FTLK HAYVANLARINDA ALTLIK TERCH VE KULLANIMI

mer HIDIROLU 1 GR iftlik hayvanlarnda slah almalarna uzun yllardr devam edilmekte olup gerek kalite, gerekse kantitatif zellikler ile vcut konformasyonu asndan byk ilerlemeler kaydedilmi ve bu yndeki almalar halen devam etmektedir. Yaplan bu slah almalarnn sonucunda elde edilen gelimelere paralel olarak beslenme ve yetitirme koullarnda da iyiletirmeler salanmtr. Elbette bir rkn slah sz konusu olduunda genotip ve evre konularnn birlikte anlmas zorunludur. evre koullarnn iyiletirilmesi hususunda, zellikle fiziksel evrenin iyiletirilmesi ve hayvan refahnn gerekliliklerinin yerine getirilmesinde yakn tarihte byk ilerlemeler kaydedilmitir. iftlik hayvanlarnn refah ele alndnda, bunlardan nemli bir tanesi de altlk konusudur. lkemizde ve dnyada barnan tabanna belirli bir kalnlkta farkl materyallerden altlk (saman, tala gibi) serilmesi yaygn olarak grlmektedir. En yaygn kullanlan altlk materyalleri ise yetitiricilik yaplan blgenin imknlarna gre deimekle beraber sap ve samandr. Yine de hayvancl gelimi lkelerde altlk materyali olarak sap, saman kullanmnn yerine ince hzar tala veya kaln tala kullanm daha ulalabilir olmasndan dolay, yaygn uygulamalar arasnda yer almaktadr. Yaygn kullanm alanna sahip olmasna ramen, sap, saman ve tala eitlerinin altlk materyali olarak kullanlmas yetitirici iin yksek maliyet oluturmaktadr. Altlk olarak bu materyallerin, bir st sr iin kullanm miktar senelik 450 -600 kg sap-saman ya da hzar tala olduu bildirilmektedir. (Stowell, 2000). Sap-saman ya da bunlara edeer olarak kullanlan farkl irilikteki hzar talann altlk materyali olarak kullanmnn maliyetinin yksek olmas ve her istendiinde temin edilebilmesindeki skntlar, alternatif altlk materyali arayna yol amtr. Bu aray dhilinde, en ok kullanlan altlk materyalleri; kauuk paspaslar(Mat), eitli inek yataklar(Matress), farkl organik materyaller(sapsaman, kaln tala, eltik kabuu gibi) ve kum, aratrmalar arasnda ska yer almlardr. Altlk materyali aray amacyla yaplan almalarn artmas ve hayvan refah konular nem kazanmaya balamasyla, beton zeminin plak olarak kullanlmas nerilen bir uygulama olmaktan kmtr. Fakat yine de beton zemin kullanmnn, yaplacak aratrmalarda kullanlan altlk materyalleri ile karlatrma oluturduu ve hayvancln ileri olmad lkelerde hala kullanld bilinmektedir. Barnan zemini, hayvanlara termal konfor salama ve yumuak bir zemin salamas asndan nem arz etmektedir. Bu zelliklere ilaveten altlk materyalinin, uzun sre kullanlabilmesi, hayvanlarn yatp kalkma ve yrme srasnda kaymalarn engelleyecek zellikte olmas, i gc gereksiniminin en az olmas ve zemine serilen materyalin, hayvanlarn temiz ve salkl olarak yaamlarn srdrmesine olanak salamas gibi zellikler tamas gerekmektedir (Rodenburg ve ark., 1994). Bu makalede, bilimsel literatre dayanarak, baz iftlik hayvanlarnn altlk olarak eitli materyaller arasndaki tercihlerini ortaya koymaya allmtr.

