Wild Group. Gratis eksemplare beskikbaar skakel tel: 021 808 3303. Indigenous Knowledge Systems in African Agriculture. Hart, TGB & Vorster, H.J. 2007. Departement van Wetenskap. Beskikbaar van die NIKSO van DWT of kan van hul webtuiste afgelaai word. Indigenous Knowledge on the South African Landscape: Potentials for Agricultural Development. Hart, T. & Vorster, H.J. 2006. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR). Beskikbaar van WNNRdrukkery en kan afgelaai word by www.hsrc.ac.za.
Ons hartlike dank aan Tim Hart (RGN) vir inligting en terugvoering oor die aanvanklike konsephoofstuk.

479

2.

Plaaslike sakeomgewing

Opleiding en navorsing
LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel: 021 887 4690 tribeg@arc.agric.za Navorsing in eksotiese slakke en ander probeleme wat verliese meebring vir kanola aanplantings in konserwatiewe boerdery. Protennavorsingstigting Tel: 011 803 2579/ 1894 www.proteinresearch.net Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron Universiteit van die Vrystaat Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel: 051 401 2212 www.ufs.ac.za

Die produksie van kanola in Suid-Afrika is gewoonlik laer as die aanvraag en gunstige pryse word behaal. Die grootste afsetpunt vir kanola in die Wes-Kaap is die nywerheidsmark, omdat die olie goeie emulgeringseienskappe het. Daar is ruimte vir groei in die mark vir gebottelde kanolaolie omdat verbruikers dit nie goed ken nie. Dit is ook redelik onbekend in die nywerheidsdiepbraaimark. Kanola is n goeie bron van proteen in dierevoer en groot hoeveelhede proteen vir dierevoer moet jaarliks ingevoer word. Die kanolabemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Oktober en eindig op 30 September van die daaropvolgende jaar. Sien die Monthly Bulletin op die SAGIS-webtuiste vir opgedateerde inligting. Vind die kanola graderingsregulasies onder die Documents and brochures opsie by www.graansilo.co.za. Die plaaslike aanvraag na plantolies is na raming 720 000 ton per jaar. Ongeveer 300 000 tot 350 000 ton plantolie word in Suid-Afrika geproduseer en die balans (hoofsaaklik sonneblom- en sojaolie) word ingevoer. Op die plaaslike mark ding kanola mee met ander plantolies, hoofsaaklik sonneblom- en sojaolie. Suid-Afrika is n netto-invoerder van plantolies.

5.

Publikasies en webtuistes

Besoek die webtuistes wat vroer in die hoofstuk gelys is. Kry die aantekeninge oor kanola aanplanting onder die publications en Brochure opsie by www.daff.gov.za. Canolafokus is n nuusbrief wat aktuele navorsingsresultate publiseer. Dit kan afgelaai word by die Proteennavorsingstigting se webtuiste www. proteinresearch.net. www.sagis.org.za die SAGIS-webtuiste vir statistiek (nasionale voorraad, lewerings van produsente, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting, ensovoorts). Vind die Pest Monitor Canola program by www.elsenburg.com/trd/pests/ canola.html.
Ons dank aan SAGIS en Petrus Fouch (PhytoEnergy Group) vir insette in hierdie hoofstuk.

3.

Internasionale sakeomgewing

www.canola-council.org Canola Council of Canada www.canolainfo.org n Kanadese webtuiste vir almal wat meer wil weet van die wreld se gesondste olie . Inligting oor oliesade is ook teen betaling beskikbaar op Oil World se webtuiste www.oilworld.biz

4. Belanghebbendes
Maatskappye
BKB Grainco (Edms) Bpk Tel: 021 807 8900 www.grainco.co.za Epic Foods Tel: 011 248 000 www.epic.co.za Epol Worcester Tel: 023 346 6401 www.epol.co.za Moorreesburgse Koringboere (MKB) Tel: 022 433 8300 www.mkb.co.za Overberg Agri Bedrywe (Eiendoms) Beperk Tel: 028 214 3800/15 www.overbergagri.co.za Phyto Energy Group Tel: 011 881 5562 www.phytoenergy.org Sentraal-Suid Koperasie Tel: 028 514 8600 www.ssk.co.za Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Tel: 012 523 1400 www.sagis.org.za Southern Oil Tel: 028 514 3441 www.soill.co.za Tuinroete Agri Bpk Tel: 044 601 1200 www.tagri.co.za

akkerbou & tuinbou Kassawe

1. Oorsig
Vind die Production Guidelines: Cassava-dokument onder die Publications en Brochures-opsies by www.daff.gov.za. Kassawe (Manihot esculenta Crantz), wat ook algemeen as maniok, mandioka en tapioca bekend staan, is n struikagtige, meerjarige plant waarvan die geswolle koolhidraatryke wortels eeue lank in die tropiese laaglande as gewas in bestaansboerdery gebruik is. Dit is meer as 4 000 jaar gelede die eerste keer verbou, waarskynlik in Brasili of Mexiko. Kassawe is eers in die sewentiende eeu na Afrika gebring en het Asi ongeveer 150 jaar gelede bereik. Tg is 40 persent van die wreldwye produksie tans uit Afrika afkomstig en die res in byna gelyke dele uit Asi en Latyns-Amerika. Nigeri is die grootste produsent van kassawe, terwyl Thailand die grootste uitvoerder is. Kassawe is die ontwikkelende wreld se vierde belangrikste gewas. Dit is n stapelvoedsel vir bykans n biljoen mense in 105 lande, waar di wortel in soveel as n derde van die daaglikse kalorie voorsien. Dit het groot potensiaal die gemiddelde kassaweplant lewer tans maar gemiddeld 20% van wat onder optimale toestande gelewer word. Kassawe is ook sover bekend die goedkoopste bron van stysel en word in meer as 300 industrile produkte gebruik, insluitende die vervaardiging van bande, kleefmiddels, etanol, farmaseutiese produkte, veevoere, biobrandstowwe en alkohol.

Associations and section 21 companies

Graan SA Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Olie-& Proteiensade Ontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za Oliesade Advieskomitee Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za South African Oil Processors Association (SAOPA) Tel: 082 533 0692 Faks: 086 627 7603 bakerjc@telkomsa.net

480

2.

Belanghebbendes
Industrial Development Corporation (IDC) Tel: 011 269 3000 www.idc.co.za iNEMBE BABY FOOD Tel: 013 752 8307 SABMiller Cervejas de Mocambique Tel: +258 21 352 300 www.sabmiller.com Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskap Tel: 051 401 2514 www.ufs.ac.za Universiteit van KwaZuluNatal Afrikasentrum vir Gewasverbetering Tel: 033 260 5524 / 6288 www.acci.org.za Universiteit van die Witwatersrand Skool vir Molekulre en Selbiologie Tel: 011 717 6310/26 www.wits.ac.za/mcb

LNR- Instituut vir Industrile Gewasse Dr. Tom Vorster Tel: 014 536 3150 TomV@arc.agric.za www.arc.agric.za Soek die tegniese verslag Results obtained from a baseline study on cassava in South Africa en ander publikasies oor kassawe (sy belangrikheid in die wreld, sy potensiaal, ens) onder die Instituut vir Industrile Gewasse-bladsye op die webtuiste. LNR-Roodeplaat Instituut vir Groente en Sierplante Tel: 012 841 9611 Eastern Cape Development Corporation (ECDC) Tel: 043 704 5600 www.ecdc.co.za Proewe met kassawe is in die OosKaap naby Port St Johns, Bizana en Ncera Village naby Oos-Londen gedoen.

akkerbou & tuinbou Katoen

1. Oorsig
Katoen bly een van die veelsydigste gewasse wat deur die mensdom gekweek word. Dit is bekend om sy voorkoms, gemaklike klere en talle, nuttige produkte wat daaruit vervaardig word. Van die saad: meel en voer, verfynde olie (slaai- en kookolie), margarien, seep en kosmetiek, skryfmateriaal, rayon- industrile materiale, garing, plastiek, lamp- en kerspitte, lyn, matte, klosbesems, meubeloortreksels, ens. Van die pluis: klere, onderklere, seilvoerings, tente, verbande, lakens, handdoeke, gordyne, ens. Histories word katoen in die volgende provinsies verbou: Limpopo (die Springbokvlakte van Bela-Bela tot Mokopane), Noordwes (Taung, Stella, Delareyville, Maratsane), KwaZulu-Natal (die Makatini-vlakte), Mpumalanga en die Noord-Kaap (die Benede-Oranjerivier, Vaalharts, Douglas en Prieska). Hektaar beplant en opbrengs vir die Republiek van Suid-Afrika (Swaziland uitgesluit:
Bemarkingsjaar Hektaar besproei Hektaar dro land 38 153 28 897 12 252 17 450 8 866 8 394 2 863 3 242 1 965 960 1 505 Totale getal hektaar 56 692 38 688 22 574 35 719 21763 18 114 10 563 9 221 7234 5 111 13 145 Opbrengs besproeiing 3 455 3 538 3 482 3 455 3 791 3 633 3 674 4 067 4 303 4 865 3 897 Opbrengs dro land 593 515 475 492 521 485 541 825 757 712 715 Gemiddelde opbrengs 1 529 1 280 1 850 2 007 2 459 2 174 2 825 2 927 3 340 4 085 3 533

3. Internasionale sakeomgewing
Afrika-navorsingsinstitute en instansies soos NEPAD (besonderhede is in die Wetenskap en Navorsingshoofstuk beskikbaar) is belangrike rolspelers. Kassawe word bemark as n kragtige bestryder van armoede in Afrika. Die kassawe-visie is: Vergrote bydrae van kassawe as voedselsekuriteitsgewas en n belangrike bron van industrile grondstof vir die generering van inkomste in Afrika teen 2015. Besoek die volgende webtuistes: International Centre for Tropical Agriculture (CIAT) www.ciat.cgiar. org International Institute for Tropical Agriculture (IITA) www.iita.org

2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12

18 539 9 791 10 322 18 269 12897 9 720 7 700 5 979 5 269 4 151 11 640

4. Kassawa en Suid-Afrika
Terwyl kassawe n lang geskiedenis in die res van Afrika het, is dit nie n welbekende gewas in Suid-Afrika nie. Sy landboukundige potensiaal in Suid-Afrika moet nog ten volle benut word. Kassawe word as primre stapelvoedsel in Afrika verbou, maar in Suid-Afrika word dit as sekondre gewas deur kleinhoewe-eienaars in Mpumalanga, Limpopo en KwaZulu-Natal verbou. Dit word f in Suid-Afrika verkoop f aan handelaars uit Swaziland en Mosambiek. Suid-Afrika produseer tans 20 000 ton kassawestysel kommersieel. Tans word die meeste glukose uit mielie-stysel geproduseer. Indien kassawe suksesvol in Suid-Afrika gevestig kan word, kan dit die voorkeurverskaffer van grondstowwe word weens die hor opbrengs per oppervlakeenheid.
Bronne:

Die 2011/2012-syfers is n raming. Die opbrengsyfers is kilogram katoenpluksel per hektaar

Bron: Katoen SA

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek www.cottonsa.org.za vir die jongste katoenverslae.

1. Korrespondensie met, en notas deur, dr. Tom Vorster by die LNR- Instituut vir Industrile Gewasse 2. Die artikel Cassava Research Project: Improvement of cassava for social and economic benefits deur prof. Chrissie Rey by http://saspp.org, webtuiste van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Plantpatalogie. 3. Rooting out hunger in Africa, and making Darwin proud, n berig in die Mail & Guardian in 2010. Vind dit by www.mg.co.za

Daar is geen beperking op die invoer van katoen nie, maar sedert 1992 word belasting van R1,60/kg op ingevoerde katoenvesel gehef. Hierdie belasting is egter volgens n vryehandelsooreenkoms wat op 1 Januarie 2004 van krag geword het, nie op katoenveselinvoere uit lande binne die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) van toepassing nie. Die belasting is sedert 2000 uitgefaseer Die volle belasting van R1,60/kg op katoenvesel is steeds van toepassing op invoere van buite die SAOG, met betrekking tot invoere wat nie kwalifiseer ingevolge die WHO se bepaling aangaande minimummarktoeganklikheid nie. Voorsiening is egter gemaak vir n afslag op die volle belasting van katoenvesel, soos waar en wanneer dit toegelaat word deur n spesifieke permit.

481

Woolworths het die wreld se derde grootste verbruiker van organiese katoen geword, naas die Amerikaanse reuse Wal-Mart en Nike, volgens Organic Exchange, n internasionale organisasie wat hom beywer vir n toename in die wreldwye verskaffing van organiese katoen.
Bron: Cotton SA, Bizcommunity

inleiding, grondvoorbereiding en aanplanting plantbeskerming, plae, siektes en onkruid gewasvoorbereiding voor oestyd, oeswerk en gradering finansile bestuur Die kursusse is sowel teoreties as prakties. Laasgenoemde maak ongeveer 60% van die kursusinhoud uit. Deskundiges op elke gebied word uit verskillende katoenrolspelers gekies om hul kundigheid aan die opleidingsgroepe oor te dra. Tot dusver het ongeveer 933 kleinskaalse boere hierdie kursusse bygewoon (359 uit KwaZulu-Natal, 213 uit die Limpopo-provinsie, 293 uit Mpumalanga, 37 uit die Oos-Kaap en 31 uit die Noordwes-provinsie). Katoen SA het onlangs ook n mentorskap-program vir kleinskaalse katoenboere begin. Hierdie projek is daarop gerig om n aantal mentors te voorsien wat kleinskaalse boere kan ondersteun en kennis en praktiese vaardighede aan hulle kan oordra. Hierdie mentors rapporteer aan die bestuurder van die mentorskap-program. Katoen SA versprei ook jaarliks op die volgende maniere markverwante en ander relevante inligting aan kleinskaalse katoenboere: deur middel van maandelikse markverslae deur middel van die kwartaallikse tydskrif Cotton SA Katoen met n gereelde afdeling wat spesifiek op kleinskaalse boere gerig is (Die tydskrif word kwartaalliks aan meer as 500 kleinskaalse katoenboere gepos.) deur boereinligtingsdae in kleinskaalboerderygebiede te hou deur middel van artikels in kleinprodusente-landboupublikasies deur middel van n gellustreerde opleidingshandleiding vir kleinskaalse katoenprodusente, in Zoeloe en Engels Navorsingsprojekte word deurlopend deur katoenprodusente (insluitend kleinskaalse boere) en ander rolspelers gedentifiseer en deur die LNR se Instituut vir Industrile Gewasse onderneem. Die meeste navorsingsprojekte is tot voordeel van sowel kommersile as kleinskaalse boere, terwyl party spesifiek op die klein produsent gerig is. Navorsingsresultate word gereeld in die tydskrif Cotton SA Katoen gepubliseer. Forum vir kleinskaalse katoenboere Voorsitter: mnr. Phenias Gumede KwaZulu-Natal Green Revolution. Green Revolution is n projek wat deur KwaZulu-Natal se Departement van Landbou en die private sektor onderneem is ten einde die opbrengs in die provinsie teen die jaar 2020 te verviervoudig. Sowat R100 miljoen is reeds opsygesit om die Makhatini-vlakte tot n lewensvatbare katoenverbouingsgebied te ontwikkel. Honderde opkomende kleinskaalse boere sal hierby kan baat vind. Verskeie ander skemas word bespreek, wat daartoe sal lei dat die provinsie se landbousektor die produksie van verskeie gewasse verhoog.

3. Plaaslike sakeomgewing
Besoek www.cottonsa.org.za vir die jongste verslae oor die katoenmark. Katoen in Suid-Afrika word tans volgens vryemarkbeginsels bemark, dit wil s daar is geen tussenkoms of beperking ten opsigte van die koop en verkoop daarvan nie, en pryse word deur die mark bepaal. Boere wat katoen in Suid-Afrika produseer, bemark dit op een van die volgende maniere: Die katoenpluksel word deur die boer aan n pluismeulenaar verkoop, wat die katoen pluis en vir sy eie rekening direk aan spinners (en die saad aan verwerkers) verkoop of dit indirek deur van agente gebruik te maak; of Die boer verkoop die pluksel nie aan die pluismeulenaar nie, maar kontrakteer die pluismeulenaar om dit vir hom te pluis teen betaling van pluisgeld (sommige boere het ook hul eie pluismeule). Die katoenvesel en die saad bly die eiendom van die produsent, wat dit dan f self bemark f die pluismeulenaar of iemand anders kontrakteer om die katoenvesel (of -saad) namens hom te bemark. Al vyf pluismeulenaars wat tans in Suid-Afrika werksaam is, is in besit van boere. Die volgende uitdagings word deur ons katoenprodusente ervaar: mededinging uit ander SAOG-lande goedkoop tekstielinvoere uit die Ooste mededinging van ander someroeste

4. Nuus vir kleinskaalse boere

Soek die Small-scale cotton farmer development-opsie by www.cottonsa.org.za.

Twee van die kerndoelwitte van die Nasionale Katoenstrategieplan, wat deur Katoen SA en ander rolspelers ontwikkel is, is om deelname te verbreed sodat kleinskaalse produsente tot n gemiddeld van 35% van die oes teen 2014 kan bydra en produktiwiteit kan verbeter deur kleinskaalse katoenboere op te lei. Katoen SA se bydra om hierdie doelwit te bereik is onder andere deur middel van die Forum vir kleinskaalse katoenboere (n staande komitee van Katoen SA). Die kernfunksie van die forum is om vordering aangaande die gestelde doelwitte te kordineer en te monitor, en om n milieu te skep waar positiewe interaksie tussen rolspelers kan lei tot n beter mark vir die kleinskaalse katoenboer. Katoen SA is n AgriSeta-geakkrediteerde opleidingsinstituut met n opleidingsbestuurder, wat gekontrakteer is om na hierdie funksie om te sien. Katoen SA se kleinskaalboerdery-opleidingsprogram bly sy hooftransformasie-inisiatief. Die opleiding van kleinskaalse boere vind in samewerking met die plaaslike regering en die landbou-kolleges plaas in die streke waar kleinskaalse katoenboerdery beoefen word. Hierdie formele vaardighede-ontwikkelingsprogram (wat n sekere aantal eenheidvereistes op NKR-vlak 1 insluit) is in vier vyfdagmodules georganiseer, wat elkeen volgens die normale produksiesiklus van die oes gesinchroniseer is en oor n periode van 12 maande aangebied word. Die onderwerpe wat in die vier modules gedek word, is:

Publikasies
Cotton Guide/Katoengids/Iseluleko ngokotini/Keletso ka ga katune. Hierdie handleiding vir die kleinskaalse boer is deur die LNR se Instituut vir Industrile Gewasse (LNR-IIG) saamgestel, met die oog op die behoeftes van die kleinskaalse boer. Die publikasie (wat in volle kleur gellustreer is met byskrifte in Engels en Zoeloe) dek die volle spektrum van katoenboerdery en bevat hoofstukke oor verbouing, insek- en siektebeheer, en die oes van katoen. Dit is beskikbaar by Katoen SA. Ukukhiqizwa kukakotini/Production of Cotton. Hierdie publikasie kan van die Inligtingsentrum van die Nasionale Departement van Landbou verkry word. Kontak hulle by 012 319 7141 of lees dit by www.daff.gov.za.

482

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vind inligting oor die verskeie direktorate by www.daff.gov.za, webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Direktoraat Plantproduksie Tel: 012 319 6079 dpp@daff.gov.za n Nasionale strategie vir die Suid-Afrikaanse katoenbedryf is op inisiatief van Katoen SA en die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye n paar jaar gelede geformuleer met deelname van al die rolspelers, om in te pas by die Nasionale Strategiese Plan vir Suid-Afrikaanse Landbou. Sommige van die kernstrategie van die Katoen-sektorplan sluit in om plaasuitsette tot 150 000 katoenbale teen 2015 te verhoog, om deelname uit te brei om opkomende boere in staat te stel om teen 2015 n gemiddeld van 37 500 katoenbale te produseer en behoorlike steun vir navorsing, voorligtingsdienste en tegnologie-verskuiwing te h. Die Katoen-sektorplan en die Implementeringplan en sy doelwitte word tans deur rolspelers hersien.

Opleiding en navorsing
LNR- Instituut vir Industrile Gewasse Tel: 014 536 3150 www.arc.agric.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Nywerheidsondersteuning van vesels en tekstiele Tel: 041 508 3200 / 23 / 89 www.csir.co.za Die Tegniese Navorsingskomitee van Katoen SA vergader gereeld, hoofsaaklik met die doel om navorsingsprojekte wat deur rolspelers gedentifiseer is en waaraan n ho prioriteit geheg word, te evalueer. Navorsingsresultate kan van die Instituut verkry word, en word ook gereeld in die tydskrif Cotton SA Katoen gepubliseer. Die onderstaande kolleges en opleidingsentrum is deur die bedryf goedgekeur om die geakkrediteerde katoenkursus wat deur Katoen SA ontwikkel is, aan te bied: Die Laeveldse Landboukollege (Nelspruit) Tel: 013 753 3064 Die Tompi Seleka-landboukollege (Limpopo-provinsie) Tel: 013 268 9300/1 Die Owen Sithole-landboukollege (KZN) Tel: 035 195 1345 www.kzndae.gov.za

6. Belanghebbendes
Verenigings
Katoen SA Tel: 012 804 1462 www.cottonsa.org.za na die Katoen SA Trust oorgedra om tot voordeel van die hele katoensektor aangewend te word. n Groot verantwoordelikheid Katoen SA is n diensmaatskappy vir van die Katoen SA Trust is om die katoenbedryf wat die volgende opkomende katoenboere te help funksies vervul: om toegang tot markte te verkry. lewering van n die inligtingsdienste SA Katoen Pluismeulenaars die stimulering van die vereniging (SACGA) is die produksie en die gebruik van liggaam wat katoenpluismeulenaars katoen verteenwoordig. Inligting oor die kordinering van navorsing SACGA is by www.cotton.org.za daarstelling van beskikbaar. die gehaltestandaarde en -norme asook opleiding in hierdie SA Cotton Textile Manufacturers Association (SACTMA) is verband die liggaam wat katoenspinners SA Katoenprodusente- verteenwoordig. Besoek www. organisasie (SAKPO) is n texfed.co.za. verteenwoordigende nasionale organisasie vir katoenboere met die South African Textile Industry oogmerk om vir sy lede welvaart Export Council (SATIEC) te skep deur hulle van markte, Tel: 021 702 4140 vaardighede, vennootskappe en www.satiec.co.za bondgenootskappe te voorsien. South African Clothing and Textile Workers Union Katoen SA Trust (SACTWU) Tel: 012 804 1462 Tel: 031 301 1351 Alle surplusfondse en -bates van die www.sactwu.org.za voormalige Katoenraad is in 1997

Pluismeulenaarsmaatskappye
Loskop Cotton Tel: 013 261 1498 Noord-Kaap Katoenpluismeule Tel: 082 948 2569 / 72 GWK Cotton Gin Tel: 053 298 8458 Weipe Cotton Gin Tel: 015 533 3016/7/8 Vaalharts Cotton Tel: 082 658 0567

Ander
Nedan (Edms) Bpk Tel: 015 491 2801 www.afgri.co.za SA Cotton Waste Tel: 011 873 0466 sacotton@global.co.za www.sacotton.co.za Die maatskappy South African Cotton Waste Manufacturing (Edms) Bpk is in 1933 gestig om katoenafval (n goedkoop skoonmaakproduk) aan Suid-Afrikaanse myne en nywerhede te voorsien. Die maatskappy is ook n belangrike leweransier van lyn, garing en tou, sowel natuurlik as sinteties.

7. Publikasies en webtuistes
Soek die Technical information and publications-opsie by www.cottonsa. org.za. Environmental Needs Of The Cotton Plant by dr. C.G. Theron. Hierdie en soortgelyke artikels kan van Katoen SA se webtuiste afgelaai word. Cotton SA Educational Brochure. n Opvoedkundige boekie wat daarop gemik is om in die behoeftes van leerders en studente te voorsien. Dit

483

is gratis beskikbaar. Dit bevat onder meer afdelings oor die geskiedenis, produksie, verwerking en gebruike van katoen. Die volgende kan ook elektronies bestel word van Katoen SA se webtuiste www.cottonsa.org.za: Die tydskrif Cotton SA Katoen. Hierdie tydskrif is ook in Afrikaans beskikbaar en verskyn driemaandeliks. Die klem val veral op die produsent, hoewel die tydskrif ook inligting oor die hele bedryf bevat. Katoen SA versprei die tydskrif aan intekenaars in Suid-Afrika. Bestuurdersgids vir die katoenprodusent. Hierdie omvattende tweetalige gids is deur die LNR se Instituut vir Industrile Gewasse opgestel. Dit is op die kommersile boer gerig met die doel om sy of haar kennis te verbreed. Die publikasie dek die volle spektrum van katoenboerdery en bevat hoofstukke met riglyne oor verbouing, insek- en siektebeheer asook die oes van katoen. Small Farmer Guide Company Brochure Core Statistics Besoek Katoen SA se poort vir die volgende skakels: Cotlook Indices New York Cotton Futures cottonafrica.com die Afrika-katoen- en tekstielhandelskakel Vind die Cotton Market Value Chain Profile 2010-2011 op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za. Eenvoudige boerdery-notas (Info Pak) oor die produksie van katoen is ook hier beskikbaar. The Textile Federation: www.texfed.co.za. n Databasis van lede en rolspelers soos kleurders en afwerkers, breistowwe, garings, ensovoorts, is hier beskikbaar. International Cotton Advisory Committee (ICAC): www.icac.org. Die ICAC is n assosiasie van regerings uit lande wat katoen produseer, verbruik en mee handel dryf. Vind die verwysingsboek Cotton Exporters Guide by www.cottonguide.org. Besoek die webtuiste van die National Cleaner Production Centre (Nasionale Skonerproduksiesentrum) by www.ncpc.co.za vir aantekeninge oor katoen (klik op die clothing and textile sector-kieslysopsie). Cotton & Textiles Trade Directory dit is by www.cottonafrica.com/related. asp beskikbaar, en dien ook as poort na die volgende webtuistes: African Coalition for Trade (ACT) African Growth and Opportunity Act (AGOA) Bremen Cotton Exchange (Bremer Baumwollbrse) Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA) Cotton Egypt Cotton International (oor die mense, maatskappye en tendense wat die internasionale katoenmark vorm) Cotton Outlook Export Institute Israel link International Cotton Advisory Committee (ICAC) International Forum for Cotton Promotion (IFCP) International Textile Manufacturers Federation (ITMF) International Trade Forum Kenya Association of Manufacturers (KAM) Liverpool Cotton Association (LCA) New York Cotton Exchange (NYCE) Textile Federation of South Africa (TEXFED) USDA Cotton Program Wreldhandelsorganisasie (WHO) oor die eliminering van kwotas
Ons innige dank aan mnr. Koot Louw van Katoen SA vir sy steun en gewillige insette.

akkerbou & tuinbou Koffie

1. Oorsig
Twee koffie-hoofspesies is van ekonomiese belang: Coffea canephora, wat koffie produseer wat in die handel bekend staan as Robusta, en Coffea arabica, wat Arabica produseer. Koffie is n ideale pioniergewas vir gebiede met n swak infrastruktuur, want dit is een van die weinige tropiese tuinbougewasprodukte wat vir betreklike lang tydperke geberg kan word sonder om te bederf. Hoewel koffie goed groei in feitlik enige rypvrye gebied waar die grond goed dreineer, is die beste koffieproduksiegebiede in Suid-Afrika die kusstreke in die suide van KwaZulu-Natal, die Drakensberge, die platorand van Mpumalanga en Limpopo. Wat waarde betref, is koffie een van die wreld se belangrikste kommoditeite. As n mens dit in gedagte hou, hou die bedryf duidelik groot potensiaal vir Suid-Afrika in en kan dit werkgeleenthede skep en ontwikkel. Afgesien van die uitvoermark het ons n bevolking van 45 miljoen mense, almal potensile koffiedrinkers. Die invoer van koffie na Suid-Afrika is huidig n potensieel winsgewende besigheid (ons voer feitlik al ons koffie in, sowat 27 000 ton jaarliks). Wanneer internasionale pryse styg, kan dit plaaslike produsente aansienlik bevoordeel. Die koffiebedryf is egter vol slaggate.
Bron: Tim Buckland (Riverbend); Schalk Schoeman (LNR-ITSG) en n projekvoorlegging vir die International Coffee Organisation by http://dev.ico.org/documents/eb3603r1e. pdf

2. Internasionale sakeomgewing
Webtuistes wat in hierdie hoofstuk vermeld word, verskaf inligting oor internasionale produsente en die internasionale koffiehandel. Sien byvoorbeeld www.ico.org. Ongeveer 7.5 miljoen ton koffie word jaarliks wreldwyd geproduseer, maar slegs 25% hiervan word in die produserende lande self gebruik. Koffie word hoofsaaklik in drie streke geproduseer: Afrika/Arabi, Indonesi en Sentraal/Suid-Amerika. Die hoofbestemmings vir die meeste koffie-uitvoere is die Noord-Amerikaanse, Japannese en Europese markte. Koffie is n belangrike faktor in die ontwikkeling van Afrika, aangesien dit n groot inkomste uit die buiteland vir die vasteland verdien en in onontbeerlike inkomste vir boere genereer. Koffiehandel is Ethiopi se grootste uitvoerproduk, en genereer, byvoorbeeld, 60% van sy totale uitvoerverdienste terwyl dit werk aan sowat 12 miljoen mense verskaf. Lees oor die Ethiopiese Koffienetwerk by www.ethiopiancoffeenetwork. com. Vir notas oor die kweek van koffie in Afrika, besoek die webtuiste van Eastern African Fine Coffees Association (EAFCA) www.eafca.org. Die toenemende vraag na koffie het n debat ontketen of Afrikalande, wat meestal rou bone verkoop, koffie moet verwerk, al dan nie. Een probleem wat die rooster van koffie oplewer, is dat dit die raklewe van die produk verkort. Die verskeping van koffie van Uganda na Amerika neem een en n halwe maand. Teen die tyd dat die geroosterde koffie die hawe bereik, is dit reeds oud. Een oplossing sal wees om koffiehuise in n ander land op te rig, op die terrein te rooster en direk aan klinte te verkoop. Dit word in China gedoen. Kitskoffie kan werk, maar weens ho belastings op verwerkte produkte in Westerse lande is dit nie maklik om die mark te betree nie.
Bronne: Mail & Guardian 5 July 2007, www.ikhofi.co.za

484

Alhoewel koffie die tweede mees verhandelde kommoditeit na olie is, is koffieprodusente van die armste saaiboere van kommoditeite in die wreld. Die koffiemark word op ongeveer VS$75 miljard geskat. Koffieprodusente kry slegs VS$5 miljard hiervan. n Dokumentre film oor die koffiebedryf, Black Gold, het ondersoek ingestel oor die onregverdigheid ten opsigte van die prys wat die koffieprodusent vir koffiebone betaal word in vergelyking met die prys waarteen n koppie koffie in die ontwikkelde ekonomie of middelklas ontluikende marke verkoop word. Die Internasionale Koffie-ooreenkoms, wat koffiepryse vir uitvoerders stabiliseer, het ineengestort toe die VSA sy steun onttrek het. Nou het vier multinasionale maatskappye (Nestle, Procter & Gamble, Kraft en Sara Lee) beheer oor die meeste van die wreld se koffiehandel en bepaal hulle die koffieprys.
Bron: The problem with coffee in die Farmers Weekly, 1 Julie 2011

4. Vir die nuwe toetreder (raad van twee deskundiges)

Vanwe die ho vlak van tegniese vaardigheid wat vir hierdie gewas benodig word, word aanbeveel dat n goed gekordineerde grootskaalse koperatiewe tipe operasie eerder as kleinskaalse boerdery bedryf word. Die kanse dat hierdie tipe projek sal slaag, sal verhoog indien waarde toegevoeg word deur die eindproduk te rooster, te bemark en te versprei.
Bron: Tim Buckland (aangepas uit n e-pos)

Schalk Schoeman se raad aan beginnerboere: 1. Begin klein en ontwikkel n nismark. 2. Plant roesbestande dwerg- of semidwerg-variteite in die regte gebied wat sal lei tot n aansienlike vermindering in produksiekoste. 3. Oorweeg organiese koffie. 4. Plant die rye ongeveer 3 tot 3,5 m uitmekaar. In die rye moet die plante ongeveer 1 m uitmekaar geplant word. 5. Gebruik mikrosproeiers in plaas van drupbesproeiing. 6. Koffie floreer as organiese misstof (kompos en/of kraalmis) van tyd tot tyd toegedien word. Oorweeg dit as dit prakties is en organiese misstof beskikbaar is (sien punt 3). 7. Bedek die grond om die koffieplante van die begin af ter wille van waterbewaring. Dit verhoog ook die organiese inhoud van die grond. 8. Begroot vir die vervanging van bome in die 8ste jaar. Daar is bewys dat snoei doeltreffend is, maar dit is baie tydrowend. Dit is dikwels goedkoper om die bome te vervang. Begin by aanplanting reeds met n stamboorder-program. Di 9. insekte veroorsaak probleme en word dikwels eers gedentifiseer nadat hulle reeds aansienlike skade aangerig het. 10.0 Dit is noodsaaklik om reeds op die plaas waarde tot die produk toe te voeg. 11.0 Vir bemarkingsdoeleindes beveel ons aan dat die koffie n storie moet h. Vertel di storie kortliks agterop die verpakking. Voorbeelde van suksesverhale: 12.0 Verster-koffielandgoed is 20 ha groot en het baie waardetoevoegings-, uitvoer- en toerismepotensiaal. Assagay Coffee is 5 ha groot en fokus op markontwikkeling en uitvoere. Beaver Creek is n goed bestuurde familie-onderneming, 20 ha groot en fokus op toerisme en verskeie vorme van waardetoevoeging benewens die gewone geroosterde, gemaalde produk. Thornton Coffee is deur twee skoonsusters, Heidi en Debbie Neethling, op die Oribi-vlakte ontwikkel. Rou Arabica-bone word van SA produsente en verwerk en koffie word in vier roostergrade bemark, insluitende n ligte, volronde, fyn Oribi-mengsel van medium of vol gerooster en n donker geroosterde mengsel. Thornton verwerk 4 tot 5 ton koffie per jaar en hul produk word persoonlik afgelewer.
Kontak: Schalk Schoeman by tel: 013 753 7000 of e-pos schalk@arc.agric.za

3. Plaaslike sakeomgewing
Suid-Afrika voer feitlik al sy koffie in. Ons produseer meer as n 100 ton jaarliks (dit is 0.4% van wat ons in Suid-Afrika drink). Die verbouing van koffie en uitvoer van rou bone is steeds nie n lewensvatbare opsie in hierdie land nie, hoofsaaklik omdat dit so arbeidsintensief is. Hangende grondeise tel ook onder die struikelblokke. Daar is egter n aantal boere wat wel koffie aanplant, maar dit lyk asof koffie n kleinerige huisbedryf sal bly wat staatmaak op toerisme, direkte bemarking en waardetoevoeging om die nodige gapings te vul.

n SWOT-ontleding:
Sterk punte Die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse op Nelspruit het steeds genoeg kundigheid om navorsing op die gebied te onderneem. Volgens die Instituut skep koffieproduksie meer werksgeleenthede as enige ander subtropiese tuinbougewas. Die kleinhandelspryse van koffie in RSA is betreklik hoog. As waarde toegevoeg word en die produk plaaslik bemark word, kan die gewas steeds winsgewend wees, selfs in tye wat die internasionale pryse as gevolg van n ooraanbod daal. Swak punte Die rouboonbedryf is geweldig arbeidsintensief. Die lae verkoopprys van rou bone en ho produksiekoste maak dit moeilik om met sekere Derdewreldlande mee te ding, veral in terme van minimumlone. Geleenthede Suid-Afrika is een van die min lande waar koffie organies gekweek kan word. Ander koffieproduserende lande het n verskeidenheid plae en siektes om die hoof te bied, terwyl ons hierdie plae en siektes grootliks vryspring. Die meeste van die RSA bevolking van 45 miljoen is tradisioneel teedrinkers; as koffie aktief bemark word, het die bedryf die potensiaal om baie winsgewend te wees vir koffiehandelaars, kleinhandelaars en produsente. Bedreigings Die produksiekoste het aansienlik toegeneem. Baie van die vaardighede wat koffieprodusente nodig het, het verlore gegaan toe regeringsplase ten einde geloop het. Die wit koffiestamboorder (n plaag) hou steeds n ernstige bedreiging in wat daagliks die hoof gebied moet word. Bron: Schalk Schoeman by 013 753 7000 of schalk@arc.agric.za. EAFCA bied elke jaar in Februarie/Maart n koffiesimposium handelstentoonstelling aan. Vind die kontakbesonderhede onder opskrif 5. en

5. Belanghebbendes
Verenigings
Speciality Coffee Association of Southern Africa Tel: 083 445 5606 (voorsitter) www.scasa.co.za Die Eastern African Fine Coffees Association (EAFCA) hou tans toesig oor koffieverbouing en die gepaardgaande aktiwiteite in 10 Oos-Afrikalande, naamlik Burundi, die Demokratiese Republiek Kongo, Ethiopi, Kenia, Malawi, Rwanda, Suid-Afrika, Tanzani, Uganda, Zambi and Zimbabwe. Volle kontakbesonderhede vir elke lidland verskyn op www.eafca.org. Kontak die Suid-Afrikaanse verteenwoordiger, Sarah Alison Schach, by 011 807 2180 of skryf aan sarah@wmcahn.co.za. International Coffee Organisation (ICO) www.ico.org. Hierdie webtuiste bevat n magdom inligting. Ander internasionale verenigings sluit in die Inter African Coffee

485

Organisation (IACO), die Association of Coffee Producing Countries (ACPC), en die Speciality Coffee Association of America (SCAA). Die skakels na hierdie en ander liggame vir die koffiebedryf is beskikbaar by www.coffeeresearch.org/links/organizations.htm.

Verpakkers, prosesseerders en verspreiders A J Products & CO Tel: 021 699 1030 www.ajproducts.co.za Arabusta Coffee Tel: 012 348 0221 www.arabustacoffee.co.za Back to Basics (Pty) Ltd Tel: 011 472 1922 Faks: 011 472 2008 iKhofi Tel: 011 678 8638 www.ikhofi.co.za Italian Lifestyle Tel: 021 425 6169 www.italianlifestyle.co.za Mastertons Tea & Coffee Tel: 041 585 4044 www.mastertonscoffee.co.za

Opleiding en navorsing
African Coffee Research Network (ACRN) p.a. Schalk Schoeman Tel: 013 753 7000 schalk@arc.agric.za Ciro Coffee Academy Tel: 011 287 6700 Tel: 021 447 6110 Tel: 031 792 0900

Lees meer oor die BaristaLNR Instituut vir Tropiese en opheffingsprogram op www.ciro. Subtropiese Gewasse co.za. Schalk Schoeman Tel: 013 753 7000 Laeveld Landboukollege schalk@arc.agric.za Mnr. Werner Schroder Tel: 013 753 3064 Afgesien van n ietwat uiteenlopende koffie-genebank vir Die kollege bied ook opleiding voornemende produsente by die aan in koffiebedrywighede en wil navorsingsplaas van die LNR-ITSG koffie-ondernemings in hierdie by Burgershall naby Hazyview, gebied aanmoedig om sodoende word geen navorsing oor hierdie werkgeleenthede te skep. gewas tans in Suid-Afrika gedoen nie. Opleiding word van tyd tot tyd aangebied wanneer dit nodig is.

Produsente
Assagay Coffee Rick James Tel: 031 765 2941/083 640 2223 assagay@ionet.co.za Vind hulle by www.facebook.com. Beaver Creek Coffee Dylan Cumming Tel: 039 311 2347 www.beavercreak.co.za Sabie Valley Coffee Tim Buckland Tel: 013 737 8169 www.sabievalleycoffee.com Verster Coffee die bedryf is in 2011 toe

Barnes Tea & Coffee Merchants Miko Africa Tel: 011 793 7037 Tel: 012 543 0067 Tel: 021 557 5814 www.mikoafrica.co.za Bean in Love Tel: 021 872 0987 http://beaninlove.co.za New Look Packers Tel: 011 763 5696 Been There Coffee Company http://newlookpackers.co.za Tel: 087 310 3100 (Gauteng) Tel: 087 943 2228 (Western Cape) Origin Coffee Roasting www.beanthere.co.za Tel: 021 421 1000 www.originroasting.co.za Bevco Tea and Coffee Tel: 012 661 8883 Overberg Coffee and Tea www.bevco.co.za Company sales@overbergcoffeeco.co.za www.overbergcoffeeco.co.za Caturra Coffee Company Tel: 021 593 1199 www.caturra.co.za Peacock Gourmet Coffee & Exotic Teas Die kontakbesonderhede van hulle Tel: 021 762 5067 agente landswyd is op die webtuiste www.peacockteaandcoffee.co.za beskikbaar. Besonderhede oor verspreiders Ciro Beverage Solutions landswyd is op die webtuiste Tel: 011 287 6700 Tel: 021 447 6110 Pierre Lotti Tel: 031 792 0900 Tel: 012 804 1397 www.ciro.co.za www.pierrelotti.co.za Clipper Coffee & Tea cc Tel: 021 448 9181 Coffee Unplugged Tel: 011 440 4810 / 011 440 5460 www.coffeeunplugged.co.za Colombo Tea & Coffee Company Tel: 031 205 3283 www.colombo.co.za Echo Valley Coffee Tel: 082 445 0163 / 083 677 4362 www.echocoffee.co.za Entyce Beverages Tel: 011 707 7100 www.avi.co.za House of Coffees Tel: 011 783 4756 http://houseofcoffees.co.za Quaffee Tel: 021 794 2988 www.quaffee.co.za Roast Master Tel: 041 367 1236 www.roastmaster.co.za Roast n Grind Tel: 011 708 6990 www.rngcoffee.co.za Sara Lee Coffee & Tea SA Tel: + 31 30 2979111 www.douwe-egberts.com Stil Coffee Tel: 011 462 2443 / 082 443 7249 www.stilcoffee.com Strictly Coffee Tel: 023 626 6691 www.strictlycoffee.co.za

Maatskappye wat betrokke is

LET WEL: Sommige van die rolspelers wat hieronder genoem word, sal in meer as een kategorie voorkom. Beaver Creek Farm, byvoorbeeld, kweek koffie, maar hulle is ook by die waardeketting, invoer, brand en verkoop van koffie betrokke. Koffiemasjiene & -toerusting Aquaspresso Tel: 0861 278 292 www.aquaspresso.co.za Coffee Solutions Tel: 021 559 6453 www.coffeesolutions.co.za Espresso Concepts Tel: 011 300 9900 www.espressoconcepts.co.za Frontier Coffee Tel: 086 110 5949 www.frontiercoffee.co.za I & M Smith Tel: 011 781 6150 www.iandmsmith.com KOLD SERVE Tel: 011 791 1932 www.koldserve.co.za Smart Coffee Tel: 083 457 2281 http://smartcoffee.co.za

486

Sumatran Premium Coffee Tel: 041 364 3797 http://sumatran.co.za Tea & Coffee Distributors Tel: 041 374 0033 http://tea-coffee.co.za Tea and Coffee Emporium Tel: 011 615 7147 www.teaandcoffee.co.za The Coffee Merchant Tel: 031 569 1412 www.coffeemerchant.co.za

The Coffee Roasting Company Tel: 021 847 0536 www.coffeecompany.co.za The Green Bean Tel: 011 957 2987 www.greenbeancoffee.co.za TriBeCa Tel: 012 661 9303 www.tribeca.co.za Valley Harvest Tel: 041 581 3486 www.valleyharvest.co.za

akkerbou & tuinbou Koring

Sien ook die hoofstuk oor Graan & Oliesade

1. Oorsig
N mielies is koring wreldwyd die tweede mees geproduseerde voedselsoort (met rys in die derde plek). Koring word hoofsaaklik as menslike voedsel gebruik. Die graan is n stapelvoedsel waarvan brood, beskuitjies, koeke, graankos, pasta, noedels en koeskoes gemaak word. Dit word ook gebruik in die gisproses van bier, alkohol en vodka (alkohol uit koring kan ook vir biobrandstof gebruik word). Die korrels word gebruik in die produksie van absorberende stowwe vir weggooi-babadoeke, asook vir kleefstowwe. Dit word industrieel gebruik as stysel in omhulsels. Koringstrooi kan as voer vir lewende hawe gebruik word, of as konstruksiemateriaal (dekgras) vir grasdakke. Koring word in beperkte mate as voergewas geplant. Koring is die tweede belangrikste gewas wat in Suid-Afrika verbou word. Statistiek (bv. oesberaminge, uitvoer/invoer ens.) is te vinde op die webtuiste van die Nasionale Departement van Landbou kies die Publications-opsie by www.daff.gov.za en ook op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (South African Grain Information Service) www.sagis.org.za. Die Wheat Market Value Chain 2010-2011 dokument onder Publications en Agricultural Marketing by www.daff.gov.za is n deeglike ondersoek van die koringwaarde-ketting in Suid-Afrika.

Lede van die Speciality Coffee Association of Southern Africa Ander lede sluit in Sevenoaks Trading, Beans About Coffee, Urban Express, The Pink Fig, Delistreet Caf, In Food Bakery & Deli Restaurant, Handmade Coffees, Caf Fresco, Toper, BM Supreme Coffee Experience, Bravilor Bonamat, Wimpy, The Little Italian Coffee Shop, Southern Sun Elangeni, Gloria Jeans Coffees, Woolworths, pure sub-urban delicacy, Haloa Coffee, Manna, Salvation Caf en Ultimate Water.

6. Publikasies en webtuistes
Coffee: an exporters guide, 2002. ISBN 92-9137-242-2. Hierdie gids bied n oorsig van wreldhandel in koffie. Dit sluit noodsaaklike inligting in oor pryse, nismarkte, bemarking en gehaltebeheer, bemarkingstelsels en die profiele van koffieproduserende lande. Dit, asook inligting oor ander publikasies wat hiermee verband hou, is beskikbaar by www.google.com/books. The Cultivation of Coffee. Hierdie publikasie is verkrygbaar by die LNRInstituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse en by die Hulpbronsentrum van die Nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Hulle telefoonnommer is 012 319 7141. Basiese kwekersnotas kan gevind word in die Cultivating coffee Info Pak by www.daff.gov.za (kies Publications in die kieslysopsie). Die volgende publikasies is ook beskikbaar by die LNR-ITSG: Coffee Handbook 1987, Zimbabwe Coffee Growers Association ISBN 0-7974-0784-7 Simply Coffee a practical guide to coffee farming deur Richard Clowes (Chipinge, Zimbabwe). ISBN 0-7974-2187-4 Kontak Schalk Schoeman by 013 753 7000/7024, of rig e-pos aan schalk@arc. agric.za. www.coffeeandhealth.org, die science-based resource developed for healthcare and professional audiences. Die webtuiste www.coffeeresearch.org (klik op Agriculture in die kieslys) gee n uiteensetting van die groeistadia van die koffieplant. Die oesproses, verwerking, siektes en bemesting word ook bespreek. Die webtuiste is gerig op die bevordering van koffiegehalte deur middel van die onderwys en wetenskap. Gevorderde onderwerpe omvat inligting oor die koffiemark, verbruikstatistiek, die koffiewetenskappe, koffielandbou en maatskaplike kwessies wat met koffie verband hou. Vind die huidige wreldproduksie-, mark- en handelsverslae by www. fas.usda.gov/currwmt.asp die Foreign Argricultural Service tak van die VS Departement van Landbou. Vind uit oor die Etiopiese Koffienetwerk by www.ethiopiancoffeenetwork. com. Besoek ook die webtuistes van rolspelers wat rens anders in hierdie hoofstuk genoem word, bv. www.ikhofi.co.za waar talle skakels gegee word.
Ons bedank graag vir Schalk Schoeman (LNR) en Klaus Becker (Caturra Coffee) wat vir ons terugvoering oor die konsephofstuk gegee het.

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek die SAGIS-webtuiste elke tweede werksdag gedurende die week na 12:00 vir die jongste inligting oor invoere/uitvoere. Raadpleeg ook die Monthly Bulletin op die SAGIS-webtuiste vir die jongste inligting.

Die VN se Voedsel- en Landbou-Organisasie (Food and Agriculture Organisation FAO) lys die wreld se top tien koringprodusente as: China, Indi, die Verenigde State, Rusland, Frankryk, Kanada, Australi, Duitsland, Pakistan en Turkye. Die land se vernaamste handelsvennote vir ingevoerde koring is Argentini, die VSA, Australi, Duitsland en Kanada. Ingevoerde koring word vir bakdoeleindes gebruik. Surplus-koringvoorrade word uitgevoer nadat voorsiening gemaak is vir plaaslike verbruik. Koring word na die SAOG-streek uitgevoer. Die uitvoer van toegevoegde-waarde-koringprodukte na hierdie lande het oor die jare toegeneem. Die meeste uitvoere van koringprodukte is bestem vir Mosambiek, Malawi en Zimbabwe.

3. Plaaslike sakeomgewing
Suid-Afrika kan vir homself genoeg koring produseer, maar dit is nie die geval nie. Die bedryf funksioneer in n vrye mark omgewing waar vraag en aanbod die deurslaggewende prysbepaler is. Die bemarkingseisoen vir koring in Suid-Afrika begin op 1 Oktober en eindig op 30 September van die volgende jaar. Die enigste regeringsintervensie in die mark is die tarief op koringinvoere. n Statutre heffing is van toepassing op bemarking ingevolge die Wet op Landbouprodukte (R15.00 per ton koring vir 1/10/2011-30/9/2012 en R16.00 per ton vir 1/10/2012-30/9/2013 vir koring) om navorsing en die beskikbaarstelling van inligting te finansier. Koring word hoofsaaklik geplant tussen middel-April en middel-Junie in die winterrenvalstreek (Wes- en Suid-Kaap) en tussen middel-Mei en die einde van Julie in die somerrenvalstreek (Oos-Vrystaat). Hoewel koring in al die

487

provinsies geproduseer word, lewer die Wes-Kaap en Vrystaat saam twee derdes van die koringoes. Koring word ook onder besproeiing geproduseer as n gewilde alternatiewe wintergewas vir dubbele oeste. Ongeveer 12% van die totale gebied wat onder koring is, word besproei. Die Nasionale Meulenaarskamer publiseer jaarliks n lys voorkeurkultivars wat in drie kategorie verdeel is: kultivars vir droland-produksie (sonder besproeiing) in die noorde, kultivars vir produksie in die suide, en besproeiingskultivars. Die lys is beskikbaar by www.grainmilling.org.za. Die produsente en ander rolspelers soos die Landbounavorsingsraadhet aangevoer dat die regering n strategie moet aanvaar wat kan lei tot volhoubaarheid in die koringverbouingsektor. Hierdie mense wys daarop dat produsente hier nie vra dat hulle gesubsidieer moet word nie, maar dat daar vir hulle vir beskerming sal wees teen produsente in ander lande wat wel gesubsidieer word. Die huidige tarief is 2%, maar kan ingevolge die rels van die Wreldhandelsorganisasie tot meer as 70% verhoog word.

5. Verenigings wat betrokke is

Vind besonderhede oor Graan SA, SAGIS, die Nasionale Meulenaarskamer en die Graan Silo Industrie in die hoofstuk oor Graan & Oliesade. The Wheat Forum Tel: 012 807 3958 Die Koringforum is verteenwoordigend van die belangrike sektore wat by die koring- en koringproduktebedryf betrokke is, naamlik koringprodusente, meulenaars, bakkerye, vakbonde, verbruikers en die regering wat met beleid en kwessies van onderlinge belang te doen het. Wintergraantrust Tel: 012 663 1600 www.wintercerealtrust.co.za Suid-Afrikaanse Kamer van Bakwese Tel: 012 663 1600 www.sacb.co.za

4. Opkomende boere
As n land wat gereeld koring invoer, is SuidAfrika en sy koringbedryf ten volle gentegreer in die wreldwye koringmark wat toenemend gekonsentreerd en gesofistikeerd geraak het, en daar is baie veranderlikes wat in ag geneem moet word. Wisselkoersfluktuasies hou byvoorbeeld n uitdaging in vir selfs die mees gesofistikeerde boere om doeltreffend te beplan en hul boerdery winsgewend te hou. SAFEX is n nuttige hulpmiddel as skans teen wisselkoersrisiko, maar die minimum hoeveelhede wat vereis word om op SAFEX te verhandel, maak dit minder toepasbaar vir klein opkomende boere. Hoewel transformasie van die bedryf belangrik is vir langtermyn-volhoubaarheid in Suid-Afrika, moet hierdie transformasie op ekonomies haalbare wyse bewerkstellig word. Die aard van koringproduksie en sy waardeketting maak dat produksie op klein skaal onlewensvatbaar is. Dit is feitlik verseker beter om groter, meer gesofistikeerde opkomende kommersile boere te help om die bedryf op lewensvatbare wyse te betree. Dit is nie raadsaam om boere wat hoofsaaklik op bestaansvlak aktief is, aan te moedig om hul skaars hulpbronne in n kwynende bedryf te investeer nie.
Bron: Aangepas uit n verslag in opdrag van die Koringforum oor n ondersoek na die potensile betreding van en geslaagde deelname van opkomende swart boere aan koringproduksie. Kontak die Koringforum (besonderhede onder opskrif 5).

Die LNR se Kleingraaninstituut het n besonder aktiewe program vir die ondersteuning van boere, en hulle het baie projekte wat op die opkomende boere gemik is. Die kordineerder is dr. Eric Morojele by 058 307 3427 of 076 378 0382. Die LNR-KGI het n geskeduleerde opleidingskursus, gewoonlik in Oktober, wat spesifiek gemik is op voorligtingsbeamptes wat met opkomende boere saamwerk. Sien publikasies wat beskikbaar is onder die Publikasies en webtuistes-opskrif Vind die tegniese inligting op die LNRwebtuiste www.arc.agric.za.

488

6. Opleiding en navorsing
Sien hierdie opskrif in die hoofstuk oor Graan & Oliesade. Die Wintergraantrust is verantwoordelik vir die toewysing van befondsing en die evaluering van relevante navorsingsprojekte in die wintergraanbedryf. Sedert 1998 is statutre heffings op die verkope van wintergraan gehef om die Wintergraantrust te finansier. Die Landbounavorsingsraad (LNR) se Kleingraaninstituut op Bethlehem bestuur die navorsing oor koring en ander wintergraansoorte. LNR-Kleingraaninstituut Tel: 058 307 3507 / 3400 Opleiding word op versoek verskaf: indien enigiemand belangstel, stel die LNR-KGI n opleidingsprogram saam. Benewens opleiding bied die Kleingraaninstituut ook n aantal ander dienste aan, byvoorbeeld plantontleding, laboratoriumtoetse om koringgehalte te bepaal, ensovoorts. Besonderhede is beskikbaar op www.arc.agric.za. Graan SA Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Graanopleidinginstituut Tel: 012 546 9240 www.gtinstitute.co.za Suid-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) Tel: 012 807 4019 www.sagl.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel: 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 www.sun.ac.za/foodsci

8. Maatskappye wat betrokke is

Vir n uitgebreide lys, besoek www.sagis.org.za kies List of Co-workers en dan die Wheat-menu opsie.

Universiteit van die Vrystaat Die Boere-ontwikkelingsprogram Departement Plantwetenskappe van hierdie instansie sluit n Tel: 051 401 2818 weeklange inleiding tot die www.ufs.ac.za/plantsci produksie van koring in.

Albany (Tiger Brands) Tel: 011 840 4000 www.tigerbrands.co.za Blue Ribbon (Premier Foods) Tel: 011 565 4300 www.blueribbon. co.za Buhler Tel: 011 801 3500 www.buhlergroup.com Carel van Niekerk Engineering verskaf geenbewerking saaimasjiene vir koringboere. Skakel 022 913 2435 of besoek www.piket.co.za. Grain Training Institute Tel: 012 546 9240 www.gtinstitute.co.za Grainco (Edms) Bpk Tel: 021 807 8900 www.graincosa.co.za GWK Ltd Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za JSE Beperk Kommoditeitsderiwatiewe Tel: 011 520 7535 www.jse. co.za/commodities Kaap Agri Tel: 022 482 8000 www.kaapagri.co.za MBFi Tel: 082 921 8428 www.mbfi.co.za Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za Moorreesburgse Koringboere (Edms) Bpk Tel: 022 433 8300 www.mkb.co.za OVK Ltd Tel: 051 923 4500 www.ovk.co.za Pannar Seeds Tel: 033 413 9500 www.pannar.com Sasko (Pioneer Foods) Tel: 022 482 7272 www.sasko.co.za Sensako Tel: 011 790 8200 www.sensako.co.za. Kry kontakbesonderhede ( bv. van Bethlehem en Napier navorsingsplase) op di webtuiste. Senwes Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Suid-Afrikaanse Graanlaboratorium Tel: 012 807 4019 www.sagl. co.za Suidwes Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za Sunbake (Foodcorp) Tel: 012 327 0933 www.sunbake.co.za

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Raadpleeg hierdie opskrif in die hoofstuk oor Graan & Oliesade.

9. Publikasies en webtuistes
Kry die koring kultivar klassifikasielys (Wheat Cultivar list) soos goedgekeur deur die uitvoerende beampte van die Agricultural Product Standards onder die Inligting en Dokumente opsies by www.graansilo.co.za. Die LNR-Kleingraaninstituut het die volgende publikasies: - Koringsiektes in Suid-Afrika - Veldgids vir die identifikasie van koringinsekte in Suid-Afrika - Riglyne vir die produksie van kleingraan in die somerrenvalgebied - Riglyne vir die produksie van kleingraan in die winterrenvalgebied Die publikasies Riglyne vir die produksie van kleingraan in die somerrenvalgebied en Riglyne vir die produksie van kleingraan in die winterrenvalgebied is hoogs omvattende en noodsaaklike publikasies. Onderwerpe sluit in die bestuur van koringproduksie (bv. die bereiking van oesteikens), riglyne vir grondbewerking, riglyne vir keuse van kultivar, bemestingriglyne, en onkruid- en insekbeheer. Raadpleeg www.arc.agric.za vir bogenoemde publikasies of skakel 058 307 3507. Besoek die SAGIS-webtuiste, www.sagis.org.za vir statistiek (nasionale voorraad, produsentaflewerings, invoer, uitvoere, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting, ens.) Kry die Wheatmarket Value Chain 2010-2011 dokument kies die Publications en dan die Agricultural Marketing-opsie by www.daff.gov. za. Die tegniese handleiding Karnal Burnt of Wheat en aantekeninge oor koringaanplanting is ook beskikbaar op die webtuiste. Raadpleeg www.sagl.co.za nasionale vir besonderhede oor nasionale koringoes gehalte asook die gehalte van ingevoerde koring n Koringmuseum, een van slegs drie van sy soort in die wreld waar die geskiedenis van koring uitgebeeld word, kan besoek word in Moorreesburg (Wes-Kaap). Skakel 022 433 1093 of e-pos kormuseum@wcaccess.co.za.

International Trade Administration Commission of SA Tel: 012 394 3590 / 0861 843 384 www.itac.org.za

Nasionale Landboubemarkingsraad Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za

489

Bronne vir die hoofstuk: SAGIS, Leon du Plessis van L & L Agricultural Services, die Departement van Landbou, die Nasionale Meulenaarskamer, www.grainmilling. org.za.

akkerbou & tuinbou Kruie en speserye

Sien ook die Essensile- en plantolies en Inheemse medisinale plante hoofstukke

Strategiese plan vir die bedryf

Die Suid-Afrikaanse koringbedryf se missie is om langtermynvoorkeurverskaffers van koring, koringmeel en ander koringprodukte op die plaaslike mark en in geselekteerde internasionale markte te word. Dit beteken dat die bedryf noodwendig aan die vereistes en kernmerke van sy teikenmarkte moet voldoen. Na omvattende analises en volgehoue besprekings tussen al die rolspelers is n aantal doelwitte gesTel. Werk met die regering en regeringsorganisasies saam om hulle aktiewe steun te verkry ten einde die kort en langtermyndoelwitte van die bedryf te verwesenlik. - Handel en tariewe - Gehalte en standaarde - Inligting - Navorsing - Infrastruktuur - Algemene regeringsake Ondersteun die hele waardeketting om die beste paktyke en standaarde in plek te stel sodat prestasie deurgaans gemeet kan word. - Opleiding (ontwikkel toepaslike vaardighede in alle sektore) - Tegnologie (maak gebruiik van wreldklastegnologie) Identifiseer internasionale bemarkingsgeleenthede en moniteer en analiseer handelsooreenkomste tot voordeel van die bedryf. - Bring n uitvoerraad/gesamentlike aksiegroepe op die been. - Raak by die Nepad-inisiatief betrokke. - Werk saam met die regering in handelsooreenkomste. - Verkry toegang tot n internasionale databasis. - Ontwikkel vaardighede om invoer /uitvoerkwessies te kan hanteer. - Doen navorsing oor tariefbeleidsrigtings. Help met die ontwikkeling van en deelname aan klein, medium en mikrobesighede, swart ekonomiese bemagtiging en besighede met vroue as eienaars in die bedryf. - Bestee geleenthede uit aan bogenoemde groepe. - Verskaf tegniese en bestuurshulp. - Werk met die regering saam om finansile en tegniese bystand te verleen. - Bied opleiding aan. - Verleen hulp met die verkryging van insette. - Verleen hulp met logistieke probleme en die bemarking van hulle produkte. Bron: Plan vir die koringbedryf
Ons dank aan die Wintergraantrust en SAGIS vir terugvoering op die konsephoofstuk.

1. Oorsig
Kruie en speserye word gebruik om ons voedsel geuriger en smaakliker te maak. Dit is hierdie geure en smake wat die veelsoortigheid en tapisserie van streke, nasies en kontinente uitbring. Die toenemende vraag na natuurlike geurmiddel in ontwikkelde lande hou geweldige potensiaal vir speseryboere in. Speserye sluit onder meer peper, gemmer, kaneel, naeltjies, paprika en neutmuskaat in. Kruie en speserye word vars, gedroog en in mengsels by die voorbereiding van voedsel en drinkgoed gebruik. Omdat daar so n groot verskeidenheid is, moet n boer deeglike marknavorsing onderneem om te besluit watter gewas om te verbou. Kruie en speserye word ook gebruik om siektes te behandel. Dit word deur plantterapeute (persone wat praktiseer in kruiegeneesmiddels) en homeopate gebruik om n groot verskeidenheid gesondheidsprobleme te behandel. Die eindproduk van kruie en baie speserye is essensile olies (sien die afsonderlike hoofstuk) Buiten hul gebruik as geurmiddels en farmaseutiese produkte speel essensile olies ook n rol in persoonlike sorg items (skoonheidsmiddels, tandepasta en parfuum) en word hulle ook gebruik vir industrile doeleindes (waspoeier, politoer en verwe) Nuwe aanwendings in landbou sluit die gebruik van kruie en speserye as organiese plaagdoders in en dit word deur veeartse gebruik as insekafweermiddel en veiliger vlooien bosluisdipmiddel.
Bronne: Southern African Essential Oil Producers Association (SAEOPA) en www. naturalnutrition.co.za

2. Internasionale sakeomgewing
Afrika se lae per capita inkomste, veral onder die landelike bevolking, kan regstreeks aan die probleme van armoede en voedselskaarste gekoppel word. Landbou is dus n kritieke middel tot ekonomiese groei, of dit het die potensiaal om dit te word. Kleinskaalprodusente in hoofstroomlandbou het egter met verskeie probleme te kampe: onder andere dalende pryse vir tradisionele gewasse, gebrek aan toegang tot kapitaal, vervoer, toegang tot die mark en die feit dat die mark onder andere deur groot kommersile ondernemings oorheers word. Alternatiewe gewasse in die vorm van natuurplante is baie meer geskik vir die skepping van lewensvatbare landbou-ondernemings in landelike gemeenskappe. In die eerste plek kom inheemse Afrika-plante natuurlik voor en is dit relatief maklik om kommersieel te verbou. Tweedens is die produksie van natuurplante arbeids- eerder as kapitaalintensief, wat die kapitaalbelegging verlaag terwyl dit terselfdertyd n groot werkskeppingspotensiaal het. In die derde plek het die Afrika-gemeenskap uitgebreide kennis van inheemse plante, wat n natuurlike mededingende voordeel in hierdie sektor skep. Gunstige marktoestande in die sektor vir natuurplante steun ook die betrokkenheid van kleinskaal-verskaffers. Die wreldwye nutraseutiese mark alleen is na raming jaarliks $60 duisendmiljoen werd wat die verkope van dieet- en maaltydaanvullings, asook spesialiteitsprodukte betref. Daar is ook n toenemende vraag na organiese en natuurprodukte soos kruietee, essensile olies, kruie en speserye, plantgeneesmiddels en plantskoonheidsmiddels. Hierdie groei word ondersteun deur n wreldwye wegswaai van sintetiese produkte na produkte wat op n natuurlike, gesonde, volhoubare wyse geproduseer en billik verhandel word.

490

Afrika het maar pas begin om die feitlik onbeperkte ekonomiese potensiaal van sy natuurlike botaniese erfenis te benut. Om die volle voordeel daarvan te geniet, moet baie meer gedoen word om gewasse te kommersialiseer, waardetoevoeging op die Afrika-bodem te verhoog, en op geleenthede vir die ontwikkeling van nuwe markte te kapitaliseer. Om hierdie gewasse in die hoofstroming van die mark bekend te stel, hou n groot uitdaging in, maar dit kan gedoen word met steun, opleiding en befondsing.

4. Belanghebbendes
Verenigings wat betrokke is
Die Homeopatiese Assosiasie van Suid-Afrika info@hsa.org.za www.hsa.org.za Health Product Association of Southern Africa (HPA) Tel: 011 789 4464 www.hpasa.co.za Die HPA verteenwoordig meeste van die vervaardigers en verspreiders van komplementre en tradisionele medisyne in SuiderAfrika. North West Chilli Growers Association Tel: 014 544 2713 Die Assosiasie van Essensileolieprodusente van SuiderAfrika (SAEOPA) Karen Swanepoel 082 785 8700 saeopa@gmail.com Vind SAEOPA op www.linkedin. com. Suid-Afrikaanse Vereniging van Kruiepraktisyns Tel: 021 976 5200 www.herbalpractitionerssa.co.za South African National Halaal Authority Tel: 031 207 5768 www.sanha.org.za

Internasionale handelsorganisasies
International Chamber of Commerce www.iccwbo.org Food and Drink Association www.fdf.org.uk Finnish Food Industry Federation www.etl.fi FEDALIM, a cluster of federation and unions in the food industry www.fedalim.com Fachverband der Gewrzindustrie eV www.gewuerzindustrie. de AIIPA (Associazione Italiana Industrie Prodotti Alimentari) www. aiipa.it International Trade Centre UNCTAD/WTO (ITC) www. intracen.org GIZ Deutsche Gesellschaft fr Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH www.giz.de ICE Italian National Institute for Foreign Trade www.ice.it CBI (Centre for Promotion of Imports from developing countries) www.cbi.nl Norad (Norwegian Agency for Development Co-operation) www.norad.no SIDA (Swedish International Development Co-operation Agency Department for Infrastructure & Economic Co-operation) www.sida.se SIPPO (Swiss Import Promotion Programme) www.sippo.ch OTA (Organic Trade Association) North America www.ota.com
Bron: ASNAPP en SAEOPA

Opleiding en navorsing
Verskeie maatskappye wat betrokke is, bied werkwinkels en opleiding aan. Die beskikbare nuusbriewe (sien opskrif 5) bevat dikwels nuus hieroor, soos ook die landbouweekblaaie. Raadpleeg ook die hoofstuk Essensile- en groente-olies Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel: 021 808 2965 / 18 www.asnapp.org LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (LNRITSG) Tel: 013 753 7000 infoitsc@arc.agric.za www.arc.agric.za Die Departement Landbou, KwaZulu-Natal Tel: 033 355 9156 Maria.Figueiredo@kzndae.gov.za KARWILConsultancy Willie Alberts 072 929 7080 karwil888@gmail.com Suid-Afrikaanse Kollege vir Kruiemedisyne en Gesondheid Tel: 011 463 2363 Tel: 033 266 6484 Tel: 021 433 2858 sachm@icon.co.za www.herbalcollege.co.za Die kollege bied kursusse in kruiekennis en voedingsleer, aromaterapie en die verbouing van medisinale kruie aan. Suid-Afrikaanse Kruieakademie Tel: 012 819 1049 www.herbclass.com

3. Vir die nuwe toetreder

Aangesien baie kruie en speserye veral vir verbouing op klein skaal geskik is (baie daarvan is korttermyn-gewasse), kan hulle baie waarde inhou vir kleiner produsente en ook vir boere met beperkte hulpbronne in landelike gebiede landswyd. Lande soos China en Indi is goeie voorbeelde van gebiede waar kleinboere met die produksie van essensile olies sukses behaal het. Kruie en speserye is ideaal vir landelike gebiede, veral indien dit plaaslik gedroog word. Dit verminder die volume wat vervoer moet word, en die gedroogde produk kan geruime tyd in koel, dro toestande geberg word. Die voordele van essensile-olie-gewasse is eindeloos. Die rede waarom dit as gewas nie so gewild is nie, is omdat daar n gebrek aan basiese landbouen bemarkingsinligting is, en vanwe die onkunde en uitbuiting van boere wanneer dit by alternatiewe gewasse kom. Die meeste essensile-olie-gewasse is relatief plaag- en siektevry, droogteen risikobestand; die insetkoste is laag; dit het geen diefstalwaarde nie; en kollektiewe verbouing op klein plase is moontlik. Daar word n deurlopende poging aangewend om nuwe opkomende boere vir die bedryf te werf. Hierdie projekte oorvleuel met die terreine van die landbou, chemie, ekonomie, plantkunde, verbruikerswetenskap, toerisme, gesondheid, inheemse kennisstelsels en die sosiale wetenskappe. Meer mense uit ander dissiplines en fakulteite kan betrokke raak ter wille van die versterking van die bedryf, die landbougemeenskap en die land in die algemeen.

Kruiekundestudieprogramme wat deur middel van afstandsonderrig aangebied word. Kontak die Navorsing en opleiding in akademie vir besonderhede oor al essensile olie, medisinale plante en die kursusse en modules. nywerheidsgewasse, en landbouUniversiteit Stellenbosch advies vir SAEOPA. Departement Hortologie Tel: 021 808 4900 Pico-Gro www.sun.ac.za/horticulture Tel: 011 314 1029 www.pico-gro.co.za Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 Pico-Gro lei voorligtingsbeamptes www.sun.ac.za/foodsci vir die regering op, en opkomende boere vir die WNNR. Die Universiteit van die Wes-Kaap maatskappy voorsien ook opleiding Skool van Natuurmedisyne aan maatskappye en individue in Tel: 021 959 3064 hul private hoedanigheid. mapetersen@uwc.ac.za www.uwc.ac.za

Maatskappye wat betrokke is

Vind die kwekerye in Gauteng by www.healthyliving-herbs.co.za.

491

Abba Moosa Wholesalers Tel: 031 209 1125 www.orientaldelight.co.za Africa Spice Tel: 011 623 1322 www.africaspice.co.za Afriplex Tel: 021 872 4976 riaan@afriplex.co.za www.afriplex.co.za

Entreshar Enterprises Tel: 011 791 3591 Gillian@entreshar.co.za Essential Herbs Tel: 084 459 0072 / 083 409 8309 info@essentialherbs.co.za www.essentialherbs.co.za

Julmir Organics Tel: 082 343 1707 www.bulbaloe.co.za KARWILConsultancy Willie Alberts 072 929 7080 karwil888@gmail.com Ontwikkel bedryf. sakeplanne vir

Margaret Robertskruiesentrum Tel: 012 504 2121 / 071 161 6441 (net in die oggend) www.margaretroberts.co.za Meadow Sweet Tel: 028 384 2383 die www.meadowsweet.co.za Natpro Spicenet Tel: 031 705 4118 www.paprika-sa.com Natura Laboratory Tel: 012 813 9400 www.natura.co.za

Gauteng Economic Development Agency (GEDA) Mudunwazi Baloyi Tel: 011 833 8750 Agribusiness in Sustainable www.geda.co.za Natural African Plant Products (ASNAPP) Africa n Agricultural Hub-inisiatief Tel: 021 808 2918 (snyblomme, sampioene, www.asnapp.org essensile olies). GEDA werk met vennote saam om befondsing Landbougerigte ontwikkeling, te bewerkstelling vir mense wat bemarking, steun, navorsing en tevore minder bevoorreg was en opleiding vir deelname gedentifiseer is. Alpha Seeds Tel: 016 366 0616 alphaseed@lantic.net Ballstraathof Tel: 011 794 2316 www.ballstraathof.co.za Barefoot Herbs Tel: 082 415 3743 www.barefootherbs.co.za Cacadu District Municipality Tel: 041 508 7111 / 339 www.cdm.org.za Golden Spices Tel: 011 833 1005/6 www.goldenspices.co.za Golden Spices Tel: 011 833 1005/6 www.goldenspices.co.za Gout Care South Africa Tel: 076 816 3069 www.goutcare.co.za Grassroots Group Tel: 023 232 0506 www.grassrootsgroup.co.za

KPM Spice Enterprise Tel: 011 838 1605 www.kpmspices.co.za Laughing Pumpkin Farming Tel: 083 625 3695 dlawry@nashuaisp.co.za

Natural Herbs and Spices Die maatskappy spoor boere Tel: 021 510 4740 met landerye onder besproeiing www.nproducts.co.za om rissieprodukte op kontrak te Natural Kids kweek. Tel: 021 797 0193 www.naturalkids.co.za Malanseuns Tel: 012 549 2128 www.malanseuns.co.za

Kry notas oor essensile olies by Great Chilli Farm www.tradeandinvestcacadu.co.za/ info01@chillifarm.com agro/oils www.chillifarm.com Cape EOS (Essential Oils Services) Fanie Pienaar 082 338 8292 www.cape-eos.co.za The Cape Herb and Spice Company Tel: 021 701 5140 Faks: 021 701 5148 www.capeherb.com Chilli Africa Tel: 082 820 8986 www.chilliafrica.co.za CP Rookie Mas Tel: 031 401 8595 www.cprookiespices.co.za Crown National Tel: 011 201 9000 www.crownnational.co.za Deli Spices Tel: 021 505 2000 www.delispices.co.za Green Energy Herbals Tel: 021 572 3717 www.greenenergyherbals.co.za Kruie word hier gekweek vir gebruik in die voorbereiding van kruiegeneesmiddels. Herbs-a-plenty Tel: 082 562 2343 / 082 338 5550 www.herbs-aplenty.com Herbal Africa Tel: 011 673 1692 www.herbalafrica.co.za Hotazel (Edms) Bpk Tel: 044 272 8349 / 082 454 1035 hottrade@telkomsa.net Icy Herbs Tel: 051 943 0317 www.icyherbs.co.za

iLembe District Municipaity Tel: 032 437 9512 / 9300 Development Bank of Southern Mike.Newton@ilembe.gov.za Africa (DBSA) Jacklin Organics cc Tel: 011 313 3911 Tel: 017 844 1589 www.dbsa.org info@jacklinorganic.co.za Die bank het paprikaverbouing in www.jacklinorganic.co.za Keiskammahoek in die Oos-Kaap Gesertifiseerde gedroogde gesteun. brandrissies en basiliekruid, ens.

492

Neltropica Fruit Tel: 012 323 9300 www.neltropica.co.za

SeedCor Tel: 012 349 2816 / 3 www.seedcor.co.za

Kontak hulle by tel. 013 753 7000, of e-pos infoitsc@arc.agric.za. Die LNR-Roodeplaat verskaf publikasies wat in die kruie en speseryekategorie van belang is, bv. The cultivation of parsley, The cultivation of culinary herbs in South Africa, Production of coriander in South Africa, The cultivation of chillies, ens. Kontak hulle by 012 841 9611. Skakel 012 842 4000 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat by die LNR se Instituut vir Landbou-Ingenieurswese beskikbaar is: Processing of Herbs and Spices (cinnamon, paprika, jojoba, parsley) Processing of Field crops (chilli, bell peppers, tomatoes) Oil processing in South Africa Oil seed processing using the ram press The extraction of essential oils from herbaceous materials by steam distillation Ander publikasies Ander betrokke ondernemings, bv. SAKATA Seeds het kwekersgidse. Kontak SAKATA by 011 548 2800. Bekom die Handbook of herbs and spices (drie verskillende volumes) van K.V. Peter. Dit is deur die Woodhead-CRC uitgegee, en dit is noodsaaklik vir diegene wat met die studie, verbouing, handel en gebruik van kruie en speserye gemoeid is. Kontak Academic Marketing by tel. 011 447 7441. Die South African Journal of Natural Medicine is daarop gemik om inligting te voorsien aan lede van die publiek en praktisyns wat in alle aspekte van natuurmedisyne belangstel. Besoek www.naturalmedicine.co.za. Kry publikasies deur Margaret Roberts by www.margaretroberts.co.za. Back to Eden deur Jethro Klosse (Lotus-uitgewers) is n noodsaaklike handboek vir diegene wat in kruiekunde en tradisionele geneesmiddels belangstel. Bestel dit op www.amazon.com. Kry hierdie nuusbriewe: n Aantal rolspelers stuur nuusbriewe uit bv. Herb e-news (vanaf herb@herbherbert.com) en Di-Dis Herbs Newsletter registreer at www.herb.co.za. Op die web: Besoek www.agis.agric.za vir aantekeninge oor smeerwortel, koljander, gemmer, peper, peperment en groenment, borrie en basiliekruid. n Kruie-ensiklopedie verskyn by www.ageless.co.za. n Aantal internasionale webtuistes: www.ifeat.org International Federation of Essential Oils and Aroma Trades (IFEAT) www.botanical.com Die elektroniese weergawe van A Modern Herbal by Maud Grieve www.indianspices.com Indi se Speseryeraad: n gids van Indiese maatskappy wat speserye uitvoer, kan van hulle bekom word. www.gnatrading.com aantekeninge oor verskillende speserye www.thespicehouse.com handelaars van voortreflike kruie, speserye en geurmiddels in die VSA www.spiceadvice.com n speserye-ensiklopedie www.herbnet.com n VSA-webtuiste vir enigiets wat met kruie te doen het www.herbs.org Herb Research Foundation (USA) www.herbherbert.com n Australiese webtuiste: notas vir tuiniers, kleinhandelaars en kwekers http://abc.herbalgram.org n aanlynhulpbron vir kruienuus en inligting, aangebied deur die American Botanical Council

Professionele dienste ten opsigte Spice and all things nice van die droging en verwerking van Tel: 021 448 2601 www.spice.co.za landbouprodukte. Norgrow International www.norgrow.com PaprieX Tel: 012 250 2676 www.papriex.com Peppadew International Tel: 011 516 4200 www.peppadew.com Peters Gate Tel: 033 234 4451 www.petersgate.co.za Pico-Gro Tel: 011 314 1029 info@pico-gro.co.za www.pico-gro.co.za SAKATA Seeds Tel: 011 548 2800 www.sakata.co.za The Lavender Company Tel: 033 234 4741 / 082 825 9243 Kwekers en leweransiers plante / saadjies The Spice Factory Tel: 011 918 7247 www.spicefactory.co.za Total Health Tel: 031 701 6827 / 082 378 3351 www.totalhealth.co.za Unilever www.unilever.co.za VERTI-GRO Tel: 031 767 2096 / 083 400 0033 sandison@daisyfresh.co.za van

Kry die VERT-GRO opsie by www. daisyfresh.co.za. VERT-GROsisteme (vertikale halfgekoppelde Salamander Concepts (Edms) potte).maak dit moontlik om meer plante per vierkante meter te plant Bpk as volgens konvensionele metodes. Tel: 012 361 2112 www.ageless.co.za

5. Publikasies en webtuistes
Departement van Landbou Bosbou en Visserye (DAFF) publikasies Daar is n aantal brosjures oor kruie en speserye beskikbaar by www.daff. gov.za (Neem die Agriculture marketing opsie en vind die baie nuttige Industrial Products: Essential Oils Market Value Chain Profile: 2010-2011. Daar is baie aantekeninge vir kwekers. Vind Cultivating pepper onder InfoPak Die meeste aantekeninge vir kwekers sal, egter onder Brochures gevind word insluitende: Brochure: Basil Brochure: Chamomile (kamille) Brochure: Chillie(brandrissie) Brochure: Cleome 2009 Brochure: Cleome 2010 Brochure: Devils Claw (duiwelsklou) Brochure: Essential oil crops: Lavender (essensileolie-gewasse: laventel) Brochure: Essential oil crops: Lemongrass (essensile- oliegewasse: sitroengras) Brochure: Essential oil crops: Thyme production (essensile-olie-gewasse: Tiemie produksie) Brochure: General guidelines for the production of essential oil crops (algemene riglyne vir die produksie van essensile- olie-gewasse) Brochure: Lavender (laventel) Brochure: Lemon balm (sitroenkruit) Brochure: Lemongrass (sitroengras) Brochure: Peppermint (pepperment) Brochure: Rose geranium (Roospelargonium) Brochure: Rosemary (Roosmaryn) Brochure: Thyme (Tiemie) Brochure: Wild ginger (Wildegemmer) Brochure: Wormwood (Alskruid) Production guidelines: African wormwood (produksieriglyne: Afrika Alskruid) Production guidelines: Cleome Production guidelines: Rosemary (produksieriglyne: Roosmaryn)

LNR publikasies LNR-ITSG-publikasies: Herbs Grow your own First Aid Kit Herbs for the Garden/Kruie vir die Tuin The Cultivation of Ginger in SA

493

akkerbou & tuinbou Mielies

Lees in samehang met die hoofstukke Graan en Oliesade, Meulenaarsbedryf, Graanberging en hantering ens.

Verstaan die ekonomie van die mieliebedryf

Sedert 1996 is die mieliemark n oop en gedereguleerde mark. Die pryse wat vir n oes behaal word, is soortgelyk aan dit wat in daardie stadium in die mark betaal word. n Hele aantal faktore benvloed hierdie prys: Die internasionale prys van mielies. Mense wil geld spaar. Indien hulle mielies teen n laer prys kan koop as wat n mens vra, sal hulle dit doen. Die huidige wisselkoers. Die balans tussen die Suid-Afrikaanse rand en die Amerikaanse dollar kan beteken dat dit dom is vir n meulenaar om jou mielies te koop indien hy dit elders goedkoper kan bekom. Dit is hoekom die wisselkoers met sulke groot belangstelling dopgehou word. Plaaslike produksie (benvloed deur weerstoestande en aantal hektaar onder mielies). Indien daar nie baie mielies beskikbaar is nie, sal baie mense jou mielies wil koop en sodoende die prys opstoot. Plaaslike verbruik van mielies (gewoonlik redelik stabiel rondom 7 miljoen ton per jaar). Indien die vraag na mielies afneem, sal daar nie veel kopers vir mielies wees nie en jy sal tevrede moet wees met n laer prys. Produksievlakke in die SAOG-gebied (Suid-Afrika is gewoonlik die hoofbron van wit mielies vir hierdie lande in tye van n tekort). Indien baie mielies geproduseer is, sal die kopers in staat wees om elders aan te koop as jou prys te hoog is. Voorraadvlakke (beide plaaslik en internasionaal). Hoeveel mielies is beskikbaar? In tye van oorskot is die mielieprys nader aan uitvoerpariteit, maar in tye van tekorte sal die mielieprys nader aan invoerpariteit wees. Daar moet beklemtoon word dat inligting oor vooruitskouings en tendense van die fundamentele faktore die markpersepsies van handelaars benvloed en dat dit uiteindelik die prysvlakke benvloed. Geloofwaardige en tydige inligting, veral oor oesskattings, voorraadvlakke, invoere en uitvoere, is dus van kardinale belang vir die behoorlike funksionering van die mark.

1. Oorsig
Mielies is die belangrikste oesgewas in Suid-Afrika, want dit is die stapelvoedsel van die grootste deel van die Suid-Afrikaanse bevolking sowel as die belangrikste voergraan. Ongeveer 60% van die mielies wat in Suid-Afrika geproduseer word, is witmielies en die ander 40% geelmielies. Witmielies is veral vir menslike verbruik bedoel, terwyl geelmielies die belangste bestanddeel van die voerrantsoen vir suiwel-, beesvleis-, pluimvee- en eierproduksie is. Die mieliebedryf is, vanwe die vermenigvuldigereffekte daarvan, belangrik vir die ekonomie as werkverskaffer en as verdiener van buitelandse valuta. Die rede is dat mielies ook dien as n grondstof van vervaardigde goedere soos papier, verf, tekstiel, medisyne en voedsel. Mielies word deur die hele Suid-Afrika verbou, met die Vrystaat, Mpumalanga en Noordwes as die belangrikste verbouingsprovinsies; gesamentlik lewer hulle ongeveer 84% van die totale produksie. Mielies word hoofsaaklik in drolandomstandighede verbou minder as 10% word onder besproeiing verbou. Mielies word hoofsaaklik tussen middel Oktober en middel Desember geplant. Die renvalpatroon en ander weersomstandighede in n bepaalde seisoen bepaal die plantperiode en die lengte van die groeiseisoen. Die plaaslike verbruikvereistes vir mielies is net minder as 7-miljoen ton per jaar. Statistieke (bv. oesberamings, invoere/uitvoere, ens.) kan op die webtuiste van die nasionale Departement van Landbou gevind word (klik op die Publications-opsie by www.daff.gov.za) en ook op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (www.sagis.org.za).

3. Plaaslike sakeomgewing
Raadpleeg die Maize Market Value Chain Profile: 2010-2011 onder die opsies Publicationsen Agricultural Marketing Commodity Profiles op www.daff.gov. za. Onderstaande inligting is daaruit verkry. Die markwaardeketting van mielies kan tot die volgende vlakke afgebreek word: Sektor Primr Rolspelers insetverskaffers produsente silo-eienaars meulenaars veevoervervaardigers handelaars (verskansers, arbitrageurs en spekulante) kleinhandelaars vervoerders (wat deur die hele ketting gebruik word)

2. Internasionale sakeomgewing
Die Maize Market Value Chain Profile: 2010-2011 (sien die opskrif Publikasies en webtuistes) bevat ook n ontleding van Suid-Afrika se in- en uitvoer.

Sekondr Tersir

Met voedselpryse wat wreldwyd net al hoe hor neig, en n sterk vraag na mielies deur voedselmaatskappye, veeprodusente en etanolvervaardigers, word die produksie van Amerikaanse mielies as n kritieke faktor beskou. Besoek die webtuistes van CBOT en die National Corn Growers Association (www.ncga.com). Die mielieprys word bepaal deur die pryse van die Chicago Board of Trade (CBOT kyk www.cmegroup.com) te gebruik (raadpleeg ook die hoofstuk Kommoditeitehandel). Besoek die SAGIS-webtuiste elke tweede werksdag van die week n 12:00 vir bygewerkte invoer/uitvoer-inligting. Die Maandelikse Bulletin is ook n belangrike inligtingsbron.

Die meeste van die mielies wat in Suid-Afrika geproduseer word, word plaaslike verbruik en gevolglik is die plaaslike mark baie belangrik vir die bedryf. Die meeste mielies word vir menslike verbruik (50%) en vir die veevoerbedryf (40%) geproduseer, terwyl saad en nywerheidsgebruik die oorblywende 10% uitmaak. Die Suid-Afrikaanse mieliemark het sedert die deregulasie van landboubemarking aansienlik meer volwasse geword. Daar is vrye wisselwerking tussen produsente, handelaars en ander tussengangers in die

494

bemarking van mielies. Die mieliebemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Mei en eindig op 30 April die volgende jaar. Party van die sterkpunte van die mielieproduksiesektor in Suid-Afrika is die volgende: Dit is een van die toptwee landbousektore (pluimvee is die ander een). Dit verseker selfversorgendheid in die belangrikste basiese voedselproduk. Dit verseker voedselsekuriteit in Suid-Afrika en die SAOG-streek. Dit is n verdiener van buitelandse valuta deur uitvoere. Hoewel uitvoer histories na Afrikalande was, het nuwe markte in die 2011seisoen Mexiko, Suid-Korea en Taiwan ingesluit. Die bestaande produksie-infrastruktuur is goed ontwikkel. Daar is enorme intellektuele kapitaal en ondervinding wat in die mieliesektor beskikbaar is. Party van die swakpunte inherent in die mielieverwerkingsektor is die volgende: Trae aanvaarding van verskansingsmeganismes om prysrisiko te verklein. Onvoldoende beskerming teen onbillike streeks- en internasionale mededinging en voedselhulp. Relatief lae uitvoer-ingesteldheid. Verswakkende navorsingsinfrastruktuur en vermo kan nuwe tegnologieontwikkeling in die toekoms beperk. Navorsingsresultate is nie gebruikervriendelik nie, veral nie vir die ontluikende sektor nie. Gebrek aan innovering ten opsigte van nuwe produkte. Relatief ho inset- en kapitaalkoste omdat n groot deel van die produksie-insette ingevoer word. Ho instandhoudings- en leweringskoste. Kies die Documents and brochures-opsie op www.graansilo.co.za vir die volgende: Regulasies betreffende die gradering, verpakking en merk van mielies bestem vir verkoop in Suid-Afrika. n Wysiging van bogenoemde (2010) Die standaardkontrakformaat vir die verhandeling van graan en oliesade in Suider-Afrika is verkrygbaar by www.grainmilling.org.za.

Berg die graan totdat die pryse beter is (sien die hoofstuk Graanberging en -hantering). Maak die graan skoon, verpak dit in sakke en bemark dit aan klein mieliekopers. Deur hulle te gee presies wat hulle wil h, kan n mens n uitstekende prys in die sak bring. Dit kan lewendehaweboere op omliggende plase, informele handelaars en diegene wat dit vir huishoudelike gebruik wil h, insluit. Gebruik dit vir jou eie lewende hawe. Diversifiseer deur n klein meulenaarsbedryf van jou eie op die plaas te begin. Langtermynoplossings Verskans jou pryse. Plant 50% minder mielies. Koop (en berg) mielies eerder as om dit te verbou! Plant ander gewasse soos grondbone, sojabone of akkerbone. Laasgenoemde, as n peulgewas, bind stikstof in die grond, waarby opvolggewasse baat vind. Akkerbone kan bewei of gebaal word of kuilvoer kan daarvan gemaak word. Diversifiseer na lewendehaweproduksie. Hou mielies in die debat oor biobrandstof. Die verslag Legal analysis of Competition Commission ruling on Maize Industry is te kry op die webtuiste www.agbiz.co.za, die webtuiste van die Landboubesigheidskamer. Daar is steeds talle onontginde geleenthede in die sekondre markbedrywe, bv. etanolproduksie en proteenekstraksie. As ons in die mieliebedrywe verder af in die produksieketting bel, kan ons ons mededingendheid in die graansektore handhaaf. Andrew Makenete (eie vertaling)

5. Die Mielietrust en bystand aan opkomende mielieboere

Die Mielietrust het in 2007 n aanvoorprojek begin om opkomende mielieboere finansieel by te staan. Die hoofdoelwitte van die projek is om opkomende boere by te staan met die koste van aanvanklike grondverbetering en die vermindering van hul produksierisiko. Die bystand verbeter dus die produksievermo van die boere en help hulle om oesinsetfinansiering vir die produksie van mielies te bekom. Die Trust maak gebruik van landbou-ondernemings om as mentors vir die boere op te tree sodat die projek suksesvol bestuur kan word en die boere maksimum voordeel uit die Trust se bystand kan behaal. Die Trust se finansile bystand aan opkomende boere bestaan daaruit dat die koste van kalk, insluitende die koste van grondontleding, gedra word, en dat die volle of n gedeelte van hulle oesversekeringspremies betaal word. Die Trust is ook bereid om n gedeelte van die koste te dra van voorligtingsbeamptes, of n mentor, wat die betrokke boer kan bystaan. Landbou-ondernemings doen twee maal per jaar aan die Trust verslag en dit, tesame met ouditstelsels wat toegepas word, bepaal die verdere deelname van die betrokke landbou-onderneming en boere. Die Trust bring ook besoeke aan die opkomende boere voor die volgende mielieproduksieseisoen. Die aanvoorprojek is sedertdien aan die Graanboerontwikkelingsvereniging oorgedra (GFADA), wat nou die bystand aan die opkomende mielieboere bestuur binne die riglyne wat op die aanvoorprojek van die Trust van toepassing was. GFADA is n vrywillige vereniging van die meeste rolspelers in die Suid-Afrikaanse graanbedrywe. Dit is gestig om spesifiek die fondse wat deur die Mielie-, die Wintergraan- en die Sorghumtrust vir sulke projekte bewillig word, te bestuur. Benewens die projekte wat deur GFADA befonds word, befonds die Mielietrust jaarliks ook die Boereontwikkelingsprogram van Graan SA, asook projekte van ander organisasies wat bystand verleen aan opkomende mielieboere. Opleiding is slegs een van die sake wat in hierdie projekte aandag geniet.
Bron: Mielietrust. Belangstellendes word versoek om met die administrateurs van die Trust, L & L Landboudienste, te skakel. Bel 012 807 3958 of e-pos l-lagric@mweb.co.za.

4. Aspekte van belang vir boere

Kies n kultivar:
Om die korrekte mieliekultivar te kies kan risiko beduidend verlaag. Moet nooit n betroubare kultivar in een seisoen geheel en al deur n nuwe of onbekende kultivar vervang nie. Plant altyd n kultivarpakket kultivarverskeidenheid verdeel die risikofaktor. Gebruik n reeks kultivars wat verskil ten opsigte van die tydperk van die groeiseisoen en ander eienskappe. As n mens vroeg plant, moet jy n kultivarkombinasie van 20% met n vinnige of kort groeityd, 30% met n middelmatige groeityd en 50% met n lang groeityd plant. As jy laat plant, plant n mengsel wat bestaan uit 50% met n vinnige of kort groeityd, 30% met n middelmatige groeityd en 20% met n langer groeityd. Kultivars moet aangepas wees by n bepaalde opbrengspotensiaal, maar behoort horpotensiaaltoestande te kan benut. Hulle moet ook n aanvaarbare opbrengs by verminderde opbrengspotensiaal te lewer. Kultivars wat oor groot aanpasbaarheid beskik, kan n rol speel in sulke toestande. Kultivarkeuse behoort elke jaar hersien te word. Opbrengsbetroubaarheidswaardes is n waardevolle hulpmiddel by kultivarbeplanning. Kontak die LNR-IGG vir meer inligting.
Bronne: www.suidwes.co.za en Choosing your maize cultivar, n artikel by www. farmersweekly.co.za.

Opsies vir wanneer daar n mielieoorskot is en pryse laag is

Die Mededingingskommissie het n aansoek deur Graan Suid-Afrika om n tydelike uitvoerpoel vir oorskotmielies te vorm, afgekeur. Watter ander opsies het n mens om jou geoeste mielies winsgewend aan te wend?

497

6. Belanghebbendes
Die besonderhede van baie ander rolspelers kan gevind word in verwante hoofstukke in hierdie publikasie: Graan en Oliesade (algemeen), Graanberging en -hantering, Veevoere, Meulenaarsbedryf en Mikroen kleinmaalondernemings. n Omvangryke lys rolspelers is ook te vinde op die SAGIS-webwerf, www.sagis.org.za kies die List of Co-workers en dan die Maize-opsie op die kieslys.

Insette
Verwys ook na ander hoofstukke van toepassing bv Bemseting, Sade en saailinge ens.

BASF Agriculture Tel: 011 203 2400 www.basf.co.za Capstone Seeds Tel: 033 330 4474 www.capstoneseeds.com Carel van NiekerkIngenieurswerke Tel: 022 913 2435 www.piket.co.za Eco-Fert Tel: 086 100 5051 www.eco-fert.co.za Kelp Products Tel: 021 786 2090 www.kelpak.com Kynoch Fertilizer Tel: 011 317 2000 www.kynoch.co.za www.farmsecure.co.za MBFi Tel: 082 921 8428 www.mbfi.co.za Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za Monsanto Tel: 011 790 8200 www.monsanto.co.za

Omnia Nutrilogie Tel: 011 709 8778 / 8916 www.omnia.co.za Pannar Seed (Edms) Bpk Tel: 033 413 9500 / 9583 Fax: 033 413 1261 www.pannar.com SA Kalk & Gips Tel: 0860 103 515 www.sakg.co.za Sasol Nitro Tel: 011 344 2400 www.sasol.com Stimuplant Tel: 012 802 0940 www.stimuplant.co.za Villa Crop Protection Tel: 011 396 2233 www.villacrop.co.za Wenkem Tel: 0861 936 536 www.wenkem.co.za Zinchem Tel: 011 746 5000 / 58 www.agriculturefertilizer.co.za www.zinchem.co.za

Verenigings en NROs
Veevoervervaardigingsvereniging (VVVV) Tel: 012 663 9097 www.afma.co.za Graan SA (GSA) Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Mielietrust Tel: 012 807 3958 www.maizetrust.co.za deur die Tegniese Adviesforum of die Mielieforum, soos dit algemeen bekend staan. Mielieforum Tel: 012 807 3958 Nasionale Verenging van Mieliemeulenaars Tel: 012 663 1660

Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Die Raad van Trustees sorg dat Tel: 012 523 1400 die inkomste uit bates van die www.sagis.org.za Mielie- trust tot voordeel van die hele mieliebedryf gebruik word. Suider-Afrikaanse Groepe wat direk by die bemarking Graanlaboratorium (SAGL) van mielies en mielieprodukte Tel: 012 807 4019 betrokke is, word verteenwoordig www.sagl.co.za

Staat
Inligting en kontakbesonderhede van die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye is verkrygbaar op www.daff.gov.za. Besonderhede van die Landbouverwerkingseenheid van die Departement van Handel en Nywerheid is te kry in die hoofstuk Landbouverwerking.

Graanberging en bemarking
Verwys ook na die hoofstukke oor Graanberging en -hantering en Kommoditeitehandel.

Opleiding en navorsing
AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers gee opleiding oor groenteproduksie. Die volgende is voorbeelde: Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Buhle Farmers Academy Tel: 079 409 2187 www.buhle. org.za Skills for Africa Tel: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Graanopleidingsinstituut Tel: 012 546 9240 www.gtinstitute.co.za Landboukolleges en Universiteite wat landbougrade aanbied, doen navorsing oor en gee opleiding in mielieproduksie. Hulle besonderhede verskyn in die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding. LNR-Instituut vir Graangewasse (LNR-IGG) Tel: 018 299 6100 www.arc.agric.za Benewens navorsing bied die LNRIGG kortkursusse vir boere aan.

ABC Africa Group Tel: 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za AFGRI Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za AVIMA Tel: 011 769 1300 www.avima.co.za Bessemer Tel: 011 762 5341/2 www.bessemer.co.za

Buhler Tel: 011 801 3660 www.buhlergroup.com GSI Groep Afrika (Edms) Bpk Tel: 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za JSE Bpk Afdeling Kommoditeits Afgeleide Instrumente Tel: 011 520 7535 www.jse.co.za/commodities

499

Kaap Agri Bpk Tel: 022 482 8000 www.kaapagri.co.za NWK Bpk Tel: 018 633 1000 www.nwk.co.za OVK Bpk Tel: 051 923 4500 www.ovk.co.za Prodsure Tel: 012 252 4179 www.prodsure.co.za

Senwes Bpk Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za Suidwes Grain Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za VKB Bpk Tel: 058 863 8111 www.vkb.co.za

akkerbou & tuinbou Olywe

1. Oorsig
Die klimaat van die Wes-Kaap is ideaal vir die verbouing van olywe, veral by dorpe soos die Paarl, Robertson en Montagu. Olywe kan ook onder besproeiing in somerrenvalgebiede geproduseer word, soos wat by Hartswater in die Noord-Kaap gebeur. Olywe kan meganies of met die hand geoes word. Laasgenoemde lewer n beter produk, maar is meer arbeidsintensief. Die olyfbedryf in Suid-Afrika produseer minder as n derde van die olyfolie wat in die land verbruik word, en is in wreldterme maar n klein rolspeler. Dit het egter die potensiaal om permanente werk vir meer as 10 000 en seisoenale werk vir meer as 30 000 mense te skep. Ingevoerde olyfolie word gesubsidieer en is goedkoper, wat die skep van meer werk in die sektor belemmer. Produsente aanvaar dat hulle nie gesubsidieer kan word nie, maar wil graag n invoerheffing h gelykstaande met di van toepassing op uitvoere na Europa. Olyfboerdery is n langtermynbelegging met n opbrengs op belegging wat eers vier tot vyf jaar n aanplanting begin realiseer.
Bron: die artikels The SA olive industry in FOOD & BEVERAGE REPORTER van Maart 2011, en Local olive industry bursting with potential in Farmers Weekly van 6 Mei 2011, en Olive farmers combat EU subsidies Farmers Weekly 27 Julie 2012.

7. Publikasies en webtuistes
Sien ook die hoofstuk Graan en oliesade.

Verskeie publikasies en dokumente in verband met mielies is op die webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (www.daff.gov.za) te kry. Dit sluit in die Maize Market Value Chain Profile: 2010-2011 (kies die Agricultural Marketing-opsie) en die aantekeninge vir verbouers onder die opsies InfoPaks en Brochures. Afskrifte van die publikasies kan ook verkry word by die Hulpbronsentrum van die nasionale landboudepartement. Skakel hulle by 012 319 7141. Produksie van mielies, siektes en plae (CD) en die Mielie-inligtingsgids (MIG) is twee omvattende inligtingsbronne wat verkrygbaar is by die LNR. Sien die kontakbesonderhede hier bo onder die Opleiding en navorsing-opskrif. Maklik verstaanbare inligtingstekenprente is beskikbaar oor die onderwerp The Cultivation of Maize. Besoek www.agis.agric.za/ efarmer. Vir historiese inligting en statistieke (nasionale voorrade, produsentlewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, ens.), gaan na www.sagis.org.za. Besoek ook ander instansies se webtuistes, bv. www.graansa.co.za. Skakels na die verskillende verenigings en tersaaklike bedryfsliggame vir graan en oliesade is beskikbaar op www.sagrains-oilseeds.co.za. Besoek ook www.pannar.com en kies die Technical articles-opsie. Ken die mielieplant is n omvattende boekie wat leiding gee oor mielies van die aanplanting tot die oes daarvan. Die resultate van mielienavorsingprojekte wat deur die Mielietrust befonds is, is beskikbaar by die administrateurs van die trust by llagric@mweb.co.za of op die Trust se webwerf by www.maizetrust. co.za. www.aatf-africa.org/wema the Water Efficient Maize for Africa (WEMA)-projek Oor die nasionale oesgehalte en ander nasionale projekte, besoek www.sagl.co.za.
Met dank aan L & L Landboudienste en SAGIS vir hulle terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Belanghebbendes
Die omvattende olyfgids is te sien by www.olivedirectory.co.za.

Verenigings
Vir inligting oor die sel van verbintenis tot voldoening (Commitment to Compliance CTC), skakel 021 886 8408 of epos sandra@olivesgowild.co.za. HORTGRO DIENSTE Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za SA Olyfbedryfvereniging Tel: 021 870 2900 www.saolive.co.za

Opleiding en navorsing
LNR Infruitec-Nietvoorbij Carlo Costa Tel: 021 809 3100 www.arc.agric.za OlivesInFact Tel: 083 300 4703 www.olivesinfact.com Universiteit van die Vrystaat Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Afdeling Voedselwetenskap Prof. Arno Hugo Tel: 051 401 2396 HugoA@ufs.ac.za

500

Maatskappye
Caterix Tel: 021 946 4737 www.caterix.com De Hut Olive Farm & Nursery Tel: 023 340 4775 www.dehutolivetrees.co.za Foxenburg Estate Tel: 021 873 5617 www.foxenburg.co.za Greenleaf Olive Co Tel: 021 556 3238 www.greenleafoliveco.co.za Morgenster Wine and Olive Estate Tel: 021 852 1738 www.morgenster.co.za Olives Go Wild Tel: 021 886 8408 / 083 300 4703 www.olivesgowild.co.za Olives SA Tel: 053 474 0061 www.olivessouthafrica.com Olyfberg Tel: 023 342 5096 www.olyfberg.com Rio Largo Olive Estate Tel: 082 688 0578 www.riolargo.co.za Rosanna Olive Estate Tel: 021 987 8539 www.rosannaolives.co.za Vesuvio Olive Estates Tel: 021 869 8571 www.vesuvioestates.co.za Willow Creek Tel: 023 342 5793 www.willowcreek.co.za

akkerbou & tuinbou Rooibos

1. Oorsig
Talle bronne van inligting oor rooibos word onder die opskrif Publikasies en webtuistes gegee. Kruietees soos rooibos en heuningbos wat gesondheidseienskappe het (sien aparte hoofstuk), is in aanvraag vir dranke, voedselgeurmiddels, organiese voedingstowwe en skoonheidsmiddels. Uitvoere kan verder uitgebrei word met nuwe toegevoegdewaardeprodukte, terwyl agritoerisme ook n ontwikkelingsgeleentheid bied. Rooibos, Aspalathus linearis, kom in n groot gebied in die Kaapse fynbosbioom voor. Die kommersile tipe (Aspalathus linearis subsp. linearis van die Nortier-tipe) word hoofsaaklik in die Sederberggebied noordwes van Kaapstad verbou. Die plant floreer in growwe, sanderige grond en winterrenval. Dit staan algemeen bekend as rooibos, bossiestee of rooitee as gevolg van die kleur daarvan wanneer dit droog is. Dit het n verfrissende smaak en soeterige geur, is kafeenvry, het minder tannien as swart- en groentee wat van Camellia sinensis gemaak word, en beskik oor anti-allergiese, anti-oksidantiese en antimutagene eienskappe. Die nomadiese Khoi- en San-mense moes beslis eeue gelede die rooibos geoes het deur die blare met primitiewe instrumente fyn te stamp en dit in hope te los om te fermenteer voordat dit in die son gedroog is. Sedertdien het die proses meer gesofistikeerd geraak. Aanplanting. Sade van die rooibosplant word in Februarie en Maart geplant. Die saailinge word tussen Junie en Augustus oorgeplant en die eerste gewasse is ongeveer 18 maande later volgroeid. Die volgroeide plant se hoogte wissel tussen 1 en 1,5 meter in sy natuurlike staat, terwyl die hoogte van die geoeste plante wissel van 0,5 tot 1,5 meter, afhangende van die ouderdom van die plant of die klimaat of grondtoestande in die produksiegebied. Alhoewel die plant n produksiegebied met winterrenval vereis, begin die aktiewe groei eers in die lente en dit neem toe teen die middel van die somer, waarna die groei afneem. Die plant is gewoonlik in Oktober met klein, geel, ertjievormige blomme bedek. Die blomme produseer elkeen n klein peul wat n enkele klein, liggeel saad met n harde dop bevat. Oes. Tydens oestyd word elke bos 35cm bokant die grond afgesny. Die geoeste lote word in gerwe vasgebind en na die prosesseringsaanleg vervoer, waar dit in n standaardlengte van minder as 4 mm gesny en tussen rollers gekneus word. Die snysels word in klein hope versamel en effens bevogtig om die fermentasieproses aan die gang te sit. Dit word belug om eenvormige oksidasie te verseker. Die oksidatiewe proses, wat aan die gang gesit word deur die reaksie tussen die polifenole en ensieme in die rooibos, laat die plantmateriaal van groen tot sy bekende geelbruin kleur verander, en laat die kenmerkende soet aroma ontwikkel. Droging. Die gefermenteerde rooibos word oor groot droogoppervlakke uitgesprei om in die son droog te word. Die dro tee word dan deur spesiale suigmasjiene ingesamel, waarna dit aan die fabriek gelewer word. Plantasies moet n drie tot vyf oeste hervestig word. Rooibossaad het van nature n baie harde dop. Die saad word met meganiese skuurders geskrop om die ontkiemingspotensiaal van ongeveer 2530% tot 8595% te verbeter. Rooibossaad is baie waardevol omdat elke peul slegs een saad bevat wat oopbars en uitskiet sodra dit ryp is. Om hierdie rede was die saad uiters duur voordat uitgevind is dat die sade veral deur miere geoes word. Tans versamel sommige boere steeds die saad uit miershope, maar oor die algemeen word die sand rondom die plante gesif om die saad te bekom. Met 1 kilogram saad kan ongeveer 8 ha rooibos aangeplant word.
Bron: http://gw.capetown.gov.za; Astrid Robinson

3. Publikasies en webtuistes
Die eerste bron van inligting oor olywe en die Suid-Afrikaanse olyfbedryf is www.saolive.co.za. Die inligting bevat ook aantekeninge oor die verbouing van olywe en standaarde vir kwekerye. Raadpleeg ook die webtuiste van die Internasionale Olyfraad by www. internationaloliveoil.org. Daar is aantekeninge vir kwekers en ander inligting by www.oliveoilsource. com. Die omvattende gids van olyf-rolspelers is verkrygbaar by www. olivedirectory.co.za. Besoek die webtuiste van die Swartland Wyn en Olyroete by www. swartlandwineroute.co.za of skakel 022 487 1133. Olive Production in South Africa: A Handbook for Olive Growers deur C. Costa. Verkrygbaar by LNR-Infruitec, Privaat Sak X5013, Stellenbosch, 7599; tel: 021 809 3100; faks: 021 809 3400. Olives & Oils in South Africa deur Wendy Flanagan & Reni Hildenbrand, Mbira Press, Privaat Sak X4, Houtbaai, 7872, of van Blue Weaver Marketing. Skakel 021 701 4477. Table Olive Processing Made Easy (E-Book) kontak OlivesInFact by 083 300 4703 of e-pos linda@olivesinfact.com.

501

2. Plaaslike en internasionale sakeomgewing

Die Staat se Nywerheidsbeleid-aksieplanne (IPAPs) sluit rooibos in as n terrein waarop werk geskep kan word. Die rooibosteebedryf verskaf tradisioneel werk aan 5 000 mense op plase en in die verwerkingsaanlegte. Die rooibosteebedryf is n waardevolle verskaffer van werk aan mense in die landelike provinsies van Suid-Afrika; daar is sowel permanente as seisoenale werksgeleenthede in die bedryf. Suid-Afrika is die enigste uitvoerder van rooibostee in Afrika en voer ongeveer 7 000 ton per jaar uit; terselfdertyd is die land ook nie n invoerder van rooibostee nie. Tans is die belangrikste uitvoermarkte vir rooibostee Duitsland, Nederland, die Verenigde Koninkryk, Japan en die Verenigde State van Amerika. Die SWOT-ontleding in die Industrial Products: Rooibos Tea Market Value Chain Profile 2010-11 noem die volgende geleenthede: Sertifisering van klaarprodukte as natuurlik en organies: natuurlike en organiese rooibosgrondstowwe, intermedire en klaarprodukte. Daar is n toenemende belangstelling by kosmetiekvervaardigers om natuurlike produkte te gebruik en hulle soek na geleenthede vir gesamentlike ondernemings en oornames van nismaatskappye wat natuurlike kosmetiese produkte vervaardig. Daar is beduidende ruimte om bewustheid en die aanwesigheid van rooibos op die plaaslike en buitelandse mark te vergroot. Groter uitvoervolumes van rooibostee en ander produkte na nuwe en ontluikende markte soos Australi, Maleisi, China, Kanada, SuidKorea en Rusland. Daar is n groter verband tussen rooibosteeproduksie en toerisme, byvoorbeeld die rooibosroete in die Wes-Kaap.
Bron: Industrial Products: Rooibos Tea Market Value Chain Profile 2010-11 op www. daff.gov.za. Kies die Publications- en die Agricultural Marketing-opsie.

4. Ander rolspelers
Maatskappye en produsente
African Rooibos Tea Company www.fresh-rooibos.co.za Afriplex Tel: 021 872 4976 www.afriplex.co.za Augsburg Landbougimnasium Tel 027 482 2120 www.augsburggim. co.za. Big Five Rooibos Tea Tel: 021 982 8555 www.africandawn.com Cape Natural Tea Products Tel: 021 982 5030 www.rooibostea. co.za Cape Honey Bush Tea Company Tel: 044 697 7070 www. capehoneybushtea.co.za Carmin Tea Tel: 022 921 3405 www.carmientea.co.za Coetzee & Coetzee niell@coetzeeltd.co.za www.coetzeeltd.co.za Heiveld Rooibos Teekoperasie Tel: 027 218 1318 www.heiveld. co.za I & M Smith Tel: 011 781 6150 www.iandmsmith.com Intaba Teas of Africa Tel: 021 982 5030 www.intabateas.com KhoiSan Tea Tel: 021 511 4991 www.khoisantea.co.za Kings Products Tel: 027 422 1726 / 1388 www.kingsproducts.co.za Red Espresso Tel: 021 461 6965 www.redespresso.com Rooibos Limited Tel: 027 482 2155 www.rooibosltd.co.za The Red T Company Tel: 027 482 2862 www.redtcompany.com SA Rooibos Tea Supplies Tel: 021 856 2249 www.rooibos-teasupplies.co.za Skimmelberg Tel: 027 482 1771 www.skimmelberg.co.za Tea Box Tel: 072 442 5839 www.teabox.co.za Wupperthal Rooibos-Teekoperasie www.wupperthal.co.za

Diensverskaffers en verenigings
Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products A-SNAPP Tel: 021 808 2918 www.asnapp.org CapeNature Tel: 021 483 0000 www.capenature.co.za Ecocert Southern Africa Tel: 021 461 1558 www.ecocert.com Omgewingsmoniteringsgroep Tel: 021 448 2881 www.emg.org.za

3. Opleiding en navorsing
Gaan na die Research-opsie onder die Rooibos Council-duimgids op www.sarooibos.co.za. Opleiding word meestal op die plase self gedoen. n Kursus vir n Nasionale Sertifikaat in Rooibosproduksie en prosessering, wat deur Rooibos Bpk ontwikkel is en deur SAKO (Suid-Afrikaanse Kwalifikasieowerheid) en AgriSETA onderskryf word, is in 2006 by Clanwilliam ingestel. AgriSETA Tel: 012 301 5600 www.agriseta.co.za Elsenburg Agricultural Training Institute Tel: 021 808 5111 www.elsenburg.com

Suid-Afrikaanse Rooibosraad Tel: 021 552 8845 Die SA Rooibosraad tree in www.sarooibos.co.za vennootskap met CapeNature op in biodiversiteitsinisiatiewe. UTZ Certified www.utzcertified.org

5. Publikasies en webtuistes
Soek die Publications-opsie onder die Rooibos Council-duimgides op www.sarooibos.co.za. Soek die Industrial Products: Rooibos Tea Market Value Chain Profile 201011 op www.daff.gov.za. Kies die Publications- en die Agricultural Marketing-opsie. Besoek die webtuistes van die maatskappye en verenigings. Handbook for Implementing Rooibos Sustainability Standards, saamgestel deur die Wreld-Natuurfonds se GreenChoice Alliance en die SuidAfrikaanse Rooibosraad. Die boek is in Afrikaans en Engels verkrygbaar by albei organisasies. Besonderhede van die Rooibos Insekte Veldgids, n gids deur dr. Justin Hatting vir die biologiese bestryding van plae en siektes by rooibos is te kry op www.sarooibos.co.za. Bestellings kan geplaas word by 027 482 2155 of elrika@rooibosltd.co.za. Market research on the organic and natural products and fynbos industry with an emphasis on how to facilitate entry wat deur Marianna Smith vir die Surplus People Project gedoen is, sluit n studie van rooibos in. Besoek www.spp.org.za. Bronne: Marlise Joubert en Elizabeth Joubert van die LNR-InfruitecNietvoorbij. Dankie vir al die moeite met hierdie hoofstuk.

Rooibos is as n prioriteit ingesluit by AgriSETA se beplanning (sien Mediese Navorsingsraad die AgriSETA strategiese plan vir PROMEK-eenheid Dr. Wentzel Gelderblom die tydperk 2012-2016). Tel: 021 938 0286 / 0911 LNR-Infruitec-Nietvoorbij Universiteit Stellenbosch Dr. Elizabeth Joubert Departement Bewaringsekologie Tel: 021 809 3444 en Entomologie Prof. Michael Samways LNR Navorsingsinstituut vir Tel 021 808 3728 Plantbeskerming www.cons-ent.com Dr. Sandra Lamprecht Tel: 021 887 4690 Universiteit Stellenbosch Departement Voedselwetenskap LNR Kleingraaninstituut Tel: 021 808 3578 Dr. Justin Hatting www.sun.ac.za/foodsci Tel: 058 307 3400 Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie Antioksidante-eenheid Dr. Jeanine Marnewick Tel: 021 953 8416

Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel: 051 401 2824 www.ufs.ac.za/agri-econ

502

akkerbou & tuinbou Sagtevrugte

Verwys ook na die Druiwe en Vrugte hoofstukke

bedryfsdienste en funksies te verseker. Die sleutelfaktor in die bedryf is die verbouer, en HORTGRODIENSTE en sy substrukture, saam met ander belanghebbers, voer die Bedryfsplan uit wat die besluite en aanwysings wat deur die onderskeie produsenteverenigings gedentifiseer is, sal bestuur en benvloed. Die bedryf is werksaam regeringsubsidiring nie in n vyemarkomgewing, met geen

1. Oorsig
Verskillende sagtevrugte en hul waardekettings word omvattend in die Agricultural Marketing Commodity Profiles op www.daff.gov.za gedek (gebruik die Publications-opsie). Dit sluit appels, appelkose, perskes, pere en tafeldruiwe in.

Sagtevrugte-belanghebbendes in HORTGRODIENSTE is: SA Appel- en-peerprodusentevereniging (SAAPPA) SA Steenvrugprodusentevereniging (SASPA) SA Kersieverbouersvereniging (SACGA) Tegniese dienste vir drovrugte (DFTS) Die hooffunksies van HORTGRODIENSTE is om: die markaandeel op grond van doeltreffende kommunikasie te beskerm en uit te brei langtermynverhoudings te bou steun van die tersaaklike owerhede te werf sagtevrugte binne die tersaaklike teikengehore te posisioneer insetkoste te verlaag en doeltreffendheid in die uitvoerwaardeketting te verhoog die langtermyn- ekonomiese lewensvatbaarheid en -volhoubaarheid van die bedryf te versterk en daardeur die bedingingsposisie van die produsente te verbeter HORTGRODIENSTE omsluit n wreld van nuwe geleenthede en keuses, met n verskeidenheid van nuwe belanghebbers wat deelneem aan die produksie en bemarking van sagtevrugte. Hierdie belanghebbers is: Fruitgro Science, insluitende tegniese oordrag Fresh Produce Exporters Forum Deciduous Fruit Industry Development Trust (bewaarplek van alle buitestatutre bates en reserwes) wat fokus op opleiding en ontwikkeling SAPO-trust (Suid-Afrikaanse Plantverbeteringsorganisasietrust), DPA (plantsertifisering) Regeringsdepartemente en -instellings HORTGRODIENSTE fasiliteer die volgende aktiwiteite: handels- en marktoegang / fitosanitre beskerming vir die bedryf transformasie: Onderwys, maatskaplike en ekonomiese ontwikkeling en grondhervorming bedryfsinligting en -statistiek navorsing, tegniese oordrag, plantverbetering en sertifisering doeltreffende kommunikasie met alle teikengehore Culdevco (Edms) Bpk Tel: 021 870 2900 www.culdevco.co.za ExperiCo Tel: 021 887 1134 www.experico.co.za Futuregrowth Agri-Fund Tel: 021 659 5300 www.futuregrowth.co.za HORTGRODIENSTE Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za Joint Marketing Forums SAAPPA & SASPA (JMF) Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za SIT Africa Tel: 021 870 2900 info@sitafrica.co.za www.sitafrica.co.za

2. Plaaslike sakeomgewing
Besoek asseblief die HORTGRODIENSTE-webwerf opt www.hortgro.co.za vir inligting en statistiek. Appels, appelkose, perskes, pere en tafeldruiwe geniet almal prominensie in die Agricultural Marketing Commodity Profiles op www.daff.gov.za (gebruik die Publications-opsie). Die waardekettings word omvattend in di reeks gedek. Die leser sal ook inligting kry in South African Fruit Trade Flow, n publikasie van die bemarking- en ekonomiese navorsingsentrum (MERC), n afdeling van die Nasionale Landboubemarkingsraad. Die dokument is verkrygbaar op www.namc.co.za.

3. Transformasie
Kry die Transformation-opsie op www.hortgro.co.za.

Die Deciduous Fruit Development Chamber (DFDC) is n verteenwoordigende liggaam van opkomende boere wat meganismes in die sagtevrugtebedryf skep om: die hul integrasie in die hoofstroomekonomie en formele bedryfstrukture (dws die voorkoming van duplisering en die skep van nuwe strukture) strategies te bespoedig die kennisgaping tussen kommersile en opkomende boere te oorbrug regverdige praktyke te bevorder beter kommunikasie met en deur opkomende boere te bevorder die benutting van hulpbronne/-dienste deur opkomende boere met die steun van bestaande bedryfsdiensvermo, hulpbronne en kundigheid te verhoog

4. Belanghebbendes
HORTGRO is die spreekbuis van die sagtevrugtebedryf wat met regeringsowerhede en ander belangegroepe namens verskeie groeperings kommunikeer om produsente se belange te beskerm.
DIENSTE

Opleiding en navorsing
Kortkursusopleiding is een van die aanbiedinge by Landboukolleges. Snoeiwerk en die manipulering van sagtevrugte, dele en die funksionering van die sagtevrugteboom, ens word byvoorbeeld by Elsenburg gedek. Meer

n Raad, wat die produsenteverenigings en ander rolspelers verteenwoordig, gee leiding aan en hou toesig oor die aktiwiteite van HORTGRODIENSTE om maksimum rolspeler-inset, samewerking en kostedoeltreffende

503

besonderhede oor die kolleges kan in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding gevind word. Fruitgro Science Tel: 021 882 8470 www.dfptresearch.co.za Die hoofdoel is om navorsing op so n wyse te bestuur dat sowel die langtermyn- as die korttermynbehoeftes van die bedryf bevredig word. HORTGRODIENSTE streef daarna om hierdie proses te kordineer en om toegang te verkry tot fondse ten einde seker te maak dat daar te alle tye bevredigende navorsingsvermo beskikbaar is. Dit is ook van die uiterste belang dat navorsingsbevindings en ander tegniese inligting op doeltreffende wyse aan die produsent deurgegee moet word, dus tegnologieoordrag. Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Tel: 023 317 0983 joy@xpoint.co.za LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 www.arc.agric.za
Kry die besonderhede vir opleidingsverskaffers in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding.

akkerbou & tuinbou Sampioene en truffels

1. Oorsig
Besoek die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Sampioenboere se webwerf (SAMFA) by www.mushroominfo.co.za.

Philani Training & Development Solutions NPC Tel: 021 883 2490 www.philani.co.za Praktika Tel: 022 913 2933 SA Agri Academy Tel: 021 880 1277 www.agriacademy.co.za Suid-Afrikaanse Plantverbeteringsorganisasietrust Tel: 021 887 6823 www.saplant.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel 021 808 3728 www.cons-ent.com Departement Hortologie Tel 021 808 4900 www.sun.ac.za/horticulture

Fungikultuur is die proses waardeur voedsel, medisyne en ander produkte geproduseer word deur die verbouing van sampioene en ander fungi (soos truffels). Anders as plante wat van die son afhanklik is, maak sampioene staat op hul groeimedium vir voedsel en energie. Voorbeelde van hierdie voedsel-en-energiebron is kompos, hooi met n deklaag daaroor, saagsels en houtsplinters. Vier belangrike sampioensoorte word kommersieel verbou. Dit is die algemeen gekweekte sampioen, Agaricus bisporus, die Shiitakesampioen, Lentinula edodes, die oestersampioen, Pleurotus ostreatus, en die rysstrooisampioen (paddy-straw), Volvariella volvaceae. Die algemeen gekweekte sampioen is die belangrikste soort met die grootste geraamde globale produksie. Die meeste sampioene wat in supermarkte aangetref word, is kommersieel op sampioenplase verbou, dit wil s, in gekontroleerde, gesteriliseerde omgewings. Noulettende aandag is nodig om tussen eetbare en giftige sampioene te onderskei, aangesien daar geen enkele kenmerk bestaan waarvolgens alle giftige sampioene gedentifiseer kan word nie. Die term fynproewersampioen (gourmet mushroom) verwys gewoonlik na enige sampioen, behalwe die wit-en-bruin dwergsampioen wat algemeen in supermarkte aangetref word. Ongeveer 300 sampioensoorte beskik oor bekende medisinale kenmerke, en n verdere 1 800 soorte met potensile medisinale voordele is reeds gedentifiseer. Aftreksels van medisinale sampioene word aangewend om weerstand teen siekte te verbeter en liggaamsfunksies te normaliseer. Sampioene kan ook aangewend word in kleurstof vir wol en ander natuurlike vesels.

Vir inligting oor HORTGRODIENSTE beurse, kontak Retha Louw by retha@hortgro.co.za of 021 870 2900.

5. Publikasies en webtuistes
Verskeie sagtevrugte word gedek in Agricultural Marketing Commodity Profiles op www.daff.gov.za (gebruik die Publications-opsie). Dit sluit appels, appelkose, perskes, pere en tafeldruiwe in. n Aantal verbouerspublikasies kan ook op die DAFF-webwerf gekry word. Kry die Brochures en Production Guidelines onder die Publications-opsie: Apricots; Cherries; Plums. Verskeie brosjures oor hortigrafie kan van HORTGRODIENSTE bekom word, asook n publikasie oor sagtevrugtestatistiek. Besoek die webwerf www. hortgro.co.za vir meer inligting, of bel Retha Louw by 021 870 2900. Die SA Fruit Journal fokus op navorsing, nuus oor tegniese aangeleenthede en uitvoere. Besoek www.safj.co.za; bel 021 870 2900; of rig n e-pos aan christa@safj.co.za n Reeks pamflette wat kernvrugte- en steenvrugtesiekte, plae en ander onderwerpe dek, is beskikbaar by Fruitgro Science at tel. 021 882 8470 of e-pos erin@fruitgro.co.za. LNR Infruitec-Nietvoorbij het ook publikasies oor sagtevrugte. Rig n e-pos aan booksalescape@arc.agric.za of bel 021 809 3305. Die transformasiepublikasies, New Leaves en New Blossoms and nou New Trees, asook brosjures oor die maatskaplikeveranwoordeliksheidsprogramme is beskikbaar by HORTGRODIENSTE . Bel Retha Louw op 021 870 2900 of rig e-pos aan retha@hortgro.co.za. Ons dank HORTGRODIENSTE vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Belanghebbendes
Boland Mushrooms Forest Fresh Mushrooms Tel: 023 344 3662 Tel: 044 533 9161 bolandmushrooms@compnet. co.za Gautengse Ekonomiese Ontwikkelingsagentskap Bol Forest Fruits (GEDA) Tel: 082 900 0706 Agricultural Hub initiative www.wildmushrooms.co.za Mudunwazi Baloyi Tel: 011 833 8750 Bonbello Mushrooms Tel: 083 755 3034 Highveld Mushrooms Tel: 011 317 5300 www.highveldmushrooms.co.za Chantarelle Mushrooms Tel: 031 777 1755 touzel@iafrica.com International Society for Mushroom Science besoek www.isms.biz Country Mushrooms Tel: 011 974 4043 / 447 6743 www.countryfoods.co.za/ Isikhowe Mushroom Research mushrooms.htm & Training Centre (Cedara) Tel: 033 343 8164 Denny Mushrooms Tel: 0861 188 183 Hierdie sentrum is deel van die www.denny.co.za veldtog om armoede en swak

504

voedselsekuriteit in die landelike 1616 of e-pos Phyllis@ecoafro. gebiede van KwaZulu-Natal te com. verlig. South African Gourmet Mushroom Academy The Jungle Berry Company Tel: 021 881 3586 / 082 749 8553 Tel: 021 874 1020 www.mushroomacademy.com www.jungleberry.co.za LNR-Infruitec-Nietvoorbij Sampioennavorsingsentrum Dr. W. A. Smit 082 749 8553 Deur die sampioenprogram van die LNRNavorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNRNIPB) is betekenisvolle bydraes tot armoedeverligting gemaak. Gemeenskappe word opgelei en n produksie-infrastruktuur gevestig om oestersampioene vir hul eie en plaaslike markte te produseer. Kontak dr. Susan Koch by KochS@arc.agric.za of praat met haar by 012 808 8000. Medallion Mushrooms Tel: 021 880 1135 tim@medallion.co.za Northern Cape Mushrooms Tel: 053 871 1170 ncmushrooms@telkomsa.net Nouvelle Mushrooms www.nouvelle.za.net Ocean Mushrooms Tel: 028 284 9278 oceanmushrooms@telkomsa.net Rhodes-universiteit Tel: 046 603 8443 j.dames@ru.ac.za jo@mycoroot.com SEED Gourmet Mushrooms Project buymushrooms@seed.org.za www.seed.org.za Shrooms, wat in Newcastle, KwaZulu-Natal, gebaseer is, verkoop n sampioenproduksieen besigheidsaanvangspakket. Hulle gee raad aan klinte oor die verskillende bemarkingstegnieke wat beskikbaar is en bied seminare aan oor die kweek van sampioene. Die aanvangspakket sluit n instruksiehandleiding in. Daar is ook n nuusbrief beskikbaar. Kontakbesonderhede is 082 939 Kry die Edible Fungi Associationskakel op die webwerf. South African Mushroom Farmers Association Tel: 012 665 2210 www.mushroominfo.co.za Die South African National Collection of Fungi, wat ongeveer 60 000 eksemplare aanhou, is nasionaal asook internasionaal onder die akroniem PREM bekend. Die naam PREM is van die stad afgelei waarin die versameling gele is, naamlik Pretoria (PRE), en die M definieer die versameling as mikologies (swamkundig). Die LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB) is die beskermheer van die versameling. Vir meer inligting, kontak dr. Elna van der Linde by VDLindeE@arc. agric.za of 012 808 8000. Sylvan Africa Tel: 012 665 2210 marlizen@sylvaninc.com www.sylvaninc.com Porcini Mushrooms Tel: 021 874 1020 www.grapenet.co.za Tropical Mushrooms Tel: 014 577 2680 / 0071 www.tropical.co.za Truffles of Africa Tel: 072 538 1707 www.trufflesofafrica.co.za Tshwane University of Technology Dr. T. Regnier regniert@tut.ac.za Wild Mushroom Tel: 021 881 3586 www.wildmushroom.co.za Soek die Mycotourism-opsie op die webtuiste.

akkerbou & tuinbou Sigorei

1. Oorsig
Sigorei (Cichorium intybus) is n lid van die sonneblomfamilie en produseer n lang, spitsvormige wortel. Dit word al baie jare lank gebruik, omdat dit n heilsame uitwerking op die mens se spysverteringstelsel het (lees na oor die gesondheidsvoordele van sigorei op www.chicory.co.za). Die wortels van sigorei word gedroog, gemaal en as plaasvervanger vir koffie gebruik. Sigorei word ook alom gebruik in drankies as n mengsel saam met koffie en as n bestanddeel van troeteldierkos en ontbytkosse. Sigorei is in 1895 vir die eerste keer kommersieel in Suid-Afrika verbou in die Alexandri-distrik in die Oos-Kaap. Die meeste van Suid-Afrika se sigorei word nog daar verbou en die sigoreibedryf is n groot verskaffer van werksgeleenthede. Suid-Afrika produseer jaarliks 25 000 ton sigorei. Chicory SA in Alexandri koop die geoeste sigoreiwortels by boere, droog en rooster dit, en verkoop dit aan maatskappye soos Nestl International in KwaZulu-Natal en National Brands in Johannesburg, vir die produksie van drankies soos koffie-sigoreimengsels.

2. Plaaslike sakeomgewing
Daar word met sigorei geboer onder kontrak aan Chicory SA. Daar is geen beperking op die hoeveelheid sigorei wat ingevoer word nie. Invoere is veral n bedreiging vir die bedryf as die rand sterk is. Ten spyte van die feit dat die getal produsente die afgelope tien jaar verminder het, het verbeterde tegnologie en bestuur die volume sigorei, wat in Suid-Afrika geproduseer word, op dieselfde vlak gehou. n Toename in invoere is egter besig om die volume af te dwing. Sigorei is tradisioneel n gewas wat net die ren nodig het om te groei en waarvan die beste oeste van die kus kom. N die verandering in weerpatrone die laaste jare, word sigorei egter nou op sommige plekke deur besproeiing natgelei. Die produksie van sigorei is arbeidsintensief (onkruidbeheer en oeswerk word met die hand gedoen) en arbeidskoste behels n groot deel van die invoerkoste. n Ander sigorei word in die Wes-Kaap gekweek en geproduseer, wat verskil van die sigorei wat by koffie gevoeg word of op sy eie gedrink word. Dit is n lid van die Asteraceae- (sigorei-) familie, en staan ook as witloof of Brusselse lof bekend. Die voedsame geel-en-wit blare kan gebruik word om heerlike slaai, sop en ander disse te maak. Hierdie kultivar word hidroponies in Kaapstad gekweek en deur Woolworths, Pick n Pay en Freshmark as n vars groente verkoop. Dit is nie tot n bepaalde seisoen beperk nie en is deurgaans beskikbaar, hetsy vir somerslaaie of wintersoppe. Die hele blaar is eetbaar, dus word absoluut niks vermors nie. Besoek die webtuiste www.endivia.co.za vir meer inligting.

3. Publikasies en webtuistes
Vind die Production Guidelines: Mushrooms dokument onder die Publications- en Brochures-opsies by www.daff.gov.za. Step by Step Guide on growing mushrooms ISBN 978-0-620-42224-6. Daar is ook n DVD wat uit drie dele bestaan. Bestel by www.ecoafro. com of kontak Shrooms by 082 939 1616. Pocket Guide: Mushrooms of South Africa deur Marieka Gryzenhout. Lees nog by www.gardeningeden.co.za. Commercial mushroom production in South Africa. Bulletin 418. A. Eicker. Departement Plantkunde. Universiteit van Pretoria. Growing Gourmet and Medicinal Mushrooms, derde uitgawe (2000). Paul Stamets (574 bladsye, 510 figure, ISBN 1-58008-175-4, Ten Speed Press). Beskikbaar via www.amazon.com en www.kalahari.net. Dit kan ook gratis by www.ebook3000.com afgelaai word.

3.

Nasionale strategie en regeringskontakte

Vind Food Safety and Quality Assurance by www.daff.gov.za, webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye.

505

4. Belanghebbendes
Chicory SA Beperk is in die Oos-Kaap gesetel, en sy produkte word plaaslik sowel as internasionaal aan vervaardigers en verbruikers bemark. Chicory SA se produkte sluit in gedroogde sigorei, geroosterde sigorei en vloeibare sigorei-ekstrak, sowel as suiwer, kafeenvrye sigorei wat aan die plaaslike mark verskaf word. Chicory SA verskaf ook noodsaaklike bestanddele aan die vervaardigers van n verskeidenheid topverkoper-handelsmerke wat kommersieel in groot kettingwinkels beskikbaar is. Besoek www.chicory. co.za of bel 046 653 0048. Die Suid-Afrikaanse Sigoreiprodusenteorganisasie is by hierdie nommer ook beskikbaar.

diversiteit het egter ook nadele ten opsigte van wisseling in die gehalte van dieselfde kultivar in verskillende streke. Sitrusproduksie fokus hoofsaaklik op uitvoer en word dus in ho mate aan mededinging blootgestel. Dit is dus deurslaggewend om n goeie (kostemededingende) posisie te handhaaf, vrugte van hoogstaande gehalte te lewer (wat beteken dat hulle aan plantgesondheidstandaarde moet voldoen) en op die hoogte te bly van veranderinge in wreldmarktendense.

