KOLE I PRAVCI U LINGVISTICI JEZIKA ISPITIVANJA DO XIX VEKA UVODNE NAPOMENE I ANTIKA GRKA Poeci lingvistike Interesovanje za jezike

ke probleme javlja se od najstarijih istorijskih vremena kod mnogih kulturno razvijenih naroda, uglavnom zbog socijalnih prilika (pre oko 2500 godina). U sredinama gde je religija igrala veliku drutvenu ulogu javlja se tenja za poznavanjem jezika kulta, prouavao se jezik vezan za religiozne tekstove (Vedski tekstovi, Biblija, Kuran...) U antikoj Grkoj jezika ispitivanja su se ukljuila u skalu filozofske problematike (razmatraju se osnovni pojmovi: jezike kategorije, ustrojstvo reenice, povezanost misli sa govorom) i u vezi sa filozofijom lee koreni klasine istorijske gramatike Epoha centralizacije vlasti pred kraj feudalne epohe dovodi do rada na normativnoj gramatici posebno zbog socijalne diferencijacije i elje da se tano utvrdi i potuje jezik kulturnih, obrazovanih pojedinaca Sve to je raeno do poetka XIX veka nije predstavljalo organizovanu naunu disciplinu, s obzirom na to da nije imalo odjeka, niti je imalo radni program koji se sistemski ostvarivao Fragmetarni karakter ispoljenih interesovanja: svaki narod je svoj jezik smatao uzorjezikom i samo je njega prouavao, a bio je potreban dublji kontakt meu narodima da bi se ostvarila prava nauna lingvistika istraivanja

Jezika ispitivanja u antikoj Grkoj Antiki Grci su bili prvi (a dugo i jedini) jeziki teoretiari u svetu (The ancient Greeks had the gift of wondering at things other people take for granted.) Bili su osnivai principa klasine evropske gramatike Ispitivanje jezika proizilo iz filozofskog interesovanja, da bi bolje obrazloili svoje filozofske stavove, bavili su se prouavanjem jezika Trudili su se da sagledaju: poreklo jezika, odnos glasovne strukture i znaenja i mogunost primene logikih principa u razjanjavanju sutine gramatikih normi Stoici su bili prvi koji su obraali panju na unutranju strukturu jezika, na prvom mestu grkog Zasluni su za izdvajanje lingvistikih interesovanja kao posebnog subjekta u okviru filozofije

Iako su bili prvi koji su na neki nain prepoznali lingvistiku kao posebnu disciplinu, njihova uenja nisu preneta na naredne generacije

Naturalizam (analogisti) i konvencionalizam (anomalisti) Slavna diskusija o odnosu glasovne strukture jezika i odgovarajueg znaenja: da li postoji duboka, logina veza izmeu onoga to rei oznaavaju i njihovog glasovnog sklopa ili je ta veza sluajna i proizvoljna Zaetnik diskusije Protagora (480-410) ili Pitagora (572- 497), nije tano utvreno Glas i znaenje: Kiki and moumou: kada ujemo ove dve rei, koja slika odgovara kojoj rei?

Analogisti Smatraju da je jezik prirodni dar, a ne plod ljudske konvencije Smatraju takoe da je jezik u sutini pravilan i logian i da izmeu znaenja i glasovnog sklopa postoji harmonina povezanost i zato su forsirali etimoloka ispitivanja (prvi etimolozi, ali njihova istraivanja nemaju veliki domaaj) Heraklit (oko 500 pre n. e.) isticao identinost razuma u celini sa celinom jezike strukture

Anomalisti Platon Klonio se obeju krajnosti, podravao je Heraklita u ideju da postoji veza izmeu razuma i jezike strukture, ali nije se slagao sa etimolokim istraivanjima On obrauje ovu temu u svom delu Kratil, u vidu rasprave izmeu Kratila (pristalice Heraklita), Hermogena (predstavnika anomalista) i filozofa Sokrata (zastupa kompromisna gledita i reprezentuje Platonov stav). Re je materijalni oblik ideje, a u ideji lei poetak saznanja o svetu Prvi pravi razliku izmeu imenica i glagola (dananje koncepcije subjekta i predikata) Jezik otelovljuje sporazum postignut meu ljudima i ne postoji veza izmeu formalne i semantike strukture rei Ukazivali na nepravilnosti na planu jezikih odnosa Demokrit (460-360) izjasnio se protiv hipoteze o boanskom poreklu jezika Aristotel: Jezik postoji po sporazumu, jer nikakva imena ne nastaju prirodnim putem.

Aristotel Utemeljiva klasine evropske gramatike Prvi podelio rei na vrste, teorija je da postoje: imenice (onoma) i glagoli (rema), a sve ostale rei su jedna grupa (sindesmoj) Reenica ima samostalan smisao, ali i svaki njen konstituent takoe neto znai za sebe

Grci i jezicka problematika Filozofi u antikoj Grkoj nisu slutili kompleksnost jezike problematike, vie je to bila samo zainteresovanost za jezike pojave Smatrali da je u njihovom jeziku najbolje oformljena ljudska misao i da se sva teoretisanja o jeziku mogu izvoditi iskljuivo na bazi grkih lingvistikih fakata i zato su im horizonti bili prilino sueni Antiki Grci udarili su temelje filolokim studijama, ispitivanjem jezika pisanih tekstova, a najpoznatiji filolog tog doba bio je Aristarh (216 144 ) (prouavao je jezik Ilijade i Odiseje i pripada Aleksandrijskoj koli)

