MLL MCADELEDE FRANSIZ GALLER VE BUNA TEPKLER1 Franszlar ilk olarak Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasndan hemen sonra lkenin

gney blgelerini igal etmeye balamlard. 11 Aralk 1918'de Fransz subaylar idaresinde "ou yerli kakn Ermenilerden mrekkep olmak zere Fransz asker niformas giymi olan 400 kiilik bir mfreze Drtyol'a girmiti. 17 Aralk 1918'de 500 kiilik bir Fransz birlii Mersin'e kt. 21 Aralk 1918'de Fransz ve Ermeni askerleri Adana'ya girdi. 27 Aralk'ta Pozant igal edildi 2. Franszlar, 29 Ekim 1919 tarihinde, ngilizlerin boaltt Kilis'i igal ettiler. Mara, 30 Ekim 1919'da Franszlara devredildi. Mara' igal eden kuvvetlerin iinde, Ermeni Dou Lejyon Alay'ndan bir tabur ve bir svari mfrezesi de vard. Bu durumu gren Mslman halk, kendi can ve mallarnn korunmas iin silaha sarlarak Franszlara kar koymaya alt. Ermeni ekyalarnn yapt iler, blgedeki gvenlii tamamen bozdu. Adana ve civarnda Mslman Trkler Ermenilerin saldrlarna uruyor ve katlediliyordu. 15 Eyll 1919'da "Suriye ve Kilikya'da igal kuvvetlerinin tebdili hakkndaki ngiliz-Fransz mukavelesinin imzalanmas bu yredeki Trk halknn durumunu iyice zorlatrmt. nk antlamaya gre Mara, Antep, Urfa ehirleri ve civarlar ngilizler tarafndan boaltlarak Franszlara terk olunacakt3. ngilizler bu suretle, durmadan kaynaan ve Trkler tarafndan mutlaka savunulacan dndkleri bir toprak parasn Franszlara brakrken, ayn zamanda bu blgede yaayan Trk halkn da Franszlarn insafna terkediyordu. Bu haberi duyan Mustafa Kemal Paa 26/27 Ekim 1919'da 13. Kolordu Komutanna ektii telgrafta, Mara, Antep ve Urfa'nn Franszlar tarafndan igal edilmesinin engellenmee allmasn, bu yaplamad takdirde, Franszlarn bu blgede barnmalarna imkan braklmamak iin her areye bavurulmasn istedi. Fakat Mustafa Kemal'in bu istei yerine getirilmedi ve Mara, Antep ve Urfa sra ile ve eskiden verilmi olan kararlara ve planlara uygun olarak Franszlar tarafndan igal edildi4. Ermenilerin bulunduu yerlerde silahl Ermeni eteleri de kurulmutu. Franszlar tarafndan daha nce Msr'da kurulmu olan Legion d'Orient denilen Ermeni alay da, Fransz niformasyla Adana blgesine getirilmiti. Ayrca Urfa, Antep, Mara, Saimbeyli, Zeytun, Zar, Kozan, Osmaniye, Haruniye, Mersin ve Adana blgelerinde yaplan muharebelere, Fransz ktalaryla birlikte Ermeni milis kuvvetleri de katlyordu. Bunlarn says 10.000 civarndayd 5. 3- Fransz gal Politikas ve Fransz-Ermeni birlii Kasm 1919'da, ngilizlerin ekilmesinden sonra, blgede mlk idare yannda, asker yetkilere de sahip olan Franszlar, Kilikya'da "Ermeni Politikas" takip etmilerdi. Fransa'nn Ermeni propagandasna alet olan Kilikya politikas balca iki dorultuda kendini gsteriyordu. 1 Ermenilere Asker Harekette Yer Verilmesi; Suriye ve 2- Kilikya'nn dari Ynden Ermeniletirilmesi6
1 2

Bu yaz, Do. Dr. Recep Karacakayann Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, stanbul 2005 adl eserinden alnmtr. Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.1, s.50; Trk stiklal Harbi Gney Cephesi ..., s. 48 3 Ayn eser, c.II, s. 207, 208 4 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.II, s. 209 5 Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 410 6 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, s. 180, 181