2. Interessante inligting vir kwekers

Sitrusverbeteringsprogramme en kwekerypraktyke
Die meeste sitruskwekerye in Suider-Afrika neem aan die Sitrusverbeterings program (SVP) deel. Die SVP bedien die sitrusbedryf deur n gesentraliseerde okuleerhoutverskaffingsplaas (Sitrusmoederblok of SMB) naby Uitenhage, nie ver van Port Elizabeth nie. Tans verskaf die SMB alle gesertifiseerde voortplantingsmateriaal aan geakkrediteerde kwekerye. n Kernblok van virusvrye materiaal van alle kultivars word by die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse op Nelspruit in stand gehou.

5. Publikasies en webtuistes
Twee publikasies kan van die LNR bestel word: Chicory, n brosjure wat van die LNR in Roodeplaat bestel kan word. Kontak 012 841 9611 of faks 012 808 0844. Processing of Industrial Crops (chicory, coffee, sugar cane, tea) kan van die LNR in Silverton bekom word. Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za. Notas oor sigorei kan op Chicory SA se webtuiste, www.chicory.co.za, aangetref word. Besoek http://chicoryusa.com
Bronne: www.chicory.co.za; www.endivia.co.za en Farmers Weekly, 10 Desember 2010, die artikleRevitalising local chicory. Ons dank aan Paul Griffiths van Chicory SA vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

Onderstamme
In die 1980s en die 1990s het Troyer- en Carrizo-citranges en Swinglecitrumelo geleidelik die gewildste onderstamme geword. Hierdie aspek is belangrik vir toekomstige mededingendheid, omdat dit die Suider-Afrikaanse sitrusbedryf in staat stel om vrugte van ho eetgehalte te produseer. Die Suider-Afrikaanse sitrusbedryf ding mee met sitrusproduksiestreke soos Argentini, Uruguay en Australi, waar drieblaarlemoen-onderstamme verkies word omdat dit die entloot meer bestand teen koue maak.

Planttyd en prosedure
Aangesien die meeste kwekerye bome in houers produseer, is die tyd wanneer die boord gevestig word, nie krities nie. Die beste planttyd in kouer, winderige gebiede is egter die vroe lente (September/Oktober). Kwekerybome word gewoonlik op 60 tot 70cm hoog afgesny om raamontwikkeling op n hoogte van 40 tot 60cm te laat plaasvind. Daar is deesdae belangstelling in die plant van opgeleide ongesnoeide bome vir vroer produksie in stadiggroeiende streke soos die Wes-Kaap.

akkerbou & tuinbou Sitrusvrugte

Raadpleeg ook die hoofstuk Vrugte

Spasiringstendense
In sekere gebiede, veral in die warm klimaatstreke, is daar die neiging om sitrus in groepe te plant. Weens die verhoogde vestigingskoste en die behoefte om op ekonomiese gebied vroer gelyk te breek, asook die behoefte om sonlig-, spuit- en plukvriendelike bome te h, is daar n beweging om aanplantingsdigthede te verhoog. Die nuwe golf tegnologiese ontwikkeling in boomgrootte-instandhouding, veral snoei, gee aan sitrusprodusente die selfvertroue om bome digter op mekaar te plant. In die warmer streke waar Valencia-lemoene en pomelos geproduseer word, is spasiring in die algemeen 7 x 3 meter of 6 x 3 meter, terwyl dit in die koeler streke waar Natal-lemoene, Clementine en Satsuma-losskilnartjies geproduseer word, self 6 x 3 meter of 4,5 x 2 tot 5 x 2 meter is.

1. Oorsig
Sitrus beslaan die volgende bre kategorie: lemoene, sagte sitrus, pomelos, suurlemoene en lemmetjies. Die vrugte kan vars geet word, of verwerk word vir die vervaardiging van vrugtesap, sapkonsentrate en drovrugte. Die skil van sitrusvrugte kan ook verwerk word tot vlugtige olie, wat deur geurselmaatskappye gebruik word om bepaalde smake by drankies en voedsel te voeg, deur farmaseutiese maatskappye en die kosmetiekbedryf, en in aromaterapie. Die streke waarin sitrus verbou word, ondervind uiteenlopende klimaatstoestande, byvoorbeeld: die halftropiese gebiede van die laagliggende oostelike kusstreek (Zimbabwe en Mosambiek, en die provinsies Limpopo, Mpumalanga en KwaZulu-Natal van Suid-Afrika) die hor liggende, subtropiese gebiede (Nelspruit, Letaba en die middelveld van Zimbabwe) die koel kusgebiede van die Oos- en Wes-Kaap Die noordelike en oostelike gebiede van suider Afrika is somerrenvalgebiede, terwyl die Wes- en Suid-Kaap n mediterreense tipe klimaat met winterrenval geniet. In die Oos-Kaap kom n bimodale renvalpatroon voor, en ren dit meesal in die lente en herfs. Hierdie bre klimaatswisseling van halftropies tot mediterreens het n hele aantal besliste voordele, aangesien n groot verskeidenheid kultivars met sukses van laat in Februarie of vroeg in Maart tot laat in September en die middel van Oktober geproduseer kan word. n Natuurramp of n ramp wat met plantgesondheid te make het, kan ook nie al die streke in gelyke mate raak nie, en die aanbod van vrugte uit Suider-Afrika in sy geheel is dus van jaar tot jaar betreklik bestendig. Hierdie

Grondvoorbereiding voor aanplanting

Die hopotensiaalgrond van die noordelike gebiede (met min indien enige behoefte aan pH-regstelling) word gewoonlik net met n skeurploeg geploeg en die grondvoorbereidingskoste is dus redelik laag. In die WesKaapse streek word baie geld bestee aan die behoorlike ploeg, eers met n skeurploeg en dan weer met n ploeg. Grond-pH-regstelling en ander verbeterings (fosfor, soms mikro-elemente) word by die dubbele ploegaksie gevoeg. Duur ondergrondse dreineringstelsels is dikwels nodig. Verder word wyd geglo dat op-erding bykomende dreinering verskaf. Dit word ook gebruik waar grond n ho klei-inhoud het.

Windskerms
Feitlik alle sitrusboorde in Suider-Afrika het windskerms. Verskillende soorte windskerms is getoets en word algemeen gebruik. Die bes aangepaste windskermboom oral in Suider-Afrika is die kasuarisboom (Casuarina cunninghamiana Miq.). Pinus radiata D. Don en die Australiese silwereik (Grevillea robusta A. Cunn) word soms gebruik. In die Wes-Kaap word bladwisselende windskermbome dikwels ingespan as sekondre windskerms saam met kasuarisbome. Di bladwisselende bome sluit die

506

Italiaanse els (Alnus cordata) en Chinese populier (Populus simonii [syn. P . obtusa]) in.

Uitvoer
Een en sestig persent van Suid-Afrika se oes word uitgevoer, die res word plaaslik as varsprodukte verkoop of na die verwerkingsbedryf gekanaliseer. Ons belangrikste uitvoermarkte vir lemoene is die Midde-Ooste (25%), die Verre-Ooste (23%), VK en EU (19%). Die volgende grootste sitrusoes, pomelos, word na die Verre-Ooste (63%) en die EU (30%) gestuur. Teen 68%, is die EU ons grootste mark vir lemoene, gevolg deur die Midde-Ooste (24%). Inligting oor die hoeveelheid sitrus wat verpak en verskeep is, verskyn op die webtuiste van die Sitruskwekersvereniging by www.cga.co.za. In die sitrusseisoen word hierdie inligting weekliks bygewerk. Alle boere wat sitrus vir die uitvoermark kweek en die heffing betaal, uitvoerders wat by die FPEF (Fresh Produce Exporters Forum) geregistreer is en lede van die Sitrusbemarkingsforum het toegang tot hierdie inligting. Stuur n e-pos aan gloria@cga.co.za om toegang tot die inligting te verkry. By www.cga.co.za klik op Recommended Usage Restrictions For Plant Protection Products On Southern African Export Citrus. Die dokument is deur Vaughan Hattingh (Citrus Research International) en Paul Hardman (Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika) saamgestel, en word twee keer per jaar bygewerk. Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) oudit Suid-Afrikaanse varsprodukte-ondernemings om seker te maak dat hulle aan die nuwe vereistes ten opsigte van voedselveiligheid (wat op 1 Januarie 2004 van krag geword het) voldoen. Bron: South African Fruit Trade Flow September 2011, beskikbaar by www. namc.co.za.

Ry-orintasie
In die noordelike streke (streke met n laer breedteligging en dro winters) is dit nie so krities om rye te plant wat noord-suid loop nie, maar dit word steeds algemeen gedoen. In die meer suidelike breedteliggings waar die sonstrale teen n skuinser hoek val en waar ren of dou die boom soms vir lang periodes tydens oestyd nat hou, is dit noodsaaklik om rye te plant wat noord-suid loop.

Besproeiing en besproeiingsvoeding
Mikrosprinkelbesproeiingstelsels onder bome word meestal gebruik, terwyl oorhoofse sprinkelbesproeiing steeds in sommige boorde gebruik word. Die afgelope tyd het die gebruik van drupbesproeiingstelsels ook toegeneem. Drupbesproeiingsvoeding word toenemend gebruik vir die beheer van pH en elektriese geleidingsvermo van n gebalanseerde voedingsoplossing wat daagliks verskaf word om wortelstelselontwikkeling te beperk in n poging om boomfenologie te beheer. Vooroesstres (beperkte of onvoldoende besproeiing), byvoorbeeld by Satsuma-losskilnartjies, is n aanvaarde praktyk om die eetgehalte van vrugte te verhoog.

Bemesting
Besluite oor die bemesting van produserende bome word uitsluitlik geneem op grond van die jaarlikse blaarontledingsdata van die blare van vrugvormende, eindstandige lote en die boord se geskiedenis met betrekking tot oes, vruggrootte, gehalte en vorige bemestingrekord. Fosfor en kalium word op die grond toegedien, terwyl magnesium en die mikroelemente (koper, boor, sink, mangaan en molibdeen) op die blare toegedien word wanneer dit nodig is. Grond-pH word reggestel deur kalsitiese of dolomitiese kalk by te voeg en waterpenetrasie of soutgehalteprobleme word deur die toediening van gips aangespreek.

4. Plaaslike sakeomgewing
n Analise van die sitrus-waardeketting word voorsien in die Citrus Market Value Chain Profile: 2010-2011 wat beskikbaar is by www.daff.gov.za.

Snoei
In sommige produksiestreke is daar n verskuiwing na selektiewe snoei met die hand of met pneumatiese snoeitoerusting. Die sye en toppe van bome in die meeste groot boorde word egter meganies gesnoei.
Bronne: CRI, G.H. Barry en Etienne Rabe

3. Internasionale sakeomgewing
Vind From the Desk of the CEO en Global Citrus Scan by Sitruskwekersvereniging se webtuiste, www.cga.co.za. Dit word weekliks bygewerk en bevat inligting vir sitruskwekers oor plaaslike en internasionale aangeleenthede wat die sitrusbedryf raak. Die sitrusproduserende lidlande van CLAM is Frankryk, Spanje, Marokko, Itali, Israel, Ciprus, Griekeland, Turkye, Egipte en Tunisi. Suid-Afrika en die VSA is geassosieerde lede. Besoek www.clamcitrus.org vir meer inligting. Die twee lande in die Suidelike Halfrond wat n noemenswaardige hoeveelheid sitruprodukte van alle soorte produseer (i.e. lemoen, suurlemoen, pomelo en sagte sitrus) is Suid-Afrika en Argentini. Ander Suidelike Halfronde lande, soos Brasili, produseer slegs n groot hoeveelheid lemoene. Die Southern Hemisphere Association of Fresh Fruit Exporters (SHAFFE) verteenwoordig varsvrugte-uitvoerders in die Suidelike Halfrond, insluitende Argentini, Australi, Brasili, Chili, Nieu-Seeland, Suid-Afrika, Swaziland, Uruguay en Zimbabwe. Besoek www.shaffe.net.

In Suid-Afrika word sitrusprodukte aan verskillende bemarkingskanale verkoop, byvoorbeeld aan varsproduktemarkte, informele markte (straatverkopers), of direk aan prosesseerders vir die maak van sap en drovrugte. Die vrugte word ook volgens bepaalde kontrakte direk aan groot- en kleinhandelaars verkoop. Die grootste deel word deur middel van uitvoeragente na ander lande uitgevoer. IDC Rehabiliteer Sitrusboerdery in die Oos-Kaap Deur gebruik te maak van n model wat moontlik kan sorg vir die hersamestelling van Suid-Afrika se landelike landbou, het die Industrial Development Corporation (IDC) n histories-benadeelde Oos-Kaapse sitruslandbougemeenskap gerehabiliteer en het dit terselfdertyd 362 nuwe werkgeleenthede geskep in n omgewing waar werkloosheid algemeen voorkom. Alhoewel die skema oorspronklik op nege opkomende boere gemik is, werk die IDC tans met nog ses boere om die skema verder uit te brei. Riverside Enterprises, n gevestigde sitrusboerdery, verpakkings- en bemarkingsmaatskappy, sal die lenings administreer en sal bemarkings-, voorligting- en administratiewe dienste voorsien om die boere op te lei om volwaardig, kommersieel lewensvatbare entiteite te word.
Bron: IDC Press, uitgereik, September 2011

507

5. Projekte en inligting vir nuwe boere

Die inligtingsbrosjure (kyk Publikasies en webtuistes) is n praktiese inleiding tot die kweek van sitrusvrugte. Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika (CGA) Transformasie Tel: 010 003 0206 Die Transformasieportefeulje van die CGA is geherstruktureer om n Transformasie-bestuurder (by CGA se kantoor in KwaZulu-Natal) en twee voorligtingsbeamptes (een in die noorde en een in die suide) in te sluit. Dit is hulle verantwoordelikheid om seker te maak dat mense wat tevore benadeel is, op betekenisvolle wyse op alle terreine van die sitrusbedryf betrek word. In 2005 het die CGA die publikasie Our citrus transforms die lig laat sien, waarin n aantal van die transformasie- en mentorskapaktiwiteite wat reeds in die sitrusbedryf voorgekom het, uiteengesit is. In 2008 is die boekie Women in citrus uitgegee en aan kwekers en belangstellendes uitgedeel, om enkele van die vroue van alle rassegroepe wat n bydrae tot die sukses van die sitrusbedryf in Suider-Afrika lewer, uit te lig. In 2009 is daar begin met werk aan n publikasie waarin die talle jeugdiges in die sitrusbedryf ondersoek word, is in 2010 uitgereik. Die jongste publikasie is Fruits of Success. Al vier boeke kan van die CGA-kantoor verkry word deur 031 765 2514 te bel of n e-pos te stuur aan Gloria@cga.co.za Sitrus-akademie Tel: Tel: 013 313 3364 www.citrusacademy.org.za Die Sikrus-akademie is aan die begin van 2005 as n afdeling van die Sitruskwekersvereniging tot stand gebring met die doel om n bemagtigende omgewing vir die ontwikkeling van vaardighede in Suid-Afrika se sitrusbedryf tot stand te bring. In April 2007 het die Akademie n afsonderlike artikel 21maatskappy geword, waarvan die aktiwiteite deur CGA-heffings befonds word. Bykomende projekbefondsing is ook van n verskeidenheid skenkers ontvang. Die Sitrus-akademie het die opdrag ontvang om vyf belangrike uitdagings aan te pak, naamlik die algemene lae vlak van vaardighede in die bedryf, diensbillikheid, eienaarskaptransformasie, die ontwikkeling van skaars en kritieke vaardighede, en die ontwikkeling van gehaltevaardighede. Die Akademie bestuur n beursfonds vir studente op elke valk van sekondre onderwys en by n groot verskeidenheid akademiese instellings. Die Akademie ontwikkel ook geskrewe en visuele materiaal en leerprogramme, help kwekers om hul behoeftes met betrekking tot die ontwikkeling van vaardighede te bepaal, en verteenwoordig sitruskwekers in verband met die ontwikkeling van vaardighede. Die webtuiste van die Sitrus-Akademie is ontwerp as n funksionele werktuig met behulp waarvan besoekers om beurse aansoek kan doen, n opleidingsdiensverskaffer kan opspoor of as een kan registreer, n kandidaat kan vind of n vakature kan registreer, werk kan vind of as werksoeker kan registreer, leerstof en leerprogramme kan aflaai, en inligting oor die jongste ontwikkelinge op die terrein van vaardighede-ontwikkeling kan opspoor.

van 47 sent per 15kg karton, stel hulle in staat om n aantal programme te befonds hoofsaaklik navorsings- en navorsingsverwante programme (siektebestuur, gentegreerde plaagbestuur en vrugtegehalteverbetering). Hierdie heffing strek oor vier jaar, dit wil s in 2016, sal die heffing verhoog word tot 56 sent per 15kg karton. Ander programme sluit in sitrusverbetering, marktoegang, gesondheids- en plantgesondheidsvraa gstukke, tegnologie-oordrag en bedryfstransformasie. Op versoek van produsente word bemarkingsinligting en logistiek ingesluit by die reeks dienste wat aan sitrusprodusente en -uitvoerders verskaf word. Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Di Raad sien toe dat Suid-Afrikaanse landbouprodukte aan internasionaal aanvaarde voedsel-, veiligheids-, gehalte - en versekeringstandaarde voldoen. Die Raad bevorder Suid-Afrikaanse produkte en internasionale vertroue in Suid-Afrikaanse produkte. Kontakbesonderhede van al hul streekstakke is op hul webtuiste beskikbaar. Sitrusbemarkingsforum Gesamentlike voorsitters: Stuart Symington en Justin Chadwick Sekretaresse: Gloria Weare gloria@cga.co.za Die Sitrusbemarkingsforum ontmoet tans drie keer n jaar, aan die begin van die sitrusseisoen, gedurende die middelseisoen en aan die einde van die seisoen. Uitvoeragente, kwekers van uitvoersitrus en ander belanghebbendes word die geleentheid gegun om aan hul menings uiting te gee en daar word besprekings gehou oor die verskeie markte. Beramings betreffende die verskeie goedereklassifikasies vorm ook deel van die besprekings en die vergadering is derhalwe bewus van waar die vrug gestuur gaan word en kan oorweging gee aan alternatiewe bestemmings en die uitvoeragente dienooreenkomstig adviseer. South African Citrus Processors Association Tel: 015 298 6001

Opleiding en navorsing
LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Tel: 013 753 7000 www.arc.agric.za Die ITSG in Nelspruit teel nuwe variteite en is ook die tuiste van die sitruskwarantynfasiliteit. Citrus Research International (Edms) Bpk (CRI) Tel: 013 759 8000 www.citrusres.com Die CRI, die navorsingsafdeling van die Sitruskwekersvereniging, het opdrag ontvang om die nodige navorsing en ontwikkeling met betrekking tot bepaalde tegniese aspekte te doen om vir Suider-Afrikaanse sitrus groter toegang tot die wreldmark te bewerkstellig. Die vraagstukke waarop die CRI fokus, is die ontginning van nuwe markte, die behoud van bestaande markte en die uitbreiding van toegang tot bestaande markte. Die marktoegangsoogmerk word deur al die komponente van die CRI se bedrywighede beklemtoon. Marktoegang is dus die kerndoelwit van al die CRI se werksaamhede, en nie net n onderafdeling van die CRI se bedrywighede nie. Sitrusnavorsing in Suider-Afrika behels verskillende programme. Elke program fokus op projekte in verband met n bepaalde probleem wat deur die sitrusbedryf gedentifiseer is. n Projekkordineerder hou oor die navorsing in elke projek toesig, en di navorsing kan deur verskeie instellings onderneem word. Tuinbouprogram. Markvereistes het die afgelope aantal jare verander, en navorsing is noodsaaklik om te verseker dat vrugte van die regte gehalte en met die regte raklewe aan die mark gelewer word. Dit is ook belangrik om die sitruskultivars en keuses te voorsien wat die mark vereis. Dit verg deurlopende evaluasie van nuwe kultivars en onderstamme in al die verskillende klimaatstreke. Siektebestuursprogram. Navorsing en dienste wat by die Siektebestuursprogram onderneem en gelewer word, fokus op al die voor- en na-oessiektes van sitrus wat van ekonomiese belang is. Gentegreerdeplaagbestuursprogram. Strategie om beide inheemse en ingevoerde plae volgens n bio-intensiewe benadering te bestuur, vereis voortdurende aanpassing namate veranderinge in plantbeskerm-

6. Belanghebbendes
Organisasies
Die hoofstuk oor vrugte in die algemeen bevat kontakbesonderhede vir die Fresh Produce Exporters Forum (FPEF) en ander relevante liggame. Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika (CGA) Justin Chadwick: Hoof- Uitvoerende Beampte Tel: 031 765 2514 www.cga.co.za Die Sitruskwekersvereniging van Suid-Afrika het n mandaat ontvang om die langtermynwinsgewendheid van sy lede te maksimeer. n Statutre heffing

508

ingsprodukte, plaagstatus en -verspreiding en tuinboukundige praktyke plaasvind. Sitrusverbeteringsprogramafdeling. Die sitrusbedryf steun swaar op die Sitrusverbeteringskema (SVS) om n voorraad siektevrye, rasegte voortplantingsmateriaal van ho gehalte aan kwekers te lewer. Die SVS bestaan uit n netwerk partye wat met mekaar saamwerk, en word deur die CRI gekordineer. Sitrusgrondvesblok: Uitenhage Tel: 041 992 5366 Universiteit Stellenbosch Departement Bewaringsekologie en Entomologie Die Sitrusgrondvesblok (Citrus Tel: 021 808 3728 Foundation Block) is vir die www.cons-ent.com vermenigvuldiging van sitrusvoortp lantingsmateriaal verantwoordelik. Departement Hortologie Kommersile sitruskwekerye koop Tel: 021 808 4900 enthout van die Grondvesblok aan www.sun.ac.za/horticulture om bome vir die bedryf te kweek. Departement van Plantpatologie Tel: 021 808 4799 Universiteit van Pretoria Departement van Plantproduksie www.academic.sun.ac.za/plantpath en Grondwetenskap Tel: 012 420 3224 www.up.ac.za

Malelane Sitruskoperasie Bpk Tel: 013 790 0391 Mouton Citrus (Edms) Bpk Tel: 022 921 3405 www.moutoncitrus.com Onderberg Verwerkings Koperasie Tel: 013 790 1146 Patensie Citrus Co-operative Tel: 042 283 0303 www.patensiecitrus.co.za River Bioscience Tel: 041 583 3464 www.riverbioscience.co.za Riverside Enterprises Tel: 083 702 3746 www.capefruits.co.za Sunday River Citrus Company Tel: 042 233 0320 www.srcc.co.za

Sunpride Tel: 021 794 7600 www.sunpride.co.za Tomahawk Citrus (Edms) Bpk (Malelane) Tel: 013 792 4402 /4590 /4592 Univeg Export SA Tel: 021 880 1707 www.univeg.com Valor Citrus Processors (Edms) Bpk Tel: 042 233 0438 www.valor.co.za Vital Bugs Tel: 087 751 0279 www.vitalbugs.co.za

Maatskappye
Die lyste uitvoerders is by www.fpef.co.za beskikbaar, en n ledelys is beskikbaar by www.cga.co.za. Citrus & Subtropical Consultancy Service Tel: 015 516 4481

Konsultante en ander
South African Citrus Consulting Association (SASSCON) Tel: 015 795 5182 / 083 629 3806 tom@fromabove.co.za

Advanced Citrus Solutions Tel: 042 234 0136

African Realty Trust soek Letaba Citrus Processing Du Roi Nursery Tel: 015 345 1650 ALG Boerdery www.duroinursery.co.za Tel: 022 921 3544 www.algestates.com Goedehoop Citrus Bpk Tel: 022 921 8100 Alliance Fruit www.ghcitrus.com Tel: 083 642 6806 http://alliancefruit.co.za Granor-Passi (Edms) Bpk Tel: 015 298 6000 Ambrosia Citrus Estate soek www.granorpassi.co.za Alliance Fruit Houers Koperatief Bpk Cape Fruit Processors Bpk Tel: 015 345 8100 Tel: 013 790 3015 www.capefruits.co.za Katope soek Univeg Capespan (Edms) Bpk Tel: 021 917 2600 www.capespan.co.za Cedarpack Tel: 022 921 2636 / 082 551 1703 Colors Fruit SA (Edms) Bpk Tel: 021 807 5000 www.colorsfruit.com Crookes Brothers Bpk Tel: 039 978 3850 www.cbl.co.za LG Juices (Edms) Bpk Tel: 022 921 3544 Letaba Citrus Processing Tel: 015 304 4000 / 012 804 7023 www.letaba.com Lona Trading Tel: 021 481 8200 www.lona.co.za Magaliesberg Sitrus Maatskappy Bpk Tel: 012 256 9000 www.magaliescitrus.co.za

Dole SA Tel: 021 914 0600 http://dolesa.co.za

Futuregrowth Agri-fund Tel: 021 659 5300 www.futuregrowth.co.za

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuiste www.daff.gov.za en kies Publications en Agricultural Marketing vir inligting oor die Citrus Market Value Chain Profile: 2010-2011. Die inligtingsbrosjure Cultivation of citrus kan ook by www.daff.gov.za geraadpleeg of afgelaai word. Kies Publications en dan Info Pak in die kieskolom. Dit is n praktiese inleiding tot die kweek van sitrusvrugte. Die Sitruskwekersvereniging publiseer elke jaar teen Mei n inligtingstuk oor sitrusstatistiek. Di publikasie is gratis tot beskikking van sitruskwekers en lede van die Fresh Produce Exporters Forum (FPEF). Ander belangstellendes kan die publikasie bestel deur Gloria@cga.co.za te kontak. The Cultivation of Citrus (2de uitgawe, 2006) en Citrus pests in the Republic of South Africa is twee uitgawes wat deur die LNR se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse uitgegee word. Tel: 013 753 7000 Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za om die pamflet Processing of citrus fruit (grapefruit, lemons, oranges) te bekom. Die webtuistes van die betrokke verenigings is n uitstekende bron van inligting, bv. www.cga.co.za and www.citrusres.com. Die CRI-webtuiste bevat plaaslike en internasionale skakels.
Ons bedank graag die CGA, wat ons konsephoofstuk gelees het, en vir hul terugvoering en voorstelle.

509

akkerbou & tuinbou Snyblomme

1. Oorsig
Suid-Afrika het n diverse en uiters geskikte natuurlike omgewing vir die produksie van blomme. Binne- en buitenshuise produksie vind regoor die verskillende klimaatstreke van Suid-Afrika plaas. Die algemeenste produkte sluit die volgende in: rose, angeliere, krisante, proteas, loof, gipskruid en Limonium (papierblom), en n wye reeks blomme wat van saad gekweek word, soos Lisianthus, Delphinium (ridderspoor), Helianthus, Craspedia, Carthamus, asook grasse Suid-Afrika se inheemse blomme soos Gladioli, Nerina, Freesia en Gerberas het baie jare se intensiewe navorsing ondergaan in Europa en het wreldwyd vername gewasse geword. Blombolle word ook in groot getalle in n groot verskeidenheid spesies geproduseer. Produksie is bestem vir beide die plaaslike mark en verskillende uitvoermarkte Suid-Afrika is die voorste uitvoerder van protea plukblomme, wat vir meer as die helfte proteas wat op die wreldmark verkoop word, rekeningskap gee. Die grootste konsentrasie van Suid-Afrikaanse proteas en die sogenaamde fynbos (Cape greens) is in die Wes-Kaap. Uitvoermarkte sluit in Europa, die Midde-Ooste, Asi, Australi en die VSA.
Bronne: Jac Duif en die SA Yearbook 2010-11 wat by www.gcis.gov.za gekry kan word.

1. Massiewe kapitaaluitgawes (gewoonlik miljoene rande) 2. Uitgebreide tegniese kennis n kweker doen gewoonlik kennis binne n familiebedryf op 3. Intensiewe, volhoubare daaglikse bestuur 4. n mark is die belangrikste die oorvoorsiening van gewasse op die plaaslike mark kom dikwels voor wat lei tot n afwaartse neiging van pryse. Die uitvoermark is nuut en steeds besig om uit te brei, maar verg sorgvuldige markbeplanning. Volgens n tegniese dokument by die World Bank, word die volgende voorvereistes vir die Suid-Afrikaanse blomhandel gestel: 1. Basiese markgeleentheid. n Mens moes al die produk verkoop het voordat daar met die onderneming begin is of u moet weet waar daar n mark vir die produk bestaan voordat dit geplant word. Toegang tot Europa is moeilik en duur. Daar is dikwels n ooraanbod en dit is die boere wat aan die kortste ent trek. 2. Beskikbaarheid van volhoubare menslike kapitaal. Menslike kapitaal in die vorm van geleerde en toegewyde mense wat bereid is om die risiko te loop word vereis. Suid-Afrikaanse arbeid is, vergeleke met die res van Afrika, nie meer goedkoop nie. 3. Minimale vlak van infrastruktuur. Dit het betrekking op die beskikbaarheid van lugvrag, verkoelingsfasiliteite, paaie, telekommunikasie, ens. Ook van belang is n interne infrastruktuur wat verband hou met kweekhuise, besproeiingsvoeding, plaagdoderstelsels, verhitting en verkoeling, en bergingsfasiliteite. 4. Finansieringsrelings. Hokapitaalbelegging is n voorvereiste. Voordat u met n nuwe plaas begin, is n uitvoerige besigheidsplan nodig. Kwessies soos die weer, grondsoorte, watergehalte, bemesting en spuitprogramme moet aangeroer word. Konsultante kan dalk met behulp van n kontrolelys werk, wat sal help om die geleenthede of swakhede van u voornemende onderneming te identifiseer. 1. Johannes Maree 082 564 1211 (Tegniese adviseur algemeen) 2. Leon Hefer 011 416 6069 / 082 789 0499 [Alstroemeria (Inkalelies)] 3. Jac Duif 082 443 1755 (Blomme van saad) 4. Hentie Boshoff 018 290 6019 (Markinligting en beplanning) 5. Louise de Klerk 013 752 4247 (Tegniese adviseur: Gerberas) Arend Doorduin 082 577 6507 arend.doorduin@gmail.com 6. (kwekeradvies, tegniese advies, lewensvatbaarheidstudies)

2. Plaaslike sakeomgewing
Die Multiflora blomveiling is verreweg die belangrikste en gerieflikste bemarkingskanaal vir plaaslike bemarking. Die veiling, by City Deep bied daaglikse veilings aan van Maandae tot Saterdae vanaf 07:00 waar die vernaamste agente en groothandelaars blomme koop. Die veiling is markgedrewe en pryse vir produkte word deur vraag en aanbod bepaal. Vir nuwelinge in die bedryf is n besoek aan Multiflora absoluut noodsaaklik om die hartklop van verkope in die blomkwekerybedryf in Suid-Afrika te sien. Kontak 011 613 4011, e-pos info@multiflora.co.za of besoek www. multiflora.co.za vir meer inligting. Daar ook n sterk netwerk van blomgroothandelaars, verspreiders en uitvoerders. Bunches for Africa koop, byvoorbeeld blomme van boere. Besoek www.bunchesforafrica.com vir meer inligting. n Ander voorbeeld is Flora Town wat altyd blomveilings gedoen het maar nou op invoer/uitvoer en groothandel/kleinhandel fokus. Skakel hulle by 011 548 0700. Die webwerf www.multiflora.co.za gee die kontakbesonderhede uit van blomwinkels, agente en blomgroothandlelaars in die Groter Johannesburg gebied.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Raadpleeg www.daff.gov.za webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye vir inligting en die kontakbesonderhede van die verskillende direktorate. Neem die Divisions-kiesopsie. Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com

3. Vir die nuwe toetreder

U wil dus n blomboer word? Potensile kwekers en beleggers moet vooraf nadink oor n paar baie belangrike feite. Die blombedryf is kompleks en vereis gespesialiseerde kennis en insette met die volgende vereistes:

5. Verenigings wat betrokke is

Suid-Afrikaanse Blomkwekersvereniging (SAFGA) Tel: 082 852 7258 www.saflower.co.za South African Flower Export Council (SAFEC) Tel: 021 870 2900 www.saflower.co.za

510

Skakel KwaZulu-Natal Cut- Skakel beide die South-African Flowers Association deur SAFGA. Protea Producers and Exporters (SAPPEX) en Protea Producers HORTGRODIENSTE of South Africa (PPSA) deur Tel: 021 870 2905 HORTGRODIENSTE. www.hortgro.co.za

Raadpleeg ook die relevante hoofstukke in hierdie handlboek, bv. Waterkweking en verbouing onder bedekking, Bemesting, ens.

Vragversenders en uitvoeragente
Agriver SA 011 394 6225 www.agriversa.co.za Bergflora 021 385 0160 www.bergflora.co.za Elro J Braak 012 803 1017 www.braaks.com Cape Mountain Flora 021 885 2420 www.capeflora.co.za Flora Exports www.dfg.nl Kairali Flora 011 483 3362 Living Gold 018 788 8500 www.livinggold.co.za Lonrho Logistics 011 571 0800 http://lonrhologistics.co.za Notren Trading 021 689 4907 www.notrentrading.com Oz Flora www.dfg.nl Plantwise 011 953 4540 www.plantwise.co.za Sky Services 011 390 2371 www.skyservices.co.za Uniflo Marketing 013 752 4530 www.unifloroses.com

6. Opleiding en navorsing
Agri Skills Transfer Network Tel: 012 460 9585 / 083 271 6378 www. agriskills.net Die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (LNR-ITSG) bied opleidingskursusse in die volgende aan: bestuur, algemene kwekerypraktyk, voortplantingsprosedures wat nodig is om die kwekery effektief te bestuur, en verbouing. Tel: 013 713 7000. Hortiserv (prof. Hentie Boshof) is betrokke by programme vir opkomende boere. Bel 018 290 6019. Lees oor BC Landscape Training and Consultancy by www.bclandscape. co.za. Nkeles Florist bied opleidingskursusse in blommerangskikking aan. Die nommer is 082 780 7443. Skakel Sandy Floral Academy by 083 461 6306 of stuur n e-pos aan, flowers.annette@gmail.com SAFEC bied in samewerking met die DLBV en die Gautengse Departement van Landbou n aaneenlopende opleidingsprogram aan wat gemik is op BEE, SME en landbouopleiding en ontwikkeling. SAFEC het hulle daartoe verbind om nuwe boere in die plukblomsektor by te staan, en Jac Duif is die kordineerder van hierdie nuwe projekte. Bel hom by 082 443 1755. Skakel die School of African Flower Design by 021 689 5266 vir basiese blomklasse. Kry besonderhede van toepaslike universiteite in die Blomkwekery- en kwekerygewasse hoofstuk.

Verskaffers van plantmateriaal

Anro Floral Farm 076 488 9626 www.anroflowermarket.co.za Ball Straathof 011 794 2316 www.ballstraathof.co.za De Beers Boedery 012 258 0396 www.debeersflowers.co.za Dekker Chrysanten SA 083 824 9355 www.dekkersa.co.za Emerald Green Horticulture 012 734 2687 www.emerald-green. co.za Hadeco Flowers www.hadecoflowers.com Living Gold 018 788 8500 www.livinggold.co.za Ludwigs Rose Farm 012 544 0144/5 www.ludwigsroses.co.za Roeloffs Nurseries 014 576 2362 www.roeloffs.co.za SAKATA Seeds 011 548 2800 www.sakata.co.za SAFROPA 012 258 8000 www.fides.nl Van Zanten SA www.royalvanzanten.com Lees oor AMABLOM, die handelsnaam waaronder alle blomme verkoop word wat deur by n gemeenskap van blomkwekervakleerlinge by die Timbali Tehnology Incubator en onafhanklike /gegradueerde blomkwekers geproduseer is. AMABLOM produseer oor die 5,5 miljoen blomme wat oral in die wreld verkoop word. Besoek www.amablom.co.za.

7. Maatskappye wat betrokke is

www.multiflora.co.za gee kontakbesonderhede van blomwinkels, agente en groothandelaars van blomme in die groter Johannesburg gebied. Die SAFGA-lidmaatskaplys dek kategorie soos blomkwekers, konsultante, verskaffers van kweekhuise, bemestingstowwe en groeimediums; vragversenders, uitvoeragente, ensovoorts.

8. Publikasies en webtuistes
Raadpleeg die webtuistes van rolspelers; begin by www.saflower.co.za en www.sappex.org.za. Undercover Farming word gratis na lede versprei. Dit hou hulle op datum met die jongste ontwikkelings in die bedryf en word versprei na inrigtings in Afrika en word oorsee gestuur. Besoek www.undercoverfarming.co.za. Kry besonderhede van Cut Flowers of the World: A Complete Reference for Growers and Florists deur Ben-Erik Van Wyk en Johannes Maree op die www.allbookstores.com webtuiste. www.lifeisagarden.co.za n bemarkingswebtuiste vir tuinbou Vind die Internasionale Protearegister op www.daff.gov.za. http://finebushpeople.co.za alles wat jy benodig om proteas aan te plant
Inligting verskaf deur Johannes Maree en die South African Flower Export Council

511

akkerbou & tuinbou Sojabone

Sien ook die hoofstuk oor Graan en Oliesade.

Die sojaboon verskaf plantproteen van goeie gehalte aan miljoene mense en diere, asook bestanddele vir talle chemiese produkte. Sedert die laat 20ste eeu het sojabone n belangrike rol gespeel in die verligting van hongersnood in die wreld. Die belangrikste produsente van sojabone is die Verenigde State van Amerika, Brasili, Argentini, China en Indi. Die invoertarief vir sojabone is 8% van die VAB-prys (Suid-Afrika is n netto invoerder). Die binnelandse prys (SAFEX) volg gewoonlik die invoerprys (gegrond op sojameel en -olie) na. Wat uitvoere betref, moet voldoen word aan fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde, en moet n sertifikaat van die Raad van Toesig op die Uitvoer van Bederfbare Produkte (PPECB-sertifikaat) verkry word.
Bron: SAGIS

1. Oorsig
Soja lewer n mielies, koring en rys die grootste oes ter wreld op. Dit is n uitstekende wisselgewas met duidelik waarneembare voordele vir die gewasse wat aangeplant word nadat die soja geoes is. Sojabone word hoofsaaklik in drolandtoestande verbou, veral in Mpumalanga, KwaZulu-Natal, die Vrystaat en Noordwes. (Raadpleeg die kaart op www.sppcom.com om te sien waar soja in Suid-Afrika verbou word). Afhangende van plaaslike toestande, word sojabone gewoonlik in November en Desember geplant. Die plant reageer op dag-nag-verhoudings, wat die reproduksieproses stimuleer. Indien daar in Januarie geplant word, sal die plant korter wees met n laer oespotensiaal, aangesien die dae gedurende die plante se groei korter begin word. Tydens rypwording word die blare geel en die voginhoud van die sade daal van ongeveer 65% tot 14% binne 14 dae indien weerstoestande droog en warm is. Suid-Afrika is n netto invoerder van ongeveer 600 000 ton sojameel, ongeveer 800 000 ton plantolie en ongeveer 50 000 ton voedselbestanddele van soja. Statistieke (bv oesskattings en invoere/uitvoere) is beskikbaar op die SuidAfrikaanse Graan Inligtingsdiens se webtuiste www.sagis.org.za. Sojabone is wreldwyd n belangrike bron van plantolie en proteen, en daar is toenemende belangstelling in sojaprodukte by mense wat gesonder wil lewe. Soja bevat beduidende hoeveelhede van al die essensile aminosure wat die mens nodig het. Sojabone kan as n groente geet word, maar kan ook tot sojamelk verwerk word. Sojasous kan van die ryp, gefermenteerde bone gemaak word, terwyl geroosterde sade as n vervanging van koffie gebruik kan word. Sojameel, wat ook uit sojabone vervaardig word, word as bymiddel en aanvuller in graanmeel, vleisprodukte en gesondheidsvoedsel gebruik. Sojaboonmeel is n baie ryk proteenvoer vir vee, terwyl die vegetatiewe gedeeltes van die plant as kuilvoer, hooi of weiding gebruik kan word. Dit kan ook as groenbemesting ingeploeg word. Soja-olie word gebruik by die vervaardiging van verf, linoleum, oliedoek, drukkersink, seep, insekdoder en ontsmettingsmiddels. Die lesitienfosfolipiede wat as n neweproduk van die oliebedryf bekom word, word as benattings- en stabiliseringsmiddel in die voedsel-, grimerings-, farmaseutiese, leer-, plastiek-, seep- en reinigingsmiddelbedryf gebruik. Sojaboonmeel en sojaproteen word by die vervaardiging van sintetiese vesel, kleefstowwe, tekstielplanering, waterdigting en brandbestrydingskuim gebruik. Die strooi kan ook gebruik word om papier te maak wat stywer is as papier wat van koringstrooi gemaak word. Vir inligting oor die gebruik van sojabone vir biobrandstof, kontak Rainbow Nation Renewable Fuels of besoek www.rnrf.co.za.

Besoek die volgende webtuistes: American Soybean Association (ASA) www.soygrowers.com Ohio Soybean Council en die Ohio Soybean Association www.soyohio.org World Initiative for Soy in Human Health (WISHH) www. wishh.org www.ussec.org US Soybean Export Council www.soyconnection.com n webtuiste wat inligting verskaf en deur die United Soybean Board (VSA) bestuur word. www.unitedsoybean.org United Soybean Board (USA) www.cmegroup.com Chicago Board of Trade (deel van die CME-groep) www.ift.org Institute of Food Technologists (US).

3. Plaaslike sakeomgewing
Die regulasies met betrekking tot die gradering, verpakking en bemarking van sojabone vir verkoop in die Republiek van Suid-Afrika is verkrygbaar op www.graansilo.co.za.

Die Suid-Afrikaanse sojaboonbedryf het n negatiewe handelsbalans: ons verbou nie genoeg soja vir eie gebruik nie. Geen statutre heffings is tans van toepassing nie en oliesade kan vrylik bemark word. Die Suid-Afrikaanse Termynbeurs bepaal op n daaglikse grondslag die binnelandse pryse. Die relatiewe pryse van ander graanprodukte, die wisselkoers, die beskikbaarheid van saad, die beskikbaarheid en koste aan wal van ingevoerde ruolie, sowel as aanplantings van ander oesgewasse, bepaal in groot mate die markvooruitsigte van sojabone. Die sojaboon-bemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Januarie en eindig op 31 Desember van die kalenderjaar.

4. Inligting vir boere

Redes vir die verbouing van sojabone: diversifisering weg van mielies toenemende vraag na veevoer toenemende sojavoedselproduksie biodiesel uit sojabone sojabone is een van die min oesgewasse wat in wisselbou met koring verbou kan word ten einde twee oeste per jaar te verseker wisselbouvoordele sluit groter opbrengste vir albei gewasse in, asook vereenvoudigde onkruid- en plaagbestryding aangesien Suid-Afrika soja moet invoer, is bemarking nie n probleem nie verhoogde plaaslike produksie sal die land miljoene aan buitelandse valuta bespaar
Bron: Grow soybeans with confidence, n brosjure uitgegee deur die destydse Proteennavorsingstrust, tans die Proteennavorsingstigting. Besoek www. proteinresearch.net.

2. Internasionale sakeomgewing
Sien die Monthly Bulletin op SAGIS se webtuiste vir die jongste inligting oor invoere/uitvoere.

512

5. Verenigings wat betrokke is

Graan SA (GSA) Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Olie- en Proteensadeontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za Suid-Afrikaanse Graan- en Oliesaadhandelsvereniging p.a. AFMA by 012 663 9097 Sonneblom- en Sojaboonforum Tel: 011 234 3400 Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Tel: 012 523 1400 www.sagis.org.za Soy Southern Africa Tel: 036 448 1605 / 082 802 1635 www.ssa.org.za SA Olieverwerkersvereniging (SAOPA) Tel: 082 533 0692 Faks: 086 627 7603 bakerjc@telkomsa.net

7. Maatskappye wat betrokke is

Vir n omvattende lys, besoek www.sagis.org.za klik op List of Co-workers en daarna op Soy Beans in die kieslys. A J Products & Kie Tel: 021 699 1030 www.ajproducts.co.za Agriocare Tel: 034 315 2741 Alpro Soya Tel: 011 226 8800 www.alprosoya.co.za Ayos Foods Tel: 015 491 5834 www.ayos.co.za Diva Nutritional Products Tel: 021 783 4111 www.diva.co.za Eden Manufacturing Tel: 036 448 1605 www.edenman.co.za Grainco Tel: 021 807 8900 www.grainco.co.za Capstone Seeds Tel: 033 330 4474 www.capstoneseeds.com GWK Bpk Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Good Hope International Beverages Tel: 021 529 3980 www.ghib. com Impilo Products Tel: 012 940 8665 / 562 0726 www.impiloproducts. co.za Kanhym Landgoed Tel: 013 249 7964 www.kanhym.co.za MBFi Tel: 082 921 8428 www.mbfi.co.za Metson Tel: 011 792 8968 www.metson.co.za Nutritional Foods Tel: 018 464 2113 www.nfoods.co.za NWK Beperk Tel: 018 633 1000 www.nwk.co.za Pannar Seed Tel: 033 413 9500 www.pannar.com Prodsure Tel: 012 252 3778 www.prodsure.co.za Phyto Nutraceuticals Tel: 021 783 5738 www.phyto.co.za Rainbow Nation Renewable Fuels Tel: 041 402 4000 www.rnrf. co.za Senwes Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Soya-Food South Africa Tel: 082 490 8000 www.soya-food.com SoyLites Tel: 076 632 1973 www.soycandles.co.za Specialised Protein Products (Edms) Bpk Tel: 018 293 9900 www. sppcom.com Stimuplant Tel: 012 802 0940 www.stimuplant.co.za Taste of Asia Tel: 021 706 7690 www.tasteofasia.co.za Daar word n Sojaontwikkelingstrust gestig om klein, medium en mikroondernemings (KMMOs) met die produksie en verwerking van soja te help. Die fokuspunt is kortkursusopleiding wat gepaste tegnologie, produkontwikkeling en tegniese konsultasiedienste sal benut en veral op klein, medium en mikro-ondernemings gerig is. Kontak Soy Southern Africa vir meer besonderhede.

6. Opleiding en navorsing
Sien ook hierdie opskrif in die hoofstuk oor Graan en Oliesade. Die Olie- en Proteensade-ontwikkelingstrust stel geld beskikbaar vir navorsing oor sonneblomme, sojabone en grondbone. Hierdie navorsing moet in die belang van produsente, verwerkers en verbruikers wees LNR-Instituut vir Graangewasse (LNR-IGG) Tel: 018 299 6100 www.arc.agric.za n Kortkursus oor sojaboonproduksie word op versoek aangebied. Olie- en Proteensadeontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za Proteennavorsingstigting Tel: 011 803 2579 / 1894 www.proteinresearch.net Specialised Protein Products Tel: 011 803 2579 / 1894 www.proteinresearch.net SPP het n wetenskaplike paneel met lede uit onder andere die Mediese Navorsingsraad, NoordwesUniversiteit en Wits wat aspekte van sojavoedsel ondersoek. Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2514 www.ufs.ac.za/plantsci Universiteit van KwaZuluNatal Departement Plantpatologie Prof. Mark Laing Tel: 033 260 5524 www.ukzn.ac.za Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondwetenskap Tel: 012 420 3809 / 223 www.up.ac.za

513

8. Publikasies en webtuistes
Wreld Sojaboon Navorsing Konferensie, Durban 2013 www.wsrc2013. co.za Soek Soyabean Market Value Chain Profile: 2010-2011 onder die Publications en Agricultural Marketing Commodity Profiles by www.daff.gov.za. Vind die verlag The South African Soybean Value Chain by www.namc.co.za. Production guidelines: growing soya beans 2010 kan gelees word onder die opsies Publications en Brochures op www.daff.gov.za. Your Guide to Successful Soybean Production n publikasie van die Landbounavorsingsraad se Graaninstituut Tel: 018 299 6100 of skryf aan e to jamesm@arc.agric.za. Skakel 012 842 4000 of rig e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die brosjure getiteld Processing of oil seeds (soy beans, sunflower). Kry Pannar se gids, die Soybean Production guide by www.pannar.com. www.sagis.org.za die SAGIS-webtuiste. Hier sal u statistieke (nasionale voorrade, produsentlewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitpryse, ens) en historiese inligting aantref. www.ssa.org.za, die webtuiste van Soy Southern Africa, wat skakels na n magdom tersaaklike webtuistes het verwerkers, sojaboonnavorsingslaboratoriums, sojaorganisasies, biotegnologie, verbruikers, sojaboongebruike, prysinligting en vele meer. Kry aantekeninge oor sojabone by www.agis.agric.za. Die webtuiste vir gespesialiseerde proteenprodukte, www.sppcom.com, bevat n lys van 63 publikasies, navorsingsverslae, ensovoorts. Lees oor die geleenthede wat nie-GM-soja bied op www.sppcom.com. www.ayos.co.za. U kan onder andere statistieke oor soja en voeding hier kry.
Ons wil SAGIS bedank vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

akkerbou & tuinbou Sonneblomme

Sien ook die hoofstuk Grane & Oliesade.

1. Oorsig
Sonneblom is in die kategorie grane en oliesade naas mielies en koring die derde belangrikste graangewas wat in Suid-Afrika geproduseer word. Die meeste sonneblom word in Noordwes, die Vrystaat en Mpumalanga geproduseer. Graanboere slaan maklik van mielies oor na sonneblom, en die meeste graanboere plant albei gewasse om hul boerdery te diversifiseer. Sonneblomsaad word primr gebruik in die vervaardiging van sonneblomolie en oliekoek. As die dop verwyder is, kan die saad geet word of kan olie daaruit vervaardig word. Die meeste sonneblomsaad word plaaslik bemark en as saad, veevoer of by olieperse vir die produksie van sonneblomolie gebruik. Die vernaamste funksie van sonneblomproduksie is die onttrekking van olie uit die saad. Die olie word daagliks in huishoudings, restaurante en verskeie voedselbedrywe gebruik. Sonneblom is n basiese grondstof in die vervaardiging van margarien en smere, en word daagliks deur miljoene mense gebruik. Sonneblom kan ook tot diesel verwerk word vir gebruik as biobrandstof in dieselenjins. Omdat dit so ryk is aan proteene, word oliekoek van sonneblomsaad gemaak. Oliekoekmeel word algemeen as veevoer gebruik. Sonneblomheelsade (vrugte) word as n versnapering verkoop nadat dit in oonde gerooster is, met of sonder sout. Sonneblom kan ook verwerk word as n alternatief vir grondboonbotter, naamlik sonbotter. In Duitsland word dit met rogmeel gemeng om Sonnenblumenkernbrot (letterlik: sonneblomheelsaadbrood) te maak. Dit word ook as volsaad verkoop en in slaai en ander geregte gebruik. Lateks of rubbermelk word ook uit sonneblom verkry, en eksperimente word gedoen om dit meer geskik te maak as n alternatiewe gewas vir die produksie van hipoallergeniese rubber. Die bemarkingseisoen vir sonneblom begin in Suid-Afrika op 1 Januarie en eindig op 31 Desember. Statistiek (bv. oesskattings, invoer en uitvoer ens) is beskikbaar op die Nasionale Departement van Landbou se webtuiste by www.daff.gov.za klik op die Publications-opsie in die kieslys en op die Suid-Afrikaanse Inligtingsdiens se webtuiste www.sagis.org.za.
Bron: Sunflower Seed Market Value Chain Profile 2010-2011 (Departement Landbou, Bosbou en Visserye; http://en.wikipedia.org/wiki/Sunflower.

2. Internasionale sakeomgewing
Sien die maandelikse nuusbrief op SAGIS se webtuiste vir die jongste inligting asook die Sunflower Seed Market Value Chain Profile 2010-2011 (Departement Landbou, Bosbou en Visserye) waarin Suid-Afrikaanse invoer en uitvoer ontleed word.

Suid-Afrika is nie n noemenswaardige rolspeler in die produksie en verhandeling van oliesade in die internasionale mark nie, aangesien dit slegs sowat 3% uitmaak van die sonneblomsaad wat in die wreld geproduseer word.

514

Suid-Afrika voer sonneblomsaad veral van die Russiese Federasie, Roemeni en Argentini in. Wat uitvoer betref, moet daar voldoen word aan fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde en n PPECB-sertifikaat (Perishable Products Export Control Board) moet verkry word. Die invoertarief vir sonneblomsaad bedra 9,4% van die vab-prys. Die SAOG-vryehandelsooreenkoms maak dit sinvol om sonneblomsaad ook uit SAOG-lande soos Malawi in te voer. Danksy die ooreenkoms is daar n onbelemmerde vloei van kommoditeite tussen lidlande en bowendien word geen tariewe gehef nie.
Bron: Sunflower Seed Market Value Chain Profile 2010-2011 (Departement Landbou, Bosbou en Visserye)

Is hierdie gewas droogtebestand? Die sonneblomplant het n diep penwortelstelsel met n fyn taknetwerk wat water kan benut uit dieper grondlae -- selfs dieper as 2m. As gevolg hiervan vaar sonneblom goed onder dro toestande in vergelyking met ander gewasse, veral in dieper grondsoorte of in grond met n watertafel, soos aangedui in die tabel hieronder. Dit is waarskynlik die belangrikste rede vir die gewas se gewildheid in die marginale gedeeltes van Suid-Afrika. TABLE 1. Opbrengspotensiaal in verhouding tot gronddiepte en renval vir leemgrond (kg/ha) Gronddiepte (cm) 40-60 60-80 80+ Renval (mm) 500 1 000 1 300 1 300 550 1 200 1 500 1 600 650+ 1 500 1 900 2 200

3. Plaaslike sakeomgewing
Kry die Regulations relating to the Grading, Packing and Marking of Sunflower Seed intended for sale in the Republic of South Africa by www.graansilo.co.za (klik op die Documents & Brochures-kieslysopsie).

Is daar ander voordele? Die insetkoste is relatief laag. Die groeiseisoen vir sonneblom is kort (sien illustrasie hieronder). Indien die droogtebestandheid van sonneblom in ag geneem word, is dit die ideale alternatiewe gewas in hopotensiaal-gebiede wanneer dit te laat is om mielies te plant. In vergelyking met graangewasse, benut sonneblom die voedingstowwe in die grond buitegewoon goed. Die belangrikste rede hiervoor is die fyn taknetwerk en uitgebreide wortelstelsel wat in aanraking kom met voedingstowwe wat nie deur ander gewasse benut kan word nie. Vertel my meer oor die bemesting wat benodig word. Dit is natuurlike raadsaam om eers n grondontleding te laat doen. U sal dan kan voortgaan met die akkuraatste bemestingprogram (sien hoofstukke oor Grondsoorte en Bemesting in hierdie boek) en kan sodoende onnodige bemestingkoste beperk. Indien die blare liggroen word en di laer af vergaan, beteken dit daar is n tekort aan stikstof. n Gebrek aan fosfor strem plantegroei. Waar geen grondontleding gedoen is nie, kan 50 tot 100 kg./ha. van n 3:2:1 (25) -misstofmengsel tydens aanplanting aangewend word, wat voldoende sal wees vir n opbrengspotensiaal van 1 000 tot 1 500 kg./ha. Is daar ander negatiewe aspekte wat nie gedek is nie? Die gewas is hoogs vatbaar vir skade wat deur vols aangerig word en om hierdie rede kan dit glad nie in sekere gebiede verbou word nie. Hoe diep moet die saad geplant word? Sonneblomsaad word relatief vlak geplant. In grond met n ho klei-inhoud word saad by n diepte van 25 mm. geplant. In sanderige grondsoorte kan saad by n diepte van tot 50 mm. geplant word. Vir die plantproses kan die belangrikheid van n goeie planter nie oorbeklemtoon word nie. Ten einde sonneblom aan te plant, moet die planter die saad egalig kan spasieer. Dit moet n doeltreffende dieptebeheermeganisme h en met drukwiele toegerus wees. Goeie kontak tussen die saad en die grond is noodsaaklik. Tydens ontkieming is die sonneblomplante egter veral sensitief vir gekompakteerde grond, wat beteken dat drukwiele slegs matige druk op die grond moet uitoefen om kompaktering te verhoed. Die kort groeiseisoen van sonneblomme, wat beteken dat dit oor n tydperk van ten minste drie maande geplant kan word, maak dit uiters geskik vir produsente wat gebruik maak van aanpasbare wisselbou- en/of braaklandstelsels. Sonneblomme is in elk geval n gewas wat slegs in n wisselboustelsel tuishoort. Hoe ver uit mekaar moet die rye wees? Die invloed van ryspasiring op sonneblomme is redelik beperk. Ryspasiring van 0.9 tot 1.0 meter word meestal toegepas, maar wyer spasies kan ook toegelaat word.

Die afgelope tien jaar word sonneblomsaad grotendeels aan die binnelandse mark verkoop. Baie min sonneblomsaad word uitgevoer. Dit kan daaraan toegeskrywe word dat die land oor die vermo beskik om die meeste sonneblomsaad te verwerk wat plaaslik verbou word . Suid-Afrika moet trouens sonneblomsaad invoer. Baie landboukommoditeitshandelaars (sien hoofstuk oor kommoditeitshandel) en produsente kan voordeel trek uit die vrye mark. Die prys van sonneblomsaad word teen invoerpariteit bepaal. Daar is geen statutre heffings nie en die regering meng hom nie in by die bemarking van oliesade nie. Vyf hoofvlakke kan in die sonneblomsaad-tot-sonneblomolie-waardeketting gedentifiseer word: sonneblomsaadprodusente saadpers-ondernemings (insluitende vervaardigers van veevoer) raffinaderye van ruolie (insluitende ingevoerde ruolie) groot- en kleinhandelaars verbruikers
Bron: Sunflower Seed Market Value Chain Profile 2010-2011 (Departement Landbou, Bosbou en Visserye)

4. Vir die nuwe toetreder

In watter soort grond kan ek plant? Sonneblomme pas relatief goed aan by n wye verskeidenheid grondsoorte. Tradisioneel is sonneblomverbouing egter beperk tot grondsoorte waar die kleipersentasie wissel tussen 15 en 55%, d.w.s. sanderige of leem- tot kleigrond. Op grondsoorte met n ligte tekstuur is plante vatbaar vir windskade in die saailingstadium, en om hierdie rede moet sodanige grondsoorte vermy word tensy u winderosie suksesvul kan bekamp. Wanneer plant ek? Sonneblom kan aangeplant word vanaf die begin van November tot die einde van Desember in die oostelike dele van die land, en tot en met middel- Januarie in die westelike dele. Die gewas is uiters sensitief vir ho grondtemperature wanneer dit opkom, en dit is veral in sanderige grond van die wes-Vrystaat en die Noordwesprovinsie waar hierdie probleem dikwels tot swak of wisselvallige plantdigtheid aanleiding gee. In streke waar grondtemperature hoog is in Desember, moet aanplantings voor die middel van November geskied of wanneer n tydperk van twee tot drie dae se koeler weer verwag word.

515

Wat van wisselbou? Sonneblomme behoort in n wisselbouprogram met ander gewasse verbou te word omdat: Die risiko van siektes en onkruid verhoog in die geval van monokultuur (verbouing van dieselfde gewas in dieselfde grond). n Opbrengs- en gehaltevoordeel word dikwels gemeet aan n opvolgoes van mielies of sorghum. Onkruid- en plaagprobleme verminder in die geval van n wisselbouprogram. Let egter daarop dat sekere onkruiddoders n lang residuele tydperk het en skade in die opvolggewas in n wisselboustelsel kan veroorsaak. Dit is dus belangrik om streng te hou by die aanwysings op onkruiddoderhouers. Enigiets anders? Doeltreffende onkruidbeheer is n voorvereiste vir ho sonneblomopbrengs. Dit kan geskied deur middel van n kombinasie van meganiese en chemiese praktyke. Jong plante is uiters sensitief vir sterk onkruidmededinging en kan nie vinnig genoeg ontwikkel om n volledige skadulaag te vorm wat onkruidsaailinge onderdruk nie. Die eerste ses weke na aanplanting is dus n kritieke tydperk vir die gewas. Opbrengs kan aansienlik verhoog word indien die lande onkruid-vry gehou word gedurende hierdie tydperk. Wanneer oes ek? Die oesproses moet begin sodra 80% van die sonneblomkoppe bruin is ten einde verliese weens volskade, platwaaiing en verstrooiing te beperk. Ontwikkelingstadia Die ontwikkelingstadia en gepaardgaande sonneblomme word in Fig. 1 aangedui. oesbestuurinsette van

Aspekte van kritieke belang rakende sonneblomproduksie

In sanderige grond is sonneblomme baie sensitief vir windskade. Sonneblomme moet verkieslik in swaarder grondsoorte geplant word. Sonneblomme is baie sensitief vir grondverdigting. Maak seker dat die grond waar sonneblomme aangeplant word nie verdig het nie. Dit kan vasgestel word deur n gat in die grond te maak. Goeie saadbeddingvoorbereiding is uiters belangrik om sukses te verseker. Sonneblomme is n koelweergewas. Ontkieming is swak by ho temperature. Sonneblomme het baie vog nodig. Maak seker dat daar genoeg vog in die grond is voordat u begin plant. Oorweeg ook opvolggewasse aangesien sonneblomme die grondwater uitput, veral in die geval van laat aanplantings. Ernstige verliese kan gely word indien sonneblomme te laat geoes word. Moenie sonneblomme aanplant waar die onkruiddoder atrasien die vorige jaar toegedien is nie. Bron: www.suidwes.co.za

5. Verenigings wat betrokke is

Sien Graan SA en SAGIS se aantekeninge in die algemene Grane & Oliesade-hoofstuk.

Graan SA Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Olie- en Proteensaadontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za Oliesaad-advieskomitee Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za SA Graan- en Oliesadehandels vereniging (SACOTA) p.a. AFMA by 012 663 9097

Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) Tel: 012 523 1400 www.sagis.org.za SA Olieverwerkersvereniging (SAOPA) Tel: 082 533 0692 Sunflower and Soybean Forum Tel: 011 234 3400 Dit is n forum waar alle partye met n regstreekse belang in sonneblomproduksie, -berging, verwerking asook die bemarking van sonneblomprodukte, sake van belang kan bespreek.

6. Opleiding en navorsing
Sien hierdie opskrif in die hoofstuk Grane & Oliesade. Die Olie- en Proteensaadontwikkelingstrust stel in belang van produsente, verwerkers en verbruikers fondse beskikbaar vir navorsing oor sonneblomme, sojabone en grondbone. Graan SA Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Graan SA bied n Boereontwikkelingsprogram aan wat befonds word deur die graantrusts die Mielie-, Sorghum-, Wintergraanen Olieen Proteensaad-ontwikkelingstrust. LNR-Instituut vir Graangewasse (LNR-IGG) Tel: 018 299 6100 www.arc.agric.za Die LNR-IGG bied kursusse aan oor alle aspekte van sonneblomproduksie. Hierdie kursusse wissel na gelang van die klint se vereistes van een tot vier dae.

Alle inligting wat hier verskaf word, is aangepas uit n publikasie, Sunflower production a concise guide, wat gevind kan word onder Publications by www. daff.gov.za. n Meer omvattende handleiding kan verkry word van die LNR-IGG. Skryf aan Privaatsak X1251, Potchefstroom 2520 of skakel 018 299 6100.

516

Olie- en Proteensaadontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400 www.opot.co.za Proteennavorsingstigting Tel: 011 803 2579 / 1894 www.proteinresearch.net

Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel: 051 401 2818 www.ufs.ac.za/plantsci

Sun Oil Raffinaderye Tel: 031 912 1000 www.africasunoil.com Sunola Oil Mills Tel: 039 682 4507 www.goldenglo.co.za VKB Bpk Tel: 058 863 8276 www.vkb.co.za Willowton Oil & Cake Mills Tel: 033 355 7800 www.willowtongroup. com Wilmar Continental Edible Oils (Voorheen Continental Oil Mills) Tel: 011 278 0300 www.contioil.co.za

7. Maatskappye wat betrokke is

n Volledige lys is by www.sagis.org.za Klik op List of Co-Worker en daarna op Sunflowers in die kieslys.

8. Publikasies en webtuistes
Kry die publikasie Sunflower Seed Market Value Chain Profile: 2010-2011 onder die Publications- en Agricultural Marketing-opsie by www.daff. gov.za. Field Crops: Sunflowers, a concise guide to the production of sunflower is nog n publikasie wat op hierdie hoofstuk betrekking het. Mens kan dit kry onder Publications en Brochures Daar is allerlei nuttige inligting oor sonneblomme op die LNR se webtuiste www.arc.agric.za. Gedrukte riglyne oor sonneblomproduksie en ander inligting is ook beskikbaar by die LNR se Instituut vir Graangewasse (IGG). www.sagis.org.za die Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) se webtuiste verskaf historiese inligting en statistieke (waaronder nasionale oeste, produsentlewerings, uitvoer, invoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse en dergelike meer. Kry gerus die sonneblomaantekeninge by www.agis.agric.za. Die Pannar Sonneblomproduksiegids kan by www.pannar.com geraadpleeg word. www.sunflowernsa.com, is die webtuiste van die National Sunflower Association (VSA)
Ons dank aan SAGIS vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

AFGRI Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za Capital Oil Mills Tel: 033 387 9786 Darsotoil Tel: 011 948 9949/50 Elangeni Oil & Soaps (Edms) Bpk Tel: 031 203 5000 www. elangenioil.co.za Epic Foods Tel: 011 248 0000 www.epic.co.za Epko Oil Seed Crushing (Edms) BpkTel: 018 632 1614 Louis Dreyfus Africa (Edms) Bpk Tel: 011 217 5300 www. louisdreyfus.co.za MBF International Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 www.mbfi. co.za Nedan (Edms) Bpk Tel: 015 491 5810 Nola Industries Tel: 011 411 5874 www.foodcorp.co.za Pannar Seed (Edms) Bpk Tel: 033 413 9500 / 83 www.pannar.com Sealake Industries (Edms) Bpk Tel: 033 845 0786 www.sealake. co.za Senwes Bpk Tel: 018 464 7800 www.senwes.co.za Stimuplant Tel: 012 802 0940 www.stimuplant.co.za Suidwes Landbou Bpk Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za

517

3. Plaaslike sakeomgewing

akkerbou & tuinbou Sorghum

Lees saam met die algemene hoofstuk oor graan en oliesade.

Raadpleeg die Regulations relating the grading, packing and marketing of sorghum intended for sale in the Republic of South Africa by www.graansilo.co.za.

In Afrika gebruik maatskappye, soos SABMiller, al meer en meer plaaslik verboude gewasse soos sorghum en kassawe om bekostigbare voedsel te produseer. n Statutre heffing is ingevolge die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte betaalbaar (R16.00/t sorghum). Produsente betaal die een helfte van die heffing en die eerste kopers die ander helfte. Die statutre heffing betaal vir navorsing en inligting oor sorghum. Die sorghumbemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 April en eindig op 31 Maart die daaropvolgende jaar.

1. Oorsig
Sorghum is inheems aan Afrika. Dit word hoofsaaklik verbou in vlak, laepotensiaalgrond met n ho klei-inhoud wat nie vir mielies geskik is nie. Dit word hoofsaaklik van middel-Oktober tot middel-Desember aangeplant. Die renvalpatroon en ander weerstoestande in n spesifieke seisoen bepaal die plantperiode asook die lengte van die groeiseisoen. Die afgelope paar jaar het sorghumproduksie van die dror westelike na die natter oostelike produksiegebiede verskuif. Sorghum word hoofsaaklik in die Vrystaat, Mpumalanga en Limpopo vir kommersile doeleindes verbou. Die oppervlakte wat per jaar aangeplant word, wissel tussen 75 250 ha en 160 600 ha, en die gemiddelde jaarlikse kommersile produksie beloop ongeveer 255 000 ton. Die sorghumbedryf is gekoppel aan die nywerheids- en kommersile produksie van mout, meel en rys asook die troeteldierkos- en kraalvoerbedryf. Sorghum is hoofsaaklik vir menslike gebruik (bv. mout, sorghummeel en sorghumrys). Dit is die tradisionele voedsel van n groot deel van die bevolking van Suider-Afrika. Sorghummeel (mabele) ding met mieliemeel mee en word as n ontbytgraan voorgesit. Sorghumrys, of koringrys, is heel gemaalde sorghum en word in plaas van rys voorgesit. Die mout word gebruik vir die vervaardiging van bier. Die veevoermark is die belangrikste kanaal vir surplusse in sorghumproduksie, aangesien dit met ander graangewasse ten opsigte van prys en voedingswaarde meeding. Statistiek (bv oesberamings, uitvoer/invoer ens) is verkrygbaar op die Departement Landbou se webtuiste kliek op die opsie Publications by www.daff.gov.za en op die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens webtuiste, www.sagis.org.za.

4. Vir die nuwe toetreder

Raadpleeg opskrif 6 vir publikasies wat meer breedvoerige inligting vir kwekers bevat.

Die optimum groeivereistes van sorghumplante, om die inherente opbrengspotensiaal te benut, is diep, goedgedreineerde vrugbare grond, n medium tot goeie en redelik bestendige renvalpatroon tydens die groeiseisoen, matige tot warm weer (20 30C) en n rypvrye periode van ongeveer 120 tot 140 dae. Grondvereistes Sorghum word veral gegroei in lae-potensiaal, vlak grond met n ho kleiinhoud wat gewoonlik nie geskik is vir mielieproduksie nie. Sorghum groei gewoonlik sleg in sanderige grond, behalwe as daar swaar-getekstureerde ondergrond is. Sorghum is meer weerstandig vir alkaliese soute as enige ander graangewas en kan dus met sukses in grond met n pH (KCl) tussen 5,5 en 8,5 gekweek word. Sorghum kan kort periodes van deurweking beter as mielies hanteer. Grond met n kleipersentasie van tussen 10 en 30% is optimaal vir sorghumproduksie. Klimaatsvereistes Die klimaatsvereistes vir die produksie van sorghum word in temperatuur, daglengte en waterbenodighede verdeel. Temperatuur Sorghum is n warmweergewas wat ho temperature vir goeie ontkieming en groei vereis. Die minimum temperatuur vir ontkieming wissel van 7 tot 10C. Teen n temperatuur van 15C, ontkiem 80% van sade binne 10 tot 12 dae. Die beste tyd om te plant is wanneer daar voldoende water in die grond is en die grondtemperatuur 15C of hor is teen n diepte van 10 cm. Temperatuur speel n belangrike rol in groei en ontwikkeling na ontkieming. n Temperatuur van 27 tot 30C word vereis vir optimale groei en ontwikkeling. Die temperatuur kan egter so laag as 21C wees sonder dat dit n dramatiese invloed op groei en opbrengs sal h. Uitermate ho temperature lei tot n kleiner opbrengs. Blominisiasie en die ontwikkeling van blomprimordia word vertraag met hor dag- en nagtemperature. Plante met vier tot ses volwasse blare wat aan n koue behandeling (temperature onder 18C) blootgestel word, sal laterale spruite voortbring. Apikale dominansie sal egter in plante wat in of verby die agtblaarstadium is die vorming van laterale spruite verhoed.

2. Internasionale sakeomgewing
Sien die maandelikse bulletin op die SAGIS-webtuiste vir bygewerkte uitvoer-invoerinligting. Kry die webwerf van die National Sorghum Producers (VSA) by www. sorghumgrowers.com.

Nigeri is die grootste produsent ter wreld en oorheers die internasionale sorghumhandel. Meer as die helfte van die sorghum uit Afrika word in Wes-Afrika geproduseer. Botswana, Tanzani, Zimbabwe, Angola, Mosambiek, Malawi, Namibi, die RSA, Zambi en Lesotho is SAOG-lande wat sorghum produseer. Suid-Afrika het onlangs nog graansorghum van veral die VSA en China af ingevoer. Ons voer sorghum uit na Botswana en Zimbabwe. Alhoewel daar nie ingemeng kan word met die bemarking van sorghum nie, moet fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde nagekom word. n Sertifikaat van die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is nodig vir uitvoer. n Invoertarief vir sorghum is 3% van die vry-aan-boord- of vab-prys.

518

Temperature onder vriespunt is nadeling vir sorghum en kan die plant doodmaak. Plante kan op n ouderdom van een tot drie weke herstel indien hulle blootgestel word aan n temperatuur van 5C onder vriespunt, maar teen 7C onder vriespunt, vrek plante. Plante wat ouer as drie weke is, is minder weerstandig teen lae temperature en kan teen 0C vrek. Daglengte Sorghum is n kortdagplant, wat beteken dat die plant kort dae (lang nagte) vereis voordat dit na die voortplantingstadium oorgaan. Die optimum fotoperiode wat tot blomvorming sal lei is tussen 10 en 11 ure. Fotoperiodes langer as 11 tot 12 ure stimuleer vegetatiewe groei. Die tropiese variteite is gewoonlik meer sensitief vir fotoperiode as die vinnige, kortseisoenvariteite. Sorghumplante is die sensitiefste vir fotoperiode tydens blominisiasie. Watervereistes Sorghum word in n groot verskeidenheid grondtipes in Suid-Afrika geproduseer, en onder wisselende renvaltoestande van 400mm in die dror westelike areas tot ongeveer 800mm in die natter oostelike areas. Droogtebestandheid Sorghum is meer droogtebestand as die meeste ander graangewasse. Dit kan toegeskryf word aan: n Uitermate goedontwikkelde en fynvertakte wortelstelsel wat baie doeltreffend is met waterabsorpsie. Dit het n klein blaararea per plant wat uitwaseming beperk. Die blare vou meer doeltreffend as di van mielies toe tydens warm, dro toestande. Dit het n effektiewe uitwasemingsverhouding van 1:310, aangesien die plant slegs 310 dele water gebruik om een deel dro stof te produseer, in vergelyking met n verhouding van 1:400 vir mielies. Die epidermis van die blaar is kurkagtig en met n waslaag bedek wat die plant van uitdroging beskerm. Die stomata gaan vinnig toe om waterverlies te beperk. Tydens dro periodes het sorghum die vermo om in n wesenlike rusfase te bly en groei te hervat sodra toestande gunstig word. Al vrek die hoofstam, kan kantlote ontwikkel en saad vorm wanneer die watertoevoer verbeter. Produksiepotensiaal Dit is noodsaaklik dat die sorghumprodusent n realistiese opbrengsberaming maak. Produksiepraktyke soos plantdigtheid, bevrugting en kultivarkeuse hang van die beplande opbrengs af. Verskeie metodes, elkeen met beperkinge, kan gebruik word om opbrengspotensiaal te bepaal. Die betroubaarste metode is om langtermynopbrengsdata van elke produsent te gebruik. Dit weerspiel die inherente opbrengs van die spesifieke omgewing, asook die invloed van agronomiese praktyke soos bevrugting, grondverbouing plantdigtheid, onkruidbeheer en plaagbeheer asook die bestuursvaardighede van die produsent.
Bron: n Uittreksel van die Sorghum production-publikasie wat beskikbaar is by www. daff.gov.za (kies die Publications en Info pak kieslysopsies)

LNR-Instituut vir Graangewasse (LNR-IGG) Tel: 018 299 6100 www.arc.agric.za Opleiding word aangebied Johannesburgse Aandelebeurs Afdeling vir Kommoditeits-afgeleide Instrumente Tel: 011 520 7535 Chris Sturgess Chriss@jse.co.za www.jse.co.za/commodities Sorghum Forum Tel: 012 807 3958 l-lagric@mweb.co.za

Sorghum Trust Tel: 012 807 3958 l-lagric@mweb.co.za www.sorghumsa.co.za Sorghumverwerkersvereniging Tel: 018 297 7181/ 082 561 5742 United National Breweries Tel: 011 315 7337 www.unbreweries.co.za Universiteit van Pretoria Departement Voedselwetenskap Tel: 012 420 4296 www.up.ac.za

Vir nuus oor navorsing oor Die Sorghumforum, bestaande uit al neweprodukte van hierdie graan, die rolspelers in die sorghumbedryf kontak Prof. John Taylor. (produsente, handelaars, siloeienaars, verwerkers, arbeiders, verbruikers en die LNR), vergader gereeld om verskeie sake te bespreek wat op die sorghumbedryf betrekking het.

6. Publikasies en webtuistes
Besoek eerste die webtuiste van die Sorghum Trust, www.sorghumsa. co.za. Dit bevat inligting oor die geskiedenis van sorghum, die gebruike van sorghum, die verbouing van sorghum, ensovoorts. Die Grain Sorghum Market Value Chain Profile: 2010-2011 is ook n baie nuttige dokument, kies Publications en dan Agricultural Marketing by www.daff.gov.za. Kwekerinlingting is ook beskikbaar; kies Publications en dan Brochures. Verskeie publikasies is by die LNR verkrygbaar, waaronder Sorghum diseases in South Africa en die Sorghum production guide. Bestel dit by www.arc.agric. za of skakel 012 427 9700. Pannar se Grain Sorghum Production en Forage Sorghum Production Guide is verkrygbaar by www.pannar.com. www.sagis.org.za Die SAGIS-webtuiste: historiese inligting en statistiek (nasionale voorraad, produsentaflewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitpryse, ens.) Vind die Sorghum Cultivar Classification and Regulations relating the grading, packing and marking of Sorghum intended for sale in the Republic of South Africa onder die Inligting -kieslysopsie by www.graansilo.co.za. www.sadc.int Die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) is Suid-Afrika se belangrikste sorghumuitvoermark. Daar is ook maklik verstaanbare Infotoons met n afdeling getiteld How to grow sorghum. Dit is beskikbaar by www.agis.agric.za/efarmer. DIe National Sorghum Producers (VSA) se webtuiste is www.sorghumgrowers. com.
Ons bedank Leon du Plessis en SAGIS vir die lees van en kommentaar op die konsephoofstuk.

5. Belanghebbendes
Lees die algemene hoofstuk oor graan en oliesade vir besonderhede oor verenigings soos SAGIS, Graan SA, Southern African Bioenergy Association (SABA) en Graan Silo Industrie. Daar is meer inligting oor die rolspelers in die sorghumbedryf in die hoofstukke oor graanhantering en -berging en veevoer. n Omvattende lys van rolspelers is beskikbaar op SAGIS se webtuiste, www.sagis.org.za kies die List of Co-workers en dan die Sorghumopsie.

519

3. Koejawels

akkerbou & tuinbou Subtropiese vrugte

1. Oorsig
Raadpleeg die webtuiste www.daff.gov.za vir statistiek ten opsigte van die onderskeie subtropiese vrugte. Hierdie statistiek sluit syfers oor produksie, markverkope, uitvoere, aankope vir verwerkingsdoeleindes, gerealiseerde pryse, bruto waarde en totale produksiewaarde in.

Hoewel koejawels landwyd beskikbaar is, is die hoofgroeistreke van verwerkte koejawels die Wes-Kaap en Mpumalanga. Die Fan Retief-kultivar, wat in die Wes-Kaap ontstaan het, dra tans tot 90% van kommersile oeste by. Ongeveer 41 000 ton koejawels word jaarliks in die Wes-Kaap geoes vir verwerking en vir varsvrugteverkope. n Groot volume koejawels wat deur informele handelaars verkoop word, is nie by hierdie aantal ingesluit nie. Die grootste gedeelte van die koejawels (25 000 ton) word verwerk tot sap-produkte, terwyl 24% (10 000 ton) in die formele varsproduktemark verkoop word. Koejawels word vars of gedroog geet, en word ook geblik of verwerk tot pulp en konsentraat, of dit word versap.
Bron: www.guavaproducers.co.za

4. Lietjies
Die vrugte wat by die kategorie subtropiese vrugte ingesluit word, is avokados, piesangs, mangos, lietsjies, papajas, grenadellas, pynappels en koejawels. Weens die spesifieke klimaatsvereistes van sekere soorte subtropiese vrugte, kan dit slegs in bepaalde dele van die land verbou word. Oor die algemeen verg subtropiese vrugte warmer toestande en is hulle gevoelig vir groot temperatuurskommelinge en ryp. Die vernaamste produksiegebiede van subtropiese vrugte in Suid-Afrika is dele van die Limpopo-provinsie, Mpumalanga en KwaZulu-Natal. Vrugte soos grenadellas en koejawels word ook in die Wes-Kaap verbou, terwyl pynappels in die Oos-Kaap en in KwaZulu-Natal verbou word. Die Suid- Afrikaanse Lietsjiekwekersvereniging (SALKV) se CD vir lietsjieprogrambestuur dek alle aspekte rakende die verbouing van hierdie vrug. Die jongste lietsjieverbouingsyfers en ander materiaal is beskikbaar by www.subtrop.net en www.litchisa.co.za. Die belangrikste produksiegebiede is Malelane, Nelspruit, Trichardtsdal, Tzaneen, Louis Trichardt, Levubu en die suidkus van KwaZulu-Natal. Produksiesyfers vir die afgelope dekade wissel van 3 455,9 (2005/06) tot 8 584,9 ton (2007/08). In 2011/12 is net meer as 4 000 ton geproduseer: 54% is versap en 46% is na die munisipale mark versprei. Die lietsjieseisoen duur van Desember tot Februarie, en die hoofkultivars is Mauritius en McLeans Red (Madras). Die tekort aan vroe en laat kultivars is gedentifiseer as faktore wat groei in hierdie bedryf aan bande l. Die belangrikste verwerkte vorm van lietsjies is sap. Hierdie sektor is gewoonlik uitvoergerig, met die Europese Unie as die belangrikste mark (veral die Verenigde Koninkryk en Frankryk). Madagaskar is die hoofmededinger.
Bron: www.subtrop.net

2. Avokados
Indien n mens enigiets oor avokados wil weet, is n goeie vertrekpunt die webtuiste www.avocado.co.za, wat deur die Suid-Afrikaanse Avokadokwekersvereniging (SAAKV) bedryf word.

Die avokado-produksiegebied in Suid-Afrika het die afgelope 30 jaar geleidelik vergroot, van ongeveer 2 000 ha in 1970 tot ongeveer 12 400 ha vandag. Avokados word in die subtropiese streke van Mpumalanga en Limpopo, asook in sekere dele van KwaZulu-Natal, verbou. Suid-Afrika verbou jaarliks 110 000 avokados en is die vyfde grootste kommersile avokado-produsent ter wreld (naas Meksiko, Columbi, Chili en die Verenigde State van Amerika). Die Suid-Afrikaanse avokadoseisoen duur van die middel van Maart tot September/Oktober. Danksy klimaatsveranderlikheid tussen produksiestreke is die meeste van die hoofkultivars oor n lang tydperk gedurende die seisoen beskikbaar. Fuerte word byvoorbeeld in die noordelike streke van die middel van Maart tot in Mei geoes en in KwaZuluNatal in Julie en Augustus. Die hoofkultivars is Fuerte en Hass. As gevolg van Europa se voorkeur vir Hass, is minder Fuerte egter die afgelope agt jaar aangeplant. Ongeveer 70% van die nuwe plante wat die afgelope agt jaar aangeplant is, is Hass. Ander kultivars sluit Edranol, Ryan, Pinkerton, Lamb Hass en Maluma Hass in. Fotos en notas is beskikbaar by www.avocado. co.za (kies die Consumer Info-opsie). Suid-Afrika is die grootste verskaffer van avokados aan Brittanje. Israel, Spanje, Kenia, Chili, Peru en Mexiko voer ook avokados uit na Europa. Ongeveer 45 tot 50% van die opbrengs word uitgevoer; 40% word plaaslik verkoop; en 15% word verwerk (vir olie en guacamole).

5. Mangos
Die webtuiste www.mango.co.za, wat deur die SA Mangokwekersvereniging bedryf word, bevat tegniese en verbruikersinligting vir beide die beginnerboer en die ervare boer.

Mangos is tropiese vrugte, maar hulle vaar goed in dror subtropiese gebiede wat besproei word. Mangos wat in gebiede met hor renval verbou word, is dikwels geneig tot verrotting nadat die oes ingesamel is. Die mangoseisoen duur van Desember tot April. Die mangoproduserende gebiede is hoofsaaklik in die noordoostelike dele van Suid-Afrika gele, tussen 300 en 950 meter bo seespiel. Die gemiddelde jaarlikse renval in die belangrikste mangoproduksiegebiede wissel van 300 tot 1 000mm. Die somerdagtemperature wissel van 28C tot 40C, terwyl dit in die winter tussen 18C en 30C wissel. Die nagtemperature wissel van 15C tot 25C in die somer en van 5C tot 15C in die winter. Daar is meesal n intense bloeityd gedurende die winter (Junie tot Augustus), wat daarop dui dat wintertoestande toereikend is vir opbloei. Verskille

520

in die gemiddelde temperature van die vernaamste mangostreke lei tot verskillende oestye. Die vrugte in die horliggende gebiede word later geoes as vrugte in laerliggende gebiede. Die oestye vir n spesifieke kultivar kan drie tot vier weke van mekaar verskil.. Mangos is verwerk vir mangosap, gedroogde mangos of atjar.
Bronne: Pierre Lubbe; South African Fruit Trade Flow Sept 2011 (Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR).

van die Cayenne-variteit. Die grond moet goed dreineer. Die optimale pH is 4,5 tot 5,5. Pynappels kan in n verskeidenheid grondsoorte geproduseer word van ligte, sanderige grond tot swaar, kleierige grond. Grond wat hoogs erodeerbaar is, is nie geskik vir pynappelverbouing nie, aangesien hierdie grond n hellingbeperking van 12% het. Pynappelverbouing is baie arbeidsintensief die aanplanting, oes en verpakking word alles met die hand gedoen. In die Cayenne-bedryf word plant- en oesmasjiene soms gebruik. Die sukses van pynappelproduksie hang van doeltreffende bestuur af. Ten einde vars vrugte te produseer, behoort die produkte weekliks mark toe te gaan. Benewens die vars vrugte, is pynappels ook in vele ander vorms beskikbaar. Dit sluit geblikte pynappels, pynappelkonsentraat, -sap, -konfyt, -wyn, gedroogde pynappels en pynappelvesel in (verdere verwerkingsaktiwiteite behels byvoorbeeld weefwerk en ontwerp). Ander gebruike word bespreek by www.tradeandinvestcacadu.co.za/agri/pine.
Bron: Elmarie Rabie. Bel 083 294 3345 of e-pos erabie@mtuba.co.za.

6. Piesangs
Piesangs word in Suid-Afrika in ses afsonderlike subtropiese streke kommersieel verbou, naamlik die Onderberg naby Malelane en Komatipoort, Kiepersol, die KwaZulu-Natalse suidkus, Levubu, Letaba, asook die noordkus van KwaZulu-Natal. Die Onderberg-streek is die streek met die hoogste opbrengs, met 35% van die totale grond waarop piesangs verbou word, terwyl die suidkus van KwaZulu-Natal die grootste konsentrasie produsente het. Suid-Afrikaanse piesangs word hoofsaaklik op die binnelandse markte verkoop. Hierdie piesangs behoort tot die Cavendish-subgroep van dessertpiesangs, met n gemiddelde opbrengs van 30 ton en hor per hektaar per jaar. Dit is veral van toepassing in gebiede waar intensief met piesangs geboer word (bv in Onderberg). Danksy ontwikkelinge in weefselkweektegnologie het piesangopbrengste die afgelope dekade so te s verdubbel. Dit het egter met n geringe afname in produksiegebiede oor die afgelope paar jaar gepaardgegaan.

8. Ander subtropiese vrugte

Turksvye
U kan die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Turksvykwekersvereniging vind by www. cactuspear.co.za. Dit is die bron vir die inligting wat volg:

7. Pynappels
Van al die lande waar pynappels verbou word, is Suid-Afrika die land wat die verste suid gele is. Pynappels word wreldwyd in hoofsaaklik die gebiede tussen die twee keerkringe, naamlik die Steenbokskeerkring en die Kreefskeerkring, verbou. Temperatuur is die belangrikste faktor wat groei benvloed en behoort tussen 10C en 35C te wees Die ideale temperatuur vir pynappelverbouing is 24C (wat tussen 20 en 28C kan wissel). Die meeste pynappels word in laerliggende gebiede (naby seevlak, onder 500m) verbou. Relatiewe humiditeit is baie belangrik, wat dan ook die rede is waarom die meeste gebiede waar pynappels aangeplant word, naby groot massas water is (= ho humiditeit / doufaktor). Pynappels word hoofsaaklik in twee streke in Suid-Afrika verbou, naamlik die Oos-Kaap (77%) en noordelike KwaZulu-Natal (die Hluhluwe-distrik). Nuwe aanplantings is onlangs in die Laeveld van Mpumalanga en Limpopo (Levubu) gevestig. Die gemiddelde minimum temperatuur is 8 (Oos-Kaap) tot 13C (Hluhluwe), met n maksimum temperatuur van 31C. Indien die temperatuur onder 15C daal, word groei belemmer derhalwe vind min groei gedurende die wintermaande plaas. Pynappels kan nie ryp verdra nie. Die gemiddelde renval in Hluhluwe is 650mm per jaar, wat baie laer as die vereiste gemiddelde renval van 1 250mm is. Pynappels kan egter by negatiewe omstandighede aanpas en n opbrengs kan by renval van so min as 500mm per jaar gelewer word mits die hoogste renval tydens die warm maande plaasvind en gesofistikeerde landboupraktyke, soos bedekking met n laag blare (plasties/organies), toegepas word. Die variteite wat geproduseer word, is die Smooth Cayenne (Oos-Kaap) as sapkonsentraat vir uitvoerdoeleindes en die Queen (hoofsaaklik Hluhluwe) as vars vrugte vir die plaaslike en uitvoermark. Die MD2-variteit, wat betreklik nuut is, word in klein hoeveelhede aangeplant, en sal vir sowel die varsvrugtemark as die eetgereed-uitvoermark geproduseer word. Altesaam 90% van die vars pynappels wat in Suid-Afrika verkoop word, is van die Queen-variteit. Die Cayenne-plant is die grootste van die twee variteite en het gladde blare, terwyl die blare van die Queen dorings het. Die Cayenne-vrug kan n massa van 4kg bereik, is baie sappig en het sagter, liggeel weefsel. Die Queen-vrug is kleiner (tot 1,5kg), maar het ferm, heldergeel vlees en is soeter as die Cayenne. Die MD2 het n silindriese vrug met n aantreklike geel skil, die vlees is ferm en die suiker- en vitamien C-inhoud is hor as di

Die seisoen vir turksvye strek van ongeveer die middel van Desember, wanneer die vrugte in die Laeveld begin ryp word, tot die middel van Maart. Die Hoveldse vrugte is tot laat April beskikbaar. In die suidelike dele van die land word die vrugte heelwat later as in die noordelike streke ryp, naamlik van Februarie tot April. Beperkte hoeveelhede vrugte is gedurende die wintermaande beskikbaar. Turksvye kan tot twee weke by kamertemperatuur in die skil bewaar word. Indien dit in die skil verkoel word, kan dit lang tydperke gehou word sonder dat die smaak enigsins verlore gaan. Dit is egter raadsaam om die vrugte te skil voordat dit geet word. Die turksvy is uiters veelsydig: Dit is n bron van voedsel vir mense en diere. Dit kan vir sekuriteitsdoeleindes aangewend word, omdat dit ondeurdringbare heinings kan vorm. Die vlak wortelstelsel verhoed gronderosie. Neweprodukte soos konfyt, stroop, seep en mampoer kan daarvan gemaak word. Die jong blare kan as n groen groentesoort gebruik word. Die grootste vyand van die plant, die skarlakenluis, word vir die vervaardiging van n natuurlike voedsel- en tekstielkleurstof gebruik. Turksvye het ook medisinale gebruike (in middels teen diabetes en ho bloeddruk) en kosmetiese gebruike (in sjampoes en sepe). Grenadellas Die grenadella is n tropiese vrug wat regdeur die jaar matige temperature verkies. Hoewel dit oor die algemeen nie rypbestand is nie, kan die pers grenadella ligte ryp deurstaan. Dit word verbou in die Limpopo-provinsie, Mpumalanga, die kusgebiede van KwaZulu-Natal en afgesonderde gebiede in die Oos- en Wes-Kaap. Daar is drie gewilde kultivars wat blykbaar goed by die Suid-Afrikaanse klimaat aangepas is: die pers grenadella, die geel grenadella en die Ester (n kruising tussen eersgenoemde twee). Die kwaliteite waarna sapverwerkers oplet, is groot vrugte, n groot persentasie sap en hoogs oplosbare vastestof, asook n ho suikerinhoud. Grenadellasap is uiters gewild en dit wil voorkom asof die vraag die aanbod oorskry. Een van die hoofuitgawes by grenadellaboerdery is die koste van prile. Hierdie koste kan verminder word indien boere hul eie steunpale en sparre maak van materiaal wat plaaslik beskikbaar is. Die kort lewensduur van die plant (drie tot vyf jaar) in verhouding tot die ho koste verbonde aan die vestiging daarvan, is n probleem. Daar is baie min insekte wat probleme vir grenadellas inhou, hoewel

swamsiektes in warm, vogtige gebiede n probleem is. Daar moet dus voorkomend opgetree word. Ander subtropiese vrugte sluit lukwarte, spanspekke en papajas in.

9. Inligting vir kleinskaalse boere

Die Suid-Afrikaanse Avokadokwekersvereniging (SAAKV) en SuidAfrikaanse Macadamiakwekersvereniging (SAMAC) is tans besig met projekte in Venda wat daarop gemik is om klein produsente in die gebied deur middel van studiegroepe te help. Kontak hulle vir nadere besonderhede (kyk onder opskrif 11). Die LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSG) het n gemeenskapsgebaseerde subtropiese-vrugteprojek van stapel gestuur om die produksie van hogehalte vrugte op te stoot en om tegnologiese en sakevaardighede te ontwikkel. Een van die belangrikste doelwitte is om swart boere se toetrede tot en deelname aan die vrugtebedryf te fasiliteer. Skakel 013 753 7000 of kuier by www.arc.agric.za. Verskillende publikasies gerig op die kleinskaalse boer kan van die LNR se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse bekom word. Skakel die nommer hierbo of e-pos infoitsc@arc.agric.za.

tegniese bystand en raadgewende dienste aan kwekers kordinering van tegniese navorsing ooreenkomstig die behoeftes van die bedryf befondsing van toepaslike tegniese en marknavorsing verskaffing van inligting oor die mark plaaslike uitvoere en plaaslike markontwikkeling deur generiese promosie skakeling met staats- en ander instansies, nasionaal sowel as internasionaal

Ander verenigings sluit die volgende in:

Piesangkwekersvereniging van Suid-Afrika (PKVSA) Tel: 083 310 4747 bgasa@iafrica.com Die Papaja-uitvoerdersvereniging. Hierdie vereniging is tans baie tevrede met die SuidAfrikaanse mark, dus word min vrugte uitgevoer. Mnr. Aart Louw kan bereik word by 083 628 0205. Hluhluwe-Pynappelkwekersvereniging Tel: 035 562 0731 www.pineapples.co.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Pynappelkwekersvereniging Tel: 046 625 0515 / 083 655 6932

10. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vir meer inligting oor die relevante direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, besoek www.daff.gov.za en soek onder Divisions.

Die KoejawelkwekersvereniTurksvykwekersvereniging ging Tel: 017 843 2859 Tel: 021 872 1501 www.cactuspear.co.za www.guavaproducers.co.za

12. Opleiding en navorsing

Kry die Training material-opsie by www.subtrop.net. Al die inrigtings wat grade of diplomas in landbou aanbied, bied ook opleiding in boerdery met subtropiese vrugte aan, soos die Laeveldse, Madzivhandilaen Cedara-landboukolleges, die Universiteite van KwaZulu-Natal en Pretoria en die Tshwane-universiteit van Tegnologie. Die Universiteit van die Vrystaat doen navorsing met turksvye. Sommige instellings wat deur AgriSETA geakkrediteer word, bied ook opleiding aan: Skills for All doen byvoorbeeld opleiding in die verbouing van piesangs, mangos en avokados. LNR Instituut vir Tropiese en Du Roi Laboratory Subtropiese Gewasse (ITSG) Tel: 015 345 1217 Tel: 013 753 7000 www.duroilab.co.za www.arc.agric.za QMS Agri Science Die ITSG bied ook op aanvraag Tel: 015 345 1227 www.agriscience.co.za opleidingskursusse aan. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Vesels, Tekstiele Industrile Ondersteuning Tel: 041 508 3223 / 89 www.csir.co.za Westfalia Technological Services Tel: 015 309 0000 / 29 www.westfalia.co.za

11. Verenigings wat betrokke is

Subtropiese kwekersvereniging (Subtrop) Tel: 015 307 3676 / 7 info@subtrop.co.za www.subtrop.net Dit is n sambreelorganisasie wat die werksaamhede van die avokado-, lietsjie-, macadamia- en mango-kwekersverenigings bestuur. Subtrop-veldwerkers: Mpumalanga (Kiepersol, Schagen) Mpumalanga (Nelspruit, Barberton) KwaZulu-Natal, Oos-Kaap Opkomende boere Wouter Retief Barry Christie 079 876 8857 073 084 1772 015 306 6245 083 784 3627 015 306 6246

Limpopo (Letaba, Hoedspruit) Wilna Stones Andrew Sheard Tshifhiwa Radzilani

Subtrop bestaan uit:

Suid-Afrikaanse Avokadokwekersvereniging (SAAKV) Tel: 015 307 3676 www.avocado.co.za Suid-Afrikaanse Mangokwekersvereniging (SAMKV) Tel: 015 307 3576 www.mango.co.za Suid-Afrikaanse Lietsjiekwekersvereniging (SALKV) Tel: 015 307 3676 www.litchisa.co.za Suid-Afrikaanse Makadamiakwekersvereniging (SAMAC) Tel: 015 307 3676 www.samac.org.za

13. Maatskappye wat betrokke is

Konsultante
Southern African Subtropical and Citrus Consultants (SASCCON) Tel: 015 795 5182 / 083 629 3806 tom@fromabove.co.za

Uitvoeragente
n Volledige lys is beskikbaar by www.avocado.co.za en onder Trader info by www.litchisa.co.za. Raadpleeg ook die hoofstuk Vrugte.

Die vier organisasies wat lid is van Subtrop, het almal vrywillige lidmaatskap en hulle bedrywighede word befonds deur heffings op lede se opbrengs. Bedrywighede van die verenigings kan die volgende insluit:

Insetverskaffers
Raadpleeg die verskillende hoofstukke oor byvoorbeeld besproeiing, bemesting en verpakking.

522

Markagente
Boland Market Agency Tel: 021 531 2060 Botha Roodt Johannesburg Tel: 011 613 6981 Cape Market Agency Tel: 021 531 2018 CL De Villiers Tel: 011 613 3601 / 083 276 3981 Dapper Tel: 011 613 4021 Delta Markagente Tel: 031 451 9100 / 082 445 6606 Du Plessis & Wolmarans Tel: 012 328 5246 Exec-U-Fruit Tel: 011 613 6101 Farmers Trust Tel: 012 323 2000 Fine Bros Tel: 021 531 6431 www.finebros.co.za Fox & Brink Tel: 021 531 2097 GW Poole Tel: 033 386 1261 / 082 555 7597 Marco Tel: 011 613 6981 MF Direct Tel: 021 592 0637 / 082 414 3333 Protea Markagente Tel: 012 326 8820 RSA Markagente Tel: 012 326 2461 / 011 613 4391 Webb & Pretorius Tel: 012 326 2461

Ander LNR-publikasies sluit die volgende in: Identification Manual for Avocado Pests Handbook of Banana Growing in South Africa deur dr JC Robinson. Sy boek Bananas and plantains, uitgegee deur CAB International, Cambridge University Press, is ook beskikbaar. Die AGIS-webtuiste www.agis.agric.za sluit aantekeninge in oor die verskillende subtropiese vrugte, insluitend die minder bekende soorte. Inligting oor produksie, peste en siektes word verskaf. Kleurvolle inligtingstrokies (infotoons) kan ook besigtig word by www.agis.agric.za/ efarmer. Mangos, piesangs, papajas en hoe om vrugtevlie by subtropiese gewasse te beheer, word ook bespreek. Lees landboutydskrifte soos Landbouweekblad en Farmers Weekly of besoek die webtuistes www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za vir artikels in die argiewe. Avokados, piesangs en mangos word in die DLBV-publikasie Horticultural crops market value chain profiles gedek. Besoek www.daff.gov.za of kontak die Navorsingsentrum by 012 319 7141. Die volgende publikasies is beskikbaar van die Turksvykwekersvereniging: n inligtingsbrosjure vir voornemende produsente n resepteboek met oorspronklike en getoetste resepte Besoek www.bathurst.co.za en kies die Pineapples-opsie. Inligting oor pynappels is ook beskikbaar by www.goldenpines.co.za (webtuiste van Golden Pines-produsent) en www.pineapples.co.za (Hluhluwe-pynapelbemarkingsvereniging).

Verwerkers
Big Six Tel: 015 964 3895 www.bigsix.co.za Boland Pulp Tel: 021 873 3165 www.bolandpulp.co.za Breede Valley Fruit Processors Tel: 021 706 6135 www.bvfp.co.za Bronpro Tel: 013 753 2318 http://bronpro.co.za Cape Fruit Processors Tel: 013 790 3015 www.capefruits.co.za Ceres Fruit Processors Tel: 023 316 8000 www.cfp.co.za Dagama Oils Tel: 013 764 2181 www.dagamaoils.co.za Granor Passi Tel: 031 569 3774 www.granorpassi.co.za HM Fruit Processing Tel: 015 305 3208 Langeberg and Ashton Foods (Tiger Brands) Tel: 021 870 5000 Levubu Inmaak Tel: 015 583 0039 / 082 788 4438 Limpopo Value Adding Tel: 015 533 0144 Ndlambe Natural Industrial Product Pty Ltd (NNIP) Tel: 046 625 0515 Novapine Tel: 035 562 0024 Onderberg Vervwerkers Tel: 013 790 1146 Rhodes Food Group Tel: 021 870 4000 www.rhodesfoodgroup.com Summerpride Foods Tel: 043 731 1770 www.summerpride.co.za Valley Farms Fruit Procesing Tel: 015 583 0472 www.valley-farms. com Wellington Fruit Processors Tel: 021 873 0606 Westfalia Fruits Tel: 015 309 0000 www.westfalia.co.za

Ander webtuistes
International Tropical Fruit Network www.itfnet.org www.cbea.org Caibbean Banana Exporters Association. Ander webtuistes oor piesangs: www.banana.com, www.bananalink.org.uk, www.bananasite.com en http://bananas.bioversityinternational.org The Presidential Initiative for Banana Industrial Development (Uganda) www.pibid.org
Dank aan Derek Donkin (Subtrop) en Elmarie Rabie vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

14. Publikasies en webtuistes

Die maandelikse South African Fruit Trade Flow en TradeProbes dek gereeld subtropiese vrugte. Kry hierdie verslae by www.namc.co.za. Die volgende inligtingspakkette (brosjures) is van die LNR en DLBV verkrygbaar: Cultivating Subtropical Crops Cultivating Pineapple The Cultivation of Litchis The Cultivation of Litchis New Edition 2002 The Cultivation of Granadillas The Cultivation of Guavas Die Verbouing van Koejawels Mango Pests and Diseases in South Africa The Cultivation of Mangoes The Cultivation of Papaya The Cultivation of Avocados Avocado Pests Banana Pests and Diseases in South Africa Pests and Beneficial Arthropods of Tropical and Non- citrus Crops in South Africa

Gaan na die webtuiste www.daff.gov.za en kies die opsie Publications.

523

3. Opleiding en navorsing

akkerbou & tuinbou Suikerriet

1. Oorsig
Die bruto waarde van suikerriet is die tweede grootste van alle oesgewasse in Suid-Afrika. Di van mielies is die grootste. Die suikerrietbedryf lewer n belangrike bydrae tot die Suid-Afrikaanse ekonomie wat betref die bedryf se landbou- en nywerheidsbeleggings, sy valutaverdienste, werkverskaffing sowel as sy verskaffers, steunnywerhede en klinte. Nagenoeg 27 036 geregistreerde suikerrietverbouers produseer jaarliks gemiddeld 19,9 miljoen ton suikerriet by 14 meulens wat strek van Noord-Pondoland in die Oos-Kaap tot die Laeveld in Mpumalanga. Meer as 25 200 suikerrietboere verbou suikerriet op klein skaal. In die 2011-2012-seisoen het 13 044 van hulle suikerriet gekweek. Dit maak 9,31% van die totale suikerrietoes uit. Danksy die ekonomiese ontwikkeling en bemagtiging van voorheen benadeeldes, verbou al meer swart boere suikerriet. Daar is sowat 1 730 grootskaalse kwekers (onder wie 323 swart ontluikende boere) wat 83,2% van die land se totale suikerrietproduksie lewer. Meulenaarsmaatskappye wat hulle eie suikerrietplase besit produseer 7,48% van die totale suikerrietoes. Die Suid-Afrikaanse suikerrietbedryf kan die regering se oogmerke vir die opwekking van groen energie, soos hernubare elektrisiteit en bio-etanol, help verwesenlik. Toonaangewende suikerrietprodusente, soos Brasili en Indi, benut reeds suikerriet vir die opwekking van hernubare energie. Die volle waarde van suikerriet word ontsluit deur afgesien daarvan om suiker daaruit te maak, ook elektrisiteit daarmee op te wek en etanol daaruit te vervaardig. Die volle benutting van suikerriet verseker n blink toekoms vir die Suid-Afrikaanse suikerrietbedryf en die landelike gebiede waar suikerriet gekweek word.

Suid-Afrikaanse Suikerrietnavorsingsinstituut (SASRI) Tel: 031 508 7400 www.sasa.org.za Shukela-opleidingsentrum (STC) Tel: 031 508 7700 www.sasa.org.za

Suikermeulenavorsingsinstituut (SMRI) Tel: 031 273 1300 www.smri.org Universiteit van die Vrystaat Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel: 051 401 2212

4. Maatskappye wat betrokke is

Besonderhede oor meulens, landbouwerksaamhede, raffinaderye en dergelike verskyn in die South African Sugar Industry Directory by www.sasa.org.za

Meulenaars
Gledhow Tel: 032 437 4400 Illovo Sugar Beperk Tel: 032 439 4000 www.tongaat.co.za Tongaat Hulett Sugar Beperk Tel: 032 439 4000 www.tongaat.co.za Tsb Sugar RSA Beperk Tel: 013 791 1000 www.tsbsugar.co.za UCL Company Beperk Tel: 033 501 1600 http://uclweb.co.za Umfolozi Sugar Mill (Edms) Bpk Tel: 035 550 7700

Ander
Suikerriettoetsingsdienste (CTS) Tel: 031 508 7141 Streeksbestuurders: Noord: 031 508 7148 Suid: 031 508 7142 van meulenaargroepe deur die gehalte te bepaal van suikerriet wat individuele kwekers vir suikerrietbetaling aan meulens lewer. Sien www.sasa.org.za vir besonderhede oor die takke.

2. Verenigings wat betrokke is

Suid-Afrikaanse Suikervereniging (SASA) Tel: 031 508 7000 www.sasa.org.za Suid-Afrikaanse Suikerrietkwekersvereniging (CANEGROWERS) Tel: 031 508 7200 www.sacanegrowers.co.za Streekkantore: Empangeni 035 772 3110 Eston 031 781 2000 Gingindlovu 035 337 1135 Komati 013 723 4179 Malelane 013 790 0230 Mtubatuba 035 550 0237 Noodsberg 033 503 1820 Port Shepstone 039 682 5122 Sezela 039 975 3666 Umhlali 032 947 0176 South African Sugar Technologists Association (SASTA) Tel: 031 508 7543 www.sasta.co.za South African Sugar Industry Agronomists Association Tel: 031 508 7459 Nasionale Bedingingsraad vir die Suikervervaardigings- en Raffineringsbedryf Tel: 031 508 7331/2 Suikerrietvervaardigings- en raffineringswerknemersvereniging Tel: 031 508 7300

Grocane Fire Insurance Co-op Die Suikerriettoetsingsdienste 1998 Beperk (CTS) lewer op kontrak n Tel: 031 508 7161 spesialisdiens aan individuele rade

5. Publikasies en webtuistes
Die South African Sugar Industry Directory is n waardevolle bron van inligting, statistiek en vir kontakte in hierdie sektor. Dit is beskikbaar by www.sugar. org.za. Daar is ook ander publikasies wat verskillende aspekte van die suikerbedryf volledig beskryf. Kontak die Afdeling vir Eksterne Sake by 031 508 7026 of e-pos hulle by externalaffairs@sasa.org.za. Die Industrial Products: Sugar Market Value Chain Profile 2010-2011 op www.daff.gov.za (klik op die Publications- en Agricultural Marketingkieslysopsies) gee n ontleding van die suikerketting.

6. SASRI extension service

Deur oorlegpleging met en terugvoering aan boere vorm SASRI se uitgebreide diens n noodsaaklike skakel tussen SASRI se navorsers en boere (sien die kontaklys hier onder).

524

Die Suid-Afrikaanse Suikerrietkwekersvereniging gee opleiding en rus nuwe en ontluikende suikerrietkwekers toe met tegniese vaardighede. Die Vereniging bied voorts werkswinkels oor rekenings en finansile bestuur aan, beskik oor ekonomiese streeksraadgewers en steundiensbeamptes, en help met toegang tot spesiale BTW- en dieseltoegewings vir kleinskaalse suikerrietkwekers. Die meulemaarmaatskappye lewer ook n uitgebreide diens aan kleinskaalse, medium en grootskaalse swart boere. SASRI Mount Edgecombe Uitbreidingshulpbronbestuurder 031 508 7492 / 082 654 0056 geoff.maher@sugar.org.za

akkerbou & tuinbou Swart Tee

1. Oorsig
Die teeplant oorleef die beste in n subtropiese klimaat met geringe temperatuurskommelinge. Tzaneen, Barberton, Vryheid en dele van KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap is die gebiede waar tee verbou word. Op grond van die langer groeiseisoen en die ho renval dwarsdeur die groeiseisoen word die Oos-Kaap allerwe as die beste teeproduserende gebied in Suid-Afrika beskou. Teeplantasies is in 1970 en 1980 gevestig in gebiede met n ho werkloosheidsyfer Hulle is gevestig om mense wie andersins na die stede sou migreer n rede te gee om aan te bly. Ten spyte van hul voldoening aan die aanvraag vir ho kwaliteit tee en die uitvoering van die oorblywende produksie, ondervind die Suid-Afrikaanse produsente van swart tee al sedert 2003 groot struikelblokke om n volhoudende profyt te verseker. Suid-Afrika is n netto invoerder. n Ho mate van vaardigheid is nodig om die kwaliteite van een tee s met di van n ander te komplementeer dat gehalte en geur konstant bly. Teemengers se taak is om die unieke smaak van n bepaalde mengsel te handhaaf. Hulle het nie n presiese resep tot hul beskikking nie; slegs deur te proe kan hulle die regte teekombinasie kry. Die gehalte van oeste wissel van dag tot dag en van land tot land. Selfs die pluktyd kan die smaak benvloed. Die grond, hoogte bo seespiel en klimaat, maar ook die proses waaraan dit onderwerp word, benvloed die uiteindelike geur. Die vermenging van die belangrikste handelsmerke in Suid-Afrika verg gewoonlik n mengsel van Suid-Afrikaanse tee en wisselende hoeveelhede tee uit ander lande. Hoe dit gedoen word: Die afgeplukte blare word eers op rakke uitgesprei en deur sirkulerende warm lug gedroog. Die gedroogde blare word fyn gerol, -gesny, -geskeur of gekrul sodat die natuurlike sappe vrygestel word. Die fyngemaakte blare word dan in n koel, vogtige omgewing gehou om te fermenteer. As gevolg van die fermentasieproses kry die blare n helder koperkleur. Hierna word die gefermenteerde tee deur warm lug gedroog om in die bekende swart tee te verander. Die dro swart tee word dan met vibrerende sifmasjiene deur verskillende groottes maas in grade gesorteer. Aantekeninge oor al die fases betrokke by prosessering is ingesluit in die Industrial Products: Black Tea Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www. daff.gov.za.

Uitbreiding-tegnologiehulpbron- 031 508 7491 082 654 3547 spesialis bongi.bengu@sugar.org.za Suidkusstreek Streeksuitbreidingsbestuurder Streekuitbreidingspesialis: Suidkus Uitbreidingspesialis: SuidMiddeland Uitbreidingspesialis: kleinskaalkwekers Uitbreidingspesialis: kleinskaalkwekers 039 975 1377 / 083 655 5012 dirk.mcelligott@sugar.org.za 039 682 1822 / 082 653 3151 justin.bowley@sugar.org.za 031 781 2001 / 082 654 3546 otto.dehaas@sugar.org.za 039 975 1349 / 082 655 0387 joe.nkala@sugar.org.za 031 302 2847 / 082 655 0356 william.gillespie@sugar.org.za Noordkusstreek Uitbreidingspesialis: Durban Noord 032 947 1410 / 082 653 3144 adrean.naude@sugar.org.za Uitbreidingspesialis: Durban Noordkus Uitbreidingspesialis: NoordMiddeland Uitbreidingspesialis: Kleinskaalkwekers Streeksuitbreidingsbestuurder 032 947 1410 / 082 654 3536 nathi.hlongwa@sugar.org.za 033 503 1818 / 082 654 3549 david.wilkinson@sugar.org.za 031 302 2885 / 082 655 0358 bongani.phewa@sugar.org.za Zululand-streek 035 772 5871 / 082 653 3150 tom.fortmann@sugar.org.za

Uitbreidingspesialis: Sentraal- en 035 337 1593 / 082 653 3147 Suid-Zululand gary.lagerwall@sugar.org.za Uitbreidingspesialis: Umfolozi Uitbreidingspesialis: Pongola Uitbreidingspesialis: Kleinskaalkwekers (Noord/Pongola) Uitbreidingspesialis: Nuwe vrypagkwekers (Zululand) Uitbreidingspesialis: Kleinskaalkwekers (Komatipoort / Malelane) 035 550 0097 / 083 320 9099 alex.searle@sugar.org.za 034 413 2120 / 083 655 5011 marius.adendorff@sugar.org.za 035 474 5217 / 082 653 3149 john.neen@sugar.org.za 035 772 5871 / 082 653 3148 thulani.masondo@sugar.org.za 031 790 0230

Noordelike Besproeiingstreek

Bronne: Die South African Sugar Industry Directory wat is beskikbaar by www.sugar. org.za. Ons bedank graag CANEGROWERS en SASA vir hulle terugvoering oor die ontwerphoofstuk.

2. Internasionale sakeomgewing
Die Industrial Products: Black Tea Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za ontleed die swart tee invoer en uitvoer syfers oor die afgelope dekade.

Binne die omvang van die bevordering van Suid-Afrikaanse handel met Afrika is dit merkenswaardig dat daar meer as drie Afrika lande op die top tien lys van verskaffers van tee aan Suid-Afrika verskyn (sien tabel 1) In 2010 is die top tien gelei deur Malawi gevolg deur Tanzani en Zimbabwe wat

525

onderskeidelik vir n 54.4%, 12.9 en 10.9% aandeel van die totale waarde van Suid-Afrika se invoere rekeningskap gee. Suid-Afrikaanse invoere Malawi Tanzani Zimbabwe Sri Lanka Kenia China VAE VK Indi Argentini Suid Afrikaanse uitvoere Mosambiek Zambi VK Zimbabwe China Nederland Pakistan Verenigde State van Amerika Duitsland Egipte
Bron: NAMC Trade Profile Julie 2011. Vind dit by www.namc.co.za.

Met n jaarlikse verbruik teen omtrent 20 000 ton per jaar, is Suid Afrika n netto invoerder van swart tee. Swart tee word ingevoer vanaf Malawi, Zimbabwe, Kenia, Sri Lanka en Mosambiek. Uitdagings om voordelig met swart tee te boer sluit die volgende in: Lae wreld pryse vir swart tee en die feit dat swart tee n US dollar verhandelde kommoditeit is. Die verskil tussen die produsent-en kleinhandelspryse vir swart tee is onrusbarend hor as die van die meeste ander landbou kommoditeite. Produksiekoste(wat minimum lone insluit) is hor as die van aangrensende SADC lande. Suid-Afrika se kostes is R16 kg in vergeleke met R8/kg en R10/kg in lande soos Malawi, Kenia en Sri Lanka) Daar is geen beskerming teen tee-invoere vanaf SADC lande nie, daar is ook geen finansile aansporing vir teeverpakkers om plaaslike tee te verpak nie. Die dominansie van teeverpakkers, twee groot teeverpakkingsonde rnemings domineer meer as 80% van die Suid-Afrikaanse swart tee mark. Swart teeprodusente in Suid-Afrika beskik nie oor n onderhandelingsmeganisme om beter pryse met teeverpakkers in Suid-Afrika te beding nie; hulle is prysnemers omdat die verpakkers die pryse bepaal.
Bron: Die Industrial Products: Black Tea Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za

% aandeel 2010 54.4 -8.0 44.4 10.9 9.7 5.0 2.5 0.9 0.7 0.7 0.7 % aandeel 2010 34.1 12.1 10.2 7.1 6.8 4.9 3.2 2.4 2.3 1.7

4. Nasionale strategie
Raadpleeg die Industrial Products: Black Tea Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za vir meer inligting Neem die Publications en Agricultural Marketing kiesopsies). Wanneer volle produksie plaasvind kan teeplantasies in hierdie land aan meer as 14 duisend mense werk te verskaf. Meer as sesduisend mense het hulle werk verloor toe Grenshoek, Middelkop, Ngome, Richmond, Paddock en Senteeko uit produksie gegaan het. n Aantal privaatsektor- en staatsvennootskappe het nuwe lewe in die swart tee bedryf geblaas en tans is daar vyf plantasies in die bedryf: Tshivhase en Mukumbani (Limpopo), Ntingwe (KwaZulu-Natal), Magwa (Oos-Kaap) en Gradely (Mpumalanga) Afgesien van swart tee en samewerking met teemengers van ander Afrikalande sluit bemarkingstrategie ook samewerking met Rooibosaanplanters in die Noord-Kaap, wat n baie gesonde lae kafeen groen tee (LKGT) produseer, in. Die Ntingwe-plantasie is n sukses storie. Suiwer Ntingwe tee word tans verkoop onder die naam van die plantasie in teesakkies wat Zulu tee gemerk is, terwyl Yorkshire Gold, n vermengsel van Ntingwe tee en ander variasies, n tweede kleinhandel vermengsel is wat op oorsese marke verkoop word. Sedert 2004 is die tee ook plaaslik verkoop by Woolworths onder die Ntingwe-plantasie se handelsnaam.

Bekend as die land waar tee sy oorsprong gehad het, het China honderde jare lank die enigste tee geproduseer wat aan die Westerse wreld bekend was. Hoewel hierdie land heelwat van sy eie produksie verbruik, is China steeds vir meer as 18% van die wreld se tee-uitvoere verantwoordelik. In 1972 het die eiland, wat destyds as Ceylon bekend gestaan het, weer sy tradisionele naam Sri Lanka teruggeneem maar die benaming Ceylon vir die bemarking van sy tee behou. Vanwe Sri Lanka se geografiese ligging kan tee dwarsdeur die jaar gepluk word. Die weste en ooste van die eiland word deur sentrale berge geskei met die gevolg dat wanneer die een streek se seisoen eindig, begin die ander streek sn. Dit verteenwoordig meer as 21% van die wreld se tee-uitvoere. Indi. Hierdie land is een van die belangrikste teeprodusente wat meer as 14% van die wreld se tee uitvoer en meer as 400 000 hektaar bewerk. As die jongste teeproduserende lande kon Afrika-lande op die ervaring van ander produsente voortbou. Gevolglik is Afrika tans n belangrike rolspeler in die bedryf wat tee van ho gehalte en n mooi, helder kleur produseer wat oor die hele wreld in teemengsels gebruik word. Ongeveer 25% van die wreld se tee-uitvoere, of te wel 250 000 ton, word in Afrika geproduseer. Kenia, Malawi, Uganda, Tanzani en Zimbabwe is teeprodusente In Australi is die bedryf geforseer om te meganiseer want teeproduksie, veral die pluk van tee is n uiters arbeidsintensiewe metode van uitsoek, uitdroog, fynmaal en gefermenteerde tee is vir eeue gebruik

5. Belanghebbendes
Verpakkers, verskaffers, verwerkers en verspreiders:
AVI Limited Tel: 011 502 1300 www.avi.co.za Back to Basics (Edms) Bpk Tel: 011 472 1922 Barnes Tea & Coffee Merchants Tel: 011 793 7037 Bevco Tea and Coffee Tel: 012 661 8883 www.bevco.co.za

3.

Plaaslike sakeomgewing

Suid-Afrika se swart tee-uitvoermark is omtrent R20 miljoen n jaar werd, terwyl die land ongeveer 16 miljoen kilogram n jaar invoer vir binnelandse/ huishoudelike gebruik.

526

Butlers Tel: 021 551 5815 www.agl-unl.co.za Ciro Beverage Solutions Tel: 011 287 6700 Tel: 021 447 6110 Tel: 031 792 0900 www.ciro.co.za Clipper Coffee & Tea BK Tel: 021 448 9181 Colombo Tea & Coffee Company Tel: 031 205 3283 www.colombo.co.za Joekels Tea Packers Tel: 031 709 1409 www.joekels.co.za Kings Tea & Coffee Tel: 0861 474 474 http://kingsteacoffee.co.za LC Packaging Tel: 041 456 3003 http://lcpackaging.co.za Mastertons Tea & Coffee Tel: 041 585 4044 www.mastertonscoffee.co.za Mzansi Organic Teas Tel: 079 871 5069 mzansi.organicteas@gmail.com www.jardinsdegaia.com National Brands Bpk Tea sien AVI New Look Packers Tel: 011 763 5696 http://newlookpackers.co.za

Origin Coffee Roasting Tel: 021 421 1000 www.originroasting.co.za Overberg Coffee and Tea Company sales@overbergcoffeeco.co.za www.overbergcoffeeco.co.za Peacock Gourmet Coffee & Exotic Teas Tel: 021 762 5067 www.peacockteaandcoffee.co.za Besonderhede van landwye verspreiders is op die webtuiste. Royal Tea Packers Tel: 033 397 9264 http://royaltea.co.za Sara Lee Coffee & Tea SA Tel: + 31 30 2979111 www.douwe-egberts.com Southalls (Edms) Beperk sien Joekels Tea Packers Tea & Coffee Distributors Tel: 041 374 0033 http://tea-coffee.co.za Tea and Coffee Emporium Tel: 011 615 7147 www.teaandcoffee.co.za Tea Blenders Company Bpk Tel: 031 573 1028 Teabox Tel: 084 455 6693 www.teabox.co.za W M Cahn Tel: 011 807 2180 www.wmcahn.co.za

akkerbou & tuinbou Tabak

1. Oorsig
Die tabakbedryf in Suid-Afrika kan in twee bedrywe verdeel word, naamlik die primre en die sekondre bedryf. Die primre bedryf hou met alle kwekeraspekte verband. Dit beteken die werklike kweek, oes, uitdroging, gradering en aflewering van onverwerkte tabakblare by n verwerkingsaanleg. Afgesien van koperasies en maatskappye, is tabakhandelaars of blaarhandelaars ook deel van die primre bedryf. Hierdie maatskappye staan as intermedire kopers bekend. Hulle koop verwerkte tabak van verwerkingsaanlegte volgens die spesifikasies van hul klinte, wat vervaardigers van tabakprodukte is. In Suid-Afrika koop die blaarhandelaars meestal tabak van kwekerkoperasies of -maatskappye, hoewel sommige luggedroogde tabak direk van gekontrakteerde kwekers gekoop word. Twee tipes tabak word in Suid-Afrika geproduseer: oondgedroogde tabak, wat hoofsaaklik vir sigarette gebruik word, en luggedroogde tabak, wat hoofsaaklik as pyptabak, snuif en selfrolsigarette gebruik word. Oondgedroogde produksie verteenwoordig ongeveer agt tot tien miljoen kilogram per jaar, waarvan feitlik die hele oes plaaslik verbruik word. Luggedroogde produksie verteenwoordig ongeveer twee tot drie miljoen kilogram per jaar, waarvan 70% tot 80% plaaslike verbruik word. Die doel is om die oes op kort tot medium termyn te vergroot om aan die uitvoervraag te voldoen. Die sekondre of vervaardigingsbedryf het betrekking op die werklike vervaardiging en bemarking van die eindproduk aan die verbruiker. Dit is tabakprodukte soos sigarette, pyptabak en snuif. Hierdie bedryf is ook verantwoordelik vir die invoer en uitvoer van vervaardigde tabakprodukte. Tabakprodukte word onder 364 groothandelaars, 55 000 kleinhandelaars en ongeveer 60 000 kleiner spelers in die informele mark (straatverkopers, spaza-winkels, ens) versprei. In Suid-Afrika is daar sigaretfabrieke sowel as fabrieke wat pyptabakprodukte en snuif vervaardig. Hierdie fabrieke is tegnologies hoogs gevorderd en vervaardig al hoe groter volumes vir die uitvoermark.
Bron: www.tobaccosa.co.za/sati.asp. Die fotograaf is deur die Tabakinstituut van Suider-Afrika (TISA) verskaf.

Toerusting
I & M Smith Tel: 011 781 6150 www.iandmsmith.com

6. Publikasies en webtuistes
Kry die Industrial Products: Black Tea Market Value Chain Profile: 20102011 by www.daff.gov.za (neem die Publications and Agricultural Marketing kiesopsies). Kry die storie A cup of tea for food security op www.fao.org. Verbruikers in swart tee produserende lande drink net n tiende van die hoeveelheid tee as verbruikers van volwasse invoermarkte. Dit skep n groot geleentheid vir teeplanters as bemarkingsstrategie in werking gestel word. www.teacouncil.co.uk en www.tea.co.uk Die Teeraad is die onafhanklike liggaam vir die bevordering van tee en sy unieke geskiedenis ter wille van diegene wat tee produseer, verkoop en geniet oor die hele wreld. Vir nog inligting oor die internasionale teetoneel, klik op Tea Directory. Teeproduserende lande word gelys, n kort geskiedenis word gegee en n uiteensetting van hulle soorte tee word voorsien. www.teaadvisorypanel.com Hierdie webblad dien as belangrike hulpbron vir mense in die gesondheidsbedryf danksy die jongste teeverwante gesondheidsnavorsing.

2. Internasionale sakeomgewing
Die jaarverslag by www.tobaccosa.co.za verskaf die jongste inligting, insluitend vryhandelsooreenkomste, uitvoermarkte en so meer. The International Tobacco Growers Association (ITGA) www.tobaccoleaf. org verteenwoordig miljoene tabakboere. Lidlande is: Argentini, Brasili, Bulgarye, China, Kroasi, die Dominikaanse Republiek, Indi, Itali, Kenia,

527

Malawi, Maleisi, Meksiko, Pakistan, Portugal, Suid-Afrika, Tanzani, Uganda, die VSA, Zambi en Zimbabwe. Die jongste landboustatistiekverslag is by www.daff.gov.za beskikbaar. Tabak maak deel uit van hierdie verslag oor landbouproduksie, invoere en uitvoere. Kry die Development Delivery International (DDI) verslag op die verbouing van tabak by http://ddinternational.org.uk. Onlangse navorsing het getoon hoe tabak aangewend kan word op wyses wat verskil van die tradisionele: In die Filippyne word tabakpulp vir papiervervaardiging gebruik. In Kanada word navorsing oor tabak as n moontlike bron vir biobrandstof wat potensieel as plaasvervanger vir petroleumgebaseerde brandstof gebruik kan word, gedoen. In Australi onderneem wetenskaplikes molekulre boerdery om vitronektien uit tabakplante te onttrek. Dit is bekend dat hierdie proteen selgroei bevorder en potensieel in kankerterapie en wondgenesing gebruik kan word. Daar is bevind dat tabak veiliger is as diere wat die onttrekking van proteene betref, want diere kan virusse huisves wat op mense oorgedra kan word. Hierbenewens word beweer dat tabak die maklikste plant is om geneties te modifiseer en die ideale kandidaat vir hierdie tipe navorsing is, aangesien dit vinnig groei en n miljoen sade per plant kan oplewer. In die VSA het n groep wetenskaplikes tabakplante geneties gemanipuleer om n entstof teen die virus wat ernstige asemhalingsindroom (Eng: SARS) veroorsaak te produseer, terwyl n ander span wetenskaplikes n entstof ontwikkel het wat ape teen die Ebola- en Marburg-virus beskerm. Nog n span wetenskaplikes het daarin geslaag om immuniserende proteene uit tabak te onttrek vir n entstof teen die pes. Hoewel hierdie drie entstowwe nog nie vir menslike gebruik beskikbaar is nie, bestaan die moontlikheid dat ekonomieslewensvatbare entstowwe geproduseer kan word teen siektes waarvoor daar geen bekende geneesmiddels bestaan nie. Ook in die VSA word navorsing by n biotegnologie-maatskappy gedoen met die oog daarop om die tabakblaar geneties te modifiseer ten einde n proteen te kloon wat in twee MIV-stamme opgespoor is.
Bron: www.tobaccoleaf.org. Vind ITGA se aanbieding oor alternatiewe gewasse.

4. Vir die nuwe toetreder

Die tabakplant is n lid van dieselfde botaniese familie as tamaties, aartappels, rissies en eiervrug. Tabak vaar goed in swakker grond en bied boere n welkome alternatiewe oes. In baie gevalle voorsien dit n hor inkomste as enige ander kleinboerproduk. As gewas pas dit goed in by omgewingsvriendelike rotering: die verbouing van tabak sal tot voordeel van die volgende oes (soos mielies) wat in daardie grond verbou word strek. n Tipiese boer met, byvoorbeeld, twee tot drie hektaar grond kan n goeie inkomste uit slegs n klein gedeelte van daardie grond verdien indien hy tabak daarop sou verbou. Die naaste koperasie kan die boer help deur saad en misstof te voorsien en advies oor die aanplant, verbouing, oes en droging van tabak en ander gewasse te gee. Daar is ongeveer 13 000 sade in n gram dit lyk nogal soos poeierkoffie. Die sade is so klein dat dit in spesiaal voorbereide en beskermde saadbeddings versorg moet word vir 30 tot 90 dae voordat dit op die land uitgeplant word. Na n paar weke word grond rondom die saailinge opgerd om hulle te beskerm en in staat te stel om n goeie wortelstelsel te ontwikkel. Twee maande later word die blomknoppe en sommige van die boonste blaartjies getop en suiers uitgebreek ten einde groei te konsentreer op die oorblywende blare (net soos suiers uitgebreek word in die geval van tamaties). Die boer moet heeltyd die geskikte plantvoeding voorsien. Dit is nie raadsaam om algemene riglyne te verskaf nie, aangesien daar spesifieke faktore in elke streek is wat in aanmerking geneem moet word, soos die soort grond, stikstofvlakke, renvalvlakke, en so meer. Boere moet ook op die uitkyk wees vir siektes en plae namate die tabak groei tot die oesstadium. Die verbouingsproses behels verskeie stadia: groei, oes, droging, gradering en bemarking (alles word deur die boer behartig). Daarna word die verwerking en verpakking deur die verwerker gedoen. Die vervaardiging en bemarking van tabak word deur die vervaardiger onderneem. Droging is n sorgvuldig-gekontroleerde proses om die tekstuur, kleur en algehele gehalte van n spesifieke tabaksoort te verkry. Tydens droging word blaarstysel omgesit in suiker; die groen kleur verdwyn en die tabakkleur verander van liggeel tot geel, dan oranje en dan bruin, soos die blare van n boom in die herfs. Veral twee drogingsmetodes word in Suid-Afrika gebruik, naamlik lugdroging en oonddroging. Lugdroging. Lugdroogtabak soos Burley word in onverhitte, belugde skure gehang om natuurlik uit te droog tot die blaar n ligte tot mediumbruin kleur het. Op di stadium is daar feitlik geen suiker in die blaar oor nie. Oonddroging. Hitte word van buite ingevoer deur pype vanaf n stookoond, soos n verwarmingstoestel verbind met die sentrale verhittingstelsel. Hierdie beheerde hitte veroorsaak dat die blare geel/oranje word en by daardie punt bly. Hierdie blare het nou n ho suikervlak. Virginiese tabak word byvoorbeeld oondgedroog. Twee ander metodes (wat nie in Suid-Afrika toegepas word nie) is sondroging en vuurdroging (lees meer hieroor by www.batsa. co.za). Na droging gradeer die boer die blare na gelang van blaarposisie, eienskappe en kleur, en verpak dit volgens graad in sogenaamde boerebale van 30 tot 50kg. Hy neem dan sy bale na n sentrum of veiling waar dit verkoop word. In Suid-Afrika behoort die verwerkingsfasiliteite aan tabakboere in die vorm van maatskappye of koperasies. Boere word by aflewering vir hul tabak betaal, volgens n waardasie van elke baal tabak. Hierna word die tabak verwerk en verpak volgens spesifikasies van die vervaardigers en/of handelaars.

3. Plaaslike sakeomgewing
Die jaarverslag by www.tobaccosa.co.za verskaf die jongste inligting oor die stand van die bedryf. Tabakproduksie en vervaardiging is een van die mees arbeidsintensiewe gewasse in Suid-Afrika. Dit verskaf werk aan meer as 8 000 plaasarbeiders en 2 500 fabriekswerkers, wat op hulle beurt meer as 40 000 mense ondersteun, hoofsaaklik in afgele landelike gebiede. Uitdagings in die bedryf sluit die volgende in: oorregulering deur die staat opkoms van onwettige handel stygende doeanebelasting afname in die plaaslike mark globale aanslag op die tabakbedryf volhoubaarheid van die primre bedryf

528

5. Verenigings wat betrokke is

Die Tabakinstituut van Suider-Afrika (TISA) Tel: 021 421 0011 www.tobaccosa.co.za TISA is n vrywillige handelsvereniging wat die belange van die vervaardigers van tabakprodukte, invoerders en uitvoerders van tabakprodukte, tabakblaarhandelaars en tabakkwekers verteenwoordig.

8. Maatskappye wat betrokke is

Produsente-organisasies
Afgri Tobacco Tel: 014 596 5090 www.afgri.co.za

Sigaretvervaardigers, -invoerders en -verspreiders

Absolute Cigarettes Tel: 011 314 9809 www.absolutecigarettes. com British American Tobacco South Africa (Pty) Ltd Tel: 021 888 3500 www.batsa.co.za Delta Tobacco South Africa Tel: 011 833 0929 Gold Leaf Tobacco Company Tel: 011 608 2525 www.gltc.co.za JT International South Africa Tel: 011 540 7700 www.jti.com Philip Morris South Africa Tel: 021 527 4840 www.pmi.com Savanna Tobacco Company SA (Edms) Bpk Tel: 011 807 1511 www.savannatobacco.com United African Trading Network Tel: 011 312 3958 www.uatn. co.za

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Legislation -opsie is by www.tobaccosa.co.za beskikbaar.

Inligting oor die verskillende direktorate van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye verskyn onder die Division-opsie by www.daff.gov. za beskikbaar. Departement Gesondheid Tel: 012 312 3165 www.doh.gov.za Suid-Afrika het in 2005 tot die Framework Convention on Tobacco Control (FCTC) toegetree. FCTC is n regsliggaam wat alle sake wat met tabak verband hou beheer, van die verbouer tot die eindgebruiker. Dit behels dat Suid-Afrika wetlik daartoe verbind is om die bepalings van die ooreenkoms te handhaaf. Vir meer inligting, besoek FCTC se webtuiste by www.who.int/fctc/en.

