Taptq Hsnov bdurrhim Haczad

Corafiya tarixi
Drs vsaiti
Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 65 sayl 23.01.2001-ci il tarixli mri il ali mktblrin corafiya ixtisaslar ucun drs vsaiti kimi tsdiq edilmidir. Bak Universitetinin Nriyyat, 2001 Elmi redaktor: Akademik A.A. Nadirov Rycilr: c.e.d., Professor N.A. Babaxanov, p.e.n., Dosent B.A. Paayev Drs vsaiti maraql corafi axtarlar v kflr nticsind Yerin hrtrfli oyrnilmsi, xritldirilmsi, corafi ideyalarn yaranmas v inkiaf tarixindn bhs edir. Azrbaycanda corafiya elmi, onun sahlrinin inkiaf tarixi v gorkmli corafiyac alimlri v s. haqqnda kitabda geni mlumat verilir. Drs vsaiti tlblr, magistrlr, aspirantlar v orta mktbin corafiya mullimlri ucun nzrd tutulur.

cindkilr
Giri Kursun mahiyyti, obyekti v vziflri I. FSL. Qdim dunya corafiyas (V sr qdrki dovr) lkin corafi bilik v tsvvurlrin yaranmas Qdim misirlilrin corafi tsvvur Qrbi, Cnubi v rqi Asiyann qdim xalqlarnn corafi tsvvurlri Avropa antik dovrunun corafiyas II. FSL. Orta sr corafiyas (V-XV srlr)

rb corafiyas Turk xalqlarnn corafi kflri v nailiyytlri Normanlarn corafi kflri Orta sr Rusiyasnda corafi biliklr Marko Polo v onun Kitab haqqnda Boyuk pk yolu III. FSL. Yeni dovrun corafiyas (XV-XIX srlr) Boyuk Corafi kflr dovru (XV-XVII srlr) Boyuk Corafi kflr hazrlq dovru Boyuk Corafi kflrin birinci dovru (1492-1550-ci illr) Boyuk Corafi kflrin ikinci dovru (1550-1650-ci illr) Yeni dovrun balanc (XVII srin ortas XVIII srin ortas) Yeni dovrun corafiyas (XVIII srin ortas XIX srin ortas) IV. FSL. Muasir dovrun corafiyasnn yaranmas (XIX srin ikinci yars XX srin balanc) XIX srin yeni corafiyasnn yaranmas XIX srin ortalarnda corafi ideyalarn inkiaf XIX srin ikinci yarsnda corafi ideyalarn inkiaf Corafiya XX srin vvllrind (1900-1918-ci illr) V. FSL. Muasir dovrun corafiyas Xarici olklrin muasir dovrunun corafiyas MDB mkannda muasir corafiyann inkiafnn birinci mrhlsi (1918-1945-ci illr) MDB mkannda muasir corafiyann inkiafnn ikinci mrhlsi (1945-1980-ci illr) Muasir corafiya XX srin 90-c illrind VI. FSL. Azrbaycann corafiyasnn inkiaf tarixi .Azrbaycan corafiya tarixinin umumi icmal Umumi fiziki corafiyann inkiaf Landaftunaslq Paleocorafiyann inkiaf Geomorfologiya elminin inkiaf qlimunaslq v hidrologiya elmi ideyalarnn inkiaf Xzr dnizinin oyrnilmsi qtisadi v sosial corafiya Toponimika Kartoqrafiya v aerokosmik tdqiqatlar traf muhitin muhafizsi Mktb corafiyas Xulas vzi DBYYAT

***

Corafiya tarixi
Taptq Hsnov, bdurrhim Haczad Giri
Corafiya Yer sthini v tbitl cmiyytin qarlql tsiri gediind onda yaranan tbii-tsrrufat razi sistemlrinin inkiaf v idar olunmasnn qanunauyunluqlarn oyrnn yegan elmdir. Bu elmin ufuqlri getdikc genilnir, nzri v tcrubi hmiyyti artr. Ona gor d corafiya elminin muxtlif sahlrin, o cumldn tarixin maraq xeyli artmdr. Bunu nzr alaraq Bak Dovlt Universitetinin corafiya fakultsind bakalavr-coraf ixtisas pillsind yeni tdris kursu Corafiya tarixi kecirilmy balanmdr. Bu boyuk thsil ocanda butun elmlrin, o cumldn corafiyann tarixin hmi boyuk hmiyyt verilir. Lakin Azrbaycan dilind corafiya tarixi kursu uzr umumildirilmi drs vsaiti v yaxud digr yazl dbiyyatlar hllik yox drcsind idi. Tlblr bu sahd olan biliklri corafiyann ayr-ayr kurslarnda splnmi halda veriln tarixi mlumatlardan toplamal olurdular. Bu da onlarn sistem klind biliklr almasna ctinliklr tordirdi v hazrlq sviyylrin mnfi tsir gostrirdi. Ona gor d Corafiya tarixi kursunun proqramnn v drs vsaitinin hazrlanmasna v Azrbaycan dilind capna boyuk ehtiyac var idi. Corafiya tarixi kursunda qdim, orta sr, yeni v muasir dovrd Yerin butovlukd tbiti, onun tsrrufatda mnimsnilmsi yollar, materik v okeanlarn kf olunmas v s. haqqnda biliklrin toplanmas v xritldirilmsi tarixi iqlandrlr. Ozu d ilk df olaraq mustqil Azrbaycann yaxn cevrsi olan rqi Avropa, Cnubi, Qrbi v Mrkzi Asiya v Qafqazn corafiya tarixin daha geni yer verilir. Kitabda ilk dfdir ki, turk xalqlar v onlarn icrisindn cxm alimlrin corafi tsvvurlri v kflri ayrca bolm klind verilir. Boyuk corafi hmiyyti olan mhur Tarixi pk yolunun yaranmas, onun kecdiyi olklr, ticart laqlrind rolu v Azrbaycanla ball, muasir bazar iqtisadiyyat raitind hmiyyti v s. haqqnda ycam biliklr vermk ucun kitabda xususi bolm ayrlmdr. Corafiya tarixi elmi Yerin corafi mnzrsinin tarixini tlblr qarsnda aydnladrr, onun oyrnilmsi mrhllrini acb gostrir. Bir sozl, Corafiya tarixi kursunun balca vzifsi Yer haqqndak ilkin corafi tsvvurlrin, elmi biliklrin kecmii, indisi v hm d glck istiqamtlri haqqnda yetkin biliklr vermkdir. Tlblr min olacaqlar ki, Yerin umumi mnzrsinin iqlandrlmas v xritlrin duzldilmsi coxlu xalqlarn, syyahlarn, dnizcilrin v corafiyac alimlrin boyuk fdakar mklrinin nticsidir. Kitabn yazlmasnda Azrbaycann gorkmli corafiyaunas alim prof. .M.Haczadnin (19201991) hazrlad, lakin vfat il bal cap etdir bilmdiyi Corafiyann tarixi v metodologiyasna aid lyazmalar ilkin mnb rolunu oynamdr. Ancaq Azrbaycan 1991-ci ild mustqillik qazanandan v informasiya sddlri cokndn sonra cmiyyt sovet vaxt marksizm-leninizm prinsiplrin uyun olmadna gor qadaan olunan biliklrl azad kild tan olmaq imkan ld etdi. Bundan baqa, kursun yeni proqramna uyun olaraq corafiyann tarixin aid bolmlr genilndirilib v coxlu lavlr edilmidir. Deyilnlri nzr alaraq c.e.d., prof. .M.Haczadnin movzu il bal toplad materiallarn

lazml hisslri yeni lavlr v mlumatlarla tamamlanaraq drs vsaiti kimi iki mullifin adndan capa tqdim olunmudur. Umid edirik ki, tqdim olunan drs vsaiti corafiyann yarand dovrdn bu gundk kecdiyi inkiaf yolu v tcrublri il tlblri tan edck v onlarn corafi bilik v mdniyytlrini xeyli znginldirckdir. Drs vsaitinin capa hazrlanmasnda boyuk zhmtlrin gor iqtisadi v sosial corafiya kafedrasnn ba laborantlar F.E.Qasmovaya, S..Allahverdiyevaya oz minntdarlmz bildiririk. Drs vsaitind olan bolmlr mulliflr trfindn aadak kimi yerin yetirilmidir: .M.Haczad I fsil -1.4, II-2.1, III-3.5, 3.6, IV-4.2, 4.3, 4.4, V-5.2, 5.3, 5.4, VI-6.1 T.G.Hsnov Giri, I fsil-1.1, 1.2, 1.3, II-2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, III-3.1, 3.2, 3.3, 3.4, IV-4.1, V-5.1, VI-6.2, 6.3, 6.4, 6.5, 6.6, 6.7.

Corafiya tarixi kursunun obyekti, mqsd v vziflri

Hr bir elmin tarixinin oyrnilmsi, onun glck inkiaf ucun boyuk hmiyyt ksb edir. Kecmiimizin elmi axtarlarn, shvlrini v ld etdiklri nailiyytlri bilmdn elmin perspektivlrini muyyn etmk qeyri-mumkundur. Tarix glcyin proqnozlarnn saslarndan biridir. N qdr ki insanlar yaayr tbitin tarixi v insanlarn tarixi biri-biril baldr v biri digrin sas yaradr. Vahid bir elm kimi formalaan corafiya murkkb inteqrasiya v differensassiya mrhllrindn kecmidir. lkin olaraq tbit v cmiyyt elmlri trkibind yaranan corafiyann qollar sonrak inkiaf mrhllrind inteqrasiyaya urayaraq vahid elm cevrilmidir. Elmin tarixi inkiaf rvan olmamdr. Uzun muddt irliy doru yava-yava hrktl yana birdn el kskin donu mrhllri olur ki, bu mrhllrin d daha dqiq oyrnilmsi xususi maraq dourur. Bel kskin donu mrhllrin XV-XVII srlrd ba vern Boyuk Corafi kflri, imalCnub qutblrinin oyrnilmsi v Almaniya da Humbolt-Rixter, Rusiyada Pyotr Semyonov-Tyananski, Azrbaycanda Baharl-Qafur Rad kimi iri corafi mktblrin v kosmik corafiyann yaranmasn misal gostrmk olar. Bel hmiyytli kecid mrhllrinin v elmi mktblrin thlili corafiya tarixin daha qabarq nzr salmaa imkan verir. Hazrda adlarnn oxarlna gor corafiya tarixin daha yaxn olan iki elm tarixi corafiya v kflrin tarixi elmlri yaranmdr. Corafiya tarixi elmin hllik tam trif verilmyibdir. Umumildirilmi kild demk olar ki, corafiya tarixi Yer sthi v onun ayr-ayr hisslrinin kf olunmas, xritldirilmsi v corafi elmi fikirlrin yaranmas v inkiafnn tarixini oyrnir. Tarixi corafiya muyyn olklrin, yaxud razinin fiziki, iqtisadi v siyasi corafiyann kecmi vziyytini oyrnn tarixi-corafi biliklr sahsidir. Corafiya tarixindn frqli olaraq tarixi-corafiya kecmi dovrlrin konkret iqtisadi corafiyasn tdqiq edir. Corafi kflr tarixi ozunun yazs olan (rsmlrdn lav) xalqlarn numayndsinin ilk df bu v ya digr obyektd (materiklr, okeanlar, dnizlr, adalar, boazlar, zirvlr, vulkanlar v i.a.) ilk df olmas, bu obyektlrin tsvirini vermsi v yaxud onu xrity kocurmsidir. ndi buraya hmcinin corafiya sahsind kf olunan yeni nzriyylr v qanunauyunluqlarn tarixi d lav edilir. Corafi kflr dunya tarixin guclu tsir gostrmidir: yeni qitlrin, torpaqlarn taplmasna, bir olknin varlanmasna, digrlrinin mhvin, mustmlklrin ml glmsin v s. sbb olmudur.

Bu uc elm biri-biril sx baldr v htta bzi msllrd ust-ust duurlr. Bunu, xususil corafi kflr edn, bu elmi qabaa aparan gorkmli syyahlarn srlrinin thlilindn aydn gormk olur. Hm corafiyann tarixin v hm d corafi kflrin tarixin eyni drcd mnsub olan bel alimlrdn Aleksandr Humboltu, Pyotr Semyonov-Tyananskini v b. gostrmk olar. Aparlan ekspedisiyalar v ayr-ayr syyahlar trfindn hyata keciriln corafi kflr bizim elm glckd nzri v praktiki umumildirmlr aparmaq ucun lazm olan iri hcmd material toplamaa imkan verir. Boyuk Corafi kflrin balca mqsdi yuzlrl syahtlr nticsind dunyann fiziki xritsinin muasir gorunuunun alnmas olmudur. Bizim zmanmizd dunya xritsind artq a lklr qalmamdr. ndi corafi kflrin mqsdi yeni corafi qanunlar v qanunauyunluqlarn akar edilmsidir. Bel corafi kflr elmi tdqiqatn fundamental sahsin aid edilir. Onlar yerin quru sthi v Dunya okeannn mnimsnilmsi ucun hyat hmiyyt dayr. Yerin mnimsnilmsi prosesind birinci novbd tbitin muxtlif tiplrinin qarlql tsir mexanizmini, insanlarn muyyn tarixi biliklrini, tsrrufatn laqlnmsi formalarn v s. bilmk tlb olunur. Nzri kflr v onun ttbiqi olmadan corafiya gostriln murkkb mexanizmini v onun idaredilmsini saslandra bilmz. Bellikl, corafi kflrin muasir tarixi, corafiya tarixin acq-akar yaxnlar, lakin onunla tam birlmir, Bel ki, corafiya tarixi flsf, nzri corafiya v digr nzri elmlrl yaxnlaaraq daha cox metodoloji elm cevrilir. Zamann tlbi onun digr elmlrl inteqrasiyasn guclndirir. Lakin bununla yana corafiya tarixi ozunun daxili inkiaf mntiqin v qanunauyunluqlarna malikdir. Corafi kflr tarixi daha cox hyatn praktiki tlbatn ks etdirir. Boyuk Corafi kflr XVXVII srlr dovrund corafiya elmlrin ah idi v cmiyyt ucun boyuk praktiki hmiyyt ksb edirdi. Sonralar o arxa plana kecmidir, lakin indi yenidn elmlrin onun cxmdr. Hazrda el bir zaman glib ki, hyatn praktiki tlbat corafiyann guclu inkiafna rait yaradb. Dunya okeannn, atmosferin, biosferin, qlobal ekoloji problemlrin, mskunlama, istehsal v xidmtlrin razi sistemlrinin drindn oyrnilmsi v s. bel tlbatlardandr. Corafi kflrin tarixindn frqli olaraq corafiya tarixi hyatn tlbatn geni mnada tmin edir. Bir elm kimi corafiya tarixi daha murkkbdir, o elmlrin butov inkiafndan, kadrlarn hazrlq sviyysindn, nzri ideyalarn yaranmas v yaylmasndan v s. bhs edir. Tarixi faktlar v hadislri ozund ks etdirn corafiyann tarixi kursunun balca vziflri aadaklardan ibartdir: - corafi ideyalarn, prinsiplrin, qanunauyunluqlarn v anlaylarn yaranmas v inkiafnn tarixi ardclln gostrmk, - corafi biliklrl cmiyytin hyat faliyyti arasndak qarlql laqlrin inkiafnn tarixi mrhllrini gostrmk; - muasir dovrd corafi biliklrin cmiyytin praktiki hyatnda istifad olunmasnn istiqamtlrini gostrmk v bu sahd movcud olan boyuk problemlri qeyd etmk. Corafiya tarixindn toplanan biliklr briyytin bu gunu v glcyi ucun boyuk fayda ver bilr. Msln, tarixdn mlumdur ki, Xzr dnizinin sviyysi muyyn onilliklrd gah qalxr v gah da enir. Bu tarixi bilgilri nzr almayaraq dniz sahillrinin tsrrufatda mnimsnilmsi sonralar boyuk ziyana baa glir. Bu gun Lnkran-Astara zonasnda, Xzrin digr yerlrind su altnda qalm on min hektarlarla kinlr, uzumluklr, yollar v kndlr corafiyann biz verdiyi tarixi biliklrin hali arasnda zif yaylmas v biganliyin nticsidir. Tbiidir ki, bel biganliklr olkmiz v onun halisin milyard manatlarla ziyan vurur.

