LIS WOUJ POU DEKRETE

POU ZV KILTIRL AYISYEN YO KI AN DANJE

TE E R K E D U O ANJE D N A LIS WOUJ P I K O EN Y Y S I Y A L R I LT POU ZV KI

Lis Wouj pou dekrete ijans pou Zv kiltirl ayisyen yo ki an danje se premye pati nan yon pwogram jeneral pwoteksyon Patrimwn kiltirl pou tout zile Ispayola a. Apre premye pati sa a, yon Lis Wouj pou tout zv an danje sou zile Ispayola ap suiv. Dezim lis sila a ap ranmase tout kategori zv ki pi an danje e an Ayiti e kay Dominiken.

Bi pwogram sa a, ki kote nou vle rive

Lis Wouj pou dekrete ijans pou Zv kiltirl ayisyen yo ki an danje se yon zouti pou ede anplwaye ladwn yo, polisye yo ak pwofesyonl kap travay nan domn patrimwn, pou yo ka idantifye, rapid rapid, tout kategori byen kilitrl yo ki plis abitye nan trafik ilegal sa. Kategori sa yo pwotege pa lalwa ki entdi lavant yo ak esptasyon yo. Sepandan tout sa kap ft nan tan nap viv la a, ke l kreasyon atistk, ke l atizana, pa gen youn ki pwoteje pa lwa yo ki konsne Patrimwn kiltirl la. Lis Wouj pou dekrete ijans la ranmase yo tout paske depi tranblemant a, tout zv sa yo an danje ak vole osnon piyaj. Ositou, tout, acht ki enterese kapab konsilte Lis Wouj pou dekrete ijans la; kanta anplwaye ladwn, ak lapolis, fk yo byen verifye tout piys ki vin devan yo, chache konnen ki kote li soti ak gade prv ke li byen achte. Lis Wouj pou dekrete ijans pou Zv kiltirl ayisyen yo ki an danje pa yon lis definitif. Li toujou ap renouvle tet li. Sepandan, tout byen kiltirl kap kite peyi d Ayiti ft pou kontwole. Lis Wouj pou dekrete ijans la pa vin pou antrave koms legal byen kiltirl yo ke nou konnen ki tlman enptan e pou mentni tout tradisyon yo e pou ede lavi atis yo san konte kontribisyon koms sa a pote nan ekonomi peyi a.

Santre d A, Ptoprens. UNESCO/Fernando Brugman

Entwodiksyon
Patrimwn kiltirl peyi d Ayiti represante yon riches. Gen ladan li yon seri vestij depi nan tan avan dekouvt zile a. Yo rele period sa a Prekolonbyen. Apre sa nou gen vestij peryd kolonyal la pou rive nan moman n ap viv la ke yo rele peryd nasyonal la, san konte kantite piys atistik, atizana e latriye. Patrimwn sa a gen yon plas santral nan bay peyi a mak fabrik li ansanm ak idantite nasyonal sitoyen yo. Menm si gen kk lwa nasyonal ak entnasyonal ki pwoteje li, patrimwn kiltirl ayisyen an ap sibi anpil anpil ak yon koken trafik ilegal ki chita sou yon mache ke entnasyonal la reprezante fas a la miz pp ayisyen an. Tranblemannt 12 janvye 2010 a f sitirasyon an vin pi terib toujou, epi li kite patrimwn ayisyen an san defans devan piyay, vl ak zak krazebrize. Lis Wouj pou dekrete ijans pou Zv kiltirl ayisyen yo ki an danje se repons ICOM bay fas a ogmantasyon san limit trafik ilegal sa a epi tou se repons li devan egzijans kk enstitisyon tankou Entpl, Oganizasyon Mondyal Ladwn ak INESKO f li. L nou konnen enptans patrimwn kiltirl sa a genyen nan k tout pp ayisyen an, pran mezi pou bloke, pou anpeche kk zv kite peyi a san kontwl, se yon aksyon ki enptan anpil pou kore jef k ap ft pou redresman peyi d Ayiti.

