1

CRKVA BLAGOVETENJA MANASTIRA GRADAC Razmatranje odnosa slike i istorije moe se najbolje videti u slikanom programu crkve Blagovetenja manastira Gradca. Ovu crkvu podigla je kraljica Jelena i ,kako to pokazuje ktitorska kompozicija, ona je to izvela zajedno sa suprugom kraljem Uroem I. Kao veliki ktitor i obnovitelj crkava srpske srednjovekovne drave, smatrala je da i njenom srcu, u Rakoj, treba podii jednu zadubinu. Dogodilo se i to negde po svoj prilici oko 1270., dok bi koju godinu kasnije bio izveden ivopis svakako do 1276.(kada je nezadovoljni Dragutin zbacio oca sa vlasti). Blizak porodici, prijatelj Jelene Anujske, arhiepiskop Danilo III ? u itiju Jeleninom govori da je ona sama podigla svoju zadubinu u Gradcu. S druge strane, u ktitorskoj kompoziciji, ona zajedno sa muem dri model hrama. Nema sumnje Jelena i Uro su podigli zajedno manastir Gradac i crkvu u njemu. Crkva u Gradcu neobino je znaajna po svojoj arhitekturi, i to to dosledno prati raku graditeljsku tradiciju i to to unosi nove stilske elemente. Budui i porodino i po konfesiji do udaje veza za katoliki svet, kraljica Jelena trai da se u arhitekturu ove rake graevine unesu gotiki elementi, vie kao znakovi raspoznavanja, manje po sutini konstrukcije. Istraivai su primetili da je ovaj hram graen u dve etape: prvo je sagraeno dve visine zidova, a onda, u drugoj fazi, ostali deo, su kao ukras na istonoj strani izgraeni i kontrafori, koji nemaju nikakvu konstruktivnu ulogu. Ne zna se razlog prekida radova u vrme izmeu faza, ali se zato uoavaju gotika stilska obeleja na prozorima, lucima i na krstastom rebrastom svodu priprati. Gotika je i na dva portala crkve. S obzirom na prilinu graditeljsku delatnodt Jelene Anujske u Primorju pomilja se s razlogom, da su Gradac zidali majstori sa Primorja, a pre svega da su radili mermerne delove ove crkve prozore, portale, crkveni mobilijar. Crkva Blagovetenja je jednobrodna crkva, sa kupolom, trodelnim oltarskim prostorom, pripratu uz koju su idva paraklisa. Bila je prvobitno omalterisana i po svoj prilici obojena. Re je o pravom remek delu srpske arhitekture XIII veka. Odnos slike i istorije u gradakoj crkvi, ma koliko su nam ostali samo tragovi ivopisa, pokazuje se, kako kroz portrete, tako i kroz staru i novu hriansku istoriju. Staru, Hristovu istoriju, novu njegovih sledbenika, sve do prvog muenika sv. Stefana i njegovog imenjaka, rodonaelnika dinastije Stefana Simeona Nemanje. U ovoj crkvi nalaze se na Z zidu, i dve scene za koje se pretpostavlja da su ili deo ciklusa sv. Save ili moda Prenosa motiju nekog crkvenog prelata. Sasvim uobiajeno, na J zidu Z traveja iznad ktitorkinog sarkofaga, kao obeleja groba, naslikana je ktitorska kompozicija. Neobino zanimljivog je sklopa: Hristu na prestolu ktitore privodi rodonaelnik dinasije sv. Simeon Nemanja, ktitore koji zajedno dre model hrama u ruci. Tu su , na pilastru naslikani jo, po svoj prilici, naslednik prestola Dragutin, njegova supruga Katalina i Dragutinov brat Milutin. Izmeu Hrista i sv. Simeona Nemanje nalazi se, uobiajeno, Bogorodica predstojnica. Moe se smatrati, kao to je isluaj i sa ostalim delovima programa, da je ova slika zavisna od reenja ostvarenog koju godinu ranije u Sopoanima. Izgleda da nije iskljueno i da su neki Sopoanski majstori radili u Gradcu, pa se to ponavljanje ini sasvim loginim. Iako nememo direktnih podataka, moemo preko idirektnih zakljuiti da je slikani program gradake crkve uraen po uzoru na slikani program Bogorodiine crkve u Studenici jednako kao to je to bio sluaj i sa drugim srpskim crkvama XIII veka a, verovatno, i XIV veka. Ovo ugledanje vidljivo je na vie mesta u crkvi, a pre svega, u potkupolnom prostoru, gde su na J zidu Roenje sa humkama, razraeno u vie epizoda; i Uspenje na S zidu. Na Z zidu je Silazak sv.Duha. I Z travej pokazuje uticaj grobne crkve Simeona Nemanje, poto je u obe crkve na istom mestu Raspee na Z zidu, kao god to je iznad u obe crkve Ulazak u Jerusalim, ali u Studenici je i Vaskrsenje Lazara, koje je ovde u Gradcu na S zidu Z traveja, neobino zanimljivo. Ueni naruioci = Jelena, ponovila je Studenicu jo jednom slikom. Ona je, naime, umesto iznad ktitorske kompozicije, scenu Mironosice na Hristovom grobu stavila, u gornju zonu J zida J pevnice, ime je jo jednom ponovila grobni karakter crkve.