a- Ermenilere askeri harekatta yer verilmesi Adana ve havalisinde, mtarekeyi takiben ve igalin balamas ile birlikte, Ermeni fedaileri ve Ermeni gmenleri byk topluluklar halinde yreye gelmilerdi. nk o sralarda blgede yeni bir Ermeni devletinin kurulmas iin, kendilerine ok uygun artlar mevcuttu. Ayrca, Ermeniler, igal kuvvetlerinden de destek alyor, hatta ou kez eylemlerine onlar da ortak ediyor, olduka pervasz ve kat davranyorlard. Yreyi igal eden ve General Gouraud'nun emrinde bulunan alt Fransz Taburundan Ermenilerden meydana gelmiti. Bu taburlarn oluturulmas sonucu bir "Ermeni Alay" kurulmutu. Dnyann her tarafndan toplanan ve 5-6 bin Ermeni gnllden oluan bir tabura, Trkler, "Ermeni ntikam Alay" adn vermilerdi. Franszlar, yrenin igalini bu Ermeni Taburundan oluan kuvvetle gerekletirmilerdi. Legion Armenian bin Ermeniden olumutu7. b- Kilikya'nn dari Ynden Ermeniletirilmesi Fransa Hkmeti, 1918 yl balarndan, 1919 yl sonlarna kadar, Kilikya yerine Ermenistan adn kullanmt. Georges Picot, Clemenceau tarafndan idar ilerin bana getirilirken, yrtecei grev iin "Suriye ve Ermenistan Yksek Komiseri" nvan kullanlmt. Daha sonra yrede grevlendirilen, General Hamelin ve Albay Bremond gibi Fransz yetkilileri ise, "Ermenistan Fransz darecileri" nvann tamlard. Fransa Hkmeti Kilikya'nn idari ileri iin geni lde Ermeni memur kullanyordu: Polis, demiryollar, posta vs. gibi nemli hizmetlere Ermeniler atanmt8. Adana'y igal eden Franszlar, 9 Ocak 1919'da Albay Bremond'u Genel Valilie getirdiler. Sancak ve ilelere Gouverneur olarak subaylar tayin ettiler ve su suretle Osmanl idari ynetiminin zerinde bir Fransz kontrol idaresi kurdular. Ermenilerin Kilikya'daki isteklerini destekleyen Fransa, Adana ve skenderun blgeleri zerinde Ermenilerin tarihi rollerinin bulunduunun kabul edilmesine taraftard. Ermeni isteklerini desteklemekle beraber bu verimli topraklardan da ayrlmak istemiyordu. Blgenin jandarma kuvvetlerini, Ermeni askerlerinden oluturmaya baladlar. Kendi amalarna hizmet etmeyen Trk memurlarn grevinden attlar9. 4- Fransz galine Kar Blgedeki Tekilatlanmalar tilaf Devletleri, Trkiye'nin taksimine yol bulmak emeliyle, Yunanllara igal ettirdikleri Bat Anadolu'da yaptrdklar bask, ldrme ve yok etme hareketlerini, bu defada Ermeniler vastasyla Adana, Mara, Urfa ve Antep'te uyguluyorlard. Gney ve Gneydou Anadolu ok rahatszd; kurtulu areleri aryor ve bunun iin de silahlanyordu. Onlarn bu abalarn, gayretlerini ok yakndan izlemekte olan Anadolu ve Rumeli Mdafaa -i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi Bakan Mustafa Kemal Paa, 1 Kasm 1919'da Sivas'tan Everek Belediye Bakanl'na gnderdii bir yazda, Kilikya Kuva-y Milliye Komutanl'na topu Binbas Kemal Bey'in, yardmclna da Yzba Osman Bey'in tayin edildiini bildirdi. Grevleri devam ettii srece Kemal Bey, Doan takma adn, Osman Bey'de Tufan takma adn kullanacakt.

7 8

Kemal elik, Milli Mcadele'de Adana ve Havalisi, s. 55, 56 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, s. 181 9 Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 409

Kemal Bey'in komuta edecei cephenin dou ksmn Tufan Bey, bat ksmn da Ratib Bey idare edecekti. Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal Paa tarafndan ilgililere bir genelge gnderilerek igallerin tilaf devletleri nezdinde protesto edilmesi ve Avrupa, Amerika kamuoyuna duyurulmas istenmiti. Bu yzden yurdun hemen her tarafndan gnderilen telgraflarla Mara, Antep ve Urfa ehirlerinin igali protesto edildi. Antep, Urfa ve Mara'n Franszlar tarafndan igal edilmesinin Anadolu'da uyandrd yanklar akabinde, General Gouraud'dan nce Suriye'de Fransz Yksek Komiseri olarak grev yapan Georges Picot Mustafa Kemal ile grmek zere Sivas'a gitmiti. Franszlar, Mustafa Kemal ve Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin ve halkn tepkilerinden olduka etkilenmilerdi. 7 Aralk 1919'da Mustafa Kemal ile gren Picot, Mustafa Kemal'in "blgedeki Fransz igalinin sona erdirilmesi, aksi takdirde Trklerin bu topraklar geri almak iin savaa devam edecei" eklindeki szlerine karlk Fransa'nn Osmanl Devleti'nin bamszln desteklediini, Sivas'a hareketinden nce Ermeni ktalarna yeni igal olunan yerlerden ekilmelerini emrettiini sylemitir. Ayrca, Adana'dan kendilerine salanacak olan ekonomik ayrcalklar karlk olarak Mara, Antep, Urfa ve Kilikya'nn boaltlmasnn ve bar konferansnda dier tilaf devletlerinin de bu konuda Fransa'y rnek alarak igal ettikleri yerleri terketmelerinin mmkn olabileceini10, bu blgelerde Franszlara kar silahl bir ayaklanma meydana getirilmemesini istiyordu11. Kendisine, Franszlar ve Ermeniler tarafndan sebebiyet verilmedike, Mslmanlarn silahl bir tecavzde bulunmayacaklar bildirildi. Mustafa Kemal-Picot grmesine ramen Trk-Fransz ilikileri gittike bozulmu, bu grmelerden de bir sonu kmam, blgede Franszlarn tutumunda hi bir deiiklik meydana gelmemiti. 5- Adana ve Civarnda Durum Adana'da kii bir Ermeni askeri tarafndan katledilmi, Mslman da trenden atlmak suretiyle ldrlmt. Ulukla yaknlarndaki Lefkere kyne gelen Fransz ordusuna bal Ermeni askerleri kyn erkeklerini yaralayp kadnlarndan bazlarna tecavz etmiler, merli ky yaknlarnda da yedi kiinin gzleri oyarak snglemilerdi12. Franszlarn Trklere kar davranlarndan destek alan Ermeniler her trl saldrgan davranlardan geri durmamlar, Mslmanlarn mal ve mlklerini Ermenilerin zerine geirtmek iin dzmece hakimler heyeti kurarak mallarn gasbetmiler, Hristiyanlara zarar verdii veya ttihat olduklar iddiasyla Mslmanlar hapsedip, aileleriyle blge dna srgn etmilerdi. Franszlar tarafndan ekya takibine ve Mslman kylerini tahrip etmeye gnderilen bir Ermeni etesi, nepli, Kayal ve Arapky karyelerini basarak mallar yama edip, iddetli darp ve tarlalarda rastladklar, susuz insanlar katletmilerdi. Franszlarn Adana'y igallerinden itibaren Ermeniler, her gece birer ikier Mslmanlar ldrmler, slam din adamlarna ynelik hareketlerle Drtyol kazas mftsn tutuklamlar ve dier mftlerin azil ve tayinlerine karmlard. Mhtedi aileler evlerinden zorla alnarak Ermeni mura hhashanesine gnderilmiler,
10 11

Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri 1919-1922, Ankara 1994, s. 47, 48 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.II, s. 216, 219 12 BOA. HR. SYS. 2602- 1/163'den naklen, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi 1919-1920, c. III, Ankara 1997, s. 62

bunlarla birlikte ana ve babas olmayan Mslman ocuklar da alnmtr. Yumurtalk kazasnn Kurtkula kynde de Ermeni askerleri ezan okumay yasaklamlard13. Adana'daki yerli Ermeniler de Franszlar bir kurtulu ordusu gibi karlamlard. Adeta bir bayram havas estirilmiti. Sokaklarda Trklere hakaretler ediliyor, Trk bayraklar yrtlyor, Ermeni evleri Ermeni bayraklar ile ssleniyor, gece de fener alaylar dzenleniyordu. FranszErmeni birlikleri baz kylere saldrarak ahaliden bir ksmn ldrm, kyleri de yakmt. Drtyol civarndaki Karakese kyne saldran Franszlar, kyller tarafndan silahla karlanm, 10 l vererek geri ekilmek zorunda kalmlard. Bu Trk milletinin saldrlarda bulunan dmana kar ilk direnmesiydi. Yine kars zorla elinden alnarak bir Ermeniye verilen Kara Hasan adl bir kii de daa karak Franszlara kar arpmaya balamt. Ksa zamanda 300 kiiye ulaan Kara Hasan etesi, zaman zaman Franszlara pusu kurarak, byk kayplar verdiriyordu. Bununla beraber Trkler aleyhindeki hareketler, gn getike iddetlendi. 10 ubat 1919'da Adana'daki Trk maazalar, Ermeniler tarafndan yamaland ve olaylar, korkun bir lde oald14. Adana ve havalisinde durumun tahamml edilemez bir hal almt. Baz kyler yaklyor, buna karlk Ermeni kylleri silahlandrlyor ve Mslmanlar zerine saldrtlyordu 15. Konya'dan Adana'ya sevkedilmekte olan krk kadar esir Trk askeri Pozant-Glek arasndaki blgede Ermeniler tarafndan tertip edilen baskn sonucu katledilmiti 16. Kozan'da Ermenilerce gtrlen ulema ve erafn akibetleri bilinmiyor, Mslmanlar sokaklarda boazlar kesilerek ldrlyor ve bir ok Mslman kadna da tecavz ediliyordu 17.. Ermeniler Hain civarndaki kylerde Mslman ahaliden bazlarn yollarda katledilip, kadnlar kocalarnn yanlarndan zorla daa kaldryorlard. Fransz askeri elbisesi giymi Ermeniler Antep'e giden kyly feci ekilde katletmiler, Maara nahiyesinde de yanlarnda bulunan Mslman kadnlarn hemen hepsinin namuslarna saldrda bulunmulard. slamlarn elindeki silahlar daha nce Ermeniler tarafndan toplanm olduundan her zaman Ermenile rin taarruzlarna maruz kalyorlard18. Bir an geldi ki Ermenilerin yaptklarna Franszlar bile dayanamadlar ve Ermeni lejyonundan bir taburu datarak 1 Mart'ta Port Said'e gnderdiler19. Ancak geride kalanlarla Franszlarn yaptklar ktlkler, bu blgedeki halktan bir ounun yerlerini yurtlarn terketmesine yol at. Bu g, yrede bir Ermeni ounluu salamak isteyen tilaf devletleriyle Ermeni liderlerinin isteklerine uygundu. Ayrca, Tokat, Amasya, Kayseri, Yozgat, Ankara, Konya, Afyonkarahisar ve zmir civarndaki Ermenilerden bir ksm tilaf devletlerinin ve Ermeni patrik vekilinin isteine uyarak, bir ksm da, Anadolu'da gelimekte olan milli hareket karsnda, hayatlarnn tehlikele girdiini dnerek, gneye g etmeye balad. Bunun zerine stanbul
13 14