2 BAZI ALTLIK MATERYALLER Aratrmalarda ve yetitiricilikte kullanlan baz altlk materyalleri yle sralanabilir: Lastik Matlar(Lastik Paspaslar) Lastik paspaslar EVA (ethyl-vinyl-acetate)dan imal edilmitir. Yaygn olarak bykba hayvan yetitiriciliinde kullanlmaktadr.

ekil 1. Lastik paspaslar

Mattressler (nek Yataklar) nek yataklar polipropilen klf kapl, rulo halinde dikili, ierisinde eitli yumuak materyal doldurulmu deniz yata benzeri yaplardr.

ekil 2. nek yataklar

Kum (ince kum, nehir kumu) altlk

ekil 3. Kum olarak altln kullanm Sap-saman altlk

ekil 4. Sap-saman altlk Kaln hzar tala altlk

ekil 5. Kaln hzar tala altlk

3 NCEK ALIMALAR Srlarda Yaplan almalar Tucker ve ark. (2003), Siyah Alaca ineklerin durak kullanm ve durak tercihleri zerine yaptklar almada, derin hzar tala, kum ve 2-3 cm. hzar tala ieren farkl zemin materyallerini karlatrmlardr. Kum serili duraklarda hayvanlarn yatma zaman ve yatma says ortalamalar hzar tala kullanlan zeminlere kyasla nemli derecede dtn bildirmektedirler (P<=0.05). Mannien ve ark. (2002), eit altlk materyali iin ineklerin tercihlerini deerlendirmiler. Beton zeri ok miktarda saman, zeri ince samanla kapl yumuak lastik yatak ve samansz 2 -3 mm. kum materyali arasnda tercih iin yrtlen denemede, ineklerin, zeri ince samanla kapl yumuak lastik materyal ile beton zerine ok miktarda saman serili yzeydeki yatma srelerinin ayn olduunu, fakat samansz kum serili yzeylerde daha ksa sre yattklarn tespit edildiini (P<0.05) ve ineklerin yaz ve k lastik yatak(P<0.05) ve saman (P<0.01) tercih ederlerken, kum altl tercih etmediklerini bildirmektedirler. Britten (1994), yapt almada altlk materyal seimi, bakteri poplasyonu ve mastitis arasnda bir iliki olduunu tespit etmitir. Hzar tala, sap-saman gibi organik altlk materyalinin genellikle daha yksek bakteri poplasyonuna sahip olduklarn bildirmektedir. Sentetik altlk materyalleri (inek yast, kauuk) gibi salam, ekonomik yataklk sistemleri sz konusu olduunda ise bunlarn mastitis kontrol, st kalitesi, st verimi ve alma maliyetini nemli derecede etkilediini bildirmektedir. Tucker ve Weary (2004), laktasyondaki ineklerin davranlarn etkileyen Mattress altlklar zerine ne kadar tala serilecei konusunda yaptklar aratrmalarda 7,5 kg tala serili Matressli duraklarn daha az miktarda tala serili duraklardan daha fazla tercih edildiklerini ve bu durumun inek refahn iyiletirdiini bildirmektedirler. Platz ve ark. (2007), bir yl boyunca kauuk kapl zgaral beton ve plak zgaral beton zeminleri arasnda srlarn her ayda bir zemin tercihlerini kaydetmilerdir. Deneme boyunca hayvanlarn kauuk kapl zemini tercih ettikleri (P<0.01) ve kauuk kapl zemindeki hayvanlarn beton zeminle kyasla daha uzun yatma sresine sahip olduklar bildirilmektedir (P<0.01). Kremer ve ark. (2007), kauuk ve beton zeminin st srlarnn trnak salna ve st verimine etkisini aratrmlardr. Yazarlar, kauuk zeminde taban kanamalarnn beton zemindekilerden daha az meydana geldiini ve zemin farklln st verime etkisinin olmadn bildirmilerdir. Telezhenko ve Bergsten (2005), be farkl zeminin(plak yekpare beton, 20 mm. kauuk paspasl yekpare beton, plak zgaral beton, 20 mm. kauuk paspasl zgaral beton ve nemli, sktrlm kum (doal tarla benzetmesi)) samal ineklerde lokomosyona etkisini aratrmlardr. neklerin kumla kyasla dier zeminlerde daha yava yrdkleri ve admlarn daha ksa olduunu ve adm uzunluunun en fazla olduu zemin tipinin kauuk yekpare betonda meydana geldiini bildirmektedirler. Sonck ve ark. (1999), var olan 11 ticari paspasn ve yatan farkl tiplerini samal ineklerin tercihlerine gre karlatrmak iin yaptklar almada, fazla sayda altlk materyal kullanmnn hayvanlarn tercihlerini belirlemede uygun bir metot olmadn bildirmilerdir.

