CHM SC V BO V SC KHE SINH SN TIN MN KINH V MN KINH Bi ging CKI 4 tit Bs Nguyn c Lm I.

. I CNG Mn kinh l thi k bung trng ngng hot ng dn n ngng sinh sn v chm dt kinh nguyt vnh vin. y l mt hin tng sinh l, l giai on chuyn tip t thi k sinh sn sang thi k ngng sinh sn. Thi k ny thng xy ra xung quanh tui 50 do bung trng suy tn dn ti tnh trng bung trng khng cn ch tit c cc ni tit sinh dc na. Nhiu nghin cu ch thy, tui mn kinh trung bnh t 45 55 tui (50 5). Tuy l mt hin tng sinh l, nhng s thiu ht cc ni tit sinh dc, c bit l s thiu ht eostrogen s dn n tnh trng ri lon mt s chc nng sinh l khc. Theo tng iu tra dn s nm 2009, tui th ca ph n Vit Nam l 72,4. iu ny ng ngha vi 1/3 cuc i ca ch em l cuc sng sau mn kinh. Vic nng cao cht lng cuc sng cho ph na khng n thun ch l sng lu m cn phi gip h sng c cht lng tui v chiu. Nh vy chng ta khng ch quan tm iu tr cc triu chng mn kinh nh bc ha, v m hi, mt ng, kh teo nim mc m o, niu om chng ta cn phi ch n vic d phng, pht hin sm v iu tr cc bnh l gy ra do mn kinh lu nm nh bnh tim mch, long xng, Alzheimer Mn kinh khng xy ra t ngt m thng ko di trung bnh t 2 5 nm, c ngi ti 10 nm. Trn thc t t sau 35 tui, kh nng sinh sn gim dn. Ngi ta chia mn kinh lm 3 giai on vi nhng thay i c trng v sinh l, gii phu, triu chng lm sng: giai on tin mn kinh, mn kinh v sau mn kinh. Theo mt iu tra ca Hi Mn kinh chu u (2000) cho thy cc triu chng c nng ch em thng gp l: bc ha, mt ng, bun ru cu gt, trm cm, au na u, kh teo m o, i khng t ch Vit Nam theo mt s nghin cu cho thy cc triu chng c nng thng gp: bc ha (44.1%), au nhc xng khp (70.1%), triu chng niu - sinh dc (39.9%). Cng giai on ny bnh nhn cn hay gp mt s bnh c tnh nh: ung th v, ung th ni mc t cung, ung th bung trng v ung th c t cung.

4. Bnh thng gp giai on mn kinh v sau mn kinh Mn kinh tuy l mt hin tng sinh l, nhng mn kinh lm thay i mt s chc nng sinh l nn nguy c mc mt s bnh ngi cao tui tng ln: + Ri lon vn mch + Ri lon tm sinh l + Bnh long xng + Bnh tim mch + Bnh Alzheimer + Bnh ung th: - Ung th ni mc t cung - Ung th c t cung - Ung th bung trng

- Vi trng : kch thc gim dn v nh i, lng vi trng nh hoc sp li. Nim mc vi trng teo mng, mt kh nng ch tit v nhu ng gim hn. - Bung trng: kch thc bung trng gim nhiu, bnh thng l 3 x 2 x 1,5cm. Khi mn kinh, bung trng thu nh li cn khong 2 x 0,5 x 0,5cm. Trng lng bung trng cng gim ng k. Nu nm 20 tui bung trng nng 10g th sau 60 tui ch cn nng 5g. - Cc dy chng: cc dy chng nh i v mt n hi nn d sa sinh dc. 3.2. Thay i h xng c Sau khi mn kinh, hin tng to xng gim, hin tng hy xng tng lm cho mt xng gim i hay gi l long xng (OSTEOPOROSE), nn c mt s thay i h xng c. - dy cc t sng b gim i, cc dy chng km n hi nn lng d b cong v chiu cao gim i. - Khung chu: xng cng ct b y ra sau, lm eo di rng ra. Phn y chu yu i nn khi p lc bng tng lm d b sa sinh dc (to bn, ho mn tnh...). IV- NHNG THAY I V LM SNG GIAI ON TMK V MK 1- Tin mn kinh

