i hc hu

Trung tm o to t xa
pgs.ts. Nguyn Thc Nhu pgs.ts. ng duy Li ts. L Th Hp

Gio trnh

C s a l t nhin
(Sch dng cho h o to t xa)

Hu - 2008

MC LC
MC LC ......................................................................................................................2 Chng I: KHOA HC A L V TRI T .......................................................3 I KHOA HC A L ...........................................................................................3 1. Khi nim v khoa hc a l............................................................................3 2. i tng v nhim v ca khoa hc a l ...................................................3 3. Cc phng php nghin cu a l ................................................................5 II - TRI T ..........................................................................................................6 1. Tri t trong v tr ........................................................................................6 2. Hnh dng v kch thc ca tri t ...........................................................10 3. S vn ng ca tri t ................................................................................13 4. Ngun gc v cu to ca tri t .................................................................21 Chng II: LP V A L CA TRI T........................................................25 I - LP V A L CA TRI T ...................................................................25 1. Lp v a l.....................................................................................................25 2. Kh quyn.........................................................................................................25 3. Thu quyn......................................................................................................28 4. Thch quyn ....................................................................................................34 5. Th nhng quyn ( quyn t ) ...................................................................38 6. Sinh quyn .......................................................................................................43 II CC QUY LUT A L CHUNG CA TRI T .................................46 1. Tnh thng nht v hon chnh ca lp v a l .........................................46 2. Tun hon vt cht v nng lng trong lp v a l ................................47 3. Nhp iu..........................................................................................................47 4. Quy lut a i v phi a i ......................................................................48 5. Cc i a l t nhin ( i cnh quan ) trn b mt Tri t .................49 III MI TRNG A L V TI NGUYN THIN NHIN....................51 1. Mi trng a l .............................................................................................51 2. Ti nguyn t nhin ........................................................................................52 Chng III : A L A PHNG ........................................................................58 I - A L T NHIN VIT NAM .......................................................................58 1. V tr, gii hn, phm vi lnh th ..................................................................58 2. Cc c im chung ca t nhin Vit Nam ................................................59 3. Ti nguyn thin nhin Vit Nam..................................................................63 4. Cc vng a l t nhin .................................................................................67 II - A L A PHNG.....................................................................................69 1. V tr, din tch, gii hn.................................................................................69 2. c im cc iu kin t nhin v ti nguyn thin nhin........................70 3. Dn c ..............................................................................................................70 4. c im cc iu kin kinh t - x hi ........................................................70 5. Kt lun............................................................................................................70

Chng I KHOA HC A L V TRI T

I KHOA HC A L
1. Khi nim v khoa hc a l
Thut ng a l bt ngun t ting Hi Lp Geographo, c ngha l s m t t, l d nhin t y c hiu theo ngha rng l c vng t. T thi c i, a l hc c hnh thnh v pht trin nh mt mn khoa hc m t, c quan nim nh mt loi t in bch khoa v t nhin, dn c, kinh t, x hi v cc ti nguyn ca mt vng, mt nc hay c mt khu vc rng ln. T th k XVII, cng vi s pht trin mnh m ca cc ngnh khoa hc, a l hc c pht trin theo 2 hng: Phn tch, nghin cu tng thnh phn ring bit ca t nhin hay tng ngnh kinh t (nh a hnh, kh hu, thu vn, th nhng, sinh vt hay dn c, nng nghip, cng nghip, giao thng vn ti,...). Tng hp, nghin cu cc th tng hp t nhin hay kinh t x hi, v nh vy a l hc tr thnh mt h thng cc khoa hc. l s kt hp ca nhiu b mn khoa hc khc nhau vi cc chc nng ring bit ca chng, nhng ng thi li c thng nht bi mt chc nng chung. a l hc ngy nay l a l hc hin i ch trng n vic nghin cu cc quy lut, cc mi quan h gia cc thnh phn, cc hin tng v cc tng th a l, cc mi quan h gia con ngi v t nhin, khc hn vi a l hc c xa ch nng v m t. Cho n nay, nh ngha v a l hc c nhiu ngi tha nhn hn c nh ngha ca i t in bch khoa ton th X Vit : a l hc l h thng cc khoa hc t nhin v x hi nghin cu cc tng hp lnh th ta nhin, cc th tng hp sn xut theo lnh th v cc thnh phn ca chng.

2. i tng v nhim v ca khoa hc a l

Mc d l mt h thng cc khoa hc nhng a l hc vn c s thng nht t trong bn cht ca n, v gia cc khoa hc b phn to nn h thng cc khoa hc a l lun lun tn ti nhng mi quan h rt cht ch kt hp chung li vi nhau, do chng c cng mt i tng v nhim v chung l nghin cu cc quy lut pht sinh v pht trin ca mi trng a l (c hiu theo ngha rng bao gm cc a quyn v tc ng ca x hi loi ngi) cng cc c tnh ca mi quan h gia cc h thng t nhin v h thng kinh t x hi (mi quan h ny ngy cng tr nn v cng phc tp, c bit trong thi i khoa hc cng ngh, kinh t x hi pht trin mnh m). H thng cc khoa hc a l c th phn chia thnh 4 nhm ngnh: cc ngnh a l t nhin, cc ngnh a l kinh t x hi, cc ngnh chuyn kho v nhm ngnh bn . Trong

, hai nhm ngnh a l t nhin v a l kinh t x hi l hai nhm ngnh chnh. Hai nhm ngnh ny vi chc nng ca mnh c cc i tng v nhim v nghin cu ring. a) Cc ngnh khoa hc a l t nhin Cc ngnh a l t nhin c i tng nghin cu chung l nhng quy lut t nhin khch quan ca lp v a l. Lp v a l ca Tri t l mt th tng hp v cng phc tp, bao gm nhiu thnh phn v nhiu b phn cu to nn, l ni din ra cc hin tng v cc qu trnh a l. Cc mn khoa hc a l t nhin ln lt ra i c nhim v nghin cu ton b lp v a l, tng b phn cng nh cc thnh phn cu to nn n. C th k ra mt s trong hng lot cc mn khoa hc a l nh mn C s a l t nhin (hay a l t nhin i cng) nghin cu cc quy lut chung ca cc hin tng, cc qu trnh a l din ra trn ton Tri t ; mn a l t nhin khu vc (hay Cnh quan hc) nghin cu c im v cc quy lut a l din ra ti cc b phn khc nhau trn Tri t nh cc chu lc, cc nc, cc a phng ; cc mn khoa hc a l t nhin b phn nghin cu tng thnh phn ring bit ca lp v a l nh a mo hc, Kh hu hc, Thu vn hc, Th nhng hc, a l sinh vt,... b) Cc ngnh khoa hc a l kinh t x hi Cc ngnh a l kinh t x hi bao gm cc mn khoa hc nghin cu cc quy lut phn b ca sn xut x hi v qun c ca con ngi , hay ni mt cch khc l nghin cu t chc lnh th kinh t x hi, vi cc c im ca n cc vng, cc nc v cc khu vc khc nhau trn th gii. Cc mn C s a l kinh t x hi, a k kinh t x hi cc nc, a l kinh t cc ngnh (a l dn c, a l nng nghip, a l cng nghip, a l giao thng vn ti,...) nghin cu s phn b a l ca cc hot ng kinh t x hi, cc iu kin v c im pht trin ca chng trn phm vi ton th gii cng nh cc nc, cc vng lnh th khc nhau. Bn cnh hai nhm ngnh chnh k trn, nhm ngnh a l chuyn kho c cc mn nh t nc hc, a l a phng, a l chuyn kho (a l chnh tr, a l qun s, a l y hc, a l du lch,...) c nhm v nghin cu tng hp cc kin thc trong v ngoi phm vi ca a l hc v thng nht chng phc v cho mt yu cu nht nh ; nhm ngnh bn hc vi t cch l cc mn khoa hc v bn , ng thi cn trang b cho cc nh a l mt phng php khoa hc, mt cng c sc bn trong nghin cu, thng tin, ging dy a l. H thng cc khoa hc a l c th minh ho bng s sau :

H thng khoa hc a l

Nhm ngnh a l t nhin

Nhm ngnh a l kinh t

Nhm ngnh a l chuyn kho

Nhm ngnh bn

* C s a l t nhin * a l t nhin khu vc * C a l * a l b phn a l mo Kh hu Thu vn Th nhng a l sinh vt

* C s a l kinh t x hi * a l kinh t x hi cc nc * a l kinh t cc ngnh a l dn c a l cng nghip a l nng nghip a l giao thng

* t nc hc * a l a phng * a l chuyn kho a l chnh tr a l qun s a l y hc a l du lch ....

* Bn i cng * Bn chuyn ngnh

Hnh 1. S h thng cc khoa hc a l

3. Cc phng php nghin cu a l

a l hc l mt h thng khoa hc, v vy n cng s dng mt h thng cc phng php nghin cu khc nhau. Cng cn lu l cc phng php nghin cu a l c mi quan h cht ch vi nhau, c tc dng b sung, h tr cho nhau. V th trong mi cng trnh nghin cu a l thng c s dng ng thi nhiu phng php nghin cu khc nhau v c s kt hp cht ch gia cc phng php nghin cu truyn thng vi cc phng php nghin cu hin i. Cc phng php nghin cu thng hay s dng trong nghin cu a l l : a) Phng php thu nhp, phn tch v tng hp ti liu x l mt khi lng ln cc s liu, t liu c lin quan ti nhim v v ni dung nghin cu. b) Phng php m t, so snh lm ni bt cc c im ca i tng nghin cu. c) Phng php iu tra, kho st thc a nhn thu thp, b sung ti liu, kim chng cc kt qu nghin cu. d) Phng php bn gip ch thit thc cho nghin cu v n c tnh khi qut v trc quan rt cao. Bn l ngn ng, l cng c c bit c s dng ph bin trong nghin cu a l. C th ni, mi nghin cu a l u c m u v kt thc bi bn . e) Phng php ton hc gp phn nh lng, khi qut ho cc kt qu nghin cu, cng vi vic s dng rng ri my vi tnh trong vic thnh lp v x l h thng thng tin a l, phng php ton hc gp phn nng cao cht lng v hiu qu trong nghin cu a l. f) Phng php vin thm s dng cc nh my bay, nh v tinh, tu v tr v cc thng tin thm st t xa mang li nhng hiu qu to ln trong vic cung cp v x l cc thng tin a l trong mt phm vi rng ln, rt chnh xc, kp thi v c bit l tit kim rt nhiu cng sc v thi gian.

II - TRI T 1. Tri t trong v tr

V tr l mt khong khng gian bao la v v cng tn m cho n nay con ngi vn cha nhn thc ht c. Trong khong khng gian bao la c s tn ti ca cc thin th lun lun vn ng. Cc thin th c phn chia thnh cc loi : sao, hnh tinh, v tinh, tiu hnh tinh, sao chi, thin thch v tinh vn. Tuy vy, cc thin th y khng phi l hon ton c lp vi nhau m c mi quan h, kt hp vi nhau to nn nhng h thng phc tp vi nhng quy lut ring. Trong v tr bao la, Tri t ch l mt vt th v cng nh b. Tri t l mt hnh tinh ca h Mt Tri. H Mt Tri li ch l mt b phn rt nh ca mt h Thin H c gi l Ngn H.

a) Nhn t trn xung

b) Nhn ngang

Hnh 2. Mt Tri trong h Ngn H

Cho n nay, nh cc knh thin vn v cc con tu v tr hin i, con ngi quan st c hng chc triu h Ngn H tng t trong h Siu Ngn H. V y cng cha phi l tn cng ca v tr.

Hnh 3. Cc tinh vn trong v tr

a) Tri t trong h Mt Tri H Mt Tri gm c Mt Tri l mt thin th ln trung tm v bao quanh l cc thin th nh hn gm cc loi : hnh tinh, v tinh, tiu hnh tinh, sao chi, thin thch v tinh vn. Cho n nay, ngi ta xc nh c c 9 hnh tinh quay xung quang Mt Tri. Chn hnh tinh l : sao Thu, sao Kim, Tri t, sao Ho, sao Mc, sao Th, saoThin Vng, sao Hi Vng v sao Dim Vng. Ngay t thi c i, t Tri t con ngi quan st bng mt thng v pht hin ra 5 hnh tinh l sao Thu, sao Kim, sao Ho, sao Mc v sao Th. n th k XVIII, sau khi xut hin nh lut Niutn v ch to c cc knh thin vn cc mnh, nm 1781 ngi ta pht hin ra sao Thin Vng. Sau , nm 1846 pht hin ra sao Hi Vng v n nm 1930 mi pht hin ra sao Dim Vng. Khc vi cc sao l cc thin th kh hnh cu c nhit kh cao v c kh nng t pht sng, hnh tinh l cc thin th rn, hnh cu quay xung quanh Mt Tri v sng ln c do b mt ca chng phn chiu nh sng ca cc ngi sao chiu ti. mt s hnh tinh cn c cc v tinh, cng l cc hnh tinh nhng c kch thc nh hn, quay xung quanh mt hnh tinh no . H Mt Tri c duy tr l do s cn bng gia cc lc li tm ca mi hnh tinh vi sc ht ca Mt Tri vi cc hnh tinh . H Mt Tri c cc c im chnh, quan trng sau y: Tt c cc hnh tinh quay quanh Mt Tri theo mt qu o gn trn (vi tm sai nh) v theo cng mt hng ngc chiu kim ng h (nhn t trn xung). Hu ht cc hnh tinh v v tinh (tr sao Kim v sao Thin Vng) u t quay quanh trc ca mnh theo hng ngc chiu kim ng h. Cc hnh tinh trong h Mt Tri c th chia ra lm 2 nhm: nhm bn trong, bao gm sao Thu, sao Kim, Tri t v sao Ho, c kch thc nh, t trng trung bnh ln, t vn ng xung quanh trc tng i chm, c t hoc khng c v tinh. Nhm bn ngoi, gm sao Mc, sao Th, sao Dim Vng v sao Hi Vng, c kch thc ln, t trng trung bnh nh, vn ng t quay quanh trc tng i nhanh v c nhiu v tinh. Sao Dim Vng ngoi

cng c kch thc nh v c t trng trung bnh kh ln, c xem nh mt trng hp ngoi l. Cc s liu [r bng sau cho thy chi tit hn mt s c im ca cc hnh tinh trong h Mt Tri. Ghi ch : Khong cch trung bnh t Tri t n Mt Tri c Hi Thin vn quc t (i hi ln th 12, nm 1964) xc nh l 149,6 triu km c xem nh mt n v thin vn. Tm sai l lch ca qu o thc s so vi ng trn l thuyt, c xc nh bng t l gia hiu s ca khong cch ln nht v nh nht t hnh tinh n Mt Tri vi tng khong cch . i vi Tri t do c khong cch ln nht n Mt Tri l 152 triu km v khong cch nh nht n Mt Tri l 147 triu km nn tm sai ca qu o Tri t l :
152 147 5 = = 0, 017. 152 + 147 229

Mt s c im ca cc hnh tinh trong h Mt Tri (MT)

Khong cch n Tn hnh tinh MT (n v thin vn) Bn knh xch o (km) T trng trung bnh (g/cm )
3

Thi gian t quay quanh trc

Thi gian quay quanh MT

tm sai

nghing ca qu o trn mt phng hong o ()

Tc trung bnh (km/s)

S lng v tinh

- Sao Thu - Sao Kim - Tri t - Sao Ho - Sao Mc - Sao Th - Sao Thin Vng - Sao Hi Vng - Sao Dim Vng

0,39 0,72 1 1,52 5,20 9,24 19,9

243 6050 6371 3370 71600 60400 23800

5,30 5,20 5,52 3,54 1,33 0,69 1,56

58 ngy 243ngy 24 gi 24,5 gi 9 gi 11 gi 17 gi

0,24 0,62 1 1,88 11,86 29,46 84,01

0,026 0,007 0,017 0,093 0,048 0,056 0,047

7,0 3,4 0,0 1,9 1,3 2,5 0,8

47,8 35,05 29,8 24,1 13,1 9,7 6,8

0 0 1 2 16 19 15

30,07

2500

1,60

15 gi

164,8

0,009

1,8

5,8

39,52

(6200)

(4)

6,4 ngy

248,4

0,249

17,1

4,7

Ngoi cc hnh tinh, v tinh, trong h Mt Tri cn c cc tiu hnh tinh, sao chi v thin thch. Tiu hnh tinh l nhng vt th rn, khng c hnh dng nht nh, quay xung quanh Mt Tri theo cng hng vi cc hnh tinh. Cc tiu hnh tinh trong h Mt Tri c s lng ln, c tnh t 40 60 nghn tiu hnh tinh, nhng chng c kch thc nh, thng ch vi km n hng trm km v tng khi lng ca chng ch bng 1/1000 khi kng ca Tri t. Phn ln cc tiu hnh tinh u tp trung khong gia qu o ca sao Ho v sao Mc. Tuy nhin, cng c mt s tiu hnh tinh chuyn ng ln c vo qu o ca sao Ho v sao Thu. Sao chi l cc thin th chuyn ng xung quanh Mt Tri vi qu o hnh elip rt dt v ko di. Thi gian quay ht mt vng trn qu o ca sao chi c th ch vi nm, vi chc nm (sao chi Ha ly c pht hin t nm 1682, c chu k khp kn sau 75 nm, gn y pht hin tr li vo u nm 1986) cho n hng nghn nm. Sao chi c cu to kh c bit. B phn chnh ca sao chi l nhn sao chi l cc vt th rn hoc cc cht kh ng bng c kch thc nh, ng knh ln nht cng ch khong vi chc km, nhng ng k phi l lp v my bi v kh c kch thc rt ln, c kh nng pht sng khi n gn Mt Tri. Di p lc ca nh sng Mt Tri, ui sao chi bao gi cng quay v pha i din Mt Tri, pht sng v ko di ti hng triu km. Thin thch l nhng vt th rn c kch thc nh, c thnh phn cu to ging nh thnh phn ca Tri t v cc hnh tinh khc. Thin thch c cng ngun gc hnh thnh vi cc hnh tinh hoc do s tan v ca cc hnh tinh. Khi ri vo kh quyn ca Tri t, do b ma st, cc thin thch bc chy li mt vt sng trn bu tri thng c gi l sao bng hay sao i ngi. b) Mt Tri Mt Tri l trung tm, l ht nhn ca h Mt Tri, ng thi l ngun cung cp nng lng ch yu v l ng lc ca mi qu trnh t nhin din ra trn Tri t. Mt Tri l mt ngi sao, mt qu cu kh khng l, rc sng. Cu to ca Mt Tri gm 70% khi lng l kh hir, 29% l kh hli, cn li l cc kh khc. Mt Tri c t trng trung bnh l 1,4 nhng c khi lng cc k ln, chim 99,886% ton b khi lng ca h Mt Tri v bng 32 nghn ln khi lng ca Tri t. Mt Tri c ng knh ti 1,39 triu km, gp 109 ln ng knh Tri t. Trn Mt Tri thng xuyn xy ra cc phn ng ht nhn gii phng mt lng vt cht v nng lng v cng to ln, to ra khng gian v tr di nh sng, nhit v in t. Nhit bn trong ca Mt Tri ln ti 20 triu C, cn lp b mt ngoi thp hn, ch vo khong 5700 5800C. Mt Tri lun lun vn ng. Mt Tri vn ng quay quanh trc ca n mt vng ht 27,35 ngy v vn ng trong h Ngn H ko theo ton b h Mt Tri v pha sao Chc N, thuc nhm sao Thin Cm vi vn tc gn 20km/s. Mt Tri cng c cc chu k hot ng mnh yu khc nhau, r rt nht l chu k 11,3 nm. Khi Mt Tri hot ng mnh, thng xut hin nhiu tai la, bu sng v vt en trn Mt Tri, gy ra cc hin tng cc quang, bo t v bo in li trn Tri t. Ni chung, mi bin ng ca Mt Tri u c nh hng trc tip n mi hot ng din ra trn Tri t.

2. Hnh dng v kch thc ca tri t

a) Hnh dng ca Tri t t lu, con ngui quan nim Tri t c hnh cu. Ngay t th k IX trc Cng nguyn, nhng ngi theo phi Pitago ra thuyt Tri t c dng cu. Th k IV trc Cng nguyn, Aristt khi quan st hin tng nguyt thc xc nhn cn c khoa hc v hnh cu ca Tri t. n th k III trc Cng nguyn, ln u tin s liu o tnh chu vi ca ng knh Tri t c cng b (khong 40 000km). n th k XVII quan nim Tri t khng phi l mt khi cu hon ho m l mt khi cu dt hai cc c gi l elipxit.

AO Bn trc ln ON Bn trc nh ABCD Mt phng ca v tuyn ln nht ANBS Mt phng ca mt trong nhng kinh tuyn

Hnh 4. Khi elipxit

Tip theo n th k XIX v u th k XX, cc o c thc t cng xc nhn hnh khi elipxit 3 trc ca Tri t khng nhng dt hai cc m cn dt c Xch o. Nhng bc nh v tinh chp Tri t trong nhng nm gn y cho thy mt cch hon ton trung thc hnh dng ca Tri t. Cc s liu do cc v tinh cung cp cho thy hnh dng Tri t rt c bit. N khng ging bt c mt hnh dng ton hc no. l hnh dng a cu hay git. Hnh dng git ca Tri t khng phi l mt hnh dng c xc nh mt cch trung thc theo nhng ch li ch lm ca a hnh trn b mt ca Tri t m l mt b mt l thuyt, b mt cng mc ca th nng trng lc, ngha l mt b mt lun lun vung gc vi hng trng lc. B mt khng trng vi b mt ca hnh khi cu m cng khng trng vi b mt ca khi elipxit 3 trc. iu c th do trong ni b Tri t c s phn b vt cht khng u : c loi nng, c loi tng i nh. Tr s ca trng lc li c lin quan n cc loi . nhng ni tch t cc loi nng, b mt Tri t lm xung gn tm, cn nhng ni tch t nhng loi nh, b mt Tri t li ln, xa tm Tri t hn. Hin tng phn b khng u cc loi trong ni b Tri t c th do hai nguyn nhn : th nht, trong qu trnh hnh thnh hnh tinh, bn thn Tri t c to nn s gn kt ca cc khi vt cht hn n v ngui dn i ; th hai, sau khi hnh thnh, cc qu trnh a cht nh qu trnh to ni, nhng chuyn ng theo cc hng dc, ngang trong ni b Tri t v trong lp thch quyn lm o ln trt t sp xp cc loi ban u. Trong giai on mi hnh thnh, Tri t cha c hnh dng u n, ni chung ch l mt khi c dng gn ging khi hnh cu. S bin i nhit sau ny v ch t quay lm cho Tri t tin dn n dng hnh cu. S phn b li vt cht trong ni b Tri t
10

hin nay vn cn ang tip tc. Hnh dng ca Tri t s cn thay i trong lch s pht trin ca n. Trn thc t, b mt ca khi git tuy khng trng vi b mt ca khi elipxit nhng cng khng sai bit vi nhau l bao nhiu. khong 35 v Bc, b mt ca khi git thp hn b mt ca khi elipxit, ngc li khong 35 v Nam, n li cao hn khong 20m. Xch o, hai b mt ny trng nhau. Ton b lc a Nam cc nm thp hn b mt elipxit khong 30m. V th c ngi cho rng hnh dng git ca Tri t hin nay hi ging hnh qu l hay hnh tri tim.

Hnh 5. Khi git

Tuy sai bit gia khi git v khi elipxit ca Tri t so vi kch thc ca n l khng ng k nhng d sao n cng sinh ra bn trong Tri t mt sc cng, c l nh hng n s phn b cc lc a v i dng trn b mt Tri t. Thc t cho thy nhng ni b mt khi git nm cao hn b mt khi elipxit, v Tri t c khuynh hng h thp v pht trin kiu i dng. nhng ni b mt khi git nm thp hn v cc dng i ln ca vt cht di su c vai tr ch yu th v Tri t li c khuynh hng pht trin kiu lc a. Th d r rng nht l cc Bc, b mt ca khi git cao hn b mt ca khi elipxit nn xut hin i dng (Bc Bng Dng), cn cc Nam, b mt khi git thp hn b mt ca khi elipxit nn hnh thnh nn lc a (chu Nam Cc). nhiu ni khc ca v ca Tri t cng xy ra cc hin tng tng t. b) Kch thc ca Tri t Cc s liu o chnh xc nht v kch thc ca Tri t c nh trc a hc X vit F.N.Krpxki cng b nm 1942 l: Bn knh xch o (hay bn tr ln a): 6378,16km Bn knh cc (hay bn trc nh b): 6356,777km dt cc : 21,36km dt Xch o : 213m T cc s liu trn c th tnh ra cc s liu khc nh : Bn knh trung bnh ca Tri t : 6372,11km Chiu di vng kinh tuyn : 40 008,5km Chiu di Xch o : 40 074,7km 2 Din tch b mt Tri t : 512 200 000km
11

 Th tch Tri t : 1,083.1012km3 T trng trung bnh : 5,52g/cm3 Trng lng Tri t : 5,973.1021 tn Gia tc trng lc cc: 983cm/s Gia tc trng lc xch o: 978cm/s Cc o c cng xc nh u ng bn knh trc ln nht Xch o nm trn kinh tuyn 15 ng v u ng bn trc nh Xch o nm trn kinh tuyn 105 ng. c) ngha a l ca hnh dng v kch thc ca Tri t V mt a l, hnh dng v kch thc ca Tri t gy nn nhng tc ng v dn n nhng h qu sau : Do Tri t c dng git nn Mt Tri khng th chiu sng cng mt lc n mi ni trn Tri t v s ch c mt na Tri t c chiu sng, l ban ngy v mt na kia chm trong bng ti l ban m. Cng vi s t quay quanh trc ca Tri t, nhp iu ngy v m lin tc xy ra lm cho ch nhit lp v a l c iu ho. Cc tia sng song song ca Mt Tri khi chiu xung b mt c dng git th ti cc v khc nhau s to ra cc gc nhp x khc nhau. Cc tia sng chiu thng gc vo Xch o to nn gc nhp x 900. T Xch o v hai cc gc nhp x nh dn.