Tabakblaarhandelaars
Alliance One International (Dimon SA) Tel: 011 447 2467 www. aointl.com Tobacco Traders Tel: 021 701 0025 Universal Leaf South Africa (Edms) Bpk ULSA Tel: 014 596 5202 www.universalcorp.com. Universal speel n dubbele rol as produsent sowel as handelaar. ULSA het 87 gekontrakteerde kwekers wat hoofsaaklik in die Limpopo provinsie en Gamtoos-vallei vir hulle donker luggedroogde tabak kweek. Universal Leaf Africa ULA Tel: 011 361 2600 www.universalcorp. com Tribac Zimbabwe Tel: 0026 34 708 391

7. Opleiding en navorsing
LNR Instituut vir Industrile Gewasse (IIG) Tel: 014 536 3150 www.arc.agric.za Opleidingskursusse oor tabak word op versoek saamgestel. Die infrastruktuur vir navorsing is goed gevestig en val onder die volgende dissiplines: Kultivarontwikkeling Plantbeskerming (patologie, nematologie en entomologie) Gewas- en grondkunde Die hoofkampus in Rustenburg is op n proefplaas van 238 hektaar gele. Hierdie instituut is die enigste verskaffer van luggedroogde tabaksaad en produseer 80% van die oondgedroogde tabaksaad wat in Suid-Afrika geplant word. Hul ondersteuningsdienste sluit die volgende in: Grondtoetsingslaboratorium ontleding van alle plantvoedingstowwe, insluitende spesiale toetse soos anorganiese nitrogeen Analitiese laboratorium vir die toetsing van die gehalte van besproeiingswater Analitiese laboratorium vir plantontledings, insluitende nikotien en suiker Bogenoemde laboratoriums is lede van die Agri-laboratoriumvereniging van Suidelike Afrika (AgriLVSA) en voldoen ten volle aan die navorsingsbehoeftes en bemestingaanbevelings van die tabakbedryf. Hulle bied: Diagnostiese dienste vir alle tabaksiektes Nematodelaboratorium vir identifisering en kwantifisering Entomologiese identifisering Die Laeveld Landboukollege in Nelspruit bied n kursus oor tabak aan.. Tel: 013 753 3064 Lowveld Agri Research & Support Services (LARSS) Tel: 071 681 0851 Interne opleiding word deur koperasies en vervaardigers van tabakprodukte gedoen.

Pyp- en snuiftabakvervaardigers/-invoerders
AJ Padia Tobacco Merchants PO Box 2030, Durban, 4000 MLP Distributors Tel: 011 661 5777 Brasant Tel 021 905 1363 OTP Distributors Tel: 021 905 4905 Van Erkoms Tabakke (Edms) Bpk Tel: 015 491 3204

10. Publikasies en webtuistes

Maatskappy-webtuistes soos British American Tobacco South Africa www.batsa.co.za; Japan Tobacco International SA www.jti.com; en Philip Morris International www.pmi.com. Webtuistes van die bedryf en kwekers, soos www.tobaccosa.co.za (die Tabakinstituut van Suid-Afrika) en www.tobaccoleaf.org (die International Tobacco Growers Association) There is Sunlight in my Leaf Tobacco Five Centuries. Hierdie boek is by 021 421 0011 verkrygbaar. The Field Guide For Tobacco Diseases In SA is uit druk; probeer by hul webtuiste www.arc.agric.za uitvind of n elektroniese weergawe beskikbaar is of skakel die LNR-IIG in Rustenburg by 014 536 3150. Die LNR-IIG het ook n biblioteek met heelwat literatuur oor tabak en al sy dissiplines. Middels teen tabakplae en -siektes verander voortdurend. Benewens bogenoemde publikasies, kan u ook die publikasies wat deur die Departement Landbou uitgegee word, raadpleeg. Publikasies soos A guide to the control of plant diseases, A guide to the control of plant pests en ander word gereeld bygewerk. Die LNR het die volgende publikasies wat tans vir verkope opgedateer word: 1. Guide to the production of tobacco 2. Produksieriglyne vir tabak 3. A Photo Guide For The Identification Of Bacterial Wilt Of Tobacco Die webwerf vir die Framework Convention Alliance for Tobacco Control is www.fctc.org. Die infopak Tobacco (air-cured) is onder die Publications-kieslys by www.daff.gov.za beskikbaar.
Weereens baie dankie aan die Tabakinstituut van Suider-Afrika (TISA) vir hul terugvoer oor die konsephoofstuk.

529

Moontlike strategies:

akkerbou & tuinbou Tuinboukunde

Moet saam met hoofstukke soos, bessies, sitrus, snyblomme ens. gelees word.

1. Oorsig
Tuinbou dek n verskeidenheid gewasse, insluitend groente, sekere bome (bv vrugte-, neut- en tropiese bome), blomgewasse, kruie, speserye, medisinale gewasse en natuurprodukte. Die studieterrein sluit boomkwekery, blomkwekery, groentekwekery, pomologie (vrugte) en wingerdbou in. Tuinbougewasse, veral groente, word regdeur Suid-Afrika verbou. Die suidwestelike en suidelike streke van die Wes-Kaap is hoofsaaklik geskik vir sagtevrugte, druiwe, wyn en groente; die laagliggende subtropiese gebiede van Mpumalanga en Limpopo vir subtropiese gewasse, sitrus en groente; en die Upington-gebied vir druiwe en wyn. Die groentebedryf is, wat sowel produksie as waarde betref, die grootste in die tuinbougroep. Suid-Afrika is selfvoorsienend met betrekking tot groenteproduksie, en voer vars en verwerkte groente uit. Tuinbou oorheers ons uitvoerhandel in landbouprodukte. Arbeid is die belangrikste produksiekomponent by vrugte- en groenteverbouing en kan tot 55% van die totale produksiekoste beloop. Die toenemende produksie van tuinbouprodukte het n uitkringeffek op baie ander verwante bedrywe soos die produksie van papier en verpakking, vervoerdienste, misstofverskaffing, hawedienste en kleinsake-smousery in stede.

verkoop aan bure verkoop aan die plaaslike mark voorsien aan die verwerker (kyk na Maatskappye wat betrokke is in die verskillende hoofstukke oor tuinboukunde, asook die afdeling oor landbouverwerking) verskaf aan besoekende smouse of bakkie-handelaars verskaf aan nasionale varsproduktemarkte buitestedelike tuinbouproduksie verskaf ingevolge regeringskontrak die kweek van gewasse vir varsprodukte-uitvoer (raadpleeg die verskillende afdelings oor uitvoer) kontrakboerdery

Produk
Oorweeg aanvanklik n paar potensile produkte (die produk is dit wat u gaan produseer) op grond van marknavorsing en deur vas te stel wat die behoeftes en eise van die mark is.

Terrein
Die terrein is die perseel waar u die gedentifiseerde produk gaan produseer. Die kies van n produksieterrein is baie belangrik en die moontlikhede behoort deeglik ondersoek te word voordat u met die projek begin. Prosesse waardeur n mens behoort te werk wanneer jy n potensile terrein identifiseer, is: Prosesse waardeur n mens behoort te werk wanneer jy n potensile terrein identifiseer is: Bepaal die produkvereistes. Bepaal die klimaatsvereistes vir elk van die gedentifiseerde gewasse. Sommige verkies byvoorbeeld ho humiditeit en ander nie. Sommige gewasse verkies sanderige grond, terwyl ander in leemgrond floreer. Die waterbehoeftes van gewasse verskil ook. Selektering van n terrein. Hoe nader aan die mark, hoe beter. Probeer om binne n radius van 200km van die gedentifiseerde mark te bly. Indien u vir uitvoer produseer, sal die lughawe die leweringspunt wees. Ondersoek van klimaatstoestande. Kyk na die makro- en mikroklimaat van die area waarin die produksieterrein gele is. Hoe versoenbaar is dit met die klimaatsvereistes van die geidentifiseerde gewasse? Kyk na ryp hael humiditeit wind temperatuur. Wanneer is die vroegste en laatste datums vir ryp? Val die terrein binne n haelstrook? Is daar n dominante wind, en uit watter rigting kom hierdie wind gewoonlik?Wat is die gemiddelde maksimum en minimum temperature regdeur die jaar? Terreinvoorbereiding. Doen n grondprofiel om vas te stel hoe diep die grond is en hoe goed dit dreineer. U het grond van 1-1,2m diep nodig. Toets die tekstuur van die grond om te bepaal wat is die klei-inhoud, ensovoorts. Doen n volledige ontleding van die grond. Bogrondprofiel 0-30cm; ondergrondprofiel 40-60cm Water. Water is die belangrikste aspek om in berekening te bring wanneer n potensile terrein beoordeel word. n Mens moet in water bel nie in grond nie. Sonder water is n tuinbouprojek nie moontlik nie. Die beste waterbron is n boorgat. Wees versigtig vir rivierwater. Dit is dikwels besmet. Dit is meestal nie n goeie idee om munisipale water te gebruik as bron vir n tuinbouprojek nie, want dit is duur en bevat baie chloor.Wees vertroud met die wetlike aspekte met betrekking tot toestemming om water te gebruik, om as watergebruiker te registreer, ensovoorts. Die belangrikste faktore waarna aanvanklik gekyk moet word, is die hoeveelheid water wat beskikbaar is en die gehalte daarvan. Die hoeveelheid water wat nodig is, hang af van die volgende faktore: plantkultivar; die waterhouvermo van die grond; klimaat; besproeiingstelsel; verdampingsfaktor; en wind. In die groeiseisoen sal n mens natuurlik meer water nodig h as in die dormante seisoen. n Mens het gemiddeld 4-6 liter water per vierkante meter per dag nodig. n Primre waterbron (bv. n boorgat) behoort ten minste drie keer soveel as bogenoemde gemiddeld te lewer. n Uitsondering is hidroponika met n geslote stelsel. Dit is wanneer die afloopwater van n besproeiingstelsel opgevang en weer gebruik word. In die winter kan die gebruik daal tot 2 liter per vierkante meter per dag. Somerverbruik kan styg tot 8 liter per vierkante meter per dag. As n riglyn het goeie gehalte water die volgende eienskappe:
- pH = 5,5 tot 7,0 - EC so laag moontlik, minder as 0,3 mS/cm

2. n Model vir tuinboukundige produksie

Ten spyte van sy groeipotensiaal het die tuinboubedryf ook te kampe met heelwat uitdagings. Een so n uitdaging is die lang tyd wat dit duur vir boere om in hierdie sektor gevestig te raak, veral wanneer hulle met boomgewasse en boorde te doen het. Vanwe n wagtydperk van vier tot vyf jaar voordat die boer n goeie opbrengs op sy investering kan verwag, moet boere dikwels op gemengde boerdery staatmaak om n standhoudende inkomste te verseker. Hierdie model van Johannes Maree het ten doel om die vernaamste faktore en prosesse in die vestiging van n suksesvolle tuinbouprojek uit te lig. Die idee met die model is om te help met die formulering van die aanvanklike beplanning. Dit is dus n strategiegebaseerde model wat fokus en rigting aan die beplanning van n projek moet verleen.

Mark
Die belangrikste fokus vir enige tuinbouprojek is die mark of markte. Daar is geen sin in om n produk te kweek om dit weer te verkoop (aanbod) as daar nie n mark (aanvraag) daarvoor is nie. Die beoogde markte kan enige van die volgende wees: persoonlike verbruik voeding van en voorsiening aan die onmiddellike (plaaslike) gemeenskap plaaslike mark (onmiddellike omgewing van die projek) plaaslike provinsiale mark nasionaal uitvoer (buurlande padvervoer; oorsee lug- of seevrag) Wanneer n mens na die verskillende potensile markte kyk, behoort hulle eers geklassifiseer te word met betrekking tot die afstand vanaf die bron van die beoogde tuinbouproduksie. Markte kan f algemene f nismarkte wees. Dit is belangrik om eers te bepaal watter markte beskikbaar is en wat hul behoeftes en vereistes is. Probeer om aan die mark se vereistes te voldoen. Lewer dit wat die mark verlang, nie wat u dink hulle wil h nie.

530

- Geen organiese materiaal - Vry van enige patogene

stelsels aan te beveel vir groente en blaargewasse, omdat hulle daarvan hou om af en toe water op hulle blare te kry en ook baat by die verhoogde humiditeit wat deur oorhoofse besproeiing geskep word.

Kennis
Sekere potensile gewasse is nou deur middel van marknavorsing gedentifiseer, maar sonder tegniese kennis oor die verbouing van die gewasse sal die projek nie suksesvol wees nie. n Mens moet vasstel of sodanige kennis beskikbaar is en teen watter koste. Die algemene kennis, vaardighede en vermons van diegene wat aan die projek werk, hetsy arbeiders, toesighouers of bestuurders, is belangrik ten einde in alle opsigte sukses met enige tuinbouprojek te behaal. Beskik die gedentifiseerde werknemers oor die kennis en praktiese vaardighede? Watter koste is verbonde aan die verkryging van hierdie vaardighede en kennis?

Watter stelsel is die goedkoopste? n Goedkoper stelsel is nie noodwendig meer kostedoeltreffend nie, maar die aanvanklike insetkapitaal kan n beperkende faktor wees. Na gelang van watter oorhoofse stelsel gebruik word, kan die spuitkoppe met n antidrupkomponent nogal duur wees. Drupperpyp is egter ook nie juis goedkoop nie en n mens gebruik baie meer lengtes drupperpyp as sproeikoppe en lengtes oorhoofse pyp. Oor die algemeen is daar geen beduidende verskil in vergelykende koste tussen n drupsstelsel en n oorhoofse stelsel nie. Sowel n basiese drupper as n oorhoofse stelsel kos in die omgewing van R25 000 per hektaar. Dit sluit pompe, hoofpype, filters, mikrospuite, drupperpype en n niegerekenariseerde bemestingstelsel in. Watter stelsel hou die langste en gee die minste probleme? Die sproeikoppe van mikro-sproeiers wat in oorhoofse besproeiing gebruik word is meer aan slytasie onderhewig, veral di met n draaiskakel. Hierdie sproeikoppe moet periodiek vervang word. Die voordeel van druppype is dat daar geen bewegende dele is nie, maar n probleem is dat die lyn dikwels skade kry wanneer die beddings bewerk word of wanneer onkruid verwyder word. Wanneer daar stutte in die beddings aangebring word om plante of nette te ondersteun, moet dit met groot versigtigheid geskied. Die feit dat die drupperlyne n elke siklus gelig moet word vir die skoonmaak en voorbereiding van nuwe beddings kan n hindernisfaktor wees afhangende van die soort plante wat verbou word. Die lyne moet telkens herl word voor daar geplant kan word. n Voordeel van oorhoofse besproeiing is dat die stelsel permanent uit die pad is. Wanneer drupperlyne verstop raak, is dit n groter probleem as in die geval van oorhoofse mikrosproeiers wat bloot verwyder en individueel skoongemaak kan word. Dt is nie moontlik in die geval van die tipiese banddrupperlyne wat algemeen in die bedryf gebruik word nie. Dit is eintlik noodsaaklik om n goeie filterstelsel te installeer, ongeag watter stelsel gebruik word. Drupstelsel Voordele 1. Meer doeltreffende gebruik van water. 2. Kan blomme oes terwyl besproei. 3. Minder bewegende dele minder slytasie. 4. Goedkoper om beskadigde lyn te vervang. 5. Strukture en paadjies bly dror. 6. Oor die algemeen minder klammigheid minder swamsiektes. 7. Verkieslik bo oorhoofs vir sekere gewasse. Nadele 1. Minder doeltreffend op jong plante en saailinge. 2. Raak makliker beskadig wanneer dit op oppervlakte van bedding is 3. Groter hindernisfaktor by voorbereiding van grond. Oorhoofse stelsel Voordele 1. Gee oor die algemeen beter areadekking. 2. Meer doeltreffend op jong plante en saailinge. 3. Makliker om verstoppings uit die weg te ruim. 4. Uit die pad minder skade en hindernis. 5. Was stof van blare en plante af. 6. Verkieslik bo drup vir sekere gewasse.

Ekonomie
Die vereistes en behoeftes moet bepaal word vir elke gewas wat deur die marknavorsing gedentifiseer is. Sekere gewasse groei byvoorbeeld beter onder skadunet, terwyl ander beter vaar in kweekhuise of tonnels. Die geld wat nodig is om n projek te begin, moet noukeurig bereken word. Verskillende tuinbougewasse stel verskillende kultiveringsvereistes wat verskillende koste-implikasies inhou. Verder is party gewasse dalk meer arbeidsintensief of verg dit die gebruik van duur masjienerie. Die aanvanklike kapitale insetkoste moet bereken word en indien mens dit nie kan bekostig nie, moet die volgende besluite oorweeg word: Moet ek na bykomende kapitaal gaan soek, en wat sal dit kos? Moet ek n gewas oorweeg wat minder insetkapitaal verg? Moet ek n goedkoper terrein oorweeg terwyl ek steeds die voor- en nadele in gedagte hou? Moet ek kyk na die kweek van n gewas waaroor meer kennis beskikbaar is en wat dus goedkoper is? Die ekonomie van die projek behels ook opbrengs op my belegging, produksiekoste, ensovoorts. Indien ek aan die presiese vereistes van die mark wil voldoen, bring dit ook koste mee, en n mens moet deeglik besin of die uitgawe dit werd is. Aangepas uit n artikel deur Johannes Maree. Kontak hom by johannesmaree@absamailco.za of skakel 082 564 1211.

3. Aantekeninge oor besproeiing

Druip- of Oorhoofse besproeiing wat is die beste?
Die noodsaak van besproeiing is n gegewe, maar dit is nie altyd duidelik watter stelsel om te gebruik nie. Johannes Maree bring sekere aspekte na vore wat oorweeg moet word alvorens n finale besluit oor n besproeiingstelsel geneem word. Wanneer mens n tuinbou-onderneming aanl, uitbrei of opgradeer, moet daar besluit word watter besproeiingstelsel die beste sal wees drup- of oorhoofs? Met oorhoofs bedoel ons mikro-besproeiingstelsels wat oorhoofs of hoog bokant die plante opgestel word, maar stelsels wat grondlangs, of net bokant die grond loop, is ook beskikbaar. Wat is u watersituasie? Oor die algemeen word water in n drupsisteem meer effektief gebruik as in n oorhoofse stelsel. Laasgenoemde benat die paadjies, wat normaalweg 20-30% van die oppervlak beslaan, terwyl n drupstelsel die water slegs op die plantbeddings neerlaat. Indien watervoorsiening nie sterk is nie, is drupbesproeiing gewoonlik n beter opsie. Wat gaan u verbou? Sekere gewasse floreer beter in sekere stelsels, terwyl dit vir ander nie saak maak nie. Dit is byvoorbeeld beter om n drupstelsel te geruik wanneer lizianthus of rose verbou word, aangesien di plante sensitief is vir nattigheid op hul blomme en blare. Aan die ander kant is ek geneig om oorhoofse

Nadele 1. Minder doeltreffende gebruik van water 2. Minder doeltreffende gebruik van misstowwe. 3. Kan nie oes terwyl besproei. 4. Nat blare kan tot meer siektes lei. 5. Kan nie gebruik word in gevorderde blomstadium.

Bron: Johannes Maree. Kontak hom by johannesmaree@absamailco.za of skakel 082 564 1211.

531

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry meer besonderhede oor die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye by www.daff.gov.za.

akkerbou & tuinbou Vrugte

Lees ook die ander vrugte-hoofstukke in hierdie gids, byvoorbeeld Sitrusvrugte, Sagtevrugte en Subtropiese vrugte.

Produkinspeksiedienste Tel: 012 319 6100

Plantgesondheid Tel: 012 319 6505/39

Voedselveiligheid en gehaltebeheer Plantproduksie Tel: 012 319 6079 Tel: 012 319 7306

5. Belanghebbendes
Raadpleeg die verskillende hoofstukke oor tuinboukunde. n Aantal ander hoofstukke is ook hier relevant, byvoorbeeld Saad en saailinge, Verpakking en Varsproduktemarkte. Suider-Afrikaanse Genootskap vir Tuinboukunde (SASHS) www.sashs.co.za n Nasionale kongres van die Suider-Afrikaanse Genootskap vir Tuinboukunde word elke 18 maande gehou om aan navorsers en studente die geleentheid te bied om hul navorsingsbevindings aan n brer gehoor bekend te stel. Dit dien ook as n ontmoetingsgeleentheid vir die departemente en instellings wat betrokke is by tuinboukundige navorsing ten einde gemeenskaplike sake te bespreek en te kordineer. Besonderhede van die volgende kongres is beskikbaar op die webwerf. Bedrywe wat deur die genootskap verteenwoordig word, sluit in sagtevrugte, tropiese en subtropiese vrugte, ornamentele tuinbou en die blombedryf.

1. Oorsig
Tegniese inligting en oorsigte is beskikbaar op rolspelerwebtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word. Besoek www.fpef.co.za en www.safruitfarms.com vir voorbeelde. Raadpleeg ook die publikasies onder Economic analyses en Statistical information by www.daff.gov.za. Sagtevrugte word hoofsaaklik in die Wes-Kaap en die Langkloofvallei in die Oos-Kaap gekweek. Daar is ook belangrike tafel- en gedroogdedruiweproduksiegebiede langs die Oranjerivier en in die Vrystaat, Mpumalanga en Gauteng. (Vind die kaart oor vrugtestreke by www.hortgro.co.za). Sitrusvrugte word hoofsaaklik in die besproeiingsgebiede van die Limpopo, Mpumalanga, die Oos- en Wes-Kaap en KwaZulu-Natal gekweek. (Vind aanvullings en nuus by www.cga.co.za). Subtropiese gewasse soos avokados, mangos, piesangs, lietsjies, koejawels, papajas en grenadellas word hoofsaaklik in Mpumalanga en Limpopo, asook in die subtropiese kusgebiede van KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap geproduseer. Pynappels word in die Oos-Kaap en noordelike KwaZulu-Natal verbou. (Vind statistieke by www.subtrop.net). Sagtevrugte Appels, appelkose, pere, druiwe (vars en gedroog), pruime, kaalperskes (nectarines), perskes, kwepers, kersies, tamatiepruime (Persimmons), granate en vye Lemoene, pomelos, suurlemoene, losskilnartjies en lemmetjies Avokados, piesangs, mangos, lietsjies, papajas, papinos, grenadellas, pynappels, koejawels, lukwarte, spanspekke en kiwivrugte Spanspekke, waatlemoene, suurvye, turksvye, vlaappels, nangkas en mispels

6. Publikasies en webtuistes
Soek vir hierdie opskrif in die onderskeie hoofstukke oor Tuinboukunde.

Sitrusvrugte Subtropiese vrugte Ander vrugte

n Aantal publikasies is beskikbaar op die webwerf van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) www.daff.gov.za (kies die Publications-opsie). Hier ingesluit is die volgende: Daar is verskeie verbouer-publikasies (kies die InfoPak en Brochures-opsies) Vir statistiek soek die mees onlangse Abstract of Agricultural Statistics onder Statistical Information Soek die uitstekende Agricultural Marketing Extension-handleidings onder General Publications. Een hiervan is Horticulture Marketing Extension. Verskeie waardekettingontledings kan gekry word onder Agriculture marketing Ontledings van die tuinbousektor is ingesluit in die Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) se basislynpublikasie. Die basislyn is n maatstaf van dit wat ingevolge n bepaalde stel veronderstellings kan gebeur. Scenarios en risiko-ontledings wat nie by die maatstaf ingesluit is nie, word as vertroulike verslae vir individuele klinte voorberei. Besoek www.bfap.co.za. Lees meer oor die internasionale tuinbou-inisiatief (Global Horticulture Initiative) by www.globalhort.org.

Let wel: Daar bestaan nie eenstemmigheid oor die kategorie waarin sekere vrugte geplaas word nie.

2. Internasionale sakeomgewing
Soek besonderhede oor die PPECB Export Directory onder opskrif 8. Besoek ook die vereniging se webtuistes en di wat onder opskrif 5 vermeld word vir die jongste inligting en nuus. Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is die amptelike sertifiseringsagentskap wat gehalte in die voorraadketting verseker. Die dienste wat hulle bied, is inspeksiedienste, logistieke dienste, voedselveiligheids en -sertifisering en inligtingsdienste wat jaarliks in hul gids bygewerk word. Daar is geen staatsinmenging by die plaaslike en uitvoerbemarking van vrugte nie. Die uitvoer van vrugte is onderworpe aan sekere gehaltevereistes en die verkryging van n PPECB-uitvoersertifikaat. Tans is daar n paar honderd uitvoerders wat Suid-Afrikaanse vrugte oorsee verkoop. Gevolglik ding Suid-Afrikaanse produkte met internasionale rolspelers, en in sommige gevalle teen mekaar, mee. Die verskillende

532

bedrywe soos die sitrusvrugte- en druiwebedrywe, het hulself egter georganiseer deur bedryfsverteenwoordigende liggame te stig wat na die belange van produsente en uitvoerders omsien ten einde uitvoervolumes na spesifieke markte te optimaliseer en te kordineer.

Skills For Africa is n gefokusde vaardigheidsopleidingsmaatskappy wat toegewy is aan die opheffing van voorheen benadeelde gemeenskappe en die verbetering van taakvlakproduktiwiteit in gekose bedrywe. Soek hul besonderhede en di van ander verskaffers onder die opskrif Opleiding en Navorsing in hierdie hoofstuk. Vind uit oor die Top of the Class (TOC)-program van Bronwyn Palmer 082 802 5301 of bronwyn@agri-iq.com. TOC bied n geleentheid aan voorheen benadeelde studente om kennis te maak met die hele varsvru gtewaardeketting.

3. Nuus oor opkomende boere

Lees oor PPECB se SAPIP 2 program in die Ondersteuning aan opkomende boere en Voedselveiligheid en naspeurbaarheid hoofstukke. Kies die Transformation-opsie by www.hortgro.co.za vir inligting oor die Deciduous Fruit Development Chamber (DFDC). Verwys na Inligting vir nuwe boere in die hoofstuk oor sitrusvrugte. Die uitvoer van vrugte van die Wes-Kaapse Provinsie in Suid-Afrika na markte in Europa, Noord-Amerika en Asi dra aansienlik by tot die provinsie se Bruto Nasionale Produk. Min opkomende boere hierdie mark betree. Dit kan toegeskryf word aan: Die historiese politieke ongelykhede wat die oorheersende bruin en swart opkomende boere die hoof moet bied, veral die gebrek aan toegang tot landbou-hulpbronne en insette, omdat wetgewing hulle in die verlede uitgesluit het uit hoofstroom kommersile boerdery. Die daaropvolgende onvermo van opkomende boere om die volumes, en soms ook die gehalte, wat vir uitvoer vereis word, te produseer. Die belangrike invloed van skaalekonomie, wat dit feitlik onmoontlik maak vir opkomende boere om n goeie wins te maak. Insetprysbepaling en vervoerkoste benvloed mettertyd die finale prys van die produkte wat gekweek word. Kommersile boerdery is n uiters tegniese bedryf, en vereis in wese ook finansile en bestuursvaardighede. Die meeste opkomende boere moet al drie hierdie vaardighede eers aanleer. Die enkele kleinboere wat wel daarin slaag om hul vrugte uit te voer, doen dit deur kollektiewe of individuele ooreenkomste met grootskaalse kommersile ondernemings. In die artikel Across the divide: the impact of farmer-to-farmer linkages in the absence of extension services kyk Tim Hart en Roberta Burgess na die geval van so n kleinboer wat in die afwesigheid van landbou-uitbreiding en -navorsingsdienste, maar deur skakeling met n grootskaalse produsent, het die kleinboer in die 1970s appels begin uitvoer. Gedurende die daaropvolgende dekades het hy sy eie kennis en innovasies in vrugteproduksie en sosio-ekonomiese indelings ontwikkel en kon hy dus voortgaan om die grootste gedeelte van sy jaarlikse appeloes uit te voer. Hierdie geval bied drie duidelike gevolgtrekkings waarvan diegene wat by landbouontwikkeling betrokke is, moet kennis neem: n Boer se netwerk is deurslaggewend vir sy sukses en oorlewing. Dit bied toegang tot verskillende insette en markte wat gewoonlik onbereikbaar is. So n netwerk kan ook die nodige katalisator en geleentheid vir n boer bied om innoverend op te tree, om daardeur die potensiaal van hierdie netwerk te vergroot en later produksie binne die beperking van sy omstandighede te optimaliseer. In die lig hiervan, vereis doeltreffende landbou-uitbreiding en -navorsing van amptenare en agente om nie alleen saam met boere te werk nie, maar om verder as individue en dorpsgroeperings te gaan en na die betekenis van groter netwerke te kyk en die rol daarvan in landbouproduksie en -ontwikkeling. Waar toepaslik, moet hulle dit ernstig oorweeg om boere se netwerke en innoverings te versterk, eerder as om dit te ignoreer of te vervang. Kontak Tim Hart by thart@hsrc.ac.za

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vind inligting en verdere kontakbesonderhede oor die verskillende direktorate van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye onder die kieslys Divisions by www.daff.gov.za.

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7000 Direktoraat Plantgesondheid Tel: 012 319 6529 Die suksesvolle uitvoer van vrugte hang af van die nakoming van die vereistes van die teikenmarkte. Nakoming begin reeds in die boord. Vind die betrokke uitvoerprotokol op die bladsye oor plantgesondheid by www. daff.gov.za. Agricultural Produce Agents Council (APAC) Tel: 011 894 3680 www.apacweb.org.za Departement van Wetenskap en Tegnologie (DST) www.dst.gov.za Die DST was betrokke by die na-oes-innovasieprogram wat die tegnologiegapings oor die hele ketting aangespreek het van die oes tot die huis. Perishable Products Export Control Board (PPECB) www.ppecb.com Kontakbesonderhede vir die PPECB se streekkantore kan op die webtuiste gekry word.

5. Verenigings wat betrokke is

Fresh Produce Exporters Forum (FPEF) Tel: 021 526 0474 www.fpef.co.za Fruit SA is n alliansie van die verskillende vrugteuitvoersektore wat uit sitrusvrugte, sagtevrugte en subtropiese vrugte bestaan. HORTGRODIENSTE Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za Hortgro verteenwoordig bedryfsliggame soos die SA Appel- enpeerprodusentevereniging, die SA Steenvrugprodusentevereniging en die SA Kersieverbouersvereniging. Vind die volledige lys op die webtuiste. Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika (CGA) Tel: 031 765 2514 www.cga.co.za SA Table Grapes (SATI) Tel: 021 872 1438 www.satgi.co.za

533

South African Pomegranate Producers Association Tel: 082 346 2577 elrita@alternafruit.co.za

kwekersvereniging (SAAKV) (www. avocado.co.za), die Suid-Afrikaanse Mangokwekersvereniging (SAMKV) (www.mango.co.za), die SuidAfrikaanse MakadamiakwekersSubtropiese kwekersvereniging vereniging (www.samac.org.za) en (Subtrop) die Suid-Afrikaanse Lietsjiekwekers Tel: 015 307 3676 / 7 vereniging (SALKV). www.subtrop.net Tamatieprodusentevereniging Hierdie vereniging verteenwoordig (TPO) raadpleeg die hoofstuk die Suid-Afrikaanse Avokado- oor groente
Vind besonderhede oor ander verenigings in die hoofstukke oor sitrusvrugte, sagtevrugte en subtropiese vrugte.

7. Maatskappye wat betrokke is

Sien ook maatskappye onder die verskillende hoofstukke oor vrugte, byvoorbeeld di onder subtropiese vrugte.

African Fruit Co Tel: 011 660 5007 Agribusiness Systems International (ABSI) Tel: 021 917 2719 www.absi.co.za Alternafruit SA (Edms) Bpk Tel: 0860 111 592 http://alternafruit.co.za Bethlehem Farmers Trust Tel: 058 303 0560 Citrogold Tel: 021 882 8277 www.citrogold.co.za Culdevco Tel: 021 870 2900 www.culdevco.co.za

Hortec Tel: 023 316 1530 / 021 859 4242 www.hortec.co.za Vrugtekwaliteit-toetslaboratium. Vind besonderhede oor hul ander dienste oop hul webtuiste. Industrial Development Corporation (IDC) Tel: 011 269 3000 www.idc.co.za As n sake-eenheid is hul rol om te fokus op investering wat gerig is op werkverskaffing, SMOontwikkeling, uitvoergenerering en streeksontwikkeling. Die grootste deel van hul investeringsportefeulje tot dusver is in die vrugte- en neutebedryf.

6. Opleiding en navorsing
Raadpleeg die hoofstukke oor sitrusvrugte, sagtevrugte en subtropiese vrugte vir besonderhede oor rolspelers wat nie hier gelys word nie.

Die LNR se Tuinboubesigheidsafdeling bestaan uit die volgende: LNR- Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Tel: 013 753 7000 LNR-Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 / 3366 Die LNR-institute doen ook navorsing en opleiding. Besoek www.arc.agric. za vir meer inligting. Citrus Academy Tel: 031 313 3364 www.citrusacademy.co.za College of Sustainable Agriculture (Edms) Bpk Tel: 0861 384 427 www.csa.edu.za Elgin Learning Foundation Tel: 021 848 9413 www.elginlearning.org.za Philani Training and Development Solutions Tel: 021 883 2490 www.philani.co.za Praktika Tel: 022 913 2933 SA AgriAcademy Tel: 021 880 1276/7 www.agriacademy.co.za

Ligthelm Kwekery n Gesamentlike onderneming Tel: 078 802 1578 tussen die LNR en die www.ligthelm.co.za sagtevrugtebedryf DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Oor die laaste paar jaar het die landboumark drasties verander van waterwette, arbeidsverhoudings tot die oorsese aanvaarding van jou produkte. n Magdom lers met inligting moet aangehou word en ure word bestee om dit op datum te hou. Dit het vir baie mense n voltydse beroep geword. Daar bestaan sagteware om hierdie taak makliker en minder tydrowend te maak. Raadpleeg ook die hoofstukke oor landbouinligt ingstegnologie en besproeiing vir ander rolspelers. Fruit and Veg City Tel: 021 532 5400 www.fruitandvegcity.co.za GPB Consulting Tel: 021 852 7811 www.consultgpb.co.za Goldpack (Edms) Bpk Tel: 031 569 4199 www.goldpack.co.za Neltropica Fruit Tel: 012 323 9300 www.neltropica.co.za Professionele dienste in droging en prosessering landbouprodukte. Inligting opleiding is beskikbaar. Paltrack Tel: 021 970 2777 www.agrihub.co.za PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Nasionale leier en suidelike streek 021 815 3000 KwaZulu-Natal 031 271 2000 Sentrale Streek 051 503 4100 Noordelike Streek 013 754 3300 Oostelike Streek 041 391 4400 Gauteng-streek 012 429 0573 Serina Kaolin Tel: 021 785 2081 www.kaolin.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za die van en

SAPO Trust Ethical & Leadership Institute Tel: 021 887 6823 (ELI) sien College of Sustainable www.saplant.co.za Agriculture Skills for Africa Koue Bokkeveld Tel: 012 379 4920 Opleidingsentrum www.skillsafrica.co.za Tel: 023 317 0983 AgriSETA-geakkrediteerde groepe doen ook opleiding in vrugte. Skills for All sluit, byvoorbeeld, piesangs, sitrusvrugte, wingerdstokke en meer in hul opleidingsprogram in. Vrugteproduksie word ook gedek deur die diploma-opleiding by landboukolleges. Etlike kortkursusse word ook aangebied. Cedara bied, byvoorbeeld, kortkursusse in perskeverwerking, tamatieverwerking, groente- en vrugtedroging, en konfytvervaardiging aan, terwyl Elsenburg twee- en driejaar-diplomakursusse in bestuur en tuinbou aanbied.
Soek besonderhede van alle universiteite, AgriSETA-geakkrediteerde maatskappye en landboukolleges in die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding.

Voedselveiligheid-sertifiseringsMultikop-porsiewegers vir programme: GLOBALG.A.P ., BRC, verskillende soorte vrugte; in sakke HACCP , ISO 22000 en ander gooi, etiketteringsoplossings en dienste. meer.

534

Specialised EHS Systems Tel: 011 664 8936 / 70 www.specialised.co.za Vrugtehanteringstelsels en toerusting

Two-a-Day Group Tel: 021 859 7500 www.tad.co.za

8. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die verskillende verenigings en maatskappye wat in hierdie hoofstuk vermeld word. Die PPECB Export Directory is die amptelike gids tot Suid-Afrikaanse bederfbare uitvoerprodukte en uitvoerdiensverskaffers. Dit word deur die Perishable Products Export Control Board (PPECB) uitgegee. Die doel van bogenoemde gids is om n omvattende hulpbron en verwysingsraamwerk daar te stel van n bre spektrum bedryfrolspelers en om toepaslike inligting beskikbaar te stel aan nasionale sowel as internasionale belanghebbendes wat by die uitvoer van bederfbare produkte uit Suid-Afrika betrokke is. Skakel 021 930 1134 of besoek www.ppecb.com. SA Vrugtejoernaal. Die tydskrif bestaan uit afdelings wat aan die drie vrugtesektore gewy word sitrus-, sagte-, en subtropies asook mark-, bedryfs- en navorsingsnuus. Om die balans te handhaaf, word n afdeling vir vroue en algemene nuus ook ingesluit. Gereelde artikels oor spesifieke onderwerpe soos logistiek, verpakking en onderrig word gedek. Besoek www.safj.co.za vir meer inligting of skakel 021 870 2900. Die webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, www.daff.gov.za, het n hele paar publikasies wat op hierdie hoofstuk van toepassing is: Daar is verskeie markkettingprofiele vir onder andere appels, avocados, piesangs, sitrusvrugte, lietsjies, perskes, pere, pynappels, pruime, en tafeldruiwe. 0U sal boerdery-aantekening oor nige vrug wat in die land aangeplant word, vind onder Publications en die opsies Infopaks en Brochures by www.daff.gov.za! 0Die publikasie Statistics on fresh produce markets gee n jaarlikse uiteensetting van die massa, waarde en eenheidswaarde van die vrugteverkope elk maand by elk van die 15 nasionale varsproduktemarkte. Elke produk word afsonderlik gehanteer. 0Die verslae Trends, Economic Analysis en Statistical Information is ook beskikbaar. Laasgenoemde verskaf uitvoerige statistiek oor produksie, verkope op die mark, uitvoer en aankope vir prosessering. Kry die nuutste Suid-Afrikaanse handelsgang op www.namc.co.za, die webtuiste van die Nasionale Landboubemarkingsraad. Lees oor die Fruit SA Ethical Trade Programme by www.fruitsa-ethical.org. za. Information Guide of Deciduous Fruit of South Africa. Kontak Retha Louw by 021 870 2900 of retha@hortgro.co.za. Skakel 012 842 4000 of rig n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende brosjures, beskikbaar by die LNR in Silverton: Processing of Citrus Fruit (Grapefruit, lemons, oranges) Processing of Deciduous fruit (Apples, apricots, grapes, pears, plums, peaches) Processing of Olives and Legumes (green peas) Processing of Field crops (Chilli, bell peppers, tomatoes) Processing of Subtropical Fruit (Avocado, bananas, figs, guava, kiwifruit, litchi, papaya, passion fruit, pineapple). SA Groente en Vrugte. n Tydskrif met ses uitgawes per jaar. Skakel 018 293 0622 vir meer inligting. Die maklik verstaanbare Infotoons oor vrugte-oeste is beskikbaar op die AGIS-webtuise by www.agis.agric.za/efarmer.

Vrugte-uitvoerders
Maatskappy Afrifresh Export Agrilink Alliance Fruit Cape Citrus Cape Five Export Capespan Colors Fruit SA Delecta Fruit Dole SA Du Toit EXSA Franschhoek Marketing Freshworld Fruit Strategies International Fruits Fruitways In Season Marketing Le Roux Group LGS Exports Lona Trading Louterwater Landgoed Mouton Citrus Patensie Citrus SAFE SAFPRO Saratoga Fruit Estate Sunday River Citrus Tru-Cape Unichoice Produce Direct Unifrutti SA Univeg WP Fresh Distributors Zest Fruit Kontakbesonderhede en webtuiste 021 763 7600 www.afrifresh.co.za 011 390 2366 www.agrilink.co.za 083 642 6806 www.alliancefruit.co.za 083 270 4726 www.capecitrus.com 021 850 4640 021 917 2600 www.capespan.co.za 021 807 5000 www.colorsfruit.com 021 930 1181 www.delecta.co.za 021 914 0600 http://dolesa.co.za 023 312 1071 www.dutoit.com 021 914 8280 www.exsa-exp.co.za 021 876 3140/1/2 www.freshnessfirst.co.za 021 808 7100 013 745 7303 / 021 762 7187 www.fruit-strategy.com 021 860 1800 www.fruits.co.za 021 851 9742 www.fruitways.com 021 943 5960 www.inseason.co.za 021 864 1967 www.lerouxgroup.co.za 021 880 0394 021 481 8200 www.lona.co.za 042 272 1724 022 921 3405 www.moutoncitrus.co.za 042 283 0303 www.patensiecitrus.co.za 021 657 4000 www.safe.co.za 041 581 0886 / 7 www.safpro.net 023 615 1315 042 233 0320 www.srcc.co.za 021 850 1800 www.cape.co.za 021 914 5838 www.unichoice.co.za 021 852 8494 www.unifrutti.com 021 880 1707 www.univeg.com 021 851 3788 www.wpfresh.co.za 021 888 9100 www.zestfruit.co.za

AMC Fruit South Africa 021 851 1234 www.amcgrupo.eu

Omvattende lyste verskyn op die webtuiste van die Fresh Produce Exporters Forum (kyk onder Exporters lists op www.fpef.co.za, asook op die webtuistes van Subtrop (www.subtrop.net) en ander bedryfsorganisasies.

535

akkerbou & tuinbou Weiding vir lewende hawe

1. Oorsig
Veevoer verwys na voeding wat aan diere gegee word, in teenstelling met dit wat hulle self bekom. Dit sluit in hooi, strooi, kuilvoer, saamgeperste en korrelvoer, olies en gemengde rantsoene, graansoorte en peulgewasse. Weiding (voer) beteken tradisioneel plantmateriaal wat geet word deur vee wat wei weiveld, gewasreste, onvolgroeide graangewasse maar word deesdae meer vrylik gebruik om dt in te sluit wat vroer deur veevoer aangedui is. Spesienaam Acroceras macrum Andropogon gayanas Anthephora pubescens Brachiaria brizantha Cenchrus ciliaris Chloris gayana Cynodon dactylon Cynodon nlemfuensis Dactylis glomerata Dactyloctenium giganteum Dichanthium annulatum Digitaria enantha Eragrostis curvula Eragrostis lehmanniana Eragrostis tef Festuca elatior Hemarthria altissima Lolium multiflorum Lolium perenne Panicum coloratum Panicum maximum Panicum repens Paspalum dilatatum Paspalum notatum Paspalum scrobiculatum Pennisetum glaucum Pennisetum clandestinum Pennisetum purpureum Phalaris aquatica Setaria sphacelata Sorghum bicolor & S.halepense Urochloa mosambicensis Urochloa oligotricha Algemene naam Nylgras Blougras Borsetjiegras Broodsinjaalgras Katstertbuffelgras Rhodesgras Gewone kweekgras Reuse kweekgras Kropaargras Reuse hoenderspoor Vleivingergras Gewone vingergras Oulandsgras Knietjiesgras Tef Langswenkgras Rooivleigras Italiaanse rooigras Meerjarige rooigras Makarikari-buffelsgras Gewone buffelsgras Kweekbuffelsgras Gewone paspalum Bahia-paspalum Veld-paspalum Babalagras Kikoejoegras Olifantsgras Kanariesaadgras Gewone setaria Wildegraansorghum & Johnson-gras Bosveldbeesgras Meerjarige urochloa Grond Klam Sandleem Sanderig

Oesreste is belangrike bron van voer in die winter. In die meer dro sentrale en westelike gebiede van die land, het die boer gewoonlik klein areas waar hulle droogtebestande voergewasse plant om reserwe voer te voorsien wanneer daar n droogte is. Die vestiging en bestuur van aangeplante weiding is n baie gespesialiseerde bedryf. Die keuse van spesies of kultivars, die voorbereiding van die korrekte saadbedding, saaityd, saaidiepte en -digtheid en bemesting is voorbeelde van aspekte wat in oorweging geneem moet word. Grasse word dikwels met ander grasspesies of met peulgewasse soos Lusern gemeng. Die verbouing van weiding (op dro grond) kan nietemin soveel as vier keer meer as natuurlike veld produseer word en speel n belangrike rol in veeteelt. Die grafiek hieronder is verskaf deur Frits van Oudtshoorn se Gids tot grasse in Suid-Afrika. Besoek www.alut.co.za of skakel 014 717 3819/078 228 0008 vir meer inligting oor die boek of die opleiding en konsulteerdienste wat beskikbaar is. Renval per jaar 625-1500mm 400-1400mm 300-650 mm 500+ 375-750mm 600-750mm 625-1750mm 650mm + 900mm + 450mm + 500-900mm 500mm + 600-1000mm 250-500mm 500mm + 750mm + 500mm + 900mm + Slegs besproeiing 500-1000 mm 550-600 mm 500 mm + 750-1250mm 750-1000mm 900 mm + 125-700mm 700-1600mm 600-1500mm 400mm + 700-1700mm 400-750mm 600-1200mm 700-1500mm Aanwending Weiding Weiding Weiding Weiding, soms as hooi en kuilvoer Weiding, soms as hooi Weiding, soms as hooi Weiding, soms as hooi Weiding Weiding en hooi Weiding en hooi Weiding en hooi Weiding, soms as kuilvoer Weiding en hooi Weiding en hooi Hooi en weiding Winterweiding, kuilvoer, hooi Meestal weiding Weiding (winter) Weiding (winter) Weiding, soms as hooi Weiding, hooi en kuilvoer Weiding Meestal weiding Weiding Weiding, hooi en kuilvoer Weiding en kuilvoer Weiding Weiding en kuilvoer Weiding (winter) Weiding en kuilvoer Weiding en kuilvoer Weiding en hooi Weiding en hooi

Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Sanderige grond Kleigrond Meestal sanderig Meestal sandleem Sandleem Meestal sandleem Meestal klam grond Nat grond Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Kleigrond Vrugbare leem Nat sanderig Nat kleigrond Klam sanderig Klam grond Klam sanderig Vrugbare grond Vrugbare grond Klam grond Vrugbare sandleem Die meeste grondsoorte Sandleem Sandleem

536

2. Vir die nuwe toetreder

Wanneer n boer die beste weidingsgewas moet aanplant, is dit belangrik om die volgende faktore in ag te neem: Is die weidingsgewas geskik vir die grond en klimaatstoestande? Vir watter soort dierproduksie gaan die weidingsgewas gebruik word? Byvoorbeeld, gaan dit gebruik word vir melkproduksie, om speenlinge vet te voer of die instandhouding van guskoeie, ensovoorts? Wat is die voordele en nadele van n bepaalde weidingsgewas, en hoe pas hierdie eienskappe in by die huidige veeboerderypraktyke? Hoe veelsydig is n weidingsgewas en kan dit vir meer as een doel gebruik word? Verseker dat genoeg weiding aangeplant word om in die vee se behoeftes te voorsien. Dit is beter om jou beplanning volgens n konserwatiewe gewasopbrengs te doen en vir n surplus voorsiening te maak. Waar intensiewe weidingsgewasse onder besproeiing verbou word, moet gewasse geplant word wat goeie opbrengs lewer en n ho voedingswaarde het. Besproeiing is duur en dit is noodsaaklik om te streef na optimale gewasopbrengs en optimale benutting. Voor toediening, maak seker dat u weet wat die kunsmisvereistes vir die weidingsgewasse is, wat die korrekte toedieningstye is en hoe om enige grondvoedingstekorte reg te stel. Waar moontlik, plant meer as een weidingsgewas, veral meerjarige grasse, ten einde risiko te versprei en n beter voervloeiprogram te skep. Geskikte gras- of peulmengsels kan n belangrike rol in hierdie verband speel. Plant weidingsgewasse om bronne van natuurlike weiding asook veldgewasreste aan te vul en om die beste voordeel uit al hierdie bronne van diervoedsel te kry. Gebruik van intensiewe weivelde, veral di onder besproeiing, kan tot interne parasiet- en swamsiekteprobleme onder vee lei. n Doeltreffende doseringsprogram behoort gevolg te word en, in die geval van skape en melkkoeie, moet voorkomende maatrels teen vrotpootjie getref word.
Bron: Forage Crop Production Guide deur Pannar Seed Edms.) Bpk. Hierdie uiters nuttige dokument kan op www.pannar.com aangetref word.

waartydens huidige navorsing aan n gemengde gehoor van wetenskaplikes, praktisyne en konsultante voorgel word. Die kongres sluit veldtoere in na praktiese demonstrasies van weidingkunde in die praktyk asook spesiale boere inligtingsdae en kursusse. Die GSSA publiseer die internasionaal erkende African Journal of Range and Forage Science en gewilde Grassroots publikasie. Die webtuiste van die vereniging bevat alle vorige publikasies van Grassroots asook n ondersoekbare databasis van literatuur, wat toepaslik is op alle aspekte van grasveldwetenskap. Grasveldwetenskap sluit ook toegepaste studieterreine soos lewende haweproduksie, wildlewebestuur, natuurbewaring, water-opvanggebiedbestuur en die herwinning van veld en mynhope in. Dit sluit, onder andere, dissiplines in soos ekologie, plantkunde, dierkunde, veld- en weidingkunde, dierewetenskap, grondwetenskap en genetika in. Die GSSA, in samewerking met ander organisasies, bied van tyd tot tyd inligtingsdae aan oor n reeks onderwerpe en het onlangs n mentorskapprogram onthul om bystand aan jong wetenskaplikes te bied. Die GSSA hou n databasis van lede se kundigheid by vir die publiek wat deskundige advies oor verskillende gebiede soek. Nasionale Lusernorganisasie Tel: 044 272 8991 www.lusern.org
Kry besonderhede oor SANSOR in die Sade en saailinge hoofstuk.

Insette en ondernemings
Verwys ook na www.sansor.org.za en die agri-ondernemings hooftuk.

Sericea Lespedeza, algemeen bekend as poor mans Lucerne, is n peulplant wat in die somer groei wat Eragrostis curvula effektief kan vervang. Net soos eragrostis curvula groei sericea goed in ou minder vrugbare lande waarvan die humus uitgeput is. Sericea vaar egter beter as eragrostis op vlak grond. Verlate lande wat bevredigende opbrengste van eragrostis kan lewer kan nou omskep word in produktiewe sericea weiveld. Om n eenvoudige rede. Eragrostis benodig stikstof en om grasweiveld op vlak grond te bemes is n swak belegging wat ho risiko dra indien dit nie ren nie sal u stikstof verlore gaan. As n peulplant vereis sericea nie stikstof nie, is dit uiters droogtebestand en sal dit n goeie veevoeropbrengs produseer op relatief onvrugbare grond met geen bemesting nie.
Bron: Why its time to change to sericea, n artikel deur John Fair in Farmers Weekly, Vind dit by www.farmersweekly.co.za.

3. Belanghebbendes
Verenigings en NROs
Die Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA) Tel: 049 842 4335 / 083 256 7202 www.grassland.org.za Die GSSA bevorder veld ekologie en weidingsbestuur in Afrika, deur middel van n dinamiese en professionele kongres wat elke jaar in Julie gehou word

Agricol Tel: 021 981 1126 www.agricol.co.za Agricon Tel: 071 877 3324 www.agricon-pelleting.co.za Cango Engineering Tel: 044 272 3590 www.hammermills.co.za GENTAG Tel: 018 431 1287 www.gentag.co.za Hoogland Animal Feed Tel: 054 331 1835 www.alfalfa.co.za Hygrotech SA Tel: 012 545 8000 www.hygrotech.co.za INCOTEC South Africa Tel: 033 386 1560 / 071 352 1493 www. proteios.nl Kaap Agri Tel: 022 482 8000 / 49 www.kaapagri.co.za Klein Karoo Seed Marketing Tel: 044 203 5180 www.seedmarketing. co.za, www.pastureseed.co.za MBF International Tel: 082 738 0080 / 072 796 3793 www.mbfi. co.za Multi Feeds Tel: 053 474 1848/9 best@multifeds.co.za Pannar Tel: 033 413 9500 www.pannar.com Resource Consulting Services (SA) Tel: 058 622 1499 www.rcssa.com Richard Keenan SA (Edms) Bpk Tel: 033 330 3135 Sensako Tel: 058 303 4690 www.sensako.co.za Stimuplant Tel: 012 802 0940 www.stimuplant.co.za Terratek Tel: 018 581 1000 www.suidwes.co.za Tree Lucern www.treelucerne.co.za Voer-Boer Tel: 082 890 9476 / 072 735 7000 www.voerboer.co.za W & P Dienste Tel: 051 853 1161 www.haybuster.com

537

Opleiding en navorsing
Africa Land-Use Training (ALUT) Tel: 014 717 3819 / 078 228 0008 info@alut.co.za www.alut.co.za Die LNR-NIPB doen navorsing op onkruidbestuurstegnieke.

SA Biofarm Institute Tel: 058 622 2372 www.sabiofarm.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Agronomie Tel: 021 808 4803 www.sun.ac.za/agron Tshwane Universiteit van Tegnologie Mike Panagos PanagosMD@tut.ac.za www.tut.ac.za Universiteit van Fort Hare Department of Livestock and Pasture Science Tel: 040 602 2059 Department of Agricultural Economics, Extension and Rural Development Nomakhaya Monde nmonde@ufh.ac.za www.ufh.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Prof. J.P .C. Greyling Tel: 051 401 2211 Prof. Hennie Snyman Tel: 051 401 2221

Noordwes Departement van Landbou en landelike ontwikkeling Opleidingskursusse wat deur Yvette Brits ALUT gefasiliteer word sluit die ybrits@nwpg.gov.za volgende in: hoe om landerye te www.nwpg.gov.za/Agriculture kies, te vestig en te gebruik. Noordwes-Universiteit Landbounavorsingsraad (LNR) (Potchefstroomkampus) Eenheid vir OmgewingsLNR-Instituut vir Diereproduksie wetenskappe en -Bestuur Tel: 012 672 9111 / 073 Tel: 018 299 2510 / 082 569 6145 www.arc.agric.za Klaus.Kellner@nwu.ac.za Die Diereproduksie Instituut het www.nwu.ac.za wetenskaplikes en tegnici in diens wat n wye reeks vaardighede Die Provinsiale Departemente besit, insluitende plantteling, van Landbou, wat saamwerk voerproduksie, die bewaring met die Landboukolleges, bied van landbou en die bewaring kursusse aan oor aangeplante van plantgenetiese hulpbronne. weiding, hooi en die maak van Die fokus van hul werk is kuilvoer, en doen navorsing oor navorsing en die ontwikkeling weidingproduksie, onkruidbeheer, van nuwe tegnologie in die area en dierevoeding. Wetenskaplikes van aangeplante weiveld om en voorligtingsbeamptes kan advies voerproduksie te verbeter ten einde bied oor veevoervloeibestuur. Die voer met natuurlike veld aan te vul. Grondlaboratorium by Cedara kan Hulle werk tesame met verskeie gedetailleerde grondanalise uitvoer saadmaatskappye in die verkoop en advies verskaf oor optimale en verspreiding van nuwe variteite kunsmisregimes vir n wye reeks van voerspesies. Hulle bestuur gewasse. Vind kontakbesonderook n Plantgenetiesehulpbronne- hede in die hoofstuk oor landbou genebank wat n nasionale bate onderwys en opleiding. is wat die bewaring van ons waardevolle voerspesies ten doel Oos-Kaapse Departement van Landelike Ontwikkeling en het. Hulle doen ook navorsing hervorming op die verbetering van die Cradock Proefplaas doeltreffende produksie van voer Tel: 048 881 4513 vir lewende hawe onder verskeie klimaatstreke. Al hierdie pogings Dhne Landboukundige dra by tot hulle ondersteuning Ontwikkelingsinstituut van n welvarende lewendehawe- Tel: 043 683 1240 produksiebedryf. Grootfontein LandbouLNR-Navorsingsinstituut vir ontwikkelingsinstituut (GADI) Plantbeskerming (LNR-NIPB) Tel: 049 842 1113 Tel: 012 808 8000 http://gadi.agric.za www.arc.agric.za

Universiteit van KwaZuluNatal School of Life Sciences Tel: 033 260 5505 Prof. K. Kirkman kirkmank@ukzn.ac.za http://biology.ukzn.ac.za Universiteit van Limpopo School of Agricultural and Environmental Sciences Tel: 015 268 2202 / 2784 www.ul.ac.za Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondwetenskap Tel: 012 420 3809 / 3223 www.up.ac.za Universiteit van Venda Dr. Joseph Baloyi Tel: 015 962 8200 www.univen.ac.za Wes-Kaapse Departement van Landbou Instituut vir Plantproduksie Tel: 021 808 5320 Outeniqua navorsingsplaas Tel: 044 803 3718 www.elsenburg.com in weivelde

Die volle lys van personeellede kan Opleidingkursusse by www.ufs.ac.za gevind word. word aangebied. Prof. Hentie van der Merwe en Dr. Gerrie Scholtz is twee name wat dikwels met lusernnavorsing geassosieer word.

4. Publikasies en webtuistes
Kontak die GSSA vir die African Journal of Range & Forage Science, of lees dit by www.tandfonline.com. Besoek gerus die webtuiste van Pannar Seed (Edms.) Bpk www. pannar.com. Verskeie graankultivars en voergewasse word beskryf, asook besonderhede oor en voordele van die kultivars. Die reeks sluit ook verskillende voergewasse in, insluitend voergraankos, meerjarige klawerweiding, raaigras, Lusern en voersorghum.

538

Skakel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar is: Small-scale hay farming in South Africa (ook beskikbaar in Afrikaans) Artificial drying of Lucerne (ook beskikbaar in Afrikaans) Production of green lucern with a dehydrator system The operation and application of mounted mowers The operation and application of hay rakes and hay tedders Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 vir die volgende publikasies wat beskikbaar is by Kejafa Knowledge Works: Diereproduksie vanaf aangeplante weiding in die somersaaigebied L Scheepers Gids tot Grasse van Suid-Afrika Frits van Oudtshoorn (ook in Engels beskikbaar) Management Intensive Grazing J. Gerrish Pasture Profits with Stock Cattle A. Nation Quality Pasture A. Nation Weidingshandboek (ook in Engels beskikbaar) Gids tot die Volhoubare Produksie van Weiding Prof. Hennie Snyman. Order it at 021 406 4962 or lbw@media24.com. In die boek, Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika, wat deur die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) uitgegee is, word alternatiewe voergewasse, tesame met die ander inligting bespreek. Vind die dokument by www.nwga.co.za of kontak 041 365 5030. Guide to Profitable Pastures John Fair, M&J Publications, Harrismith, SA. Literatuur is ook beskikbaar op www.sabiofarm.co.za. Die Kynoch weidingshandleiding. E.B. Dickinson, G.F.S. Hyam, W.A.S. Beytenbach, Keyser Versfeld. ISBN 0 620 14918 3 Tropical grasses P .J. Skerman, F Riveros. FAO. ISBN 92 5 101128 1 Die bestuur van aangeplante weiding in somerrenvaldele Chris Dannhauser. The Distributor, Warmbaths, SA. ISBN 0 620 16389 5 Die LNR het n Lusern/Lucerne CD beskikbaar. Die CD, wat n omvattende gids oor die produksie en bestuur van lusern in Suid-Afrika is. Kontak 012 841 9873 / 28. Die publikasie Cultivated Pastures for South Africa, n kompilasie van 25 brosjures oor inheemse en eksotiese weiveldspesies wat gebruik kan word wanneer daar droogtes is of toestande waar besproeiing moet plaasvind, (kyk regs) is nou by die LNR beskikbaar.

Wetenskaplike naam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Acroceras macrum Anthephora pubescens Atriplex nummularia Cenchrus ciliaris Chloris gayana Cynodon species Dactylis glomerata Desmodium intortum Desmodium uncinatum Digitaria eriantha Eragrostis curvula Eragrostis tef Festuca arundinacea Leucaena leucocephala Lolium multiflorum Lolium perenneLolium boucheanum x L. perenne Medicago sativa Pennisetum clandestinum Pennisetum sp Setaria sphacelata Sorghum sp Trifolium pratense Trifolium vesiculosum Vicia sp Vigna unguiculata

Algemene naam Nile grass, Nylgras Borseltjiegras Oumansoutbos Bloubuffelsgras Rhodesgras, Nyankomo (Zoeloe) Stergras, couch grass Kropaargras, maandgras Groenblaar Desmdium Silwerblaar Desmodium Smutsvinger Oulandsgras Tef Lang swenkgras

Language Engels Afrikaans Afrikaans Afrikaans Afrikaans Engels Engels Afrikaans Afrikaans Afrikaans Engels Engels

Leucaena, koa haole, ipil-ipil, Engels wilde tamaryn, jumbie bean Italiaanse & Westerwoldraaigras Meerjarige raaigrasHibriederaaigras Lusern, Alfalfa Kikoejoe Engels

16 17 18 19 20 21 22 23 24

Afrikaans Afrikaans Engels

Mannagras Rooiklawer Pylblaarklawer Wilde-ertjie Swartbekboontjie

Afrikaans Afrikaans Engels Engels Engels Engels

539

lewende hawe
Akwakultuur
1. Oorsig
In Suid-Afrika verkeer akwakultuur nog in sy ontwikkelingsfase. Dit is n onderbenutte mark met groot potensiaal vir werkskepping en voedselsekuriteit. Akwakultuur in hierdie land bestaan hoofsaaklik uit varswaterspesies (soos forel, krokodil, ornamentele visse, katvis en kurper) en seespesies soos perlemoen, vis, garnale, oesters en mossels. Kandidaatspesies soos witsteenbras, kreef, knorder, tarbot en seewier word nog ondersoek. Varswaterspesies word oor die algemeen in hersirkuleringstelsels, gronddamme, hokke of leikanale geteel; terwyl soutwatervisse in hersirkuleringstelsels of hokke in beskutte inhamme geteel word. Seeskulpdiere word met behulp van vlotte of langlynmetodes geteel, en perlemoen word geproduseer in tenke waardeur seewater deurentyd gepomp word. Die tegnologie en dienste vir spesies soos ornamentele vis, kurper, forel, krokodil, katvis, perlemoen, garnale, oesters en mossels is goed gevestig, en word verbeter vir spesies soos swaanmannetjies, geelstert en seewier. Die belangrikste gebiede vir die teling van warmwaterspesies (insluitende katvis, kurper, karp en ornamentele visse) is die Limpopo-provinsie, die Laeveld van Mpumalanga en noordelike KwaZulu-Natal. Forelboerderye word in die ho berge van die Lydenburg-area, in die Kwazulu-Natal, Drakensberg en in die Wes-Kaap aangetref. Tevore is daar op twee plekke in Zoeloeland met seegarnale geboer, maar weens die sterk rand en goedkoop invoere moes hierdie fasiliteite in 2003 gesluit word. Gevolglik is n superintensiewe garnaalproduksieprojek bekend gestel naby Port Elizabeth, maar dit het ook in duie gestort, soos verstaan word, as gevolg van riskante finansile transaksies. Perlemoen is die groot suksesverhaal van die Suid-Afrikaanse akwakultuur. Dit het gegroei van n totale produksie van geteelde perlemoen van minder as 100 kg in 1996 tot ongeveer meer as 1 000 ton in per jaar sedert 2008, met n uitvoerwaarde van US$32 miljoen (R256 miljoen). Hierdie spesie is n gesogte en duur voedselsoort in Suidoos-Asi, maar die internasionale wilde bevolking het radikaal afgeneem as gevolg van stropery. Die wreldtendens om met seevisspesies te boer, het ook n belangrike nuwe fokus in die Suid-Afrikaanse akwakultuur geword. Tot dusver word slegs twee maatskappye bedryf, maar n aantal ander seevisboerderyondernemings word tans beplan of is in die vroe stadiums van bekendstelling. Akwakultuur die teling van waterorganismes vir menslike verbruik, ornamentele gebruik of farmaseutiese gebruik Marikultuur die teling van mariene organismes Akwaponika die kombinering van akwakultuur en hidroponika binne n enkele stelsel waarin die plante visafval as n voedingsbron gebruik, terwyl die water gesuiwer word vir die vis.

85% van die goudvisse wat in Suid-Afrika verkoop word, ingevoer, omdat plaaslike produsente sukkel om met goedkoop invoerevan sekere variteite mee te ding. Die afname in die produksie van ornamentele Koi-karper (C. carpio) in 2004 is veroorsaak deur n hewige wreldwye en plaaslike uitbraak van die Koi-herpesvirus, wat n nadelige uitwerking op sowel plaaslike produksie as wreldwye handel in Koi gehad het. Dit wil egter voorkom asof die sektor van hierdie terugslag herstel het. Die meerderheid howaarde-koi word ingevoer, en die laer grade word uit invoere en plaaslike produksie verkry. Hierdie sektor bied beduidende geleenthede vir bykomende produsente waar ander goedkoper geproduseer kan word as die koste op invoer wat sekere variteite betref, ander variteite kan goedkoper geproduseer word as die koste van invoere. Weinig ontwikkeling is aangemeld vir ander ornamentele visspesies veral sedert die sluiting van grootskaalse ondernemings in KwaZulu-Natal in 2003. Die sektor wentel grotendeels om kleinskaalse produksiestelsels, stokperdjiebeoefenaars en informele handel, alhoewel daar groot potensiaal is vir investering en indiensneming om plaaslike produkte te produseer om ingevoerde produkte te vervang. Daar word beraam dat 250 dose ornamentele vis in 2006 weekliks na Suid-Afrika ingevoer is wat minstens twee-derdes verteenwoordig van die vis wat in die land verkoop word. Weinig ontwikkeling vind tans met betrekking tot die spesies baars (Micropterus salmoides), karp (Cyprinus carpio) en harder (Mugulidae) plaas, alhoewel daar vooruitsigte vir al drie bestaan. Perlemoenboerevereniging van Suider-Afrika (AFASA) Wayne Barnes (President) Tel: 021 785 1477 barnes@mweb.co.za Perlemoenboere word verteenwoordig deur die Perlemoenboerevereniging van Suider-Afrika (AFASA). AFASA is n baie aktiewe produsentevereniging wat navorsing bevorder om algemene probleme op te los en verskeie projekte onderneem om die belange van perlemoenboere te bevorder. Ongeveer 100 perlemoenspesies kom wreldwyd voor, en sommige van hierdie spesies is baie gewild in die Verre Ooste, waar dit n belangrike deel van tradisionele spyskaarte is. Die Suid-Afrikaanse spesie, Haliotis midae, word goed in hierdie markte ontvang, danksy die uitstekende smaak en tekstuur asook die wit kleur van die vleis. Die suksesvolle kunsmatige teling van die spesie Haliotis midae het gelei tot die vestiging van omtrent 15 kommersile plase in Suid-Afrika sedert die 1990s, en verdere terreine word tans deur potensile beleggers ondersoek. Dit duur drie jaar voordat perlemoen die markgrootte van 100g of In lengte van 80 mm bereik. Tans word daar in Suid-Afrika ongeveer 1 000 ton lewende massa per jaar geproduseer, met n plaashekwaarde van R256 miljoen. Ongeveer 70 ton word as ingelegde produkte uitgevoer en die res hoofsaaklik as lewende perlemoen. Alhoewel winsgewendheid deur skommelinge in die randwisselkoers benvloed word, het die prys van geteelde perlemoen stabiel by ongeveer $32/kg lewende massa gebly. Die langtermynvooruitsigte van die bedryf lyk dus aanloklik. Dienste aan die sektor (soos voer- en saadverskaffing, veeartsenykundige dienste, toerusting, verwerking, ens.) is betreklik goed gevestig en verbeter steeds. Alhoewel sommige plase slegs kelp as voer gebruik, gebruik die meeste plase beide kelp en n geformuleerde kunsmatige voer. Die perlemoenbedryf lewer n belangrike bydrae tot die sosio-ekonomiese ontwikkeling van kusgemeenskappe. Forelvereniging van die WesKaap Tel: 023 614 3063 Krijn Oord 072 245 7605 Forum vir Forelprodusente in Mpumalanga Tel: 013 235 1248 lunsklip@intekom.co.za

2. n Kykie van naderby

Wateruintjies (Aponegeton distachyos). Hierdie sektor is gefragmenteer en informeel van aard, wat die verspreiding van data bemoeilik. Dit wil voorkom asof die sektor deur die toename in toerisme in die Wes-Kaap gestimuleer word, en produkte kan al meer in spesialiswinkels en ander kleinhandelafsetpunte bekom word. Goudvisse (Carrasius auratus) het n bestendige toename in plaaslike kleinhandelverkope getoon, maar die oorgrote meerderheid van hierdie visse word uit die Verre Ooste en Israel ingevoer. Vandag word ongeveer

Forel. Die vier hoofproduksiegebiede is Mpumalanga (500 ton, 14 plase), die Wes-Kaap (450 ton, 14 plase), KwaZulu-Natal (150 ton, 4 plase) en die Oos-Kaap (20 ton, 3 plase). n Verskeidenheid produksiestelsels soos hokke, gronddamme, leikanale en ronde damme word vir teling gebruik. Vingerlinge, voer en produksietegnologie is geredelik beskikbaar, en marktoegang is die hooffaktor wat die groei van die bedryf reguleer.

540

Daar was n verskuiwing in die individuele tonnemaat van produsente namate kleiner produsente uitgesak het en groter produsente by verhoogde kapasiteitsbesparinge in hul ondernemings gebaat het. Daar word verwag dat die bedryf met 2 tot 3% per jaar sal groei. Die sportvissery- en verwante ekotoeristebedrywe het tot n belangrike sektor uit eie reg ontwikkel, en lewer n belangrike ekonomiese bydrae tot die landelike gebiede van KwaZulu-Natal, die Oos-Kaap en Mpumalanga. Forelle is geskik vir die produksie van n wye reeks produkte met toegevoegde waarde. Ongeveer 60 tot 70% word in die voedseldienstesektor verkoop en 30 tot 40 % in die kleinhandelsektor. Direkte verkope aan plaaslike markte speel ook n belangrike rol in die bemarking van hierdie produkte. Forel-ova word ook gereeld in die wintermaande uit Suid-Afrika uitgevoer. Diensverskaffers soos voerverskaffers, broeidienste, toerustingverskaffers, veeartsenykundige dienste en verwerkers word goed in Mpumalanga en die Wes-Kaap verteenwoordig. Produksiekoste is oor die algemeen hor as in Europa weens minder gunstige kapasiteitsbesparinge. Skommelinge in die waarde van die rand en sikliese ooraanbieding op wreldmarkte benvloed dikwels die plaaslike bedryf weens mededinging van plaasvervangerprodukte soos ingevoerde salm uit die Stille en Atlantiese Oseane. Die sektor slaag egter daarin om stabiliteit en mededingendheid te handhaaf, veral wat produkte met toegevoegde waarde betref. Seevisboerderyvereniging van Suid-Afrika (MFFASA) Andre Bok (voorsitter) andre@pureocean.co.za Verskeie ondernemings het bel in boerdery met seevis in Suid-Afrika. Espadon Marine en Pure Ocean boer met beide koi en geelstert met verskeie ander ondernemings wat binnekort in hul spore sal volg. Irvin & Johnson het n seevis teelplaas by Danger Point , Gansbaai opgerig, en as hul OIB eers voltooi is beplan hulle om hokke op te rig in Mosselbaai vir die grootmaak van dieselfde spesies. Die tegnologie vir die broei en grootmaak van seevis is meer ingewikkeld as hul varswater tevoeters en die bestuur moet beter opgelei word. Intreevlak belegging is ook enorm teen rondom R15m. seevis- boere produseer vis om die bestaande en groter wordende gaping tussen die beskikbaarheid van tradisionele visspesies en die groeiende vraag te voorsien. As sodanig word die vis wat hul produseer goed geien en die vraag is groot en in die meeste gevalle is die prys ook hoog. In Suid-Afrika kom toestande wat gunstig is vir die teling van garnale slegs in die noordoostelike kusstreke van KwaZulu-Natal, en selfs daar kom hul suboptimaal voor. Daar was slegs een kommersile produsent in SuidAfrika, naamlik Mtunzini Prawn Farms (Edms) Bpk (wat handel gedryf het as Amatikulu Prawns). Hul plase was gele op die uitmondings van die Umlalazi (Mtinzini)- en Amatikulurivier. Mtunzini Prawn Farms is egter in 2003 gelikwideer toe die versterkende rand wat hul produk nie-mededingend op wreldmarkte gemaak het. n Onderneming was besig om garnale in Coega te teel, oos van Port Elizabeth. Hierdie onderneming was gebaseer op hiperintensiewe, nuluitruilingstegnologie wat internasionaal nuut was; derhalwe werk hulle agter geslote deure. Die beleggers was tevrede met die uitkoms van die proeffase en het n belegging van R9.2bn bekendgestel toe die onderneming gesluit is omdat die moederonderneming betrokke geraak het by hofverrigtinge. Suid-Afrikaanse Tilapia Boerevereniging Tel: 011 659 2533 www.thetilapiasite.co.za Die kurperbedryf in Suid-Afrika, wat nog in sy beginfase verkeer, geniet wydverspreide belangstelling vanuit verskeie sektore van die plaaslike ekonomie en die buiteland. Kurper geniet wydverspreide aanvaarding op wreldmarkte en is tans naas karp die vinvisspesie wat die tweede meeste in die wreld geteel word. Die vernaamste kurperspesies (Oreochromis niloticus, O. aureus, O. mosambicus) is almal inheems eie aan Afrika, wat n aanduiding gee van hoe geskik omgewingsomstandighede en natuurlike hulpbronne is. Omdat Afrika se produksie hoofsaaklik op informele plaaslike markte en huishoudelike voedselsekuriteit fokus, dra dit in hierdie stadium baie min tot wreldmarkte by, hoewel daar n groot projek by

die Karibameer is (www.lakeharvest.com). Die verskuiwing van die spesie van Afrika na Asi en Sentraal-Amerika het gelei tot die ontwikkeling van aansienlike nywerheidsektore in daardie gebiede vir verskaffing aan eerstewreldmarkte in Asi, Europa en Noord-Amerika. Plaaslike telingsmetodes vir kurper varieer van ekstensiewe tot hoogs intensiewe boerderystelsels. Daar is ongeveer 15 kurperprodusente in Suid-Afrika, waarvan die meeste (10) in die warmer noordelike en oostelike gebiede van Suid-Afrika gele is. Die sektor omvat ook n aansienlike informele sektor, waarvan die produksie moeilik is om te bepaal. Verskeie kleinskaalse bedrywe en proeffase bedrywe is oor die afgelope paar jaar begin. Teling in konvensionele oopwaterstelsels word belemmer deur die koue winterklimaat, aangesien temperature van minder as 24C in groot dele van Suid-Afrika voorkom. Die sektor kan in n mate staatmaak op diensverskaffers wat ander sektore bedien, alhoewel die geografiese verspreiding en geassosieerde logistiek n paar probleme in hierdie opsig veroorsaak. Daar is groot potensiaal vir die toekomstige ontwikkeling van kurperakwakultuur in die gebied, beide wat bestaansboerderystelsels betref en as n uitvoerkommoditeit. Die grootste hindernis vir die groei van die kurperbedryf in Suid-Afrika is die onwettige status van alle spesies buiten O. mossambicus, wat te stadig groei om kommersile belegging te regverdig. O. niloticus groei teen ongeveer twee maal die spoed van O. mossambicus en was die fokus van internasionale genetiese verfyning, wat hierdie spesie se gepastheid vir akwakultuur verder verbeter het. Totdat hulle wettig verklaar word vir teling in Suid-Afrika, sal die kurperbedryf marginaal bly. Hierdie spesie is as gevolg van sy gehardheid n hoogs geskikte spesie vir gemeenskapsprojekte. Weens wysigings wat tans aan die tersaaklike wetgewing aangebring word, behoort produsente binnekort om permitte aansoek te kan doen om met O. niloticus te boer, en dit behoort die groei van die bedryf te stimuleer in gebiede waar sulke permitte verkry word.

Katvis. Catfish Supreme (sien opskrif 3) bedryf vyf kommersile versterkte hersirkuleringseenhede wat oor In wye geografiese gebied (insluitende Limpopo, Mpumalanga en Noordwes) verspreid is. Hierdie plase het n totale kapasiteit van 1 000 ton per jaar teen n potensile waarde van ongeveer R16 miljoen, hoewel weinig tans geproduseer word.
Katvis kan teen n plaashekwaarde van R14/kg in Suid-Afrika, maar ondanks sy enorme akwakultuurpotensiaal het hierdie spesie nie n sterk vastrapplek in Suid-Afrika of Europa verkry nie. Plaaslike produksie vind op klein skaal plaas en lewer aan gelokaliseerde markte. Die oester- en mosselsektore is die afgelope paar jaar deur bestendige groei gekenmerk. Die produksie van oesters en mossels is tans beperk tot die gebiede van Algoabaai, Knysna, Saldanhabaai en Alexanderbaai/Port Nolloth. Bestaande projekte is op die uitbreiding van produksie gemik om in die plaaslike vraag te voorsien, terwyl die potensiaal van nuwe ondernemings ook ondersoek word. Aansienlike hoeveelhede mossels word egter nog na Suid-Afrika ingevoer. Daar word verwag dat die sektor sy produksie oor die volgende drie jaar sal verdubbel, alhoewel geskikte kusgebiede beperk is. Probleme wat gepaardgaan met n kusmoniteringsprogram vir skadelike algeblomme en ander faktore wat voedselveiligheid raak, kniehalter die uitvoerpotensiaal van hierdie sektor.

Krokodille
Die Suid-Afrikaanse Krokodilboerevereniging (SACFA) Tel: 012 807 4100 www.sacfa.co.za n Inkomste kan nie net verdien word uit die verkoop van velle, vleis en pas uitgebroeide krokodille nie, maar ook uit die toerismemark. SACFA bevel gewoonlik net een aan (produksie vir uitvoer of toerisme), aangesien die teikenmark die metodologie en deskundigheid wat vereis sal word bepaal. Die Nasionale Dierebeskermingsvereniging (NDBV) :e Plaasdier-eenheid werk saam met die Krokodilboerevereniging en albei partye het byeengekom om n praktykkode met behulp van die SABS te formuleer. Hierdie kode skryf minimumstandaarde vir die bedryf voor en sal van toepassing wees op alle partye wat krokodille aanhou of in gevangenskap teel, insluitende parke vir toeriste. Besoek www.nspca.co.za.

541

3. Maatskappye wat betrokke is

Maatskappy Abagold (Edms) Bpk Advance Africa Alnet (Edms) Bpk Amanzi Biosecure Amatola Fly Fishing Kontakbesonderhede Tel: 028 313 0253 www.abagold.com Tel: 011 646 1390 www.advanceafrica.co.za Tel: 021 530 2400 www.alnet.co.za Tel: 028 313 2411 info@amanzivet.co.za Tel: 083 734 0739 / 072 568 7926 www.amatolaflyfishing.co.za n Wye reeks produkte soos sleepnette, saknette, visboerderynette, tesame met tou, lyn en n groot verskeidenheid hardeware n Veeartsenykundige diens vir die akwakultuurbedryf Die eerste gemeenskap wat ontspanningshengel in Suid-Afrika besit en bestuur het. U word uitgenooi om ons gasvrye kultuur, dramatiese landskappe, pragtige inheemse fauna, flora en vollewe terwyl u tuisgaan in ontspannende akkommodasie. UV water disinfeksie (n niechemiese metode). Dit is omgewingsvriendelik en verander glad nie die water op enige wyse nie. Perlemoenboerdery Inligting

Applied UV BK Aquaculture & Aquafarming Technologies Aquaculture Innovations

Tel: 021 448 6721 www.applieduv.co.za Tel: 072 747 1500 www.fishfarmingcages.com Tel: 046 622 3690 / 083 4060 208 leslie@aquaafrica.co.za www.aquaafrica.co.za Tel: 012 807 5190 www.aquaeco.co.za info@aquaponicsafrica.co.za www.aquaponicsafrica.co.za Tel: 011 762 5341/2 www.bessemer.co.za Tel: 018 468 1455 www.biomin.net Cell: 083 298 1311 Tel : 073 228 8513 www.closingtheloop.co.za Tel: 083 321 1016 / 083 657 7561 www.croccity.co.za Tel: 039 976 1103 www.crocworld.co.za Tel: 023 616 2444 http://graskarp.co.za Tel: 021 876 2755 / 083 481 3675

Dien as konsultante, voer opleiding in uitvoerbaarheidsondersoeke uit, doen sakebeplanning, kies van persele, stelselontwerp en produkouditering, en bied n mentorskapprogram aan deur middel waarvan bestaande boere en nuwe toetreders tot die bedryf ondersteun word. Your aquaculture partner Verskaf en installeer volledige akwaponikastelsels wat gebruiksgereed is. Hulle spesialiseer in kommersilegrootte-eenhede. Advies en n handleiding is beskikbaar. Produkte vir alle soorte visboerdery

AquaEco Aquaponics Africa

Bessemer Biomin Animal Nutrition Catfish Supreme (Edms) Bpk Closing the Loop Croc City Crocodile Farm Croc World (Crookes Brothers Beperk) De Rust Grass Carp Dewdale Trout Fishery

Bedryf n katvis- (Clarias gariepinus-) broeiery met die vermo om 8 000 000 vingerlinge per jaar te teel. Akwaponiese rolspeler

542

Dicla Farm and Seeds Elandskloof Trout Farm Endangered Wildlife Trust (EWT) Enviro-fish Africa (Edms) Bpk

Tel: 071 692 2229 www.dicla.com Tel: 013 254 0136 www.elandskloof.co.za Tel: 011 372 3600 / 082 858 6513 www.ewt.org.za Tel: 046 603 8786 www.envirofishafrica.co.za

Die Dicla Eco Tilapia stelsel is n projek wat gebruiksgereed is wat aangebied word met ontwerp, voorsiening en installasie, en opleidingsbystand. n Plaas naby Dullstroom, Mpumalanga Lees oor die Marine and Coastal Programme (EWT-M&CP) op hul webtuiste. n Onafhanklike privaat konsultantmaatskappy wat onder die beskerming van Rhodes-universiteit bedryf word. Hulle doen impakstudies, los regsprobleme op wat met die verkryging van goedkeuring gepaardgaan, en bestuur die beginfase en rapportering aan owerhede. Vissery teelplaas Daar is n visteelplaas vir groot- en kleinbek Geelvis Giants Cup spesialiseer in die produksie van lewendige hengelforel. By die plaas word tot n miljoen eiers per jaar geteel en voorsien hengelvis dwarsoor KwaZulu-Natal en die OosKaapse Drakensberg. Vir skeiding, ontgrating, vismootjie-verwerkingslyne, afslagting, malery, weeg en gradering, produksiebeheer, etikettering, kartonvorming en verseling. Vis teelplaas vir grootbek bras Hulle doen alles van die lewering van die vis tot die inbedryfstelling van visplase. Vervaardig, voorsien en installeer wateropgaartenke en produkte. Betrokke by die ontwikkeling van katvisproduksie vir uitvoer na verskillende lande in Asi, insluitende Japan en China. Krokodilplaas Vis teelplaas in Stellenbosh wat renboogforel voorsien. Spesialiseer in die produksie of wye reeks forelprodukte en voorsien ook lewendige renboog-en bruin forel Vis aangebied wat ingevoer is van Taiwan en Japan asook plaaslike broeivariteite Vervaardiging, ontwerp, navorsing en ontwikkeling van uitgeperste dierevoere wat wetenskaplik gebalanseerd is vir akwakultuur, marikultuur en troeteldierkosbedrywe. Voorsien volledige osoongebaseerde oplossings vir vars- en seewater van ongewenaarde gehalte. Produkte sluit in n reeks visdromme, palette, gesoleerde grootmaatdromme, houers, en voedsel- en verkleekamersluitkaste. Vervaardig en verskaf plastiekprodukte vir spesifieke gebruike in die visbedryf. Krokodilplaas CITES licensed crocodile oil Krokodilplaas Bakterie wat akwakultuurdamme en vistenks skoon hou. n Omvattende reeks lugblasers, uitsuiers, vakuumpompe, spreiers en akoestiese omheinings. Krokodilplaas n Gesinsonderneming wat kwaliteit-renboogforel van die broeifase tot die rookhok begelei. Mountain Trout se teelplaas spesialiseer ook in die produksie van lewende hengelforel. Forel is ook geprosesseerde forel in n HACCP fasiliteit gele op die eiendom. Krokodilplaas

Feike Marine Regulatory Law and Tel: 021 788 9131 Environment Management Advisors www.feike.co.za Florida Bass Gariep Nature Reserve Giants Cup Hatchery Tel: 058 913 2924 / 082 494 2882 Tel: 051 754 0026 / 083 236 2924 Tel: 033 701 1511 www.giantscup.co.za Tel: 021 511 3755 www.afrigol.com Tel: 012 259 1231 / 083 315 8707 Nick Roberts 083 226 1329 Tel: 011 974 5715 www.hydrotek.co.za Tel: 014 594 2570/ 5 www.inw.org.za Tel: 082 820 1265 www.izintaba.com Tel: 072 459 7750 Tel: 013 235 1248 www.lunsklip.co.za Tel: 011 979 3978 www.kingkoi.co.za Tel: 022 482 4575 www.nutroscience.com Tel: 082 890 7927 www.olgear.com Tel: 021 551 9191 www.pathplastics.co.za Tel: 021 419 6480 profish@iafrica.com Tel: 015 575 1425 www.ratho.co.za Tel: 041 366 1011 www.repcillin.com Tel: 039 316 6204 www.crocodilecrazy.co.za Tel: 021 761 1266 www.sannitreeinternational.co.za Tel: 011 496 1580 / 021 674 1603 www.sowerby.edx.co.za Tel: 014 736 5059 / 082 576 9540 Tel: 021 876 2485 www.three-streams.co.za Tel: 031 782 8085 / 082 664 6324 Tel: 076 020 3059 http://mountaintroutlodge.com Tel: 041 581 8310 www.nilecrocodile.co.za

Goldmann Engineering BK

Hartbeespoort Fisheries Highveld Fisheries Hydrotek Invest North West Izintaba Jonkershoek Fish Hatchery Lunsklip Fisheries King Koi Farm Nutroscience (Edms) Bpk

Olgear Path Plastics Co (Edms) Bpk Pro-Fish Cape BK Ratho Farms Repcillin Riverbend Crocodile Farm Sannitree International Sowerby Engineering (Edms) Bpk Thaba Kwena Crocodile Farm Three Streams Umgeni / Nagle Fish Hatchery Waterfall Mountain Trout Lodge

Zambeze Crocodile Ranch

543

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry die volgende lers: Aquaculture policies, guidelines and legislation, Aquaculture Authorisations en ander by www.daff.gov.za (kies die opsies Fisheries, Areas of work en die Aquaculture). Die regering se Industrile Beleidsaksieplan (IPAP) sluit akwakultuur in as n gebied waar werk geskep kan word. Die Strategies-gentegreerde projekte (SIPe) program van die Presidensile Infrastruktuur Kordineringskomitee is in 2012 bekendgestel. Projek elf van hierdie prioriteitsprojekte (SIP 11) fokus op landbou-logistieke en landelike infrastruktuur. Akwakultuurbroeiskemas word by SIP 11 ingesluit. Die Kabinet het in 2012 die beleid vir die kleinskaalse visseryesektor goedgekeur. Die beleid beoog om meer toegang aan gemeenskappe te gee, vennootskappe te bevorder en die gesamentlike bestuur van die beperkte mariene hulpbronne te bewerkstellig en om aan die tradisionele visserye gemeenskappe nuwe lewe te gee. In Desember 2012, het die Departement van Handel en Nywerheid en die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye die akwakultuurontwikkeling- en verheffingsprogram [aquaculture development and enhancement programme] bekendgestel. Die meeste provinsiale departemente van landbou het nou planne en ander provinsies is in die proses van implementering. Staatskweekplekke het nuwe lewe gekry. Turfloop (Limpopo) Amalinda (OosKaap) Makhathini (KwaZulu-Natal) en Gariep (Vrystaat). n Opleidingsgids is gepubliseer vir voorligtingsbeamptes om hul opleiding aan te vul. Departement Landbou, Bosbou en Vissery (DLBV) Afdeling Visserye Tel: 0861 123 626 www.daff.gov.za Marinehulpbronbestuur (MCM) Tel: 021 402 3911 Departement Waterake Tel: 0800 200 200 www.dwa.gov.za

6. Opleiding en navorsing
AgriSETA Tel: 012 301 5600 www.agriseta.co.za As gevolg van die klem op akwakultuur in die regering se IPAP (Industrile Beleidsaksieplan) word dit ingesluit as n prioriteit by AgriSETA-beplanning (Sien AgriSETA strategiese plan vir 2012-2016). Aquaculture Innovations Tel: 046 622 3690 / 083 406 0208 info@aquaafrica.co.za www.aquaafrica.co.za Oseanografiese Navorsingsinstituut Durban Tel: 031 328 8222 www.ori.org.za Rhodes-Universiteit Departement van Igtiologie en Visserywetenskap (DIFS) Tel: 046 603 8415/6 www.ru.ac.za/ichthyology DIFS werk met die bedryf saam, en hul gegradueerdes beklee dikwels belangrike poste in die bedryf.

Op die webwerf, kies Fisheries, Areas of work en Aquaculture. Infosa (Infopeche se streekkantoor in die SAOG-streek) Akwakultuur en landelike leefwyse is n interregingsorganisasie vir (ARL) die bemarking van inligting en Tel: 021 402 3038 samewerking in Afrika. Infose is KhumoM@daff.gov.za die streekkantoor vir die SAOGTel: 012 319 7404 streek. Kyk na www.infosa.org.na. PontshoM@daff.gov.za

Die Suid-Afrikaanse Instituut vir Akwatiese Biodiversiteit Aquaculture Innovations is (SAIAB) Tel: 046 603 5800 n diensverskaffer van die www.saiab.ac.za akwakultuurbedryf in Suider-Afrika wat sowel konsultasiedienste as Navorsingsuitnemendheid vir teoretiese en praktiese opleiding in die volhoubaarheid van Afrika se akwakultuur verskaf. Hulle is tans akwatiese omgewings. SAIAB is n die enigste organisasie wat SETA- navorsingsfasiliteit van die Nasionale geakkrediteerde opleidingskursusse Navorsingstigting (NNS). aanbied en dit is vir die opleiding Die Suid-Afrikaanse netwerk van katvis- en tilapiaboere. vir kus- en seenavorsing Hul klante sluit in inligtings- (SANCOR) is n konsulterende, kommunikasie en adviserende beamptes, entrepreneurs, liggaam wat instellings en maatskappye en individue. wetenskaplikes van verskillende provinsies verteenwoordig. Besoek Die teoretiese opleiding word http://sancor.nrf.ac.za. op verskillende plekke in die SAOG-streek aangebied, terwyl Die Tompi Selekadie praktiese opleiding f op landboukollege bied n kursus die klint se terrein f by die in die praktiese en teoretiese Aquaculture Innovations Academy metodes van akwakultuur aan. Bel in Grahamstad gedoen word. 013 268 9300/1/2. Afstandsonderrig word moontlik gemaak deur DVDs wat by hul Die Universiteit van Limpopo aanlynwinkel op www.aquaafrica. Tel: 015 268 2203 / 188 www.ul.ac.za co.za/store verkoop word. Maatskappye wat betrokke n Akwakultuurnavorsings-eenheid is doen interne opleiding bv. en n proefplaas tel onder die Abagold (sien www.abagold.com). fasiliteite wat deur die universiteit aangebied word. KwaZulu-Natalse Universiteit Stellenbosch Departement van Landbou en Afdeling Akwakultuur Omgewingsake Tel: 021 808 9146 / 5839 Makhathini Research Station Tel: 035 572 5303 Die universiteit bied sedert 2001 n www.kzndae.gov.za akwakultuuropleidingsprogram in afstandonderrig- formaat aan. Alle LNR-Instituut vir lesings is beskikbaar op DVD of Diereproduksie videokasset. Skakel 021 808 9146 Tel: 012 672 9325 of rig n e-pos aanlorette@sun. www.arc.agric.za ac.za om meer hieroor uit te vind. n Introduction to Aquaculture kursus Opleidingsopsies is word aangebied Kortkursusse en werkswinkels LNR-Instituut vir Landbou n sertifikaatkursus in ingenieurswese Akwakultuur sertifikaatkursus Tel: 012 842 4000 / 17

5. Verenigings wat betrokke is

Besonderhede aangaande die onderskeie produsentegroepe verskyn in afdeling 2.

Die Akwakultuurvereniging van Suid-Afrika (AASA) Tel: 012 807 6720 info@aasa-aqua.co.za www.aasa-aqua.co.za

Die doelwitte van die vereniging is om deur middel van effektiewe verteenwoordiging en die verspreiding van inligting n bydra tot die ontwikkeling van akwakultuur in Suider-Afrika te Die Akwakultuurvereniging van lewer. Suid-Afrika (AASA) is n struktuur met verteenwoordiging uit die Die Suid-Afrikaanse Koionderskeie sektore wat n bydrae telersvereniging lewer tot die akwakultuurbedryf Tel: 011 433 2665 van die streek produsente www.koisa.co.za sowel as diensverskaffers soos voermaatskappye, toerusting- Die Suid-Afrikaanse Troetelverskaffers en veeartsenykundige dierhandelaarsvereniging Tel: 083 288 7574 dienste. www.sapettraders.co.za

544

n graadprogram in Akwakultuur. n Diplomakursus in Akwakultuur Nagraadse programme in Akwakultuur

Die Universiteit was betrokke by n koperasie van visboere waardeur vis geteel is in drywende hokke wat bestaan uit n houtplatform en staalstutte wat met ogiesdraad bedek is. Hierdie toestel word dan geanker in die diepste kant van die Waternavorsingskommisie dam, waar die water die skoonste Tel: 012 330 0340 www.wrc.org.za is. Die universiteit bedryf ook n program wat plaaswerkers help om vis in hokke in leikanale te begin teel as n tweede bron van inkomste. Kontak Danie Brink hieroor: db@sun.ac.za. Universiteit van die Vrystaat Departement Dierkunde & Entomologie Prof. Jo van As Tel: 051 401 2427 vanasjg@ufs.ac.za

Ander universiteite met projekgebaseerde betrokkenheid by akwakultuur sluit in die Universiteit van Tegnologie van die Kaapse Skiereiland, die Universiteit van Kaapstad, die Nelson Mandela Kosmopolitaanse Universiteit en die Universiteit van KwaZuluNatal. Die meeste van die kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding.

8. Internasionale sakeomgewing
Akwakultuur is een van die voedselproduksiestelsels wat die vinnigste in die wreld groei. Tog dra Afrika, met al sy hulpbronne, minder as 1% by tot wreldproduksie. Suid-Afrika dra slegs 1% tot die kontinent se produksie by. Statistiek van die Akwakultuurvereniging van Suider-Afrika toon dat die wreldwye akwakultuurbedryf 30% tot die totale produksie van vis as voedsel bydra en $52 miljard werd is. Akwakultuur het die afgelope 20 jaar wreldwyd teen 8 tot 9% per jaar gegroei. Vanuit n wreldwye perspektief word akwakultuurontwikkeling voortgedryf deur markkragte: vraag en aanbod die diversifisering van die ekonomiese basis die volhoubare gebruik van hulpbronne die soeke na voedselsekuriteit Die kommersialisering van akwakultuur en die ontwikkeling van geassosieerde tegnologie is hoofsaaklik deur Eerstewreldlande in Asi, Europa en Noord-Amerika begin en het sedertdien uitgebrei om n aantal ontwikkelende lande in Suidoos-Asi en Suid-Amerika in te sluit. Die daarstelling van kommersile akwakultuur in ontwikkelende lande hang hoofsaaklik van die gebruik van die natuurlike, menslike en energiehulpbronne van die ontwikkelende land af. Aangesien Eerstewreldlande die tegnologie en kapitaalbelegging verskaf, is produksie grotendeels op winsgewende eerstewreldmarkte gemik. Dit lei dikwels tot n situasie waarin ontwikkelende lande n beperkte aandeel in die binnelandse akwakultuurontwikkeling of -onderneming kry vergeleke met sake- of tegnologiese vennote in Eerstewreldlande. Ontwikkelende lande moet daarna strewe om die tegnologie, vaardighede en finansies te verkry wat hulle in staat sal stel om die inisiatief en verantwoordelikheid vir plaaslike akwakultuurontwikkeling te neem, sodat hulle n billiker aandeel aan die volhoubare gebruik van hul natuurlike, menslike en energiehulpbronne (en aan ekonomiese groei) kan verkry. Nepad Die vissektor lewer noodsaaklike bydraes tot die voedsel- en voedingsekuriteit van 200 miljoen Afrikane en verskaf n inkomste aan 10 miljoen mense wat by visproduksie, -verwerking en handel betrokke is. Strategiese beleggings is nodig om die toekomstige bydrae van Afrika se vissektor tot die verligting van armoede en ekonomiese ontwikkeling in die streek te beveilig, en kapasiteit moet versterk word. Google Comprehensive African Fisheries Reform Strategy (CAFRS) en Partnership for African Fisheries (PAF) op die internet. World Aquaculture Society www.was.org World Aquatic Veterinary Medical Association www.wavma.org World Fish Centre www.worldfishcenter.org Die Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation (CTA) speel n rol in die bevegting van onwettige, ongerapporteerde en ongereguleerde visvangs, en het reeds werkwinkels oor die gevolge en uitdagings daarvan vir lande in Afrika asook in die Karibiese en Pasifiese streek aangebied. Lees meer hieroor by www.cta.int. International Ocean Institute www.ioinst.org

Befondsing vir marikultuurnavorsing kan bekom word deur middel van die See-en-kusprogram van die Nasionale Navorsingstigting, die Departement van Handel en Nywerheid se Fonds vir Tegnologie en Menslike Hulpbronne vir die Nywerheid (THRIP), en die fonds vir Mariene Lewende Hulpbronne. Die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) het oor die jare verskeie akwakultuurprojekte bevorder. Besoek www.csir.co.za.

7. Plaaslike sakeomgewing
n Uitstekende manier om op hoogte te bly met ontwikkelinge in akwakultuur is om in te teken op die e-nuusbrief. Epos leslie@aquaafrica.co.za Verskillende faktore stimuleer tans die ontwikkeling van akwakultuur in Suid-Afrika en Suider-Afrika, insluitende: die beskikbaarheid van hulpbronne: water, grond, arbeid, energie, ens. beperkte hulpbronne in die visbedryf n stygende markprys vir vis in Europa, wat n vakuum in die plaaslike mark veroorsaak mariene- en landbou-infrastruktuur n behoefte aan diversifikasie en die optimalisering van hulpbronne toegang tot tegnologie internasionale vennootskappe en samewerking sosio-ekonomiese faktore erkenning deur die regering van die behoefte om mense in diens te neem en om n plaasvervanger te verskaf vir die tekort aan seekos Faktore wat tans ontwikkeling in die bedryf strem, sluit in: die gebrek aan n nasionale beleid vir die ontwikkeling van akwakultuur (In lande waar die regering en regulerende owerheid akwakultuur aktief ondersteun, onwikkel dit teen n vinnige tempo.) ingewikkelde en gefragmenteerde statutre prosedures (wat ook aan die verbeter is) n gebrek aan bemarkingstrukture en toegang tot wreldmarkte beperkte toegang tot finansies en ontwikkelingskapitaal beperkte menslikehulpbronnekapasiteit, vaardighede en kundigheid
Kyk ook gerus na die inligting oor akwakultuur op die webtuiste van TradeInvestSA www.tradeinvestsa.co.za of bel 021 657 6200.

545

9. Vir die nuwe toetreder

Die gratis Aquaculture Innovations nuusbriewe is vir die nuwe boer noodsaaklike leesstof. U kan daarop inteken deur te skryf aan leslie@aquaafrica.co.za. Verskeie artikels is beskikbaar vir die voornemende visboer, meestal met opskrifte soos die volgende: 1. Mark

10. Publikasies en webtuistes

Leslie Ter Morshuizen van Aquaculture Innovations stel n elektroniese nuusbrief oor akwakultuur saam. Kontak leslie@aquaafrica.co.za. Daar is ook handleidings oor akwakultuur beskikbaar (wat dien as n eerste bekendstelling met die temas wat gedek word) om nuwelinge te help om vas te stel in watter tak van akwakultuur hulle belangstel en wat hulle te doen staan. Daar is ook handboeke oor akwakultuur wat n wye verskeidenheid temas dek. Meer onlangs het Aquaculture Innovations n afstandsopleidingsprogram op DVD opgeneem, wat verkry kan word van www.aquaafrica.co.za/store. n Opleidingsgids vir varswater akwakultuur is saamgestel deur die landelike visseryeprogram, die Departement van igtiologie, RhodesUniversiteit, Waternavorsingskommissie en die Departement Landbou, Bosbou en Visserye. Kontak die drie rolspelers vir n afskrif. Dit kan ook afgelaai word op www.dbsa.org. Die Noord-Kaap se regering ontwikkel n akwakultuurprojek wat katvis oes. Dit sal nie alleen werk skep en die sektor uitbrei nie, maar sal ook n goeie opbrengs op belegging verskaf. Skakel Bernard Mabele by 053 833 1503 of kry die storie op www.tradeinvestsa.co.za. Besoek www.fishingdirectory.co.za n eenstop-bron vir bras, karp, waaghengel, kunsvlieg hengel, visresepte, hengelknope, visstokke, hengelbestemmings, hengeltoere en gebeure in hengel en vele meer. Vind die veeltalige Glossary of aquaculture, wat deur die Voedsel- en Landbou-organisasie (VLO) van die Verenigde Nasies uitgegee word. Een van die primre doelwitte van die woordelys is om te dien as n verwysing vir visboere, konsultante en almal wat by akwakultuur betrokke is of daarin belangstel. Die aanlynwoordelys vir akwakultuur is beskikbaar in die vyf amptelike tale van die VLO (Arabies, Chinees, Engels, Frans en Spaans) by die volgende adres: www.fao.org/fi/ glossary/aquaculture. Kry die verslag Blue Frontiers: Managing the environmental costs of aquaculture wat in Junie 2011 vrygestel is by www.polity.org.za. Die kernidees in die verslag is dat die vraag na akwakultuurprodukte sal aanhou groei oor die volgende twee dekades as n sleutelbron van diereproteen vir groeiende stedelike bevolkings en dat die bedryf aan die aanvraag moet voldoen met verbeterde doeltreffendheid en verminderde omgewingsimpak. The State of World Fisheries and Aquaculture, by die bespreking van die Voedsel en landbouorganisasie van die VN is die nuutste beskikbare globale neigings by visserye en akwakultuur. Dit verken die belangrike, en dikwels onderskatte rol van binnelandse visserye veral die klein gemeenskappe waar hul n belangrike bydra lewer tot armoede verligting en broodwinning. Vind die verslag op www.fao.org. Kry die Fisheries opsie by http://agritrade.cta.int. http://livestock-fish.wikispaces.com die CGIAR Livestock and Fish Research Programme. Integrated Farming Methods - farm ponds for water, fish and livelihoods is n publikasie deur J. Miller wat deur die VLO gepubliseer word. Dit is aanlyn beskikbaar by www.eldis.org. n Aantal CD-ROMs, videos en publikasies is beskikbaar by die On-line store-opsie op www.was.org, die webtuiste van die World Aquaculture Society. The World Aquaculture Magazine kan ook van hulle verkry word. Kry inligting oor koi op die KoiNet- skakel www.koinet.co.za. Fishing Industry Handbook. Skakel George Warman Publications. by 021 510 6164 of besoek www.gwarmanpublications.co.za. Fishing News International (Verenigde Koninkryk). Die webtuiste is by www.intrafish.no/fn Maritime Southern Africa is n publikasie wat tweekeer n jaar verskyn en gemik is op die visbedryf. Of jy nou n lewe uit die see maak of slegs genteresseerd is in seekultuur besoek http://maritimesa.co.za. Bel 012 842 4017 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende pamflette:, beskikbaar by die LNR- Instituut vir Landbouingenieurswese: - Processing of Marine Foods (Fish products) - Faktore wat die terreinkeuse van n akwakultuuronderneming benvloed - Factors that influence the choice of a site for an aquaculture enterprise - Die publikasie Manure handling in intensive animal production units deur H.T. Breedt (onder redaksie van en hersien deur F. Cilliers kopiereg 2009) handel oor die onderwerp van die gebruik van dieremis in akwakultuur. Ons bedank Leslie Ter Morshuizen ook graag vir deeglike terugvoering oor die konsephoofstuk.

Verstaan u die mark aan wie u van plan is om te voorsien? 2. Keuse van spesie, klimaat en infrastruktuur

Die keuse van n spesie sal op sy beurt die keuse van infrastruktuur bepaal wat die mees geskikte is vir u klimaat, markvereistes en bestuursvaardigheid. 3. Bedryfskaal en uitbreidingkoers

Die markinligting wat u verkry het sal u lei in terme van n geskikte skaal waarvolgens die onderneming moet plaasvind en waarvolgens uitbreiding moet plaasvind , Daar is twee opsies: begin groot en bring vaardige bestuur in begin klein, leer uit foute en groei met sukses (Die tweede opsie word sterk aanbeveel vir nuwelinge in die bedryf). 4. Tegniese vaardighede

Kennis van die spesies en tipe infrastrukture wat u sal gebruik sal u lei tot die vaardighede wat u benodig. 5. Voerverskaffers

Voer maak meer as op vir meer as 50% van operasionelekoste uit. Moenie suinig wees met hierdie uitgawe nie kwaliteit is belangrik! 6. Keuse van n perseel

Moenie net die water, klimaat en ander dinge op die perseel in ag neem nie, maar ook verwante sake soos selektiewe voordele wat verskillende persele bied in terme van arbeidsbronne, beskikbare geboue, valtoevoer versus voorsiening van gepompte water, kwaliteit van die paaie en neem afstande, voorsiening van elektrisiteit en telekommunikasie moet ook in ag. 7. Vereiste kapitaal

Gaan versigtig deur die stappe hierbo want dit sal u die bes moontlike kans gee om sukses in hierdie baie opwindende bedryf te behaal. 8. Wetgewing

n Finale stap in die beplanning, of die eerste stap in die uitvoering is om n omgewingskonsultant aan te stel om die permitte vir u te verkry. n Goeie diens sal duur wees, maar is n noodsaaklike stap in die proses. Deur versigtig deur die stappe hierbo te gaan met aandag op besonderhede, sal dit u die beste moontlike kans gee om in die baie opwindende bedryf te tree.
Ander artikels sluit in: Farming with fish wat gekry kan word onder Agric publications, Technical notes op www.kzndae.gov.za. Kry ook die Aqua Startup -opsie by www.aasa-aqua.co.za.

546

lewende hawe
Ander lewende hawe
Hierdie hoofstuk handel oor boerdery met lewende hawe wat nie in die ander hoofstukke van hierdie afdeling bespreek is nie. Stel ons asseblief in kennis indien u bewus is van spesies wat nie in hierdie gids bespreek word nie. n Emoe is n loopvol in dieselfde kategorie as die volstruis. Emoeboerdery is n jong bedryf. Emuphoria is een van die belanghebbers en hul webtuiste www.emuphoria.co.za bied inligting oor emoeboerdery, emoeprodukte, ensovoorts. Skakel Emuphoria of die Suid-Afrikaanse Emoevereniging by 083 235 0219. Krieke word as hoproteenvoer (vir vis, pluimvee, ensovoorts) en as varswater-lokaas gekweek. Skakel 031 767 1992 of rig n e-pos aan herpetology@iafrica.com of besoek www.herpetology.co.za. Skoenlapper-ondernemings in Suid-Afrika sluit in Butterflies for Africa (Pietermaritzburg) en Butterfly World (Wes-Kaap) besoek onderskeidelik www.butterflies.co.za en www.butterflyworld.co.za. Daar is ander projekte binne die SADC-streek. Die Kipepeo Butterfly Project in Kenia is een projek waar daar met skoenlappers geboer word. Besoek www.kipepeo.org. In Tanzani pluk baie boere, wat voorheen skaars n bestaan uit kontantgewasse soos koffie en piesangs kon voer, nou in die Usumburaberge die vrugte van skoenlapperboerdery, wat deel vorm van die Tanzania Participatory Management Project. Die Tanzania Forest Conservation Group en Farm-Africa (n VN-gebaseerde organisasie wat kleinhoewe-boere ondersteun het met opleiding en die stigting van skoenlapperboerderygroepe) was betrokke by die stigting van die onderneming. Slakboerdery staan as helici-kultuur bekend. Slakke word gewoonlik in buitenshuise hokke, in geboue met klimaatbeheer of in geslote stelsels soos plastiektonnels of kweekhuise aangehou. Maar wie het ges u moet produseer met slakke? Hulle kan ook met die hand by plase verwyder word waar hulle n pes is en f geprosesseer of uitgevoer word. Dit is n omgewingsvriendelike pesbeheer-oplossing vir die boer en n werkskepper in die plaaslike gebiede. n Maatskappy soos Elezane Industries (wat sake doen as SA Snailcompany) het honderde werksgeleenthede in die Wes-Kaap op hierdie manier geskep. Besoek www.sasnailcompany.co.za. Lees ook oor die Community Organisation Resource Centre se slakprojek by www.cource.co.za/snailproject.html. Sheldon Breda is by al twee ondernemings betrokke en kan geskakel word by 081 305 2605. Dave Edmunds is n voormalige slakboer en s, hoewel daar baie struikelblokke is, is slakboerdery tog winsgewend. Kontak hom by 082 418 9339. Nog n kontak vir slakke is dr. W.F. Sirgel by die Universiteit Stellenbosch 021 808 3064 of wfs@sun.ac.za. Hoewel hy al afgetree het, bly hy steeds betrokke by die universiteit. Die oogmerk met die webtuiste, www.food-insects.com, is om inligting oor die huidige en toekomstige belang van insekte as globale voedselhulpbron te verskaf. Vind die artikel oor insekboerdery by www.scidev.net. Daar word met huishoudelik vlie geboer vir die maaiers wat hulle broei (dit word as dierevoer gebruik). Sine ook www.agriprotein.com. Oor die wreld heen is daar mense uit baie kulture wat insekte eet. In Suid-Afrika is dit veral algemeen in die noordelike provinsies van Limpopo, Noord-Wes en Mpumalanga en Gauteng. Die algemeenste eetbare insekte is mopaniewurms, sprinkane, bye, termiete en eetbare stinkgoggas. Die kulturele gebruike van hierdie insekte verskil van kultuur tot kultuur. Die insekte se lewensiklusse en die vereistes vir volhoubare oestery verskil ook. Volhoubare oestery behoort die oes te vergroot en voorsiening meer betroubaar te maak. Dit sal help om voedseltekorte te verlig en n groter en meer betroubare inkomste vir mense wat by die oestery betrokke is te lewer. Museums vervul n besondere rol om tradisionele gebruike van plante en diere as belangrike deel van ons erfenis te laat voortleef. Daar is tans baie belangstellings in inheemse-kennisstelsels (IKS) en ondersteuning vir etno-ekologie is aan die toeneem.
Bron: Aangepas uit On the trail of missing Mopane Worms, n artikel wat op www. scienceinafrica.co.za beskikbaar is.

lewende hawe
Beesvleis
Kyk ook die hoofstukke oor Slagpale en Diereverbetering en Telers

1. Oorsig
Drie hoofgroepe beesvleisboere voer n naasbestaan in Suid-Afrika: Die kommersile beesvleisvervaardiger, waar produksie betreklik hoog is en vergelykbaar met ontwikkelde lande. Hulle produksie word oor die algemeen gegrond op sintetiese beesrasse en/of kruisteling, waar die Indicus/Sanga-soorte en hulle kruisings as teelkoeie gebruik word. Die swart nuwelingbeesvleisboer, wie se beeste oor die algemeen bestaan uit inheemse kruistelings of eksotiese soorte diere. Die kommunale beesvleisboer wat op kommunale weigrond boer. Hulle beeste is meestal inheems. Sowat 60% van die 14,1 miljoen beeste in Suid-Afrika woord deur kommersile boere besit en 40% deur nuweling- en kommunale boere. Daar is ongeveer 70 voerkrale en 495 slagpale in Suid-Afrika. Die beesvleisbedryf is n groot werkgewer, met ongeveer 500 000 mense in diens en 2 125 000 wat vir hul bestaan van die lewendehawebedryf afhanklik is. Beesvleis word oral in Suid-Afrika geproduseer. Die hoeveelheid beesvleis wat geproduseer word, hang af van infrastruktuur, soos voerkrale en slagpale, nie noodwendig van die hoeveelheid beeste in daardie gebiede nie. Suid-Afrika het n goed ontwikkelde vervoerinfrastruktuur wat die vervoer van beeste en kalwers van een gebied na n ander bewerkstellig, selfs vanaf lande soos Namibi. Om hierdie rede het Mpumalanga die grootste aandeel in beesvleiproduksie in Suid-Afrika, gevolg deur die Vrystaat en Gauteng. Suid-Afrika produseer nie genoeg beesvleis vir die plaaslike mark nie, alhoewel die hoeveelheid beeste wat geslag is, oor die afgelope dekade merkbaar toegeneem het.
Bron: Die Beef Market Value Chain Profile: 2010-2011, wat onder die opsies Publications en Agricultural Marketing Commodity Profiles op die www.daff.gov.za - webwerf van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye gekry kan word.

2. Internasionale sakeomgewing
Nuttige bronne vir internasionale inligting oor grootvee: Bestel die jongste Beef Report vanaf www.agribenchmark.org. www.cattlenetwork.com Americas beef business source www.BEEFmagazine.com n VSA-tydskrif (en webwerf) www.nbcec.org die VSA se nasionale Beef Cattle Evaluation Consortium-webwerf www.meattradenewsdaily.co.uk n Omvattende bron van wreldvleisbedryfnuus (kies die Select news by country-opsie) Vir inligting oor die rooivleisbedryf in Australi, besoek www. australian-meat.com of die Meat and Livestock Australia-webwerf, www.mla.com.au. Tans is daar ongeveer 1,3 miljard beeste in die wreld. Indi het die meeste beeste, met meer as 280 miljoen. Daarna volg Brasili met 187 miljoen (19%), China met 140 miljoen (14%), en die VSA met 97 miljoen (10%). Suid-Afrika (1,4%) het ongeveer 14 miljoen beeste. Afrika is het omtrent 20 miljoen beeste. Suid-Afrika voer beesvleis hoofsaaklik na Afrika-lande toe uit, meestal na SAOG-lande soos Mosambiek, Angola, die DRK en Zimbabwe; asook Nigeri, Gaboen, Ghana en die Kongo. Van die uitvoer is na Europa en Asi. Die publikasie Beef Market Value Chain Profile (kyk onder opskrif 10) verstrek n provinsiale ontleding van uitvoere.

547

Oor die afgelope dekade is die hoofverskaffers van beesvleis aan SuidAfrika Amerikaanse lande soos Argentini, Brasili, Uruguay en Paraguay; en Australi.
Bronne: Beef Market Value Chain Profile: 2010-2011 en inligting van die KwaZuluNatal Departement van Landbou en Omgewingsake wat in die Farmers Weekly 17 September 2010 verskyn het.

5. Vir die nuwe toetreder

n Vers is n jong vroulike bees wat nog nie gekalf het nie en jonger as drie jaar is. Kalwers word na omtrent nege maande swangerskap gebore (dit heet die dragtigheidstydperk). Nadat sy gekalf het moet n koei nie by n bul uitkom voordat 50 dae verstryk het nie ten einde haar te laat rus na geboorteskenking. Daar is n betreklike kort tydperk van 32 hierna waarin die koei weer swanger kan raak. Gemiddeld raak n koei elke ses tot 18 uur elke 21 dae bronstig, wat beteken dat sy in die tydperk van 32 dae dalk twee kanse het op dragtig te raak. Goeie rekordhouding is wesenlik vir n streng telingsbestuurprogram. n Poging om die proses te versnel deur die koei minder tyd te gee om te herstel, is buite die kwessie.
Bron: KwaZulu-Natal Departement van Landbou en Omgewingsake soos in Farmers Weekly 17 September 2010 gepubliseer.

3. Plaaslike sakeomgewing
U sal statistiek en verslae aantref op www.daff.gov.za, www.redmeatsa.co.za asook op ander webwerwe wat met die Rooivleisbedryfforum gekoppel is, d.w.s. www. samic.co.za, www.rpo.co.za, www.nerpo.co.za en www.safeedlot.co.za.

Die beesvleisaanbodketting het toenemend vertikaal gentegreer geraak. Di integrasie word hoofsaaklik aangedryf deur die voerkraalbedryf, waar die meeste groot voerkrale hulle eie slagpale het of minstens n sakebelang het in sekere slagpale. Hierbenewens het party voerkrale verder laer af in die waardeketting gentegreer en verkoop regstreeks aan verbruikers seur hulle eie kleinhandelafsetpunte. Party slagpale het ook vertikaal na die groothandelvlak begin integreer. Baie groothandelaars kry lewende slagdiere (nie speendiere nie) regstreeks van boere of voerkrale op bod-en-aanbod-grondslag, dit wil s hulle neem eienaarskap van die dier voordat die dier geslag word. Die dier word dan by n groothandelaar se voorkeurslagpale geslag, waarna die karkas na kleinhandelaars versprei word. In party gevalle kan die publiek ook karkasse regstreeks van n groothandelaar koop.
Bron: Beef Market Value Chain Profile: 2010-2011, wat by die www.daff.gov.zawebwerf gekry kan word.

4. Die belangrikheid van inligting vir die bemarking van vee

Veeboere kom gereeld te staan voor die besluit om die diere te verkoop, te slag of te hou met die moontlikheid dat die pryse sal verbeter. Die pryse van landbouprodukte , en veral lewende hawe en vleispryse, word deur n verskeidenheid veranderlikes benvloed, onder andere, die prys van voer en seisoenaliteit. Dit veroorsaak baie onsekerheid oor wanneer dit die regte tyd vir die produsent is om sy diere op die mark te sit of om n besluit te neem oor produksie vir die komende seisoen. Daarom moet hierdie besluite op tydige, akkurate en deursigtige markinligting gebaseer word, dit is, krities inligting wat langtermyn winsgewendheid kan verseker. Ongelukkig , is hierdie tipe inligting, byvoorbeeld slagterygetalle en vleispryse nie altyd geredelik aan Suid-Afrikaanse veeboere beskikbaar nie. Dit dwing die produsent om sy bemarkings en produksiebesluite te baseer op inligting wat onvoldoende is, wat n beduidende negatiewe impak op sy winsgewendheid kan h. Die belangrikheid van die beskikbaarheid van inligting is nie beperk tot die vlak van die produsent nie. Vir die vleiswaardeketting om effektief te funksioneer, moet daar tydige en akkurate inligting beskikbaar wees, insluitend inligting oor produksiestroom en pryse aan al die segmente van die waardeketting. Dit is belangrik om te weet hoe koste en wins oor die waardeketting gedistribueer word om die doeltreffendheid van die stelsel te verseker; maar met die baie dinamiese aard van die bedryf, is dit n groot uitdaging. Daar is verskeie maniere waarop belanghebbendes in hierdie sektor produksierisikos kan minimaliseer. n Goeie beginpunt is om die kundiges in die bedryf te raadpleeg wat kennis dra en ingelig is oor die seisoenale tendense en die huidige marktoestande.
Bron: Noordwes-Universiteit. Die landbou-ekonome by die Skool vir Omgewingswetenskappe en Ontwikkeling by die Noordwes-Universiteit beskik oor n groot verskeidenheid vakkundiges met kennis oor verskeie sub-sektore in die SuidAfrikaanse vleisbedryf. Kontak dr. D.C. Spies by 018 299 2373. Belanghebbendes wat soortgelyke dienste aanbied word onder opskrif 8 gelys.

n Suksesvolle beesboer bestuur sy kudde om elke seisoen soveel moontlik kalwers te produseer en te speen. Nadat al die kalwers gespeen is, word die beste verse gehou om ou koeie en koei wat nie kalf nie, te vervang. Laasgenoemde word vir slagting verkoop. Gespeende verse wat nie vir teling gekies is nie, word ook verkoop, f aan boere wat teelverse nodig het f om geslag te word, afhangende van die mark en pryse. Gespeende bulkalwers word mark toe gestuur om geslag te word, tensy n mens topgehalte diere aanhou en jou bulle vir teeldoeleindes in aanvraag is. n Mens sal dan die beste bulle vir di doeleindes verkoop, maar moenie jou eie bulle vir teling gebruik nie, behalwe as jy weet wat jy doen. Die meeste jong bulle word gekastreer. Jou belangrikste doel is om soveel kalwers moontlik elke jaar gespeen te kry (die hoogste moontlike speenkoers te behaal). Hou die beste vroulike beeste (di wat elke jaar n goeie kalf speen), dun di uit wat dit nie doen nie en vervang di wat uitgedun is, deur beter verse. Gebruik bulle van goeie gehalte. Moenie die veld se drakrag oorskry nie. Om te meet is om te weet. Hou dus akkuraat boek in n rekordboek. Merk alle kalwers met ooretikette of deur die ore te knip of deur te tatoeer. Brandmerk hulle wanneer hulle ouer is. Teken geboortedatums, ouers en parings aan watter koeie met watter bulle indien jy meer as een bul gebruik. Jou rekordboek sal jou s watter diere om te hou en watter om te vervang.
Bron: Farmers Weekly 1 January 2010, die artikel Introduction to cattle farming

Die speen van vleisbeeste

Dit is belangrik om te besluit wanneer en op watter wyse vleiskalwers gespeen moet word, omdat dit die speenmassa van kalwers asook die kondisie van die koeie benvloed en onregstreeks hulle bevrugtingskoers. Tydsberekening: Die hoofprioriteit by vleisproduksie is om soveel kalwers moontlik te produseer. Die hoofdoelwit van spening is dus om die koei in staat te stel om elke jaar te kalf, deur haar toe te laat om haar kondisie na spening te herwin. Kalwers word ideaal gesproke gespeen wanneer hulle 7 tot 8 maande oud is. Die regte tyd om n kalf te speen, hang van die kondisie van die koei af, nie van die ouderdom van die kalf nie. Indien genoeg wintervoer beskikbaar is en die koeie hul kondisie behou, moet kalwers gespeen word voordat die koeie se kondisietelling onder 2,5 daal. Die kalwers behoort egter verkieslik gespeen te word voordat die koeie se kondisietelling onder 3,0 daal. Gedurende droogtejare en indien die voervoorsiening swak is, behoort kalwers vroeg gespeen te word (op ongeveer ses maande), sodat die koei kan herstel voordat die winter aanbreek. Dit is belangrik dat die koei asook die afskeidingsweefsel moet herstel voordat die volgende kalf gebore word. In die oostelike dele van die land kan kalwers wat gedurende die lente gebore word, vroeg in Mei op ongeveer 7 tot 8 maande gespeen word. In die westelike dele kan kalwers laat in Mei of vroeg in Junie op ongeveer sewe tot agt maande gespeen word, aangesien paartyd geneig is om in hierdie gebiede later voor te kom.

548

Vroe spening: Hierdie praktyk behoort slegs in ernstige droogtetye of tye van voertekorte oorweeg te word. Kalwers wat op n betreklik vroe ouderdom (minder as 5 maande) gespeen word, ervaar ernstige terugslae. Indien die kondisie van die koei voor die beplande speentyd aansienlik versleg, moet die produsent besluit om - vroeg te speen en kragvoer aan die kalf te gee - n ruvoeraanvulling te gee aan koeie wat nog hul kalwers soog. Hierdie besluit hang van die beskikbaarheid en koste van voer af. In die algemeen is die voer (hoofsaaklik kragvoer) wat nodig is om vroeg gespeende kalwers groot te maak, betreklik duur. Derhalwe behoort kragvoer vir kalwers net tydens ongunstige toestande oorweeg te word. Speenmetodes: Omstandighede op die plaas bepaal die speenmetode. Die volgende metodes kan gevolg word: Hou die kalwers in n kraal of goed omheinde kamp en verwyder die koeie na n afgele kamp, verkieslik buite hoorafstand van die koeie. Verwyder die koeie tydelik uit die kamp, en neem die kalwers in hul afwesigheid na n ander afgele kamp. Koeie is geneig om hul kalwers te soek in die kamp waar hulle hul laas gesien het, en hierdie metode behoort te keer dat die koeie uit die kamp probeer uitbreek. Ruil die kalwers van twee verskillende troppe om, sodat al die kalwers koeie in hul teenwoordigheid het. Dit is egter moontlik dat kruissogery kan plaasvind. Skei die koeie en kalwers deur n sterk, kleinmaasdraadheining. Hierdie metode kan speenstres verminder. Die kalwers kan vir 7 tot 14 dae voorsien word van neusringe wat in die handel beskikbaar is of self gemaak kan word. Dit keer soging, selfs al bly die koeie en kalwers tydens die speentydperk bymekaar. Wanneer die neusringe verwyder word, kan die koeie en kalwers geskei word, maar dan kom daar betreklike min stres voor. Algemeen: Kastreer, onthoring en brandmerk kalwers wanneer hulle 2 tot 3 drie maande oud is, en nie net voordat hulle gespeen word nie. Dit sal verseker dat die stres wat met hierdie operasies gepaardgaan, nie die speningstres verhoog nie. n Paar dro koeie kan by die speenkalwers gehou word om hulle te kalmeer. Voorsien genoeg ruvoer van goeie gehalte, water en skadu in die speenkampe. Om n oormatige geloop en vertrapping te voorkom, behoort die kampe nie te groot te wees nie. Die speenproses kan van 7 tot 14 dae duur, na gelang van die ouderdom waarop die kalwers gespeen word asook die ras van die koei. NoseRing is n landbouproduk wat gebruik word om die stresvrye spening van vee moontlik te maak sonder dat jong diere van hul moeders geskei hoef te word. Dit maak gewigstoename tydens die speningsproses vir sowel die jong diere en die koeie moontlik, en beteken dat die vee gesonder en lewenskragtiger is, dat geen skade aan heinings en krale aangerig word nie en dat bevrugtingskoerse styg, en gelukkiger boere! Voerkraaleienaars baat baie daarby om speenkalwers te koop van produsente wat reeds volgens laestresmetodes gespeen het. Vir meer inligting raadpleeg www.nosering.co.za.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kontakbesonderhede en inligting oor alle direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye is verkrygbaar van www.daff.gov.za.

Die Diere- en Veldbestuursprogram wat in 2012 aangekondig is, streef daarna om landbou-infrastruktuur te verbeter, veral ten opsigte van lewendehawe-ontwikkeling in die lande en is gekoppel aan Rekapitalisasieen Ontwikkelingsprogram, wat mielie- en groenteboere tot dusver gehelp het met toerusting. Onder die dienste wat aan boere in die program gebied word, is die vestiging van voerkrale, wat veral vir beesvleisprodusente ter sake is.

7. Verenigings wat betrokke is

Rooivleisbedryfforum (RMIF) Tel: 012 667 1189 admin@rmif.co.za www.redmeatsa.co.za Die Rooivleisbedryfforum van Suid-Afrika verteenwoordig al die nasionaal verteenwoordigende rolspeler-organisasies in die rooivleisindustrie. Hulle webwerf verskaf omvattende inligting en is op verbruikers en die industrie gerig. Die webwerf bied aan die publiek toegang tot nuus, gebeure en promosies. Inligting oor rooivleis-navorsingsprojekte, bedryf-doelwitte en statistiek kom ook op die webwerf voor. Die volgende organisasies maak deel uit van hierdie struktuur: The Meat Industry Trust (MIT) Tel: 012 348 7572 Red Meat Research Development Trust (RMRDT) Tel: 012 361 2333 www.rmrdsa.co.za South African Meat Industry Company (SAMIC) Tel: 012 361 4545 www.samic.co.za Meat Statutory Measure Services (MSMS) Tel: 012 348 7572 Red Meat Levy Admin (RMLA) Tel: 012 348 7572 www.levyadmin. co.za Livestock Welfare Co-ordinating Committee (LWCC) Tel: 012 807 1367 Lede-organisasies van die Rooivleisbedryfforum sluit in die RPO, NERPO en SAFAS (kyk hieronder). Die Rooivleisprodusente-organisasie (RPO) word erken as die spreekbuisorganisasie van die kommersile rooivleisprodusente en verteenwoordig die hoogste gesag binne die rooivleisbedryf met betrekking tot kommersile produsente se belange in Suid-Afrika. Bel 012 348 1933 of kyk na www.rpo.co.za. Provinsie Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap Kontakbesonderhede 041 365 5030 051 451 2314 012 348 1933 034 212 3648 015 297 3749 082 493 8428 018 632 0130 www.nwrpo.co.za 053 832 9595 021 860 3800

550

Die vernaamste oogmerke van die National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) is om beleid en wetgewing te benvloed ten gunste van nuwelingboere; om gesonde besluitneming te fasiliteer; om toegang tot tegniese ondersteuning, finansies en markte te fasiliteer; om deelname van die jeug en vroue in die bedryf te fasiliteer en om swart ekonomiese bemagtiging binne die voorsieningsketting van die bedryf te fasiliteer. Bel 012 361 9127 / 012 472 0005 en besoek www.nerpo.org.za. Die Suid-Afrikaanse Voerkraalvereniging is n sambreelorganisasie wat die kollektiewe belange bevorder van die Suid-Afrikaanse voerkraalbedryf, wat byna 75% van al die beesvleis wat in Suid-Afrika geproduseer word, bemark. Besoek www.safeedlot.co.za en bel 012 667 1189. Die Federasie van Rooivleisprodusente is die kombinasie van die RPO en NERPO, en het van tyd tot tyd n bepaalde rol wat hulle vervul. Besoek die Slagpale-hoofstuk vir kontakbesonderhede van verenigings soos die Vereniging vir Vleisinvoerders en uitvoerders van Suid-Afrika (AMIE), Nasionale Federasie van Vleishandelaars (NFMT), Rooivleisabat toirvereniging (RVAV), Suid-Afrikaanse Federasie van Lewendehawe- en Vleismakelaars (SAFLA), Suid-Afrikaanse Vleisverwerkersvereniging (SAMPA) en Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersunie. Ander verenigings is SHALC (kyk die leer-hoofstuk); SAFLA (veilings-hoofstuk); SAVPO (varkvleishoofstuk) en die Gauteng Meat Traders Employees Union (GMETU). Al die beesvleistelersverenigings word aangegee in die hoofstuk Diereverbetering en Telers.

Universiteit van Limpopo Departement Landbou-ekonomie en Diereproduksie Tel: 015 268 2186 / 2203

Universiteit van Pretoria: Fakulteit Veeartsenykunde Tel: 012 529 8448 / 013 www.veterinary.up.ac.za

Sentrum vir landelike bemagtinging Universiteit Stellenbosch Tel: 015 268 2171 Departement Veekundige www.ul.ac.za Wetenskappe Tel: 021 808 4916 www.sun.ac.za/animal Universiteit van Pretoria Departement Vee- en Wildkunde Tel: 012 420 4018 Universiteit van die Vrystaat www.up.ac.za Departement Vee-, Wild en Weidingkunde As bestuurder vir rooivleisnavorsing Tel: 051 401 2211 en ontwikkeling in Suid-Afrika, www.ufs.ac.za/animal lei prof. Hettie Schnfeldt n navorsingsprojek met betrekking Sentrum vir Volhoubare Landbou tot verbruikeropvoeding en Landelike Ontwikkeling en oor rooivleis. Dit volg op Voorligting die registrasie van natuurlik Tel: 051 401 3765 graangevoerde beesvleis en, meer www.ufs.ac.za/censard onlangs, natuurlik grasgevoerde Lengau Agri Sentrum beesvleishandelsmerke. Tel: 083 453 9364

9. Maatskappye wat betrokke is

Kyk hierdie opskrif in die hoofstuk oor slagpale.