Nan fon paj la se foto: Katedral Notre Dam de l Asomsyon, Ptoprens. UNESCO/Fernando Brugman

Patrimwn kiltirl peyi d Ayiti pwoteje pa:

Prske tout lwa ke nou prezante yo, kounye a yap retravay sou yo ank. Sepandan otorite ayisyen yo bay dizon yo pou piblikasyon sa a, ositou Lis Wouj sa a pa anrejistre totalite zv yo.
KONSTITUSYON 10 MAS 1987 REPIBLIK D AYITI A LWA PEYI D AYITI Lwa 23 avril 1940 sou Patrimwn istorik, atistik, natirel ak akeyologik Lwa 1e jiy 1983 ki kreye Enstiti nasyonal ayisyen pou l A ak Lakilti Lwa Janvye 1995 ki kreye Minist la Kilti ak Kominikasyon Dekr-lwa 31 oktb 1941 ki kreye Biwo Etnoloji Dekr 4 daout 1950 sou Mize nasyonal la Dekr 10 Me 1989 ki kreye Komisyon nasyonal sou Patrimwn nan Arete Arete ki rekont kom pati nan Patrimwn kay ki gen Mize Enprimri a ak tout sa ki ladan yo (Mize sa a se yon pwoj) KONVANSYON ENTENASYONAL Konvansyon INESKO sou tout mezi ki dwe pran pou entdi epi anpeche enptasyon, esptasyon ak transf tout piys ki gen rap ak la kilti ke yo ta achte nan move kondisyon (Pari, 14 novanm 1970) Konvansyon INESKO sou pwoteksyon patrimwn mondyal ki konsne lakilti ak lanati (Pari, 16 novanm 1972) Konvansyon OEA sou pwoteksyon patrimwn akeyolojik, istorik ak atistik tout nasyon ki nan Amerik la, Konvansyon sa rele tou Kovansyon de San Salvad (Santiago, 16 jin 1976) Konvansyon Nasyonini sou dwa ki konsne lanm (Montigo Be, 10 desanm 1982) ak Ak 28 jiy 1994 ki konsne aplikasyon pati XI Konvansyon sila Konvansyon INESKO sou pwoteksyon patrimwn kiltirl ki anba dlo (Pari, 2 novanm 2001) Konvansyon INESKO INESKO pou sovgad pwatrimwn kiltirl imatery (Pari, 17 oktb 2003) Konvansyon INESKO sou pwoteksyon ak pwomosyon tout fm ki egziste nan domn Kiltirl yo (Pari, 20 oktb 2005)

Si ou ta w yon piys osnon yon zv kiltirl ki ta sanble yo vl oubyen ki sanble te achte nan move kondisyon, tanpri pran kontak prese prese ak:
Minist LaKilti ak Kominikasyon Kontak: Msye Stfan MALEBRANCHE, Direkt Jeneral Telefn: +(509) 3701 4001 Adrs elektwonik: directiongenerale@mcc.gouv.ht Mize Panteyon Nasyonal Ayisyen (MIPANA) Kontak: Msye Robert PARET, Direkt Jeneral Telefn: +(509) 2222 8337 Fax: +(509) 2222 3177 Adrs elektwonik: robertparet@yahoo.fr Administrasyon Jeneral Ladwn Kontak: Msye Jean Jacques VALENTIN, Direkt Jeneral Telefn: +(509) 3701 7372 Adrs elektwonik: jeanjacques.valentin@douane.gouv.ht

Lis Wouj sila a se nimero 8 nan Lis Wouj ICOM kreye. Anvan li te genyen:
Lis Wouj pou piys akeolojik peyi Lafrik yo, Ane 2000 Lis Wouj pou zv kiltirl ki an danje nan peyi latino ameriken, 2003 Lis Wouj pou dekrete ijans pou piys antikite peyi Irak ki an danje, 2003 Lis Wouj pou piys antikite nan peyi Afganistan, 2006 Lis Wouj pou piys antikite peyi Pewou ki an danje, 2007 Lis Wouj pou piys antikite peyi Kanbj ki an danje, 2009 Lis Wouj pou zv kiltirl peyi Amerik Santral ak Meksik ki an danje, 2009

Nan fon paj la se foto: Yon legliz nan Ptoprens. UNESCO/Fernando Brugman Sou paj kouvti a se: Yon Psonaj ki ft an ajil, li pentire, li represante Bosou Twa Kn ak yon pip an ajil, 78 x 24 x 16 cm. FPVPOCH