V th, nng lng Mt Tri m mt t tip thu c cng gim dn t Xch o v hai cc to nn s phn b tng t ca ch nhit. chnh l nguyn nhn chnh dn n s hnh thnh cc vng ai kh hu v tnh a i ca cc yu t a l. Dng git ca Tri t i xng qua mt phng xch o dn n s hnh thnh hai na cu Bc v Nam. Cc hin tng xy ra trong lp v a l hai na cu thng tri ngc nhau : cng i v pha bc na cu Bc cng lnh, trong khi na cu Nam, cng i v pha Bc cng nng hn. Do c hnh dng git nn Tri t cha c mt lng vt cht ti a, cng nh c khi lng v kch thc kh ln nn Tri t hnh thnh v duy tr quanh n mt lp kh quyn. iu ny v cng quan trng v n quyt nh kh nng xut hin v tn ti s sng trn Tri t cng nh to iu kin din ra cc qu trnh trong vng tun hon vt cht v nng lng trn Tri t.

12

3. S vn ng ca tri t
a) Vn ng t quay xung quanh trc ca Tri t Vn ng t quay quanh trc l quy lut chung ca cc hnh tinh. Vn ng t quay xung quanh trc tham gia vo vic hnh thnh v s tn ti ca Tri t. Trc ht, Tri t t quay xung quanh trc theo hng t ty sang ng, tc l hng ngc chiu kim ng h (nhn t trn xung). Hin ti, trc Tri t nghing vi mt phng hong o (qu o ca Tri t quay xung quanh Mt Tri) mt gc 6633 tc l nghing ca mt phng xch o Tri t vi mt phng hong o l 2327. Thc ra, trc Tri t khng phi c nh m lun c s dao ng. Do hnh dng Tri t cng lun lun thay i, di tc ng ca tc quay v nh hg ca Mt Trng, Mt Tri, do s di chuyn vt cht lun din ra trong lng Tri t v trn b mt ca n, nn c s di chuyn lin tc v tr ca trc quay Tri t. Cc kt qu nghin cu cho thy trong khong thi gian 40 000nm nay nghing ca mt phng xch o Tri t vi mt phng hong o thay i t 2436 n 2158. Trong qu trnh lch s, vic nhn thc c hin tng t quay xung quanh trc ca Tri t khng phi l mt iu d dng. Cc nh thin vn hc c i u cho rng Tri t l trung tm ca v tr, Mt Tri v cc v sao u quay xung quanh Tri t, sinh ra ngy v m. Quan nim c nh thin v hc Ptlm nu ln trong thuyt a tm. Ngi u tin trong lch s nhn thc ng hin tng t quay ca Tri t quanh trc l nh thin vn hc Ba Lan Cpecnic (1473 1543). Hc thuyt ca Cpecnic cho rng Mt Tri l trung tm ca v tr, cn gi l thuyt Nht tm. Pht hin v i ca Cpecnic chng li th gii quan thn b ca nh th C c gio by gi coi thuyt a tm l chn l. V vy, nh th ly uy quyn tn gio cm lu hnh thuyt ca ng. Sau Cpecnic, cc nh thin vn hc , Jocan Brun v Galil Galli cng b nh th kt ti v cng nhn v truyn b thuyt Nht tm. Nhng s vn ng quay xung quanh trc ca Tri t l mt hin tng t nhin khch quan, c xc nh bng thc nghim khoa hc ca nh vt l Php Phuc nm 1851. Tri t t quay xung quanh trc ca n mt vng trong khong thi gian mt ngy m. Khong thi gian c th xc nh bng v tr ca Mt Tri hai ln chiu thng gc trn kinh tuyn ca a im quan st. Tuy nhin, do nhng s vn ng phc tp ca Mt Tri v Tri t nn di khong thi gian mt ngy m da theo Mt Tri c x dch i cht trong nm. Khi ly khong thi gian mt ngy m lm n v tnh ton, ngi ta ly di trung bnh ca n trong c nm v quy c l 24 gi. Do hng chuyn ng ca Tri t quanh Mt Tri trng vi hng t quay ca Tri t cho nn mt ngy m theo Mt Tri di hn mt khong thi gian thc m Tri t quay trn mt vng. Khong thi gian ny uc xc nh khng da vo Mt Tri m da vo mt ngi sao nht nh 2 ln i qua kinh tuyn ca im quan st. Mt ngy m theo sao di 23 gi 56 pht 4 giy. b) Cc h qu nh l ca s vn ng t quay xung quanh trc ca Tri t S iu ho nhit trong mt ngy m

13

S quay quanh trc ca Tri t sinh ra mt n v o thi gian t nhin : mt ngy m, gm c phn thi gian c chiu sng l ban ngy v phn thi gian trong bng ti l ban m. Mi mt phn ngy v m li c chia ra lm 12 n v nh hn c gi l gi (theo h m ca ngi Ai Cp thi c), 1 gi li chia thnh 60 pht, 1 pht li chia thnh 60 giy. Nh vn ng t quay xung quanh trc m mi a im trn b mt Tri t trong 24 gi u lun phin c ngy v m. Nhp iu ngy v m k tip nhau lm cho s phn phi bc x Mt Tri trn b mt Tri t c iu ho. Nu Tri t khng t quay quanh trc m ch quay quanh Mt Tri th trn Tri t cng c ngy v m, nhng ngy v m rt di. Mi nm ch vn vn c mt ngy m. Mt t ban ngy s rt nng, ban m s rt lnh. iu kin kh hu kh c th tn ti c s sng ca sinh vt. Do s t quay quanh trc ca Tri t vi tc tng i ln, nn ngy m trn Tri t u ngn, nhit trn mt t c iu ho, s sng pht trin tng i thun li. S chnh lch v nhit gia ngy v m trn Tri t tuy khng ln nhng l mt hin tng quan trng ca kh hu. H to a l Vn ng t quay ca Tri t to c s cho vic xy dng h to a l xc nh v tr ca cc a im trn b mt Tri t. Trong khi t quay, tt c cc a im trn b mt Tri t u di chuyn v tr, duy ch c hai im ch quay ti ch, l hai a cc : cc Bc v cc Nam. Cc Bc l cc m t ngi ta nhn thy Tri t quay theo chiu ngc kim ng h, trng vi hng quay chung ca h Ngn H. ng thng ni hai cc i qua tm Tri t gi l trc Tri t. Vng trn ln nht ca Tri t nm trong mt phng vung gc vi trc quay v phn chia Tri t ra hai na cu l ng Xch o. Khong cch t Xch o n hai cc bng nhau. Na cu c cc Bc gi l na cu Bc, na cu c cc Nam gi l na cu Nam.

Hnh 7. Xch o, cc, cc kinh tuyn v v tuyn

S i xng gia hai na cu ca Tri t khng ch c ngha n thun v mt hnh hc m cn l s i lp ca nhiu hin tng a l trn b mt Tri t nh : phng hng, s thay i cc ma, s chuyn ng biu kin ca Mt Tri, s lch ca cc dng chy,... Trn Tri t, ngi ta cn quy nh ra cc mt phng song song vi mt phng xch o, ct b mt Tri t thnh nhng vng trn song song vi Xch o gi l cc v tuyn. Cc v
14

tuyn thuc na cu Bc l cc v tuyn Bc, cc v tuyn thuc na cu nam l cc v tuyn Nam. Khong cch biu hin bng cc cung o t cc v tuyn n Xch o l cc v a l. cng l ln ca cc gc c mt cnh l ng bn knh xch o cn cnh kia l ng bn knh c u ra trn v tuyn. ng ngn nht ni hai cc trn b mt Tri t l kinh tuyn. Hai kinh tuyn ni vi nhau to thnh mt vng trn i qua hai im cc gi l vng kinh tuyn. Tt c cc kinh tuyn trn Tri t u di bng nhau v khng c ng no c tnh cht khc bit v mt t nhin lm tiu chun xc nh kinh tuyn gc. V vy, t hi ngh Thin vn Quc t nm 1884, ngi ta ly kinh tuyn i qua i thin vn Grinuch ngoi thnh ph Lun n (nc Anh) l kinh tuyn gc. Kinh tuyn c nh s 0. T kinh tuyn gc i v pha ng n kinh tuyn 180 l kinh tuyn ng v i v pha ty cng n kinh tuyn 180 l cc kinh tuyn Ty. Khong cch biu hin bng cc cung o t cc kinh tuyn n kinh tuyn gc gi l kinh a l. cng l ln ca gc nh din do cc mt phng ca 2 vng kinh tuyn to nn, trong c mt mt phng ca vng kinh tuyn gc. Tt c h thng cc kinh tuyn v v tuyn a l trn b mt Tri t to thnh mt h to , nh m ngi ta c th xc nh c v tr ca tt c cc a im v v c bn ca b mt Tri t. Gi trn Tri t v ng chuyn ngy quc t Do Mt Tri ch chiu sng c mt na b mt Tri t, Tri t li t quay quanh trc, nn mt a im quan st, trong mt ngy m Mt Tri ch c mt ln ln cao nht trn bu tri, lc l 12 gi tra. Cng lc , pha ng ca a im quan st thy Mt Tri ng v pha ty, cn nhng a im pha ty th mi thy Mt Tri sp trn bng. Nh vy l cng mt thi im, mi a phng c mt gi ring. l gi a phng. Gi a phng c thng nht tt c a im nm trn cng mt kinh tuyn. N khc vi gi a phng trn cc kinh tuyn bn cnh tng pht, tng giy. Gi c xc nh cn c vo v tr ca Mt Tri trn bu tri. Trong sinh hot hng ngy ca mt quc gia, nu theo gi a phng th s c nhiu iu phc tp, bi v hai a phng ch cn cch nhau mt khong cch rt nh l c gi a phng khc nhau. trnh tnh trng ln xn v gi gic, ngi ta phi quy nh gi thng nht cho tng khu vc trn Tri t, l gi khu vc. B mt Tri t c quy c chia lm 24 khu vc b dc theo kinh tuyn (ging nh nhng mi cam) nn c gi l mi gi. Mi mi gi chim gi mt gc 15 (360/24 = 15). Gi chnh thc ca ton khu vc l gi a phng ca kinh tuyn i qua chnh gia khu vc. Ranh gii ca cc khu vc, v nguyn tc cng l cc ng thng dc theo cc kinh tuyn. Tuy nhin, trn t lin, n thng l nhng ng gy khc, c quy nh dc theo bin gii cc quc gia. i vi cc nc c din tch nh, chiu ngang hp, gi chnh thc thng c quy nh thng nht trong ton quc theo gi kinh tuyn i qua th ca nc . i vi nhng nc ln, c th c nhiu khu vc gi khc nhau. tin cho vic tnh ton gi trn th gii ngi ta quy nh khu vc gi gc c nh s 0 l khu vc c ng kinh tuyn gc i qua i thin vn Grinch. Ranh gii ca n

15

nm kinh 75 Ty v 75 ng. T khu vc i v pha ng l khu vc gi 1, 2, 3,... c tnh theo gi ca kinh tuyn Grinch (vit tt GMT). Nc ta ly gi chnh thc l gi ca kinh tuyn i qua th H Ni nm khu vc s 7, Mtxcva nm khu vc s 2, cn Niu Yoc nm khu vc s 17,... Gi ca hai khu vc cnh nhau th chnh lch nhau mt gi. Do Tri t c hnh khi cu nn khu vc gi gc s 0 trng vi gi khu vc s 24. Gi s gi khu vc l 12 gi ngy 1 thng mt, th gi khu vc 24 l 12 gi ngy 2 thng mt. Khu vc 0 v khu vc 24 l mt, gi cng thng nht l 12 gi, nhng thuc 2 ngy khc nhau : ngy 1 thng mt v ngy 2 thng mt. Nu bt u tnh gi bt c mt khu vc no khc th tnh trng vn c xy ra. Do vy, trn Tri t bao gi cng c mt khu vc m c th ch 2 ngy khc nhau. trnh tnh trng phin phc trong vn giao thng quc t, ngi ta quy c ly kinh tuyn 180 khu vc gi s 12 trong Thi Bnh Dng lm ng chuyn ngy quc t. Nu i t pha ty sang pha ng qua ng kinh tuyn ny th phi chuyn sm ln mt ngy, cn nu i t pha ng sang pha ty th phi chuyn li li mt ngy. Lc Cirlit trn b mt Tri t Do hin tng t quay quanh trc ca Tri t, nn tt c cc vt th chuyn ng trn b mt Tri t theo hng kinh tuyn n chu mt s lch hng v pha bn phi na cu Bc v bn tri na cu Nam. Nm 1853 nh ton hc Php Crlit nu ra nh lut v s chuyn ng tng i ca cc vt th trn qu cu ang quay. Lc lm cc vt th chuyn ng lch hng v bn phi hay bn tri c gi l lc Crlit.

Trn b mt Tri t, cc vt th chuyn ng nh nc ca cc dng bin, cc dng sng ln, cc khi kh trong qu trnh tun hon trong kh quyn u chu tc ng ca lc Crlit. c) Vn ng quay quanh Mt Tri ca Tri t Trong h Mt Tri, Tri t ngoi chuyn ng t quay xung quanh trc, cn chuyn ng quay quanh Mt tri theo mt ng qu o hnh elip gn trn gi l hong o.

16

Tri t chuyn ng trn hong o cng hng vi t quay quanh trc, tc l t ty sang ng vi vn tc rt ln, trung bnh 28km/s. hon thnh trn mt vng qu o, Tri t phi i mt 365 ngy 5 gi 48 pht 46 giy. V qu o c hnh elip nn trong khi chuyn ng, lc Tri t v tr gn Mt Tri nht l im cn nht (thng vo ngy mng 3 thng 1) Tri t cch xa Mt Tri 147 triu km, vn tc ln ti 30,3km/s ; lc Tri t v tr xa Mt Tri nht l im vin nht (thng vo ngy 5 thng 7) cch xa Mt Tri 152 triu km v vn tc gim xung cn 29,3km/s. iu ng ch l trong khi chuyn ng trn qu o, trc ca Tri t bao gi cng nghing v mt pha m khng thay i hng. Chuyn ng gi l chuyn ng tnh tin ca Tri t quanh Mt Tri. d) H qu a l vn ng quay quanh Mt Tri ca Tri t S chuyn ng biu kin ca Mt Tri gia hai ch tuyn Trong qu trnh chuyn ng trn qu o, hng nm Tri t c hai ln vo v tr gn u mt ca hong o l ngy h ch v ngy ng ch. ngy h ch (ngy 22 thng 6) u pha bc ca trc Tri t quay v pha Mt Tri v tia sng mt tri chiu thng gc vi mt t v 2327 Bc. Vng v tuyn 2327 Bc c gi l ch tuyn Bc. ngy ng ch (ngy 22 thng 12) u pha nam ca trc Tri t li hng v pha Mt Tri v nh sng mt tri chiu thng gc vi mt t v 2327 Nam. Vng v tuyn 2327 Nam c gi l ch tuyn Nam. Vo hai ngy 21 thng 3 v ngy 23 thng 9, Tri t di chuyn n nhng v tr trung gian gia hai u mt ca hong o gi l xun phn v thu phn. hai ngy ny, trc nghing ca Tri t khng quay u v pha Mt Tri. nh sng mt tri lc chiu thng gc vi mt t Xch o. Nh vy l trong khi Tri t di chuyn trn mt vng trn qu o, nhng tia sng mt tri lc chiu thng gc vi mt t 2327 v Bc (ngy 22 thng 6), lc chiu thng gc Xch o (ngy 21 thng 3 v 23 thng 9), lc chiu thng gc vi mt t 2327 v Nam (ngy22 thng 12). Khu vc gia hai ng ch tuyn Bc v ch tuyn Nam cng l khu vc c cc tia sng mt tri ln lt chiu vung gc vi mt t trong nm. Khu vc t cc ch tuyn n hai cc, quanh nm nhng tia sng mt tri ch chiu chch vi mt t m khng bao gi chiu thng thnh gc vung. Cng gn hai cc, chch cng tng.
17

Nu ng trn mt t m quan st, th khi nhng tia sng mt tri chiu thng gc vo u th ni , ngi ta s thy Mt Tri ln ng nh u (lc 12 gi tra). Nu trong mt nm, nhng tia sng mt tri ch ln lt chiu thng gc trn mt t trong khu vc gia hai ch tuyn, th trn mt t, ngi ta s quan st thy hnh nh Mt Tri quanh nm ch di ng gia hai ch tuyn. l s chuyn ng biu kin ca Mt Tri trong mt nm. 22-VI

23027B

200 100 00 100 200 23027N

1-I 1-IV 1-IVI 1-X 1-I
Hnh 10. ng biu din chuyn ng biu kin ca Mt Tri trong nm

21-III

23-IX

ng biu din s chuyn ng biu kin ca Mt Tri cho bit trong nm nhng v no, vo nhng thng no th Mt Tri lc gia tra ln cao nht trn bu tri. S thay i cc k nng, lnh trong nm Do trc Tri t nghing trn mt phng hong o, cho nn khi chuyn ng tnh tin quanh Mt Tri na cu Bc v na cu Nam c ch lun phin cc thi k nng lnh, tu theo nhit hp th nhit Mt Tri ca mt t. T 21 thng 3 n 29 thng 9, na cu Bc ng v pha Mt Tri. Mt Tri chuyn ng biu kin t Xch o ln ch tuyn Bc ri li tr v Xch o. Trong thi gian ny, gc ti ca tia sng mt tri trn cc v Bc bao gi cng ln hn gc ti ca tia sng mt tri trn cc v Nam tng ng (cng mt v , cng mt thi im).

18

Ring cc a im Xch o, lc no cng c ngy, m di bng nhau. Cng xa Xch o, s chnh lch cng r rt. T 6633 v Bc n cc Bc l khu vc nm trc ng phn chia sng, ti. Cc a im trong khu vc sut 24 gi u c Mt Tri chiu sng, khng c m. V tuyn 6633 v Nam n cc Nam gi l vng cc Nam c 24 gi hon ton l m v v tuyn 6633 Nam gi l vng cc Nam. Nh vy l t 21 thng 3 n 23 thng 9, bt c a im no trn na cu Bc cng c gc ti v di ln hn a im tng ng trn na cu Nam. l thi k nng ca na cu Bc v thi k lnh ca na cu Nam. T 23 thng 9 n 21 thng 3, hin tng hon ton ngc li. bt c a im no trn na cu Nam cng c gc ti v di ca ngy ln hn a im tng ng trn na cu Bc. l thi k nng ca na cu Nam v thi k lnh ca na cu Bc. Trn qu o ca Tri t quay quanh Mt Tri, hai v tr xun phn (21/3) v thu phn (23/9) l nhng v tr mc nh du s phn chia hai thi k nng lnh trong nm, cn hai v tr h ch (22/6) v ng ch (22/12) l nhng v tr mc nh du thi gian nng nht v lnh nht trong nm hai na cu. Cc ma trong nm vng v n i, kh hu phn ho ra 4 ma trong mt nm. Theo dng lch na cu Bc cc ma c phn chia nh sau : Ma xun : T 21 thng 3 n 22 thng 6. Mt Tri di chuyn biu kin t Xch o ln ch tuyn Bc. Lng nhit tng dn, s tch lu nhit bt u ln cha cao. Ma h : T 22 thng 6 n 23 thng 9. Mt Tri t ch tuyn Bc di chuyn biu kin v Xch o. Mt t nhn c lng nhit ln v tch lu nhit qua ma xun v th nhit cng tng cao.

19

Ma thu : T 23 thng 9 n 22 thng 12. Mt Tri tip tc di chuyn v ch tuyn Nam. Lng nhit ca Mt Tri gim, nhng vn cn lng nhit d tr ma h, v vy nhit cha thp lm. Ma ng : T 23 thng 9 n 21 thng 3. Mt Tri t ch tuyn Nam di chuyn v Xch o, lng nhit ca Mt Tri c tng ln mt cht, nhng lng nhit d tr tiu hao ht, v vy nhit h thp. na cu Nam, vo cc thi gian trn c cc ma hon ton ngc vi cc ma na cu Bc. nhng nc nm gia hai ch tuyn nh nc ta, s phn ho ra 4 ma khng r nt nh vng n i v quanh nm c ch nhit cao. Hin tng ngy v m di ngn theo ma T 21 thng 3 n 23 thng 9 do cc Bc ca trc Tri t nghing v pha Mt Tri, ng phn chia sng ti pha sau cc Bc v pha trc cc Nam. Do na cu Bc din tch c chiu sng ln hn din tch khut trong bng ti, ban ngy na cu Bc di hn ban m. Cn na cu Nam th ngc li. T 23 thng 9 n 21 thng 3 do cc Nam ca trc Tri t nghing v pha Mt Tri, ng phn chia sng ti pha trc cc Bc v pha sau cc Nam. Do din tch c chiu sng na cu Bc nh hn din tch khut trong bng ti, ban ngy na cu Bc ngn hn ban m. na cu Nam, thi gian ny ngy di hn m. Xch o quanh nm c thi gian ban ngy v ban m bng nhau. Cng xa Xch o di ngn ca ngy m cng tng. cc cc, chnh lch tng dn mc cao nht, c ti 6 thng ngy hoc 6 thng m.

Cc vng ai chiu sng v nhit Cn c vo cc ma, vo ch chiu sng v tip thu nhit ngi ta phn chia b mt Tri t thnh cc vng ai (hay cn gi l i) sau y :

20

Xch o : T 0o n 10o v Bc v Nam, khng c hin tng ma, quanh nm nng, ngy v m di gn bng nhau. Nhit i : T 10o n 23o27 v Bc v Nam, c hai ma trong nm nhng nhit chnh lch t, ma ng th hin khng r. n i : T 23o27 n 66o33 v Bc v Nam, c bn ma r rt, ma ng v ma h di gn bng nhau, nng lnh iu ho. Cc i : T 66o33 n 90o v Bc v Nam, cc ma trong nm trng vi ngy v m, lnh quanh nm. C t 1 n 180 ngy hoc m di 24 gi. Dng lch Tri t chuyn ng ht mt vng trn qu o mt 365 ngy 5 gi 48 pht 48 giy. tin lm lch, ngi ta t ra dng lch ly 365 ngy lm mt nm v c ngi Ai Cp c i s dng. Dng lch khng ngng c ci tin. V nm lch ngn hn nm tht nn phi quy c c 3 nm c 365 ngy phi c mt nm nhun c 366 ngy (lch Juy Ling). Thc t cho thy lch Juy Ling vn b chm 3 ngy trong 400 nm. Sau ny lch Grgo sa li v quy nh c trong 400 nm li bt i 3 ngy nhun. Dng lch hin nay rt c thng dng trn th gii v rt n gin v kh ph hp vi quy lut kh hu trong nm. Nc ta cng nh mt s nc chu cn s dng c m dng lch. m dng lch da trn c s kt hp gia m lch v dng lch. Nu nh dng lch da trn c s tnh ton s chuyn ng ca Tri t xung quanh Mt Tri th m lch da trn s chuyn ng ca Mt Trng quay quanh Tri t. Theo m lch mt nm c 12 thng, mi thng c 29 ngy hoc 30 ngy, ph hp vi cc tun trng. Mi nm c phn chia ra lm 24 tit, mi tit cch nhau khong 15 ngy ph hp vi v tr xun phn, h ch, thu phn, ng ch, lp xun, lp h, lp thu, lp ng,... m dng lch cn s dng lm nng lch, tnh ngy l hi v cc sinh hot khc trong i sng.