BOA. HR. SYS. 2878/9'dan naklen, ayn eser, s. 65 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.II, s. 206 15 BOA. BEO. Siyas 345945'den naklen, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c. III, s. 79 16 BOA. HR. SYS. 2556-1/7'den naklen, ayn eser, s. 90 17 BOA. HR. SYS. 2556-2/25, 26'dan naklen, ayn eser, s. 93 18 BOA. HR. SYS. 2543-6/22, 23'den naklen, ayn eser, s. 72 19 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.II, s. 206

Hkmeti 26 Ekim 1919'da Anadolu ilerinden yaplan glerin durdurulmas iin bir karar bile ald. Bu durum karsnda stanbul'daki Ermeni Patrikhanesi, Kilikya'ya g isteinde bulunan Ermenilerin bu isteklerinin engellendiini ve tara Ermenilerinin hayatlarnn muhafazas gerektiini tilaf devletleri temsilcilerine bildirmiti20. Franszlar, Suriye ve Adana blgesini igal ettikten sonra, Adana blgesinde, Trk kuvvetleri tarafndan g durumlara drld. Mara'ta ve Urfa'da yenilgiye uratlan Franszlar, buralardan ekilmek zorunda kaldlar. Antep'te ok ciddi direnmeler karsnda g durumlara dtler. Toroslar ve Adana ovasnda Kuva-y Milliye'nin basklar, Franszlara ar kayplar verdirmi ve Pozant'da kuatlan Fransz taburu ekilmek zorunda kalnca yolda baskna uram ve esir edilmiti. Franszlar, Mays 1920 balarnda Trk Milli Hkmeti ile grme ve anlama yollarn aradlar. Suriye ve Kilikya Yksek Komiseri General Gouraud adna hareket eden Robert De Caix bakanlndaki Fransz heyeti Ankara'ya geldi. Bu heyetle 20 gnlk mtareke yaplmas kararlatrld. Buna gre 29/30 Mays gece yarsndan itibaren "Btn Fransz Cephesinde" yirmi gn iin dmanla son verilecek, Pozant ve Sis'te bulunan Franszlar, silahlar ve eyalarn da gtrmek suretiyle Adana-Mersin imendifer hattna, Antep ehri iindeki Fransz kuvvetleri de ehrin dndaki Fransz ordugahna ekilmi olacak, dmanln kesilmesinin ilk on gn iinde Pozant, Sis ve Antep'in boaltlmas ii sona ermi bulunacak, esirlerin deitirilmesi iine ise dmanln kesildii ilk gnden itibaren balanacakt. Trk taraf Franszlarla yaplm olan mtareke hkmlerini gerekenlere bildirirken, bu hkmlere ciddiyet ve drstlkle uyulmasn zellikle belirtmi bulunuyordu. Fakat Franszlar mtareke iin kararlatrlan esaslara uymamlard. Mustafa Kemal Paa, Franszlarn Zonguldak' igal etmelerini bir sebep sayarak, 18/19 Haziran'da mtarekeyi bozmu, Franszlarla Ermenilere kar daha esasl mcadele edebilmek iin gerekli tedbirleri almaya balamt. Tr kuvvetleri harekete geerek 20-21 Haziran'da Kozan', 3 Temmuz'da ar kasabasn geri aldlar. 10 Temmuz 1920'de, Ermeni Lejyonunun Adana'ya girmesi mnasebeti ile ehirde byk karklklar oldu. Trk mahalleleri ate altna alnd ve Trklerden bir ou evlerini brakarak baka taraflara kamak zorunda kald. 19 Temmuz 1920'de Tarsus'u Franszlardan kurtarmak iin sabahn erken saatlerinde balayan Trk taarruzu, bir ka saat iinde gelimi ve byk bir baar ile sonulanmt. Sava alann terkederek Tarsus'a doru kaan Franszlarn bu savataki kayplar 200 insan ile 200 tfek, 7 makineli tfek ve 5 otomatik tfek idi. Ayrca Tarsus'a kam olan Franszlarn dar ile balantlar da kesilmi idi. Adana ve havalisinde, 1921 yl bana kadar, Franszlar bir ok savata yenilgiye uratan Milli kuvvetler, Feke, Kadirli, Kozan, Karaisal, Bahe, Pozant ve Saimbeyli'yi, Fransz ve Ermenilerin mterek igalinden kurtarm, Franszlarn smrgeci emellerine, Ermenilerin de devlet kurma abalarna set ekmilerdi21. 6- Mara Cephesi

20 21

Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.II, s. 207, 208 Kemal elik, Milli Mcadele'de Adana ve Havalisi, s. 399 vd.