8. Opleiding en navorsing
Besoek die webwerf van Rooivleisnavorsing- en -ontwikkeling Suid-Afrika by www. rmrdsa.co.za.

Daar is twee formele strukture in die rooivleisbedryf wat fondse vir navorsing en ontwikkeling beskikbaar stel, naamlik die Rooivleisbedryfforum (RMIF) en die Rooivleisnavorsings- en -ontwikkelingstrust (Red Meat Research and Development Trust RMRDT). Lees meer oor hulle www. redmeatsa.co.za. Die universiteite bied graadkursusse en landboukolleges diplomas oor veeteelt aan. Die provinsiale landboudepartemente werk nou met die landboukolleges saam om kort kursusse in veeteelt aan te bied. Besonderhede van alle opleidingsverskaffers kan verkry word uit die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding. Besonderhede van opelidingsinstansies wat by AgriSeta geakkrediteer is, word in die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding voorsien. Lees oor die Aldam Stockman Die voerkraal by Irene stel School by www.stockmanschool. navorsingsfasiliteite tot die beskikco.za. king van alle belanghebbendes in die voerkraalbedryf. By die voerkraal Carnavon-landgoed, een van kan individuele en groepvoerinname Nerpo se maatstafplase, word en -gewigstoename vir navorsingsgebruik om boere en die jeug doeleindes opgeteken word. Die ten opsigte van kommersile voerkraal bied ook geleenthede vir lewendehaweproduksie op te lei. praktiese opleiding in al die aspekte Kry Nerpo se kontakbesonderhede van voerkrale. onder opskrif 7. LNRIrene Tel: 012 672 9111 www.arc.agric.za Kort kursusse word aangebied: Groot- en kleinveebestuur Annetjie Loubser 012 672 9153 Beesvleisproduksie Leslie Bergh Tel: 012 672 9145 Beesvleisskemas Ben Greyling Tel: 012 672 9052 Beesvleisveeteelt Helena Theron Tel: 012 672 9070 Rothman Livestock Training Services Tel: 082 770 0480 www.rltsafrica.com Sustainable Ranching Tel: +263 912 365 515 www.sustainableranching.co.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Departement Veekunde Tel: 012 382 5332 www.tut.ac.za

Adam Agri Tel: 051 753 1301 Austin Evans Voerkraal Tel: 042 243 2076 B Hurwitz Farming Tel: 017 629 3392 www.bhfarming.co.za Beefcor Tel: 013 932 7000 www.beefcor.co.za Beef Master Tel: 053 441 9100 www.beefmaster.co.za Braams Voerkrale Bk Tel: 021 976 3053 www.braams.co.za Chalmar Beef Tel: 011 964 1049 / 021 951 3169 www.gastrofoods. com DC Louw Voerkraal Tel: 046 684 0700 Edlouis Voerkraal (Edms) Bpk Tel: 016 972 8032 www.lhcgroup. co.za Fortress Bonsmaras Tel: 058 813 4900 www.fortresscattle.co.za GD Cilliers Feedlot Tel: 082 316 4361 Glen Voerkraal Tel: 083 627 1355 Greenlands Meat & Abattoir Tel: 039 630 8868 www. greenlandsmeats.co.za HENTIQ 2324 Pty Ltd Tel: 023 616 2317 Kanhym Estates Tel: 013 246 6211 www.kanhym.co.za Karan Beef Tel: 016 342 1214 www.karanbeef.co.za Kellerman Boerdery Tel: 083 300 8134 Komga Beef Tel: 087 732 4045 www.komgabeef.co.za Koodoolake Tel: 083 441 5909 Korem Farm Tel: 012 549 2840 Liebenbergstroom Voerkraal Tel: 082 417 7206 Manjoh Ranch Tel: 011 819 2882 Morgan Beef Tel: 017 688 9300 www.morganbeef.co.za MADIKOR Tel: 015 516 1441 MLEKI`S BEEF Tel: 011 974 0309 Mushlendow Tel: 014 543 2388 MVB Feeders Tel: 082 466 6266 Die Oos-Kaapse Rooivleisprojek is in 2005 begin om die deelname van kleinskaalse boere aan die formele rooivleismark te fasiliteer. Inligting is op www.namc.co.za. Rhys Evans Group Tel: 056 343 3311 www.re.co.za Sardinia Feedlot Tel: 051 853 1492 SIS Farming Tel: 013 291 5600 SKS Boerdery Tel: 013 243 8154 Sparta Beef Tel: 051 991 9200 www.sparta.co.za Taaiboschbult Pty Ltd Tel: 018 291 1035 Theron Boerdery Tel: 011 206 8933 Vercuiel Tel: 082 866 4433 Vergezight Voerkraal Tel: 083 226 3408

551

10. Publikasies en webtuistes

Kry Beef Market Value Chain Profile: 2010-2011 onder die opsies Publications en Agricultural Marketing op www.daff.gov.za, die webwerf van die Departement of landbou, Bosbou en Visserye. Kontak 012 672 9111 die LNR by Irene vir die volgende: Feedlot Management CD Beef Management CD Beef Breeding in South Africa Beef Cattle (volledige stel bulletins, beskikbaar in Afrikaans of Engels) Die LNR by Silverton kan gekontak word by 012 842 4017. Die volgende publikasies is ter sake vir hierdie hoofstuk: Handleiding oor vleisbeesfasiliteite en Beef cattle facilities manual Manure handling in intensive animal production units, geskryf deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Outeursreg. 2009. Kejafa Knowledge Works het n aantal publikasies oor vee beskikbaar. Skakel 011 025 4388 of besoek www.kejafa.co.za vir meer inligting oor die volgende: Essential Guide to Calving deur Heather Smith Thomas The ABC of Beef Production deur Schalk J. Viljoen No risk ranching G. Judy Essential Guide to Calving: Giving Your Beef or Dairy Herd a Healthy Start Heather Smith Thomas Herd Bull Vertility James E. Drayson Getting Started with Beef & Dairy Cattle Heather Smith Thomas Grass-fed cattle by Julius Ruechel Natural Cattle Care Pat Coleby Reproduction and Animal Health C. Walters and G. Fry Knowledge Rich Ranching Allan Nation Raising Beef Cattle Heather Smith Thomas Vleisbees Produksie Die Afrikaanse publikasie Vra die veearts Wat beesboere moet weet, saamgestel deur dr. Faffa Malan, is beskikbaar by Landbouweekblad. Die hoofstukke strek verder as veeartseny-kwessies en wel na kuddebestuur en voer. Die A5-grootte beteken dit kan maklik in jou bakkie gehou word. Bel 0860 103 577 of skryf aan landbou@media24.com. U sal die volgende Info Paks (pamflette) by www.daff.gov.za vind (kies die opsie Publications op die kieskaart): Beef Cattle: dehorning How to estimate the age of cattle Beef Cattle: Castration Beef Cattle: weaning of calves Cattle: Condition scoring of cattle U sal op dieselfde webwerf die uitstekende Agricultural Marketing Extension papers aantref. Paper No. 7 handel oor rooivleisbemarking. Kry aantekeninge by die AGIS-webwerf, www.agis.agric.za/efarmer, en by www.kzndae.gov.za (kies die Agric publications-opsie). Vind die Meat Buyers Guide by www.karanbeef.co.za. Die Savory Institute, www.savoryinstitute.com, het bevind dat weidende diere n belangrike rol speel in die stryd teen een van die hoofoorsake van klimaatsverandering, naamlik woestynvorming. Die weeklikse landboutydskrifte, Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer dikwels artikels oor beesvleisproduksie. U kan argief-artikels lees op www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Op laasgenoemde webwerf kan u veral kyk na Great tasting premiums from grass-fed beef en What stands in the way of profitable beef farming. Besoek die webwerwe van die betrokke verenigings en maatskappye. Suid-Afrika is n netto invoerder van bokke. Die meeste van sy bokvleis kom uit Oseani (Australi en Nieu-Seeland) die wreld se voorste produsent van bokvleis. Australi, Frankryk en China is die wreld se voorste uitvoerders van chevon. Met di dat Suid-Afrika uitgenooi is hom by die BRIC- ekonomiese groep aan te sluit, kan ons invoerprodukte dalk meer en meer van China en Indi af kom. Nigeri en Angola is die grootste uitvoermarkte vir Suid-Afrika se bokvleis. Irak, Oman en Itali is die grootste voornemende markte vir Suid-Afrika se chevon-uitvoere.

lewende hawe
Bokke
Sien ook die hoofstukke oor sybokhaar en bok- en skaapsuiwel

1. Oorsig
Die Goat Market Value Chain Profile: 2010-2011 bied n uitstekende oorsig van bokke in Suid-Afrika. Soek hierdie dokument onder Agriculture Marketing onder die Publications-kiesopsielys by www.daff.gov.za.

Die onindrukwekkende bok is in werklikheid een van die natuur se nuttigste diere. Dit kan vleis, melk, vesel, vel en mis lewer. Vanwe die bok se aanpasbaarheid kan dit feitlik oral in Suid-Afrika oorleef. Die Oos-Kaap en Limpopo is die grootste bokprodusente, met n totale produksie van ongeveer 58%. Die bokkudde in Suid-Afrika beloop tans ongeveer 6 313 000, waarvan Angorabokke (wat sybokhaar verskaf) 40% uitmaak. Saanen-, Toggenburgen Alpine-bokke word hoofsaaklik vir melkproduksie aangehou. Gorno Altai-bokke lewer kasjmier. Die verskillende inheemse rasse is baie goed by Suid-Afrikaanse toestande aangepas en kry baie selde vrotpootjie. Sommige tipes is ook bestand teen hartwater. Bokmelk is baie gesog omdat dit nie soos koeimelk maklik allergiese reaksies by mense veroorsaak nie. Sybokhaar is een van die wreld se seldsame edelvesels. Die boerbok se vleis bevat minder vet, minder kalorie, en hor vlakke van proteene en yster as bees-, vark-, skaap- en hoendervleis. Dit word dikwels chevon genoem en di van jong diere, cabrito. In hierdie hoofstuk kyk ons na bokvleis en inligting wat geld vir alle bokondernemings, hetsy vleis, sybokhaar of melk. Sien die aparte hoofstukke wat spesifiek op sybokhaar en bokmelk fokus.

2. Internasionale sakeomgewing
Die Goat Market Value Chain Profile: 2010-2011 verskaf inligting oor die internasionale sakeomgewing. Soek hierdie dokument onder Agriculture Marketing onder die Publications-kiesopsielys by www.daff.gov.za.

3. Plaaslike sakeomgewing
Die Goat Market Value Chain Profile: 2010-2011 verskaf inligting oor die waardeketting van bokke. Soek hierdie dokument onder Agriculture Marketing onder die Publications-kiesopsielys by www.daff.gov.za.

552

Feitlik alle bokke word lewend bemark. Die bemarkingskanale vir lewende bokke in Suid-Afrika is: lewende dier-veilings karkasveilings verkope uit die hand (kopers koop direk van produsente) transaksies deur middel van skakeldienste (agente wat mense met ander skakel, maar nie die geld in die proses hanteer nie) spekulante Bokvleis word tradisioneel hoofsaaklik deur die Moslem- en plaaslike Afrika-groepe van die bevolking geet. Die Departement van Landbou hoop dat boerbokboerdery en -uitvoere duisende opkomende swart en kleinskaalse boere sal trek. Plaaslike kudde en teelmateriaal is nog te klein om in buitelandse vraag te voorsien. In die Noord-Kaap is n gesamentlike inisiatief van die Departement van Landbou, die NOK (kyk opskrif 6) en die Kalahari Kid Corporation daarop gerig om veewagters te omskep in aktiewe deelnemers aan die plaaslike en globale ekonomie. Die doel van die projek is om die huidige beraamde bokbevolking van oor die 700 000 uit te brei deur beskikbare natuurlike hulpbronne en bemarkingsgeleenthede te benut. Dit sal die mark vir lewendige bokke ontwikkel, die voorsiening van organiese vleis aan groot kleinhandelaars verhoog, en voorsiening maak vir die verwerking van bokvleis vir die uitvoermark en die verwerking van bokvel tot leer. Soek die Marketing en International/Export-opsies by www. kalaharikid.co.za.

voortplanting, groeitempo, karkasgehalte en die vermo in die omgewing te oorleef sal beloon word.
Aangepas uit n artikel deur Linda Coffey op http://attra.ncat.org/attra-pub/PDF/ meatgoat.pdf.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Bokke word as n prioriteit gedentifiseer op nasionaal- en provinsiaalvlak. Verwys byvoorbeeld na www.info.gov.za/asgisa, die Accelerated and Shared Growth Initiative for South Africa (AsgiSA).

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Diereproduksie Tel: 012 319 7493 DAP@daff.gov.za

KwaZulu-Natalse Departement van Ekonomiese Ontwikkeling Goat Commercialisation project Tel: 033 264 2832 tafadzwan@kznded.gov.za Statistieke oor bokke is beskikbaar www.kznded.gov.za op www.daff.gov.za (soek die Statistics-opsie onder die Publications-kiesopsielys).

6. Belanghebbendes
Verenigings
Angora Boktelersvereniging Tel: 049 836 0140 Suid-Afrikaanse Boerboktelersvereniging Tel: 051 553 0895 www. boerboksa.co.za Kalahari Red Klub Tel: 051 553 0895 Suid-Afrikaanse Savanna-boktelersvereniging Tel: 051 553 0895 Suid-Afrikaanse Boktelersvereniging Tel: 051 553 0895 info@boerboksa.co.za Suid-Afrikaanse Melkboktelersvereniging Tel: 051 410 0954 www. milkgoats.co.za

4. Bokvleis
Vleisbokke, wat oor die algemeen min aandag nodig het, kan met die minimum addisionele voer (graan) en die minimum skuiling aangehou word. Die belangrikste bestuurskwessies vir n suksesvolle vleisbokonderneming is heinings, roofdierbeheer en bemarking. Daar moet ook aandag geskenk word aan voeding en teelveeseleksie. Hoewel bokke maklik grootgemaak word en winsgewend is, is dit nie n manier om vinnig ryk te word nie. Soos met enige boerdery, is kennis en vaardighede noodsaaklik om sukses te behaal. Voornemende produsente word aangeraai om nie net oor die onderwerp na te lees nie, maar ook om tyd saam met n plaaslike vleisbokprodusent deur te bring en baie vrae te stel. Voordat u vleisbokproduksie aanpak, moet u die marktoestande en beraamde koste ondersoek en n voorlopige begroting uitwerk. In sommige gebiede is die koste van grond en voer hor en dit verhoog die produksiekoste, en op ander plekke waar daar n swak vraag na vleis of lammers is, word bemarking self nog moeiliker. Ekonomiese lewensvatbaarheid sal verbeter indien vleisbokondernemings grond gebruik wat reeds besit word, maar nie volledig aangewend word nie, soos bosagtige grond op n beesplaas. Indien die finansile vooruitsigte bemoedigend is en daar besluit word om voort te gaan, is die volgende stap om geskikte heinings op te rig. Huisvesting vir vleisbokke is baie eenvoudig en in n gemiddelde klimaat kan dit bestaan uit natuurlike skuilings soos digte bome en bosse of rotslyste. Bokke vereis beskerming teen ren, wind en sneeu. n Skuiling naby die plaashuis sal roofdiere afskrik. Vir nagskuiling moet ongeveer 0,5 vierkante meter per bok toegelaat word. n Stewige vanghok van ten minste 1,2 meter hoog sal nuttig te pas kom. So n vanghok is noodsaaklik wanneer bokke vir ontwurming, inenting, die knip van pote en sortering gehanteer moet word. n Klein bokkudde sal talle leerervarings in die eerste jaar of twee inhou, en kan maklik uitgebrei word namate kundigheid verwerf word. Aangesien een ram (mannetjie) maklik 25 tot 50 ooie (wyfies) kan dek, is dit n logiese tropgrootte om mee te begin. Die belangrikste is die diere se gesondheid en dit is n goeie idee om al die diere by een hoogs aangeskrewe teler te koop, indien moontlik. Ander belangrike aspekte om te ondersoek voordat n mens bokke koop, is uiers, tande, spene en algemene liggaamstruktuur. n Bok moet nie te vet wees nie en die pels moet gesond en blink wees. Pote, tande en uiers moet gesond wees. Tande is belangrik vir weiding en is ook n aanduiding van ouderdom. Ongeag watter ras ook al vir vleisproduksie gekies word, is uitdunning nodig om n produktiewe en winsgewende kudde aan die gang te hou. Klem op

Opleiding en navorsing
Dicla Training Centre Tel: 071 692 2229 www.diclatraining.com Kursusse word in vleisbokbestuur aangebied. Dhne Agricultural Development Institute Tel: 043 683 1240 Eastcape Midlands College Tel: 041 995 2000 / 083 611 1803 www.emcol.co.za Opleiding hor onderwys en opleiding vir studies vir n landboukwalifikasie op NKRvlak 5 7 bande verdere onderwys en opleiding vir studies vir n landboukwalifikasie op NKRvlak 1 4 bande vaardigheidontwikkelingspro gramme wat op die landbou gegrond is en relevant is vir n volhoubare sektor

Kontak mnr. Klasie Claasen vir Navorsing en tegnologiebesonderhede oor landbou- ontwikkeling programme. navorsing oor die volhoubare bestuur en gebruik van Grootfontein Landbounatuurlike hulpbronne ontwikkelingsinstituut (GADI) Tel: 049 842 1113 navorsing oor veeproduksietegnologie Faks: 049 8424352 http://gadi.agric.za ekonomiese navorsing ter voordeel van die kleinveebedryf GADI verbind hulle om navorsing te doen en bied onderrig in die teorie en praktyk van kleinveeproduksie Voorligting en uitreiking aan. aanbiedings by Boeredae en bedryfskongresse Die volgende dienste ter ondersteuning van die missie raad aan individue en strategiese doelwitte word verspreiding van geskrewe en aangebied: elektroniese inligting

553

inisiatiewe en vennootskappe Scientific Roets ten opsigte van plaaslike Tel: 039 727 1515 ekonomiese ontwikkeling www.scientificroets.com LNR-Instituut vir Johan Steyn bestuur die kursus Dierproduksie Profitable Boer Goat Farming. Afdeling vir die Voeding van Besoek www.boergoats.co.za of Kleinherkouers skakel 072 594 4626. Mnr. T. Langa 012 672 9364 Mnr. D. Nkosi 012 672 9300 Umnga Farmers Training Group Die LNRinstituut vir Tel: 045 933 1318 Dierproduksie se Afdeling vir die www.umnga.co.za Voeding van Kleinherkouers bied tegnologie-oordragdienste in die Universiteit van Fort Hare vorm van opleiding aan individue Dr. Voster Muchenje wat by bokboerdery betrokke is, Tel: 040 602 2059 asook navorsing oor die voeding vmuchenje@ufh.ac.za www.ufh.ac.za van bokke. Vir inligting oor bokproduksie en -produkte, stuur asseblief n e-pos aan mnr. T. Langa by tlanga@arc. agric.za of skakel hom by 012 672 9364. Universiteit van Limpopo Departement Landbou-ekonomie en Dierproduksie Tel: 015 268 2373 / 4 / 6 Tel: 015 268 2203 / 4 www.ul.ac.za

Invest North West Tel: 014 594 2570 Elijah@inw.org.za www.inw.org.za Invest North West (INW) is n Artikel 21-maatskappy wat onder die beskerming van die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling en Toerisme in die Noordwes-provinsie gestig is. INW se strategiese doel is om visie, leierskap en leiding aan sleutelgroeisektore in die provinsiale ekonomie te verskaf, om die vlak van direkte buitelandse beleggingsvloei te laat styg, en om hulp te verleen in die ontwikkeling van handel in die tweede ekonomie om sy kapasiteit om na verskeie markte uit te voer te verhoog. Onder die beplande agroverwerkingsbedrywe is die ontwikkeling van n bokbedryf met n potensieel winsgewende uitvoermark na Islamitiese lande en China, waar die vraag na bokvleis hoog is. Kalahari Kid Corporation Tel: 011 807 5624/5 (JHB kantoor) info@kalaharikid.co.za www.kalaharikid.co.za

Makana Goat Village Co-op Tel: 082 584 7015 / 072 215 6412 www.makanagoatvillage.org.za Die Makana Goat Farmers CoOperative and Village is besig om die infrastruktuur, instellings, vaardighede en bedryfsinsig te ontwikkel, wat vereis word om werk en volhoubare ontwikkeling oor die langtermyn aan die Makanagemeenskap te verskaf. Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) Industrial Development Corporation Voedsel-, drank- en Agro-bedrywe Tel: 011 269 3000 callcentre@idc.co.za www.idc.co.za Die NOK het kapitaal in die NoordKaapse bokboerderybedryf bel. Onderstepoort Biological Products Tel: 012 522 1500 www.obpvaccines.co.za Patriot Boergoat Stud
Voorheen Thornview Ranch

Vir opleiding oor kleinveebestuur, Universiteit van Pretoria kontak Annetjie Loubser by 012 Departement Vee- en Wildkunde 672 9153. Professor E.F. Donkin Tel: 012 420 3272 Kalahari Kid Corporation ned.donkin@up.ac.za Tel: 011 807 5623/4 (JHB-kantoor) www.kalaharikid.co.za Universiteit van Pretoria: Fakulteit Veterinre Hul landboubeamptes bied Wetenskap opleiding oor twee prosesse Departement Produksiedierstudies aan: Tel: 012 529 8448 / 013 Gebaseer op die Kalahari Kid www.veterinary.up.ac.za Contract Growers Manual opleiding word op n Universiteit van Venda deurlopende basis deur die Departement Dierstudies landboubeamptes van Kalahari Tel: 015 962 8000 Kid aangebied. www.univen.ac.za se Bokbe AgriSETA stuuropleidingskursus (NKR Universiteit van die Vrystaat 1, 10 maande) bied n Departement Vee-, Wild- en Nasionale Landboudiploma Weidingkunde (spesialisering in bokke) aan. Prof. J.P .C. Greyling Tel: 051 401 2211 Provinsiale landbou- www.ufs.ac.za/animal departemente werk saam met die landboukolleges en bied kursusse Universiteit van Zululand oor bokproduksie aan. Voorbeelde Departement Landboukunde sluit in Cedara, Fort Cox en Glen- Tel: 035 902 6065 / 3 kollege. Die kontakbesonderhede www.uzulu.ac.za van al die landboukolleges word in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding gegee.

Tel: 072 594 4626 www.patriotboergoats.co.za

Ander belanghebbendes
Afribreed Embryo Centre Tel: 051 753 1306 Ansoria Tel: 018 484 1427 www.ansoria.co.za Brakfontein Embryo Centre Tel: 046 685 0519 www.dohnemerino.org/ brakfontein eThekwini Municipality Agri-sakebestuurder: Lungile Dladla Tel: 031 311 4227 www.dipa.co.za Navorsing toon dat 6 500 tot 7 000 bokke weekliks in die eThekwinistreek verkoop word. Dis n mark wat daarna hunker om te ontwikkeling.

Ramsem Tel: 051 412 6327 Sel: 082 900 3903/4 Die Kalahari Kid Corporation is www.ramsem.com toegewyd aan die produksie van bok- en lamprodukte van goeie Scientific Roets gehalte vir die plaaslike sowel as Tel: 039 727 1515 die internasionale markte. Dis www.scientificroets.com n gesamentlike inisiatief van die Noord-Kaapse provinsiale regering Scientific Roets was betrokke en opkomende boere in die Noord- by n aantal projekte oor bokke Kaap. Dit bestaan al agt jaar en het of dit nou was by die opstel van 113 koperasies met sowat 600 besigheidsplanne of projekbestuur, vaardigheidsprogramme of die opkomende boere. oprigting van infrastruktuur. Kalahari Kid Corporation bied ook, deur middel van die Kalahari Kid- Siyazisiza Trust opleidingsprogram (wat n SOOO- Tel: 011 781 6752 / 035 550 3076 geakkrediteerde opleidings- Nkosinathi Mhlongo 072 196 program in die Noord-Kaap is), n 2786 opleidingsprogram aan opkomende www.siyazisiza.org.za boere wat in bokproduksie wil Suid-Afrikaanse Buro vir spesialiseer. Standaarde (SABS) Kalahari Kid voer uit na die Tel: 012 428 7911 Midde-Ooste en Afrika, en het n www.sabs.co.za satellietprojek in Uganda met 500 Die toets van vleis vir teelooie. veeartsenykundeDie Kalahari Kid-projek sal in die geneesmiddelreste nabye toekoms nasionaal uitgebrei word. n Tweede fase, Mala Sydney Sokhela Mamas, sal daarin bel om die Tel: 072 049 4871 kos na die mense te bring deur n Landbou-entrepreneur in vroue en die jeug te bemagtig om Msinga, KwaZulu-Natal, wat boer deel te neem in die verspreiding moet kruisrasbokke van bokvleis na wonings in informele gemeenskappe en landelike afsetgebiede. Kalahari Kid Corporation is die medium wat gebruik word om die bokbedryf in Suid-Afrika te kommersialiseer.

554

7. Publikasies en webtuistes
Bokke algemeen
Besoek die webtuistes wat vroer gelys is bv. www.boerboksa.co.za en www.boergoats.co.za. Prof. Donkin, van die Universiteit van Pretoria, is die vise-president van die International Goat Association (IGA). Veels geluk, meneer! Besoek die IGA se webtuiste by www.iga-goatworld.com. Kry die aantekeninge van die Akademiese inligtingsdiens by die Universiteit van Pretoria (wat n lys van publikasies insluit) by www.ais.up.ac.za/vet/goat/ goatweb.htm. Soek die Goat Market Value Chain Profile: 2010-2011 by die Agriculture Marketing-opsie onder die Publications-kiesopsielys op www.daff.gov. za. n Mens kan verskeie ander publikasies oor bokke besigtig op www.daff.gov. za deur eers op die Divisions-opsie te klik, dan na Animal Production te gaan en dan op Small stock te klik. Sommige van hierdie titels is interaktief. Skakel die LNR in Irene 012 672 9111 vir die volgende publikasies: 1. Commercialisation of indigenous goat production and products in South Africa 2. Goat management manual. Die Goatkeepers Animal Health Care Manual (ISBN-13 978-1-86849-352-4) onder redaksie van A.F. Vatta, M.A. Abbott, J.F. de Villiers, S.A. Gumede, L.J.S. Harrison, R.C. Krecek, B.A. Letty, N. Mapeyi en R.A. Pearson, is beskikbaar by die LNR in Onderstepoort. Kry die Goatkeepers Manual-opsie onder die OVI-webblaaie by www.arc.agric.za. Skryf aan ovi-info@arc.agric.za of skakel 012 529 9111. Dit is ook beskikbaar by die KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake. Die LNR en die nasionale Departement van Landbou het n reeks baie insiggewende boekies (Info Paks) saamgestel wat verskeie aspekte van skaap/kleinvee behandel: Boer goats: ewes and rams Boer goats: mating Boer goats: kidding Boer goats: breed standards Goats Common & Important diseases of sheep and goats Skin conditions in goats and sheep Breeding in sheep and goats Reproduction management of a sheep and goat farming enterprise How to estimate the age of goats and sheep Sheep and goats: Feeding Sheep and goats: How to estimate the age of a goat and sheep by looking at their teeth Die meeste boekies (Info Paks) is op www.daff.gov.za beskikbaar klik op Publications in die kieslys. U kan ook 012 319 7141 skakel. Die AGIS-webtuiste www.agis.agric.za/efarmer het maklik verstaanbare Infotoons soos Why keep goats? en The manufacture of goat meat products. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 om die publikasie Natural Goat Care deur Pat Coleby te bekom. Bokke floreer op natuurlike versorging wat heeltemal organies is. As natuurlike blaareters het hulle hor mineraalvereistes as ander vee en hul dieet is derhalwe n kritiese element in die handhawing van optimum veegesondheid. Onderwerpe sluit in korrekte huisvesting en boerderymetodes; hoe om die regte vee te kies; die diagnosering van gesondheidsprobleme; voedingsvereistes en

-praktyke; vitamiene en kruie-, homeopatiese en natuurlike geneesmiddels; psigologiese behoeftes van bokke; rasse en teeltegnieke. Scientific Roets (Edms) Bpk het n deursoekbare aanlyn inligtingsdatabasis, wat toegespits is op inligting oor bokke en ontwikkeling (insluitend inligting oor toksiene en voeding). Besoek www.scientificroets.com. n Uiters nuttige inligtingswebtuiste wat die ekonomiese sinvolheid van bokboerdery uiteensit is www.goats-goats.com. Dit verskaf ook n verskeidenheid skakels (klik op Information in die kieslys). Sien ook www. iga-goatworld.org. Small-scale Livestock Farming a grass-based approach for health sustainability and profit Carol Ekarius. Storey Publishing. www.bosveldboerbokklub.co.za Bosveldboerbokklub. is die webtuiste van die

Bokke vleis
Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 vir die publikasie Raising Meat Goats. Hierdie breedvoerige handleiding is die gids vir kleinboerdery om bokvleis winsgewend te produseer. Kejafa het ook n DVD oor suksesvolle bokvleisproduksie. n Aantal hulpbronne is beskikbaar by Boergoats SA, insluitend: Boer met Boerbokke n praktiese handleiding vir Suidelike Afrikaanse omstandighede deur Johan Steyn. ISBN 978-0-620-46942-5. n DVD van 30 minute oor die bestuursfaktore van boerbokboerdery met die fokus op die dip en merk van bokke, ontwurming, inenting en so meer. Die Boerbok-produksiebestuursbeplanner hou rekord van kaarte en het n afrigtingsfasiliteit-uitlegplan. Die webtuiste www.boergoats.co.za is ook baie leersaam. Skryf aan info@boergoats.co.za of skakel 072 594 4626. Kyk na nog aantekeninge oor bokke by www.boergoats.com en by https:// attra.ncat.org, die webtuiste van die NCAT Sustainable Project (VSA). http://users.iafrica.com/m/mw/mwdatru/index.htm die webtuiste van Dawie du Toit, n Suid-Afrikaanse boer. Kry navorsing wat gedoen is oor boerbokke, inheemse bokke, Damara- en Dorperskape. Die portaal www.goatconnection.com bied inligting oor bokvleisontleding, die bemarking van geslagte bokke en die bemarkingskanale vir vleisbokke.

555

lewende hawe
Bokke sybokhaar
Vir inligting wat vir bok-ondernemings van belang is, kyk in die Bokkehoofstuk.

Konginkryk gevind. Suid-Afrikaanse sybokhaar word oorwegend na Asi (China) en die Europese Unie (Itali) uitgevoer. Die sybokhaarmark word tradisioneel grootliks deur die modeneigings benvloed wat bepaal of daar n aanvraag is of nie. Dit is een van die redes waarom daar so nou en dan onbestendigheid ten opsigte van die aanvraag ondervind word. Die jongste nuus verskyn in die nuusbriewe van Sybokhaar SA.
Bron: www.tradeandinvestcacadu.co.za/agro/moh

1. Oorsig
Sybokhaar is een van die seldsame edelvesels van die wreld. Dit is veral geskik vir kleding, breiware, gordynmateriaal, stoffering, kouse, sjaals en bykomstighede. Besoek www.mohaircollection.co.za vir inligting oor die reeks sybokhaarprodukte wat beskikbaar is. Die warm, dro somers, koue winters en semiwoestynagtige plantegroei van die Karoo is gepas vir Angorabokke. Angorabokke word ten minste twee maal per jaar geskeer en die jaar word in die somer- en winterbemarkingseisoen verdeel. Boere in die Oos-Kaap produseer feitlik al die sybokhaar in Suid-Afrika, en aangesien Suid-Afrika tot 54% van die wreld se sybokhaarproduksie bydra, kan Port Elizabeth voorwaar die sybokhaarhoofstad van die wreld genoem word.

4. Sybokhaarboerdery
Die klasstandaarde is op www.mohair.co.za beskikbaar. Kies die Growers- en Classing standards-kieslysopsies.

Die Oos-Kaap was nog altyd die belangrikste Angoraboerderygebied in Suid-Afrika en sybokhaarboerdery word vandag hoofsaaklik binne n radius van 300km vanaf Port Elizabeth bedryf. Gevolglik vorm die stad die kern van die sybokhaarbedryf. Gevorderde teel- en boerderytegnieke in die land verseker deurlopende beskikbaarheid en veselkwaliteit. Met hierdie doel voor o word daar noulettend aandag geskenk aan die seleksie van vee om uitstaande genetiese teelmateriaal te verseker. Namate die bokkies ouer word, verhoog die veseldeursnee. n Klein bokkie se eerste skeersel lewer sybokhaar van ongeveer 26 mikron wat vir enigiets tot R250,00 per kilogram verkoop kan word. Die mikrondeursnee van die volgende skeersel neem toe en dit het tot gevolg dat die verkoopprys daal. n Ideale trop bokke sal natuurlik uit soveel moontlik bokke bestaan sodat die beste inkomste per trop verkry kan word. Dit is n kudde teelooie met ho vrugbaarheid wat soveel boklammers moontlik sal produseer. Om dit te bereik moet daar n deeglike teelbeleid bestaan wat konsentreer op die teeldiere wat by die weiding in die gebied aangepas is. n Goeie seleksie van teelooie en ook die teel en aankoop van goeie teelramme om in die teeltrop te gebruik, is belangrik. n Goeie teelprogram behels natuurlik die uitdunning van ou diere en swak telers. Jong ooie moet as vervanging van ou en swak telers geklassifiseer word en die boer moet verseker dat goeie ramme geteel of aangekoop word. Die ooie moet tydens lamtyd goed versorg word. Sodra die pasgebore boklammers hul eerste biesmelk gedrink het, gaan dit gewoonlik goed met die lammers. Na ses maande is hulle gereed om die eerste keer geskeer te word. Die skeertegniek van n Angorabok is net so belangrik soos by n wolskaap. Daar moet veral daarteen gewaak word om twee keer op dieselfde plek te skeer ten einde te verseker dat die sybokhaar ewe lank is. Lengte is n belangrike faktor by die verkoop van sybokhaar. Met hierdie doel voor o moet daar deeglik aandag geskenk word aan die seleksie van vee om uitstaande genetiese teelmateriaal te verseker.

2. Plaaslike sakeomgewing
Die maandelikse nuusbrief van Sybokhaar SA verskaf die jongste inligting in die bedryf. Dit is onder die nuus-keuselysopsie op www.mohair.co.za beskikbaar. Resultate van veilings, klasstandaarde en so meer kan op dieselfde webtuiste gevind word.

Suid-Afrika is die wreldleier in sybokhaarproduksie en voer meer as 95% van die totale produksie uit, hoofsaaklik in verwerkte vorm. Die SuidAfrikaanse sybokhaarbedryf is uiters afhanklik van die internasionale mark; hoofsaaklik omdat die plaaslike mark nie groot genoeg is om die bedryf te ondersteun nie (d.i. sybokhaarprodukte is nie bekostigbaar vir die meerderheid Suid-Afrikaanse bevolking nie). Die wisselende wisselkoers kan heelwat probleme vir die Suid-Afrikaanse sybokhaarbedryf veroorsaak. Die afname in sybokhaarprodukte is n groot bekommernis vir die bedryf. Die nuutste inligting oor sybokhaar verskyn in die nuusbriewe van Sybokhaar SA. Deur n skenking van die Sybokhaartrust en in samewerking met Sybokhaar SA as projekkordineerder, spog die Oos-Kaapse dorpie, Jansenville, wat in die hart van die sybokhaarwreld gele is, met die land se eerste sybokhaarmuseum. Die tema in die museum is Van veld tot vesel en die toekoms. Die uitstallings vertoon die logiese opeenvolging van die werklike prosesse van skeer tot vesel tot eindproduk. Bykomend hiertoe is daar ook uitstallings van geskiedkundige artikels wat gekoppel is aan n opvoedkundige belewenis van die sybokhaarverhaal. Lees meer by www.mohair.co.za.

Inligting oor nuwe boere

n Bemagtigingtrust, die Mohair Empowerment Trust, is in 2011 deur die sybokhaarbedryf bekendgestel om aan swart boere en entrepreneurs ondersteuning te bied en deel van die sybokhaarbedryf te wees. Besoek www. mohairempower.co.za. Ten einde sybokhaar van ho gehalte te lewer, is deeglike teelprogramme van uiterste belang. Dit is moeilik om teelprogramme in gemeenskaplike weiding waar die veld aan almal behoort toe te pas omdat alle tipe bokke saam in die veld loop. Tydens die teelseisoen sal die produsent die bokke dag en nag moet oppas om kruisteelt te voorkom. Verdere uitdagings wat dit moeilik maak om tot die sybokhaarbedryf toe te tree: Voldoende en maklik toeganklike skuiling, aangesien Angorabokke baie sensitief is vir drastiese weersveranderinge. Gewoonlik moet meer as een groot skuiling op verskillende plekke op die plaas gebou word en dit kan baie duur wees. Voldoende skeer- en sorteringtoerusting is n voorvereiste.

3. Internasionale sakeomgewing
Suid-Afrika is die wreldleier in sybokhaarproduksie wat betref produkkwaliteit asook produksie en lewer n bydra van ongeveer 54% (2.9 miljoen kilogram) tot die wreld se sybokhaarproduksie. Ander sybokhaar produserende lande in die wreld sluit Lesotho (die tweede hoogste produseerder), die Verenigde State van Amerika, Turkye, Argentini, Nieu-Seeland en Australi in. Kleiner getalle Angorabokke word in Mexiko, Iran, Chile, Swaziland, Kanada, Spanje en in die Verenigde

556

Toepaslike haarsortering- en klasseringskennis by die boer en die werknemer. Dit is noodsaaklik om in skeer- en sorteringsopleiding te bel. Om volle voordeel uit die gedereguleerde bemarkingstelsel te trek, moet die produsente toegang h tot n doeltreffend en werkende infrastruktuur wat die vrye vloei en beskikbaarheid van bemarkingsinligting insluit.

5. Vervaardiging en verwerking van sybokhaar

Die omskakeling van sybokhaar in n produk soos n kledingstuk of n huishoudelike artikel is n lang proses. Dit kan egter in vier duidelik stadia ingedeel word: die vesel word skoongemaak en gekam die vesel word tot draad gespin die vesel word in n weefstof of tekstielstof omskep die finale stadium behels die omskepping van die stof tot n eindproduk Alhoewel sybokhaar min of meer op dieselfde manier as wol verwerk word, vereis dit ook spesifieke aandag tydens sekere van die prosesse ten einde te verseker dat die sybokhaar se gladde, glansende voorkoms behou. Aangesien die ingewikkelde besonderhede van die proses n goed bewaarde geheim bly, is die verwerking van sybokhaar tot eindprodukte meer n kuns as n wetenskap in die tuisnywerheid- n die groot bedryfsmeulens. Gehalte bly die hoogste prioriteit in Suid-Afrikaanse sybokhaarproduksie. Daar bestaan vasgestelde standaarde om gehalte van die grondstof dwarsdeur die wreld te verseker. Dit kan boere duur te staan kom om nie van die klasstandaarde gebruik te maak nie. Kopers sal nie ag slaan op bale wat nie eenvormig geklassifiseer is nie, en agente kan sodanige bale vir eie gewin hersorteer.

Mohair Weavers SA soek Jan Paul Barnard Mohair and Wool Traders (MWT) Tel: 083 459 2242 Mohair Yarns Tel: 041 995 4700 Momentos of Africa Tel: 041 507 7270 www.momentos.co.za Mosenthals Wool & Mohair SA Tel: 041 581 8613 New England Wool SA Tel: 083 759 8589 Peta-Lee Tel: 011 483 0214 www.peta-lee.co.za PureCape sien Hinterveld Samil Tel: 082 654 9624 Sanmin & Sanhong Textile www.cz-sm.com Seal South Africa www.silholdings.co.uk Shuttleworth Weaving Tel: 033 266 6818 www.shuttleworthweaving. com Southseas Mohair sien Adeles Mohair Stucken & Company Tel: 041 397 4700

Verenigings
Die verskillende telersverenigings verskyn onder die hoofstuk oor diereverbetering en telers.

Sybokhaar SA Tel: 041 487 1386 www.mohair.co.za Die maatskappy ondersteun oorsese en plaaslike vervaardigers met mark- en produkontwikkeling en die bevordering van die gebruik van sybokhaar. Sybokhaar Suid-Afrika bevorder die sybokhaarbedryf. Sybokhaar SA befonds navorsing, opleiding en inligting. Hul webtuiste bevat veiling- en marknuus, artikels en ander nuttige inligting. Mohair Empowerment Trust Tel: 041 487 1386 / 072 621 7336 www.mohairempower.co.za

SA Wool and Mohair Buyers Association Tel: 041 484 5252 Faks: 041 484 5629 SA Sybokhaarkwekersvereniging Tel: 049 836 0140 samga@xsinet.co.za www.angoras.co.za South African Textile Industry Export Council Tel: 021 702 4140 / 082 455 3263 www.satiec.co.za

6. Belanghebbendes
Maatskappye wat betrokke is
Kliek op die Buyers, Processors en Manufacturers-keuselysopsies op www. mohair.co.za.

Opleiding en navorsing
Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Port Elizabeth Noord-Kampus Tel: 041 504 3527 Faks: 041 504 9527 www.nmmu.ac.za/agri Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingraad (WNNR) Vesel- en Tekstielware Nywerheidsondersteuning Tel: 041 508 3223 / 89 www.csir.co.za

ABAFAZI Tel: 042 231 1295 www.abafazi.com Adeles Mohair Tel: 046 675 1090 www.adelesmohair.co.za Ali-Jeans Fibre Design Studio Tel: 031 765 1602 aldroberts@mweb. co.za Annette Oelofse Mohair Products Tel: 049 834 9011 / 082 466 6174 www.mohairblanket.co.za Blue Crane Wool and Mohair Tel: 042 243 3210 BKB (Edms) Bpk Tel: 041 503 3111 www.bkb.co.za Border Combing Company n Afdeling van Samil (Edms) Bpk Tel: 043 685 2015 (prosessering) Tel: 041 486 2430 (aankope) Camdeboo Mohair Tel: 041 484 5255 www.camdeboo.com Cape Mohair and Wool (CMW) Deel van OVK (Bedryf) Bpk Tel: 041 406 7500 www.cmw.co.za Cape Mohair Bpk Tel: 021 534 4134 www.capemohair.co.za Cape Mohair Spinners (Edms) Bpk Tel: 041 486 2433/4 www. capemohairspinners.com Coral Stephens Tel: 011 442 4145 www.coralstephens.com Dombeya Farm Homespun Yarns Tel: 021 881 3746 Elsa Barnard Mohair Carpets Tel: 046 648 2687 www.mohaircarpets. co.za Gubb and Inggs Bpk (n Afdeling van Stucken & Company (Edms) Beperk) Tel.: 041 994 7500 (prosessering) Tel: 041 397 4700 (bemarking) www.stucken.co.za Hinterveld Tel: 041 992 4880 www.hinterveld.com Ikhwezi-Cacadu Angora Goat Project Tel: 049 838 0001 / 083 244 1028 Jan Paul Barnard Tel: 042 231 1247 Karoo Classics Tel: 021 886 7596 www.karooclassics.co.za Lanata (Edms) Bpk Tel: 041 451 1478 www.lanata.co.za Linspire Ivan Smith 083 459 2242 ivan@mohairtraders.co.za LouBear Mohair Tel: 021 868 1837 www.loubear.com Mohair Spinners SA (Edms) Bpk Tel: 041 995 4700

7. Publikasies en webtuistes
n Uitstekende oorsig oor bokke in Suid-Afrika word in die Mohair Market Value Chain Profile: 2010-2011 voorsien. Besoek die webtuiste www.daff. gov.za en kies Publications en Agricultural Marketing vir toegang tot die dokument. Besoek die verskillende belanghebbendes webtuistes bv. www.mohair. co.za, www.cmw.co.za en www.bkb.co.za. Besoek die webtuiste www.mohair.co.za om die jongste uitgawe van THE ANGORA Goat & Mohair journal af te laai. n Aantal publikasies wat by die Grootfontein Landbou-ontwikkelingsinstituut (GADI) beskikbaar is verskyn op http://gadi.agric.za.
Bron: Frans Loots, Sybokhaar SA, www.agritv.co.za; Farmers Weekly, 3 Junie 2011, artikel Thinking hard about mohairs future; en die webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word.

557

Opleiding en navorsing

lewende hawe
Bok- en skaapsuiwel
1. Oorsig
Skaap- en bokmelk is n gesonde suiwelalternatief, selfs al is u fisieke toestand nie in gedrang nie. Dit is ryk in vet en minerale en die (baie gunstige) feite met betrekking tot die voedingswaarde van hierdie melk kan op die webtuistes, wat in hierdie hoofstuk genoem word, gevind word, byvoorbeeld, www.dairygoat.co.za, www.indezi.co.za, www.sasheepdairy. co.za en www.sheepdairying.co.uk. Die melk kan verwerk word om kaas, botter, roomys en ander suiwelprodukte te vervaardig. Hierdie is n nismark.

Grootplaas de Rust Cheese Academy Tel: 082 828 1832 http:// cheeseacademy.co.za Grootfontein Agricultural Development Institute (GADI) Tel: 049 842 1113 http://gadi.agric.za Universiteit van Pretoria Prof. Edward Donkin Departement Veeen Wildkunde Tel: 012 420 3272 ned.donkin@up.ac.za Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.ufs. ac.za/censard Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Tel: 051 401 2211 www.ufs.ac.za/animal

Produsente en ander belanghebbendes

Alpine Goats Cheese Tel: 028 423 3112 www.goats-cheese.co.za Angel Dew Farms het notas oor boksuiwel-boerdery op die webtuiste, www.dairygoat.co.za. Skakel 082 779 4899 AXXON is n spesialisverskaffers van toerusting en jukke vir die melk van bokke en skape. Bel 011 837 7177/6/0 of skryf aan axxon@global. co.za Belnori Boutique Cheesery Tel: 082 330 4706 www.belnori.co.za Boklam Farms Tel: 072 123 0505 Buffeljagsrivier Laerskool Tel: 028 512 3655 http://bjrs.co.za Fairview Tel: 021 863 1536 http://fairview.co.za Flavourex Cheese Factory Tel: 083 397 3531 www.flavourex.com Fransplaas Sheep Cheese Farm Tel: 023 571 2222 Goatpeters Tel: 072 136 2087 www.goatpeter.com Greenways Fine Cheese Tel: 011 466 2001 / 082 883 2608 www. greenwayscheeses.co.za Geluksfontein Goat Cheese Farm verskaf ook begeleide toere, opleiding en konsultasie. Kyk na www.goatmilk.co.za of bel 083 704 4229 Hillandale Farm Tel: 033 263 2951 Indezi River Cheese Company Tel/fax: 033 234 4795 www.indezi. co.za Lattaia Goats Cheese Tel: 083 535 4341 Mooiland Cheesery Tel: 056 777 2253 jhloubser@lantic.net Nuwehoogte Goatsmilk & Cheese Tel: 023 626 4165 http:// nuwehoogte.weebly.com Ovis Angelica Tel: 051 713 7091 / 082 412 3787 www.sasheepdairy. co.za Packo RSA Tel: 058 852 4907 / 082 835 0796 http://packorsa.co.za (Bok- en skaapmelkstalle is een van hul produkte). Tantinki Tel/faks: 044 279 2384 Sel: 083 340 5821 Wilde and Roare Tel: 083 280 0643 www.wildeandroare.co.za

2. Plaaslike sakeomgewing
Die notas oor suiwelbokboerdery is by www.dairygoat.co.za beskikbaar. Deskundige raad kan by die Dairy Standard Agency (besonderhede onder opskrif 3) verkry word oor die voorskrifte wat veilige melkproduksie verseker. Die voordele van melkskape: Skape is n driedoelige spesie, wat wol, vleis en melk verskaf. n Mens kan vier keer meer skape per hektaar aanhou as beeste, en hulle plant vinniger as ander spesies voort. Beeste neem n lang tyd om kalwers te produseer wat verkoop kan word. Die meeste bokrasse is seisoenale aanteelvee en lam slegs een maal per jaar. Maar skape kan tot drie keer in twee jaar lam. Melkskape is teelkragtige aanteelvee. Die Suid-Afrikaanse melkskaap het n melktyd van ses maande (ander skape drie maande). Die Suid-Afrikaanse melkskaap gee tot vier liters melk per dag. Die wol is sterk 30 mikron. Die ooie is produktief: Twee- en drielinge is die norm. Moederlike instink is uitstekend. Die karkaskwaliteit van slaglammers is baie goed en het n goeie vetverspreiding. Die skape is relatief groot, die ooie weeg tussen 70 en 75 kg.
Bron: Elmarie van Aswegen, Ovis Angelica (kyk opskrif 3)

4. Publikasies en webtuistes
Verwys ook na die suiwel hooftuk in die afdeling oor landbouverwerking.

3. Belanghebbendes
Vind die volledige lys van lede by www.milkgoats.co.za, webtuiste van die Southern African Goat and Sheep Milk Processors Organisation (SAGS). Sommige van hierdie word hieronder gelys. Die hoofstuk oor suiwel in die afdeling oor landbouverwerking sluit maatskappye en melkerye in wat bokmelk prosesseer.

Verenigings en standaarde
Dairy Standard Agency Tel: 012 665 4250 www.dairystandard. co.za SA Milch Goat Breeders Society Tel: 051 410 0954 www.milkgoats. co.za (Vind notas oor bokmelk op die webtuiste) SA Melkskaaptelersklub Tel: 051 713 7091 / 082 412 3787 SA Stamboek-en Diereverbeteringsorganisasie Tel: 051 410 0900 www.studbook.co.za Southern African Goat and Sheep Milk Processors Organisation (SAGS) Tel: 082 377 5698 www.milkgoats.co.za

Belanghebbendes se webtuistes is n uitstekende vertrekpunt. Vind die argiefartikels oor suiwelbokke op www.farmersweekly.co.za. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye het Info Pakprogrammatuur getiteld Dairy goats: milk production en Starting a dairy goat enterprise, wat albei op www.daff.gov.za besigtig kan word. Raising Dairy Goats deur Jerry Belanger is by Kejafa Knowledge Works beskikbaar op www.kejafa.co.za. Hulle kan ook by 011 025 4388 gekontak word. Maklik verstaanbare infotoons is beskikbaar oor die onderwerp: Hoe om vars bokmelk te berei. Besoek die AGIS-webtuiste www.agis. agric.za/efarmer. Die British Sheep Dairying Association www.sheepdairying.com Practical Sheep Dairying deur Olivia Mills Algemene publikasies te doen met bokke kan in die hoofstuk: Bokke gevind word. Algemene publikasies te doen met skape kan in die hoofstuk: Skape gevind word.
Dankie aan Norman en Rina Belcher vir hul waardevolle bydraes.

558

Sommige internasionale webwerwe

lewende hawe
Byeboerdery
1. Oorsig

Vind skakels oor die geneeskundige gebruik ban byeprodukte by http://apitherapy.co.za/links. Besoek die bladsye van die International Bee Research Association by www.ibra.org.uk. The British Beekeepers Association www.bbka.org.uk www.friendsofthebees.org byebewaring en natuurlike byeboerdery www.beesabroad.org.uk - Bees Abroad is n liefdadigheidsorganisasie wat in Brittanje geregistreer is en byeboerderyprojekte in ontwikkelende lande ondersteun. Lees oor een van die projekte by www.berudep.org, die Belo Landelike Ontwikkelingsprojek in Kameroen. www.dave-cushman.net, die webwerf van David Cushman, byeboer in die VK Middelande. The American Apitherapy Society, www.apitherapy.org www.honeyrunapiaries.com, webwerf van Honey Run Apiaries (VSA). Bees for Development, www.beesfordevelopment.org

Kommersile bestuiwing van appels

Ontwikkelingsprojekte met heuningbye

3. Plaaslike sakeomgewing
Daar is streng regulasies wat betref die invoer van byewas en heuning met die doel om aansteeklike siektes uit die land te hou. Alle ingevoerde heuning- en byeprodukte moet bestraal word vir plaagbestrydingsdoeleindes en daar word ook vereis dat die bestralingsetiket op hierdie produkte aangebring word. Invoerders kan heuning dikwels teen laer pryse invoer (selfs met die vervoerkoste in ag genome), en plaaslike produksie neem af. Hoewel American Foulbrood (AFB) sommige byeboere groot skade berokken het toe dit in 2009 ons land vir die eerste maal bereik het, het dit nog nie tot n epidemie gelei nie. Boonop wil dit voorkom of AFB nou grotendeels iets van die verlede is in ons land. Dit blyk nie meer so n groot probleem hier te wees as wat die geval was met die Europese en Kaukasiese heuningbyspesies nie. Aansteeklike heuningbysiektes het egter n gebrek aan kapasiteit in die staat en die byeboerbedryf aan die lig gebring, sowel as n behoefte om die beweging van heuningbye en heuningbyprodukte in die land in, te monitor. Die vermindering van byevoerbronne in ons land is besig om in n probleem te ontaard. Dit word onder meer deur stedelike ontwikkeling en oorbevolking veroorsaak. Die volgende maatrels word voorgestel vir byeboere in geval van n AFB-uitbreek (of die uitbreek van enige ander heuningbysiekte). Byeboere moet probeer om byerye van mekaar geskei te hou, dit wil s heuningbykolonies moet nie van byery tot byery verskuif word nie. Byeboere moet nie hul kolonies in die nabyheid plaas van kolonies wat aan ander byeboere behoort nie. Moenie toerusting (korwe, heuningkaste, rame, ens) van byery tot byery of van kolonie tot kolonie beweeg nie. Steriliseer alle byeboerderytoerusting (korfgereedskap, handskoene, ens) n gebruik met alkohol of kookwater sodat die infeksie nie van byery tot byery of van kolonie tot kolonie versprei word nie. Moenie nat heuningkaste uitsit sodat bye daaraan kan vreet nie. Moenie kolonies voed met enigiets wat heuning of stuifmeel bevat nie. Beperk die roof van heuning tot n minimum, en beperk dus byeteeltbestuur tot n minimum. Kontak Mike Allsopp by AllsoppM@arc.agric.za

Heuningprodukte sluit die volgende in: heuning, byversamelde stuifmeel, koninginjellie, was en gesondheidsaanvullings. Heuning en was strek verder as die voedselmark en word in groot hoeveelhede gebruik in die vervaardiging van skoonheidsprodukte, kerse, lipstiffies, medisyne, kruietee en kougom. Heuning is n natuurlike anti-oksidant en kan byvoorbeeld gebruik word om die raklewe van vleis te verleng. Ander produkte wat benut kan word, is stuifmeel (n uiters suiwer vorm van proteen), propolis (n natuurlike antiseptiese middel), koninginjellie (n gesondheids- en kosmetiese produk) en byegif (wat medies gebruik word om mense wat allergies is te desensitiseer). Die meeste byeboere verkoop hulle produkte in grootmaat aan heuningverpakkers, of hulle bemark self hulle produkte. Kleiner boere verkoop hulle produkte gewoonlik van die huis af of by padstalletjies of aan plaaslike kafees. Die groot byeboere boer gewoonlik slegs met bye. Die kleiner boere diversifiseer gewoonlik. Byeboerdery werk nie altyd volgens skaal-ekonomie nie (moenie dink dat n byeboerdery slegs winsgewend sal wees as jy baie byekorwe het nie). Bye is die vernaamste bestuiwers van landbougewasse; hulle is verantwoordelik vir een uit elke drie mondevol kos wat ons daagliks eet.
Bron: Mike Allsopp, dr. Connal Eardley (LNR-NIPB)

2. Internasionale sakeomgewing
Daar is n wreldwye aanvraag na heuning en was. Die hoofuitvoerders van heuning is China, Argentini, Australasi en Meksiko. Die hoofinvoerders is Europa, die VSA en die Midde-Ooste. Die meeste lande het streng regulasies wat betref die invoer van heuningbyprodukte en dit kan verkry word van die plaaslike handelskommissies. Europa, die VSA en Kanada vereis verdere toetse teen die neerslag van plaagdoders in heuning. Die aanbod en aanvraag, buitelandse wisselkoerse en die kwaliteit van die produkte speel almal n belangrike rol in die vasstelling van wreldhandelspryse van heuningbyprodukte.

559

4. Vir die nuwe toetreder

Apikultuur of byeboerdery is ideaal vir vroue, jongmense, persone wat ook ander verantwoordelikhede het (soos huiswerk en skool), asook vir persone met fisieke gestremdhede. Wanneer mans na die stede migreer op soek na werk, bly die vroue agter met al die verantwoordelikhede. Byeboerdery bied n geleentheid vir so n vrou om n inkomste te verdien terwyl sy na die res van haar landbou- en huishoudelike verantwoordelikhede omsien. Dit is ligte werk en nie gemeganiseer nie. Dit is egter nie bedoel vir lui mense nie! Wanneer heuningbye in byekorwe gevestig is, produseer die bye die heuning en ander korfprodukte. Die boer se werk is om aandag aan die bye te skenk en hulle korwe effektief te bestuur. Hierdie gratis werksmag werk vir die boer solank daar nektarproduserende plante in die omgewing is. Heuningbye word oral in Suid-Afrika aangetref en is n gratis en toeganklike hulpbron. Mense hoef nie grond te besit nie en het slegs toestemming nodig om hulle byekorwe op n veilige plek te plaas. Indien daar voldoende byeplante in die omgewing is waar bye surplus nektar kan produseer, kan n byeboerdery begin word. Die sukses van hierdie soort program is afhanklik van die Suid-Afrikaanse heuningverbruikersmark se kennis daaroor en op die byeboer se vermo om die byprodukte van die heuningnes uit te buit. Wenke vir nuwelinge in die byeboerderybedryf: Byekolonies moet teen die wind beskerm word. Indien geen natuurlike windskerm beskikbaar is nie, behoort n tydelike windskut opgerig te word. n Kolonie behoort op n sonnige plek geplaas te word, verkieslik op so n wyse dat die son op die ingang skyn. Korwe moet met behulp van ou bande of betonblokke van die grond af gehou word, aangesien klammigheid en n gebrek aan ventilasie die bye kan ontstel. Maak seker dat daar n onbesoedelde waterbron naby die korf is.
Bron: Brett Falconer, Highveld Honey Farms

Streeks-/provinsiale verenigings: Byeboervereniging Oostelike Hoveld (Oostelike Gauteng) Tel: 011 896 1944 Vrystaatse Byeboervereniging Tel: 051 433 4663 KwaZulu-Natal-Byeboervereniging Tel: 033 239 5292 / 079 436 0686 Mpumalanga-Byeboervereniging Tel: 013 750 0723 / 082 608 2008 Noord-Kaapse Byegroep Tel: 053 441 2341 Noordelike Byeboervereniging (Pretoria) Tel: 083 259 4466 Suidelike Byeboervereniging (Gauteng en plattelandse distrikte) Tel: 011 678 2996 www.beekeepers.co.za Suid-Kaapse Byebedryfsvereniging Tel: 044 871 1935 Wes-Kaapse Byebedryfsvereniging Tel: 021 884 4424 Vind meer uit oor ratel-vriendelike heuningboerdery. Kontak Janet Edwards by die Endangered Wildlife Trust (EWT) by janete@ewt.org.za of 072 952 2552. Die webtuiste is www.ewt.org.za. Kyk ook na www.saafederation.co.za, webwerf van die South African Apiculture Federation.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vind die Wet op Landbouplae (Wet No 36 van 1983) Beheermaatrels ten opsigte van heuningbye by www.sabio.org.za. Wetgewing verdeel Suid-Afrika in twee streke vir Kaapse byeboerdery en vir Scutellata- (Afrika-heuningby) byeboerdery. Hierdie verdeling volg die Siegfried-lyn, wat min of meer die tradisionele grens tussen die twee subspesies is. Heuningbye mag nie van enige rigting oor die grens geneem word nie, buiten met n permit wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visseryeis (DLBV) uitgereik word.

Heuningbye het ook waarde in Suid-Afrika as middel vir die Bemagtiging van Plattelandse Ontwikkeling. Kleinskaalse byeboerdery het groot potensiaal as n middel tot entrepreneursontwikkeling en ekonomiese bemagtiging, veral onder plattelandse gemeenskappe, en veral onder vroue. Samewerking en vennootskappe tussen maatskappye soos SAPPI en MONDI, die regering en plaaslike gemeenskappe bewerkstellig ekonomiese ontwikkeling vir n groot aantal gemeenskappe en individue in Suid-Afrika. Gaan lees gerus oor die Beekeeping for Poverty Programme (BPRP) op die LNR se webwerf by www.arc.agric.za.

Die Siegfried-lyn

Swart Kaapse bye en geel Afrika-bye

Al die byeboerdery-wetgewing word tans hersien, en n nuwe weergawe word binnekort verwag. Inligting oor en kontakbesonderhede van die verskillende direktorate van die DLBV is beskikbaar by www.daff.gov.za.

5. Verenigings wat betrokke is

Die Suid-Afrikaanse Bye-industrie-organisasie (SABIO) Tel: 021 870 2900 www.sabio.org.za Die Suid-Afrikaanse Bye-industrie-organisasie (SABIO) verteenwoordig alle aspekte van die heuningby-industrie in Suid-Afrika. SABIO se rol maak ook voorsiening vir die belange van botteleerders en verpakkers van heuning en byeprodukte, sowel as die belange van byetoerustingvervaardigers. Di organisasie is betrokke by die opleiding van toekomstige byeboere en die inwerkingstelling van riglyne vir voedselveiligheid en die korrekte verpakking van heuning. SABIO sien ook toe dat n kwartaallikse byejoernaal gepubliseer word, en organiseer die jaarlikse Byekongres. Ongeveer 300 geregistreerde byeboere is lede van SABIO.

7. Opleiding en navorsing
Die landboukolleges, in samewerking met provinsiale Departemente van Landbou, bied kursusse in byeboerdery aan. Sien die hoofstuk Landbouonderwys en -opleiding. Bykomende opleiding word verskaf deur: Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Bee Ware Tel: 082 359 8787 of besoek www.beeware.co.za Honeywood Farm Tel: 028 722 1823 www.honeywoodfarm.co.za Joe Hugill at Saronda Valley Tel: 011 953 4883 LNR-NIPB Tel: 021 887 4690 / 012 356 9809 www.arc.agric.za Robert Post Tel: 021 971 1022 crpost@telkomsa.net SABIO Tel: 021 870 2900 SM McGladdery Tel/faks: 033 342 4990 Vind aantekening oor byeboerdery, bestuiwing en ander navorsing by www. arc.agric.za. Kies die opsie Research & Development.

560

Kontakte by die LNR: allsoppm@arc.agric.za Suid-Afrika se voorste navorser oor heuningbye GoszczynskaT@arc.agric.za die bakterioloog by die NIPB wat laboratoriumontledings doen eardleyc@arc.agric.za by-identifisering (taksonoom). Dr. Eardley is ook ondervoorsitter van die International Commission on Plant Bee Relations (ICPBR) LundallME@arc.agric.za heuningby-ontwikkelingsprojekte Bye is die belangrikste groep bestuiwers (ander bestuiwers sluit in vlie, torre, vlinders, motte, gaasvlerkiges, vols, knaagdiere en vlermuise, of deur die wind of water). Binne die omvang van die huidige navorsing word die skakels tussen byesistematiek en die ekologiese rol van bye as bestuiwers, hul belangrikheid vir die landbou, en die aanwesigheid van ander bestuiwers erken. Deelname aan ekologiese, bestuiwings-, bewarings- en internasionale beleidsontwikkelingsprojekte is dus belangrike aktiwiteite. Die byeversameling van die Suid-Afrikaanse Insekteversameling bestaan uit ongeveer 15 000 databasisrekords. Bye is in die algemeen baie gevoelig vir steurings in hulle habitat, en sommige grondgebruikveranderings lei direk tot hulle plaaslike ondergang. Die biodiversiteitsbewaring van bye het dus n wreldwye onderneming geword. Taksonomie is noodsaaklik vir behoorlike byebewaring en bestuur. Kontak: dr. Connal Eardley. E-pos: eardleyc@arc.agric.za Rhodes-Universiteit Departement Dierkunde en Entomologie Tel: 046 603 8525 www.ru.ac.za and programmes-opsie by www. sanbi.org.

Even-run Apiary Products Tel: 033 345 1016 Honey Badger Tel: 084 663 9233 www.honeybadger.co.za Honeybee Foundation & Products Tel: 021 511 4567 honeybee@global.co.za www.beekeeping.com/honeybee-africa LNR-ILI Tel: 012 842 4000 (n wasonttrekker wat met sonkrag werk vir kleinskaalse byeboerdery-entrepreneurs) SM McGladdery Tel/faks: 033 342 4990 www.satweb.co.za/bees

Heuning en heuningprodukte
Aalcapri Apiaries Tel: 011 825 4764 / 083 267 1133 Apitherapy Tel: 053 833 1834 www.apitherapy.co.za Stephs Honey Tel: 082 534 4807 www.bioafrica.co.za Clover Apiaries Tel: 012 343 6344 Douglas Bee Farms Tel: 053 298 1101 Even-Run Apiary Products Tel: 033 345 1016 Faks: 033 394 7542 Glendarob Tel: 021 914 1109 www.glendarob.co.za Fleures Honey Products Tel: 012 804 7887 Faks: 021 804 7888 Hans Steenpoorte Tel: 083 647 6232 Hasslers Honey Farm Tel: 011 849 1990 Faks: 011 425 3221 Highveld Honey Farms Tel: 011 849 1990 / 083 229 4467 Honeybee Foundation & Products Tel: 021 511 4567 www. beekeeping.com/honeybee-africa Honeysuckle Tel: 083 629 5769 www.honeysucklehoney.com Honeywood Farm Tel/faks: 028 722 1823 www.honeywoodfarm. co.za Jourdan Honey Farms Tel: 011 976 2247 www.jourdanhoneyfarms. za.net Makana Meadery Tel: 046 636 1227 www.iqhilika.co.za Necta Honey Farm Tel/faks: 011 698 3274 Nu-Life Beekeepers Tel: 039 433 1140 / 082 578 0827 Peels Honey Tel: 033 330 3762 The Propolis People Tel: 053 831 2705 www.thepropolispeople. co.za Raw Honey Tel: 083 653 6290 www.rawhoney.biz Rivendale Apiculture deanlennox@gmail.com www.apiculture. co.za Ruperts Honey Tel: 012 650 0064 www.rupertshoney.co.za Slabber Apiculture Tel: 082 852 4392 www.pollination.co.za Schnetler Tel: 011 782 8996 / 082 927 9629 cindy@better-deal.co.za (velsorgprodukte gemaak van heuning; heuning-kakiebossjampoe vir dieres)

Universiteit van Pretoria Departement Dierkunde en Entomologie Suid-Afrikaanse Nasionale Bio- Sosiale Insekte Navorsingsgroep diversiteitsinstituut (SANBI) Tel: 012 420 3233 Afdeling vir toegepaste diversiteitsnavorsing Die navorsingsaantekeninge van Tel: 021 799 8870 / 8652 prof. R. Crewe, dr. Christian Pirk Dr. Ruan Veldtman en dr. H. Human is beskikbaar by r.veldtman@sanbi.org.za www.up.ac.za/zoology. Carol Poole C.Poole@sanbi.org.za Universiteit van die Vrystaat Dr. Jonathan Colville Departement Dierkunde en J.Colville@sanbi.org.za Entomologie Tel: 051 401 2566 SANBI se navorsingsprojekte vdlindet@ufs.ac.za handel oor die ekostelsel-dienste wat byeboerdery ondersteun, University of the sowel as bestuiwing as n Witwatersrand ekostelsel-diens in gewasverbouing. Pharmacy and Pharmacology Vind die Honeybee Forage Tel: 011 717 2175/57 Project onder die Research Sandy.vanvuuren@wits.ac.za
Besoek die Internasionale Byenavorsingsvereniging-bladsye by www.ibra.org.uk.

9. Publikasies en webtuistes
Besoek webtuistes wat op ander plekke in hierdie hoofstuk gelys word, bv www.sabio.org.za, www.beekeepers.co.za ens. Beekeeping in South Africa (Die Blou Boek). 3de uitgawe. Voorsien inligting en instruksies, voorsien in die behoeftes van stokperdjieentoesiaste, beginners en professionele boere. Skakel 021 887 4690, e-pos allsoppm@arc.agric.za of besoek www.arc.agric.za. n Publikasie wat onlangs verskyn het is The Bee Book A Guide to Top-Bar Beekeeping in Southern Africa. Outeurs: David Donald, Dominique Marchand en Jennifer Marchand-Mayne ISBN 978 0 70217836 8. Uitgegee deur JUTA en Kie Bpk. Die vier hoofdoelwitte van hierdie praktiese gids, wat toeganklik geskryf en pragtig gellustreer is, is om die volgende te voorsien: n handboek om volwassenes te leer en op te lei in die gebied van landbou, in die VOO- en ABET- kontekste n praktiese veldgids tot bostaafkorf-byeboerdery vir onderwysers/ dosente wat n byehouery-projek saam met hul leerders/studente in skole en kolleges aanpak n opleidingen ontwikkelinghandboek vir landbouvoorligtingsbeamptes n praktiese gids en verwysingsbron vir gemeenskappe wat inkomstegenererende entrepreneursondernemings aanpak

8. Maatskappye wat betrokke is

Byeboerdery-toerusting
Accelerate Design 012 666 9733 www.accelerate.co.za Bee Ware Tel: 082 359 8787 www.beeware.co.za Beequipment SA Tel: 011 476 5626 www.beequip.co.za BioAfrica Tel: 082 534 4807 www.bioafrica.co.za

561

Beekeeping a practical guide for Southern Africa deur D. Marchand & J. Marchand-Mayne. Allsopp, M.H. 2005 Commercial pollination of deciduous fruit n pamflet wat beskikbaar is van Fruitgro Science. Tel: 021 882 8470, e-pos: info@dfptresearch.co.za. Die Suid-Afrikaanse Bye Tydskrif (SABJ). Skakel SABIO vir besonderhede. Bee Ware stel n DVD genaamd Practical Beginner Beekeeping Training beskikbaar. Besoek www.beeware.co.za vir besonderhede. Vind die twee InfoPaks oor bye op www.daff.gov.za neem die Publicationskieslysopsie. Die eerste is Basic beekeeping. Die tweede is Bee: Capensis bee problem. Vind die Where to buy beekeeping books-opsie by www.satweb.co.za/ bees. Kejafa Knowledge Works het publikasies oor byeboerdery beskikbaar. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 vir die volgende: Byeboerdery in Suid Afrika Anderson, Buys, Johannsmeier ISBN: 978-06204447-7 Storeys Guide to Keeping Honey Bees Sanford, Bonney ISBN: 978-160342-550-6 Verskeie publikasies, waarvan sommige gratis afgelaai kan word, is beskikbaar by www.biobees.com. The Barefoot Beekeeper, How to Build a Top Bar Hive en ander titels is beskikbaar. Honey deur D. Botha. ISSN: 0014-8482. Handel oor byeboerdery in SuidAfrika en die teling van heuningbykolonies vir die produksie van heuning en byewas. The Hive Bee Wilson John Murray IBSN 0 7195 65987 Vind die literatuur oor bye by http://bees.library.cornell.edu. Vind Value-added products from beekeeping op die webtuiste van die Food and Agriculture Organisation (FAO) van die Verenigde Nasies (www.fao. org). Die doel van volume deel is om die moontlikhede vir diversifikasie in boerdery-aktiwiteite te verbeter. Pollinators and Pollination: A resource book for policy and practice. Medewerkers: Connal Eardley, Dana Roth, Julie Clarke, Stephen Buchmann en Barbara Gemmill (2006).

lewende hawe
Diereverbetering en telers
1. Oorsig
Die registrasie van diere handhaaf die belangstelling in spesifieke rasse en lei ook tot die nastreef van uitmuntendheid, naamlik om die dier ten beste te laat presteer. Daar is n groot verskil tussen die prestasie van die twee groepe in die meeste rasse waar geregistreerde diere beter presteer as ongeregistreerde diere. Daar is ook n reuse prysverskil tussen hulle. Die ras word dus bevorder, en die teler bekom maksimum opbrengs op sy belegging. Die eerste doelwit met die registrasie van diere is n waarborg vir die koper dat die spesifieke dier opreg is ten opsigte van ras, kruising, teler, prestasie, teelwaardes, ensovoorts. Ander doelwitte sluit in die verbetering van die ras en die beperking van inteling. Die boer wat met ongeregistreerde diere van n bepaalde ras teel, word nie beskou as n bona fide-teler nie, maar eerder as n kommersile teler. Die telersverenigings en -genootskappe maak n wesenlike deel uit van georganiseerde landbou. Geregistreerde diere regoor die wreld staan ook bekend as saadvoorraad-, stamboom-, rasegte en opreggeteelde diere. Met die infrastruktuur wat telersverenigings het, is dit maklik en moeiteloos om diere te registreer. n PAAR BEGRIPPE: Kunsmatige inseminasie (KI) is die plasing van sperma in die vroulike dier se voortplantingskanaal op ander wyses as die natuurlike manier. Die gebruik van KI is n baie koste-effektiewe manier om genetiese verbetering te versnel omdat dit die gene van superieure manlike diere baie maklik en vinnig laat versprei. Embrio-oorplasing is die proses om embrios uit n superieure koei te verwyder en dit in n surrogaatkoei oor te plaas, waar dit in n kalf ontwikkel. Soos KI, is embrio-oorplasing n baie koste-effektiewe manier om genetiese verbetering te versnel. Op hierdie wyse kan die gene van n superieure vroulike dier versprei word. Kloning gebruik gespesialiseerde DNA-tegnologie om veelvuldige, presiese replikas van n enkele dier te produseer. Die eerste gekloonde kalf is in 2003 in Suid-Afrika gebore. Daar word verwag dat kloning n koste-effektiewe manier sal word om genetiese verbetering te versnel aangesien presiese replikas van die heel beste diere so geproduseer kan word.

Voersone-oorlegsel vir Google Maps

www.apiculture.co.za/map/map.html www.apiculture.co.za/cgi-bin/map.pl Gebruik hierdie hulpmiddel om die ligging van jou byehokke uit te stip en jou heuningbye se moontlike voersones te ontdek.

Verwydering van heuningbye

www.apiculture.co.za/honeybee-rescue.html Hierdie bronadres word in n aantal tydskrifte geadverteer en maak dit vir eindgebruikers moontlik om heuningby-verwyderingsdienste te versoek. Die verwydering word outomaties ingesleutel op die Apiculture SA-heuningby-verwyderingsinsident-stelsel, wat deur byeboere in SuidAfrika in stand gehou word. Ons dank aan Mike Allsopp vir waardevolle terugvoer oor die konsephoofstuk.

2. Rasse- en telersgenootskappe
n Telersgenootskap kan gevorm word indien lede van n bepaalde ras so n vereniging wil vorm. Die aansoekvorms is beskikbaar by die registrateur van die Nasionale Departement van Landbou. Daar is telersgenootskappe vir die meeste diererasse. Die doelwitte van die meeste genootskappe is om: hulle ras te bevorder en te ontwikkel verskillende dienste aan hulle lede te bied die nasionale kudde in die land te verbeter Die Diereverbeteringswet van 1998 stel genootskappe in staat om hul eie registrasiesertifikate uit te reik indien hulle dit wil doen. Hierdie genootskappe tree as hul eie registrerende owerhede op. Die SA Stamboek is n registrasie-owerheid wat registrasie en sekretarile dienste namens verskillende telersgenootskappe lewer. BREEDPLAN vervul n soortgelyke funksie. Registrasiesertifikate sertifiseer dat n dier n stoetdier is en word uitgereik namens die betrokke telersgenootskap. Hierdie sertifikate dien as n waarborg dat die dier voldoen het aan sekere vereistes soos vasgel deur die genootskap en die registrasie-owerheid.

562

n Lys van geregistreerde telersgenootskappe met hul kontakbesonderhede word later in hierdie hoofstuk onder die relevante opskrifte gegee. Lyste is ook op die volgende webtuistes beskikbaar: www.studbook.co.za, www. agribsa.co.za, www.taurus.co.za. Prestasie-aantekening behels die meting van eienskappe wat die winsgewendheid van die dier en uiteindelik die ras benvloed. Verskillende rasse lewer verskillende metings ten opsigte van verskillende eienskappe op grond van aspekte wat as belangrik vir die betrokke ras beskou word. Lede van beestelersgenootskappe meet gewoonlik eienskappe soos reproduksie, groei, karkas en funksionele doeltreffendheid. Merinotelers meet byvoorbeeld ook bykomende eienskappe soos veseldeursnee en vaggewig. Prestasie-aantekening geskied op verskillende vlakke. Daar is n aantal skemas wat privaat bedryf word en wat behels dat produsente groepe vorm om die belange van die groep te bevorder en bepaalde eienskappe wat vir die groep van belang is, te meet. Gewoonlik vorm die telers in n bepaalde distrik so n klub. Superieure diere word dan geselekteer vanuit n groepering diere gewoonlik diere van dieselfde omgewingstoestande.

3. Vir die nuwe toetreder

Wanneer daar oor n ras besluit word, is die volgende punte belangrik: Voorkeur en liefde vir die ras is noodsaaklik. Die plaas moet geskik wees vir stoetteling ten opsigte van die - ligging van die grond; - gehalte van die weiding; - potensiaal vir aanvullende voerproduksie en/of beskikbaarheid van n bron; - genoeg kampe met voldoende water; en - goeie hanterings-, kraal- en, indien nodig, stalfasiliteite. Voorsiening moet gemaak word vir redelik groot finansile insette, veral aan die begin, ten einde die aankope van goeie teelmateriaal te finansier. Stoetteling is n langtermyn-belegging sonder enige kitsresep vir vinnige resultate. n Stoetteler moet bereid wees om sy kennis voortdurend te verbreed en op die hoogte te bly van moderne ontwikkelinge en tendense. Die teler moet streef na n teelprogram wat aan die mees ekonomiese kenmerke van die ras erkenning verleen vermy n lukraak teelbeleid. Gebruik al die moderne seleksiehulpmiddels om n stoetteelonderneming te fasiliteer. Dit sluit onder meer in dat rekords gehou word by een van die registrasie-owerhede, ook van prestasietoetsing. Voornemende stoettelers moet oor sekere bestuurshoedanighede beskik, aangesien stoetteling gesonde besluitneming, beplanning en versorging van die diere verg. Goeie openbare betrekkinge is noodsaaklik. Maklike kommunikasie met mense en eerlikheid met uself en met ander speel n belangrike rol. Die gekose ras moet by u produksiestelsel pas.

Registrasie-owerhede:
Kennis van die verwantskap tussen individuele diere (dit wil s wie die vader is/was) en prestasiemetings is noodsaaklik vir die genetiese verbetering van plaasdiere. Klassieke stambome (wat slegs die naam/nommer van n dier en sy voorouer gee) het beperkte waarde wanneer dit kom by veeverbetering. Moderne stambome is: gebaseer op wetenskaplike metodes en stelsels van aantekening; en aan prestasie gekoppel. Dit is onontbeerlik vir optimale genetiese vooruitgang. n Rekord word gehou van hierdie resultate.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Direktoraat Diereproduksie Tel: 012 319 7493 Die Registrateur Tel: 012 319 7424 / 33 Die Direktoraat Diereproduksie by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) is verantwoordelik vir die evaluasie van nuwe rasse en die regulering van die aktiwiteite van telersgenootskappe en registrasie-

563

owerhede. Aansoekvorms om vir bostaande te registreer, is beskikbaar by www.daff.gov.za. Regulasies met betrekking tot diereverbetering word vervat in die Veeverbeteringswet (Wet 62 van 1998).

6. Maatskappye wat betrokke is

Sagtewareprogramme
Daar is baie veeteelt-sagtewareprogramme wat produsente op hul plase kan gebruik. Baie kombineer die funksionaliteit van kuddebestuur met rekordhouding op die plaas. Sommige van die programme wat hieronder verskyn, bevat hulpmiddels wat seleksiebesluite vergemaklik. Beesvleis: Agribeef Tel: 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za Beefpro Tel: 012 672 9145 / 082 801 2026 www.beefpro.net HerdMASTER Tel: 086 111 5005 www.agribsa.co.za Logix Beef Tel: 051 410 0900 www.logix.org.za, www.studbook.co.za Plan.a.head Beef Tel: 033 342 7888 www.planahead.co.za Studmaster Tel: 0861 101 525 www.studmaster.com TriobeesTel: 012 376 4180 www.saboer.co.za Melk: Agrimelk Tel: 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za Devisa Tel: 084 519 8691 www.devisa.co.za DIMSSA Tel: 082 770 6371 www.dimssa.co.za Logix Milk Tel: 051 410 0900 www.logix.org.za, www.studbook.co.za Milkfriend Sel: 082 784 6376 www.milkfriend.co.za Plan.a.head Dairy Tel: 033 342 7888 www.planahead.co.za Triomelk Tel: 012 376 4180 www.saboer.co.za Kleinvee : HerdMASTER Tel: 012 667 5258 www.agribsa.co.za Logix Pigs and Logix SmallStock Tel: 051 410 0900 www.logix.org.za Pig Pro Sel: 082 900 5915 Plan.a.head Pig Tel: 033 342 7888 www.planahead.co.za Shepherd Tel: 049 842 1113 http://Gadi.agric.za Studmaster Tel: 0861-101-525 www.studmaster.com Perde: Equimaster Tel: 012 667 5258 www.agribsa.co.za

5. Verenigings wat betrokke is

Animal Genetics Traders Association (AGTA)-lede is betrokke by die invoer en uitvoer van genetiese materiaal van plaasdiere. Bel 012 807 1433. Lewendehawe Registrerende Federasie (LRF) Tel: 012 667 5258 www.lrf.co.za Die Lewendehawe Registrerende Federasie is n vereniging van die Telersvereniging en sluit heelparty van die groter rasse se genootskappe in Suid-Afrika en die Namibiese Stoettelersvereniging by hul lidmaatskap in. In SuidAfrika administreer en reik hierdie verenigings registrasies vir hulle eie beesrasse uit hulle staan as die Onafhanklike Registrerende Owerhede (ORO) bekend. Die belangrikste taak en doel van die LRF is om sy lede wat as Onafhanklike Registrerende Owerhede (Veeverbeteringswet, 62 van 1998) optree, in n geaffilieerde federasie te verenig, hulle belange te bevorder en te beskerm. Die SA Stamboek Diereverbeteringsvereniging is n vereniging van telersgenootskappe (van verskillende rasse en spesies). Bel 051 410 0900 of besoek www. studbook.co.za en www.logix.org. za. Die doelwitte van SA Stamboek is om: hierdie telersgenootskappe by te staan om hul onderskeie doelwitte te bereik; die gemeenskaplike belange van stoettelers en hul telersgenootskappe te beskerm en bevorder; as n mondstuk vir die stoettelersbedryf op te tree; die uitvoer van diere met geloofwaardige stambome te bevorder wat by die betrokke genootskap geregistreer of aangeteken is, en die uitvoer van semen of embrios wat verwek is uit diere wat sodanig geregistreer of aangeteken is; tegniese en adviesdienste aan telersgenootskappe en hul lede te lewer; en as n telersgenootskap op te tree vir telers van diererasse waarvoor daar nie n telersgenootskap bestaan nie.

Lede van die SA Semen and Embryo Group (SAVSEG) is betrokke by die versameling en Stud Game Breeders verkoop van semen en embrios. www.studgamebreeders.co.za Kontak dr. R. Treadwell by 012 250 2359. Skakel prof. Schalk Cloete by 021 808 5230 vir meer inligting oor die Suid-Afrikaanse Vereniging van Vereniging vir die Bevordering Veekunde (SASAS) van Diereteling en Genetika www.sasas.co.za
Verdere besonderhede van telergroepgenootskappe verskyn later in hierdie hoofstuk. Sien onder andere die opskrifte Beeste en Skape.

Kunsmatige inseminasie/embrios
ABS South Africa Tel: 021 976 0052 www.absglobal.com ARC Beef Cattle Improvement Programme Tel: 012 672 9087/53 www.beefpro.net, www.genepro.co.za, www.arc.agric.za Brakfontein Embrio-sentrum Tel: 046 685 0519 www.dohnemerino. org/brakfontein BREEDPLAN SA Tel: 012 667 5258 www.agribsa.co.za CRV XSeed soek XSeed Genetics Den Vet Tel: 033 345 1093 www.denvet.co.za Embryo Plus Tel: 012 250 2359 www.embryoplus.com Genimex Tel: 012 667 1012 www.newzealandgenetics.com Genestar Tel: 021 938 9213/4 Inqaba Biotec Tel: 012 343 5829 www.inqababiotec.co.za INTERGIS Tel: 012 672 9064 Ephraim@arc.agric.za

564

Kanhym Landgoed Tel: 013 249 7964 www.kanhym.co.za Ramsem Tel: 051 412 6327 / 082 900 3903 www.ramsem.com Semex Suider-Afrika Tel: 021 905 0225 www.semex.com Taurus Tel: 012 667 1122 www.taurus.co.za VRIESIT Veterninary Andrology Laboratories Tel: 012 547 0446 www.vriesit.com W Pringle Export Holdings Tel: 021 557 0606 Faks: 021 557 6522 Walloon Animal Genetics Tel: 031 303 2840 belcondbn@icon.co.za World Wide Sires South Africa Tel: 021 557 0606 www.wwsires. co.za Xseed Genetics Tel: 051 444 3350 www.xseed.co.za Zais International Tel: 011 768 4264 Faks: 011 768 4265

7. Beeste
Beesrasse
Afrigus Klub (p.a. die Angus Beestelersgenootskap van Suid-Afrika) Afrikanerbeestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 447 7405 www.afrikanerbees.com Afrism Lynton Vermaak: 083 519 2515 Angus Genootskap van Suid-Afrika Tel: 051 447 9849 www.angus. org.za Beefmaster Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 086 111 31 44 www.beefmastersa.co.za Bonsmara SA Tel: 051 448 6084/5 www.bonsmara.co.za Boran Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0951 www.boran.org.za Brahman Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 448 0603 www.brahman.co.za Brangus Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 451 2496 www.brangus.org.za Braunvieh SA Tel: 051 410 0950 www.braunviehsa.co.za Charolais Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0953 www.charolais.co.za Dexter Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 011 675 0460 / 082 878 9723 Drakensberger Beestelersgenootskap Tel: 017 735 5056/8 www. drakensbergers.co.za Hereford SA Tel: 051 410 0958 www.hereford.co.za Hugenoot SA Tel: 014 721 0919 www.hugenootsa.co.za Limousin Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 444 5082 www.limousinsa.co.za Nguni Beestelersgenootskap Tel: 051 448 7302/3 www.ngunicattle. info Pinz2yl Tel: 051 410 0955 / 083 627 6899 paul@zz2.biz Pinzgauer Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0955 www.sa-pinzgauer.co.za Red Poll Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 082 857 3980 www.redpollsa.co.za Romagnola Beestelersgenootskap Tel: 051 410 0953 www. romagnola.co.za SA Braford Beestelersgenootskap Tel: 051 448 0603 www.braford. org.za Suid-Afrikaanse Gelbvieh-beestelersgenootskap Tel: 051 410 0955 www.gelbvieh.co.za Sanganers Tel: 051 447 7405 Santa Gertrudis SA Tel: 051 448 0318 www.santagertrudis.co.za Senepol-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 071 364 0076 www.senepolsa.co.za Shorthorn Society of SA Tel: 041 581 4623 Fax: 086 622 1305 Simbra Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 446 0580/2 www.simbra.org Simmentaler Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 446 0580 / 2 www.simmentaler.org

Invoere/Uitvoere
Prosedures en protokolle is hier van toepassing. Vir verdere inligting, kontak die Registrateur van Diereverbetering of die Direktoraat Dieregesondheid. n Hele paar maatskappye tree op as in- en uitvoeragente bv.: Buiatrica Farming SA Tel/faks: 012 667 2548 Veterinary Import-Export Authority BK Tel: 012 361 3116 Die kontakbesonderhede vir Embryo Plus en Semex Suider-Afrika is vroer gegee.

565

South Devon Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0950/2 www.southdevon.co.za Sussex Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0967 www.sussex.co.za Tuli Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0958 www.tulicattle.co.za

9. Perde
Appaloosaperdetelersgenootskap van SA Tel/faks: 021 855 5469 Arabierperdgenootskap van SA Tel: 051 410 0957 www.arabhorse. co.za Friesperdetelersgenootskap van SA Tel: 051 410 0954 Kaapse Boerperdtelersgenootskap van SA Tel: 042 247 2138 www.capeboerperd.co.za Nooitgedacht-perdetelersgenootskap Tel: 012 654 3119 / 082 806 8922 www.nooitgedachter.co.za Percheron-perdetelersgenootskap van SA Tel: 051 410 0950 www.percheronsa.co.za SA Boerperdtelersgenootskap Tel: 051 410 0952 www.saboerperd. com SA Hackneyperdetelersgenootskap Tel: 051 410 0950/5 SA Hackneyponietelersgenootskap Tel: 021 396 1245 / 072 396 9099 SA Lipizzaners Tel: 011 702 2103 www.lipizzaners.co.za SA Miniatuurperdtelersgenootskap Tell: 051 410 0955 www. saminiaturehorse.co.za SA Paint and Pinto Club Tel: 039 832 0026 www.paintpinto.co.za SA Snellopergenootskap Tel: 071 471 3684 www.saqha.co.za SA Sportperdfederasie Tel: 051 448 9347 / 072 854 1641 SA Vlaamperdtelersgenootskap Tel/faks: 022 481 3614 SA Warmbloodperdegenootskap Tel: 011 702 2220 / 083 260 6495 www.sawarmbloodhorses.com Saalperdtelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0956 Standardbred Breeders Association of SA Tel: 031 314 1680

Melkrasse
Ayrshire Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 430 5430 olene@ayrshire.co.za Jersey SA Tel: 051 444 6249 www.jersey.co.za SA Dairy Swiss Tel: 051 410 0953 www.dairyswiss.co.za SA Guernsey Beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 028 542 1426 www.saguernsey.co.za SA Holstein Tel: 051 447 9123 www.saholstein.co.za

8. Skape
As daar nie n webwerf gegee word nie, kan u webwerwe van telers op www.studbook.co.za vind. Afrino-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 821 1856 www. afrino.co.za Bapedi-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 012 310 2218 / 072 219 2188 www.bapedisheep.co.za Damara Skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 821 1488 www.damarasheep.co.za Dohne Merino-rasgenootskap van Suid-Afrika Tel: 043 683 1330 www.dohnemerino.org Dormer Skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0958 Dorper Skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 049 842 2241 www.dorpersa.co.za Ile de France Skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0953 www.iledefrance.co.za Karakoel-klub Tel: 054 337 6237 Letelle Skaaptelersgenootskap Tel: 056 212 6531 www.letelle. co.za Meatmaster Skaaptelersgenootskap Tel: 051 410 0955 www. meatmastersa.co.za Merino-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 049 892 4148 www. merinosa.co.za Merino-landskaapgenootskap van Suid-Afrika Tel/faks: 056 817 7859 SA Vleismerino-telersgenootskap Tel: 051 522 6827/8 Suffolk Skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 410 0955 www.suffolk.co.za Van Rooy Skaaptelersgenootskap Tel: 053 712 2112 Vandor Skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 053 664 0173

567

Volbloedtelersgenootskap van SA Tel: 011 323 5700 www.tba. co.za Trotteurs Francais-telersgenootskap van SA Tel: 031 314 1680 Walliese Poniegenootskap van SA Tel: 083 788 2503 www.wpcs. co.za

navorsing om beter en doeltreffender beeste te produseer. Besoek www. stockmanschool.co.za.

14. Publikasies en webtuistes

Baie telersgenootskappe in Suid-Afrika publiseer n jaarblad. Kontak die betrokke genootskappe of verenigings vir meer inligting. Besoek die webwerwe wat vroer in hierdie hoofstuk genoem is, bv. www.studbook.co.za en www.breedplan.co.za. Kry n omvattende lys van diererasse by www.sasas.co.za/about-animal-science. Die Varktelersgenootskap het in 2011 n CD uitgereik oor die varkrasse van Suid-Afrika. Die CD bevat relevante en bygewerkte inligting oor die oorsprong van die varkrasse, hulle geskiedenis in Suid-Afrika en hulle rasstandaarde. Moderne en klassieke fotos/kunswerke beeld elke ras uit, terwyl funksionele doeltreffendheid ook bespreek word. Die CD kan by die Varktelersgenootskap in Bloemfontein bestel word. Skakel 051 410 0900 of skryf aan pigs@studbook.co.za. www.agriwiki.co.za bevat inligting oor die verskillende diererasse. Die webadres van die Internasionale Komitee vir die Registrasie van Diere (International Committee for Animal Recording, ICAR) is www.icar. org. Vind The A-Z of recognised cattle breeds by www.squidoo.com/ cattlebreeds. Promosieartikel: Bonsmara, die maatstaf ras! Die Bonsmara is die enigste ras ter wreld wat deur n goed gedokumenteerde kruisteelprogram ontwikkel is, met behulp van objektiewe aantekening van prestasie-data. Visuele evaluasie volgens die norme vir funksionele doeltreffendheid word steeds streng toegepas. Daar is ook steeds streng seleksie vir ekonomiese eienskappe soos vrugbaarheid, melkproduksie, groeivermo en aanpasbaarheid. Dit het grotendeels bygedra tot die feit dat Bonsmara trots daarin kon slaag om die sterkste en mees professioneel geadministreerde beesras in SuidAfrika te word. Bonsmara, die mees prominente beesras in Suid-Afrika, het tans meer as n 120 000 geregistreerde beeste. Die rol van die Bonsmara

10. Bokke
Angora-bokke Tel: 049 836 0140 Kalahari Red Club Tel: 051 553 0895 www.kalaharired.net Boerboktelersgenootskap Tel: 051 553 0895 www.boerboksa. co.za SA Melkboktelersgenootskap Tel: 051 410 0954 www.milkgoats. co.za Savannaboktelersgenootskap van Suid-Afrika Tel: 051 553 0895

11. Varke
Rasse sluit in Chester Wit, Duroc, Groot Swart, Groot Wit, Hampshire, QM Hamline, Pietran, Robuster, SA Landras en Welsh. Skakel die Varktelersgenootskap van Suid-Afrika by 051 410 0958. n Lys van hul lede en ander inligting verskyn op hul webblad by www.studbook.co.za.

12. Ander rasse

Raadpleeg die hoofstukke wat handel oor gespesialiseerde veselproduksie (alpakkas) en volstruise. Die Africanis-vereniging van Suider-Afrika Tel: 033 343 2699 gallant@iafrica.com (Raadpleeg die hoofstuk wat oor inheemse rasse handel). Federation of Boxer Clubs Tel: 012 664 2156 www.fbcsa.net South African Sheep Dog Association (SASDA) www.sasda. za.net United Greyhound Society of SA Tel: 057 899 2464 Inligting oor ander hond- en katrasse kan op www.sa-breeders.co.za gevind word.

13. Opleiding en navorsing

Kl kursusse word aangebied deur die LNR-Instituut vir Diereproduksie. Besoek www.arc.agric.za of skakel 012 672 9111. Daar is besonderhede van die universiteite, die universiteite van tegnologie en die landboukolleges in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Veeteelt word gedek in grade en diplomas. Sommige kortkursusse word ook aangebied. Die Sentrale Universiteit van Tegnologie in Bloemfontein bied byvoorbeeld die volgende kortkursusse aan: Kunsmatige inseminasie (beeste) Santa Gertrudisbeoordelingskursus Dorper-beoordelingskursus Simbra-beoordelings-kursus Dohne Merino-kursus

Die Universiteit van die Vrystaat bedryf die nagraadse skool vir veeteelt. Dit is n liggaam wat die onderrig van nagraadse studies in Veeteelt in SuidAfrika verteenwoordig. Besoek www.ufs.ac.za/animal die webwerf van die universiteit se Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde. Die SA Stamboek werk nouliks saam met die Universiteit van Pretoria. Die meeste universiteite wat landbougrade aanbied, doen ook navorsing op die gebied van veeteelt. Nasionale en provinsiale departemente van landbou is ook betrokke by navorsing in hierdie verband. Sommige van die maatskappye wat betrokke is, bied opleiding aan as deel van hul pakkette, byvoorbeeld kursusse in kuddebestuur en prestasieaantekening deur BREEDPLAN en KI-kursusse deur Kanhym en Taurus. Kursusse wat deur die Rothman Livestock Training Services aangebied word sluit in KI (beeste en skape), dragtigheidsbewustheid, en embrio-oordrag. Besoek www.rltsafrica.com of skakel 082 770 0480 of 082 772 1208. Die LRF-BREEDPLAN Stockmans School word jaarliks in Oktober by die Aldam-oord gehou. Vooraanstaande nasionale en internasionale sprekers bespreek die nuutste produksietegnieke, markneigings, bestuurstelsels en

Die ontwikkeling en toepassing van die Bonsmara-stelsel oor die jare heen het die ras wetenskaplik gevorm en voorberei vir die sleutelrol om te voorsien aan die behoeftes van die vleisbeesbedryf. Bonsmara speel vandag n baie belangrike rol in: Stoetteling. Bonsmara is ideaal aangepas by Suid-Afrikaanse omstandighede. Die doel van stoetteling, soos deur Bonsmara SA gesien, is om aan die behoeftes van die kommersile mark te voorsien. Bonsmara voer ook die botoon deur beeste te teel wat in enige omgewing floreer deur van wetenskaplik gerigte seleksieprosedures gebruik te maak. Kruisteling. Bonsmara-bulle kruis uitstekend met n groot verskeidenheid rasse en tipes. Kommersile telers wat Bonsmarabulle voortdurend gebruik, sal nie n die eerste kruising produktiwiteit prysgee nie. Om die waarheid te s, Bonsmara is n sintetiese ras wat uitstekend presteer in enige kruisteelprogram. Voerkraalprestasie. Die Bonsmara het sy bekwaamheid en gesogtheid as voerkraalbees bewys. Bonsmaras se voerkraalprestasies is uitstekend, hulle temperament is ideaal en ho kwaliteit vleis word geproduseer. Aangesien Bonsmara n uitstekende spier-totbeen verhouding het, vaar karkasse ewe goed op die veld en in die voerkraal. Die Bonsmara-stelsel Die Bonsmara-stelsel is uniek en die streng toepassing daarvan tesame met effektiewe administrasie is grotendeels die rede waarom die ras vandag so stewig in die vleisbeesbedryf gevestig is. Die stelsel is op die volgende vier faktore gebaseer: genetiese materiaal n wye genepoel doeltreffende masjinerie die beste genetiese materiaal word gedentifiseer en geselekteer bekwame bemarking om die ras doeltreffend te bemark en bevorder toegewyde mannekrag om alle aspekte van teling te kordineer
Bron: Bonsmara

568

Maniere om n donkie se temperament te bepaal

lewende hawe
Donkies
1. Oorsig
Donkies kan n kardinale rol in die ekonomie speel. As gevolg van droogtes het die aantal donkies wat vir grondbewerking en vervoer gebruik word, dramaties toegeneem. In die suidelike deel van Afrika neem die gebruik van donkies toe en sal dit waarskynlik vir die afsienbare toekoms nog op ho vlakke bly. Donkies word deur die hele land vir verskillende doeleindes gebruik, byvoorbeeld vir vervoer op plase en in landelike dorpies, vir die daaglikse vervoer van water en voorrade, en vir ploegwerk. In die jongste tyd het hul waarde as skaap- en bokwagters die behoefte aan ander vorme van roofdierbestryding verminder 1. Donkies is om die volgende redes optimale werkdiere: Hulle is goedkoop om aan te skaf en leef lank (~50 jaar). Kilogram vir kilogram verrig hulle meer arbeid as osse. Kilogram vir kilogram eet en drink hulle baie minder as osse, en hulle eet plantegroei van besonder lae gehalte. Hulle is besonder maklik om te leer en te hanteer. Hulle het n redelik lae swaartepunt en trek van n punt wat nie te hoog bo die grond is nie. Omdat hulle hoewe nie gepunt is nie, rig hulle minimale skade aan grond aan. Voordele vriendelik teenoor mense gewillig om te werk kan in n klein ruimte omdraai maklik om af te rig het min aandag tydens werk nodig kan swakgehaltevoer goed benut het min water nodig word nie veel deur uitwendige parasiete geaffekteer nie het minder uitwerking op die grond as beeste of masjinerie oorleef goed in tsetsegebiede kan droogtes beter deurstaan as beeste betreklik goedkoop om aan te koop sterk vir hulle grootte kan met goeie versorging lank leef en werk melk goed vir mense, veral babas kan gebruik word om ander soorte diere te kalmeer, af te rig en op te pas werk beter in pare saam met n maat Nadele kry swaar as hulle eensaam is raserig wanneer gefrustreerd of eensaam maats word nie maklik geskei nie ongekastreerde hingste aggressief teenoor ander donkies vel kry maklik seer geneig om ver rond te dwaal as hulle sonder toesig is geneig om nie uit die pad van verkeer te beweeg nie het beskutting teen nattigheid en koue nodig produseer net genoeg melk vir hul eie vullens niks ekstra nie betreklik klein word stadig volwasse teel stadig aan mis is ryker aan vesel as aan voedingstowwe

n Donkie wat sy ore vorentoe draai, stel belang en is gewillig om deel te neem. n Donkie wat sy ore agtertoe trek, is bang, kwaad of te opgewonde en kan maklik swak gedrag openbaar. n Donkie met n kalm temperament sal in n oop veld n vreemde mens (of donkie) toelaat om tot naby hom te kom voordat hy wegbeweeg, en wanneer hy beweeg, sal hy stadig beweeg. n Responsiewe donkie sal baie waaksaam wees, en hoewel hy n vreemdeling sal toelaat om in n oop veld heel naby aan hom te kom, sal hy flink wegbeweeg van enige vreemde beweging. n Prikkelbare donkie sal, wanneer hy n vreemdeling in n oop veld sien, weghardloop en waarskynlik agteropskop. n Donkie is gehoorsaam as hy die bevele ken, as hy vinnig daarop reageer en as dit nie nodig is om die bevele te herhaal nie. Om 1 km in minder as 5 minute te beweeg, is VINNIG vir n donkie, en teen so n spoed kan daar nie van hom verwag word om veel verder as 1 km te hardloop nie. n Donkie wat stadiger as n mens loop, is TE STADIG. n Donkie is RATS as hy kan omdraai in n ruimte wat net n bietjie brer as hyself is en by trappe van minstens 50cm hoog kan op- en afklim; as hy dit nie kan doen nie, is hy LOMP . Enkele belangrike oorwegings In ag genome dat donkies wat van hulle maats geskei word, waarskynlik sal swaarkry en, op sy minste, probleme sal gee, is dit wys om donkies in pare te kies, d.w.s. pare van maats. n Merrie moet nie van haar vul geskei word voordat di ongeveer n jaar oud is nie, en beslis nie voordat sy self die vul gespeen het nie, anders kan dit gedragsprobleme by sowel die moer as die vul veroorsaak. Wat n mens nie moet vergeet wanneer jy n donkie koop nie, is sy naam. Indien die vorige eienaar n naam vir die donkie het, dui dit daarop dat die donkie waarskynlik goeie behandeling gekry het en heel waarskynlik ook goeie afrigting. As n koper sal n mens die donkie se oorspronklike naam moet gebruik om n goeie verhouding met hom op te bou. Wat is die verskil tussen n donkie en n muil? n Muil is n kruising tussen n donkie en n perd: die moer n perd en die vaar n donkie. Die groottenadeel van n donkie kan oorkom word as muile geteel word. Muile is net so sterk soos perde, maar het donkies se siektebestandheid en gewilligheid om te werk. Die belangrikste nadeel van muile is dat hulle onvrugbaar is, en dit sal slegs in uiters seldsame gevalle gebeur dat n muil kan teel. Hoewel donkievervoer reeds meer as 400 jaar in Suid-Afrika gebruik word, is die dier wat vir die sukses en volhoubaarheid van di vervoerwyse verantwoordelik is, grotendeels gegnoreer en erger. Op grond van gesonde ekonomie-gebaseerde navorsing kan aangetoon word dat een donkie tans n wins van meer as R3 000 per maand, bereken teen huidige inkomste- en kostefaktore, kan inbring as dit vir minder as 10 dae in die maand gebruik word. Dr. Peta Jones wys onder opskrif 6 daarop dat die heel slegste soort donkiekar die algemeenste in Suid-Afrika is: twee wiele, wat balansprobleme veroorsaak, en een disselboom, wat inspanprobleme veroorsaak (inspan is die manier waarop die trekdier verbind word aan wat hy moet beweeg). Dit is belangrik vir die gesondheid en doeltreffendheid van die donkies dat hierdie probleme oorkom word. Donkiekarre is ontwerp wat vir passasiers veilig, maar ook ergonomies doeltreffend is. So byvoorbeeld kan een student (mens) wat omtrent die helfte weeg van die 150 kg wat n donkie gemiddeld weeg, die eendonkiekar met twee studente daarop met gemak trek! Twee studente kan die vierwielkar met ses studente daarop sonder veel inspanning trek. Kontak prof. C. McCrindle vir meer inligting. Skryf aan haar by cheryl. mccrindle@up.ac.za

Bron: dr. P . Jones

1. Nie alle donkies is goeie oppassers van lewende hawe nie, want daar is

beduidende gedragsverskille tussen individue. n Donkie se gedrag kan voorts tydens estrus onvoorspelbaar wees, of wanneer ooie lam of ramme dek, want donkies kan die gedragsveranderinge by sulke diere gewaarword.

569

2. Donkies, vervoer en die omgewing

Die vervoer van donkies is problematies, want hulle reageer nie goed op vervoer op vragmotors nie hulle gaan dikwels in transito dood en kan nie altyd regkom met die nuwe omgewing se plantegroei wat verskil van di waaraan hulle gewoond is nie. (Kyk ook in die afdeling Voeding en vervoer hieronder.) Dit is die beste om donkies plaaslik te koop, en die beste manier om hulle te vervoer is om hulle te laat loop. Wat die grond betref, kan vermeld word dat donkies lig is en klein hoewe het, en hulle veroorsaak dus minder verdigting as groter diere, soos beeste of perde, en natuurlik as trekkers en vragmotors. Sover dit plantegroei aangaan, het donkies relatief lae voedingsbehoeftes vergeleke met beeste en perde, en omdat hulle baie selektief vreet, laat hulle baie plante en grasse staan; hulle sal verkies om eerder ver te loop op soek na waarvan hulle hou, eerder as om op een plek te bly en alles te eet. Omdat dit hulle help om droogtes so goed te deurstaan, is hulle dikwels ook die enigste diere wat n droogte oorleef. Mense blameer hulle soms vir die kaal veld, maar in werklikheid is hulle eenvoudig die oorlewendes wat kan bestaan waar geen ander diere kan nie.

3. Donkies en voeding
Daaglikse rantsoen vir n werkdonkie (n werkdonkie is n donkie van 200-300kg wat n las van 25-70kg teen 4km/h dra vir 6 h/dag). Moet soggens gegee word, en dan weer dieselfde hoeveelheid saans: - 500g graan (bv. mielies, sorghum) wat grof gemaal is, GEVOLG DEUR - 2,5kg kaf (d.w.s. afvalmateriaal verkry wanneer sorghum of giers gewan word) of grondboondoppe. Van die kaf kan deur hooi of strooi (dro gras) vervang word. n Algemene vuisrel is dat n donkie daagliks voorsien moet word van strooi of hooi gelykstaande met 5% van sy liggaamsgewig, selfs al eet hy slegs ongeveer die helfte daarvan. As n donkie werk en geen geleentheid kry om te wei nie, word spesifieke daaglikse hoeveelhede aanbeveel (sien hierbo). Ou donkies wat nie meer maklik hulle tande kan gebruik nie, moet fyner gemaalde graan en kaf kry, in effens kleiner hoeveelhede indien hulle nie werkend is nie. Jong, dragtige of lakterende donkies sal dalk n ekstra halfkilogram graan nodig h. n Rustende donkie wat nie kan wei nie en kos gegee moet word, het omtrent 1 kg minder as n werkdonkie nodig. Hoewel donkies nie n rumen het nie, maak hulle baie goed gebruik van plantsellulose deur middel van n gespesialiseerde deel van die kolon en het dus n ho verhouding van sulke ruvoer nodig. Daarenteen kan n oormaat proteene in werklikheid skadelik wees vir donkies, en as aanvullings dus verskaf word, moet dit spesiaal geselekteer word volgens n donkie se spesifieke spysverteringsbehoeftes. Beesaanvullings sal nie deug nie, en perdeaanvullings moet met omsigtigheid gebruik word. must be used with caution. In plaas van n sak kan n net wat goed om die bek pas, gebruik word om te verhoed dat die donkie self aanvullende voer soek wanneer hy tussen gewasse werk. Voedselnywerhede in sommige lande vervaardig byvoer vir perde in die vorm van groot korrels, bekend as perdeblokkies. Dit kan met veiligheid aan donkies gegee word hulle hou baie daarvan. Daar moet egter altyd in gedagte gehou word dat donkies meer vesel en minder proteen in hulle dieet nodig het as perde. Hulle is nie net klein perdjies nie hulle is in baie opsigte heeltemal anders. Selfs al is hulle goed gevoer, sal donkies dikwels hulle eie aanvullende voer soek as hulle die geleentheid kry. Die rede is die verskillende individuele behoeftes van elke donkie. Hulle sal in vuilgoedhope of hoenderhokke soek vir peuselhappies, maar eintlik behoort hulle nie toegelaat te word om dit te doen nie. Hulle kan stowwe inkry wat skadelik vir die spysvertering is, soos plastiek of vleismeel. Hulle kan hulle ook ooreet, of kan verrottende voedsel inkry wat giftige bakterie of swamme bevat.

Soms kan dit minerale wees waarna donkies soek. Soutblokke of lekke, asook kalsium en fosfor in poeiervorm (die belangrikstes), kan soms by verskaffers van plaasvoorrade verkry word. WAARSKUWING: Ureum, wat soms by beeslekke ingesluit word, is in groot hoeveelhede giftig vir donkies. n Ongereelde aanvulling wat minerale verskaf en ook met konstipasie kan help, is melasse. Omdat dit soet is en hulle tande kan laat verrot, moet donkies dit nie te dikwels in groot hoeveelhede inkry nie. Dit is egter baie goed vir hulle gesondheid en hulle is baie lief daarvoor. As dit met hulle aandlekkernytjie gemeng word om hulle huis toe te bring, kan dit n kragtige uitwerking h. Byvoer moet in skoon houers gegee word wat nie maklik deur die donkies omgeskop kan word nie en daar moet genoeg houers wees sodat die donkies nie vir voorrang hoef te veg nie. Kos is die een ding waarin n donkie bowenal belangstel. Een manier om seker te maak dat n donkie genoeg kry om te eet, is om minstens die veselinhoud in die vorm van hooi te verskaf dro gras of kleiner graanstingels wat in die naghuisvesting in n hooinet beskikbaar is. Dit sal altyd die donkie saans huis toe laat kom. Dit moet egter nie sommer op die grond gegooi word nie. Nette met groot maas kan van pale of mure af gehang word, en die ratse bekke van die donkies sal maklik uitkry wat hulle wil h. Oesreste beskikbaar as aanvullings Sulke reste op n hoop in n kampie waarin donkies gehou word, kan as byvoer gedurende die dro seisoen dien. Indien dit egter skimmel, kan dit nadelig vir die donkies wees. n Hooinet wat ongeveer 6 kg strooi hou die daaglikse rantsoen van een donkie kan maklik van tou gemaak word sodat dit weg van die klammigheid gehou kan word en soos nodig opgetrek en laat sak kan word. Voeding en vervoer Donkies kan nie so maklik op vragmotors vervoer word soos beeste en skape nie, en mense wat donkies koop en verkoop, moet hiervan bewus wees. Dit gebeur maar te dikwels dat donkies n dag of twee nadat hulle by hulle bestemming aangekom het, doodgaan. Dit kan om n aantal redes gebeur, waarvan een kan wees dat hulle van hulle maats geskei is, of bloot vanwe die vrees wat die reis veroorsaak. Albei di redes kan n senureaksie behels wat die donkie se bloedsuikervlakke laat daal. n Tydperk sonder voedsel sal ook daartoe bydra, en n mens moet onthou dat donkies voedsel vinniger verteer as herkouers soos beeste, skape en bokke, en dus meer gereeld kos moet kry. In normale omstandighede sal n dag of twee sonder voedsel nie n donkie doodmaak nie, maar n donkie wat onder stres verkeer, is n heeltemal ander saak. n Donkie wat bang is of enige ander senu-ontwrigting beleef, sal waarskynlik nie wil eet nie, en dit kan die probleem net vererger. Die angstigheid kan ook diarree veroorsaak, wat die donkie se spysverteringstelsel verder onder stres sal plaas en hom sal ontwater. Op sigself kan die daling van die bloedsuikervlak reeds dodelik wees, maar dit kan verhoed word as die donkies n glukose-inspuiting kry onmiddellik voor die reis begin. Dit laat die ander sake wat aandag moet kry: fisiese besering veroorsaak deur ander donkies en die voertuig, die uitwerking op die donkies se gedrag, en ontwatering. Dit is baie beter, en waarskynlik ook goedkoper, om die donkies te voet te laat aanjaag as om hulle op n vragmotor te vervoer. Dit is wel stadiger, maar dit het n baie minder rampspoedige uitwerking op donkies.

4. Donkies en werk
Doeltreffende gebruik van donkies vereis tegnologie wat pas by die diere se grootte, vorm en vermons. Donkies in Afrika suid van die Sahara word toenemend gebruik as pak-, kar- en ploegdiere, wat al drie verskillende tegnologie vereis. Die tegnologie wat vir trekfunksies gebruik word, is nie so goed gevestig nie en vereis aandag. Dit is veral belangrik omdat donkies toenemend gebruik word om die rol van osse oor te neem, selfs in die mate dat hulle moet werk met toerusting wat tradisioneel deur osse getrek is. Dit kan die donkies maklik beseer. Elders het donkies ook by perde oorgeneem, maar selfs dan sal hulle dikwels ander toerusting nodig h. Om te spesifiseer watter tegnologie en toerusting vir donkies geskik is, moet die eienskappe van die krageenheid (d.w.s. die donkie) omskryf word. Gedetailleerde inligting in die literatuur is skaars en moontlik verdag. n Tipiese Afrikadonkie weeg ongeveer 140kg en het n

570

volhoubare trekvermo wat gelykstaande is met 17% van hierdie lewende massa, of 240-280 N trekkrag (afhangende van die spesifieke taak wat verrig word). Hy loop teen ongeveer 0,7 meter per sekonde terwyl hy werk, en kan hierdie lewering vir 3-4 uur per dag volhou. So n tipiese donkie in Afrika suid van die Sahara kan dus 170-200W volhoubare krag ontwikkel en 1,8-2,8MJ werk per dag verrig. Indien werktuie of karre meer energie-inset as dit vereis, sal dit nie geskik wees vir een donkie op n slag nie. In Suider-Afrika weeg donkiekarre oor die algemeen ongeveer 250kg. Met n klein loonvrag van 100kg sal een donkie die kar dus slegs kan trek as die pad gelyk is. Wat vermy moet word, is die stelsel wat algemeen gebruik word en uit perdetegnologie aangepas is, waarvolgens die voorpunt van die disselboom van die diere se nekke af hang aan rieme wat aan n horisontale dwarshout vasgemaak is wat die twee diere deel. Veral in die geval van tweewielkarre (eerder as vierwielwaens) beteken ongebalanseerde vrag gewoonlik dat heelwat van die kar se vrag deur die disselboom op die trekdiere oorgedra word. As die stringe te kort is, rus hierdie las regstreeks op die donkies se nekke eerder as hulle skowwe, en donkies se nekke is nie so sterk as di van perde nie en kan beseer word. As die stringe te lank is, kan die las wel op die skowwe rus, maar die diere oefen op die ou end dan nie trekkrag deur die tuig uit nie, maar op die dwarshout, wat afhangende van die lengte van die rieme teen die donkies se nekke of bobene kan kap en so beserings kan veroorsaak omdat die dwarshout nie ontwerp is om teen te druk om die horisontale gewig van die kar te verskuif nie.

Weesvullens
As n vul se moer doodgaan en geen ander moer beskikbaar is of een nie oorreed kan word om die vul aan te neem nie (deur die vul met sout te bedek om moederlek aan te moedig), is dit van die opperste belang om n geskikte ander dier (nie noodwendig n donkie nie) te kry wat 24 uur per dag by die vul kan bly. Die vulletjie moet natuurlik warm en droog gehou word en moet genoeg sagte plekke h waar hy kan l en slaap. Vullens het tande en sal begin om plante te proe en sal, vandat hulle net n paar dae oud is, gaandeweg begin om dit te eet. Hulle sal egter nie kan oorleef sonder baie melk nie, wat hulle vir minstens ses maande moet kry. Die aanbevole mengsel vir donkies is baie naby aan di vir mense: 375ml koeimelk + 125ml water + 1 eetlepel bruinsuiker. n Jong donkie moet hierdie mengsel, verhit tot bloedtemperatuur, elke drie uur uit n speenbottel kry.

Hoefwandsiekte en ander oorsake van mankheid

Wanneer n donkie mank is en die probleem klaarblyklik die hoef is, is dit soms baie moeilik om te weet presies wat fout is. Swaminfeksies in die hoefwand kan voorkom, wat baie pynlik is vir die dier en ook na ander oorgedra kan word. Daar is behandelings wat n mens kan probeer, want dit is dikwels heel doeltreffend. Die volgende word as beproefde rate beskou: Kopersulfaatbad (blouvitrioelbad):

5. Noodhulp vir donkies

n Paar noodhulpmiddels: Item Brandspiritus Doel Aanvanklike skoonmaak van wonde of inspuitplek; skoonmaak van aanwendingsplankie van wonde of

Watte (in skyfies of Aanvanklike skoonmaak bolletjies) inspuitplekke, ens. Soutoplossing sproeibottel

in Aanvanklike skoonmaak van wonde; selfs behandeling van wonde of uitwas van o

Koeksoda-oplossing in Uitwas van o n n kobra-aanval sproeibottel Pers wondsproeimiddel Vaseline Stockholmteer Aanwendingsplankie Groot spyker Klein ystersaag Behandeling van wonde wat septies lyk, nadat dit skoongemaak is Vir velkwale, insluitende bosluise en wonde wat aan die genees is Om skoongemaakte wonde te bedek Om seerplekke met stockholmteer te bedek Om hoewe mee uit te krap (skoon te maak) en voorwerpe wat vassit, mee uit te haal Om hoewe mee reg te sny

Hierdie metode is steeds een van die doeltreffendste bestrydingsmetodes. Voeg by 2 liter water 225ml (11 eetlepels of 45 teelepels) kopersulfaat en 27 ml (5-6 teelepels) asyn en/of sitroensuur. Elke aangetaste voet moet al om die ander dag vir omtrent vyf minute in die oplossing gebaai word. As niks anders werk nie, behoort hierdie raat te werk. n Goeie tegniek is om stuk binneband te gebruik om die oplossing in kontak met die voet te hou. Skuif omtrent die helfte van die binneband oor die poot en been en gooi dan omtrent n koppie van die oplossing daarin. Die oorblywende stuk binneband word dan om die koot teruggevou en met sagte tou of n stuk rubberrek vasgebind. Die dier word dan vir n rukkie rondgelei, want die loopaksie forseer die oplossing in die geaffekteerde area in. Maak seker dat die pH van die oplossing ongeveer 4 of effens hor is, aangesien dit in voortdurend bewegende kontak met die vel kom. n Mens kan die pH opwaarts aanpas met koeksoda (natriumbikarbonaat). Die voordeel hiervan is dat dit gemeng en dan onbepaald gebre kan word. Selfs as dit verdamp, kan dit met water gerekonstitueer word; dit is egter beter om te sorg dat dit nie verdamp nie.

6. Internasionale sakeomgewing
Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA) www.atnesa.org. Verskeie publikasies en organisasies oor die wreld heen wat met donkies te doen het, word genoem. Die kieslysopsie ATNESA contacts sluit besonderhede in van kontakte in Zimbabwe, Kenia, Malawi, Namibi, Tanzani, Ethiopi, Zambi en die VK. Drie van di kontakte word hieronder gegee: www.kendat.org Kenya Network for the Dissemination of Agricultural Technologies www.thedonkeysanctuary.org.uk UK Donkey Sanctuary werk wreldwyd www.spana.org Society for the Protection of Animals Abroad (SPANA) www.ifrtd.org The International Forum for Rural Transport and Development www.thebrooke.org n oorsese perdeliefdadigheidsorganisasie wat in die VK gebaseer is.

n Voordeel van donkies is dat hulle min siektes en plae kry. Ingewandshelminte en bosluise kan egter hulle werk benvloed en hulle lewens verkort; gereelde behandeling of bestryding in die omgewing moet dus deel van goeie boerderypraktyk uitmaak. Ander probleme waarna opgelet moet word: hoef- en beenprobleme as gevolg van agtelosige gebruik tuigwonde aanvalle deur slange en roofdiere asemhalingsiektes as gevolg van koue en nat huisvesting oogirritasies, wat tot blindheid kan lei indien dit onbehandeld gelaat word

571

7. Die donkiekar
Die heel slegste soort donkiekar is die een wat ook die algemeenste in Suid-Afrika voorkom: twee wiele, wat balansprobleme veroorsaak, en een disselboom, wat inspanprobleme veroorsaak (inspan is die manier waarop die trekdier verbind word aan wat hy moet beweeg). Dit is belangrik vir die gesondheid en doeltreffendheid van die donkies dat hierdie probleme oorkom word.

Hoe om alles aanmekaar te sit, stap vir stap:

Stap 1

Wat n mens moet doen Haak swingelstelle aan die voorste en agterste hake van die kar vas. Maak die stringe/kettings Van bo: tussen die swingels vas, maar hou hulle reguit en styf.

Hoe dit lyk

GOEDKOOP , MAKLIK EN DONKIEVRIENDELIK: Inspan voor n eendisselboomkar

Wat n mens nodig sal h: Item Kar Beskrywing 1 Aantal

(NB Dit kan permanent so vasgeheg bly) 2 Sit twee tuie op elke donkie, een vir die bors en een vir die agterkant.

Een disselboom, minstens 2m lank gemeet vanaf die voorkant van die laaiblad. Twee vasmaakpunte (hake of ogies): * bo-op die disselboom, aan die voorkant, * trekpunt onderaan die disselboom, net voor die laaiblad. Wiele so groot moontlik. Lugbande, indien moontlik. Vere, indien moontlik (ontwerpskets beskikbaar op aanvraag). Donkies In goeie kondisie, veral bene en pote. 2

Terwyl die disselboom op die grond is, plaas die donkies in posisie tussen die stringe, en weg van die voorste en agterste swingels (as die donkies hieraan gewoond is, sal hulle dit op stembevel doen). Aan beide kante van elke donkie (maklik om oor te leun): Lig die stringe op en haak stewig aan tuie vas. Voorste tuig haak aan agterste een vas. Agterste tuig haak aan voorste een vas. (Dit is n bietjie makliker as iemand die disselboom oplig). Die slap ketting bly tussen die hake. Staan terug en kontroleer of: * die disselboom voor hoog genoeg bo die grond is (indien nie, maak die stringe stywer met hake). * die donkie voor en agter ver genoeg van die swingels is sodat hy nie daaraan raak wanneer hy beweeg nie (indien nie, haak die donkie los en verbeter donkie se posisie voor hy weer vasgehaak word). REG VIR DIE PAD ! Donkie se gemak en doeltreffendheid is verseker.

Tuie

Geen skerp kante of draad. 4 Moet die donkie wat dit dra, goed pas moet dus verkieslik verstelbaar wees.Verskeie materiale is moontlik, maar dit moet sterk wees, maklik skoongemaak kan word, verkieslik absorberend wees (ontwerp beskikbaar op aanvraag). Gemaak van ligte, sterk, star materiaal (metaal of hout). Elke swingel aan ewenaar verbind deur twee kettingskakels. Swingels lank genoeg sodat die stringe vry van die donkie se lyf beweeg. Verkieslik 4 mm-kettings, elk hoogstens 2m 2

Swingel-en-ewenaarstelle

Stringe

Hake

Sterk koolstofstaal (wat krag (soos kan neem). S-vormiges kan nodig) tuie aan swingels verbind, as dit nie vas is nie, en ewenaars aan die kar, as dit nie vas is nie. C-vormiges, indien nie reeds aan tuie vas nie, kan tuie aan stringe verbind.

572

8. Nasionale strategie en regeringskontakte

Strategie verskil van provinsie tot provinsie, en die Departement van Vervoer veral in Limpopo en Noordwes en die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde is, wat donkiekarre betref, ook betrokke.
Vind inligting en kontakbesonderhede van die verskillende Departement van Landbou, Bosbou en Visserye direktorate by www.daff.gov.za.

Universiteit van Johannesburg Department of Industrial Design Chris Bradnum (Ontwerpgroepsleier: Trekdierkarre) Tel: 011 559 1387 cbradnum@uj.ac.za Universiteit van Pretoria Fakulteit Veeartsenykunde, Onderstepoort Prof. C. McCrindle Tel: 012 529 8000 www.veterinary.up.ac.za

ander donkiesorgtegnieke, en by die ontwerp van donkiekarre, waens en -tuie. Universiteit van die Vrystaat Departement Dierkunde en Entomologie Prof. O.B. Kok Tel: 051 401 2427 Kokob@ufs.ac.za Wheel and Water Tel: 021 422 1699 / 082 925 3892 http://wheelandwater.co.za

9. Belanghebbendes
Kry besonderhede van die Hoveld-Perdesorgeenheid, die Oos-Kaapse Perdesorgeenheid en die Kliniek en Opleidingsentrum van die Karperdbeskermingsvereniging in die hoofstuk oor perde. Hierdie groepe is ook baie nou gemoeid met donkies. Animals in Distress Tel: 011 466 0261 / 083 640 8822 animals@animalsindistress.org.za www.animalsindistress.org.za De Rust-Donkieprojek Tel: 044 241 2231 moonbeams@odn.co.za Nasionale Raad van DBVs: Plaaseenheid Tel: 011 907 3590 www.nspca.co.za

Navorsing is gedoen oor die inwendige parasiete van donkies, en Harnessing Africas Animal Power die Fakulteit is tans aktief betrokke to unlock Africas people power by die kastrering van donkies en

10. Publikasies en webtuistes

Kry baie artikels, vertellings en staaltjies, fotos ensovoorts by www. donkeypower.donkecology.com. Besoek www.sanat.org.za, webwerf van die South African Network for Animal Traction. Publikasies is hiervandaan beskikbaar. Laai die publikasies af in pdf-formaat by www.sanat.org.za. Kyk ook die blog by www.donkecology.com. Donkeys for Development. Jones, P .A. ATNESA/ARC/Donkey Power. ISBN 0-620-22177-1. Hierdie klein handboekie, wat ontwerp is vir landelike donkie-eienaars wat min hulpbronne het, dek alles van die kies en koop van donkies, deur hulle lewensiklus en voedings- en veeartsenykundige behoeftes, tot by die maak van toerusting en die afrigting van donkies. Dit beslaan net 160 bladsye en bevat talle fotos en diagramme. n Bygewerkte weergawe op CD (saam met PowerPointaanbiedings oor die gebruik van donkies) is ook beskikbaar. Dit is teen R100 verkrygbaar by Donkey Power BK. Kontak Peta by 083 817 6047 / 083 686 7539 of e-pos asstute@lantic.net. Care and Use of Working Donkeys, n opvoedkundige boekie, is op die webtuiste van die DLBV, www.daff.gov.za verkrygbaar. Volg die kieslysopsies Publications en Info Paks. Vind Animal traction: care and use of working donkeys op die lys. Hierdie publikasie kan ook by die Hulpbronsentrom (012 319 7141) of van die Nasionale Raad van DBVs (NDBV) by 011 907 3590 verkry word. n Hersiene weergawe is ook elektronies verkrygbaar by asstute@lantic.net. Daar is verskeie dokumente beskikbaar op www.atnesa.org (gebruik die kieslysopsie Documents by country and region). Suid-Afrikaanse titels sluit in Profitability of using animal traction under small holder farming conditions in Eastern Cape, South Africa (T.E. Simalenga, A. Belete, N.A. Mseleni & L.L. Jongisa), Extension methods for improving the welfare of traction animals (Cheryl M.E. McCrindle & Limakatso E. Moorosi), Response to demand: meeting farmers need for donkeys in southern Africa (Peta A. Jones), Animal traction in South Africa: overview of the key issues (Paul Starkey, Funiwe Jaiyesimi-Njobe & Dirk Hanekom), en so meer. Ander werke sluit die volgende in: ., 1998. Donkeys. London: Macmillan ISBN 0 Fielding, D., & Krause P 33-62750-4 Hutchins, B., Hutchins P . & Patton L., 1999. The definitive donkey (2nd edn). Texas: Hee-Haw Book Service. ISBN 0-9659312-0-X James, M. & Jones, P ., 2007. Care and use of working donkeys. Fort Hare: South African Network for Animal Traction and National Council of SPCAs. (Beskikbaar in pdf-formaat). Svendsen, E.D., Duncan J. and Hadrill D. (eds), 2008. The professional handbook of the donkey. Yatesbury, UK: Whittet Books. ISBN 13 9781-873580-68-4 Tensy anders vermeld, kom die inligting in hierdie hoofstuk van dr. Peta Jones. Kontak haar by asstute@lantic.net.

Die NDBV verskaf opleiding en toerusting aan donkie-eienaars deur die hele Suid-Afrika. Ou, verslete, ongeskikte en stukkende Hulle help plaaslike gemeenskappe tooms en tuie word verwyder en met toerusting en donkiesorg ten deur goed passende en geskikte einde donkiegebaseerde toerisme toerusting vervang. aan te moedig. Indien die situasie dit vereis, word Donkey Power Facilitation and plaaslike veeartse/staatsveeartse Consultancy gevra om hingste te kastreer, Dr. Peta Jones Tel: 083 817 6047 / 083 686 7539 dikwels op koste van die NDBV. Sulke uitreikprogramme word asstute@lantic.net in behoeftige landelike gebiede waar hulpbronne Raad oor die bestuur van donkies aangebied en die maak van toerusting vir plaaslik onverkrygbaar is of hulle, asook deelnemende opleiding eienaars nie die fondse daarvoor vir eienaars, hanteerders en het nie, selfs al is dit beskikbaar. voorligtingswerkers word verskaf. South African Network for Eseltjiesrus Donkey Sanctuary Animal Traction (SANAT) Dr. Bruce Joubert Tel: 023 625 1593 Tel: 040 602 2125 / 082 200 1234 www.donkeysanctuary.co.za AJoubert@ufh.ac.za Die visie van die toevlugsoord is www.sanat.org.za om die welstand van alle donkies te bevorder en om permanente sorg Hierdie groep organiseer en skuiling te bied vir mishandelde, vergaderings en hou n gids by van verwaarloosde en ou donkies in die belanghebbendes in Suid-Afrika wat Wes-Kaap. met trekdiere, insluitende donkies, gemoeid is. LNR Instituut vir Landbouingenieurswese Universiteit Stellenbosch Tel: 012 842 4000 Departement Bewaringsekologie SimalengaT@arc.agric.za en Entomologie stoltzg@arc.agric.za Dr. S. Matthee Tel: 021 808 4777 LNR-Instituut vir smatthee@sun.ac.za Diereproduksie Rain Gerhard Navorsing is oor inwendige Tel: 012 672 9111 / 9086 parasiete (wurms) by donkies en nhavenga@arc.agric.za die bestryding daarvan gedoen. Madzivhandila-Landboukollege Tel: 015 962 7200 The Donkey Trail Tel: 083 628 9394 www.donkeytrail.com

Makana and Ndlambe Donkey Equine & Livestock Association Universal Wellbeing sien Wheel Alexis Olds 084 511 3900 and Water alexisolds22@gmail.com

573

2. Rasse van inheemse en plaaslik verbeterde vee

lewende hawe
Inheemse rasse
1. Oorsig
Suid-Afrika het n verskeidenheid geneties uiteenlopende veerasse wat n belangrike rol in die sosiale, kulturele en ekonomiese geskiedenis van die land gespeel het. Hieronder tel bees-, skaap-, bok-, vark-, hoender- en perdrasse wat oor die eeue heen by n verskeidenheid van natuurlike en sosiokulturele omgewings aangepas het. Bokke en skape is ongeveer 200 nC ingebring en onlangse bewyse dui daarop dat die Sanga-beesrasse van Suidelike Afrika van die Bos primiginius (die oeros), gedurende n natter periode in die gebied waar die Saharawoestyn nou is, afkomstig is. Verspreiding met meer nomadiese eienaars het die beeste na die suidelike deel van die kontinent gebring, waar hulle ongeveer 200 tot 700 jaar gelede op die noordelike grense van Suid-Afrika aangekom het. Die oorsprong van hoender- en varkrasse is onduideliker. Dit is moontlik dat hulle gedurende die 16de en 17de eeu deur Europese koloniste (in plaas van vroe nomades) ingevoer is. As gevolg van kruisteelt en die vervanging met ingevoerde rasse wat deur Europese koloniste na die land gebring is, is die getalle inheemse rasse in Suidelike Afrika aan die afneem teen n onrusbarende tempo.

Inheemse rasse het hul aanpassingseienskappe behou en in hul natuurlike omgewing kan hulle hitte, droogte, en n verskeidenheid parasiete en siektes wat deur bosluise oorgedra word, weerstaan. In tradisionele, ekstensiewe stelsels word beeste gebruik vir vleis, melk, die produksie van beesvelle, as n vorm van sekuriteit, vir godsdienstige seremonies, en as brandstof en vloerbedekking. Skape en bokke word hoofsaaklik vir vleis gebruik. Anders as Europese rasse, word inheemse rasse nie hoofsaaklik vir wolproduksie gebruik nie, omdat hulle pels in plaas van wol het. Skape en bokke word as n vorm van sekuriteit gebruik. Volbloed inheemse varkrasse word toenemend skaars as gevolg van kruisteelt met gekommersialiseerde bloedlyne; dieselfde geld vir hoenderrasse. Albei spesies het die potensiaal om vir kommersile produksie benut te word, maar slegs baie beperkte navorsing is al hieroor gedoen en die moontlikhede moet nog verken word. Die volgende is inheemse en plaaslik ontwikkelde rasse: Beeste Afrikaner, Bonsmara, Drakensberger, Hugenoot, Nguni (Venda-, Pedi-, Royla- Nguni-, Tswana- en Shangaanekotipes), Sanganer en Tuli Kolbroek, Windsnyer Afrino, Damara, Dohne Merino, Dormer, Dorper, Izimvu (Zulu), Namakwa Afrikaner, Pedi, Persiese (Swartkop of Rooikop), Ronderrib Afrikaner (Gladde- of Blinkhaar), Ronderrib Afrikaner (Steekhaar), Suid-Afrikaanse Vleismerino, Gevlekte Persiese (Swart of Rooi), Vandor, Van Rooy en Zulu Veredelde Boerbok, Kalahari Rooi, Savanna Bok, Onverdeelde veldbok Boschvelder, Naked Neck, Ovambo, Potchefstroom Koekoeks, Venda Basotho-ponie, Kaapse Boerperd, Nooitgedachter, Suid-Afrikaanse Boerperd Namib-perd,

Varke Skape

Bokke Pluimvee Perde

Die waarde van inheemse vee

Gedurende hul uitgerekte reis vanaf die noorde van die kontinent het die vee by n verskeidenheid biome aangepas. Die meeste van die gebiede het periodieke en seisoenale droogtes, voedingstekorte, en n verskeidenheid parasiete en siektes gehad. Aanpassing by hierdie omstandighede het hierdie diere taai gemaak en hulle het goed by die fel Suid-Afrikaanse omgewing aangepas, waar hulle sonder addisionele voer of medikasie kan oorleef. Dit maak hulle n lewensvatbare alternatief vir die ingevoerde rasse wat nie hierdie aanpassingseienskappe het nie. Daarbenewens toon parasiete en siektes toenemend weerstand teen medisyne, wat die natuurlike weerstand van inheemse rasse nog waardevoller maak.

Nog n plaaslik ontwikkelde ras is die Suid-Afrikaanse Swart Volstruis.

3. Plaaslike sakeomgewing
Wreldwye kommer oor die verlies aan diversiteit in genetiese hulpbronne vir plaasdiere, tesame met die toenemende bewustheid van die ware waarde van aangepaste rasse wat minimum sorg vereis vir volhoubare dierelandbou en wat van natuurlike plantegroei leef, het gelei tot die ontstaan van n wreldmark vir hierdie rasse. Die internasionale gewildheid van die SuidAfrikaanse Boerbok, Dorperskaap en Bonsmarabeeste is tipiese voorbeelde van hierdie neiging. Nog n opmerklike voorbeeld van n inheemse ras wat misgekyk is, en wat getoon het dat dit onder moderne produksiemetodes gelyk is aan die beste, is die Nguni-ras in Suid-Afrika. Daar l enorme potensiaal in die ontwikkeling van veeprodukte. Voorbeelde hiervan is die aantreklike patroonvel van Ngunibeeste, die fyn handskoenleer van die inheemse skaap- en bokrasse, en die organiese vleisprodukte wat onder verskillende handelsname bemark word. Selfs die nederige Kolbroekvark wat in landelike gebiede voorkom, het potensiaal vir die produksie van varkvet en vleis in n land wat n netto-invoerder van varkvet is. Innoverende bemarking en die ondersoek van nismarkte ontwikkel hierdie potensiaal. Hierdie hulp word vanaf die regering en/of bedryf benodig. Produkte van inheemse rasse sal ook arm gemeenskappe in staat stel om n gaping in die mark te ontgin.

Die persepsieprobleem
Die kleiner liggaamsbou en afwesigheid van eenvormige kleur in inheemse rasse het die koloniale setlaars in Suid-Afrika laat glo dat inheemse rasse minderwaardig aan Europese rasse is. Onlangse wetenskaplike evaluasies van inheemse vee het getoon dat, in plaas daarvan dat hulle minderwaardig is, die diere meer as die eksotiese rasse produseer in die lae onderhoudstoestande wat tipies in die randgebiede van die land voorkom.

Bewaring deur benutting

Bewaring was nog nooit effektief waar inwoners honger ly nie. In Afrika het dit geblyk dat dit moeilik is om die tradisionele praktyk te gebruik om klein kernkuddes en -troppe te beskerm ten einde volbloed inheemse veerasse in stand te hou. Onlangs is hierdie benadering vervang deur die kommersialisering van inheemse rasse en die bemarking van hul produkte (soos velle en vleis) in nismarkte. In Suid-Afrika blyk dit dat hierdie strategie suksesvol is met rasse soos Nguni-, Afrikaner- en Drakensbergerbeeste; die Dorperskaap en die Boerbok. Die skep van markte en die ontwikkeling van produkte vir inheemse vee het die potensiaal om in die toekoms vinnig uit te brei.