4. Ngun gc v cu to ca tri t
a) Ngun gc ca Tri t Ngun gc ca Tri t c lin quan cht ch vi s hnh thnh cc hnh tinh khc trong h Mt Tri. Nhiu nh khoa hc nghin cu v xut cc gi thuyt gii quyt vn ny. Tuy nhin, cc gi thuyt vn cn nhng im cha c sc thuyt phc. V vy, vn ngun gc Tri t v h Mt Tri vn cn l vn cn gii quyt trong tng lai. Nhn chung cc gi thuyt u xut pht t hai quan nim khc nhau v vt cht ban u cu to nn Tri t : Vo th k XVIII, vi gi thuyt ca Cng v Lappax ngi cho rng cc hnh tinh trong h Mt Tri c hnh thnh t cc m my bi v tr dy c, c th l cht kh, cng c th l cc vt rn, nhit cao, xoay quanh mt trc c nh. Trong qu trnh ngui lnh, kch thc ca khi gim i, vn tc quay tng ln, do hnh thnh cc vnh vt cht kt t li, to thnh cc khi cu ln l cc hnh tinh v nh hn l cc v tinh. Nh vy, theo gi thuyt ny, Tri t ban u l mt khi vt cht rt nng, sau ngng t v ngui dn, nhng do
21

vt cht trong lng Tri t vn c nhit cao, nn khi c khe nt v Tri t, cc cht ny phun ra to thnh dung nham ni la. Nhc im ca gi thuyt ny l vn cha gii thch c mt cch hp l tt c nhng iu hiu bit v quy lut vn ng, cu to ca h Mt Tri. T u th k XX tr li y xut hin nhiu gi thuyt mi trong ng ch c gi thuyt ca tt Smit cho rng Tri t c hnh thnh t lp bi thin thch ngui lnh. Mt Tri l mt thin th c trc. Khi Mt Tri i qua m my bi, cc m my bi t tp vo trong mt phng xch o ca Mt Tri, xoay quanh n v dn dn kt t li thnh cc hnh tinh. Nh vy, Tri t c hnh thnh t nhng m bi ngui lnh. Trong qu trnh hnh thnh cc hnh tinh do tc ng ca bc x nhit v ng sng Mt Tri, nhng vnh vt cht gn trung tm b hun nng nhiu nht khin cho cc thnh phn kh v mt thnh phn vt cht rn b bc hi v y ra xa. Nhng vnh vt cht gn Mt Tri ch cn li mt khi lng vt cht nh nhng nng v c bc hi km (nh st, niken) to nn cc hnh tinh bn trong thuc nhm Tri t c kch thch nh, t trng ln. Ngc li, cc vnh vt cht xa Mt Tri t chu tc ng hn, c cu to t cc vt cht nguyn thu, ch yu gm cc cht kh nh nh hir nn c khi lng ln, nhng t trng nh. Cc thuyt ny, mc d ngy cng t ra hp l v c tnh khoa hc cao hn nhng cho n nay vn cha c mt gi thuyt no gii thch c tho ng v ngun gc ca Tri t. b) Cu to ca Tri t Theo c tnh ca nhiu nh khoa hc trn th gii, Tri t c hnh thnh cch y khong 5 6 t nm. Tri t c cu to bn trong rt phc tp. Vic quan st trc tip cc lp bn trong ca Tri t hin nay khng th thc hin c bi v nhng l khoan su vo lng t mi ch t trn di 10km, ngha l vn cha bng 1/630 bn knh ca Tri t. Phng php tm hiu cu to bn trong ca Tri t ch da vo nhng c s sau : + S gia tng t trng ca vt cht cc lp t su. Da vo tnh cht ca s truyn sng trong cc lp t su, qua nghin cu cc sng a chn, ngi ta c c nhng ti liu v tc truyn sng qua cc lp t khc nhau, v tnh cht truyn ca cc loi sng qua cc mi trng vt cht khc nhau. + Trng thi vt cht phun ra khi ni la hot ng. Cc kt qu nghin cu t trc n nay cho thy trong thnh phn vt cht ca Tri t trong c 10 nguyn t ph bin nht, chim u th tuyt i l : xi, silic, nhm, natri, magi, canxi, st, kali, cacbon v titan. Mi nguyn t ny chim ti 99,5% khi lng cc nguyn t cu to nn Tri t. iu ny c ngha c bit quan trng v nu so snh vi Mt Tri v cc sao khc th hu nh chng c cu to bi hai nguyn t l hir v hli. Cu to bn trong ca Tri t gm ba lp vi nhng c im khc nhau : + Lp v Tri t : l lp v mng bao bc bn ngoi ca Tri t, c gii hn t b mt Mkhrvich (gi tt l b mt Mh) su khong 40 60km. Thnh phn vt cht ca

22

lp v Tri t ch yu gm hir, silic, canxi, magi, natri, kali (thng gi l quyn sial). Lp v Tri t c cu to khng ng nht, c hai loi kiu chnh ca v Tri t : Kiu v lc a : c cu to 3 tng l tng trm tch, grant v bazan. Kiu v i dng : c cu to hai tng l tng trm tch v bazan, trong tng trm tch rt mng. Ngoi ra, cn c kiu v chuyn tip thng quan st thy cc khu vc bin ra lc a hoc ni a. Lp bao manti : nm di v Tri t cho n su khong 2900km. Thnh phn vt cht c silic, magi, st (v vy cn c tn l quyn sima). ranh gii pha di ca bao manti, nhit ln ti 2000 2500oC v p sut l 1,4 triu atmtphe. c bit di lp bao manti c tm a chn cc su 100 250km trn lc a v 50 400km di cc i dng. nhit ny t trng vt cht gim xung, nhit khong o 1200 C nn vt cht ta nh thu tinh nng chy rt do, tr thnh hi pht sinh cc vn ng theo chiu thng ng ca v Tri t. + Lp nhn Tri t : c su t y lp bao manti n tm Tri t. Thnh phn vt cht ch yu c st v niken, v vy cn c tn l nhn nife. Lp nhn Tri t c t trng cao t 10 12,6g/cm3 v p sut ln ti 3.5 triu atpmtphe. Vt cht tn ti di trng thi rn, nhit ti a trong lng Tri t thng khng qu 4000 5000o C. c im ca cc lp cu to bn trong ca Tri t
T trng K hiu Tn lp V Tri t Bao Manti Trn Gia Di Nhn Tri t su (km) (g/cm ) 2,7 2,9 3,6 4,7 5,6 >11,5
3

Nhit d on 1000
o o o o

Khi lng so vi tng KL (%) 0,8 10,4 16,4 41,0 31,4

A B C D EG

5 n 40 v 70 40 n 400 400 n 960 960 n 2900 2900 n 6371

1400 -1700

1700 2400
o

2900 4700 5000

Thc hnh 1. Cn c vo cc s liu trong sch, hy tnh khong cch trung bnh t cc hnh tinh trong h Mt Tri ti Mt Tri bng n v km. 2. Bit tc di chuyn ca nh sng l 300 000km/s, hy tnh khong cch trung bnh t cc hnh tinh trong h Mt Tri ti Mt Tri bng n v o thi gian. 3. V s cu to ca h Mt Tri. 4. V s cu to bn trong ca Tri t.

23

5. V h thng to a l trn Tri t vi y cc ch thch v trc Tri t, xch o, kinh tuyn gc, na cu Bc, na cu Nam, ch tuyn Bc, ch tuyn Nam, vng cc Bc, vng cc Nam. 6. V s v tr ca Tri t thi im ngy h ch (22/6), ngy ng ch (22/12), ngy xun phn (21/3), ngy thu phn (23/9) v gii thch hin tng ngy m di ngn theo ma ng vi cu tc ng nc ta. m thng nm cha nm sng Ngy thng mi cha ci ti. 7. Da vo Alat a l t nhin i cng hy : Xc nh cc mi gi trn b mt Tri t. Gii thch v sao cc ng phn chia mi gi trn Tri t trn t lin thng l cc ng gy khc ch khng phi cc ng thng song song nh trn bin v i dng. Xc nh s chnh lch gi cc th v cc thnh ph ln trn th gii vi gi GMT.

Cu hi hng dn n tp
1. Ti sao ni a l l h thng cc khoa hc ? 2. Hy trnh by v cu to ca h Mt Tri v v tr ca Tri t trong h Mt Tri. 3. Hnh dng v kch thc ca Tri t c g c bit ? Cc h qu a l ca s vn ng . 4. Hy trnh by v vn ng t quay quanh trc ca Tri t v cc h qu a l ca s vn ng . 5. Cc ma trong mt nm thay i nh th no trn Tri t ? Nguyn nhn ca hin tng ma.

24

Chng II LP V A L CA TRI T
I - LP V A L CA TRI T
1. Lp v a l
a) Khi nm v lp v a l Lp v a l l lp v ca Tri t c cu to bi cc lp v b phn nh thch quyn, kh quyn, thu quyn, th nhng v sinh vt quyn. Cc quyn ny khng tch ri m thm nhp v tc ng ln nhau to nn mt tng th t nhin thng nht, v cng phc tp v c cu trc thng ng trong v a l. Trong cc thnh phn cu to nn lp v a l th thch quyn l thnh phn xut hin trc ht, ng thi cng l bo th nht v n c nh hng trc tip, lu di ti cc thnh phn khc. Sinh quyn l quyn xut hin mun nht nhng cng l quyn to nn s phong ph, a dng v rt sinh ng ca lp v a l. b) Gii hn ca lp v a l Khng phi ton b b dy ca cc quyn to nn lp v a l. Lp v a l ch bao gm cc tng bn di ca kh quyn (cho n ht tng i lu hay lp di ca tng zn), ton b thu quyn, th nhng quyn, sinh quyn v b phn pha trn ca thch quyn (ti mt y ca lp v Tri t, ni xut hin cc tm ng t hay ni la v cc lp trm tch). Nh vy, b dy ca lp v a l c gii hn trong phm vi khong 60km. Cng cn ch l s biu hin v tc ng ca lp v a l c din ra mt cch r nt v su sc nht l ngay b mt t. Cng xa v cc pha, cu trc ca lp v a l cng ngho nn.

2. Kh quyn
a) Khi nim v kh quyn Kh quyn l lp v khng kh bao bc xung quanh Tri t. Kh quyn c tc dng bo v cho Tri t, duy tr mi trng sng v to iu kin cho s pht trin ca sinh vt. Thng qua cc qu trnh trao i vt cht v nng lng, kh quyn thng xuyn c tc ng n mi hot ng trn Tri t. b) Thnh phn v cu to ca kh quyn Thnh phn ca kh quyn : Kh quyn bao gm hn hp cc cht kh c thnh phn hu nh khng i, trong ch yu l kh nit chim 78,1% v kh xi chim 20,9% th tch. Cc cht kh cn li ch chim 1% th tch. Ngoi ra trong kh quyn cn ln nhiu tp cht nh hi nc, kh CO2, bi,... Cu to kh quyn : st mt t, kh quyn c mt khng kh rt dy c, cng ln cao khng kh cng long dn. T b mt Tri t ln n cao 5km tp trung khong 50% ton b khi lng
25

kh quyn. n cao 10km l 75% v n cao 16km chim ti 90% khi lng kh quyn. Tuy vy, cao trn 10 000km vn cn quan st thy du vt khng kh. Theo chiu thng ng t di ln, kh quyn c chia lm 5 tng, l : tng i lu, tng bnh lu, tng gia, tng nhit (tng ion) v tng ngoi (tng khuch tn). c) Thi tit v kh hu Thi tit v kh hu l hai khi nim c lin quan mt thit vi nhau cng cp n cc hin tng vt l v trng thi ca kh quyn. Thi tit : Thi tit l ton b cc hin tng vt l v trng thi ca lp kh quyn gn st mt t din ra ti mt ni no trong mt thi im xc nh. Cc hin tng vt l nh ma, nng, gi, ging, bo v cc trng thi ca lp khng kh c c trng bi cc yu t nh nhit , m, kh p, gi th hin r nt c im thi tit. Cc hin tng v trng thi kh quyn lun lun bin ng v vy thi tit cng bin i khng ngng. Kh hu : Kh hu l trng thi ca kh quyn din ra trong mt phm vi khng gian rng ln v c c trng bi quy lut bin i nhiu nm ca ch thi tit. Nh vy, nu nh thi tit c c im lun lun bin ng (hng ngy, hng gi) th kh hu c tnh n nh hn nhiu. Nhng bin i ln ca kh hu trn Tri t thng din ra theo chu k hng nm, hng trm nm, hng nghn nm. d) Cc nhn t hnh thnh kh hu Kh hu mi ni no thng c hnh thnh bi s tc ng ca ba nhn t : bc x mt tri, hon ku kh quyn v c im ca b mt m. Bc x mt tri : Bc x mt tri l ngun nng lng ch yu ca Tri t do Mt Tri cung cp. Bc x mt tri em li nh sng v nhit cho Tri t. Do Tri t c hnh dng git, nn lng bc x mt tri chiu ti b mt Tri t ti cc v rt khc nhau. Ch bc x quyt nh ch nhit ca Tri t. cc vng v thp, tip thu c lng bc x mt tri ln nn c nn nhit cao v c gi l vng nhit i. cc cng v trung bnh c nn nhit khng cao c gi l vng n i, cn cc vng v cao hn c nn nhit thp gi l vng hn i. Ch bc x c coi l ngun gc, l c im c bn ca kh hu. Hon lu kh quyn : Hon lu kh quyn l cc dng kh chuyn ng trong cc lp khng kh gn mt t v trn cao ca kh quyn, do c s chnh lch ca kh p ti vng khc nhau trn Tri t gy ra. Cc dng kh chuyn ng gy nn s xo trn v bin i rt nhanh cc khi khng kh gia cc vng, lm thay i trng thi kh quyn v dn n c im ca thi tit v kh hu ti mi a phng. c im ca b mt m : B mt m l lp ph trn b mt Tri t bao gm b mt a hnh (ni, thung lng, ng bng), lp ph rng, ng c, ng rung, mt nc (sng h, bin, i dng), sa mc,... b mt m c c im khng ng nht ti cc vng khc nhau s chi phi cc qu

26

trnh tip nhn nng lng bc x ca Mt Tri. Trao i vt cht v nng lng, iu chnh hon lu kh quyn gp phn to nn s chuyn ho v s khc bit trong c im kh hu ti mi a phng. Ba nhn t trn thng xuyn nh hng, chi phi, ng thi tc ng ln nhau hnh thnh nn c im kh hu ti mi a phng v cc vng khc nhau trn Tri t. V vy, khi phn tch v xc nh c im kh hu ca mi ni bao gi cng phi cp v xem xt ti cc nhn t hnh thnh kh hu k trn. ) Cc kiu kh hu trn Tri t Kh hu Tri t a dng v phc tp. C th phn bit 5 kiu kh hu chnh, phn b c tnh cht vng ai t Xch o ti hai cc ca Tri t. Kh hu xch o v cn xch o Khu vc c kh hu xch o v cn xch o thng trong phm vi xch o, hi lch v o o na cu Bc, t 5 N n 10 B, bao gm lu vc sng Amazn, Guyan, b bin Clmbia (Nam M), mt phn cc o gia Thi Bnh Dng v qun o Innxia, Xri Lanca (Chu ), mt phn bn a Cngg, Gabng, Camrun, mt b phn b vnh Ghin (chu Phi). c im ca kh hu ca xch o v cn xch o l : o o C nhit cao : Nhit trung bnh hng nm l 26 27 C v phn b tng i u o trong nm. Bin nhit trung bnh gia cc thng ch khong 1 2 C. C lng ma ln : Lng ma trung bnh hng nm t 1500 2000mm v trong nm thng c t 150 200 ngy ma. hu ht cc vng ven bin v mt s ni su trong lc a nh Cngg, Braxin c lng ma ln, lng ma hng nm trn 2000mm v c khong 250 ngy ma. Kh p thp v t dao ng. Thng c gi nh. Gi t bin c ngha rt quan trng. C tnh cht n iu, cc iu kin kh hu thng t thay i trong nm. Kh hu nhit i Khu vc c kh hu nhit i phn b thnh hai di chy dc theo hai ch tuyn na cu o o o Bc v na cu Nam. bn cu Bc thng gii hn t 10 30 B v na cu Nam t 5 20oN. C th phn bit kh hu nhit i thnh hai kiu ph l kh hu nhit i lc a v kh hu nhit i hi dng. + Kh hu nhit i lc a chia thnh hai ma r rt trong nm. Ma h nng v m do c ma nhiu. Ma ng bt nng hn v kh. Bin nhit hng nm v hng ngy tng ln r rt, ti hng chc . Cn ch l do c s chuyn ng biu kin ca Mt Tri nn ma h v ma ng hai na cu hon ton tri ngc nhau. na cu Bc, ma h t thng 4 n thng 9, ma ng t thng 10 n thng 3, cn na cu Nam th ngc li, ma h t thng 10 n thng 3 v ma ng t thng 4 n thng 9. o Do nm tri di ti 20 v tuyn, kh hu nhit i c s phn ho dn theo v . Cng ln cc v cao tnh cht nhit i cng gim dn. + Kh hu ch tuyn hi dng thng phn b cc qun o nm trn cc bin v i dng. khu vc ny do chu nh hng su sc ca cc dng tn phong nn c s phn ho r rt cc sn n gi v cc sn khut gi. cc sn n gi, lng ma thng rt ln. Kh hu cn nhit i
27

Kh hu cn nhit i thc cht c tnh cht chuyn tip t kh hu nhit i sang kh hu n i. Khu vc c kh hu cn nhit i na cu Bc nm trong khong v t 30o 42oB v na cu Nam nm vo khong v t 25o 40oN. Kh hu cn nhit i cng c s phn ho theo ma r rt v ch yu da vo ch nhit v ch ma. khu vc kh hu cn nhit i c th phn ra ba kiu ph mang tnh cht a phng r rt l : kh hu a trung hi, cn nhit i b ng cc lc a v kh hu hoang mc kh hn cn nhit i. + Kh hu a trung hi hnh thnh v pht trin xung quanh khu vc a Trung Hi c c im l ma h nng v kh, ma ng du mt v c ma. Tuy vy, do ph thuc vo v v mc gn hay xa bin m trong kiu kh hu ny cng c s khc bit, c bit khu vc chu . Kh hu cn nhit i b ng cc lc a c ma h ging kiu kh hu nhit m v c ma ng ngn, tng i lnh v kh. Kh hu hoang mc kh hn cn nhit i hnh thnh trn cc di hoang mc kh cn chu (t Xiri ti Bc Trung Quc), Bc M, Achentina, xtrylia v mt phn nh Nam Phi. Ma h khu vc ny cng nng nh cc hoang mc nhit i, song v ma ng c ngn hn. Kh hu n i o Kh hu n i v cc i phm vi phn b kh rng, khong v 40 n vng cc ca hai na cu. Kh hu n i c s phn bit tng i r rt bn ma (xun, h, thu, ng) trong nm do s tng phn v ch nhit gia cc ma, gia ngy v m gim i. Ma xun c bo hiu t lc tuyt bt u tan. Ma h l nhng ngy nng m ko di, ma thu kh hn, cy ci bt u trt l, tuy vy vn cn m hn ma xun, ma ng lnh c tuyt ri. Kh hu cc i Kh hu cc i lnh gi quanh nm, c 6 thng ma h, 6 thng ma ng k tip nhau. Kh hu Nam cc lnh lo v khc nghit hn so vi Bc cc. Lp ph bng trn lc a Nam cc dy ti 3000m. V ma h hai cc u c hin tng tan bng v tri bng.

3. Thu quyn
a) Khi nim v thu quyn Tt c cc nc trn Tri t hp thnh thu quyn hay cn gi l quyn nc. y l nhng lp nc lin tc ca Tri t bao gm : nc bin, i dng, nc trn lc a (sng ngi, ao h, m ly, bng h) v cc loi nc di t. Nc l mt trong nhng vt th ph bin nht trn b mt Tri t. c bit, nc ng vai tr quan trng v mt ng lc vi cc hp phn khc nhau trong thin nhin. b) Thnh phn v phn b ca thu quyn Thnh phn ca thu quyn Thu quyn c thnh phn tng i phc tp. Chim 96% trng lng ca thu quyn l nc, ng thi cng l thnh phn quang trng nht ca thu quyn, 4% cn li l cc cht ho tan, trong ch yu l cc ion. Ngoi ra, trong nc cn rt nhiu vt rn, nh bn, ct, cc cht hu c, song t l ca cc cht ny rt nh.

28

Thnh phn ca nc sng v nc bin rt khc nhau. mui trung bnh ca nc bin l 35, cc hp cht ca Clo v Natri chim u th (88%), trong khi mu trung bnh ca nc sng l 0,0146, ch yu l cc loi mui cacbonat. Hng nm cc con sng em ra bin khong 4,5 t tn vt liu ho tan v 32,5 t tn vt liu l lng. V thnh phn ho hc, nc phn quan trng nht ca thu quyn, l hp cht ca hir v xi. Nc l vt cht duy nht ca Tri t c th thy ba trng thi : lng, rn v hi tu theo nhit , n c th d dng chuyn ho t trng thi ny sang trng thi khc. Nhng nc th lng l ch yu. Cc nguyn t hir v xi cu to nn phn t nc u l cc cht ng v. V vy, c nhiu loi nc khc nhau c hnh thnh t cc ng v ca hir v xi. Nhng ch c cc ng v ca hir l quan trng hn c. Nc c hnh thnh 1 2 t H gi l nc nh, chim khong 99,73% tng lng nc, cn H to nn nc nng. Lng nc ny trong thu quyn rt t, chim khong 0,017% ton b thu quyn. Mc d vy, lng nc ny rt quan trng hu nh khng b in phn, t ho tan cc mui, c tc 3 dng sinh ho mnh i vi mt c th sng. Nc nng c to thnh t H c s lng rt nh, c s dng trong cc phn ng nhit hch nhng khng quan trng lm. S phn b ca thu quyn Nc c khp ni trn Tri t, trong tt c cc hp phn ca v a l. Ngay c trong cc lp t , nc cng c mt s lng kh ln. y chnh l nc di t. Trong thch quyn nc tn ti di dng lng v cc dng rn l bng kt v ng kt. c bit trong kh quyn, nc tn ti di dng hi nc. Lng nc ny rt nh, ch chim khong 0,009% tng lng nc, nhng hi nc c ngha rt quan trng trong s tn ti v pht trin ca sinh vt. Trong c th ca c thc vt, ln ng vt u cha mt lng nc nht nh. Nc c trong t l mt thnh phn khng th thiu c trong qu trnh hnh thnh t. Nh vy, nc c s phn b rng ri trong lp v a l. c) Tun hon ca nc trn Tri t Cc loi tun hon nc Nc c mi quan h cht ch v mt ng lc vi cc quyn khc trong lp v a l. Mi quan h ny c thc hin nh cc qu trnh tun hon ca nc. Di dng tc ng trc tip ca bc x mt tri, nc s bc hi t cc b mt nc (bin, i dng, sng h,...), cc sinh vt cng thot hi. Lng hi nc ny i vo kh quyn, khi gp iu kin thun li v nhit v cc yu t khc, hi nc s ngng t thnh my hoc cc git nc v dc tc ng ca trng lc n li ri xung b mt Tri t. Khi nc ri xung t, mt phn bc hi tr li khng kh, mt phn to thnh dng chy trn mt, mt phn chuyn xung t thnh nc ngm, dng nc ny li cung cp nc cho sng, sui v chy ra bin, i dng. T b mt Tri t (bin, i dng, sng, h, cy ci,...) nc li bc hi v hnh thnh mt vng tun hon mi. C th chia tun hon nc thnh hai loi khc nhau : + Tun hon nh : chu trnh vn ng ca nc ch c hai giai on l bc hi v ri ti ch. + Tun hon ln : chu trnh vn ng ca nc c ba giai on : bc hi, nc ri, dng chy ; hoc c bn giai on : bc hi, nc ri, ngm xung t v dng chy. c trng ca