- Ri lon thn kinh trung ng v thn kinh thc vt: chng mt, bc ha, au u, t u chi, mt ng, v m hi v m. - Ri lon kinh nguyt: vng kinh khng u, rong kinh, kinh nhiu hoc bng kinh... - Cht nhy c t cung: c th ko di sut chu k do oestrdiol tng ch tit, cht nhy nhiu, trong v long - Hi chng tin kinh: hay xut hin do thiu progesteron. Nu trc c triu chng tin kinh, giai on tin mn kinh triu chng ny s nng ln. - au v: do mt cn bng gia gia oestrogen v progesteron. Oestrogen c tc dng tng tnh thm thu thnh mch lm v ph n nh v au. - Tng hot ng phn bo do thiu progesteron. S tng phn bo tuyn v v nim mc t cung ca oestrogen d dn n cc tn thng c tnh. 2- Mn kinh - Mt kinh vnh vin: sau ln thy kinh cui cng 12 thng khng thy kinh tr li c xc nh l mn kinh. Nhng thay i thi k ny l: * Ri lon thn kinh thc vt v thn kinh trung ng: chng mt, bc ho, au u, t cc u chi v mt ng. * Ri lon tm l: lo u, trm cm, tnh tnh thay i d cu gt, km tp trung, d b stress. - Thay i v c th: * Tng cn do ng m * Chiu cao gim do lng cng, cc t xng sng gim chiu dy. tui 40, chiu cao c th gim i khong 4 5% tui 80. * H thng lng tc: tc rng i do thiu oestrogen. H thng lng vn gi nguyn hoc mc tng ln do androstenedion ca thng thn. * Da: nhn nheo do thiu oestrogen lm da mng i, mt n hi. * V: v nh v c li. - Thay i b phn sinh dc: cc c quan sinh dc teo nh dn, da vng m h d sng ho do thiu dng. m o nh hp ngn v kh nn giao hp au, hay b cht lot nn d vim m o ngi gi. Th tch t cung, bung trng, vi trng cng teo nh dn i. H thng dy chng yu i nn d sa sinh dc.

- Ri lon v tit niu: ng tit niu cng chu nh hng ca oestrogen, nn khi thiu oestrogen, v t chc hc ca ng tit niu cng thay i: nim mc niu o, bng quang mng i, cc c trn cng gim n hi nn d b sn i, i khng t ch, vim bng quang, vim niu o khng do nhim khun... - Hot ng tnh dc: 70% ph n mn kinh v sau mn kinh nhn thy hot ng tnh dc gim. Nguyn nhn l do thay i v tm l, gii phu v quan nim x hi, trong , nguyn nhn ch yu l do au khi giao hp. - Ri lon tim mch: sau mn kinh bnh mch vnh v cao huyt p tng ln theo tui. - Ri lon ng mu: d xy ra nguy c tc mch - Thay i h xng: tng qu trnh tiu xng v gim s ti to xng nn mt xng gim dn, dn n long xng, th hin trn lm sng l au xng, cc khp v d gy gy xng. 3. Sau mn kinh: c th chia lm hai giai on nh - Giai on u: khong t 2 4 nm u, c th thch nghi dn vi iu kin ni tit sinh dc khng hot ng.Cc du hiu v tm sinh l gim dn v cuc sng n nh - Giai on sau: thi k ny ko di n 65 tui. Luc ny hay xut hin cc du hiu suy gim tr nh, hay qun, s vn ng cng gim dn theo tui, i khi sn tiu v i khng t ch, d nhim khun ng niu sinh dc. Tn xut cc bnh long xng, tim mch, Alzheimer tng ln. Tui cng cao thnh lc, th lc cng gim theo. V. NHNG BNH THNG GP KHI MN KINH: 1. Bnh long xng: Qu trnh ti to v tiu xng xy ra lin tc. Mt xng cao nht tui 25 35 tui, sau gim dn sau 50 tui. ngi mn kinh hin tng tiu xng tng ln, ti to xng gim i lm cho mt xng gim, xng xp v d gy. Hin tng long xng ngi mn kinh nh hng bi 2 yu t: 1.1. Vai tr ca Estrogen vi to xng Estrogen

Somatomedine

Calcitonine

Tng trng xng

C nh calci vo xng

1.2. Yu t khc ngoi ni tit - Di truyn - Li sng - Mi trng lm vic... Theo nghin cu ca Nguyn Th Ngc Phng (2004), ngi gy t l mc nguy c long xng cao hn ngi bo. D phng long xng cn c ch n giu canci, m, hn ch cht bo, tinh bt v b xung canci t 1200mg 1500mg/ngy. Nn tp th dc ph hp theo tui v s dng liu php hocmon thay th. 2. Bnh tim mch: L bnh ph bin ngi cao tui, t l khong 25%. Ngi mn kinh thng b cao huyt p, bnh mch vnh v hin tng x va mch mu. Bnh xy ra t trc mn kinh khong 4 nm v sau mn kinh t l cng tng dn. Oestrogen c tc dng gim bnh mch vnh. Ngi ta cn quan st thy, nu cholesterol tng 1% th suy mch vnh s tng gp i. D phng bnh tim mch l ch n khng m, t tht, tng n c v m thc vt, tng rau qu v tp th dc. 3. Bnh Alzheimer: L mt bnh ca giai on gi nua (old age) do qu trnh thoi ha t bo thn kinh lm gim chc nng ca no. Khong 40% ph n trn 80 tui mc bnh Alzheimer. tui 70, ph n b bnh ny gp 3 ln nam gii. C ch sinh bnh do: di truyn, mi trng sng v tui tc... lm tn thng cc neurone thn kinh. S suy gim s lng cc neurone thn kinh, cc synape b ph hy, dn truyn thn kinh suy gim dn n thay i thi , d xc ng, ri lon tri thc, gim tr nh...

