Jacek Paczesny

Amartya Sen: teoria spoecznego wyboru i ekonomia dobrobytu Urodzony w 1933 roku w Dhace, obecnie stolicy Bangladeszu, Amartya Sen jest z kilku wzgldw postaci szczegln wrd laureatw Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Po pierwsze, w przeciwiestwie do wikszoci nagrodzonych Noblem jest Hindusem, a nie Amerykaninem; nie studiowa te na amerykaskiej uczelni (jest absolwentem Presidency College w Kalkucie i Trinity College w Cambridge). Po drugie, jest ekonomist, ale take filozofem (jedn z jego ostatnich ksiek jest wydana w 2009 roku The Idea of Justice, bdca krytyk i prb skorygowania teorii sprawiedliwoci Johna Rawlsa). Po trzecie, tematy, ktre podejmuje w swoich pracach i badaniach empirycznych lokuj si jak sdz na marginesie zainteresowa wspczesnej ekonomii. W niniejszym krtkim eseju koncentruj si na wkadzie, jaki Sen wnis do ekonomii dobrobytu za ktry to wkad otrzyma Nobla1 oraz na powizanej kwestii, czyli teorii spoecznego wyboru. Korzystam przede wszystkim z wykadu noblowskiego Sena pod tytuem The Possibility of Social Choice (1998), oraz polskiego tumaczenia opublikowanej w 1999 roku ksiki Develepment as Freedom (Sen 2002), stanowicej podsumowanie wczeniejszych dokona autora. Dla porzdku naleaoby wymieni najwaniejsze ksiki Sena istotne dla omawianego zagadnienia. S to: Collective Choice and Social Welfare (1970), On Economic Inequality (1973), Povery and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation (1981), Choice, Welfare and Measurment (1982), Resources, Values and Development (1984), Commodities and Capabilities (1985), Hunger and Public Action (1989, wspautorstwo z Jeanem Drze) oraz Inequality Reexamined (1992).2 Ekonomia dobrobytu jest ekonomi normatywn: zajmuje si analiz oglnego dobrobytu spoeczestwa (jako pochodnej dobrobytu poszczeglnych jego czonkw) w kategoriach jednostkowej dziaalnoci gospodarczej. Rozwaa i tworzy teoretyczne propozycje najbardziej podanej alokacji zasobw, ktra czyaby skuteczno i
1 2

http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1998/index.html [dostp: 01.10.2012]. Pen bibliografi Amartyi Sena stan na czerwiec 2008 zawiera jego Curriculum Vitae: http://scholar.harvard.edu/sen/files/cv-final.june2008.pdf [dostp: 01.10.2012].

efektywno gospodarcz z maksymalizacj owego spoecznego dobrobytu. Podstawowe problemy dotycz jednak tego, jak go definiowa i mierzy oraz w jaki sposb mona w ogle doj do przekonujcych, agregatywnych (czyli biorcych pod uwag wielo jednostkowych preferencji i problemw) osdw na temat spoeczestwa (w tym wypadku: jego oglnego dobrobytu). Drugi z wymienionych problemw ju w XVIII wieku, a wic na dugo przed wyodrbnieniem si ekonomii dobrobytu jak dyscypliny zosta systematycznie podjty przez francuskich matematykw Jeana Charlesa Bord i Nicolasa de Condorceta, pionierw teorii spoecznego wyboru zajmujcych si badaniem mechanizmw gosowania i zwizanych z nim procedur. Ich wanym osigniciem byo zwrcenie uwagi na to, e regua wikszoci moe prowadzi do gruntownie niejednoznacznych rezultatw.3 Jednak pierwsi ekonomici rozwijajcy ekonomi dobrobytu (Francis T. Edgeworth, Alfred Marshall, Arthur C. Pigou) czerpali inspiracj z prac Jeremyego Benthama i filozofii utylitarystycznej. Kluczem do podejmowania sprawiedliwych i racjonalnych decyzji spoeczno-ekonomicznych byo wedug nich skoncentrowanie si na uytecznoci (subiektywnej przyjemnoci lub poytku pyncym z konsumpcji jakiego dobra), celem za doprowadzenie do stanu maksymalizacji oglnej sumy uytecznoci. 4 Pod wpywem krytyki pozytywistw logicznych, ktrzy uznali, e dokonywanie porwna uytecznoci pozbawione jest naukowych podstaw jako e ich zdaniem nie mona znale wsplnego mianownika dla stanw psychicznych rnych osb zaczto rozwija tzw. now ekonomi dobrobytu, ktra odrzucia perspektyw klasycznego utylitaryzmu, w duej mierze ograniczajc si do rozwaa zwizanych z tzw. optimum Pareta (efektywnoci Pareta).5 Efektem poszukiwania dodatkowych kryteriw, ktre umoliwiyby dokonywanie wyborw dotyczcych dobrobytu spoecznego na wiksz skal bya przeomowa praca Social Choice and Individual Values opublikowana w 1951 roku przez Kennetha Arrowa. W twierdzeniu o niemoliwoci Arrow wykaza, e niemoliwe jest skonstruowanie metody podejmowania decyzji grupowych, ktra jednoczenie speniaaby cztery zaoone przez