Hl lap qdimlrdn Cind mhsuldar quvvlrin v butovlukd elmin inkiaf kompasn ixtirasna sbb oldu, bu ixtira is oz novbsind corafi biliklrin v kflrin genilnmsin guclu tkan verdi. Corafiya tarixi bu elmin kecdiyi yolu dovrlr bolmyi tlb edir. Corafiya tarixi kursun aadak dovrlr ayrlr: 1. Qdim dunya corafiyas V sr qdrki dovru hat edir. Bu dovrd inkiaf edn Aralq dnizi mdniyyti antik corafi kflr guclu tkan verir, geni razilrin corafi xritlri trtib olunur. Qdim xalqlarn ilkin corafi tsvvurlri v syahtlri haqqnda mlumat verilir. Antik corafiyaunaslardan Eratosfen, Aristotel, Ptolemey, Strabon v b. klassik srlrinin corafiya tarixind yeri muyynldirilir. 2. Orta sr corafiya tarixinin (V-XV) umumi icmal, xristian dunyasnda tbit dair mutrqqi v murtce baxlarn mubarizsi, rb corafiyas v kartoqrafiyas, bn-Btuti, Marko Polo v b. syahtlri ks olunur. ndiy qdr rb corafiyas trkibind veriln turk xalqlar v onun l-Xarzmi, l-Biruni, Nsrddin Tusi, Mahmud Kaqari v s. kimi alimlrin astronomiya, riyazi corafiya, xritunaslq v s. aid biliklri ayrca bolm klind verilir. 3. Yeni dovrun corafiyas (XV-XIX srlr) Boyuk Corafi kflr kapitalist manufakturasnn inkiaf (XYI srin ortalarndan XYII srin ortalarna qdr) v yeni dovrun (XYII srin ortalar v XYIII v XIX srlrdk) tarixini hat edir. Bu dovr corafiya tarixinin qzl dovru adlanr. 4. Muasir dovrun corafiya tarixi Arktika v Antarktidann, Dunya okeannn v kosmosdan Yerin oyrnilmsini, muxtlif corafiya elmi mktblrinin yaranmasn, traf muhitin muhafizsi v brpasn, Azrbaycanda corafiya elminin inkiafn v s. hat edir. Bellikl, Corafiya tarixi kursunda veriln corafiya anlay bu elmlr sisteminin hamsna fiziki v iqtisadi corafiyaya, kartoqrafiyaya amil edilir. Ozu d corafiya tbit v cmiyytin qarlql tsiri gediind yer sthind yaranan razi sistemlrinin inkiaf v idar olunmasnn qanunauyunluqlar haqqnda elm kimi baa duulur. Landaft, okean, cay, gol, relyef formalar, biosenozlar, hali mskunlamas, hrlr, istehsal, rekreasiya v s. bel sistemlrdndir. Onlar umumi v tematik xritlr uzr oyrnil v muxtlif xrit miqyaslar il nzrdn keciril bilrlr. Corafiya elmlrinin tarixi ali mktb fnni kimi tarixin inkiaf mrhllrind corafi kflrin v ideyalarn tarixindn bhs edir. Dunya corafiya dbiyyatnda bu movzuya aid bir sra sanball srlr yazlmdr. Hmin srlrdn alman corafiyaunas A.Hetnerin Corafiya: onun tarixi v metodlar, Amerika coraflar, R.Hartorn Corafiyann mahiyyti v Corafiyann perspektivlri, P.H.Ceymsin Dunyada corafi fikirlr, ngiltr corafiyaclar P.Haqqetin Corafiya: muasir elmlr sintezi, T.Frimmann Corafiya 100 ild, Rusiya coraflardan .P. v V..Maqidoviclrin be cildd Corafi kflrin tarixi ocerklri, A.sacenkovun Corafi fikirlrin inkiaf, Y.Saukinin Corafiya elminin tarixi v metodologiyas, N.M.Vlixanlnn IX-XII srd rb corafiyaunas-syyahlar Azrbaycan haqqnda v s. gostrmk olar. Sonuncu istisna olunmaqla bu srlrin hec biri Azrbaycan dilin trcum olunmadna gor respublikamzn tlb ictimaiyytin, geni oxucu kutlsin tan deyildir. ndiydk ana dilimizd corafiyann tarixin aid srlr yox drcsind idi.

Bu baxmdan olkmizin corafiya dbiyyatnda ilk df olaraq yazlm Corafiya tarixi drs vsaiti bir trfdn, yuxarda gostriln catmazlqlar aradan qaldracaq v digr trfdn bu sahd geni v ardcl biliklr verckdir, elmi tdqiqat ilrin mara artracaqdr.

I fsil
QDM DUNYA CORAFYASI (V sr qdrki dovr) 1.1 lkin corafi bilik v tsvvurlrin yaranmas
lkin corafi biliklr hl ibtidai icma quruluu dovrund meydana glmidi. Bu biliklr oz ksini fsanlrd v sad rsmlrd xritlrd taprd. nsanlar yaadqlar razid v ona yaxn yerlrd ba vern hadislr haqqnda mlumat toplayr, hmin mlumatlarn bzilrini qayalarda hkk edirdilr (bunu Qobustan qayalarnda da gormk olar) Bel rsmlrdn qdim insanlarn dniz, yaxud cay sahilind yaadqlarn, hans heyvanlara rast gldiklrini muyynldirmk mumkundur. Muasir dovrdn glib cxm n qdim rsmlr Qdim rqd (Babilistan, Misir) v Cind yaam xalqlara mxsusdur. Salamat qalm qayaustu rsmlr Cnub Amerikann v imali Asiyann dalq rayonlarnda da rast glinir. Bellikl, insanlarn traf muhit haqqndak empirik tsvvurlri mk faliyyti birlikd meydana glmi v onlarn malik olduqlar informasiyalarn sasn tkil etmidir. E.. IV minilliyin v III minilliyin hududlarnda Asiyada, Afrikada v Avropada n qdim quldar Dovltlr yaranmdr. Bu dovltlrin apardqlar muhariblr, hrsalma ilri, yeni dniz yollarnn kfi, uzaq olklrl ticart laqlrinin yaradlmas v s. coxlu biliklr tlb edirdi. Buna gor d imali Hindistan, qdim Cin, Misir, Finikiya kimi dovltlrd v Finikiyann mustmlksi olan Karfagen sakinlri arasnda dniz v quru yollarn oyrnn, baqa olklrin srvtlri haqqnda corafi biliklr toplayan syyahlar meydana glmilr. traf razilrin tbii raiti, vhi heyvanlarn yaay trzi, dniz v gollrdki balqlarn hrkti, movsumu, otlaqlar v s. haqqnda mufssl biliklr olmadan tsrrufat idar etmk qeyri-mumkun idi. Uzun illrdn bri insanlarn apard bu tsrrufat faliyyti gediind traf muhit, yer, bitki, heyvan adlar haqqnda hafizlr d qalaq-qalaq kitablardak qdr biliklr toplanmdr. Ozu d hr bir yerin ozunun yazlmam ifahi xalq corafiyas yaranmdr. Geni bozqr collrd yaayan turk xalqlar muxtlif otlaq tiplri v heyvan novlri il bal coxlu adlar yaratmlar. Hl erkn da dovrund (neolitd) ovcular heyvanlarn arxasnca uzaqlara gedir, yava -yava Yer sthind yaylr v yeni razilri mskunladrrdlar. Muxtlif yaay raitin malik olan bu yeni razilr irqi v etnik frqlrin yaranmasna tkan vermidir. Ticartin inkiaf yeni-yeni qiymtli xammal mnblri, qzl, mis, qalay, aac materiallar, fil dii sumuyu v s. ld etmk chdi corafi tsvvurlrin, muxtlif syahtlrin balca hrktverici quvvsi olmudur. Qzl, gumu, qiymtli da-qa, dviyyat, ipk v s. il zngin olan olklr arasnda laqlr daha hmiyytli idi. razi mk bolgusunun genilndirilmsi chdi uzaq syahtlr, muxtlif olklri tanmaa, mustmlklr tutmaa yol acrd v nhayt corafi tsvvurlr v umumildirmlr aparmaa imkan verirdi.

Corafi kflr, xritlrin trtibi v corafi tsvirlr is oz novbsind razi mk bolgusunun genilnmsin komk edirdi. Demk olar ki, corafiya razi mk bolgusunun inkiafndan yaranmdr; gr olklraras mk bolgusu ziflyirs, corafiyann da digr elmlr arasnda hmiyyti itir. razi mk bolgusunun genilnmsi v drinlmsi il corafiyann inkiaf arasndak bu laqlr ninki tkc antik, el hazrk dovr d aiddir. Qdim rq xalqlarnn ilk yazl mnblrind syyahlarn tsvir etdiyi olklr bard bir sra qiymtli mlumatlara rast glinir. Lakin corafi anlaylar tkc syyahlarn qeydlrind deyil, nallarda, dastanlarda, eposlarda v s. srlrd d oz ksini tapmdr. Msln, hindlilrin Ramayana v Mahabharata dastanlarnda, cinlilrin isezi, uytzit, azrbaycanllarn Dd Qorqud, qrzlarn Manas eposlarnda tsvir olunan hadislrin ba verdiyi yerlrin corafi raiti haqqnda zngin mlumatlar vardr. Yer haqqnda yaranan bel ilkin tsvvurlr bzn indiki adamlarda tbssum douracaq qdr fsanvi gorunurdu. Qdim Babilistanda Yer haqqnda yaranan tsvvurlr gor dunya ayr-ayr qatlardan tkil olunub. Ozlri bu qatn mrzind, baqalar is ust v yerin alt qatnda yaadqlar gostrilirdi. Qdim umerlrin fikrinc dunyada dord cht var v hr chtd bir dunya olur. Hindlilr is, msln, yerin mustvi (yast) olduunu v ozu d fillrin kuryind yerldiyini tsvvur edirdilr. Yunanlar hesab edirdilr ki, Yer hr trfdn okeanlarla hat olunmu qabarq disk formasndadr. Yaz olmad tarixdn vvlki dovr aid yaranan bel fsanlr, nallar qorunub saxlanlm, lavlr edilmidi v nsildn nsl verilmidir. Bel fsanlrd corafi xarakterli dqiq tsvirlr nnvi mif sujetlri v obrazlar il birg verildi. Yaz icad olunduqdan sonra bu biliklrin dqiq qeydiyyatnn aparlmas mumkun olmudur. Qorunub saxlanlm yazl abidlrin komyi il qdim sivilizasiyann yaradclar olan Misir, Assuriya, Hindistan v Cinin corafi tsvvurlri haqqnda biliklr soylmk olurdu. 1.2 Qdim misirlrin corafi tsvvurlri Qdim dunya onlarca muxtlif olklrin v mdniyytlrin mozaikasndan ibart idi. Yeni torpaqlar axtarna birinci novbd iqtisadi ehtiyaclar thrik edirdi; yeni munbit torpaqlar tapmaq v mnimsmk; sirlr v qnimtlr ld etmk; uzaq olklrl ticart laqlri qurmaq. Alimlr Qdim misirlrin corafiyas haqqnda mlumatlar muxtlif abidlr, fildii v papirus kaz uzrindki yazlardan ld etmilr. Bu yazlarda v hrbi yurulrd, Nil vadisind kincilik, traf razilrd yaayan xalqlar haqqnda mlumatlar verilmidir. Misirlilr e.. XXIX srd Suvey korfzin v brxzin cxmlar, orada olan or sulu gollri kf etmilr. Hmin gollrdn indi Suvey kanal kecir. E.. XXVIII srd Sinay yarmadasnda vadilr rast glmilr v qiymtli tikinti materiallar, malaxit, firuz da tapmlar v uzun srlr ondan istifad etmilr. Misirlilr Suriyaya daxil olmular v Frat caynn mnbyin cxmlar. Aralq dnizind misirlilr ilk df e.. XXVII srdn uzmy balayblar, daha sonra Nil cay il 2 min km qdr yuxar qalxmlar. Qrmz dnizin sahillrin cxdqdan sonra misirlilr min olmudular ki, dniz yolu quru yoluna nisbtn daha rahatdr. Afrika sahillril Punta (Muasir Somali) qdr olan dniz yolunun mnimsnilmsind birincilik misirlilr mxsusdur. Somalid bitn qiymtli aac novlrindn alnan qtranlar gmilrl Misir gtirilirdi. E.. IV srd Misir Makedoniyal skndr trfindn tutulduqdan sonra misirlilrin topladqlar geni corafi biliklr yunanlar trfindn z olunmaa balanr. Bu id skndriyy hrind yaradlm zngin kitabxanalar v rsdxana mustsna rol oynayr.