29

vng tun hon ny l bc hi mt ch nhng li ri mt ch khc, hi nc di chuyn theo gi di dng my. Tun hon ca nc c ngha rt ln i vi thin nhin cng nh i vi i sng con ngi. Qu trnh tun hon ca nc c th lm thay i nhiu thnh phn khc trong lp v a l. Phng trnh cn bng nc Bit c chu trnh vn ng ca nc, c th lp c phng trnh cn bng nc xc nh s lng nc thay i trong tng khu vc. Nu gi Y l lng dng chy, X l lng nc ri v Z l lng nc b mt i (bao gm c bc hi trn b mt lu vc v c lng nc ngm xung t) th phng trnh cn bng nc cho mt lu vc sng c xc nh nh sau : Y = X Z d) Nc trn b mt lc a Nc trn b mt lc a chim gn 1,75% tng lng nc chung, bao gm nc ao h, m ly v bng h. Trong nc sng ng vai tr quan trng. Sng Sng l dng nc thng xuyn, c kch thc tng i ln, chy trong lng sng do chnh n to nn. Lng dng chy v ch nc sng chu nh hng ca hnh thi sng ngi. Hnh thi sng ngi c c trng bi nhng yu t sau : + H thng sng ngi Theo Sbtarp th h thng sng ngi l tp hp cc sng ngi ca mt lnh th nht nh, hp nht vi nhau mang nc ra khi lnh th di dng mt dng chy chung. Mt h thng sng bao gm dng chnh l dng chy ln nht, cc ph lu l cc dng chy nh vo dng chnh, cc chi lu l cc dng chy tiu nc cho dng chnh. Cc ph lu v cc chi lu li chia thnh cc cp khc nhau. Cc ph lu thng tp trung ch yu thng v trung lu dng chnh, cn cc chi lu ch tn ti h lu, nht l trong vng ca sng. + Lu vc sng Lu vc sng l lnh th trn sng nhn c ngun cung cp nc. Lu vc sng bao gm hai phn : lu vc mt v lu vc ngm. Gia lu vc ca h thng sng ngi ny vi lu vc ca h thng sng ngi khc c a hnh (ng nh ni) lm ranh gii. l ng chia nc (ng phn thu). Lu vc sng c tc ng quan trng ti cc dng chy sng ngi. Kch thc lu vc c nh hng trc tip ti lng dng chy sng ngi. Trong cc iu kin a l tng t, din tch lu vc ln s c dng chy ln, mc iu tit t nhin cng nhiu. + Lng sng Lng sng l b phn thp nht ca thung lng trong c nc chy thng xuyn. Lng sng lun lun bin i, ph thuc vo s thay i ca lng nc trong sng. Do cc iu kin a cht a mo, cc quy lut chuyn ng ca nc sng, lng sng thng un khc quanh co. Nhn chung, un khc v kch thc cc un khc c xu hng gim t h lu n pha thng lu. + Mt ct ngang v mt ct dc ca sng Hnh thi ca sng cn c trng bi mt ct ngang v mt ct dc ca sng. Mt ct ngang (hay tit din ngang) l mt phn ca mt phng thng gc vi dng chy. Mt ct ngang cng lun lun thay i tu theo lng nc ca sng. Thng mt ct ngang c hnh dng bt i xng do iu kin a cht, a mo, thu lc ca dng nc hai b khc nhau :
30

mt b thng lm su v dc ng, b kia li li, nng v thoi hn. Mt ct dc l hnh chiu trn mt thng ng ca ng ni lin cc im thp nht ca dng sng. Hnh dng ca mt ct dc ph thuc vo iu kin nham thch, a hnh,... nhng ch yu ph thuc vo qu trnh hot ng ca dng nc, v qu trnh pht trin ca dng sng. Nhn chung c hai mt ct ngang v dc ca sng u thay i t thng ngun n trung lu, h lu v u thay i qua cc qu trnh pht trin t tui tr, trng thnh v gi nua ca sng. + i lng dng chy ch sng ngi Cc sng phn bit vi nhau bng ch sng ngi v lng dng chy. y l hai ch ch yu ca sng. i lng dng chy c dng ph bin l lu lng nc. Lu lng l lng nc chy qua mt ct ngang (trm o) ca dng sng mt ni no trong mt n v thi gian. 3 Cng thc chung tnh lu lng l Q = S.V(m /s) trong Q l lu lng dng chy, S l din tch mt ct ngang, V l tc bnh qun dng chy. Lng dng chy lun lun bin i theo thi gian v s bin i ny thng mang tnh chu k : theo chu k nm, ma, thng,... Thi gian sng ngi c cung cp nhiu nc (ch yu do nc trn mt nh ma, tuyt, bng tan), sng y nc gi l ma l. Cn thi gian sng c cung cp t nc, lng sng thu hp, mc nc h thp c gi l ma cn. Hin tng ma l, ma cn l mt c trng cho ch nc sng (th d : lng dng chy tng dn v pha h lu). Ngoi ra sng cn c c trng na l dng ct bn hay cn gi l dng chy rn. l nhng bn, ct, si, cui b dng nc xm thc v vn chuyn i trong lng sng. Cng nh dng chy nc, dng ct bn thay i theo thi gian v khng gian. S thay i ny ph thuc nhiu vo ch nc sng. H, m H, m l mt i tng thu vn quan trng trn b mt cc lc a. H, m c nhng c im v hnh thi v thu vn khc bit vi sng ngi trong mi trng a l nht nh. Mt khc, nhiu h, m c quan h thu vn v c tc ng tng h, quan trng vi sng ngi. H, m c tc dng quan trng trong vic iu tit dng chy, iu ho kh hu, d tr nc, cung cp thu sn. Ring cc m ly cn phi gn vi mt iu kin na l c cc lp than bn. Bng h Bng l nc tn ti th rn. Bng c th c hnh thnh trn bin (bin bng) v trn 2 lc a. Din tch ph bng trn Tri t ti 16,3 triu km , chim 11% tng din tch cc lc a. Bng h c ngha rt quan trng. l ngun cung cp nc cho sng ngi cc min c kh hu kh hn, ngun nc ngt cho sinh hot v sn xut. ng thi, bng h cng c tc ng trc tip vic hnh thnh kh hu v a hnh, nht l vng cc v vng ni cao thng xuyn ph bng. e) Nc di t v nc ngm Trong thch quyn cha mt lng nc khong 1,711% tng lng nc chung. l nc di t. Nc di t cng tn ti ba trng thi khc nhau : hi, lng v rn (bng

31

ng kt). Nc di t tn ti c trong lp thch quyn l do cc tnh cht ca t cha nc, thm nc,... Nc ngm l b phn quan trng nht ca nc di t. y l nc trng lc, trng thi t do, hon ton bo ho v tn ti thng xuyn trong lp cha nc u tin tnh t mt 3 t xung. Trong nc ngm c khong 105 106km nc ngt, chim 30% lng d tr nc ngt ca ton b Tri t. Nc ngm c hnh thnh trong hai qu trnh : thm thu v ngng t, trong vai tr ca qu trnh thm thu quan trng hn. Ngha l nc ch yu do nc trn mt (nc ma v nc bng tuyt tan) ngm xung v ng li cc lp t . Qu trnh thm thu ny xy ra mi ni trn mt t. Nc ngm cng c th hnh thnh do s ngng t hi nc c trong t. Chnh v l nc ngm lun bin i, n ph thuc vo lng nc ma, lng nc do tuyt tan, vo tnh cht b mt m : dc, a hnh, tnh cht t , lp ph thc vt,... Con ngi trong cc hot ng kinh t ca mnh cng trc tip hay gin tip tc ng ti mc nc ngm. Mc nc ngm thay i theo thi gian v khng gian. Tnh cht vt l d nhn thy nht ca nc ngm l nhit . Nhit ca lp nc ngm gn mt t chu nh hng ca nhit b mt Tri t. Vo ma h, khi tri nng th mt hn nc trn mt t, cn vo ma ng th m hn mt cht so vi trn mt. Nhng t su 36m tr xung th nhit ca nc ngm cng xung cng tng, trung bnh c xung su 33m th tng thm o 1 C do nhit trong lng Tri t lm nc nng ln. c bit, nhit nc ngm cn ph thuc vo qu trnh hot ng ca ni la, kin to. Gn nhng khu vc ny nhit nc ngm tng ln, c khi ti 100 120oC. l ngun ca cc sui nc nng. Ngoi ra, trong nc ngm cn cha nhiu cc cht khong, cc cht kh khc nhau lm nc ngm c nhng tnh cht khc nhau, c loi cha nhiu cht khong c tc dng cha c mt s bnh,... Nc ngm c gi r rt ln trong i sng con ngi. N cung cp nc cho ngi v gia sc, cung cp nc ti cho nng nghip, cho cng nghip, cho cc mc ch cha bnh, du lch. f) Nc trong cc bin v i dng Trn b mt Tri t, bin v i dng chim din tch ln, ti 92,28% tng lng nc chung l bin v i dng. Cc bin v i dng thng lu thng vi nhau, to thnh mt di lin tc v thng nht. Tu theo kch thc v c im hi vn, ngi ta chia ra thnh cc bin v i dng khc nhau. Mt vi c im ca nc bin Nc bin ho tan nhiu cht. Trong nc bin c th cha tt c cc nguyn t trong bng tun hon Menlep. Nng cc cht ho tan trong bin ln hn nhiu trong nc sng ngi. Trong cc cht ho tan, mui bin chim phn quan trng nht. Mui bin khc mui sng c v nng v thnh phn. mui trung bnh ca nc bin l 35, trong thnh phn clorua chim 88,64% (ring clorua natri chim 77,8%). V vy, mui bin c v cht. mui ca nc bin thay i theo thi gian do cc iu kin kh tng, thu vn quyt nh. Ma nhiu hay bc hi nhiu s lm thay i mui. Gia cc i dng, mui cng khc nhau : mui i Ty Dng ln nht (35,4) v thp nht n Dng (34,8). mui cn thay i trong tng i dng, tng ln t Xch o v pha cc ch tuyn, sau gim dn v hai cc. Tu theo cc iu kin kh tng thu vn, mui cn thay i theo chiu su t lp mt xung y.

32

Nhit nc bin cng l mt yu t quan trng. Ch nhit ca nc bin iu ho hn ch nhit ca khng kh. S chnh lch nhit ga cc ma t (ch khong 10oC), cn chnh lch ngy v m th hu nh khng ng k (khong 1oC). S chnh lch nhit nc trn b mt cc v t hn nhit khng kh. S chuyn ng ca nc bin Nc bin v i dng lun lun chuyn ng. C ba dng chuyn ng ca nc bin v i dng l sng, thu triu v dng bin. + Sng bin L s chuyn ng dao ng ca cc cht im nc. Sng c hnh thnh bi nhiu nhn t khc nhau nh thu vn, kh tng, a cht, thin vn nhng sng do gi l quan trng nht. Gi thi ch cn tc 0,25m/s l gy ra sng. Lc u ch l sng ln tn, nh. Sau sng s dn pht trin. S pht trin ca sng ph thuc vo nhiu nhn t nh tc gi hay lc gi, thi gian gi thi (gi gi) v phm vi gi thi (vng gi). Trong cc i dng v bin, sng do gi khng ging nhau. Thng th trong cc bin, sng nh hn nhiu so vi cc i dng do nhiu nguyn nhn : kch thc bin, a hnh y, s truyn sng t i dng vo,... + Thu triu L hin tng mc nc bin ln xung theo nhng chu k v bin nht nh. Thu triu c th c hnh thnh do nguyn nhn kh tng a cht, thin vn, trong quan trng nht l nguyn nhn thin vn : nc bin trc tip b cc thin th xung quanh Tri t (Mt Trng v Mt Tri) tc ng. Tri t chu nh hng ln ca sc ht Mt Trng v Mt Tri. Khi lng Mt Trng ch bng 1/27 000 000 ca Mt Tri. Nhng khong cch gia Mt Trng v Tri t ch bng 1/390 khong cch gia Mt Tri vi Tri t nn sc ht Mt Trng ln hn sc ht ca Mt Tri 2,15 ln. Sc ht y lm cho mt nc bin dng ln sinh ra thu triu. Nhng nc bin cn dng cao c pha i din do nh hng ca sc ht li tm (sc cng ca Tri t khi quay quanh Mt Tri). Nh vy, trong mt ngy m, mi a im trn Tri t nc dng ln hai ln v rt xung hai ln. Nhng tc quay ca Tri t v Mt Trng khng ging nhau, nn mi ngy thu triu ln chm hn ngy hm trc 50 pht, tc l trong 24 gi 50 pht mi c hai ln nc ln, hai ln nc xung. Thu triu khng ging nhau cc bin, i dng, n chu nh hng ca cc yu t : kch thc, hnh dng ca bin, vnh,... Thu triu c nhiu nh hng ti cc hin tng khc : chuyn ng ca nc ca sng, chuyn ng t quay ca Tri t, a hnh ven bin,... + Dng bin (hi lu) Dng bin l s chuyn ng tnh tin thnh dng t ni ny qua ni khc. C nhiu nguyn nhn sinh ra dng bin : c th do s chnh lch v nhit , mui, t trng gia cc khi nc. Mt trong nhng nguyn nhn ch yu sinh ra dng bin l sc gi. Sc gi khi tc ng thng xuyn v lu di theo mt hng nht nh (th d tn phong hay gi ma) c th y nc bin thnh dng. Nhng dng bin do tc ng ca gi l nhng dng nc quan trng nht trn cc i dng. Dng bin c c trng bi cc i lng : tc , hng chy, lu lng. Nhng dng bin t Xch o chy ln cc v cao l nhng dng bin nng (th d dng bin Cursiv Thi Bnh Dng). Nhng dng bin t cc v cao chy xung Xch o l nhng dng
33

bin lnh (dng bin Pru ven b Nam M Thi Bnh Dng). Nh c dng bin m nc lu thng v kh ng nht. Dng bin c tc dng rt ln i vi kh hu v a hnh b bin. i vi i sng ca con ngi, dng bin cng c ngha quan trng.

4. Thch quyn
a) Khi nim v thch quyn Thch quyn l lp v cng ca Tri t bao gm v Tri t v lp trn ca tng manti cu to bng cc kt tinh. Chiu dy ca thch quyn thay i cc v tr khc nhau : lc a vo khong 100km, i dng vo khong 50km. Nghin cu v thch quyn c nhiu ngnh khoa hc khc nhau tham gia. a cht hc nghin cu v thnh phn cu to, ngun gc pht sinh v lch s pht trin ca thch quyn. a l hc nghin cu v a hnh,... Khng ch gii hn trong vic m t cc a hnh, a l hc cn c nhim v gii thch s hnh thnh, pht trin, cng nh s phn b ca a hnh trong khng gian. b) Khi nim v a hnh a hnh l hnh dng b mt Tri t ni chung hay ca mt khu vc ni ring. a hnh c phn bit vi nhau bi cc yu t a hnh. Cc yu t a hnh c trng bng hnh thi, trc lng hnh thi, ngun gc v tui. Hnh thi v trc lng hnh thi Hnh thi l dng b ngoi ca cc yu t a hnh, n c th l dng (li) nh mt qu ni hay m (lm) nh mt bn a, trn nh nh mt qu i hay nhn nh nh cc ni , c th kn nh lng cho hay h nh mt thung lng sng hng v bin. Trc lng hnh thi l hnh thi biu th bng cc kch thc chnh xc ca cc yu t a hnh. N c biu th bng cc yu t nh lng nh din tch, di, cao tuyt i, su trung bnh, dc trung bnh, cao tng i,... Hnh thi v trc lng hnh thi cng c th dng lm c s phn loi cc yu t a hnh. Ngun gc hnh thnh a hnh a hnh trn b mt Tri t lun bin i, mt mt do nhng lc c ngun gc trong lng Tri t sinh ra (ni lc), mt khc do nhng lc bn ngoi Tri t sinh ra (ngoi lc). + Qu trnh ni sinh Qu trnh ni sinh l nhng qu trnh bin i a hnh do ni lc sinh ra. N lin quan n cc hin tng xy ra bn trong Tri t nh : s tng nhit v p sut do s phn hu cc cht phng x, s di chuyn cc dng vt cht theo trng lc. Cc qu trnh ny khi xy ra di su lm thay i v tr cc lp ca v Tri t, dn ti vic ph hu cc a hnh c, hnh thnh a hnh mi. Cc qu trnh ni sinh bao gm cc qu trnh to ni, to lc, hot ng ni la v ng t, t gy,... + Qu trnh ngoi sinh Qu trnh ngoi sinh l qu trnh xy ra trn b mt Tri t, vi ngun nng lng ch yu l nhit bc x Mt Tri. l cc qu trnh ph hu, bo mn ch ny, bi t ch khc, do tc ng ca nhit , gi, ma, nc chy, bng tan, nc bin v cc sinh vt gy ra. Tt c cc qu trnh ngoi sinh ny u chu s chi phi ca trng lc. Trong mt s trng hp, trng lc l nguyn nhn trc tip ca s di chuyn vt cht khng cn s c mt ca nc chy, gi, bng h,... th d nh hin tng l, t trt. + Mi quan h ca cc qu trnh ni sinh v ngoi sinh
34

Cc qu trnh ni sinh v ngoi sinh xy ra ng thi v a hnh chnh l s tc ng qua li gia hai qu trnh . Cc qu trnh ni sinh c khuynh hng tng tnh g gh ca b mt Tri t. Trong khi cc qu trnh ngoi sinh li c xu hng san bng nhng g gh y. Mc d i lp nhau nhng cc qu trnh ni, ngoi sinh c mi quan h nh hng n nhau : qu trnh ni sinh xy ra mnh, nng ln cao, th qu trnh ph hu, bc mn xy ra mnh hn. Cn lu rng, mc d c hai qu trnh cng tham gia vo vic hnh thnh a hnh, nhng trong cc yu t a hnh ln, ni lc ng vai tr ch yu, cn trong cc yu t a hnh nh th vai tr ni lc li l th yu, ngoi lc mi ng vai tr chnh. Da vo cc qu trnh hnh thnh, ngi ta chia a hnh b mt Tri t thnh: a hnh kin to (cc yu t cu trc, hnh thi) trong qu trnh ni sinh ng vai tr chnh. a hnh bc mn bi t (cc yu t iu khc hnh thi) trong qu trnh ngoi sinh ng vai tr ch yu. Tui a hnh Tui a hnh ch mc c hay mi ca a hnh. C hai cch xc nh tui a hnh : tui a cht v tui hnh thi. Tui a hnh c th xc nh bng s nm tnh t khi a hnh xut hin bng cc phng php phng x. l tui tuyt i ca a hnh. Tui a hnh cng c th xc nh bng nhng khong thi gian trong nin biu a cht. l tui tng i. Tui hnh thi ca a hnh cho ta cc giai on trong qu trnh pht trin m mt yu t a hnh t n. Thng thng qu trnh pht trin ca mt yu t a hnh bao gm cc giai on tr, trng thnh v gi. Tng ng vi mi giai on pht trin ny, a hnh c nhng hnh thi c trng. Tui a cht v tui hnh thi khng phi lc no cng ph hp vi nhau. Trong nhng iu kin thun li hn, mt yu t a hnh d xut hin sau cng c th t n nhng giai on trng thnh trc. c) Cc dng a hnh ch yu a hnh lc a v i dng Tnh trng li lm ca b mt Tri t cho php phn ra hai loi a hnh c bn cp hnh tinh : a hnh lc a v a hnh y i dng. Da vo cao trn lc a chia ra cc loi a hnh : a hnh min t thp (bnh nguyn), cao nguyn v min ni. y i dng theo su c : thm lc a, sn lc a v y i dng.

35

Ngoi ra cn c th da vo cc qu trnh hnh thnh phn chia cc dng a hnh khc nhau trn Tri t. a hnh kin to (cc yu t cu trc hnh thi) Qu trnh ni sinh ng vai tr ch yu trong s hnh thnh a hnh kin to. c im c bn ca dng a hnh ny l c s tng ng rt ln gia a hnh vi cu trc a cht v thng c kch thc rt ln : min ni, min ng bng rng ln tng ng vi min a mng, min nn,... a hnh bc mn bi t (cc yu t iu khc hnh thi) Qu trnh ngoi sinh ng vai tr ch yu trong s hnh thnh a hnh bc mn bi t, pht trin trn cc a hnh kin to v em li cho nhng yu t a hnh kin to y nhng dng v ring bit. Da vo cc nhn t hnh thnh c th chia cc dng a hnh sau : + a hnh do dng chy to thnh a hnh do dng chy to thnh l dng a hnh ph bin nht trn b mt Tri t. a hnh do dng chy to thnh rt a dng, c hnh thnh nh tc dng ph hu v bi t ca dng nc. Tc dng ph hu ca dng nc gi l tc dng xm thc. Xm thc ca dng nc bao gm xm thc su (o lng) v xm thc ngang. Xm thc su chim u th trong giai on u ca s pht trin ca dng sng, khu vc thng ngun to thnh cc thung lng hnh ch V : o su lng, vch dc ng. Xm thc ngang chim u th khu vc trung lu v h lu. Ti y, sng ngng o su lng, y sng m rng, to thnh cc thung lng hnh ch U. Xm thc ngang xy ra lm cho con sng ng ra chy thng, nay tr nn ngon ngho. Nhng on cong y ca thung lng sng gi l khc un ca sng. Cc sn phm b xm thc c mang i bng con ng ho tan hay c hc. l tc dng vn chuyn ca dng nc. Ti nhng ni tc dng nc nh i hay lng nc gim xung th xy ra qua trnh bi t. Qu trnh ny c th xy ra sut dc sng nhng ch yu vn l b phn h lu v ca sng. Ti y trong nhng iu kin thun li : ph sa ca sng ln, khu vc bin gn ca sng nng, sng bin yu, thu triu nh,... s hnh thnh nn cc ng bng chu th. Cc dng chy tm thi (l dng chy ch hnh thnh sau cn ma v sau khi tuyt tan) cng to nn cc dng a hnh khc nhau. nhng khu vc cu to bng vn b, khng c lp ph thc vt, ma nhiu vi cng v sn dc thng to thnh khe rnh, mng xi. Khe rnh, mng xi pht trin vi cng v mt ln to thnh a hnh xu. Dng chy tm thi cn to thnh nn phng vt. Nn phng vt l dng a hnh bi t, thng nm di chn sn ni hoc i, c hnh na ci nn, vt liu nh th, cng xung di chn, vt liu cng tr nn nh dn. + a hnh cacxt a hnh cacxt l dng a hnh lin quan ti s lu thng ca nc trong cc d ho tan. a hnh cacxt rt ph bin nc ta v trn th gii. Qu trnh n mn xy ra trn nhng khe nt hay trn nhng ch trng xung ca b mt a hnh to nn nhng dng a hnh m nh gi l caren. Thng hay gp caren di hnh thc nhng rnh, gia chng l nhng mo sc nhn m nhn dn ta hay gi l tai mo. Phu cacxt l nhng dng a

36

hnh m, c sn dc, y ca chng c nhng l ht nc. y l nhng khong rng nh, dng ng, thng ng hay nghing. Cacxt tn tch l nhng dng a hnh dng cn st li sau qu trnh m rng v ni lin cc dng a hnh cacxt m. Cacxt tn tch bao gm : thp cacxt, nn v vm cacxt. Hang ng ca dng a hnh cacxt ngm, hnh thnh do s xm thc n mn, m rng cc khe trong lng khi vi. Trong hang c nhiu dng a hnh nh. l cc ct xm thc, hnh thnh y hang v thm do n mn v xm thc to thnh. Nhng k th nht vn l cc thch nh dng a hnh do lng ng ho hc to nn. Tu thuc vo v tr trong hang m thch nh c nhng c im ring. Chung l nhng thch nh bung thng t trn hang xung, c hnh nn ln ngc. trn sn hang c mng l nhng kt ta ca canxi t cc chung ri xung. Trong qu trnh pht trin, chung v mng ni vi nhau s to thnh ct . Trn nhng hc nh ca sn hang cn gp nhng kt hch canxi hnh trn hay hnh bu dc, m nhn dn ta mt s ni thng gi l "trng tin". + Cc qu trnh sn o Theo l thuyt, sn l tt c nhng mt nghing c dc trn 0 . V vy, c th ni qu trnh sn v cc dng a hnh do n to thnh ph bin nhiu ni. c trng nht ca qu trnh sn l s di chuyn vt liu theo khi, di chuyn vt liu trc tip di tc dng ca trng lc khng thng qua tc ng ca mi trng trung gian nh nc sng, bng h, gi, nc bin,... Da vo tc di chuyn, qu trnh sn c chia thnh hai kiu : di chuyn nhanh v di chuyn chm. Kiu di chuyn nhanh bao gm l, t trt, bn nhy thng xy ra chp nhong trong khong khc. Kiu di chuyn chm c c im xy ra chm, kh nhn bit, nhng rt ph bin, bao gm : trt ngn, xi mn, nn cht, s va p ca git nc ma, ra trn trn mt. C nhiu nhn t nh hng ti s di chuyn trn sn nh dc ca sn, tnh gn kt ca cu to sn, tnh ma st v c im ca lp ph thc vt,... + a hnh c cc ngun gc to thnh khc Ngoi nhng nhn t trn, a hnh cn c th c hnh thnh do tc dng ca gi, ca bng h, ca nc bin,... nhng nhng dng a hnh u c hnh thnh nhng khu vc c nhng iu kin t nhin nht nh. a hnh do gi thng hay gp nhng vng kh hu kh hn, hoang mc, ni khng c lp ph thc vt. t kh, gi pht huy vai tr ca mnh mnh m. Cc dng a hnh do gi thng gp l thi mn, khot mn, cc nm phong thnh, cc khi ong a, cc cn ct, g ct, cnh ng ct,... a hnh bng h ch quan st thy cc vng v cao hay ni cao, ni nhit lun lun thp, tuyt tch t lu ngy bin i thnh bng h. Thng gp cc dng a hnh do bng h hnh thnh nh : u bng, thung lng bng, nhng cao nguyn bng h, vng hp bng h (fior), lng cu,... a hnh b bin Nhiu nhn t nh hng ti qu trnh pht trin a hnh b bin nh : to b, cu trc a cht, kh hu v nht l tc dng ca bin (sc cng ph, thu triu, c tnh l ho ca nc bin,...). a hnh b bin phn ra thnh hai dng a hnh chnh : + Cc dng a hnh mi mn

37

c hnh thnh ch yu do s ph hu ca sng. Khi sng v b, bn thn n c mt sc p ln, li cng thm sc ph hu ca cc tng vt liu do n mang theo, lm cho b b n lm to thnh hm ch (hm) sng v. Hm ch ngy cng n su, n mt mc nht nh th c phn trn s b sp xung. Vt liu ph hu b li ra xa b v lng li di y to thnh nn mi mn. a hnh mi mn thng c trng cho nhng khu vc b cu to bng cng, cao v dc. + Cc dng a hnh bi t Nu b bin thoi, cu to bng cc vt liu vn th s xy ra qu trnh bi t. Khi sng nh vo b s ph hu b v cc vt liu hoc l b li cun theo hng ngang vi b hay l dc theo b tu theo nng lung ca sng, hng sng nh vo b, su ca khu vc,...Khi sng mt dn nng lng th sc ph hu v vn chuyn gim, qu trnh bi t bt u, hnh thnh cc cn ct duyn hi, cc m ph, bi ni lin o,... Dng a hnh bi t thng to ra cc kiu b thng, n gin, c mi t nhn. Ni y thun tin cho vic pht trin ngh lm mui, nui thu sn hoc t chc thnh nhng bi tm, khu ngh mt.