Prostym przykadem moe by fakt, e przy specyficznym rozkadzie preferencji nie mona podj wicej decyzji za pomoc reguy wikszoci ju w przypadku trzech osb. A wygrywa w gosowaniu przeciwko B, B moe przegosowa C, z kolei jednak C przegosowuje A. 4 Warto zauway, e utylitarystw interesowaa oglna suma uytecznoci, nie za ich rozkad w spoeczestwie. To zawenie podstawy informacyjnej miao oczywicie daleko idce konsekwencje dla dalszego rozwoju ekonomii dobrobytu. 5 Optimum lub efektywno Pareta oznacza taki podzia dostpnych dbr, w ktrym nie mona poprawi czyjej sytuacji (uytecznoci) bez pogorszenia sytuacji kogo innego.

niego kryteria racjonalnoci.6 Wynikajcy z twierdzenia Arrowa i modyfikujcych je innych twierdze o niemoliwoci pesymizm dotyczcy perspektyw ekonomii dobrobytu stanowi punkt wyjcia dla rozwaa Amartyi Sena o moliwoci spoecznego wyboru. Sen zauwaa, e twierdzenie Arrowa w praktyce ogranicza spoeczny wybr do procedur gosowania, a w przypadku rozstrzygania kwestii zwizanych z dobrobytem nie mone to by wyczny punkt oparcia.7 Po pierwsze dlatego, e preferencje tych, ktrzy nie zagosuj nie zostan uwzgldnione (a nie powinno si ignorowa preferencji osb, ktre z rnych przyczyn mniej stanowczo domagaj si ich realizacji). 8 Po drugie procedury zwizane z gosowaniem nie umoliwiaj porwna pomidzy pomylnoci poszczeglnych osb. Dlatego te naley odrzuci wynikajcy z krytyki utylitaryzmu historyczny konsens eliminujcy porwnywanie sytuacji rnych jednostek. W tym celu, trzeba z jednej strony rozwiza analityczny problem wczenia takich porwna w teoretyczny schemat wyboru spoecznego; z drugiej za podj praktyczn kwesti podsiadajc epistemologiczny wymiar: jak analityczne rezultaty zintegrowa z praktycznym zastosowaniem? (innymi sowy: na jakich informacjach mona oprze porwnania midzy osobami?). Jeli chodzi o pierwsz kwesti, to Sen twierdzi, e porwnania mog zosta wyraone w formie aksjomatycznej, jeli zgodzimy si na czciow porwnywalno, ktrej poziom moe zosta wyraony w matematycznie dokadnej formie. Nawet ograniczone poziomy czciowej porwnywalnoci wystarcz do podejmowania spoecznych decyzji, gdy kryteria sprawiedliwoci spoecznej czsto nie wymagaj wielkiej precyzji ustale. Systematyczne stosowanie porwna midzyosobowych (nawet jeli ograniczymy si do porwna porzdkowych) usuwa niemoliwo Arrowa, i sprawia e spoeczny wybr uwzgldnia kwestie dystrybucji. Nie wymaga to wcale uniwersalnej skali wartoci,

Kryteria te s nastpujce: 1. Efektywno Pareta; 2. Brak dyktatury; 3. Niezaleno (spoeczny wybr dotyczcy wybranych opcji z pewnego zbioru musi uwzgldnia tylko te opcje ich preferowan kolejno niezalenie od ewentualnych zmian preferencji dotyczcych pozostaych opcji ze zbioru); 4. Nieograniczony zakres/Uniwersalno (dla kadego zestawu indywidualnych preferencji spoeczny ranking preferencji musi by ich w peni przechodnim, kompletnym uporzdkowaniem). 7 Twierdzenie Arrowa wiadczy jego zdaniem nie tyle o niemoliwoci racjonalnego wyboru spoecznego w ogle, a jedynie o koniecznoci zmiany przyjmowanych zaoe wykorzystania wikszej iloci dostpnych informacji: [j]edn z moliwych konsekwencji tego twierdzenia jest uznanie, e tylko poprzez wykorzystanie szerszej bazy informacyjnej mona dochodzi do wewntrznie spjnych decyzji spoecznych i ekonomicznych (Sen 2002: 269). 8 Autor podaje przykad Afroamerykanw, wrd ktrych poziom partycypacji w yciu politycznym jest znaczco niszy ni wrd biaych mieszkacw USA, cho pod ktem wielu swobd i moliwoci stanowi oni szczeglnie upoledzon grup (por. Sen 1998: 187; Sen 2002: 36-39).