Daha nce yerleri deitirilen Ermenilerden bir ksm, Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasndan sonra Mara'a geri dnmeye balamlard. Fransz birlikleri ii nde bulunan silahl bir ok Ermeni Mslmanlara her eit zulm yapyor ve kadnlara sarkntlk ederek peelerini zorla amaya alyor, depolarda bulunan silah ve cephane Ermenilere datlyordu. Mara kalesindeki Trk bayra da indirilmi, bir ok kii Ermeni ibirlikileri tarafndan katledilmi, ev ve camilere girilerek arama yaplm ve bu esnada ocuklara ikence ile zulmedilmiti. zerinde silah bulunan Mslmanlar idamla cezalandrlyorlard. Mara Mdafaa i Hukuk Cemiyeti insanla yakmayan bu uygulamalardan ikayeti oluyor ve engellenmesi iin gerekli tedbirin alnmasn III. Kolordu Komutanlna yazyordu 22. Mara'ta ngilizlerin yerini alan Fransz askerlerinin hemen tamamna yaknn Ermeniler oluturuyordu. Ayrca bu Ermeniler sokakta Mslmanlara rastgele ate aarak, Trklerin mill deerlerine hakaret ediyorlar, Mslmanlarn elinde bulunan silah ve cephanenin toplanmas hususunda Fransz kumandanln tevik ediyorlard. Mara'a Fransz askeri namyla her kafilede er beer yz Ermeni geliyor, Zeytun Ermenileri de silahlandrlyordu. Mara'a giren Fransz askerlerini Ermeniler "Yaasn Ermenistan" nidalaryla karlamlard 23. Mara' igal eden Franszlarn, hkmet konandan Osmanl sancan indirmek istemeleri zerine kan o laylarda bir jandarma ehit olmutu24. Ermeniler tarafndan Mara'n ukuroba mahallesindeki camye bomba atma teebbsnde bulunulmu, Fransz askeri kyafeti giymi kii ezan okuyan mezzine silahla ate amt. Franszlar ehirdeki Ermeni genlerini silahlandrp klada eitmeye balamlar, Ermenileri kiliselere toplayarak Mslman halka kar suikast ve mezalim planlar yaptrmlar, Gkpnar, Kll ve Sarlar kylerini tahrip edip genlerine ikence yaparak yama hareketlerine girimilerdi. Mara halk ise direnmek iin kendi aralarnda yardm toplamaya balam, hkmetten de silah ve cephane talep etmiti25. Mara havalisinde mlk ve idar kontrol stlenmi olan Eylet -i arkiyye Kumandan Fransz General Querette tarafndan tayin edilen bir binba ile blge ulema ve eraf bir toplant yapm, blgede asayiin temini iin Mslman kylere tecavzn durdurularak, Mslman ahaliyi katleden Fransz askeri kisvesine brnm Ermenilerin Fransz ordusundan karlmas gerektii belirtilmi, aksi takdirde Mslman kylere uygulanan mezalimin daha da artacann ak olduu ve dklecek kandan da Franszlarn sorumlu olaca binbaya ifade edilmiti 26. Franszlar, Trklerle er veya ge bir savaa gireceklerini kabul ettikleri iin devaml olarak Mara'a takviye birlikler gnderiyorlard. 7 Ocak 1920'de Islahiyye'den Mara'a hareket eden bir Fransz birlii Trklerin saldrsna urad. Franszlarn Mara'a kuvvet yollamaya devam etmeleri ve yol zerindeki kylerde rza tecavze kadar varan hareketleri, Trklerin sabrn tketti ve kendilerini savunmaya mecbur etti. 20 Ocak 1920'de Fransz komutann, ehrin ileri gelenlerinden bazlarn tutuklayp, hkmet
22 23

BOA. HR. SYS. 2544-16/16, 17, 22 'den naklen, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi , c. III, s. 103 BOA. HR. SYS. 2543-5/27, 28'den naklen, ayn eser, s. 59 24 BOA. HR. SYS. 2602- 1/163'den naklen, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c. III, s. 62 25 BOA. HR. SYS. 2543-9/15'den naklen, ayn eser, s. 74 26 BOA. HR. SYS. 2544-1/4'den naklen, ayn eser, s. 76