574

Die kweek van openbare bewustheid is van kritieke belang in enige bestuursplan vir die benutting van inheemse veerasse. Die rasse is nuttig en lewer n waardevolle bydrae tot die biodiversiteit van die land. Die Nguni vee-ontwikkelingsprojek word as n sukses beskou in die sewe provinsies waar dit uitgevoer word. In elk van die provinsies werk die departement van landbou saam met n universiteit wat bestuur voorsien, die administratiewe werk hanteer en tegniese ondersteuning bied. Om te kwalifiseer vir die projek moet boere voldoende land tot hul beskikking h om die getal vee te kan akkommodeer teen aanbevole syfers en moet voldoen aan die projek se rels insluitende die versekering dat lewende hawe daagliks in n beheerde omgewing bestuur en gekontroleer word. Die Industrial Development Corporation (IDC) is die ander groot vennoot in die projek.

Universiteit Stellenbosch Departement Veekundige Wetenskappe Tel: 021 808 4916 kdzama@sun.ac.za www.sun.ac.za/animal Universiteit van die Vrystaat www.ufs.ac.za Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Prof. H.O. de Waal 051 401 2210 Mnr. Willie Combrinck 051 401 2382 www.ufs.ac.za/animal Paradys proefplaas Tel: 051 443 9011

Departement Dierkunde en Entomologie Prof. J.G. van As 051 401 2427 Prof. S. Louw 051 401 9219 Universiteit van Zululand Departement Landbou Tel: 035 902 6649 www.uzulu.ac.za Besonderhede oor die volgende telersverenigings is in die hoofstuk oor diereverbetering en telers beskikbaar. Afrikaner, Bonsmara, Drakensberger, Nguni en Tuli beeste Afrino, Damara, Dohn, Dormer, Dorper, Vandor en Van Rooy skape skape Kalahari Rooi, Namaqua Afrikaner , Boerbok, Savanna Bok en Pedi bokke

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Diereproduksie Tel: 012 319 7662 / 7493 www.daff.gov.za Nasionale Kordineerder van Genetiese Hulpbronne vir Plaasdiere Tel: 012 319 7448 keithr@daff.gov.za Registrateur Tel: 012 319 7424/34 Direktoraat Genetiese Hulpbronbestuur Tel: 012 319 6024 Die opname oor genetiese hulbronne vir plaasdiere (FAnGR) in Suid-Afrika word uitgevoer deur die Direktoraat, Genetiese Hulpbronbestuur. FAnGR is deel van die VN se voedsel en landboukundige wreldopname vir die bestuur van FAnGR.

6. Publikasies en webtuistes
Kry die aantekeninge op www.indigenousbreeds.co.za. Landrace breeds: South Africas Indigenous and Locally Developed Farm Animals. Saamgestel en geredigeer deur K. Ramsay, L. Harris & A. Kotz. Uitgewer: Farm Animal Conservation Trust (ISBN 0-62025493-9). Hierdie publikasie kombineer inligting oor die oorsprong van rasse, algemene beskrywings, uitnemende kwaliteite en prestasiedata. Skakel 012 529 8463, e-pos heleen.els@up.ac.za. The Indigenous Sheep and Goat Breeds of South Africa. deur Quentin Campbell. Uitgewer: Dreyer Printers and Publishers. Beskikbaar by die Landbounavorsingsraad (LNR) by Irene. Commercialisation of indigenous goat production and products in South Africa. Geredigeer deur M. Roets. Uitgegee deur die Advisory Bureau for Development (Edms.) Bpk. Field Guide of South African Farm Animal Genetic Resources. n Veldgids wat n opsomming van bestaande inheemse vee bevat. Eksotiese rasse wat die mees opmerklike invloed op landrasse het, is ingesluit om met die identifisering van kruisdiere te help. Nege bees-, 13 skaap-, vier bok-, twee vark-, vyf hoender- en vyf perderasse word gelys; tesame met hul bekende vareteite en ekotipes. Kontak die LNR (Irene) by 012 672 9030. The Story of the African Dog University of KwaZulu-Natal Press ISBN 1-86914-024-9. Ongeveer 1000 van die 6400 erkende rasse van plaasdiere wreldwyd het gedurende die afgelope 100 jaar uitgesterf, en 300 hiervan tydens die afgelope twee dekades of so!! Die Voedsel- en LandbouOrganisasie waarsku dat nog 2000 rasse se voortbestaan op die spel is indien maatrels vir hul bewaring nie geneem word nie. Gaan in op die databasis: Domesticated Animal Diversity Information System http:// dad.fao.org. Inheemse rasse, plaaslike gemeenskappe. www.mamud.com/ indigenous_breeds.htm Veerasse www.ansi.okstate.edu/breeds RBI (Rare Breeds International) www.rarebreedsinternational.org Bronne vir hierdie hoofstuk: Keith Ramsay (DLBV) en Jenny Bester (voorheen van die LNR)

5. Belanghebbendes
Africanis-vereniging van Suidelike Afrika Tel: 033 343 2699 www.africanis.co.za/africanissociety.htm PELUM Suid-Afrika Michael Malinga 072 561 9239 www.pelumrd.org

Die PELUM-vereniging is n streeksnetwerk van meer as 200 Africanis is n oorkoepelende burgerlikeverenigingorganisasies in naam vir die inheemse sub- Oos-, Sentraal- en Suidelike Afrika. ekwatoriale Afrika-honde. Sciowave Die Farm Animal Conservation Jan Grobbelaar 084 567 8975 Trust (FACT) soek Suid-Afrikaanse jan@reveal.co.za Vereniging van Veekunde SA Stamboek en DiereverbeGrootfontein Landbouteringsvereniging ontwikkelingsinstituut Tel: 051 410 0900 Tel: 049 842 1113 www.studbook.co.za http://gadi.agric.za Dit is deur die toedoen van Landbank Stamboek dat inheemse rasse Tel: 012 686 0500 soos die Nguni geregistreer en www.landbank.co.za gekommersialiseer is. n Vennoot, in samewerking met die Universiteit van Zululand, in die inheemse skaapaantelingsprojek in KwaZulu-Natal. Suid-Afrikaanse Vereniging van Veekunde (SASAS) Dierebelange-groep van ontwikkelende gebiede Tel: 012 529 8463 Die Landbounavorsingsraad heleen.els@up.ac.za (LNR) by Irene is al vir jare by www.sasas.co.za inheemse en plaaslik ontwikkelde rasse betrokke. Universiteit van Fort Hare Dr. Voster Muchenje Dr. M. Scholtz (Nguni- Tel: 040 602 2059 beesspesialis) Tel: 012 672 vmuchenje@ufh.ac.za 9119 gscholtz@arc.agric.za www.ufh.ac.za Kruger (Kleinvee Leon spesialis) Tel: 012 672 9169 Navorsingsresultate oor Ngunibeetse is wreldwyd gepubliseer. lkruger@arc.agric.za

575

lewende hawe
Konyne
Raadpleeg die hoofstuk oor die produksie van spesialiteitsvesels vir inligting oor die aanhou van konyne vir hulle wol.

2. Die produkte waarvoor geboer word. 3. Die beskikbaarheid van die vereiste insette.

a. Die aard van die konyn

Ho reproduktiewe vermo en gepaardgaande ho vrektesyfer. Goeie bewerkingsverhouding. Vleis laag in liggaamsvet. Raak gou volgroeid. Senuweeagtige klein nagsoogdier waarop rotte, roofvols, muishonde, honde, katte en slange jag maak. Bang vir skielike bewegings en klanke en raak maklik paniekerig. Die bakteriese prosesse in die agterderm stel die konyn in staat om plantruvoer maklik in vleis om te sit en die diere benodig gevolglik vrylik beskikbare vars water. Sensitief vir skielike veranderings in die dieet. Betreklike groot dermkanaal noodsaak ho deurvoer van skoon ruvoer en genoeg beweging om die derm uit te rek en gas wat opbou, uit te dryf. Gevoelig vir skielike veranderings in temperatuur en temperatuuruiterstes, veral hitte, en vir trekke en vogtigheid. Vatbaar vir n aantal aansteeklike siektes en parasiete, veral wanneer die dier stres ervaar. (Die invoer van lewendige konyne word dikwels beperk, soos tans die geval is.) Mannetjies raak toenemend territoriaal aggressief namate hulle volwasse word. Hulle urineer dan op ander konyne en val ander mannetjies met geweld aan. Die hele dier kan in produkte omgesit word.

1. Oorsig
n Betreklik klein area word benodig vir n ekonomiese eenheid. n Kleinhoewe of selfs n redelike groot erf in die stad (indien die regulasies dit toelaat) sal geskik wees. Konyne vergelyk goed met ander diere in hulle vermo om groentevoer in vleis om te sit. Konyne het slegs 3,5kg groentevoer nodig om 1kg lewende massa vleis te lewer. Die reproduksiepotensiaal van die wyfie is merkwaardig indien in ag geneem word dat n enkele wyfie in n kommersile kudde tot 40 kleintjies voortbring, wat beteken dat een 3kg-dier jaarliks tot 40kg vleis kan lewer. Sommige rasse, soos die Chinchilla- en Rex-konyne, word vir sowel hulle vleis as pelse aangehou, terwyl die New Zealand White en Kaliforniese konyn uitsluitlik vir vleisproduksie aangehou word. Angorakonyne (sien die hoofstuk oor spesialiteitsveselproduksie) word uitsluitlik vir hulle wol aangehou. In Suid-Afrika is daar beperkte kommersile belangstelling om navorsing en ontwikkeling oor die gesondheid van konyne te bevorder en waar kundigheid wel bestaan, is dit dikwels moeilik om toegang te verkry wanneer dit benodig word. Probleme met betrekking tot lisensiring en die koste daaraan verbonde verhoed dat toegang tot die kundigheid wat op massaproduksie van toepassing is van die buiteland verkry kan word.

b. Produkte
Vleis, pels, wol (plus al die waardetoegevoegde omsettings en verwerkte derivate). Om vir vleis te boer beteken dat die konyne geslag moet word, wat nie nodig is wanneer vir wol geboer word nie. Die produksie en bemarking van wol en wolprodukte vereis egter n reeks vaardighede, bestuurstegnieke en markte wat beduidend verskil van di wat op die teling van slagdiere van toepassing is, en verg spesifieke aandag. Om vir pelse (en bepaalde vleisprodukte) van ho gehalte te boer, vereis dat diere twee of meer maal langer gehuisves word as wat die geval is vir karkasse wat vir die braaikonynmarkte bestem is. Die vereiste behuisingsinfrastruktuur word langer beset en n kostedoeltreffende looimetode of -gerief word benodig. Die verbruikersweerstand teenoor konynkarkasse in Suid-Afrika (dit word met troeteldiere of taboes geassosieer) kan oor die algemeen uitgeskakel word deur porsies, pasteie, patees, ensovoorts aan te bied.

2. Plaaslike sakeomgewing
Pelse Die mark vir pels fluktueer en telers moet moontlik hulle eie markte vind. Teling vir pelse hou ook bykomende onkoste in, aangesien diere tot n die primre haarkleed gewissel is, aangehou moet word. Die verwerking van pelse deur die produsent self kan ook groot onkoste meebring. Vleisproduksie Met n noukeurig uitgewerkte teelprogram kan topproduksie bereik word. Die ekonomies produktiewe lewe van n wyfiekonyn is ongeveer 24 tot 36 maande. Konyne is gewoonlik op 11 weke met n massa van 2,3kg tot 2,5kg gereed vir die mark. Die wet vereis dat die konyne by n goedgekeurde abattoir, hetsy die produsent se eie of n bestaande abattoir, geslag word. n Elf-week-oue konyn behoort ongeveer 54% vleis te lewer. Konyne kan word as troeteldiere, vir hul vleis, hul pelse of om Angorawol te produseer, aangehou. In Suid-Afrika word kommersile konynboerdery ietwat afgeskeep.

c. Beskikbaarheid van vereiste insette

Kies die regte konyn Moets: Koop gesonde konyne met helder o, dro neuse en skoon ore en pote. Die konyn se pels moet glad en skoon wees en die tande netjies langs mekaar. Dit is die beste om teeldiere van ongeveer ses maande oud te koop en om hulle elke drie jaar te vervang. Kies konyne van ouers met n goeie teelrekord. n Wyfie wat nie goed presteer nie, sal ook n swak nageslag h. Moenies: Moenie n volwasse wyfie koop nie, omdat dit nie altyd moontlik is om te s hoe oud sy is nie. Sy kon al die einde van haar reproduktiewe lewe bereik het en sal dan van geen nut wees vir teling nie. Lang toonnaels is n teken dat die konyn ouer is. Huisvesting Konyne het baie eenvoudige huisvesting nodig. Of n mens een konyn as n troeteldier aanhou of op n groter skaal met n hele trop konyne boer, kan hulle in hokke van maasdraad of afvalhout aangehou word. By kommersile ondernemings kan duursame hokke van ho gehalte gebou word.

3. Konynboerdery
Daar is nie een boerderymetode wat algemeen vir suksesvolle konynboerdery aanbeveel kan word nie. Die keuse van enige mengsel van praktyke en metodes moet op die oorweging van n reeks maatstawwe wat drie basiese determinante insluit, berus: 1. Die aard en behoeftes van die konyn en die soorte stres wat dit beleef.

576

Afsonderlike hokke moet minstens 50cm x 60cm x 30cm wees vir n konyn van 4kg. (Konyne hoef nie in skure of geboue aangehou te word nie.) Konyne verkies koeler temperature en vind 16C gerieflik. Hulle moet teen direkte sonlig, wind en ren beskut word. Die hok moet n vloer van maasdraad h met gate wat groot genoeg is vir die mis om deur te val maar nie so groot dat die konyne se pote daarin vassit nie. Die mis kan as misstof in groente- en blomtuine gebruik word. Die hok moet nie n grondvloer h nie omdat die konyne n tonnel na buite sal grawe. As n houtraam gebruik word, moet die draadmaas aan die binnekant daarvan geplaas word om te keer dat die konyne daardeur knaag. Die moeder het egter n neskas nodig om haar kleintjies warm te hou. Die kas moet ongeveer 38cm x 25cm x 25cm groot wees. Maak die hok gereeld skoon en hou dit droog om siektes te voorkom. Beskerm die hok teen die son, wind en ren. Dit is nie nodig om die hokke in geboue soos skure te plaas om die konyne teen koue te beskerm nie, aangesien hulle koue beter as hitte kan verduur. Konyne het baie vars lug nodig en daarom moet hulle hokke goed geventileer wees. Die hokke moet op n stil plek buite bereik van honde, katte en rotte geplaas word. Voeding Moets: Voer u konyne lusern, gras, groen mielies, blare, wortels, rape, blaarslaai, mieliemeel, pap, brood, stampmielies, onkruid en blare van vrugtebome (konyne sal byna alles vreet wat in die grond groei). Die meeste konyntelers voer hulle konyne ook met kommersieel vervaardigde konynkorrels. Dit bevat die meeste van die voedingstowwe en vitamiene wat konyne nodig het om gesond te bly. Met korrels is daar ook minder vermorsing en dit veroorsaak nie soveel gemors as groenteblare nie. Hooi van ho gehalte word benewens korrels aanbeveel, en die konyne kan aanvullend met verskillende groente of vrugte getrakteer word. Gee die konyne vroeg in die oggend en laat in die namiddag kos. Die grootste hoeveelheid kos moet verkieslik laat in die namiddag gegee word. n Mens kan self groengoed vir konynkos kweek. Moenies: Moet nooit u konyne aartappel-, tamatie- en rabarberblare voer nie. Dit is giftig vir hulle. Moet nooit u konyne sonder water laat nie. Konyne moet altyd skoon water h. Moenie u konyne se dieet skielik verander nie. Moenie u konyne groenvoer gee wat warm geword het, voedsel wat met gifstowwe gespuit is, voedsel wat bederf is of hooi wat gemuf het nie. Teling Konynwyfies is gereed vir teling wanneer hulle vier tot ses maande oud is en mannetjies wanneer hulle vyf tot ses maande oud is. Hou die mannetjieskonyn in n aparte hok aan. Plaas die wyfie altyd in die mannetjie se hok. As die paring geslaag het, sal die mannetjie omrol. As die wyfie nie gereed is vir paring nie, sal sy probeer weghardloop. As die konyne nie paar nie, kan die wyfie vir die volgende vyf tot ses dae by die mannetjie geplaas word. Die wyfie is meer vrugbaar gedurende die lente, somer en vroe herfs. Teling gedurende die wintermaande word nie aanbeveel nie aangesien dit te koud is. Die konyn is ongeveer n maand lank dragtig. Geboorte Ongeveer 30 dae na paring sal die konyn kleintjies kry. Ongeveer 25 tot 28 dae n paring kan sagte, dro gras vir die wyfie in n skoon, dro neskas geplaas word. Die wyfie sal van haar eie pels by die gras voeg om die neskas haar eie te maak. Bly van die hok af weg totdat die kleintjies gebore is.

Die kleintjies word gewoonlik vroeg in die oggend gebore. Ondersoek die kleintjies versigtig om te bepaal of hulle lewe en gesond is. Verwyder dooie kleintjies dadelik. Die kleintjies moet teenaan mekaar in die neskas l. Sorg dat die kleintjies almal soog en goed gevoed is. As die wyfie te veel kleintjies het, kan sy hulle moontlik nie almal voed nie. n Mens kan dan n paar van die kleintjies vir n ander wyfie gee wat net n paar kleintjies het, mits die kleintjies ewe oud is. Spening Die klein konyntjies kan gespeen word as hulle 30 tot 35 dae oud is. Op hierdie stadium kan hulle van hulle moeder af weggeneem word. Plaas die jong wyfies en mannetjies in aparte hokke. Na gelang van die voedings- en bestuursvlak kan die wyfie tussen twee tot drie dae en een maand nadat sy geboorte geskenk het, weer paar. Jong konyne is gewoonlik op drie tot vier maande groot genoeg om geet of verkoop te word. As n mens hulle langer aanhou, eet hulle baie meer en begin die mannetjies baklei.

4. Belanghebbendes
Coniglio Rabbit Meat Farm Tel: 021 801 3663/4/5 www.coniglio.co.za Danie Janse van Rensburg Tel: 072 798 2802 n Voormalige konynboer John F Marshall Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Konynhokke en -toebehore Karoline Steenekamp Tel: 021 788 1111 / 082 867 9139 karoline@telkomsa.net

Ferdi Eichstadt is tans betrokke by konynprojekte. Bel hom by 072 Skoubeoordelaar en konynkenner 198 9199 / 072 405 2180 Natal Rabbit Club Heather Heron Gatabi Rabbitry Tel: 031 464 3823 Gavin 082 554 9412 Tamara 083 444 4830 Schmidt Seeds & Feeds tplasser@telkomsa.net Tel: 011 838 4774/5 www.ssfs.co.za Greener Pastures Tel: 082 454 6889 / 082 928 1882 Volledige reeks konynvoer www.rabbits.co.za Lewendige en potklaarkonyne, Sigrid Lemmer is n konynboer. konyntoerusting , opleiding om hoe Kontak hom by 082 735 3821. n konynbedryf te begin.

5. Publikasies en webtuistes
Kejefa Knowledge Works voorsien n 256-bladsypublikasie, volledig met fotos, genaamd Raising Rabbits. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. Die volgende inligtingspakke is onder die publikasiesopsie by www. daff.gov.za beskikbaar: Rabbits: Keeping Rabbits en Rabbit recipes. Hardekopie kan verkry word deur 012 319 7141 te skakel. Besoek www.agis.agris.za/efarmer vir inligting oor die aanhou van konyne. Fotos van die verskillende soorte konyne is by www.dwarfrabbits. co.za beskikbaar. Die artikel, The Ndekero Rabbit Keeping Challenge, verskyn in die Timbuktu Chronicles (besoek http://timbuktuchronicles.blogspot.com). Die projekidee is in n klein dorpie, Ndekero, in Kenia gemplementeer en sal elke maand 100kg konynvleis produseer en deeltydse, inkomstegeleenthede vir verskeie ouers in die gemeenskap skep. Bronne: Karoline Steenekamp, Tjaart Steenekamp, Rabbits: keeping rabbits, n brosjure wat deur die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye gepubliseer is (kyk opskrif 5). Ons bedank Karline Steenekamp vir haar ondersteuning met di hoofstuk.

577

5. Verenigings wat betrokke is

lewende hawe
Perde die perdebedryf
1. Oorsig
In Suid-Afrika word perde in n wye reeks aktiwiteite gebruik. Hulle word baie effektief in armer gemeenskappe gebruik as trekdiere, vir algemene vervoer, en as n vinnige manier om vee in afgele en landelike gebiede (waar gemotoriseerde voertuie ontoereikend en onbeskikbaar is) op te spoor. Perde word ook op groot skaal gebruik in sport en ontspanning, en in sommige gevalle word hulle beskou as kampioen atlete wat groot kommersile waarde kan h.
Bron: Otto Koekemoer, LNR-OVI

SA Stamboek- en Diereverbeteringsvereniging Tel: 051 410 0900 www.studbook.co.za Raadpleeg die hoofstuk oor diereverbetering en telers vir die kontakbesonderhede van die volgende instansies: Appaloosa Telersvereniging van SA Arabierperd-vereniging van SA Friesperd Telersvereniging van SA Kaapse Boerperdtelersvereniging van SA Lipizzaner-vereniging van SA Nooitgedacht Perdetelersvereniging Percheron Perdetelersvereniging van SA Saalperd-telersvereniging van SA SA Boerperd Telersvereniging SA Hackney Perdetelersvereniging SA Hackney Ponietelersvereniging SA Miniatuurperdetelersvereniging SA Paint and Pinto Club SA Quarter Horse Association SA Sportperdfederasie SA Vlaamperdetelersvereniging SA Warmblood Horse Society Standardbred Breeders Association of SA Volbloedtelersvereniging van SA Trotteurs Francais Breeders Association of SA Welsh Pony and Cob Society of SA South African National Equestrian Federation (SANEF) Tel: 011 468 3236/7 www.horsesport.org.za Sanef is die oorkoepelende liggaam vir die volgende provinsiale liggame: Oos-Kaapse Perdevereniging Tel: 041 372 2086 www.echs.co.za KwaZulu-Natalse Perdevereniging Tel: 031 768 1220 www.kznhs.co.za

2. Internasionale sakeomgewing
Kenilworth-kwarantynstasie Tel: 021 761 8338 Faks: 086 514 4537 quarantine@telkomsa.net www.racingsouthafrica.com Staatsveearts Dr. Gary Buhrmann Tel: 021 808 5026 / 083 642 0602 Faks: 021 808 5125 garyb@elsenburg.com

Afrika-perdesiekte (AHS) is n aanmeldbare siekte in Suid-Afrika alle verdagte gevalle moet aan die staatsveearts gerapporteer word. Gevalle moet bevestig word by die Office International des Epizooties (OIE)verwysingsentrum vir Afrika-perdesiekte by die LNR-OVI. Lidlande moet die voorkoms van die siekte by die OIE-hoofkwartier rapporteer. besoek www.oie.int en www.africanhorsesickness.co.za vir meer inligting. Die Suid-Afrikaanse Uitvoerprotokol, 97/10/EC, is in 1997 deur die Europese Unie bekragtig. Op grond van regionalisme word Suid-Afrika slegs toegelaat om uit te voer vanaf die streek wat vry is van Afrika-perdesiekte (AHS), en dit is die Wes-Kaap. Kry pre-export quarantine by www. racingsouthafrica.com. Vir meer oor die internasionale besigheidsomgewing: Klik op van die ander opsies by www.racingsouthafrica.com. Federation Equestre Internationale (FEI) besoek www.horsesport. org International Equine Body Worker Association (IEBWA) www. iebwa.com

Vrystaatse en Noord-Kaapse Perdevereniging Mpumalanga Perdevereniging Tel/faks: 018 468 1353 Tel: 082 553 7426 www.fsnc.co.za www.mphs.co.za Perdevereniging van Gauteng waarby ingelyf is Limpopo en Noordwes Tel: 011 702 1657-9 www.ghsinfo.co.za Westelike Provinsie Perdevereniging Tel: 021 531 7971 www.wphs.co.za

3. Nuwe toetreders
Die Ruiterontwikkelingskema (EDS) Tel: 011 702 1657 admin@ghsinfo.co.za Die hoofdoel van die skema is om voorheen benadeelde ruiters wat potensiaal, natuurlike talent en empatie met perde het en alreeds begin ry het te identifiseer en hulle deur die grade te neem sodat hulle in die toekoms op die hoogste rang kan meeding. Daar word na hul spesifieke behoeftes gekyk en borgskap (in die geval van kinderruiters, n weldoener) kan gevind word.

SANEF hou toesig oor die volgende dissiplines: dressuur, dryfkuns, ruiterkuns, driefase-kompetisie, vertoonkuns, kunsruitery en skouspring. Dit formuleer die rels en praktykkodes vir deelnemers en beamptes in SuidAfrika. SANEF val op sy beurt onder die Federation Equestre Internationale (FEI) besoek www.horsesport.org wat die sport internasionaal beheer. Die meeste van die volgende liggame en groepe is by SANEF geaffilieer: Die Polocrosse-vereniging van Suid-Afrika www.polocrosse. co.za het nuttige wenke oor Polocrosse wreldwyd. Die Wedrenvereniging Tel: 011 683 3220 www.racingassociation. co.za National Horseracing Authority Tel: 011 683 9283 www. horseracingauthority.co.za South African Farriers Association Tel: 083 268 3961 Soweto Equestrian Centre www.sowetoequestrianfoundation. co.za Die Suid-Afrikaanse Polovereniging Tel: 031 303 3903 Endurance Ride Association of South Africa Tel: 051 448 2428 www.erasa.co.za Suid-Afrikaanse Pensteekvereniging Tel: 023 417 1691 / 076 091 4932 http://satentpegging.com

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Veeartsenykundige Dienste Tel: 012 319 7679 / 7456 sandraDAC@daff.gov.za Direktoraat: Diereproduksie Tel: 012 319 7493 DAP@daff.gov.za

578

South African Equine Veterinary KZN Breeders Association www.kznbreeders.co.za Tel: 087 802 8658 www.saeva.co.za

LNR-Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut (LNR-OVI) Tel: 012 529 8000 / 9111 www.arc.agric.za Navorsing en siektetoesig. Plettenberg Equestrian Academy Tel: 044 532 7590 www.equestrianacademy.co.za REC Ruiterakademie Tel: 072 247 2929 http://academyrec.co.za SANEF-skole http://sanesa.co.za

Die Suid-Afrikaanse Nasionale Perdefederasie (SANEF) Tel: 011 468 3236 www.horsesport.org.za Vind die Education-kieslysopsie. The SA Trotting Academy Tel: 031 314 1680 www.harnessracingsa.co.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Departement Veekunde Tel: 012 382 5332 www.tut.ac.za

Perdesorgeenhede
Lees meer by die Nasionale Perdetrust webtuiste, www.nationalhorsetrust.org.za.

Hoveld Perdesorgeenheid Tel: 016 360 9900 Noodgevalle: 082 921 1644 www.horsecare.org.za Dit is die grootste perdewelsynsorganisasie in die suidelike halfrond en hanteer alle aspekte van perdewelsyn oor n gebied van meer as 4 000 km2 Musina tot Kimberley. Hulle het twee inspekteurs wat voltyds in die townships werk en eienaars opvoed in die versorging van hulle werkperde of donkies. Hulle staan die eienaars ook by in primre sorg inspannery, wondversorging, ontwurming, ensovoorts. Die Oos-Kaapse Perdesorgeenheid wat hoofsaaklik werkperde en donkies in die baie informele nedersettings in die gebied hanteer, is in Port Elizabeth geopen. Kontak Megan Hope by 072 357 2505 of skryf aan haar by mrhope@mweb.co.za. Die volgende is deur die Dierebeskermingsvereniging bestuur: Coastal Horse Care Unit Tel: 031 782 1434 www.coastalhorsecareunit.org.za Wes-Kaapse Perdesorgeenheid Tel: 021 700 4170/3 www.spca-ct.co.za

Universiteit van die Vrystaat Lengau Agri Sentrum Tel: 083 453 9364 Kry provinsiale kontakbesonder- mcvdw@telkomsa.net hede op hierdie webtuiste. Universiteit van Pretoria Fakulteit Veeartsenykunde Suid-Afrikaanse JokkieTel: 012 420 3111 akademie www.up.ac.za Tel: 031 769 1103 www.saja.co.za Satellietkampusse in Kaapstad en Port Elizabeth

7. Ander belanghebbendes
Kry besonderhede van ondernemings wat betrokke is by die perdebedryf by die volgende plekke: www.thehorsedirectory.co.za South Africas leading equine business directory The Horse Junction webtuiste www.horsejunction.co.za is n bymekaarkomplek vir mense wat in perde belangstel. Daar is geklassifiseerde advertensies, naamlyste, n plek om raad te vra, ensovoorts. n Netwerk van perdebedryf-besighede kan besoek word op die webtuiste van Equine South Africa. Besoek www.equinesa.com. Kry die gids oor perde by 0 Kry die gids oor perde by www.horsegrapevine.co.za.

Rehabilitasie en verwaarloosde perde

Karperdbeskermingsvereniging se kliniek en opleidingsentrum (CHPA) Tel: 021 535 3435 http://carthorse.org.za Die afgelope jare het die Karperdbeskermingsvereniging (CHPA) gereelde klinieke gestig en die verkoop van gesubsidieerde voer, die dienste van n hoefsmid en veterinre sorg ingestel. Met 70% van die inkomste wat direk tot die voordeel van die perde, die handhawing van die relevante bepalings van die Wet op die Beskerming van Diere en die opvoeding van perdekar-eienaars aangewend word, het CHPA die toestand en standaard van baie perdekarre wat vandag op ons paaie is, suksesvol verbeter. Nasionale Perdetrust Tel: 011 683 4388/9 www.nationalhorsetrust.org.za n Program wat uniek is aan Suid-Afrika en ontwikkel is om die moontlike verwaarlosing en agteruitgang van volbloedperde n hul loopbane as renperde te verminder

8. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk genoem is. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 vir die volgende publikasies, beskikbaar by Kejafa Knowledge Works: The Complete Equine Veterinary manual Tony Pavord & Marcy Pavord Die SA Boerperd (a full colour Afrikaans publication) Natural Horse Care Pat Coleby Storeys Guide to Raising horses (breeding, care, facilities) Heather Smith Thomas Storeys Guide to training horse (ground work, driving, riding) Heather Smith Thomas Horse Books Unlimited www.equiworksa.co.za/books.php HQ, Panorama Publications (Edms) Bpk. Besoek www.panorama.co.za of skakel 011 468 2090. A Guide to Animal Diseases in South Africa Horses, Donkeys and Mules deur Pamala Oberem. Beskikbaar by Briza Uitgewers. Besoek www.briza.co.za of skakel 012 329 3896. Die argiefartikels beskikbaar by www.farmersweekly.co.za. Animals in Translation Temple Grandin en Catherine Johnson. Bloomsbury. n Kontrolelys om u perd gesond te hou (Verwys na Horse riding and care handbook) www.horsekeeping.com.

6. Opleiding en navorsing
Beaulieu-kollege Tel: 011 468 2114 www.beaulieucollege.co.za Cedara Landboukollege Tel: 033 355 9304/5 Ruitersdiploma, opleiding fasiliteite op die terrein en Die ERC is gestig om wetenskaplike en veeartsenykundige dienste aan die perdewedren- en telersbedryf te verskaf. Die sentrum is by die Universiteit van Pretoria se Fakulteit Veeartsenykunde by Onderstepoort. EquiworkSA Tel: 031 502 4248 / 076 515 1685 www.equiworksa.co.za www.equinology.com Free Form Tel: 011 702 1223 / 082 491 6678 www.horseman.co.za

Damelin Equestrian Academy Tel: 011 948 9801 / 082 871 5467 Perdenavorsingsentrum (ERC) Tel: 012 529 8068 alan.guthrie@up.ac.za

579

lewende hawe
Pluimvee
1. Oorsig
Die pluimvee- en eierbedryf verteenwoordig op bepaalde tye, afhangende van die grootte van die mielie-oes, die grootste landbousektor in die land. Die pluimveebedryf behels drie afsonderlike terreine: Die bedryf vir die voorsiening van dagoudkuikens Die braaihoenderbedryf Die eierbedryf Braaihoenders word vir hul vleis grootgemaak vars, gevries of toegevoegde waarde (bv. hoendervingers, sappige biefstukke of polonie). Lhenne of dubbeldoelhoenders word vir die produksie van eiers aangehou (hulle is ligter as braaihoenders en daarom is dit nie so ekonomies om jong haantjies uit hierdie tweede kategorie soos met braaihoenders die geval is met gebalanseerde voer, wat per sak aangekoop word, vet te voer nie). Die pluimveebedryf verskaf ongeveer 60% van alle diereprodukproteene wat in Suid-Afrika verbruik word. Bykomend tot die belangrikheid as voorsiener van voedsel en die bydrae wat dit tot die land se Bruto Binnelandse Produk lewer, is die Suid-Afrikaanse pluimveebedryf in die formele en informele sektore belangrik vir werkskepping en indiensnemingsgeleenthede. Meer as 80% van die bedryf bestaan uit KMMOs (klein, medium en mikro-ondernemings).

in gradering en verpakking kan nuwe markte vir kleinskaalprodusente, veral op regeringstenders, oopmaak. Koperasiebemarking: Koperasies in swart besit kan in Suid-Afrika die middel tot die penetrering van formele bemarkingskanale wees. Koperasies vir boereprodukte kan groter voorsieningshoeveelhede verseker, n handelsmerk skep en oor genoeg invloed beskik om namens die boere vir beter pryse te onderhandel. Koperasies kan ook markte vir lede soek en met die produksie (gradering en verpakking) en bemarking van produkte behulpsaam wees. Moontlike strategie: 1. Kontraktering: Kleinskaalboere kan kontrakte met prosesserings- of verpakkingsaanlegte of gentegreerde maatskappye sluit om n bepaalde aantal eiers of kuikens per keer te lewer. Dit voorsien n konstante mark vir die kleinskaalboer. 2. Verskaffing aan verbruikers: Verbruikers kan eiers of hoenders by plaasstalletjies koop. Die boer kan n deur-tot-deurverkoopsverteenwoordiger in diens neem om in die township bestellings te neem. 3. Verskaffing aan smouse: Eiers kan op gereelde grondslag aan smouse verkoop word. Aangesien die meeste smouse n vervoerprobleem het, kan die boer hulle tegemoet kom deur die eiers by hul verkooppunte af te lewer. 4. Verskaffing aan die gasvryheidsbedryf: Verskaffing aan hotelle, restaurante, spyseniers, bed-en-ontbyt-plekke, gastehuise en sjebiens in townships. Daar is baie toeriste-inisiatiewe en ontwikkelings in die townships waarvoor daar voorsien kan word. 5. Verskaffing aan koelbewaringsverspreiders in die townships: Sommige entrepreneurs het hulself in townships en ander voormalige swart gebiede gevestig om eiers te versprei. Die konsep is om die produk na die verbruikers toe te bring om vervoerprobleme uit te skakel. Kleinskaalboere kan aan hierdie verspreidingsentra voorsien. 6. Verskaffing deur tenders: Elke jaar word tenders (bv. korrektiewe dienste, hospitale, ens.) vir die verskaffing van hoenders en eiers deur regeringsdepartemente gepubliseer. Kleinskaalboere staan hier n goeie kans omdat die stelsel ontwerp is om voorheen benadeelde individue te bevoordeel, met dien verstande dat hulle aan die vereistes ten opsigte van prys, gehalte en hoeveelheid kan voldoen. 7. Verskaffing aan mynmaatskappye: Myne het kombuise en hospitale wat deur spyseniers bedien word (interne sowel as uitgekontrakteerde dienste). Sommige van hierdie myne word nou deur swart-ekonomiesebemagtigingsgroepe besit wat oorreed kan word om kleinskaalboere te bemagtig. Gaan toepaslike regulasies/regsoorwegings by u plaaslike regering of verenigings wat in hierdie hoofstuk genoem word na voordat u met enige hoender- of pluimvee-onderneming begin.
Bron: Die Agricultural Marketing Extension Training Paper by www.daff.gov.za; www. seda.org.za en die LNR.

2. Plaaslike sakeomgewing
Die jongste South African Poultry Industry Profile en ander inligting op www. sapoultry.co.za verskaf breedvoerige oorsigte oor die toestand van die bedryf en verbandhoudende aangeleenthede. Vind besonderhede oor die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se waardekettingprofiele, statistieke en ekonomiese analise onder die opskrif Webtuistes en publikasies in hierdie boek. Die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) se Baseline Reports dek hoenderproduksie. Hierdie verslae verskyn op www.bfap.co.za. Teken in op die nuusbrief van The Poultry Site, wat nuus, wenke en tegniese inligting bied. Meer inligting is beskikbaar op www.thepoultrysite.com.

3. Inligting vir opkomende boere

Toekomstige markgroei: Die Afrika-bevolking verteenwoordig die beste mark vir opkomende boere. Verspreidingskanale aan lae-inkomstegroepe verbeter tans, maar moet nog verder verbeter. Die verspreiding van eiers aan spaza-winkels in townships en deur-tot-deur-verkope moet bevorder word. Spysenieringsmaatskappye, smouse wat in grootmaat by verskaffer koop, koperasies, kontraktering- en regeringstenders verteenwoordig almal moontlike markte. Baie boere voldoen nie aan die graderingsvereistes soos dit in die wetgewing uiteengesit is nie. Dit is belangrik dat kleinskaalboere die vereiste moet nakom as hulle ander markte wil penetreer. Opleiding

4. Vir die nuwe toetreder

Om geld te maak deur met pluimvee te boer, moet u bereid wees om hard te werk! Hoenders moet elke dag gekontroleer en gevoer word en hulle moet water kry. Indien u met lhoenders boer, moet u gereeld eiers versamel. Vra uself: Wil u eiers of vleis produseer? - Winsgrense op eiers is klein, maar dit kan werk indien u n goeie bemarkingstrategie het. - Een plan is om waarde aan u eiers te gee, deur byvoorbeeld gekookte eiers by n taxi-staanplek te verkoop.

580

- Lhoenders sal bykans elke dag eiers gee en n n jaar kan u hulle verkoop om ander hoenders te kry. - Wat vleis betref, is die drie maniere om te bemark as volg: kontrakboerdery (produseer hoenders vir groot maatskappye), lewendehoender-verkope, en gevriesdehoender-verkope. Indien u laasgenoemde kies, moet u spesiale fasiliteite h, wat meer is as die begroting van die meeste beginners, maar as u n kontrak kan verkry, sal dit die moeite werd wees. Waar is u mark? Wie is die verbruikers? Teen watter prys kan u verkoop en steeds n wins maak? Kan u genoeg produseer om n kontrak te verkry? Wie gaan die onderneming bestuur? Het u al die inligting wat u nodig het? Infrastruktuur: Voldoen die perseel aan u munisipaliteit se soneringspesifikasies? Het u toegang tot vars water en elektrisiteit? Gee u bure om om n hoenderonderneming langs hulle te h? Is daar genoegsame ruimte op die perseel vir toekomstige groei? Verskeie wenke: Maak seker dat alle opleiding wat u ondergaan prakties is. Koop dagoudhoenders (plaas daarvan om hulle te teel) en maak hulle groot om geslag te word. Moet nie u eie hoenders grootmaak as u eiers produseer nie; dit sal goedkoper wees om henne te koop wat amper reg is om eiers te l. Dit is moontlik om dagoudhoenders te teel indien u n groot mark het. Andersins moet u dit liewer in die hande van groot maatskappye laat wat hierin spesialiseer. Groot produsente gebruik spesiaal uitgesoekte rasse om op n groot skaal te produseer, en dit word gedoen in streng beheerde fasiliteite wat miljoene rande kos. Vir kleiner produsente is inheemse rasse (bv. Boschvelder) of oustandaard-rasse soos die Australorp, Potchefstroom Koekoek, Rhode Island Red of New Hampshire baie meer geskik. Hierdie rasse is meer gehard en meer bestand teen siektes. Hulle is ook ideaal vir die informele mark en die lewendehoender-mark. Voer vir u hoenders sal u grootste bedryfskoste wees. As u voer saam met ander boere koop, kan u onderhandel vir n beter prys.
Bronne: Artikels uit die New on the land-afdeling in die April 2011-uitgawe van Farmers Weekly.

Samuel en Zoleka Joka bedryf een van die suksesvolste kleinskaalse braaihoenderbedrywe in Bumbane aan die buitewyke van Keiskammahoek. Hieronder verskyn van die raad wat die Jokas en Ngqokweni, die voorligtingsbeampte, gegee het: Sukses is gekoppel aan die vermo om aanvangskapitaal te bekom en oor die vaardigheid te beskik om braaihoenders suksesvol groot te maak. Die nuwe boer moet toereikende fasiliteite oprig of herstel, toerusting aankoop (bv. verwarmers, self-voerders, drinkpanne, saagsels), voer en kuikens. Dit behels n groot kapitaalbesteding voordat enige wins getoon word. Samuel het die belangrikheid van opleiding beklemtoon. Sy raad aan beginners is om op klein skaal te begin met ongeveer 50 kuikens en dan, namate ervaring opgebou word, die volume te vergroot om sodoende die risiko van aanvanklike mislukking te minimeer. Siektebeheer is uiters noodsaaklik. Die moontlikheid van siektes kan radikaal verminder word deur middel van korrekte bestuur, byvoorbeeld om te sorg dat daar altyd skoon water is en te verseker dat die produksiearea altyd skoon is (siektes kan deur besmette drinkwater, voer en hoenderafval oorgedra word). Voordat n nuwe besending kuikens in die hok ingelaat word, moet die hok behoorlik skoongemaak en vir ten minste tien dae ongebruik gelaat word. Tydens die eerste twee weke moet die temperatuur teen ongeveer 30C gehou word. In warm tye moet daar voldoende ventilasie wees. In koue tye moet hitte met verwarmers en infrarooi lampe gegenereer word. Houtsaagsels moet eweredig in die hokke versprei word. Dit verseker sindelikheid en hitte-retensie. Die Jokas het twee geboue: n groot rondawel met groot vensters waar hulle die kuikens tot vier weke oud grootmaak, waarna die kuikens na n groot houtskuur oorgeplaas word. Die houtskuur het seilkante (wat opgelig kan word) en dakwaaiers vir ventilasie.
Bron: Aangepas uit die artikel Broilers transform Keiskammahoek by www. farmersweekly.co.za

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kontakbesonderhede oor die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) verskyn op www.daff.gov.za.

Kontakbesonderhede van nuttige organisasies word hieronder verskaf. Vir meer opsies oor toerusting en opleiding, raadpleeg die volledige lys wat vroer in die hoofstuk verskaf is. Landbounavorsingsraad (LNR) Tel: 012 672 9153 (kordineerder) Tel: 012 672 9238/9 (opleiers) www.arc.agric.za Om hier opgelei te word, plaas pluimveeproduksie binne die bereik van almal. Dit geld veral vir die plattelandse gemeenskappe wie se hulpbronne beperk is en aan wie die nodige hulpbronne en kennis voorsien word. Dit spreek die behoefte aan vir bekostigbare diereproteene deur mense in staat te stel om eiers en vleis vir eie gebruik asook vir kommersile doeleindes te produseer. Die landboukolleges soos Cedara en Madzivhandila College, in samewerking met die provinsiale landboudepartemente, kan met opleiding help. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding. Sciowave Jan Grobbelaar 084 567 8975 jan@reveal.co.za KwaZulu-Natal Poultry Institute Tel: 033 346 0049 www.kznpi.co.za

Internasionale Handelsadministrasiekommissie van SuidAfrika (ITAC) Tel: 0861 843 384 www.itac.org.za

Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za

n Lys name van staatsveeartse verskyn op www.sapoultry.co.za (kies die Downloads-opsie) of raadpleeg die hoofstuk oor dieregesondheid in hierdie boek.

6. Verenigings wat betrokke is

Suider-Afrikaanse Pluimveevereniging (SAPA) Tel: 011 795 2051 sapa@sapoultry.co.za www.sapoultry.co.za Een van die vele dienste wat SAPA lewer, is die saamstel van n gedragskode vir die pluimveebedryf. Die DBV lewer ook n bydrae in hierdie verband. Hierdie gedragskode is n objektiewe riglyn vir alle pluimveeprodusente in Suid-Afrika. Dit is n poging om aanvaarde norme vir die bedryf, met inagneming van toepaslike regsvereistes, neer te l. Volgens die gedragskode is veilige en gesonde voedsel vir menslike verbruik die hoogste prioriteit en ondersteun dit dus die implementering van toepaslike maatrels vir die nakoming van die vereistes vir veilige voedsel wat van pluimvee afkomstig is en wat deur die betrokke gesondheidsowerhede goedgekeur is.

Die Pluimvee-afdeling (LNR in Bloemfontein) Opleiding van bestaande en Tel: 051 861 1175 kleinskaalpluimveeboere wat mentorskap van leerders insluit. Developing Poultry Farmers Organisation Mpofu Small Stock Training Tel: 011 795 2051/2 Centre Tel: 040 864 9064 Spesifiek gestig om opkomende pluimveeboere by te staan.

581

Die Developing Poultry Farmers Organisation kan by die SAPA-kantoor geskakel word. Aflaaibare inligting oor die Braaihoenderorganisasie, die Hoenderproduksievereniging en die Eier-organisasie kan op die SAPA-webtuiste gevind word.

Kontakbesonderhede van klubs / verenigings wat by die SuidAfrikaanse Skoupluimveeorganisasie geaffilieer is, verskyn op www.saspo.org.za. Dit sluit in pluimvee-rasse soos die Orpington en Asian Hardfeather.

7. Maatskappye wat betrokke is

Toerusting en insette
Agri Bio Equipment and Solutions Tel: 021 979 3180 www.agribio. co.za Ashkan Consulting Tel: 011 466 8763/4/ 084 777 4472 www.ashkan. co.za Avipharm Tel: 033 342 7041 / 2 http://avipharm.co.za Bessemer Tel: 011 762 5341/2 www.bessemer.co.za Big Dutchman SA Edms Bpk Tel: 011 452 1154 www.bigdutchman. co.za Biogas Power Tel: 086 124 6427 www.biogaspower.co.za (Unlocking the value of poultry manure) Biomin Animal Nutrition Tel: 018 468 1455 www.biomin.net Chemvet Tel: 011 437 9001 www.chemvet.co.za Combustion Technology www.combustiontechnology.co.za (call them at 021 715 3171) De Heus Feed (Edms) Bpk 031 785 1575 www.deheus.co.za Dicla Broiler Production Unit Tel: 011 662 1363/71 www.dicla. com DIVAC Tel: 044 874 2720 www.divac.co.za (kyk advertensie in die hoofstuk oor slagpale) Dorna Distributors Tel: 033 386 5053 dorna@premieronline.co.za Dynamic Automation Tel: 031 736 2071 www.dynamicautomation. co.za

Echo Coldrooms Tel: 012 803 9490 www.echocoldrooms.co.za Eskom het n kleinskaalse braaihoenderproduksie-eenheid en bied ook n raadgewende diens oor energiebenutting aan. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor energie in hierdie boek. GSI Group Africa (Edms) Bpk Tel: 011 794 4455 www.gsiafrica. co.za (Pluimveetoerusting: waaiers, verwarmers, elektroniese klimaatbeheerders en baie meer) JF Equipment Machinery Tel: 011 760 3494 www.jfequipment.com John F Marshall Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Marel South Africa Tel: 011 823 6940 www.marel.co.za New Quip Tel: 011 472 2201 www.newquip.co.za Nkoko Tel: 083 280 8851 www.nkoko.co.za Onderstepoort Biological Products (OBP) Tel: 012 522 1500 www. obpvaccines.co.za Peninsular Poultry Appliances www.poultryappliances.com (call them at 021 987 4831) Plant Health Products Tel: 033 266 6130 www.plant-health.co.za (die natuurlike bymiddel, Eco-BTI, maak vlieglarwes dood) Pleysier Incubators Tel: 087 985 1754 / 5 www.pleysier.co.za Poltek Tel: 011 866 1240/2 www.custommoulders.co.za Rhino Plastics Tel: 041 451 3197 www.rhinoplastics.co.za Safe Eggs www.safeeggs.co.za (gepatenteerde tegnologie vir die pasteurisasie van dopeiers) Staalboer Tel: 082 210 0999 www.staalboer.co.za Super Agri Science www.superagriscience.co.za Surehatch Egg Incubators Tel: 021 981 8916 www.surehatch.co.za Diagnostiese dienste, raad, ensovoorts is by universiteite beskikbaar, byvoorbeeld die pluimveeverwysingsentrum by die Universiteit van Pretoria. Hul kontaknommer is 012 529 8224. Windmeul Tel: 021 873 2427 www.windmeul.co.za

Verskaffers van dagoudkuikens en broeistapel

ALFA CHICKS Tel: 012 561 1205 www.alfachicks.co.za Chicken Shack Agencies Tel: 012 669 9908 www.chickenshack. co.za Eagles Pride Hatchery Tel: 012 808 9930 www.eaglespride.co.za

582

Finchley Broiler Breeders Tel: 079 493 6785 finchley@nitrosoft. co.za Grootvlei Kuikens Tel: 083 629 8182 www.grootvleikuikenssa.co.za Lufafa Hatchery Tel: 082 889 7669 / 082 908 4152 www.lufafahatchery. co.za (Limpopo) National Chicks Tel: 031 785 9100 www.natchix.co.za

8. Opleiding en navorsing
Soek die Training-opsie by www.sapoultry.co.za. Raadpleeg ook die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou in hierdie boek. Verskeie AgriSETA-geakkrediteerde opleidingsverskaffers bied kursusse oor pluimvee aan (sien die lys in die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou). Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net Dicla Training Centre Tel: 071 692 2229 www.diclatraining.com KwaZulu-Natal Poultry Institute (KZNPI) Tel: 033 346 0049 www.kznpi.co.za Universiteit van KwaZuluNatal Animal & Poultry Sciences Tel: 033 260 5808 www.ukzn.ac.za Universiteit van Pretoria Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel: 012 420 3248 / 51 Vee- en Wildkunde Tel: 012 420 4018 Produksiedierestudies: Pluimveeverwysingsentrum Tel: 012 529 8224

Produsente en verwerkers
Kry die lys van Halaal-pluimveehandelaars by www.sanha.co.za.

AFGRI Poultry Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za Alzu Depots (Edms) Bpk Tel: 013 249 8900/1 www.alzu.co.za Anca Chix Tel: 043 683 1774 www.redcrestfarms.co.za Astral Foods Bpk Tel: 012 667 5468 www.astralfoods.com Boschveld Tel: 014 733 0775 www.boschveld.co.za Chubby Chick Tel: 018 293 0202 www.fouries.co.za Cobb South Africa Tel: 031 242 8500 www.cobbsa.co.za Cocorico Tel: 031 785 1337 County Bird Holdings is die beheermaatskappy vir verskeie handelsmerke, insluitende Country Bird, Ross Africa en Nutri Feeds. Besoek www.cbh.co.za. County Fair soek Astral Operations Bpk. Daybreak Farms Tel: 013 661 1063 www.daybreakfarms.co.za Early Bird Farm Tel: 011 206 0600 www.earlybirdfarm.co.za Eden Rock Poultry Farm Tel: 039 835 0062 Eggbert Eggs Tel: 034 922 1618 www.eggberteggs.co.za Eggtech Tel: 011 462 5744 Faks: 011 462 9913 Eikenhof Poultry Farms (Edms) Bpk Tel: 021 9751043 Elgin Free Range Chickens Tel: 021 859 2795 www.freerangechickens. co.za Elite Breeding Farms Tel: 033 266 6135 / 028 341 0979 Elkana Poultry Farm Tel: 021 874 1223 Fair Acres Poultry Farm Tel: 011 540 6300 Heidel Eggs Tel: 013 751 3897/8 Hyline Hatchery Tel: 011 318 2355 Midway Chix (Edms) Bpk soek AFGRI Poultry Nulaid Tel: 021 864 8600 www.nulaid.co.za (deel van Pioneer Foods) Paardeberg Eiers Tel: 021 869 8414 Rainbow Farms (Edms) Bpk Tel: 031 242 8500 www.rainbowchicken. co.za Rocklands Poultry soek Sovereign Foods Rosendal Poultry Farm Tel: 021 862 3100 Ross Poultry Breeders soek Astral Foods Sangiro Tel: 087 941 6474 www.sangiro.co.za Sovereign Foods Tel: 041 995 1700 www.sovereignfoods.co.za Supreme Poultry Tel: 051 448 6803 www.supremechicken.net Tydstroom Poultry Tel: 021 970 5400 www.tydstroom.co.za (deel van Pioneer Foods Agri Division) Weldhagen Eggs Tel: 012 819 8000 www.weldhagen.co.za

Kontrak- en akademiese navorsing word oor pluimveesiektes Nasionale Sertifikaat: Pluimvee- gedoen. Daar is ook projekte vir produksie (NKR 3) by kleinskaalboere. AgriSETA geakkrediteer. Ander Universiteit van Pretoria: opleidingskursusse kan gerel Fakulteit Veeartsenykunde word. Departement Produksiedierestudies LNR-Instituut vir Tel: 012 529 8448 / 013 Diereproduksie www.veterinary.up.ac.za Annetjie Loubser 012 672 9153 www.arc.agric.za Universiteit Stellenbosch Departement Veekundige Mpofu Small Stock Training Wetenskappe Centre Tel: 021 808 4916 Tel: 040 864 9064 www.sun.ac.za/animal n Opleidingsentrum in die OosKaap wat n baie belangrike rol speel Universiteit van die Vrystaat in die verskaffing van vaardighede Departement van Mikrobiese, Biochemiese en in pluimveeboerdery. Voedselbiotegnologie Tel: 051 401 2676/9 Poultry Information Centre braggrr@ufs.ac.za Rod Simpson 082 853 5701 HugoA@ufs.ac.za www.poultryinfo.co.za Bied kortkursusse oor pluimvee Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde aan Tel: 051 401 2211 In samewerking met die landboukolleges bied die provinsiale Lengau Agri Sentrum landboudepartemente kursusse Tel: 051 443 8859 mcvdw@telkomsa.net oor pluimvee aan. Sciowave Jan Grobbelaar 084 567 8975 jan@reveal.co.za Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za Skills for Africa Tel: 012 379 4920 / 082 770 4262 www.skillsafrica.co.za Paradys proefplaas Tel: 051 443 9011 Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za n Navorsingspan onder die leiding van biowetenskaplikes het suksesvol n nuwe pasteurisasiestelsel ontwikkel.

9. Publikasies en webtuistes
Pluimvee/Poultry Bulletin n maandelikse tydskrif wat deur SAPA uitgegee word. Vorige uitgawes is as PDF-lers op hul webtuiste beskikbaar. The Southern African Chicken Book Ed Wethli. Juta. Beskikbaar by die KwaZulu-Natal Poultry Institute 033 346 0049.

583

A Guide for Beginner Poultry Farmers beskikbaar by die LNR. Skakel 012 672 9153 of besoek www.arc.agric.za. Verskeie pamflette vir produsente is ook by die LNR in Irene beskikbaar. Besoek www.kejafa.co.za of bel 011 025 4388 vir die DVD getiteld Successful Broiler Production. n Aantal publikasies is ook beskikbaar, insluitende die volgende: Raising poultry Leonard S. Mercia Raising Chickens Gail Damerow Hoenderproduksie Braaikuikens Dr. Jean A. Cilliers Bestel die A6-produksie Guide to Poultry Production by Landbouweekblad. Skakel 021 406 4962 of skryf aan lbw@media24.com. Verskeie publikasies is beskikbaar op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za (kies die Publications-opsie). Vind die Livestock: Broiler Market Value Chain Profile 2010-2011 en die Livestock: Egg Market Value Chain Profile 2010-2011 deur die Publications en Agriculture Marketing-opsies te kies. Die uitsonderlike Training Paper oor braaihoenders en eiers is te kry onder die opsies Publications, General publications en Agricultural Marketing Extension Training Papers. Lees verslae oor die pluimvee- en eiermarkte deur op die opsies Statistical Information en Economic analysis te klik. Die volgende pamflette is beskikbaar deur op die InfoPaks-opsie te klik: Info Paks (pamflette) beskikbaar op www.daff.gov.za: Are your chickens healthy? Chicken Care Factors affecting egg production and quality Marking of poultry meat Newcastle disease Respiratory diseases in chickens Gut conditions in poultry Disease prevention in chickens Small-scale egg production Practical egg production Household chickens Keep chickens Poultry diseases Nervous conditions in chickens Feather, skin and leg conditions

lewende hawe
Produksie van spesialiteitsvesels
1. Oorsig
Spesialiteitsvesels verwys oor die algemeen na daardie tipe natuurlike haar of wol wat kledingstukke op een of ander manier verbeter, hetsy deur warmte, hantering of glans. Die aard van baie van hierdie vesels is sodanig dat die omgewing waarin die diere leef, bydra tot die termiese eienskappe wat die vesel besonders maak. Hoewel daar n aantal uitsonderings op die rel is, is baie van die bekender vesels afkomstig van f die bok- f die kameelfamilie. Spesialiteitsvesels verskil van kommoditeitsvesels katoen of standaardwol van meer as sowat 18 mikron. Wanneer wol 15 mikron is, word dit ook n spesialiteitsvesel, deels omdat so n fyn wol moeilik geproduseer word en baie skaars is. n Groot voordeel van spesialiteitsvesels is dat hulle geskik is vir groot handelsname en die produseerder nader bring aan die aanvoerketting deur direkte kontrakte met verwerkers in teenstelling met die uitroepveilingstelsel wat vir kommoditeite gebruik word. Die spesialiteitsvesels waarna daar in hierdie hoofstuk gekyk word, is hoofsaaklik di van bokke (kasjmier), alpakkas en konyne. Raadpleeg asseblief die afsonderlike hoofstuk oor sybokhaar.
Bronne: www.heritage-cashmere.co.uk en Roelof Bezuidenhout rbezu@telkomsa. net

2. Kasjmier
n Aantal internasionale rolspelers in die kasjmierbedryf kan gevind word op die webtuiste van die Cashmere and Camel Hair Manufacturers Institute www.cashmere.org.

Enigiemand wat graag n hoender-abattoir wil begin, moet besef dat daar regs-, gesondheids- en veiligheidsvereistes is wat nagekom moet word. Vind die nodige kontrolelyste oop www.daff.gov.za (deur te klik op die opsies Divisions en Food Safety and Quality Assurance). Kry die Infotoons oor pluimveeproduksie by www.agis.agric.za/efarmer. Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za in verband met die volgende publikasies wat van die LNR in Silverton beskikbaar is: Kleinskaalse braaihoenderbehuising (ook in Engels beskikbaar) Verhitting van braaihoenders en braaihoenderbehuising (ook in Engels beskikbaar) Small-scale poultry housing in South Africa Nog n uitstekende publikasie is Manure handling in intensive animal production units deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Kopiereg. 2009. www.obpvaccines.co.za klik op die lewende hawe waarvan jy meer wil weet (gesondheidsaspekte). Die hoender sal jou inligting oor die volgende siektes, asook n agtergrond, simptome en die nodige entstof gee: Newcastlesiekte, hoenderpokkies, hoendertifus en Haemophilus Coryza. Skryf in op die nuusbrief van die Poultry Information Centre. E-pos rod@poultryinfo.co.za. Beskikbaar van die DBV: Chicken Care Booklet. Skakel jou plaaslike tak of kontak die Nasionale DBV 011 907 3590/1/2. Wreldwye pluimveebywerkings www.thepoultrysite.com en www. worldpoultry.net. Die pluimveeboerdery-artikels beskikbaar is op http://chicken-farming.co.za

Kasjmier is die fyn onderste haarkleed of dons, wat bokke in die winter produseer. Daar is n wreldwye tekort aan kasjmier. Produkte wat van hierdie vesel gemaak word, is veral in Westerse lande besonder gesog. Ten spyte van groot skommelings in die internasionale pryse van wol en sybokhaar, het die mark vir kasjmier stabiel gebly. Die WNNR of Dhne Landbou-ontwikkelingsinstituut (besonderhede onder opskrif 5) werk met die inheemse Nguni/Mbusi-bokke in die Oos-Kaap. Hierdie bokke produseer topgehalte kasjmier gelykstaande aan die kasjmier van Mongoli.

3. Alpakkas
Vind die aantekeninge oor alpakka-boerdery op www.africanalpacas.co.za.

Die groep Suid-Amerikaanse kameelagtiges (Camelidae) bestaan uit alpakkas, lamas, guanacos en vikoenjas en kom oorspronklik van die noordelike Andesgebergtes, hoofsaaklik Peru, Chili en Bolivi. In die middel-1980s is daar begin met grootskaalse uitvoer na ander lande, insluitende Amerika, Europa, Australi, Nieu-Seeland, China, en in 2000 na Suid-Afrika. Alpakkas produseer n fyn, syerige vesel. Die dikte van die baba-alpakkahaar kan 15-20 wees, die gemiddelde is 22-26, en by ouer alpakkas is dit meer as 30. Dit bevat nie die lanolien wat in skaapwol aangetref word, en wat skeertoerusting laat oorverhit, nie. Die opbrengs per alpakka wissel van 2 tot 5 kg. Daar is twee tipe vesel: huacaya (meer as 90%) wat uit die vel groei soos merinowol dit is gekartel, glansend en word in klasse gesorteer; en suri wat in stywe lokke hang sonder die kartel, soortgelyk aan die wol van die angorabok. Die vesel word gekaard en word soms vermeng met skaapwol, sy, angorawol en ander natuurlike vesels. Dit spin maklik en word verwerk tot gebreide, geweefde of viltkledingstukke. Alpakkas kom in 12 natuurlike kleure voor: wit, beige skakerings, bruin skakerings, grys skakerings, en swart maar dit word ook maklik in modekleure gekleur.

Huidige wreldproduksie, markte en handelsverslae is beskikbaar by http:// www.fas.usda.gov/currwmt.asp die buitelandse landboudiens van die VSA se landboudepartement.

584

Daar word dikwels met alpakkas op kleiner eiendomme geboer. Die aanbevole voorsieningskoers is tien diere per hektaar op besproeide weiding. Alpakkas is intelligent en word maklik afgerig. Dit maak van hulle ideale plaastroeteldiere. Tog word hierdie kindervriendelike diere met groot sukses as kuddebeskermers gebruik deur kommersile skaapboere in die Oos-Kaap. Hulle word veral tydens die lamseisoen gebruik teen jakkalse en rooikatte. Daar word steeds gereken dat die alpakka-bedryf in sy aantelingsfase is. Dit is waar nuwe beleggers hul hoogste profyt sal maak. n Mini-spinnery, wat toegewyd is om alpakka-vesel te prosesseer, is in KwaZulu-Natal ontwikkel waar gehaltekwaliteitgare vir die kommersile mark geproduseer word . Verskeie telers het personeel leer spin, brei, vilt en weef, wat nou eksklusiewe Suid-Afrikaanse alpakka-kledingstukke bemark. Alpakka-duvets is die nuutste ontwikkeling in die bedryf. Die versterkte termiese kwaliteite van hierdie unieke, natuurlike vesel maak hierdie produkte aanloklik n hoogs bemarkbaar. Alpakkas het in baie mense se harte ingekruip, wat hulle f aanhou vanwe hul aangename geaardheid en omdat hulle n plaasveedier is waarmee maklik geboer kan word, f diegene wat die potensiaal sien in die toekomstige mark van ons groentjiebedryf.

maar wat die mis laat deurval. Die hare wat hulle tydens verharing verloor en kos wat geval het, moenie op die vloere gelaat word nie sodat die konyne nie die bedorwe voedsel eet nie, hul haarkleed skoon bly en die bevloering nie verstop raak nie. Volgens n kenner kan vier tot ses angoras bymekaar in n geligte hok aangehou word, mits hulle ewe oud en van dieselfde geslag is en daar genoeg ruimte vir elkeen is om op sy eie gebied aanspraak te maak. n Ander kenner waarsku hierteen en s dat angoras wat n blyplek deel, daartoe kan lei dat die hase mekaar se hare afeet. Dt kan lei tot rampspoedige verliese weens haarballe wat in hul mae ontwikkel. Deur elke konyn individuele blyplek te gee, kan dit u beslis in staat stel om hulle te assesseer op produksie, wol-kwaliteit, ensovoorts. Skeiding behoort gedoen te word wanneer die konyne drie maande oud is. Ventilasie en sindelikheid bly noodsaaklik, hetsy angorakonyne in geskikte beskutte buitenshuise hokke of in geboue gehuisves word. Ammoniak wat onder hokke versamel, veroorsaak neus-, bors- en oog-irritasies. Angoras verhaar en hierdie vesels bly l ten spyte van goeie ventilasie. Dit moet gereeld met n blaaslamp verwyder of afgeskrop word. Angorawol kan op twee maniere geoes word: Deur dit te pluk: Hierdie metode word deur die meeste handspinners verkies. Dit word maandeliks of meer dikwels gedoen deur los wol van die vel af te trek. Vaardigheid word vereis om pyn of skade aan die haarfollikels te voorkom. Hierdie proses is tydrowend en in grootskaalse produksie is die risiko van besering groot. Deur dit te skeer: Hierdie metode word vir intensiewe produksie verkies. Elke konyn word drie of vier keer per jaar met n baie skerp haarkapperskr of n elektriese knipper geskeer. Hierdie proses verseker egalige wolgroei en vereenvoudig bestuur. Dit is bevorderlik vir die instandhouding van akkurate wolopbrengsoptekening. Dit vereis sorgsaamheid. Yolanda Buhr stel voor dat versigtigheid vereis word. As Engelse angoras byvoorbeeld geskeer word, sal die wol tydens die volgende skeersessie saamkleef en tot groot verliese lei. As Duitse angoras gepluk word, word die wol by die wortels uitgetrek en doen dit die konyne skade aan. Daar is n groot afdeling oor die verskillende oeswerk-metodes op www. angorarabbits.co.za te siene. Die bestuur van n lewensvatbare produksie-eenheid van angoras vir handwerkprodukte verg n reeks vaardighede en is baie arbeidsintensief. Daaglikse take soos herstelwerk, voer, water gee, skoonmaak, teel, optekening, versorging, skeer, spin, brei en weef kan hele families of gemeenskappe by n winsgewende besigheid betrek, mits hulle oor die nodige vaardighede beskik en die regte skuiling, water en voedsel kan voorsien.

4. Konyne
Vind die omvattende aantekeninge op www.angorarabbits.co.za.

Angorawol is een van die duurste en begeerlikste modevesels. Vanwe die wol se termiese eienskappe word dit ook algemeen gebruik om kledingstukke te vervaardig, wat vir die doeltreffende verligting van pyn weens artritis en rumatiek gedra word. Angorawol is lig en uiters sag, wat dit ideaal maak vir gebruik in kledingstukke wat teen die vel gedra kan word. Dit verleen n luukse kwaliteit aan ander vesels wanneer dit byvoorbeeld met sy, alpakkawol of lamswol vermeng word. Hoewel dit nie n maklike vesel is om te bemeester nie, maak die skoonheid en skaarsheid daarvan dit uiters geskik om met die hand te spin, brei en weef. Die wol kan met f suurkleurstowwe f natuurlike kleurstowwe gekleur word. Omdat die vesel baie glad is, absorbeer angorawol nie kleurstowwe so geredelik soos bokhaar of skaapwol nie, maar die kleure is tegelyk intens en baie mooi. Angoras hoef nie geslag te word ten einde hul primre produk te oes nie, en omdat daar nie intensief met hulle geteel word nie, word hulle produktiewe lewe verleng. Die boer moet tydens hul hele leeftyd aan hul welsyn en die wol wat hulle dra, aandag skenk. As gevolg hiervan verskil die boerderypraktyke in die angorabedryf in sekere opsigte van di vir die produksie van slagdiere. Tog vereis angoras as gevolg van hul spesifieke aard en behoeftes dieselfde sorg as alle konynsoorte. Wanneer n boer se trop angorakonyne die optimum grootte bereik, behoort daar slegs met die topdiere geteel te word om verouderende of minderwaardige diere te vervang. Stoetdiere kan ook aan n opkomende mark verkoop word. Die diere wat selektief uitgedun word, kan op die plaas as voedsel dien of op bestelling verkoop word. Sistematiese optekening en bestuur is noodsaaklik vir volhoubare verbetering. Voeding wissel afhangend van die soort angorakonyn. n Dieet wat te ryk aan proteen is, veroorsaak n toenemende vetneerslag wat bevrugtings- en gesondheidsprobleme tot gevolg het, maar n tekort aan proteen sal lei tot n afname in produksie. Yolanda Buhr gebruik voeding met 18%-proteen, wat spesiaal vir haar angorakonyne gemaak word. n Groot hoeveelheid ruvoer (vars groente, goeie hooi, ens.) is noodsaaklik. Hogehalte-hooi is gesond vir die ingewande. Om koste te verminder het die meeste konynboere in die verlede die noodlottige fout begaan om die toegelate individuele ruimte van elke konyn ten opsigte van hoogte sowel as vloeroppervlakte te beperk. Alle konyne moet op hul agterpote kan staan en boontoe kan rek en moet heeltemal uitgestrek kan l om die beweging van dermgasse aan te help. Omdat hulle so lank lewe en op homassadite is, is dit in die geval van angoras nog belangriker as by ander konyne. Hokbevloering vir angoras moet van gegalvaniseerde draadmaas met puntsweiswerk gemaak word waarop die konyne gemaklik kan beweeg,

5. Belanghebbendes
n Lys van die alpakka-telers is beskikbaar op www.alpacasociety.co.za.

Adorable Bunnies Tel: 072 119 2966 www.adorablebunnies.co.za Angora-konyntelers African Alpacas Tel: 021 873 0321 / 082 340 2650 www.africanalpacas.co.za Stoetery, huisvesting, seminare en plaastoere.

Yolanda Buhr van Angora Creations is n gevestigde teler van gehalteangorakonyne in wit en baie ander kleure. Baie inligting is op die webtuiste te kry. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel: 041 508 3223 / 89

invoer, Navorsing is gedoen oor wildesyprosessering, sybokhaar en kasjmier, insluitend die bydrae Alpcaca Designs wat inheemse bokke kan lewer. Tel: 011 452 2725 / 082 466 2149 Aantekeninge hieroor is op die www.alpacadesigns.co.za webtuiste (kies die Materials science and manufacturing-opsie) Angora Creations te kry. Sien ook die aantekeninge Tel: 039 679 9106 / 073 278 6125 onder opskrif 2. www.angorarabbits.co.za

585

Denalibelay Alpacas Tel: 082 883 6099 www.denalibelayalpacas.com Dhne Landbouontwikkelingsinstituut Tel: 043 683 1240 Cradock proefplaas Josua Roux 048 881 4555 Endeavour Alpacas Tel: 083 777 1703 www.endeavouralpacas.co.za Fancy Dwarfs Tel: 076 420 4473 www.fancydwarfs.co.za Angora-konyntelers

Mukuti Stud Alpacas Tel: 021 852 1677 / 083 456 2546 http://alpacasa.co.za Novella Alpacas Tel: 023 614 2674 www.novello-alpacas.com Oude Wellington Tel: 021 873 2262 www.kapwein.com Serena Alpacas Tel: 033 263 1214 / 082 896 0276 www.serenaalpacas.co.za Natuurlike vesel van alpakkas, angorakonyne en wilde Afrika-sy

lewende hawe
Skape
Sien ook die hoofstukke oor Skape wol en Bok- en skaapsuiwel

1. Oorsig
Die mak skaap (Ovis aries) word vir wol, vleis en melk geteel. Ander skaap-byprodukte is: Klere, skoene, matte en ander produkte word van skaapvel gemaak. Die hardevet word gebruik vir die maak van kerse en seep. Skaapbene en kraakbeen is in die verlede gebruik vir die kerf van voorwerpe soos dobbelstene en knope. Dit is ook uitgekook vir lym en gelatien. Skaapingewande kan gebruik word as worsderms, en lamsingewande vir chirurgiese steke, asook snare vir musiekinstrumente en tennisrakette. Skaapmis, wat n ho sellulose-inhoud het, is selfs al gesteriliseer en met tradisionele pulpmateriale gemeng om papier te maak. Die waardevolste van alle skaap-byprodukte is waarskynlik lanolien, die waterdigte, vetterige stof wat natuurlik voorkom in skaapwol en gebruik word as n basis vir tallose kosmetiek- en ander produkte.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Domestic_sheep

SA Alpakka-telersklub Tel: 079 895 4121 Christine Fischer bemark serpe www.alpacasociety.co.za uit Ethiopi. Hierdie serpe word gemaak van n mengsel van rou sy Die Alpakka-telersklub het en organiese katoen, en word met aanteelstandaarde opgestel die hand gespin en geweef en met en alpakkas kan onder die SA plantmateriaal gekleur. Kontak haar Stamboek geregistreer word. n by cfischer@global.co.za. Register van al die alpakkas in SuidAfrika word gehou en elkeen word Helderstroom Alpacas Tel: 028 840 0158 / 072 236 9356 deur middel van n mikroskyfie gedentifiseer. www.helderstroomalpacas.co.za John F Marshall Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Hokke en toebehore vir konyne Karoline Steenekamp Tel: 021 788 1111 / 082 867 9139 karoline@telkomsa.net Konynskou-beoordelaar en konynkenner Makoadi Angora Rabbit Handcraft Tel: 051 943 0278 / 082 854 6166 SACOYO Alpacas Tel/faks: 021 863 3192 alpaca@sacoyo.com www.sacoyo.com Tsakani Wild Silk Tel: 013 755 3213 / 083 265 3116 tsakani@global.co.za www.tsakanisilk.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Verbruikerswetenskappe Tel: 051 401 2572 / 2175 www.ufs.ac.za

2. Internasionale sakeomgewing
Nieu Seeland, Australi en die VK is die wreld se grootste skaapuitvoerders. Australi het die grootste markaandeel van skaapvleis in Suid-Afrika gevolg deur Nieu Seeland. Australi is ook die top invoerder van Suid-Afrikaanse skaapvleis Markinligting is beskikbaar by Agrimark Trends. n Voorbeeld van hul markverslae kan gevind word op hul webtuiste www.agrimark.co.za. Die oorsig sluit n internasionale perspektief in, bv. Australiese uitvoere.

Navorsing word op natuurlike gedoen, bv. Die wol van meer as 500 tekstiel-vesels angorakonyne word met die hand Gonometa Postica-sy en Alpaca gespin. Huycaya-vesels.

3. Plaaslike sakeomgewing
In Suid-Afrika word skape hoofsaaklik geteel in die Oos-Kaap, NoordKaap, die Vrystaat en Mpumalanga, terwyl daar kleiner getalle in die ander provinsies voorkom. Lees oor die verskillende skaaprasse by www. studbook.co.za. Suid-Afrika is n netto invoerder van skaapvleis. Volgens die Nasionale Landbou Bemarkingsraad en die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye het die getal skape afgeneem van 30 miljoen in 1970 tot omtrent 25 miljoen in 2012. Die afname word toegeskryf aan ho veediefstalvlakke en beduidende verliese as gevolge van roofbedrywighede; dit het daartoe aanleiding gegee dat produsente vanaf beesboerdery na wildboerdery oorgeskakel het. Omtrent 4.5 miljoen skape per jaar word geslag by geregistreerde slagpale Die beskikbaarheid van skaapvleis in die formele sektor is gemiddeld 110 000 ton per jaar. Die slagting van skape in die formelesektor kan n verdere 40% van die figure beslaan. Vir statistiese inligting oor slagtings by abattoirs, veilingpryse vir vleis aan die haak, en produksie en verbruik, kan u www.daff.gov.za besoek. Die statistiese inligting is te vinde onder Publications. Lees ook opskrifte soos Sheep and goat numbers: Breed composition in RSA. Die weeklikse landboupublikasies Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer weekliks nuwe inligting.
Bronne: Livestock Development Strategy for South Africa (vind dit by www.daff.gov. za); dr. Scholtz LNR-Irene, The Butcher Julie 2011

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat vroer gelys is. Die skakels is te vinde op www.africanalpacas.co.za, byvoorbeeld die Amerikaanse en Australiese alpakka-verenigings. www.alpacaseller.co.za n webtuiste wat kopers en verkopers oor die hele Suid-Afrika by mekaar uitbring www.llamapaedia.com lama- en alpakka-inligting U kan n kopie van n basiese inleiding tot kasjmier by www.daff.gov.za aflaai (neem die Publications-opsie). www.cashmere.org webtuiste van die Cashmere and Camel Hair Manufacturers Institute. Tegniese aantekeninge en besonderhede van internasionale rolspelers word voorsien. www.wormspit.com n webtuiste oor sywurms, symotte en sy. Die publikasie Raising Llamas is beskikbaar by Kejafa Knowledge Works. Besoek die webtuiste op www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. Ons dank aan Karoline en Tjaart Steenekamp vir die inligting wat hulle vir die projek verskaf het, en aan Yolanda Buhr en Gavin Lindhorst vir die terugvoering oor die konsephoofstuk.

586

4. Roofdierbeheer
Raadpleeg die hoofstuk Wild op plase.

Moenies Moenie ooie en lammers gelyktydig in die tenk plaas nie. Skape behoort nie voor en n dompeling oor lang afstande aangedryf te word nie. Moet nooit skape wat dors is, dip nie. Begin vroeg in die more dip, en moenie voortgaan tot in die laatmiddag nie. Skape moet die geleentheid kry om behoorlik af te droog voordat dit aand is. Moenie skape dip wat onlangs geskeer is nie. Laat n tydperk van sowat 14 dae toe vir skeerwonde om te heel.
Bron: Afkomstig uit een van die Info Paks (sien opskrif 10)

5. Vir die nuwe toetreder

Indien u werklik ernstig is om met skaapboerdery te begin, sal u oral na inligting soek! Vra die regte vrae en praat met die regte mense nie webtuistes nie. Vra uit oor die volgende faktore in die distrik: veediefstal roofdiere arbeid markte siektes Ervaring is die beste leermeester, en kommersile boere leer die meeste deur regstreekse kontak met ander boere (insluitende pas en oupas). Dis n proses van osmose. Praat met n paar redelik suksesvolle skaapboere in die area, verkieslik bure. Dit klink na voor die hand liggende advies, maar baie boere volg dit nie. Hulle koop n plaas in n distrik sonder om enige navorsing te doen; hulle begin boerdery-ondernemings sonder om met die plaaslike mense te praat. Hulle is f skaam f hulle dink hulle weet beter as die mense wat al geslagte lank daar boer. Woon boeredae en landbouskoue by en vra vrae pleks daarvan om Vrystaat Cabernet (klippies & coke) te drink. Baie telersverenigings stel n jaarprogram beskikbaar.
Bron: Roelof Bezuidenhout, n Oos-Kaapse boer. Hy is ook n skrywer en medewerker van Farmers Weekly.

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vir kontakbesonderhede oor die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV), klik op die Divisions-opsie by www.daff.gov.za.

7. Verenigings wat betrokke is

Kontakbesonderhede vir skaaptelersverenigings is beskikbaar in die hoofstuk oor veeverbetering en telers.

WENKE VIR DIE DIP VAN SKAPE Alle skape op die plaas moet gedip word. Wanneer lammers na geboorte afdroog, kan hulle deur luise genvesteer raak en moet dus ook gedip word. Dipvloeistof Maak seker dat die dipvloeistof geskik is vir die doel waarvoor dit gebruik word, soos om ontslae te raak van brandsiekte, luise, of albei. Lees die etiket voordat die dipvloeistof aangemaak word. Moenie iets by die dipvloeistof voeg nie, tensy dit op die etiket aanbeveel word. Maak seker dat die diptenk skoon is voordat die dipvloeistof gemeng word. Volg die instruksies vir die aanvulling en bewaring van die dipvloeistof baie streng. Moets Probeer om dip uit te stel tot n die lamseisoen, of dip die skape voor die aanvang van die lamseisoen. Luise kan slegs op skape oorleef. Maak seker dat ALLE skape gedip word. Diere moet vir minstens 1 minuut in die dipvloeistof ondergedompel word. Die kop moet minstens drie keer ondergedompel word.

Lamb & Mutton South Africa Tel: 012 361 2333 hettie.schonfeldt@up.ac.za www.healthymeat.co.za Die Suid-Afrikaanse skaapbedryf het sy eie stel voedingstofdigtheid swaardes nagevors en produseer. Die nuwe bevindinge van die Universiteit van Pretoria het die vetpersentasie van Suid-Afrikaanse skaapvleis, wat tevore gereken is op 25g/100g, op 10g/100g geplaas. Dit het die beeld van SuidAfrikaanse skaapvleis n hupstoot gegee. Besoek die lamb&Muttton webtuiste vir meer inligting. National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) Tel: 012 361 9127 / 472 0005 www.nerpo.org.za

Red Meat Industry Forum Tel: 012 667 1189 www.redmeatsa.co.za Rooivleisprodusenteorganisasie Tel: 012 348 1933 www.rpo.co.za South African Meat Industry Company (SAMIC) Tel: 012 361 4545 www.samic.co.za SA Skaaphondvereniging Tel: 017 735 1844 www.sasda.za.net SA Stamboek- en Diereverbeteringsvereniging Tel: 051 410 0900 www.studbook.co.za

Kry besonderhede oor die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) in die Skaap - wol hoofstuk.

Besoek die hoofstuk oor slagpale vir kontakbesonderhede van verenigings soos die Association of Meat Importers and Exporters of SA (AMIE), National Federation of Meat Traders (NFMT), Rooivleisabattoirvere niging (RVAV), South African Federation of Livestock Agents (SAFLA), South African Meat Processors Association (SAMPA) en South African National Consumers Union.

587

8. Opleiding en navorsing
Opleiding. Landbougrade/diplomas by universiteite en landboukolleges dek kleinveeproduksie. Kort kursusse word ook aangebied (Glenlandboukollege bied byvoorbeeld kortkursusse in skaapvleistegnologie aan). Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding. Navorsing. Die Landbounavorsingsraad (LNR), die universiteite en die landboukolleges is enkele van die instansies waar navorsing gedoen word. AgriSETA-geakkrediteerde opleiers bied kursusse aan skaapproduksie. LNR-Instituut vir Diereproduksie Tel: 012 672 9111/ 320 www.arc.agric.za Om navraag te doen oor kortkursusse in kleinveebestuur, skakel Annetjie Loubser by 012 672 9153. Carnarvon Proefplaas Tel: 053 382 3333 Dr. Gretha Snyman dier6@karoo1.agric.za Elsenburg Agricultural Training Institute Department of Agriculture: Western Cape Tel: 021 808 5111 www.elsenburg.com Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut (GADI) Tel: 049 8421113 http://gadi.agric.za Navorsing- en tegnologieontwikkeling Navorsing oor die bestuur en gebruik van volhoubare hulpbronne Navorsing oor veeproduksietegnologie navorsing Ekonomiese tot voordeel van die kleinveebedryf Voorligting en uitreikprogramme Aanbiedings op boeredae en bedryfskongresse Advies aan individue Verspreiding van geskrewe en elektroniese inligting Inisiatiewe en vennootskappe om plaaslike ekonomiese ontwikkeling te bevorder RMRD SA Red Meat Research & Development South Africa Tel: 012 348 2766 Tel: 012 361 2333 Prof. Hettie Schnfeldt hettie.schonfeldt@up.ac.za www.rmrdsa.co.za

Universiteit van Pretoria Departement Vee- en Wildkunde Tel: 012 420 4018 Prof. Hettie Schnfeldt hettie.schonfeldt@up.ac.za Besoek die webtuiste vir meer www.up.ac.za inligting oor de proses om aansoek te doen vir befondsing, Universiteit van Pretoria: die fokusareas vir navorsing en hul Fakulteit Veeartsenykunde prioriteite asook projekte van die Departement Produksiedierestudies hede en verlede. Tel: 012 529 8038 / 8448 / 8013 www.veterinary.up.ac.za Rothman Livestock Training Services Prof. Iron pete.irons@up.ac.za. Tel: 082 770 0480 www.RLTS.com Prof. Bath gareth.bath@up.ac.za. SA Vereniging vir Veekunde Universiteit Stellenbosch (SAVVK) Departement van Tel: 012 420 6017 navorsingsontwikkeling www.sasas.co.za Prof. Arnold van Zyl Tel: 021 808 9184 Sentrale Universiteit van essie@sun.ac.za Tegnologie www.sun.ac.za Skool vir Landbou- en Omgewingswetenskappe Universiteit van die Vrystaat Tel: 051 507 3134 Departement Vee-, Wild- en www.cut.ac.za Weidingkunde Tel: 051 401 2211 Tshwane Universiteit van Tegnologie Departement Mikrobiese, Direkteur van Navorsing en Biochemiese & Innovasie Voedselbiotegnologie Dr. Mandla Msibi Tel: 051 401 2729 Tel: 012 382 4223 Prof. Arno Hugo MsibiMI@tut.ac.za Hugoa@ufs.ac.za Universiteit van Fort Hare Paradys proefplaas Faculty of Science & Agriculture Tel: 0 51 443 9011 Tel: 040 602 2232 fmaweza@ufh.ac.za http://ufh.ac.za/faculties/sna/ klimaatsverandering en volhoudbare lewende haweproduksie hantering van plundery Universiteit van KZN Navorsingskantoor Govan Mbeki Sentrum Westville-kampus Tel: 031 260 7291 shabanem@ukzn.ac.za www.ukzn.ac.za

GADI onderneem navorsing en bied opleiding aan in die teorie en RMRD SA voorsien fondse vir praktyk van kleinveeproduksie. navorsing in die rooivleisbedryf. Die volgende dienste word gelewer n Wye spektrum projekte word ter ondersteuning van die missie en befonds. Die fokusareas vir navorsing is: strategiese doelwitte: gebruik van volhoudbare natuurlikebronne Opleiding lewende hawe produksie met wreldwye mededingendheid Hor Onderwys en Opleiding dieregesondheid en welsyn om n kwalifikasie in landbou kwaliteit van diereprodukte te behaal op NKR-vlak -7 en waardetoevoeging band. veiligheid van rooivleis en Verdere Onderwys en voedingswaarde kwaliteit en waarde Opleiding om n kwalifikasie verbruikersake, in landbou te behaal op NKRmarkontwikkeling en handel vlak 1-4 band. onthulling van die potensiaal Vaardigheidsontwikkelingsvan rooivleis deur programme wat op landbou kommersialisering, tegnologie gebaseer is en betrekking het verplasing en opleiding op n volhoubare sektor.

9. Ander belanghebbendes
Raadpleeg ook die lys in die slagpale-hoofstuk Afrivet Tel: 012 817 9060 www.afrivet.co.za Akshan Consulting Tel: 011 466 8763/4 www.ashkan.co.za AXXON Tel: 011 837 7177/6/0 axxon@global.co.za (Verskaffers van alle tipes ID-toestelle, soos elektroniese oorplaatjies, intrarumenbolusse, onderhuidse skyfies, enkel-, poot- of nekbande, en visuele plaatjies) Beef Master Tel: 053 441 9100 (voerkraal) Edlouis Voerkraal (Edms) Bpk Tel: 016 972 8032 www.lhcgroup. co.za (voerkraal)

588

HOTSURE Tel: 0861 HOTSURE (468 787) www.hotsure. co.za (Biotelemetrie-oplossings vir proaktiewe risikobestuur en presisieboerdery) Just Lamb Tel: 011 826 6452 www.justlamb.co.za Konsortium Merino Tel: 048 881 4895 www.konsortium-merino. com U plaaslike agri-onderneming, bv. Suidwes, Kaap Agri en GWK. Kontakbesonderhede is beskikbaar in die hoofstuk oor agriondernemings. Mushlendow Tel: 014 543 2388 (voerkraal) Onderstepoort Biological Products (OBP) Tel: 012 522 1500 www. obpvaccines.co.za Peter Milton Tel: 083 630 8868 www.petermilton.co.za (ekspert lewende hawe konsultant) Ramsem Tel: 051 412 6327 / 082 900 3903/4 www.ramsem.com Vleissentraal Ltd Tel: 012 460 9916 www.vleissentraal.co.za

lewende hawe
Skape Wol
1. Oorsig
Die skaap- en wolbedryf is een van die oudste boerderybedrywe in SuidAfrika. Dit speel n belangrike ekonomiese rol aangesien dit n vername verdiener van buitelandse valuta vir die land is. (Die ekonomiese aanwysers verskyn op die webtuiste www.capewools.co.za). Die Kaapprovinsie was vir die duur van die koloniale tydperk die belangrikste wolproduserende gebied in Suid-Afrika. Hoewel die skaapbedryf in die daaropvolgende jare vinnig oor bykans die hele land versprei het, het Cape Wool die internasionale generiese handelsterm geword vir al die wol wat op die subkontinent geproduseer word. Suid-Afrikaanse wol is hoofsaaklik n uitvoerkommoditeit wat in verwerkte en halfverwerkte vorm uitgevoer word. Dit word in n gesofistikeerde vryemarkomgewing geproduseer en verhandel waarin vraag en aanbod die prysvlakke bepaal. Die hoofproduksiegebiede is in die volgende streke: Oos-Kaap, Vrystaat, Wes-Kaap, Mpumalanga en KwaZulu-Natal. Die Suid-Afrikaanse skeersel is hoofsaaklik n Merinoskeersel wat meer as 80% van alle lotte wat te koop aangebied word uitmaak. Die wolpryse in Suid-Afrika word in navolging van di van Australi vasgestel, aangesien die grootste volumes wol daar verhandel word. Meer as 90% van Suid-Afrika se wol word hoofsaaklik f as vetwol (80%) f in halfverwerkte vorm (gewas en gekam) uitgevoer.

10. Publikasies en webtuistes

Besoek die webtuistes van rolspelers, byvoorbeeld www.redmeatsa.co.za, www.rpo.co.za en www.samic.co.za. Skakel 012 672 9111 vir die volgende publikasies wat by die LNR-Irene beskikbaar is: 1. Karakoel (volledige stel bulletins, beskikbaar in Afrikaans of Engels); 2. Skaapvleis (volledige stel bulletins, beskikbaar in Afrikaans of Engels). 3. Indigenous Sheep and Goat Breeds of South Africa Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos na iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies, beskikbaar van die LNR in Silverton: Manual on sheep facilities (ook beskikbaar in Afrikaans) Manure handling in intensive animal production units, deur H.T. Breedt, hersien deur F. Cilliers. Kopiereg. 2009. In hoofstuk 7 word die hantering van skaapmis bespreek. Talle inligtingspakkies is beskikbaar onder die Publications-opsie by www. daff.gov.za, webwerf van die DLBV. Kry ook toegang tot die Mutton Market Value Chain: 2010-2011 publikasie op die www.daff.gov.za, onder die Publications en Agricultural Marketing kieslysopsies. Etlike publikasies oor skape is beskikbaar by Kejafa Knowledge Works. Skakel 011 025 4388 of besoek www.kejafa.co.za vir inligting oor die volgende: Barn Guide for Sheep Storeys Guide to Raising Sheep deur Paula Simmons. 400 bladsye, met fotos en illustrasies. Natural Sheep Care deur Pat Coleby. Dis n omvattende gids oor wol, vleis en melk. Skaap Produksie, A5-formaat, 250 bladsye. Raising sheep Small stock management deur J. Oberholster Diseases and Parasites of Sheep and Goats in South Africa voorsien maklik verstaanbare inligting oor bestuur, uitkenning van siektes, voorkomende maatrels en behandeling. Dit is geskryf deur dr. Pamela Oberem, dr. Peter Oberem en dr. Johan van Rensburg. Kontak Afrivet vir n afskrif by 012 817 9060. Besoek www.afrivetplana.co.za om Afrivet se n vernuwende gereedskapstel vir skaapboerdery. Plan A van Afrivet is jou geen-koste, 24 uur n dag, sewe dae n week, internet gereedskapstel vir bestuur, produksie gesondheid en wins in jou kudde. Small-scale Livestock Farming a grass-based approach for health sustainability and profit. Carol Ekarius. Storey Publishing. ISBN 1580171621. n Natuurlike, organiese benadering tot lewendehawebestuur wat lei tot die produksie van gesonder diere en wat die koste van voeding en gesondheidsorg verlaag en winste verhoog. Shepherd Manual Dr. J.J. Olivier. LNR Irene. Februarie 2003. Dit is beskikbaar in Engels en in Afrikaans. n Tydskrif vir praktiese skaapboere. Dit dek wenke vir winsgewende skaapboerdery en ander aktuele kwessies, en daar is uitgebreide skakels en hulpbronne www.sheepmagazine.com.
Ons dank aan prof. Hettie Schnfeldt en haar span vir waardevolle terugvoer.

2. Internasionale sakeomgewing
Sien www.capewools.co.za vir die nuutste inligting. Wol is n uitvoerproduk waarvan meer as 90% van die totale produksie as vetwol of in semi-verwerkte vorm (gewas en gekam) uitgevoer word. Die wreldprys vir klerasiewol word in Australi, die grootste verskaffer van klerasiewol, waar die grootste volumes wol verhandel word. Suid-Afrika, met n kleiner skeersel, volg daarom die mark. Faktore wat die prys benvloed is wisselkoersbewegings en vraag en aanbod in verbruikersmarkte. Op verbruikersvlak is wol as tekstielvesel n nie-essensile produk en word soms as n luukse vesel beskou. Ekonomiese groei in belangrike verbruikersmarkte, verbruikersvertroue en bestedingspatrone benvloed daarom die pyplynvraag na wol. Die belangrikste wolproduserende lande is Australi, Nieu-Seeland, China, Argentini, die Verenigde Koninkryk, Kanada, Uruguay en Suid-Afrika. Die belangrikste invoerders van Suid-Afrikaansae wol is China, Itali, Tsjeggi, Frankryk, Duitsland, Indi en die Verenigde Koninkryk. Suid-Afrika is n volle lid van die Internasionale Woltekstielorganisasie (IWTO). Besoek www.iwto.org.

3. Plaaslike sakeomgewing
Cape Wools SA bied n SMS-diens aan waardeur markinligting onmiddellik n verkope versprei word, asook n markverslag wat weekliks per e-pos versend word.

589

In Suid-Afrika, soos in Australi, word wol hoofsaaklik by wyse van die uitroepveilingstelsel verkoop. Ongeveer 15% van die Australiese skeersel word deur ander verkoopsmeganismes (kontrakte, termynlewering, termynkontrakte, ens.) verhandel, maar hierdie meganismes het nog nie in Suid-Afrika posgevat nie. Wolveilings word gekenmerk deur baie verkopers en min kopers. Kopers moet gewoonlik by verskillende veilingsgeleenthede om wol meeding om verwerkingslotte saam te stel wat aan hulle klinte se kontrakspesifikasies met betrekking tot prys, hoeveelheid en afleweringsdatum te voldoen. Kontrakte in buitelandse valuta soos die euro of die Amerikaanse dollar moet tot koopbeperkings in rand omgereken word en die koper dra die risiko. Die wolmark kan op grond van die gemiddelde veseldeursnee in drie algemene produksegmente ingedeel word: Fyn wol (<19,5) word gebruik vir die vervaardiging van luukse produkte en word toenemend, veral deur Australi, op die mark aangebied. Pryse is betreklik onbestendig en swak gehalte (bv. as gevolg van droogte) het n beduidend nadelige uitwerking op die prys van hierdie wol. Modes en die verbruikersvraag na sagte, ligte produkte vir fyn kleding is die vernaamste dryfvere in hierdie segment. Die fynste produkte in hierdie segment ding mee met ander produkte soos kasjmier. Wol van medium dikte (gewoonlik 20-25) word hoofsaaklik gebruik vir die vervaardiging van klassieke mansdrag, vrouedrag en gebreide klere. Die grootste vraag na wol uit hierdie produktesektor is waarskynlik vir mengsels met sintetiese vesels wat gemik is op die laer prysklasse in die kleinhandelsmark, en in sommige gevalle om bepaalde tegniese resultate te verkry. Sterk (growwe) wol (>26) word hoofsaaklik vir binnenshuise tekstielware soos meubelstowwe, tapytstof en beddegoed gebruik. Suid-Afrikaanse wol word nie vir hierdie produkkategorie aangewend nie. Die Suid-Afrikaanse wolskeersel is n uitvoerproduk wat in onverwerkte of halfverwerkte vorm verhandel word en dit sal waarskynlik voorlopig so bly. Europa is, wat waarde en volume betref, die vernaamste uitvoerbestemming. Die internasionale aanbod-vraag-verhouding is gevolglik die stukrag wat plaaslike pryse benvloed en wat begryp moet word om insig te verkry in die pryse wat binne afsienbare tyd verwag kan word.

Sedert 1997/1998 het die wolinkomste van gemeenskaplike produsente met 300% toegeneem (R1,5 miljoen in 1997/1998 tot R31 miljoen in 2006/2007. Saam met die opleidingsprogram implementeer die NWKV ook n genetieseverbeteringskema. Dit bestaan uit drie programme: Verspreiding van 3 200 ramme van goeie gehalte en die verwydering van dieselfde aantal ramme wat plaaslik geteel is. Die vestiging van agt groepteelskemas binne die gemeenskaplike gebiede. Demonstrasies van goeie veldbestuurpraktyke. Met hierdie program word bestaande infrastruktuur deur die NWKV opgradeer en word nuwe infrastruktuur geskep. Hulle fokus op die hantering van wol, behandeling van die diere, dieregesondheid, die gebruik van fasiliteite, die bemarking van wol en die organisatoriese komponente van boerdery. Tree in verbinding met die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) vir meer inligting (besonderhede onder opskrif 6).

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kontakbesonderhede vir die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) verskyn op www.daff.gov.za. Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za In 2000 het die Wolforum, die verteenwoordigende liggaam van belangegroepe in die wolbedryf, die Minister van Landbou en Grondsake kragtens die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 van 1996 versoek om die volgende statutre maatrels wat deur Cape Wools SA (n Artikel 21-maatskappy) geadministreer moes word, in te dien en uit te vaardig: Artikel 18 van die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte: Rekords en Opgawes Artikel 19 van die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte: Registrasie Kragtens die bogenoemde statutre maatrels moet elke wolmakelaar, handelaar, -verwerker, -invoerder en -uitvoerder geregistreer word en rekords en opgawes aan Cape Wool SA verskaf. Die oogmerk en doelstellings van hierdie statutre maatrels is om partye te dwing om rekords te hou en opgawes in te dien om te verseker dat deurlopende, aktuele en akkurate inligting aangaande die produkte vir alle belanghebbendes beskikbaar is. Markinligting is noodsaaklik om ingeligte besluite te kan neem.

4. Nuus oor kleinskaalse boere

Ongeveer die helfte van die skape in die Oos-Kaap het altyd van die voormalige tuislandgebiede (gemeenskaplike gebiede) af gekom. Ongelukkig het mense in di gebiede baie min vir hul wol ontvang. Die NWKV-program is daarop gemik om volhoubare wolskaapboerdery te verseker. Die program is goed op dreef. Die belangrikste aktiwiteite is die skeer van skape en wolklassering, maar die klem val op bemarking.

590

6. Verenigings wat betrokke is

Cape Wools SA Tel: 041 484 4301 www.capewools.co.za Die Suid-Afrikaanse wolbedryf is in 1997 herstruktureer om aan die regulasies van die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 1996 te voldoen. n Wolforum is heel eerste gestig om die verskillende belangegroepe in die wolbedryf te verteenwoordig. Die Forum kom halfjaarliks byeen en verteenwoordigers is vir hulle eie uitgawes verantwoordelik. Die hooffunksies van die Forum is soos volg: om geleenthede te skep waartydens nywerheidskwessies bespreek kan word om met die regering en ander organisasies te skakel om n onafhanklike en objektiewe diens ten opsigte van inligting, statistieke en ondersteuning te verseker n lewensvatbare om sakeomgewing deur die bevordering van toepaslike navorsing, ontwikkeling en opleiding te skep om Suid-Afrikaanse wol te bevorder

Cape Wools SA is n organisasie sonder winsbejag wat die Forum as sy uitvoerende liggaam gestig het. Die direkteure word uit die Wolforum verkies en verteenwoordig die onderskeie belangegroepe. Cape Wools doen aangaande sy aktiwiteite aan die Forum verslag. Om oorhoofse koste te beperk en om die maksimum fondse vir dienste en funksies wat deur die bedryf verlang word beskikbaar te stel, word die organisasie deur n klein personeel van vyf persone bedryf. Sekere funksies word uitgekontrakteer, maar Cape Wools aanvaar volle verantwoordelikheid vir die beplanning en bestuur van al die funksies. Die maatskappy is op 1 September 1997 gestig. Statutre magte is aan die maatskappy toegeken vir die insameling van statistieke (rekords en opgawes) vir die wolbedryf. Sodoende is Cape Wools in staat om n wolstatistiekdatabank te skep waaruit n nasionale markaanwyser en ander inligting rakende die plaaslike en internasionale bedryf beskikbaar gestel kan word. Wool Forum Tel: 041 484 4301 National Wool Processors Association Tel/faks: 041 365 5035 South African Wool and Mohair Buyers Association (SAWAMBA) Tel: 041 484 5252

Wool Textile Council Tel: 041 484 5252 Dit is die Suid-Afrikaanse nasionale komitee wat die koop-, verwerkingsen uitvoerbedryf op die Internasionale Woltekstielorganisasie (IWTO) verteenwoordig. The Wool Trust Tel: 041 484 4307 Faks: 041 484 4309 wooltrust@wooltrust.co.za Die Woltrust is in 1997 kragtens die nuwe Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 van 1996 gestig. Hierdie wet bepaal dat bates wat landbourade onder die vorige regering opgebou het na trusts oorgedra en tot voordeel van die betrokke bedryf in die geheel aangewend moet word. Die Woltrust-akte bepaal dat minstens ses en hoogstens sewe trustees aangestel word: een om die bedryf, twee om die produsente, en een om die Minister van Landbou te verteenwoordig. Die ander drie moet onafhanklike spesialiste op die gebied van bate- en finansile bestuur wees. Die Wolforum stel die trustees (behalwe die ministerile verteenwoordiger) aan. Die hoofdoelwitte van die Trust is: die beskerming van Trustbates; die benutting van Trustbates om die waarde te laat vermeerder en inkomste te maksimeer; die finansiering van dienste wat in die belang van die bedryf geag word deur n liggaam met soortgelyke doelwitte, wat ook belastingvrystelling geniet.

SAWAMBA is n vereniging wat die wolkoopbedryf in Suid-Afrika verteenwoordig. Die meeste van die maatskappye wat daaraan behoort, het beduidende aandeelbelange in plaaslike was- en kamfasiliteite, of Hoewel dit n diskresionre trust het verbintenisse met internasionale is (wat kan besluit of daar genoeg wolhandelshuise. fondse beskikbaar is om bepaalde dienste te finansier), geld sekere South African Wool and beperkings. Die trustees is verplig Mohair Exchange om te verseker dat fondse slegs Tel: 041 484 5252 bewillig word viraktiwiteite South African Wool and wat aan die regulasies van Mohair Processors Association die Trust-akte voldoen en tot Tel: 041 484 5252 voordeel van die hele bedryf is Wool Testing Bureau of South Africa Tel: 041 503 6600 www.wtbsa.co.za Die Trust moet ook aan Cape Wools, die inkomstebevoordeelde, verslag doen. Cape Wools moet doeltreffende kommunikasie en die finansile WTB is n onafhanklike toetshuis wat verseker by die Internasionale Woltekstiel- beplanning en bestuur van organisasie (IWTO) geakkrediteer Trustfondse fasiliteer. is. Dit is verantwoordelik vir al die onafhanklike objektiewe South African Textile Industry Export Council metingstoetsing van wol. Tel: 021 959 4162 www.satiec.co.za

591

Produsente-organisasies:
Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) Tel: 041 365 5030 www.nwga.co.za Die funksie van raadgewing en opleiding met betrekking tot produksie is vanaf Cape Wools SA aan die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) uitgekontrakteer. Die belangrikste oogmerk met hierdie dienste is om produsente te help om produksied oeltreffendheid en winsgewendheid te verhoog ten einde inkomste te maksimeer. Dit behels die oordrag van produksietegnologie en navorsingsresultate. Dit sluit ook ontwikkeling en opleiding van boere in veral di wat voorheen nie tot hierdie soort dienste toegang gehad het nie. Die grootste gedeelte van hierdie begroting is bedoel vir die opheffing van kleinskaalse of opkomende produsente wat hoofsaaklik in die voormalige Ciskei en Transkei in die Oos-Kaap, die Vrystaat en Mpumalanga boer. In 1997 is n wolontwikkelingsprogram in die Oos-Kaap begin. Die hoofdoel was om die kwaliteit en kwantiteit wol wat in die plattelandse gebiede geproduseer word, te verbeter. Lede van die NWKV word deur middel van n maandelikse koerant, Wolboer, wat gratis aan hulle versend word, op die hoogte gehou van die nuutste nuus en ontwikkelings in die wolbedryf.

Glen College Tel: 051 861 1248 / 17

Umnga Farmers Training Group Tel: 045 933 1318 Die Provinsiale Departemente www.umnga.co.za van Landbou, wat nou met die landboukolleges saamwerk, bied Ander: ook kortkursusse aan. Suid-Afrikaanse Opleiding wat by AgriSETA Skaapskeerdersvereniging geakkrediteer is word by Tel: 051 447 3023/4 verskillende verskaffers, waaronder http://sasheepshear.co.za die volgende, aangebied: Skaapskeeropleiding Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Wetenskaplike en NywerheidsTel: 023 317 0983 navorsingsraad (WNNR) Fibres and Textiles Industrial Support Nasionale WolkwekersCentre (F&TISC) vereniging (NWKV) Tel: 041 508 3223 / 89 Tel: 041 365 5030 www.csir.co.za www.nwga.co.za

8. Maatskappye wat betrokke is

n Volledige lys wolkopers, -verwerkers, -uitvoerders, -handelaars, en -makelaars verskyn op www.capewools.co.za.

Raadpleeg die hoofstuk oor diereverbetering en telers in hierdie boek vir inligting oor die verskillende telersgenootskappe.

Ander verenigings en NROs

Die Suid-Afrikaanse Skaaphondvereniging (SASDA) Tel: 017 735 1844 www.sasda.za.net van teelprogramme getoets en die beste teelmateriaal op grond van werkvermo uitgesoek word. Beier Finance (Edms) Bpk Tel: 041 319 0222 beierwool@iafrica.com

Wol koopers
Segard Masurel (Edms) Bpk Tel: 041 451 0481 Faks: 041 451 0497 wool@segardmasurel.co.za www.segardmasurel.co.za SA Wool Exporters (Edms) Bpk Tel/faks: 041 365 4620 trading@standardwool.co.za Standard Wool Tel: 041 487 0610 Stucken & Co (Edms) Bpk Tel: 041 397 4700 Faks: 041 397 4735 stucken@stucken.co.za www.stucken.co.za

Clotex Die vernaamste oogmerk van www.clotex.co.za die SA Skaaphondvereniging is om skaaphonde as n vorm van Besoek die webtuiste om met die arbeidsbesparing aan boere en kleding- en tekstieldienssentrum in ander belangstellendes bekend te aanraking te kom. stel. Dit word bewerkstellig deur demonstrasies en kursusse aan South African Topmakers te bied, asook deur middel van Association kompetisies waardeur die sukses Tel: 041 484 5252

Chargeurs Wool (SA) (Edms) Bpk Tel: 041 581 0081 Faks: 041 581 0212 Linspire Ivan Smith 083 459 2242 ivan@mohairtraders.co.za Modiano SA (Edms) Bpk Tel: 041 484 6545/6 Faks: 041 484 1143 modsa@modiano.co.za New England Wool (SA) Tel: 083 759 8589 Faks: 041 585 4827 ken@newenglandwoolsa.co.za

7. Opleiding en navorsing
Kleinveeproduksie word in kursusse by alle universiteite wat grade of diplomas in landbou aanbied gedek. Kortkursusse word ook aangebied. Raadpleeg die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou. Twee voorbeelde is: Sentrale Universiteit van Tegnologie (CUT) Skool vir Landbou en Omgewingswetenskappe Tel: 051 507 3134 www.cut.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Tel: 051 401 2677 www.ufs.ac.za Die Landboukolleges dek kleinveeproduksie in hul diplomakursusse. Raadpleeg die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou vir n volledige lys. Voorbeelde sluit in: Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut (GADI) Tel: 049 842 1113 http://gadi.agric.za

Prosesseerders
Cape of Good Hope Wool Combers (Edms) Bpk Tel: 041 992 3412 Faks: 041 992 1519 Gubb & Inggs Beperk Tel: 041 994 7500 Faks: 041 992 2162 www.stucken.co.za

Wolhandelaars en -makelaars:
BKB Bpk Tel: 041 503 3111 www.bkb.co.za Cape Mohair and Wool (CMW) Tel: 041 406 7500 www.cmw.co.za www.ovk.co.za

592

Junior Steenkamp Wool & Mohair Tel: 041 484 2022 Junior_s@mweb.co.za Lanata (Edms) Beperk Wool/ Mohair Tel: 041 451 1478 www.lanata.co.za

Saunders, Bruce, Lappersonne Tel: 041 451 1104 sbl@lantic.net Van Lill Woolbuyers Trust Tel: 041 486 1237

lewende hawe
Suiwel
Kyk ook na die hoofstuk oor Suiwel in die afdeling oor landbouverwerking.

9. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die verskillende organisasies en maatskappye bv. www.capewools.co.za, www.nwga.co.za en www.cmw.co.za. Cape Wools SA en die NWKW het n opvoedkundige DVD oor die waardeketting met betrekking tot wol uitgereik. Raadpleeg opskrif 6 hierbo vir die kontakbesonderhede. Besoek die webtuiste www.daff.gov.za en kies Publication en Agricultural Marketing Commodity Profiles vir inligting oor A Profile of the South African Wool Market Value Chain (2010/11). Besoek die webtuiste van die Grootfontein Landbou-ontwikkelingsinstituut (http://gadi.agric.za/) waar u nuttige inligting soos bestuursriglyne en maniere om berekenings te doen oor bv. die getal ooie wat aangehou word, kan aflaai. Die Sheep Shearer Instruction Manual word deur die NWKV se Afdeling vir Skeeropleiding, Posbus 4520, Bloemfontein, 9300, uitgegee. Die NWKV kan ook genader word om n eksemplaar van die International Sheep and Wool Handbook te bekom. Alhoewel dit op universiteitstudente gemik is, word dit sterk aanbeveel vir enigeen wat by die wolbedryf betrokke is. Die landboutydskrifte Landbouweekblad en Farmers Weekly bevat dikwels artikels wat van belang is vir die wolprodusent en prosesseerder. Argiefartikels kan gevind word by www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Algemene publikasies in verband met skaapboerdery word in die vorige hoofstuk (oor skape) onder die Publikasies en Webtuistes-opskrif genoem. Die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) het die Kode van beste praktyk vir wolskaapboerdery in Suid-Afrika bekendgestel. Dieregesondheid en welsyn word onder die volgende onderwerphoofde bespreek: Bestuurspraktyke vir skape (versorging van kloutjies, lamtyd, kastrasie, ens.) Infrastruktuur vir skape (skuiling, skaaphanteringsfasiliteite, skeerfasiliteite) Skaaphantering strategie Gesondheid en siektebeheer strategie (die stoor van medisyne, inspuit van skape, beheerde en aanmeldbare siektes, ens.) Skaapvoeding strategie Vervoer van skape Die hoofstuk oor die Omgewing behels die volgende: Weiveld (die bestuur van grond, waterbestuur, die bestuur van uitheemse indringerplante, ens.) Alternatiewe weidingsgewasse Droogte Brandbestryding Wildbestuur in natuurlike gebiede Afvalbestuur Roofdierbestuur Sintetiese dipstowwe vir die beheer van uitwendige parasiete op wolskape Die hoofstuk oor Sosiale Verantwoordelikhede dek, onder andere, onderwerpe soos die Basiese voorwaardes vir indiensneming en Beroepsgesondheid en veiligheid. Kontak die NWKV by 041 365 5030 of kyk na www.nwga.co.za. Bronne: Ona Viljoen; www.capewools.co.za, www.nwga.co.za en ander webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Ons bedank graag vir Ona Viljoen (Cape Wools SA) vir die terugvoering oor die konsephoofstuk.

1. Oorsig
Suid-Afrika se suiwelbedryf vergelyk gunstig met die wreld se beste wat landboumetodes en die verwerking van suiwelprodukte betref. Suiwelboerdery word oral in Suid-Afrika aangetref, met die hoogste konsentrasie in die oostelike dele van die Vrystaat, die Middellande van KwaZulu-Natal, die Wes-Kaap, die Oos-Kaap en die suidelike dele van Mpumalanga. Holstein-Fries- en Jersey-beeste kom die algemeenste voor, gevolg deur Ayrshire- en Guernsey-beeste asook Suid-Afrikaanse SuiwelSwitserse beeste. In 2013 is daar omtrent 2 200 melkprodusente in Suid-Afrika. Verwerkers en verspreiders van melk- en melkprodukte verwerk die melk van die boere en verkoop dit aan verbruikers landswyd. Internasionaal produseer die Suid-Afrikaanse boer nog steeds melk teen een van die laagste pryse ter wreld. Afrika is vir slegs 1% van die wreld se suiwelproduksie verantwoordelik waarvan die helfte uit Suid-Afrika afkomstig is.
In die figuur hieronder, met dank aan die MPO, verskyn n kaart van die melkproduks ieverspreiding

2. Internasionale sakeomgewing
Pryse wat te voorskyn kom, asook ontwikkelende markte, word geprojekteer om rekenskap te gee vir meer as 60% van wreldproduksie in 2020. in vergelyking met die 40% bydrae deur gevorderde ekonomie. Afrika op sigself sal noemenswaardige groei sien in die verbruik van vloeibare suiwelprodukte wat sal klim van om en by 15 biljoen liter in 2010 tot sowat 25 biljoen liter in 2020. Die Tetra Pak suiwelindeks is n jaarverslag wat ontwerp is om suiwelprodusente te help om nuwe geleenthede vir groei te identifiseer, terwyl dit vir diegene wat die bedryf dophou inligting bied oor die nuutste feite, syfers en neigings wat verband hou met die wreldsuiwelbedryf. Kry die verslag by www.tetrapak.com.
Bron: 10-year African dairy boom, n artikel op www.bizcommunity.com

Webtuistes wat u sal hulp:

Lacto Data voorsien die laaste statistieke van die suiwelbedryf, wat die ontleding van invoere en uitvoere insluit. Kry dit by www.mpo.co.za www.dairyexpo.co.za die vertoonkas van die suiwelbedryf in die SAOG omgewing.

593

www.fil-idf.org, webtuiste van die Internasionale Suiwelfederasie. Besoek ook die suster webtuistes soos www.idfdairynutrition.org en www.dairy-sustainability-initiative.org. Kry die huidige wreldproduksie, mark- en handelsverslae by www. fas.usda.gov/currwmt.asp, die buitelandse landboudiens van die VSA se landboudepartement.

4. In Opmerking oor die beheer van vlie

Dit is welbekend dat vlie die voerinname op suiwelplase waar vliegbeheer nie toegepas word nie, kan verminder. n Daling van tot 35% in melkproduksie is moontlik waar vlie nie beheer word nie. Hulle versprei ook siektes soos mastitis van koei tot koei. Dit is lonend om in n jaarlikse vliegbeheerprogram te bel. Vermy die opbou van mis en beddegoed, en herstel waterkrippe wat lek, om te verhoed dat vlie in hul miljoene vermeerder. Oplossings vir vlie: Bio-Fly (Edms) Bpk Sel: 083 601 7221 www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel: 042 286 0978 www.bioinsectsa.com Plant Health Products Tel: 033 266 6130 www.plant-health.co.za

3. Plaaslike sakeomgewing
Lacto Data, n publikasie wat u by www.mpo.co.za kan lees, verskaf die jongste statistiek oor die suiwelbedryf.

Lae produsentepryse, ten tye wanneer insetpryse stelselmatig klim, bly kommerwekkend. Melkkopers toon min belangstelling om n volhoubare suiwelboerderysektor aan te moedig. Terwyl produsentepryse afgeneem het sedert 2009 het insetpryse skerp gestyg. Mieliepryse het gestyg met 80% en sojapryse met 26% wat gelei het tot n 61%verhoging in gesamentlike pryse Die melk:voer prysverhouding (n belangrike aanwyser van suiwelwinsgewendheid) het verswak tot sy laagste vlak sedert die begin van 2010. Die pryse van plaagdoders het toegeneem met tussen 23% en 39% vanaf September 2010 en die dieselprys het toegeneem met 26%. Boere betaal nou 73% meer vir elektrisiteit en hierdie syfer klim! Hierdie kombinasie van laer produsentepryse en hor insetpryse plaas ernstige druk op melkprodusente en beperk enige kanse vir hor produksie.
Bron: dr. Koos Coetzee, hoofekonoom by die MPO, in n vergelyking van die statistiek van einde 2011/begin 2012 met die van 2008.

5. Melkoptekening
Die voordele van deelname aan die melkoptekeningskema Melkoptekening is van die uiterste belang, nie net vir die individuele boer nie, maar vir die hele suiwelbedryf. Melkoptekening voorsien die boer van die jongste inligting oor die opbrengs van sy koeie en die komposisie van hul melk (die persentasie vet en proteen, en die tellings vir laktose, ureum en somatiese selle). Hierdie inligting l die grondslag vir ingeligte tropbestuur en winsgewendheid. Dit verhoog die winsgewendheid van die trop deur genetiese verbetering te maksimeer. Dit help die boer om n lae somatiesesel-telling (SST) vir sy trop te handhaaf deur die SST van individuele koeie te moniteer en waar nodig betyds die gepaste stappe te doen. Dit stel die boer in staat om beeste korrektief te paar. Die waarde van die diere van produsente wat by die skema aansluit, styg. Kopers is geneig om meer te betaal vir diere waar bykomende inligting soos prestasietoetstresultate en teelwaardes beskikbaar is. Aansluiting by die skema Deelname verg geen buitengewone vaardighede nie. Die boer moet slegs rekord hou van basiese dinge soos toetsdatums. Aangesien nie alle boere die tyd en/of mannekrag het om melkoptekening te doen nie, kan die LNR versoek word om tegnici of melkoptekenaars te stuur om die toets te doen. Die boer betaal vir die aflewering en toetsing van die monsters, die beheer en instandhouding van standaarde en die dataverwerking.
Benewens die LNR, behartig die SA Stud Book en Dairy Express (d.w.s. SA Holstein) ook n rekordhoudingskema.

Die suiwelbedryf in Suid-Afrika doen sake volgens die beginsels van die ope markstelsel wat beteken dat gesubsidieerde suiwelprodukte van die Europese lande en die VSA ingevoer word. Dit plaas ook enorme druk op die plaaslike produsente. Suiwelprodusente het n aantal bemarkingsgeleenthede: Verkoop direk aan verbruikers: Produsente kan n goeie verhouding met plaaslike verbruikers bou. Verkoop aan n handelaar, byvoorbeeld n klein kafee of supermark Verkoop aan n verwerker. Voeg waarde toe deur verwerking (sien die hoofstuk oor suiwelprosessering in die laaste afdeling van hierdie handboek). Voeg waarde toe deur verpakking. Verpak melk of ander produkte aantreklik en funksioneel.

594

6. Nasionale strategie en regeringskontakte

Mededingingskommissie Tel: 012 394 3200 www.compcom.co.za Departement van Landbou Bosbou en Visserye (DLBV) Diereproduksie Tel: 012 319 7493 / 7662 Landbouproduk-inspeksiedienste (APIS) Tel: 012 319 6504 Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut Tel: 049 842 1113 Departement van Gesondheid Tel: 012 395 8000 www.doh.gov.za Internasionale handelsadministrasiekommissie (Itac) Tel: 012 394 3688 Tel: 012 394 3600 (handelsoplossings ) Tel: 012 394 3720 (tariefondersoeke) www.itac.org.za Itac is hoofsaaklik daarop toegespits om n bemagtigingsomgewing te skep vir billike handel deur middel van ondersoeke na doeanetariewe, handelsoplossings en invoer- en uitvoerbeheer.

8. Opleiding en navorsing
Agriskills Transfer Tel: 012 460 9585 www.agriskills.net byvoorbeeld die KwaZulu-Natal Departement van Landbou en Omgewing en Cedara bied kleinskaalse suiwelkursusse in LNR-Instituut vir Zoeloe, suiwelproduksie (basies en Diereproduksie gevorderd) en suiwelprosessering Annetjie Loubser 012 672 9153 aan. Glen Kollege bied www.arc.agric.za suiwelbestuurskursusse aan. Die kontakbesonderhede van alle Die melkeenheid bied ook Landboukolleges is beskikbaar navorsingsfasiliteite aan alle in die hoofstuk oor Landboubelanghebbendes in die melkbedryf. onderwys en -opleiding. Individuele voedselopname en melkproduksie kan vir Universiteit Stellenbosch navorsingsdoeleindes opgeteken Departement: Voedselwetenskap word. Die melkeenheid bied Tel: 021 808 3578 ook die geleentheid vir praktiese www.sun.ac.za/foodsci opleiding in alle aspekte van melkboerdery. n Driedagkursus Universiteit van Fort Hare oor suiwelbestuur word by Irene Tel: 040 602 2232 / 2323 www.ufh.ac.za aangebied. Fort Hare Dairy Trust (FHDT) Jeff Every 040 653 0972 Leonard Mavhungu 082 795 7455 www.amadlelo.co.za FHDT is n vennootskap tussen wit boere uit die Tsitsikammaen Underberg-gebiede deur hul onderneming, Amadlelo Agri en die Universiteit van Fort Hare. Hulle verskaf praktiese opleiding aan boere van regoor die land. Four Lakes Tel: 021 557 0606 www.fourlakes.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Tel: 051 401 2211 www.ufs.ac.za/animal Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling en Voorligting Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel: 051 401 2396 www.ufs.ac.za/biotech

Nasionale LandbouKontakbesonderhede vir die bemarkingsraad (NLBR) verskillende direktorate verskyn Tel: 012 341 1115 op www.daff.gov.za. www.namc.co.za

7. Verenigings wat betrokke is

Melk SA Tel: 012 460 7312 www.milksa.co.za Die lede van Melk SA bestaan uit die Melkprodusente-organisasie (MPO) en die SA Melkverwer kingsorganisasie (SAMPRO Kry besonderhede van SAMPRO in die Dairy processing hoofstuk. Melkprodusente-organisasie (MPO) Tel: 012 843 5600 www.mpo.co.za Die MPO is n vrywillige, demokratiese organisasie wat as spreekbuis vir kommersile boere optree (ongeveer 84% van die kommersile melkboere behoort aan die MPO). Dit is, ingevolge artikel 21 van die Maatskappywet, as n maatskappy sonder winsbejag gestig. U kan die kontakbesonderhede van die bestuurders van die provinsiale takke, gebeure en provinsiale- en nasionale nuus kry by www.mpo. co.za.

MPOSA Beherend is in 2001 as die beheermaatskappy vir die MPO en sy filiale gevestig. MPOSA het sewe onafhanklike filiale waaroor hy toesig hou, naamlik: MPO Melkprodusente-organisasie Agri Inspec Die land se belangrikste forensiese moniteringsonderneming. Aanvanklik het die onderneming daarop gefokus om die onwettige invoer van suiwelprodukte te keer, maar sedert 1998 vind ander sakekommoditeite met inbegrip van pluimvee, rooivleis, plantolies en suiker baat by die dienste wat die onderneming bied. Besoek www.agriinspec.co.za. AgriBonus n Voordeleprogram vir Suid-Afrikaanse boere Kyk na www.agribonus.co.za. Agri Connect Die MPO se publikasie- en mediamaatskappy. Sien www.agriconnect.co.za. Agri Travel & Tours n Reisburo wat in landbou spesialiseer. Agri Travel & Tours kan landboutoere na enige land in die wreld organiseer en ook toere na Suid-Afrika bring. Besoek www.agrivia. co.za. The MPO Institute for Dairy Technology Verstrek nuwe, relevante inligting aan die boer oor die jongste tegnologie in die suiwelbedryf. Die instituut lewer ook dienste aan ander lewendehawebedrywe. Kyk na www.mpo.co.za/institute-for-dairy-technology.html Cendel Die Sentrum vir Produsenteontwikkeling is verantwoordelik vir die organisering van kursusse vir melkboere en vir die bestuur van die MPO se mentorskapprogram . Besoek www.mpo.co.za/cendel. html.

Verskaffers van gehalte Paradys proefplaas produkte vir dieregesondheid en Tel: 051 443 9011 suiweltropbestuur. Universiteit van KwaZuluNatal Melk SA Opleiding en School of Agricultural, Earth and Ontwikkeling Environmental Sciences Tel: 012 460 7312 Tel: 033 260 5808 Hierdie groep fasiliteer die hele www.ukzn.ac.za opleidingsproses, voorsien die leerstof en assesseer die leerders Universiteit van Pretoria se bevoegdheid. Hulle hanteer Fakulteit van Natuur- en al die burokrasie namens u. Landbouwetenskappe Daar is n brosjure beskikbaar Departement Vee- en Wildkunde wat hul eenheidstandaarde en Tel: 012 420 4018 leerderskappe lys. Departement van LandbouDie MPO se Instituut vir Suiweltegnologie en Sentrum vir Produsenteontwikkeling (CenDel) Tel: 012 843 5600 www.mpo.co.za ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel: 012 420 3251

Departement van Mikrobiologie en Plantpatologie Tel: 012 420 4100

Die doel is hier dat boere aanhou Universiteit van Pretoria: boer, op hul plase bly en in die Fakulteit Veeartsenykunde posisie is om geld te maak. Departement Produksiedierstudies Tel: 012 529 8448 / 013 Die Provinsiale Departemente www.veterinary.up.ac.za van Landbou werk ook nou saam met die Landboukolleges om kort kursusse in suiwelproduksie aan te bied, dikwels in Afrika-tale,

595

9. Maatskappye wat betrokke is

Sien ook die hoofstuk in die afdeling oor landbouverwerking.

10. Publikasies en webtuistes

Die Dairy Mail is n maandelikse publikasie vir suiwelboere. Skakel 012 843 5600 of besoek www.dairyconnect.co.za. Klik ook op AgriBooks in die kieslys van hierdie webtuiste. Publikasies sluit Vaccines and immunisation of farm animals (drs Jan du Preez en Faffa Malan) en Udder health (dr. IngeMari Petzer) in. Die Dairy Mail het ook Dairymail Africa bekendgestel. Besoek www. dairymailafrica.co.za om meer uit te vind. Kontak die LNR in Irene by 012 672 9111 vir die volgende publikasies: Dairy cattle feeding and management (volledige stel bulletins in Afrikaans of Engels) Dairy herd improvement in South Africa Skakel 012 842 4017 of rig e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies by die LNR in Silverton: Handleiding oor melkbeesfasiliteite Dairy cattle facilities manual Lae-koste melkverkoeling Small-scale milking shed Kleinskaalse melkstal Manure handling in intensive animal production units, deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers, is ook by die LNR in Silverton beskikbaar. In die afdeling oor suiweldiere, kyk hierdie waardevolle boek na geboue, behuisingsfasiliteite en die ontwerp van spoelstelsels vir suiwelbehuising. Kejafa Knowledge Works het verskeie publikasies oor lewendehawe, insluitende Getting Started with Beef and Dairy Cattle, Dairy Cattle Manual en Natural Cattle Care. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. Kry die Dairy Market Value Chain Profile: 2010-2011 dokument onder die Publications en Agricultural Marketing opsies by www.daff.gov.za. Die voortreflike Agricultural Marketing Extension publications val onder die General publications opsie. Training Paper No. 6 dek die bemarking van suiwel. Kry Guidelines for handmilking procedures and Rules for clean handmilking onder die Info Paks opsie op dieselfde webtuiste. Indien u dit nie kan bekostig om meer suiwelbeeste te koop nie, kan u hulle huur teen n maandelikse fooi. As n alternatief kan u n passiewe inkomste genereer deur te bel in suiwelbeeste www.investindairycattle.co.za. Die Internasionale Suiwelfederasie (IDF) het verskeie publikasies wat oor die bevordering van omgewingsprestasie handel. Die IDF Bulletin 436/2009 Environmental / Ecological Impact of the Dairy Sector is by www.fil-idf. org beskikbaar. Suid-Afrika was gasheer vir die IDF se 2012 World Dairy Summit.
Bronne vir die hoofstuk: Melkprodusente-organisasie; Lacto Data Statistiek; Agricultural Marketing Extension. Training Paper NAo 6, Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV); korrespondensie aan hierdie projek deur die Direktoraat: Diereproduksie by die DLBV.

Agri Bio Equipment and Solutions Tel: 021 979 3180 www.agribio. co.za Akshan Consulting Tel: 011 466 8763/4 www.ashkan.co.za (Suiwelhigine) Amadlelo Agri is n bemagtigingsonderneming aangedrewe deur die kundigheid van 70 suiwelboere van die Oos-Kaap en KwaZulu Natal.. Bel 041 379 4800 of besoek www.amadlelo.co.za. AXXON MILKING Tel: 011 837 7177 / 6 (Installeer en verskaf groot en klein melkstalle en onderdele) BALIMI BONKE verskaf en kap melkstalle op. Bel 083 736 2638 of skryf aan balimibonke@webmail.co.za. Cairnbrogie Dairy. Melk word gesuiwer met die gebruik van Sure Pure fotosuiweringstegnologie en word direk aan kleinhandelaars verkoop. Bel 044 533 9163 of kyk na www.cairnbrogie.co.za. Central Milk Tel: 013 246 1094 www.centralmilk.com Delaval vir alle produkte wat boere benodig om n melkery te bestuur. Skakel 031 792 9800 en kuier by www.delaval.com. Den Vet verskaf verskeie produkte vir suiwelproduksie, byvoorbeeld melkvoering, Kenotest, Denvet Dairy Wipes. n Kontrolelys vir melkstalle en notas oor mineraaltekorte is op die webtuiste. Besoek www.denvet.co.za of bel 033 345 1093. Farm Smart konsultante. Kyk na www.farmsmart.co.za of bel 082 784 6232. Futuregrowth Agri Fund. Besoek www.futuregrowth.co.za. GEA Farm Technologies Tel: 082 829 4284 www.gea-farmtechnologies. com Gerrie du Preez n Onafhanklike suiwelbeeste-makelaar. Besoek www.investindairycattle.co.za of skakel 082 302 7883. Swaardiensmatte wat gly keer. Kontak Global Splicing Technology by 011 363 1348. Hul webtuiste is www.globalsplicing.co.za. Guth SA Tel: 011 477 4923 www.guth.co.za (produkte vir suiwelproduksie) Interfab Tel: 011 477 5124 of 041 453 3944 www.interfab.co.za Kwikelec Tel: 041 365 7394 (Installering van melkplaastoerusting (insluitende prosessering).) Lactolab se fokus hoofsaaklik op die ontleding van onverwerkte melk vir melkkopers en melkopnamedoelwitte. Besoek www.lactolab. co.za. Milk Management Information System Incorporated (Mbisi) doen melkoptekeninge. Skakel 012 667 1122. Melkboer Dienste Tel: 011 949 1162 www.melkboerdienste.co.za Midlands Milk Tel: 039 834 1405 www.midlandsmilk.co.za Milk-Pro Tel: 011 566 2022 www.milk-pro.com NIQL is n belanghebbendes in melkoptekeninge. Bel 012 672 9111. NutriCo SA Tel: 011 392 4072 www.nutrico.co.za Overberg Melkery Toerusting Tel: 028 514 2402 Packo RSA Tel: 058 852 4907 http://packorsa.co.za (kontakbesonderhede van handelaars landswyd asook in Namibi kan op di webtuiste gevind word) Samelko Landboukoperasie Bpk Tel: 021 880 0256 www.samelko. co.za Streamline Milking Services Tel: 022 482 1568 / 083 456 4846 Strydom Melkmasjiene Tel: 051 522 7405 / 082 784 5138 Tammac Consultants Tel: 039 834 1405 www.tammac.co.za Taurus Tel: 012 667 1122 www.taurus.co.za Total Pipeline Industries vir Dairymaster melkstelsels. Bel 028 722 1371 of kuier by www.dairymaster.com.

596

3. Plaaslike sakeomgewing

lewende hawe
Varkvleis
1. Oorsig
SAPPO info, die maandelikse, elektroniese nuusbrief van die SuidAfrikaanse Varkprodusente-organisasie (SAVPO), is n uitstekende manier om op hoogte te bly van ontwikkelings en gebeure in hierdie bedryf. Sien kontakbesonderhede onder opskrif 9. In die internasionale varkvleisbedryf is Suid-Afrika maar n klein rolspelertjie. Slegs 0,2% van die wreld se varkvleis word hier geproduseer. Die sowat 105 000 se in die land beloop slegs 3,29% van die totale waarde van diereproduksie en slegs 1,5% van die totale waarde van primre landbouproduksie in die land. Ten spyte hiervan het die Suid-Afrikaanse varkvleisbedryf gegroei tot n belangrike ekonomiese bedryf wat n bruto produsentwaarde van ongeveer R2.37 miljard en n bruto verbruikerswaarde van meer as R4.74 miljard verteenwoordig. Kommersile varkprodusente kom in al nege die provinsies voor. Die meeste produsente kom voor in Noordwes (17%), die Wes-Kaap (16%), KwaZulu-Natal (16%) en Mpumalanga (11%). Die klimaat (somerrenval) en die streekskonsentrasie (toegang tot die beste abattoirs en potensile klante se koopkrag) speel n belangrike rol hierin. Nes elders in die wreld, word varkproduksie ook meestal naby produksiegebiede van mielies, graan, sonneblomme en sojabone beoefen. Dit is ook baie naby aan die stedelike mark gele gewoonlik binne so 100 tot 200km. Tans (2012) word sowat 45% van alle varkproduksie binne n radius van 250km van Pretoria af beoefen. Dit is duur om mielies na afgele gebiede te vervoer. In 2011 het die gemiddelde kudde in die Suid-Afrikaanse varkbedryf uit 595 se bestaan. Die gebruik van kunsmatige inseminasie (KI) neem toe en ongeveer 65% van alle kommersile se in Suid-Afrika word tans kunsmatig gensemineer. Daar is ses hoog aangeskrewe KI-stasies in die bedryf werksaam met n staande kapasiteit van 378 bere en n potensile produksie van meer as 12 000 dosisse per week. Ongeveer 83% van die totale aantal varke in Suid-Afrika kom in kommersile gebiede voor en 17% in ontwikkelende gebiede.
Bron: Dr. D.P . Visser, Tel: 082 809 7488

Aangesien die nuutste inligting deurslaggewend is vir sukses in die produksie van varkvleis, voorsien SAVPO sy lede deurlopend van die nuutste markinligting. Besoek www.sapork.com vir die nuutste inligting oor die bedryf. n Verslag oor pryse word weekliks per e-pos aan lede gestuur en bied insae in produsente- en verbruikerspryse oor die hele. Invoersyfers word maandeliks deur middel van n e-pos aan lede gestuur. Die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) publiseer n gereelde artikel in Porcus oor statistieke en neigings in die Suid-Afrikaanse varkbedryf. Besoek www.bfap.co.za. Agrimark Trends (AMT) verskaf ook n markinligtingsdiens. Besoek www.agrimark.co.za. Tree met Minda in verbinding by 012 361 2748 om op weeklikse markverslae in te teken. Verkoop van varke op vastepryskontrak Voordele vir die varkprodusent: n Gewaarborgde inkomste wat hor as die produsent se uitgawes is. Makliker om vir die kontrakperiode te begroot. Makliker om besluite te neem oor nuwe kapitaaluitgawes omdat pryse gewaarborg is. Nadele vir die varkprodusent: Afhangend van die ooreengekome winsgrens sal die produsent nooit in die goeie tye voordeel trek as die markpryse vir die produsent gunstig is nie. Indien die varkprodusent n fout met sy kosteberekening begaan het, sal dit hom benadeel. As die varkprodusent meer doeltreffend te werk sou gaan deur byvoorbeeld minder aan VHM of voer te bestee, ontstaan die vraag of slegs die verwerker daardeur bevoordeel sal word. Voordele vir die verwerker: Karkasse sal teen n vasgestelde prys ontvang word en dit sal groot skommelings in markpryse uitskakel wat dikwels deur sentiment teweeggebring word. Die verwerker kan met kleinhandelsfiliaalwinkels ooreenkom om pryse oor langer tydperke te handhaaf. Kettingwinkels verwag om konstante pryse vir varkprodukte te betaal. Die verwerker se begroting is makliker raaiwerk word uitgeskakel. Verwerkers is verseker van n deurlopende voorraad karkasse, aangesien hulle die varkprodusent aan die gang hou deur hom meer te betaal as wat hy aan produksiekoste bestee. Nadele vir die verwerker: Die verwerker sal nie voordeel trek wanneer oorproduksie voorkom en varkpryse gewoonlik laer as produksiepryse is nie. As die verwerker kontrakte met minder doeltreffende boere aangaan, sal produksiekoste gewoonlik hor wees.
Bron: Dr. Thomas Volker, Penvaan Group

2. Internasionale sakeomgewing
Die Europese Unie (EU) is die wreld se grootste uitvoerder van varkvleis. Die naasgrootste uitvoerder van varkvleis is die Verenigde State van Amerika. Duitsland en Denemarke in die belangrikste uitvoerders van varkvleis in die EU. In 2010 het Suid-Afrika 26 256 ton varkvleis (in 2008 was die syfer 18 947 ton) ingevoer. Amper 65% van hierdie invoere is ribbetjies. Europa en Kanada bly steeds die hoofuitvoerders na Suid-Afrika. Vind internasionaal nuus oor die bedryf by www.sapork.com. www.thepigsite.com bied aanlyn nuus en tegniese hulp aan die internasionale varkbedryf. www.pigprogress.net bied toegang tot varkproduksie wreldwyd. Pig International is n publikasie wat die internasionale perspektief op varkproduksie ondersoek. Besoek www.pig-international.com Besoek die webtuistes van verskillende nasionale organisasies in die varkbedryf, byvoorbeeld die VSA se National Pork Producers Council (www.nppc.org) en British Pig Executive (www.bpex.org.uk). Vind meer uit oor 2013 se Wreldvleiskongres by www.meat-ims. org.