uwzgldniajcej wszystkie moliwoci chodzi raczej o czstkowe porozumienie w kilku wyrnionych sprawach.9 Druga kwestia zwizana jest z poszerzeniem bazy informacyjnej porwna midzyosobowych. Odpowiadajc na pytanie co naley porwnywa, autor wskazuje na niebezpieczestwa zwizane z koncentrowaniem si na porwnywaniu stanw psychicznych (co zakada utylitaryzm).10 Ludzie przyzwyczajaj si do niekorzystnego dla nich stanu rzeczy, a na sposb, w jaki o nim myl wpywa kultura, dlatego te porwnania przyjemnoci czy pragnie nie oddaj substancjalnych ogranicze dowiadczanych przez dan jednostk czy grup. Naley wic porwnywa zakres dysponowania szeroko pojmowanymi zasobami11 (w tym dochodem) i indywidualne rnice w przekadaniu ich na moliwo dobrego ycia. Stanowisko Amartyi Sena mona nazwa podejciem skoncentrowanym na moliwociach: indywidualne przewagi okrelane i oceniane s w kategoriach poszczeglnych moliwoci, ktre posiada jednostka, i ktre moe wykorzysta jako narzdzia dziki ktrym zyskuje swobod ycia na sposb przez ni ceniony. Poszerzenie bazy informacyjnej musi jednak dotyczy nie tylko podstaw dokonywania porwna midzy osobami. Wybr bazy informacyjnej wszystkich dokonywanych ocen zwizany jest z wartociowaniem: zaley od tego, co w danym stanowisku uznaje si za priorytet i jakiemu rozumieniu wolnoci przyznaje si pierwszestwo lub wrcz wyczno. Dobrze ilustruje to tak zwany liberalny paradoks.12 Wolno ma bowiem wiele aspektw, z ktrych dwa najwaniejsze to zdaniem Sena aspekt sposobnoci (wolno pozwala nam osign to, co chcemy osign w danym obszarze naszej prywatnej dziaalnoci np. w yciu osobistym) oraz aspekt procesu (wolno umoliwia nam wybr dotyczcy tego prywatnego obszaru, niezalenie od tego co moemy, a czego nie moemy osign). Teoria spoecznego wyboru koncentruje si gwnie na pierwszym aspekcie wolnoci, nie pomija jednak drugiego. Wyczne skoncentrowanie si na aspekcie szans i pomijanie procesu byoby bdem, jednak nie naley
9

Plastycznie oddaje to jak sdz nastpujcy cytat: Rozpoznanie ewidentnej niesprawiedliwoci, jak jest dajce si wyeliminowa ograniczenie swobody ycia na skutek masowego godu, przedwczesnej miertelnoci, dotkliwego ubstwa, mniejszej ni naturalna liczebnoci kobiet, ich radykalnego podporzdkowania wcale nie musi czeka na ustalenie wszystkich dostpnych moliwoci i uszeregowanie ich zgodnie z precyzyjnie ustalonymi wagami. (Sen 2002: 270). 10 Warto jednak zaznaczy, e zdaniem Sena cakowite odrzucenie porwnywania stanw psychicznych przez krytykw utylitaryzmu jest trudne do utrzymania. 11 Sam autor zauwaa podobiestwa tak okrelonych zasobw do dobr podstawowych z teorii sprawiedliwoci Johna Rawlsa. 12 Paradoks ten, opisany przez Amarty Sena w latach 70. XX wieku, wskazuje na niemoliwo jednoczesnego pogodzenia minimalnego choby dania substancjalnej wolnoci z efektywnoci Pareta (por. Sen 1998: 198200).