1.3 Qrbi, Cnubi v rqi Asiyann qdim xalqlarnn corafi ideyalar

Misirl yana sivilizasiyann qdim ocaqlarndan biri d Dcl v Frat cayaras olmudur. Onun cnub dniz sahillrind umerlr bir sra hr-dovlt bina etmilr. umerlrin corafi anlaylar haqqnda e.. XXV srd gil lovhlrin uzrind ckilmi xritdn aydn aydn gormk olar. n qdimi olan bel xritlrin birind imali Mesopotamiya kndlri, caylar v dalar ks olunmudur. Digrind is Mesopotamiyann n boyuk hri olan Vavilyondan Yer Frat caynn ksdiyi yast dair formasnda gostrilmidir. Frat cay dalardan axr v ozu d hr trfdn Yerl hat olunmu okeana tokulur. Okeann knarlarnda ucbucaq klind olan yeddi ada yerlir. E.. XIII-XII srlrd On Asiyann shnsind guclu Assuriya imperiyas gorunmy balayr. Onlarn hrbi yurulrini trnnum edn yazlarda Xzr, Qara v Aralq dnizlrini hat etdiyi ehtimal olunan Gun batan dnizlr tsvir olunurdu. Bu dnizlrin oz arasnda birlmlri haqqnda hl o zamanlar yaranm tsvvurlr Yeni dovr qdr glib cxmdr. Assuriyallar e.. 802 v 788-ci illrd ran yaylasndan kocrk Turkmnistan-Xorasan dalarnn cnub yamaclarna Hrirud v Murqab caylarna qdr gedib cxmlar. Mlubiyyt bilmyn guclu Assuriya carlarnn qounlar hrbi yurulr zaman Su riyan, Flstini, Finikiyan v Kicik Asiyann rq hisslrini kf etmidirlr. E.. I-ci minillikd Urmiya golu tokuln Ciqatay cay trafnda qdim Azrbaycan dovlti olan Manna yaranmdr. Onun srhdlri rqd Xzr dnizin imalda Araz cayna qdr uzanrd. Manna dovlti Azrbaycan xalqnn formalamasnda mustsna rol oynamdr. Onun paytaxt zirtu (Zirta) hri idi. Manna dovltinin qala hrlri, suvarlan kinlri, uzumluklri, balar, geni otlaqlar, qoyun v at surulri olmudur. E.. IX srd indiki Van golu trafnda paytaxt Tupa hri olan Urartu dovlti yaranmdr. Urartulular Kicik Qafqazn imal yamaclar v Kolxida ovalnn cnub knar il hrkt edrk, Kur caynn yuxar axnlarna cxmlar. Kars yaylas vasitsil Araz caynn orta axnna, oradan Zngi (Razdan) cay il qalxaraq Goyc golun cxmlar. Ziflyn v dovltini itirn urartu tayfalar xarici tzyiqlr nticsind Kicik Qafqaz aaraq Orta Kur vadisin, bzilri is htta Boyuk Qafqazn tklrin gedib cxrlar. Ehtimal olunur ki, mhz urartulular Boyuk Qafqaz ilk kf ednlrdir. E.. 2-ci minilliyin sonunda v 1-ci minilliyin vvllrind ran Azrbaycan (Cnub Azrbaycan) razisind paytaxt Ekbatan (indiki Hmdan) hri olan mohtm v guclu Midiya dovlti yaranmdr. Ozunun n yuksk trqqisi dovrund Qzl rmak (muasir Turkiy) cayndan balanm fqanstana, Orta Asiya vadilrin qdr boyuk bir razini tutmu v Astara il Qorqan arasnda Xzr dnizi sahillrin cxmlar. Nticd Elbrus butun enlik boyu midiyallara mlum olmudur. Txminn e.. 590c illrd ayr-ayr Midiya dstlri Kur cayn kecmi Xzr sahili yoldan istifad edrk Aberonun imalna, Xzr darvazasna (Drbnd) qdr gedib cxmlar. Qdim farslarda corafiyaya aid qiymtli mnb Bohustan yazlar hesab olunur. Bu kitabda car Darann zbt etdiyi geni olklrdn, Qrbi rql birldirn karvan yollarndan nal olunur. Ad ckiln karvan yolu qrbd Vavilyondan balayaraq rqd Cin qdr gedib cxrd. Farslarn Boyuk ran adlandrdqlar imperiya fars dilind danan butun razilri Orta Asiyann cnubunu, Hindistann imal-qrbini, Qafqazn cnub ucqarlarn v Mesopotamiyan hat edirdi. Ozyini mrkzini muasir ran v fqanstann bir hisssi tkil edirdi. Qudrtli dovltin sasn qoyan II Boyuk Kir Orta Asiyaya, Qafqaza soxulur. Qounu il Amu-Drya vadilrini tutur, Pamir (Mitrann Carda) dalq razinin tklrin qalxr.

Txminn e..517-ci ild Dara Kabul caynn aznda kicik donanma duzldir. Hind cay il uzu aa enrk rbistan dnizin, oradan is e..514-cu ild Suvey korfzinin lap qurtaracana qdr uzub glir v orada ustu yazlar qoyur. Dara Aralq dnizinin rq sahillrindn balam Hind cayna qdr uzanan razidki dovltlr v torpaqlar ozun qatr. Farslarn mlumatndan istifad edn Herodot Xzr dnizinin olculri haqqnda duzgun mlumat verir. Onun hec bir dnizl laqsi olmayan qapal su hovzsi olmasn soylyir. Dnizin uzunluu avarl qayqlarla 15 gunluk, eni is n geni yerd 8 gunluk msafdir. Avarl qayqlarn o zamanlar gundlik getdiklri msaf 80 km v yaxud 15 gund 1200 km olar ki, bu da Xzrin indiki uzunluuna brabrdir. Aralq dnizinin rq sahillrindki Sidon, Tir v b. hr-dovltlrd yaayan finikiyallar ozlrinin syahtlri haqqnda az yazl mnblr qoysalar da, Avropa v imali, Qrbi Afrika sahillrini v coxlu adlar ilk df kf ednlr mhz onlar olmular. Bacarql dnizcilr olan Finikiyallar e.. XII-X srlrd sahil boyu il Aralq dnizini badan-baa uzub kecmilr. E.. VIII srdn balayaraq finikiyallar muntzm olaraq Kanar adalarna uzurlr. Burada onlar ibynin xususi novundn boyaq, jdaha aacndan is qtran ld edirlr, bunlardan is muxtlif rnglrin istehsalnda istifad olunurdu. Finikiyallarn dniz mliyyatlarnn miqyas daha boyuk olmudur. Demk olar ki, mhz finikiyallar Afrikan ilk df kf ednlrdir. Olarn Afrika trafnda dolanaraq Qrmz dnizdn Aralq dnizin misilsiz kecidi yalnz iki min il sonra tkrarlanmdr. Namlum finikiya dnizcilri birinci olaraq ekvatoru ksib kecmilr v ilk df gunorta vaxt guni imalda gormulr. Onlarn bu mlumatlarna htta tarixin atas hesab olunan Herodot bel inanmdr. Karfaqenin (e.. VII-VI sr) imali Afrikada finikiyallar trfindn sas qoyulsa da, sonralar mustqil qudrtli dovlt cevrilir. Mhz Atlantik okeanndak Azor adalar, imali Afrikadak Atlas dalar haqqnda ilk mlumat vern karfaqenlilr corafiya minntdar olmaldr. Karfaqenlrin ticart karvanlar muntzm olaraq Saxara shrasn ksib kecrk Niger cayna cxmdr. E.. VII-V srlr Karfaqen Afrikann Atlantik okean sahillrini v Piriney yarmadasnn Aralq dnizi sahillrini ilk mnimsynlrdn olmular. Cnubi Asiyann Hind cay hovzsindki qdim mdniyyt e.. III-II srlrd movcud olmudur. Xarappa hrind (muasir Pakistan) tapldndan xarappan mdniyyti adlanrd. Taplm abidlr v yazlar sasnda muyyn edilmidir ki, onlar Hind-Qanq ovaln, Tar shrasn, mohtm da sistemi olan Himalay kf etmilr v geni Hindistan yarmadasna cxmlar. rbistan dnizi v Oman korfzind uzrkn xarappanlar sahil perpendikulyar sn movsumu kulklr haqqnda topladqlar biliklrdn istifad edirdilr. guzar hind tacirlri Mrkzi Asiya shralar v dalarndan yollar salaraq e..II srdn movcud olan v Cini Aralq dnizi il birldirn Boyuk pk yolunu acmlar. Yeni razilrin oyrnilmsi v mnimsnilmsind tacirlrl yana buddizm rahiblri d boyuk rol oynamlar. Qayaustu yazlarda deyilirdi ki, onlar Suriya, Misir, imali Afrika, Liviya v Yunanstanda olmular. E.. I srd rahiblr Goylr dann (Tyan-an) cnub yamaclarndak vadilrd oz monastrlarn tikmilr. Onlar VII srd Hindistandan Tibet ctin, lakin qsa yol acmlar.

Hindi-Cin yarmadasn kf etmk rfi qdim hindlilr mxsusdur. Onlar Asiyann bu iri cnubrq cxntsn Qzl Torpaq adlandrmlar, sahild olan adalar v dnizlri oyrnmilr. Qdim hindlilrin umumildirilmi ilkin corafi biliklri onlarn muqdds kitablarnda toplanmdr. Qdim Cin mdniyyti e..II-I minillikd Xuanxe v Yantsz caylarnn aa axnlarndak duznlikd yaranmdr. Qdim cinlilr Xuanxe v Yantsz caylar boyunca yuxar qalxaraq dalq razilri v aa enrk Sar v Cnubi-rqi Cin dnizlri sahillrini, Koreya Yarmadasn v hmcinin Tayvan adasn kf etmilr. E.. IV srd v III srin balancnda Cind corafiyaya hsr olunmu srlr yaranmaa balayrlar. Bel ki, e..III srd Cin carlnn anonim corafiyacs o dovrd mlum olan razinin ilkin tsvirini vermidir. E.. II srd corafiyaya dair srlrin xususi formas-syahtlrin yol tsviri yaranr. Bel tsvirin mulliflrindn biri olan Cjan-Syan e..138-ci ild Cin imperatoru trfindn Mrkzi Asiyann Yeddicaylq (Semirecye-rus.) rayonunda kocri hyat surn saklarn durgsin gondrilir, lakin onu yolda Mrkzi Monqolustan v Trans-Baykal yuksk duznliklrind hokmranlq edn hunlar sir goturur. On il sirlikd qaldqdan sonra Qacmaa muyssr olur. Mrkzi Tyan-ann hundur armlarndan kecib donmayan ssk-Kul golunun cnub sahilin kocri saklarn durgsi olan Ciqu hrin glib cxr, oradan yenidn da armlarn kecrk Narn cay drsi boyunca Frqan vadisin Quyan (Kassan) hrin glir. Bir il sonra vtn qaydan Cjan-Syan Pamir dalarn imaldan (Alay vadisindn) kecrk Tkl-Mkan shrasna glib catr. Onun sthi il bir vadidn digrin kecrk axarsz duzlu gol (Lobnor) yerln geni yast cokkliy catr. Ozunun hesablamalarna gor 14.2 min km. yol qt etmi Cjan-Syan ilk df cinlilri Mrkzi Asiyann collri, shralar, iri da sistemlri-Tyanan v Pamir, bu dalardan balayan v Qrb dnizin (Aral) tokuln Amu-Drya v Sr-Drya caylar haqqnda durust mlumatlarla tan etmidir. Onun kecdiyi marrutla e.. II-I srlrin srhdlrind Boyuk pk yolunun cnub qolu salnmdr. Tarixi mlumatlara gor e.. XI-VIII srlrd Cind ipk parca uzrind yuksk sviyyd trtib olunmu torpaq v poct yollar v digr xritlr duzldilirdi. Onlardan biri olan hrbi xritd yollar, caylar, dalar, hrbi postlar, siqnal qulllri, yaay yerlri v orada olan evlrin say v s. ks olunmudur. Xritlrd yerlr dqiqlikl gostrilirdi. Bunun ucun n mukmml alt olan kompasdan istifad olunmas haqqnda cin syyahlar hl e.. III srd mlumat vermy balamdlar. Bizim erann III srind msaf olcn alt icad olunur; yungul arabacn tkri v baraban dili oturucu il birldirilirdi. Hr li (576 m) barabana vurmaqla qeyd olunurdu. Bu icadn komyi il Cind ipk parca uzrind 18 shifdn ibart boyuk regional atlas duzldilmidir ki, bir adam onun shifsini gucl cevir bilirdi. 1.4 Avropa antik dovrunun xalqlarnn corafi ideyalar Quldarlq quruluunun n yuksk inkiaf sviyysin catd qdim yunan v Roma dovltlrind incsnt, elm v dbiyyat sahsind, hrsalma, memarlq iind boyuk nailiyytlri ld edilmidi. Bu olklrd bir sra elmi mktblr yaranmdr. E.. VI-V srlrd yunanlarn on dnizi sahilind yerln Milet hrind onun adn dayan on (Miletli) natur flsf mktbi faliyyt gostrirdi. Onun numayndlri arasnda Heraklit (e.. 540-480c illr) xususil frqlnirdi.