5. Th nhng quyn ( quyn t )

a) Khi nim v th nhng quyn Lp v th nhng hay quyn th nhng (quyn t) l mt thnh phn quan trng ca lp v a l. y l lp v vt cht mm xp, nm trn cng ca thch quyn c ph nhiu, c kh nng nui sng c thc vt. Chnh ph nhiu lm cho t phn bit c so vi lp v phong ho ti xp pha trn ca thch quyn. Theo V.V cutraep th ph nhiu l kh nng cung cp thng xuyn v lin tc cho thc vt thc n, nc, khng kh, nhit v cc iu kin sinh sng khc pht trin. ph nhiu ca th nhng cao hay thp biu hin kh r trong tnh hnh sinh sng, pht trin v sn lng ca thc vt. S hnh thnh v pht trin ca th nhng trn b mt Tri t chnh l kt qu ca s tc ng qua li gia cc vt th t nhin sng, bao gm tt c cc sinh vt h ng c trong t, v cc vt th t nhin cht l cc loi , khong vt c ngun gc khc nhau ca thch quyn. S tc ng gia hai thnh phn ny chnh l s trao i nng lng v vt cht c tnh tun hon. l qu trnh tiu tun hon sinh vt. Cc sinh vt hp th cc khong cht trong t v xc cc sinh vt. Cht khong trong t rt a dng c hnh thnh do s phn hu cc khong vt nguyn sinh ca nham thch. Nhng cht ny c sinh vt s dng nui sng v to nn chnh c th sinh vt. Sau khi cht i, xc ca sinh vt li tr v cho t nhng thnh phn khong. Vng tun hon sinh vt di dng : t c th sng t khng phi l vng khp kn, n c din ra trn t, trn nn ca mt vng tun hon vt cht rng ln hn nhiu, l vng tun hon a cht. Ch mt t cht khong trong lp v th nhng tham gia vo vng tiu tun hon sinh vt. Mt phn ln cc cht khong b tc dng ca ma, gi, ca cc dng ngoi lc khc cun ra sng, ra bin hoc i dng. Ti y, chng c tch lu di dng trm tch. Qua mt thi gian di, di tc ng ca cc vn ng a cht v hot ng kin to vi cc quy m ln, chng c nhiu iu kin ni ln b mt t v li tham gia vo vng tun hon sinh vt hoc li a ra sng, bin tham gia vo vng i tun hon a cht. Cng nh vng tiu tun hon sinh vt, vng tun hon ny cng khng khp kn, n ph thuc vo quy lut tin ho a cht ca Tri t. Nh vy, nh qu trnh trao i vt cht v nng lng ca hai vng tun hon ny, trn b mt Tri t

38

hnh thnh nn th nhng, mt th t nhin c o c nhng tnh cht v thnh phn ring bit. b) Thnh phn v tnh cht th nhng Di tc ng tng h ca cc nhn t hnh thnh t, trong t c nhng thnh phn cu to ring bit. Thnh phn th nhng + Thnh phn hu c Tuy thnh phn hu c ch chim mt lng nh so vi thnh phn khong vt, nhng li rt quan trng, c bit v mt a ho ca t. Trong qu trnh hot ng sng ca mnh, sinh vt to ra hu ht (4/5) lng cht hu c c trong t. C th chia ra ba nhm qu trnh sinh hc t : * Hot ng ca thc vt l xanh, to nn tun hon ca cc nguyn t ho hc trong h thng t. * Hot ng ca cc ng vt nh hng ti thnh phn, tnh cht ca t : chng c kh nng bi tit cc cht hu c, xo trn, iu ch t. * Hot ng ca cc vi sinh vt ng vai tr ch yu trong qa trnh chuyn ho cc cht hu c c trong t. Cc cht hu c trong t l cc cht ng, axit hu c, cc cht tinh bt, xenlul, hirat ccbon a ng, linhin c trong cc xc thc vt, cht bo v cc nhm prtin (nhng hp cht m phc tp),... Di tc dng ca cc nhn t m, nhit, vi sinh vt,... cht hu c c mt qu trnh chuyn ha phc tp : c th phn gii n cng to kh CO2 v nc (qu trnh khong ho), hoc c th kt hp to thnh mt hp cht hu c mi, gi l cht mn (qu trnh mn ho). Mc d khng c t l cao trong t, nhng cht mn c tc dng rt ln. Cht mn l ngun gc cung cp nguyn t ccbon to ra c th sinh vt v kh CO2 to vo khng kh, l ngun cung cp cc cht dinh dng cho cy, l cht keo lm cho t c cu tng tt, l cht kch thch lm khng sinh i vi thc vt. Cht mn c gi tr rt ln i vi t v sn xut nng nghip. Chnh v vy, ngi ta phi tm mi bin php tng lng cht hu c, to ra cht mn cho t. + Thnh phn khong cht Trong th nhng, thnh phn khong trong t rt a dng, chim khong 95% trng lng t kh, quyt nh tnh cht ca cc loi th nhng. Thnh phn, kch thc ca cc khong cht c trong t ph thuc vo mc phong ho ca m, v th ngi ta c th bit c tnh cht ca t khi bit c m. Th d : t hnh thnh trn grant thng c t l st v ct ngang nhau, c tnh cht vt l tt. Kch thc ca cc ht khong trong t nh hng n tnh ht m, tnh n hi v cc c tnh l ho khc ca th nhng. Trong t thng c cc loi ht ln ln vi nhau theo nhng t l khc nhau to nn cht t, hay cn gi l thnh phn c gii ca t. t tt nht l t c th phi hp c cc loi khong ht to v nh khc nhau. Trong t cc ht khong ny thng gn kt vi nhau thnh nhng ht c nhng kch thc khc nhau. t c kt ht gi l t c cu tng. Nhng loi t ny thng xp, m ln, nc v khng kh d lu thng, c kh nng gi m, gi nhit, tch lu c cht dinh dng cho cy trng. t c cu tng tt phi c mt lng keo t cn thit cc ht gn vo nhau mt cch bn vng, c kh nng hp th, d tr

39

cc cht dinh dng khng cc cht ny b ra tri mt cch qu nhanh. Chnh v vy, t c cu tng tt phn ln l t c ph cao. + Thnh phn nc v kh trong th nhng Trong th nhng ngoi hai thnh phn hu c v khong, cn c nc v cc cht kh . * Thnh phn kh trong t khc so vi thnh phn khng kh ngoi kh quyn. Trong t, nit chim 78 80% th tch, kh cacbonic (CO2) chim 0,1 15%, nhng oxi (O2) li t, ch chim 0,1 20%. Thnh phn khng kh ca t ph thuc vo qu trnh sinh ha hc ca t. Nh nhng qu trnh ny, kh cacbonic tha trong t c thi vo khng kh v khng kh giu oxi li thm nhp vo t. Nh s trao i kh thng xuyn gia t v khng kh nn th cn bng v kh c thit lp. * Nc trong t thng c gi l dung dch t hay "mu ca t". y l mi trng m trong din ra cc qu trnh di chuyn v phn ho ca cc nguyn t ho hc trong qu trnh hnh thnh t. Thnh phn v nng dung dch t l nguyn nhn to nn cc loi t chua, t kim. Trong th nhng chua, kim ca t c k hiu l pH xc nh bng lng ion H+ trong dung dch. t khng chua, khng kim l t c pH = 7. Nu pH < 7 l t kim v pH >7 l t chua. Mi loi thc vt u thch hp vi mt phm vi chua kim nht nh ca t. Cy mc trn t c chua kim ln hay nh hn phm vi u pht trin khng tt. Tnh cht ca th nhng + Phu din t Phu din t l nhng mt ct theo chiu thng ng l ra cc tng t c mu sc, thnh phn c gii, ho hc, m, cht,...khc nhau. l cc tng pht sinh. Thng thng phu din t gm 3 tng chnh : * Tng A : tng trn cng mu sm v cha nhiu cht hu c v cht mn, xp mm v c ph cao. y l tng tch mn. * Tng B : l tng tch t vt liu b ra tri t tng A xung, lng mn t, thng c thnh phn c gii nng. * Tng C : nm di tng B gi l tng m, vt cht cn gi nhiu du vt ca qu trnh phong ho gc, cha nhiu mnh vn. Ngoi ra cn c tng D, nm di tng C : l lp t cn dng nguyn khai, cha b phong ho. Phu din t l tm gng phn chiu qu trnh hnh thnh v c tnh ca t. Chnh v vy mun nghin cu, ci to t trng, phi quan st, nghin cu phu din t. l iu ht sc cn thit. + Cc quy lut phn b th nhng S phn b ca th nhng chu s chi phi ca nhng quy lut sau : * Tnh a gii theo chiu ngang : Cc loi t thay i t Xch o v hai cc, nht l nhng vng lnh th ln, c a hnh ng bng, c m cng loi. Tuy nhin cng phi nhn thy rng ranh gii ca cc i t theo chiu ngang khng phi lun lun trng vi cc v tuyn. * Tnh ai cao theo chiu thng ng :

40

Th hin s thay i cc loi t t chn ni ln n nh ni. Tnh a i theo chiu thng ng min ni cng chu s chi phi ca cc iu kin a i. * Tnh a phng hay tnh vng : Do iu kin v tr gn hay xa bin, hng sn trong cng mt cng i, iu kin kh hu, sinh vt s khng ging nhau do , s hnh thnh t s c nhng c trng a phng ring. c) Cc nhn t hnh thnh th nhng Th nhng l mt th t nhin hnh thnh do tc ng qua li ca nhiu nhn t khc nhau : nhn t t nhin v nhn t hot ng kinh t ca con ngi. Nhng nhn t t nhin Trong qu trnh hnh thnh th nhng, cc cht v c v hu c c mi quan h khng kht, cht ch. cutraep cho rng : "th nhng l lp v ngoi hoc lp b mt nham thch, bin ho mt cch t nhin di tc ng tng h ca cc nhn t : m, kh hu, sinh vt, a hnh v tui khu vc". Nm nhn t ny khng tc ng ring r trong qu trnh hnh thnh th nhng m kt hp vi nhau mt cch cht ch. + m m nh l nn mng v b khung ca mt cng trnh t nhin phc tp hnh thnh nn t. Thnh phn v c tnh l ho hc ca th nhng ph thuc rt nhiu vo thnh phn v tnh cht l ho hc ca m. Nhng khong cht ca m tham gia vo qu trnh to t mt cch khc nhau. Chnh v vy, mi khi xt c tnh ca mt loi no, cn phi xem xt c nhng c im a cht ca vng . + Sinh vt S hnh thnh t trn b mt Tri t ch bt u khi s sng xut hin. Bt c loi no d c b ph hu v b phong ho su sc cng cha phi l t. Ch c s tc ng tng h lu di ca m vi sinh vt trong nhng iu kin kh hu nht nh mi to nn nhng cht lng ring, lm cho t khc vi gc. C th ni, sinh vt l ngun gc thnh phn hu c ca t. Bng nhng hot ng sinh sng ca mnh, sinh vt tham gia vo s phn hu, s hnh thnh cht mn cht c lin quan n tnh cht cn bn ca th nhng. + Kh hu Kh hu l mt trong nhng nhn t quan trng ca qu trnh hnh thnh t. Kh hu quyt nh ch nhit m ca t. Cc ch ny c nh hng n cc qu trnh phong ho v di chuyn vt cht trong t. S vn ng ca cc khi kh (gi) nh hng n s trao i kh ca t v mang i nhng phn t nh b ca t di dng bi. Kh hu cn nh hng ti qu trnh hnh thnh t mt cch gin tip, thng qua cc nhn t to t khc. nh hng gin tip ca kh hu ti t s cn quan trng hn v r nt hn thng qua nhn t sinh vt. Cc yu t kh hu nh hng trc tip n tnh cht, cng pht trin ca gii sinh vt v n tt c chc nng m sinh vt hon thnh trong t. iu kin kh hu cn quyt nh mt quy lut quan trng ca a l th nhng, l tnh a i. Mi quan h ca kh hu v cc kiu t c cc nh th nhng hc ch t lu. Tuy nhin cn lu rng, trong hon cnh no , mt chng mc no , nhn t kh hu biu hin rt r, gn nh quyt nh hn nhng nhn t khc. Nhng qu trnh hnh thnh t vn l kt qu tc ng ng thi ca cc nhn t c k trn.
41

+ a hnh a hnh c nh hng n kt qu tc ng ca cc nhn t khc trong s hnh thnh th nhng. S di chuyn ca cc cht khong v hu c, cc ch nhit, m, gi, cc c im ca sinh vt,... cc a hnh khc nhau s c cc iu kin khng ging nhau, do vy qu trnh hnh thnh t s khng ng nht tt c cc dng a hnh. + Thi gian S hnh thnh th nhng l mt qu trnh lu di. Trong qu trnh lu di , t phi tri qua nhiu giai on pht trin k tip nhau. Trong tng giai on, tnh cht ca t cng khc nhau. V vy, khi xt n s hnh thnh t, cn ch n yu t thi gian. Hot ng kinh t ca con ngi i vi s hnh thnh th nhng Trong s hnh thnh t, nh hng ca hot ng kinh t ca con ngi, hay ca x hi loi ngi ni chung l rt ln. Nu nh hng ca nhng nhn t t nhin ti t xut hin mt cch t pht th con ngi, trong qu trnh hot ng kinh t ca mnh li tc ng vo t mt cch c nh hng nht nh. Con ngi c th lm cho qu trnh hnh thnh t b gin on hoc thay i hng pht trin tng ng vi nhu cu pht trin ca mnh. t l i tng lao ng ca con ngi. cho t mi mi l mt ngun ti nguyn qu ca x hi, con ngi phi bit s dng n mt cch hp l, ng thi vi bo v v chm sc t. d) Cc kiu t trn th gii C nhiu kiu phn loi t khc nhau. Trc kia ngi ta phn loi t ch da vo mt s c tnh ring bit ca t : th d t la m, t la nc,... hay da vo thnh phn ca t : t st, t cacbonat,... Nhng cch phn loi ny u phin din. cutraep l ngi u tin a ra cch phn loi th nhng da vo c trng ca qu trnh hnh thnh. Theo cutraep trn na cu Bc c nhng loi t sau y : Cc kiu t a i Kiu t i * t i nguyn i phng Bc * t ptzn xm nht i tai ga * t xm sm v xm i rng tho nguyn * t en (secndiom) i tho nguyn * t ht d v nu sm i tho nguyn hoang mc * t thong kh (vng, sng) i hoang mc * t feralit (, vng) i rng cn nhit v nhit i Cc kiu t chuyn tip * t m ly hay m ly c c * t cacbonat hay rendin * t xlnet th sinh Cc kiu t khc * t m ly * t ph sa * t phong thnh

42

Cch phn loi ny ca cutraep c th phn nh mt cch y cc tc ng tng hp ca cc nhn t trong s hnh thnh t, th hin c quy lut ca qu trnh pht trin t trong thi gian cng nh s phn b ca chng trong khng gian.

6. Sinh quyn
a) Khi nim v sinh quyn Sinh quyn l mt b phn ca v Tri t, cha y vt cht sng v cc sn phm do hot ng ca chng sinh ra. Sinh quyn khng n thun ch l ni c s sng m l mt h thng t nhin c nhng c tnh v gii hn ring. Theo V.I.Vecnatxki trong sinh quyn khng phi s sng tn ti c lp vi hon cnh xung quanh m l vt cht sng ngha l ton b sinh vt c quan h ht sc cht ch vi mi trng xung quanh ca sinh quyn. Sinh vt c khp ni trn b mt Tri t, c trong ton b thu quyn ti y cc vc su. Trong kh quyn, ranh gii pha trn ca sinh quyn tip xc vi tng zn ( cao 25 30km). Ngay c trong cc lp ca thch quyn vi su trn 3000m vn c cc sinh vt. Nhng ph bin nht l trong th nhng quyn. Nh vy, ranh gii ca sinh quyn m rng t tng cao 20 30km trn kh quyn cho n tn y i dng v tng pha trn thch quyn, bao gm ton b thu quyn v th nhng quyn. Vic tnh ton khi lng ca sinh quyn tt nhin l khng t n chnh xc cao. So vi khi lng ca cc quyn khc nhau ca lp v a l, trng lng ca sinh quyn tng i nh. Ton b khi lng sinh 10 quyn ch vo khong 26.10 tn (bng 0,01% thch quyn), trong thc vt c khi lng ln hn vi ng vt. Tuy nhin vt cht sng l dng tch cc nht ca cc vt cht trong v tr. V vy, vi khi lng nh, sinh vt cng c kh nng gy ra nhng thay i v cng to ln trong lp v a l, c bit l trong vic chuyn ho nng lng. Ch duy nht cy xanh c c tnh quang hp. Nh m c th to ra vt cht hu c t cht v c. Kh quyn vi thnh phn hin nay ca n v cn bn do sinh vt to thnh : oxi t do sinh ra ch yu do qu trnh quang hp, nit do qu trnh phn hu, cc hp cht nit do vi khun sinh ra. Sinh vt tham gia vo qu trnh phong ho, vo s hnh thnh mt s loi , cc m qung v khong sn c ch nh granit, than bn, than , phin chy, bxt,... Sinh vt cn lm thay i a hnh : s hnh thnh cc m tiu san h, qun o san h. Trong s hnh thnh th nhng, vai tr ca sinh vt cc k ln, n khng ch ng vai tr quan trng trong vic tng hp nn cht hu c m sinh vt cn tham gia vo qu trnh phn gii cht hu c qu trnh khong ho. Nu khng c vi sinh vt lm nhim v phn hu th cc xc cht ca ng thc vt khng thi ra c nhiu v k v ngy cng tng. Lc , cuc sng trn Tri t s tr nn v cng nng n. Mc d l quyn tr nht ca lp v a l nhng vi thi gian tn ti mi di khong3 4 t nm, hiu qu hot ng ca sinh vt khng ngng c tng ln v ngy cng c ngha quan trng. b) Sinh vt v mi trng Sinh vt c quan h ht sc cht ch vi mi trng xung quanh. Mun tn ti, sinh vt phi da vo mi trng nht nh. Ngi ta gi mi trng l mi trng sinh sng, hay ni cch khc l ni , ni c ton b cc iu kin sinh vt khng nhng tn ti m cn sinh si ny n mt cch bnh thng. Thay i mi trng , sinh vt hoc l trit tiu, hoc

43

l phi bin i thch nghi vi mi trng mi. C nhiu yu t khc nhau to nn mi trng sng ca sinh vt nh nhit , nc, m, t,... Trong s cc yu t , yu t no tc ng trc tip n c th sinh vt th c gi l nhn t. iu kin sinh tn ca sinh vt l nhng yu t quyt nh s tn ti ca sinh vt. Cc iu kin sinh tn hay cn gi l nhn t sinh thi quyt nh cc dng, cc loi sinh vt khc nhau. Cc iu kin sinh tn ca sinh vt + Nhn t kh hu Nhn t kh hu c nh hng rt nhiu n sinh vt. i vi cy xanh, nh sng l iu kin sinh tn khng th thiu c. Mi mt loi sinh vt u c nhng yu cu ring v nhng yu t ca kh hu : nh sng, nhit , gi, m,... nh sng rt cn cho cy xanh nhng mi loi c nhng i hi ring v lng nh sng. Trong cng mt khu rng, cc cy s phn ho thnh nhng loi a sng, bn di l nhng tng ca nhng loi a bng rm. Thiu nh sng cy xanh s dn dn tn li. i vi nhit cng vy. Cc loi sinh vt c nhng yu cu khc nhau v nhit . C nhng loi a nhit cao, ch pht trin vng xch o v nhit i. thch nghi vi s gim nhit , sinh vt c nhiu cch : c th tn li ch li ht, hay rng l, hoc di c, mt s khc li ng ng tiu hao nng lng trong ma ng khc nghit. + Nhn t nc Nc c ngha sinh thi rt cao. C th ni nc l nhn t quyt nh hot ng sng ca sinh vt v c phn b a l ca chng, nht l thc vt. iu kin v ch nc thng li du vt hnh thi bn ngoi ca sinh vt. Nhng loi thc vt a m thng c l rng bn, h r khng pht trin. Dng a kh th thng rng l hoc l nhng loi c c l, thn di v hp, hay l nhng cy l kim (l nh bt lng bc hi). Cc cy a kh thng c r pht trin theo chiu su (c khi n su ti 10 15m). ng vt sng vng hoang mc c nhng loi phi d tr nc trong cc khoang ca c th, hoc m mi i kim n. + Nhn t t t l nhn t nh hng trc tip n qun x thc vt v ng vt. Tu theo cc loi t m c cc loi sinh vt khc nhau v mc sinh trng khc nhau. Nhng loi a mn thng pht trin vng ven bin ni c t mn, cc cy ny u c t bo cha dung dch mui nng cao. Vi cy trng cng vy, cht t khc nhau, nht l nhng t c ph cao thng s cho nng sut cy trng cao. i vi nhng ng vt trong t, thng l nhng loi khng a nh sng, chng sng n np trong t, do s c nhng cu to c bit thch nghi vi mi trng. Th d nh chut chi, mt teo li khng cn tc dng, i bn chn trc li pht trin nh hai ci xng dng o bi v i li trong hang. Cc mi trng sng ca sinh vt Trong sinh quyn chia ra lm bn mi trng : nc, kh, t v c th ca sinh vt (i vi k sinh trng). + Mi trng nc : l ci ni ca s sng. Trong mi trng nc c nhng i biu ca cc loi thc vt bc thp, cc loi ng vt khng xng sng. Sau khi s sng thot khi mi trng nc chuyn ln cn th c mt s loi sau ny tr li bin nh : c voi, c heo, mt s loi su b. Hu ht chng u gi nguyn c quan h hp ca nhng loi trn cn. Lp nc pha trn ca i dng th gii ti su 100 200m c th ni l cha y nhng to xanh. Trn c s nhng thc vt tri ni pht trin th ng vt tri ni cng pht trin
44

mnh. y chnh l ngun thc n phong ph ca cc loi sng i dng. S sng ch khng pht trin mt phn nh thu quyn. l khu vc c nng mui qu cao nh Bin Cht c nng mui 260, Bin en ti su hn 200m cha qu nhiu hir 0 sunfua, mt s sui khong c nhit trn 100 C sinh vt khng th tn ti c. + Mi trng khng kh : l mi trng m trong sinh vt khng sng c nh m ch sng c tnh cht tm thi, l nhng loi bit bay : cc loi chim v su b. Ngoi ng vt, trong khng kh, vo nhng thi k nht nh ca qu trnh pht trin ca thc vt cn c rt nhiu ht ging, cc phn hoa. Tt c nhng th ny thng khng bay cao qu 50 100m. Nhn chung trong kh quyn s sng ch xut hin n cao 25 30km -ranh gii tng zn. + Mi trng t : t va l sn phm ca hot ng sinh sng ca sinh vt va l mi trng sng ca sinh vt. C hai loi sinh vt sng trong mi trng t : nhng loi sinh vt sng trong t v trn t, ngha l bao gm ton b ng vt v thc vt trn b mt Tri t. + Cc c th sinh vt cng l mt mi trng sng. Trong iu kin bnh thng, bt c mt c th no cng c vi khun, vi trng cc loi, virt v cc k sinh trng khc sng n bm. c) S phn b ca sinh vt Khu phn b D sng trong mi trng no, mi loi thc vt v ng vt u c mt khu phn b nht nh. l khong khng gian m mi loi sinh vt chim lnh. Khong khng gian ny khng phi ch bao hm c din tch m cn tnh c th tch. Trong mt khu phn b, iu kin sng ca sinh vt thng ng nht (nhit, nh sng, t,...) v gii hn sinh thi cho php chng tn ti. Thng thng cc khu phn b ny c xc nh bng cc chng ngi. C hai loi chng ngi : c gii v sinh thi. Chng ngi c gii l chng ngi khng vt qua c, th d bin su vi loi cn. Chng ngi sinh thi l nhng chng ngi do kh hu v th nhng to nn : do m, nhit , loi t,...th d trong mt khu rng vt ch xut hin ni m thp, ni c bng rm. Khu phn b c th chia ra hai kiu : khu phn b lin tc ca mt loi l vng sinh sng m bn trong khng c chng ngi ng k, sinh vt c th i li v sinh sn d dng. Khu phn b t on l khu vc trong xut hin nhng tr ngi khng th vt qua c. C th phn bit vi loi phn b t on : hin tng phn b t on xy ra trn cng mt lc a th gi l s cch bit ni a (th d ging u c c b ng v b ty ca xtrylia m trong ni a khng thy c). Nu hin tng t on do cc i dng th l cch bit i dng. Ngoi ra cn c phn b cch bit lng cc : c voi c c Bc cc v Nam cc. Khu phn b c th chia ct thnh m nh, thnh tng im ( nh ni hay c o) hoc ko di theo bi bi ven sng hay ven bin. Bn cnh nhng khu phn b tng i n nh , ni m ngi ta c th khoanh thu c, cn thy nhng dng phn b khc. C nhng loi d tnh, d thch nghi vi cc iu kin bn ngoi, phn b rng ri trn nhiu i a l khc nhau gi l khu phn b th gii, l loi rng sinh cnh (rui, rau m). Ngc li c nhng loi kh tnh, ch thch nghi vi nhng loi iu kin kn chn, l nhng loi hp sinh thi (th d giun trn k sinh trng trong ng rut ngi). C nhng loi c c tnh thch nghi rt hp, ch thch mt a phng nht nh, l nhng loi c tnh c hu. Nhng sinh vt cn st li mt ni no
45

 gi l di lu hay st, trc kia chng phn b rng hn rt nhiu, nay thu hp do nhng nguyn nhn khc nhau : st a mo (iu kin a loi thay i), st qun h,... Hin nay, nhng hot ng kinh t con ngi tc ng v lm thay i rt nhiu khu phn b ca sinh vt. Con ngi c th m rng hay thu hp khu phn b ca sinh vt theo ch nh ca mnh. C th ti thun ho, phc hi li nhng loi trc y tn ti, sau v l do khc nhau m chng khng cn na. Quy lut phn b ca sinh vt S phn b ca sinh vt trn Tri t ph thuc rt nhiu vo nhng iu kin ca mi trng sng, c th ph thuc vo nhng nhn t kh hu, t, nc,... Do vy, cng nh cc nhn t , s phn b ca sinh vt cng chu s chi phi ca cc quy lut sau : + Quy lut a i theo chiu ngang Cng nh kh hu v t, sinh vt cng c nhng c im khc nhau trong cc i t nhin khc nhau t Xch o v hai cc. iu ny th hin rt r trong s phn b ca thc vt. Do tnh cht c th di chuyn c nn ng vt t ph thuc vo mi trng t nhin hn so vi thc vt. + Quy lut ai cao theo chiu thng ng Tng ng vi s phn b kh hu v t theo chiu cao, min ni cng c nhng ai sinh vt thay i t thp n cao tng t nh nhng i thc vt nm ngang. c bit min ni c hn mt ai ng c ring bit kh c sc. + Tnh a phng hay vng Tnh a phng hay vng th hin rt r trong s phn b ca sinh vt. Vi hng sn khc nhau s thy c nhng loi sinh vt khc nhau. Th d sn ng Trng Sn nng m thy c phn b tr sao, cc loi g li qu thuc h g, trong khi ti sn Ty khng thy c nhng loi g ny.