Aleksandrijska skola Centar za jezika ispitivanja u Aleksandriji (aktivan ve u III i II veku p. n. e.) Gramatika postaje samostalna disciplina sa razgranatom specijalizacijom - Leksikografi (prikupljanje i negovanje renike grae) - Glosatori (objanjavanje komplikovanih termina) - Retori (studiranje jezika da bi se usavrila govornika vetina) - Skolijasti (specijalisti za komentare tekstova) Nisu dali nieg naroito novog jezikoj teoriji, samo nastavljaju grka jezika ispitivanja, a posebno cveta morfologija, zajedno sa fonetikom (podelili su glasove na samoglasnike i suglasnike) Bili su naklonjeni normiranju jezikih fakata, pokuavali su da unesu neke forme iz jezika prethodnika i da normiraju jezik horskih pesama kao uzor Sastavili su uvenu deskriptivnu gramatiku grkog jezika, koja je bila nedovoljno objektivna zbog previe filozofije u interpretaciji lingvistikih fenomena i zbog prevelike idealizacije grkog jezika Dionizije Traanin autor prve sauvane gramatike grkog jezika, Gramatike techne (II vek pre nove ere)

Apolonije Diskolos (II vek pre nove ere) je radio na deskriptivnoj gramatici i prvi se ozbiljnije bavio sintaksom (smatra da ona treba da se bavi povezivanjem rei u reenici) Herodijan (Diskolosov sin) se bavio istorijom jezika (prouava jezik antikih grkih pisaca) i prozodijom (prvi vaniji opisi grkih akcenata)

INDIJSKA GRAMATIKA KOLA O indijskoj koli generalno Egzaktna i objektivna deskripcija jezikih podataka kratke, a matematiki tane definicije, jezik posmatrali sa sinhronijske, a ne dijahronijske take Bavili su se: fonetikom, gramatikom, metrikom, leksikografijom i etimologijom (bez mnogo uspeha) Interesovanje za jezik vezano za njihovo drutveno i kulturno formiranje, jer su najvii drutveni slojevi gotovo izolovali jezik i kulturu, pa da bi se sauvala njihova istota jezika, opisane su sve njegove forme

Pomeni o gramatikom interesovanju Panini Ne zna se tano kada je iveo, verovatno poetkom IV veka p.n.e. Radio na normiranju klasinog sanskrita, jezika na kom je nastala indijska kultura Atadhiaji - gramatika sa oko 4000 definicija-formula (precizne i kratke), a iz toga se vidi da je razumeo da je jezik sistem Poznavao pojam nula-morfeme, poznavao glasovna smenjivanja u morfofonologiji Katijan je Paninijevu gramatiku propratio komentarima Vartika (Napomene) U VEDSKIM TEKSTOVIMA raspravlja se o nekim jezikim pitanjima (trea grupa tekstova) Panini pominje imena svojih prethodnika, a svoje delo zasniva na njihovim zakljucima

Patanjali (II vek p.n.e.) i Bhartrhari (VII n.e.) Patanjali je razradio i dopunio Napomene Katijana Bharthari daje komentare Patanjalijevom delu Maha-bhaiu i pie svoju gramatiku Vakia- padija

Traganje za invarijantnim vrednostima (dananje foneme!) kao jedinicama jezikog sistema u slubi odreivanja razlika u znaenjima rei Definisanje odnosa zavisnosti koji se uspostavljaju meu jezikim jedinicama

Krajnje napomene Gramatiki poduhvat antikih Indijaca ostao je usko nacionalan Ispustili slavu neposrednih zaetnika najveih buduih dogaaja lingvistike

PERIOD OD RIMLJANA DO KRAJA RENESANSE Rimljani Zahvaljujui svojoj imperiji, Rimljani su imali dosta kontakta sa drugim narodima i zemljama, pa samim tim i sa njihovim jezicima Uvaavali su Grke i podraavali ih, adaptirajui njihov rad sopstvenom jeziku Veina akademskih oblasti su predavane od strane grkih strunjaka, koji su esto bili robovi Biblija (Stari zavet) prevedena je na grki u III veku pre Hrista , a grka literatura je sistematski prevoena na latinski, prevoenje je bilo uobiajeno, to je podizalo svest o razlikama meu razliitim jezicima Rimljani su bili izuzetno svesni viejezinosti njihovog drutva i smatrali su to velikim dostignuem

Markus Terentius Varo (116-27 p.n.e) Autor znaajne gramatike De lingua latina koja je bila uzor za srednjovekovne gramatiare (u njoj se posebno opisuju morfoloke pojave) Zalagao se za istotu latinskog jezika i za jeziku kulturu Bio je originalan u svom radu, ali njegova postignua nisu preneta na naredne generacije, i samo su neki fragmenti (6 od 25 tomova) su sauvani Bavio se etimologijom, tvrdei da je prvobitno postojao skup imenica koje su se odnosile na neke objekte, pa se taj skup kasnije proirivao.