4. Punte waarop kommersile boere moet let

Toestande wat lei tot die wegsny van vleis of afkeuring (trims and condemnations)
1. Vergroeiings in die bors Vergroeiings in die bors is letsels in die voering van die borsholte. Dit kom na ernstige longontsteking of septisemie (infeksie) voor. Die membraanagtige voering sit aan die ribbes vas en veroorsaak dat dit moeilik of selfs onmoontlik is om die longe te verwyder. Hierdie soort vergroeiings kan klein wees of die hele borsholte betrek. In die ergste gevalle moet die vleis van die ribbes afgesny word en verloor dit verkoopswaarde. Vergroeiings in die borsholte word algemeen deur Actinobacillus pleuropneumonia (APP), pneumonie en Glasser se siekte veroorsaak. Infeksie weens mikoplasmiese pneumonie, influensa en Actinobacillus suis (A. suis) kan ook tot vergroeiings aanleiding gee. Infeksie kom moontlik reeds in jong varke voor, en hoewel die varke herstel, is die

597

vergroeiings of letsels blywend. Aangetaste varke vind asemhaling in sommige gevalle moeilik, veral na oefening, maar kan ook normaal voorkom. Navorsing in Europa dui daarop dat kuddes met n hor voorkoms van vergroeiings ook digter kuddes was en swakker ventilasie getoon het; diere van veelvuldige gemengde bronne bevat het; en dat almal-inalmal-uit-produksie nie beoefen is nie. Die voorkoms van vergroeiings is blykbaar laer by kuddes waarin mikoplasmiese pneumonie nie voorkom nie. Borsvergroeiings lei nie slegs tot verliese aan karkasse nie, maar benvloed ook algemene groeiprestasie. Kuddes waarin vergroeiings algemeen voorkom, sal stadiger groei, voer minder doeltreffend benut, langer neem om markgereed te wees en hor koste aan medikasie meebring. 2 Artritis Artritis behels die ontsteking van een of meer gewrigte in die liggaam en kan aansteeklik of nie-aansteeklik wees. Erisipelas is die algemeenste oorsaak van aansteeklike artritis, terwyl osteochondrose of degeneratiewe gewrigsiekte die algemeenste oorsaak van nieaansteeklike artritis is. Erisipelas kan deur middel van strategiese inentingsprogramme beheer word. Die oorsaak van osteochondrose is nog nie heeltemal bekend nie, maar hou na verneem word verband met kuddedigtheid, genetika, voeding, groeitempo, omgewing, varkhokvloere en oefening. Omdat die beheermaatrels vir erisipelas en osteochondrose verskil, is n akkurate diagnose noodsaaklik om wegsnyding en afkeuring van vleis op grond van artritis te beperk. Daar word vermoed dat osteochondrose die oorsaak is van die meeste gewrigswegsnyding tydens die slagproses. 3 Absesse Absesse is holtes wat met etter gevul is en so klein soos albasters of groter as pomelos kan wees. Absesse vorm as gevolg van infeksie, hetsy van n wond of van n bloedoordraagbare kiem. Bakterie kan deur n wond of naaldprik in die bloed beland, deur die hele liggaam versprei en absesse vorm op plekke wat ver van die plek is waar dit die liggaam binnegedring het. Stertbytery is n algemene oorsaak van

absesse wat diep in die liggaam gele is. Interne absesse word nie altyd opgemerk nie en n genfekteerde vark kan normaal voorkom. Algemene oorsake van absesse is stertbytery, wonde, vuil naalde, vuil toerusting vir die afsny van sterte, wonde van vegtery of van die kastrasieproses. In eenhede waarin absesse baie voorkom, moet alle mediese toerusting tussen gebruike skoongemaak en ontsmet word, naalde meer dikwels vervang word, stres beheer word om stertbytery te beperk, hokke skoner gehou word en skerp voorwerpe wat beserings kan veroorsaak, verwyder word. 4 Peritonitis Peritonitis is buikvliesontsteking wat veroorsaak dat die ingewande aan mekaar vassit. Peritonitis dui daarop dat die dier infeksie gehad het of dit steeds onder lede het. Algemene oorsake hiervan sluit in breuke, naelstringinfeksies, dermknoop, ontsteking van kastrasiewonde en Glasser se siekte. 5. Nefritis Nefritis is nierontsteking en word algemeen veroorsaak deur leptospirose en urienweginfeksies. Leptospirose is n wateroordraagbare infeksie wat deur die urine van diere versprei word. Dit kan deur inenting beheer word. Blaasinfeksies kan ontstaan as gevolg van vuil, nat kampe en onvoldoende waterinname. Varke wat hieraan ly, kom gewoonlik normaal voor.
Dit kan op die duur baie lonend wees om die wegsny en afkeur van vleis te beperk. Omdat varke uiterlik gesond kan lyk, is dit belangrik om op hoogte te bly van die mate waarin vleis weggesny en afgekeur word en om sodoende probleme te identifiseer.

Bron: Alberta Government - September 2005. Artikel verskaf deur Kanhym Landgoed.

598

5. Die Sygma-stelsel vir gesinchroniseerdegroepbestuur

Ideaal gesproke moet streng beheer oor higine en n almal-in-almal-uitstelsel in varkboerdery toegepas word. Dit word bewerkstellig deur varke van dieselfde ouderdom of eenderse produksiegroepe in dieselfde hokke aan te hou. Die kleinboer kan dit slegs doen deur die varke in groepe te laat jong. Aangesien n gesinchroniseerde groep se almal saam na die volgende hok/ kamp verskuif word, word elke hok heeltemal leeggemaak almal wat daar ingaan, gaan weer tegelyk daar uit. Op die plase waar die Sygma-stelsel gevolg word, bly die hokke n week lank leeg staan nadat die varke daar uitgelaat en die hokke skoongemaak is. Dit staan bekend as higiniese lediging. Gevolglik kom minder siektes onder die varkkuddes voor wat weer aanleiding gee tot vrugbaarder se en jong varkies wat beter groei. Plase waarop die Sygma-stelsel toegepas word, bevorder die gesondheid van die omgewing met hulle beleid van almal-in-almal-uit en higiniese lediging. Gevolglik gebruik hulle minder medikasie en word die produksiekoste per varkie verlaag. Se word in sewe groepe verdeel volgens die stadium van produksie waarin hulle verkeer. Hierdie groepering van se in eenderse groepe maak dit moontlik om n skedule op te stel vir die drie belangrikste aktiwiteite, naamlik die inseminering van die se, wanneer die se jong en wanneer die jong varkies gespeen word. Hierdie skedule hou baie voordele vir die varkteler in en beter resultate word met die varke behaal. Die boer sal sy aandag aan slegs een bestuurstaak per week hoef te skenk, naamlik spening, inseminering of die geboorte van klein varkies. In n konvensionele weeklikse jongprogram word al hierdie take weekliks herhaal en hou dit die boer daagliks besig. Kleinboere kan dit nie bekostig om n bestuurder vir hulle varke aan te stel nie en behartig al hierdie take meestal self. Gevolglik het hulle min tyd oor vir ander ondernemings op die boerdery. Met n drieweeklikse jongprogram sal die boer die klein varkies op n Donderdag speen, die se die daaropvolgende Dinsdag insemineer en sal sy volgende groep se die Dinsdag daarop weer jong. Hierdie stelsel hou verskeie voordele vir die varkboer in: Gesonde varke Beter gesondheidstatus Groter werpsels Meer werpsels per sog per jaar Tot 25% besparing op arbeid Groter winste Minder werk, groter inkomste Meer tyd om aan die diere te bestee Verkoop groter hoeveelhede speenvarkies teen beter pryse Verminder die koste van KI

6. Inligting oor opkomende boere

Die opkomende boer van vandag kan mre se kommersile boer wees. Ontwikkel markbewustheid sorg dat u n mark vir u produk het. Beplan geboue en die uitleg van die varkhokke sodanig dat dit maklik is om telkens uit te brei namate die varkboerdery groei. Beplan om n varkeenheid op te rig waar voer gestoor en versprei kan word in die maklik verkrygbare vorm van mielies, dit wil s 65% van die rantsoen, om sodoende vervoerkoste te bespaar. Sommige boere word bevoordeel op grond van die streek waarin hulle boer. In Gauteng is mielies byvoorbeeld geredelik beskikbaar en markte toeganklik. Varke moet in die winter warm en in die somer koel gehou word. Goed gesoleerde geboue moet opgerig word en betonvloere is noodsaaklik vir gesondheid en higine. Afvalverwydering moet beplan word en goeie dreinering is noodsaaklik. Kontaminasie van strome en riviere is nie toelaatbaar nie. Varke het n goed gebalanseerde dieet nodig. Groeiende varke moet te alle tye kos h om optimaal te groei. Varke se dieet verskil na gelang van hulle ouderdom. Nuwe boere behoort eers twee of drie suksesvolle kommersile boere in hulle gebied te besoek om raad in te win en behoort by n studiegroep aan te sluit. Oorweeg dit om te begin deur eers speenvarkies aan te koop en hulle te laat groei tot spekvarke (fase 1). As u hiermee sukses behaal, kan u na teling oorgaan. In Europa spesialiseer baie boere in die groei van varke en doen hulle geen teling nie. Moet nie in die varkpesgebied met varke boer nie dit plaas beperkings op die mark en kan tot die algehele verlies van u diere lei. Sorg dat u op hoogte is van die permitte wat in u gebied vereis word. Bron: Pig Breeders Society -- Peter Mockford, tel: mockford@cybertrade.co.za. 015 225 7097,

Qeda Nyoka is verantwoordelik vir SAVPO se projekte vir opkomende boere. Hy onderneem landwyd projekte. Altesaam 20% van die statutre heffing word aan opkomende produsente toegewys. SAVPO lei opkomende varkboere op by eenhede wat vir di doel deur die regering in Limpopo, Noordwes en die Wes-Kaap begin is. Tydens di opleiding kan opkomende boere eerstehands ervaar hoe n moderne varkboerdery moet funksioneer. Speenvarke word aangekoop by kommersile produsente en by die opleidingseenhede grootgemaak. SAVPO verleen ook bystand met die bemarking van die varke. Nyoka help ook met die stigting van varkstudiegroepe, die formulering van sakeplanne, die evaluering van opleidingsfasiliteite, die vestiging van varkboerderyprojekte, ensovoorts. Die kontakbesonderhede van die LNR-Instituut vir Diereproduksie verskyn onder opskrif 10. Voorligting oor basiese bestuursvaardighede en voeding word aan opkomende boere gegee.

Bron: Joos Solms, Plantkor. Tel: 036 468 1309 E-pos: plantkor@plantkor.co.za.

599

7. Vir die nuwe toetreder

Varke moet altyd skoon, vars water h om te drink. Een vark benodig minstens 5 tot 10 liter water elke dag. Wanneer die se hulle kleintjies voed, moet hulle nog meer water drink omdat hulle melk moet produseer. Varke het enkelvoudige mae en benodig twee tot drie maaltye per dag. Verdeel die kos in twee porsies en voer die varke die een helfte in die oggend en die res in die aand. Moenie u varke slegs een maal per dag voer nie. As hulle eers versadig is, sal hulle met die res van die kos speel, daarop trap en dit bevuil. Hierdie kos word dus bemors terwyl die varke later weer honger sal wees. Moet nie net een groentesoort (byvoorbeeld kool) aan die varke voer nie omdat varke baie verskeidenheid in hulle dieet nodig het om gesond te bly. Selfs gesnyde gras (veral groen gras) kan in klein hoeveelhede aan die varke gevoer word om hulle dieet aan te vul. Dit is belangrik dat klein of swak varke afsonderlik gevoer word, omdat die groot, sterker varke al die kos sal opvreet. Indien u meer as vier volwasse varke aanhou, moet die kos verkieslik in twee houers verdeel word sodat elke dier sy regmatige deel kan kry. Baie varke is pienk en as hulle in die son gehou word, word hulle velle rooi weens sonbrand. Varke het nie veel hare wat hulle lywe teen hitte kan beskerm of teen koue kan isoleer nie. Varke ly indien hulle te koud of te warm kry en moet dus nie blootgestel word nie. Baie varke vrek van longontsteking as hulle in koue weer, wind of ren gelaat word. Varke kan ook van hitte-uitputting vrek indien hulle sonder beskutting of water in die son gelaat word. Selfs as die diere nie vrek nie, sal hulle gesondheid nadelig geraak word. Varke moet n dro, warm slaapplek h. Varke moet uit die direkte son in die skaduwee kan l. n Gedeelte van die varkhok moet n dak h om genoegsame skaduwee vir al die varke te verskaf. (Sommige kundiges meen dat die hele hok bedek moet wees.) Indien die dak van metaal gemaak is, moet dit met gras of takke bedek word om dit koel te hou. Baie mense dink dat varke daarvan hou om in hokke te wees met slegs modder om in te staan. Hierdie wanpersepsie mag daartoe lei dat die varke siek word omdat hulle aan ongesonde toestande blootgestel word. Varke rol in die modder om hulle teen die son en uiterste temperature asook teen parasiete soos vlie te beskerm. Varke het nie modder nodig nie indien hulle goeie beskutting het en die hokke skoon gehou word om vlie en ander parasiete weg te hou. Dit is belangrik dat die vloer van die hok skuins moet loop sodat oortollige water kan wegvloei en die hok droog kan bly. Indien water wel in die hok opdam, is dit belangrik om n dreineringsvoor of sloot te grawe om water uit die hok weg te lei. Varke mis altyd op dieselfde plek. Sorg dat die afval minstens twee maal per week verwyder word om die gevaar van siektes te verminder. Kos- en waterhouers moet minstens twee maal per week deeglik skoongemaak word. Bron: Inligtingspak (Info Pak) oor varkversorging (Pig care) sien opskrif 12.

9. Verenigings wat betrokke is

Suid-Afrikaanse Varkprodusente-organisasie (SAVPO) Tel: 012 361 3920 Faks: 012 361 4069 info@sapork.com www.sapork.com SAVPO is verantwoordelik vir mededelings oor die varkvleisbedryf en die bevordering daarvan, en om opdragte vir navorsing en vir serologiese en residu-toetse te gee. Die jongste nuus in die varkbedryf word by wyse van n elektroniese nuusbrief versprei. KZN-varkprodusente-organisasie Tel: 033 342 kznppo@futurenet.co.za Wes-Kaapse Varkprodusente-organisasie Tel: 021 860 johan@awk.co.za Vrystaatse Varkprodusente-organisasie p.a. Tel: 012 361 info@sapork.com Premier Pork Producers (Gauteng-gebied) Tel: 012 361 hoffman@sapork.com www.premierpork.co.za Vark- Veterinre Vereniging Dr. Tom Spencer (hoofsitter) Tel: 083 274 5930 Dr. Chris Carrington (sekretaris) Tel: 083 564 8443 8592 3800 3920 3920

Varktelersgenootskap van SuidAfrika Tel: 051 410 0958 pigs@studbook.co.za www.studbook.co.za Rooivleisbedryfsforum Tel: 012 667 1189 / 082 399 8908 www.redmeatsa.co.za

10. Opleiding en navorsing

Die varkeenheid by die LNR-Instituut vir Diereproduksie bied uitstekende opleidingsgeleenthede aan studente aan tersire instansies en voornemende varkboere. Soort kursus Inleidingskursus oor varkproduksie Tydsduur Kontakpersoon 3 dae Annetjie Loubser Telefoon 012 672 9153 083 285 4532

Die varkproduksie-eenheid stel sy kundigheid, diere en fasiliteite beskikbaar aan alle belanghebbendes in die varkbedryf, wat toegepaste en generiese navorsing op die gebied van bestuur, voeding asook produksieverwante sake soos gesondheid en reproduksie wil beoefen. Volwasse en jong varke van n eenheid bestaande uit 150 se en omgewingsbeheerde lokale is vir hierdie doel beskikbaar. Tree in verbinding met dr. A. Kanengoni by 012 672 9355.

8. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kontakbesonderhede oor die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) verskyn op www.daff.gov.za. Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za Die huidige statutre heffing van R7 per slagvark sal na verwagting sowat R15 400 000 per jaar vir SAPPO genereer. Die bedrag sal soos volg bestee word: Ontwikkelende boere R3 080 000, promosies R8 310 500, gesondheid R1 250 000, navorsing R660 000, kommunikasie en skakeling R560 000, en administrasie R1 540 000. Vanaf November 2013 sal n heffing van R8.50 per slagvark van toepassing wees.

600

Die provinsiale landboudepartemente werk ten nouste saam met landboukolleges om opleiding in varkproduksie te gee. Die basiese opleiding sluit die volgende in: 1. Beplanning van n varkproduksie-eenheid 2. Huisvesting vir varke 3. Versorging van varke in verskillende stadiums 4. Voeding 5. Teling en seleksie by varke Inligting oor landboukolleges verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Agrimark Trends (AMT) Tel: 012 361 2748 www.agrimark.co.za Universiteit van KwaZuluNatal Animal and Poultry Science Prof. Rob Gous AgriSETA-geakkrediteerde Tel: 033 260 6075 / 076 079 5233 opleiers bied kursusse oor Gous@ukzn.ac.za varkproduksie aan. Premier Pork Producers (sien opskrif 9) is Prof. Rob Gous is SAPPO se AgriSETA-geakkrediteerd. Nog navorsingskordineerder. n voorbeeld is Agriskills Transfer (bel 012 460 9585 of besoek www. Universiteit van Pretoria agriskills.net). n Volledige lys Departement Vee- en Wildkunde Tel: 012 420 4018 word ingesluit in die hoofstuk oor edward.webb@up.ac.za landbou-onderrig en -opleiding. Departement Landbou-ekonomie, Baynesfield Training Academy Voorligting en Landelike Grant Kobus 076 430 6899 Ontwikkeling gm.bta@w2k.co.za Tel: 012 420 3248 / 51 johann.kirsten@up.ac.za Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) Departement Voedselwetenskap Tel: 082 777 6892 Tel: 012 420 3202 www.bfap.co.za food.science@up.ac.za Die BFAP lewer n gereelde bydrae tot Porcus oor statistieke en neigings in die Suid-Afrikaanse varkbedryf. Universiteit van Pretoria: Fakulteit Veeartsenykunde Departement Produksiedierstudies Tel: 012 529 8448 / 013 Soek die kursusse, wat deur www.veterinary.up.ac.za Charles Street Vets aangebied word, by http://csvet.co.za (kies Universiteit Stellenbosch Departement Veekundige die Training-opsie). Wetenskappe Tel: 021 808 4916 Dicla Training Tel: 071 692 2229 / 083 235 1644 www.sun.ac.za/animal www.diclatraining.com Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 Kanhym Tel: 013 249 7867 / 082 885 9741 www.sun.ac.za/foodsci gtc@kanhym.co.za Universiteit van die Vrystaat Kanhym bied kursusse oor Departement van Vee-, Wild- en kunsmatige inseminasie aan. Kontak Weidingkunde Tel: 051 401 2677 Suzette Vos. www.ufs.ac.za/animal Rothman Livestock Training Lengau Agri Sentrum Services Tel: 083 453 9364 Tel: 082 770 0480 mcvdw@telkomsa.net www.rltsafrica.com Departement van Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel: 051 401 2729 Suid-Afrikaanse Vereniging vir www.ufs.ac.za/biotech Veekunde (SASAS) Tel: 012 420 6017 www.sasas.co.za Sikhula Agri Training Tel: 021 852 2643 www.sikhulatrust.co.za Navorsingsartikels oor varke is beskikbaar op die vereniging se webblad.

By Varkstudiegroepe word kennis en idees uitgeruil. Lede ontvang terugvoering oor nasionale vergaderings (van SAVPO) en bespreek interne aangeleenthede. Dit is ook die doel met hierdie groepe om lede oor die jongste tegnologie en ontwikkelings in die bedryf in te lig. Dit vind gewoonlik plaas deurdat gassprekers genooi word om die groep toe te spreek. Limpopo (gestel in Potgieterus), Ian Bennett 015 292 0880 Noordwes (gestel in Potchefstroom), dr. Pieter Grimbeek 018 297 8155 / 4916 Gauteng (gestel in Pretoria) Theo Loubscher 012 460 9385 / 083 275 0805 Die navorsingskomitee van SAVPO is verantwoordelik vir die varkbedryf se navorsingsbehoeftes. Opsommings van navorsingsverslae is beskikbaar op SAPPO se webtuiste by www.sapork.com. Skakel SAVPO by 012 361 3920 indien u volledige verslae verlang. Opleiding bly fokus van opkomende boere Opleiding is steeds die fokus van die portefeulje-komitee van opkomende boere, het Queda Nyoka verantwoordelik vir SAVPO se opkomende boerprojekte ges. Lei-die-opleier-op-kursusse word deur regeringsamptenare aangebied in samewerking met provinsiale landboudepartemente. Kleinskaalse en ontwikkelende boere word ook opgelei by werksessies, boeredae en studiegroepe, in samewerking met voorligtingsbeamptes van die regering en dieregesondheidstegnici.

11. Maatskappye wat betrokke is

Agri Bio Equipment and Solutions Tel: 021 979 3180 www.agribio. co.za Alzu Piggery (Edms) Bpk Tel: 082 388 3325 www.alzu.co.za AXXON Tel: 011 837 7177 Faks: 011 837 3100 axxon@global.co.za (Oorplaatjies, ID- en elektroniese weegtoerusting) Big Dutchman SA (Edms) Bpk Tel: 011 452 1154 www.bigdutchman. co.za Biomin Animal Nutrition Tel: 018 468 1455 www.biomin.net Charles Street Vet Tel: 012 460 9385 http://csvet.co.za Dalein Plaasbou Tel: 012 808 5999 (Boumateriaal vir en die ontwerp van varkhokke) Danie Visser Tel: 082 809 7488 www.juventis.co.za (Landboukundige raadgewer en strategiese ontleder) DIVAC Tel: 044 874 2720 www.divac.co.za (Varkverwerkingsaanleg) Dorna Distributors Tel: 033 386 5053 dorna@premieronline.co.za Enterprise Foods Tel: 011 840 4000 www.enterprisefoods.co.za Eskort Tel: 012 345 4452 www.eskort.co.za GSI Group Tel: 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za (Toerusting vir varke) Kanhym Landgoed Tel: 013 249 7964 / 082 901 3112 www.kanhym. co.za (PIC-varkgenetika) Longside Tel: 012 376 2607 longside@skyafrica.co.za Lynca Abattoir (goedgekeur vir uitvoer) Sien New Style Pork Milos Abattoir www.pigs.co.za New Style Pork Tel: 016 362 0936 www.newstylepork.co.za Ngculu Piggery Co-op Ltd Tel: 073 702 3794 Niemen Stud Tel: 083 778 8000 OdorCure (Edms) Bpk Tel: 0860 NO ODOR (66 6367) www. odorcure.co.za Pig Gen Tel: 082 333 5414 / 083 778 8000 Plantkor Tel: 036 468 1309 www.plantkor.co.za (Lewer dienste en toerusting van n ho gehalte aan die varkbedryf) R & R Abattoir Tel: 012 561 2548 Rica Piggery and Abattoir (Pty) Ltd Tel: 014 577 1190 www.rica. co.za Riverside Piggeries Tel: 012 561 1126 Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za (Toets varkvleis vir residu van veeartsenykundige geneesmiddels) TOPIGS SA Tel: 012 348 3676 francoist@topigssa.co.za (ondersteuningsdienste met betrekking tot genetika, voeding, die voorkoming van siektes, huisvesting, bestuur, kunsmatige inseminasie, depopulasie en herpopulasie) Troskie en Partners Tel: 011 769 1480 United Meat Packers Tel: 011 444 8435/7 Vereeniging Meat Packers Tel: 016 972 8800 Winelands Pork Tel: 021 948 1821 www.wlpork.co.za

601

12. Publikasies en webtuistes

Die Varktelersgenootskap het n CD vrygestel oor die varksoorte van Suid-Afrika in 2011. Die CD bevat relevante en opgedateerde inligting oor die oorsprong van die varksoorte, hul geskiedenis in SuidAfrika en hul teelvereistes. Fotos en/of kunswerke wat elke soort uitbeeld, en funksionele doeltreffendheid word ook bespreek. Die CDs is interaktief en kan bestel word by die Varktelersgenootskap in Bloemfontein. Skakel 051 410 0900 of skryf aan pigs@studbook. co.za.

lewende hawe
Veeteelt
Bykomend tot die ander hoofstukke in die lewende hawe-afdeling, word die leser ook verwys na ander plekke in die gids, soos dieregesondheid, presisieveeboerdery en algemene plaas toerusting

1. Oorsig
SAVPO gee jaarliks nege uitgawes van Porcus uit wat vir die varkbedryf gepubliseer word. Die nuutste kopie kan ook by www.sapork.com afgelaai word. n Nuusbrief word ook elektronies versprei. Die webtuiste www.sapork.com bied inligting oor SAVPO, sy strukture en funksies. Dit verskaf ook n orintasie van die varkbedryf. Kry besonderhede oor SAVPO se opleiding-DVDs hier. Pigs for Profit: Manual for emerging pork producers, deur dr. Jim Robinson en dr. Mary-Louise Penrith, is n omvattende, volkleur-handleiding wat te maak het met alle aspekte van varkproduksie. Dit kan by SAVPO bestel word. Die bemarkingskomitee van SAVPO het n publikasie getiteld The complete guide to South African pork die lig laat sien. Di publikasie bevat inligting oor die voedingswaarde van varkvleis, aankoopwenke, wenke vir voorbereiding en hantering van varkvleis, en resepte. Uitstekende aanbiedinge kan afgelaai word by www.sapork.biz/ functions/emerging-farmers. Kejafa Knowledge Works beskik oor publikasies in Engels en Afrikaans oor varke. Hulle het ook n DVD oor suksesvolle varkproduksie. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. Farming with pigs Western Cape Department of Agriculture Guide to Small-Scale Pig Farming E.H. Kemm Pig Production Problems John Gadds Guide To Their Solutions,uitgegee deur Nottingham University, behandel 32 groot varkprobleme. Die boek is besonder praktykgerig en sterk ingestel op winsmaksimering. Dit is beskikbaar by Exclusive Books. Skakel die LNR by Irene by 012 672 9153 vir die Pig Production Manual. Die volgende publikasies van die LNR se Instituut vir Landbouingenieurswese (IAE) kan verkry word deur 012 842 4017 te skakel of deur iaeinfo@arc.agric.za te e-pos: - 0Handleiding oor huisvesting vir varke (ook beskikbaar in Engels) - 0Uitgebreide varkhuisvesting (ook beskikbaar in Engels) - n Uitstekende bron wat ook deur die LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese beskikbaar is, is Manure handling in intensive animal production units deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Kopiereg. 2009. Dieremis kan aangewend word vir bemesting, as n energiebron (brandstof) en as aanvulling tot voerrantsoene vir diere. Die verskillende gebruike van dieremis op die plaas word in detail in hoofstuk 12 van die publikasie bespreek. n Inskiklikheidsriglyn vir die Suid-Afrikaanse varkprodusente is beskikbaar by vereniging Premier Pork Producers (PPP). Kontak Guzette Strydom by 012 361 3920 of e-pos haar by guzette@sapork. com. Die Pork Market Value Chain: 2010-2011 kan besigtig word by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) se webtuiste, www.daff.gov.za. Kies die Publications-opsie en dan die Agriculture Marketing-opsie. Die volgende inligtingspakkette (Info Paks) is by www.daff.gov.za te kry: - Care of sow and piglets - Common diseases of small pig herds - Skin conditions in pigs - Pig care - Pig Farming general hints Vind die South African Code for the Welfare of Pigs by www.nspca.co.za. Kry aantekeninge oor varkboerdery op die AGIS-webtuiste by www. agis.agric.za/efarmer.
Ons is dank aan dr. D.P . Visser verskuldig vir kommentaar op die hoofstuk toe dit nog in die ontwikkelingstadium was. Statistieke oor kuddesamestelling, die slag van vee, ensovoorts, verskyn op www. daff.gov.za klik op die Publications- en Statistical Information-kieslysopsies. Die jongste driemaandelikse ekonomiese oorsig is ook daar beskikbaar.

Die lewende hawe-sektor is verantwoordelik vir meer as 40% van die totale waarde van landbou. Uit die oogpunt van voedsel en voedselsekerheid is dierelandbou die vernaamste genereerder van inkomste in meeste landelike gebiede in die land en in die ontwikkelende wreld. Voedselprodukte afkomstig van diere is n vername bydraer tot n gebalanseerde dieet, as gevolg van die ho biologiese waarde van diereprotene en opvallende hoeveelheid biobeskikbaarheid van minerale en vitamiene. Diere-veselprodukte dra kwantitatief by tot die klere-, leer-, huis- en dekorbedryf. Inkomste uit lewende hawe beloop tot ongeveer 10% van landboukundige uitvoere en speel n belangrike rol in die stabilisering van die ekonomie van SAOG lande. Die natuurlike hulpbronne van Suid-Afrika is by verre meer geskik vir lewende hawe-boerdery as die aanplant van gewasse (slegs 11% van ons grond is geskik vir gewasse). Die grootste deel van die verhoogdeproduksie en landelike ontwikkeling sal afkomstig wees van lewende hawe-boerdery.
Bron: Challenges for the animal science industries and profession a strategic perspective, referaat deur dr. Heinz Meissner

Ons kan dalk die filosoof se aanhaling aanpas om te lees,I FEEL therefore I am om n verhoogde bewustheid van lewende hawe of lewende voorraad te kweek. Diere is wesens met n gevoel , met ander woorde, hulle is by hul bewussyn en kan voel. Dr. Peter Evans (SAVPO veeartsenykundige skakelbeampte) s die volgende in n artikel in die SAVPO-nuusbrief van April 2012:Omgewings en welstandregulasies is nodig en produsente moet dit as deel van normale produksiepraktyk beskou en nie as iets wat op hulle afgedwing word nie. Die stipulasies in SAVPO se welsynkode sal, byvoorbeeld, nie die diere se werkverrigting negatief benvloed nie en sal dit sekerlik in party gevalle verbeter. Produsente sal dus n opbrengs op belegging kry as hulle hieraan voldoen. Die produsent sal geen probleem h met die vyf vryhede wat deur die NDBV aangeneem word nie: Vryheid van dors, honger en wanvoeding Vryheid van ongemak Vryheid van pyn, besering of siekte Vryheid om normale gedrag te openbaar Vryheid van vrees en angs Hoe ver veeboerdery as wetenskap ontwikkel het, hang af van hoe goed ons hierdie vryhede met winsgewende veeboerdery kan versoen.

602

2. Veediefstal
Die wetgewing wat hier van toepassing is, is die Wet op Veediefstal 57 van 1959.

Veediefstal belemmer veeboere se winsgewendheid. Dit meng ook in met die regering se grondhervormingsproses en die bemagtiging van opkomende boere. Vir elke veediefstalinsident op kommersile plase vind drie soortgelyke insidente onder opkomende boere plaas. Wat dit so moeilik maak is dat opkomende boere totale verliese ly krale word totaal leeggestroop. Hierdie boere moet toevlug neem tot ander maniere om na hul families om te sien en om n bestaan te maak. Veediefstal het in n sakeonderneming ontaard en daar is duidelike aanduidings dat sindikate daarby betrokke is. n Mens kan veediefstal nie meer toeskryf aan persone wat steel om iets te h om te eet nie. Suid-Afrika was nog altyd n netto invoerder van rooivleis, maar veediefstal het die bedryf (en landbou in die algemeen) n knou toegedien. As die probleem van veediefstal opgelos kan word, sal dit n groot bydrae lewer tot die land se pogings om selfonderhoudend te word. n Omvattende dokument Hints for the Prevention of Stock Theft is by die Nasionale Veediefstaleenheid beskikbaar. Dit sal vee-eienaars help om hul kwesbaarheid te verminder en om veediewe suksesvol te laat vervolg.

Die LIDCAT LIVESTOCK IDENTIFICATION is n onweerlegbare identifikasiestelsel vir diere. n Biologiese monster word van individuele diere geneem en word onder ideale toestande geberg. In geval van diefstal of n dispuut oor herkoms, kan die stelsel gebruik word om die dier sonder twyfel te identifiseer of die monster kan gebruik word om met di van n dier (of n diereweefsel soos bloed of vleis) wat deur die SAPD se Veediefstaleenheid teruggevind is, te vergelyk. Skakel vir prof Norman Maiwashe by 012 672 9028. Die leser word ook verwys na die radio-frekwensie identifikasiemerker (RFID) en ander metodes wat gebruik word. Raadpleeg die hoofstuk oor presisieboerdery met vee vir verdere inligting oor die rolspelers betrokke by die identifikasie van diere.

5. Praktykkodes vir vee

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde Standaarde-inligtingsentrum Tel: 012 428 6666 / 6883 www.sabs.co.za Die volgende praktykkodes is opgestel: 1. Praktykkode van die Suid-Afrikaanse Pluimveevereniging 2. Kode vir voerkrale 3. Praktykkode vir die hantering van vee in verkoopplekke en vendusiekrale 4. Pligte en funksies van abattoir-bestuurders 5. Gids vir die gebruik van porstokke en -toestelle in abattoirs 6. Praktykkode vir die vervoer en hantering van diere 7. Handelskode: Volstruisvere 8. Praktykkode vir die vervoer, hantering en slag van volstruise 9. Suid-Afrikaanse kode vir die welsyn van varke 10. Een van die nuutste toevoegings is SANS 898 Good manufacturing practice for the self-mixing of feed in the livestock industry. Dit dek die selfvermenging van voer in die lewende hawe-bedryf. Hierdie kodes is die minimum vereistes vir die toepaslike sektore, byvoorbeeld die pluimvee- en voerkraalsektore. Belangstellendes kan afskrifte van hierdie kodes, en ander kodes wat nog hangende is, vanaf die SABS koop. Daar kan van sommige van hulle op die NRDBV-webtuiste www.nspca.co.za gelees word.

Belanghebbendes
Verskeie lewende hawe-bedryf verenigings soos die rooivleisprodusenteorganisasie (RPO) het die nasionale veediefstalforum gestig. Skakel Gerhard Schutte by 012 348 1933of stuur epos na rpo@lantic.net Kry kontakbesonderhede vir die verskeie lewende hawebedryf-verenigings in die toepaslike hoofstukke. Die Veediefstaleenheid by die Suid-Afrikaanse Polisiediens is n rolspeler. Skakel die nasionale kantoor by 012 393 1196/7, stuur n faks na 012 393 1548 of n epos na stu.scientific.aids@saps.gov.za. Boere-unies soos die Vrystaat Landbou en Kwanalu (raadpleeg die Georganiseerde Landbou hoofstuk). Aantekeninge oor veediefstal is beskikbaar by www.agriwiki.co.za en www.rpo.co.za.

3. Roofdiere en die veeboer

Raadpleeg die hoofstuk oor wild op plase in hierdie handboek.

6. Beraming van water wat vir vee nodig is

Om die hoeveelheid water te beraam wat daagliks vir vee nodig is, maak voorsiening vir: a. 6,5 liter per dag per skaap b. 45 liter per dag per bees of perd c. 90 liter per dag per melkkoei d. 9 liter per vark e. 18 liter per honderd vols (pluimvee)
Bron: Southern Cross Industries (besoek www.southx.co.za)

4. Identifikasie van diere

Die Wet op die Identifikasie van Diere 6 van 2002 vervang die ou Wet op Veebrandmerke 87 van 1962. Dit is verpligtend om alle beeste, skape, bokke en varke te merk. n Permanente wettige merk is die eerste beskerming teen veediefstal. Suid-Afrikaanse wetgewing verskaf n doeltreffende stelsel vir die identifikasie van diere. n Boekie, Animal Identification in terms of Animal Identification Act, 6 of 2002, verskaf inligting oor hoe om n identifikasiemerk te registreer, wat nie as n identifikasiemerk beskou word nie, alternatiewe identifikasiemetodes, dele waarop diere gedentifiseer moet word, ensovoorts. Identifikasie moet op n duidelike, aantreklike, kleurvolle en maklik verstaanbare manier gedoen word. Kontak die Hulpbronsentrum van die Departement van Landbou by 012 319 4171. n Elektroniese afskrif verskyn op www.daff.gov.za. Daar is ook publikasies beskikbaar op die departement se webtuiste www.daff. gov.za wat die Infopaks Identification of animals en Legal identification marks (beskikbaar in Engels, Xhosa, Zulu en Sepedi) insluit. Die Registrateur: Diere-identifikasie Tel: 012 319 7432/3 Tel: 012 319 7611 Tel: 012 319 7499 zeldaw@daff.gov.za

7. Reproduktiewe data oor vroulike diere van die belangrikste plaasdiere

Dier Duur van estrus-siklus 18-24 dae 16-18 dae Duur van bronstigheid 6-24 ure 24-48 ure Tydsberekening van ovulasie 6-14 uur na estrum 12-24 uur voor die einde van estrum aan die einde van estrum 36-48 uur voor die einde van estrum Duur van dragtigheid 278-290 dae 144-152 dae

Beeste Skape en bokke Varke Perde

19-22 dae 18-24 dae

18-48 ure 4-9 dae

114-120 dae 320-370 dae

Bron: Dr. Reinette Snyman, Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT)

603

8. Vervoer van diere

Hoe beter jy jou diere behandel hoe meer geld sal hulle vir jou verdien. Vervoer jou diere veilig en jy sal beserings en sterftes vermy. Verminder die druk op hulle om verlies van produksie en reproduksie te vermy. Moenie dat die diere in nat, modderige krale staan voordat jy vertrek of as jy jou bestemming bereik het nie hulle kan alle soorte siektes daar opdoen, insluitende vrotpootjie. Leer om diere een vir een te hanteer sodat jy hulle nie seermaak nie. Moet hulle nie jaag, slaan of in klein spasies inhok nie. Wanneer hulle gelaai word en daar is nie n laaibrug nie, tel hulle versigtig op (klein diere). Indien jy jou diere goed hanteer sal hulle mak word en makliker hanteerbaar. Moenie teveel diere op n voertuig laai nie (sien die sleepwaens hoofstuk). Dit is teen die wet en jy kan jou diere beseer hul bene breek en hul velle kneus. Moet ook nie diere van verskillende groottes in dieselfde kompartement sit nie. Diere moet kan regop staan en sonder moeite asemhaal wanneer hulle vervoer word. Plaas materiaal in die laai-area om te keur dat hulle nie gedurende die rit rondlgly nie. Ry versigtig veral om draaie en op heuwels. Moenie skielik rem nie, want die diere sal vorentoe beweeg en mekaar platdruk. Stop nadat jy n paar kilometers gery het om te kyk of die vrag nog reg is. Die beste tyd om voorraad te vervoer is vroeg in die oggend of laatmiddag veral in die somer. Indien jy vir n rukkie iewers moet parker, moet jy in die skaduwee parkeer, want diere kry maklik hitte-stres. Moenie te vinnig beweeg wanneer jy n trop diere te voet of op n perd lei nie veral as daar lammetjies, kalfies of verwagtende diere onder die trop is. As jy hulle oor n lang afstand vervoer, moet jy vroeg in die more begin sodat jy hulle kan laat rus. Gee hulle water langs die pad.
Bron: n artikel Handle your animals gently deur Roelof Bezuidenhout by www. farmersweekly.co.za

9. Algemene veeverenigings
Elk van die lewende hawe hoofstukke gee besonderhede oor toepaslike verenigings, maatskappye en ander rolspelers. Die volgende verenigings is regoor die lewende hawe-spektrum betrokke:

Livestock Animal Welfare Association Tel: 012 460 9216 Livestock Health and Production Group Tel: 012 346 1590 www. lhpg.co.za Livestock Welfare Co-ordinating Committee (LWCC) Tel: 012 807 1367 www.redmeatsa.co.za Nasionale Raad van Dierebeskermingsorganisasies Tel: 011 907 3590 www.nspca.co.za Die South African Council for Natural Scientific Professions (SACNASP) word soms by debatte betrek oor lewende haweverwante sake. Besoek www.sacnasp.org.za. Suid-Afrikaanse Vereniging vir Veekunde (SASAS) Tel: 012 420 6017 www.sasas.co.za

n Paar aantekeninge oor die plaasdier eenheid by die NDBV

Hierdie eenheid het sedert sy stigting in 1970 baie ten opsigte van kennis en pligte gegroei. Die eenheid is aanvanklik gestig om die welsyn van voedseldiere by abattoirs regdeur Suid-Afrika te verseker, maar tans doen die eenheid inspeksies, navorsing en onderrig, en verseker die eenheid die welsyn van alle diere waarmee daar geboer word. Die eenheid het verskeie funksies: Inspeksies. Wetstoepassing onderrig en vervolging. Onderrig. Word regoor die land met ooreengekome uitreikprogramme in hulpbehoewende gemeenskappe gedoen. Hulpverlening. Praktiese oplossings om boere by te staan en die welsyn van diere terselfdertyd te bevorder.

604

Wetgewing. Om wysigings te bevorder, na te vors of in te stel; of nuwe wetgewing om die welsyn van diere te verbeter. Opleiding. Die eenheid: 1. hou eksterne werkswinkels vir landboudepartemente by Korrektiewe Dienste regoor Suid-Afrika 2. gee lesings oor huidige wetgewing by kursusse oor veediefstal 3. verskaf regoor Suid-Afrika praktiese opleiding aan inspekteurs in plaaslike gemeenskappe Reaktief. Reageer op en hanteer ongelukke of rampsituasies waarby vee betrokke is. Kleinskaalboere n Toenemende aantal kleinskaalse individuele, koperatiewe en kommersile landbouprojekte wat deur die regering en internasionaal geborg word, word tans in kommersile boerderygebiede gevestig. Die NRDBV het op proaktiewe en reaktiewe wyse by sulke projekte betrokke geraak om leiding te gee en vordering te monitor. Swak administrasie en onkunde kan tot aansienlike lyding en selfs die dood van diere aanleiding gee. Bystand van veeartsenydienste Die staat verskaf nie veeartsenydienste in sekere (gewoonlik afgele en verarmde) gebiede nie en in ander gebiede is die beskikbare dienste onvoldoende. Dit is waarom die NRDBV besluit het om uit te reik ten einde bystand aan veeartsenydienste te voorsien. Benewens enige reaktiewe optrede wat nodig mag wees, word spesifieke uitreikprogramme en -projekte beplan en onderneem. Die plaasdiereenheid van die Nasionale Raad van NRDBVs bied verskillende werkswinkels en lesings aan vir die betrokke staatsdepartemente om inligting te verskaf oor opleiding, navorsing of produksie met betrekking tot heersende neigings in dierewelsyn, wetgewing en morele en sosiale verantwoordelikhede. Die werkswinkels en lesings word aangebied by Korrektiewe Dienste, die verskillende Departemente van Landbou in die land, tydens die opleiding van veediefstalinspekteurs en speurders, en aan derdejaarveeartsenykundestudente. In die toekoms sal hierdie werkswinkels en lesings hopelik ook aangebied word vir dieregesondheidstegnici, studente by landboukolleges en lede van die Suid-Afrikaanse Polisiediens. Ander organisasies wat graag sulke werkswinkels wil meemaak, kan n epos aan die NRDBV rig by nspca@nspca.co.za.

11. Opleiding en navorsing

Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding en ook die hoofstukke oor spesifieke lewende hawe.

Opleiding oor veeboerdery is by die diplomas en kortkursusse wat deur die landboukolleges aangebied word ingesluit. Voorbeelde van kortkursusse wat by Cedara in KwaZulu-Natal aangebied word: pluimveeproduksie, suiwelproduksie (basies); kleinskaalse suiwelboerdery; byeboerdery (word ook in isiZulu aangebied); bokproduksie; varkproduksie en verwerking van suiwel. Verdere inligting oor landboukolleges verskyn in die hoofstuk ook landbouonderwys en -opleiding. Lees oor Agrimark Trends by www.agrimark.co.za. AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers van opleiding bied kursusse in veeproduksie aan. Skills for Africa bied byvoorbeeld kursusse in braaikuiken-, bees- en kleinveeproduksie aan. Besonderhede oor hierdie en ander verskaffers verskyn in die hoofstuk oor onderwys en opleiding. Skakel die LNR-Instituut vir Diereproduksie by 012 672 9153 vir inligting oor opleidingskursusse. Sulke kursusse sluit die volgende in: vleisbeesbestuur, vleissnitte en verwerking, kleinveebestuur, kunsmatige inseminasie by varke, pluimveeproduksie en varkproduksie. Inligting is ook beskikbaar by www.arc.agric.za. Ontledings van die veesektor is ingesluit in die werk van die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP). Lees nog by www.bfap.co.za. Die Rooivleisnavorsing- en ontwikkelingstrust (RMRDT) is ingestel om spesifieke navorsings- en ontwikkelingsprojekte oor rooivleisproduksieprosesse en produkte wat van rooivleisproduksiediere afkomstig is te befonds. Lees meer hieroor by www.redmeatsa.co.za. Die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Veekunde (SASAS) www. sasas.co.za. Dit is n vereniging van dierewetenskaplikes wat een algemene doelwit voor o het: om diereboerdery wat op wetenskap gebaseer is te bedryf en daaroor verslag te doen. Die webtuiste bevat wetenskaplike referaat en baie ander inligting. Opleiding in veeboerdery word by universiteite/universiteite van tegnologie aangebied. Raadpleeg die hoofstuk oor onderwys en opleiding vir n volledige lys.

12. Publikasies en webtuistes

Lees die gedeeltes onder hierdie opskrif in die hoofstukke oor die verskillende lewende hawe. Verwys ook na die webtuistes van rolspelers by lewebde hawe bv. die Rooivleisprodusente-organisasie, www.rpo.co.za; Die Suid-Afrikaanse Varkvleisprodusenste-organisasie, www.sapork.com ens.

10.

Nasionale strategie en regeringskontakte

Kontakbesonderhede van die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) verskyn by www.daff.gov.za. Die mikpunt van die National Livestock Development Strategy (NLDS) is om die volhoubaarheid van dierelandbou in Suid-Afrika deur die produksie, prosessering en voorsieningsnetwerk. Implementering sluit die stigting van sektorwerksgroepe, mobilisering van landelike lewende hawe- eienaars in die rigting van ekonomiese produksie en ondersteuningstelsels vir die bewaring van veld en lewende hawe-hulpbronne deur volhoubare gebruik. Die publikasie Livestock Development Strategy for South Africa wat deur die Direktoraat Diereproduksie van die Departement van Landbou, Bosbou en Vissery saamgestel is, is verpligte leesstof vir enigiemand wat meer oor die veebedryf wil weet of die potensiaal en vraagstukke wat daarby betrokke is wil verstaan. Dit is beskikbaar by www.daff.gov.za (kliek op Publications en dan op General publications). Direktoraat: Veeartsenydienste Tel: 012 319 7456 sandraDAC@daff. gov.za Direktoraat: Diereproduksie Tel: 012 319 7493 / 7662 DAAPS@daff. gov.za Volgens die Wet op die Identifikasie van Diere, 6 van 2002 word alle eienaars van lewende hawe verplig om by die Registrateur: Diere-identifikasie om n geregistreerde identifikasiemerk aansoek te doen. Verwys na opskrif 4.

Daar verskyn verskeie publikasies op www.daff.gov.za. Die Direktoraat Diereproduksie het verskeie nuttige publikasies en beleidsdokumente, waaronder die Livestock Development Strategy for South Africa, asook inligtingspakke oor wettige identifikasiemerke, veilings, dieregesondhe idsonderwerpe en vele meer, saamgestel en op die webtuiste geplaas. The role of livestock in developing communities: enhancing multifunctionality deur Professors Frans Swanepoel en Aldo Stroebel van die UV. Besoek www.uovs.ac.za/censard. The South African Journal of Animal Science is een van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Veekunde. Vind meer uit op www.sasas.co.za. Veeplaas uitgewers plaas lewende hawe-verwante tydskrifte soos VEEPLAAS en STOCKFARM. Besoek www.veeplaas.co.za vir meer inligting. Klik op Livestock by www.agriwiki.co.za. Aantekeninge oor verskillende rasse, dieregesondheid ensovoorts verskyn daar. Kejafa Knowledge Works stel ook n aantal publikasies oor veeboerdery beskikbaar. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388. World Association for Animal Production (WAAP) www.waap.it. Die International Livestock Research Institute (ILRI) uitgewers se webtuiste gee volledige bibliografiese data oor hul nuutste publikasies. Die onderwerpe sluit gewasselewende hawe-stelsels, die genetika van herkouers, gesondheid, voerbronne en samewerking tussen nasionale landbounavorsingstelsels in. Besoek www.ilri.cgiar.org. Die Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES) is n internasionale ooreenkoms tussen regerings wat gesluit is om te verhoed dat internasionale handel in wilde plant- en dierspesies nie hul voortbestaan bedreig nie. Besoek www.cites.org. Vind meer uit oor die globale veldtog om onnodige langafstand vervoer van lewende diere by www.handlewithcare.tv (transport meat on the hook, not on the hoof).

605

Ander belanghebbendes

lewende hawe
Volwild, watervols en ander pluimvee
1. Volwild
Volwild het nie net deur die loop van die geskiedenis n belangrike rol in die mens se oorlewing gespeel nie maar alle makgemaakte kalkoene en hoenders het ook uit hulle ontstaan. Suid-Afrika bied n wye verskeidenheid volwild, sowat 14 jagbare spesies eende, twee spesies ganse, 10 patrysspesies, twee fisantgrootte vols (tarentale) en kwartels. Volwild bereik dikwels hor digthede op plase, veral op graan- en gemengde boerderye, as in natuurlike habitatte of wildplase. Boere beskou volwild dikwels as n plaag en tog verteenwoordig hulle bykomende inkomste. AGRED sal boere ook help om gasvryheiddienste te ontwikkel en om skietgeleenthede te bemark en sodoende aansienlike waarde tot hulle volwild toe te voeg. Die infrastruktuur wat nodig is om volwildbenutting daar te stel, sal ander vorms van ekotoerisme en ontspanningsgrondgebruik, byvoorbeeld voetslaan, volbesigtiging, bergfietsry of bloot ontsnapping uit die stede, geredelik ondersteun.
Bronne: Abr J. Steyn en Aldo Berruti van AGRED (aangepas)

Rolspeler en kontakbesonderhede

Webtuiste en/of inligting

Bester Vol- en Dieretuinpark As telers van eksotiese vols en Tel: 012 807 4192 / 012 807 2574 diere voer die dieretuin verskeie admin@besterbirdsanimals.co.za skaars diere in en uit. www.besterbirdsanimals.co.za Cape Waterfowl info@capewaterfowl.co.za Daar word geteel met inheemse en eksotiese watervols www.capewaterfowl.co.za

De Denne Duck farm Organiese plaaseende Tel: 021 875 5525 / 082 788 4768 www.organicduck.co.za Ducko Processing Tel: 014 537 2124 Ember Down Tel: 082 408 6770 sharon@emberdown.co.za Eendboerdery: maak kussings en slaapsakke www.ducko.co.za duvets,

n gansplaas, goose down en ander veerprodukte www.emberdown.co.za

Glen Oak Een van die grootste versamelings Tel: 023 342 1219 / 082 531 3108 watervols in Suid-Afrika. Green Goose Organic Farm Tel: 051 933 5754 www.greengoose.co.za Groenewald, Gawie Cell: 082 852 1678 Lingenfelder, Albert Tel: 028 841 4936 / 082 461 1967 Montagu Springs Tel: 023 614 1050 msprings@singergroup.co.za n oord met n groot versameling watervols sowat 264 broeipare van 65 spesies www.montagusprings.co.za Oos-Vrystaat boer

Teler

2. Belanghebbendes
Verenigings en NROs
African Gamebird Research Education & Development Trust (AGRED) Tel: 083 445 2685 agred@netdial.co.za www.agred.com SA Vlugskuts South African Wingshooters Association Tel: 011 781 3613 vanessa@wingshooters.co.za www.wingshooters.co.za

Noorspoort Guest Lodge and n gansboerdery opleidingskursus Game Farm word aangebied Tel: 049 835 3344 / 082 553 3344 www.noorspoort.co.za Pleysier Incubators Vervaardig en voorsien broeikaste Tel: 083 707 7765 / 082 687 1414 (verstellers, broeimasjiene en telers) vir die suksesvolle teling van kuikens, fisante, papegaaie en watervols en alle eksotiese volspesies www. pleysier.co.za. Ramsay, Keith KeithR@daff.gov.za n Lid van die Direktoraat Diereproduksie by die DLBV wat navorsing oor kalkoenproduksie in Suid-Afrika gedoen het. www.saftc.co.za n Gesaghebbende wie se artikels soms in publikasies soos die Farmers Weekly verskyn

Kundige advies oor volwildbestuur SA Vlugskuts is betrokke by die en gebruik van wilde vols volhoubare insameling en bestuur van volwildbevolkings en ook South African Rare Breeds die handhawing van gesonde Association ekostelsels, voorsiening van raad Tel: 076 166 9123 en ook bystand aan boere. Die rarebreeds@live.co.za vereniging het n hulplyn om lede http://sarbc.multiply.com teen n nominale bedrag met die her- en nuwe lisensiring van South African Show Poultry vuurwapens by te staan. Organisation (SASPO) www.saspo.org.za Waterfowl Association of South Africa Die besonderhede van talryke Tel: 012 664 4204 (voorsitter) klubs van die Suid-Afrikaanse Skou Tel: 011 849 6823 (sekretaris) Pluimveeorganisasie (SASPO) verskyn op die webtuiste.

South African Field Trial Club Tel: 082 982 1161 Steyn, Abr J Tel: 083 235 4822 abrejsteyn@gmail.com The Duck Farm Tel: 021 988 4050 The Duck Lady Tel: 031 769 1235 shongweniducks@gmail.com Treehaven Waterfowl Trust (TWT) Tel: 082 900 0656

Besoek www.theducklady.co.za.

Die grootste versameling watervols in die wreld.

606

Van der Kamp, Willem Tel: 083 204 5654 Dr. Viljoen, Slang Tel: 084 202 0184

n Watervolteler wat vele reise na Nederland onderneem waar watervolhandel groot sake is Bied deskundige praktiese advies aan oor volwildbestuur en die gebruik en bewaring van volwild. Ontplooi jagtogte en tel volwild.

lewende hawe
Volstruise
Let wel: Die EU se verbod op volstruisvleis, na die uitbreek van die H5N2 Avian Infulenza-virus in 2011, het daartoe aanleiding gegee dat ongeveer 50 000 vol uitgedun is en n verlies van byna R1 miljard. Daar is optimisme oor die vooruitsigte vir 2013, maar die krisis het hierdie sektor is op sy knie gebring. Vir die jongste verwikkelinge verwys ons die leser na die Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer en die webtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word.

n Volkundige Dr. Whittington-Jones, Craig craig.whittington-jones@gauteng. gov.za Waterfowl South Africa Tel: 082 875 0124 kobussnyman@absamail.co.za Teler en redakteur van die vorige Waterfowl Bulletin

3. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van rolspelers wat in die hoofstuk gelys word. Kejafa Knowledge Works voorsien publikasies wat relevant tot hierdie hoofstuk is. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 011 025 4388 vir Raising Ducks en Raising Turkeys. AGRED se Gamebirds of South Africa Field Identification and Management en die AGRED Guide to Gamebird Management in South Africa (beide is ook beskikbaar in Afrikaans). Verwys na www.agred.com of skakel 083 445 2685. Gamebirds of Southern Africa geskryf deur Rob Little en Tim Crowe (Struik Nature). Kry artikels, resepte vir die voorbereiding van volwild disse en ander inligting by www.wingshooters.co.za. Die sakgrootte Wingshooting Handbook bevat wenke van 21 deskundiges en is n moet-h vir vlugskuts. Dr. Slang Viljoen (sien opskrif 2) het al bygedra tot verskeie publikasies oor wilde vols. Vind die argiefartikles deur Abr Steyn op www.farmersweekly.co.za. Treehaven Waterfowl Trust verkoop n DVD oor Suksesvolle Watervolbestuur (Successful Waterfowl Management). Besoek www. treehaven.co.za. Goose Farming is n boek oor teling, voeding, grootmaak, boerdery, versorging en ook benutting van dons vir stokperdjies en ander veerprodukte. Skakel Mignon Smit by 083 254 1335 of skryf aan mignon@vlooi.co.za. n Infopak (boekie) oor makoue is beskikbaar by www.daff.gov.za. Kalkoene, eende, ganse en tarentale is in die Suider-Afrikaanse Pluimveeorganisasie (SAPA) se kwartaalverslae opgeneem. Meer inligting is op die webtuiste www.sapoultry.co.za beskikbaar. Besoek die volgende oorseegebaseerde webtuistes: Gaan na The Poultry Page by www.feathersite.com vir aantekeninge oor verskeie spesies in verband met hierdie hoofstuk www.thatquailplace.com alles oor volwild Kry fotos en aantekeninge oor eende by www.mauricefield.net/ chenoa/ducks.shtml. www.gamebird.com n VS-webtuiste (en tydskrif) wat inligting oor, fotos van en artikels oor honderde fisante, kwartels, eende en wilde vols bied www.ducks.org Ducks Unlimited bewaar, herstel en bestuur vleilande en gepaardgaande habitats vir Noord-Amerika se watervols. Hulle visie is vleilande voldoende om die lug vandag, mre en vir altyd met watervols te vul. n Webtuiste oor kalkoene is www.free-range-turkey.com.
Dankie aan dr. Berruti (AGRED) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

1. Oorsig
Volstruise het meer as sewe miljoen jaar gelede oor Afrika heen gemigreer. Hierdie vols het n voedselbron vir die San-mense geword en ook n gewilde tema in hul rotsskilderye. Die San was nie die enigste mense wat gefassineer was deur volstruise nie; gedetailleerde afbeeldings van hierdie vols is ook in antieke Egiptiese grafkelders gevind, Romeinse generaals en hul gades het sierlike volstruisvere by plegtige geleenthede gedra, en Arabiere het volstruise vir die pret gejag. Oudtshoorn in die Wes-Kaap huisves die grootste konsentrasie volstruise ter wreld. Sowat 70% van die wreld se volstruise word in Suid-Afrika geslag, en die land het n 70% aandeel in die wreldwye volstruispopulasie. Omdat volstruisvleis so laag in cholesterol en vet is, en ook omdat dit veelsydig en smaaklik is, word dit oral as topgehalte rooivleis aangeslaan. Daar is ses geregistreerde uitvoer-abattoirs wat deur die EU goedgekeur is, en sowat 400 volstruisplase geregistreer vir uitvoer. Omtrent 95% van die vleis word uitgevoer hoofsaaklik na Europa. Bewustheid van en voldoening aan die voedselveiligheids- en dieregesondheidsregulasies van die Europese Unie is dus noodsaaklik. Volstruisvleis, -leer, -vere, -eiers en n groot verskeidenheid volstruiskunsvoorwerpe en -geskenke is vandag wreldwyd beskikbaar. Verestoffers word van duursame vere gemaak, en dan is daar die kleurvolle en pragtige vere wat in verhoogproduksies, karnavalle, as modebykomstighede en in stylvolle kledingstukke gebruik word. Die volstruisvleis, -leer en -vere dra jaarliks n verstommende R2,1 miljard in buitelandse valuta tot die land se ekonomie by, waarvan 35% afkomstig is van leer, 62% van vleis en 3% van vere. Hierdie bydraes per produk het oor die afgelope twee jaar verander weens die verstewiging van die Euro teenoor die VSA dollar, aangesien vleis in Euros betaal word en leer in VSA dollars.

2. Internasionale sakeomgewing
Voor die verbod was Suid-Afrika die grootse produsent, verwerker en rolspeler in die volstruisbedryf. Die belangrikste mededingers op hierdie gebied is Namibi, Zambi en opkomende bedrywe in die Ooste en SuidAmerika. In Suid-Afrika is die volgehoue sukses van die bedryf hoofsaaklik aan die klimaat en die ervaring en kundigheid van die betrokkenes toegeskryf. Bemarking word deur plaaslike verteenwoordigers en geselekteerde agente in die buiteland behartig, en met handelskoue aangevul. Reklame word ook selektief benut. Die Europese Unie was die grootste verbruiker van SuidAfrikaanse volstruisvleis. Gevolglik word in hierdie bedryf streng beheer uitgeoefen met betrekking tot volledige opspoorbaarheid. Die bedryf is vol hoop dat die verbod in 2013 opgehef sal word. Waardetoegevoegde produkte en toelaatbare alternatiewe vir die uitvoer van volstruisvleis (verhitting van die vleis tot n temperatuur van 70oC en vooraf gekookte maaltye) het die bedryf kop bo water gehou.

607

Vir Suid-Afrika is dit hoofsaaklik n uitvoerbedryf, aangesien 90% van alle volstruisprodukte uitgevoer word. Voor die EU se verbod op volstruisvleis, was daar omtrent 400 uitvoer-geregistreerde plase wat jaarliks ongeveer 200 000 slagvols lewer. Daar was ses abattoirs wat goedgekeur was om aan die Europese Unie te lewer, asook drie looierye. Vleis was ook na die Ooste uitgevoer.

5. Verhoog die vaardighede van swart rolspelers deur die volgende te voorsien: - Vaardighede ambagsmanopleiding: abattoirs, looierye ens. - Mentorskap op plase en op verwerkingsaanlegte. 6. Bestuur regstellende aksie by indiensneming: - Stel duidelike doelwitte vir personeelontwikkeling. - Implementeer ontwikkelingsprogramme.

3. Plaaslike sakeomgewing
Volstruisprodukte is leer, vere, vleis, toerisme, kuns en nutskuns. Kry die kieslysopsies vir elke produk op www.ostrichsa.co.za. Aktiwiteite en praktyke in die SA volstruisbedrywe word gerig deur n Kode vir die kommersile produksie van volstruise asook n Biodiversiteitslangtermynstrategie vir die SA volstruisbedryf. Hierdie bedryf is vanwe die internasionale vraag na eksotiese leerprodukte en gesonder voedselsoorte (soos volstruisvleis wat min vet en cholesterol bevat) hoofsaaklik op uitvoer gerig. Die bedryf word hoofsaaklik benvloed deur die wisselkoers, die internasionale ekonomie, markgroei en stimulasie, die dinamiek van die vraag-en-aanbod-ketting en dieresiektebeheer. Ander kostefaktore wat n impak op hierdie bedryf het, sluit die pryse van insetvoorraad (brandstof, graan, ens) en produksieprosesse in. Die grootste kostebydraer is voer, wat tot 80% van die insetkoste beloop. Die binnelandse mark hou baie potensiaal in, veral ten opsigte van waard etoevoegingsaktiwiteite soos volstruisleerprodukte Die plaaslike mark vir volstruisvleis word stadigaan ontwikkel, maar die vleis is n nismarkproduk gerig op leefstyl en gesondheidbewuste verbruikers.

Implementering:
Die boekie, The ostrich farm how to get started , het die lig laat sien om SEB-inkomelinge van hulp te wees. Die boekie word gratis versprei. Lede van die SAVSK (kyk opskrif 8) doen by elke vergadering verslag oor programme en vordering.

6. Vir die nuwe toetreder

n Volstruiswyfie van goeie afkoms wat goed gevoed en versorg word, kan maklik 40 kuikens per jaar voortbring. In die lig daarvan dat dit slegs 42 dae neem om n volstruiseier uit te broei, is dit vanselfsprekend n bedryf wat nadere ondersoek regverdig. Teoreties beskou kan 500 nakomelinge van een stamboekvolstruiswyfie n besonder lonende langtermynboerdery bied. In werklikheid is die sterftesyfer onder kuikens egter hoog (meer as 50%). Volstruise teel goed aan in n warm klimaat. Swaar ren en donderstorms sal die broeisiklus beslis nadelig raak. Ho humiditeit kan ook probleme lewer nie as sodanig vir die broeiproses nie, maar wel vir die klein kuikens. Die ho humiditeit impliseer n ho voorkoms van bakterie en klein volstruiskuikens is besonder vatbaar vir allerlei siektes. n Goeie voorraad natuurlike voer, insluitend alfalfa (lusern), mielies, soja en koring is stapelvoedsel vir volstruise en is dus besonder voordelig. n Volwasse volstruis verbruik 2,5kg voer per dag. n Onbeperkte bron van vars, skoon water is uiters noodsaaklik. Volstruise drink tot 9 liter water per dag. Wreldwyd val die klem in die boerderybedryf tans op omgewingsvriendelike sakebedrywighede. In die lig van die groot hoeveelhede antibiotikums waarmee hoenders, beeste, varke en kalkoene met dwang gevoer word, asook intensiewe landbou, groeihormone en allerlei ander onnatuurlike bymiddels, is dit verrassend om n boerderybedryf te te kom waarin hierdie soort tegnieke nie toegepas hoef te word nie. Volstruisboerdery is omgewingsvriendelik; is vry van steroede, antibiotikums, hormone en dwangvoeding. Volstruise beweeg vryelik rond en eet alle natuurlike volstruisvoer. Hoewel volstruise vry rondbeweeg, besef die bedryf ook dat daar n behoefte is aan die proaktiewe bestuur van die natuurlike omgewing, en dus is n biodiversiteitsbestuurseenheid in 2008 gestig om te verseker dat n balans geskep word tussen die benutting en bewaring van die natuurlike omgewing. Volstruise verg weinig of geen hantering na die ouderdom van vier of vyf maande nie. Hulle moet egter drie maande voor slagting teen Newcastlesiekte ingent word. Hulle moet ook teen bosluise ingent word en 14 dae voor slagting moet hulle in n kwarantynkamp (vry van alle plantegroei) aangehou word. Volstruisboerdery kan gewis finansieel lonend wees. Soos met alle soorte vee moet boere ook van bepaalde slaggate en ander moontlike gevare bewus wees, onder andere dat dit ongeveer 30 maande duur vandat n kuiken uitbroei totdat n volstruis enige inkomste lewer.

4. Aspekte van belang vir boere

Kommersile volstruisboere moet nakoming van die EU-vereistes met betrekking tot biosekuriteit, naspeurbaarheid en siektebeheer verseker. Voldoening aan arbeidswetgewing is ook iets wat toenemend belangriker word. Die Ostrivision-verslag bevat inligting oor die hele waardeketting. Boere wat tegniese inligting en raad verlang, kan dr. Koot van Schalkwyk bel by 044 272 6077.

5. Swart ekonomiese bemagtiging: inisiatiewe

1. OstriSEB moet in pas gebring word met die nasionale AgriSEB-riglyne. 2. Weens die aard van die volstruisbedryf is dit belangrik om te onderskei tussen produsentvlak en verwerkervlak. Hierdie onderskeiding minimaliseer die risiko vir nuwe inkomelinge. 3. Verhoog deelname aan die hele waardeketting: - algemene lewenstandaard van werknemers /nuwe inkomelinge kan verbeter word; - toegang tot kapitaal en natuurlike hulpbronne (grond); - aantal swart bestuurders en spesialiste. 4. Die volgende risikos en uitdagings moet besef en behoorlik bestuur word: - Toegang tot kapitaal: Dit duur 30 maande voordat n nuwe inkomeling n inkomste begin verdien. - Toegang tot grond: 22,8 hektaar per volstruis op natuurlike veld is nodig. - Siektebeheer volstruiskuikens word sonder n immuunstelsel gebore, dus is gespesialiseerde sorg vir hulle van wesenlike belang.

608

Die twee allergrootste probleme is:

Die kapitaal wat vereis word vanwe ho voedingskoste en die grond wat nodig is om die volstruise aan te hou (indien volstruise op natuurlike veld aangehou word, is die drakapasiteit een volstruis per 22,8 hektaar) Ho risiko weens die feit dat volstruiskuikens sonder n immuunstelsel gebore word, wat lei tot ho mortaliteit in die eerste maand.

9. Opleiding en navorsing
Navorsing word gedoen oor alle faktore wat n invloed op kommersile boerdery uitoefen, asook op die welstand van die diere. Formele ooreenkoms bestaan tussen die SAVBK en die Departement van Landbou Wes-Kaap, wat tot ongeveer 35 navorsingsprojekte aanleiding gegee het. Die navorsingsresultate bied inligting wat vir die boere van nut is in hulle besluitneming. Proff. Tertius Brand en Schalk Cloete is spesialisnavorsers. Bel 021 808 5111. Oudtshoorn-proefplaas Tel: 044 272 6077 Anel Engelbrecht Hoofnavorser Dr. Koot van Schalkwyk Boereondersteuning en -ontwikkeling Rolspelers soos die Klein Karoo Internasionaal doen self navorsing en fokus hoofsaaklik op voedselveiligheid en dieregesondheid. Die Departement Vee, Wild en Weidingkunde aan die Universiteit van die Vrystaat is betrokke by navorsing. Bel Mike Fair op 051 401 9056. Navorsers in die Departement Dierwetenskappe aan die Universiteit Stellenbosch ontwikkel tans tegnologie vir die kunsmatige inseminasie van volstruise. Besoek www.sun.ac.za/animal of kontak prof. Schalk Cloete op 021 808 4916. Daar word tans geen formele opleidingskursusse vir voornemende produsente aangebied nie. Alle opleiding word intern en in diens aangebied. Die SAVBK het egter wel opdrag gegee dat n brosjure getiteld The ostrich farm: How to get started uitgegee word. Formele kwalifikasies is die BSc Agric-graad of diplomas in landbouwetenskappe. Opleidingsgeleenthede bestaan wel vir verwerkers in abattoirs en leerlooierye. Werkgewers stel geakkrediteerde instrukteurs aan om te verseker dat opleiding ooreenstem met die vereistes van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (NKR). n Keusevak oor wild wat by die Fakulteit Veeartsenykunde aan die Universiteit van Pretoria aangebied word, sluit lesings oor volstruissiektes in.

Raad aan voornemende volstruisboere:

Maak seker dat u aan al die internasionale regulasies en vereistes kan voldoen. Stel ondersoek in na die geskikste bemarkingsreling(s), d.w.s waar om die vols te slag, betaalmetodes (hele volstruis, of vel en vere apart van die vleis, ens.). Maak seker dat u oor die finansile hulpbronne beskik om die eerste 30 maande te kan oorleef. Vir meer inligting kan u die SAVBK nader (kyk opskrif 8).

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kontakbesonderhede vir die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) verskyn by www.daff.gov.za. Direktoraat: Diereproduksie 012 319 7662 / 7561 / 7493 Direktoraat: Dieregesondheid Tel: 012 319 7456 Direktoraat: Bemarking Tel: 012 319 8455 / 6450 Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za Departement Handel en Nywerheid (dti) Sekretariaat van die Uitvoerraad Tel: 012 394 1433 www.thedti.gov.za Departement van Landbou Wes-Kaap (Elsenburg) Tel: 021 808 5111/ 5002 www.elsenburg.com Oos-Kaapse Departement van Landbou Dr. L. Mrwebi Tel: 040 609 3547 / 8 lubabalo.mrwebi@agr.ecprov. gov.za Noord-Kaapse Departement van Landbou Dr. P . Kegakwile Tel: 053 838 9110 / 2 pkegakilwe@ncpg.gov.za

10. Maatskappye wat betrokke is

Slag- en verwerkingsaanlegte vir volstruise
Camdeboo Meat Processors Ostriswell (Edms) Bpk Bpk Tel: 044 203 5250 / 083 4443 411 Tel: 049 891 0622/ 082 377 5063 www.exotan.co.za Rancho Las Plumas Tel: 044 203 5800 / 082 492 3445 Gondwana Marketing (Edms) Bpk South Cape Ostrich Tanning Oryx Abattoir Ostrich, Game & (SCOT) Crocodile (ZA19) Tel: 044 606 4500 Tel: 082 305 4107 / 079 871 8231 www.gondwanamarketing.co.za Swartland Volstruise Tel: 021 851 2694 / 083 625 5462 Klein Karoo International Bpk www.swartlandostrich.co.za Tel: 044 203 5100 / 5234 www.kleinkaroo.com Mosstrich Tel: 044 606 4400/ 082 776 3550 www.mosstrich.co.za

8. Verenigings wat betrokke is

SA Volstruisbesigheidskamer (SAVBK) Tel: 044 272 3336 www.ostrichsa.co.za S A Volstruisprodusenteorganisasie (SAOPO) Tel: 044 272 3336 Nasionale Volstruisverwerkers van SA (NOPSA) Tel: 044 272 3336 www.nopsa.com Ostrich Breeders Society of South Africa anele@elsenburg.com

Die SA Volstruisprodusenteorganisasie (SAOPO) en die Nasionale Volstruisverwerkers van SA (NOPSA) is die vernaamste twee verteenwoordigende instansies wat saam die SA Volstruisbesigheidskamer (SAVBK) uitmaak. Die missie van die SAVBK is om n volhoubare, ekonomies lewensvatbare volstruisbedryf in Suid-Afrika te bevorder deur middel van aandeelhouer-deelname. Daar bestaan Praktykkodes vir die teel en grootmaak van volstruise. Hierdie kodes is van toepassing op almal wat om watter rede ook al volstruise aanhou. Plase en abattoirs word gereeld genspekteer om te verseker dat welsyn en voldoening aan EU-standaarde,op n ho standaard gehandhaaf word.

Ander
DIVAC verskaf slag- en verwerkinsaanlegte vir volstruise. Bel 044 874 2720, e-pos divac@pixie.co.za, of besoek www.divac.co.za. Oasis Tanning Tel: 011 416 2270/ 083 555 5433 www.oasistanning. co.za Ostrimark SA (Edms) Bpk Tel: 044 203 3709 / Tel: 046 603 5300 www.ostrimark.co.za Philippe Genuine Ostrich Products Tel: 046 622 6567/ 082 4934 732 philippe@imaginet.co.za

609

11. Publikasies en webtuistes

www.ostrichsa.co.za SA Volstruisbesigheidskamer. Hierdie webwerf bied skakels na ander webwerwe, byvoorbeeld die SA Volstruisprodusente-organisasie en NOPSA, asook na inligting oor die lede van die SAVBK en die bedryf. Ostrich Newsletter / Volstruisbrief n kwartaallikse publikasie Indien u navorsingsresultate verlang, kan u met prof. Brand en prof. Cloete op Elsenburg in verbinding tree. Kry die Ostrich Market Value Chain Profile: 2010-2011 dokument op www.daff.gov.za. Gebruik die Publications en Agricultural Marketing-opsies. Diseases of ostriches and other ratites. F.W. Huchzermeyer 1998. Agricultural Research Council Onderstepoort Veterinary Institute Ostrich production systems M.M. Shanawany en John Dingle ISBN 92-5104300-0 Food And Agriculture Organisation. Kontak dr. Willem Burger, Tegniese Adviseur vir die SAVSK vir ander publikasies. Rig n e-pos aan vet@saobc.co.za www.dedenne.com is die webwerf van volstruisboer Johan Keller wat na die toeristemark gediversifiseer het. Sy gastehuis se inkomste is aansienlik in vergelyking met dit wat uit die primre boerderyaktiwiteite gegenereer word. Farmers Weekly het n artikel oor sy onderneming gepubliseer onder die opskrif Agritourism helps ostrich farm fly high. Dit is in die argief beskikbaar by www.farmersweekly. co.za.

Ons dank aan die SA Volstruisbesigheidskamer vir die redigering van die konsephoofstuk.

610

lewende hawe
Wildboerdery
1. Oorsig
Die Suid-Afrikaanse wildboerderybedryf inkorporeer verskeie subsektore, wat varieer van uitgebreide wildboerdery (met beperkte menslike inmenging) tot intensiewe wildboerdery (met aanvullende voeding), wildtelery en ekotoerisme. Sedert die 1970s het daar n beduidende verskuiwing vanaf beesboerdery na wildboerdery plaasgevind. Weens die toename in wildplase, is die totale gebied wat deur di plase in privaatbesit beset word groter as al die nasionale parke en provinsiale natuurreservate saam. Limpopo het 50% van die land se wildplase, gevolg deur die Noord-Kaap met 19,5% en die Oos-Kaap met 12,4%. Die ander provinsies deel die oorblywende 18%. Wildboerdery voorsien verbruiksaktiwiteite (soos ontspanningsjag, trofeejag, biltong en wildvleis) en ook nieverbruiksaktiwiteite ( soos verblyf, teelmateriaal, wildbesigtiging, avontuur en toerisme). Ander subsektore is die wildvangery en verskuiwingbedryf en taksidermie. Daarbenewens, lewer die wildboerderysektor n groot bydrae tot bewaring, want dit is in hulle belang om wild te bewaar. Volgens Dr. P .C. Cloete, van die Noordwes-Universiteit, is Suid-Afrika is een van die min lande in die wreld waar die getal diere, van n seldsame of bedriegde spesies, in die laaste jare toegeneem het en die syfers vir inheemse wilde diere is die hoogste in die afgelope 100 jaar. n Persverklaring deur Wildbedryf SA (WRSA) lui dat die wildbedryf meer as 20 miljoen hektaar marginale landbougrond in florerende wildplase omskep het, met die gevolg dat daar n toename in voedselproduksie eenhede en toeriste belangstelling is, werkgeleenthede geskep is en die landelike gemeenskappe ontwikkel word. Tesame met die wildvangery en -verskuiwingsbedryf, word daar werk aan meer as 100 000 werkers verskaf.
Bronne: Die Suid-Afrikaanse Jaarboek 2010/11 by www.gcis.gov.za; NoordwesUniversiteit artikel Acknowledging the contribution of the South African Wildlife Industry deur dr. P .C. Cloete; Abre Steyn artikel in die Farmers Weekly, 21 Mei 2010; die persverklaring deur Wildlife Ranching, 19 Maart 2010.

grond te jag, wild te vang en bepaalde wildspesies te verkoop. Indien n kwytskeldingsertifikaat nie uitgereik is nie, mag daar slegs van Maart tot September op die grond gejag word. Nog n beperkende faktor is die koste van wild wat aangeskaf word om n eiendom te bevolk. Skaars spesies is diere wat drie dekades gelede byna uitgesterf het. Hulle getalle het egter intussen so toegeneem dat die gevaar dat hulle kan uitsterf, afgeweer is. Di diere kan nou teen ho pryse (wat deur die mark bepaal word) aangekoop word. Verkopers koester ook ho verwagtinge, dus sal hulle in baie gevalle liewers die diere hou as om hulle teen n lae prys van die hand te sit, dus neem die diere se getalle steeds toe. As die wildboer boonop toeriste-akkommodasie wil aanbied, moet hy baie geld aan die ontwikkeling van die nodige infrastruktuur bestee. Afgebakende gebiede Die bewaring van die plaaslike omgewing word in die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne uiteengesit. Di Wet voorkom dat wild na habitatte verskuif word wat nie geskik is nie. Afgebakende gebiede is een van die hoof- beperkende faktore in Suid-Afrikaanse wildlewebestuur. Di regulasies bepaal dat wildboere sekere wildspesies nie in bepaalde gebiede kan aanhou nie omdat di gebiede nie as n geskikte natuurlike habitat beskou word nie.

3. Plaaslike sakeomgewing
In Suid-Afrika word vyf metodes in wildhandel gebruik: 1) Privaat verkope wat deur die koper en die verkoper beding word. Professionele wildvangers speel n belangrike rol in die verskuiwing van die diere. 2) Openbare wildveilings. 3) Openbare katalogus-wildveilings. 4) Die tenderstelsel. Hierdie metode word hoofsaaklik gebruik deur munisipaliteite wat hul eie wild- en natuurreservate besit. SANParke vra byvoorbeeld tenders aan vir die koop van diere soos olifante en renosters. 5) Elektroniese veilings. Die markpotensiaal vir wildvleis in Wes-Europa is glo meer as 100 000 ton per jaar. Die huidige voorraad, hoofsaaklik van Nieu-Seeland, is 35 000 ton. Hier word plaaswildvleis as kos vir n fynproewerskos beskou en word dit teen n premieprys verkoop. Die voorraad word voorsien deur 4000 takbokboere wat 1,7 miljoen takbokke, die helfte van die geproduseerde takbokbevolking in die wreld (en dit in ag geneem dat die takbok oorspronklik as n pes in Nieu-Seeland beskou was). Hulle het egter die probleem in n winsgewende uitvoernywerheid omskep. Hoe vergelyk die Suid-Afrikaanse wildvleisuitvoere? Ons voer jaarliks 2 000 ton wildvleis uit (2008 getalle) deur n handjie vol indiviuele onafhanklike slaghuise en sakeondernemings. Dit is slegs 4,5% van die Nieu-Seelandse produksie. Omdat die WRSA die potensiaal besef, is hulle tans besig om dit verder te ondersoek. Tot dusver is daar bevind dat winsgewend kan word deur die waarde wat aan die produk geheg kan word te verhef. Deur dit te doen kan die omset verhoog word vanaf R35/kg tot ongeveer R400/kg. Om sukses te behaal word die volgende benodig: n bestendige voorraad; n konstante en duursame gehalte produk; Huisvrou-vriendelike, en gebruiksgereed produkte moet ontwikkel en voorsien word n Organiese en omgewingsvriendelike produk, wat laag in vet en cholesterol is, baie protene en yster bevat en wat nie maklik bederfbaar is nie, toegeskryf aan die lae ph-waarde van wildvleis. Waterberg Natural Produce Company (Pty) Ltd is 2011 gestig om werk te maak van di taak. Vir meer inligting oor die Game Meat Scheme (GMS), tree in verbinding met die WRSA of dr. Peter Oberem by 012 991 6416 / 082 821 6577.
Bron: www.fm.co.za/fm/2012/04/10/game-industry; Die lente-uitgawe van die WRSA-tydskrif, Wildlife Ranching, 2011

2. Vir die nuwe toetreder

Kapitaaluitgawes n Tipiese kommersile wildboedery genereer ongeveer R220/ha ekonomiese produksie, vergelyk met n gemiddelde van R80/ha vir konvensionele lewende hawe boere. Dit is egter duur om aan die gang te kom. Selfs suksesvolle wildboerderye benodig n kapitaalbestending van ten minste R6 vir elke R1 inkomste wat jaarliks gegenereer word. n Klein boerdery vereis n belegging van R3,5 miljoen, terwyl n groot boerdery minstens R16,6 miljoen sal vereis. (Dr. Gert Dry, Wildlife Ranching South Africa). Baie kapitaal moet bel word in omheining, die aanskaf van wild en die nodige infrastruktuur as n veeplaas na n wildplaas omgeskakel word of as n wildplaas ontwikkel word. Dit is baie duur om n wildplaas te omhein. Afhangende van die soort wild op die plaas moet die heinings 1,2m; 1,8m; of 2,4m hoog wees. Dit kan tot R30 000 per kilometer kos om n nuwe wildheining op te rig. Nadat n eiendom omhein is volgens Natuurbewaring se minimumstandaarde, word n kwytskeldingsertifikaat uitgereik. Di sertifikaat is vir drie jaar geldig en stel die houer of eienaar in staat om die hele jaar lank op die kwytgeskelde

611

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Besoek die webtuiste www.wrsa.co.za en kliek op die Documents-opsie vir meer inligting oor wetgewing, permitte, ens. Ten opsigte van wildboerdery, word wild as n landbouproduk beskou ooreenkomstig die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, Wet 47 van 1996. Die primre doelwit van die Direktoraat: Diereproduksie by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) is om toe te sien dat daar in al die provinsies volhoubare bestuur, gebruik, en ekologiese bewaring van weiding en veevoerbronne is, wat deur beide die lewende hawe en wildproduksiestelsel gebruik word. Besoek www.daff.gov.za of bel 012 319 7662. Om seker te maak dat al die betrokke partye verteenwoordig word en volkome deelneem, is die Nasionale Wildboerdery Werkgroep saamgestel uit al die belanghebbendes in die wildboerderybedryf. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye speel n leidende rol in landbouproduksie (insluitende wildtelery) terwyl die Departement van Omgewingsake aan die hoof staan van omgewingsbewaring. Besoek die webtuiste van die Departement van Omgewingsake, www.environment. gov.za en kies die Provincial authorities-opsie om vas te stel waar die provinsiale owerhede en bewaringspermitte kantore gele is. Die Departement van Toerisme is daarvoor verantwoordelik om n klimaat te skep waarvolgens Suid-Afrika se beeld as n internasionaal gewilde jagbestemming verhef kan word deur onder andere verantwoordelike en etiese jagwerksaamhede maklik te maak. Raadpleeg die webtuiste www. tourism.gov.za. Die Departement van Handel en Nywerheid is hoofsaaklik verantwoordelik vir die bevordering van internasionale handel. Besoek www.thedti.gov.za.

Suid-Afrikaanse Taksidermievereniging Tel: 051 443 8621 (sekretaris) info@kotoko.co.za www.taxidermysa.com The Wildlife Translocation Association (WTA) Tel: 016 341 2534 Tel: 012 250 3535 / 082 820 7808 info@wta.org.za www.wta.org.za Die WTA verteenwoordig wildvangers in Suid-Afrika. Alle lede moet die WTA se gedragskode nakom en hulle toerusting gereeld laat inspekteer.

Wildbedryf SA (WRSA) Tel: 012 335 6994 admin@wrsa.co.za manager@wrsa.co.za www.wrsa.co.za Die WRSA is die amptelike spreekbuis van wildboere op plase in Suid-Afrika. Die organisasie handel namens wildboere met plaaslike owerhede Hulle help wildboere met die verkryging en hernuwing van vuurwapenlisensies, voldoening aan vryskelding vir wildplase en die vervoer van lewende wild, jaarlikse wildveilings, en opleiding in, onder andere, die verwerking van vleis, looiery, wildplaasbestuur, vleisinspeksie, ens. Verdere inligting is beskikbaar by www.wrsa.co.za.

Opleiding en navorsing
Besonderhede van die South African Journal of Wildlife Research is onder Publikasies en webtuistes beskikbaar.

Africa Land-Use Training Tel: 014 717 3819 info@alut.co.za www.alut.co.za Africa Nature Training Tel: 012 667 5440 www.AfricaNatureTraining.co.za Landbounavorsingsraad (LNR) Deon Furstenburg Tel: 012 672 9111 / 322 dfurstenburg@arc.agric.za dfurs@mweb.co.za Bushwise www.bushwise.co.za

Hans Hoheisen Wildnavorsingstasie (HHWRS) Tel: 083 633 2203 n Navorsings en opleidingsprogram wat deur die Universiteit van Pretoria bestuur word as deel van n gesamentlike ooreenkoms met die Peace Parks Foundation en die Mpumalanga Toerisme en Parke Agentskap. Impala-veldgidsopleiding Tel: 014 735 0361 / 083 256 0210 www.impalatraining.co.za

5. Belanghebbendes
Verenigings
Die besonderhede van die Professionelejagtersvereniging van SuidAfrika (PHASA), die Konfederasie van Jagtersverenigings van SuidAfrika (CHASA) en ander verenigings kan in die hoofstuk oor jag gevind word.

International School of Tanning Technology Besoek hulle webtuiste vir Tel: 046 622 7310 kontakbesonderhede en meer info@tanschool.co.za www.tanschool.co.za inligting oor veldgidsopleiding. Care For Wild Tel: 082 825 8735 www.careforwild.co.za Ghoenaskraalopleidingsentrum Tel: 012 548 4708 Moetsie du Plessis 083 272 7486 Piet du Plessis 083 272 7485 Karel Landman 083 265 0937 ghoenaskraal@telkomsa.net www.ghoenaskraal.co.za Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) Landbou- en Wildlewebestuur Tel: 041 504 3527 www.nmmu.ac.za/agri Skool vir Natuurlikehulpbronnebes tuur (Saasveld-kampus) Natuurbewaring & Wildplaasbestuur Tel: 044 801 5018 mike.cameron@nmmu.ac.za www.nmmu.ac.za/georgecampus

Buffalo Owners Association Tel: 082 555 3367 Oos-Kaapse Wildbestuursvereniging Tel: 041 933 1394 www.ecgma.co.za Field Guides Association of South Africa (FGASA) Tel: 011 886 8245 www.fgasa.co.za Vereniging van Wildbewaarders van Afrika www.gameranger.org

Vereniging van Private Renostereienaars (PROA) Tel: 082 299 3161 Suider-Afrikaanse Vereniging vir Wildlewebestuur Tel: 021 554 1297 elma@mweb.co.za www.sawma.co.za Stud Game Breeders www.studgamebreeders.co.za

Kursusse vir plaaseienaars en -werkers word aangebied. n Nasionale Diploma en BTechDi kursusse sluit opleiding in graad in Wildplaasbestuur word die verwerking van wildvleis, aangebied. jaggidsopleiding en n eendagwildlooierykursus in.

612

Noordwes-Universiteit Potchefstroom-kampus Instituut vir Toerisme en Vryetydstudies Tel/faks: 018 299 4140 www.nwu.ac.za

BA BCom en BSc-kwalifikasies in toerisme word aangebied. Wild Universiteit van Pretoria www.up.ac.za word by die kursusse ingesluit. Eenheid: Omgewingswetenskappe en -Bestuur Prof. Klaus Kellner Tel: 018 299 2510 Klaus.Kellner@nwu.ac.za Dr. P .C. Cloete Tel: 018 299 4245 Flippie.Cloete@nwu.ac.za Die landbou-ekonome by die Noordwes-Universiteit se Eenheid vir Omgewingswetenskap en bestuur is direk betrokke by die sektor, deur data-insameling en navorsing ten einde n omvattende inligtingstelsel vir die wildbedryf te onderhou. Oos-Kaapse Wildbestuurvereniging Academy of Training Tel: 041 933 1394 www.ecgma.co.za SanWild Wildlife Trust Tel: 015 383 9958 / 083 310 3882 Emergency: rescue@sanwild.org

Universiteit van KwaZuluNatal School of Life Sciences Prof. Sam Mukaratirwa Tel: 031 260 3192 Mukaratirwa@ukzn.ac.za http://biology.ukzn.ac.za

Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Prof. H.O. de Waal Tel: 051 401 2210 dewaalho@ufs.ac.za Departement Geografie Mnr. Mnqobi Ngubane en dr. Brooks Tel: 051 401 2183 Departement Dierkunde en Entomologie Prof. O.B. Kok Tel: 051 401 2489 kokob@ufs.ac.za

Universiteit van die Witwatersrand Animal, Plant and Environmental Sciences (APES) Tel: 011 717 6404 www.wits.ac.za Weidingsvereniging van SuiderAfrika (GSSA) Tel: 049 842 4335 / 083 256 7202 admin@grassland.org.za www.grassland.org.za Wildbedryf SA (WRSA) het verskeie studiegroepe waar idees uitgeruil en verwikkelinge in die mark bespreek kan word. Besonderhede oor die WRSA is op die vorige bladsy.

Sentrum vir Wildlewebestuur Tel: 012 420 2627 / 69 info@wildlife.up.ac.za www.wildlife.up.ac.za Vee- en Wildkunde Tel: 012 420 4018 edward.webb@up.ac.za Bewaringsekologienavorsingsentrum (CERU) Tel: 012 420 2753 rjvaarde@zoology.up.ac.za www.ceru.up.ac.za Soogdiernavorsingsinstituut Tel: 012 420 3776 ezcameron@zoology.up.ac.za Universiteit van Pretoria: Fakulteit Veeartsenykunde Departement Diereproduksiestudies Tel: 12 529 8448 / 013 www.veterinary.up.ac.za

Maatskappye
Afgri Veevoere Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za Afrivet Tel: 012 817 9060 www.afrivet.co.za Animal Handling Support Systems Tel: 0861 ANIMAL (264 625) www.animalhandling.co.za Camdeboo Meat Processors Tel: 0800 214 787 info@camdeboo.co.za www.camdeboo.co.za Wildvleis (vars) DIVAC Tel: 044 874 2720 Faks: 044 874 2747 divac@pixie.co.za www.divac.co.za Du Toit Game Services (Edms) Bpk Tel: 035 753 1366 www.dutoittmcs.co.za Eko Wild Tel: 083 301 8119 / 087 802 1989 www.ekowild.co.za Ekofocus Game Consultants Tel: 082 929 5277 www.ekofocus.co.za http://wildfocus.co.za Global Ecological Supplies South Africa Tel: 011 949 1045 www.gesweb.co.za Die broei, invoer en uitvoer van wildlewe, vols en reptiele Hanley Game Capture Tel: 082 320 6575 HOTSURE Tel: 0861 HOTSURE (468 787) www.hotsure.co.za Produkte sluit in monitering en opspoorhalsbande vir lewende hawe en wildlewe. Mpanza Wildlife Tel: 082 569 8457 Wildvangery en verskuiwing. Mpatamacha Game Capture Tel: 014 755 4026 www.mpatamachawild.co.za Nel Game Capture Tel: 083 259 1034 PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Frans Weilbach (nasionale hoof en suidelike streek) 021 815 3000 Safari Club International (Afrika-kantoor) Tel: 012 663 8073 sciafric@global.co.za www.scifirstforhunters.org Thaba Manzi Tel: 082 891 5889 / 084 893 7464 www.thabamanzi.co.za Tick Off Tel: 012 804 4461 www.tickoff.co.za

Universiteit Stellenbosch Departement Veekundige Opleiding teen stropery vir Wetenskappe Prof. Louw Hoffman wildwagters. Tel: 021 808 4747 www.sun.ac.za/animal South African Wildlife College Tel: 015 793 7300 Universiteit van Suid-Afrika www.wildlifecollege.org.za (Unisa) Department Geskiedenis Suid-Afrikaanse Prof. Jane Carruthers Instituut vir Ekolo en Tel: 012 429 6767 Omgewingswetenskappe carruej@unisa.ac.za Tel: 046 122 0579 www.saiees.org Omgewingsgeskiedenis is een van Tshwane-Universiteit vir prof. Carruthers se spesialiteite. Tegnologie Publikasies/voorleggings sluit in Brian Reilly ReillyBK@tut.ac.za Wilding the Farm or Farming the J.L. Bekker bekkerjl@tut.ac.za Wild wat aandui hoe wildboedery Tel: 012 382 5332 / 06 vanaf die 1960s tot op hede Tel: 0861 102 422 ontwikkel het. www.tut.ac.za Universiteit van die Vrystaat Universiteit van Fort Hare www.ufs.ac.za Departement Lewende Hawe en Weidingkunde Departement Genetika Dr. Solomon Tefera Beyene Prof. J.P . Grobler Tel: 040 602 2499 Tel: 051 401 3844 www.ufh.ac.za GroblerJP@ufs.ac.za

613

TNH Wildlife Tel: 082 890 9993 / 074 114 8651 Faks: 086 519 0124 tnhfence@mweb.co.za www.tnhwildlife.com

Waterberg Natural Produce Company (Edms) Bpk is in 2011 gestig om ondersoek te doen na die ontwikkelingmoontlike van wildvleis. Partye wat belangstel kan die WRSA of dr. Peter Oberem Heiningmateriaal, installering nader (sien Afrivet). van wild- en elektriese heinings, sonkrag, geografiese inligtingste Wildlife Pharmaceuticals lselskartering en die voorsiening Tel: 082 805 3955 van toepassings van herbarium en www.wildpharm.com sommige van die bestuursdienste vir diere en wildlewe wat deur TNH gebied word.

Marais in verbinding by 021 554 1297 of elma@mweb.co.za. Die volgende publikasies is verkrygbaar van www.amazom.com en www. kalahari.com: Game Ranch Management J. du Plessis Bothma en J.G. du Toit (5de uitgawe, ook beskikbaar in Afrikaans) Intensive Wildlife Production in SA J. du Plessis Bothma N. Van Rooyen. Van Schaik (Hatfield) The Capture, Care & Management of Wildlife Mike le Grange. Game Farming and Wildlife Management Young. Kejafa Knowledge Works verskaf publikasies soos die Game Capture and Relocation Guide. Skakel hulle by 011 025 4388 of besoek www.kejafa. co.za. Verskeie nagraadse verhandelinge by universiteitsbiblioteke.

NROs en ander
Endangered Wildlife Trust (EWT) Tel: 011 372 3600 www.ewt.org.za Suid-Afrikaanse Nasionale Parke (SANParke) Tel: 012 426 5000 www.sanparks.org

Intensive wildlife production in southern Africa. J. du P Bothma. 2005. Van Schaik. ISBN 0-627-02549-8. D. Furstenburg. 1996-2006. Game series in Game & Hunt, www. wildlifehunt.co.za (Ook beskikbaar op CD The Wildlife CD www. wildlifecd.co.za of telefoonnommer 012 348 5550). Managing game farms from a tourism perspective P . van der Merwe and M. Saayman ISBN 1-86822-392-2 Die publikasie The Capture and Care Manual is verkrygbaar by www.scribd. com. Vir n afskrif van die Report on the investigation to identify problems for sustainable growth and development in South African Wildlife Ranching, 2006, tree in verbinding met Schalk Burger, Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR), SchalkB@namc.co.za. Raadpleeg die artikels in die Departement van Landbou se publikasie Wildlife Ranching in South Africa (Julie 2008) is beskikbaar by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Skakel Victor Musetha (VictorMu@daff.gov. za) of Keith Ramsay (keithr@daff.gov.za). Die Infopak-boekie Diseases shared by Wildlife and Livestock, wat verkrygbaar is van die LNR-OVI en die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, ondersoek die skakels tussen die verskillende diere en siektes, soos Afrika-varkkoors en korridorsiekte. Die publikasie is beskikbaar by www.daff.gov.za. Lees gereelde artikels in die weeklikse landboupublikasies Landbouweekblad en Farmers Weekly of besoek die webtuistes www.landbou.com en www. farmersweekly.co.za. Ander webtuistes: The International Wildlife Ranching Symposium http://iwrs.co.za International Council for Game and Wildlife Conservation www.cicwildlife.org www.ifaw.org International Fund for Animal Welfare www.wildnetafrica.biz toerisme- en bemarkingswebtuistes www.wildliferanching.com www.africanconservation.org frican Conservation Foundation. Die winsgewendheid van wildboerdery teenoor veeboerdery word goed gedokumenteer in Absa se ekonomiesenavoringsverslag. Die volledige verslag is beskikbaar by www.absa.co.za.
Dankie aan Maryke Agostini (Wildife Ranching SA) en Elma Marais (SA Wildlife Management Association) vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk.

EWT Rhino Hotline nommer 082 TRAFFIC International 404 2128 TRAFFIC East/Southern Africa Tel: 011 372 3600 trafficza@ewt.org.za Nasionale Dierebeskermingswww.traffic.org vereniging (NDBV) Wildlife Unit Tel: 011 907 3590/1/2 Die TRAFFIC-netwerk is die www.nspca.co.za wreld se grootste program vir die monitering van handel in Noord-Kaapse Toerismenatuurlewe, en sy kantore dek die owerheid meeste dele van die wreld. Tel: 053 832 2657 / 832 2643 / 831 2789 TRAFFIC is n gesamentlike www.northerncape.org.za program van die WWF (WreldNatuurfonds) en die IUCN (Wreld-Bewaringsunie) en het ten Vir die ander provinsies verwys na doel om te verseker dat handel in die hoofstul oor biodiversiteit wilde plante of diere nie bots met die bewaring van die natuur nie. Suid-Afrikaanse Buro vir Wildlewe- en OmgewingsStandaarde (SABS) vereniging van Suid-Afrika Standaarde-inligtingsentrum Wildlife and Environment Society of Tel: 012 428 7911 South Africa (WESSA) www.sabs.co.za Tel: 033 330 3931 gbarnes@wessanorth.co.za Die Wildstandaard SANS 10331 www.wessa.org.za is beskikbaar by die SABS en dek aspekte van wildverskuiwing, WWF Suid-Afrika (Wreldwye byvoorbeeld die vang, vervoer, fonds) tydelike akkommodasie en Tel: 021 657 6600 vrylating van wilde herbivore Tel: 011 447 1213 soos bokke, olifante, renosters, www.panda.org.za seekoeie, kameelperde en sebras. Die dokument is ook beskikbaar op www.nspca.co.za.

7. Publikasies en webtuistes
Die WRSA publiseer die tydskrif Wildlife Ranching vir wildboere. Tree met hulle in verbinding vir n afskrif hiervan. Die jongste afdruk kan in PDFformaat by www.wrsa.co.za afgelaai word. Die webtuiste www.stoprhinopoaching.com verskaf die jongste inlgiting oor die renostersloping-epidemie. Die tydskrif Game & Hunt is n onafhanklike maandblad wat die bevordering van die volhoubare benutting van Suid-Afrika se wild ten doel het. Game & Hunt bestryk die hele spektrum van die wildbedryf, insluitende wildboere, jagters en natuurliefhebbers. Bel 012 348 5550 of besoek www.wildlifehunt. co.za. SA Journal of Wildlife Research www.sawma.co.za. Tree met mev. Elma

614

waardetoevoeging en landbouverwerking

bakkursusse. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding. Bokaone Bakery Specialists Tel: 072 024 9801 koproer@gmail.com DGRV Bakery Training Centre (Duitse Koperatiewe en Raiffeisen Konfederasie) Tel: 012 346 6020 / 083 629 8326 dgrvsa@worldonline.co.za www.dgrvsa.co.za Rich Products Corporation Tel: 011 429 4000 www.rich.com n Sentrum wat die jongste navorsing en ontwikkeling kombineer, en n bakkeryopleidingskool is in 2009 begin.

Bak
Kyk ook hoofstukke oor die Meulenaarsbedryf en Mikro- en kleinmaalondernemings.

1. Oorsig
Na mielieprodukte is brood is die tweede belangrikste energiebron (kilojoules) in die nasionale dieet. Behalwe brood, produseer bakers ook produkte soos beskuitjies, pasteie en pizzas. Die bakbedryf word uitvoerig in die Baker Guide for the Baking & Milling Industries in South Africa gedek. Besoek www.thebaker.co.za vir meer inligting.

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Klik die Legislation-opsie op www.sacb.co.za.

Verwys na hierdie opskrif in die Landbouverwerking hoofstuk vir inligting oor die Departement van Handel en Nywerheid (DHN) en die Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV). Die Nasionale Reguleerder vir Verpligte Spesifikasies (NRCS) Tel: 0800 21 47 19 www.nrcs.org.za Die mandaat van die NRSC is om namens die regering produkte soos, onder andere, voertuigonderdele in openbare belang en vir die beskerming van die verbruiker te reguleer en om billike handel te verseker. Dit reguleer ook alle soorte bederfbare goedere. Ingevolge die Wet op Handelsmetrologie, Wet 77 van 1973, mag brood nie minder as 5 of meer as 10 persent ten opsigte van die voorgeskrewe standaard weeg nie.

Suider-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) Die DGRV, die nasionale Tel: 012 807 4019 toporganisasie en hovlak- www.sagl.co.za ouditeurfederasie van die Duitse koperatiewe sektor, het n Die SAGL is n vereniging wat onder modelbakkery begin waar n Artikel 21 (nie-wins vereniging) gekwalifiseerde meesterbakker genkorporeer is. SAGL is n basiese en gevorderde opleiding in kwaliteit ontledingslaboratorium en het ISO/IEC 17025-akkreditasie. bak en soetgebak verskaf. Hulle doen n verskeidenheid kwaliteitontledings van graan en FOODBEV oliesade. Die SAGL gee kursusse Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za oor laboratoriumopleiding vir beide graan-(meel) en mielieFOODBEV is die Sektorale (meel) ontledings. Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) wat vir die fasilitering van Universiteit van die Vrystaat onderwys en opleiding in die voedsel- Departement Mikrobiese, en drankvervaardigingsektor Biochemiese en verantwoordelik is. FOODBEV Voedselbiotegnologie se Baking, Cereals, Confectionary Prof. G. Osthoff and Snacks Chamber is relevant vir Tel: 051 401 2216 hierdie hoofstuk. Osthoffg@ufs.ac.za

5. Maatskappye wat betrokke is

Die Baker Guide for the Baking & Milling Industries in South Africa is n uitvoerige gids vir die bak- en meulbedrywe. Besoek www.thebaker.co.za of skakel Newstreet Publishers by 011 447 1192. Kry die lidmaatskapslys op www.sacb.co.za.

3. Verenigings wat betrokke is

Die besonderhede van die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) verskyn in die Meulenaarsbedryf hoofstuk.

6. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuiste www.daff.gov.za en kies Publications en Agricultural Commodity vir inligting oor die Wheat Market Value Chain Profile: 20102011. Benewens die webtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word, is die volgende ook van belang: The Baker serving the baking, milling & confectionery industries: www.thebaker.co.za Graan Suid-Afrika www.graansa.co.za SA Graan Inligtingsdiens www.sagis.org.za Nasionale Landboubemarkingsraad www.namc.co.za Vir graanverwante navorsingsdokumente en -projekte, kontak die Winter Cereal Trust. Skakel 012 663 1600 of besoek die webtuiste www. wintercerealtrust.co.za.

Die Suid-Afrikaanse Kamer van Bakwese Tel: 012 663 1600 www.sacb.co.za Die Suid-Afrikaanse Landbouverwerkingsvereniging (SAAPA) Tel: 012 663 1660 SAAPA is n vereniging wat die belange van sy lede bevorder, insluitende op die gebiede van internasionale handel, SEB- en regeringsbeleid. Lees meer oor hierdie vereniging in die hoofstuk oor landbouverwerking.

4. Opleiding en navorsing
Landboukolleges soos Tsolo Agriculture and Rural Development Institute (TARDI), wat gekoppel is aan die provinsiale landboudepartemente, gee kort

615

waardetoevoeging en landbouverwerking

Biobrandstowwe
1. Oorsig
Wanneer mense van biobrandstowwe praat, verwys hulle in wese na etanol of biodiesel. Etanol is die term wat deur die Amerika (Brasili en die VSA produseer die meeste van die wreld se etanol) verkies word, terwyl biodiesel weer deur Europa (verantwoordelik vir die meeste van die wreld se biodieselproduksie) verkies word. Biobrandstowwe kan uit n hele aantal plantgewasse geproduseer word. Die meeste etanol ter wreld word tans uit mielies verkry, maar suikerriet word in hierdie opsig ook toenemend gunstig beskou (laasgenoemde lewer dubbel die opbrengs per lappie grond as eersgenoemde). Biodiesel word hoofsaaklik uit groente-olies of dierevette geproduseer, en China het haar groeiende biodieselbedryf te danke aan die gebruikte kookolie-toevoer uit die Chinese restaurante. Sellulosiese alkohol wat vinnig besig is om die kroonjuweel van die biobrandstofbeweging te word, word geproduseer deur die afbreek van plantselwande en aangesien sellulose die mees algemene organiese verbinding is, kan dit op baie meer plekke gekry word. Dit het ook die bykomende bonus dat dit dinge wat voorheen as afval geklassifiseer is (soos mieliereste, houtspaanders en grasse) in ongelooflik nuttige energiebronne omskakel. Daar is verdeeldheid in sekere lande en belangegroepe in daardie lande oor of biobrandstowwe skuld het aan die voedselonsekerhede van die dag en of dit n toekomstige noodsaaklike bron van energie is. Daar word ook toenemend weer gedink oor hoe groen of omgewingsvriendelik biobrandstof werklik is. Bronne: Biofuels: Green gold or problems untold (n artikel op www.cnn.com) en Bad ethanol, good ethanol (n verslag op www.irinnews.org).

Die saak teen biobrandstowwe: Die ho insetvlakke fossielbrandstof, bemesting beteken dat die koolstof- en stikstofdioksiedvrylatings die goeie bedoelings van omgewingsvriendelikheid hokslaan. Druk op die watertoevoer en gronderosie is moontlike nadele van biobrandstofgesaaides en so ook die verlies aan miljoene hektaar woude wat in soja-, suikerriet- en palmolieplantasies omskep is. Plaaslike ontwikkeling kan nie geslaagd wees as dieselfde boere honger ly omdat hulle hul gesaaides (bv. broodwortel) vir energie, eerder as vir kos gebruik nie. Die gebruik van voedselgewasse as brandstof gee aanleiding tot buitensporige voedselpryse. Ons kyk onder opskrif 3 na die voedsel versus brandstof-debat. Biobrandstowwe is nie die enigste hernubare vorm van energie nie. Waarom kyk ons nie na sonenergie of ander vorme van energie nie?

3. Die voedsel vs. brandstof-vraag

Kyk na die aantekening oor die verandering in landgebruik (ILUC) onder opskrif 8. Die dramatiese toename in voedselpryse oor die afgelope jare het kommer laat ontstaan oor die bekostigbaarheid sowel as die toeganklikheid van kos vir behoeftiges. Aangesien biobrandstowwe telkemale as een van die dryfvere agter die skerp styging in voedselpryse gedentifiseer is, het dit tot die voedsel versus brandstof-debat aanleiding gegee. Die redes vir die skerp toename in pryse is legio (kyk na opskrif 2 in die Voedselsekerheid hoofstuk). Daar is egter nie eenstemmigheid oor die mate van verantwoordelikheid wat deur graangebaseerde biobrandstowwe gedra word nie. Die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (Organisation for Economic Co-operation and Development OECD) gee die verantwoordelikheid so hoog as 60 persent aan en die Internasionale Voedselbeleidnavorsingsinstituut (International Food Policy Research Institute IFPRI) gee dit as 30 persent aan. Die voorstanders van biobrandstof, soos die US Secretary for Agriculture, mag dalk n 3 persent verantwoordelikheid toeken. As gevolg van die koste verbonde aan vervoer, prosessering en verspreiding, is landboukommoditeite alreeds in die globale energie-mark gentegreer. Die vervaardiging van biobrandstowwe uit voedselgewasse skep n heel nuwe dimensie. Droogtes in gebiede waar daar met koring en ander voedselgewasse geboer word, mag dalk tydelike faktore wees; maar wanneer sodanige droogtes met politieke spanning en die onsekerheid saamval wat voedsel aan die prys van olie koppel (omdat graan na brandstof omgeskakel word), bedreig dit miljoene mense se lewens. In n land soos Suid-Afrika waar boere die meeste jare surplus graanoeste produseer, kan die gebruik van graan as brandstof inderdaad voedselsekerheid verhoog. Wanneer surplusoeste pryse laat daal, word boere genoodsaak om na aktiwiteite te verander wat hul inkomste verseker en derhalwe beweeg hulle weg van graanproduksie. As dit saamval met n dro jaar, kan ons werklike voedseltekorte ondervind. Indien daar n biobrandstofbedryf is wat die surplusse prosesseer en die balans tussen vraag en aanbod word gehandhaaf, sal boere altyd n rede h om graan te verbou.
Bron: Derek Matthews

2. Biobrandstowwe: die debat

Die prys en aanbod van fossielbrandstof het aanleiding gegee tot n strategiese nuutdink. Regerings sowel as belangegroepe soek nou na alternatiewe energiebronne. Klimaatsverandering en die gevolglike kommer oor voertuiggasvrystellings het n morele dringendheid hieraan verleen. Om die biobrandstofdebat tot sy reg te laat kom, vereis baie meer ruimte as wat hier tot ons beskikking is en ons sal dus net die argumente noem wat herhaaldelik opduik. Ons moedig u aan om die genoemde webtuistes en ook ander leesstof te verken ten einde n beter begrip van die argumente te ontwikkel. Die saak vir biobrandstowwe sien hoofsaaklik as volg daar uit: Die plaaslike ekonomiese ontwikkeling inkomsteskeppende geleenthede vir ondernemers en landelike gemeenskappe; nuwe markte vir ontluikende (en kommersile) boere en opbou van gemeenskappe; ontwikkeling van nuwe vaardighede en dienslewering, ensovoorts en die beindiging van die migrasie van mense na stedelike gebiede. Dis omgewingsvriendelik en beter vir ons gesondheid (geen koolstofmonoksied en fyn stofdeeltjies wat deur uitlaatkleppe vrygestel word nie). Die vestiging van neweprodukte in die proses (voer vir lewende hawe, bemesting vir gesaaides).

Toegang tot voedsel, en nie voedselproduksie nie, die probleem is. Ernstige marktekorte is ook n kritieke faktor (d.w.s. prysvasstelling; die feit dat plaashekpryse geskei word van kleinhandelpryse; pryse wat verander word deur spazawinkels in behoeftige areas).
Bron: Andrew Makanete

616

4. Biodiesel
Biodiesel is n plaasvervanger vir dieselbrandstof en word uit hernubare bronne soos groente-olies, dierevette en hersikleerde kookolies geproduseer. Biodiesel kan in sy skoon vorm gebruik word, of vir gebruik in dieselenjins met petroleumdiesel gemeng word. Omvattende aantekeninge oor biodiesel is beskikbaar op webtuistes soos: www.biodiesel.org die National Biodiesel Board (VSA) www.biodieselsa.co.za Soek die Wat is biodiesel menu-opsie. Onder opskrif 12 is daar nog rolspelers van wie die webtuistes ook geraadpleeg kan word.

staan as Algkultuur bekend. Etanol kan ook uit druiwe gekstraheer word (vind die kontakbesonderhede vir LNR Infruitec-Nietvoorbij onder opskrif 12). Dr Klaasen is betrokke by die ontwikkeling van biobrandstof uit inheemse Kraalbos Drie bome hou moontlikhede in en is relevant tot hierdie hoofstuk: die moringa oleifera (peperwortelboom), die ximenia caffra (grootsuurpruim) en die pappea capensis (doppruim). Die jatropha curcas is n uitheemse boom terwyl die ximenia caffra, moringa oleifera en die pappea capensis inheems aan Afrika is. Afgesien van die olie vir biodiesel, verskaf die bome ook voerstof vir biogasreaktors sowel as materiaal vir die vervaardiging van brikette vir vuurmaak. Bykomend, kan die grootskaalse aanplanting van bome boere in staat stel om harde kontant te verdien ingevolge die Kyoto-protokol mits hulle die saak op die regte manier benader. Lees oor Moringa-biobrandstof-navorsing op die Universiteit van Pretoria webtuiste, www.up.ac.za.
Bron: Aangepas uit die artikel Fuel from trees plan takes root by www. engineeringnews.co.za Tegnologie soos Lignosellulose-omskakeling, Suid-Afrikaanse rooigras, uitheemse plante en selfs houtspaanders kan vir bioenergie aangewend word.

5. Etanol
Die grootste enkele gebruik van etanol (etielalkohol) is as motorbrandstof en brandstofbymiddel, n biobrandstofalternatief vir petroleum. Dit word uit gewasse soos suikerriet en mielies vervaardig. Die grootste nasionale brandstofetanolbedrywe word in Brasili aangetref (word in meer as 90 persent van nuwe motors in daardie land gebruik). Die brandstofetanolbedryf in die Verenigde State is grotendeels op mielies gebaseer, terwyl Brasili weer meer suikerriet gebruik. Die volgende webtuistes is uitstekende vertrekpunte vir lesers wat hierin belangstel: www.greenfuel.co.zw Die webtuiste van die VSA se Renewable Fuels Association (RFA) verskaf omvattende inligting oor, en lewer n betoog vir etanol. Besoek www. ethanolrfa.org. www.ethanol.org die Amerikaanse koalisie vir etanol neem u op n stapsgewyse interaktiewe toer van hoe etanol gemaak word www.ethanolindia.net Ethanol Information India is ook n omvattende inligtingsbron vir die leser

8. Internasionale sakeomgewing
Die EU se herwinbare energie direktief vereis dat lande n 10% aandeel van groen energie in padvervoer te bereik voor 2010 dit sal grootliks nagekom word deur biobrandstowwe te gebruik. Kry die verslag Biofuels (Biodiesel and Bioethanol) Market Global Production, Regulations, Export-Import Analysis and Key Country Analysis to 2020 op www. globaldata.com Hierdie navorsing voorsien n begrip van die tegnologie, sleutelaandrywers en uitdagings in die globale biobrandstowwe mark, Dit gee n geskiedenis en bied n globale blik op die toekoms met spesifieke fokus op sleutellande soos Duitsland, Frankryk, Spanje, China, Thailand, Indi, die VS, Kanada en Brasili Die eerste geskeduleerde vlugte wat biobrandstof gebruik sal in 2011 plaasvind. Biobrandstof mag dalk soveel as die helfte van die SAL se brandstofvoorraad beslaan teen 2020 as die nasionale karweier toekomstige koolstofboetes wil vermy. Die lugredery is kwesbaar vir die moontlike heffing van boetes en belasting op koolstofvrystellings weens die feit dat dit in die globale mark funksioneer Veranderinge in landgebruik (ILUC) ILU is n teorie wat van die standpunt dat deur voedselgewasse na brandstoftenke weg te keer, sal biobrandstofproduksie algehele globale vraag na landbouland verhoog. Studies wat onderneem is vir die Europese kommissie het gewys dat die risiko van ILUC baie groter is vir biodiesel n dieselplaasvervanger tipies gemaak van oliesade as wat dit vir bio-etnanol n brandstofplasvervanger gewoonlik gemaak van koring of suiker is. Deur die beraming van die ELU-vrystellings wat verband hou met elke spesifieke gewas, het wetenskaplikes tot die gevolgtrekking gekom dat die meeste biodiesel wat tans gebruik word in Europa meer koolstof vrylaat as konvensionele diesel. Die besef dat EU rels op ILUC n groot gedeelte van Europa se geraamde 13 miljard euro biodieselbedryf kan doodmaak en die klimaat doelwitte ondermyn het tot onsekerheid en debatvoering gelei . Kry die hele storie op Uncertainty still clouds future of EU biodiesel op www.engineeringnews.co.za.

6. Etanoljel en veiligheidstowe
Besoek www.silversandsethanol.co.za. Etanoljel is n hernubare energievorm wat gemaak word deur etanol met water en n verdikkingsmiddel te meng. Dit brand skoon (geen skadelike gasse word vrygestel nie); dit versprei nie as die stoof omgestamp word nie en daar is geen gevaarlike vlamme uit lekkende stowe nie. Etanoljel is meer gepas vir huishoudelike stowe en ligte, en die gebruik daarvan verwyder n groot gesondheidsrisiko.

7. Ander bronne
Biobutanol vervaardig uit suikerbeet. Dit beskik oor n energie-ekwivalent van 95% van di van petrol vergeleke met 75% vir etanol asook bykomende voordele ten opsigte van aanvaarbaarheid in petrolbrandstofstelsels. Ten minste 14% van Mauritius se elektrisiteit is afgelei van bagasse, die dro, veselagtige oorblyfsels na die ekstraksie van die sap van die gebreekte stingels van suikerriet. Jatropha is n geharde struik met olierige sade wat in swak grond kan groei. Dit bied n spektrum van potensile gebruike afgesien van die hoofimperatief van biodieselproduksie bv. Erosiebestryding, seepvervaardiging, organiese bemesting, chemiese produksie, gliserien en bio-afbreekbare smeermiddel (vir die tande van kettingsae). Besoek www.jatrophabiodiesel.org vir meer inligting. Ons buurland Mosambiek is besig met jatropha-produksie vir etanol. Dis uitgesluit as n voerstof in Suid-Afrika se biobrandstofstrategie want dit val in die kategorie uitheemse indringerspesies. Biobrandstof kan uit alg vervaardig word. Dit affekteer nie varswaterbronne nie en volgens Wikipedia word meer olie uit n area so groot soos n dubbele motorhuis geproduseer as uit n hele voetbalveld vol sojabone. Algboerdery

617

9. Plaaslike sakeomgewing
Kry die nuutste Biobrandstofverslag op www.bfap.co.za.

Suid-Afrikaanse Suikervereniging (SASA) Tel: 031 508 7400 www. sasa.org.za Die Southern Africa Bioenergy Association (SABA) Tel: 011 655 7332 www.saba.za.org

Daar word verwag dat suikerriet die vernaamste voedselvoorraad vir biobrandstofproduksie in Suid-Afrika gaan wes. Die prys van biobrandstof sal deur biobrandstof pariteitspryse en die basiese brandstofprys (BFP) vir fossielbrandstowwe bepaal word. Bykomend tot suikerriet, sal etanol ook uit suikerriet vervaardig word. Biodiesel sal verkry word van sojaboontjies, sonneblom en kanola. Grootliks weens bekommernis dat mielies n bron van stapelvoedsel is vir die meeste armes in die land. Die gebruik van sorghum as moontlike voedselvoorraad is ondersoek deur n aantal rolspelers van Graan SA en Senwes.

Opleiding en navorsing
EWSETA Energy & Water Sector Education & Training Authority Tel: 011 274 4700 www.eseta.org.za LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese Tel: 012 842 4017 www.arc.agric.za LNR- Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 / 3320 minnaarp@arc.agric.za www.arc.agric.za Navorsing met druiwe Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit InnoVenton: Institute for Chemical Technology Tel: 041 504 3281 / 3613 http://innoventondcts.nmmu.ac.za Die Departement van Plantpatalogie Professor Mark Laing Tel: 033 260 5524 Navorsing word gedoen oor Afrika-voedselgewasse en biobrandstofgewasse vir opbrengs bestand teen droogte en siektes. Universiteit van Pretoria Departement van Plantproduksie en grondwetenskap Tel: 012 420 3809 / 3223 www.up.ac.za Kry ook die Moringa biofuels research opsie op die departement se webtuistes Universiteit Stellenbosch Tel: 021 808 5854 www.sun.ac.za/biofuels

10. Aspekte van belang vir boere

Raad aan boere wat dit oorweeg om hul eie biobrandstof vir plaasgebruik te vervaardig: Deurlopende gehaltebeheer ten opsigte van alle insette sowel as die produksieproses is noodsaaklik aangesien die risiko bestaan dat bra ndstofinspuittoerusting mag faal indien die biodiesel nie van n goeie gehalte is nie. Boere moet verseker dat die gehalte en spesifikasies van die biodiesel vir die enjinvervaardiger van hul plaasmasjinerie aanvaarbaar is aangesien die versuim om dit te doen daartoe aanleiding kan gee dat die vervaardiger se waarborg ongeldig gemaak sal word.

11. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry die Biobrandstof opsie op die Departement van Energie se webtuiste www. energy.gov.za.

In Desember 2007 het die kabinet die Nasionale biobrandstof industrilestrategie goedgekeur. Hierdie strategie stel n 2% biobrandstof penetrasie in die brandstofreserwe voor. Hierdie 2% sal bydra tot energiesekerheid, die skep van 25 000 poste in landelike boerdery en n betalingsbalans van R1.7 biljoen sal behaal word. Kry die strategiedokument op www.energy.gov.za en ook op die www.opot.co.za,webtuiste van die Olie- en Proteen Navorsingstigting. Die konsepdokument vir kommentaar van die publiek oor die voorgestelde vermenging van biobrandstof met diesel, wat gepubliseer is in Government Gazette, September 2011, maak voorsiening vir die n minimum van 5%biodiesel versnit en n 2% bio-etanol-mengsel in die nasionale brandstofvoorraad. Landbou en hernubare energie is beide fokusgebiede van die regering se soektog om poste in landbou te skep. Die Nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP) stel, byvoorbeeld, die skepping van 150 000 poste in landbou in die vooruitsig.
Die finalisering van voorgestelde vermengingsregulasies sal vr gaan om vertroue in die biobrandstofbedryf te kweek.

Universiteit van die Vrystaat NMMU-aangepaste vervloeiing van Departement Landbou-ekonomie algebiomassa omskep dit in n bio- Tel: 051 401 2824 ol WillemseBJ@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/agri-econ Noordwes-Universiteit Tel: 018 299 1995 Universiteit van die Wessanette.marx@nwu.ac.za Kaapland Die SA Herbal Instituut vir Proteennavorsingstigting Wetenskap en Medisyne Tel: 011 803 2579 Tel: 021 959 2911 www.proteinresearch.net www.uwc.ac.za Kry die biofuels produtsopsie & by- Dr. Klaasen is betrokke by die ontwikkeling van biobrandstof uit inheemse Kraalbos

Rhodes-Universiteit Environmental Biotechnology Research Unit (EBRU) Tel: 046 622 2656 / 079 902 2457 a.cowan@ru.ac.za

Universiteit van die Witwatersrand Sentrum van materiaal en proses sintese (COMPS) Navorsing word gedoen oor die Tel: 011 717 7567 gebruike van alg, insluitend die www.wits.ac.za/Centres/COMPS/ www.beautifuel.co.za gebruik daarvan as energiebron. South Africas National Energy Research Institute (SANERI) Tel: 010 201 4700 www.saneri.org.za Universiteit van KwaZuluNatal Bioresources Engineering and Environmental Hydrology http://beeh.ukzn.ac.za WNNR Natuurlike hulpbronne en die omgewing Tel: 012 841 2911 www.csir.co.za

12. n Paar rolspelers

Verwys ook na die Hernubare energie hoofstuk.

Maatskappye en ander rolspelers

African Alternative Technologies (AAT) Tel: 084 941 3993 www. aatec.co.za Agrarian Research and Development Agency (ARDA), in samewerking met NOK en die sentrale energiefonds(SEF), is in die proses om n R2 biljoen etanol-aanleg uit suikerbeet en sorghum in Cradock te skep. Suikerbeet is meer arbeidsintensief en meer poste word dus in die vooruitsig gestel. Sien die Sugar Beet RSA notasie in. Agricane het werksaamhede in Malawi, Mosambiek, Zimbabwe en Suid- Afrika. Besoek www.agricane.com of bel 033 343 3016.

Verenigings
CANEGROWERS Tel: 031 508 7200 www.sacanegrowers.co.za Graan SA Tel: 0860 047 246 www.graansa.co.za Olie- & Proteensade-ontwikkelingstrust Tel: 011 234 3400/1 www.opot.co.za

618

Beautifuel soek Universiteit van die Witwatersrand BioAfrica Tel: 082 534 4807 www.bioafrica.co.za Bio Fuels Kontor SA info@alensys.de www.alensys.de BioDiesel One soek Sunfuel Cleantech-groep Biodiesel Power Plants Tel: 082 956 7118 www.biodieselpowerplants. co.za Biodiesel SA Verkope van biodiesel en toerusting vir die vervaardiging van biodiesel. Besoek www.biodieselsa.co.za of skakel 033 330 8765. Biogreen Biodiesel n Franchise word aangebied waardeur biodiesel raffinaderye, wat biodiesel uit afvalmateriaal vervaardig, opgestel word. Bel 0860 BIO GRN (246 476) of kuier by www.biogreen.co.za. Bioman Vervaardigers van biodieselprosesseringseenhede. Bel 072 819 2060. Biotechsa Tel: 082 783 9402 (Organiese groente-olie, ru groente-olie, biodieseltoerusting, biodiesel) Buhler maak volledige aanlegte, prosesse en vrystaande masjinerie vir die gebruik van hernubare energiebronne soos etanol. Besoek www. buhlergroup.com en skakel 011 801 3500. East London IDZ Renewable Sector Manager Livhu Motabatsindi Tel: 043 702 8200 email livhu@elidz.co.za, www.elidz.co.za EECO Fuels Tel: 011 456 5400 www.eecofuels.com EMVEST Tel: 012 003 0219 www.emvest.com Evonik Industries Tel: 011 697 0716 Greenjel vir kookdoeleindes is n organiesgebaseerde produk wat uit suikerriet gemaak word. Dit is die mees koste-effektiewe en veiligste olie wat beskikbaar is vir informele nedersettings en die behoeftiges. Besoek die webtuiste van Flammable Greengel, www. flammablegreengel.com en bel 031 700 1313. Frost & Sullivan Tel: 021 680 3260 www.frost.com Goudine Empowerment Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Grasoline South Africa Tel: 071 678 7033. Greenfuel Tel: +263 4 852077 www.greenfuel.co.zw Grundfos Tel: 011 579 4800 www.grundfos.com (Meganiese-as-sels en pompe is so aangepas om n foutlose werking en lang lewensduur te bied afgesien van etanol, olie, suur, metanol of enige ander aggressiewe vloeistof). Gunda Imports and Distribution Tel: 082 920 0656 www.gunda. co.za (Bioetanolgel) iLembe District Municipality Tel: 032 437 9512 Mike. Newton@ilembe.gov.za (die groei van Moringa bome met die doeleinde van biobrandstof) Invest North West Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Investec Bank Ltd Tel: 011 286 7000 / 7239, email ccorbishley@investec. co.za, www.investec.co.za Lurgi SA (Edms) Bpk Tel: 011 244 4600 www.lurgi.com Volgens n aanbieding deur die Makana Bioethanol Platform sal bio-etanol wat plaaslik vervaardig is gebruik word vir staatsvervoer, wat weer brandstofgeld in n middel vir ekonomiese ontwikkeling sal omskep. Skakel 046 636 1227. MBB Services International Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za (Biobrandstofprojekte, -navorsing en ontwikkelingsbeplanning) NanoElf Biodiesel Suid- Afrikaanse vervaardiger van klein- en mikrobiodiesel- aanlegte. Bel 011 807 2258 en kyk by http://biodiesel. nanoelf.co.za. Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) Tel: 0860 693 888 www.idc.co.za Phyto Energy Group Tel: 021 853 8004 / 082 779 1609 www. phytoenergy.org Rainbow Nation Renewable Fuels Limited (RNRF) Tel: 041 402 4000 www.rnrf.co.za Shaval Biodiesel Spesialiste op die gebied van die oprigting van biodieselaanlegte en -produksietegnologie. Besoek www.shaval.co.za. Silversands Ethanol Etanoljel, draagbare en ekonomiese stowe om veilig en maklik te kook. Bel Derek Matthews 082 878 0056 - en kuier by www.silversandsethanol.co.za.

South African-German Chamber of Commerce Tel: 011 486 2775 www.germanchamber.co.za Standard Bank Tel: 011 636 6162 www.standardbank.co.za Stellenbosch Biomass Technologies (SBMT) Tel: 021 808 5859 www.sbmt.co.za Sien vroer inskrywing onder ARDA . Sugar Beet RSA implementer di projek in samewerking met die regering. Bel 082 330 3223. Sunfuel Cleantech Group Tel: 021 421 9881http://biodiesel.co.za Tongaat Huletts het bereken dat die bekendstelling van elektrisiteit as n kern van die produk van suikerriet die potensiaal het om 20 000 regstreekse poste wat tans bedreig word te beskerm en om 23 000 nuwe poste te skep as suikerrietproduksie terugkeer na volle produksie. Kry die artikel Tongaat sees big potential for jobs in ethanol and power projects op www.engineeringnews.co.za. Rig n e-pos aan Wolfgang Fechter Wolfgang.Fechter@huletts.co.za. Besoek ook vir die webtuiste van Tongaat Hulett, www.huletts.co.za.

13. Publikasies en webtuistes

Die webtuistes van die betrokke maatskappye en verenigings (sien opskrif 12) bevat n magdom inligting oor biobrandstowwe en so ook die webtuistes wat onder n ander opskrif vermeld is. www.biofuelsdigest.com, die wreld se algemeenste gelese dagblad oor biobrandstowwe Soek nuus en artikels oor biobrandstowwe op www.biofuelsjournal. com. Kry die argiefstukke op www.farmersweekly.co.za. Besoek die webtuiste van die National Gas Vehicle Institute (NGVI), n Amerikaanse organisasie sonder winsbejag wat gestig is om die omskakeling na motors wat alternatiewe brandstof gebruik, te bevorder www.ngvi.org. www.miss-collect.org Miss Collect ondersteun benadeelde vroue in Derdewreldlande deur gebruikte kookolie in te samel vir die vervaardiging van biodiesel. Die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) dek biobrandstowwe. Kry die verslag op www.bfap.co.za. Lees oor die e-boek Making Algae Biodiesel at Home wat afgelaai kan word by www.global-greenhouse-warming.com/making-algaebiodiesel.html. Kry statistiek oor globale produksie op die Canadian Renewable Fuels Association se www.greenfuels.org. Renewable Fuels Association (VSA) www.ethanolrfa.org www.worldbiofuelsmarkets.com georganiseer deur Green Power Conferences; hierdie is die grootste biobrandstofgebeurtenis in Europa. www.agra-net.com/worldethanol webtuiste van die World Ethanol Conference www.worldbioplants.com die maklikste manier om bio-aanlegte rondom die wreld te vind Ethanol Producer Magazine www.ethanolproducer.com www.ethanolmarket.com webtuiste met daaglikse nuus oor markte en kommoditeite. n Weeklikse nuusbrief oor etanol is ook beskikbaar. Implications of Biodiesel-Induced Land-Use Changes for CO2 Emissions: Case Studies in Tropical America, Africa, and Southeast Asia. Die studie het bevind dat koolstofvrystelling wat gegenereer word uit die omskakeling van land vir brandstofproduksie wat dekades tot honderde jare kan neem in sommige gebiede, wat ernstige vrae oor die volhoubaarheid van biodieselproduksie opper. Stuur n epos na d.cooney@cgiar.org of skakel +62 (0) 811 900 3264 vir meer inligting.

619

waardetoevoeging en landbouverwerking

3. Verenigings wat betrokke is

Die Drovrugte Tegniese Dienste (DVTD) is n sambreelvereniging wat al die produsente van gedroogde sagtevrugte asook die verpakking van drovrugte verteenwoordig. Die vereniging kordineer navorsing en ontwikkeling in die drovrugtebedryf. DVTD het met Hortgro Service saamgespan om gesamentlik beter en ook bykomende dienste aan die vrugtebedryf te bied. Bel 021 870 2900 of besoek www.hortgro.co.za. Besoek die webtuiste van die International Nut and Dried Fruit Council Foundation (INC) by www.nutfruit.org.