II CC QUY LUT A L CHUNG CA TRI T

Qua nghin cu tng thnh phn ca lp v a l, khng th khng nhn ra rng cc thnh phn ring bit ca lp v a l u chu s chi phi ca mt s quy lut chung nht, nhng quy lut a l thng tr trong lp v a l. l cc quy lut sau :

1. Tnh thng nht v hon chnh ca lp v a l

Lp v a l l mt h thng gm c nhiu thnh phn cu to v gia nhng thnh phn c mi quan h cht ch, ph thuc ln nhau. Mi thnh phn ca lp v a l (thch quyn, kh quyn, thu quyn, th nhng quyn, sinh vt quyn) li tn ti v pht trin theo nhng quy lut ring ca n. Nhng cc thnh phn ny lun lun nh hng qua li ln nhau. Khng c mt thnh phn no tn ti c lp c. Cc mi quan h tn ti gia cc thnh phn lm chng thng nht li thnh mt h thng vt cht hon chnh. Tnh thng nht v hon chnh ny th hin rt r v cht ch trong lp v a l : ch cn mt thnh phn no thay i th tt c s thay i theo. Tuy nhin, cng cn phi thy rng quy m thay i ca tng thnh phn l khc nhau. Tu theo mc bo th ca cc thnh phn c th xp chng theo th t gim dn : nham thch, a hnh, cc hin tng kh hu, nc, th nhng, thc vt, ng vt. Ton b lp v a l li c mi quan h vi mi trng bn ngoi, trc ht l vi Mt Tri, thng qua ngun bc x .

46

Ngy nay bng nhng hot ng sn xut ca mnh, con ngi cng tham gia vo cc mi quan h trong lp v a l. Con ngi c th lm thay i mi trng t nhin. Gi tr thc tin ca quy lut v mi quan h thng nht v hon chnh ca lp v a l rt to ln. Cn phi nm rt r quy lut ny khi khai thc mt lnh th no vo mc ch kinh t.

2. Tun hon vt cht v nng lng trong lp v a l

Mt trong nhng c im quan trng v c trng ca lp v a l l s tn ti nhng vng tun hon ca vt cht v nng lng c lin quan vi vt cht . l ngun nng lng bn trong ca Tri t v nng lng Mt Tri. Nng lng bn trong ca Tri t ch yu l nng lng phn hu phng x ca cc nguyn t ho hc trong thnh phn cu to ca 17 Tri t. Nhng ngun nng lng ny c c tnh khong 3 10 Kcal/nm. Ngun 20 nng lng chnh ca Tri t l nng lng Mt Tri. Khong 5,5 10 Kcal/nm, gp nhiu ln so vi nhit lng bn trong Tri t. Mt phn ln nhit lng ca Mt Tri c phn x li v tr. Mt phn khc c Tri t hp th v thc y qu trnh tun hon ca kh quyn v thu quyn,... sau bc x nhit li quay tr v v tr. l tun hon ca nng lng trn Tri t. Vt cht trn Tri t cng di chuyn theo nhng vng tun hon : vng tun hon nc, vng tun hon sinh vt, vng tun hon a cht,... Tt c cc vng tun hon vt cht v nng lng trong lp v a l khng phi l nhng vng tun hon khp kn. Giai on kt thc ca vng tun hon khng trng khp vi giai on u, gia chng c mt khong cch, thng v tr cao hn, ni li ta c vct ca s pht trin. Thc cht ca tun hon vt cht v nng lng chnh l s di chuyn v phn b li ca cc nguyn t ho hc. Trong lp v a l, s di chuyn ca cc nguyn t ho hc rt a dng : di chuyn c gii (b sng, gi, nc bin mang i), di chuyn ho l (trong dung dch t, kt ta,...) v di chuyn sinh vt (hp th c chn lc v s thi cc nguyn t ra mi trng ngoi ca sinh vt). Trong hai dng cui l nhng dng di chuyn phc tp. Ngoi ra cn c nhng dng di c k thut do hot ng sn xut ca con ngi to ra.

3. Nhp iu
Nhp iu l s lp li theo thi gian ca tng hp cc hin tng v mi ln li pht trin theo mt hng nht nh. y l mt c im khng th tch ri ca cc vng tun hon v cc qu trnh xy ra trong lp v a l. Cc nhp iu c th xy ra ng thi v c th chng cho ln nhau lm cho mt s nhp iu mnh ln hoc lm cho mt s khc yu i. Ngoi ra, tc phn ng p li ca cc thnh phn ring bit trong lp v a l i vi tc dng bn ngoi ca cc nhp iu cng rt khc nhau. C th phn bit mt s nhp iu sau : Nhp iu ngy m : Nhiu hin tng trong lp v a l xy ra do s thay i ngy v m gy nn nh s thay i nhit , gi t, gi bin, qu trnh quang hp ca cy xanh,... Nhp iu theo ma : S thay i trng thi ca cnh quan trong thi gian ca nm l c tnh vn c ca bt k i a l no. Ch c cc i khc nhau th biu hin mi khc nhau. Nhp iu ny c th nhn thy mt cch d dng trong s bin i ca cc yu t kh hu, thu vn, cc qu trnh hnh thnh t, s di c ca sinh vt,...

47

 Nhp iu ni th k : l chu k thay i trong11 nm, 20 hay 50 nm. Mt Tri c 11 nm li hot ng mnh cng vi s xut hin cc vt en trn Mt Tri lm cho trn Tri t hay xy ra cc thin tai nh bo t, bo, lt,... Nhp iu siu th k ko di trn 100 nm : Cc chu k a cht, cc chu k to ni ko di t hng trm triu nm thuc loi nhp iu ny. Ring hai nhp iu u bit r c nguyn nhn, hai nhp iu sau cn phi tip tc nghin cu tm r nguyn nhn gy ra nhng hin tng, nhng bin i ko di nh vy. Thng qua vic nghin cu tnh chu k ca cc hin tng, chng ta c th d bo c s xut hin v tin trnh pht trin ca n trong tng lai. Chnh v vy, quy lut nhp iu c gi tr thc tin rt ln.

4. Quy lut a i v phi a i

c im cu trc c trng nht ca lp v a l l tnh quy lut a i v phi a i. a) Quy lut a i Nguyn nhn c bn ca tnh a i l do hnh dng ca Tri t v v tr ca n so vi Mt Tri, trong iu kin cn thit l s chiu sng ca cc tia mt tri trn b mt Tri t di mt gc nh dn t Xch o v hai cc. Khng c iu kin ny th s khng c tnh a i. V vy, cc hin tng a i l nhng hin tng ph thuc hoc trc tip hoc gin tip vo s thay i gc chiu sng ca tia mt tri ti b mt Tri t. Cng cch xa b mt Tri t (ln trn hay xung di) tnh a i cng yu dn. Tnh a i th hin rt r trong tt c cc hp phn ca lp v a l : kh quyn, thu quyn, thch quyn, th nhng quyn v sinh vt quyn. Tnh a i th hin r nht cc vng t bng phng, rng ln nh cc ng bng Nga, Canaa. Cc i kh hu, th nhng, sinh vt ko di t ty sang ng, tun t t bc xung nam. Th nhng a hnh b mt t li khng phi ch c ng bng m cn c ni, cao nguyn, thung lng xen k nhau, c bin v lc a phn b khng u v do tnh a i b ph v. Thay vo l cc quy lut khc chi phi cc hin tng a l v ton b lp v a l ni chung. b) Quy lut phi nhit i Quy lut a (hay tnh a i theo kinh tuyn) Do nh hng ca bin khng ng nht, cng vo su trong t lin, m cng gim, v vy ko theo s thay i ca cc thnh phn khc trong lp v a l. Tnh a biu hin khng ging nhau cc vng ai v khc nhau. Theo A.A. Grigriev th v n i ca lc a u c th chia lm 7 khc nhau. Nhng vng ai nhit i ch c hai . xch o s biu hin ny li cn yu hn na. Quy lut ai cao (tnh a i theo chiu thng ng) Tnh a i theo chiu cao khng th hin khp mi ni, n ch quan st thy cc min ni. Nguyn nhn c bn ca hin tng ny l s gim nhit theo cao. Cng ln cao bc x sng di ca b mt t cng tng, lm cho nhit h. S gim nhit theo cao din ra rt nhanh so vi s gim nhit theo v , v vy trn mt khong cch vi km theo chiu thng ng c th thy s thay i ca cc hin tng a l t nhin tng ng nh s

48

thay i trn cc v khc nhau cch xa nhau hng nghn km. Tnh vng ai theo cao c c tnh a dng, nhiu kiu. Tnh cht ny ph thuc vo mt s yu t : + H thng ni nm trong i cnh quan no. + V tr ca ni trong h thng hon lu kh quyn lc a i dng hay ni mt cch khc ni nm trong a l t nhin no. + Ph thuc vo c im sn vn ca c h thng ni (hng n gi, khut gi, nham thch cu to).

5. Cc i a l t nhin ( i cnh quan ) trn b mt Tri t

a) Ranh gii gia cc i t nhin Tnh a i v phi a i l nhng quy lut ph bin ca a l t nhin, ngha l c hai quy lut ny biu hin khp mi ni trn b mt Tri t, trong cc hp phn khc nhau ca lp v a l. Trong mi i a l, tnh a v ai cao c th hin r v ngc li trong mi a l, trong mi min ni tnh a i vn khng mt i, hai quy lut ny tn ti trong s thng nht bin chng. D biu hin theo quy lut no, a i hay phi a i th ngi ta vn thy rng cc a i a l c phn nh da vo tng quan nhit v m c trong tng b phn ca lp v a l. A.A.Grigriev v M.L.Buc a ra ch s K = R/Lr trong R l cn cn bc x 2 (Kcal/cm /nm), L l tim nhit bc hi (Kcal/g) v r l tng lng ma hng nm. Ch s ny gi l ch s kh hn. mi vng ai v c mt s ph hp nht nh gia ranh gii cc i t nhin vi ng ng tr ca ch s kh hn. Do vy cc a i a l khng chy di theo v m thng bao bc theo kiu vnh ai xung quanh Tri t, mi i lc c h thng cc a i ca n. Tn gi cc i thng phng theo du hiu thc vt c th d dng nhn c v l ch th rt nhy bn ca cc iu kin t nhin. b) Cc a i a l t nhin (i cnh quan) trn cc lc a Trn b mt lc a ca Tri t bao gm nhng vng ai v i a t nhin sau y : i rng xch o o o Nm khong t 5 B ti 5 N. c trng nht v mt kh hu l nhit trung bnh nm o o cao (24 28 C), bin dao ng nh (2 3 C), lng ma di do t 1000 2500mm/nm, m 80 95%. Lp v phong ho dy, thc vt pht trin mnh. Cy ci lun lun xanh, rng nhiu tng, nhiu tn, ti v m t. ng vt cng phong ph v a dng. y l mt trong nhng cnh quan giu c v c nht ca Tri t. i rng cn xch o Nm pha bc v nam ca i rng xch o hai na cu Bc v na cu Nam. Quanh nm y c nhit cao, nhng c s chnh lch v m gia hai ma : ma kh v ma ma. Cng c th phn bit c hai i a l t nhin : i rng rng l v i xavan rng tha. i rng nhit i c trng nht l tng bc x hng nm ln v tng i u trong nm. Cc ma trong nm th hin khng r rng, chnh lch ngy m khng ng k. Tu theo m c th chia thnh cc i sau :

49

+ i rng nhit i thng xanh biu hin r nt vng ng Nam . Lng ma ln, sng nhiu nc, xm thc pht trin mnh, lp v phong ho dy. Rng cy xanh quanh nm, nhiu dy leo v cy ph sinh, c cy rng l. ng vt phong ph a dng. + i xavan v rng tha nhit i : c ma ma v ma kh. Ma kh ko di t 4 n 6 thng. Nhit trung bnh gia thng nng nht v thng lnh nht chnh lch nhau ti o 14 C. Mng li sng ngi tha, mc nc ngm su. t en, nu v nu xm pht trin mnh, thc vt c loi thn g a kh, rng cy a kh v ng c. ng vt c nhng loi rt c trng nh cngguru (xtrylia), hu cao c (chu Phi). + i hoang mc nhit i c kh hu kh hn, ma t di 200mm/nm (c ni di 50mm/nm). bc hi ln, bin nhit theo ngy v nm ln. Khng c dng chy thng xuyn. Phong ho vt l v thi mn l ch yu. t mng v hu nh khng c. Thc vt ngho nn, ch yu l cc loi cy a kh. ng vt cng ngho, gm cc loi gm nhm, b st. Hoang mc Xahara l ni kh hn nht trn Tri t. i rng cn nhit i i rng cn nhit i nm gia v l i chuyn tip gia n i v nhit i. c trng nht ca kh hu y l c ma h mang tnh cht ca nhit i (nhit trung bnh l o o o 26 C), ma ng li c tnh cht ca n i (nhit c th n 5 6 C, c khi xung 0 C). Lng bc x tng i ln v cn bng trong nm. Tu theo mc kh hn m chia thnh cc i khc nhau : + i rng cn nhit a Trung Hi : c trng nht ca kh hu y l ma v ma ng, ma h kh, c th ko di 3 6 thng. C dng chy trn mt nhng hot ng yu t. Thc vt ch yu l cy bi, cy rng l, rng l kim. ng vt pha tp, c c nhng ng vt n i v ng vt nhit i. + i rng hn hp cn nhit i thng xanh. Lng ma tng i ln t 800 1200mm/nm. t v vng c trng. Thc vt phong ph, ch yu l rng nhng l rng hn hp (c l rng, l kim v i din thc vt n i). ng vt cng mang tnh chuyn tip. i rng n i i ny ranh gii gia vng ai n i v cc min nng c xc nh bi ng ng o o 2 nhit 20 C, trng vi v tuyn 30 Bc v Nam. Cn cn bc x t t 20 60Kcal/cm /nm. c trng nht y l s dao ng nhit trong nm ln, cc ma th hin r. C cc i sau : + i rng l rng v rng hn hp c lng ma ln, t 500 1500mm/nm, tp trung vo ma h, tha m, qu trnh ra tri ca t trn cc sn pht trin. Rng cy pht trin c thn g v thn c, giu chng loi, v vy ng vt cng phong ph, a dng. + i rng taiga vi tnh cht ni bt nht l s khng cn i gia lng nhit t v m qu tha trong c nm. y xut hin nhiu m ly, t ptdn l ch yu. Nhng cy u m pht trin mnh. Rng taiga l rng cy l kim, m t v ti tm, cu trc n gin ch c mt tng g, bn di l c v ru. + i tho nguyn : kh hu c tnh cht kh, lng ma tp trung vo ma h, ma kh thng ko di 5 thng. t secndiom v t ht d pht trin ph bin y. Cc loi tho mc v cc loi cy bi l nhng thc vt chnh, ng vt bao gm cc loi gm nhm v cc loi n c.
50

 i cc Ranh gii ca i cc c vch theo ng ng nhit 10oC ca thng nng nht. Cn cn bc x thay i t -5 n +20Kcal/cm2/nm. Chnh lch v di ca ngy v m rt ln. i ny c hai i l i hoang mc v i i nguyn. Nhn chung c hai i u c c im l rt lnh, phong ho bng h l c trng. Thc vt ngho, nht l i hoang mc. i i nguyn c gp cc loi cy bi, ng c. ng vt cng ngho nn, i i nguyn, ng vt gm nhm ng vai tr ch yu.

III MI TRNG A L V TI NGUYN THIN NHIN

1. Mi trng a l
a) Khi nim v mi trng a l Mi trng a l l b phn t nhin ca Tri t bao quanh con ngi, mc d bin i bi con ngi nhng n vn gi c kh nng t pht trin theo nhng quy lut t nhin tng ng. Ngy nay vi s pht trin ca x hi loi ngi, ca khoa hc k thut th khng c mt b phn no ca mt t, din tch no ca i dng th gii, tng lp no ca kh quyn li khng chu s tc ng ca con ngi hay tc ng ca cc sn phm cng nghip hin i. Chnh v l , khi nim mi trng a l c m rng hn rt nhiu. Nhng d m rng n u vn c s khc nhau gia mi trng a l v lp v a l : mi trng a l m rng theo s pht trin ca x hi, cn lp v a l (lp v cnh quan) th khng pht trin theo s pht trin ca x hi. Thnh phn ca mi trng a l c c cc thnh phn t nhin cha b con ngi ng chm ti, c nhng thnh phn t nhin b con ngi bin i nhng vn gi c nhng nt tng t v loi hnh ca chng trong thin nhin v gi c c kh nng t pht trin. Nh vt, hin nay con ngi ang sng khng phi trong hon cnh nguyn sinh iu kin t nhin nh lc ban u c. Con ngi ang sng trong mt mi trng gm hai phn r rt : Mi trng t nhin (mi trng a l) b tc ng bng cch ny hay cch khc bi con ngi. Mi trng nhn to k thut vi cc thnh phn hon ton do con ngi to nn. Gia hai mi trng ny c s khc nhau quan trng. Mi trng t nhin xut hin khng ph thuc vo con ngi, cc thnh phn ca mi trng, k c cc thnh phn b thay i bi con ngi, nu ph mc chng vn gi c kh nng t pht trin tip tc. Cn mi trng nhn to pht trin ph thuc vo con ngi, xut hin do con ngi, khng c kh nng t pht trin, nu khng duy tr chm sc, chng s b ph hu. Mi quan h gia x hi loi ngi v mi trng l mi quan h cht ch, c tnh hai chiu. b) Vai tr ca mi trng a l i vi i sng ca x hi hin i nh gi vai tr ca mi trng a l i vi i sng x hi c nhiu kin khc nhau. C kin cho rng mi trng a l khng h c nh hng g c. ng nhin l khng th ng vi kin ny v con ngi sng trong s m bc ca thin nhin, nhn c t thin nhin mi th cn thit cho cuc sng ca mnh. V vy, x hi bt buc phi ph thuc vo

51

mi trng ti mt mc no . Li c kin ngc li, cho rng mi trng a l l ng lc ch yu i vi s pht trin ca x hi loi ngi. Lch s bc b kin ny. X hi loi ngi pht trin theo nhng quy lut ring, c th ca x hi loi ngi. nh hng to ln ca mi trng a l i vi x hi th hin ch n l ngun cung cp nhin liu, nmg lng cho s pht trin sn xut x hi. Chnh con ngi sinh sng trong mi trng a l. Khi xc nh nh hng ca mi trng a l n sn xut x hi v i sng con ngi cn c quan im tng hp hn. Ngha l cn phi hiu rng khng ch mt nhn t ring l nh hng n sn xut v i sng m l nhiu nhn t cng nh hng. S nh hng c th trc tip nhn bit ngay c, nhng cng c th xy ra sau mt thi gian nht nh. Xc nh c ng v chnh xc nh hng ca mi trng n sn xut, x hi con ngi th trn c s mi c hng khai thc v s dng ti nguyn thin nhin v lnh th mt cch hp l v t hiu qu cao. c) nh hng ca x hi loi ngi n mi trng a l Mc v c tnh tc ng ca con ngi vo t nhin ph thuc vo trnh pht trin ca x hi loi ngi. Trong cc giai on pht trin ca x hi, nh hng ca x hi loi ngi ti t nhin khc nhau. Nhng nhn chung tc ng ca con ngi n t nhin (mi trng a l) a dng v phc tp, nhiu hnh nhiu v. a hnh nhn to Con ngi to ra cc a hnh nhn to nh iu, ng hm, cc cng trnh kin trc,... Cc dng a hnh khi hnh thnh s tr thnh mt b phn ca t nhin. Chng s pht trin theo nhng quy lut chung ca t nhin. S dng ti nguyn nc Con ngi tham gia vo vic s dng hay phn b li ti nguyn nc nh s dng ti rung hoc lm kh lit m ly, xy h cha nc,... Tt c nhng vic ny gy ra nhng bin i trong lp v a l. H cha nc lm thay i kh hu, lm thay i dng chy,... Mt trong nhng phng thc ci to thin nhin mnh nht l vic iu khin ti nguyn nc. S ph hu cn bng nhit Thng qua cc hot ng nhit nh ci to b mt m (trng rng hay ph rng), t nhin liu,... nhng hot ng ny gy ra s thay i kh hu a phng v s dn n s thay i kh hu ton cu . Con ngi tc ng vo sinh vt Con ngi tc ng vo sinh vt rt mnh vi nhiu hnh thc khc nhau : hu dit mt s loi, nui trng, m rng khu phn b mt s loi khc, to cc ging mi v phn b li v mt a l. Trong , s ph hu rng dn n nhiu hiu qu nghim trng v lu di nht. Con ngi cng tham gia vo s di c ngun gc k thut ca cc nguyn t ho hc. Nhiu nguyn t ho hc i vo thin nhin thng qua nhng hot ng ca con ngi nh phn bn ho hc, thuc tr su,... Nhng hu qu ca s di c nguyn t ho hc ny hin nay vn cn cha c nghin cu k, nhng khng th khng cng nhn rng, nhng nguyn t ho hc ny gy ra nhng tc ng ln n mi trng a l.

2. Ti nguyn t nhin
Cc ti nguyn t nhin cn thit cho s tn ti ca x hi loi ngi, thng c chia thnh 3 nhm :

52

a) Nhm cc ti nguyn khng khi phc li c Nhm ny gm cc loi khong vt c ch, khng th lm tng s lng ln, khng th hi phc li c, m ch mt i. V l , cn phi dng mi cch khng tht thot chng khi khai thc hoc p dng nhng phng php khai thc mi. Cc phng php iu ch cng phi ci tin, c bit l tm cch s dng li nhng khong sn ny nh nu li kim loi qua s dng. Khuynh hng ny trong tng lai s c m rng. b) Nhm cc ti nguyn c th phc hi c y l nhng ti nguyn c th khai thc nhiu ln do c kh nng phc hi c. Thuc nhm ny l ti nguyn sinh vt, th nhng. Nhng cn lu l cc ti nguyn ny c th phc hi li c, thm ch c th tng ln, nhng i hi phi c thi gian ngha l chng phc hi rt chm chp. Trong qu trnh cha phc hi li c, nhng tc hi xu xy ra. Th d : vic ph rng ba bi. Mc d c th phc hi li c, nhng do rng mt i, sng ngi cn nc, mc nc ngm h thp, lm tin cho t b kh kit, qu trnh xm thc s mnh m hn. V th cn phi c k hoch khai thc, bo v v khi phc cng nhanh cng tt nhng ti nguyn qu gi . c) Nhm cc ti nguyn v tn Nhm ny gm c nc, khng kh, kh hu. Trc kia ngi ta cho rng nc, khng kh l v tn nhng do dn s tng ln, do nhu cu pht trin sn xut nn nc v khng kh cng ang tnh trng bo ng. Vn ny khng phi ch l s lng ca chng b tiu hao i, m l do b nhim nn phm cht b km i, b loi khi hng ng ti nguyn c ch. Ngi ta tnh rng nu dn s th gii tng thm 2% th nhu cu s dng nc ngt tng 5%. Cc ti nguyn nc ngt, xt v mt cht lng s cn kit vo cui th k XXI. khc phc tnh trng ny, khng nhng phi s dng mt cch hp l ngun nc m cn phi tm cch chng nhim chng. Vn s dng hp l, bo v v ci to t nhin v ti nguyn thin nhin l vn cn thit m mi ngi cng nh mi quc gia phi quan tm n. Do t nhin l mt h thng thng nht nn cc bin php s dng, ci to v bo v cng phi c s thng nht bin chng.