Donatus Iz IV veka nove ere, autor je dela Ars grammatica Krajem IV veka najvie se prouava metrika i ortoepija (skup pravila koja odredjuju pravilan izgovor reci i recenicnih delova u nekom jeziku)

Priscijan

Iz VI veka, autor je dela ,,Institutiones grammaticae, u kom razvija ideje Apolonija Diskolosa i ovo delo ima veliki uticaj na Priscijanove savremenike Bavio se glasovima, vrstama rei, sintaksom, slogovima This is perhaps the best known Latin grammar, which influenced later scholars including modern scholars. However, there was little originality and it basically replicated earlier Greek grammars, especially Thrax and Appollonius , including even grammatical terminologies. It included a large amount of comparison with Greek. This might be perhaps in part due to the lack of interests in creating new themes in arts in general (the so-called silver age, ca. late 1st Century AD). The main target for grammarians was the ancient form of language (i.e. Classical Latin), and various dialects spoken in different parts of the empire caught little interests from scholars.

XIII vek Od XIII veka repertoar jezikih istraivanja se u velikoj meri proiruje: principi graenja rei, upotreba padea, principi kongruencije, stih Aleksander de Vila-Dei pie delo Latinska gramatika (1199), koje je prva dobro razraena latinska gramatika (i to u stihu)

Promena trenda Ranije su se bavili klasinom literaturom, jezicima i stilovima autora, to se moe okarakterisati kao pristup usmeren ka podacima Srednjovekovni istraivai su bili vie teorijski usmereni Postoji elja da se sistem znanja u svim disciplinama podvede pod iste filozofske i religijske principe

Jezika teorija u srednjem veku Sholastiari - Potuju rad Aristotela, uoavaju vezu izmeu logikog rasuivanja i jezika kao fenomena - Predstavnici: Piter Abelard (1079-1142) bio je za primenu sholastike logike u gramatici; Mihael Pselos (XI vek) sholastika kola koja je kasnila imala velikih odjeka; Rejmond Lule (1235-1315) zalagao se za konstruisanje univerzalnog filozofskog jezika (latinski kao baza), sholastiki duh u gramatici srednjeg veka dostie kulminaciju Toma Akvinski (1225-1274)

- Smatra da: Glasovi postoje da neto oznae(bez veze sa znaenjem, glasovi su vetaka ljudska tvorevina), ali ova njegova ideja nema velikog uticaja na naredne lingviste Arabljani - Prouavanje jezika Kurana (svete knjige svete religije) - Gramatiarske kole u Basri i Kufi za vaspitavanje mladih kadrova, brinu se o istoti jezika Kurana, posebno se posveuju ispitivanju glasova i pravilnom izgovoru (fizioloke i akustike komponente) - Sibavajhi iz Basre napisao Al Kitab, knjigu u kojoj je izloen sistem arabljanske gramatike - Istiu se kao vredni leksikografi (Firuzabadi je napisao oko 100 tomova renika, koji se zove Al-qamus beskrajni okean rei) Jevreji - Prvi komparatisti (uoili slicnosti izmeu hebrejskog, arapskog i aramejskog, ve u X i XI veku) - Interesovanje za jezik Biblije, njeno filoloko prouavanje, istim metodom jezike analize koji su koristili Arabljani - pojam o korenu rei prenesen je iz semitske u indoevropsku gramatiku RENESANSA Tendencije Deava se promena u stavu ljudi, posle pada (slabljenja) autoriteta crkve i njenog stava prema narodnim jezicima Uticaji proistekli iz kontakta sa novim zemljama i narodima, a posebno sa znanjem iz novog sveta Interesovanje za jezik je tipino filoloko, izuavaju se latinski i grki tekstovi, a kasnije se studiraju i hebrejski (uzima se za najstariji jezik) i arapski, a u modi su i etimoloke studije Italijan Klaudio Tolomej je prvi gramatiar koji se posvetio pravilnosti glasovnih zakona (prenoenje glasova iz latinskog u italijanski), naalost nije imao sledbenike

Renesansni pokret Predstavlja kulturni pokret koji se proirio celom Evropom Razliiti su faktori uticali na pojavu ovog pokreta:

- Izum masovne tampe (Gutenberg...) - Trgovina - Pad crkvenog autoriteta Vanost tampe Ve je postojao pokret za opismenjavanje, ali tampa i dostupnost knjiga su imale krucijalni znaaj u podizanju svesti o vanosti gramatika tampana knjiga omoguava bru i laku razmenu ideja meu strunjacima, to je sluaj i sa lingvistikim znanjem, na prvom mestu pravljenju gramatika

Geografska razlika Uticaj renesanse je potpuno vidljiv, ukoliko napravimo konstrast izmeu oblasti gde je pokret zaiveo i oblasti gde nije Vizantijski deo Rimskog Carstva nije imao veliki uticaj renesanse Centralna Evropa je bila samo delimino pod uticajem

Promene Religijska reformacija prevoenje Biblije na narodne jezike Razliit status klasinog latinskog i klasinog grkog postaju klasini jezici nekadanjih monih civilizacija

Jezika raznolikost Ljudi su do ovog vremena postali svesni postojanja razliitih jezika, ukljuujui i one koji se govore u inostranstvu Ideja da je Bog stvorio jezike i da je latinski bio boji jezik je do ovog vremena polako oslabila

Obuhvat lingvistikih studija Proirenje lingvistikih istraivanja na narodne jezike, pored reanalize grkog i latinskog Pojavaljuju se mnoge gramatike: italijanska i panska (15. vek), poljska, crkvenostaroslovenskog, engleskog, francuskog (16. vek), baskijskog (1587), a George Hickes (1642 - 1715) objavljuje gotsku i anglosaksonsku gramatiku Prouava se i sanskrit (William Jones, prvi veliki sanskritolog)