Corafi hadislri (qurunun v dnizin bir-birini vz etmsi, zlzllr, Nil caynn damas v s.) elmi chtdn ilk df e..VI srd on mktbinin numayndlri Fales v Anaksimandr izah etmy (srf mucrrd nzriyy klind) chd gostrmilr. Mhz hmin mktbin numayndsi olan Anaksimandr ilk corafi xrit duzltmidir. E.. VI srd o hmin dovrd Yerin mlum olan hisssinin ilk xritsini trtib edir v onu hr trfdn su il hat olunmu yast dair formasnda gostrir. Bel ki, hmin dovrd qdim Yunanstanda dnizciliyin v ticartin inkiaf qurunun v dniz sahillrinin tsvir olunmasn tlb edirdi. Htati Miletli (e..580-480) Yunanstan v o zaman mlum olan butun olklrin corafi tsvirini vermidir. Qdim Yunanstan filosofu Herodot (e..486-125) o zamank taliyaya, Babilistana, Nil cay vadisin, htta Don collrin syaht etmi v nticd qiymtli corafi fikirlr irli surmudur. Onun fikrinc, tarix corafi fikirlr, corafiya is tarixi biliklr baxmndan oyrnilmlidir. O, ilk df Nil cay vadisinin tkkulunu v onun deltasnn ml glmsini oyrnmi, Xzrin dniz deyil, gol olmasn soylmidir. Herodot tarixi corafiyann sasn qoymudur. Bellikl, artq e.. VI srdn balayaraq elmd iki mustqil corafi istiqamt yaranmd; umumi yerunaslq, yaxud fiziki corafiya v olkunaslq. Klassik Yunanstan dovrunun n gorkmli numayndlrindn saylan Aristotelin umumi yerunaslq elminin inkiafna boyuk tsiri olmudur. Elm tarixind vzedilmz xidmtlri olan gorkmli alim v boyuk filosof Aristotelin (e..384 322) bir sra qiymtli corafi fikirlri bu gun d oz hmiyytini itirmmidir. O, Meteorologiya srind tbii corafi msllr geni yer vermidir. Bunu nzr alsaq, Aristoteli hidrologiya, okeanologiya v metereologiya elmlrinin banisi hesab etmk olar. Aristotel tbitin elementlrini sadc sadalamrd, qurunun v dnizin bir-birin qarlql tsirini tarixi metodla oyrnmyi tklif edirdi. Onun srlrind digr elmlrin d ilk muddalarn goruruk. O, siyasi hadislri izlmi, htta Siyast adl kitab da yazmdr. Real gerckliyi, hadislrin sbblrini riyazi yollarla hll etmk istmidir. Aristotelin dovru il qdim yunan klassisizmi qurtarr v ellinizm balanr. Bu dovr Aristotelin tlbsi olan Makedoniyal skndrin (e..356 323), Yunan dovltinin yeni-yeni hrbi qlblri dovru, ictimai hyatn butun sahlrind ld ediln parlaq muvffqiyytlr dovru idi. Bu dovrd yunanlar trfindn zbt ediln Misirin, Yaxn rqin, Orta Asiyann v Hindistann mdniyyti yunan mdniyyti il qovuur. Yunan alimlri v syyahlar hmin razilrdki zngin elmi, tarixi v bdii srlrl tan olurdular. Bellikl, dunya gorulri genilnir, elmi biliklri drinlirdi. gr Qdim yunanlar Yaxn rqin qdim xalqlarnn corafi materiallarn, mlumatlarn toplayb v umumildirib glck nsillr oturmsydilr, bu xalqlarn corafi kflrinin coxu unudula bilrdi. Hmin vaxtlar elmd ilk diferensassiya, elmi tdqiqatlarn ixtisaslamas prosesi balamd. Bzi ellrd ellinizm mktbinin geni razidn toplad mlumatlarn sintezi gedirdi. Bu id zngin bilik sahibi Eratosfen (e.. 276 194) muhum yer tuturdu. O, corafiyan dqiq elmlr srasna daxil etmi, onu riyaziyyat, fizika, tbit v tarix elmlri il laqlndirmidir. Eratosfen makedonyal skndrin skndriyyd yaratd boyuk kitabxanann materiallarndan istifad edrk, bilik dairsini genilndirmidir. Yerin n dqiq olculrini Eratosfen vermidir, ilk df Corafiya adl kitab yazmdr. Bu kitabda corafiyann tarixi, Yerin, okeanlar v qurunun formas v olculri gostrilmidir. O zamandan bri Yeri v yaxud onun hisslrini tsvir edn elmi corafiya adlandrmlar. Mukmml corafi xritlri Eratosfen trtib etmidir. Mhz Eratosfen Yerin kur formasnda tsvirini vermi, kurnin drc torunu muyynldirmi, ekvatorun uzunluunu cuzi xta il hesablamdr. Eratosfen tsdiq edirdi ki, Priney yarmadasndan qrb trf uzmkl Hindistana gedib catmaq olar.

Mlum olduu kimi, 1700 ildn sonra Kolumb bu ideyadan mahiran istifad etmidir. Eratosfen fiziki corafiyann sasn qoymudur. Onu corafiyann atas hesab edirlr. E.. II srd Yunan imperiyas suquta urayaraq mustqilliyini itirmi, vzin Avropada yeni boyuk quldarlq dovlti olan Roma imperiyas yaranmdr. Roma imperiyas quldarlq dovrunun elm v mdniyytinin, dbiyyat v incsntinin n yuksk nailiyytlrin yiylnmi, ozundn vvlki yunan elmini v mdniyytini qoruyub saxlam, oz mdniyytini onun miras uzrind qurmudur. Roma imperiyas dovrund yunan elminin bir sra muddalarna yenidn baxld, ona lavlr olundu, elm xeyli inkiaf etdirildi. Bu zaman yeni bir cht d meydana gldi. Butovlukd yunan elmi flsf, riyaziyyat, fizika v tbiiyyat elmlril laqdar yarand halda, Roma elmlri, o cumldn corafiya tarixilik baxmndan yaradlrd. Bunu Romann mhur corafiyac v tarixci alimi Strabonun (e..64 b.e.24) faliyytind izlmk olar. ki erann qovanda (e..64 b.e.24) yaam, 43 kitabdan ibart Corafiya sri yazm v ilk df bu termini iltmi Strabon corafiyada razinin mnimsnilmsi prosesini v tarixilik problemini qoymudur. O, Corafiya srind antik dovrun corafiyasnn predmetini tam dolunluu il izah etmi v gostrmidir ki, bu elm dovltin tlbatna xidmt etmkl yana, hokmdarlarn faliyyti il bilavasit bal olmaldr. Mullifin fikrinc, onun Corafiya srind Roma dovlt baclar, srkrdlri, yalt inzibat orqanlar, tacirlr soraq mnbyi kimi istifad ed bilrdilr. Buna gor hmin srd tbit v tsrrufatla yana, xeyli tarixi, etnoqrafik, mit mlumatlar da var. Corafiya faktiki olaraq tarixi corafiya sahsind ilk qiymtli srdir. Strabon gostrirdi ki, Yer hmi indiki kimi qalmayacaq, sonralar onun quru sthi il su sthi arasndak nisbt tdricn dyiikliy urayacaq. Hazrda mskunlaan quru vaxtil suyun alt, sututarlar is quru olmudur. Caylar, gollr indiki kimi olmamdr, vvlki caylarn bzilri qurumu, yenilri ml glmidir. Mutfkkir alim corafiyada tarixilik metodunu mhartl mkann thlili il laqlndirmidir. Strabonun corafiya elmi sahsindki xidmtlrindn biri d budur ki, o, corafi tsvir daha dolun v butov olsun dey materiki v ya olkni hisslr bolub, ayr ayrlqda oyrnmk metodunu tklif etmidir. Bu gun guclu tsir balayan hmin tklif corafiyada rayonlama adn almdr. Strabondan sonra Romann corafiya il bal boyuk alimi-astranomu v kartoqraf Klavdiy Ptolemey (b.e. 90-168) olmudur. O da skndriyy kitabxanasndan geni istifad etmidir. Ptolemey astronomiyaya aid 13, corafiyaya aid 8 kitab yazmdr. Bu kitablarda orijinal xritlr v atlaslar da var. Ptolemey corafiyan v xoroqrafiyan bir-birindn frqlndirirdi v ozu corafiya il mul olmaa balad (muasir terminl desk, xoroqrafiya kartoqrafiyan da daxil etmkl umumi corafiyan v diyarunasl hat edirdi). Ptolemey gostrir ki, xoroqrafiya ayr-ayr yerlri mustqil tdqiqat obyekti kimi goturur v onlarn hr birini xususi olaraq oyrnir, hm d n xrda obyektlri d, msln, kndlri, dairlri, sas caylarn qollarn v s. tsvir edir. Corafiya Yerin biz mlum olan hisssini butovlukd v fasilsiz tsvir edir, onun tbitini v vziyytini n umumi kild gostrir. Hm d xalqlar, iri hrlri, korfzlri, caylar v diqqtlayiq olan baqa eylri qeyd edir. Ptolemey gor xoroqrafiya n kicik corafi obyektlrin keyfiyyt gostricilrini ks etdirdiyi halda, corafiya boyuk razilrin, yaxud butovlukd Yer kursinin umumi kmiyyt xususiyytlrini gostrir. Ptolemey corafiya elmin bir sra anlaylar corafi v kartoqrafik generalizasiya, tdqiqatn miqyas, onun obyekt v mzmunla laqsi v s. kimi msllr gtirmidir. Klavdiy Ptolemey b.e. II srind Yerin ona qdr hec kim trfindn bel dqiqlikl duzldilmyn xritsini trtib etmidir v onun drc torunu gostrmidir. Onun xritsind uc qit Avropa, Asiya v Liviya o zamanlar Afrika bel adlanrd, v Atlantik (Qrb) okean, Aralq dnizi v Hind okean tsvir olunmudur.

rh etdiyimiz dovrd tibbi corafiyann da bunovrsi qoyulmudur ki, bu da mhur yunan hkimi, tbabtin atas Hippokratn (e.. 460-377) ad il baldr. O, Havalar, sular, mhlllr haqqnda adl srind xalqlarn miti, salaml v xarakterinin traf muhitl laqlrini acb gostrmidir. lbtt, traf muhitin insann salamlna, onun psixikasna tsir gostrmsi ideyas ozluyund musbt haldr. Lakin Hippokrat bu mslni bir qdr bsitldirmi, insanlarn hyatnda tbii muhitin tsirini tarixi inkiaf baxmndan xeyli iirtmidir. Onu da qeyd edk ki, muxtlif raitd hyatn, mitin, xarakterin traf muhitdn aslln Herodot da gostrmi, lakin tarixin inkiafnda onu hlledici hesab etmmidir. Gorduyumuz kimi, qdim dunya corafiyasnda iki muxtlif istiqamt yaranmd. n cox Strabon trfindn qbul ediln tsviri diyarunaslq xarakterli xoroqrafiya istiqamti. Bu istiqamt daha cox humanitar mzmunda qurulmudu, yni bu istiqamt uyun gln corafiyada n cox xalqlarn hyatndan, olklrin siyasi quruluundan, hrlrdn v s. danlrd. Corafiyann xoroqrafiya istiqamti fiziki corafiya msllrini arxa plana ckir. Fiziki corafiya burada yardmc rol oynayr. Riyazi corafi istiqamt. Bu istiqamt daha cox Ptolemeyin ad il baldr: mzmunu yerin formas, boyukluyu, onun xritd ks etdirilmsi yollar, kartoqrafik proyeksiyalarn trtibi, yerin drc toru v s. ibartdir. Uzun muddt umumi corafiya ad il tannm hmin istiqamt muasir dovrd Yerunaslq kimi mhurdur. Yuxarda haqqnda dandmz alimlrin hec biri oz ixtisaslarna gor corafiyac olmamlar. Onlarn ksriyyti filosof v tarixci idi. Corafi fikirlr is onlarn flsfi fikirlrind v digr elmi srlrind oz ksini tapmdr. Qdim dunyann sonunadk srf corafiyac meydana glmmi v corafiya elmi yaranmamd. Praktikaya istinad edn, elmi tdqiqatlar nticsind yaranan corafiya elmi sonrak dovrlrd Avropada v Yaxn rqd elmin inkiafna cox boyuk tsir gostrmidir. Bu tsirin bzi lamtlri corafiya elmind son illrdk ozunu buruz vermkddir. ***
Corafiya tarixi, Tapdq Hsnov, bdurrhim Haczad

II fsil
ORTA SR CORAFYASI (V-XV srlr ) Erkn orta srlrd Avropada elm v mdniyyt dinin tsiri altnda durunlua urad. Quldarlq dovrunun mutrqqi elmi fikirlri yaddan cxrd. Hr cur tbii proseslr v hadislrin ba vermsi maddi varlqlarn yaranmas haqqndak fikirlr Allahn iradsi il balanr, dini fsanlr il laqlndirilirdi. Hmin dovrd corafi tsvvurlr Bibliya ehkamlar v antik elmin butprstlikdn tmizlnmi bzi nticlri sasnda yaranrd. Bu zaman Avropada corafiya elminin n gorkmli numayndsi (VI sr) bizansl Kosma ndikoplo idi. O, Xristian topoqrafiyas srind Avropa kosmologiyasn Ptolemey sistemindn uzaqladrm v bununla da orta srlr astronomiyasnda v corafiyasnda Yerin kur formasnda olmas ideyasnn leyhin cxan sxolastik tsvvurlrin yaradlmasnda boyuk rol oynamd. O, mskunlam dunyan uzunsov, duzbucaql klind tsvvur edirdi. Bu duzbucaql okeanla v ikiqat qubb formasnda olan asimann divarlar il hat