Domuzlarda Yaplan almalar Weerd ve Day (2009), baarl bir altlk materyalinin u 4 kriteri salamas gerektiini ngrmlerdir: Tre zg davranlarn grlme skln arttrmal, Sal muhafaza etmeli ya da arttrmal, retim sisteminde maliyeti drmeli, Elde etmesi pratik olmaldr.

Ayrca bu kriterlere en yakn fonksiyona sahip materyalin saman altlk olduunu bildirmilerdir. Htzel ve ark. (2009), yaptklar almada kesimden 60 gn nce kaln tala, eltik kabuu ve beton zeminde barndrlan domuzlarn et kalitesine ve performansna zemin eidinin nemli bir etkisinin olmad ortaya koymulardr. Ayrca domuzlarn oyun davranlarn gsterme sklklar bakmndan beton zeminden ziyade, altlk kullanlan zeminlerde, bu davranlarn frekansnn arttn bildirmilerdir. Vasdal ve ark. (2010), yavru domuzlarn kaln tala serili zemini, snger yataklktan nemli derecede daha fazla tercih ettiklerini bildirmektedirler (P<0.05). Bireysel Bireysel Grup alan Bireysel Bireysel ekil 6. Barnak yaps Elmore ve ark. (2010), ekil 6.daki gibi grup alan beton, bireysel duraklarn ise kauuk paspas olduu barnakta domuzlarn baz davranlarn gzlemlemiler. Gzlenen davranlar arasnda zemine bal olarak sadece dinlenme davran etkilenerek, kauuk bulunan blmede bu davran daha sk gzlenmi ve bu sebepten dolay dinlenme davran zerine aratrmay younlatrarak, domuzlarn yan ve dik yatma sklklar arasnda farkllk olduunu tespit etmilerdir ( P<0.05). Buna gre kauuk paspaslarda domuzlarn daha ok yan yatt bildirilmektedir (P<0.05).

Koyunlarda Yaplan almalar Frevik ve ark. (2005), koyunlarn tahta, kauuk, metal, saman altlk eitlerindeki tercihlerini ortaya koymak amacyla yaptklar almada beslendikten sonra ilk tercih edilen altlklar gzlemlemiler. Saman ya da tahta zeminin, metalden daha fazla tercih edildiini ve saman altln tahtaya tercih edildiini tespit etmilerdir (P<0.05). Ayrca krkldktan sonra koyunlarn metal zeminden ok tahta zemini, tahta zeminden ok saman altl ve metal zeminden ok saman altl (P<0.001) tercih ettiklerini bildirmilerdir. Yazarlar, koyunlarn yatma ortalamalarnn %64.7 olduunu ve zeminlerin buna etkisinin nemli olmadn ortaya koymulardr. Wolf ve ark. (2010), koyunlarn beslenme davranlarnn gzlenme sklklarna saman altlk ya da kaln hzar tala altln etkisinin nemli olmadn bildirmilerdir. Altlk deiimindeki ilk gn yatma sresinin %6 dtn ve ayakta durma sresinin ayn oranda arttn gzlemlemi lerdir (P<0.001). Ayn zamanda byme oran ve besin tketimine altlk materyalinin etkisinin nemli olmadn bildirmilerdir.