te jednak koncentrowa si jedynie na sprawiedliwym przebieg procesu, pomijajc skuteczno realizowania wolnoci, ktra wie si z rzeczywistymi moliwociami ludzi. Z tego wzgldu niepena i uomna jest zarwno perspektywa konsekwencjalistw jak i libertarian; istotne ograniczenia ma take koncepcja Rawlsa. W szerok perspektyw teorii wyboru spoecznego wpisuje si szereg prac empirycznych i szczegowych podej badawczych wykorzystujcych rne metodologie, z ktrych korzysta praktycznie zorientowana ekonomia dobrobytu.13 Tutaj skoncentruje si na bardzo szkicowym przedstawieniu analiz empirycznych samego Amartyi Sena, ktre przyjmuj t ogln perspektyw. Rnorodno i wielo informacji, do ktrych moe siga analiza spoecznego dobrobytu ukazuj midzy innymi prace Sena na temat ubstwa i godu (por. Sen 1998: 194197; Sen 2002: 104-129, 179-206, 221-243). Istnieje tendencja w literaturze przedmiotu, by ubstwo traktowa gwnie (lub nawet wycznie) jako niskie dochody, a w konsekwencji za czn miar ubstwa w spoeczestwie uznawa liczb ludzi z dochodami poniej relatywnej granicy ubstwa. Zdaniem autora naleaoby raczej postrzega ubstwo jako powane upoledzenie (ograniczenie) podstawowych moliwoci jednostki. Nie mona koncentrowa si jedynie na dochodzie trzeba wzi pod uwag rwnie inne zmienne (np. droga w leczeniu choroba moe sprawi, e osoba ni dotknita bdzie ya w biedzie nawet jeli jej dochd jest wyranie wyszy ni relatywna granica ubstwa). W spoeczestwie istnieje due zrnicowanie w konwersji dochodu w moliwoci ycia na minimalnym moliwym do zaakceptowania poziomie. Mona wyrni co najmniej pi grup czynnikw, ktre maj w tym wzgldzie istotny wpyw: zrnicowanie osb (np. podatno na choroby) rnice rodowiskowe (np. skonno do wystpowania powodzi w miejscu zamieszkania) zrnicowanie klimatu spoecznego (czynniki epidemiologiczne czy zwizane z przestpczoci). zrnicowanie stosunkw midzyludzkich; rnice w relatywnej deprywacji zwizanej ze zwyczajowymi wzorami konsumpcji w okrelonym spoeczestwie. Wzgldne w kategoriach dochodowych ubstwo w bogatym
13

Przede wszystkim naleaoby wspomnie publikowany corocznie od 1990 roku przez Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Raport o Rozwoju Spoecznym ( Human Developments Report) wykorzystujcy opracowany przez Makhuba ul Haqa wsplnie z Amarty Senem Wskanik Rozwoju Spoecznego (Human Development Index).

spoeczestwie moe nie pozwala wypenia pewnych elementarnych funkcji zwizanych z uczestnictwem w yciu wsplnoty staje si ubstwem absolutnym z punktu widzenia moliwoci. Dystrybucja w obrbie rodziny (problem ten czy si choby z zagadnieniem nierwnoci ze wzgldu na pe, ktre omwi w nastpnej kolejnoci). Badajc ubstwo trzeba bra pod uwag nie tylko dochd, ale take ograniczenia zwizane z bezrobociem (ktre skutkuje spadkiem poczucia wasnej wartoci i indywidualnej aktywnoci wrd osb nim dotknitych), brakiem opieki zdrowotnej, niewystarczajc edukacj. Nierwnoci ekonomicznej nie da si sprowadzi jedynie do nierwnoci dochodw.14 Poza tym istotn kwesti jest nie tylko to, ile osb yje poniej granicy ubstwa, ale take jak daleko poniej tej granicy lokuj si poszczeglne biedne osoby oraz w jaki sposb upoledzenie rozkada si wewntrz grupy osb dotknitych ubstwem, w jakim zakresie jest podzielane przez wszystkich lub wikszo jej czonkw i jak nakada si i wzmacnia z innymi formami ograniczania moliwoci. Z przyczyn praktycznych (dostpno i atwo zebrania informacji) perspektywa dochodowa nie zostanie porzucona. Zreszt, w niektrych przypadkach ma konkretne zalety. Przykadem mog by analizy Sena dotyczce klsk godu, ktre nale do jego najbardziej znanych prac.15 Spadek dochodw realnych ludnoci moe by gwn przyczyn godu, nawet, jeli poda ywnoci nie zmalaa (np. ze wzgldu na nierwnoci wbudowane w dystrybucj ywnoci, zmniejszenie dochodw z powodu bezrobocia lub spadku zapotrzebowania na pewne produkty i usugi). Oglna poda ywnoci to zatem tylko jeden z wielu moliwych czynnikw, ktre trzeba rozpatrze. Podejcie wraliwe na zmiany dochodw lepiej tumaczy klski godu ni szeroko obecne w literaturze podejcie koncentrujce si jedynie lub gwnie na produkcji ywnoci. Ponadto eliminowanie trwaej nierwnoci i ubstwa, a zabezpieczanie przed nagymi zapaciami spoecznymi to dwie rne kwestie. Szczeglnie w budowie zabezpiecze przed godem, epidemiami czy nagym zuboeniem ogromne znaczenie maj wolnoci i swobody zwizane z demokracj (m. in. wolne wybory, swobodna dyskusja, nieskrpowana dziaalno mediw). Jawnie dziaajca opozycja i moliwo demokratycznego wyraania
14