olunmu, ondan yuxarda Allahn sltnti yerlmidir. Yer sthinin imal hisssind konusabnzr yuksk tp var. Gun bu tpnin trafnda hrlnir, gec-gunduz bir-birini vz edir. K.ndikoplonun srinin muyyn elmi hmiyyti d var idi. Bu sr o zamanlar Avropada, rbistan dnizi sahillrind yerln limanlar, Seylon, Hindistan, ran, rbistan v rqi Afrikada aparlan ticart haqqnda yegan mlumat mnbyi idi. Kosma bu olklri ya tacir kimi xsn gzib gormsil, ya da ki, soru-sual vasitsil ld etdiyi mlumatlar sasnda tsvir etmidir. Umumiyytl, bu dovrd Avropa olklrind corafiya inkiafdan geri qalmd. 2.1 rb corafiyas Avropa olklrindn frqli olaraq rb olklrind, Yaxn rqin v Orta Asiyann digr olklrind antik Yunan v Roma corafiyasnn irsi hifz edilib saxlanlr, onun n yax numunlri rb dilin trcum edilirdi. rb corafiyaclar Eratosfenin, Aristotelin, Strabonun, Ptolemeyin v b. srlrindn istifad edirdilr. Bu zaman rqin feodal olklrind elm nisbtn daha cox inkiaf etmidi. Cinlilr, rblr, farslar v Orta Asiya xalqlar bir cox dunya hmiyytli diyarunaslq srlri yaratdlar, riyazi corafiya v xritlr trtibi ii xeyli inkiaf etdirilirdi. rbistan yarmadasnda yaayan rblr b.e. VII srindn balayaraq islam dinini, rb dili v mdniyytini v biliklrini boyuk razilrd surtl yaymaa giriirlr. rblr imali Afrikan, butovlukd Kicik Asiyan, Qafqaz, ran v Orta Asiyan istila etdilr. V bellikl onlar Aralq dnizini Hindistan v Cinl birldirn butun boazlar, korfzlri, brlri v Boyuk pk yolunun qrb hisssini l kecirirlr. Bunun saysind rblr Cinl, Avropa v Cnubi-Qrbi Asiya arasnda aparlan ticart rikcisin cevrilirlr. Hind qozu aacnn govdsi v qabndan hazrlanm yastdibli v yelknli yungul rb qayqlar sahil dniz v korfzlrd utuyurdulr. rb tacirlri imalda Rusiya, cnubi-rqd Malaya v htta Mikroneziya adalarna qdr gedib cxmlar. Mozambik sahillrin qdr gln rblr artq musson kulklrindn mhartl istifad edrk Hindistan sahillrin qdr gedn dniz yolunda bldcilik edir v qzn ticartl mul olurdular. rblrin ran korfzindn Badada v yaxud Qrmz dnizl Suvey brzxi v Aralq dnizin gondrdiyi sas Asiya ticart mallar bahal parcalar, fil dii sumuyu, qiymtli da-qa, mirvari, qzl, muxtlif dviyyat v qara qullar idi. Onlar hmcinin imaln xz-drisi v cnubun dviyyatnn qarlql al-veriin eyni drcd maraql idilr. Avropallar n cox Hindistandan gtiriln muxtlif dviyyatlar maraqlandrrd. Bel ki, Avropada payzn son aylarnda otlaq movsumu baa catdqdan sonra mal -qarann kutlvi ksilmsi v tinin qa hazrlanmas mliyyat aparlrd. Duzlanm tin keyfiyytini saxlamaq ucun dviyyatdan geni istifad olunurdu. V ona gor d Avropa bazarlarnda dviyyat qzla brabr tutulurdu. Tropik bitki dviyyatlar o zamanlar yalnz cnubi v cnub-rqi Asiyada yetidirilirdi. Ticartd birinci yeri Asiyann tropik bolglrind yaylm istiot dviyyat tuturdu. Onun kinlri n cox Malabar (Qrbi Hindistanda) sahillrind yaylmdr, oradan hmd zncfil v hil dviyyatlar gondrilirdi. ndoneziya mixk, muskat qozu, ri-Lanka darcn yola salrd. V ozu d Hindistann Avropa il olan ticartini rblr inhisara goturmudulr. Qdimdn sivilizasiya mrkzlri olan geni razilrin rblrin nzarti altna kecmsi rb corafiyasnn formalamasna guclu tkan vermidir. rblrin riyazi corafiya, xritldirm, diyarunaslq mlumatlarnn yuksk sviyyd olmas gostrirdi ki, onlarda corafi tfkkur xristian dunyas il muqayisd daha drin olmudur. rb xilafti olklrind VIII-IX srlr mdniyytin v elmin gorunmmi cicklnmsi dovru olmudur. Xilaftin paytaxt v n boyuk mdniyyt mrkzi olan Badada coxlu var-dovltl yana hm d muxtlif xalqlarn qiymtli kitab v lyazmalar toplanrd. Badadda elmin v mdniyytin mrkzi olan Mudriklr evi yaradlr, buraya coxlu xarici dbiyyat toplanr v gorkmli alimlr dvt olunurlar v hmcinin rsdxanalar tikilir. O dovrun boyuk Orta Asiya alimi l-Xarzmi Mudriklr evin dvt olunmudur. Onun srlrind rb corafiyasnda ilk df olaraq astronomiya v corafiyann qovanda inkiaf edn riyazi-corafiyann sas qoyulmudur. Butun corafiya v astronomiya srlrind qsa nzri icmaldan sonra mutlq riyazi mlumatlar v cdvllr verilmli idi. Bel cdvllrd yeni kf olunmu olklrin, hrlrin v digr corafi obyektlrin koordinatlar haqqnda mlumatlar verilirdi.

rb corafiya dbiyyat cox zngin v movzuca geni idi. Bu kitablarda tacirlrin, zvvarlarn mufssl marrutlarn v gormli yerlrin tsvirlri verilirdi. Onuncu srin birinci yarsnda yaam l-Balxn Yerin quraqlar adl fundamental sri bir cox digr kflrin balancn qoymudur. rb coraflar tkc namlum torpaqlar kf etmk v onlarn geni tsvirini vermkl mhdudlamrdlar. Doma olklrinin tsvirinin verilmsini n muhum vzif hesab edirdilr. Ymn airi v alimi l-Hmadninin (X sr) rbistann tsviri sri bellrindndir. O, qsblr, bazar v mscidlr, mohkmlndirilmi qalalar v goztci qulllri, hmcinin su nohurlar, knd tsrrufat bitkilri, muxtlif heyvan novlri haqqnda geni mlumat vermidir. Skkizinci srdn balayaraq rbistanda xritlr trtib olunur. rblrin trtib etdiyi xritlr, atlaslar ozunun dqiqliyi v zngin mlumatll il Ptolemey xritlrindn daha mukmml gorunurdu. Badadn Mudriklr evind o zamanlar mlum olan yaay mntqlrinin koordinatlar sasnda hazrlanm dunyann xritsi (Mamukovann xritsi) ozunun boyuk dqiqliyi il frqlnirdi. Xususil, l-drisinin trtib etdiyi xrit v atlaslarn yuksk sviyysini qeyd etmk lazmdr. drisi ckisi 91 kq. olan boyuk gumu nimcnin icrisind dunyann xritsini duzltmidir. Mzmununa gor Ptolemeyin corafiyas il muqayisd drisinin xritsi irliy doru bir addm idi. Orijinalda imal aada, cnub is yuxarda verilmidir. Xritd drc toru verilmyib. Mhur xrit trtibcisi l-Balx ilk izahatl atlas duzltmidir. rqi Avropa haqqnda ilk durust mlumatlar rb mulliflri vermilr. sln isfahanl olan fars mnli bn Rusta ( X srin vvllri) trtib etdiyi Nfis daqalar kitabnda Volqa bulqarlar, xzrlilr, ruslar v digr slavyan xalqlar yaadqlar razilrin tbii raiti, tsrrufat, ticart laqlri, xususil qiymtli xz-drilrl aparlan alver v s. haqqnda mlumatlar verir. hmd ibn Fdlan ( X srd) rb xilafti numayndliyi trkibind muslman Volqa-Kama Bulqariyas razisind olmas haqqnda qiymtli mlumatlar toplanmdr. Numayndlik 921-ci ild Badaddan yola cxaraq ran yaylasndan, Orta Asiyadan, Ustyurd yaylasndan kecrk bu olky glir, onun paytaxt Bulqar hrind olur. Cap etdirdiyi Qeydlr kitabnda o, Volqaboyu, Zavoljye v Orta Asiyann xalqlarnn orta sr tarixin, Xzrsahili oval ksib kecn caylarn dqiq adlarna dair mlumatlar vermidir. Badadl l-Msudi (956) bir sra olklri (Suriya, Mrkzi Asiya, rqi Avropa, rqi Afrika, Madaqaskar, Misir, Cin) gzmi v oz syahtlri il bal Zamann xbrlri adl srini qlm almdr. Kitablarnda o, getdiyi olklrin tbiti, tarixi v etnoqrafiyas haqqnda geni mlumat vermidir. bn-Xaukal (943-967-ci illr) rana, Mesopotamiyaya v Hindistana syaht etmi, bu haqda Yollar v mmlktlr adl kitab yazmdr. l-drisi (1100-1165) XI srin tannm corafiyaunaslarndan biridir. O, Suetada (Mrake) anadan olmu, thsilini Kordovada (spaniya) almdr. Corafi yenili klrl cox maraqlanan Siciliya kral Rodjerin (1130 -1154-cu illr) dvti il onun saraynda yaayan l-drisi Olklri gzmkdn yorulmuun ylncsi srini yazr. srind Yerin kur klind olmasndan bhs edir, iqlimlrin, dnizlrin, korfzlrin tsvirini verir. l-drisi Yeri yeddi iqlim, hr iqlimi is qrbdn-rq doru uzanan on hissy bolur v bunlarn ayr-ayrlqda tsvirini verir. Hr tsvir aid xritlr, cmi 70 xrit duzldir. l-drisi dovrun gor boyuk ustalqla Qrbi Avropa (spaniya, taliya, Siciliya, Fransa, Almaniya, otlandiya, rlandiya, imal v Baltik dnizi sahillri) v imali Afrikann tsvirini vermidir. Onun cnubdak Balkan yarmadas v Rumniya haqqndak mlumatlar da maraql v orijinaldr. Orta srlrin n boyuk syyahlarndan saylan Mrakeli bn-Btut (1304-1377) Mrkzi rbistan yaylasna, imali Afrikaya, Kicik Asiyaya, Cnubi Rusiyaya, Orta Asiyaya, Qrbi Hindistana, Seylona, Sumatraya, Cin, Boyuk Shran kecmkl Niger cay sahillrin v s. syahtlr etmi, bu yerlr haqqnda trafl mlumat toplam v bir nec kitab yazmdr (kil 1). bn Btutni Magellana qdr olan butun dovrlrin n boyuk syyah hesab edirlr. Omrunun 29 ilini syahtd kecirmi, quru v dnizl 120 min km yol qt etmi, 31-dn cox hrin adn qeyd etmidir. O, yeni olklr v hrlr kf etms d, olduu olklrin tsvirini verilmi kitablar, o cumldn bn-Btutnin syahtlri kitab orta srin n qiymtli corafiya srlrindn hesab olunur.

hmd bn-Mcid mhur rb dniz syyah v losman olmudur. O, 1498-ci ild Vasko de Qamaya bldcilik etmi, onun gmilrini musson kulklrindn istifad edrk rqi Afrika sahillrindn Hindistana gtirib cxarmdr. bn-Xordadbehin (820-913) srlrind (Yollar v mmlktlr haqqnda) Badaddan imala olan Orta Asiyaya v cnuba olan Hindistana gedn ticart yollar, bu yollar ustundki hrlr, kndlr v olklrin iqtisadiyyat v knd tsrrufat, siyasi quruluu, vergi sistemi haqqnda maraql v zngin mlumatlar vardr. Sonralar dunyada slam mdniyyti ad altnda birln Yaxn rq olklrind qeyri-rb xalqlarndan olan gorkmli alimlrin d qiymtli elmi srlri meydana gldi. Mhur tcik filosofu bn-Sinann (980-1037) bir sra srlrind traf muhitin insanlara tsiri msllrindn danlrd. Bellikl, orta sr rb dunyasnda cox zngin corafi biliklr toplanm, lakin bu biliklrin bir qismi unudulmu n muhum digr hisslri is hr halda Qrbi Avropa elmi nnlrin daxil edilmidir. Orta srlrd rblrl yana, Cin corafiyaclar v syyahlar Cini, Hindistan v Cnub-rqi Asiyan oyrnmkl boyuk rol oynamlar. Msln gorkmli Cin syyah Fa-Syanyu (399-414), rb corafiyaclarndan xeyli vvl qiymtli srlr yazmdr. Bellikl, orta srlrd rqd nr olunan bir sra qiymtli elmi srlr Avropa dillrin trcum olunmu v qitd elmin inkiafna xeyli komk etmidir. 2.2 Turk xalqlarnn corafi kflri v nailiyytlri Qdim zamanlardan balayaraq dunyann n boyuk materiki olan Avrasiya mkannda formalaan, onu oyrnn, kskin tzadl tbii muhitin uyunlaan, tsrrufat sahlrini mnimsyn v ucsuz-bucaqsz bu yerlr allvan corafi adlar vern mhz turk xalqlar olmudur. Onlarn formalad razilr qrbd Aralq dnizindn balayaraq rqd Sakit okeana, imalda Buzlu okeandan cnubda Krkuk-Hmdan istiqamtind kecn 35 im.e. qdr uzanrd. Turk xalqlarnn yayld geni Avrasiya razilrind oxar toponimlr tez-tez rast glinir. Bunun balca olaraq iki sbbi vardr : birinci, muxtlif razilrd bir dil ailsin mnsub dillrl danan xalqlarn mskunlamas; ikinci, yerin mnfi v musbt relyef formalarnn calarlarn bildirn sozlrin eyni olmasdr. B..Budaqov yazr: Turk dilli xalqlarn yayld 10 mln.km2 razilrd yaayan xalqlar arasnda ba vermi miqrasiya zaman onlar ilk novbd muqdds olan corafi, elc d xs adlarn ozlril apararaq toponimik estafeti nsildn-nsil, razidn raziy kocurmu v bellikl, onlar yaatmlar. Mrkzi Asiyann tarixin drin tsir gostrmi qudrtli kocri xalqlardan biri d turk mnli hunlar (B..Budaqov, Turk uluslarnn yer yadda. Bak, 1994, sh.87) olmular. Hunlarn sas yaay yerlri Mrkzi Monqolustan v Transbaykalda olan hundur duznliklr idi. Onlarn bacs Mete xan e.. 209-cu ild rq doru hrkt edrk Mancuriyan, sonra imala Boyuk gol adlanan Baykaln cnubunu, Yenisey caynn yuxar axnlarnda yerln Tuva cokkliyini, qrbd Altay dalarn, rt vadisini, cnubi Ural collrini tutmudur. Sonrak illrd hunlar lap Avropann icrilrin qdr gedib cxmlar. Qrbi hunlar Qara v Azov dnizlri sahillrind mskn salm v Dunay boyu razilri mnimsmilr. Bizim erann beinci srinin vvllrind hunlar Dunay sahillrind mohkm dovlt yaradrlar v Atillann bacl il 452-ci ild htta taliyaya gedib cxmlar. rqd is Cin hunlarla ticart laqlrini genilndirmk ucun e..156-c ild srhd bazarlar acrd. Bellikl, e.. II-I srlrd hunlar rqd Boyuk Xinqana soyknn, qrbd rt vadisin catan, imalda Baykal golundn balayb cnubda Qobi shrasna qdr uzanan bir imperiya yaratmlar. Ona gor d butun saslarla dey bilrik ki, Mrkzi Asiyann imal hisssini Monqolustan, Qrbi Sayanlar, Altay, Transbaykaliya v Baykal golunun ilk kfcilri mhz hunlar olmudur (kil 2). VI srin ortalarndan balayaraq Asiyann siyasi shnsin yeni fal quvv kimi Turk xanl daxil olur. Gostriln dovrd turklr xususi Orxon yaz icad edirlr. Da uzrind hkk olunmu bel yazl abidlrdn gorunur ki, turklr imali Monqolustan, Yenisey vadisi, Baykal traf, Altay, rqi Turkustan, Orta Asiya v htta Avropada Dunaya qdr olan razilrd yaylmlar. Artq 560-c illrin vvllrind turklr Qazaxstan collrini butovlukd oz trkibin qatrlar. Eyni vaxtda rq doru hrkt edrk Mrkzi Tuvaya, Yeniseyin yuxar axnlarna daxil olurlar. Turklr Anqara caynn Yeniseyl qovuduu yer cxaraq trafda olan yerli tayfalar ozlrin tabe edirlr. Qrbi Sayanlarn qarl armn kecn turklr Minusink cokkliyin daxil olurlar, buradak qrz tayfalarnn torpaqlarn zbt edirlr v bununla da orta Yeniseyin kfinin sasn qoyurlar.