Konsy Entnasyonal Mize yo ki gen yon ti non an angl ICOM se prensipal ganizasyon entnasyonal ki okipe zaf mize ak pwofesyonl ki travay nan mize. Li bay tt li misyon prezve, rapouswiv pou tout tan, epi transmt bay lasosyete tout patrimwn mondyal nan domn natirl ak kiltirl, materyl ak imateryl. Km li gen plis pase 28 000 manm nan 137 peyi, li ganize sou fm yon rezo entnasyonal ki kenbe yon kontak pmanan ak pwofesyonl k ap travay nan divs mize espesyalize nan tout kalte domn. ICOM te kreye nan l ane 1946. Li se yon ganizasyon non gouvnmantal (ONG) san bi likratif stadi ki pa la pou f pwofi, li se yon manb asosye INESKO e li gen yon wl manb konsiltatif nan Konsy Ekonomik ak Sosyal Nasyonzini an. ICOM angaje nan yon lit kont trafik ilegal byen kiltirl nan lemon antye. Lis Wouj pou dekrete ijans pou Zv kiltirl ayisyen yo ki an danje ft apre tranblemannt 12 janvye 2010 pou pwoteje patrimwn kilitl ayisyen an ki vin pi espoze kounye a pase anvan. Depi tranblemant sa a, patrimwan kiltirl ayisyen-an an peril ak tout esps raket. Lis Wouj pou dekrete ijans sila a se yon premye pati nan yon gwo pwogram k ap chche pwoteje tout patrimwn kiltirl zile Ispayola a. Piblikasyon sa a se dnye nan yon seri Lis Wouj ki deja soti pou peyi Afriken yo, pou peyi Amerik Latin yo, pou Irak, pou Afganistan, pou Pewou, pou Kanbdj, pou Amerik Santral ak Meksik.

http://icom.museum

Lis Wouj pou dekrete ijans sa a realize gras a sip:

U.S. Department of State Bureau of Educational and Cultural Affairs

Maison de lUNESCO 1, rue Miollis - 75732 Paris Cedex 15 - France Telefn: +33 (0)1 47 34 05 00 - Fax: +33 (0)1 43 06 78 62 Adrs elektwonik: secretariat@icom.museum - Sit entnt: http://icom.museum

2010, ICOM, tous droits rservs. - Konsepsyon grafik: TAM-TAM TEAM, 09/2010.

LIST WOUJ POU DEKRETE POU ZV KILTIRL AYISYEN YO KI AN DANJE

NAN LIS WOUJ SILA A N AP JWEN TOUT KATEGORI PIYES SILA YO:

(Foto ke nou montre yo pa foto piys yo vl; yo slman la pou bay yon lide sou ki kategori byen kiltirl ki ka tonbe nan trafik ilegal.)

Peryd prekolonbyn an
1/ Zouti ak neman ki te svi nan seremoni, yo ft ak wch: rach ki poli, pilon, kolye pandantif, grenn pl pou kolye, epi lt piys ki ft ak wch ki pi gwo, ki gen fm sk oubyen ak 3 pwent, eskilti an fm tt epi tou kk moso piys ak desen ki gen fm jeometri oubyen ak fm moun sou yo. [illus. 1-2-3]
1. Rach ki te svi pou seremoni, 800-1500 apr. J.-K., 16,8 x 15,3 x 3,6 sm. Muse du Quai Branly 2. Rach, 800-1500 apr. J.-K., 16,3 x 6,6 x 2,7 sm. Muse du Quai Branly 3. Grenn pl pou kolye an wch, 1200-1500 apr. J.-K., ki soti nan sit En Bas Saline, apepr 1 x 1 sm. Florida Museum of Natural Historys Historical Archaeology Collections

2/ Piys an seramik: ti estati en fm moun, asyt, bl ak bouty, bout potri (en fm manch), ki swa yo ini swa yo gen sou yo desen jeometri, tt moun osnon desen bt. [illus. 4-5-6]
4. Dekorasyon sou vesl, 800-1500 apr. J.-K., 6,8 x 7,6 x 2,4 sm. Muse du Quai Branly 5. Bl ak manch yo ki dekore, 1200-1492 apr. J.-K., Repiblik Dominikn, 10,3 x 19 x 16,4 sm. Muse du Quai Branly 6. Dekorasyon sou vesl, 800-1500 apr. J.-K., ki soti nan sit El Cabo nan Repiblik Dominikn, 5 x 5 sm. Leiden University/Museo del Hombre Dominicano

3/ Dekorasyon ki ft ak koki lanm: kk bel ti plak ki byen lis, yo gen koul blanch, kolye pandantif, gren pl pou kolye, ki gen divs fm ki ft ak kn lanbi. [illus. 7-8]
7. Kolye pandantif ki gen fm figi moun (guaza), 800-1500 apr. J.-K., ki soti nan sit En Bas Saline, 4,25 x 4 sm. Florida Museum of Natural Historys Historical Archaeology Collections 8. Yon bel ti plak dekoratif ki ft ak kn lanbi, 800-1500 apr. J.-K., ki soti nan sit El Cabo nan Repiblik Dominikn, 4,8 x 1 sm. Leiden University/Museo del Hombre Dominicano