53

Thc hnh
1. S dng bng s liu v lng bc x Mt Tri tng cng trung bnh ti cc v a l khc nhau na cu Bc v Nam vo thng 1 v thng 7 (Kcal/cm2/thng). Bng 1:
V a l Thng 1 Thng 7 V a l Thng 1 Thng 7 90 B 0 23,8 10 N 20,0 16,3
0 0

80 B 0 23,0 20 N 23,2 13,8

0

70 B 0 21,2 30 N 23,9 11,1

0

60 B 1,8 21,4 40 N 24,0 8,1

0

50 B 4,8 22,6 50 N 23,6 4,6

0

40 B 8,8 23,4 60 N 22,6 1,6

0

30 B 12,5 23,4 70 N 22,6 0

0

20 B 15,5 22,6 80 N 24,0 0

0

10 B 18,1 21,1 90 N 24,9 0

0

0 B 20,2 19,1

a) V biu din t s thay i ca lng bc x tng cng ti cc v trong thng 1 v thng 7. b) Phn tch s thay i . c) Gii thch nguyn nhn ca s thay i . 2. S dng bng s liu v bin trnh ca lng bc x tng cng hng thng 2 (Kcal/cm /thng) cc v a l khc nhau. Bng 2 :
Thng V 10 B 30 B 50 B 80 B
0 0 0 0

10

11

12

18,1 12,5 4,8 0,0

19,8 15,5 8,2 0,0

21,1 18,6 13,3 2,4

21,2 21,4 18,5 10,8

21,0 23,0 22,2 21,4

21,0 23,8 23,7 25,2

21,1 23,4 22,6 23,0

20,6 21,8 19,1 13,4

21,2 19,1 14,4 4,3

20,1 16,1 9,7 0,5

18,5 13,1 5,8 0,0

17,5 11,5 3,9 0,0

a) V biu din t bin trnh . b) So snh tr s ca lng bc x tng cng ti cc v theo tng thng. c) So snh din bin ca lng bc x tng cng trong nm ti mi v . d) Tnh lng bc x tng cng trung bnh cc nm ti cc v trn. e) Gii thch nguyn nhn ca s khc bit . 3. phn loi cc sng trn Tri t, M.I. Lvvich da trn hai c s chnh l ngun cung cp nc v s phn b ch yu ca dng chy trong nm. Trong , ngun nc no chim khong 50% l u th, t 50% 80% l u th tri, > 80% l u th tuyt i. C th tham kho s phn loi mt s sng trn th gii nh sau :

54

Bng 3 :
Kiu ch nc Phn ca S phn b Ngun ngun nui ch yu cung cp dng chnh ca dng nc tnh theo % so chy theo vi tng s ma dng chy ma >80 50 80 >80 50 80 50 80 ma thu Th d v cc kiu dng chy

Amazn

Amazn, Nin xanh, Cng Nigi, Nin, Lualaba M Cng, Paraguay Amua, Vistuyn Mzen, Temza, Anma e, hai, P, Titxa Vnga, Mixixipi, n Cc dng chy min bng h lc a Kuban, Trch, Rn

Nigi M Cng Amua a Trung Hi

ma ma ma ma

ma thu ma h ma h ma ng

ma

<50 50 80

ma xun

Vnga

tuyt

ma xun

Grnlen

bng

>80

ma h

Kapkaz

bng

50 80

ma h

a) Cn c vo bng phn loi sng ca M.I.Lvvich, hy xp loi cho cc sng trong bng sau : Bng 4 :
Ngun cung cp nc % TT Nc ngm 1 2 3 4 5 6 7 8 12 12 31 19 6 26 25 58 25 25 23 57 30 88 44 81 69 51 18 100 2 20 40 9 19 35 53 78 100 60 29 31 53 10 23 11 13 12 49 27 7 16 9 7 19 11 1 48 8 Tuyt Ma Bng Xun H Thu ng Phn phi dng chy theo ma % Loi sng

55

b) Cho v d phn loi mt s sng nc ta. 4. Da vo bng s liu sau : Bng 5 :

i dng v cc bin ph thuc
Thi Bnh Dng

Din tch 10 km 178,7 91,6 76,2 14,8

6 2

Th tch 109km3 707,1 330,1 284,6 16,7 % H0 3957 3602 3736 1131 3704 Hmax (m) 11034 8742 7450 5449 11034 S () 34,9 35,5 34,8 31,0 35,0 T (0C) 19,1 16,9 17,0 3,0 17,4

i Ty Dng n Dng
Bc Bng Dng

i Dng Th gii

a) Tnh tng din tch, tng th tch v t l phn trm (%) ca cc i dng trn. Biu th bng biu v din tch v th tch ca i dng . b) M t khi qut v c im ca tng i dng (trong : Ho l su trung bnh, Hmax l su ln nht, S l mui ; T l nhit trung bnh). 5. Hy quan st v xc nh trn bn Cc nc trn th gii : a) Cc dy ni chnh vi cc nh ni cao nht. b) a hnh y bin vi cc vc su nht. c) Cc chu lc v cc i dng. 6. Hy quan st v xc nh trn bn Nhit v lng ma trn th gii : a) Cc ng ng nhit 0o, 10o, 20o, 30o (thng 1) v -10o, -20o, -30o (thng 7). b) Cc vng ma ln v cc vng t ma. c) Nhn xt v s phn b nhit v m a ti cc vng khc nhau trn th gii. 7. Hy quan st v xc nh trn bn Kh p v gi trn th gii : a) Cc hng gi thnh hnh thng 1, thng 7. b) Cc vng kh p cao v vng kh p thp. c) Nhn xt v s phn b kh p v cc hng gi thnh hnh. 8. Hy quan st v xc nh trn bn Bin v i dng trn th gii : a) Cc i dng. b) Cc bin ln. c) Cc dng bin nng. d) Cc dng bin lnh. e) Nhn xt v s pht sinh v s chuyn ng ca cc dng bin ln trn th gii. 9. Hy quan st v xc nh trn bn Cc i cnh quan chnh : a) i xch o. b) i cn xch o. c) i nhit i. d) i cn nhit i. e) i n i.
56

f) i cc. g) Mt s cnh quan chnh na cu ng. h) Mt s cnh quan chnh na cu Ty.

Cu hi hng dn hc tp
1. Phn bit thi tit v kh hu. Cc nhn t hnh thnh kh hu. 2. Cc kiu kh hu trn Tri t. 3. Hy trnh by v hnh thnh phn ca nc, s tun hon v phn b ca nc trong t nhin. 4. c trng c bn ca sng l g ? 5. Hy nu r mt vi c im ca nc bin, i dng. 6. Hy trnh by v cc yu t a hnh. 7. Cc dng a hnh trn Tri t. 8. C s l thuyt ca s hnh thnh th nhng v cc nhn t hnh thnh th nhng. 9. Hy trnh by v thnh phn v tnh cht ca th nhng. 10. Hy nu r cc kiu t chnh trn th gii v quy lut phn b t. 11. Hy trnh by v mi quan h ca sinh vt vi mi trng. 12. Cc quy lut a l chung ca Tri t l nhng quy lut no ?

57

Chng III A L A PHNG

I - A L T NHIN VIT NAM
1. V tr, gii hn, phm vi lnh th
Nc Vit Nam nm trn bn o ng Dng, gn trung tm khu vc ng Nam . Lnh th Vit Nam bao gm c vng t, vng bin v vng tri. Din tch lnh th nc ta trn t lin rng 329 297km2 (nm 2002). Phn trn bin bao gm thm lc a, ni thu, lnh hi (12 hi l), vng tip gip (12 hi l) v vng c quyn v kinh t (200 hi l) rng khong 1 triu km2. Phn trn t lin ca nc ta gn lin vi lc a chu , cn phn bin rng ln gn lin vi bin ng v thng ra Thi Bnh Dng. im cc Bc 23o23B ti x Lng C nm trn cao nguyn ng Vn, huyn ng Vn tnh H Giang. im cc Nam trn t lin 8o27B, ti xm Mi, x Rch Tu, huyn Ngc Hin, tnh C Mau, cn trn bin th khong gn 6oB, cng thuc tnh C Mau, tip gip vi vng bin ca Innxia. im cc Ty 102o8, nm khu vc ng ba bin gii gia Vit Nam Lo Trung Quc thuc x Apa Chi, huyn Mng Nh, tnh in Bin. im cc ng trn t lin 109o27, thuc bn o Hn Gm, tnh Khnh Ho, phn trn bin cc hn o v bi ni khong 117o20, thuc qun o Trng Sa, huyn Trng Sa, tnh Khnh Ho. Trn t lin, pha bc Vit Nam tip gip Trung Quc vi ng bin gii di khong 1400km, pha ty tip gip Lo vi ng bin gii di 2067km v tip gip vi Campuchia ng bin gii di 1080km. Nc ta c ng b bin di 3260km. Vng bin nc ta tip gip vi vng bin 7 nc xung quanh Bin ng. l Trung Quc vnh Bc B, Philippin Innxia Malaixia Bruny khu vc Bin ng, Campuchia Thi Lan Malaixia vnh Thi Lan. Vit Nam nm v tr rt thun li, d dng thng thng vi cc nc trong khu vc ng Nam v th gii bng ng b, ng st, ng sng v ng hng khng khng. Vit Nam li nm rt gn cc ng giao thng quc t ln v hng hi v hng khng, vi nhiu hi cng v sn bay ln. Vit Nam v tr ng t ng t bc xung nam v t ty sang ng, mt khu vc giu tim nng v rt nng ng trong pht trin kinh t. V mt t nhin, Vit Nam nm ranh gii trung gian, tip gip chu v chu i Dng theo chiu kinh tuyn, ranh gii trung gian tip gip gia hai i dng l Thi Bnh Dng v n Dng theo chiu v tuyn, ng thi c s bin i theo chiu thng ng vi cc ai cao. Do nm v tr tip gip gia lc a v i dng, li nm trn ng di chuyn ca cc dng hon lu gia hai na cu, trn ng di lu ca nhiu loi thc vt, ng vt nhit i,
58

nhit i, n i v c nhit i, ng thi c lin quan trc tip vi vnh ai sinh khong chu Thi Bnh Dng nn thin nhin nc ta rt phong ph, a dng. Mc d vy cng cn thy r do v tr nm bn Bin ng, mt trong nhng khu vc c nhiu bo trn th gii nn hng nm nc ta thng xuyn chu nh hng tc hi do bo gy ra.

2. Cc c im chung ca t nhin Vit Nam

Thin nhin Vit Nam rt phong ph, a dng c nhiu nt c sc v ni ting cc c im sau : a) Thin nhin Vit Nam c tnh cht bn o Nc Vit Nam nm trn ra pha ng ca bn o ng Dng, gip mt vng bin nhit i rng ln v ht sc giu c v ti nguyn. Bin ng c chiu rng trung bnh 1000km, di 3000km, su trung bnh 1240m, din 2 tch 3 447 900km , ng th hai Thi Bnh Dng v th ba trn th gii, vi th tch l 3 928 000km3. Bin ng l mt bin kn, ch thng ra Thi Bnh Dng bng nhng eo bin hp. Do vy, Bin ng ch c cc dng hi lu a phng do a hnh vng bin v ch gi ma quy nh. Vnh Bc B rt nng, khng c ni no su qu 100m, c cc dng hi lu chy gn b theo chiu kim ng h vo thi k xun h v ngc chiu kim ng h vo thi k thu ng, vi tc khong 1 2m/s, cn vo thi k gi ma ng bc hot ng mnh c th ti trn 3m/s. Vnh Thi Lan cng rt rng v nng, ngay vng ca vnh mi su 50m. Vo thi k t thng 11 n thng 4, cc dng hi lu chy ngc chiu kim ng h v t thng 5 n thng 10, cc dng hi lu chy thun chiu kim ng h. Mc nc thu triu ca Bin ng hng ngy c nh hng trc tip n cc vng ng bng, cc ca sng ven bin. Do nm trn bn o nn thin nhin Vit Nam va mang tnh cht lc a va mang tnh cht hi dng. Tnh cht hi dng mang li lng m di do cho t lin, c tnh cht iu ho nhit c ngy, m v cc thng trong nm. Tnh cht bn o v ng b bin di hng nghn km chy dc theo t nc to nn cnh quan vng duyn hi rt giu c, gii sinh vt v cng phong ph, cho nng sut cao v c gi tr kinh t ln. C th ni vng bin v vng ven bin nc ta thc s va giu va p. Nhng thng cnh nh Vnh H Long c UNESCO cng nhn l di sn th gii, cc bi bin ni ting nh Tr C, Sm Sn, Nha Trang, Vng Tu,...v cc o ven b l tim nng to ln pht trin du lch bin. b) Thin nhin Vit Nam mang tnh cht i ni nhiu hn ng bng Vit Nam, vng i ni chim ti 3/4 din tch c nc. Vng i ni nc ta rt phc tp, a dng vi nhiu kiu v dng a hnh khc nhau. Vng i c cao tuyt i di 500m, c ngun gc l cc mt bng bn bnh nguyn c b chia ct mnh nn c cc dng a hnh nh bt p hoc yn nga v ln sng vi dng
59

bn ngoi tng i mm mi. Vng i Vit Nam thng c chia thnh 3 bc : i thp c cao tuyt i di 100m, i trung bnh c cao tuyt i t 100 300m v i cao c cao tuyt i t 300 500m. Vng ni nc ta cng c chia thnh vng ni thp c cao t 500 1500m v ni trung bnh c cao t 1500 2500m. Ngoi ra cn c mt s nh ni cao trn 2500m. nh ni cao nht nc ta l nh Phanxiphng cao 3143m, trn dy Hong Lin Sn. Tuy vy i b phn a hnh nc ta l i ni thp, ti 70% din tch c cao di 500m v 85% din tch c cao di 1000m. Ch c 15% din tch c nc c cao trn 1000m, trong phn ni cao trn 2000m ch chim 1% din tch. Vng i ni nc ta to nn mt di lin tc t Ty Bc sang ng Bc B, t bin gii Vit Trung n st ng bng Nam B. Cc nh ni cao trn 2500m thng tp trung vng bin gii pha Bc, Ty Bc, dc bin gii Vit Lo v Nam Trung B. Hng ni ch yu nc ta l hng ty bc ng nam v hng vng cung. Hng ty bc ng nam tiu biu l cc dy ni Hong Lin Sn, Sng M, Trng Sn ; hng vng cung th hin r nht l cc dy ni Sng Gm, Ngn Sn, Bc Sn, ng Triu vng ni Bc B v ni vng cung cc Nam Trung B. Mt trong nhng nt c sc ca a hnh i ni nc ta l s tp trung ca cc dy ni cao nguyn vi min Bc v cc cao nguyn bazan min Nam. Vng ng bng nc ta ch yu l ng bng chu th c a hnh thp v tng i bng phng, do ph sa ca sng ngi bi p. Din tch ng bng nc ta tp trung ch yu vng ng bng Bc B v ng bng Nam B. Ngoi ra l cc di ng bng hp, chy dc theo ven bin min Trung. 2 ng bng Bc B rng 15 000km l ng bng tam gic chu do h thng sng Hng v sng Thi Bnh bi p. ng bng Bc B kh bng phng v thp dn theo hng ty bc ng nam, nh l Vit Tr (Ph Th), vi cao trung bnh 10 15m, cnh y l cc bi ph sa bi ven bin vn ngp nc thu triu hng ngy t Hi Phng n Ninh Bnh. Tuy vy, bn trong ng bng Bc B vn c nhiu vng trng kh tiu nc, rt d xy ra ng ngp mi khi c ma ln, c bit trong thi k ma ma. ng bng sng Hng c h thng iu di trn 2000km c hnh thnh v cng c t hng nghn nm nay ngn l. Nhng cng chnh h thng iu ny lm cho ng bng Bc B khng pht trin theo quy lut bi p t nhin m dn khi lng ph sa ra bin, tp trung bi p cho vng ca sng v ln ra bin. vng ca sng Hng hng nm ln ra bin hng chc mt. Trong ma ma l, mc nc sng ln cao hn cnh ng nn thng phi dng my bm nc tiu ng. ng bng Nam B c din tch ln nht trong s cc ng bng ca c nc, rng khong 36 000km2 do h thng sng Cu Long v sng ng Nai bi p. ng bng Nam B c hai khu vc khc nhau r rt l khu vc min ng Nam B v khu vc ng bng sng Cu Long (min Ty Nam B). Khu vc min ng Nam B l ng bng bi t xm thc kh rng ln, c cao trung bnh khong 100m, l vng ph sa c c nng ln. Ngc li, khu vc ng bng sng Cu Long l vng ng bng thp, ngp nc ang c tip tc hnh thnh, c cao

60

trung bnh khong 2m, c cu to bi ph sa mi c ngun gc sng bin v chu nh hng mnh m ca thu triu. ng bng sng Cu Long khng c , ch c cc ging t cao ven sng, nn hng nm, nc l trn ra hai bn b lm ngp nc c mt vng rng ln hng triu ha, nhiu ni ngp nc ti 2m vo ma l. Vng khng b ngp do t cao c din tch ln nht, t ai ph nhiu l va thc v vn hoa tri ni ting ca Nam B. Cng tc thu li ng bng Nam B lun phi t ra khc phc nhng kh khn do thin nhin gy ra nh tnh trng ngp ng vo ma l, s xm nhp ca nc mn v khan him nc ngt vo ma kh,... Di ng bng hp duyn hi min trung chy di t Thanh Ho n Bnh Thun l do cc sng ln nh a phng bi p. l cc ng bng Thanh Ho (2900km2), Ngh An H Tnh (3400km2), Bnh Tr Thin (2500km2). Qung Nam Nng (1450km2), Qung Ngi Bnh nh (2900km2). Ph Yn Khnh Ho (1200km2),... y l vng ng bng tp trung ng dn c, ch yu sinh sng bng sn xut nng nghip v cng l vng hay b thin tai, bo l. c) Thin nhin Vit Nam mang sc thi nhit i gi ma m Lnh th Vit Nam nm hon ton trong vng ai nhit i ca na cu Bc. V vy quanh nm nhn c ngun bc x mt tri rt ln. Lng bc x tng cng cng nh cn bng lun lun t c tiu chun ca kh hu nhit i v xch o. Tnh chung trong c nc lng bc x tng cng hng nm nc ta t khong 120 130Kcal/cm2/nm (H Ni 110Kcal/cm2/nm), thnh ph H Ch Minh (136Kcal/cm2/nm) v cn bng bc x khong 80 100Kcal/cm2/nm (H Ni 81Kcal/cm2/nm, thnh ph H Ch Minh 111Kcal/cm2/nm). Chnh nh iu ny m hu ht cc a phng trong c nc c nhit trung bnh hng nm u vt qu 21oC v tng dn t Bc vo Nam (Lng Sn 21,6oC, H Ni 23,4oC, Hu 25,4oC, thnh ph H Ch Minh 26,9oC ; c bit t Qung Nam Nng tr vo Nam, trong nm khng c thng no nhit trung bnh xung di 20oC). Vit Nam cn chu nh hng su sc ca ch nhit i gi ma : gi ma ng bc vo thi k ma ng v gi ma ty nam vo thi k ma h. V ma ng, min Bc Vit Nam c kh hu lnh, t ma. Ngay vng ng bng cng thng c ti 3 thng nhit trung bnh thng xung di 18oC. vng ni cao pha o o Bc c nhiu thng nhit xung di 15 C v nhiu ngy nhit xung di 10 C. mt s ni xy ra sng mui, i khi xut hin bng gi, thm ch c tuyt ri. V th, ma ng min Bc cn c gi l ma lnh. Trong khi min Nam, ma ng tri vn cn nng, song t ma v c nhiu thng kh hn, thiu nc nghim trng. V ma h hu nh trn ton quc u c kh hu nng v ma nhiu, ch tr cc min ni cao c kh hu mt m hn. S lun phin tc ng v nhng din bin bt thng ca hai ma gi lm cho kh hu Vit Nam tr nn phc tp v c nhiu bin ng. Khc vi mt s ni khc trong vng nhit i c kh hu nng v kh, thin nhin Vit Nam do chu nh hng su sc ca ch gi ma v c nh hng ca bin nn kh hu kh m. khp cc vng trn c nc, m tng i trung bnh nm t 80 90% v lng ma trung bnh nm t 1500 2000mm. nhng ni c a hnh chn gi v vng ven bin,
61

lng ma thng t trn 2500mm v s ngy ma ti 150 200 ngy trong nm. Tnh trung bnh, tng quan gia lng ma v lng bc hi nc ta t Bc vo Nam u d lng m. Sc thi thin nhin nhit i gi ma m c phn nh rt r nt qua cc ch s kh hu, qua mng li sng sui dy c, qua lp ph th nhng feralit vng, qua gii sinh vt phong ph vi thm thc vt rng v ng vt rt c trng. d) Thin nhin Vit Nam c s phn ho thnh cc vng t nhin rt a dng Do v tr a l, do hnh th hp ngang, ko di theo hng kinh tuyn, c bit do lch s hnh thnh v pht trin lnh th, thin nhin nc ta c s phn ho r rt thnh cc vng t nhin rt a dng. S phn ho ny din ra di ba chiu hng : t ng sang ty, t bc vo nam v t thp ln cao. S phn ho t ng sang ty : nc ta t ng sang ty c th phn bit ba vng ln l vng bin v thm lc a, vng ng bng ven bin v vng ni. + Vng bin v thm lc a nc ta c hai phn : phn thm lc a l vng bin nng, thoi, c su di 200m, c ch hi vn ca tng nc mt v phn sn lc a ti bin su c su hn 200m. + Vng ng bng ven bin nc ta gm cc ng bng chu th. l cc ng bng ln c hnh thnh ti cc vng st vng ca chu th sng Hng (ng bng Bc B) v chu th sng Cu Long (ng bng Nam B) hoc cc ng bng duyn hi Trung B nh hp hn, c nhiu ni st, cn ct, n ct, m ph. Ti vng ven bin, c th phn chia ra su on b bin c tnh cht khc nhau : on t Mng Ci n Hi Phng : b bin khc khuu, c nhiu o v vng bin kn nht nc ta. on t Hi Phng n Lch Trng : b bin thp, bng phng c nhiu bi triu ly bn tin ra bin kh nhanh. on t Lch Trng n Quy Nhn : c nhiu mm ni nh ra tn bin, c nhiu cn ct, m ph. on t Quy Nhn n Mi Dinh : b bin tr v khc khuu c nhiu bi bin p. on t Mi Dinh n Vng Tu : kh bng phng, c nhiu n t cao. on t Vng Tu n H Tin : b bin thp, bng phng, nhiu bi bn ph kn rng ngp mn, c tc tin ra bin ln nht nc ta. + Vng i ni tp trung pha ty lnh th, ch yu l i ni thp, trong t dy Honh Sn tr ra Bc l vng ni cao, s nht Vit Nam (Ty Bc) v cc dy ni cnh cung (ng Bc). T dy Honh Sn n dy Bch M l phn pha bc ca dy Trng Sn vi nhiu dy ni chy song song so le nhau. T dy Bch M n min ng Nam B l phn pha nam ca dy Trng Sn vi nhng dy ni vng cung v cc cao nguyn cao. S phn ho Bc Nam

62

S phn ho Bc Nam do cc nhn t kh hu, ch yu l ch gi ma gy nn. Nu xt theo tr s trung bnh th nc ta t bc vo nam nhit tng ln 0,35oC/1ov tuyn (gp 9 ln n ), nu ch xt ring trong ma ng th ti 1o/1ov tuyn. C th nhn thy nc ta c hai a i a l : o + i rng gi ma nhit i : pha bc o Hi Vn, c tng nhit trn 7500 C. o + i rng gi ma xch o : pha nam o Hi Vn, c tng nhit trn 9000 C. mi i a l li c th phn chia ra cc i. Th d rng i gi ma nhit i c hai i : * i rng gi ma nhit i c ma ng lnh v kh, bao gm ton b min Bc Vit Nam cho n dy Honh Sn (khong v tuyn 18oB). * i rng gi ma nhit i khng c ma ng v ma kh r rt t dy Honh Sn n dy Bch M. i rng gi ma xch o c hai i : * i gi ma xch o khng c ma kh su sc, t v tuyn 16 o 14o B. o * i rng gi ma xch o c ma kh su sc, t v tuyn 14 B tr vo Nam. S phn ho t thp ln cao Cn phi khng nh trc ht l cc vng cao nc ta vn nm trong vng ni ch tuyn gi ma nn vn c ch nhit di do v nhp iu ma trong ch nhit v ch ma. nc ta hnh thnh 3 ai cao : + ai ni ch tuyn chn ni t 0 600m : c c im l tng nhit trn 7500oC v ma h nng (nhit trung bnh thng trn 25oC), rt thch hp vi sinh vt nhit i v xch o. + ai nhit i trn ni t 600 2600m : c tng nhit ch trn 4500oC vi ma h o mt (nhit trung bnh thng di 25 C) + ai n i trn ni cao t 2600m tr ln : c tng nhit xung di 4500oC, quanh nm lnh di 15oC, ma ng rt di 10oC v c cc loi thc vt n i chim u th. Cc s phn ho kt hp cht ch vi nhau to nn s khc bit kh r nt ti cc vng t nhin nc ta.