binasn igal etmek zere harekete gemesi zerine Trkler, Franszlarn zerine ate aarak ge ri pskrttler. Bylece balam olan sava 23 Ocak'ta Franszlarn ehri top ateine tutmasyla devam etti. Franszlar Ermenilerle beraber Mara slamlarn kiliselerden top ve mitralyz ateine tutmular, ehirde yangn km ve bir ok Mslman lmt27.Trkler, Ermenilerle Franszlarn bir kale gibi salam tahkim ettikleri kiliseyi ele geirdiler. Bu arada Mustafa Kemal Paa 24 Ocak 1920 tarihinde yaynlad genelge ile Gneydou Anadolu ve Kilikya halkna byk moral veriyordu. Bu genelgede, Kolordularn milli kuvvetleri hemen tekil ve harekete hazr bir hale getirmeleri isteniyor ve ok nemli olan Mara harekatnn lehte sonulanmas iin de 3. Kolordu'nun, Mara'a her hususta yardm etmesi rica ediliyordu. 25 Ocak 1920'de kolordulara ve teki askeri birliklere gnderilen bir yazda da milli mfrezelerle ufak byk harekata balamaya mecburiyyet vardr deniyor ve hemen gerilla tarznda ie balanmas isteniyordu. Trkler bu tarz savunma tedbirleri almaya alrken, Mara'ta Fransz ve Ermen ilerin Mslmanlara yaptklar katliamlar dayanlmaz bir hal alyordu. Franszlarla birlikte Ermeniler halk katlediyor, ahali ehirden dar kamyor, kasaba top ateiyle tahrip ediliyordu. Ayrca Mara'a yardma gelen ahali de top ve mitralyz atei n edeniyle ehre giremiyordu28. 1 ubat'tan itibaren Mara'ta sava daha da iddetlenmi, Franszlar tarafndan Mara ars yaklmt. 6 ubat'ta Islahiyye tarafndan gelen ve iki toplar da bulunan 500 kiilik bir Fransz birlii, Mara'a 1.5 saat mesafede milli kuvvetler tarafndan durdurulmu, 300 kiilik bir Fransz birlii, bir da bataryas ile ehre yaklaarak bombardmana tutmutu. Bombardman 8 ubat'ta da devam etmi ve klada kuatlm duruma dm olan Franszlara bu ekilde yardm edilebilmiti. Bu arada sayca ve silaha ok zayf durumda bulunan Marallar da dayanma glerinin son noktasna gelmilerdi. Franszlarn durumu da ok iyi deildi.11, 12 ubat gecesi Franszlar, daha fazla dayanamayarak Islahiyye'ye doru kamlard. Mara'ta len ve yaralanan dmann says olduka fazlayd. Mara'ta uradklar yenilgi Franszlar derinden etkilemi, prestij ve moralleri bozulmutu. Mara zaferinden dolay Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal Paa, 15 ubat 1920'de, 3. Kolordu Komutann tebrik etmi, fakat Fransz ve Ermenilerin bu yenilginin acsn almak zere harekete geeceklerini bildirmiti29.

7- Urfa Cephesi Urfa'y igalci glerin elinden kurtarmak isteyen milli kuvvetler, 9 ubat 1920 tarihinde Urfa'ya taarruz ettiler. Urfa'daki Fransz kuvvetleri, 500 er, 12 makineli tfek ve bir svari takmndan oluan bir tabur kadard. Ayrca bu kuvvete, 500 kadar silahl Ermeni de katlmt. Franszlar, Urfa Hastanesi ve civarna; Ermenilerde kendi mahallelerine snmlard. 15 ubat 1920'de Ermeni ve Sryanilerden oluan 1200 kii kendilerine iyi davranlmasna kar Franszlar katldlar. Bunlar Franszlar tarafndan silahlandrldlar. Kendilerine tarafsz kalmalar iin
27 28

BOA. HR. SYS. 2544-4/7'den naklen, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c. III, s. 78 BOA. BEO. Siyas 345945'den naklen, ayn eser, s. 79 29 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.III, s. 203

gereken t verilmise de bu tleri dinlemeyerek Franszlarn Trklerle yaptklar savalara katlmlardr. Urfa'da arpmalar balam, fakat burada bir asker komutan olmadndan baar elde edilememi, karklklar gittike artmt. Bu nedenle, Urfa'daki durumun ancak dzenli askeri kuvvetlerle zmlenebilecei dncesi benimsenmiti. Fransz igal kuvvetlerinin yiyecek durumu kritikti. Trklerin Ermenilere verdikleri yiyeceklerden onlar da yararlanyorlard. Franszlar, 8 Nisan 1920 tarihinde, Urfa Mutasarrf Ali Rza Bey'e bir mesaj gndererek yerel bir mtareke istediler. Bunun sonunda da Urfa'dan ekileceklerini bildirdiler. Franszlarn mtareke istekleri kabul edilerek anlama yapld. Franszlar, 11 Nisan 1920 gn erken saatlerde Urfa'y boalttlar30. 8- Antep Cephesi 29 Ekim 1919 gn Ermenilerin lgnca tezahrat arasnda ehre giren Fransz kuvvetlerine Trk direnii daha igalin ilk gnlerinde balamt. 5 Kasm gn Akyol Cami'indeki Trk bayrann bir ka Ermeni genci tarafndan indirilmesi zerine patlama noktasna gelmiti. Trk toplumunun bu tepkisi karsnda Franszlar Ermeni alayna mensup birlikleri Antep'ten uzaklatrmak mecburiyetinde kaldlar31. Antepliler, ehri savunmak iin tekilatlanmaya karar vermi, nce Cemiyet -i slamiyye" ad altnda bir cemiyet kurmulard. Bu tekilat Heyet-i Temsiliye Bakan Mustafa Kemal'in direktifinden sonra Kuva-y Milliye'yi kuracak olan Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adn almt. Antepliler Fransz kuvvetlerinin ehri igalinden bu yana pasif direni yapyorlard. Franszlara ve Ermenilere tahl ve kereste satmyorlard. Franszlar bu nedenle yiyecek maddelerini dardan getirmek zorunda kalyordu. Franszlar ikmallerini devaml olarak Kilis Antep yoluyla yaptklarndan buras nem tamaktayd. Ermeni alaynn ehirden karlmasna ramen olaylar devaml trman gstermekte idi. 10 Kasm gn Trklerle Ermeni askerler arasnda meydana gelen kavgay Cemiyet -i slamiyye 23 Kasm'da dzenedii bir mitingle protesto etti. Antep'te asl direnii balatan olay, 21 Ocak gn annesine sarkntlk eden Fransz askerlerine kar koymak isteyen 12 yanda bir Trk ocuunun snglenerek ldrlmesi olay oldu. Cemiyet-i slamiyye, Sivas Kongresi beyannamesinin mutasarrfla gelmesinden sonra Heyet-i Temsliye eklinde yeniden organize olarak Mdafaa -i Hukuk Cemiyeti haline dnm ve ehrin mdafaas konusunda baz kararlar alnmt. ehir 27 savunma blgesine ayrlmt. Bu arada milis kuvvetler de eitli adlar altnda Franszlara kar ete savalarna balamlard. Bunlar arasnda Polat Bey, ahin Bey, Karaylan bata gelenlerdi32. Antep civarndaki Bykarablar kyne giren ilerinde Ermenilerin de bulunduu yz elli kiilik bir Fransz mfrezesi evlerin kapsn krarak mal ve rza tasallut etmiler, bunun zerine kyller civar kylere ve dalara kamlar, ancak sabahleyin evlerine dnmek isteyen kyllerin zerine makineli tfek ile yaylm atei almt33.