4/ Piys an bwa: kk ti piys ki gen fm moun oubyen bt, veso pou svi, tabour, yo ft ak bwa di ki poli, ki gen koul mawon oswa nwa. [illus. 9-10]
9. Tabour pou seremoni (duho), 800-1500 apr. J.-K., Ispayola, 42,4 x 30,4 x 71,5 sm. Muse du Quai Branly 10. Yon bl piys an bwa, ki gen fm tiyo, 800-1500 apr. J.-K., Lagonav, 91,4 x 45,7 sm. National Museum of the American Indian, Smithsonian Institution

10

Kk piys relijye ak kk piys mistik

Divs kalite piys, sitou pou svis vodou oswa relijye (pett franmason tou). Sak pou svis vodou yo preske toujou dekore ak yon senbl oswa naif epitou yo ft ak branch osnon rasin bwa, twal, t ajil, metal, oubyen ak siman tou. Ladan yo, gen eskilti, mb, veso, bijou, rad. [illus. 11-12-13-14-15-16]
11. Tanbou (asto) ki ft ak bwa epitou ak po bf, XIX-XXym syk, 142 x 52 sm. Muse du Panthon national hatien (MUPANAH) 12. Drapo Sen Jak, ki ft ak twal bwode ak payt, XIX-XXym syk, 79 x 77 sm. Fondation pour la prservation, la valorisation et la production duvres culturelles hatiennes (FPVPOCH) 13. Tchatcha pou seremoni (asson) ak klch, XIX-XXym syk, asson: 29 x 10 sm. FPVPOCH 14. Kwa Bawon ki ft ak bwa, moso boutey epi bout f, XIX-XXym syk, wotl: 122 sm. FPVPOCH 15. Dekorasyon pou legliz, pa Wilson Bigaud, apepr nan l ane 1960, 160 x 196 sm. Eglise piscopale dHati 16. Kwa an f fje ki te nan ansyen Katedral Ptoprens, apepr nan l ane 1850, 138 x 99 sm. MUPANAH

13 12

11

14

15

16

Dokiman istorik
Achiv, maniskri, kat ak plan, liv tan lontan, ansyen papye sou istwa peyi d Ayiti. [illus. 17-18-19-20]
17. Kat La Spagnuola (Ispayola) ki an folyo, papye, XVI-XVIIym syk, 43,2 x 26,7 sm. Fonds Chatillon, Muse dAquitaine, 1999 18. Kat ki bay yon apsi sa Kap Franse a te sanble, foto yon penti akawarl sou papye, 1728, apepr 35 x 24 sm. Fonds Chatillon, Muse dAquitaine, 1999 19. Yon Lt ki siyen pa Przidan Tirsyas Ogisten Simon Sam, papye, 1902, 17 x 30 sm. Fonds Jacques de Cauna. Iconographie dHati, 1980 20. Kat postal ki montre Moniman Aleksann Petyon, apepr nan l ane 1905, apepr 15 x 10,5 sm. Centre international de documentation et dinformation hatienne, caribenne et afrocanadienne (CIDIHCA)

17

19 20

18

Monnen, meday, tenmlaps

Tout sa ki ka svi pou f koms, achte/vann, pou selebre osnon komemore dat espesyal yo e ki ft ak divs materyo tankou l, ajan, kuiv osnon papiye. [illus. 21-22-23]
21. Piys an ajan ki represante yon senkant sentim ("Libte"), 1895, 2,9 sm. Muse de la Banque de la Rpublique dHati 22. Meday ki soti Puerto Real, an bwonz e ki gen emaye sou li, apepr nan l ane kmansman XXym syk, 3,5 sm. Fondation Ayizan Velekete 23. Yon Tenm pou lapost ki reprezante yon penti de Geo Ramponeau, papiye, 1946, apepr 3,1 x 2,5 sm. Collection prive