Gramatike Gramatike su esto bile uglavnom namenjene srednjoj trgovakoj klasi

Pojava gramatika narodnih jezika podigla je svest o standardnom jeziku: uspostovljajui neki standardni oblik odreenog jezika, gramatike su na neki nain isticale i razliite dijalekte

Benefiti od narodnih jezika Prouavanje italijanskog, panskog i dr. uinilo je jasnom njihovu vezu sa latinskim ovo je uticalo uticalo na pojavu i razvoj istorijske lingvistike Etimologija se takoe razvijala, u smislu poreenja genetski srodnih jezika to se tie istraivanja porekla jezika, Goropius Becanus tvrdi da su se svi jezici razvili iz holandskog

Standardizacija jezika Engleska je pod vlau Henrija V (1414- 1422) uspostavila standardnu formu engleskog, sada poznatu kao Chancery English Francuska je uspostavila dravni institut za monitoring francuskog jezika: Acadmie franaise iz 1635, Cardinal Richelieu.

Empirizam i racionalizam Empirizam se pojavio kao reakcija na sholasticizam, Francis Bacon i drugi (Locke, Berkeley, Hume) su isticali posmatranje kao izvor sveg znanja i vanost indukcije (nasuprot dedukciji); svo znanje stie preko ula Ren Descartes i njegovi sledbenici su se suprotstavili empirizmu, tvrdei da je ljudski razum osnova znanja, dok ula mogu zavarati

Opozicija u odnosu na uroene sposobnosti Racionalisti su tvrdili da svi mi posedujemo odreene uroene ideje, koje formiraju osnovu naeg znanja, ukljuujui logike i matematike pojmove i sl. Empiristi su negirali ideju uroenih ideja, tvrdei da nita ne moe biti usvojeno (naueno) pre iskustvenog kontakta

Racionalisti i univerzalnost Racionalistika ideja u uroenosti je bila odlina podloga za ideju univerzalnog jezika Racionalistiki stavovi u gramatikama univerzanlnog jezika, gramatiarski centar PortRoyal: Grammaire gnrale et raisonne (1660), iji su autori Lancelot i Arnauld, izraava se princip po kom gramatike norme treba potpuno da odgovaraju zahtevima logike, jer je ona jedna, univerzalna za sve ljude, pa tako veruju da je mogue i

uspostaviti jednu gramatiku koja bi odgovarala svim jezicima sveta (ova ideja ima dosta odjeka) Novouspostavljena trgovina i prenos znanja Trgovinske rute izmeu Rimskog Carstva i Kine (put svile) kroz Centralnu Aziju proirile su znanje o svetu; uvianje znaaja kineskih studija Kina je svakako imala sopstvena lingvistika istraivanja; kinesko pismo datira od oko 2. milenijuma pre Hrista, a u Evropi je bilo poznato do oko 16. veka

Neindoevropski jezici Posle kolonizacije, opisuju se brojni drugi, neidoevropski jezici Tarascan (Mayan, Mexico, 1558); Quequa (Quequan, Peru/Bolivia 1560); Nahuatal (UtoAztecan, Aztecan, Mexico, Mexico, 1571); Guaran Guaran (Tupi-Guarani, Paraguay, 1640). Japanski (17. vek); farsi (persijski) (17. vek); kineski (18. vek). Ove gramatike uglavnom piu misionari (vijetnamski jo uvek koristi neke konvencije uspostavljene od strane misionara)

Kineski uticaj Poto se kineski znaajno razlikuje od indoevropskih jezika, njegov opis je uticao na uvianje znaaja leksikografije i fonologije i fonetike (tonovi) Budistiki monasi su uticali na to da se kineski tonovi sistematski definiu kao integralna komponenta slogova u govoru

Kontakt sa Azijom Novootkriveni jezici su se razlikovali od latinskog i grkog, to je uticalo na formiranje nezavisne istraivake misli kod istraivaca, u nameri da objasne objasne gramatike strukture tih jezika Ovaj nain miljenja je bio nezamisliv pre perioda Renesanse, i takvo miljenje e dovesti do epohe Prosvetiteljstva, tokom 18. veka, to e biti klju za dalji razvoj lingvistikih istraivanja

Rezime Slabljenje crkvenog autoriteta je dozvolilo otvaranje novih perspektiva, to je omoguilo proirivanje lingvistikih istraivanja Novi pristup starim, klasinim jezicima; ne kao boanskim jezicima, ve kao objektu lingvistikih studija

Pravljenje gramatika egzotinih jezika uticalo je na podizanje svesti o znaaju razliitih faktora koji se tiu gramatike

JEZIKA ISPITIVANJA U XIX VEKU Pokret pismenosti Posle renesanse pojavili su se globalni socijalni pokreti za pismenost, to je postalo cilj mnogih vlada Zapoinje i saradnja Evrope i Amerike, ne toliko prominentno u ovom periodu, kao u XX veku, ali se dogaaju poeci Razvija se istoricizam u ispitivanju jezikog fenomena, Hermann Paul ak kae da nema nauke o jeziku bez takvog stanovita Nastanku uporednih (komparativnih) studija u lingvistici doprinosi otkrie sanskrita, indoevropskog jezika koji se dosta razlikovao od latinskog i grkog Johann Christoph Adelung napisao je renik koji je predstavljao pregled svih do tada poznatih jezika, uz opis njihove strukture i srodnosti (klasifikuje jezike prema geografskom poloaju) princip Pii kao to govori, itaj kao to je napisano