2 Neobino zanimljivo, moe se govoriti i o odnosu slikanih programa crkve sv.Trojice u Sopoanima i crkve Blagovetenja. U stvari, ovde se kroz sliku i istoriju veoma dobro vidi kontinuitet i zato se moe govoriti o srpskoj srednjovekovnoj umetnosti. U priprati Gradca, u gornjim zonama, naslikani su Vaseljenski sabori, kao i u Sopoanima. U donjoj toni, naslikani su sv.monasi, pustinjaci, pesnici kao u Sopoanima. Konano, tu je, zbog posvete hrama, uraen i ciklus Bogorodiinog ivota. U drugoj zoni, na J zidu je predstava 40 Sevastiljskih muenika na zaleenom jezeru , ono to je Sava zamislio u Studenici, ii da se na ulazu pokae vrstina vere. Dokle se ilo u imitaciji Studenice, pokazuje I zid priprate gde su od mermera napravljene dve posebne nie u kojima su naslikani arhaneli, kao i u Studenici. Konano, jednako idui za Studenicom i Sopoanima, dva paraklisa posveena su sv.Simeonu Nemanji J i sv.Stefanu Prvomueniku S. Do 30-tih godina XX veka, u J paraklisu uvale su se freske koje pokazuju da je ovde bio ciklus sv.Simeona Nemanje (danas postoje fragmenti). Jo jedna tema zasluuje da bude pomenuta, re je o najstarijoj predstavi mrtvog Hrista=imago pietatis, koga oplakuje Bogorodica. Budui, oigledno uena, Jelena je

ponovila Sopoane, poto je tema u protezisu mrtvi Hrist, tako to je u polukalotu protezisa postavila Bogorodicu koja oplakuje, a u polukaloti nie akonikona mrtvog Hrista. I to je tema koja se moe vezati za grobni karakter hrama, jednako kao i Hetimasija na luku izmeu Z traveja i potkupolnog prostora. Ovu hetimastiju uvaju aneoski inovi, a ispod njih nalaze se predstave sv.Joakima i Ane, Hristovih predaka, u emu se, izmeu ostalog, moe videti i ideja praroditeljstva vezana za srpsku vladarsku porodicu Nemanjia. Ovaj svetiteljski par naao je tu mesto i zbog patronke hrama Bogorodice, odnosno Blagovetenja. Gradaki slikani program i arhitektura deluju kao celina proizala iz onoga to ve sedamdesetag godina neguje porodicu Nemanjia u njihovoj dravi. Gradac je, kao i ostale srpske crkve, pravi odraz kontinuiteta koji nose ti uveni Nemanjii. U timpanonu portala Bogorodica sa Hristom ( Hrist je nagnut prema majci). Na I zidu su dva prostora pod gotikim lukovima, gde su postavljena dva arhanela, kao uvari hrama (preuzeto iz Bogorodiine crkve u Studenici). J zid priprate 40 Sevastiljskih muenika; S zid priprate predstave sv.monaha sv.pesnika, estokih podviznika (imitacija Sopoana). Gornja zona predstave iz Bogorodiinog ivota. Z zid Vaseljenski sabori (Sopoani). Na pilastrima: tri figure na JZ pilastru. To su, verovatno, naslednik prestola Dragutin, njegova ena Katalina, i Milutin. Z zid: dve scene, sigurno istorijske predstave i nerukotvoreni Hristov lik na ubrusu. S zid: izgleda opet neka istorijska scena. J zid: do oltarske pregrade sv.Nikola (kao u Studenici); J zid Z traveja sv.Trifun, zatitnik Kotora. Na Z delu su dve kompozicije: Raspee i Ulazak u Jerusalim (kao Stud.) S zid: u gornjoj zoni Vaskrsenje Lazarevo. Luk izmeu Z traveja i naosa: Hetimasija koju uvaju dva serafima. Na krajevima istog luka naslikani su sv.Ana J deo i sv.Joakim (ideja praroditeljstva). J zid = Roenje (u potkupolnom prostoru u Studenici). Z zid potkupolnog prostora Silazak sv.Duha. Szid = Uspenje Bogorodice (Studenica, oltarski prostor), u gornjoj zoni Arhijereji i Priee apostola; u donjoj zoni - Poklonjenje Hristu rtvi. Oltarski prostor, apsidalna nia akonikona: mrtvi Hrist koga oplakuje Bogorodica, koja je u polukaloti nie protezisa. Najuvenija predstava je prorok Gedeon na luku izmeu potkupolnog prostora i J pevnice. Pokazuje da su u Gradcu preko fresaka bili nalepljeni zlatni listii.