Drovrugte
1. Oorsig
Drovrugte is vrugte wat gedroog is, sy dit op natuurlike wyse of deur die gebruik van n masjien soos n voedseldehidreerder. Rosyne, pruimedante en dadels is voorbeelde van gewilde drovrugte. Ander vrugte soos appels, appelkose, kiwivrugte, mangos, nektariens, piesangs, rooibosbessies, vye, veselperskes, papajas, perskes, pere, tamatiepruime, pynappels, aarbeie en tamaties kan ook gedroog word. Die droging van vrugte help om dit te preserveer, selfs indien dit nie verkoel kan word nie, en verleng die rakleeftyd daarvan aansienlik. Wanneer vars vrugte nie beskikbaar is nie, onprakties is of buite seisoen is, kan drovrugte as alternatief dien. Dit word dikwels by bakmengsels en ontbytgraankosse gevoeg. Die Suid-Afrikaanse rosynebedryf vind baat by die internasionale toename in gesondheidsbewustheid. Die voordele van drovrugteproduksie sluit die volgende in: n Langer raklewe en dus n langer bemarkingstyd, sodat drovrugte die hele jaar beskikbaar is Minder bergruimte, wat vervoerkoste verlaag Lae of geen verkoelingskoste nie Geskilde vrugte, gesny en gereed vir die verbruiker n Hor gedehidreerde waarde as vir vars produkte Goeie aanpasbaarheid by ander bestanddele in drovoedselmengsels Meer stabiele pryse as vir vars produkte

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za
Kry die Info-pak Solar drying of fruit and vegetables onder die Publications kieslysopsie by www.daff.gov.za.

5. Opleiding en navorsing
LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100/446 hansmannc@arc.agric.za Elsenburg-landboukollege in Stellenbosch behaal kan word. Die opleiding dek die hele vrugteproduksieproses: Navorsing en opleidingskursusse in aanplanting, snoei, besproeiing, die droging van vrugte bemesting, plaag- en siektebeheer, oesting en droging. WNNR Tel: 012 841 2911 FoodBev www.csir.co.za Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za Die WNNR se programme sluit ook opleidingsen FoodBev is die Sektorale demonstrasieprogramme in Onderwys- en Opleidingsowerheid sonkragdroging en sondroging in. (SOOO) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en DIGIVU opleiding in die voedsel- en drankv D.A. Harcourt 082 451 0148 ervaardigingsektor. dave@digivu.co.za www.digivu.co.za South African Plant Improvement Organisation Opleiding, konsultant (SAPO) Tel: 021 887 6823 Drovrugte Tegniese Dienste www.saplant.co.za (DVTD) Tel: 021 870 2929 n Spesialis-plantverbetering www.hortgro.co.za sorganisasie in die besit van sagtevrugtekwekers deur die Kort kursusse, boeredae en Inmaakvrugte Produsente tegniese besprekings word dikwels Vereniging, Drovrugte Tegniese deur die DVTD aangebied. Dienste en die South African Table Grapes Industry (SATI). Die Elsenburg-landboukollege Tel: 021 808 5111 Universiteit Stellenbosch Drovrugteboerdery maak deel Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 uit van die diploma wat aan die www.sun.ac.za/foodsci

2. Plaaslike sakeomgewing
Suid-Afrika is n kleinskaalse mededinger op die internasionale mark. Ons voer jaarliks tussen 30 000 en 40 000 ton rosyne uit. Die plaaslike aanvraag is tussen 10 000 en 12 000 ton. Beide die plaaslike bemarking en die uitvoer van drovrugte is vry van regeringsinmenging. Wanneer die vrugte uitgevoer word, moet daar egter aan die vereistes en gehaltestandaarde vir plantgesondheid voldoen word. Drovrugte word hoofsaaklik in die Wes-Kaap, die Suidwestelike Distrikte, die Noord-Kaap, die Klein Karoo, die Olifantsriviergebied en die gebied van die Bo- en Benede-Oranjerivier geproduseer. Appelkose word grotendeels in die Klein Karoo verwerk. Pruimedante word byna uitsluitlik in die Tulbaghdistrik van die Wes-Kaap verbou, en die meeste rosyne langs die Benede-Oranjerivier. Korente is uit die Vredendaldistrik afkomstig. Boomvrugte, in teenstelling met wingerdvrugte, word hoofsaaklik in die Wes-Kaap en in die Suidwestelike distrikte gedroog. Die November 2012 uitgawe van TradeProbe het n verslag op drovrugte (druiwe). Soek dit by www.namc.co.za.

620

6. Maatskappye wat betrokke is

Toerusting
Ananeo Tel: 021 300 0077 info@ananeo.co.za www.ananeo.co.za Dryers for Africa Tel: 013 733 3854 www.dryersforafrica.co.za John F Marshall Tel: 011 842 7100 Faks: 011 872 1078 www.johnfmarshall.co.za

waardetoevoeging en landbouverwerking

Essensile- en plantolies
Sien ook die hoofstuk oor kruie en speserye

1. Oorsig
Koo Drory T/A Jakkalsvlei Plase Edms Bpk Tel/faks: 023 614 2095 koodroery@breede.co.za Langeberg & Ashton Tel: 023 615 1120 Faks: 023 615 1307 Little Oaks Dried Fruit Tel: 023 614 3319 Faks: 086 538 4399 dawie@littleoaks.biz n Essensile olie is enige gekonsentreerde, hidrofobiese vloeistof wat vlugtige aroma-aftreksels van plante, wat aromatiese kruie of aromatiese plante genoem word, bevat. Dit staan ook as vlugtige of essensile olies, of eenvoudig die olie van die plantmateriaal waarvandaan dit onttrek is bekend, soos die naeltjieolie. n Olie is essensieel in die sin dat dit n kenmerkende geur, of essens van die plant dra. Essensile olies as groep het nie enige spesifieke chemiese eienskappe in gemeen nie, behalwe dat dit kenmerke aromas oordra. Die geure word op verskillende maniere, insluitend distillasie, uitdrukking, uitpersing, enfleurage, maserasie en boruimtegnologie uit blomme, grasse, stingels, sade, blare, wortels, vrugte, mos en boomafskeidings onttrek. Dit word deur die geurmiddelbedryf gebruik om geurmiddels vir voedsel en drank, en parfuumverbindings, vir onder andere, kosmetiek, huishoudelike produkte en fyngeure te skep en dit dan te vervaardig. Verskeie essensile olies is op verskillende tye in die geskiedenis vir medisinale doeleindes gebruik. Medisinale gebruike, wat deur di wat hierdie olies bemark aanbeveel word, wissel van velbehandelings tot kure vir kanker. Hierdie gebruike is dikwels op geskiedkundige gebruike van hierdie olies gebaseer, maar sulke gebruike word deesdae in die meeste lande streng gereguleer en om aan hierdie regulasies te voldoen, het die medisinale aannames al meer vervaag. Belangstelling in essensile olies het, met die populariteit van aromaterapie (n vertakking van alternatiewe medisyne wat daarop aanspraak maak dat spesifieke geure oor helende eienskappe beskik) oor die afgelope dekades herleef. Olies word vervlugtig of met n draerolie verdun om byvoorbeeld vir masseerolie gebruik of as wierook gebrand te word. Draerolies wat ook as basisolies of plantolies bekend staan, word gebruik om essensile olies te verdun voordat dit op die vel gebruik word. Draerolies word so genoem omdat dit die essensile olie na die vel oordra. Draerolies bevat nie n gekonsentreerde aroma soos essensile olies nie, en dit verdamp ook nie so nie. Daar bestaan n reeks draerolies wat elkeen oor sy eie individuele eienskappe beskik en vir verskillende behandelings in aromaterapie geskik is. Afgetrekte olies is n kombinasie van draerolies en verskeie kruie. Suiwer draerolies is gewoonlik koudgeperste plantolies soos soet amandel druiwepit avokado olyf sesamsaad nagblom sonneblom jojoba

Verpakkers/bemarkers
At Source (Edms) Bpk Tel: 023 313 3130 info@source.co.za www.source.co.za BOKOMO Tel: 021 970 7300 Faks: 021 807 5118 www.bokomofoods.co.za Carpe Diem Tel: 054 332 2901 Faks: 054 331 3829 admin@carpediemfarms.co.za www.carpediemraisins.com

Tulbagh Dried Fruit Tel/faks: 023 230 0960 Desert Raisins soek Fruits Du orders@tulbaghdriedfruit.co.za Sud Montagu Dried Fruit Fruits Du Sud (Edms) Bpk Tel: 023 614 2682 Tel: 054 491 1041 Faks: 023 614 1379 Faks: 054 491 1042 www.montagudriedfruit.co.za www.fruitsdusud.com Rainbow Fruit Fruitworks (Edms) Bpk soek Tel/faks: 021 863 0270 Rainbow Fruit Sel: 071 672 3090 www.fruitworks.co.za JBF Fruits (Edms) Bpk Tel: 028 572 1960 The Raisin Company Faks 028 572 1198 Tel: 054 441 0200 jbffruits@cybertrade.co.za Faks: 054 441 0014 Kalahari Raisins soek Carpe Diem Kambrosig Tien Tel: 021 873 2841 Faks: 021 864 2030 mfoshola@telkomsa.net

Ander
Abba Moosa Wholesalers Tel: 031 209 1125 www.orientaldelight. co.za Almans Tel: 011 397 4685 www.almans.co.za Ambassador Foods Tel: 013 750 1192 www.ambassadorfoods.co.za Bestnut Tel: 011 791 7467 www.acenuts.co.za Komati Foods Tel: 021 448 2130 www.komatifoods.co.za Neltropica Tel: 012 323 9200 info@neltropica.co.za www.neltropica. co.za Sirkel Trading Tel: 021 876 4891 / 082 824 9022 www.sirkel.co.za
Sources for this chapter: Wikipedia; Departement Landbou; Drovrugte Tegniese Dienste; Farmers Weekly, 13 Januarie 2012, bl.17.

Suid-Afrika het die potensiaal om n belangrike verskaffer van sekere essensile olies soos roosmaryn, sitroengras, laventel, sitroenkruid en roosmalva te word. Die bloekomoliesektor is ongeveer 70 jaar oud en is tot groot mate gevestig en selfversorgend. Ander, soos malva, laventel en kamille is relatief nuut. Die essensile-oliebedryf word deur twee faktore aangevuur: kommersile boere soek alternatiewe gewasse wat ho opbrengste lewer om risiko te verminder en verhoogde winsgewendheid te bewerkstellig, en landelik gemeenskappe, die regering en nieregeringsorganisasies soek gewasse met n ho waarde wat op n koperasiegrondslag gekweek kan word om werk in die ekonomies agterlike landelike gebiede te skep. Die Suid-Afrikaanse essensile-oliebedryf bestaan uit ongeveer 80 klein kommersile produsente waarvan minder as 20% gereelde produsente is. Die meeste olies word in Limpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal en die Wes-Kaap geproduseer.
Bron: Michael Gristwood, SAAFFI; www.essential-oil.org; NEDLAC / Fridge-verslag (besonderhede onder opskrif 11); die Southern African Trade Directory of Indigenous Natural Products

Ons bedank graag David Smit van die Drovrugte Tegniese Dienste (DVTD), wat vir ons terugvoering oor die konsephoofstuk gegee het.

621

2. Internasionale sakeomgewing
In die INTERNASIONAL TradeProbe, November 2011, is daar die afdeling Trade Profile of Essential Oils. Besoek www.namc.co.za en www.agbiz.co.za vir inligting hieroor.

n Wye verskeidenheid produsente verbou essensile-olie-gewasse dit sluit kommersile en opkomende boere in; boere wat alternatiewe gewasse ondersoek; ko-operasieboere en gemeenskapsprojekte; asook die kothuisbedryf. Die tegnologie vir die uitpersing en distillering van olie in redelik toeganklik en maklik om te gebruik. Markinligting is een van die belangrikste aspekte - vind voor planttyd uit wat die kopers ten opsigte van gehalte en hoeveelhede verwag. Dit bepaal hoeveel van wat aangeplant moet word en watter tipe distillasie gebruik moet word. Dit is n groeiende mark maar kan baie risikos inhou indien alle aspekte van die markvereistes nie in aanmerking geneem word nie.

Die belangrikste mark vir essensile olies is die smaak- en geurmiddelbedryf, wat aan vervaardigers van koeldrank, voedsel, kosmetiekware, toiletware en parfuum die smake en geure verskaf wat hierdie produkte gebruik. Hierdie kommersile markte vereis betroubare verskaffers wat gehalteprodukte op n deurlopende basis teen kompeterende pryse kan verskaf. Die wreld se voorste uitvoerders van essensile olie in 2010. Uitvoerders Internasionale uitvoere VSA Indi Frankryk China VK Brasili Duitsland Indonesi Argentini Itali Suid-Afrika Uitvoerwaarde in VS$ Miljoen 2 953 431 327 276 190 189 165 124 124 120 104 25 Aandeel in wrelduitvoere % 100 14.6 11.1 9.3 6.4 6.4 5.6 4.2 4.2 4.1 3.5 0.8

4. Inheemse essensile olies

Landelike gemeenskappe oes dikwels inheemse plante wild, f op hulle eie grond f in die veld van n naburige boer. Die benutting van inheemse plantmateriaal kan landelike ontwikkeling bevorder, en n paar nuwe verbouingsprojekte word onderneem met die oog op langtermynvolhoubaarheid van hierdie bedrywe en om landelike gemeenskappe in staat te stel om welvaart uit hul inheemse kennis te skep. Ander belowende inheemse olies is: Artemisia afra. Leonotis leonurus, Eriocephalus sp., Lippia sp., Salvia sp.,Helichrysum sp., Cymbopogon validus, Coleonema sp., Tarchonanthus camphoratus, Arthrixia sp. Vir meer inligting oor marktendense kontak Karen Swanepoel by saeopa@gmail.com of skakel 082 081 6077/082 785 8700.

5. Ander plantolies
Essensile olies verdamp wanneer dit met lug in aanraking kom, en hulle het dikwels ook n baie sterk geur. Dit is die grootste verskil tussen essensile en plantolies (bv. sonneblom- of canola-olie). Sien die hoofstuk oor Graan en Oliesade vir meer inligting oor die rolspelers in oliesaadgewasse (bv. die Oil & Protein Seed Development Trust).

Potensiaal bestaan vir essensile olies uit Afrika indien die produsente aan streeks- en wreldwye essensile-oliemarkte se vereistes vir gehalte en hoeveelheid kan voldoen. Essensile olies kwalifiseer volgens die AGOAwet vir belastingvrye toegang tot die VSA. Sommige produsente waarsku egter dat dit n moeilike mark is om te betree. Die wreld se voorste invoerders van essensile olie in 2010. Invoerders Wreldinvoere VSA Frankryk VK Duitsland Japan Nederland Switserland China Singapoer Spanje Suid-Afrika Invoerwaarde in VS$ Miljoen 2 967 570 285 236 202 156 145 135 120 119 101 15 Aandeel in wreldinvoere % 100 19.2 9.6 8.0 6.8 5.3 4.9 4.6 4.0 4.0 3.4 0.5

Druiwepitolie
Olie wat gepers word uit druiwepitte wat druiweprodusente weggooi, is n moontlike nismark. Nes olyfolie, bied die produk verskeie herskeppende en gesondheidseienskappe. Goedkoper druiwepitolie word uit Europa ingevoer, maar dit is nie koudgepers nie, is geraffineer en bevat dus nie dieselfde gesondheidsvoordele nie. Toegevoegde waarde: Druiwepitte word in n hamermeul verpoeier en in 150g-sakkies as behandeling teen jig verpak.

Maroela-olie
Suiwer maroela-olie word met n natuurlike pers- en filtrasieproses uit vars rou sade gepers. Vir baie jare het vroue in die landelike gebiede in Afrika die sade van die maroela oopgebreek om die waardevolle pitte te kry waaruit die olie gemaak word. Tradisionele gebruike sluit die volgende in: gebakte sade as geurmiddel in voedsel, as natuurlike preserveermiddel vir vleis en om n mens se vel sag te maak. Besoek www.marula.org.za.

Bron: die INTERNATIONAL TradeProbe, November 2011

Olyfolie
Sien die hoofstuk oor olywe.

3. Plaaslike sakeomgewing
Die afdeling Trade Profile of Essential Oils is beskikbaar in die INTERNASIONAL TradeProbe, November 2011. Besoek www.namc.co.za en www.agbiz.co.za vir meer inligting hieroor.

Sitrusolie
Sitrusolie word geproduseer as n neweproduk van die sitrusvrugte- en varsvrugtesapmark. Suid-Afrika is n netto uitvoerder van suurlemoenolies (net soos van vars vrugte). Die sitrusgeure word algemeen in die koeldrankbedryf gebruik, soos Coca Cola. Suurlemoenolie word ook in parfuum gebruik, waar dit die top-geurnoot verskaf.

Tipiese gebruike van essensile olies: homeopatiese medisyne lekkers aromaterapie farmasuetiese produkte parfuum nie-toksiese insekdoders vlekverwyderaars skoonmaakmateriaal

Ander koudgeperste olies

Avokado-, makadamia-, druiwepit en kremetartolie word ook in Suid-Afrika geproduseer. Inligting oor die verbouing, markte en rolspelers is beskikbaar by saeopa@gmail.com of skakel Karen by 082 081 6077 of 082 785 8700.

622

6. Opkomende boere kontakte

AFD Agri Farm Development Wim du Toit Tel: 082 889 0682 wim@tshwabac.co.za Willie Alberts van KARWIL Consultancy doen navorsing en opleiding oor essensile olies, medisinale plant- en bedrysfgewasse en landbou-advies vir SAEOPA; hy ontwikkel opleidingsmateriaal en sakeplanne vir die bedryf. Bel hom by 072 929 7080

Departement van Gesondheid www.doh.gov.za

n Nuutgestigte gesamentlike onderneming maatskappy wat beoog om volhoubare werkgeleenthede te skep en voorheen benadeelde mense in semi-stedelike en landelike gebiede Winrock International Tel: 035 450 3110 te bemagtig Steven Jacobson 076 515 4955 Agribusiness in Sustainable Jabulile Mkhwanazi 082 055 Natural African Plant Products 1508 (ASNAPP) Tel: 021 808 2918 Hulle lei boere op en mentor hulle, www.asnapp.org en bring hulle dan in aanraking met bemarkers en verwerkers. ASNAPP is n organisasie sonder Koperasies kom nou voor in winsoogmerk wat help om Ntambanana, Mtubatuba, Hlabisa suksesvolle Afrika-agribesighede in en Mbazwana want Winrock die natuurlikeplant-sektor te skep teiken landelike gemeenskappe en ontwikkel. waar die werkloosheidsyfer tussen 45% en 60% is. Boere BioAfrica met toegang tot n halwe hektaar Tel: 082 534 4807 land word ondersteun. Elke plaas www.bioafrica.co.za met toegang tot n halwe hektaar Vind besonderhede oor Biomox grond kan ondersteuning kry. Op Pharmaceuticals en Buchu sy beurt, moet elke plaas twee tydelike arbeiders huur en so word Moon onder opskrif 10. werkgeleenthede geskep. Cacadu District Municipality Die WNNR is betrokke by Tel: 041 508 7111 / 339 projekte, veral landelikewww.cdm.org.za ontwikkelingsprojekte. Nog Lees oor essensile olies by www. inligting onder opskrif 9. tradeandinvestcacadu.co.za/agro/ oils Lees oor die Gauteng Economic Development Agency (GEDA) onder opskrif 10.

Departement van Landbou: Wes-Kaap Direktoraat: BoerderyDie regeringsliggaam wat uiteindelik ondersteuningsdienste verantwoordelik is vir die land se Mnr. J. Aries 021 808 5199 Mnr. W. Burger 044 803 3713 voedselwette www.elsenburg.com

8. Verenigings wat betrokke is

The Allied Health Professions Council Tel: 012 329 4001 www.ahpcsa.co.za South African Association of the Flavour & Fragrance Industry (SAAFFI) Tel: 011 447 2757/ 082 940 2757 info@saaffi.co.za www.saaffi.co.za SAAFFI is n lid van die International Organisation of the Flavour Industry (IOFI) en die International Fragrance Association (IFRA), die twee internasionale organisasies wat op internasionale vlak met smaakmiddels en geure werk. Suid-Afrikaanse Essensile-olieprodusentevereniging (SAEOPA) Southern African Essential Oil Producers Association Tel: 082 785 8700 / 082 081 6077 saeopa@gmail.com SAEOPA is n raadgewer oor nuwe, medisinale plantgewasse en essensile olies vir marktendense, produksie, verpakking, gehaltebeheer en waardetoevoeging. SAEOPA bied netwerkgeleenthede en n databasis vir plantmateriaal, kwekerye, distillering en bemarking. Navorsing word gedoen oor die gebruik van mobiele distilleringseenhede vir die uitpersing van essensile olies uit kruiemateriaal, veral waar elektrisiteit en water nie beskikbaar is nie. Die grootte is ideaal vir klein kommersile kwekers.

9. Opleiding en navorsing
Sien ook die hoofstuk oor Kruie AFD Agri Farm Development Wim du Toit 082 889 0682 wim@tshwabac.co.za ASNAPP South Africa (Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products) Tel: 021 808 2920 www.asnapp.org Kaapse Skiereiland Universiteit van Tegnologie AgriFood Station Tel: 021 959 6276 dolleyl@cput.ac.za LNR- Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Rosemary Du Preez Tel: 013 753 7000/ 073 252 7675 rosedup@arc.agric.za WNNR Tel: 012 841 2911 Vanesh Maharaj vmaharaj@csir.co.za Helena Heystek hheystek@csir.co.za Dr. Marthinus Horak rmhorak@csir.co.za www.csir.co.za Histories gesproke het die WNNR die meeste ervaring met die essensile-oliebedryf in Suid-Afrika. Die WNNR behou n aandeel in essensile-olieproduksie deur landelike gemeenskappe. Navorsing is oor n wye reeks olies gedoen, insluitend malva, kamille, laventel, peperment en sitroengras.

7. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Handel en Nywerheid www.dti.gov.za Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Verteenwoordigers van SAEOPA Dr. B.R. Ntshabele het verskeie handelsendings wat Tel: 012 319 7306 deur die Departement van Handel www.daff.gov.za en Nywerheid geborg is, bygewoon. Sulke handelsendings word as Departement van Wetenskap suksesvol beskryf op grond van die en Tegnologie (DWT) bestellings wat geplaas word. In die www.dst.gov.za proses het SAEOPA egter verskeie aangeleenthede gedentifiseer wat Die Departement van Wetenskap hanteer moet word om marksukses en Tegnologie het essensileolieproduksie as n belangrike te verseker: gedentifiseer. Die Die behoefte om produksie prioriteit te konsolideer om op belangstelling in die bedryf word deurlopende basis voldoende hoofsaaklik deur drie inisiatiewe hoeveelhede te produseer. beheer: die WNNR (veral Volumes is nodig om gemeenskapsprojekte); die werk internasionale belangstelling van die Instituut vir Natuurlike te ontlok. Hulpbronne (aan die Universiteit Die behoefte aan basiese van KwaZulu-Natal); en die nuwe toetsfasiliteite (bv gas- chemiese kweektoestel (Chemin) chromatograaf) om olies te toets en in staat te wees om in Port Elizabeth. versekering oor gehalte en eienskappe te kan gee.

Eastern Cape Development Corporation Ken Bern Navorsing wat deur Tel: 083 451 2289 maatskappye (soos Biomix, www.ecdc.co.za Agri Farm Development en Buchumoon) gedoen word is Elgin Learning Foundation maatskappyspesifiek. Opleiding Tel: 021 848 9413 en landbou-advies word ook aan veronica@elginlearning.co.za boere verskaf wat alternatiewe en www.elgonlearning.org.za industrile gewasse wil kweek. Kyk opskrif 10.

623

Elsenburg Agricultural Training SAAFFI bied ook kortkursusse aan wat verband hou met die werk van Institute die smaak- en geurmiddelbedryf. eunicea@elsenburg.com Die kursusse word in nuusbriewe aangekondig en besonderhede FoodBev SETA daaroor verskyn op die webtuiste: Tel: 011 253 7300 www.saaffi.co.za. www.foodbev.co.za FoodBev is die Sektorale Onderwys-en Opleidingsgesag (SETA) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel- en dran kvervaardigingsektor. n Lys van geakkrediteerde opleidingsverskaffers verskyn op die webwerf. KARWILConsultancy Willie Alberts 072 929 7080 karwil888@gmail.com Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Tel: 012 843 5000 www.sanbi.org.za Vir inligting aangaande Afrikaanse flora en biome Tshwane Universiteit van Tegnologie Prof. A.M. Viljoen Tel: 012 382 6360 viljoenam@tut.ac.za www.alvaroviljoen.com Suid-

10. Maatskappye wat betrokke is

n Lys met SAAFFI-lede, waarvan enkeles hieronder aangedui word, verskyn op www.saaffi.co.za. African Alternative Technologies Tel: 084 941 3993 www.aatec.co.za AFRIPLEX Tel: 021 8724976 www.afriplex.co.za Agri Farm Development Tel: 082 889 0682 wim@tshwabac.co.za Amathole Economic Development Agency Tel: 043 721 2070 www.aspire.org.za Aromatech Flavours Tel: 011 452 1760 www.aromatech.co.za Bidfood Technologies Tel: 011 201 9100 www.crownnational.co.za BioAfrica Tel: 082 534 4807 www.bioafrica.co.za Bioflora Tel: 012 348 2367 www.bioflora.co.za Biomox Pharmaceuticals (Edms) Bpk Tel: 012 804 8068 www.biomox.com Buchu Moon Tel/faks: 021 864 3317 www.buchumoon.com Verbouing en produksie van essensile olies

Vervaardiger van natuurlike produkte

Bied opleiding aan en gee advies oor alle alternatiewe gewasse, byvoorbeeld essensile olies en medisinale plante Soek die opsie Essential oils op die webtuiste.

Hulle doen navorsing en bied opleiding aan. Hulle ontwikkel ook Navorsing oor essensile olies: Suidopleidingsmateriaal en sakeplanne Afrika is n wreldwye sentrum vir vir die bedryf. navorsing oor aromatiese plante. KwaZulu-Natal Departement Universiteit van Fort Hare van Landbou en Skool vir Landbou en Omgewingsake Landboubesigheid Dr. Maria de Figueiredo Tel: 040 602 2232 Tel: 033 355 9156 www.ufh.ac.za Maria.Figueiredo@kzndae.gov.za Universiteit van Johannesburg (UJ) Departement van Voedseltegnologie Tel: 011 559 6252 / 6349 dmetcalfe@uj.ac.za Die Nasionale Ekonomiese, www.uj.ac.za Ontwikkelingsen Arbeidsraad (Nedlac) en die Universiteit van Pretoria Nywerheidskorporasie (IDC) het n Departement Voedselwetenskap studie oor die essensile oliebedryf Tel: 012 420 3202 / 38 vrygestel. Skakel Nedlac by 011 food.science@up.ac.za 328 4200 of besoek www.nedlac. Universiteit Stellenbosch org.za. Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 Pico-Gro www.sun.ac.za/foodsci Tel: 011 314 1029 info@pico-gro.co.za Universiteit van die Vrystaat www.pico-gro.co.za Departement Mikrobiese, Opleiding word aangebied Biochemiese en vir private individue, Voedselbiotegnologie voorligtingsbeamptes, opkomende Prof. J.L.F. Kock Tel: 051 401 2249 boere en maatskappye. kockjl@ufs.ac.za SAAFFI, in samewerking met die Universiteit van Johannesburg, het Universiteit van die n BTech diplomakursus ontwerp Witwatersrand wat op verskeie aspekte van die Farmasie en Farmakologie smaaken geurmiddelbedryf Tel: 011 717 2175/57 fokus. Die kursus is in Sandy.vanvuuren@wits.ac.za blokformaat gestruktureer en sluit indiensopleiding, lesings en praktiese laboratoriumwerk in. KwaZulu-Natal word gekenmerk deur klimaatsverskeidenheid wat die gebied geskik maak vir die produksie van n verskeidenheid essensile olies.

Vervaardiger van peuselhappies

geurmiddels

vir

Verskaffer van grondstowwe speserye aan die voedselbedryf

en

Hoofsaaklik n nasionale adviesagentskap vir boere en gemeenskappe. Dit beskik oor n eie distilleringsfasiliteit en n netwerk internasionale kopers. Bioflora versprei Carotino-kookolie, n cholesterolvrye voedselolie. Navorsing en ontwikkeling van nuwe produkte, met spesialisering in vitamiene-, minerale en aminosuurkombinasies in natuurlike produkte in samewerking met boere. Kwekery- en produksie-advies aan alle belangstellende produsente.

Burpak Da Gama Avocado Avokado- en makadamia-olie Oils Tel: 013 750 0055 www.dagamaoils.co.za Busby Essential Oils Tel: 033 343 1767 www.busbyoils.co.za Cape Essential Oil Services Tel: 082 338 8292 www.cape-eos.co.za CapeNature Tel: 021 483 0000 www.capenature.org.za Cargill RSA (Edms) Bpk Tel: 011 745 9600 www.cargill.co.za Suiwer, natuurlike Dives-olie bloekomolie en

Dit is n gesamentlike onderneming tussen Herbs-Aplenty en vier kommersile boere. Sien die opskrif Inheemse Essensile Olies vroer in die hoofstuk. Geure en teksture

en verspreider van Carst & Walker (Edms) Bpk Invoerder grondstowwe vir die voedselbedryf Tel: 011 489 3600 www.carst.co.za

624

Chemin Tel: 041 503 6700 www.chemin.co.za Chemimpo SA (Edms) Bpk enquiries@chemimpo.co.za www.chemimpo.co.za Claman (Edms) Bpk Tel: 011 791 2640 Clive Teubes (Edms) Bpk Tel: 011 793 1207

Chemin het in samewerking met die Oliver Tambo Munisipaliteit n suksesvolle essensile-olieprojek geloods. Verskaffers van geure en geurbestanddele aan die voedselindustrie Bemarking van Robertet geure aan die kosmetiek-, toiletware- en huishoudelike bedryf Vervaardigers van grondstowwe vir die smaak- en geurmiddelbedryf

Eastern Cape Development Mede-befondsers van die essensileolie projek Corporation (ECDC) Tel: 043 704 5600 www.ecdc.co.za Emerald Acres Tel: 082 372 0676 Tel: 082 495 0405 emeraldacres@lantic.net Essential Oils BK Tel: 012 361 2112 www.essentialoils.co.za Firmenich (Edms) Bpk Tel: 011 653 0700 www.firmenich.com FlavourCraft (Edms) Bpk Tel: 031 719 0600 / 18 www.fcraft.co.za Foodspec Co (Edms) Bpk Tel: 011 793 1333 www.foodspec.co.za Fourchem Tel: 021 709 0517 www.fourchem.co.za Gauteng Economic Development Agency (GEDA) Tel: 011 833 8750 www.geda.co.za Givaudan South Africa Tel: 011 406 8700 www.givaudan.com Icy Herbs Tel: 051 943 0317 www.icyherbs.co.za Industrial Development Corporation (IDC) Tel: 0860 693 888 www.idc.co.za Skoonheid en persoonlike sorg bedryf. Hulle dryf handel spesifiek in essensile olies n Webgebaseerde besigheid wat met suiwer, onverwerkte essensile olies handel dryf Vervaardiger van smaak- en geurmiddels vir die bedryf Vervaardiger en verspreider van voedselgeurmiddels en voedselprodukte Verskaffer van voedselbestanddele en voedselvervaardigingstoerusting Die verspreiders van Bell Flavours and Fragrances in Suid-Afrika GEDA werk saam met vennote om befondsing vir voorheen benadeelde individue te fasiliteer vir deelname aan die bedryf. Bemarking/verkope van smaak- en geurmiddels aan die bedryf Kweek, bevries en voer kruie uit

Coca Cola Southern and Vervaardigers van koeldrankkonsentrate East Africa (Edms) Bpk Tel: 011 644 0666 www.cocacola.co.za Cranbrook Flavours Tel: 011 398 6000 www.cranbrookflavours.com Creative Flavors International (Edms) Bpk Tel: 011 760 1830 www.creativeflavors.co.za Vervaardiger van geurmiddels vir die voedselbedryf Vervaardiger van geurmiddels vir die voedsel- en drankbedryf

Die IDC het die essensile-oliebedryf gedentifiseer as n belangrike bydraer tot werkskepping en beter waarde in die landbou.

International Flavors & Vervaardigers van smaak- en geurmiddels Fragrances (SA) (Edms) Bpk vir die bedryf Tel: 011 922 8800 www.iff.com Invest North West Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Jannderee (Edms) Bpk Tel: 011 974 7822 John F Marshall Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Kalahari Grape Seed Oil Tel: 054 332 2382 Kai-uru@webmail.co.za Khutso Foundation Tel: 083 302 3988 Duiwelsklou is as n aanplant-, oes- en verwerkingsgeleentheid gedentifiseer Vervaardigers van geurmiddels vir die voedsel- en drankbedryf Toerusting: koue-olieperstelsels

Produsente van druiwepit-olieprodukte

koudgeperste

Verskaf natuurlike, gesondheidsvoedsel, essensile olies en aftreksels uit Afrika aan plaaslike en internasionale markte.

Maccallum & Associates SA Invoerders van bestanddele vir die voedselbedryf (insluitend AjinomotoTel: 011 234 8470 geurversterkers) www.maccallum.co.za McCormick South Africa Tel: 011 990 4900 www.mccormick.com Millbrook Distribution Tel: 073 055 7546 Tel: 034 952 1615 www.millbrook.co.za Vervaardigers van smaakmiddels vir die voedselbedryf Verskaffers van essensile vetsure en koudgeperste olies, insluitend ekstra suiwer klapperolie.

625

Morgenster Estate Tel: 021 852 1738 www.morgenster.co.za Mystic Mountain Tel: 083 953 8010 www.puressentialoils.co.za Naturoba Skincare Tel: 011 705 1607 Sel: 082 927 9629 cindy@better-deal.co.za Parceval Pharmaceuticals Tel: 021 873 3895 www.parceval.co.za Pico-Gro Tel: 011 314 1029 info@pico-gro.co.za www.pico-gro.co.za Ondla Organic Macadamia Oil Tel: 082 850 1204 Ruah Tel: 018 451 0033 www.ruah.co.za Sensetek Tel: 011 608 4944 mikec@sensetek.biz Sensient Colors South Africa Tel: 011 462 7150 dershana.jackison@sensient. com SensoryFXtraordinaire Tel: 012 653 2346 www.sensoryfx.co.za

Ekstra suiwer olyfolie

11. Publikasies en webtuistes

Webtuistes
Besoek die webtuiste van die verenigings en maatskappye wat in hierdie hoofstuk genoem word, bv. www.saaffi.co.za. word uit Jojoba-neute Verskeie publikasies is beskikbaar op www.daff.gov.za (kies die opsie Publications). Onder die opsie Agriculture marketing kan die publikasie Industrial Products: Essential Oils Market Value Chain Profile 2010:2011 gevind word. Kliek op Brochures vir n wye verskeidenheid inligting vir kwekers. Dit sluit riglyne in oor die kweek van laventel, sitroengras, tiemie, lemoenkruid, peperment, roos-malva en roosmaryn. Vind die NEDLAC/Fridge-verslag oor essensile olies by www.nedlac.org. za, onder die opsie Research. www.aromaforum.co.za vir di wat by aromaterapie in Suid-Afrika of buite die grense daarvan betrokke is of daarin belangstel. Verskeie internasionale webtuistes:

Produsent

Jojoba-velsorgprodukte suiwer Suid-Afrikaanse vervaardig.

Vervaardiger van kruie-, homeopatiese en natuurlike medisyne Grootmaatproduksie essensile olies van kruie en

Produsent en vervaardiger van n reeks essensile olieprodukte Verskaffer van geur-olies en natuurlike essensile olies uit Charabot Invoerder en verskaffer van kleursel aan die voedsel-, kosmetiek en farmaseutiese bedryf

Vervaardiger

International Organisation of the Flavour Industry (IOFI) www.iofi. org The International Fragrance Association (IFRA) www.ifraorg.org International Federation of Essential Oils and Aroma Trades (IFEAT) www.ifeat.org.uk National Association of Flavours & Food-ingredient Systems (gebaseer in die VSA) www.naffs.org Die New Crop Resource Online Programme by Purdue University www.hort.purdue.edu/newcrop/ HealthWorld Online www.healthy.net Natural Coconut Oil Site Coconut-info: Inligting oor klapper: n Goeie webtuiste wat die produkte en gebruike van een van die 10 nuttigste bome in die wreld, die kokosneut of Cocos nucifera, bespreek. www.coconut-info.com Waarom sesamolie as die koningin van alle olies beskou word. www. youthingstrategies.com

SEOPI South African SEOBI is n artikel 21-maatskappy Essential Oils Business wat volhoubare KMMOs begin en ondersteun. Incubator Tel: 012 808 3061 andre@seobi.co.za www.seobi.co.za Sharon Bolel Chemical Marketing Tel: 011 454 5400/1 www.sharonbolel.co.za SIAS Tel: 021 705 0210/1 www.siasflavo.co.za SOIL Tel: 031 201 2778 www.soil.co.za SoyLites Tel: 076 632 1973 www.soycandles.co.za Sunspray Food Ingredients Tel: 011 473 6800 www.sunspray.co.za Symrise (Edms) Bpk Tel: 011 921 5911 www.symrise.com Talborne Organics Tel: 011 954 5763 www.talborne.co.za Teubes Tel: 011 792 4451/2 www.teubes.com The Lavender Company Sel: 082 825 9243 info@thelavenderco.co.za Organiese produksie van essensile olies SoyLites aromaterapie soja-kerse Verskaffer van grondstowwe aan die smaakmiddel-, geurmiddel-, kosmetiek-, voedsel-, en farmaseutiese bedryf

Boeke
Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat van die LNR se Instituut vir Landbouingenieurswese beskikbaar is: Oil processing in South Africa Oil seed processing using the ram press The extraction of essential oils from herbaceous materials by steam distillation SAEOPA en KARWIL Consultancy het Info Paks oor 10 essensileoliegewasse vir die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye ontwikkel. Hierdie Info Paks is beskikbaar onder die Publications-opsie op www.daff.gov.za. SAEOPA and DAFF beplan om n handleiding oor die landbouvereistes vir essensile olies te publiseer. Kontak SAEOPA vir meer besonderhede hieroor. Die Food & Beverage Reporter publiseer dikwels artikels wat met hierdie sektor verband hou: nuus of artikels wat waarde toevoeg tot smaak- en geurmiddelprodukte. Besoek www.developtechnology.co.za. A Complete Guide to Understanding and Using Aromatherapy for Vibrant Health & Beauty Roberta Wilson. 1995. ISBN 0-89529-627-6. Hierdie publikasie handel oor die uitpersing van essensile olies. Essential Oil Crops E.A. Weiss. ISBN 0851991378 www.developmentbookshop.com drie relevante publikasies is: Small-scale Oilseed Processing deur Janet Bachmann. Basiese prosesse in kleinskaalse verwerking van oliesaad, insluitend n lae tegnologiese metode vir die voorbereiding van grondstowwe met sonneblomsaad as voorbeeld; inligting oor metodes en toerusting wat vir olieuitpersing gebruik word; inligting oor verheldering, verpakking en berging. The Manual Screw Press for Small-Scale Oil Extraction deur Kathryn H. Potts, Keith MacHell, 1993, Intermediate Technology, ISBN 1853391980. Olieuitpersing per hand uit grondboontjies of ander sagte oliesade kan vir klein besighede n lewensvatbare onderneming wees. Die boek beskryf kleinskaalse prosesse van olieuitpersing vir gebruik

Vervaardiger van Spray Dried Food Ingredients Vervaardiger van pikante en soet smaakmiddels, verskaffer van oleoharse, geurmiddels en kosmetiek Betrokke by die LNR en die WNNR se projekte vir essensile olies en werkverskaffing Organiese draer-olies en organiese sitrus-olies Produsent en vervaardiger van n reeks essensile-olieprodukte

626

in landelike gebiede asook maniere om die oliekoek te bemark en verprei. Small-scale Vegetable Oil Extraction deur S.W. Head, A.A. Swetman, T.W. Hammonds, A. Gordon, K.H. Southwell en R.V. Harris, Natural Resources Institute, 1994, ISBN 0 85954 387-0. Dek n basiese begrip van die wetenskap en samestelling van olies en ekonomiese en bemarkingsoorwegings, beginsels van olieuitpersing, basiese metodes van oliesaadprosessering, die belangrikste oliebronne met spesifieke klein- en mediumtegnologie vir elk. Resultate uit derdewreldse situasies word gebruik.

waardetoevoeging en landbouverwerking

Inmaak en preservering
1. Oorsig
Kry inligting oor die inmaakproses op www.safvca.co.za. Die opvoedkundigeinligting opsie by www.canningfruit.co.za is ook baie insiggewend. Die drie vernaamste sektore van hierdie bedryf wat produkte dek wat ingemaak, gepreserveer of andersins verwerk is uit vrugte, groente en tamaties en ander verwante produkte is die volgende: Sagtevrugte: Kom voor in die Wes-Kaap. Sluit in produkte soos ingelegde vrugte, vrugte in plastiekbekertjies, vrugtepurees, vrugtekonsentrate en konfyte wat uit dieselfde grondstofbasis vervaardig is. Pynappels: Kom voor in die Oos-Kaap. Sluit in produkte soos ingelegde pynappels, pynappelpurees en pynappelkonsentrate. Tamaties en vrugte: Kom in verskeie dele van die land voor. Sluit in produkte soos ingemaakte groentes, tamaties, pulp, purees, pastas, souse, smere en smaakmiddels. Grondstowwe word van ongeveer 1 500 plase verkry, en ongeveer 600 000 ton vars vrugte, tamaties en groente word jaarliks verwerk om goedere met n markwaarde van meer as ZAR 5 miljard te lewer. Hierdie produkte is beroemd vir hulle ho standaarde en word vervaardig in produksiefasiliteite wat wreldklasvervaardigingspraktyke in volle voldoening aan beide produkgehalte en voedselveiligheidsertifikasies aangeneem het. Die bogenoemde en die natuurlike hoedanighede van die Suid-Afrikaanse grondstowwe dit wil s kleur, tekstuur en smaak maak hierdie produkte as sommige van die bestes ter wreld. Ten einde streng gehaltestandaarde vir uitvoerprodukte te handhaaf voer inmakers hulle eie voortdurende aanlyn-gehalte-inspeksie uit. Ook bestaan daar derdeparty-inspeksie wat namens die Departement Landbou deur die uitvoerbeheerraad vir bederfbare produkte (PPECB) uitgevoer word. Terwyl die grootste gedeelte van die tamatie- en groenteprodukte plaaslik bemark word, word ongeveer 85% van ingelegde/gepreserveerde sagtevrugte- en pynappelprodukte na meer as 40 lande in Europa, die VerreOoste, Noord- Amerika, Suid-Amerika, die Midde-Ooste, Australasi en Afrika uitgevoer.
Bron: Die SA Vrugte- en Groente-inmakersvereniging Safvca)

Rekenaargebaseerde programme
Bizsolutions beskik oor n uitstekende stel interaktiewe rekenaargebaseerde programme wat oor verskeie aspekte van essensile olies handel. Dit is by Bizsolutions beskikbaar. Kontak hulle per telefoon by 011 447 2757 of rig n e-pos aan (bizsolutions@xsinet.co.za). Die program van The Encyclopaedia of Natural Raw Materials dek 282 essensile olies met n beskrywing van elk, die geskiedenis, besonderhede oor verbouing, verskillende name en fotos. Bykomend hiertoe word algemene inligting soos INCI-name (International Nomenclature Cosmetic Ingredient) en CAS-nommers (Chemical Abstracts Service) ook verskaf. Vir elke essensile olie word besonderhede van die samestelling, fisiese en chemiese ontleding en n beskrywing van die geur, asook inligting oor die produksiemetodes en opbrengs verskaf. Die program beskik oor die fasiliteit om persoonlike aantekeninge te stoor, fotos in te voeg en verpersoonlikte veiligheidsdatavelle te druk. Die soekkriteria sluit die volgende in: Latynse naam, streeksnaam, land, tipe apparaat, molekule, geur. The Universal Aromatherapy Encyclopaedia dek 262 essensile olies, gee n beskrywing van elk, die geskiedenis, verskillende name en fotos. Die program gee inligting oor die gebruike van essensile olies in aromaterapie en ook die eienskappe van die olies en voorsorgmaatrels wat voor die gebruik daarvan getref moet word. Besonderhede van die samestelling van elke olie word verskaf. Die program beskik oor die fasiliteit om persoonlike aantekeninge te stoor, fotos in te voeg en verpersoonlike veiligheidsdatavelle te druk. Die soekkriteria sluit die volgende in: botaniese naam, streeksnaam, sinonieme, chemotipe, eienskappe, aanduidings, voorsorgmaatrels en molekules. The Encyclopaedia of Natural Raw Materials for Cosmetology dek meer as 200 botanieke (botanics), gee n beskrywing van elk, die geskiedenis, verskillende name en fotos. Die program gee inligting oor die gebruik van die verskillende botanieke asook die eienskappe van elk en voorsorgmaatrels wat getref moet word voordat dit gebruik word. Besonderhede van die samestelling van elke botaniek word verskaf. Die program bied die fasiliteit om persoonlike aantekeninge te stoor, fotos by te voeg en verpersoonlike veiligheidsdatavalle te druk. Daar is ook n hele afdeling oor die formulering van kosmetiekprodukte waarin n mens se eie formulerings opgeneem kan word. Die soekkriteria sluit die volgende in: botaniese naam, streeksnaam, sinonieme, chemotipe, eienskappe, aanduidings, voorsorgmaatrels en molekules. Dankie aan Karen Swanepoel (SAEOPA) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Nasionale strategie en regeringskontakte

Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Daar is inspekteurs van die PPECB by elke inmaakfabriek om te verseker dat Suid-Afrikaanse uitvoere van ingemaakte vrugte- en -groenteprodukte aan voorgeskrewe regulasies voldoen. Die kontakbesonderhede van alle streekkantore word op die webtuiste aangee. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 www.daff.gov.za

627

3. Belanghebbendes
Verenigings
SA Vrugte- en Groenteinmakersvereniging (Safvca) Tel: 021 871 1308/9 info@safvca.co.za www.safvca.co.za Inmaakvrugteprodusentevereniging (CFPA) Tel: 021 872 1401 inmaak@mweb.co.za www.canningfruit.co.za

Maatskappye
Ashton Extracts Tel: 023 615 2307 www.ashtonextracts.co.za Boland Pulp Tel: 021 873 3165 www.bolandpulp.co.za Breede Valley Fruit Processors Tel: 021 706 6135 www.bvfp.co.za Ceres Fruit Processors Tel: 023 316 8000 www.cfp.co.za Deemsters Tel: 058 303 7878 http://deemster.co.za Del Monte Foods South Africa sien Rhodes Food Group Denny Mushrooms Tel: 0861 888 182 www.denny.co.za Goudmyn Fruit Tel: 023 615 1474 info@goudmynfruit.co.za Langeberg & Ashton Foods Tel: 021 870 5000 (Paarl), Tel: 023 615 8200 (Ashton), www.tigerbrands.co.za Rhodes Food Group Tel: 021 870 4000 www.rhodesfoodgroup. com Swazican deel van die Rhodes Food Group Tiger Brands Tel: 021 870 5000 www.tigerbrands.co.za Wellington Fruit Processors Tel: 021 864 2401info@welpro.co.za

Hierdie vereniging is n vrywillige Die inmaakvrugteprodusenteveregroep vrugte-en-groente-inmaak/ niging is n vrywillige vereniging van verwerkings-bedryfslede. inmaakvrugteboere in die Wes- en Oos-Kaapse streke. Die vereniging SA Fruit & Vegetable Canners het ten doel om die appelkoos-, Export Council (Safvcec) peer- en perskekwekers te help en Tel: 021 8711308/9 namens hulle op te tree. Hulle bied info@safvca.co.za die volgende dienste: www.safvca.co.za met graderingsregulasies betrekking tot die gradering Safvcec werk saam met sy van vars appelkose, susterorganisasie, die Suidtaaipitperskes en pere wat Afrikaanse Vrugte- en Groentevir verwerking in n fabriek inmakersvereniging. bestem is die bepaling van sproeiHierdie sektor dek uitvoerprodukte aanbevelings vir maksimum wat ingemaak, gepreserveer of residuperke andersins uit vrugte, groente en die hantering van monsters vir ander verwante landbouprodukte residu-analise verwerk word. plantverbetering

Blikkiesmakers
Nampak Divfood www.nampak.co.za Carnaud Metal Box www.crowncork.com
Daar is ook ander bykomende groente- inmakers en pulp/pureeverwerkers wie se kontakbesonderhede verkry kan word van Safvcec.

6. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van rolspelers byvoorbeeld www.safvca.co.za. Die Krat is n tweemaandelikse nuusbrief wat praktiese inligting bevat rakende die ingemaakte vrugte-bedryf . Laai die nuutste uitgawe af by www. canningfruit.co.za (kyk onder die Newsletter opsie).
Bronne: die webtuistes wat hier verskyn en SAFVCA Ons dank aan Wiehahn Victor wie die konsephoofstuk nagegaan het.

Opleiding en navorsing
LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel: 021 809 3100 www.arc.agric.za Opleidingskursusse word aangebied in vrugtedrankwerkwinkels (met inbegrip van selfdoenpraktiese sessies) na-oes-hantering van vars vrugte enige ander kursusse met betrekking tot inmaak- en konfytproduksie indien daar voldoende aanvraag daarna is Inmaakmaatskappye bied hulle personeel leerlingskappe en HACCP-opleiding. Die betrokke maatskappye doen ook navorsing ondersoek nuwe produkte en variteite. FoodBev SETA Tel: 011 253 7300 Faks: 011 253 7333 www.foodbev.co.za Die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedselen drankvervaardigingsektor verantwoordelik. SAPO Trust Tel: 021 887 6823 www.saplant.co.za n Spesialisplantverbeteringsorgan isasie Universiteit Stellenbosch Departement Voedselwetenskappe Tel: 021 808 3578 www.sun.ac.za/foodsci

Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) BSc-graad in Voedselwetenskappe Departement Voedseltegnologie (vierjarige kursus) Tel: 021 959 6176 www.cput.ac.za Navorsing vir die vars produksie van ingemaakte vrugte is uitgekontrakteer na die universiteite sowel as die LNR Infruitec-Nietvoorbij

628

waardetoevoeging en landbouverwerking

stimuleer en operasionele inkomste genereer vir bewaringsbegrotings; derhalwe is dit een van die vernaamste dryfvere van bewaring. Mens kan nie anders as om trots te wees op die bydrae wat jagters en jag oor baie jare aan bewaring gemaak het nie. Ons moet n beroep op jagters doen om met trots te jag en om steeds voort te bou aan n erfenis. As jagters het ons n verantwoordelikheid om ons rol in die natuur te vervul. Jagters vorm n noodsaaklike deel van bewaring, soos dit uitgedruk word in die slagspreuk van die Konfederasie van Jagverenigings van Suid-Afrika (KJASA): GEEN JAG GEEN WILDLEWE NIE.
Bron: Aangepas uit n bydrae tot hierdie projek wat deur professor Pieter van Niekerk van die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit en CHASA gestuur is.

Jag
Raadpleeg ook die Wildboerdery en Volwild, watervols en ander pluimvee hoofstukke.

1. Oorsig
Inligting oor jag, byvoorbeeld regulasies en prosedures, is beskikbaar by www.professionalhunters.co.za en www.sahunt.co.za Jag was deel van ons land se geskiedenis van die vroegste tye. Met die koms van die Europers het n nuwe tydperk aangebreek, en het wildgetalle begin kwyn as gevolg van die gebruik van moderne wapens en die kommersile vraag na vleis, horings, tande en velle, in so n mate dat verskeie spesies uitgesterf het. Gelukkig is die situasie uiteindelik onder beheer gebring toe besorgde groepe stappe begin doen het om die oorblywende dierelewe te bewaar. Dit was jagters wat die leiding in di proses geneem het, en hulle was ook verantwoordelik vir die vestiging van die eerste bewaringsorganisasies in Suid-Afrika. Die bekoring van die jag vir die moderne jagter is die ervarings wat met n jagtog gepaard gaan die verlustiging in die buitelewe, die kans om te ontsnap van die rustelose kom en gaan van die stadslewe, die samesyn met vriende, en natuurlik die opwinding van die jag self. Gereguleerde jag as sportsoort het nie die bedreiging of uitwissing van n enkele spesie veroorsaak nie. In teendeel, die geld wat deur jagters bestee en bygedra word, betaal vir wildbeskerming. Die moderne jagter is n ware omgewingsbewaarder wat glo aan die wyse gebruik van hulpbronne tot voordeel van die hele gemeenskap. In die tweede helfte van die twintigste eeu is n nuwe model vir wildbestuur op privaatgrond in SuidAfrika ontwikkel. Grondliggend aan hierdie model was die beginsels van die private besit van wild en toereikende omheining om die diere in te kamp. Die kommersile wildbedryf op privaatgrond het klein begin in Suid-Afrika, maar het sedertdien bly ontwikkel. Baie boere het landbougrond in wildplase omskep om voordeel te trek uit die winste wat deur die groeiende wildbedryf gebied word. Sommige dele van die land is omskep in lappieskomberse met wildplase wat deur ho heinings afgekamp is, en wildgetalle het oor die afgelope veertig jaar eksponensieel toegeneem. Op plekke waar bepaalde wildsoorte nie meer voorgekom het nie, het plaaseienaars wild van elders oorgeplaas om troppe op hul plase te vestig en aan te vul. S is nie alleen die getal diere vermeerder nie, maar ook die diversiteit van spesies op privaatgrond. Die omwenteling in die wildbedryf wat op privaatgrond in Suid-Afrika plaasgevind het, word deur baie beskou as een van die wondere van bewaring in die wreld. Die dryfveer agter die hele proses was die markaanvraag van jagters met n begeerte om wild te jag. Volgens navorsing word soveel as 60% van die totale inkomste van die kommersile wildbedryf deur jag gegenereer. Benewens die sowat 200 000 plaaslike jagters wat jaggebiede in die land jaarliks besoek, moet besteding deur die talle buitelanders wat die land besoek in berekening gebring word. Die geld wat jagters bereid is om te betaal vir trofe, ontspanningsaktiwiteite en vleis, gee lewenskrag aan n enorme bedryf met n totale waarde wat geraam word op meer as R7 miljard. Jag was die hoeksteen van bewaringsontwikkeling in die twintigste eeu, en dit lewer steeds die belangrikste bydrae tot bewaring aan die begin van die 21e eeu. Jag is n buitengewone vorm van volhoubare gebruik van bronne wat reeds bewys het dat dit belangegroepe skep wat bewaringsinisiatiewe

2. Betrokke verenigings
Konfederasie van Jagverenigings van Suid-Afrika (CHASA) www.chasa.co.za Bestuurder: Rory OMoore Tel/faks: 041 922 5600 chasa@telkomsa.net Voorsitter: Stephen Palos Tel: 082 905 7400 stephen@thegrillmaster. co.za Sekretaris: Matt Relihan Tel: 021 975 6324 admin@kaapjag.co.za CHASA is n oorkoepelende liggaam vir alle jagverenigings in Suid-Afrika; dit funksioneer as n sentrale gespreksforum en spreekbuis wat op nasionale vlak namens die jagbedryf in Suid-Afrika kan funksioneer.

Liggame wat by CHASA geaffilieer is:

African Gamebird Research and Development Trust (AGRED) www.agred.com Amatola Hunters Association www.amatolahunters.co.za Big Bore Association Southern Africa www.bigbore.org Border Hunting Club www.borderhunting.co.za Bosveld Jagters& Wildbewaringsvereniging www. bushveldhunters.co.za Bosveld Wapen en Ammunisie Vereniging Tel: 082 856 7149 hblautoshop@telkomsa.net Kaapse Jagters- & Wildbewaringsvereniging www.kaapjag.co.za Clay Target Shooting Association of Southern Africa (CTSASA) www.ctsasa.co.za East Cape Game Management Association www.ecgma.co.za Handwapen Jagtersvereniging van Suider Afrika www. handgunhuntersa.com Hoveld Jagters- & Wildbewaringsvereniging Tel: 082 674 3569 chris.opperman@shell.com Kalahari Jagters- & Wildbewaringsvereniging Tel: 071 542 4561 / 082 448 1002, kalaharijagtersvereniging@gmail.com KwaZulu-Natal Hunting & Conservation Association www. kznhunters.co.za Noordkaap Jagtersvereniging Tel/faks: 053 831 1480 nk.jagters@absamail.co.za Noordwes Jagters- & Wildbewaringsvereniging Tel: 018 468 3821, nwjagters@@vodamail.co.za Problem Animal Control Association of South Africa Tel: 011 462 1050 info@pacasa.co.za SA Jaggeweerskietvereniging Tel: 051 444 3590 South African Falconry Association of South Africa (SAFA) Tel: 072 440 2494 julius.koen@gmail.com Suid-Kaap Jagters- & Wildbewaringsvereniging http:// suidkaapjagters.co.za Swartwitpens Jagtersvereniging www.swartwitpensjagters.co.za Vrystaat Jagters en Wildbewaringsvereniging www.fshunters. co.za

629

Ander geaffilieerdes is die Suid-Afrikaanse Boogjagtersvereniging (SABA), www.sabowhunters.co.za) en die SA Sport en Jag Federasie, www.sasportjag.co.za. International Council for Game and Wildlife Conservation (CIC) Suid-Afrikaanse Delegasie Tel: 082 552 6603 gary@prismeb.co.za www.cic-wildlife.org Die CIC verenig lidlande (meesal verteenwoordig deur die ministerie verantwoordelik vir die bestuur en bewaring van wildlewe), universiteite, organisasies wat by jag betrokke is, asook individue soos privaatlede en wetenskaplike deskundiges uit meer as tagtig lande. CHASA, PHASA, SAH&GCA en WRSA is almal ledeverenigings van die Suid-Afrikaanse CIC-delegasie. Professionele jagtersvereniging (PHASA) Tel/faks: 012 667 2048/9 info@phasa.co.za www.phasa.co.za PHASA verteenwoordig die professionele jagters van SuidAfrika wat, volgens wet, by alle jagtogte deur buitelandse jagters aanwesig moet wees. Di liggaam is die grootste vereniging van beroepsjagters ter wreld. SA Jagters- en wildbewaringsvereniging (SAHGCA) Tel: 0861 SAHUNT (724 868) admin@sahunt.co.za www.sahunt.co.za Die Suid-Afrikaanse Roofdiertelersvereniging South African Predator Breeders Association Tel: 082 451 0762 www.sapredators.co.za Die doel van hierdie liggaam is om die belange van telers en jagters van roofdiere wat in gevangeskap geteel word te kordineer en bevorder, en op nasionale en internasionale vlak te verteenwoordig. Die Suid-Afrikaanse taksidermiese bedryf word deur twee liggame gedien, die Taxidermy Association of Southern Africa (TASA) en die Commercial Taxidermists and Game Skin Tanners of South Africa (CTGSTSA). TASA verteenwoordig die sogenaamde kleiner taksidermiste, terwyl CTGSTSA die sogenaamde groter taksidermiste verteenwoordig. Die twee groepe het elk ongeveer 50% van die mark. Besoek www. taxidermysa.com of skakel 014 722 2082 / 082 729 7156 om meer te wete te kom van TASA. Besonderhede van CTGSTSA is beskikbaar op www.phasa.co.za of skakel hulle by 034 370 1136.

Terwyl jag as bedryf as sodanig bevraagteken kan word, het die Dierebeskermingsvereniging groot belang by die welsyn van jagdiere voor die jag, wat spruit uit die feit dat diere aangehou word op plekke wat vreemd is aan hul natuurlike habitat, waar probleme kan ontstaan met lae of swak weerstand teen infeksies, interne en eksterne parasite en voedingsprobleme. Ander probleme kan voortspruit uit die omstandighede waarin diere aangehou word, en die vervoer en verkoop van wild. Die Federation for Associations for Hunting and Conservation of the EU (FACE) verteenwoordig jagters in die Europese Unie. Besoek www. face.eu.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte

U kan wetgewing rakende jag op webtuistes vind wat in hierdie hoofstuk genoem is, byvoorbeeld www.chasa.co.za en www.sahunt.co.za. Die nasionale Departemente van Landbou, Bosbou en Vissery (DLBV) en Omgewingsake (DO) is betekenisvolle rolspelers in die wild- en jagsektore. Terwyl die DBLV leiding gee aan landbouproduksie, wat wildboerdery insluit, is die Departement van Omgewingsake verantwoordelik vir die bewaring van die omgewing en speel dit n allerbelangrike rol by die aanwending van hulpbronne, soos blyk uit die aanstelling van n paneel deskundiges wat belas is om die departement van raad te bedien aangaande gepaste norme en standaarde vir beide professionele jag, en jag as sportsoort.

4. Publikasies en webtuistes
Raadpleeg ook hierdie opskrif in die hoofstuk oor wildboerdery. Besoek www.wildlifehunt.co.za of skakel 012 348 5550 vir die maandelikse publikasie, Wild & Jag. Nog n tydskrif is SA Hunter/Jagter. Skakel 012 808 2148 of besoek www.sahunt.co.za vir inligting oor laasgenoemde. Besoek www.zimbibooks.com vir boeke oor jag. African Indaba is n gratis twee-maandelikse e-nuusbrief vir jagterbewaringsgesindes en mense wat belangstel in insentief-gedrewe bewaring van Afrika se natuurlike wilde hulpbronne. Lees African Indaba aanlyn op www.africanindaba.co.za. African Indaba word per pos versprei deur die CIC die Internasionale Raad vir die Bewaring van Wild en Wildlewe (International Council for Game and Wildlife Conservation) en di liggaam se kommissie vir tropiese wild. Vir nadere inligting oor die CIC raadpleeg www.cic-wildlife.org. Meer inligting oor jag in Suid-Afrika is beskikbaar in die referaat Hunting in South Africa: Facts, Opportunities and Risks. U kan dit aflaai by www. africanindaba.co.za. Daar vind u ook besonderhede oor die boek The hunter and the fence deur Gerhard R. Damm. Rowland Ward beskik ook oor verskeie publikasies. Besoek www. rowlandward.com vir meer inligting. Besoek die webtuistes van die rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem is.
Ons bedank graag vir CHASA vir die terugvoering oor die konsephoofstuk.

Wildbedryf SA is die amptelike woordvoerder vir wildboere. Nadere besonderhede is beskikbaar in die hoofstuk getitel Wildboerdery, en by die webtuiste Die doelwitte van hierdie www.wrsa.co.za. vereniging sluit in die bevordering Wildlife Translocation van volhoubare gebruik, wat Association (WTA) voortvloei uit die oortuiging dat Tel: 016 341 2534 jag gesien moet word as die www.wta.org.za betekenisvolle verbruik van n hernubare hulpbron, en voorts om Die WTA is n vrywillige vereniging die owerhede te ondersteun in die van professionele wildvangers en stryd teen onetiese en onwettige verwante rolspelers, en het lede uit jag. beide die private en die openbare sektore. Die wildvangbedryf in Die vereniging se webtuiste bevat Suid-Afrika het n jaarlikse omset belangrike inligting oor sake van heelwat meer as R100 miljoen soos jaglisensies, jaggeleenthede, en is n betekenisvolle werkskepper. proklamasies rakende jag, en WTA-lede vang jaarliks sowat 130 gelyste en beskermde spesies. 000 wildsdiere.

Ander belangegroepe
Die Nasionale Dierebeskermingsvereniging (NDBV) Wildlife Unit Tel: 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za

630

waardetoevoeging en landbouverwerking

eerder te kies om voorafbereide kos te koop as om kos self voor te berei. Hulle wil ook eerder die reeks van cuisine wat tradisioneel deur die ouer geslag verkies is uitbrei. Hierdie veranderende tendense beloof nie net n groeiende aanvraag na Halaal kos nie, maar maak die mark ryp vir nuwe produkontwikkelings. Indien jy meer oor hierdie mark wil uitvind, kan jy kontak maak met die South African Halaal Export Forum (SAHEF). Kontak Ismail Rawat by 082 793 4494.
Bron: n uittreksel van die uitvoerende opsomming, Agriculture and Agri-Food Canadas Global Pathfinder Report, April 2011

Landbouverwerking
Raadpleeg ook die ander hoofstukke in die Waardetoevoeging en landbouverwerking-afdeling.

1. Oorsig
Hierdie afdeling van die Agri Handboek vir Suid-Afrika handel oor die waardetoevoeging tot die primre landbouproduk. Hierdie finale produk is wat verbruikers wil h en waarvoor hulle betaal. Om hierdie rede word boere dikwels aangeraai om meer betrokke te raak by aktiwiteite wat plaasvind wanneer die primre produk die plaas verlaat. Die landbouverwerkings-/voedselverwerkingsbedryf bestaan uit verskeie subsektore: vleisverwerking suiwelprodukte preservering van voedsel en groente graanmeulprodukte suikermeulens en -raffinaderye wyn vrugtesappe bier kakao, sjokolade en suikerverwante produkte bakkeryprodukte voorbereide dierevoedsel Ander voedselprodukte/bestanddele, byvoorbeeld stysel en styselprodukte, babakos, skyfies, bakpoeier, gis, smaakmiddels, geur- en reukstowwe, mosterd, asyn, eetbare sout, en die verwerking en verpakking van tee en koffie. Agro-prosessering produseer ook ander nievoedselprodukte soos tabak, essensile olies, biobrandstowwe, biopolimere, bioplastieke en leer.

3. Plaaslike sakeomgewing
Verwys na die dokument Trends in the Agricultural Sector op www.daff. gov.za. Verskeie aansporings is beskikbaar vir kwalifiserende beleggings. Die aansporings wat die algemeenste gebruik word, word op die DHNwebtuiste gelys en in die nuutste Investors Handbook (Vind dit onder die Publications opsie op die webwerf). Die Departement van Handel en Nywerheid (DHN) het meer as R736 miljoen in aansporings bel in die vo edselvervaardigingsektor oor die tydperk 2009-2011. Verskeie konsultante spesialiseer in hulp aan ondernemings wat van hierdie aansporings gebruik wil maak. Formentco is n voorbeeld van n maatskappy wat dit doen. Besoek www.formentco.co.za. Die provinsies het ook aansporings en toelae. Vind besonderhede van die provinsiale beleggingsagentskappe in die Verskaffers van finansile dienste hoofstuk. Die Suid-Afrikaanse regering se R20 miljard belastingaansporing vir industrile projekte Die skema is gesamentlik gefinaliseer deur die DHN, die Nasionale Tesourie en die Suid-Afrikaanse Inkomstediens in Julie 2012. Dit ressorteer onder afdeling 12i van die Inkomstebelastingwet. Die skema is in lyn met die Industrial Policy Action Plan (IPAP Version II) om beleggings te ondersteun tot produktiewe vervaardigingskapasiteit, insluitend agro-prosessering en bosbouprodukte. Die skema sal ook die 13 ander aansporingskemas beskikbaar in Suid-Afrika aan besighede en beleggers komplementeer. Vind inligting oor afdeling 12i Tax Allowance Incentive 12i TAI by www. agbiz.co.za, webwerf van die Landboubesigheidskamer.

2. Internasionale sakeomgewing
Die tradisionele markte vir Suid-Afrikaanse voedselprosesseerders, naamlik Europa en die VSA sal na te wagte lae groei toon oor die volgende twee na drie jaar. Alhoewel, beduidende geleenthede bestaan in China, Indi, Brasili en Rusland, sowel as die Afrika-vasteland en Midde-Ooste streek. Die DHN het Suid-Afrikaanse voedselprosesseerders versoek om aktief ondersoek in te stel na hierdie geleenthede en om nuwe produkte en verpakking te ontwikkel om die markgeleenthede wat hierdie lande en streke verteenwoordig te ontgin.
Bron: Die artikel DTI disbursed over R700m to food-processing sector het verskyn op 26 Maart 2012 by www.engineeringnews.co.za.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV)
Agro-processing Support Tel: 012 319 8457 / 8 DES@daff.gov.za voedselbesigheid aanlyn registreer. Die aanlyn, elektroniese fasilitering van die registrasie van voedselbesigheidoperateurs sal n proses van naspeuring en die nagaan van die produk in die verskaffingsketting bewerkstellig.

Die internasionale Moslembevolking bestaan uit meer as 1,6 miljard mense wat, as deel van hulle Islamitiese geloof, n Halaal-dieet volg (Carnegie Endowment for International Peace). Die verbysterende grootte en potensiaal van hierdie mark beloof n mosaek van verbruikers vir voedselvervaardigers. Daar is twee sleutelaandrywers wat die Moslembevolking n toenemend belangrike mark maak. Die eerste kom bloot neer op syfers. Daar word geskat dat Moslems 25% van die wreldbevolking behels, en die Moslembevolking word jonger en groei vinniger as n geheel teen 1,8% per jaar (Carnegie Endowment for International Peace). Die tweede aandrywer is die veranderende natuur van die wreldmark. Die moslembevolking is besig om invloed en ekonomiese mag te bekom, met die bruto binnelandse produk (BBP) van Moslemlande wat vinniger groei as lande in die Weste. Die huidige stand neem al hoe vinniger toe. As gevolg van nuwe emigrasie, is daar groot hoeveelhede Moslems regoor die wreld. Hierdie tweedeen derdegenerasie Moslems wys dieselfde verbruikerstendens om

Lees oor hierdie nuwe direktoraat by www.daff.gov.za. Vind Food Business Operator Codes onder die Food Safety Direktoraat Voedselveiligheid and Quality Assurance bladsye by en Gehaltebeheer www.daff.gov.za. Tel: 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Direktoraat Bemarking Tel: 012 319 8455 Vo e d s e l b e s i g h e i d o p e r a t e u r s DM@daff.gov.za (bv vervaardigers, verpakkers, prosesseerders, vervoerders ens) Direktoraat Landbouprodukvan gereguleerde landbouprodukte inspeksiedienste van plantoorsprong vir uitvoer Tel: 012 319 6100 en die plaaslike mark kan hulle DAPIS@daff.gov.za

635

Die besonderhede van al die DLBV Die DHN se Landbouverwerkdirektorate verskyn op www.daff. ingseenheid val onder die Industry Development Division (IDD). gov.za. Nasionale Landboubemarkingsraad (NAMC) Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Die Landbouverwerkingseenheid ontwerp en implementeer programme vir ontwikkeling in die landbouverwerkingsektor ter ondersteuning van die DHN se gentegreerde vervaardigingstrategie en die regering se mikro-ekonomiese hervormingstrategie.

Ontwikkeling in di sektor hou verband met die identifisering en uitskakeling van struikelblokke wat sektorontwikkeling tehou. Die Industry Development Division primre rol van hierdie eenheid (IDD) is dus om leiding te gee in die Hoofdirekteur: Stephen Hanival ontwikkeling en implementering Tel: 012 394 1350 van sektorstrategie of programme in die landbouverwerkingsektor. IDD, n afdeling van die Departement van Handel en Nywerheid (DHN), is Mededingingskommissie verantwoordelik vir die voorsiening Tel: 012 394 3332 van leierskap in die ontwikkeling van www.compcom.co.za bedryfs- en ondernemingsbeleid en -strategie wat n in staatstellende Die Wysigingswet op Mededinging omgewing skep vir mededinging, 2009 hou belangrike implikasies in billikheid en gelykheid, asook groei vir direkteure en topbestuur. en werkskepping.

Departement van Handel en Nywerheid (DHN)

Agro Processing I Imameleng Mothebe Tel: 012 394 1160 imamelengm@thedti.gov.za www.thedti.gov.za Agro Processing 2 Unati Speirs Tel: 012 394 1149 uspeirs@thedti.gov.za www.thedti.gov.za

Departement van Gesondheid

Tel: 012 395 8799 / 8800
Vind die Food Control opsie by www.doh.gov.za.

Die Presidensile Infrastruktuurkordineringskommissie het die strategies-gentegreerde projekte (SIPe) program vir 2012 bekendgestel. Die elfde van hierdie prioriteitsprojekte (Sip 11) is n landbou-logistieke en landelike infrastruktuurprojek. Die infrastruktuurprojek sluit onder andere ook landbou-verwerkingsaanlegte in.

5. Verenigings wat betrokke is

Landboubesigheidskamer (Agbiz) Tel: 012 807 6686 www.agbiz. co.za Consumer Goods Council of SA Tel: 0861 242 000 www.cgcsa. co.za Federation of Food Processors (FoodFed) soek SAAPA South African Chamber of Commerce and Industry (SACCI) Tel: 011 446 3800 www.sacci.org.za Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersunie (Sancu) Tel: 012 428 7122 www.sancu.co.za South African Association for Food Science and Technology (SAAFoST) www.saafost.org.za Suid-Afrikaanse Landbouverwerkersvereniging (SAAPA) Tel: 012 663 1660 Die landbouverwerkingseenhede by die Departement van Handel en Nywerheid het kontak met die volgende instansies: Aerosol Manufacturers Association of South Africa Tel: 083 325 9704 www.aerosol.co.za AFMA (Veevoervervaardigersvereniging) Tel: 012 663 9097 www. afma.co.za Agri SA Tel: 012 643 3400 www.agrisa.co.za AMIESA (Vereniging vir Vleisinvoerders en -uitvoerders) Tel: 011 803 2058 www.amiesa.co.za

Inmaakvrugteprodusentevereniging Tel: 021 872 1401 www. canningfruit.co.za Kamer van Bakwese Tel: 012 663 1600/2 www.sacb.co.za Meulenaarskamer Tel: 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Fair Trade SA Tel: 021 448 8911 www.fairtradelabel.org.za Graan SA Tel: 08600 47246 www.graansa.co.za HORTGRO Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za MPO (Melkprodusenteorganisasie) Tel: 012 843 5600 www.mpo. co.za Melk SA Tel: 012 460 7312 www.milksa.co.za NAACAM (Nasionale Vereniging vir Motorvoertuigonderdelevervaardigers) Tel: 011 392 4060/5784 www.naacam.co.za NRF (Nasionale Navorsingstigting) Tel: 012 481 4000 www.nrf.ac.za Papiervervaardigersvereniging van SA Tel: 011 803 5063 www. pamsa.co.za Red Meat Industry Forum (RMIF) Tel: 012 667 1189 www. redmeatsa.co.za SA Cane Growers Association Tel: 031 508 7200 www. sacanegrowers.co.za South African Crocodile Farmers Association (SAFCA) Tel: 012 807 4100 www.sacfa.co.za South African Chocolate and Sweet Manufacturers Tel: 011 886 3008 / 083 325 9704 SA Sitrusverwerkersvereniging Tel: 015 298 6001 SA Voerkraalvereniging Tel: 012 667 1189 www.safeedlot.co.za SA Blomuitvoerraad Tel: 011 692 4237 www.saflower.co.za SAFGA (SA Blomkwekersvereniging) Tel: 011 692 4237 www. saflower.co.za SAFLEC (SA Skoeisel- en Leeruitvoerraad) Tel: 031 701 4206 www. saflec.co.za Vrugte- en Groente-inmaakvereniging Tel: 021 871 1308/9 www. safvca.co.za SA Fruit and Vegetable Exporters Council Tel: 021 871 1308 SA Fruit Juice Association Tel: 021 872 4145 www.safja.co.za SAGIS (SA Graan Inligtingsdiens) Tel: 012 523 1400 Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer Tel: 044 272 3336 www.saobc.co.za SA Varkprodusentevereniging 012 361 3920 www.sapork.com SA Port Producers Association Tel: 044 213 3326 SA Pluimveevereniging Tel: 011 795 9920 www.sapoultry.co.za SA Savoury and Snack Food Organisation (SASFO) Tel: 012 807 3853 (Subtrop) SA Subtropical Fruit Growers Association Tel: 015 307 3676/7 www.subtrop.net SASA (SA Suikervereniging) Tel: 031 508 7700 www.sasa.org.za SA Suikermeulenaars Tel: 031 508 7300 SA Tafeldruiweprodusentevereniging (SATI) Tel: 021 872 1438 www.satgi.co.za SA Wine Industry Information & Systems Tel: 021 807 5700 www. sawis.co.za SAWIT (South African Wine Industry Trust) Tel: 021 889 8101 www.sawit.co.za Swaziland Sugar Association info@ssa.co.za www.ssa.co.sz Tekstielfederasie Tel: 011 454 2342 www.texfed.co.za Tabakinstituut van SA Tel: 021 421 0011 www.tobaccosa.co.za WOSA (Wines of South Africa) Tel: 021 883 3860 www.wosa.co.za Die ander oorkoepelende instansies kan gevind word in die toepaslike hoofstukke

6. Opleiding en navorsing
Stelselverbeteringe en waardetoevoeging word in die dokument National Agricultural Research and Development Strategy gedentifiseer as n prioriteitsarea. Die dokument is beskikbaar by www.daff.gov.za.

636

Dairy Cheret Tel: 011 314 8618 http://dairycheret.com Konsultante: Hans Keller 082 975 5675 Andre Kruger 084 447 2490 FOODBEV is die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel-endrankvervaardigingsektor. Besoek www.foodbev.co.za of bel 011 253 7300. Hope Nutritional Training and Research Tel: 011 326 3507 www.hopenbc.co.za

Voorsien dienste soos produkontwikkeling aan die bedrywighede wat betrokke is by voedselverwerkings en die polimeer en natuurlike veselsamestelling. Uitpersmasjiene en verbandhoudende toerusting sal gebou word. Die webtuiste www.extruafrica. org.za berig die volgende: Extrusion is an ideal vehicle for job creation, BBBEE development, empowerment and industry development. It is a technology that can add value to a variety or raw materials. Extrusion can be applied in, inter alia, the food, feed and plastic industries.

Universiteit van Limpopo Limpopo Agri-Food Technology Station Tel: 015 268 2785 / 3359 www.ul.ac.za Universiteit van Pretoria www.up.ac.za

Universiteit Stellenbosch Departement Voedselwetenskap Tel: 021 808 3578 www.sun.ac.za/foodsci Universiteit van die Vrystaat www.ufs.ac.za

Die provinsiale landboudepartemente in samewerking Kaapse Skiereiland Universiteit met die landboukolleges bied n verskeidenheid waardevir Tegnologie (KSUT) toevoegende opleidingskursusse Departement Verbruikersaan. Die volgende verskyn op wetenskap voedsel en voeding die lys wat deur die KwaZuluTel: 021 460 3176 jacksonv@cput.ac.za Natalse landboudepartement se opleidingskollege by Cedara aan Departement Voedseltegnologie hierdie projek gestuur is: Tel: 021 959 6176 Perskeverwerking www.cput.ac.za Tamatieverwerking Grondboontjieverwerking AgriFood Station Suiwelverwerking Tel: 011 253 7300 / 953 8615 Sojaverwerking dolleyl@cput.ac.za www.cput.ac.za/agrifood Konfytvervaardiging Gesondheid en LNR Infruitec-Nietvoorbij voedsel-veiligheid Tel: 021 809 3100 www.arc.agric.za Verdere voorbeelde sal insluit Fort Opleidingskursusse word Cox College (waardetoevoegingsaangebied in na-oes-hantering tegnologie-opleiding), Grootfontein van vars vrugte, vrugtedrankies, (vleisverwerking), Tsolo College toevoeging van waarde tot (broodbak, rolletjies en skons). Al drovrugte, vrugteverwerking en hierdie opleidingsentrums bied ook opleiding in bemarkingskonsepte konfytvervaardiging. aan. Die lys landboukolleges verskyn in die hoofstuk oor LNR-Instituut vir Landboulandbou-onderwys en -opleiding. ingenieurswese Tel: 012 842 4000 SESTO www.arc.agric.za Tel: 011 280 8660 LNR-ILI bied opleiding en www.sesto.co.za navorsing oor plaasverwerking toerusting, infrastruktuur, S A K O - g e a k k r e d i t e e r d e publikasies, raad, ens. Vind die lys opleidingverskaffer wat leerling(learnerships) en van publikasies onder opskrif 8. skappe vaardigheidsprogramme nasionaal aanbied. Noordwes-Universiteit Meganiese Ingenieurswese Universiteit van KwaZuluSentrum vir Uitnemendheid in Natal Gevorderde Vervaardiging School of Agricultural, Earth and Tel: 018 299 1328/9 Environmental Sciences www.nwu.ac.za/content/dti Tel: 033 260 5459 www.dticoe.co.za siwelam@ukzn.ac.za

Sentrum vir Volhoubare Landbou, Institute for Food, Nutrition and Landelike Ontwikkeling en Well-being Voorligting sheryl.hendriks@up.ac.za Tel: 051 401 3765 www.ufs.ac.za/censard Sentrum vir Voeding Tel: 012 420 6030 Departement van andre.oelofse@up.ac.za Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel: 051 401 2396 Departement www.ufs.ac.za/biotech Verbruikerswetenskap Tel: 012 420 2531 consumer.science@up.ac.za University of Venda Food Science and Technology Departement Voedselwetenskap Tel: 015 962 8310 Tel: 012 420 3202 www.univen.ac.za food.science@up.ac.za Vind die Food manufacturing, safety & HACCP training opsie by www. skillsportal.co.za.

7. Maatskappye wat betrokke is

Die hoofstukke oor landbouverwerking bevat besonderhede oor die verskillende verenigings en maatskappye wat by landbouverwerking betrokke is. Benewens die ander hoofstukke oor landbouverwerking, kan hoofstukke soos Graanopberging en hantering en Landboukonsultante ook van hulp wees. Onthou dat rolspelers soos die LNR, die WNNR en Eskom se landboutak (sien hoofstuk oor energie) ook kan help met waardetoevoegingsaktiwiteite. Besonderhede oor die Buyers Guide en die Food & Beverage Reportergids is onder opskrif 8 aangegee. Verwys ook na die SAAFoST-webtuiste waar die besonderhede van n aantal konsultante gegee word. Besoek www.saafost.org.za.

Finansies en dienste
Agri Bio Equipment and Solutions Tel: 021 979 3180 www.agribio. co.za Andrew Murray Consulting Tel: 028 312 3064 www.foodengineering. co.za Die vestiging, ontwikkeling en bestuur van landboubesigheid, voedselverwerking en waardetoevoeging is gebiede waarop Caryki Consulting hulp verleen. Bel 051 436 6281 / 082 456 0396 of e-pos caryki@iburst.co.za. CFAM Technologies (Edms) Bpk Tel: 018 294 7173 www.cfam.co.za (Die ontwerp en vervaardiging van uitpers-toerusting en onderdele om plantprodukte mee te verwerk.) DIGIVU Tel: 082 451 0148 www.digivu.co.za (Landbouverwerkingkonsultering/raadgewing/inligtingswerk) Africas Big Seven (wat in Midrand plaasvind) inkorporeer Agri-Food, Food Tech Africa, Interbake Africa, Food Biz Africa, Retail Trade Exhibition, Retail Solutions Africa en IFMA Africa. Lees oor Exhibition Management Services by www.exhibitionsafrica.com. FIRI Consulting Tel: 021 801 4711/2/3 www.firi.co.za GPB Consulting Tel: 021 852 7811 www.consultgpb.co.za

637

Die Industrial Development Corporation (IDC) gee ondersteuning vir tuinbou-aktiwiteite, veral di met n verwerkingselement. Kontak die voedsel-, drank en landboubedrywe span by 011 269 3000 of kyk na www.idc.co.za. Interfab doen die ontwerp, vervaardiging en installasie van vlekvrye staal prosesseringstoerusting. Besoek www.interfab.co.za of skakel 011 477 5124. Invest North West Tel: 014 594 2570 www.inw.org.za Makgalaka Business Development Services Tel: 015 622 0543 / 082 467 2863 MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za, (Na-oes-waardetoevoeging en verwerking) Van Der Vyver Transport Tel: 021 981 0300 (Koelvervoer en algemene vervoer)

Heat and Control Tel: 021 948 5934 www.heatandcontrol.com John F Marshall Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Macadams Baking Systems Tel: 021 907 1000 www.macadams. co.za Metal Tank Industries Tel: 011 021 0501/2/3 www.metaltankindustries. com Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za (Toerusting en verbruikersitems wat verskaf word na vele industrielaboratoriums wat voedsel en drank insluit)

Algemeen
ABI (Amalgamated Beverage Industries) Tel: 011 676 9500 www.abi. co.za AFGRI Tel: 011 063 2347 www.afgri.co.za African Aloe Tel: 044 752 1588 www.africanaloe.co.za Anchor Yeast Tel: 011 248 8200 www.anchor.co.za Associated Fruit Processors Tel: 021 859 7090 Astral Foods Tel: 012 667 5468 www.astralfoods.com AVI Limited Tel: 011 502 1300 www.avi.co.za Brenner Mills Tel: 0861 100 2010 www.brenmill.co.za British American Tobacco Tel: 0800 118 118 www.batsa.co.za Cape Fruit Processors Tel: 021 867 0277 www.capefruits.co.za Clover Tel: 011 471 1400 www.clover.co.za Crown National Tel: 011 201 9100 www.crownnational.co.za Danisco Tel: 011 608 6760 www.danisco.com Dannhauser Malt Tel: 034 621 2661 Dewfresh Tel: 011 736 7738 www.dewfresh.co.za Entreshar Tel: 011 791 3591 gillian@entreshar.co.za Foodcorp Tel: 011 549 1030 www.foodcorp.co.za Granor Passi Tel: 015 298 6000 www.granorpassi.co.za GWK Douglas Tel: 053 298 8200 www.gwk.co.za Heinz Foods SA Tel: 021 870 5700 www.heinz.com Hudson & Knight Tel: 011 896 9002 www.hudsonandknight.co.za

Toerusting
African Micro Mills Tel: 031 584 6250 www.africanmicromills.com Anderson Engineering Tel: 033 387 1544 www.andersoneng.co.za Roast Tech Tel: 051 435 0888 / 082 770 5711 www.roastech.com BioAfrica Tel: 082 534 4807 www.bioafrica.co.za Buckle Packaging and Engineering Tel: 011 613 8024 www. bucklepack.co.za Buhler is n internasionale leier op die gebied van die verskaffing van ingenieursoplossings vir die verwerkingsbedryf, veral vir die meulenaars- en voedselbedrywe. Kyk na www.buhlergroup.com en bel 011 801 3500. Donaldson se prosesfiltrasie voorsien die voedsel- en drankbedryf van filtrasieprodukte van gehalte. Bel 011 997 6000, 021 930 3882 of kuier by www.donaldson.co.za. Elite Fibre Tel: 021 551 9390 www.elitefibre.co.za Exim International Tel: 021 511 4009 www.exim.co.za Facet Engineering Tel: 011 769 1168 www.facetengineering.co.za Flexicon Tel: 041 453 1871 www.flexicon.co.za Goldman Engineering Tel: 021 511 3755 www.afrigol.com HG Molenaar & Kie Tel: 011 578 0940 www.hgmolenaar.co.za

638

International Fine Ingredients Tel: 011 888 6613 www.ifi-sa.com Kraft Food Tel: 011 603 4400 www.kraft.com Magaliesberg Citrus Tel: 012 256 9000 www.magaliescitrus.co.za McCain Foods (SA) Tel: 011 856 6000 www.mccain.co.za National Brands soek AVI Limited Nestl (SA) (Edms) Bpk Tel: 011 514 6638 www.nestle.co.za Nicola-J Flavours & Fragrances Tel: 011 315 6582 www.njflavours. co.za Pacmar Tel: 021 873 3101 www.pacmar.co.za Parmalat SA Tel: 021 809 1400 www.parmalat.co.za Pioneer Foods Tel: 021 807 5100 www.pioneerfoods.co.za Premier Foods Tel: 011 565 4300 www.premierfoods.com Progress Milling Tel: 015 297 3452 www.progress-milling.co.za Rainbow Farms Tel: 031 242 8500 www.rainbowchicken.co.za Rudolf Wild Tel: 011 783 1130 www.wild.de SAB Miller Tel: 011 881 8111 www.sablimited.co.za Sharon Bolel Tel: 011 454 5400/1 www.sharonbolel.co.za Snackquip Tel: 011 965 0582 www.snackquip.com Summerpride Tel: 043 700 6699 www.summerpride.co.za Tiger Brands Tel: 011 840 4000 www.tigerbrands.com Tongaat Hulett Starch Tel: 011 458 5000 www.tongaathulettstarch. co.za Unilever Tel: 031 570 3000 www.unilever.co.za

Processing of Legumes (cowpeas, beans, green beans, lentils, green peas, peanuts) Processing of Poultry (chicken and turkey) General food processing methods Processing of snack foods and confectionary) Manual on small-scale food processing (achar, jam, etc) Intekenaars op Food & Beverage Reporter het toegang tot n aanlyn-soekgids. Hulle ontvang ook die Food & Beverage Reporter aanlyn. Skakel 011 462 5645 of besoek www.developtechnology.com. The Buyers Guide is n jaarlikse gids met n opgawe van verwerkingsmiddels, geurmiddels, bestanddele, antimikrobiese agense, kleurmiddels, bewerkingsagense, voedsel- en drankverwerkingsmiddels, en ander hulpmiddels. Besoek www.thebuyersguide.co.za. PLAAS Publishing se farmlink-tydskrif. Besoek www.farmlinkmag.com. Milk & Juice is n tydskrif wat daarop gemik is om melk- en sapverwerkers in te lig en te bemagtig sodat hulle hul besighede goed kan bestuur. Die tydskrif is n lid van die Restaurantvereniging van Suid-Afrika en dien as n skakel tussen die voedselverskaffer (verwerker) en die voedselverkoper. Besoek www.mjmagazine.co.za. Dave Harcourt doen agro-prosessering advieswerk. Vind sy blog by www. digivu.co.za. J.A. Evans: Frozen Food Science & Technology, Wiley Blackwell (uitgewer). Bestel hierdie boek op www.wiley.com Maatskappye wat verwerkingstoerusting verkoop, stel dikwels handleidings en publikasies beskikbaar waarin die tegnologie en/of die sakegeleenthede wat op di toerusting betrekking het, uiteengesit word. www.hospitalityforum.co.za is n unieke inligtingsblad oor hulpbronne vir die onthaalbedryf. www.ifama.org International Food and Agribusiness Management Association

8. Publikasies en webtuistes
Besoek die webwerwe wat ons vroer in hierdie hoofstuk gelys het. Kontak die LNR-ILI by 012 842 4000 / 17 vir die volgende publikasies wat handel oor op-die-plaas prosessering: Oil processing in South Africa Oil seed processing using the ram press The extraction of essential oils from herbaceous materials by steam distillation Processing of Citrus Fruit (grapefruit, lemons, oranges) Processing of Dairy (butter, cream, buttermilk, cheese, yoghurt, milk and milk powder) Processing of Meat Products (Russians, tongue, hamburger patties, polony, frankfurters, bacon, ham, sausages) Processing of Berries, Volume 1 (blackberries, blackcurrant, blueberries, Cape gooseberries, cherries) Processing of Berries, Volume 2 (gooseberries, raspberries, redcurrants, strawberries) Processing of Cereal Crops Volume 1 (maize, oats, rice) Processing of Cereal Crops Volume 2 (sorghum, wheat) Processing of Cereal Crops Volume 3 (barley, sesame, poppy seed, rye) Processing of Cucurbits (butternut, cucumber, pumpkin, sweet melon, watermelon, baby marrow) Processing of Deciduous Fruit (apples, apricots, grapes, pears, plums, peaches, figs) Processing of Olives and Legumes (green peas, green beans, cowpeas, lentils, olives, peanuts, mushrooms) Processing of Field Crops (chilli, bell peppers, tomatoes) Processing subtropical fruit (avocado, bananas, figs, guava, kiwifruit, litchi, papaya, passion fruit, pineapple) Processing of Oil Seeds (soy beans, sunflower) Processing of Root Crops (asparagus, beetroot, carrots, garlic, onions, potatoes, sweet potato) Processing of Textile Crops (cotton, flax, hemp, sisal) Processing of Marine Foods (fish products) Processing of Industrial Crops (chicory, coffee, sugar cane, tea) Processing of Herbs and Spices (cinnamon, paprika, jojoba, parsley)

639

waardetoevoeging en landbouverwerking

goeie gehalte. Sulke skemas is skaars en net effektief in gesofistikeerde ekonomie soos gedeeltes van Europa en Australi.
Bron: die International Council of Tanners se webtuiste www.leathercouncil.org

Leer
1. Oorsig
Aantekeninge oor hoe leer gemaak word verskyn op www.tanschool.co.za.

3.

Plaaslike sakeomgewing

Die leerbedryf bestaan al vir duisende jare sedert die mens begin het om diere te jag. Daar is feitlik in elke land het n leerlooiery van een of ander aard. Indien dit nie leer is wat verwerk moes word nie, sou dit sintetiese materiaal (waarskynlik afkomstig van n hernubare hulpbron) gewees het. Huide en velle is neweprodukte van die vleisbedryf en daarom is die aanbod nie van die vraag na leer afhanklik nie, maar van die vraag na vleis. Leer word in die motor-, skoeisel-, meubel-, klere-, leergoedere- en eksotiese leersektore (bv. volstruis) gebruik. Leer dra by tot die alledaagse lewensgehalte van mense, byna elke persoon dra of gebruik een of meer leerprodukte op n gereelde grondslag. Die vernaamste kategorie vel of huid ooreenkomstig spesie is soos volg: Beesvelle (vee) domineer die leerbedryf in Suid-Afrika. Dit is hoofsaaklik n neweproduk van vleisproduksie wat deur die voerhokke verskaf word. Skaapvel, met of sonder wol, word hoofsaaklik vir die uitvoermark vervaardig. Suid- Afrika het nie n beduidende voorraad varkvel nie omdat dit deel van die vleis uitmaak. Die voorraad bok- en boklamvelle is laag omdat die meerderheid bokke nie by die abattoirs geslag word nie, maar daar buite. Anders as beeste, word volstruise hoofsaaklik vir sy vel geteel, en dus word volstruisvleis die newe-produk. Volstruisleer is uniek as gevolg van sy veerknoppie-patroon. Dit maak dat die vel baie sterk en duursaam is. Dit is 7 keer sterker as beesvel. Volstruisvel word gebruik om handsakke, beursies, skoene, klere, ens. te vervaardig. Baie wilddiere, insluitend olifante en buffels, is vername bronne van leer. Krokodille en slange word vir hulle velle geteel.
Bronne: Industrial Products: Hides, Skins and Leather Market Value Chain 2010-2011, beskikbaar by www.daff.gov.za; The introduction to leather by www.leathercouncil.org.

Die aanvraag na velle deur die motorvoertuigsektor oortref die getal beeste wat plaaslik geslag word. Meer as 60% van Suid-Afrika se velle word geag as geskik vir die motorvoertuigleer. Die toename in voerhokke met die verloop van die jare het daartoe aanleiding gegee dat die gehalte van die velle beter is (die diere spandeer minder tyd in die veld). Dit word hor aangeslaan as die velle van ander lande in sub-Sahara-Afrika en baie lande in Asi, maar dit is steeds van n swakker gehalte as die meeste velle van Australi, Argentini die VSA en Europa. Die waardeketting word in vyf fases ingedeel: vel & huid voorraad half-verwerkte leer afgewerkte leer afgewerkte produkte die mark Vir meer besonderhede raadpleeg die publikasie Industrial Products: Hides, Skins and Leather Market Value Chain 2010-2011 (sien opskrif 8)

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Lees oor die Skins and Hides Sub-Sector Development Programme in die Industrial Policy Action Programme (IPAP) 2012/13 2014/15 beskikbaar by www.thedti.gov. za.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 www.daff.gov.za Die Departement van Handel en Nywerheid en die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) is ook betrokke. Besonderhede verskyn in die hoofstuk oor Landbouverwerking.

5. Verenigings wat betrokke is

Nasionale Volstruisverwerkers van SA (NOPSA) Tel: 044 272 3336 www.nopsa.com Die Raad vir Velle, Huide en Leer (SHALC) is die liggaam wat alle sektore van die Suid-Afrikaanse leerbedryf verteenwoordig van die verkryging van ongelooide velle tot afgewerkte leer. Dit is n lid van die Red Meat Industry Forum. Besoek www.redmeatsa.co.za. Rig n e-pos aan Colin Gerrans by gerrans@iafrica.com. SA Footwear and Leather Export Council Tel: 031 701 4206 saflec@saflia.co.za www.saflec.co.za SA Footwear and Leather Industries Association Tel: 031 701 4111 info@saflia.co.za National Union of Leather and Allied Workers (NULAW) Tel: 031 206 0105

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek www.leathercouncil.org, die webtuiste van die International Council of Tanners

Defekte wat die gehalte van huide en velle benvloed: Voorslagting brandmerke, doringdraad, bosluise, myte, are (voedingstekort), fyn skrapies deur dorings, ensovoorts, horingskrape (skaapvelle speldeprikke deur skerp grashalms) Abattoirskade slagmerke, sleepmerke, rekmerke deur strektoerusting, kneusplekke, vertraging in bewerking (bederf/ ontbinding). Die enigste wyse waarop skemas vir huidverbetering in die verlede gewerk het, is wanneer die boer besef dat dit vir hom voordelig is om sy diere sodanig te versorg dat hy huide of velle van n hor gehalte met minder merke daarop kan produseer. Die skemas berus op n opvolgstelsel waar die eindverwerker (die looiery) die oorsprong van die huide (deur die abattoir na die oorspronklike boer) kan naspeur, waar laasgenoemde die een of ander bonus ontvang vir die lewering van n dier met n huid van

6. Opleiding en navorsing
International School of Tanning Technology (ISTT) Tel: 046 622 7310 www.tanschool.co.za Dit is die enigste opleidingsinstansie vir die leerbedryf in Suid-Afrika.

640

7. Maatskappye wat betrokke is

African Hide Trading Tel: 041 405 7000 www.aht.co.za African Leather and Skin Tel: 021 863 1936 www.africanleather. co.za AfriTan Tanner Tel: 072 186 1795 www.ngunihides.com Apeco Tel: 031 705 1668 www.apeco.co.za Bader South Africa Tel: 012 797 7100 info@bader.co.za Beit Ore Tanner Tel: 015 293 1259 Camexo SA t/a Exotan Tel: 041 396 9100 www.camexo.co.za Cape Produce Company Tel: 041 484 4591 www.capeproduce. co.za Crafcor Hart Hides Tel: 033 398 5700 Fax: 033 398 1272 EAC Tannery Tel: 016 972 1802 www.eac-group.co.za Era Pelles Tannery Tel: 087 550 1508 Feltex Automotive Leather Tel: 036 638 3001/ 9 www.feltex.co.za Gringo Leathers Tel: 039 685 5345 leather@gringo.co.za Hannitan Leathers Tel: 011 817 2150 www.hannitanleather.com Hidskin Tel: 011 613 6271 www.hidskin.com Horne Tanning Tel: 046 622 8174 The Ing Thing Tel: 033 343 1445 Karan Beef Tel: 016 342 1214 www.karanbeef.com Klein Karoo International Tel: 044 203 5250 www.kleinkaroo.com Ostrimark Tannery Tel: 044 203 3709 Tel: 046 603 5300 www. ostrimark.co.za Pelts Products Tel: 041 461 1515 Philippe Genuine Ostrich Products Tel: 046 622 6567 / 697 7031 Predator Tel: 021 554 2453 www.resonanceonline.co.za Prince Albert Tannery Tel: 023 541 1411 Rein Tanning Tel: 044 697 7031 Richard Kane & Co Tel: 021 535 1122 Rotta Leathers Tel: 041 992 4887 / 6043 Sangoma Curios philipp@southernhunting.co.za http://sangomaskulls. com Seton SA Tel: 011 360 7500 Skhumba Skins of Africa Tel: 033 391 1341 www.skhumbaskins. co.za Southern Cape Ostrich Tannery Tel: 044 606 4500 www.scot. co.za Springbok Trading (Pty) Ltd Tel: 041 405 7000 www.springboktrading. co.za Sutherlands Tannery Tel: 033 398 5700 Fax: 033 398 1272 Swartland Tanning Tel: 021 851 2694 www.swartlandostrich.co.za Tanrite Tel: 041 992 4887 / 6043 Woods Tannery Tel: 041 992 2179 www.woodstanning.co.za Zenda SA Tel: 012 810 3500 n Lys SAFLEC-maatskappye (spesifiek op skoeisel gerig), verskyn op www.saflec.co.za.

waardetoevoeging en landbouverwerking

Meulenaarsbedryf
Sien Graanberging en hantering, Mikro- en kleinmaalondernemings, Bak en ander graanverwante hoofstukke.

1. Oorsig
Die meulenaarsbedryf is die verwerkingskant van die graanbedryf. Die graankorrel word met die malery oopgebreek en die komponente van die graankorrel, dit wil s die semel en die endosperm, word geskei sodat dit dan verder verwerk en op verskillende maniere gebruik kan word. Die kernbesigheid is die maal van witmielies en koring, terwyl verwante bedrywe die bakkersbedryf, pasta, nat vermaling, dierevoer en moutery (gars en sorghum) is.

2. Meulens: mielies
Die mieliepit word deur die Nat en Dro meulenaarsbedryf verwerk. Nat vermaling is n proses wat in water plaasvind waartydens suiwer stysel van die mielie verkry word. Na n weekproses van 36 uur kan die pit malik in sy verskillende komponente, naamlik die mielieblare, stysel, gluten en die kiem geskei word. Voedseltegnolo gebruik die stysel om voedselware soos nageregte, vleissouse, souse en pasteivulsels te vervaardig. Wanneer die styselbeslag, wat van die mielie verkry is, afkoel, verdik en stol dit om n jel te vorm wat in stysel-gebaseerde poedings, romerige slaaisouse en in sekere kleefstowwe gebruik word. Die styselbeslag kan ook in ander bedrywighede benut word, byvoorbeeld, in papierbedekking en -planering, tekstielplanering, die vervaardiging van sinkplate en kleefmiddels. Die gluten en die kiem wat tydens die natvermalingsproses verkry word, word in die vervaardiging van mielie-olie en dierevoer-aanvullings gebruik. Die mielie-olie se ho rookpunt beteken dat dit n nuttige braaiolie is en in kokery gebruik kan word. Mielie-olie kan ook as n bron vir biodiesel aangewend word. Mielie-olie word ook in ander nywerhede gebruik soos in die vervaardiging van seep, salf, verf, roeswering vir metaaloppervlaktes, ink, tekstiel en insektedoders. Dit word soms ook as n draer van geneeskundige molekules in farmaseutiese preparate gebruik. Gedurende die dro vermalingsproses word die mieliepitte fyngemaal om mieliemeel te vorm.
Bron: die Maize Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za

8. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuiste www.daff.gov.za vir die Industrial Products: Hides, Skins and Leather Market Value Chain 2010-2011 (kies die opsies Publications en Agriculture Marketing). Besonderhede oor skoeisel -en leerbedryftydskrifte is beskikbaar by www. svmag.co.za. Die ISTT webwerf, www.tanschool.co.za is noodsaaklike leesstof vir enigiemand in die leerbedryf. Kieslysopsies bevat n lys van chemikalie wat gebruik word om leer te maak, n terminologiewoordeboek, lys tydskrifte oor leer en voorsien ook n lys verbandhoudende webtuistes. Skakels na internasionale liggame, webtuistes en besonderhede oor publikasies in die VK en VSA is daar beskikbaar. www.leathercouncil.org Die webtuiste van die International Council of Tanners n bepalende internasionale webtuiste.

AFGRI Tel: 017 647 1100 (Bethal) Tel: 017 811 2322 (Ermelo) Tel: 017 687 1591 (Kinross) www.afgri.co.za Foodcorp Tel: 011 692 1610 (Nola Randfontein) Tel: 012 308 3000 (Ruto Mills Pretoria-Wes) www.ruto.co.za www.foodcorp.co.za NTK Tel: 014 719 9211 (Modimolle) Tel: 015 964 3031 (Shayandima) Tel: 015 491 9000 (Potgietersrus) www.ntk.co.za

Premier Foods Tel: 011 565 4300 (Isando) Tel: 012 842 8000 (Waltloo) Tel: 056 216 4600 (Kroonstad) www.premierfoods.com Pioneer Foods Tel: 051 634 1681 (Aliwal-Noord) Tel: 036 352 3035 (Estcourt) Tel: 018 406 1500 (Klerksdorp) www.sasko.co.za www.pioneerfoods.co.za Pride Milling Company Tel: 012 663 5215 (Centurion) Tel: 017 683 0050 (Leslie) Tel: 013 643 1016/93 (Ogies) Tel: 011 814 8254 (Nigel) Tel: 033 328 6200 (Pietermaritzburg) www.pridemilling.co.za

642

Progress Mills Tel: 015 297 3452 (Polokwane) Tel: 013 235 2058 / 9 (Lydenburg) www.progress-milling.co.za Sasko soek Pioneer Foods

Tiger Brands Tel: 011 840 4000 (Sandton) Tel: 011 411 7000 (Randfontein) Tel: 033 397 0226 (Pietermaritzburg) www.tigerbrands.co.za

Onafhanklike en klein meulenaars

Citrusdal Rollermeule Tel: 022 921 2434 Eureka Mills Tel: 028 722 1887 www.eurekamills.co.za Godrich Flour Mills Tel: 013 932 0155 Group 35 Foods Tel: 022 461 2500 Just Flour Tel: 031 564 2280 Kromdraais Best Milling Tel: 058 813 1567 http://kromdraaisbestmilling. co.za Lesotho Milling Co (Edms) Bpk Tel: 051 933 4488 Tel: +266 22 430 622 NMI Group Tel: 012 940 0395 www.nmigroup.co.za Noordfed Tel: 018 632 5037 www.nwk.co.za OVK Tweespruit Roller Mills Tel: 051 963 0001 www.ovk.co.za Pro Flour Tel: 031 502 2689 www.proflour.co.za RC Mission Mill Tel: 054 461 1085 Target Investments Tel: 051 933 4486 Tel: 031 500 9811/2 Western Cape Milling Tel: 021 951 2011 White River Mills Tel: 013 796 1706

Onafhanklike en klein meulenaars

Bothaville Milling (Thuso Mills) Tel: 056 515 1071 Brenner Mills Tel: 0861 100 2010 www.brenmill.co.za Circle Milling Tel: 018 771 4703 Durban Grits Tel: 031 502 2689 www.durbangrits.co.za Empangeni Milling Tel: 035 792 9124 Godrich Flour Mills Tel: 013 932 0155 Impilo Products Tel: 012 940 8665 www.impiloproducts.co.za Isiswe Mills Tel: 013 246 2443 www.isiswe.co.za Lesotho Milling Co (Edms) Bpk Tel: 051 933 4488 Tel: +266 22 430 622 Maedico Tel: 058 852 1122 NMI Group Tel: 012 940 0395 www.nmigroup.co.za Noordfed Tel: 018 632 5037 www.nwk.co.za OVK Tweespruit Roller Mills Tel: 051 963 0001 www.ovk.co.za TWK Piet Retief Grain & Malt Tel: 017 826 2147 TWK Mkondo Mill Tel: 017 826 2147 Vaal River Milling Tel: 016 423 5395 Vlakpoort Roller Mills Tel: 017 753 1955 VKB Frankfort Mill Tel: 058 813 9900 www.vkb.co.za Westra Industries Tel: 053 298 2817

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Find the Fortification menu option on www.grainmilling.org.za.

Soek die blaaie van Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Direktoraat by www.daff.gov.za, webtuiste van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye.

3. Meulens: koring
Die koring word by die meulens afgelewer wat die koring in meelblom, koringmeel en semel verwerk en wat op drie verskillende wyses gebruik word: Die meelblom kan in die bakkerybedryf gebruik word om bederfbare produkte soos brood, broodrolletjies, bolletjies, banketbakkersware en ander produkte soos bevrore deeg en halfgaar produkte te produseer. Koringgebaseerde goedere soos beskuit, pasta, kraakbeskuitjies en ontbytgraan kan ook van meelblom geproduseer word. Die dierevoervervaardigingsbedryf gebruik ook meelblom en semels om veevoer en voedsel vir troeteldiere te vervaardig.
Bron: die Wheat Market Value Chain Profile: 2010-2011 by www.daff.gov.za

5. Verenigings wat betrokke is

Die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) Tel: 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Die Nasionale Meulenaarskamer bevorder en ondersteun die gemeenskaplike belange van die meulenaarsbedryf in Suid-Afrika. Dit is n handelsvereniging wat die belange van die Suid-Afrikaanse koring- en mieliemeulenaarsbedryf verteenwoordig. Lidmaatskap van die NMK is vrywillig en die lede is sowel groot voedselkonglomerate as klein entrepreneurs. Die Meulenaarskamer beheer 90% van alle koring en 65% van alle witmielies wat in Suid-Afrika gemaal word (ongeveer 5,0 miljoen ton graan per jaar). Suid-Afrikaanse Landbouverwerkersvereniging (SAAPA) Tel: 012 663 1660 SAAPA bevorder die belange van sy lede ten opsigte van internasionale handel, swart ekonomiese bemagtiging en regeringsbeleid. Lees meer hieroor in die algemene hoofstuk oor landbouverwerking.

Foodcorp Premier Foods Tel: 012 308 3000 (Ruto Mills Tel: 011 565 4300 (Isando) Pretoria-Wes) Tel: 012 803 9590 (Pretoria) www.foodcorp.co.za Tel: 031 250 4400 (Durban) www.ruto.co.za Tel: 021 442 3300 (Kaapstad) Tel: 051 873 2151 (Thaba nchu) Tel: 016 455 1010 (Vereeniging) Pioneer Foods www.premierfoods.com Tel: 021 807 5800 / 8 (Paarl) Tel: 021 871 1160 (Paarl) Tel: 058 307 4555 (Bethlehem) Sasko soek Pioneer Foods Tel: 041 401 6000 (Port Elizabeth) Tel: 011 762 5300 (Chamdor) Tiger Milling Tel: 031 469 0451 (Mobeni) Tel: 011 840 4000 (Sandton) Tel: 015 285 6500 (Polokwane) Tel: 011 411 7000 (Randfontein) Tel: 022 482 8400 (Malmesbury) Tel: 057 573 9300 (Henneman) www.sasko.co.za Tel: 021 948 0790 (Wes-Kaap, www.pioneerfoods.co.za Bellville) Tel: 033 397 0226 (Pietermaritzburg) www.tigerbrands.co.za

6. Opleiding en navorsing
Graanmeulenaarsfederasie Tel: 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Die Graanmeulenaarsfederasie bied teoretiese opleiding deur korrespondensiekursusse in koring- en mieliemaaltegnologie aan. Hierdie federasie administreer die praktiese ambagstoets vir voornemende meulenaars en dit is ook verantwoordelik vir die gevorderde kursus. Studiehulp en tegniese konsulteerdienste maak deel uit van die Graanmeulenaarsfederasie se werksaamhede. Alle kursusinligting is te vind by www.grainmilling.org.za.

643

Suider-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) Tel: 012 807 4019 www.sagl.co.za Die SAGL is n vereniging wat kragtens Artikel 21 (vereniging sonder winsoogmerk) ingelyf is. Die Laboratorium het ISO/IEC 17025-akkreditasie en toets die gehalte van graan en oliesade op verskeie wyses. Verder doen hulle ringtoetse en verskaf laboratoriumopleiding. Die laboratorium word erken as di graanontledingslaboratorium in Suider-Afrika en hulle doen n nasionale opname oor die gehalte van koring en mielies. Nasionale inligting kan op hulle webwerf gekry word. Die SAGL bied laboratoriumopleidingskursusse in die ontleding van sowel koring(meel) as mielie(meel). Afgesien van praktiese eendagkursusse oor die belangrikste gehalteontledings, bied die Graanlaboratorium ook n praktiese vierdagkursus aan oor al die gehalteontledings. Dit sluit n lesing oor goeie laboratoriumpraktyk en akkreditasie in. Spesiale kursusversoeke geniet gunstige oorweging. FoodBev Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za FoodBev is die sektorale onderwys-en-opleidingsowerheid (SETA) verantwoordelik vir onderwys en opleiding in die voedsel- en drankverva ardigingsektor. Die kamer wat op hierdie hoofstuk van toepassing is, is die bak-, graan-, fyngebak- en versnaperingskamer. Die Nasionale Meulenaarskamer is verantwoordelik vir navorsingsprojekte wat vir die bedryf van belang is.

7. Publikasies en webtuistes
Afgesien van die ander webwerwe wat in hierdie hoofstuk genoem word, sal die volgende ook van belang wees: Vereniging van Veevoervervaardigers www.afma.co.za Graan Suid-Afrika www.graansa.co.za SA Graan Inligtingsdiens www.sagis.org.za Nasionale Departement van Landbou www.daff.gov.za Nasionale Landboubemarkingsraad www.namc.co.za Die volgende internasionale webtuiste is ook beskikbaar: International Association of Operative Millers Mideast Africa (IAOMMEA), www.iaom-mea.com International Maize and Wheat Improvement Centre (CIMMYT), www.cimmyt.org International Centre for Agricultural for Agricultural Research in Dry Areas (ICARDA), www.icarda.org Die Maize Market Value Chain Profile: 2010-2011 en die Wheat Market Value Chain Profile: 2010-2011 is beskikbaar by www.daff.gov.za. Kies die opsies Publications en Agricultural Marketing. Vir mielieverwante navorsingsdokumente en projekte, maak kontak met die Mielietrust by 012 807 3958 of faks 012 807 7090. Vir koringverwante navorsingsdokumente en projekte, kom in aanraking met die Wintergraantrust. Besoek die webtuiste www.winterceraltrust. co.za of skakel 012 663 1600. Vir meer inligting oor The Baker, die publikasie vir die bakkery- en meulenaarsbedryf in Suid-Afrika, besoek www.thebaker.co.za.

644

waardetoevoeging en landbouverwerking

Drank en graanprodukte: maal van garsmeel. Gespesialiseerde bakbedryf: maal van rogmeel. Gespesialiseerde al-dente pasta-vervaardiging: Durum-meel/griesmeel (semolina) vir die vervaardiging van outentieke top gehalte Italiaansetipe pasta. Mark vir organiese produkte: maal van koring- en mieliemeel.

Mikro- en kleinmaalondernemings
1. Oorsig
Klein meulens is meulens met n kapasiteit van een ton of minder per uur. Mikromeulens het n kapasiteit van tot vyf ton per uur. Daar is tans moontlikhede vir groei in die maalbedryf, beide binnelands en met betrekking tot uitvoer na buurlande in die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap. Weens die relatief lae aanvangs- en bedryfskoste, groot winste en n marknis vir gespesialiseerde meulenaarsprodukte, bied di bedryf n uiters haalbare en volhoubare belegging vir enige groep beleggers. Mikromeulens is besonder gepas vir boere omdat hulle alreeds oor bedryfspesifieke voordele van produk, berging en arbeid beskik. Mense in landelike omgewings, waar afgewerkte produkte dikwels weens vervoerkoste en aansienlike prysverhogings deur vervoerders en handelaars, baie duur is, kan eweneens n uitstekende produk teen laer koste en n gesonde wins lewer. Mikromeulens bied uitstekende geleenthede vir waardetoevoeging, verbetering van vaardighede, bevordering van landelike ekonomie en die bevordering van swart ekonomiese bemagtiging. Die regering se nywerheidsbeleid-aksieplan (IPAP) het klein meulens gedentifiseer as n gebied waar werkgeleenthede geskep kan word.

Basiese voedsel
Brood: mikrobakkerye. Kitsbrood: voormengsels. Noodleniging vir hongersnood en voedselprogramme: vitamien-verrykte basiese voedselsoorte Gevangenisse en mynwerkers: verlengde rakleeftyd, nie-bevrore kits voedsel.
Bron: Jane Higgins (African Micro Mills)

3. Swart Ekonomiese Bemagtiging

Mikromeulens is as ideale ondernemings vir swart ekonomiese bemagtiging gedentifiseer. Dit is veral van belang vir groot verwerkers wat SEB-punte vir onderneming-ontwikkelings wil verwerf. Klein meulens kan talle voordele vir almal inhou aangesien die bedryf die ontwikkeling van nuwe vaardighede aanmoedig en meewerk aan die bemagtiging van gemeenskappe om selfonderhoudend te word. Die relatief lae aanvangskoste en ho opbrengste vergemaklik die snelle opwaartse inkorporering in die ekonomie. Die groter verskeidenheid opleidingsopsies en ondersteuning wat aan klein of mikromeulens beskikbaar is, bied groter beleggingsekuriteit aan mense wat die bedryf betree. Ander faktore soos minimale infrastruktuurvereistes, lae bedryfskoste, besparings op vervoer te midde van stygende brandstofpryse en die vermo om die produkreeks maklik te diversifiseer, maak die klein meulenaarsbedryf n winsgewende, haalbare en volhoubare besigheidsopsie. Een meulaanleg wat 3 metrieke ton per uur kan lewer, het die potensiaal om n landelike gemeenskap maandeliks van 330 ton veevoer en 1 300 ton gehalte mieliemeel te voorsien genoeg om 150 000 mense te voed! Dieselfde projek het die potensiaal om 25 tot 30 regstreekse werkgeleenthede, en n verdere 150 onregstreekse werkgeleenthede, te skep Die koste van voedsel in die geografiese omgewing van die kleinmeulprojek kan met tot 25% verminder word.

2. Plaaslike sakeomgewing
Africa Micro Mills het plaaslik die volgende sakegeleenthede vir klein en mikromeulens gedentifiseer:

Graanmeulens
Plaaslike meule: plaaslike produksiefasiliteite oral in die SuiderAfrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap. Brouerye en versnapperingsbedryf: gespesialiseerde produksie van mieliegruis en ander mielieprodukte. Bakbedryf: gespesialiseerde beskuitkoringmeelblom en produksielyne vir die vervaardiging van koekies en beskuit. Gespesialiseerde mark vir kontinentale gebak en pizza: waardetoegevoegde 00 koekmeelblom vir hierdie groeiende sektor. Produsente van babavoedsel en ontbytgraankos: maal van rysmeel.

4. Nasionale strategie
Die rol wat die regering gespeel het om die aandag op die klein meulesektor te vestig kan nie gegnoreer of onderskat word nie. Die ingryping bestaan uit graanmeulens wat op dieselfde grondslag as die franchise-stelsel geskoei is en wat plaaslike, bekostigbare, kwaliteitproduk malery teen mededingende pryse moontlik maak. Daar word verwag dat hierdie ingryping tot voorsiening van die plaaslike mark, mededingende pryse, werkskepping, armoedeverligting en die ontwikkeling van sakeondernemings sal lei. Net soos daar kragte is wat positief tot die groei van die onafhanklike meulenaarsektor bydra, is daar natuurlik beperkende faktore ook. Dit blyk asof die Departement van Handel en Nywerheid tot n groot mate poog om hierdie tekortkoming te takel. n Uitstekende voorbeeld is hiervan is die produksie investeringskenking (Manufacturing Investment Grant) van 15% ten behoewe van kwalifiserende koste wat n duidelike aanduiding is dat daar n verbintenis is om minimale finansieringsopsies aan nuwe maalondernemers beskikbaar te stel.
Bron: The Baker April 2011 p 34, 35

645

5. Verenigings wat betrokke is

Die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) is toeganklik vir alle meulenaars, insluitende klein en mikromeulens. Die NMK het n verteenwoordiger wat na klein en mikromeulens se belange omsien. Meer besonderhede omtrent die NMK is in die hoofstuk oor die maalbedryf beskikbaar.

waardetoevoeging en landbouverwerking

6. Opleiding en navorsing
African Micro Mills bied bondige inleidende kursusse aan oor basiese maalpraktyke. Besoek www.africanmicromills.com. African Mill Mentors, n sustermaatskappy van African Micro Mills, bied n reeks geleenthede aan wat leerlingskappe, adviserende en aandeledeelname insluit in die graanmeulbedryf en die basiese voedselbedryf insluit. Hulle webblad is beskikbaar by www.africanmicromills.com. Kleinmeulondernemings word ingesluit by en is n prioriteit in AgriSETA se beplanning (sien AgriSETA se Strategies Plan vir die 2012-2016 tydperk). Skakel 012 301 5600 of besoek www.agriseta.co.za. FoodBev is verantwoordelik vir die fasilitering van opvoeding en opleiding in die voedsel- en drankvervaardigingsektor. Skakel 011 253 7300 of kuier by www.foodbev.co.za. Opleiding is histories beperk tot teoretiese kursusse wat op ambagstoetse deur die Graanmeulenaarsfederasie uitgeloop het. Hierdie opleiding was hoofsaaklik bedoel vir mense wat reeds in die tradisionele maalsektore werksaam was. (Sien die hoofstuk oor die maalbedryf vir meer besonderhede, of besoek www.grainmilling.org.za). MLG (opleiers, fasiliteerders & mentors se besonderhede is onder opskrif 7) is opleiers wat deur AgriSETA en FOODBEV SETA goedgekeur is. Hulle bied nasionale NKR- en SAKO-geakkrediteerde meulenaarskwalifikasies aan. Die kwalifikasies is prakties en teoreties gerig (www.mlg.co.za).

Slagpale / abattoirs
1. Oorsig
Natuurlike progressie van lewendige dier tot karkas tot vleis Die diere word op so n manier vervoer, afgelaai en aangehou voordat hulle geslag word dat dit onnodige lyding uitskakel. Skoon water word deurlopend voorsien. Voer word volgens behoefte voorsien na gelang van hoe lank die diere moet wag om geslag te word. Die diere word te alle tye goed behandel. Inspekteurs voer n voordoodse ondersoek uit om te bepaal of die diere gesond en gereed is om geslag te word. Siek diere word in afsondering gehou en dooie diere word op n aanvaarbare manier weggedoen, wat verbranding en denaturering kan insluit. Daar word sorg gedra dat slegs gesonde diere se vleis die verbruiker bereik. Alle diere word genspekteer om vas te stel of latente siektes teenwoordig is. Opgeleide vleisinspekteurs voer roetine-inspeksies op die karkas en afval van elke dier uit. Die karkasse asook die vleis word geklassifiseer om inligting omtrent die ouderdom van die dier en die karkas se vetdikte aan die verbruiker te verskaf. Na finale goedkeuring word die karkasse onmiddellik verkoel om te verhoed dat kieme/mikrorganismes vermeerder, en om toevallige besmetting te voorkom. Die vleis word teen n konstante temperatuur koud gehou totdat die produk die verbruiker bereik. (Dit is belangrik om nie die koue ketting te verbreek vandat die dier geslag word totdat die vleis gaargemaak en verbruik word nie). Tydens hierdie hele proses word mense se hande gereeld gewas, instrumente gesteriliseer (gekook), en skoon beskermende klere word daagliks gedra. Alle oppervlaktes wat met die vleis in aanraking kom, word daagliks skoongemaak en ontsmet. Die gesondheidsorg van werkers wat die vleis hanteer, geniet n ho prioriteit om probleme met kieme/mikrorganismes of aansteeklike siektes wat na die vleis oorgedra kan word, uit te skakel. Alles moontlik word gedoen om te seker te maak dat vleis die abattoir in n skoon, veilige, voedsame en gesonde toestand verlaat ten einde n betreklike lang raklewe te verseker.

7. Maatskappye wat betrokke is

ABC Africa Group Tel: 012 803 0036 www.abchansenafrica.co.za www.millingsupply.com African Micro Mills (Edms) Bpk Tel: 031 584 6250 www.africanmicromills.com African Mill Mentors Tel: 031 584 6250 www.africanmicromills.com Bag Closer Tel: 011 768 2289 www.bagcloser.co.za Buckle Packaging (Edms) Bpk Tel: 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Drotsky Tel: 011 864 1601 www.drotsky.co.za MLG Tel: 086 110 2177 www.mlg.co.za MLG verskaf opleidingsprogramme en mentorskapprogramme vir entrepreneursmeulenaars Maximill Roller Mills Tel: 056 217 1580/1 www.maximill.co.za P Cubed Tel: 012 803 8803 www.pcubed.co.za Konsultante Plantkor Tel: 036 468 1309 www.plantkor.co.za ROFF Industries Tel: 056 212 2696 / 7 www.roff.co.za Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za

2. Internasionale sakeomgewing
Besoek die webtuiste van die International Meat Secretariat (IMS) www.meat-ims.org. Die IMS bring vleis- en vee-organisasie van regoor die wreld bymekaar. Vind uit oor die 2013 Wreld-vleiskongres op www.meat-ims.org. Meat News The business journal for meat and poultry processors. Die webtuiste is www.meatnews.com. Australi, die VSA, Brasili, die Europese Unie (EU) en Kanada is groot uitvoerlande. Die VSA, Japan, Rusland, die EU, Mexiko en Suid-Korea is groot invoerlande.

646

Die volgende vereistes geld vir registrasie om vleis aan die uitvoermark te lewer: 1. Diere moet minstens 3 maande voor hulle geslag word individueel en permanent gedentifiseer word. 2. Diere moet Suid-Afrikaans van oorsprong wees. 3. Boere moet n uitvoerige plan van hulle plase, geboue en heinings voorl. 4. Geen hormone, steroede, groeistimulante, dierebyprodukte of voerstimulante mag gebruik word nie. 5. Slegs natuurlike voer mag gebruik word om veldvoeding aan te vul. 6. Die veld moet duidelik gemerk, gedentifiseer en afgewissel word. Dit moet vir n seisoen rus voordat dit bewei word. 7. Voer moet op n dro plek, weg van chemikalie en misstowwe gebre word, en vry van ongediertes, skimmel en stof gehou word. 8. Voer en waterbakke moet skoon wees en in stand gehou word. 9. Veeregisters moet die volgende inligting bevat: a) datum van aankoms op die plaas (KAV indien van toepassing) b) oorsprong c) identifikasienommers d) behandelings en inentingsdatums e) getal vrektes (met redes) f) datum van versending na abattoir Beheermaatrels vir siektes: 10.0 a) stel die staatsveearts in kennis indien siektes uitbreek. b) behandelde diere moet in n afsonderlike kamp gehou word. c) binnespierinspuitings mag slegs in die nek toegedien word. d) kom die voorgeskrewe onttrekkingstydperke na wanneer terapeutiese geneesmiddels gebruik word. e) stuur die kop van n dier wat gevrek het na die naaste veearts om vir malbeessiekte getoets te word. 11.0 Dipplekke wat nie gebruik word nie moet dig toegehou word. 12.0 Hou rekord van alle chemikalie wat gebruik word. 13.0 Chemikalie moet altyd omgewingsvriendelik wees. Laat die uitvoer-abattoir toe om voor registrasie grond , water en 14.0 voerontledings vir swaarmetale te doen. Vervoer moet goed gekordineer word en die vragmotors mag nie 15.0 oorlaai word nie. Die beeste moet 3 weke voor hulle geslag word klaar gebrandmerk 16.0 wees. 17.0 Onthoring beeste voor hulle gespeen word. 18.0 Diere moet vir 3 weke voordat hulle geslag word aan die minimum stres onderwerp word.

Suid-Afrika se vleisinvoere oortref die uitvoere by verre. Meeste van ons uitvoere gaan na Mosambiek en die grootste hoeveelheid van ons invoere kom van Bazil.
Bronne: South African Meat Trade: overview (2009 2011) in International TradeProbe November 2011. Soek dit by www.namc.co.za.

Nguni-beeste op die voorgrond van n nuwe teelprojek Gewone Suid-Afrikaners kan nie rooivleis in supermarkte bekostig nie, want die invoerkoste is so hoog, s die LUR van Limpopo Landbou, Dipuo Letsatsi-Duba. Die LUR het by n bekendstelling gepraat oor die Nguni Assisted Reproductive Technology (ART) projek in Vuvha, Limpopo. Die ART projek mik daarop om van die koste te verlig en die landelike beesbedryf te stimuleer deur die aantal Nguni-beeste in landelike gebiede te vermeerder. Die projek is in samewerking met die Landbounavorsingsraad (LNR), die tegnologieve rnuwingsagentskap (TIA) en die regering. Beeste in arm gemeenskappe is n onproduktiewe bate, wat rekenskap gee van 40% van die nasionale vee, maar net 5% bydra tot die land se bruto binnelandse produk (bbp) wat beesvleis betref, s die programbestuurder van die LNR se Instituut vir Diereproduksie, prof Tshimangadzo Nedambele. Die projek beoog om n lyn vir die teling van (Nguni) bulle en versies te bou vir boere om die uitdagings wat teling bied, of beskikbaarheid van bulle of versies in hul gemeenskappe die hoof te bied, s hy.
Bron: n uittreksel uit die artikel in Business Day op 3 Februarie 2012

4. Nerpos Black Economic Empowerment in Value Adding Programme

Tot tyd en wyl ontluikende swart ondernemers n plek in die bemarking van hulle vee gevind het en n integrale deel van die kommersile bemarkingsketting uitmaak, moet die vleisbedryf nie meer as oppervlakkige politieke ondersteuning verwag nie. Intervensies is nodig voordat swart boere en sakelui deel van die formele vee en vleissektor sal word. Hierdie aktiwiteite kan nie tot bemarking in gemeenskapsgebiede beperk word nie, omdat dit steeds swart deelnemers uitsluit en hulle nie aan die kommersile sektor blootstel is nie. NERPO Beleggings Beperk is n openbare maatskappy wat in 1998 deur lede van die organisasie gestig is om toegang tot die kommersile rooivleisbedryf te bevorder en te verkry, en hierdie bemagtigingsmaatskappy verleen stukrag aan die implementering van di strategiese doelwit. Strategie Identifiseer en verkry sinvolle eienaarskap in winsgewende ondernemings in die vleisbedryf en verbandhoudende bedrywe. Ondersoek die verkryging van toepaslike en winsgewende geleenthede vir privatisering en ontbondeling. Verkry vennootskappe in gesamentlike ondernemings met plaaslike en buitelandse beleggers wat by die vleisbedryf en verbandhoudende bedrywe betrokke is. Verseker maksimum eienaarskap vir lede van die organisasie in hierdie maatskappye. Bied aktiewe ondersteuning vir die opleiding van personeel, en bou kapasiteit in die werksmagte van die nuwe maatskappye.
Bron: www.nerpo.org.za

3. Plaaslike sakeomgewing
Die RMAA stel sy prysinligtingsverslag een keer n week vry. Deelnemende abattoirs kry dit gratis. Markvooruitsigte kan ook in die landbouweekblaaie Landbouweekblad en Farmers Weekly gevind word of besoek hul webtuistes www. landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Die nuutste uittreksel van Agricultural Statistics sluit kategorie soos Cattle numbers, numbers slaughtered and average prices of beef in, Production and consumption of veal, Sheep, lambs and goats numbers slaughtered at abattoirs, average prices of mutton, production and consumption. Kry dit op www.daff.gov.za. Plaaslike markte sluit slaghuise, supermarkte, hotelle, inrigtings, kolleges, skole en restaurante in. Dit benvloed in toenemende mate die aankooppatrone waar die ontasbare begin om, byvoorbeeld voedselveiligheid, opspoorbaarheid, dierewelstand en goeie omgewingspraktyke te domineer. Verbruikers wil meer weet oor die bron van hul voedsel en oor die produksieproses. Gesondheid word nie meer aan die toeval oorgelaat nie. Supermarkte, wat die voedelverspreidingskanale oorheers, reageer op hul klante se behoeftes en ontwikkel nismarkte.