Evolucija ljudskog jezika Raniji pojam jezike klasifikacije uglavnom je bio baziran na prii o Vavilonskoj kuli (ljudi su posle potopa svi govorili istim jezikom i eleli su da sagrade kulu koja e doi do neba, a Bog ih je kaznio za takvu gordost tako to im je pomeao jezike i nisu mogli da zavre kulu jer se vie nisu meusobno razumeli), a postoji i jo jedna pria koju je navodno zabeleio Herodot: egipatski kralji Psametih je naredio da se razdvoje dva novoroena deteta izolovana od ostatka sveta kako bi se saznalo kojim e jezikom progovoriti, po predanju deca su izgovorila re bekos, to znai hleb na frigijskom, pa je frigijski proglaen najstarijim jezikom Hebrejski je smatran najstarijim jezikom, dok su ostali jezici bili njegovi potomci Ovo je bilo u skladu sa trendovima u drugim disciplinama, kao na primer biologijom (one su pokuavale da naprave hipotezu koja bi pratila dogaaje u Starom zavetu) J. J. Scaliger je bio verovatno prvi istraiva koji se suprotstavio tezi da je hebrejski najstariji jezik, i smatrao je takoe i da su latinski i grki na neki nain povezani

Teorija ili podaci? Komparativna analiza i istraivanje porekla jezika do poetka XIX veka bili su spekulativne prirode i mogu se nai neki udni i nauno neutemeljeni pokuaji objanjavanja slinosti i razlika meu jezicima

Razlog za neutemeljene pristupe je bio nedostatak podataka; kada su istraivaima bile dostupne vee koliine podataka, mogli su da postave bolje teorije koje su objanjavale podatke

William Jones i istorijska promena Britanski sudija u Indiji, koji je imao pristup materijalima koji su se odnosili na sanskrit, pronaao je upeatljive slinosti meu pojedinim reima, kao to su rodbinski termini i rei za brojeve Postojale su razliite spekulacije o poreklu jezika i njihovom istorijskom razvoju, ali prvo sistematino poreenje indoevropskih jezika uradio je prvi veliki sanskritolog Sir William Jones (utvrdio je da su sanskrit, grki, latinski gotski i verovatno i keltski svi nastali iz jednog prajezika koji vie ne postoji) Upeatljive slinosti meu razliitim indoevropskim jezicima navele su Jonesa na tvrdnju da slinost ovih formi i glasova nije sluajnost Gotske i keltske jezike bilo je neto tee ukljuiti u istu grupu jezika u ovoj fazi, ali je postojala svesnost da bi i ovi jezici mogli biti deo velike indoevropske porodice jezika Ovo je bio (samo) poetak, a kasnije su mnogi drugi istraivai dodavali nove informacije, dalje dokazujui i nadograujui njegovu tvrdnju

Prvi komparatisti Franz Bopp je 1816. izneo pred javnost slinosti izmeu sanskrita i nekih drugih indoevropskih jezika poetak komparativne lingvistike (ova godina takoe oznaava i poetak lingvistike kao samostalne naune discipline), on je prvi shvatio da meusobni odnosi indoevropskih jezika moe biti predmet posebne naune discipline Izraz uporedna gramatika javlja se i ranije, kod legela Pokret se razvio u Nemakoj, sa istraivaima kao to su J. Grimm (autor uvene Nemake gramatike, zbog nje se smatra utemeljivaem nemake lingvistike), W. von Humboldt, F. Bopp, R. Rask (Danac, posebno znaajan za studije o islandskom jeziku, a mnogi ga smatraju zaetnikom dijahronijske/istorijske lingvistike)... Glasovne promene mogu da imaju odreene regularne obrasce, i ovo se moe pratiti u uspostavljanju etimolokih veza na primer, nekadanji germanski finalni konsonant /t/ postao je ozvuen u engleskom /d/, ali je ostao bezvuan u nemakom nemaki Hund /hunt/ i engleski hound /haund/ Grimov i Vernerov zakon: odnos germanskih konsonanata prema odgovarajuim konsonantima iz drugih indoevropskih jezika utvrene su neke zakonitosti u manifestaciji tih odnosa, ali se Grimov zakon nije uvek potvrivao, pa je dopunjen

Vernerovim, vezano za zvunost/bezvunost konsonanata koji se nalaze u unutranjosti rei Georg Curtius uvodi komparativno-istorijski metod u klasinu filologiju; prvo komparativno ispitivanje slovenskih jezika vri J. Dobrovsky; osniva nauno postavljenih etimolokih studija je August Friedrich Pott Prvi teoretiari jezika: August Schleicher i njegovi sledbenici

Nazad u prolost - rekonstrukcija Zasnovano na sistematskim glasovnim promenama, moe se uspostaviti (pretpostaviti) mogue ranije stanje gramatike rekonstrukcija Ovo je posebno bilo od znaaja kasnijim istraivaima, koji su se bavili jezicima bez pisma

Klasifikacija i nove discipline Jezika klasifikacija se moe predstaviti pomou stabla, kao u sluaju evolutivne biologije (C. von Linnea). Proto-Indo-European Celtic, Proto-Germanic, Proto-Slavic Old Russian, Old Church Slavonic Slovenian, Serbian, Bulgarian Arealna blizina takoe postaje bitan faktor u identifikovanju i klasifikaciji jezika i istraivai to uzimaju u obzir razvoj arealne lingvistike Dijalektologija postaje samostalna disciplina i istraivai uviaju moguu vezu izmeu jezike raznolikosti i istorijskih promena