Ciekawym przykadem s znw czarni mieszkacy duych amerykaskich miast, dla ktrych wskaniki miertelnoci s wysze ni dla Chiczykw - znacznie biedniejszych w kategoriach czysto dochodowych. 15 Pierwsza z nich - Poverty and Famines: an Essay on Entitlement and Deprivation (1981) bazuje na danych dotyczcych godu w Bengalu w 1943 (zmaro wwczas 3 miliony ludzi), ktrego Sen by wiadkiem jako dziecko.

niezadowolenia wymusza na rzdzcych podjcie rodkw mogcych zapobiec tego typu klskom, co jest nie ma miejsca w krajach niedemokratycznych.16 Chocia branie pod uwag nieszcz i cierpie powodowanych przez konkretne formy upoledzenia (np. ubstwo) jest pozytywnym efektem wpywu utylitaryzmu, koncentracja na nastawieniu psychicznym i stanach psychicznych moe w wielu przypadkach ukrywa stopie ograniczenia moliwoci, co jest szczeglnie widoczne w przypadku nierwnoci zwizanych z pci (por. Sen 1998: 197-198, Sen 2002: 207-243). Trzeba bada i porwnywa rzeczywiste upoledzenie (np. w kategoriach niedoywienia, zdiagnozowanej zapadalnoci na choroby, niepimiennoci, a nawet wyszego ni przewidywany wskanika miertelnoci17) a nie psychiczne reakcje na to upoledzenie i sposb, w jaki jest ono postrzegane. W tradycyjnych, silnie patriarchalnych spoeczestwach, kobiety czsto pracuj ciej ni mczyni, majc mniejsze moliwoci w zakresie np. ochrony zdrowia czy otrzymywania odpowiedniej iloci i rodzaju poywienia, a mimo to, ze wzgldu na spoeczne zakorzenienie asymetrycznych ze wzgldu na pe norm nie postrzega si tej sytuacji w kategoriach nierwnoci. Redukowanie nierwnoci ze wzgldu na pe jest zdaniem Sena nie tylko konieczne jako cel sam w sobie, ale te wskazane ze wzgldu na oglne spoeczno-ekonomiczne konsekwencje jakie wywouje. Przykadowo, wysoki i gwatowny przyrost naturalny w krajach rozwijajcych si ogranicza wolno modych kobiet (sprowadzajc je do roli prokreacyjnych automatw), ale stanowi take problem oglnospoeczny. Emancypacja kobiet przejawiajca si w moliwoci edukacji, pracy zarobkowej, praw wasnociowych czy adekwatnej ochrony zdrowia sprzyja zredukowaniu podnoci. Truizmem jest konstatacja, e jest to zdecydowanie lepsza strategia ograniczania przyrostu naturalnego ni rne autorytarne i nieetyczne rozwizania, jak chiska polityka jednego dziecka. Lepsze wyksztacenie kobiet i ich wiksza aktywno ekonomiczna nie tylko ogranicza liczb posiadanych przez nie dzieci, ale take skutkuje wyranym spadkiem miertelnoci