3. Ti nguyn thin nhin Vit Nam

Ti nguyn thin nhin l cc yu t ca t nhin c th khai thc c v tham gia trc tip vo qu trnh sn xut x hi. Ti nguyn thin nhin nc ta phong ph v a dng do lch s a cht kin to lu di v phc tp, do c kh hu nhit i gi ma m rt c sc v s a dng sinh hc him thy ca cc loi t xch o n n i, t y bin thm lc a v ven bin ti cc vng ni cao. a) Ti nguyn khong sn Nhin liu Khong sn nhin liu nc ta c tr lng kh ln, c bit l than v du kh. Than nc ta c nhiu ni vi tr lng ln hng u cc nc ng Nam . Ring khu vc Qung Ninh, tr lng than thm d t khong 3 t tn. Than y a s l than gy (antraxit) c nhit lng cao, cht lng tt.

63

Cc m than khc cc a phng tuy tr lng khng ln, nh Thi Nguyn c tr lng khong 20 triu tn, nhng c cha mt t than m c th ch bin thnh than cc dng luyn kim. M than Nng Sn Qung Nam vi tr lng khong 10 triu tn c cha nhiu cht d chy. Cc m than nu cng c khai thc nhiu, ng k l than nu Na Dng c tr lng khong 100 triu tn. Ngoi ra vng ng bng Bc B cng xc nh c tr lng than nu rt ln, hng chc t tn su hn 1000m. vng ng bng sng Cu Long cng pht hin c than bn. Du kh nc ta c nhiu thm lc a, nhng tp trung vi tr lng ln thm lc 3 a pha nam. n nay nc ta khai thc c l hng chc triu tn du th v t m kh. Trong tng lai, vic khai thc du kh nc ta khng nhng cung cp cho nhu cu trong nc m cn c th xut khu v pht trin cng nghip ho du.

Ti nguyn khong sn kim loi

Bxit min Bc thng gp cc vng ni vi Cao Bng, Lng Sn vi tr lng khong trn 30 triu tn. Ty Nguyn cng pht hin nhng vng c tr lng bxit rt ln, c tnh hng t tn. St c rt nhiu Thch Kh (H Tnh), ngoi ra Yn Bi, Thi Nguyn cng c mt s m st nh, tr lng khong 100 triu tn. Crm ang c khai thc C nh (Thanh Ho) vi tr lng khong 13 15 triu tn. ng c nhiu Ty Bc, ngoi ra cn c Bc Giang, Ngh An, Qung Ngi. Thic tp trung nhiu Tnh Tc (Cao Bng), Sn Dng (Tuyn Quang), Qu Hp (Ngh An). Ngoi ra cn c mt s m a kim nh mangan, titan, ch, km, vng, bc,... ri rc cc tnh t min Bc n min Trung. Trong phn ln l cc m nh, c quy m v tnh cht a phng. Cc m phi kim loi Cc m phi kim loi nc ta cng rt phong ph, ng k nht l mt s loi sau : Apatit Cam ng (Lo Cai) c tr lng khong 500 triu tn. t st c nhiu Bo Lc (Lm ng), ng bng sng Cu Long v ng bng sng Hng. vi c nhiu min Bc. xy dng gm hoa, granit, sa thch c nhiu ni. qu (hng ngc, lam ngc) c nhiu Yn Bi, Ngh An,... b) Ti nguyn kh hu Kh hu l iu kin t nhin quan trng, l mi trng bo m cho mi hot ng ca sn xut v i sng. Ti nguyn kh hu ch bao gm nhng yu t kh hu c s dng trc tip to ra cc sn phm v ca ci vt cht, ch yu l bc x mt tri (nhit , s gi nng) v lng ma. Lng bc x mt tri ti cc vng khc nhau trn lnh th Vit Nam c s khc bit ng k. Cng vo min Nam lng bc x tng cng cng tng. Lng bc x tng cng hng thng gia cc ma hai min cng khc nhau : min Bc, lng bc x cao nht vo cc thng ma h, t thng 5 n thng 9 ; cn min Nam lng bc x li cao vo cc
64

thng ng xun, t thng 1 n thng 4. Sau y l bng so snh bc x tng cng hng thng ti mt s a phng Vit Nam : Lng bc x tng cng hng thng v c nm H Ni, Vnh Linh 2 v thnh ph H Ch Minh (Kcal/cm )
Thng a im 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

H Ni 6,5 Vnh Linh TP. HCM

12,2 7,7

3,4 7,3

4,5 10,6

8,7 10,6

12,0 12,4

12,8 12,2

14,0 15,9

12,0 15,2

11,6 12,8

10,3 11,7

7,8 9,9

6,8 9,7

15,2

16,0

14,5

11,1

8,9

8,9

8,6

8,9

10,0

10,3

10,4

c) Ti nguyn nc c im tiu biu nht ca ti nguyn nc nc ta l lng nc rt di do gm cc ngun nc trn mt, nc ngm v nc bin. Nc ta c tng cng lng dng chy ln, ti 3 3 867 t m /nm v tp trung ch yu h thng sng Cu Long (550 t m ) v h thng sng 3 Hng (120 t m ). Tuy vy, tng lng nc phn b khng u trong nm. V ma l, lng nc thng chim ti 80% lng nc c nm, trong ch ring thng cao nht cng c lng nc chim ti 20% tng lng nc c nm, ngang bng lng nc ca cc thng ma cn. Cc sng ngi thng vn chuyn lng ph sa ln, c tc dng bi p cho cc ng bng chu th thm mu m v ngy cng m rng phm vi lnh th ra pha bin. Dng chy ct bn ca cc sng ngi nc ta c tnh khong 300 triu tn/nm, trong ring sng Hng chim 130 triu tn v sng Cu Long chim gn 100 triu tn. Nc sng ngi Vit Nam c cht lng tt, c th p ng nhu cu sn xut cng nghip, nng nghip v sinh hot. Tuy nhin, nhiu ni c du hiu nhim mi trng nc, do rt cn phi c nhng bin php bo v ngun nc, chng nhim s dng ngun nc lu di. Ngun nc trn mt cc vng ni nc ta c tin nng thu in rt ln, cng sut c tnh khong 260 triu kW, trong ring h thng sng Hng chim ti 96 triu kW (37%) v cc lu vc sng Ty Nguyn ngun d tr thu nng cng rt ng k. Hin nay, ngun thu nng ca cc dng sng cung cp ti hn 60% lng in ca c nc. khp cc a phng min ni, nht l cc vng pha Bc, cc trung tm v my pht thu in nh ngy cng pht huy tc dng phc v sn xut v dn sinh, gp phn lm thay i b mt ca ni rng. Ngun nc ngm v nc khong nc ta cng rt phong ph v c cht lng tt, hon ton c kh nng cung cp nc cho sn xut v sinh hot nht l cc th v khu tp trung ng dn c, c kh nng phc v cho vic pht trin du lch v xut khu. Ngun ti nguyn nc bin nc ta cng rt di do. Nhiu ni khai thc sn xut mui, nui trng thu hi sn, ci to mi sinh, mang li hiu qu kinh t cao.

65

d) Ti nguyn t t l ti nguyn v cng qu gi pht trin sn xut, nht l sn xut nng nghip, lm nghip. Nc ta c hn 33 triu ha t t nhin, nhng ch mi s dng khong 8 triu ha sn xut nng nghip, trong c khong 5 triu ha trng la. Trong iu kin nhit i m li c hai ma ma v ma kh k tip nhau, nc ta c lp v phong ho dy v t feralit pht trin mnh, rng khp mi ni vi c tnh l tng t kh dy, mu vng, c cu trc tt, vi thnh phn c gii nng, t mn v chua. t feralit thiu m, ln v kali, nu c bn phn y s cho nng sut cao. t ph sa bi t nc ta chim din tch kh ln, tp trung ti cc vng ng bng chu th sng Hng, sng Cu Long v cc thung lng sng khc. t ph sa c u th l a hnh bng phng, ph cao, pH gn trung tnh. t ph sa nu c thng xuyn chm sc, bn phn, ti tiu hp l v s dng cc bin php thm canh th s bo m nng sut, sn lng cho cc cy lng thc, thc phm. e) Ti nguyn sinh vt Ngun ti nguyn sinh vt nc ta v cng phong ph. N tr nn c bit quan trng v c kh nng ti to, nhng nu ch nng v khai thc th ngun ti nguyn ny s tr nn kit qu, rt kh v c khi khng th khi phc li c. Ti nguyn thc vt Trc kia Vit Nam l x s ca nhng cnh rng nhit i bt ngn, nhng do b tn ph nng n nn hin nay che ph ca rng ca nc ta ch cn khong 30%, ring Bc B cn dui 20%. Theo s liu iu tra ca P.Mranh nm 1944 t l che ph rng ca nc ta l 43,8% (trong Bc B l 60%, Trung B l 44% v Nam B l 13%). Rng Vit Nam theo s liu thng k gn y c hn 800 loi cy g, trong c rt nhiu g qu, bn chc nh inh, lim, sn, tu, nghin, c vn hoa v mu sc p nh cm lai, lt g, trai, ging hng, c hng thm v tinh du nh pmu, hong n, kim giao, long no,... Rng nc ta c trn 1 triu ha l rng tre na c gi tr kinh t, vi hn 60 loi. Cy dc liu cng l loi ti nguyn thc vt qu. Nc ta c ti 1300 loi cy dc liu v mi nm c th khai thc c vi trm tn. Mt s cy thuc c tinh ch chit xut cc dc liu qu c cht lng cao v gi tr kinh t ln nh mt s loi thuc loi trc o, h thin l, h ay, h du tm c chit xut ly glucxit lm thuc tr tim. Cy da cn cha alcaloit lm thuc khng sinh, an thn v chng ung th. Cy thanh hao hoa vng cha st rt,... Thc vt rng Vit Nam cn c nhiu lm sn qu dng lm thc phm nh nm, mc nh, mng, lm nguyn liu cho th cng nghip v cng nghip nh song my, l c, mc, mng tang, hi, s, hoc cy cnh nh phong lan,... Ngoi ngun thc vt t nhin, nc ta cn c hng nghn loi cy trng c gi tr nh cc cy lng thc, rau qu, cy lm thuc, cy cng nghip, trong c nhiu loi c cht lng cao v c gi tr kinh t nh la, go, ch, c ph, cao su, da,... Ti nguyn ng vt ng vt v thc vt c quan h cht ch vi nhau trong mt a h sinh thi thng nht. ng vt thng sng da vo thc vt, coi l mi trng sng v ngun sng chnh. ng thi, ng vt cng c tc dng bo v thc vt, to iu kin cho thc vt pht trin, gi c th cn bng ca h sinh thi.

66

ng vt nc ta rt phong ph, a dng vi gn 200 loi th, 800 loi chim, 120 loi lng c, trn 150 loi b st, hng nghn loi c bin v hn 200 loi c nc ngt. Trong rt nhiu loi qu him v cc loi c hu, bn a hoc t cc khu h ng vt ln cn ti nh t gic, b tt, voi, h, bo, gu, hu, nai hoc cc loi cng, tr, g li, trn, rn. Cc loi ng vt trn cn c gi tr cung cp tht, da, lng v lm ngun dc liu qu (nhung hu, x hng, mt gu,...) Vng bin nc ta cng c nhiu tim nng v thu sn vi kh nng nh bt gn 2 triu tn/nm. Hin nay, mi nm khai thc khong hn mt triu tn, trong c nhiu loi c kh nng xut khu mang li hiu qu kinh t cao nh c thu, c nh,.. v cc loi tm, cua, hi sm, rong bin,... Cc loi c nc ngt cng rt phong ph, l ngun cung cp thc phm quan trng. Sng Cu Long hng nm c th cung cp hng trm nghn tn c, sng Hng cng ti hng chc nghn tn. Tng sn lng c nc ngt ca c nc c chng 20 25 vn tn/nm.

4. Cc vng a l t nhin
Thin nhin Vit Nam rt phong ph, a dng v c s phn ho r rt gia cc vng khc nhau trn lnh th. Vic nhn bit cc vng t nhin rt c ngha pht huy cc th mnh ca chng trong s tc ng qua li vi con ngi v hot ng kinh t x hi xy dng mi vng tr nn giu p v bo m cho s pht trin bn vng. Cc nhn t c ngha ch o, c tc dng quyt nh n s phn ho thnh c im t nhin ca mi vng l a hnh v kh hu. Cc kt qu nghin cu v phn vng a l t nhin Vit Nam cho thy trn lnh th nc ta c th phn chia thnh ba min a l : min Bc v ng Bc Bc B, min Ty Bc v Bc Trung B, min Nam Trung B v Nam B. a) Min a l t nhin min Bc v ng Bc Bc B Min a l t nhin min Bc v ng Bc Bc B bao gm ton b min ni v trung du pha Bc thuc t ngn sng Hng v vng ng bng Bc b. Ranh gii pha bc ca min l bin gii Vit Trung. Pha ng l b bin gip vi vnh Bc B (Bin ng). Pha ty chy dc theo thung lng sng Hng tip ti ra pha ty nam v nam ca ng bng Bc B. Min a l t nhin min Bc v ng Bc Bc B c hai c im quan trng sau : L mt b phn ca min nn Hoa Nam (Trung Quc), c cu to a hnh, a mo khc hn vi cc khu vc khc ca nc ta. C mt ma ng lnh lm gim st v ph v tnh cht nhit i ca c im kh hu cng khu vc. V cu to a cht, nhng di tch ca min nn Hoa Nam (Trung Quc) c th hin rt r nt khu vc bin cht sng Hng, sng Chy, sng L. Nt c o trong cu trc a hnh l min ny c nhng dy ni vng cung m rng v pha bc, khp li pha nam to nn hnh nan qut. l cc cnh cung Sng Gm, Ngn Sn, Bc Sn, ng Triu. Pha ng dy ni Ngn Sn l vng i ni thp ni lin vi dy Thp Vn i Sn v thung lng Ty Giang (Trung Quc). Pha ty dy ni Ngn Sn l nhng cao nguyn v ni vi tip ni nh mt b phn pha ty nam ca cao nguyn Vn Qu (Trung Quc). V kh hu, min a l t nhin min Bc v ng Bc Bc B l ni chu nh hng su sc nht ca gi ma ng Bc nc ta. V vy, min ny c nn nhit thp hn trong c nc. vng ni pha Bc ngay cc a phng c cao trn 100m c cc thng

67

nhit trung bnh xung di 150C trong ma ng, cn ng bng Bc B cng nh cc thung lng sng cng c mt ma ng lnh vi ba thng c nhit trung bnh di 180C. Thnh phn th nhng sinh vt vi mt ai rng gi ma nhit i ch pht trin bnh thng ti cao 500 600m. Mt s loi c trng cho nhit i ch pht trin tt n cao 300m. y xut hin cc loi c ngun gc nhit i v n i nh d, de v cc loi chu lnh, kh nh sau sau, cho rt ph bin trong cc rng th sinh. Gii ng vt c c trn cn v di nc. min ny cng c rt nhiu loi tng t nh Hoa Nam v cao nguyn Vn Qu, tiu biu l cc c sn ca x lnh nh hi, ch, o, l, mn,... b) Min a l t nhin Ty Bc v Bc Trung B Min a l t nhin Ty Bc v Bc Trung B bao gm ton b vng ni Ty Bc ( pha ty min Bc v ng Bc Bc B) v vng Bc Trung B cho n dy ni Bch M. y l min t nhin c c trng min ni rt in hnh nc ta vi dy Hong Lin Sn hng v v nh Panxipng cao nht nc ta, 3143m. Hng ni v thung lng ca min l hng ty bc ng nam. y cng l min c t c nht nc ta. Cc sng ln ca min l sng , sng M, sng C. c bit sng c tim nng rt ln v thu in. ng ch l min Ty Bc v Bc Trung B, nh hng ca gi ma ng Bc suy yu i r rt. Khu Bc Trung B c nn nhit cao hn cc khu vc khc min Bc v ng Bc B t 2 30C. V ma h do gi ty nam c tng dy hn thi gn nh vung gc vi hng ni cho nn khi gi vut qua ni to hiu ng "phn" vi gi ty nam kh nng, mt c im in hnh ca kh hu khu vc ny. Do c nn nhit cao nn tnh cht nhit i m thy rt r nt ai rng ch tuyn chn ni vi nhiu thnh phn sinh vt n Mianma (Min in) v M Lai Innxia nh cc loi tu, g, hunh, kin kin,... khu vc ny, do c kh hu kh nn cng xut hin cc loi thc vt rng l ma kh nh sng l, thung. c bit y cn c nhiu loi th ln nhit i nh voi, b tt, t gic v nhiu loi chim c b lng mu sc sc s nh cng, tr,... 0 Hai min a l t nhin pha Bc tri di hn 7 v tuyn c a hnh v ch kh hu a dng, c s phn ho phc tp hn nhiu so vi min a l t nhin pha Nam. Hai min ny c th chia thnh nhiu vng a l t nhin khc nhau nh cc vng ng bng Bc B, vng min ni v trung du Bc B, vng ni Ty Bc v vng Bc Trung B. c) Min a l t nhin min Nam Trung B v Nam B Min a l t nhin min Nam Trung B v Nam B bao gm ton b phn lnh th t dy Bch M tr vo min Nam nc ta. Min a l t nhin min Nam c hai c im ni bt : i b phn lnh th ca min nm trn vng a khi Kon Tum thuc a khi Inxini rng ln bao gm c phn lnh th H Lo, Campuchia v Thi Lan. C kh hu ni ch tuyn in hnh, quanh nm nng. V mt kin to a cht v cu trc a hnh th khu vc Nam Trung B thuc min ny c nhiu loi bin cht nh phin mica, gnai, hoa. Trong vng ny, hot ng macma din ra mnh bao gm c cc khi granit xm nhp v c cc dung nham phun tro rilit v axit.

68

 giai on tn kin to, khu vc ny cng c nng ln mnh v tng i mun, xy ra cui Tam u T. Ni c nng cao to thnh ni v ni nng yu l cc vng i. Cng giai on ny, bn cnh hot ng nng ln, hot ng st vng c tnh cht b tr to iu kin hnh thnh ng bng Nam B v c hot ng phun tro bazan bao ph ln mt din tch rng ln Ty Nguyn v min ng Nam B. V kh hu, min ny khng cn chu nh hng ca gi ma ng Bc m hon ton chu nh hng ca cc khi kh xch o v nhit i. Kh hu nng nng quanh nm, c mt ma ma v mt ma kh rt in hnh. Ring cc vng ni cao v cao nguyn c kh hu m, ma nhiu khng c ma kh r rt v tng i mt m. Tri li, khu vc duyn hi cc Nam Trung B c kh hu kh hn, ma kh ko di ti 8 9 thng v lng ma vo loi thp nht nc ta, lng ma trung bnh hng nm Phan Rang ch c 653mm. Lp ph th nhng sinh vt min ny cng rt phong ph, a dng bao gm cc rng rm xch o vi nhiu loi g qu nh sao, hunh, kin kin, ging hng. Bc Ty Nguyn c ai rng nhit i trn ni vi cc loi d, de, pmu. Nam Ty Nguyn trn cc vng ni cao c cc loi thng 3 l, 5 l, kh hu mt c th trng rau v hoa n i quanh nm ( Lt). vng kh hn cc Nam Trung B c cc loi xavan v trung bi nguyn sinh rt in hnh. Trn cc cao nguyn v khu vc ng Nam B, ni c t bazan v ph sa c c iu kin thun li trng cc loi cy cng nghip nh cao su, c ph,... v cc loi cy n qu nhit i. ng bng chu th sng Cu Long rt ph nhiu nhng nhiu vng b ngp ng, nhim mn, nhim phn. Lm thu li v chung sng vi l l iu kin tin quyt pht huy ht tim nng ca vng sn xut nng nghip tr ph nht c nc vi cc loi lng thc, thc phm, rau qu, gia sc, gia cm v thu sn. ng bng sng Cu Long cn l vng c din tch rng ngp mn ln nht nc ta v cng l vng c din tch rng ngp mn ln trn th gii. Cc iu kin t nhin ca min a l t nhin min Nam Trung B v Nam B c s phn ho su sc, to nn cc vng a l t nhin nh cc vng duyn hi Nam Trung b, Ty Nguyn, v ng bng Nam B.

II - A L A PHNG
Nghin cu, bin son v ging dy a l a phng l vic lm thit thc gio dc lng yu qu hng t nc, tinh thn ham hiu bit mi s vt xung quanh v thc pht trin kinh t x hi ca mi hc sinh. y cng l mt ng gp c th pht huy v tr v vai tr ca nh trng vi a phng.

1. V tr, din tch, gii hn

Cn trnh by khi qut v v tr ca n v hnh chnh ni trng ng trong mi quan h vi cc n v hnh chnh cng cp v cc cp cao hn. Din tch. Ranh gii tip gip vi cc n v xung quanh.

69

2. c im cc iu kin t nhin v ti nguyn thin nhin

a) Cc iu kin t nhin a hnh. Kh hu. Thu vn. Th nhng. Sinh vt. C th trnh by tng thnh phn t nhin nh nu, cng c th trnh by thnh tng nhm cc thnh phn nh kh hu thu vn, th nhng sinh vt. b) Cc ti nguyn thin nhin Thng k v s b nh gi cc ti nguyn thin nhin ca a phng

3. Dn c
Dn s, mt dn s. S bin ng ca dn s. Thnh phn ca dn s (dn tc, la tui, trnh , lao ng).

4. c im cc iu kin kinh t - x hi
a) Cc ngnh kinh t Nng nghip. Cng nghip. Dch v. b) c im x hi i sng, lao ng, vic lm. Phong tc tp qun. Tn gio. on th, t chc x hi. Vn ho Gio dc Y t.

5. Kt lun
a) nh gi chung v iu kin t nhin, nhng thn li, kh khn v dn c, kinh t x hi, nhng c im ni bt v kinh t x hi. b) Nhng vn cn qua tm s dng hp l, bo v, ci to t nhin, mi trung, pht trin kinh t x hi.

Thc hnh
1. Xc nh trn bn a l t nhin Vit Nam : a) H to a l ca nc ta, c phn lnh th trn t lin v trn bin. b) Xc nh v tr, gii hn v phm vi lnh th nc ta. 2. Xc nh trn bn a hnh Vit Nam : a) Cc dy ni chnh : Dy ni Hong Lin Sn
70

 Dy ni sng M Dy ni Trng Sn Cc cnh cung Sng Gm, Ngn Sn, Bc Sn, ng Triu. b) Cc cao nguyn : Cao nguyn ng Vn Cao nguyn Sn La Cao nguyn Mc Chu Cao nguyn Ply Ku Cao nguyn c Lc Cao nguyn Lm Vin Cao nguyn Di Linh c) Cc ng bng : ng bng sng Hng ng bng sng Cu Long ng bng Thanh Ngh Tnh ng bng Bnh Tr Thin ng bng Nam Trung b d) Cc sng chnh : Sng Hng Sng K Cng Sng Sng C Sng Bn Hi Sng Hng Sng ng Nai Sng Vm C Sng Tin Sng Hu Sng Thi Bnh Sng L Sng M Sng Gianh Sng Rng Sng Thu Bn Sng Tr Khc Sng Si Gn e) Cc o v qun o o Ci Bu o Ct B o Bch Long V Qun o Hong Sa Qun o Trng Sa o Cn C o Ph Qu o Th Chu
71

 o Ph Quc o C Lao Thu o Cn Sn 3. Xc nh trn bn Kh hu Vit Nam : Cc ng ng nhit. Cc khu vc phn b lng ma. Cc hng gi thnh hnh theo ma : gi ma ng, gi ma h. Cc ng i ca bo. 4. V s cc vng t nhin nc ta : Min a l t nhin min Bc v ng Bc Bc B. + Vng ng bng Bc B. + Vng min ni v trung du Bc B. Min Ty Bc v Bc Trung B. + Vng ni Ty Bc + Vng Bc Trung b Min a l t nhin min Nam Trung B v Nam B. + Vng duyn hi NamTrung B + Vng Ty Nguyn + Vng ng bng Nam B.

Cu hi hng dn hc tp
1. Hy nu cc c im chung ca a l t nhin Vit Nam. 2. Hy trnh by v ti nguyn thin nhin Vit Nam. 3. Cc vng a l t nhin ca Vit Nam. 4. Min a l t nhin min Bc v ng Bc Bc B v min a l t nhin min Nam Trung B v Nam B c nhng c im c bn no ging nhau v khc nhau? 5. Ni dung chnh ca vic nghin cu a l a phng.

72

Chu trch nhim ni dung: Ts. Nguyn vn ha Bin tp: T cng ngh thng tin Phng kho th - m bo cht lng gio dc

73