Vai tr ca oestrogen l bo v v duy tr s sng ca neurone, tng cng mu n no, kch thch cc axone v synape ti to v sn xut cc cht dn truyn thn kinh nh acetylcholin, neurotonine Phng Alzheimer: vi liu php hocmone thay th, luyn tp v sng trong mi trng lnh mnh. iu tr: ch yu dng thuc phc hi chc nng ca no, chng gim tr tu. 4. Cc ung th sinh dc 4.1. Ung th c t cung: Hay gp xung quanh tui 45 55. Cn pht hin sm: tm sot ch yu l soi c t cung, xt nghim t bo hc (Papsmear) v sinh thit. iu tr: phu thut, tia x v ha cht. 4.2. Ung th ni mc t cung: Ung th nim mc t cung l bnh hay gp ca ph n mn kinh v sau mn kinh (55 65 tui). Nhng trng hp ra mu t nhin sau mn kinh cn c theo di cht ch v chn on sm (xem bi Ung th nim mc t cung). Phng bnh: chn on sm bng xt nghim t bo (Pap smear), ni soi bung t cung (hysteroscopy) v sinh thit nim mc t cung. 4.3. Ung th bung trng Bt u tng t sau 52 tui. Tui cng cao nguy c ung th bung trng cng tng. Du hiu lm sng ngho nn cho nn thng pht hin mun. Mt na s trng hp ung th bung trng n khm giai on III IV (FIGO). V l , c tc gi gi ung th bung trng l k git ngi thm lng (The silent killer). Phng bnh: nh k kim tra ph khoa 6 thng/1ln. Nu c cm gic au bng h v, nng bng, gim cn, mt mi...cn i khm ngay. Khi pht hin thy khi u bung trng, cn ngh n ung th bung trng. - iu tr: phu thut v ha cht l ch yu. 4.4. Ung th v: xut hin nhiu vo hai thi im * Tin mn kinh: lin quan n tng nng oestrogen, dn ti lm tng sinh t bo tuyn v v ni mc t cung.

* Sau mn kinh: c th l kt qu tng sinh t bo tuyn v tri mn kinh v cc t bo tip tc pht trin bt thng. Nhng yu t c nguy c cao gy ung th v l yu t di truyn, bo ph sau mn kinh. Tin cn dy th sm v mn kinh mun, sinh con mun v khng cho con b sa m...cng l nhng yu t thun li gy ung th v. Phng bnh: hng dn t khm v, chp Xquang v v sinh thit t bo. iu tr: phu thut, ha cht v khng Estrogen. VI. HNH THI LM SNG 1. Mn kinh sinh l Thi k mn kinh sinh l xy ra t 45 55 tui. Vit Nam, tui mn kinh trung bnh tui mn kinh l 48 50 tui. Mn kinh trc tui 40 gi l suy bung trng sm (premature menopause) Mn kinh trc 45 tui gi l mn kinh sm (early menopause) Mn kinh sau 55 tui l mn kinh mun (late menopause). 2. Mn kinh nhn to (artificial menopause) Thng xy ra sau iu tr: phu thut ct t cung v 2 phn ph, ct b 2 bung trng, x tr hoc ha tr. VII. CHN ON - Lm sng: * Da vo tui bnh nhn mn kinh sinh l t 45 55 tui (50 5) * Mt kinh 12 thng * Nhng du hiu thay i v tm sinh l. - Cn lm sng: ch lm khi nghi ng * FSH > 40UI/ml * E2 < 40pg/ml * Tm sot ung th v, ung th c t cung, ung th nim mc t cung v ung th bung trng.