21

22

23

Ekipman, enstriman ak zouti

Tout sa ki te konn svi, ke yo an metal oubyen an bwa, ki soti nan kazn oubyen nan ps milit, ki soti nan endistri, sou plantasyon osnon nan kay, tankou zam, inifm, batri kizin, chenn esklav, elatriye. [illus. 24-25-26-27-28-29]
24 26 28 24. Yon pistol d ason stadi pou amati sl chwal, ke Gouvnman Franse a te ofri an kado bay Toussaint Louverture bwa, asiye ak kuiv, 1790-1800, 39 x 4,5 sm. MUPANAH 25. Chenn ak ment esklav, ki ft an f, XVIIIym syk, long: 150 sm. Muse dAquitaine, 2009 26. Ba ak antrav pou pye esklav, ki ft an f, XVIIIym syk, long: 80 sm. Muse dAquitaine, 2009 27. Kannon an font ki soti nan Sitadl Enri Kristf, XVIIIym siyk, long: 343 sm. Institut de sauvegarde du patrimoine national (ISPAN), 2009 28. Moul pou f pennsik ki ft an t ajil, XVIIIym syk, 40 x 15 sm. Muse dAquitaine, 2009 29. Ja pou konsve melas, ki ft an t ajil, XVIIIym syk, 45 x 30 sm. Muse dAquitaine, 2009

25

27 29

Konstriksyon, teknik konstriksyon ak ganizasyon vil yo

Tout vestij ki rete de ansyen konstriksyon, klch, mb ansyen, plak sou moniman istorik, mab sou tonm nan simity, neman pou lem, fontn. [illus. 30-31-32-33]
32 30. Plak an wch ki soti nan yon gran bitasyon kafe, XVIIIym syk, 50 x 25 sm. ISPAN, 2010 31. Fontn kolonyal "Ducommun", XVIIIym syk, 230 x 80 sm. Fonds Jacques de Cauna. Iconographie dHati, 1980 32. Fontn "Ti Ameli" ki pentire ak penti aluil, XIXym syk, se yon piys ki mezire apepr 90 sm. CIDIHCA 33. Yon klch yo rele Klch Lalibte, li ft an bronz, 1791, 47,5 x 40 sm. MUPANAH

30

31

33

Nan kategori zv kiltirl ayisyen yo ki prezante sou yon fon gri, kk ladan yo, ki pi modn, pa pwoteje pa lwa yo ki konsne Patrimwn kiltirl la; men tout vin an danje apre trambleman t a ak vl, ak piyaj.

Kostim tradisyonl ak tout sa ki svi pou, mizik, pou kay, pou jwe epitou zouti pou travay, ki dekore ak anpil koul. [illus. 34-35-36]
34 35 36 34. Kostim Rara, an twal bwode ak gren maldioc, ak gren pl epi ak payt, XIX-XXym syk, 71 x 72 sm. FPVPOCH 35. Ja Danbala Laflanbo, XIX-XXym syk, 69 x 53 sm. FPVPOCH 36. Bouty dekore, ak moso v, ak bout twl, ak payt, XIX-XXym syk, 25 x 8 sm. FPVPOCH

* *

Atizana ansyen ak tradisyon popil

Zv ansyen oubyen zv modn ki ft pa atis ki fme tt yo pou k yo oswa atis ki diplome. 1/ Tablo ki plen bl koul e ki reprezante: sn ak peyizaj, bt, evnman istokik, sn delavi, sn ki reprezante lwa, svis vodoo elatriye. Yo ft sou knva, sou sak klt, sou twal, sou adbd, playwoud. [illus. 37-38-39]
37 38 39 37. Ptre Lger-Flicit Sonthonax, penti aluil sou twal, dnye bout XVIIIym syk, apepr 60 x 45 sm. MUPANAH 38. Ptre Louise Chancy, penti a luil sou twal, 94 x 75,5 sm. MUPANAH 39. Hector Hyppolite, Promenade sur mer [Pwomnad sou lanm], penti aluil sou adbd, apepr 1947, 48,3 x 66 sm. Muse dArt hatien du collge Saint Pierre

Zv atistik

2/ Eskilti: an f, an bwonz, an t osnon an bwa, ak estil klasik osnon fantezi, relijye oson layik. [illus. 40-41-42]

40. Edmond Laforestrie, Bist Toussaint Louverture, an bwonz, apepr nan l ane 1870, 77 x 63 x 69 sm. Palais national, Port-au-Prince 41. Georges Liautaud, La sirne diamant [La sirn dyaman], an f fje lamine, apepr nan l ane 1960, 45,7 sm. Muse dArt hatien du collge Saint Pierre 42. Jean Baptiste ak Joseph Maurice, Fenm [Fenm], bwa kajou, 1970, 86 x 15,2 x 30,5 sm. Muse Nader

40

41

42