Bioloki naturalizam u lingvistici Vlada miljenje da Darvinova teorija o evoluciji moe da se primeni i na jezik, jer je univerzalna, a ovo miljenje u lingvistici zastupa i komparatista August Schleicher (interesovao se i za probleme rekonstrukcije indoevropskog prajezika) Schleicherova Stammbaum/pedigree teorija/teorija biolokog naturalizma (genealoko stablo): jezik, kao i ovek, ima genealoko stablo, tj. prapretka od kog se, u vidu grananja stabla, razvilo mnogobrojno potomstvo srodnika (u ovom sluaju, od kod je nastalo mnogo novih jezika koji su srodni) Postoje korenski, aglutinativni i fleksivni tip jezika i zavise od stupnja razvitka jezika Schmidtova teorija talasa: Schmidt je bio Schleicherov uenik, ali sumnja u njegovu teoriju o genealokom stablu i dolazi do zakljuka da se jezike inovacije ire nepredvieno kao vodeni talasi (bivaju zahvaene nekad manje, a nekad vee govorne

oblasti), a ne u vidu pravilnog grananja (kao to je tvrdio Schleicher), da bi potvrdio svoju teoriju, koristi izoglose granice prostiranja jedne jezike osobine Wilhelm von Humboldt Ovaj naunik je najvei teoretiar lingvistike XIX veka i smatra se osnivaem opte lingvistike kao discipline koja istrauje sutinu jezikog fenomena na injenicama koje potiu iz najrazliitijih jezika; prvi je prouio jedan od jezika Indonezije Bio je svestan beskonane kreativnosti jezika, odnosno injenice da uvek moemo da kreiramo reenicu koju nikada pre toga nismo uli Nije toliko obraao panju na razliku izmeu sinhronijskog i dijahronijskog pristupa, ali je najvie bio posveen prouavanju jezika sa sinhronijskog stanovita stanje jezika u datom vremenskom periodu, bio je protiv univerzalne gramatike i nije traio prajezik od kog su potekli svi indoevropski jezici, smatrao je da gramatika treba da proizlazi iz svakog jezika posebno U skladu sa nacionalistikim pokretima u XIX veku, smatrao je da je jezik specifina emanacija duha datog naroda, spoljanji izraz jedne unutranje forme, koji otkriva odreeni pogled na svet teorija Weltanschauunga Smatrao je da se miljenje i percepcija mogu preneti samo pomou jezika, te da su jezik i miljenje meuzavisni i neodvojivi Smatrao je da se ljudi esto ne mogu u potpunosti razumeti i kad govore istim jezikom, zbog razliitog pogleda na svet lingvistiki relativizam Humboldtove kole (nepouzdanost jezikog sredstva u apsolutnom sporazumevanju) - ovo je bio poetak teorije jezikog relativiteta (koju su razvili E. Sapire i B. J. Whorf)

Psihologizam u lingvistici H. Steinthal je osniva lingvistikog psihologizma, objavio je delo Psiholoka gramatika 1855. (podrava Humboldtovu tezu da je jezik odraz duha naroda, jezik kolektiva je izraz duha kolektiva, a jezik pojedinca je izraz individualne psihologije) Drugi predstavnici su: Wilhelm Wundt (interesovala ga je psihologija naroda), A. Marty (znaenje jezikih formi se tie psiholokih stanja pojedinca) Javljaju se semantike studije studije o znaenjima rei, takoe vezane za povezanost izmeu psihologije i jezike forme Psihologizam e biti vaan i kasnije za razvoj amerike lingvistike

Mladogramatiari Ovi lingvisti su najreprezentativniji predstavnici lingvistike XIX veka, najpoznatiji su: Karl Brugmann (bavio se posebno rekonstrukcijom starijih faza indoevropskih jezika),

August Leskien, Hermann Paul (najvie se zalae za istoricizam kao metodoloki postupak), B. Delbruck (napisao prvi veliki klasini rad iz sintakse) ... Termin je skoro sinoniman sa nazivom Lajpcika kola, s tim to je malo iri eleli su da naprave naprave istorijsku lingvistiku egzaktnom naukom, poput geologije u prirodnim naukama Zasluni su za dalje razvijanje komparativno-istorijskih studija, jer su ih uinili nauno detaljnim i preciznim i one tek tada dobijaju punu naunu vrednost (ispitivali su najvie glasovne promene, dolaze do zakljuka da izuzeci od glasovih promena nastaju tek kasnije, analogijom, tj. pod uticajem psihe)

JEZIKA ISPITIVANJA U XX VEKU STRUKTURALIZAM Strukturalizam Opti intelektualni pokret s poetka XX veka, prema kojem se neki objekat treba prouavati kao integralni deo kompleksnog sistema To je bio u principu interdisciplinarni pristup, koji je nastupio posle neogramatiara Moe se rei da je ceo pokret nastao iz lingvistikog rada Smatra se da je jezik: sistem, drutveni fenomen, njegova evolucija i aktuelno stanje su potpuno razliite pojave; kljuno je izdvojiti bitno od nebitnog; zajednika tenja svih strukturalista jeste da pronau objektivna merila u analizi jezika Evropski strukturalizam: Ferdinand de Saussure; ameriki strukturalizam: Bloomfield