VIII. IU TR 1. Nguyn tc: Do bung trng ngng hot ng dn n xut hin nhng thay i v tm, sinh l v mt s bnh l sau mn kinh c lin quan n oestrogen nn s dng liu php hocmone thay th rt c hiu qu. V nguyn tc ca liu php hormon thay th: - Dng liu thp. - Phi hp oestrogen - progesteron t nhin. - Nn bt u iu tr sm s tng hiu qu ca liu php - Kim sot trc, trong qu trinh iu tr liu php hocmone thay th. 2. Tuyn y t c s 2.1. Tin mn kinh: - T vn cho bnh nhn bit nhng thay i giai on tin mn kinh. - Khuyn bnh nhn tp th dc v sinh hot bnh thng trnh lo u. - Ch n gim tht m, tinh bt. n tng c, m thc vt v rau qu ti. B xung canxi 1200 1500 mg/ngy - Rong kinh: iu tr bng progesteron t nhin (duphaston, utrogestan...) - Khm ph khoa loi nhng nghi ngi ung th sinh dc - Cho oestrogen v progesteron khi xut hin cc du hiu ri lon tm sinh l. 2.2. Mn kinh v sau mn kinh * T vn cho bnh nhn nhng thay i v nguy c bnh tt tui mn kinh. Cch phng v pht hin sm. * Vn ng v tp th dc ph hp vi sc khe v tui tc. * Ch n gim tht m, tng c, m thc vt, rau qu ti v b xung canxi. * Nu c mt ng v bnh l tim mch phi iu tr kp thi. * Liu php hocmone thay th nu ng ch nh. - Estrogen valerate 2mg/ ngy - Progesteron t nhin

- Hoc dng tibolone (livial).

3. Y t tuyn trn 3.1. Tin mn kinh * T vn nhng vn xy ra xung quanh thi k mn kinh. * Khm tng qut c t vn ph hp * iu tr nhng ri lon v tm sinh l. * Rong kinh: khm loi b nhng ung th sinh dc. Nu rong kinh do ri lon tin mn kinh, iu tr: no cm mu chn on t bo, co hi t cung (oxytocin, ergometrin). V ni tit, c th s dng vin trnh thai kt hp, h tr gia on hong th...iu tr d phng ti pht cho 3 chu k. 3.2. Mn kinh v sau mn kinh * T vn nhng vn cn thit v giai on mn kinh v sau mn kinh * Liu php hocmone thay th - Estrogen + progesteron t nhin - Estrogen n thun c th s dng cho nhng bnh nhn ct t cung - Tibolone (livial) - Kim tra nh k hng nm pht hin cc bnh l ton thn v sinh dc. - Ch ch n, ung v luyn tp. IX. PHNG BNH: Cn phi c mt k hoch chm sc sc khe cho ph n mn kinh - Kt hp vi Hi ph n, Hi ngi cao tui... thng tin v nhng thay i v nhng bnh tt c th xy ra xung quanh tui mn kinh. - T vn trc tip cho bnh nhn n khm ph khoa v nhng thay i ny. - T chc kim tra sc khe nh k hng nm cho ngi mn kinh. nh gi nhng thay i v xng, sinh ha v cc chc nng khc. - Hng dn v ch dinh dng ph hp.

- Khuyn khch vn ng v th lc v lm vic tr c mt cch hp l. - T vn li ch ca liu php hocmone thay th. X. KT LUN Vi iu kin sng ngy cng cao, tui th ngy cng tng dn ti bnh tt v tai bin ngi cao tui cng ngy cng tng. iu ny c th tr thnh gnh nng cho ngnh y t nu khng qun l tt. Nhm hn ch bnh tt v tai bin, cn c mt chin lc chm sc sc khe ngi mn kinh ton din v ph hp vi s pht trin ca x hi, vi s tham gia ca c cng ng. Ti liu tham kho - B mn Ph Sn i hc YHN, Bi ging Sn Ph khoa 1978 - B mn Ph sn i Hc Y Dc Thnh Ph HCM, Bi ging Sn Ph khoa nm 1996 - B mn Ph Sn HY Hu: Thay i gii phu v sinh l ph n trong thi k mn kinh Cc bnh thng gp trong thi k mn kinh. - Nguyn Khc Liu (1984 ) Thi k chuyn tip. Ni tit Ph khoa thc hnh 53 - 58 - Nguyn Th Xim (1984) Ri lon tui mn kinh. Ni tit Ph khoa thc hnh 171-175 - Nguyn Th Ngc Phng v cng s ( 2000 ) Sc kho ph n tui mn kinh 1 - 77 - Nguyn Th Ngc Phng (2004) Sc khe ph n tui mn kinh. Hi ngh Vit Php v Sn ph khoa Chu - Thi Bnh Dng ln th IV - J.LH. Evers, MJ Heineman ( 1995 ).Gynaecology of the climateric and the menopause. Gynaecology 129 144 - Norma L. Jones & Howard L. Judd ( 2003 ): Menopause & Postmenopause- Current Obstetrie & Gynecologic/ nirth Edition.