rqd bilavasit Cin razilrin soyknn Turk xaqanl Mrkzi Asiyadak Soqdiyanadan kecib qrb doru uzanan ticart yollarn oz nzarti altnda saxlayrd. Hmin yollarda turk, rb, iran v b. tacirlr srbst faliyyt gostrirdilr. Mrkzi Asiyadak turklrin hokmranl dovrund soqdiyanallar ninki ticartl hm d yeni torpaqlar mskunladrmaq faliyyti il d mul olurdular. Yaranm lverili raitdn istifad edn soqdiyanallar VI srin ikinci yarsnda boyuk msaf qt edrk Yeddigol-dn (Semirecye rus.) Baykala glib cxrlar v Anqara cay sahillrind mskunlaaraq, ozlri il gtirdiklri yuksk kincilik mdniyytini yayrlar. Onlar htta Anqara v Yenisey caylar vasitsil lap imala uzrk hazrk qarka hrin qdr glib cxrlar. Mrkzi Asiyann muxtlif cnub mallar imala qdr aparlrd. ks istiqamtd is qiymtli xz drilr gtirilirdi. Demli, mhz Mrkzi Asiyann turk tacirlri bel boyuk razilri hat edn imal-cnub ticartinin ilkin sasn qoyanlardan olmular. Cingiz xann srkrdliyi altnda monqollar boyuk imperiya yaradrlar. Onlar Baykal trafn, Amur caynn yuxar axnlarn oz imperiyasna qatdqdan sonra ucsuz bucaqsz Kulunda, Barabi v im collrini tuturlar v Orta Urala qdr qalxrlar. Orta Asiyan tutan Cingizxan Smrqndi oz iqamtgahna cevirir. Cingiz xann dovrund monqollar ilk df Burkan-Kaldun yaylasnn (hazrk Xanqay) v buradan oz mnbyini goturn doqquz cayn, o cumldn Kerulen, Onon (Amurun hovzsi) v Selenqann bir sra qollarnn corafi sciyysini vermilr. Monqollar ilk df Kem caynn (Yenisey) boyuk hisssi il tan olurlar, onun Anqaraya tokulduyunu ehtimal edirlr, bu cayn is Boyuk dniz (Kara d.) axdn, hr yerd coxlu gumu yayldn qeyd edirdilr. Artq XIII srin birinci yarsnda monqol-tatar feodal imperiyas geni razilri: Monqolustan, imali Cini, Koreyan, Tanqutu, Mrkzi v Orta Asiyan, Zaqafqaziyan, ran, fqanstan hat edirdi. Rusiya razisi Qzl Ordann vassal vziyytin dumudur. Volqa-Kama torpaqlar v qpcaq colu Qzl Ordann trkibin qatlr. Monqol-tatarlar tutduqlar razilrd, o cumldn Rusiyada n boyuk ziyan hrlr vururdular, onlarn coxunu dadrdlar. Bel ki, hmin hrlri ozlri ucun thlukli muqavimt mrkzi sayrdlar. Cingiz xann Smrqndd olan iqamtgahna dvt etdiyi Can Cunya turk xalqlarnn razilri haqqnda zngin materiallar toplamdr. Pekindn hrkt balayan Can Cunya Xalxin Qol cayn, imali Monqolustan, Altay dalarn, rqi Tyan-an seyr edir. O, Tyan-an dalar haqqnda yazrd: buludlar qdr hundur, qum dnlri qdr adr. Tyan-ann Cunqariya duznliyin baxan imal yamacndan kecrk qrb istiqamtind hrkt edn Can (Sayram-Nur duzlu golun trafna frlanaraq li, Talas caylarnn vadisin enir v 1221-ci ild glib Smrqnd hrin catr. Can Cunya kecdiyi razilrdki yayla v dalar, caylar, gollr, shralar haqqnda qiymtli mlumatlar verir. Onun sadalad corafi adlarn cox boyuk ksriyyti turk mnlidir. Bu da Mrkzi Asiyann mskunlamasnda turk xalqlarnn boyuk zhmtinin saysind ld edilmidir. Mrkzi Asiyada ticartin inkiafnda, onun yollarnn qorunmasnda srlr boyu bu yerlrin hokmranlar olmu turk xalqlarnn rolu danlmazdr. Turk xalqlarnn yetidirdiyi bir sra gorkmli alimlr riyazi corafiyann, astronomiyann inkiafnda Asiyann v xususil Yaxn v Orta rqin oyrnilmsind sas rol oynamlar. Bu alimlrin bir coxu oz yaradcln o dovrun iri elm v mdniyyt mrkzlrind, o cumldn Badadda, Smrqndd, Maraada davam etdirirdilr. Boyuk turk alimi l-Xarzmin kitablar corafiya v astronomiyann riyazi hesablama msllrin v hmcinin mntqnin corafi enliyi v uzunluunun dqiq muyyn edilmsin v s. hsr olunmudur. l-Xarzmin Yerin mnzrsi kitab htta rb corafiya dbiyyatnn simasn muyyn edirdi. Onun kitabnda Yerin 2402 mntqsinin koordinatnn muyyn edilmsinin ozu corafiya tarixind tqdir layiq hesab olunurdu. Xarzmli boyuk ensiklopediyac alim l-Biruni XI srin n boyuk corafiyaunas hesab olunur. l -Biruni tarix, etnoqrafiya, tbitunaslq, riyaziyyat, astronomiya, mineralogiya v s. elm sahlrin aid 150-dn cox srin mullifidir. Ozunun uzun syahtlri zaman ran yaylasn, Mrkzi Asiyann boyuk hisssini oyrnmidir. lBiruni Pncaba etdiyi syaht zaman hind elmin v mdniyytin aid toplad materiallar v ozunun empirik muahidlri sasnda Hindistana hsr olunmu iri hcmli sr yazmdr. Orta Asiyann topoqrafiyasna dair srind Amu-Drya caynn bir nec df oz yatan dyimsi bardki tdqiqatlar xususil maraqldr. l-Biruni Yerin gun trafnda hrktini Kopernikdn 500 il vvl soylmidir. Dunyann bir cox olklri, hrlri, o cumldn Azrbaycann o zaman mlum olan boyuk hrlrinin enlik v uzunluq dairlrini gostrmidir.

Omrunun sonuna yaxn yazd Mineralogiya kitabnda muxtlif minerallarn v qiymtli dalarn mnyi, xarakteri v mdnlri haqqnda geni mlumat vermidir. Orta Asiyann ilk turkunas-ensiklopediyac alimi Mahmud Kaqari hm d corafiyaunas v syahtci olmudur: turklrin bolglrini, kndlrini v collrini qar-qar gzmidir. Uzun illr o, turk, ouz, qrz hrlrini, kndlrini, durglrini dolaaraq onlarn lutini yazmdr. Nticd M.Kaqari Xzrin rq sahillrindn balam Lobnor golu meridianna v li cay enliyindn Kaqariyann cnub srhdlrin qdr olan geni razini oyrnmi, Orta v Mrkzi Asiyann bir hisssinin ilk rayonladrlmasn aparm v turk xalqlar v abidlrinin mskunlama srhdlrini v yerlrini boyuk dqiqlikl muyyn etmidir. Onun mhur Divani-lut it-turk (1072-74) srind turk qbillri, coxlu da, cay, gol, olk v dovltlr haqqnda geni mlumatlar toplanmdr. Tyan-an v Yeddigolluk, ssk-Kul golu, Balasaqun dalar (Qrzstanda), Altay vadisi v li cay v s. n mufssl kild sciyylndirilmidir. O, Narnn yuxar hovzsind olmu, Catrgol v Sizic (Songol) golunu qeyd almdr. Divann sonuna lav olunmu xrit Mahmud Kaqari dovrund turkdilli xalqlarn yaad razilrin tsvirini vern ilk xritdir. O, bir sra paralel formada duzulmu Qrbi Tyan-an da sistemini oz xritsind daha duzgun ks etdirmidir. Kaqari Manqlak (Manqstan) yarmadas il d tan idi bu yarmadaya ilk df mhz onun xritsind rast glinir. Turk xalqlarnn tarixi corafiyann formalamasnda Azrbaycan alimlri d gozl tohflr vermilr. Orta srlrin mhur Azrbaycan astronomu, riyaziyyatcs, Maraa rsdxanasnn sasn qoyan Mhmmd Nsrddin Tusi (1201-1274) Yerin fzada vziyytini gostrmi v drc torunu trtib etmidir. Astronomiya v corafiyaya aid qiymtli mulahizlr irli surmudur. Tusinin Tbriz yaxnlndak rsdxanas uzun illr ali tdris mrkzi kimi faliyyt gostrmidir. M.N.Tusi triqonometriyann sasn qoymudur. Onun olk iqtisadiyyatna, idaretmy, hr tsrrufatnn tkilin aid qiymtli fikirlri olmudur. XV srd yaam rb v fars dillrind yazm Azrbaycan alimi bdurrid bn-Saleh Bakuvini (14021473) corafiyaya aid bir sra qiymtli srlri biz glib catmdr. Onun Abidlrin xulassi v qudrtli hokmdarn mocuzlri kitab akad. Z.M.Bunyadzad trfindn rb dilindn rus v azrbaycan dillrin trcum edilmidir. Bu kitabda Yer sthi yeddi iqlim qurana ayrlm, bu quraqlarn hat etdiyi olklr, hrlr, iri yaay yerlri v tarixi abidlri haqqnda muxtlif mlumatlar verilmidir. Bak haqqndak msllr geni yer verilmi, mullif bard qiymtli mulahizlr yazlmdr. O, Bakda anadan olmu v Qahird vfat etmidir. 2.3 Normanlarn corafi kflri Vikinqlr adlanan normanlar imal adalar muasir Danimarkada svecin cnubunda v Norvec sahillrind yaam qdim alman tayfalar olmular. Hl VIII srdn balayaraq norman gmilri Norvec, Baltik, imal, Barens dnizlrind v Biskay korfzi sahillrind csartl uzurdulr. Onlar htta A, Xzr, Aralq v Qara dnizlrin daxil olur, sahildki kndlri v hrlri viran edirdilr. Cay yuxar qalxaraq gmilrini suruklyib bir hovzdn digrin kecirirdilr. Baltik-Volqa su yolu il Xzr dnizin glib cxma imkanlarn nzr alan gorkmli dniz syahtcisi Tur Heyerdal Qobustan qayalar uzrindki gmi rsmind normanlarn izlrini axtarmdr. Normanlar Britaniya adalarn zbt edib, Normandiyada mohkmlnmi v Fransan qorxu altnda saxlam, Siciliyada Norman dovlti yaratmlar. ki yuz il Avropan qorxu altnda saxlayan normanlar daha muhum olan corafi kflr etmilr. Onlar ilk df slandiyada (860-c il), Qrenladiyada (982-ci il) v nhayt imali Amerikada (1000-ci il) olmular. Ozu d Amerikan ilk df Leyf Erikson (Qrenlandiyan kf edn Erik Raduann (Kurn Erik) olu) kf etmidir. Lakin XIV srin ortalarndan balayaraq iqlimin soyuqlamas v bir sra digr sbblr Qrenlandiyada olan koloniyalarn sonmsin gtirib cxarmd. Demli, X.Kolumbdan be sr vvl normanlarn imali Amerikada msknlrinin olmas bir faktdr. Hm d normanlar materikin icrilrin Boyuk gollr rayonuna, Missisipinin yuxar axnlarna qdr gedib cxmlar. Bunu XI-XIII-srlr qdr Qrenlandiya sahillrind movcud olan 50 yaay mskni v 12 kils qalqlar subut edirdi. Normanlar suiti, morjlar, a ay, muk okuzu v balq ovu il mul olurdular. O zamanlar yallar olksind (Qrenlandiya bel adlanr) iqlim xeyli yumaq idi. Ctin inana bilirsn ki, ilk kolonistlr Amerikada kincilikl, atclq v qoyunculuqla mul olublar. Onlar htta alma yetidirirdilr. Tccub olursan ki, Normanlarn bel csartli kflri alimlrin diqqtini clb etmdi v faktiki olaraq corafi tsvvurlrin sonrak inkiafna hec bir tsir gostr bilmdi. 2.4 Orta sr Rusiyasnda corafi biliklr Artq XII srd Kiyev Rusiyasnn salnamcisi olmu Nester trfindn qlm alnan qor polku haqqnda dastandan gorunur ki, o dovrd ruslarn corafi anlaylar xeyli geni olmudur. Bu da onlarn Avropa v Asiyann qovanda yerlmsi il bal idi. Salnamd Baltik dnizindn Karpata, Qafqaza, Qara v Xzr dnizlrin qdr uzanan geni Rusiya duznliyinin tsviri verilirdi. Burada mskunlaan Slavyan xalqlarnn corafiyas, tsrrufat sahlrind muliyyti v elc d Varyaqlardan yunanlara v Volqadan Xzr gedn qdim Rusiya ticart yollar haqqnda trafl danlrd. Hl o zamanlardan Volqa v Orta Asiya, Hindistan v rbistan, Qrbi Avropa, Atlantika v Aralq dnizi sahillri, Boyuk Britaniya v Skandinaviyann cnubu, Afrika v Kicik Asiyann dniz sahillri ruslara artq mlum idi.