F. de Saussure Jedan od najveih lingvista svih vremena, tvorac enevske kole, osniva strukturalne lingvistike Veinu njegovih argumenata je ve pokrenuo von Humboldt Odlian timing njegovog rada, jer su se ideje i metode komparativnog pristupa bile donekle iscrpele

Autonomna analiza Jezik je sistem i odnos izmeu elemenata sistema je predmet analize (poreenje sa ahom) Jezik je prvenstveno drutveni fenomen i tako ga i treba izuavati, ispitivati i glasovnu i znaenjsku stranu jezika u njihovom meuodnosu, a ne izolovano

Langue i parole

Jezici se sastoje od dva dela: generalna upotreba jezika opta sposobnost ljudi da govore (parole - govor) i jeziki sistem konkretna realizacije prirodne sposobnosti (langue - jezik) Ono to je predmet analize jeste langue, jeziki sistem koji se nalazi iza znanja jezika Problem je u tome to ako hoemo da razumemo langue, moramo analizirati parole

Sinhronija i dijahronija Pokret je brzo dobio na popularnosti i do sredine XX veka studije o poreklu jezika su u nekim sluajevima postale zastarele i ree su se i objavljivale Akcenat je na sinhronijskom pristupu U cilju razumevanja langue i parole treba se fokusirati na trenutno jeziko stanje, a ne na istorijske promene

Oznaiva i oznaeno Oznaiva (glasovni obrazac) Oznaeno (znaenje/pojam evociran glasom ili grafikim prikazom) U komunikaciji ove dve jezike vrednosti se stalno razmenjuju Arbitrarnost jezikog znaka

enevska kola Lingvistika kola iji je osniva De Sosir i iji su lanovi njegovi sledbenici, npr: Charles Bally (osniva racionalne lingvistike, njegovu lingvistiku esto nazivaju i afektivnom), Albert Secheahaye, Henry Frei (najpoznatiji i najvaniji) Oni su koncentrisani na prouavanje afektivne (emotivne) komponente jezika; pristup je iskljuivo sinhronijski; potuju aksiom da jezik ima drutvenu funkciju i da predstavlja sistem Bally razrauje svoju teoriju o aktualizaciji: prelazak jezika u govor, tj. prebacivanje virtuelnog u realno: davanje realnog, konkretnog znaenja apstraktnom pojmu Prouavao je i funkciju rei, sintagme, stvara teoriju binarizma: odnosi u sintagmama su binarni, tj. poivaju na odnosima izmeu dva reenina lana

Fonoloka epoha Nikolaj Sergejevi Trubecki je ruski lingvista koji je osniva fonologije kao samostalne discipline; oslanja se na ideje De Sosira

Istie znaaj binarnih opozicija, koje su najvanije prema njemu u jezicima (npr. zvuno - bezvuno) Odnos markirano nemarkirano (oba lana imaju iste karakteristike, s tim to jedan od njih obeeneni, ima i jo jednu koju neobeleeni lan nema) Roman Jakobson bio je slavista, dalje razvija ideje Trubeckog, oformio je Harvardsku slavistiku kolu koja je danas njegovom zaslugom jedna od najreprezentativnijih u svetu Veliki teoretiar distinktivnih obeleja: svojstvo jednog glasa na osnovu kog taj glas stoji u fonolokoj opoziciji prema drugom glasu (zvunost/bezvunost pri izgovoru eksplozivnih konsonanata) Princip binarnosti (dihotomije): parovi koji se razlikuju po prisustvu/odsustvu odreenog obeleja - generalno govorei, razumevanje znaka je zasnovano na prisustvu njegove binarne opozicije Slini glasovni obrasci (pat, bat, hat, mat, fat, cat, that, what...), morfoloki obrasci (-s za mnoinu, -ed za past tense u engleskom), i moda reenini obrasci (SV, SV, SVO, SVOO...)

Praka kola Praki lingvistiki serkl osnovan je 1926. godine u Pragu kao lingvistiko drutvo, pod uticajem ideja De Sosira i drugih modernih struja u tom periodu Najznaajniji predstavnici su: V. Mathesius, B. Trnka, B. Havranek, Jakobson, Karcevski, Trubeckoj itd. Usmerenost na jezike anrove izmeu ostalog; za njih je jezik sistem izraajnih sredstava koja slue za komunikaciju; poprilino je uslovljen nelingvistikim komponentama; iznosi ovekove intelektualne i emotivne strane linosti; govorni i pisani jezik nisu identini i svaki ima svoje specifinosti; sinhronijski pristup treba da bude primaran; prouava se jezika tipologija (razrauju problema jezikih saveza), razvija se morfofonologija kao posebna grana

Zakljuak Strukturalizam predstavlja sutinski prelaz u odnosu na raniju tradiciju De Saussure postavlja novi trend u lingvistici, to je uticalo i na druge discipline Njegov rad je stavio lingvistiku u centar, dajui joj poseban status meu akademskim disciplinama

FUNKCIONALNA I FORMALNA LINGVISTIKA Funkcionalna lingvistika

Predstavlja teoriju o jeziku francuskog lingviste Andrea Martineta Treba voditi rauna o sva tri aspekta jezikog fenomena: o funkcionalnom, o znaenjskom i o formalnom aspektu, takoe se oslanjao na De Sosirove ideje, kao i zakljuke predstavnika Prake kole, dok se suprotstavljao idejama amerike lingvistike Prema Martinetovom miljenju, jezik je dvostruko artikulisan: prva artikulacija se odnosi na moneme: minimalne jezike znakove koji konstruiu jezik, a druga artikulacija na foneme: zvune pojave koje se organizuju u niz distinktivnih jedinica