647

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Kry die slagpale lyste en Veeartsenykunde Openbare Gesondheid-handleidings onder Food and Veterinary Sciences by www.daff.gov.za. Aansoekvorms, riglyne en kontakte is beskikbaar by die DLBV.

op Veiligheid van Vleis 40 van 2000 voldoen word. Besonderhede omtrent hierdie diens (bv. vleisinspeksie) is op IMQAS se webtuiste beskikbaar. Rooivleisabattoirvereniging (RVAV) Tel: 012 349 1237/8/9 www.rmaa.co.za Die Rooivleisabattoirvereniging (RVAV) is n verteenwoordigende forum vir abattoir-eienaars in Suid-Afrika. Die RVAV se missie is om verteenwoordiging en dienste aan die abattoirbedryf te verskaf ten einde die hoogste standaarde vir vleisveiligheid en -gehalte tot voordeel van die bedryf en die verbruiker te verseker. Abattoir-personeel word opgelei om die higine en veiligheidstandaarde vir vleis te verbeter en in stand te hou. Die RVAV se webtuiste bevat inligting oor nuus in die bedryf, dienste wat die RVAV bied, toepaslike wetgewing asook inligting oor pryse, gesondheid en produkte in die bedryf. Rolspeler en webwerf Kontakbesonderhede

Wetgewing met betrekking tot die voorkoming van wreedheid teenoor diere, wat spesifiek betrekking het op vervoer, en op die skok en por van diere by abattoirs sluit in: Die Wet op Veiligheid van Vleis 40 van 2000 Die Wet op Dierebeskerming 71 van 1962 Regulasie 73 van die Wet Veiligheid van Vleis skryf die volgende voor vir skietpenpistole. Die abattoir-eienaar moet verseker dat die skietpenpistool goed onderhoud en in n goeie werkende toestand is en dat dit gebruik word ooreenkomstig die metode goedgekeur deur die nasionale uitvoerende beampte korrekte graad patroon vir die tipe dier gebruik word om maksimum penspoed en binnedringing van die skedel te verseker Sien www.rmaa.co.za vir n bondige uiteensetting van hierdie wette. Ander toepaslike wetgewing: Die Wet op Landbouprodukstandaarde 119 van 1990 Die Gesondheidswet Die Nasionale Waterwet (Wet 36 van 1998) Gesondheidsregulasies vir Plaaslike Owerhede Die Wet op Veediefstal Departement van Landbou, Bosbou en Visserye www.daff.gov.za Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Tel: 012 319 7306 Nasionale Landboubemarkingsraad Tel: 012 341 1115 www.namc.co.za

Vereniging vir Vleisinvoerders Tel: 011 803 2058 en -uitvoerders (AMIESA) www.amiesa.co.za Federasie van Rooivleisprodusente Dit bestaan uit die National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) en die Rooi-vleis Produsente Organisasie (RPO) Tel: 011 673 0980 Soos vir die RMLA Tel: 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za Tel: 012 361 9127 www.nerpo.org.za Tel: 011 646 0290 Faks: 011 646 3566 Tel: 012 348 1663 / 8233 www.nhc.org.za Tel: 012 348 7572 www.levyadmin.co.za Tel: 012 348 1933 www.rpo.co.za Tel: 012 667 1189 www.safeedlot.co.za Tel: 012 361 4545 www.samic.co.za Tel: 012 428 7122 www.sancu.co.za Tel: 044 272 3336 www.ostrichsa.co.za Tel: 012 361 3920 www.sapork.com Tel: 011 646 0290 Tel: 012 807 1367 / 082 399 8908 stoffelm@lantic.co.za Tel: 012 460 2054

Gauteng Meat Traders Employees Union Meat Statutory Measure Services (MSMS) Nasionale DBV-raad: Eenheid vir Plaasdiere National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) Nasionale Federasie van Vleishandelaars (NFMTT) Nasionale Erfenisraad Red Meat Levy Admin (RMLA) Rooivleis Produsente Organisasie (RPO) SA Voerkraalvereniging (SAVV) Suid-Afrikaanse Vleisbedryfmaatskappy (SAMIC) Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersraad Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer (SAVBK) Suid-Afrikaanse Varkvleisprodusente-organisasie (SAVPO) SA Federation of Meat Traders SA Vleisverwerkersvereniging (SAMPA) SA Federasie van Lewendehawe afslaers

Die relevante statutre maatrels, registrasievorms, abattoirheffingsvorms, ensovoorts Hierdie direktoraat is kan gevind word op die webtuiste verantwoordelik vir nasionale van die Red Meat Levy Admin standaarde en dies meer vir Company (besonderhede onder abattoirs. opskrif 6). Direktoraat Diergesondheid Eenheid vir Invoer en Uitvoerbeleid Tel: 012 319 7522 / 14 Departement van Gesondheid Tel: 012 395 8000 www.doh.gov.za Die Departement van Gesondheid en die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) is verantwoordelik vir beheer oor die verwerking van vleis. Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Kommersieel Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Voedselveiligheidsertifiseringsprogramme asook produksertifisering: GLOBALG.A.P ., BRC, HACCP , ISO 22000 Mikrobiologiese ondersoek van kos

6. Verenigings wat betrokke is

Rooivleisbedryf Forum (RMIF) Tel: 012 667 1189 www.redmeatsa.co.za Die RMIF verteenwoordig al die nasionaalverteenwoordigde rolspelerorganisasies in die rooivleisbedryf. International Meat Quality Assurance Services (IMQAS) Tel: 012 348 5115/6 www.imqas.co.za IMQAS tree by n abattoir as n onafhanklike agent op om te verseker dat n veilige en gesonde produk aan die verbruiker verskaf word. Vleisinspeksies word uitgevoer en daar word toegesien dat aan alle regulasies van die Wet

648

7. Opleiding en navorsing
Die Rooivleisabattoirvereniging (RVAV) bied die volgende opleiding: 1. Roetineopleiding 2. Alternatiewe tegnieke 3. Regstelling van slagmetodes 4. Stigting van nuwe abattoirs 5. Bedryfsondersoeke 6. Higinebestuur Gesonde vervaardigingspraktyke (good manufacturing practices 7. GMP) en kritieke kontrolepunte vir gevaaranalises (hazard analysis critical control point HACCP) 8. Higinebewustheid Verskeie leerlingskappe is reeds vir die vleisbedryf ontwikkel. Beurse is ook beskikbaar vir die opleiding van omgewingsgesondheidsbeamptes. Vir meer inligting kan u die RMAA-webtuiste besoek (www.rmaa.co.za) en kyk na die afdelings Formal Training en Qualifications & Learnerships, of u kan met RMAA in verbinding tree. LNR Instituut vir Diereproduksie Tel: 012 672 9111/ 341 www.arc.agric.za Opleidingskursusse en navorsing in vleisproduksie, karkasevaluering, vleistegnologie, gehalte, mikrobiologie, biochemie, chemie alle relevante areas. Verbruikerstoetse kan ook gedoen word. FoodBev SETA Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za Northlink College Theuns Duvenhage Tel: 083 455 1112 www.northlink.co.za University of Fort Hare Dr. Voster Muchenje Tel: 040 602 2059 vmuchenje@ufh.ac.za www.ufh.ac.za Universiteit van die Vrystaat Vleiswetenskap, biochemie Tel: 051 401 2729 hugoA@ufs.ac.za www.ufs.ac.za

Daar is twee formele strukture in die rooivleisbedryf wat fondse vir navorsing en ontwikkeling beskikbaar stel, naamlik die Rooivliesbedryfforum (RMIF) en die Rooivleisnavorsing- en Ontwikkelingstrust (Red Meat Research and Development Trust RMRDT). Vind meer uit op www. redmeatsa.co.za. Besoek www.rmrdsa.co.za vir die nuutste oor rooivleisnavorsing

8. Maatskappye wat betrokke is

Kry die lys van Abbatoirs per provinsie onder die Divisions en Food and Veterinary Sciences opsies by www.daff.gov.za. Beefmaster (Edms) Bpk Tel: 053 441 9100 www.beefmaster.co.za Bull Brand Foods (Edms) Bpk Tel: 011 953 2334 / 48 www.bullbrandfoods.com Butcher and Meat Process Equipment (BMPE) Tel: 011 664 8212 www.bmpe.co.za Carnarvon Abattoir Tel: 053 382 3349 www.caoabattoir.co.za Certified Natural Tel: 054 833 0041 www.naturalmeat.co.za Crown National (Edms) Bpk Tel: 011 201 9100 www.crownnational.co.za Deli Spices Tel: 021 505 2000 www.delispices.co.za DIVAC Tel: 044 874 2720 www.divac.co.za Ontwerp, ontwikkel en verskaf gespesialiseerde toerusting, beplan en ontwerp neweprodukte, lewer verkoelings en bevriesingsfasiliteite volgens Suid-Afrikaanse, Europese Unie en Amerikaanse uitvoerstandaarde. EAC Group Tel: 058 304 1387 www.eac-group.co.za Exim International Tel: 021 511 4009 www.exim.co.za

Freddy Hirsch Group (Edms) MBB Consulting Engineers Tel: 021 887 1026 Bpk www.mbb.co.za Tel: 011 406 3200 www.freddyhirsch.co.za Beplanning, ontwerp en konstruksie Verskaffer van speserye, omhulsels van aanlegte en toerusting aan die vleisbedryf. Meat to Market Tel: 053 456 1004 Gariep Organic Meat www.gwk.co.za Processors Tel: 053 683 0190 Milos Abattoir gariep@ovk.co.za Tel: 087 750 8009 www.pigs.co.za Icecold Bodies Tel: 016 349 1140 Morgan Abattoir www.icecoldbodies.co.za Tel: 011 362 4471 IIR Conferences www.morganabattoir.co.za Tel: 011 771 7134 www.iir.co.za Rhys Evans Group Tel: 056 343 3311 Die IIR hou die Excellence in Meat www.re.co.za Management Conference. Roelcor Meat JF Equipment Tel: 021 851 2694 Tel: 011 760 3494 www.jfequipment.com Sparta Beef Tel: 051 991 9200 Jarvis Products Corporation www.sparta.co.za RSA (Edms) Bpk Tel: 011 454 0100 Specialised Dryers Tel: 016 341 2505 John F Marshall www.specialiseddryers.co.za Tel: 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za UNITEMP Tel: 021 762 8995 / 011 966 9800 Kanhym Deli www.unitemp.com Tel: 013 249 7897 www.kanhymdeli.co.za Van Vliet de Wet & Partners Tel: 011 726 8195 Karan Beef Tel: 011 613 1851 Vleissentraal www.karanbeef.co.za Tel: 012 460 9916 www.vleissentraal.co.za Kentmaster SA (Edms) Bpk Tel: 011 455 3748 Vryheid Meatmasters www.kentmaster.com Tel: 034 981 4222 www.meatmaster.co.za Koepel Abattoir Tel: 083 610 1457 Wallacedale www.koepelabattoir.co.za Tel: 083 660 5930 www.wallacedaleabattoir.co.za LAW Holdings Tel: 054 833 0041 www.lawmeat.co.za www.naturalmeat.co.za Die volgende abattoirs in Suid-Afrika is ingesluit onder di wat voldoen aan internasionale standaarde: Eastern Province Livestock Agency Tel: 041 401 6800 Karan Abattoir Tel: 017 773 0352 Gariep Abattoir Tel: 053 683 0190 Abattoirs wat deur die Europese Unie (EU) vir skaapvleis, wildsvleis en vars vleis goedgekeur is: Graaff-Reinet Abattoir, Camdeboo Vleisverwerkers (grootste uitvoerders van wildsvleis), LAW Groblershoop en De Aar Abattoir. Kry n omvattende lys van betrokke ondernemings by www.thebutcherweb. co.za.

650

9. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4017 of stuur n e-pos aan iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar is: Mishanteringshandleiding vir intensiewe diereproduksie-eenhede in SA Processing of Meat Products (Russians, tongue, hamburger patties, polony, frankfurters, bacon, ham, susages) Red Meat in Nutrition and Health - Communicating current science about red meat as part of a healthy South African diet deur prof. Hettie Schnfeldt en Nicolette Hall (2012). Skryf aan prof. Schnfeldt by hettie.schonfeldt@up. ac.za. The Butcher en die jaarlikse Butcher Buyers Guide is beskikbaar by 011 447 1192 of newstr1@mweb.co.za. Karan Beef het hul nuwe Buyers Guide bekend gestel om vleiskopers te help kies wat om te koop. Kyk na eksemplare op www.karanbeef.co.za. Skakel G. Simonsen by 011 613 1851 vir meer inligting. Verskeie boekies is by SAMIC beskikbaar: Info for new meat traders Duties and Functions of Abattoir managers regarding the welfare of animals Duties and Functions of Abattoir managers regarding the welfare of pigs A guideline for the use of prodders and stunning devices in abattoirs Bogenoemde boekies is ook by die Nasionale Dierebeskermingsvereniging (NDBV) beskikbaar. Tel: 011 907 3590/1/2. An Australian resource is Meat Your interactive guide to red meat. Bestel hierdie CD by Meat and Livestock Australia (e-pos: info@mla.com.au). Emerging Red Meat Producers Road to Prosperity. Contact NERPO. Tel: 012 348 1933 Laai die nuutste uitgawe van Rooivleis/Red Meat af by www.rpo.co.za. Manual for the Abattoir Industry Hierdie handleiding beskryf alle aspekte van die abattoir-bedryf en is n ideale verwysingsbron vir enigiemand wat by hierdie bedryf betrokke is Meat Inspectors Manual Hierdie handleiding beskryf die minimum kennis wat vereis word van persone wat by higinebeheer en vleisinspeksies by abattoirs betrokke is. Dit is ook n waardevolle verwysingsbron wat siektes en afkeurings betref. FOA [Die VN se Food and Agricultural Organisation] Manual on Meat Inspection for Developing Countries. Hierdie handleiding word sterk aanbeveel vir opleidings en verwysingsdoeleindes. Bostaande publikasies is by die RMAA beskikbaar: 012 349 1237/8/9 of www.rmaa.co.za.

waardetoevoeging en landbouverwerking

Suiwel prosessering
Raadpleeg ook die hoofstuk oor suiwel in die afdeling oor lewende hawe.

1. Oorsig
Melkprodusente is melkboere. Melkproduseerders koop melk van produsente en prosesseer dit vir die handelsmark. Sommige rolspelers is natuurlik albei. Die leser sal baie hieroor kry in n lys onder opskrif 5 ( kyk na die melkerye en die melk prosesseerders onderopskrif). Om te kan oorleef het baie boere hulle aktiwiteite uitgebrei buitekant die grense van die plaas en is by beide die plaas en tafel gedeelte van die waardeketting betrokke. Hierdie hoofstuk dek prosessering, die sekondre suiwelbedryf: melkpoeier, gegeurde melk, kaas, maaskaas, fetakaas, maas (Amasi), jogurt, ingedampte en kondensmelk, kaaspoeier, karringmelk, room, suurroom, botter, roomys asook kleinhandelverkope van melk.

2. Aantekeninge oor waardetoevoeging

Deur Chris Challis van Axxon (Edms) Bpk

Melk is n kontantgewas en die meeste mense is gebruikers en kontantkopers (insluitende u bure!). Die vraag is of u vars melk moet verkoop of waarde moet toevoeg deur gefermenteerde produkte te produseer en te verkoop (Amasi, jogurt, roomkaas). Om vars melk te produseer vir u eie huishouding en vir bure as daar geen nabygele melkboere is nie kan n skaflike prys op KLEINHANDELVLAK behaal. Massaflewering aan spaza-winkels in informele nedersettings of aan kleinhandelaars wat n massatenk het en aan klinte in hulle eie houers kan verskaf is haalbaar. U kan egter geforseer word deur gesondheidsregulasies in u gebied om die melk te pasteuriseer voordat u dit verkoop. Daar is dan ook die vervoerkoste daaraan verbonde om die melk aan u klinte af te lewer. Om vars melk aan groot kopers te lewer (bv. Clover, Nestle, Parmalat) vereis n sekere produksievlak (maak ook seker dat u op n insamelingsroete is). U sal dalk nie in staat wees om u koste te verhaal teen die groothandelprys wat aangebied word nie. Hier kompeteer u met die groterskaal kommersile boere en die pryse word dienooreenkomstig bepaal. Voeg waarde toe aan u melk U kan u vars melk verkoop en so, R3.25 n liter kry, maar daar is n ander opsie om waarde toe te voeg. Dieselfde liter melk kan as Amasi verkoop word aan herverkopers vir R6.00 n liter (R12.00 vir n twee-liter koeldrankbottel). Deur dit direk aan klinte te verkoop sal u selfs meer behaal. Dit is amper n verdubbeling van u omset op dieselfde hoeveelheid melk met relatief lae ekstra kostes van pasteurisering en kunsmatige bymiddels. U kan nou beslis geld maak uit kleinskaalse suiwel! n Paar oorwegings: Daar is ook die koste van bymiddels: kultuur, medium, stabiliseerder, geursel (soos vanilla) en geel kleurselagent. Hou n oog op Eskom se toekomstige kostes pasteuriseerders vreet krag! Kompetisie van die groot manne beteken dat die maak van melkpoeier, rakmelk en botter nie aanbeveel word nie selfs al kan jy die duur toerusting bekostig.

Webtuistes
Artikels wat betrekking het op die vleisbedryf sal gereeld beskikbaarwees en opgedateer word in die articles-gedeelte van die RVAV-webtuiste, www.rvav.co.za. Besoek al die ander webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is bv. www.samic.co.za en www.redmeatsa.co.za. Die maandlikse Trade Probe verslae by www.namc.co.za dek gereeld aspekte van die vleisbedryf. Kry omvattende inligting by www.thebutcherweb.co.za. www.meat-sa.co.za bestel vleis aanlyn. Lees oor die 2013 World Meat Congress by www.meat-ims.org www.iso.org die Internasionale Standaarde-organisasie(ISO). Hierdie ISO 17020 verskaf sekerheid oor die kwaliteit van vleis en vleisprodukte vanaf erkende abattoirs. Die huidige wetgewing maak nie voorsiening vir kulturele, tradisionele of godsdienstige slagmetodes nie. Webtuistes wat hierop betrekking het, is www.nspca.co.za, www.nhc.org.za en www.chabad.org. Vir n lys Halaal-abattoirs kan u www.halaal.org.za besoek. Kyk ook www.sanha.org.za, www.islamsa.org.za en www.jamiat.org.za. www.meatscience.org die American Meat Science Association www.meatinternational.com is nie langer in gebruik nie, maar nuus oor vark en pluimvee kan verkry word van by beide www.pigprogress.net en www.worldpoultry.net.

651

Wat word benodig vir die produksie van gefermenteerde produkte? 1. Eerstens n nabygele mark wat u produk sal koop 2. Elektrisiteit van Eskom nie gegenereer van diesel en petrolkrag nie (dit is te duur)! n Lotpasteurder groot genoeg vir so een of twee dae se 3. melkproduksie 4. n warm kamer (vir Amasi) om die gefermenteerde produk ryp te maak (of jou termostatiesbeheerde- lotpasteurder vir ander produkte soos jogurt.

Dairy Cheret Tel: 011 314 8618 http://dairycheret.com Konsultante: Hans Keller 082 975 5675 Andre Kruger 084 447 2490

JJK Food Consultants Tel: 012 332 3112 / 082 975 5675 SAMPRO Training Tel: 012 991 4164 www.dairytraining.co.za

3. Verenigings wat betrokke is

Melk SA Tel: 012 460 7312 www.milksa.co.za www.cheesefestival.co.za. Hulle webtuiste www.cheesesa.co.za is geweldig insiggewend wat die kaasbedryf in Suid-Afrika betref.

Melk SA verteenwoordig die primre en sekondre bedrywe. South African Milk Processors Organisation (SAMPRO) Agri-Expo Tel: 012 991 4164 Tel: 021 975 4440 www.sampro.co.za www.agriexpo.co.za Dairy Standard Agency Hierdie is n landbouvereniging Tel: 012 665 4250 wat betrokke is by opleiding, www.dairystandard.co.za kompetisies, ekspos, finansiering en ander ondersteuning. Hulle Kontrolering van voedselveiligheid hou suiwelkampioenskappe en die en kwaliteit van suiwelprodukte. Suid-Afrikaanse Kaasfees besoek

Universiteit Stellenbosch Dairy Cheret bied kursusse aan in Departement Voedselwetenskap die vervaardiging van kaas en jogurt. Tel: 021 808 3578 Hulle is ook die enigste verskaffers voedselw@sun.ac.za van Danisco-produkte. Universiteit van die Vrystaat Departement Mikrobiese, FOODBEV Biochemiese en Tel: 011 253 7300 Voedselbiotegnologie www.foodbev.co.za Departement Voedselwetenskap FOODBEV is verantwoordelik Tel: 051 401 2692 / 3261 om onderwys en opleiding in die www.ufs.ac.za/biotech voedsel- en drankvervaardigingn Driedagkursus oor die produksie sektor te fasiliteer. van toegevoegdewaardesuiwelprodukte word deur dr GetSmarter Celia Hugo en dr. Maryna de Wit Tel: 021 447 7565 www.getsmarter.co.za aangebied. GetSmarter het suiwelprosessering Skakel Prof. Koos Myburg by kursusse gefasiliteer. myburgJ@ufs.ac.za vir inligting omtrent die suiwelnavorsing wat die Grootplaas de Rust Cheese Departement Voedselwetenskap Academy doen. Prof. Gary Osthoff is nog n Tel: 082 828 1832 persoon met wie u kan gesels. barbie@cheeseacademy.co.za http://cheeseacademy.co.za

4. Opleiding en navorsing
Andrew Murray Consulting Tel: 028 312 3064 www.foodengineering.co.za Spesialiseringsvelde sluit die prosessering van vrugte, groente en suiwelprodukte in veral waar sodanige eenheidwerking soos warmte-uitruiling, pasteurisasie of verdamping plaasvind. LNR-Instituut vir Diereproduksie Departement: Suiweltegnologie Tel: 012 672 9220 / 153 / 203 Louwrens@arc.agric.za Hierdie departement spesialiseer in: baie praktiese suiwelvervaar digingskursusse, waartydens elke student prakties vyf tipes kaas maak navorsing oor suiwel- en voedselprodukte vir produkontwikkeling KMMOs probleemoplossing Cheese Academy kyk Grootplaas de Rust Kaasakademie

5. Maatskappye wat betrokke is

Melkerye en Melkproduseerders
Agri-Best Tel: 021 439 7822 www.agri-best.com Alfalfa Melk Tel: 023 340 4117 admin@alfalfadairy.co.za All Seasons Cheese Tel: 082 460 5375 willie@intshona.com Alpine Goats Cheese Tel: 028 423 3112 info@goats-cheese.co.za www.goats-cheese.co.za Ambledale Dairy Tel: 033 234 4927 cheryl@ambledale.co.za Bandini Cheese Tel: 011 433 2355 / 765 1462 sales@bandini.co.za www.mozzarella.co.za

652

Belnori Boutique Cheesery Tel: 011 964 3405 / 082 330 4706 rina@belnori.co.za www.belnori.co.za Bellevue Cheese Tel: 082 494 9318 Faks: 051 821 1896 bellevuekaas@vodamail.co.za Berg River Cheese Factory Tel: 021 510 0679 / 80 www.primefoods.co.za Bergen Cheese Tel: 013 254 0073 Bon Mella Estate Tel: 021 300 1170 www.bonmella.com Buffalo Ridge Cheese Tel: 082 375 0977 buffaloridge@iafrica.com Cairnbrogie Dairy Tel: 044 533 9163 www.cairnbrogie.co.za Caledon Food & Beverage Tel: 028 212 2272 www.caledondairy.co.za Cape Cheese Tel: 021 551 3087 info@capecheese.co.za www.capecheese.co.za Caterix Tel: 021 946 4737 patrick@caterix.co.za www.caterix.com Chrissies Country Cheese Tel: 031 781 1791 / 082 558 6049 Cloud Cottage Cheese Tel: 044 752 3423 www.cloudcottage.co.za Clover SA Tel: 011 471 1400 www.clover.co.za C Cremona & Sons Tel: 011 413 1027 www.cremonacheese.co.za Coega Dairy Tel: 041 403 0400 Creighton Dairies Tel: 039 833 1238 creightonmilk@futurenet.co.za Creighton Valley Cheese Tel: 039 833 9060 crtnvalley@futurenet.co.za

Dairy Belle Tel: 012 803 7361 www.dairybelle.co.za Dairy Corporation Tel: 051 523 3980 Dairy World (Edms) Bpk Tel: 012 327 0416 saul@dairyworld.co.za Dalewood Fromage Tel: 021 875 5725 cheese@dalewood.co.za www.dalewood.co.za Darling Creamery Tel: 022 492 2206 Deneys Swiss Dairy Tel: 083 297 5158 / 083 447 5378 www.realmilk.co.za Deur die Drif deurdiedrif@telkomsa.net Doornkraal Cheese kyk Hijke Douglasdale Tel: 011 706 6030/1 www.douglasdale.co.za Dragon Fly Farm kyk Alpine Goats Cheese East Rand Milk Suppliers Tel: 011 740 9134 / 083 326 9076 www.eastrandmilk.co.za Elberta Estate Cheese elberta@iafrica.com Famous Brands Cheese Manufacturing Company p.a. Tel: 041 484 7110 Fair Cape Tel: 021 557 7600 www.faircape.com Fairfield Dairy Tel: 033 239 9800 Fairview Cheese Tel: 021 863 2450 fairwine@mweb.co.za www.fairview.co.za Finest Kind Tel: 044 533 1623 www.finestkind.co.za Fischer Dairy Tel: 045 839 4705 fischer@isat.co.za Foundation Jersey Dairy Tel: 036 354 1714 / 083 387 8666

Forest Hill Cheesery Tel: 021 875 5360 www.anura.co.za/cheese.html Foxenburg Estate Tel: 021 873 5617 www.foxenburg.co.za Fynboshoek Cheese Tel/faks: 042 280 3879 Ganzvlei Dairy Tel: 044 383 0035 ganzvlei@icon.co.za Gays Dairy Tel/faks: 023 541 1274 Sel: 082 563 1465 Geluksfontein Goat Milk Tel: 014 755 4331 info@goatmilk.co.za www.goatmilk.co.za Georgi Gorgiev Tel: 011 888 9972 / 083 397 3531 georgiev@wbs.co.za Goatpeters Tel: 072 136 2087 www.goatpeter.com Greenways Fine Cheese Tel: 011 466 2001 / 082 883 2608 greenways@global.co.za www.greenwayscheeses.co.za Healeys Farmhouse Cheese Tel: 021 847 0480 finewine@icon.co.za Highbury West Dairy Tel: 039 834 1068 highbury@futurenet.co.za Hijke Cheeses Tel: 087 701 4952 info@hijke.co.za www.hijke.co.za Homsek Dairy Tel: 051 433 9368 info@homsek.co.za www.homsek.co.za Imhoff Farm Tel: 021 783 4545 www.imhofffarm.co.za Indezi River Cheese Company Tel: 033 234 4795 info@indezi.co.za www.indezi.co.za Intshona Milk Products Tel: 021 852 1660 www.intshona.com Jasmyn Plaasprodukte Tel: 012 259 1183

Kasselshoop Cheese Tel: 028 754 2430 Kimilili Farm Tel: 023 004 0038 www.kimililifarm.co.za Klein River Cheese Tel: 028 341 0693 kleinriver@telkomsa.net www.kleinrivercheese.co.za La Cotte Inn Tel: 021 876 3775 www.lacotte.co.za La Montanara Cheese Tel: 023 615 1929 lamontanara@lando.co.za Ladismith Cheese Company Tel: 028 551 1613 ldskaas@cybertrade.co.za www.ladismithcheese.co.za Lamont Cheese Tel: 023 615 1929 www.lamontcheese.co.za Lancewood Cheese (Edms) Bpk Tel: 044 878 1894 info@lancewood.co.za www.lancewood.co.za Langeberg Kaas Tel: 028 512 3523 antony@langebergcheese.co.za www.langebergcheese.co.za Marrakesh Cheese Farm marrakesh@dillon.co.za Melrose Cheese www.melrose.co.za Milkwood Dairy Tel: 046 653 0230 Montagu Cheeses Tel: 082 475 7188 Mont Vere Cheese Tel: 021 873 1635 Montic Tel: 011 617 7200 www.montic.co.za Mooivallei Suiwel Tel: 023 616 3912 mooivallei@telkomsa.net Morning Milk Tel: 044 878 1419 (depot) Tel: 028 722 1980 (fabriek) www.morningmilk.co.za Nestl SA Tel: 011 514 6000 www.nestle.co.za

653

Nuwehoogte Goatsmilk & Cheese Tel: 023 626 4165 nuwehoogte@yahoo.com nuwehoogte.weebly.com Oak Spring Dairy Tel: 033 263 2321 oaksprings@lantic.net Oakdene Cheese Tel: 083 233 2269 ingrid@tradouw.co.za Orange Grove Dairy Tel: 034 212 1144 www.orangegrove.co.za Ovis Angelica Tel: 051 713 7091/ 082 412 3787 eva@sasheepdairy.co.za www.sasheepdairy.co.za Parmalat Tel: 021 809 1400 www.parmalat.co.za Pendle Hill Dairy Tel: 013 254 0073 Petite Chvre Tel: 076 850 3185 goatsmilk@petitechevre.co.za www.petitechevre.co.za Pin Oak Dairy Tel: 043 782 9035 pinoakdairy@gmail.com Portobello Cheese Tel: 021 870 4000 www.rhodesfoodgroup.com Puglia Cheese Tel: 021 551 8538 www.pugliacheese.co.za Riemland Okasi Kaas Tel: 083 357 2461 cma@saml.co.za River Glen Cheese Tel: 033 701 1926 www.riverglen.co.za Silver Lily Cheese Farm Tel: 044 870 7424 / 083 444 2392 silverlily@lantic.net www.silverlilycheese.co.za

Simonsberg www.simonsbergcheese.co.za Kry provinsiale kontakbesonderhede op hierdie webtuiste. Simply Natural Tel: 072 396 2765 cnprudhon@gmail.com Stellenbosch Cheese Tel: 021 881 3342 roulou@mhws.co.za Swissland Cheese Sel: 082 418 3440 Tantinki Tel/faks: 044 882 1133 Sel: 083 340 5821 info@tantinki.com Tetbury Dairy Tel: 031 785 4700 / 082 489 0868 tetbury@xsinet.co.za Transem Cheese Tel: 018 469 2275 www.transem.co.za Trumilk Dairy kyk Morning Milk Van der Poel Kaas Tel: 072 444 1669 Van Gaalen Kaasmakerij Tel: 012 207 1289 www.vangaalen.co.za Wegraak Bosch Dairy Tel: 082 853 8754 Weltevreden Plaaskaas Tel: 082 496 4191 Woodlands Dairy Tel: 042 200 3400 tpretorius@woodlandsdairy.co.za www.woodlandsdairy.co.za Zandam Cheese Tel: 087 625 0081 willie@zandamcheese.co.za www.zandamcheese.co.za Zevenwacht Wine Estate Tel: 021 903 5123 sales@zevenwacht.co.za www.zevenwacht.co.za

Ecolab Tel: 011 578 5000 www.ecolab.com Filmatic Packaging Systems Tel: 021 862 2192 www.filmatic.com La Rochelle Tours Tel: 083 301 6774 www.larochelletours.com

Olgear Tel: 021 702 4111 / 082 890 7927 info@olgear.com www.olgear.com Polyoak Packaging Group Tel: 011 494 4470 www.polyoak.com Kry die Dairypack-kieslysopsie

Prime Pharma Toere in die Kaapse skiereiland sluit Tel: 021 856 2386 kaas en wynplase in www.primepharma.co.za Lab-o-Mat Tel: 051 773 0068 www.labomat.co.za Sakkiemasjiene (sachet machines) Lake Foods Tel: 011 409 5000 www.lake.co.za Marefa Tel: 021 862 9944 www.marefa.co.za Bottelvullingtoerusting SABS Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Mikrobiologiese ondersoek van voedsel Tetra Pak Tel: 011 570 3000 www.tetrapak.com The Cheeseman Tel: 031 904 1602 / 083 732 5594 Masjinerie vir kaas maak

6. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is. Die Suiweltegnologiedepartement by die LNR bied die volgende: Dairy Product Manufacturing, n brosjure vir almal wat daarin belangstel om op klein skaal hulle eie kaas vir kombuisgebruik te maak. Skakel 012 672 9203, of stuur n e-pos na Louwrens@arc.ac.za. The nutritional content of South African milk and liquid milk products en Nutritional content of South African cheeses is twee ander publikasies. Skakel 012 672 9203, of e-pos Louwrens@arc.agric.za Skakel 012 842 4017 of stuur e-pos na iaeinfo@arc.agric.za vir die publikasie Processing of Dairy (Butter, cream, buttermilk, cheese, yogurt, milk and milk powder), beskikbaar by die LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese. Kontak Dairy Cheret (besonderhede onder vorige opskrifte) vir publikasies wat met suiwelprosessering verband hou. Kry gesertifiseerde Halaal-instellings by www.sanha.org.za. www.developtechnology.co.za bevat soms artikels oor suiwelverwante sake. Die Tetra Pak Suiwelindeks is n jaarverslag ontwerp om suiwelprodusente te help om nuwe groeigeleenthede te identifiseer terwyl dit alle inligting oor die nuutste feite, syfers en neigings verwant aan die globale suiwelbedryf verskaf aan diegene wat die bedryf dophou. Die verslag het bevind dat globale aanvraag vir vloeibare suiwelprodukte oorgehaal is om n opwelling te toon van 30%vanaf 2010 tot 2020. Dit voorspel ook dat verpakte melk teen 2014 vir die eerste keer beter sal verkoop as los melk in die ontwikkelende wreld soos ekonomiese groei en die stadslewe aanvraag na gesonde en gerieflike produkte aanmoedig. Volhoubaarheid sal n sentrale kwessie word soos aanvraag na bronne meer druk op die omgewing plaas en die behoefte vir tegnologiese vernuwing laat toeneem. Daar word verwag dat hierdie verskuiwing n draaipunt gaan aandui. Globale aanvraag vir alle vorme van vloeibare suiwelprodukte melk, gegeurde melk, drinkjogurt, versoete kondensmelk, melksuur drankies en melk vir babas en kleuters sal groei van sowat 270 biljoen liter in 2010 tot 350 biljoen liter teen 2020.
Bron: 10-year African dairy boom, n artikel op www.bizcommunity.com

Ander rolspelers
Astrapak Tel: 043 745 2233 www.astrapak.co.za AXXON/MILKING Tel: 011 837 7177/6/0 axxon@global.co.za BALIMI BONKE Tel: 083 736 2638 balimibonke@webmail.co.za Central Milk Tel: 013 246 1094 www.centralmilk.com Dairy Cheret Tel: 011 314 8618 http://dairycheret.com Konsultante Hans Keller 082 975 5675 Andre Kruger 084 447 2490

Kleinskaalpasteurisasie en gefer- Hulle is ook die enigste verskaffers menteerde produkvervaardiging van Danisco-produkte. amasi, jogurt, kase

654

waardetoevoeging en landbouverwerking

Twee faktore wat lei tot die aanloklikheid van n toerismestreek: Die primre kenmerke (sagteware) klimaat, ekologie, kulturele 1. aanloklikhede, tradisionele argitektuur, landvorme; 2. Die sekondre bestemmingskenmerke (hardeware) die ontwikkelings wat spesifiek vir toeriste ingebring is soos hotelle, spyseniering, vervoer, aktiwiteite en vermaaklikhede.

Toerisme en die landbou

1. Oorsig
Toerisme dra tans meer by tot Suid-Afrika se BBP as goud. Dit is gedentifiseer as een van die sektore waarin Suid-Afrika werk kan skep (kyk opskrif 4). Dit is arbeidsintensief en, benewens n opregte bedoeling teenoor klinte wat in jou sorg is, vereis dit nie ho vlakke van vaardigheid nie. Wanneer toerisme gebeur, word werk nie net in die reis- en verblyfsektor geskep nie, maar ook in baie ander areas van die ekonomie. Kan boere meer voordeel trek uit toerisme as wat tans die geval is? Deur akkommodasie op jou plaas te skep om wegbreekkanse daar te stel of toerisme kan n tweede inkomstestroom vir jou plaas wees. Ons het n aantal plase gelys wat n toerisme-element in hulle het (opskrif 3) asook verkende moontlikhede onder opskrif 2. Dan is daar ook die geval waar jyself die toeris is. Ons stel almal belang in gevallestudies, om te sien hoe iemand anders dit reggekry het. Dit voorsien ons van idees oor maatrels wat ons in ons eie bedryf kan implementeer. Landboutoere kan vir landboukundiges n waardevolle platform wees om kennis en boerderymetodes te deel. Sommige van die rolspelers wat in hierdie hoofstuk gelys is organiseer hierdie landboutoere. Daar is ook ander wat elders in hierdie gids gelys is soos die Landboubesigheidskamer en SA Biofarm, wat reise na ander lande organiseer om die metodes te bestudeer en te leer uit hulle ervaring daar. Landelike toerisme is n konsep wat toerisme-aktiwiteite dek wat deur plaaslike mense ontwerp en bestuur word, en is gegrond op die sterk punte van die natuurlike en menslike omgewing. Ekotoerisme gaan daaroor om te reis na n natuurlike area om die omgewing en geskiedenis daar te verstaan terwyl ekonomiese geleenthede geskep word wat die bewaring van natuurlike hulpbronne finansieel voordelig maak vir plaaslike burgers. (The Ecotourism Society, 1992) (eie vertaling) Agritoerisme is n baie beperkte konsep wat verwys na die verskillende vorme van toerisme wat betrekking het op landbouaktiwiteite en/of geboue met n landboufunksie. Hierdie bepaalde vorm van toerisme word dus deur boere bestuur, gewoonlik as n tweede aktiwiteit, met landbou as die hoofberoep en bron van inkomste. Daar word dikwels n onderskeid getref tussen agritoerisme en die term plaastoerisme (plaasverblyf), wat gebruik word om bloot te verwys na die gebruik van eertydse plaashuise as toeriste akkommodasie.
Bron: Peter Myles, toerismespesialis, Kyle Business Projects

Aanloklikhede op n plaas kan insluit: Bed-en-ontbyt-, selfsorgverblyf Wildkyk, jag, volkyk, voetslaan, fietsry, 4x4-roetes, kunsvlieghengel, bootroeiery, perdry en vele meer Die aankeer van vee, inspeksie van skape, dip, dosering, inenting, skeer Ploery, aanplanting, verbouing, oeswerk Plaasverblyfplekke bied n natuurgebaseerde toerisme-ervaring in n eksklusiewe omgewing Wat kan u ten opsigte van kuns- en kunsvlyt-, avontuur-, kulturele, historiese, landbou-, omgewingsaktiwiteite, ens. aanbied? Doen n bietjie marknavorsing: Wie is u mededingers? Wat bied hulle aan en teen watter prys? Die volgende take vir navorsing is: Bepaal wie u teikenklinte is, demografies en psigografies Hoeveel van hulle sal waarskynlik die plek kom besoek? Hoe gereeld sal hulle waarskynlik die plek kom besoek? Wat sou hulle graag wil ervaar? Wat is die beste manier vir u om hulle te bereik koste-effektief? Oorweeg die voordele van groepering: Daar is groot voordele vir die bemarking van plaasverblyfplekke in Suid-Afrika as plase in gebiede maar net kan saamwerk om mee te ding deur n agritoerismegroepering te vorm. Dit sal die ontwikkeling van n sterk handelsmerkidentiteit, korporatiewe kommunikasiestrategie, temaroete en pakkettoere, bv. n wynroete, in die hand werk. Onafhanklike plase is dalk suksesvol in die lok van onafhanklike reisigers deur n goeie interaktiewe webtuiste, maar gewoonlik verkies toeroperateurs n groep aanloklikhede en verblyf vir groeptoere. Voorbeelde van groeperings: Thomasrivier-bewaargebied waar nege plase saamgegroepeer het om n 31 000 hektaar-bewaargebied rakende die tema van die ou spoorwegdorpie van Thomasrivier te bou. Kouga Canyons-bewaargebied 35 plase het saamgegroepeer om n historiese bewaringskorridor te vorm wat die Baviaanskloofmegareservaat deur die Kouga-berge tot by die Tsitsikamma verbind en wat n oudtydse natuurlewemigrasieroete wat 250 jaar gelede deur landbou afgesny is, skep. Oorweeg temaroetes. In baie dele van die wreld het toeristeroetes nuwe gebiede vir verkenning geopen wat voorheen vermy is deur

2. n Paar plaas- en ekotoerisme-idees

Min lande in die wreld het Suid-Afrika se uiteenlopende landboubedrywighede, bv. n vermo vir die produksie van sowel piesangs (n tropiese vrug) as kersies (wat n koue winter vereis). Boonop is daar sowel pluimvee- as volstruisvleis, wyn en dro vrugte, al die graansoorte, rooivleis en melkprodukte, en vars aartappels regdeur die jaar. Die laaste paar jaar is uitgestrekte stukke grond bestudeer en verbeter om nuwe toeristebestemmings te skep.

655

hoofstroomverkeer wat op nasionale hoofwe van een bestemming na n ander reis. Toeristeroetes sluit in: poorte en ingangspunte skofposte bestemmings verspeidingspunte Oorweeg aanwysingsbordkonsepte: normale toerisme-voorafdraai-borde draai af, in/op toerismeroete/ area welkom-borde ingangspunte bevestigingsborde verlaat n dorp toeristeroetebaken-borde Inligtingspunte strategiese padkruisings In totaal sluit die vereistes vir n agritoerismeroete die volgende in: die geboorte van n nuwe agritoerismebestemming toerisme-oudit en -ontleding ontwikkeling van n strategie handelsmerkoefeninge gegrond op internasionale beste praktyk ontwikkeling van temaroetes elektronies-ondersteunde bemarking/webtuiste opbou van kapasiteit gemeenskapsbetrokkenheid strategie gevolg deur struktuur
Bron: Peter Myles, toerismespesialis, Kyle Business Projects

www.birdlife.org.za lees oor volkyk-ekotoere Otters Haunt bied verskeie kothuise en aktiwiteite op hulle plaas, 2 km van Parys. Lees meer by www.otters.co.za. Williamsburg Mountain Reserve is 12km van die N9 tussen George en Uniondale. Lees oor die selfsorgplaasakkommodasie by www. williamsburgfarm.net. Die Karoo Highlands Route gaan deur skaapboergebied en verbind verskeie dorpe soos Sutherland, Williston, Beaufort-Wes en VictoriaWes. Besienswaardighede sluit Khoi en San rotskuns in die heuwels en fietsry- en voerslaanpaaie. Lees meer by www.openafrica.org/route/ Karoo-Highlands-Route. Ingesluit in die Clanwilliam-roete (kyk www.clanwilliam.info) is n Rooibostoer op die plaas Elandsberg. Skakel 027 482 2022 (vra vir Chris). Lees oor die first hotel in the world that offers a mushroom-inspired experience, known as mycotourism, by www.wildmushroom.co.za. Kry baie plase wat akkommodasie aanbied by www.farmstay.co.za en www. aatravel.co.za.

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Vind die B-BBEE Toerisme-sektor-kode by www.thedti.gov.za.

3. n Paar plaas- en ekotoerismevoorbeelde

Kry die Farm visits-opsie by www.greengoose.co.za, die webwerf van die Green Goose Organic Farm, naby die kersiehoofstad Ficksburg. Red Baron Tomatoes is ook betrokke by plaasbesoeke. Kry die Farm tours-opsie by www.redbaron.co.za. Elandskloof Trout Farm bied n aantal aktiwiteite aan waaroor jy meer kan leer by www.elandskloof.co.za. Adem Gasteplaas het n vierstergradering van die Suid-Afrikaanse Toerismeraad en is ook met die AA geaffilieer. Vind uit hoekom at www.ademgasteplaas.co.za. Die Green Mountain Eco Route gaan oor blending wine and biodiversity. Kry meer besonderhede by www.greenmountain.co.za. Lees oor die Mohair Meander by www.mohair.co.za (neem die Tourism-opsie). Hoekom bring jy nie n week deur by Amatola Wild Trout Flyfishing (www.amatolaflyfishing.co.za) nie, wat die first community owned and managed recreational fishery in South Africa is. Die Nicholsons bied n reeks aktiwiteite op hulle plaas naby Richmond in KwaZulu-Natal aan. Lees oor die Roselands Outdoor Adventure Centre by www.roselands.co.za. Kyk wat het die Makana Goat Village om aan te bied www. makanagoatvillage.org.za. Aan die noordelike helling van die Amatola-bergreeks het 19 boere meer as 31 000 hektaar pragtige plaasgrond vir bewaring en ontspanning beskikbaar gestel. Kontak die Thomasrivier-bewaringsgebied by 082 575 4923 of besoek www.thomasriver.com. Grant McIIrath bevorder n nuwe konsep in natuurlewe-toerisme. Hy fokus nie op die Groot Vyf in die Karoo nie in plaas daarvan fokus hy op die Skaam Vyf! Hulle is ystervarke, bakoorjakkalse, erdvarke, maanhaarjakkalse en, natuurlik, meerkatte. Kontak die Meerkat Magic Project by 044 272 3077 / 082 413 6895 of kyk by www. meerkatmagic.com. Neem die Activities/attractions-opsie by www.bonnievale.co.za en kry besonderhede van verskeie plaastoere/besoeke in die Wes-Kaap. Die slagspreuk vir die roete is die Valley of cheese and wine. www.honeywoodfarm.co.za John Moody, vorige voorsitter van die Suid-Afrikaanse Bye-industrie-organisasie voeg die aanhou van bye en byprodukte by n klomp ander agri-toerisme-aktiwiteite by Honeywood Farm: volkyk, perdry, voetslaan, ensovoorts.

Tourism is an important driver of both domestic and consumer spending and foreign exchange earnings, underpinned by labour intensive activities and relatively low barriers to entry by entrepreneurs, Collins Chabane, Minister in die Presidensie. Gebaseer op die regering se Nuwe Groeiplan en fokus op werkskepping, beplan die Departement van Toerisme en Toerisme van Suid-Afrika om die huidige R199 miljard wat deur die sektor tot die BNP bygedra het, teen 2020 te vermeerder tot ongeveer R500 miljard. Kry die Nasionale Toerismesektorstrategie (NTSS) by www.tourism.gov.za. Die Nasionale Landelike Toerismestrategie, wat in April 2012 bekendgestel is, beklemtoon die ontwikkeling van landelike toerisme vir die stimulering van werkverskaffing en ekonomiese voordele. Die Suid-Afrikaanse Binnelandse Toerismegroeistrategie (BTGS), wat in Mei 2012 bekendgestel is, erken die rol wat binnelandse toerisme (SuidAfrikaners wat deur die land toer) maak tot die jaarlikse toeristevolume en geld bestee (76% en R 20 miljard in 2011). Die opgradering van landelike toerisme infrastruktuur is deel van Sip 11, die elfde projek van die strategies-gentegreerde projekte program van die Presidensile Infrastruktuurkordineringskomitee. Departement van Toerisme www.tourism.gov.za Nasionale Beplanningskommissie www.npconline.co.za

Kry kontakbesonderhede van takke en direktorate op die webwerf. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Koperasies & Departement van Handel en Ondernemingsontwikkeling Nywerheid Tel: 012 319 8133 Direktoraat Toerisme Tel: 012 394 1183 / 1372 www.thedti.gov.za South African Tourism (SAT) www.southafrica.net

656

Die Interne Bemarkingsraad van Suid-Afrika, nou Brand South Africa, het die taak om developing and implementing proactive and coordinated marketing and communication strategies for the country. Die slagspreuk South Africa: inspiring new ways het die Alive with possibility in 2012 vervang. Besoek www.imc.org.za.

Provinsiale Toersimegesagsliggame
Oos-Kaap www.ectourism.co.za Vrystaat www.detea.fs.gov.za Gauteng www.gauteng.net KwaZulu-Natal www.zulu.org.za Limpopo www.golimpopo.com Mpumalanga www.mpumalanga.com Noordwes www.tourismnorthwest.co.za Noord-Kaap www.northerncape.org.za Wes-Kaap www.tourismcapetown.co.za
In Suid-Afrika word toerismegidsbedrywighede gereguleer deur die Tweede Wysigingswet op Toerisme. 70 van 2000. Volgens die wet moet enigeen wat betrokke wil wees in die toerismegidsbedryf geregistreer wees.

Nasionale vereniging van bewaargebiede en rentmeesterskap van SuidAfrika (NACSSA) National Association of Conservancies and Stewardships of South Africa www.nacsa.co.za Bewaringstatus bied sekuriteitsvoordele aan boere, moedig samewerking in gemeenskappe aan en bevorder toerisme in die streek (kyk na die hoofstuk oor bewaargebiede in hierdie gids). Baie bewaargebiede bied selfsorg, volle spyseniering en bed-en-ontbyt-opsies. Suider-Afrika-toerismedienste vereniging (SATSA) Southern Africa Tourism Services Association Tel: 086 127 2872 (Hoofkantoor) www.satsa.com

moontlik inligting aan entrepreneurs te verskaf wat in die toerismebedryf wil begin. South African Youth Travel Confederation (SAYTC) www.backpackingsouthafrica.co.za Toerismebesigheidsraad van Suid-Afrika (TBCSA) Tourism Business Council of South Africa Tel: 012 654 7525 www.tbcsa.org.za Toerismegraderingsraad van Suid-Afrika (TGCSA) Tourism Grading Council of South Africa Tel: 011 895 3000 www.tourismgrading.co.za

5. Landboukundige toerorganiseerders
Agri Travel & Tours Tel: 012 843 5722 www.agrivia.co.za Agricultural Tours Worldwide Tel: 082 447 7718 hestiecb@mweb.co.za www.agritoursandtravel.com Cape Agritours Tel: 021 887 4257 info@capeagritours.co.za www.capeagritours.co.za Guttera Tours Tel: 012 804 7605 guttera@netactive.co.za www.guttera.co.za Pride Safaris Tel: 082 881 2690 info@pridesafaris.co.za www.pridesafaris.co.za Specialized Tours Tel: 021 418 2302 specialt@iafrica.com www.specialtours.co.za

Vacation Ownership Association of Southern Africa (VOASA) Dit was vroer die Tyddeelinstituut van Suid-Afrika SATSA is daartoe verbind om Tel: 021 914 9693 KMMO-groei te bevorder and is www.voasa.co.za toegewy daaraan om so veel as

Konsultante
Verenigings bied hulp en dienste aan nuwelinge. Vind uit wat die Bed-en-Ontbyt-Vereniging van Suid-Afrika (BABASA) byvoorbeeld vir jou kan doen. kyk na www. babasa.co.za. Complete Solutions Consultants Tel: 012 543 0425 www.csolc.co.za Kyle Business Projects Peter Myles: Toerismespesialis Tel: 041 582 5289 www.kylebusiness.co.za Kyle-besigheidsprojekte werk saam met Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) om agritoerismegroeperings in landelike gebiede te ontwikkel.

6. Algemene toerismerolspelers
Verenigings wat betrokke is
Agricultural Tour Operators International (ATOI) www.atoi.org Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) Tel: 012 342 2945/3642 www.fairtourismsa.org.za

Mokgalaka Business Help met toegang tot die Development Services verskillende finansile aansporings Tel: 015 622 0543 / 082 467 2863 van die regering na die toerismeindustrie.

Opleiding en navorsing
Bed-en-Ontbyt-Vereniging van Suid-Afrika (BABASA) Tel: 082 239 2111 www.babasa.co.za Birdlife South Africa Tel: 011 789 1122 www.birdlife.org.za Elsenburg Agricultural Training Institute Tel: 021 808 5451 www.elsenburg.com

ATOI is n wreldwye vereniging van toeroperateurs wat in die Die FTTSA is betrokke by die landboureisbedryf spesialiseer. ontwikkeling van agritoerismegroeperings. Vereniging van Suid-Afrikanse Reisagente (ASATA) Federated Hospitality Association of South African Travel Association of Southern Africa Agents (FEDHASA) Tel: 011 327 7803 Tel: 011 726 6666 www.asata.co.za www.fedhasa.co.za Automobile Assosiasie van SA Die Nasionale Akkommodasie(AA) vereniging van Suid-Afrika Tel: 011 713 2000 (NAA-SA) www.aatravel.co.za The National Accommodation Association of South Africa Kry op die webwerf die vele Tel: 086 186 2272 instellings wat plaasakkommodasie www.naa-sa.co.za bied. NAA-SA verteenwoordig die Bed-en-Ontbyt-Vereniging van kleiner akkommodasiebedrywe. Kry die verbindings na die NAA-SA Suid-Afrika (BABASA) Bed and Breakfast Association of se provinsiale geaffilieerde lede op die webwerf. South Africa Tel: 012 480 4012 / 082 239 2111 www.babasa.co.za

Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) Tel: 012 342 2945/3642 www.fairtourismsa.org.za Birdlife South Africa bestuur www.fttsacertification.org.za n avi-beroepentrepreneursprogram wat volgidse tot die Die FTTSA bied seminare aan in ekotoerismebedryf lewer. vennootskap met Unisa CATHSSETA Tel: 011 217 0600 www.cathsseta.org.za CATHSSETA is die verantwoordelike Sektor Onderwys en Opleidingsgesag (SETA) vir toerisme. Kontak hulle vir opleidingsvoorsieners, asook vir KMMO-ondersteuning/advies. Field Guides Association of Southern Africa (FGASA) Tel: 011 886 8245 www.fgasa.org.za Getsmarter Tel: 021 447 7565 www.getsmarter.co.za Universiteitsgeakkrediteerde kort kursusse

657

Limpopo Field Guiding Academy Tel: 014 740 0153 www.limpopotraining.co.za

Southern African Wildlife College Tel: 015 793 7300 www.wildlifecollege.org.za

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webwerwe wat vroer in hierdie hoofstuk genoem is. How to start and grow your tourism business is n handboek wat die Departement van Toerisme saamgestel het, wat die verskillende soorte sakehulp verduidelik wat beskikbaar is vir klein besighede, insluitend finansile hulp. Hierdie, en verskeie ander publikasies, kan verkry word by www.tourism.gov.za (soek na die Essential Downloads-opsie). Tourism in South Africa (Third Edition) Marthinus Jordaan (redakteur) ISBN 978-0-620-52067-6. Hierdie publikasie is n omvattende verwysingsgids oor die toerisme-industrie en sluit n hele hoofstuk in oor plaasvakansies. Dit is ook as DVD beskikbaar. Kies die Tourismopsie by www.mjsjordaan.co.za of skakel 084 577 3226. Ecotourism: getting back to basics M. Saayman (redakteur) ISBN 978-186822-546-0 Adventures with Nature het verskeie boeke wat verband hou met toerisme, of wat n toeris sal geniet om te lees. Kyk by www.awn. co.za. Die Suid-Afrikaanse Toerismediensvereniging (SATSA) se publikasies is onder meer: Tips To Ensure That Your Business Will Succeed; Developing An Accommodation Establishment; Developing An Attraction; How Do I Register The Business Legally, And Why Should This Be Done?; How Do I Register A Domain Or Website Name? Bel SATSA by 011 886 9996. Kry die studie van die Departement van Handel en Nywerheid, Avitourism in South Africa (Niche Tourism Markets) onder Publications by www.thedti.gov.za. Die publikasie sluit notas is oor hoe om jou eie avitoerismebesigheid te begin. Environment Autumn 2011 / uitgawe 6 het verskeie artikels oor ekotoerisme gehad. Kontak Future Publishing by 011 803 2040 Besoek ook www.hospitalityforum.co.za, n unieke inligtingwebtuiste vir gasvryheid-hulpbronne U plaaslike toerisme-owerheid het verskeie brosjures en pamflette oor hoe om u eie toerismebesigheid te begin. Kontak hulle of probeer hulle webwerf (kyk opskrif 4).

Jou plaaslike toerisme-owerheid Suid-Afrikaanse Fundisal weet van beskikbare opleiding. toerismeuitvoerdeskundigekursus (kyk opskrif 4) Tel: 083 123 6789 www.safundi.net Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Tourism Enterprise Partnership George-kampus (Saasveld) (TEP) Tel: 044 801 5111 Tel: 011 880 3790 (Hoofkantoor) george-info@nmmu.ac.za www.tep.co.za www.nmmu.ac.za/georgecampus Noordwes-Universiteit Potchefstroom Kampus Instituut vir Toerisme en Ontspanningstudie Tel/faks: 018 299 4140 www.tourisminstitute.co.za Universiteit van Johannesburg Skool vir Toerisme en Gasvryheid Tel: 011 559 1141 www.uj.ac.za

Universiteit van KwaZuluNatal BA-, BCom- en BSc-kwalifikasies Environmental Sciences Dr. J. Maryann Green oor toerisme word aangebied. Tel: 033 260 5271 Sentrale Universiteit vir Universiteit van Pretoria Tegnologie (SUT) Sentrum vir Omgewingstudie Skool van Toerisme, Gasvryheid Omgewingstoerisme en Sport Prof. Deon Wilson Tel: 051 507 3115 Tel: 012 420 4415 www.cut.ac.za deon.wilson@up.ac.za

Finansiering
Hierdie onderwerp word deeglik gedek in die Departement van Toerisme se uitstekende handboek How to start and grow your own tourism business, wat afgelaai kan word van www.tourism.gov.za. Business Partners Tourism Fund Tel: 0861 763 346 www.businesspartners.co.za Complete Solutions Consultants Tel: 012 543 0425 www.csolc.co.za Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK / IDC) Toerisme-SBE (Toerisme-sektorale Fokus) Tel: 0860 693 888 www.idc.co.za

Algemeen Suid-Afrikaans
www.southafrica.net Die amptelike Suid-Afrikaanse Toerismewebtuiste Besoek die Suid-Afrikaanse Reisgidswebtuiste vir alle streke reisnoodsaaklikhede, alle dorpe en stede, n aanlyn- provinsiale kaart, lewendige aanlynadvies. www.southafrica.org.za www.selfdrivesa.com Toer Suid-Afrika en die streek teen jou eie pas met n groot mate van buigsaamheid. Jy kan die tipe voertuig wat jy wil huur, die standaard van die verblyf, die tyd van die jaar om te besoek, ens kies. www.aatravel.co.za Die AA se reisgidse www.bokbus.com n Vyf dae-vier nagte-toer van die Tuinroete Lees oor die mikro-brouerye in Suid-Afrika by http://microbreweries. co.za. Baie van hulle bied toeriste-ervarings en akkommodasie. www.sagoodnews.co.za n Webtuiste wat verslag doen oor positiewe ontwikkelings in Suid-Afrika www.hostex.co.za Suid-Afrika se internasionale gasvryheid- en spys enieringtentoonstelling

Verskeie regeringsdepartemente [soos die Departement van Handel en Help met toegang tot beskikbare Nywerheid (DTI) en die provinsiale het fondse en aansporings vir die toerismedepartemente] finansiering beskikbaar vir klein en toerismesektor. beginnerbesighede. Eastern Cape Development Safari & Tourism Insurance Corporation Brokers (SATIB) Eenheid: Investment and Trade Tel: 0861 728 4248 Promotion www.satib.co.za Tel: 043 704 5600 / 5710 tourism@ecdc.co.za www.ecdc.co.za Tourism Enterprise Partnership (TEP) Opleiding, steun en die vestiging Tel: 011 880 3790 (Hoofkantoor) www.tep.co.za van gidse en swart entrepreneurs. n Aantal van die groot Vumelana Advisory Fund handelsbanke het toerismefinan- Tel: 011 612 2000 sieringslessenaars kan genader kan www.vumelana.org.za word vir finansile ondersteuning. Die Opkomende Toerisme-entrepreneur van die Jaar-toekenning (The Emerging Tourism Entrepreneur of the Year Award) (ETEYA) is n jaarlikse gebeurtenis wat erkenning gee aan opkomende entrepreneurs vir hulle vermo om lewensvatbare besighede te begin en te bedryf. Die wenner word gekies uit finaliste van die nege provinsies. TEP , n medeborg van die toekenning, verskaf gratis konsulteerdienste aan die finaliste om te verseker dat die toerisme-ondernemings van krag tot krag gaan.

Internasionaal
Die verslag, Tourism towards 2030, bevestig dat internasionale toerisme sal voortgaan om te groei, en voorspel n gemiddeld van 43 miljoen bykomende mense wat internasionale toeriste sal word. Hierdie syfer wat ooreenstem met n 3,3% jaarlikse toename, verteenwoordig n meer gematigde groeikoers in die industrie as in vorige jare. Kry die verslag by www.unwto.org, die webwerf van die United Nations World Tourism Organisation. n Webwerf wat plaasvakansies in Nieu-Seeland bemark www. ruralholidays.co.nz Kyk want hierdie boer in Kanada gedoen het met sy plaas, sy adventure farm www.clovermead.com. www.wftga.org World Federation of Tourist Guide Associations

658

waardetoevoeging en landbouverwerking

te voldoen aan verbruikers se eise om inligting oor produksietoestande produkte wat moontlik geraak word, op te spoor, te bestuur en daaroor verslag te doen Die naspeurbaarheid van belangrike rekords stel ons in staat om die produksie, verwerking en verspreiding van n voedsel- of voerproduk te herskep, en om n spesifieke produk in verband te bring met ander wat soortgelyke prosesse deurloop het, of daarmee in aanraking gekom het in die reis van plaas na vurk. Wanneer naspeurbaarheidstelsels in werking is, kan bogenoemde vinnig en doeltreffend geskied. Die besonderhede wat aangeteken moet word hang af van die rede waarom naspeurbaarheid verlang word. Die datavereistes met betrekking tot voedselveiligheid verskil byvoorbeeld van di met betrekking tot organiese produkte, billike handel en koolstofvoetspoor, alhoewel almal vir dieselfde produkte in al die verskillende produksie- en voorsieningskettings sou kon geld. n Naspeuringstelsel word omskryf as al die data en bedrywighede wat ons toegang gee tot die nodige inligting oor n produk en die produkkomponente ten alle tye tydens die produksie- en verbruiksketting (ISO22005:2007; SANS22005:2009).

Voedselveiligheid en naspeurbaarheid
1. Oorsig
Voedsel is n dinamiese substansie wat met verloop van tyd verander weens blootstelling aan verskillende temperature, bergingstoestande en verwerkingsmetodes. Voedselveiligheid is n wetenskaplike dissipline wat te make het met die produksie, oes, hantering, voorbereiding en berging van voedsel op wyses wat verhoed dat siektes deur middel van voedsel oorgedra word. Dit sluit n aantal prosedures en praktyke in wat gevolg moet word om die ontstaan van potensieel ernstige gesondheidsgevare te verhoed. Siektes kan deur middel van voedsel aan mense oorgedra word, en kan ook dien as n groeimedium vir bakterie wat voedselvergiftiging veroorsaak. Naspeurbaarheid is die vermo om die voormalige of huidige ligging van n item te identifiseer, en om die item se geskiedenis vas te stel. Om naspeurbaarheid te kan implementeer moet n produsent en ander deelnemers aan die voorsieningsketting in staat wees om die fisiese vloei van materiale en produkte met inligting oor plekke, partye, prosesse en toestande in verband te bring. Naspeurbaarheid van voedselprodukte word deur voedselveiligheidsvereistes en verbruikers se bekommernisse oor waar die voedsel, wat hulle eet, vandaan kom en hoe dit produseer is, aangedryf.

3. Internasionale sakeomgewing
Ten einde internasionaal mededingend te wees, moet die uitvoerders van voedsel en drank van talle protokolle, stelsels en standaarde bewus wees en dit ook implementeer.

GLOBALG.A.P .
Vind die standaarddokumente by www.globalgap.org. Die GLOBALG.A.P .-standaard is primr bedoel om verbruikers gerus te stel oor hoe voedsel op n plaas geproduseer is deur middel van die minimalisering van die nadelige omgewingsinvloede van boerderybedrywighede, die vermindering van die gebruik van chemiese middele, en die volg van n verantwoordelike benadering tot die veiligheid en gesondheid van werkers en die welsyn van diere.

2. n Paar notas oor naspeurbaarheid

Naspeurbaarheid maak dit moontlik om die bron van produkte en hul bestanddele asook die betrokke proses te identifiseer, om seker te maak dat daar aan voedselveiligheidstandaarde voldoen word, en om die outentisiteit van n produk en van aansprake wat daaroor gemaak het, te bevestig. Indien enigiets skeef loop, kan die inligting wat met die oog op naspeurbaarheid aangeteken is, dit moontlik maak om produkte wat gekontamineer is op te spoor, die verdere verspreiding daarvan te verhoed, en indien nodig die onttrekking daarvan te fasiliteer. Die volgende stappe moet gevolg word om naspeurbaarheid te bewerkstellig: Identifiseer die voedsel en die bestanddele daarvan en teken dit aan. Identifiseer die relevante plekke en partye en teken dit aan. Identifiseer behandelings en prosesse en teken dit aan. Teken bewegings van produkte aan, een stap vorentoe en een stap terug, met ander woorde wat presies van wie ontvang is, en wat presies aan wie gestuur is. Teken veranderinge van die samestelling of struktuur van produkte aan, soos die bou of breek van n pallet. Teken die transformasie van produkte aan, byvoorbeeld verwerking op die perseel. Bring die insette met die uitsette in verband, en neem in die proses kennis van veranderinge in samestelling of struktuur en van transformasies. Lei die gebeure uit die rekords af, waar nodig. Ondersoek die hele aanbodketting (wat bied die grootste uitdaging?) Naspeurbaarheid word gewoonlik toegepas om as grondslag vir die nodige rekords te dien die oorsprong van n produk te bepaal bewys te lewer dat daar voldoen is aan die vereistes wat deur regulasies, ooreenkomste en standaarde gestel word aansprake wat oor n produk gemaak word, soos dat dit organies is, te staaf

Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP)

Riglyne verkrygbaar by www.fao.org en www.doh.gov.za. HACCP is n voedselbeheerstelsel wat op proaktiewe optrede en voorkoming berus. Dit word dus beskou as die bestuur van produkveiligheid ten einde insidente van voedselvergiftiging te voorkom. Dit kan aangewend kan word om algehele kwaliteit te verseker, en verseker voedselveiligheid in baie ho mate. Daar word van beheerpunte en kritieke beheerpunte gebruik gemaak. n Kritieke beheerpunt is enige beheerpunt in n voedselproses waarby n gevaar voorkom, verminder en/of beheer kan word.

Die Codex Alimentarius

Verkrybaar by www.codexalimentarius.org en www.fao.org. Dit is n versameling internasionaal aanvaarde voedelstandaarde, -riglyne en gebruikskodes. Elke land het kragtens die Wreldhandelsorganisasie (WHO) se SPS-ooreenkoms die reg om strenger standaarde en/ of regulasies as di van die Codex te bepaal, mits daardie land wetenskaplik kan bewys waarom hul regulasies strenger is (anders kan dit as n kunsmatige handelsversperring beskou word). Hierdie voedselstandaarde is daarop gemik om verbruikers se gesondheid te beskerm en billike praktyk in die voedselhandel te verseker. Die Codex Alimentarius sluit standaarde ten opsigte van al die hoofvoedselsoorte wat aan verbruikers verskaf word verwerk, halfverwerk of rou in.

GS1-standaarde
Besoek www.gs1za.org. Die GSI-standaarde identifiseer plekke, handelsitems en logistieke eenhede. Die GS1 South Africa user manual, die Global user manual en die GS1 general specifications kan van GS1 Suid-Afrika bestel word. Skakel hulle by 0861 242 000 of skryf aan services@cgcsa.co.za

660

GLOBALG.A.P .-standaarde wat omgeskakel moet word in relevante standaarde in Oos-Afrika. Daar word verwag dat sowat tien miljoen boere regdeur Oos-Afrika uit die onlangse EAGAP-inisiatief sal voordeel trek. Volgens berigte is EAGAP n wysiging van die GLOBALG.A.P .- om die waardekettingstrukture, beskikbare kapasiteite en hulpbronne, landboukundige kulture en ekologiese omstandighede van plaaslike kleinboere te bevredig. Daar word gehoop dat hierdie inisiatief dit makliker sal maak vir OosAfrika se tuinboukundige produsente om tot internasionale markte toegang te verkry. Volgens Dr Stephen Mbithi, hoofuitvoerendebeampte van die Fresh Produce Exporters Association of Kenya (FPEAK) sal hierdie projek die inkomste en lewensbestaan van kleinskaalse tuinboukundige boere in Oos-Afrika verbeter as gevolg van verhoogde toegang tot internasionale markte. Die tuinboukundige sektor is reeds Kenia se tweede grootste buitelandse valuta verdiener en daar word verwag dat hierdie nuwe inisiatief die syfer fenomenaal sal laat styg. Lees die volle artikel by http://agritrade.cta.int/en.

South African Pesticide Initiative Programme (SA PIP)

Om volgehoue toegang tot die EU-mark te verseker na bekommernisse oor chemiese residuvlakke op landboukundige voedselprodukte wat na die streek uitgevoer word, het Suid-Afrika n ooreenkoms met die EU gesluit wat tot die totstandkoming van die Suid-Afrikaanse Pesticide Initiative Programme (PIP) gevolg deur SAPIP 2 gelei het. Die Perishable Products Export Control Board is getaak met die loodsing van hierdie programme om vrugte- en groenteboere op kleinhoewes by te staan om voedselsekerheid en veiligheid te verhoog. Fondse is voorsien vir die opleiding van 450 kleinboere landswyd oor verantwoordelike gebruik van plaagdoders, voedselveiligheid, landboukundige praktyke en wetgewing. Daar is n groot potensiaal vir die bemagtiging van meer kleinskaalse boere om volhoubaar en kommersieel lewensvatbare uitvoerders te wees, aangesien hulle slegs n klein persentasie van die bederfbare produkte uitvoerders uitmaak.

4. Plaaslike sakeomgewing
Lees oor voedselbesigheidsoperateurs regeringskontakte opskrif. onder die Nasionale strategie en

Opkomende boere en pakhuise wat die plaaslike mark bedien kan uitgesluit word uit die voorsieningsnetwerk word in die gesig van die Wet op Verbruikersbeskerming. Skakel die Nasionale landboubemarkingsraad (NLBR) oor n soortgelyke inisiatief wat uitgevoer word om opkomende kleinhoewe landboukundige boere by te staan om aan nasionale (verpligtende) en privaat (vrywillige) sertifikasiestandaarde te voldoen. Sydwell Lekgau Tel: 012 400 9746 / 012 341 1115 sydwell@namc. co.za Precious Nengwekhulu Tel: 012 400 9753 / 012 341 1115 precious@namc.co.za

SA_GAP is die gemeenskaplike naam wat aan die SA kwaliteitstandaarde, wat die minimum vereistes is vir uitvoer van produkte van plantoorsprong, gegee is. Die leser kan die skakels en standaarde f by die DAFF-webtuiste www.daff.gov.za (kry die Food Safety & Quality Assurancebladsye) f die Perishable Products Export Control Board (PPECB) webtuiste, www. ppecb.com kry. Wet op verbruikersbeskerming Aandag word geskenk aan uitvoere het nie altyd tot produkte wat bestem is vir die plaaslike mark gestrek nie. Die Wet op Verbruikersbeskerming is daar gestel om n verandering te bewerkstellig. Aanvangsprobleme van di wetgewing is dat opkomende boere, wat met die administrasie en boekhou eise wat gepaard gaan met voedselveiligheid sukkel uitgesluit kan word uit die voorsieningsketting. Kry notas onder Legislation opsie op www.agbiz.co.za, die webtuiste van die Landboubesigheidskamer.

5. Nasionale strategie en regeringskontakte

Die Suid-Afrikaanse regering het n reguleringsraamwerk en verwante instrumente vir voedselveiligheid en naspeurbaarheid geskep. Die Departemente Gesondheid en Landbou het almal verantwoordelikhede met betrekking tot die veiligheid van plaaslike voedsel asook voldoening aan die vereistes van internasionale markte. Die inspeksiediens van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye maak seker dat ooreenkomste aangaande plantgesondheid nagekom word. Regeringsbeamptes verseker dat produkte in verskillende sektore aan die nodige standaarde voldoen. Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is, byvoorbeeld, verantwoordelik daarvoor om seker te maak dat vars en verwerkte produkte van plantaardige oorsprong voldoen aan die vereistes van die Wet op landbouprodukstandaarde 119 van 1990. Op soortgelyke wyse maak die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde seker dat visprodukte regulasies gehoorsaam, en die Raad vir Wyn en Spiritualie dat wyn- en spiritualieprodukte en -prosesse bo verdenking is. Die Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye vervul n voorsittende funksie in die nasionale Forum vir Voedselveiligheid. Die Forum publiseer gevaarprofiele, voedselveiligheidkontrolelyste en voldoeningskriteria vir verskillende soorte voedselondernemings. Afsonderlike bedryfsprosedures en riglyne kan voorsien word, byvoorbeeld, ten opsigte van residumonsterneming en naspeurbaarheid. PPECB-inspekteurs maak van hierdie kontrolelyste gebruik tydens oudits om seker te maak dat voedsel wat uitgevoer word, aan veiligheidstandaarde voldoen. n Tegniese werkgroep van die Forum vir Voedselveiligheid werk die dokumente van tyd tot tyd by. Verdere dokumente word tans opgestel en/of hersien. Die

Geneties gemodifiseerde (GM) produkte

Suid-Afrikaanse regulasies behels dat voedingstowwe, wat meer as 5% GMorganismes bevat, getiketteer moet word as bevat geneties gewysigde organismes of hulle nou afkomstig is van die land of nie. GM-testaanders s dat die wet verontagsaam is, aangesien dit in Oktober 2011(toetse uitgevoer deur die African Centre for Biosafety het GMbestanddele in mieliemeel en baba graankosprodukte gevind wat nie die vereiste etikette gehad het nie) Daar is n debat oor die regulasies in die Wet op Verbruikersbeskerming.
Die grootste behoefte van enige bedryf is tyd beweging in die rigting van spoedige GMO-toetsing het vinnige en akkurate besluite oor berging en vervoer van produkte teweeg gebring. Kry die Stargate Scientific wat verskyn onder die Belanghebbendes-opskrif.

661

dokumente kan geraadpleeg word in die afdeling oor voedselveiligheid by die webtuiste van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye, by www. daff.gov.za. Dit is SA_GAP . Daar word van uitvoermaatskappye wat produkte van plantaardige oorsprong hanteer, verwag om by die Departement Landbou, Bosbou en Visserye te registreer as voedselondernemingoperateurs. Produsente wat vars produkte aan plaaslike markte lewer, moet in die toekoms ook as voedselonderningsoperateurs registreer. Voedselondernemingoperateurs moet goeie hanteringspraktyke toepas en naspeurbaarheid verseker, toereikende rekords hou en in staat wees om produkte aan die mark te onttrek indien n ernstige probleem ontstaan. Die metode waarvolgens daar op produkwaarskuwings, -onttrekkings en -herroepings gereageer moet word, word voorsien in die Traceability Standard Operating Guideline wat by die webtuiste van die Departement Landbou gepubliseer is. Groter Suid-Afrikaanse kleinhandelaars pas internasionale handelstandaarde toe en/of definieer hul eie standaarde. Dit het n domino-effek terugwaarts met die varsprodukteketting langs, en produsente en verwerkers wat nie bewys daarvan kan lewer dat hulle goeie praktyk toepas nie, kan vind dat hulle uit bergings- en verwerkingsfasiliteite uitgesluit word. Die vermo om bewys van behoorlike sorgsaamheid en voldoening aan standaarde te kan lewer, hang af van die rekords wat daar by elke punt in die ketting oor n spesifieke produk of proses beskikbaar is.
Bron: Gwynne Foster. Skryf aan haar by g.foster@mweb.co.za

Control Union SA Tel: 031 262 5965 Tel: 035 788 0045 www.controlunion.com Dairy Standards Agency (DSA) Tel: 012 665 4250 www.dairystandard.co.za DQS (Edms) Bpk South Africa Tel: 011 787 0060 https://za.dqs-ul.com F.A.C.T.S. Company Tel: 021 551 2993 www.factssa.com Food Safety Assessment Tel: 011 975 9833 www.safsa.co.za GLOBALGAP Africa Tel/Faks: 012 991 5139 Tel: 012 332 0696 / 082 662 8105 coetzer@globalgap.org www.globalgap.org GS1 South Africa Tel: 0861 242 000 www.gs1za.org International Meat Quality Assurance Scheme (IMQAS) Tel: 012 348 5115 / 6 www.imqas.co.za MBB Services International Tel: 021 887 1026 www.mbb.co.za Die Perishable Products Export Control Board (PPECB)program vir opleiding en tegniese dienste voorsien ook opleidingsen konsultasieprogramme om kwekers en ander operateurs in die voorsieningsketting te help om aan voedselveiligheidstandaarde te voldoen. Kyk na www.ppecb.com or call 021 930 1134.

Product Control for Agriculture (Prokon) Tel: 012 325 4579 http://prokonsa.co.za Kwaliteitskontole varsproduktebedryf in die

Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) bied n diverse reeks dienste vir derdeparty sertifikasie en toetsing vir voedselveiligheid wat voorsiening maak vir die internasionale aanvaarding van sertifikasie- en toesigdienste. Skakel 012 428 7911 of besoek www.sabs.co.za. SGS South Africa (Edms) Bpk Tel: 011 680 3466 www.sgs.com Toksikoloog Wilna Jansen van Rijssen Tel: 012 347 4257 / 083 379 2111 wilnajvr@telkomsa.net Voedselveiligheidwetgewing, GMO-wetgewing, die registrasie van chemiese plaagdoders, toksikologie, voedselbestraling, Codex Alimentarius-kwessies, mikotoksiene, aanbiedings en werkwinkels. Van der Linde, Des Tel: 012 654 4716 Hy help boere om die nodige stelsels (GLOBALG.A.P . ens.) op te stel. Von Holy Consulting Tel: 083 461 4228 / 021 913 0366 www.vonholyconsulting.com

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV)

reguleerder bygestaan deur die Voedselwetgewingsgesaggroep (FLAG). Hierdie nieInligting oor die direktorate verskyn statutre liggaam bestaan uit op www.daff.gov.za. verteenwoordigers van akademiese en navorsingsinstansies, die Direktoraat Voedselveiligheid en voedselbedryf, verbruikers- en Gehaltebeheer professionele organisasies, ander Tel: 012 319 6004 / 7306 staatsdepartemente en provinsiale gesondheidsowerhede. Direktoraat: Plantgesondheid Tel: 012 319 6072 Raadpleeg die Wet op Voedingsmiddels, Direktoraat LandbouprodukteSkoonheidsmiddels en inspeksiedienste Ontsmettingsmiddels, 1972, op die Tel: 012 319 6535/ 6100 webtuiste. Direktoraat Dieregesondheid Tel: 012 319 7456 Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel: 021 930 1134 www.ppecb.com Departement Gesondheid Direktoraat Voedselbeheer Tel: 012 395 8799 / 800 www.doh.gov.za Nasionale Codex-kantoor Tel: 012 395 8789 Die Direktoraat word in sy taak as Departement Handel en Nywerheid Tel: 012 394 9500 www.dti.gov.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Voedsel- en Gesondheidgroep Tel: 012 428 7911 www.sabs.co.za Nasionale Reguleerder vir Verpligte Spesifikasies (NRCS) Tel: 012 428 5000 www.nrcs.org.za

Verenigings en rade
Association of Dietetics of South Africa Tel: 011 061 5000 www.adsa.org.za Consumer Goods Council of South Africa (CGCSA) Food Safety Initiative Tel: 0861 242 000 www.cgcsa.co.za www.foodsafetyinitiative.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Akkreditasiestelsel (SANAS) Tel: 012 394 3760 www.sanas.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersunie Tel: 012 428 7122 www.sancu.co.za

6. Belanghebbendes
Konsultante-en sertifikasiedienste
Agri Bio Equipment and Solutions Tel: 021 979 3180 www.agribio.co.za Agri Business Systems International (ABSI) Tel: 021 917 2719 www.absi.co.za Andrew Murray Consulting Tel: 028 312 3064 www.foodengineering.co.za Business Quality Solutions Tel: 082 892 8010 / 083 230 6029 bqs@polka.co.za

Laboratoriums
Sien die Laboratoriums en landbouhoofstuk

662

Voedselveiligheidsprodukte
DFM Software Solutions Tel: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Diversey Tel: 011 871 9000 www.diversey.com Hanna Instruments Tel: 011 615 6076 Tel: 021 946 1722 Tel: 031 701 2711 Tel: 041 373 3303 www.hannainst.co.za Kemklean Hygiene Systems Tel: 080 142 4141 www.kemklean.co.za Stargate Scientific Tel: 011 675 7433 www.stargatescientific.co.za Stargate Scientific verskaf toerusting en verbruikbare produkte aan onder andere die voedsel- en drankbedryf. Van hierdie maak voorsiening vir onmiddellike toetsing van GMOs.(kry die artikel in die Biotegnologie en plantteling hoofstuk. The Werner Group Tel: 011 249 5117 www.wernerbrushware.co.za Hulle voorsien roterende spiraal/ kramsetborsels, torode en n hele reeks HACCP-borselware. Hulle bied ook opleiding aan oor HACCPskoonmaakmetodes met spesifieke verwysing na die mandjie wat die groep dra.

LNR- Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel: 012 808 8000 www.arc.agric.za Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Voedseltegnologie Tel: 021 460 3176 / 3431 www.cput.ac.za Departement: Omgwing-en Beroepsgesondheidstudies Tel: 021 460 9068 www.cput.ac.za

South African Institute for Entrepreneurship (SAIE) Tel: 021 447 2023 www.entrepreneurship.co.za Southern African Auditor & Training Verenigings (SAATCA) Tel: 012 349 2763 www.saatca.co.za Swift Micro Laboratories Tel: 021 683 8436 www.swift.co.za

Opleiding en navorsing
Kry die Food manufacturing, safety & HACCP training opsie op www.skillsportal. co.za.

Sommige opleiers wat deur die SOOO vir Landbou (AgriSETA) geakkrediteer word, bied kursusse in voedselveiligheid aan. Besonderhede aangaande hierdie leweransiers verskyn in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding of by www.agriseta.co.za. CMI Africa Tel: 021 880 2024 www.nsf-cmi.com

FoodBev is die Sektorale Onderwysen Opleidingsgesag (SOOO) verantwoordelik vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel- en drankvervaardigingsektor. Genesis Food Safety Consultancy Tel: 041 365 0868 / 073 879 5602 www.foodsafetyinsa.co.za

HACCP Academy Die Consumer Goods Council Tel: 082 883 2103 of South Africa (CGCSA) bied www.haccpacademy.co.za opleidingskursusse. Bel 0861 242 International Meat Quality 000 en besoek www.cgcsa.co.za. Assurance Scheme (IMQAS) Tel: 012 348 5115 / 6 FoodBev SETA www.imqas.co.za Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za

Mikrobiologiese toetsing en HACCP- en higineverwante Die Perishable Products Export opleiding Control Board (PPECB)program vir opleiding en tegniese Universiteit van Pretoria dienste voorsien ook opleidings- Departement Verbruikerskunde en konsultasieprogramme om Tel: 012 420 2531 kwekers en ander operateurs in die voorsieningsketting te help om Voedselwetenskap aan voedselveiligheidstandaarde te Tel: 012 420 3202 food.science@up.ac.za voldoen. Besoek www.ppecb.com of bel 021 930 1134. Universiteit Stellenbosch Departement Voedselwetenskap Pest Control Service Industries Tel: 021 808 3578 Board www.sun.ac.za/foodsci Tel: 012 654 7708 www.pcsib.org.za Inleidende HACCP-opleiding word ook aangebied. Sommige provinsiale landboudepartemente bied kort kursusse Universiteit van die Vrystaat in gesondheid en voedselveiligheid Departement van aan. Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie SA AgriAcademy Tel: 051 401 2900 Tel: 021 880 1276 www.ufs.ac.za/biotech www.agriacademy.co.za Wareham & Associates Opleiding sluit GAP- en sertifiseri Tel: 021 713 2380 ngsprosedures, voedselveiligheid, www.wha.co.za gehaltestandaarde, vereistes ten opsigte van plantgesondheid/MRLs asook verpakkingsvereistes in. Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Unit for Applied Food Safety and Biotechnology (UAFSB) Tel: 051 507 3145 www.cut.ac.za

7. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat vroer in die hoofstuk genome word. Die Consumer Goods Council of South Africa het die Product Recall Guideline Document die lig laat sien, wat fantasties en bruikbaar is vir agribesighede soos berig deur die Landboubesigheidskamer in Suid-Afrika in 2011. Kry dit en ander inligting op www.cgcsa.co.za. Die Agritrade eNewsletter (teken aan op www.cta.int) het n SPS/ voedselveiligheidsopsie Kry baie boeke geskryf deur Graham Ries op www.foodsafetyinsa.co.za. Dit sluit die volgende in: The Team Members Pocket Guide to HACCP The Pocket Guide to Personal Hygiene The Pocket Guide to Basic Food Hygiene The Pocket Guide to Hygiene in the Fishing Industry The Supervisors Pocket Guide to Making HACCP happen on the floor Die Food Safety Network (FSN) www.thefoodsafetynetwork.co.za. Hul oogmerk is om n gebruikersvriendelike, eenstop-gids en -webtuiste te skep om omvattende inligting oor voedselveiligheid te verskaf.

663

Vind inligting oor die The Consumer Protection Act Made Easy-publikasie en DVD by www.madeasy.co.za. Kry die verskillende voedselveiligheid InfoPaks op www.daff.gov.za/ publications.

waardetoevoeging en landbouverwerking

n Aantal internasionale webtuistes:

www.freshquality.org, Your guide to EU Fresh Produce Law World Organisation for Animal Health www.oie.int Klik op die kieslysopsie Food Safety. www.who.int die VN se World Health Organisation. Find the Food option. www.wto.org Klik op die kieslysopsie Sanitary and phytosanitary measures (voedselveiligheids- en verwante kwessies). www.usda.gov Klik op die kieslysopsie Food safety . Die International Food Safety Authorities Network (INFOSAN) is n gesamentlike inisiatief tussen die VN se Wreld Gesondheidsorganisasie en Voedsel- en Landbou Organisasie. Nog inligting is by www.who.int en www.fao.org beskikbaar. www.fsis.usda.gov Die VSA se Department of Agriculture se Food Safety and Inspection Service www.brc.org.uk British Retail Consortium, for successful and responsible retailing Die European Commission Food and Veterinary Office (EC FVO) voer ouditte ten opsigte van voedselveiligheidskwessies uit. Kry hulle inligting by http://ec.europa.eu/food/fvo. Die rol van EFSA (die Europese voedselveiligheidgesag) is om alle risikos wat met die voedselketting verband hou, te evalueer en inligting daaroor bekend te maak. Kyk ook www.efsa.europa.eu. International Association for Food Protection www.foodprotection. org International Commission on Microbiological Specifications for Foods (ICMSF) www.icmsf.iit.edu www.coleacp.org bevorder volhoubare tuinboukundige handel in Afrika en Karibiese- en Pasifiese lande veral met die Europse Unie. www.identigen.com Hierdie maatskappy, wat in Ierland en NoordAmerika werksaam is, maak van n DNS-stelsel gebruik om produkte na te speur na die plaas waar diere geteel is. Kry die Europese Unie se Rapid Alert System for Food and feed (RASFF)publikasies op http://ec.europa.eu. Kies die kieslysopsie Glossary & Definitions by www.foodsafetyinitiative. co.za (die webtuiste van die Consumer Goods Council of South Africa se voedselveiligheidsinisiatief). Onder die baie terme en verduidelikings is, onder andere, die volgende: GAP: Dit staan vir good agricultural practices, dit wil s praktyke op plase wat die wesenstrekke vir die ontwikkeling van beste produksiepraktyk definieer, met inbegrip van gentegreerde gewasbestuur, gentegreerde plaasbestuur en gentegreerde landbouhigine. GHP (good hygiene practices). Dit sluit al die praktyke in wat te make het met die voorwaardes en maatrels wat nodig is om die veiligheid en geskiktheid van voedsel in al die stadia van die voedselketting te verseker, met inbegrip van primre produksie, die ontwerp van fasiliteite, bedryfsbeheer, instandhouding, persoonlike higine, vervoer, verbruikerklagtes, produkinligting en opleiding (Codex). GLP (good laboratory practices) verwys na n gehalteverseke ringstelsel wat gemoeid is met die organisatoriese proses en die toestande waarin niekliniese gesondheid- en omgewingsveiligheid studies beplan, uitgevoer, gemoniteer, gerekordeer, geargiveer en gerapporteer word (OECD). GMP (good manufacturing practices) is n kombinasie van vervaardigings- en gehaltebeheerprosedures wat daarop gemik is om te verseker dat voedselprodukte konsekwent volgens hul spesifikasies geproduseer word (IFST). Beperk tot sodanige maksimumvlak dat die betrokke produk nie nadelig benvloed word of sy voldoening aan regsvereistes benadeel word nie (Departement Gesondheid).
Ons dank gaan aan Gwynne Foster vir waardevolle bydraes.

Wyn
1. Oorsig
Die Kaapse wynbougebiede is gele in die smal wingerdstrook van die suidelike halfrond, en die klimaat is hoofsaaklik Mediterreens. Die berghange en valleie vorm In ideale habitat vir die wyndruif Vitis vinifera, en die produkte van hierdie druif het oor eeue heen groot genot aan die mensdom verskaf. Lang, sondeurdrenkte somers en sagte, nat winters dra by tot die ideale wynboutoestande. Die Wes-Kaap produseer meer as 90% van Suid-Afrika se wyn. Die wynbedryf in Suid-Afrika strek verder as wat gewoonlik onder die term wyn verstaan word. Die bedryf sluit brandewyn en komponente van brandewyn in rabatwyn en stookwyn asook druiwesap en druiwesapkonsentraat, aangesien wyndruiwe gebruik word vir al hierdie produkte. Al die produkte wat hieronder genoem word, is ter sake in hierdie hoofstuk. Natuurlike wyn dui op wyn wat nie gefortifiseer word of in vonkelwyn omskep word nie. Dit sluit ook enige druiwesap, mengsels van druiwesap en mos, of moskonsentraat in wat gebruik word om sodanige natuurlike wyn te versoet. Gefortifiseerde wyn is nie-vonkelwyn wat met wynspiritus versterk is en wat n hor alkoholgehalte as natuurlike wyn het. Vonkelwyn sluit enige druiwesap, druiwesap en mos, of moskonsentraat in wat gebruik word om sodanige vonkelwyn te versoet. Rebatwyn is wyn wat spesiaal voorberei word vir dubbel distillering in n koperstookketel en daarna as n distillaat vir n tydperk van minstens drie jaar in eikehoutvate met n kapasiteit van hoogstens 340 liter verouder word. Stookwyn is wyn wat spesiaal voorberei word vir die distillering van spiritualie, wat dan gebruik word om spiritualie te maak, wyn te fortifiseer of vir nywerheidsdoeleindes te gebruik. Nie-alkoholies dui op ongegiste, onverdunde druiwesap of konsentraat wat bestem is vir gebruik in nie-alkoholiese produkte soos vrugtesappe.

2. Internasionale sakeomgewing
Skakel WOSA of besoek www.wosa.co.za vir advies oor uitvoergeleenthede of om potensile oorsese agente of verspreiders. Vir uitvoerstatistieke, internasionale druiwepryse, sertifikasie, regulasies en die uitreiking van lisensies, bel SAWIS of kyk na www.sawis.co.za. Suid-Afrika is die agtste grootste wynprodusent in die wreld, naas Itali, Frankryk, Spanje, VSA, Argentini, Sjina en Australi. Kry die statistics kieslysopsie op www.oiv.int, webtuiste van die International Organisation of Vine and Wine (Organisation Internationale de la Vigne et du Vin OIV). Wines of South Africa (WOSA) verteenwoordig alle uitvoerders van SuidAfrikaanse wyne en die generiese bevordering van handelsmerk SA oorsee en het, onder andere, takke in Swede, Kanada, Duitsland, Denemarke, Nederland die VK en VSA. Suid-Afrikaanse wynuitvoere het geweldig toegeneem sedert 1994. Die Europese Unie is die top uitvoerbestemming en nuwe geleenthede en groei in nietradisionele markte soos die VSA, Kanada en Asi is ook toeganklik gemaak. In vergelyking met binnelandse produksie en uitvoere word slegs n klein hoeveelheid wyn in kaste ingevoer waar die binnelandse aanvraag vir sekere variteite nie aan voldoen kan word nie. n Uitvoerlisensie moet vir alle uitvoerwyn toegeken word. Monsters van elke besending wyn vir die buiteland word aan die Wyn- en Spiritusraad by LNR Infruitec-Nietvoorbij gestuur, waar die wyn smaaktoetse en chemiese analises in laboratoriums ondergaan voordat lisensies toegeken

664

word. Die Wyn- en Spiritusraad voorsien aan elke bottel n sel om te bevestig dat die gegewens op die etiket oor herkoms, wynjaar en wyndruifvariteit waar is. Elke land vereis dan ook dat bepaalde regulasies nagekom en sekere dokumentasie voorsien moet word, byvoorbeeld, met betrekking tot die alkoholinhoud en die spesifieke land se wetgewing oor gesondheidswaarskuwings op wynetikette. Party internasionale webtuistes www.winedirectory.org www.winespectator.com www.decanter.com www.just-drinks.com www.newworldwinemaker.com www.wineanorak.com

Pebbles Project Tel: 072 472 2797 www.pebblesproject.co.za Strewe daarna om gespesialiseerde opvoedkundige bystand te verleen aan minderbevoorregte kinders van twee tot twaalf jaar in die WesKaap, in besonder diegene wat deur Fetale Alkoholsindroom (FAS)

geaffekteer is, deur die verskaffing van n opleidingsnetwerk en gemeenskapsbystand. Wine and Agricultural Ethical Trade Verenigings (Wieta) Tel: 021 880 0580 www.wieta.org.za

Swart Ekonomiese Bemagtiging (SEB)

3. Plaaslike sakeomgewing
Kry die statistics opsie op www.sawis.co.za. In Uitgebreide verspreidingsnetwerk van groot- en kleinhandelaars, asook koperatiewe kelders, landgoedere en ander organisasies wat wyn regstreeks bemark, maak seker dat wynprodukte verbruikers landwyd bereik. Die groot toename in handel- en verbruikerskoue, wynfeeste, voedsel-en-wynfeeste en streekfeeste is ook n uiters belangrike kanaal waardeur wyn direk na die verbruiker gebring word. Primre wyndruifprodusente en produsentekelders was onder geweldige finansile druk as gevolg van die verhoogde kosteprysknyptang. Uitawe op plaas en keldervlak het oor die laaste sewe jaar onderskeidelik teen 34% en 83% verhoog. Oor dieselfde tydperk, terwyl die gemiddelde kleinhandelsprys op n 750 liter 59% gestyg het, het boere 17% gekry, het n verslag deur Vinpro en Sawis in 2012 gewys. Kategorie wynprodusente: Landgoedkelders, wat net wyn kan maak van druiwe wat op hul eie grond verbou word. Koperasies, wat op In gemeenskaplike basis wyn maak van die druiwe wat hul lede - boere wat tegelyk aandeelhouers is aan hulle lewer. Hierdie koperasies het reuse bedrae geld aan produksietoerusting bestee en pars sowat 80% van Suid-Afrika se totale wynoes. Onafhanklike kelders en n aantal groothandelaars wat beide druiwe en wyn aankoop, en wyn daarvan maak om onder hul eie handelsname te botteleer. Hulle maak ook wyn van druiwe wat op hul eie plase verbou word. Raadpleeg die SA Wine Industry Directory, www.wine.co.za en Sawis vir datums van skoue en feeste aangebied in die loop van die jaar.

Die Wynbedryfhandves vir Transformasie word deur die regering as n subhandves van die AgriSEB-handves beskou. Dit sluit telkaarte en riglyne in, asook en verbintenisse deur alle rolspelers in die wynbedryf, die regering ingesluit, om die volhoubare implementering van swart ekonomiese bemagtiging, grondhervorming en transformasie in die wynbedryf te verwesenlik. As deel van die bedryf se verbintenis tot swart ekonomiese bemagtiging, transformasie en grondhervorming, is die regering, tesame met bedryfsorganisasies en individuele produsente en verwante besighede, aktief betrokke by die vestiging van nuwe produsente uit histories benadeelde groepe, die ondersteuning en opheffing van plaaswerkers en hulle gemeenskappe en bystand aan nuwe produsente ten opsigte van bemarking en toegang tot verwante dienste, asook opleiding. Verskeie wynprodusente het gesamentlike ondernemings met hul werkers op die been gebring om mede-eienaarskap te bewerkstellig en vaardighede in die bestuur van wynplase en wynmakery aan hulle oor te dra. Hoewel die aanvanklike belangstelling op die politieke agtergrond van die projekte berus het, word die kwaliteit van di wyne aangeprys en steun vir die uitvoer daarvan groei steeds. Heelwat privaat inisiatiewe is ook gemik daarop om eienaarskap uit te brei na gemeenskappe wat in wynproduserende streke woon. Die opbrengs van wynverkope sal teruggeploeg word om die lewenstandaard van die inwoners te verbeter. Skakel die organisasies wat genoem word en besoek die WOSA-webtuiste vir agtergrond en n lys van bemagtigingsinisiatiewe. Swart Vereniging vir die Wynen Spiritualiebedryf (Bawsi) www.bawsi.org.za Die hoofdoelwitte van BAWSI is die sosiale opheffing van mense wat op plase bly, die implementering van regverdige arbeidspraktyke en om n belangrike rol te speel by die bemagtiging van sy lede om eienaarskap te verkry in die wynbedryf. SA Wine Industry Trust (Sawit) Tel: 021 889 8101 www.sawit.co.za Sawit konsentreer op die transformasie van die wynbedryf, die ontwikkeling van nuwe produsente van historiesagtergeblewe agtergronde, bystand aan en opheffing van plaaswerkers en hul gemeenskappe in die wynbedryf en om wingerdkundiges te help met bemarking en toegang tot verwante dienste. VinPro BEE Advisory Service Tel: 021 807 3322 www.vinpro.co.za Hierdie afdeling van VinPro strewe daarna om n eenstop-diens te wees n sentrale punt wat produsente kan skakel wanneer hulle betrokke raak by SEB. Wine Industry Development Association (WIDA) Tel: 021 872 9181 http://wida.co.za WIDA se missiestandpunt is Om die sleutelbedryf te wees wat verantwoordelik is vir inisiring, fasilitering, kordinasie en monitering van transformasie deur ekonomiese bemagtiging, sosiale opheffing en menslike kapasiteitsontwikkeling in die SuidAfrikaanse wynbedryf.

Bedryfskwessies
Kwessies rondom etiese handel, verantwoordelike gebruik van alkohol en sosio-ekonomiese opheffing is n belangrike komponent van die wynbedryf en geniet oor die afgelope paar jaar baie aandag. Association for Responsible Alcohol Use (ARA) Tel: 021 886 4327 www.ara.co.za ARA is die verteenwoordigende owerheid en beleidmakingsliggaam vir die sosiale aspekte van alkoholgebruik. Lede sluit in SAB Bpk, Distell, Guinness UDV, DGB Edms Bpk, KWV en E Snell & Co. Fairtrade South Afrika Tel: 021 448 8911 www.fairtradelabel.org.za Dopstop Vereniging Tel: 021 883 8780 www.dopstop.org.za n Organisasie sonder winsbejag wat daarna streef om bemagtigde en gesonde landelike landbougemeenskappe te skep deur volhoubare verbetering van lewenstandaarde en deur, onder andere, mense in staat te stel om beheer te neem oor alkohol en dwelmmisbruik.

Omgewingsake
Die gentegreerde produksie van wyn, (Integrated Production of Wine IPW) is n tegniese stelsel vir volhoubare wynproduksie wat die hele wynbedryf dek. Een van die belangrikste beginsels van die IPW-stelsel is dat produksie in harmonie met die natuur moet geskied n beginsel wat onder meer

665

deur die Biodiversiteit- en Wyninisiatief (BWI) onderskryf word. Die skema bestaan sedert 1998 en spruit voort uit die Wet op Drankprodukte, Wet 60 van 1989. Dit behels riglyne en aanbevelings oor wat gedoen behoort te word, asook minimum standaarde. Besoek www.ipw.co.za. Die groter bewuswording onder Suid-Afrikaanse wynprodusente van die belangrikheid daarvan om inheemse plantspesies te beskerm en van omgewingsvriendelike wingerdverbouing word ook as n unieke bemarkingsmiddel gebruik in oorsese markte waar verbruikers n toenemende voorkeur het vir wyne wat in omgewingsvriendelike omstandighede geproduseer is. Biodiversity and Wine Initiative (BWI) Tel: 021 888 2865 bwi@sawb.co.za www.bwi.co.za Die BWI is n vennootskap tussen die Suid-Afrikaanse wynbedryf en die bewaringsektor om verder indringing van bedreigde natuurlike habitat tot die minimum te beperk en by te dra tot volhoubare wynproduksie deur die Suid-Afrikaanse wynbedryf se aanvaarding van riglyne oor biodiversiteit.

Kultivarontwikkeling-groepe
Chardonnay Forum Tel: 021 880 1682 matthew@uvamira.co.za Chenin Blanc Association Tel: 021 853 1454 www.chenin.co.za Garagiste Movement Tel: 021 855 4275 www.garagiste.co.za Mthode Cap Classique Producers Association (MCCPA) Tel: 083 309 7621 elsabe@efpromosies.co.za Muscadel South Africa Tel: 023 344 3021 winemaker@badsberg. co.za Pinotage Association Tel: 083 309 7621 www.pinotage.co.za Pinot Noir Interest Group Tel: 028 312 3595 neilhrv@hermanus. co.za Sauvignon Blanc Interest Group Tel: 083 357 3864 sbig@dW.co.za Shiraz Forum Tel: 082 924 7254 info@shiraz.co.za SA Brandy Foundation Tel: 021 882 8954 www.sabrandy.co.za SA Port Producers Association (Sappa) Tel: 044 213 3326 boplaas@mweb.co.za

Wynstreekorganisasies
Breedekloof Wyn en Toerisme (Rawsonville) www.breedekloof. com Calitzdorp Wynroete www.calitzdorp.co.za Darling Wyn- en kunservaring www.darlingtourism.co.za Durbanville Wynvallei www.durbanvillewine.co.za Helderberg Wynroete www.helderbergwineroute.co.za Klein Karoo Wynroete www.kleinkaroowines.co.za Oranjerivier Wynroete www.owk.co.za Paarl Vintners www.paarlwine.co.za Robertson Wynvallei www.robertsonwinevalley.co.za Stellenbosch Wynroete www.wineroute.co.za Swartland Wynroete www.swartlandwineroute.co.za Tulbagh Wynroete www.tulbaghwineroute.com Vignerons de Franschhoek www.franschhoekwines.co.za Wellington Wynroete www.wellington.co.za Worcester wyn- en olyfroete www.worcesterwineroute.co.za

4. Nasionale strategie en regeringskontakte

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) www.daff.gov.za Direktoraat: Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Alkoholprodukte afdeling Tel: 021 809 1602 Faks: 021 887 6392/6 Direktoraat: Landbouprodukinspeksiedienste Tel: 012 319 6004 www.nda.agric.za/docs/ plantquality/default.htm

Skakel die volgende vir inligting oor die impak van wetgewing en regulering op die wynbedryf: SALBA vir doeane en aksynsreg, en dranklisensies: 021 887 0117 Wyn- en Spiritusraad vir sertifisering en staatsregulasies: 021 889 6555 WOSA vir uitvoervereistes: 021 883 3860 www.wosa.co.za

Ander rolspelers en verenigings

Cape Estate Wine Producers Association (Cewpa) Tel: 021 872 6393 elsabe@efpromosies.co.za Cape Winemakers Guild (CWG) Tel: 021 852 0408 www. capewinemakersguild.com Independent Vignerons Tel: 021 886 4867 stlandbo@mweb.co.za Institute for Cape Wine Masters Tel: 011 024 3616 / 082 551 5545 www.capewinemasters.co.za Rootstock Tel: 021 885 0509 www.rootstock.co.za SA National Wine Show Association (SANWA) www.veritas.co.za Wine Industry Development Association (WIDA) Tel: 021 872 9181 http://wida.co.za

5. Verenigings wat betrokke is

South African Liquor Brand Owners Association (Salba) Tel: 021 887 0117 beaty@salba.co.za Salba is n organisasie sonder winsbejag wat die vervaardigers en verspreiders van drankprodukte in Suid-Afrika verteenwoordig met betrekking tot oorvleuelende belange. Kwessies sluit in die bevordering van die langtermyn-volhoubaarheid van lede se sakeondernemings deur verantwoordelike handelsmerkontwikkeling in n kompeterende omgewing. VinPro Tel: 021 807 3322 info@vinpro.co.za www.vinpro.co.za VinPro is die diensorganisasie wat 4 500 Suid-Afrikaanse wynproduserende lede verteenwoordig in skakeling met die regering en op alle relevante forums van die wynbedryf. Wynkelders Suid-Afrika (WKSA) Mnr. Henk Bruwer Tel: 021 887 3334 wksa@lantic.net Die verteenwoordigende organisasie vir produsentekelders en bemarkers beskerm hul belange op alle bedryfsforums rakende wynwetgewing, uitvoere, bemarking, arbeidsverhoudinge, SEB, tegniese wynmaakvraagstukke en verhoudinge met die regering. WKSA gee ook leiding oor oesbestuur, pryssegmente, wetgewing en toekomsbeplanning.

6. Opleiding en navorsing
Cape Wine Academy Tel: 021 889 8844 michelle@capewineacademy. co.za www.capewineacademy.co.za Elsenburg Agricultural Training Institute Tel: 021 808 7709 www.elsenburg.com FoodBev Seta Tel: 011 253 7300 www.foodbev.co.za Instituur vir Wynbiotegnologie Tel: 021 808 3770 www.sun.ac.za/wine_ biotechnology n Wye reeks kursusse, wat strek vanaf wynwaardering tot grondige wynkennis, word op verskillende vlakke aan die publiek, tersire asook handelaars aangebied. Die BAgricen BAgric-grade (Keldertegnologie), sowel as n Diploma (Keldertegnologie) met die komponente wynchemie, mikrobiologie, wynkunde, bemarking, wetgewing en bestuur. FOODBEV is die SOOO wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opvoeding in die voedselen drankvervaardigingsektor. Nagraadse studie in Landbou of Wingerd- en Wynbiotegnologie vanaf n Honneurs- tot n Doktorsgraad.

666

Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Voedseltegnologie Tel: 021 959 6176 www.cput.ac.za Suid-Afrikaanse AgriAkademie Tel: 021 880 1276 info@agriacademy.co.za www.agriacademy.co.za Universiteit Stellenbosch Departement Wingerd- en Wynkunde Tel: 021 808 4782 www.sun.ac.za/viti_oenol/ Wynproe-akademie Tel: 011 482 9178 crossley@reciprocal.co.za

Nasionale Diplomas in landbou en landboubestuur, BTech Gewasproduksie(wingerden wynkunde) sowel as MTech grade (slegs wingerdkunde). Praktiese bedryfsopleiding rakende strategiese marktoegang en uitvoere aan ondernemings in n verskeidenheid landbousektore, wat mentorskappe vir opkomende produsente in die wynbedryf insluit. Voor- tot nagraadse grade in Landbou, Landbou Administrasie en die geleentheid vir spesialisering in Wingerd- en Wynkunde. Opleiding van wynbeoordelaars uit die geledere van produsente, restaurateurs, die handel en die media. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Dr. Esbeth van Dyk Tel: 021 888 2614 fevandyk@csir.co.za Winetech Tel: 021 807 3324 booysenj@winetech.co.za www.winetech.co.za

druiwepryse en arbeid. Die resultate is op die webtuiste beskikbaar. Die VinPro Konsultasiediens stel ook uitstekende bygewerkte kennis en tegnologie beskikbaar via sy streekswingerdkonsultante, grondkundige en wynkundige. Die WNNR en die Universiteit Stellenbosch was betrokke by die PricewaterhouseCoopers-verslae, South African Wine Industry Insights Survey Hierdie netwerk van kundigheid en tegnologie in die wynbedryf kordineer en befonds navorsing, opleiding en tegnologie-oordrag in die wynbedryf. Navorsingsvennote sluit in: LNR InfruitecNietvoorbij, LNR Plantbeskerming, die Instituut vir Wynbiotegnologie en die Universiteite van Kaapstad, Stellenbosch en Pretoria in. Die Tegnologie-oordragprojek het ten doel om navorsingsresultate en die nuutste tegnologie direk na die produsent te bring in die vorm van inligtingsdae, boeredae en wingerd-, wynmaker- en plaaswerkerstudiegroepe wat deur VinPro gekordineer word. n Databasis van navorsingsprojekte is op die webtuiste www.sawislibrary.co.za beskikbaar en artikels word in die Wineland-tydskrif gepubliseer. Bestuur die Suid-Afrikaanse Plantsertifiseringskema vir wyndruiwe soos bepaal deur die Wet op Plantverbetering, Wet 53 van 1976, en soos aangewys deur die Nasionale Minister van Landbou. Eenvormigheid word verseker deur die toepassing van regulasies rakende die kweek van wingerdstokke, asook die seleksie, verbouing, evaluering, toetsing en vrystelling van wingerdmateriaal.

7. Navorsing en ontwikkeling
Verskeie instansies en navorsingsliggame onderneem belangrike navorsing en die kennis wat versamel word, word weer teruggeploeg in die bedryf in die vorm van joernale, tydskrifte en aanbieding van inligtingsdae of boeredae. Produsente betaal n statutre heffing, wat deels aan navorsing toegewys word, en bykomende befondsing word van regeringsinstansies, privaatondernemings, finansile instansies, en so meer ontvang. Instituur vir Wynbiotegnologie Tel: 021 808 3770 ccav@sun.ac.za www.sun.ac.za/wine_ biotechnology LNR InfruitecNietvoorbij Tel: 021 809 3018 infocape@arc.agric.za www.arc.agric.za n Wreldbekende, eenstopnavorsingsfasiliteit waar die voorste tegnologie vir die SA sagtevrugte-, druiwe-, wyn-, brandewyn- en verskeie ander bedrywe gegenereer word. Die Instituut lewer n behoefte-gedrewe diens om die ekonomiese lewensvatbaarheid en groei van hierdie bedrywe te verseker en navorsing word streng toegespits op praktiese implementering. n Wetenskaplike vereniging wat die wyn-, wyndruif- en verwante bedrywe dien deur die nuutste relevante wetenskaplike kennis onder sy lede te versprei via werkswinkels, seminare en n jaarlikse kongres, sowel as n aantal internasionale kongresse. n Wetenskaplike joernaal, die SA Journal for Enology and Viticulture, word ook tweejaarliks aan lede versprei. n Jaarlikse finansile opname word uitgevoer deur middel van studiegroepe in elk van die wynproduserende streke ten einde produsente se gemiddelde produksiekostes per distrik te bepaal. Die navorsingsprojek sluit ook in vestigingskoste, gelykbreekkostes, teikeninkomstes, Wyndruifvereniging Tel: 021 872 1831 plantpom@iafrica.com

8. Maatskappye wat betrokke is

Raadpleeg Sawis, die SA Wine Industry Directory en www.wine.co.za vir omvattende lyste produsente, kelders, wyn- en drankmaatskappye, verskaffers, agente en so meer.

SA Wingerd- en Wynkundevereniging (SAWWV) Tel: 021 889 6311 sasev@sasev.org www.sasev.org

9. Publikasies en webtuistes
Die SA Wine Industry Directory (Sawid) wat jaarliks deur WineLand-publikasies gepubliseer word is die mees omvattende hulpbron vir die wynbedryf. Dit bevat al die statistieke, kultivars, wynmakers, wingerdkundiges, verspreiders, organisasies, wyntoetse, kelders, wynkompetisies en ander bedryfsbelange wat mens voor kan wens. Skakel 021 863 4524, stuur n epos na in@wineland.co.za of kyk na www.wineland.co.za. WineLandpublikasies publiseer ook twee joernale, WineLand (wat Wynboer insluit) en Fynproe, n handboek, Basiese wynmaak (Engels, Afrikaans &Xhosa), Die Wynboer tegniese jaarboek en Suid Afrikaanse drietalige wynbedryf woordeboek (Engels, Afrikaans en isiXhosa).

VinPro Tel: 021 807 3322 info@vinpro.co.za www.vinpro.co.za

667

Die Certification Manual en Labelling guide for South African wine is beskikbaar by www.sawis.co.za. Kry die Industrial Products: Wine Market Value Chain 2010-2011 op www. daff.gov.za (neem die Publications en Agriculture Marketing opsies). Monty Waldins Biodynamic Wine Guide 2011 ISBN 978-0-9566678-0-9 Lees oor die VinPro Kostegids/Cost Guide by www.vinpro.co.za. Teken in vir die Vinpro nuusbrief vir nuus, tegniese artikels en meer. n Reeks volkleurpamflette van LNR Infruitec-Nietvoorbij handel oor hoe om verskeie siektes en peste in die wingerd te identifiseer en beheer. Skakel 021 809 3100. Kry die verskeie Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) verslae, byvoorbeeld, Wine study, Production cost of wine grapes ensovoorts op www.namc.co.za. Tree in verbinding met PricewaterhouseCoopers vir inligting oor die verskillende verslae oor die wynbedryf bv. The South African Wine Industry: Insights Survey 2012. Bel 021 808 0400 of stuur n epos aan frans. weiibach@za.pwc.com. www.wine.co.za is n allesomvattende webtuiste met Suid-Afrikaanse en internasionale wynnuus, n dagboek met algemene inligting, en besonderhede van belangrike datums in die bedryf, handel- en skoudatums en n soekenjin waarmee wynmakers, kelders, verskaffers en verskillende soorte wyn opgespoor kan word. Dit bied ook n platform vir buitelandse agente om met plaaslike produsente te skakel, om handel te fasiliteer tussen kopers en verkopers van druiwe, gebottelde en grootmaatwyn en toerusting, en dit voer markopnames uit wat as bemarkingshulpmiddels ingespan kan word. www.sawis.co.za is die gesaghebbende webtuiste vir statistieke rakende die SA wynbedryf, insluitend die oes, area onder wingerd, uitvoere, binnelandse verkope, sertifisering, die Wyn- en Spiritusraad se regulasies en meer. Die webtuiste bevat ook skakels met: die Sawisbiblioteek en die Winetech-navorsingsdatabasis.

www.vinpro.co.za is die versamelpunt vir nuus wat in die gedrukte en elektroniese media verskyn wat n impak op die wynbedryf het, insluitend die oes, markte, beste praktyke, aksyns, transformasie en bemagtiging, brandstofpryse, die kragkwessie en landbou in die algemeen. www.wosa.co.za gee oorsig en nuus oor die Suid-Afrikaanse wynbedryf vir potensile invoerders Spesialistydskrifte en wynproegidse WineLand: www.wineland.co.za Grape: www.grape.co.za WINE Magazine www.winemag.co.za John Platter Wine Guide www.platteronline.com Aanlyn-wynverkope www.winedirectonline.co.za www.cybercellar.co.za www.capewineandfood.com www.sawinesonline.co.uk www.vineyardconnection.co.za www.winecellar.co.za www.wineseller.co.za www.ewine.co.za www.sawines.com www.agwines.com www.wineweb.co.za www.wineconcepts.co.za

Wynskoue en kompetisies Nader die Suid-Afrikaanse Nasionale Wynskouvereniging vir besonderhede by telefoonnommer 021 807 3104. Die SA Wine Industry Directory en www.wine.co.za kan ook geraadpleeg word vir n volledige lys en datums van wynkompetisies en -skoue.
Ons dank Elsab Ferreira vir haar hulp met sekere kontakbesonderhede.

668

verby ons grense

Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap SAOG
Verwys ook na die Landbou in Afrika-hoofstuk

op ons eie drumpel te vinde is nie, byvoorbeeld Angola, Botswana, Mauritius en Mosambiek. Die sukses van Suid-Afrika se ekonomie, insluitend landbou, is nou met di van die streek verweef. Die Regional Indicative Strategic Development Plan (RISDP) en die Strategic Indicative Plan of the Organs (SIPO) bevat die SAOG se langtermynstrategie vir die volgende: die verdieping van streeksintegrasie die bydrae tot versnelde ekonomiese groei die uitwissing van armoede die bereiking van n volhoubare patroon van ekonomiese groei. Kry die inligting oor RISDP en SIPO onder Key documents by www. sadc.int. Aangesien die meeste SAOG-ekonomie hoofsaaklik op landbou gebaseer is en voedsel die landbouhandel tussen die SAOG-lande oorheers, verskaf verbeterde handel in waardetoegevoegde landbouprodukte potensieel n instrument om armoede in die streek te bestry, streeksintegrasie te bevorder en ekonomiese groei en welsyn te verhoog. Strategiese Gentegreerde projekte (SIPs) maak deel uit van die infrastruktuurplan wat deur die Suid-Afrikaanse Regering ontwikkel is. Elke SIP bestaan uit n spesifieke infrastruktuur, komponente en programme. SIP 17, Regional Integration for African cooperation and development kyk buitewaarts na ander Afrika-state. Geldeenheid 1 kwanza = 100 lwei 1 Pula = 100 thebe Internet .ao .bw Skakelkode +244 +267 +243 +266 +261 +265 +230 +258 +264 +248 +27 +268 +255 +260 +263

1. Oorsig
In die lig van die SAOG wat oor n mark bestaande uit nagenoeg 257 miljoen mense beskik vergeleke met die effens meer as 51miljoen mense in Suid-Afrika is die SAOG-streek se potensiaal geweldig groot wat handel- en markgeleenthede betref. Drie lande (die Demokratiese Republiek van die Kongo, Suid-Afrika en Tanzani) maak byna twee derdes van die totale SAOG-bevolking (64.4%) uit, terwyl die vyf kleinste lede (Swaziland, Mauritius, Botswana, Namibi en Lesotho) 4% daarvan uitmaak. Die beeld van die SAOG is een van verskeidenheid. In n streek wat oor oorvloedige hulpbronne beskik, lewe 40% van die mense op minder as een VS-dollar per dag. Terwyl ons egter weet van die bloeiende ekonomiese groei van lande soos China en Indi, is ons nie so bewus daarvan dat van die snelgroeiende ekonomie ter wreld sommer Land Angola Botswana DRC Lesotho Madagaskar Malawi Mauritius Mosambiek Namibi Seychelles Suid- Afrika Swaziland Tanzani Zambi Zimbabwe Vlag Bevolking 19.6 miljoen (UN, 2011) 2 miljoen (UN, 2011) 67.7 miljoen (UN, 2011) 2.2 miljoen (UN, 2011) 21.3 miljoen (UN, 2011) 15.4 miljoen (UN, 2011) 1.3 miljoen (UN, 2011) 23.9 miljoen (UN, 2011) 2.3 miljoen (UN, 2011) 86,500 (UN, 2010) 50.5 miljoen (UN, 2011) 1.2 miljoen (UN, 2010) 45 miljoen (UN, 2010) 13.5 miljoen (UN, 2011) 12.7 miljoen (UN, 2011)

Amptelike tale Portugese (amptelik), Umbundu, Kimbundu, Kikongo Engels, Setswana Frans, Lingala, Kiswahili, Kikongo, Tshiluba Sesotho en Engels Malgassiese taal (amptelik), Frans Engels, Chichewa (beide amptelik) Engels (amptelik), Creole, Frans, Indiese tale Portugees (amptelik), Makua-Lomwe, Swahili, ander inheemse tale Engels (amptelik), Afrikaans, Duits, Oshivambo, Herero, Nama Engels, Frans, Creole 11 amptelike tale insluitende Afrikaans, Engels, Sesotho, Setswana, Xhosa en Zulu Swazi, Engels (beide amptelik) Engels, Swahili Engels (amptelik), Bemba, Lozi, Nyanja, Tonga Engels (amptelik), Shona, Sindebele

1 Kongolese franc = .cd 100 centimes 1 loti (L) = 100 lisente Ariary .ls .mg

1 Malawi kwacha (MK) .mw = 100 tambala 1 Mauritian roepee=100 .mu cents 1 metical (meervoud) .mz meticais) = 100 centavos 1 Namibiese dollar = .na 100 cents 1 Seychelles roepee = .sc 100 cents 1 Rand = 100 sent 1 Lilangeni = 100 sent .za .sz

1 Tanzaniese shilling = .tz 100 sent 1 Kwacha = 100 ngwee .zm 1 Zimbabwe dollar = .zw 100 sent

669

2. n Paar rolspelers
Angola
BDA (Angola se ontwikkelingsbank) www.bda.ao CAE (Business Support Centre) www.caeangola.com www.anip.co.ao Angolan Agency for Private Investment (ANIP) (Kry die Engelse kieslysopsie) Landbou is een van die geteikende sakesektore waar beleggings bevorder word. Kry aantekeninge oor die belastingkoerse van ondernemings, beskerming van beleggings, vereiste dokumente, aantekeninge oor hoe lank u kan verwag om vir goedkeuring te wag, wat na goedkeuring gebeur, ensovoorts. Department of Commerce www.dnci.net (slegs in Portugees) Regering van Angola www.governo.gov.ao Ministerie van Finansies se webtuiste www.minfin.gv.ao lyste met projekte wat plaasvind ten opsigte van energie, landbou, onderwys, vervoer en paaie. Besoek www.sonangol.co.ao vir meer inligting oor die land se olieproduksie Die Tourism-kieslysopsie by www.portalangop.co.ao sal u na n kaart toe neem wat die 18 provinsies van Angola aandui. Inligting wat op die provinsie van toepassing is word opgeroep deur op n provinsie te klik. Dit is die webtuiste van die Angola Press Agency (ANGOP), Die inligting is beskikbaar in Portugees, Engels en Spaans. Nuus oor verskillende kategorie en n spesiale artikel oor beleggings in Angola is ingesluit. Botswana Regering van Botswana www.gov.bw. Kry die kontakbesonderhede van regeringsministerie insluitende landbou, plaaslike gesagte en semistaatsinstellings Botswana Agricultural Union (BAU) Tel: +267 71321160 Bank of Botswana www.bankofbotswana.bw Botswana Export Development and Investment Authority (BEDIA) www.bedia.bw Botswana Development Corporation (BDC) www.bdc.bw Botswana Unified Revenue Service www.burs.org.bw Botswana International Financial Services Centre (IFSC) www. ifsc.co.bw.

Farmers Union of Malawi (FUM) en die National Smallholder Farmers Association of Malawi (NASFAM), www.nasfam.org Malawi Investment Promotion Agency (MIPA) www.malawiinvest.net. Kry die Agribusiness- kieslysopsie onder Projects op die webtuiste. Mauritius Die regering se Web-portaal www.gov.mu Kry die Agro-industries en Seafood and aquaculture opsies onder Business opportunities by www.boimauritius.com, die webtuiste van die Mauritian Board of Investment Financial Services Commission www.fscmauritius.org Sentrale Bank van Mauritius http://bom.intnet.mu Mauritius Sugar Authority Mauritius Sugar Industry Research Institute Ministerie van Agro-produksie Princes Tuna (Mauritius) Bpk Societ de Technologie Agricole & Sucrire de Maurice (STASM) Die besproeiingsowerheid van Mauritius Enterprise Mauritius http://enterprisemauritius.biz Sentrale Elektrisiteitsraad http://cwa.gov.mu Mauritius se Toerismebevorderingsowerheid http://tourismmauritius.mu Die Mauritius Chamber of Commerce and Industry www.mcci. org Enterprise Mauritius http://enterprisemauritius.biz, n organisasie wat handel bevorder Die State Trading Corporation (STC)is die handelsarm van die regering vir die invoer van essesile kommoditeite; dit is petroleum produkte, sement, rys, koringmeel en vloeibare petroleumgas http:// stc.intnet.mu

Mosambiek
Regering van Mosambiek - www.portaldogoverno.gov.mz (kry skakels na baie rolspelers op di webtuiste ) Die Investment Promotion Centre se webtuiste, www.cpi.co.mz, gee n uiteensetting van beleggingsgeleenthede in visserye, landbou, openbare infrastruktuur, minerale hulpbronne en energie. Maputo Corridor Logistics Initiative www.mcli.co.za Beluzone Vrye handesone-industrile park www.beluzone.com

DRK Demokratiese Republiek van die Kongo

Die Presidensie www.presidentrdc.cd Ministerie van Mynwese www.miningcongo.cd Ministerie van Omgewing, Natuurbewaring en Toerisme www. mecnt.cd National Agency for Promotion of Investment (ANAPI) www. anapi.org/en/ Sentrale Bank van die Kongo www.bcc.cd Congo Invest Consulting www.congoinvest.net

Namibi
Namibian Government Gateway www.grnnet.gov.na Ministerie van Handel en Nywerheid www.mti.gov.na Namibia Development Corporation www.mti.gov.na/ndc.htm Ministerie van Landbou, Water en Bosbou www.mawf.gov.na Vleisraad van Namibi www.nammic.com.na Namibiese landbou-unie (NAU) www.agrinamibia.com.na Namibiese landbouhandelsforum (ATF) www.atf.org.na

Lesotho
Lesotho National Farmers Union (LENAFU) Lesotho regering www.lesotho.gov.ls Lesotho National Development Corporation. Kyk www.lndc.org. ls Lesotho Revenue Authority www.lra.org.ls Sentrale Bank van Lesotho www.centralbank.org.ls Standard Lesotho Bank www.stanbic.com Nedbank Lesotho www.nedbank.co.ls Ministerie van Finansies en Ontwikkelingsbeplanning www. finance.gov.ls Ministerie van Toerisme, Omgewing en Kultuur www.mtec.gov.ls www.ltdc.org.ls Lesotho Tourism Development Corporation. Kry opsies vir beleggings hier en by www.visitlesotho.travel.

Seychelles
Seychelles-regering www.egov.sc Seychelles Investment Bureau www.sib.gov.sc Sentrale Bank van Seychelles www.cbs.sc Seychelles Enterprise Promotion Agency (SEnPA) www.senpa. sc Seychelles International Business Authority (SIBA) www.siba. net Seychelles-Toerisme Raad www.seychelles.travel Seychelles-boerevereniging (SeyFA) www.seychelles-farmers.sc

Swaziland
Regering van Swaziland www.gov.sz Small Enterprise Development Corporation (SEDCO) Tel: +268 404 2811/2 Swaziland Landbou-unie (SNAU)

Madagaskar
Regering van Madagaskar www.madagascar.gov.mg Ekonomiese Ontwikkelingsraad van Madagaskar www.edbm. gov.mg. Agribesigheid word onder die Sectors-kieslysopsie gedek. Fdration Chrtienne des Paysans Malagasy (FEKRITAMA) en die Coalition Paysanne de Madagascar (CPM)

Tanzani
Regering van Tanzani www.tanzania.go.tz Landbouraad van Tanzani (ACT) vind webblaaie by www.eaffu. org, webtuiste van die Eastern African Farmers Federation.

Malawi
Malawi regering www.malawi.gov.mw

670

Zambi
Zambia National Farmers Union, www.znfu.org.za Zambian Development Agency, www.zda.org.za Kry skakels na talle Zambiese rolspelers by http://zambia.co.zm. Die webtuiste vir die State House, die Presidensie is www.statehouse.gov. zm.

Streekskommoditeitsliggame sluit in die Oos- en Suider-Afrikaanse Suiwelvereniging (ESADA); die Suider-Afrikaanse Pluimveevereniging (SAPA); die SAOG-pluimveeforum; die SAOG-suikerrietkwekersvereniging; die Afrika-tuinbouvereniging (HCA); die SuiderAfrikaanse Lewendehawe- en Vleisforum (SALMF); die Eastern Africa Fine Coffee Association (EAFCA); en die Afrika-katoen- en -tekstielbedryfsfederasie (ACTIF). Die Strategic Partnership Grant Fund (SPGF) is gestig om die SuidAfrikaanse streek se bedryfskwessies , wat graangewasse, peulplante en ander landboukommoditeite en verwante dienste by finansies, vervoer, stoor en inligtingstegnologie betref, aan te roer. Die SPGF is n finansieringsmeganisme wat fondse toeken om die pogings van die Suid-Afrikaanse privaatsektor om beleggings in SuidAfrika se streekslandbousektor te maak ondersteun. Dit sal handel in landbouprodukte verhoog, die groei van die landbousektor in die streek versnel en streeksvoedselsekerheid verbeter. Die USAID-befondsde Suid-Afrikaanse Handel Hub administreer die SPGP in samewerking met Agbiz. Besoek www.satradehub.org of www. agbiz.co.za.

Zimbabwe
Die Zimbabwe Farmers Union (ZFU) en die Commercial Farmers Union of Zimbabwe (CFU) www.zfu.org.zw en www.cfuzim.org Kry skakels na alle staatsdepartemente, semi-staatsinstellings en rolspelers by www.gta.gov.zw.

3. Kontakte in Suid-Afrika: embassades en ander

Angola (Ambassade) Tel: 012 342 0049/50 www.angolanembassy.co.za Suid-Afrika-Angola die Kamer van Koophandel Tel: 011 723 9000 www. sa-acc.co.za Botswana (Ho Kommissie) Tel: 012 430 9640 Demokratiese Republiek van die Kongo (Ambassade) handel en beleggingsbevorderingseenheid Tel: 012 344 6475/6 Lesotho (Ho Kommissie) Tel: 012 460 7648 Madagaskar (Ambassade) Tel: 078 630 5311www.madagascar.org.za Malawi (Ho Kommissie) Tel: 012 430 9900 Mauritius (Ho Kommissie) Tel: 012 342 1283/4 Mosambiek (Ho Kommissie) Tel: 012 401 0300 www.mozbusiness. gov.mz Suid-Afrika- Mosambiek Kamer van Koophandel Tel: 072 145 0129 www.samozacc.co.za Namibi (Ho Kommissie) Tel: 012 481 9100 www.namibia.org.za Seychelles Consulate General Tel: 011 70 68 720 Swaziland (Ho Kommissie) Tel: 012 344 1910 www.swazihighcom. co.za Tanzani (Ho Kommissie) Tel: 012 342 4393/71 Zambi (Ho Kommissie) Tel: 012 326 1854 / 47 www.zambiapretoria. net Zimbabwe (Konsultaat) Tel: 011 615 1117 www.zimbabweconsulate. co.za

5. Suid-Afrikaanse rolspelers
Verwys ook na opskrif 8 in die landbou en Afrika hoofstuk. Business Unity South Africa (BUSA) www.busa.org.za FIRMS www.agriinspec.co.za Gordon Institute of Business Science (GIBS), African Leadership Programme (LBF), www.gibs.ac.za Industrial Development Corporation (IDC) www.idc.co.za. Die IDC word as die primre katalisator vir Suid-Afrikaanse beleggings in Mosambiek, Suid-Afrika se naasgrootste uitvoermark in Suider-Afrika, benut. NEPAD Business Foundation www.nepadbusinessfoundation.org NWK Bpk www.nwk.co.za SADC Centre for Land Related, Regional and Development Policy www.sadc-centre.up.ac.za The Trade Law Chambers (Internasionaal) www.tradelawchambers. co.za

4. Streekrolspelers
Raadpleeg ook die hoofstukke getiteld Landbou in Afrika en Infrastruktuur en landboulogistiek. Baie rolspelers is ook in die hoofstuk Navorsing en ontwikkeling gelys.

6. Webtuistes en publikasies
Besoek ook ander webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is. Raadpleeg ook die hoofstuk getiteld Landbou in Afrika.

Association of SADC Chambers of Commerce and Industry (ASCCI) www.sacci.org.za Verkiesingsinstituut van Suider-Afrika (EISA) www.eisa.org.za Federation of East and Southern African Road Transport Associations (FESARTA) www.fesarta.org Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) www.fanrpan.org Forum for Agricultural Research (FARA) www.fara-africa.org Maputo Corridor Logistics Initiative (MCLI) www.mcli.co.za. Sien ook www.mdc.org.za - Maputo Development Corridor Mining Industry Associations of Southern Africa (MIASA) www. miasa.org.za SAOG-bankvereniging www.sadcbanking.org SAOG-sakeforum (SBF) Mnr Maszwe Majola Tel: 076 230 3148/083 984 0512 SAOG-werkgewersgroepTel: 011 784 8000 SAOG-parlementre forum www.sadcpf.org SADC Plant Genetic Resources Centre (SPGRC) www.spgrc.org. zm SAOG-sekretariaat, Direktoraat Voedsel, Landbou en Natuurlike Hulpbronne (FANR) www.sadc.int Southern African Confederation of Agricultural Unions (SACAU) www.sacau.org Southern African Enterprise Network Tel: +264 61 272203 Southern African Railways Association (SARA) www.sararail.org Southern African Regional Police Chiefs Cooperation Organisation (SARPCCO) Southern Africa Trade Hub www.satradehub.org Southern Africa Trust www.southernafricatrust.org

Die amptelike SAOG-webtuiste is www.sadc.int. Kyk na African Economic Outlook se oorsigte van elke land. Besoek www.africaneconomicoutlook.org/en. Kyk ook na verskillende Country briefs by www.fao.org. Kyk na www.sadctrade.org Die SAOG-handelsontwikkelingsprojek. Kies kieslys-opsies soos SADC Trade Database, Other SADC Trade Resources en andere. Kies die opsie US-SACU op die kieslys by www.bilaterals.org Kies die opsie Member countries by www.fanrpan.org. Artikels en referate uit lande in die Suider-Afrikaanse streek word hier afgelaai. Ingesluit in die nuutste Abstract of Agricultural Statistics by www.daff. gov.za is inligting oor die waarde van landbou-uitvoere en invoere in die Suider-Afrikaanse Doane-Unie. Kies die opsie SADC Information op die kieslysie by www.sagis.org. za. Dit verskaf inligting oor die graansituasie in die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap. www.engineeringnews.co.za, vind die Sector news-opsie. Nuus oor ontwikkelinge in SAOG is ingesluit. n Paar SAOG lande verskyn by www.lowtax.net. Ambassade webtuistes is dikwels n bron van nuttige inligting oor hulle land van oorkoms. Kyk bv. www.angola.org, die ambassade van Angola by Washington DC, en www.angola.org.uk, by die VK.

Erelys
Adverteerder Aartappels Suid-Afrika (ASA) ABC Hansen AFGRI Beperk Africa Truck Parts African Land-Use Training (ALUT) Afrivet Agri Mega Groep (Edms) Bpk Landbouprodukagenteraad (APAC) AgriSETA Agriskills Transfer Network Andisa Agri Aquaculture Innovations Avima AXXON Balimi Bonke BASF Bessemer Biotech Veterinary Labs Bonsmara Boon Boran Stud Brangus SA Buhle Farmers Academy Buhler CMW (Cape Mohair & Wool) Cape Wools Capstone Seeds CASIDRA Consumer Goods Council of SA Dairy Cheret De Heus Departement van Landbou, Bosbou en Viserye (DLBV) DFM Software DIVAC Donaldson Filtration Solutions Durban Fresh Produce Market Eco-fert Enviro-crop Flori Horticultural Services Foskor Grain Training Institute Greenfields Agricultural Holdings Grundfos 429 232, 644 15, 48, 228, 641 281 132, 157, 538 217 84 98, 101 377 327, 380, 510 68, 327, 333, 410 541 231, 498 182, 595, 652 327 244 232, 582 219, 603 562 564 565 324, 379 632-633 590 589 496, 498 40 659 593, 651 277, 581 Inside cover, 16, 19 169, 399, 418, 662 549, 609, 649 269 97 192 246, 280 424 189, 324 231, 379 271 253 Bladsy Adverteerder GSI Group Africa Haifa Chemicals Hanna Instruments Haygrove Hishtil SA IMAC Services Incledon Incotec SA Industrial Commodity Holdings Industrial Development Corporation (IDC) Infigro Natural Technologies Insect Science Invest North West Janet Edmonds Consulting JHB Tractor Spares Johannesburg Sekuriteitebeurs Bpk JL Besproeiing Juventis Kaap Agri Beperk Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Kanhym Landgoed Kelpak Kongskilde SA Krohne Kynoch Landbank Landboubesigheidskamer (Agbiz) Landbounavorsingsraad (LNR) Lindsay Africa MBB Consultants Metson Microbial Biological Fertilisers International Monsanto Mutual & Federal Mycoroot Nasionale Landboubemarkingsraad 232 264, 424 355, 405 423, 463 144, 262, 428, 464 80, 380 201, 253 259, 461 195 35, 104-105, 357 427, 464 208, 249 102 171, 408 272, 281 77, 89 202, 254 408, 598 51, 327 391, 452 597 144, 195, 265 242 200, 353 188 20, 106-107, 303 52 2-3, 25, 294, 321, 393, 413, 549, 637 197 299, 407 144, 249, 265, 488, 512 144, 530, 512 261 87 144 61, 309 Bladsy

Nasionale Raad van Dierebeskermings- 554, 605 organisasies Nedbank Nedbank Capital Boekmerk 74

Erelys (vervolg op)

Adverteerder NEL Precision Farming Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit New Holland SA Nguni Cattle Breeders Association Northmec Noordwes-Universiteit Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) --- soek Industrial Development Corporation Omina Fertilizer Onderstepoort Biological Products (OBP) Oos-Vrystaat Kaap Bedryf Beperk (OVK) Orsmond Aviation Pambile Pannar Peulwana Financial Services Philagro Pico-gro Plant Health Products Prodsure 191 218 54 132, 249, 285 99 261, 537 63, 335 247 491, 624 128, 207 276 417 390, 444, 609 271, 415 563 272, 417 6-7, 77, 94, 121, 350, 383, 384, 475, 631 Bladsy Senter 360 Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Simbra Cattle Breeders Association Simmentaler Cattle Breeders Association Skills for Africa Suid-Afrikaanse Graan Inligtingsdiens (SAGIS) South African Table Grapes Industry (SATI) Suid-Afrikaanse Weerdiens Standard Bank Stargate Scientific Stimuplant Suidwes Groep The Traction Centre Topigs SA Transnet Freight Rail (TFR) Turf Ag Unitrade 826 Universiteit van KwaZulu-Natal Universiteit Stellenbosch Universiteit van die Vrystaat Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Valley Irrigation Villa Crop Protection Volkswagen (Amarok) VKB Landbou Bpk Weidingsvereniging Suider-Afrika (GSSA) Wenkem Wesbank Wes-Kaap Departement van Landbou Weston Agricultural College Zimmatic soek Lindsay Africa Zinchem 190 Adverteerder 202 386-387 565 14, 564 327, 380, 445, 458 456, 513 451 167 108-109 395, 496, 643 495 53 223 599 26-27, 46, 73, 113, 212, 227, 307 199, 252 78, 516 390 388 32, 129, 385, 634 12-13, 42, 70, 91, 125, 136, 266, 290, 382, 667 199 245 23 55 156, 262, 538 249 111 39 374 Bladsy

Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing 477 (RGN) Rainman Landcare Foundation Rand Water Foundation Reapers Resonance Institute of Learning Rhys Evans Groep Ronin Grain Management Ronin Precision Farming SA Kalk & Gips (SAKG) South African Business Resource Institute (SABRI) SAKATA Seeds Bpk SASOL Nitro Sensako 140 31, 341, 348-349 180 380 259, 467, 649 229 416 192 408 257, 461 37, 186-187 260, 487

The Agri Handbook for South Africa

is published in both English and Afrikaans, and Online (Downloadable PDF).

in Printed Format, eBook Format (on CD), It is distributed to every major agricultural stakeholder in South Africa and much of Africa

TO ADVERTISE:
Contact Mike or Craig +27 (0)87 576 9785 or +27 (0)87 574 3776 advertising@AgriHandbook.co.za

TO ORDER BOOKS OR eBOOKS:

orders@AgriHandbook.co.za www.AgriHandbook.co.za
Photo credit here and cover by Paul van Walree - www.toothwalker.org