rqi Avropada yaylm slavyan xalqlar (slovenlr, dreqoviclr, drevlyanlar, kriviclr, vyaticilr v b.) oz aralarnda v qonular il laqlrind yeni razilrin mnimsnilmsind hrkt vasitsi kimi caylardan geni istifad edirdilr. Xususil Volqa, Dnepr, Qrbi Dvina v onlarn qollar yayda gmilr v sallarla, qda is xizkl hrkt etmk ucun istifad olunurdu. Bu caylarn yuxar axnlar lmen golu v Valday yukskliyind biri-birin xeyli Yaxnladna gor gmilri bir caydan suruklyib digrlrin kecirmyi asanladrrd. Bel ki, caylarn mnblrinin biri-birin yaxnlaan yerlrind voloklar-suruklmlr yaradlrd, yni gmilr gird aaclarn ustu il surudurulrk bir cay sistemindn digrlrin kecilirdi. Vny-Volocok, Volokalamsk v b. hrlr hmin suruklm yerlrind salnmlar. Sonralar yeni razilrin Avropa imalnn, Sibir v Uzaq rqin mnimsnilmsind, qdim ticart yollarnn salnmasnda ruslar bel usullardan geni istifad etmidilr. Eramzn VI-XI srlrind rqi Avropann razisind halinin uc istiqamtd kutlvi yerdyimsi ba verir: bu axnlardan biri aa Dunay v Balkanlar istiqamtind; ikincisi imal v imal rq Belorusiya v Volqa-Oka cayaras istiqamtin; ucuncusu cnub col rayonlarna yonlmidir. Slavyanlarn mskunlamas bu yerlrin toponimikasnda da oz ksini tapmidr. Bel ki, onlar yeni mskunladqlar razilrd olan kicik caylara slavyan adlar verirdilr. ri caylar is daha qdim xalqlarn onlara verdiyi kohn adlarn saxlayrdlar. Bel toponimlr rqi Avropann hr yerind rast glinir. Cnub col zonasnn mnimsnilmsind peceneqlr v qpcaqlarn rolu boyuk olmudur. Azov sahillri v Aa Volqada mskunlaan kocri peceneq v qpcaq tayfalar VII srd Xzr xaqanlnn tsiri altnda parcaland. Onlarn bir hisssi Bessarabiyaya, aa Dunaya kocub getdilr. Digrlri is Orta Volqa v Kamaya glrk burada yerli uqro-fin tayfalar il birlib X srd Volqa-Kama Bulqariyasn yaratdlar. Bu dovlt birliyi turkdilli dovlt idi, onun mrkzi hazrk Kazan hri olmudur. Eramzn X srin yaxn Avrasiyan qdimdn movcud olan iki boyuk Rus ticart yollar ksib kecirdi (kil 3). Onlardan biri Varyaqlardan yunanlara gedn tarixi yol idi. Bu yol Baltik d nizindn Qrbi Dvina cayna oradan Dnepr kecirdi v bu cayla Pont dnizin (Qara dniz) v Yunanstana gedib. kinci istiqamtl Qrbi Dvina cayndan lmen golun v oradan gmilri suruklyib Valday yukskliyindn balayan Volqaya (hm d Oka qoluna) kecirdilr v bu cayla Xvaln (Xzr) dnizin cxrdlar. Bu yolla hm ruslar v hm d Volqa-Kama Bulqarlar rq olklri il intensiv ticart laqlri hyata kecirirdilr, el Afanasi Nikitin d Hindistana bu yolla getmidir. Baltik dnizindn Volqa su yoluna hm d Neva cay, Ladoqa v Oneqa cay-gol sistemi il cxrdlar. Gostriln bu boyuk ticart yollar il imaldan cnuba me materiallar xz-dri, bal, ktan parca, mum, cnubdan is bahal ipk parca, silah, ikon, kitablar, meyv v trvz, rab, dviyyat v s. gtirilirdi. Vikinq mnli olan Rusiya knyazlar xaricdki qohumluq xtti il Avropa v xristian dininin tarixi mrkzlri hesab olunan Roma, Quds v Konstantinopolla daimi laqlr saxlayrdlar. Ozu d bel syahtlr zaman getdiklri yollar v olklr haqqnda salnamlr (Xojdenie) yazlmas il muaiyt olunmal idi. Bel ki, Rusiyada qbul olunmu dovlt qaydalarna gor sfirlr, numayndlr xaricdn qaytdqdan sonra mutlq ezamiyyt hesabat vermli idilr. Bel hesabatlarda olduqlar olklr, onlarn hrlri, halisinin adt-nnsi v s. haqqnda mufssl mlumatlar verilirdi. Msln, 1389-cu ild Konstantinopola yola dun moskval Pimeninin v Florensiyada olmu (XV srin 30-cu illrind) mitropolit sidorun apardqlar yol qeydlri qiymtli corafi mlumatlarla zngin idi. Bellikl, bu qaydalarla Rusiya ozu ucun orta sr Avropasn kf edirdi. Tver taciri Afanasi Nikitin 1466-1472-ci illrd Hindistanda olmu ilk rus syyahdr (kil 4). Tverd olan irvanah tacirlrin qoulan A.Nikitin Volqa cay il Htrxana, oradan Xzr dnizi Azrbaycana (amax v Bak) v rana gedir, Elbrus sra dalarn aaraq ran korfzi sahillrindki Hormuz hrin glir v oradan gmi il Hindistana Kambeyndn cnubi rqd yerln Cuala hrin gedir. O, Portuqaliyal Vasko da Qamadan 30 il vvl Hindistann qrb sahillrini badan-baa gzmi, Dekan yaylasnn lap icrilrin doru girmi v bu olk haqqnda doru durust mlumat vern ilk avropal olmudur. Vtnin qaytmaa can atan Afanasi Nikitin Hindistann Dabulu limanndan yola duur, Hind okean il htta Afrika sahillrin gedib cxr v sonradan Hormuz qaydr. Oradan is quru yolla Maskat, iraz, Tbriz v rqi Anadoludan kecrk Trabzona v Qara dniz vasitsil Kafa (Feodesiya) hrin glib cxr. Burada butun q ozunun yol qeydlri uzrind ilyrk Uc dniz arxasna syaht srinin lyazmasn tamamlayr. Oradan Moskva tacirlrin qoularaq Rusiyaya yola dun Afanasi Nikitin Smolensk yaxnlnda xstlnir v vfat edir. Yol yoldalar onun lyazmasn Moskvaya catdrrlar v bununla da Afanasi Nikitinin Hindistana sfri haqqnda xbr yaylr. Bellikl, Afanasi Nikitin uc qitd Avropa, Asiya v Afrikada olmu v uc dniz Xzr (Xvalnski), rbistan (Hind) v Qara (stanbul) dnizlri arxasna, syaht etmidir. Rusiya tdricn oz razilrini imala Pomoryey v rqSibir doru genilndirirdi. halinin qdimdn mskunlad imal-rqi Rusiya razilrindki caylar uzrind v kecid mntqlrind coxlu hrlr salnrd. On ikinci srd bel hr toplusuna: Kiyev, Pereyaslav, Cerniqov, Rostov-Suzdal, Polotsk-Smolensk, QalisiyaVoln v Ryazan torpaqlarnda daha cox rast glinirdi. Bu dovrd Rusiya torpaqlarnda 268- qdr hr yaranmdr. Monqol hucumlarndan Rusiyann hrlri, knd tsrrufat v sntkarl qismn zrr ckdi. Xususil, cnub col zonasnda knd tsrrufat faliyyti demk olar ki, tamamil dayandrlmdr. Okadan cnubda orta Dneprdn orta Volqaya qdr uzanan v hec kim yaamayan bel geni razilr Vhi col adlanrd. Bununla bel, mhz Qzl Ordann himaysi altnda Rusiyada ticart v yollar inkiaf etdirildi v van Kalit (Moskva Knyaz) kimi pul toplayan tacirlr peyda olurdu. Rusiyan Qafqaz v Orta Asiya il birldirn qdim ticart yollar turk tacirlrinin komyi il dirclmy balayr. XIII srin ikinci yarsndan balayaraq Baltik v Qara dnizlri

birldirn v Pola v Qalisiya-Voln torpaqlarndan kecn Visla-Qrbi-Buq-Dnestr xarici ticart yollarnn hmiyyti artd. Sibirin oyrnilmsind xidmt adamlarnn (drujinniklr) hazrladqlar hesabatlar boyuk rol oynamdr. Boyuk xritnin tsviri kitab ad il 1627-ci ild cap olunan kitabda Rusiyann butun caylar, yollar hrlri trafl tsvir edilmidir. Novqorodun xidmt adamlar XI srd Pecora cay il yuxar qalxaraq onun uqor qoluna, oradan is imali Ural kecrk Ob cayi sistemin aid olan Sosva cayna kecirdilr. Uraln o trfindki Ob caynn voqunlar (manslar) yaayan aa axnlarndak razilr xz-drili heyvanlarla zngin idi. Moskva voyevodalar 1438-ci ild Orta Uraldan Tavya cayna oradan is rta cxdlar v Sibiri mnimsmy baladlar. Sibir sozu artq burada geni yaylm ad kimi sslnirdi. L.Qumilyova gor Sibir adna iki turk xannn: Sibi-xan v ibi-xan titullarnda rast glinir. lk df 1375-ci ild Qrbi Avropa xritlrind peyda olan Sebur butun ehtimallara gor muslman mnblrindn goturulmudur. Artq XV srd yazlan hesabatlarda, trtib olunan Moskva xritlrind imali v Orta Uraln, Avropa imalnn, Qrbi Sibirin boyuk hisssinin torpaqlar, caylar, halisinin muliyyti, yaay yerlri haqqnda geni mlumatlar toplanmdr. XII-XIII srlrd rus pomorlar xz drili heyvanlar v suitilrini ovlamaq mqsdil Qara dniz sahillri il rq istiqamtind hrkt edrk Yamal yarmadas v Ob qubasna cxrlar. Obun qolu olan Taz cay il yuxar qalxan ovcular burada bir sra ticart mntqlri salrlar v yerli xant v manslarla alver edirlr Taz caynn Yenisey yaxnlaan yuxar hisssind yerli hali il rus tacirlrinin xz dri alveri etdiklri mhur Manqaziya yerlirdi. Buradan Yenisey v Boyuk cay adlanan Lenaya kecid movcud idi. Ruslar burada Manqazeya (Turuxansk) ostroqunu (mohkmlndirilmi qala) yaradrlar v sonrak srlrd Sibir v Uzaq rq hrkt etmk ucun yolustu coxlu bel ostroqlar salrlar. Bu ostroqlarn coxu (Yeniseysk, Tomsk, Tobolsk v s.) sonralar iri hrlr cevrilmidir. Erkn orta srd (b.e. VII srd) imali Qafqazn rqind, Aa Volqada murkkb etnik trkibli guclu Xzr xaqanl yaranr. Onun tsiri daha geni razilr Uraldan Karpat dalarna qdr uzanan rqi Avropada yaylmdr. Xaqanln ozyini Aa Volqa v orada xaqanln paytaxt til hri tkil edirdi (kil 5). ld olunmu tarixi mnblr gor, olk razisi az yant alr, caylar balqla boldur v munbit torpaqlar vardr. Tarlalar, uzum v meyv balar cay sular il suvarlr. Aa Donda qara uzum novlrinin v qrmz rab istehsalnn yaylmas bu olknin Qafqaz Albaniyas il sx laqlrinin olduunu gostrirdi. Onun til, Semiqaraqoru, Sarkel, Blncr, Smndr v s. adl hr v qalalar vardr. Volqa, Don, Kuban Terek caylarnn v cayaras razilrin ilk kf olunma tarixi mhz Xzr dovltinin taleyi il bal olmudur. 2.5 Marko Polo v onun Kitab haqqnda XIII srin ortalarndan etibarn avropallarn corafi tfkkur dairsi genilnmy balamd. Bzi Avropa tacirlri rql ticart can atrdlar. Buna misal olaraq taliya syyah v yazcs Marko Polonun mnsub olduu Venesiya tacirlrinin Polo ailsini gostrmk olar. Atasn v misini muayit edn Marko 1271-ci ild Aralq dnizi sahillrindki Akka hrindn yola durk Hormuz glir v oradan karvanla Mrkzi Asiyann shralarndan v dalarndan kecrk uzun aylar yol getdikdn sonra 1275-ci ild imali Cin glib cxr (kil 6). Marko Polo Mrkzi Asiya vilaytind v Cin kimi boyuk dovltd olmu ilk avropal hesab olunur. Onun ailsi tam 17 il bu qdim diyarn muxtlif yaltlrini gzmi, onun boyuk xan olmu Xubilayn (Cingiz xann nvsi) hormtini qazanm, ticartl mul olmudur. Geriy daha thluksiz hesab olunan dniz yolu il qaytmidr. Marko Polonun 14 gmidn ibart donanmas 1292-ci ild Zeytun (hazrk Tyancjou) limanndan yola cxr. Hr yerd Asiyann rq v cnub sahillrin yaxn uzrk Hind-Cinin v ri-Lankann yanndan kecib Hormuz glirlr. Yalnz 1295-ci ild Polonun ailsi boyuk varidatla Venesiyaya qaydr. Onun syaht tfrruatlar 1298-ci ild Marko Polonun kitab ad altnda nr olunmudur. Bu kitab Markonun gzdiyi olklrin corafiyas, etnoqrafiyas, tarixi haqqnda qiymtli mnbdir. Kitab avropallarn bilik dairsini sasl surtd genilndirdi, ordan-burdan eitdiklri olklr haqqnda mufssl mlumat verdi. Marko Polonun yerdn cxarlan, yeyilsi olmayan, lakin yana biln qara dalarn (komurun) hasilat haqqnda verdiyi mlumatlara ilk zamanlar htta inana bilmirdilr. Onun kitabnda Azrbaycan, Rusiya, tarixi pk yolu v s. haqqnda da trafl mlumatlar verilirdi. Geni fikirli coraflar Marko Polonun kitabndan n etibarl mnb kimi istifad edrk rqin adlar ckiln yeni-yeni olk v hrlri trtib etdiklri xritlrd gostrirdilr. lk df 1375-ci ild duzldilmi dunyann atlasnda Polonun mlumatlarnda geni istifad olunmudur. Marko Polonun muxtlif avropa dillrin trcum olunan kitab XIV-XVI srlrin dniz syyahlarna, o cumldn X.Kolumba drin tsir gostrmidir. Sonralar ninki tacirlr, hm d xristian dininin tbliatclar missionerlr d rq olklrin syahtlrind corafi mlumatlar toplamaa calrdlar. Onlarn srasnda Papa sfirliyi il birg 1289-1330-cu illrd Cin syaht etmi C.Montekorvinonun adn ckmk olar. Bellikl, ortasrli Avropada zif d olsa corafi fikirlr yaranmdr. Bununla bel, o zaman corafiya yen d mustqil elm kimi deyil, ttbiqi elm kimi baa duulurdu. vvlki kimi corafi fikirlr flsfy, astronomiyaya, tarix aid srlrin icrisind rh edilirdi. rq olklrinin syyahlar xeyli mlumatlar toplasalar da, bu materiallar umumildirib sistem salmaq v nzri chtdn thlil etmk tam kild mumkun olmamdr. 2.6 Boyuk pk Yolu Qdim zamanlardan balayaraq faliyyt gostrn Boyuk pk yolu Marko Polonun ad il sx bal olmudur v o, hmin yolla Cin gedib cxmdr. Boyuk pk yolu qdimdn Avrasiyann qrb v rqini birldirn ticart-