F. Boas, E. Sapir and B. L. Whorf Franz Boas je zaetnik amerike kole lingvistike, bavio se prouavanjem indijanskih jezika Monumentalno delo Handbook of American Indian languages (zbirka materijala iz 19 jezika severnoamerikih indijanaca) Prouavali su jezike amerikih Indijanaca, ali je akcenat vie bio na vezi izmeu jezika i naina ivota i miljenja govornika Konstatuje se veza izmeu lingvistike i antropologije, zaeci antropoloke lingvistike Sapir se zalae za deskriptivnu lingvistiku sa zadatkom da ispita tipove jezikih struktura, osniva je teorije o uzorcima: svaki ovek u sebi ima osnovne sheme organizacije svog jezika i izraava ideje kroz konkretno jeziko sredstvo po svojim psiholokim uzorcima Sapir-Vorfova hipoteza: jezik i miljenje su meuzavisni, uzavisni, ili prema jakoj verziji hipoteze - jezik odreuje nain na koji mislimo.

L. BLOOMFIELD Prouavao je i opisivao amerindijanske jezike Pod uticajem bihejviorizma zapoinje distribucionalizam popisivanje i opisivanje svih poloaja u koje mogu dospeti jedinice jezikog sistema (u analizi se znaenje zanemaruje, a kriterijumi koji se primenjuju moraju biti strogo objektivni)

Pikeova tagmemika Osniva ove gramatike teorije je ameriki lingvista K.L. Pike, on smatra da postoji korelacija izmeu pozicije u kojoj se ostvaruju jezike jedinice i klase u koju se takve jedinice svrstavaju

Antropoloka lingvistika Lingvistika disciplina koja prouava odnos izmeu jezika i kulture i odgovara na pitanje da li i u kojoj meri postoji uslovljenost izmeu datog kulturnog i jezikog tipa Oblici rada amerike lingvistike pogoduju razvoju antropoloke, glavni podstrek ine izuavanja indijanskih jezika Antropoloka lingvistika zapoinje sa radovima Boasa i Sapira, naroito je vaan Sapir, kao i njegov uenik Whorf koji ima veliki uticaj na razvoj ove discipline (njegova teorija dokazuje da su jezik i kultura meusobno zavisni i da jedno na drugo utiu u velikoj meri)

Psiholingvistika Jedna je od najmlaih lingvistikih disciplina, prati psiholoke i fizioloke procese u oveku tokom komunikacije Tei se uspostavljanju teorija o uenju stranih jezika, esto se lingvistiki zakljuci proveravaju psiholokim testovima

N. Chomsky Smatra se tvorcem generativne gramatike, koja se zasniva na posebnom metodu postupne analize; pritom je polazio od veih jedinica ka manjim, tj. prvo je utvrivao osnovnu strukturu iskaza, a zatim opisivao bazine morfemske jedinice; smatra da gramatika pre svega treba da objasni principe po kojima se stvara reenica u odreenom jeziku Kao reakcija na Blumfildov bihejviorizam, Noam omski tvrdi da treba pogledati na jezik iz unutranjosti govornika intuicija maternjeg govornika je veoma vana u analizi (u pitanju je Sosirov langue) omski tvrdi da je na mozak ve snadbeven bogatim i detaljnim jezikim programom pri naem roenju

Genetski odreen jeziki ureaj (language device) je ono to se nalazi iza UNIVERZALNE GRAMATIKE Chomsky Univerzalna gramatika je OTISAK jezika, a specifina gramatika pravila se formuliu razliitim manipulacijama ovog otiska Smatrao je da je sintaksa glavna meta istraivanja, jer jezika kreativnost najvie dolazi do izraaja upravo na polju sintakse

Formalni pristupi Ovo su pristupi koji su proistekli iz ideja omskog Formalnost je otuda jer postoje teorijska ogranienja pristupa, i posebno zbog niza formalnih (matematiko-logikih) pravila koje je dao omski, a kasnije i drugi, po kojima jezik funkcionie. Obino semantiku tretiraju kao manje vanu

Semantika u formalnom pristupu Znaenja su varljiva jer mogu biti pod uticajem razliitih faktora: line percepcije, oseanja, straha... Ne daju pravu sliku o jeziku kao autonomnom sistemu I znaenja se mogu analizirati formalnim pristupom Kompozicionalna analiza (binarna obeleja): husband [+human][+adult][+married][+male] wife [+human][+adult][+married][-male] son [+human][-adult][-married][+male] daughter [+human][-adult][-married][-male] I u ovom podruju lingvistike osea se uticaj strukturalizma Funkcije su esto nipodatavane u ranijim istraivanjima, i pojava pragmatike (prouavanje komunikativnih sredstava u odnosu na ovekua) kao samostalne discipline je novijeg datuma

Kopenhaka kola Odnosi se na strukturalnu lingvistiku izgraenu na idejama danskih naunika Hjelmsleva i Brondala (izuavao kako se kroz jezika fakta manifestuju osnovne kategorije logike)

Hjelmslevljeva glosematika: teorija koja podrazumeva poreenje struktura postojeih jezika sa strukturama svih semiotikih sistema, tj. svih moguih sredstava komunikacije Izrazito pragmatian karakter: izgraivanje opte teorije znakova za sporazumevanje semiologije