Keilerde Yaplan almalar Be ve ark. (2007), farkl ortam scaklklarnda (orta scaklk: 10-12 0C, dk scaklk: -8,-12 0C) keilerin metal, tahta ve saman altlk serili zeminler arasndaki tercihlerini ortaya koymak amacyla yaptklar aratrmada, orta scaklkta saman altln en az tercih edildiini ve metal ile tahta zemin tercihinde ise nemli bir fark olmadn tespit etmilerdir. Dk scaklkta, tahta zeminin keiler tarafndan metal zeminden daha ok tercih edildiini fakat istatistiki fark olmadn bildirmilerdir (P>0.05). Ayrca keilerin dk scaklkta daha az yatma davran gsterdiklerini, arta kalan zamann yemlenerek veya aktif halde geirdiklerini ortaya koymulardr. Yazarlar sonu olarak saman altln denemedeki hibir scaklk seviyesinde ekicilik gstermediini, tercih edilmediini bildirmilerdir.

4 SAMAN-REFAH LKS ZERNE Hayvan yetitirme sistemlerinde saman altln, hayvanlarn refah iin faydal olduu su gtrmez bir gerektir. Ayn zamanda yaplan almalar samana alternatif olacak materyallerin, samann salad refah nispeten salayabildiklerini ortaya koymaktadrlar. Avrupada, saman altlk kullanan hayvan yetitiricileri refah dostu bir izlenim brakmaktadrlar. Fakat yksek refah izleniminin, gerekten yksek refahn salandnn kant olduu sylenememektedir. Saman altln refah salamas hakkndaki belirsizlie bilimsel aratrmalarla son verecektir. Fakat bilimsel aratrmalar, samann refahla olan ilgisinin deerlendirilmesi hususunda eitli zorluklarla karlamaktadrlar. Bu zorluklar u ekilde sralanabilir: Saman altln kompozisyonun, yapsn, kalitesinin ve miktarnn fazla deiken olmas, Bilim adamlar arasnda, refahn tanmnda fikir birlii olumasndaki skntlar, ou aratrma, saman altln refahna direk etkisini ortaya koyamyor fakat bu materyalin hayvan yetitirilmesindeki roln ortaya koymas, Saman altln ehemmiyetinin hayvanlarn yana, bunlarn barndrlmasna ve ynetilmesine gre deiebilmesidir.

Bu bilgiler nda, saman altln hayvan refahna etkisi unlara gre incelenmelidir: Samann tekstr, drenaj ve termal zelliine bakarak hayvanlarn konfor gereksinimleri Tre zg davransal gereksinimler Hayvanlarn beslenme gereksinimleri Saman altln salad hijyen ve hayvan salna etkisi ayrca ele alnmaldr.

Samann altlk olarak kullanlmas sahip olduu avantajlara karn dikkate deer dezavantajlara da sahiptir. Bu dezavantajlar yksek retim maliyeti (samann kullanlmas bal bana maliyet, igcnn artmas, samann depolanmas iin gerekli tesis) ve zgaral zeminde ve idrar toplayan iletmelerde kullanma uygun olmamas eklinde zetlenebilir. Bunlarn yannda, altlk olarak saman gibi organik materyalin kullanlmas, ou bakteri ve patojenler iin uygun koullar salamakta ve hayvan sal asndan tehdit oluturabilmektedir.

5 SONU ve NER Sap-saman altlk materyalinin yetitiricilikte yaygn bir ekilde kullanlmasna ramen, daha nce deinilen baz dezavantajlarndan dolay alternatif altlk materyallerinin kullanmnn zorunlu hale gelmesine ramen, yine de bu alternatif materyallerin saman altln doaya benzer tekstrn, salad refah ve konforu tam olarak karlama hususunda yeterli olmadklar grlmektedir. Bilimsel aratrmalar, sr yetitiriciliinde kauuk paspaslarn yaygn olarak kullanlmasna ramen, bu hayvanlarn altlk tercihlerini saman altlktan yana kullandklarn gstermektedir. Bunlarn yannda kei ve koyun trlerinde altlk tercihi hakknda yaplan alma says yetersiz olmasndan dolay, bu trlerin altlk materyalinden dolay refah dzeyinin ne ekilde etkilendii tam olarak ortaya koyulamamaktadr. Sonu olarak refah asndan bu denli nemli bir konu olan, hayvanlarn altlk materyali tercihi hakkndaki yaplan almalarn artarak devam etmesi gerekmektedir.