16

Przykadu dostarcza porwnanie sytuacji Chin i Indii w drugiej poowie XX wieku. Oglnie, Chiny odnotoway wiksze ni Indie sukcesy, jeli chodzi o podwyszenie redniej dugoci ycia i redukcj miertelnoci, niemniej w latach 1958-1961 w wyniku Wielkiego Godu zmaro w Chinach od kilkunastu do kilkudziesiciu milionw ludzi, podczas gdy masowa klska godu nie w Indiach nie miaa miejsca od momentu uzyskania przez nie niepodlegoci. 17 Sen zainicjowa badania wyjaniajce nisz ni przewidywana liczb kobiet w wielu krajach azjatyckich. Dokadna liczba brakujcych kobiet jest rnie okrelana, ale jest rzd wielkoci to kilkadziesit milionw kobiet, o ktre liczniejsze byyby spoeczestwa azjatyckie, gdyby nie niewystarczajca nisza ni w przypadku chopcw ilo otrzymywanego poywienia i opieki zdrowotnej, szczeglnie w okresie niemowlctwa, a take selektywne ze wzgldu na pe praktyki aborcyjne.

niemowlt. Urzeczywistnienie zmian w tym zakresie wymaga wikszej partycypacji kobiet w yciu politycznym, ekonomicznym i spoecznym. Chocia w eseju koncentrowaem si gwnie na teorii spoecznego wyboru i jej aplikacji do poszczeglnych problemw zwizanych z ekonomi dobrobytu perspektywa Amartyi Sena koncentrujca si na ludzkich moliwociach jest znacznie szersza. Jest to pewna normatywna wizja tego, czym jest, a przede wszystkim czym powinien by rozwj spoeczny. Autor rozumie rozwj jako poszerzanie substancjalnych wolnoci jednostki, usuwanie rnych form zniewolenia jakim ona podlega. Wolnoci i swobody te s zarwno celem jak i narzdziem samego rozwoju. Patrzc na nie od strony instrumentalnej, mona bada wzajemne zalenoci pomidzy ich rnymi typami i to jak si nawzajem wzmacniaj (wyrnione zostaj swobody polityczne, sposobnoci ekonomiczne, moliwoci spoeczne, gwarancje jawnoci i spoeczne zabezpieczenia). Sen argumentuje za tym, e racjonalny postp spoeczny jest moliwy18; wan, jeli nie wrcz kluczow czci tej argumentacji s wychodzce od twierdzenia Arrowa rozwaania dotyczce teorii spoecznego wyboru. Zdaniem indyjskiego noblisty, proponowana przez niego perspektywa jest szersza i bardziej uniwersalna, ni inne wspczesne sposoby mylenia w ekonomii, ktre stawiaj oglny rozwj jednostki jako wane zagadnienie. Szczeglnie naleaoby zaznaczy rnice pomidzy podejciem skoncentrowanym na moliwociach, a tym zwizanym z pojciem kapitau ludzkiego. Zdaniem Sena, upraszczajc, gdy mowa o kapitale ludzkim, najczciej rozwaa si go z uwagi na perspektywy zwikszenia produkcji. Tymczasem tutaj stawiany jest problem ludzkich moliwoci, chodzi przede wszystkim o wolno decydowania o wasnym yciu i jego jakoci (Sen 2002:310). Wpyw na produkcj gospodarcz jest porednim, pozytywnym efektem zwikszania ludzkich moliwoci. Cho rola czowieka jako instrumentu zmiany moe wykracza poza rozwj ekonomiczny i wiza si ze zmianami politycznymi i spoecznymi, niemniej cigle jest to postrzeganie moliwoci czowieka w kategoriach instrumentalnych tym razem dla rozwoju spoecznego. Tymczasem wedug Sena powinny by one w pierwszym rzdzie traktowane jako wartoci nadrzdne i autoteliczne.

Bibliografia:
18

Por. szczeglnie rozdzia 10 z ksiki Rozwj i wolno (Sen 2002: 265-298)

Sen Amartya (1998) The Possibility of Social Choice. Wykad noblowski wygoszony dnia 8 grudnia 1998 roku, opublikowany nastpnie w: American Economic Review, nr. 89 (czerwiec 1999). Tre wykadu mona pobra ze strony internetowej Nagrody Nobla: http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1998/sen-lecture.pdf Sen Amartya (2002) Rozwj i wolno, tumaczenie Jerzy oziski. Pozna: Wydawnictwo Zyski i S-ka. Korzystaem take z autobiografii Amartyi Sena, dostpnej na oficjalnej stronie internetowej Nagrody Nobla (http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1998/senautobio.html [dostp: 01.10.2012], hasa Amartya Sen w angielskiej wikipedii (http://en.wikipedia.org/wiki/Amartya_Sen [dostp: 01.10.2012]) oraz podawanych tam rde, a take wpisu w Stanford Encyclopedia of Philosophy na temat rnych koncepcji sprawiedliwoci ekonomicznej (http://plato.stanford.edu/entries/economic-justice/ [dostp: 01.10.2012]).