30 31

Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 418, 419 Abdulhalk ay, "Milli Mcadelede Gaziantep", ahinbey Semineri Bildiri Kitab, Ankara 1988, s. 21 32 Trk stiklal Harbi Gney Cephesi ..., s. 230- 240 33 BOA. BEO. Siyas 345945'den naklen, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c. III, s. 79

Milis etelerinin ilk byk baars 12/13 Ocak 1920 gn Araplar Ky baskn ile gerekleti. 400 kiiden oluan Fransz kuvvetlerinin tamamna yakn imha edildi. ahin Bey emrindeki 100 kiilik etesiyle Antep-Kilis yolunu kontrol altna alm, Franszlara byk kayplar verdirmiti. Bir ka defa daha bu yolu ama teebbsnde bulunup da baarl olamayan Franszlar, Mart ay iinde byk hazrlklar yaparak 24 Mart'ta taarruza gemiler, nihayet 28 Mart'ta Kilis yolunu aabilmilerdi. ahin Bey'in bu saldrlarda lm ve takviye Fransz kuvvetlerinin Antep'e girii Antep savalarnda yeni bir safhann balamasna sebep oldu. 1 Nisan 1920'de balayan Trk direnii Franszlar ok zor duruma sokmu, Franszlar nefes alabilmek iin Ankara'da Byk Millet Meclisi Hkmeti ile mtareke yapmak zorunda kalmlard. Bu arada iyice ypranan Franszlar zaman kazanmaya alyorlard. Antep'teki direnii ykabilmek iin, byk bir hazrln iine girmilerdi. Nihayet 8 Austos gn saldrya geen Franszlar Antep'e girmeye muvaffak olmulard. Fakat Antep halknn ehri savunmadaki kararll, 11 Austos 1920'den 8 ubat 1921'e kadar byk gayretlerle devam etti. 6/7 ubat 1921'de Antepliler Fransz kuatmasn yararak ehirden kmak istemiler, fakat bunda da baarl olamamlard. Franszlar 8 ubat'ta ehre tamamen hakim olabilmilerdi34. 9- Zeytun Blgesinde Son Olaylar Zeytun blgesinde bulunan Ermenilerin hkmete kar itaatsizlikleri srmekte ve nemli bir problem halini almaktayd. 23 Mays 1921'de Genelkurmay Bakan Fevzi Paa 2. Kolordu'ya gnderdii emirde:"Zeytun klasnn boaltlmasyla brahim Ua airetinin klaya yerletirilmesi v e Ermenilerin silahlar alnarak imdilik civarda oturmalarna msaade edilmesi uygun grlyor, bu iin silahla karlk grmesi halinde gerekli tedbirlerin alnmas" isteniyordu. Zeytun Ermenilerine silahlarn terkederek klay boaltmalar kaza kaymakam ve jandarma komutan tarafndan tebli edildi. stekleri zerine bir tekliflerini bildirmek zere bir Ermeni heyetinin Mara'a gitmesi kabul edildi. Ermenilerin gerektiinde silahla kar koyacaklar renildiinden ve kylerine baskn yapmalar umulduundan kylere silah datlmaya baland. 27 Haziran 1921'de Zeytun klas 25. Alay tarafndan kuatlarak hkmetin teklifleri Ermenilere bildirildi. Kla civarnda 125 evden ibaret Ermeni halk hkmetin bildirisini kabul ederek hayvan ve eyalar il e teslim oldularsa da klada silahl olarak 150 asi kalmt. Zeytun'da teslim olan Ermenilerin orada oturmalar doru bulunmadndan Mara'a gnderilmeleri alaya emredildi. Teslim olmayan Ermeniler, yiyecek maddeleri de bol olduundan direnmeyi dnmler, bu yzden klann teslimi de uzun srmt. Klada iyice sktrlan asi Ermeniler, 29 Haziran gecesi kaleyi terkederek kamaya balamlard. Yaplan takip sonucu bunlardan bir ou ele geirilmi, yakalanamayan pek az Ermeni ise Kilis'e giderek Franszlara katlmtr35. 10- Ankara Antlamas Milli kuvvetlerin bu baarlarn takiben, yredeki savalarda kuvvetlerinin baar kazanamadn gren ve Adana ve havalisinde tutunamayacan anlayan Fransa Hkmeti,
34 35