KAYNAKLAR Be, K.E., Andersen, I.L., Buisson, L., Simensen, E., Jeksrud, W.K., 2007. Flooring preferences in dairy goats at moderate and low ambient temperature. App. Anim. Behav. Sci. 108:4557. Britten A.M., 1994. Dairy Free Stall Bedding Systems and Udder Health. Dairy Systems for the 21st Century Proceedings of the third International Dairy Housing Conference 2-5 February 1994 Orlando, Florida. P:165-172. Elmore, M.R.P., Gamer, J.P., Johnson, A.K., Richert, B.T., Pajor, E.A., 2010. A flooring comparison: The impact of rubber mats on the health, behavior, and welfare of group-housed sows at breeding. App. Anim. Behav. Sci. 123:715. Frevik, G., Andersen, I.L., Be, K.E., 2005. Preferences of sheep for different types of pen flooring. App. Anim. Behav. Sci. 90:265276. Htzel, M.J., Lopes, E.J.C., Oliveira, P.A.V., Guidoni, A.L., 2009. Behaviour and performance of pigs finished on deep bedding with wood shavings or rice husks in summer. Anim. Welfare 2009, 18:65-71. Kremer, P.V., Nueske, S., Scholz, A.M., Foerster, M., 2007. Comparison of Claw Health and Milk Yield in Dairy Cows on Elastic or Concrete Flooring. American Dairy Science Association, J. Dairy Sci. 90:46034611. Manninen, E., De Passill A.M., Rushen J., Norring M., Saloniemi H., 2002. Preferences of dairy cows kept in unheated buildings for different kind of cubicle flooring. App. Anim. Behav. Sci. 75: 281-292. Platz, S., Ahrens, F., Bahrs, E., Nske, S., Erhard, M.H., 2007. Association between floor type and behaviour, skin lesions, and claw dimensions in group-housed fattening bulls. Preventive Veterinary Medicine, 80:209-221. Rodenburg, J., House, H.K., Anderson, N.G., 1994. Free stall base and bedding materials: Effect on cow comfort. Dairy Systems for the 21st Century Proceedings of the third International Dairy Housing Conference 2-5 February 1994 Orlando, Florida. P: 159-164 Sonck, B., Daelemans, J., Langenakens, J., 1999. Preference test for free stall surface material for dairy cows. Paper No. 994011 ASAE Ann. Intl. Mtg., Toronto, Ontario Canada. Stowell, R., 2000. Manure and Effluent Management. Dairy Freestall Housing and Equipment Chapter 8. Page 91-116. MWPS Seventh Edition. Telezhenko, E., Bergsten, C., 2005. Influence of floor type on the locomotion of dairy cows. App. Anim. Behav. Sci., 93:183197.

Tucker, C.B., and Weary, D.M., 2004. Bedding on Geotextile Mattresses: How Much is Needed to Improve Cow Comfort? American Dairy Science Association, J. Dairy Sci. 87:2889-2895. Tucker, C.B.,Weary, D.M., and Fraser D., 2003. Effects of Three Types of Free-Stall Surfaces on Preferences and Stall Usage by Dairy Cows. J. Dairy Sci.86:521-529. Vasdal, G., Mgedal, I., Be, K.E., Kirkden, R., Andersen, I.L., 2010. Piglet preference for infrared temperature and flooring. App. Anim. Behav. Sci. 122:9297. Weerd, H.A., Day, J.E.L., 2009. A review of environmental enrichment for pigs housed in intensive housing systems. App. Anim. Behav. Sci. 116:120. Wolf, B.T., Molloy, H.R.B., Trayte, M.J., Rose, M.T., 2010. Behaviour of growing lambs housed on straw or woodchip bedding materials and their preference for floor type. App. Anim. Behav. Sci. 124:4550.