Trk stiklal Harbi Gney Cephesi ..., s. 230- 240 Trk stiklal Harbi Gney Cephesi ..., s. 242, 243

Ankara Hkmeti ile uzlamann kendi karlarna daha uygun olacan anlam ve grmelere balamak istemiti36. Fransz Babakan tarafndan Trklerle anlama yapmak zere Trk dostu Franklin Bouillon grevlendirildi. Ankara'ya gelen Franklin Bouillon, 13 Haziran 1921 tarihinde Trk devlet adamlaryla grmeye balad. Antlama etin ve uzun sren tartmalar sonunda 20 Ekim 1921 tarihinde Ankara'da imzaland. Bu antlamann 6. maddesinde "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Misak- Milli'de resmen tannan aznlk haklarna bal kalacaktr" hkm vard37. Ankara Antlamas'nn imzalanmas ve Trk-Fransz Karma Komisyonu'nun, Franszlar tarafndan yrenin tahliyesi konusunda almalara balamas zerine, igal mddetince Trk ve Mslman halka uyguladklar insanlk d ikence ve davranlar nedeniyle, bu kez Ermeni komitecilerinin bizzat kendileri canlarn kurtarmann tela iine dtler. Franszlar, zellikle Mara ve Adana havalisindeki Ermenilerin yerlerinden ayrlmamalar iin aba gsteriyorlar, bunlar kendileri iin bir kprba, Trkler iin de bir huzursuzluk kayna olarak tutmak istiyorlard. Bu bakmdan, Ankara Antlamasna bir madde olarak "Genel Af" ilann koydurmulard. Fakat btn bu vaatlere ramen, yaptklarna karlk verileceinden korkan Ermeniler, affa ve verilen szlere aldrmyorlard. Verilen btn teminatlara ramen Adana ve civarndan g ediyorlard38. Franszlarn Trklerle bir antlama yaparak Adana, Antep blgelerini Trklere brakt haberi etrafa yaylnca, blgedeki Ermenilerle Trklere kar dmanlk yapm olan dier aznlklar arasnda g balad. Bir ok Ermeni Mersin'den vapurlarla, Halep'e giden trenlerle Trkiye'den ayrldlar. Bunun sonucu olarak blgedeki Ermeni nfusu da azalyordu. Antlamann imzalanmasndan sonra bu gler daha da oalm ve Trklere eitli neden ve frsatlarda ktlk edenler, hesap verme sorumluluundan kurtulmak iin, kar yolu kamakta bulmulard. Bunun sonucu pek ok Ermeni, Rum ve dier Hristiyan aznlk, memleketi harabeye evirerek yabanc lkelere g etmilerdi39. Ferda gazetesinin 20 Kasm 1921 tarihli nshasnda verilen bilgiye gre, Adana ehrini terkeden Ermenilerin says 49 000 ayordu 40. Ankara Antlamas'nn imzalanmasndan sonra Mersin'de toplanan Ermenilerle, Fransa temsilcisi F. Bouillon arasnda geen aadaki grme, Ermenilerin yaptklarn kabul ettiklerini ve cezalandrlmaktan korktuklar iin kamaktan baka areleri olmadn aka itiraf ettiklerini gsteriyordu. F. Bouillon Ermenilere hitaben gitmemelerini, Trklerin antlama n cesinde yaptklar fenalklar affettiklerini ve bu konuda kendilerine gvence verdiklerini, Trklerin teden beri verdikleri szleri tuttuklarn, bunun tarihen de sabit olduunu sylemesi zerine, topluluktaki Ermenilerden biri ayaa kalkarak kendisine u cevab vermiti: "Teekkr ederiz, bizim iin iyilik yapmak istiyorsanz artk bizi himaye etmeyiniz. Eer siz ve sizin Adana'ya gnderdiiniz generalleriniz, hkmet memurlarnz bize bu ekilde anlatm olsalar ve bu midi vermeselerdi, bizi bir takm tatl emeller arkasnda koturacak tevikamiz szler sylemeselerdi,
36 37

Kemal elik, Milli Mcadele'de Adana ve Havalisi, s. 399 vd. Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 427, 428 38 Kemal elik, Milli Mcadele'de Adana ve Havalisi, s. 407-411 39 Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 427, 428 40 Kasm Ener, ukurova Kurtulu Sava'nda Adana Cephesi, Ankara 1996, s. 252, 253

biz de Trkler karsnda aln ak gezecek, ve hakiki vatanmza geldiimiz zaman, ta asrlardan beri olduu gibi, yine yan yana ve karde gibi yaayacaktk ve geinmeye alacaktk. Fa kat heyhat geti. Biz Trk vatandalarmzn mukaddesatna tecavz ettik ve evlerini yaktk ve insani olmayan bir ok fenalklar yapld. Maalesef bu bir hakikattir. Biz de insanz. Onlarn yzne ne suretle bakacaz. Bakacak yzmz kalmamtr. Bize iyi lik yapmak istiyormusunuz, bizi serbest braknz. Biz, mazinin aclarn, cezasn affettirmek iin alayalm 41.

41

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. XXVI, Ankara 1960, s. 177'den naklen, Ali hsan Gencer, Sabahattin zel, Trk nklp Tarihi, s. 166, 167