karvan yollar bksin deyilirdi. E.. II srdn yaranaraq XVI srd qdr faliyyt gostrn bu yol Orta Asiyadan kecrk Cini, On Asiya v Aralq dnizi olklri il birldirirdi. Bu yolla muxtlif istiqamtlrd ipk parcalar, dviyyat, xalca, silah, zint mallar, pambq, v s. danrd. axli kild rqdn qrb uzanan tarixi pk yolu Sakit okeann Cin sahillrind yerln Sinan hrlrindn balayaraq Lancjoudan kecib Dunxuana uzanrd (kil 7). Dunxuan boyuk v anl mnasnda olub e.. 111-ci ild Cinin xan sulallri trfindn olknin qrbind mohkmlndirilmi qala kimi bina edilmidir. Gorunduyu kimi sonralar bu hr hm Cinin qrbi il rqini laqlndirir v hm d tarixi Boyuk pk Yolunun balancna cevrilir. Boyuk pk Yolu Cin kimi qdim v qudrtli bir olkdn balasa da bu dovltin ozu hec d hmi ticart boyuk hvs gostrmirdi. Xan sulallri olkni qapal saxlamaa, onun ipk, saxs qablar v s. mhsullarnn hazrlanmas sirlrini qorumaa calrdlar. Tacirlr is o zaman qiymtli ipyi muxtlif yollarla ld ed bilirdilr. Dunxuandan iki yer hacalanan Boyuk pk Yolunun imal qolu Turfan cokkliyindn v Alay vadisindn kecrk Orta Asiyann iri mrkzlri olan Smrqnd v Buxara hrlrin daxil olur v oradan is qrb istiqamtlnrk Mrv hrind sas yolla birlirdi. pk Yolunun tsiri altnda baramaclq ucun lverili tbii raiti olan Orta Asiya vadilri iri ipk istehsalclarna cevrilirdilr. Burada istehsal olunan keyfiyytli ipklr ninki Avropaya, hm d Smrqnd-SrDrya vadisi Muqocari dalar istiqamtind Volqa (til) su yolu vasitsil Rusiyaya gondrilirdi. Mhz ipk ticarti nticsind imali Qafqaza, Don cayna, Krma v Balkanlara qdr uzanan yollar gedirdi. Boyuk pk Yolunun Dunxuandan ayrlan cnub qolu Tkl-Mkan shrasnn knar il Xotana, Yarknd v Pamir dalarnn vadilrindn kecrk Mrv hrind sas yola cxrd. pk Yolunun bu iki istiqamtinin YarkndKaqar arasnda birindn digrin kecid var idi. Bundan baqa, pk Yolunun uzrindki Blx hrindn cnubaHindistana boyuk bir qol ayrlrd. Mrv hrind birlrk qrb uzanan pk Yolu Nisa-Ekbatan-Knesifon-Badad-Nsibin v Aralq dnizi sahilind yerln Suriyann Antioxiya limanna glib cxrd. Oradan is dniz yolu il Venesiya, Genuya v Qrbi Avropaya gedirdi. pk Yolu il aparlan, ticarti ld saxlamaq urunda hl lap qdimlrdn Roma v Parfiya imperiyas arasnda qzn mubariz getmidir. rb xilafti yaranana qdr bu ticart yolu sasn ran v Soqdiana tacirlrinin lind olmudur. Karvan yollar il Orta Asiyadan, Azrbaycandan, Cindn coxlu vasitcilrl Avropaya ipk parcalar, metal yalar, saxs qablar, zrgrlik mmulatlar aparlrd. Cin dv karvanlar il qiymtli dalar, u mmulatlar, tir v s. gtirilirdi. pk Yolunun boyuk hisssini oz nzartind saxlayan monqol-turk xanlarnn yanna Avropadan coxlu elcilr glirdi. Bu elcilrin gldiklri v qaytdqlar yollar uzrind yerln olklr, hrlr, xalqlar, o cumldn amax, Tbriz, Xzr dnizi v s. haqqnda coxlu biliklr toplanr, xrit tsvirlri verilirdi. Demli, uzun tarixi ksim daxilind faliyyt gostrn Boyuk pk Yolu corafiyann tarixind d drin izlr qoymudur. pk Yolunu Azrbaycanla razilrini laqlndirn xsi yol Ekbatandan Tbriz, Xzr sahilindn is r, irvan v Brdy gedirdi. imal istiqamtind gedn pk Yolunun bir qolu Drbnd v Volqaya cxrd. Brddn Tiflis v Batumi istiqamtind qrb cxan qolu da var idi. Brd v r mahallarndan balayan pk Yolunun muhum bir istiqamti Araz boyunca Naxcvana v Culfaya qdr uzanrd, oradan is Tbriz v Yen d Qrb yonlirdi. Culfada iri ipk anbarlar yaradlmdr v buraya Azrbaycann hr yerindn xam ipk gtirilirdi. Butun bu geni axli pk yollarnn komyi v hmcinin lverili tbii raiti nticsind Azrbaycan uzun illr dunyann iri ipk istehsalcs v ticarti mrkzi rolunu oynamdr. Boyuk pk Yolunun qovanda yerln Tbriz hri o zamanlar Asiya-Avropa ticartini tnzimlyirdi. Tbrizdn kecn ticart karvanlar Azrbaycan Trabzon, Bursa, Hlb, Beyrut, Dmq v s. kimi o dovrun ticart mrkzlri il laqlndirirdi. Asiya v Avropa tacirlri v onlarn gtirdiklri mallarn tez-tez gorunduyu bu ticart mrkzind Qrb olklrindn gln tacirlr muxtlif rq mallarn, xususn Hindistan dviyyatlarn, nadir boyalar, qiymtli daqa, xam ipyi v ipk parcalar alrdlar. Bu ticart yolu il avropallarn n cox alb apardqlar Azrbaycan v ran ipyi idi. Avropaya aparlan yuksk keyfiyytli xam ipyin sas alclar is taliya tacirlri, xususn venesiyallar idi. Bu da sbbsiz deyildi. Qrbi Avropann butun saraylarn ipk parca il tchiz edn Venesiya oz manufakturalarn surtl inkiaf etdirirdi. Onlarn tmin edilmsind Karvan yollar il Azrbaycan v digr rq olklrindn gtiriln xam ipk balca rol oynayrd. Oz hmiyytini txminn XVI srd itirn Boyuk pk Yolu XX srin 90-c illrin yaxn yenidn brpa olunmaa baland. Avropa-Qafqaz-Asiya (TRASEKA) dhlizi ad altnda brpa olunan bu tarixi yolun mrkzind yerln Azrbaycan iqtisadi v geosiyasi chtdn yenidn boyuk ustunluklr qazanmaqdadr. *** Corafiya tarixi, Tapdq Hsnov, bdurrhim Haczad

III fsil
YEN DOVRUN CORAFYASI (XV-XIX)

3.1 Boyuk coqrafi kflr dovru (XV-XVII srlr)

Yeni dovrun ilk srlri (XV-XVI srlr) Avropa snayesinin v ticartin inkiaf, elmin v mdniyytin surtli yukslii il xarakteriz olunurdu. lk manufaktura mussislri yaranr v mt istehsal genilnirdi, istehsal edilmi mhsullar satmaq ucun daxili bazarlar artq azlq edirdi, yeni bazarlara ehtiyac duyulurdu. Qiymtli metallar qzl v gumu catmrd, bu da mal dovriyysini ctinldirirdi. Avropaya qzl, gumu, ipk, qiymtli xz drilr gtirilmsi tlb olunurdu. Bundan baqa, rq olklrinin tuknmz var dovlti haqqnda tacir v syyahlarn sohbtlri d avropallarn tsvvurlrini codururdu. Yuxarda gostriln mallar v rqin var-dovltini ld etmk umidi il yeni torpaqlarn axtarlb taplmasna can atlrd. Bu mqsdl Avropann bir sra olklrindn (taliya, Portuqaliya, Fransa, Hollandiya v s.) rq, Rusiyaya, Afrikaya yeni corafi ekspedisiyalar gondrilmy baland. Bu ekspedisiyalarn gondrilmsi il Qrbi Avropa tacirlri Avropadan Hindistana v rqi Asiyaya gedn yeni ticart yollar axtarb tapmaa, Asiya olklri il birbaa laq yaratmaa sy gostrirdilr. Bellikl, yuxarda gostriln amillrin tsiri altnda Boyuk Corafi kflr dovru balanr. Bu dovr XV srin ortalarndan XVI srin ortalarna qdr olan tarixi dovru hat edir.

Boyuk Corafi kflrin tarixin sasl diqqt yetirilmsi onunla baldr ki, birincisi, bu kflr corafi ideyalarn irliy doru inkiaf nticsind mumkun olmudur, ikincisi, corafi kflr oz novbsind yeni corafi ideyalarn inkiafna guclu tsir gostrmidir. Mhz bu dialektik laq baxmndan Boyuk corafi kflrin sas mqamlarnn tarixin daha geni yer verilmidir. Boyuk corafi kflr hm briyytin v hm d corafiyann tarixind onmli rol oynamdr. Hqiqtn d "Boyuk" adna layiq goruln bu kflr planetimizd briyytin butun inkiaf tarixi boyu ba vermidir. Hec bir dovrun corafi kflri bu drcd zngin olmamdr v dunyann muqddratnda bel fovqlad hmiyyt ksb etmmidir. Bir nec dnizci v syyahlar nslinin ciddi chdlril oykumenin (mlum olan torpaqlar) srhdlri genilndirildi: dunya ozunun yeni rnglrl brq vuran butun muxtlifliyi il goz onund canland (kil 8). Boyuk corafi kflr qdr avropallarn tsvvurlrind dunya Avropa, imali Afrika v Asiyann bir hisssi il mhdudlard ki, bu da butun qurunun cmi 1/4 hisssini hat edirdi. Bu dovrd insanlar yaayan butun materiklrin konturlar muyynldirilir (Amerikann imali v imali-qrb sahillri v Avstraliyann rq sahillri istisna edilmkl), dniz sthinin geni sahlri tdqiq edilir: hrcnd ki, Amerika, Afrika, Asiya v xususil Avstraliyann daxili rayonlar hllik oyrnilmmi qalrd. Mhz Boyuk corafi kflr saysind Avropaya indi hr bir avropalnn adt etdiyi kartof, pomidor, qardal v tutun gtirilmidir. Avropada gedn sosial proseslr d bu kflrin tsiri xeyli guclu olmudur. Ticart yollar tcili surtd Aralq dnizindn Atlantik okeanna doru yerini dyiirdi. Nticd bir olk sonurdu, digrlri is tarixin on sahsin cxrd. Kflr hmcinin vahid dunya bazarnn yaradlmasna komklik gostrdi. Mustmlklrin amansz istismar glckd bir sra n yuksk inkiaf etmi olklrin iqtisadiyyatnn daha surtl yukslmsin rait yaratd. Boyuk corafi kflrin hyata kecirilmsi elm v texnikann inkiaf saysind mumkun oldu. Bel ki, okeanda uzmk ucun kifayt qdr mohkm olan yelknli karavellr yaradld, kompas v dniz xritlri tkmilldirildi. Yerin kur formasnda olmas ideyasnn get-ged daha cox quvvy minmsi Boyuk corafi kflr ucun elmi nzri baza oldu. Atlantik okeanndan kecrk Hindistana gedn qrb istiqamtli dniz yollarnn movcud olmas haqqndak duunclr hmin ideya il bal idi. Boyuk kflr ucun rq xalqlarnn corafi biliklr v dnizciliyin inkiaf sahsindki nailiyytlrinin muhum hmiyyti olmudur. Corafi kflr saysind toplanan zngin materiallar corafiya elmind uzun muddt davam edn durunlua son qoydu, aydn olmayan v shv anlaylarn duzgun baa duulmsin sbb oldu. XV srin axrnda v XVI srin vvlind Vasko da Qamann, X.Kolumbun ekspedisiyalar, F.Magellann Yer trafnda ilk dniz syahti Yer haqqnda umumcorafi tsvvurlrin yaradlmasnda sasl bir pill oldu. Corafi xritlrd Amerika v Sakit okean oz ksini tapd, Hindistana gedn dniz yolu, Yer kursinin ksr hisssi kf edildi. Bir sozl, corafiya elminin inkiaf ucun munbit rait yarand. Boyuk corafi kflr elmin bir cox digr sahlri (botanika, zoologiya, etnoqrafiya v s.) ucun zngin material verdi. Corafiya tarixind XV sr (daha dqiq desk 1415-1420-ci illrdn balayaraq 1492-ci ildk olan dovr) erkn orta srdn Boyuk corafi kflr hazrlq dovru kimi baxlr. Mhz bu dovrd Amerika v Hindistana dniz yollarnn aclmas ucun tlb olunan sosial-iqtisadi rait yaranmdr v bu kflr tkan vern corafi konsepsiya inkiaf tapmdr: nhayt, uzaq okean sfrlrin cxmaq tcrubsi toplanrd. 3.2 Boyuk corafi kflr hazrlq dovru (XV sr)
Boyuk corafi kflrin ilkin mrhlsind bir sra sbblr uzundn spaniya v Portuqaliya digr olklrl muqayisd qarda duran murkkb vziflrin yerin yetirilmsin daha cox hazr idilr. Mhz bu iki Pireney olksinin syyahlar bir nec onilliklrd Afrikann trafn dolanmaqla rq olklrin v Amerikaya gedn yollar kf etmilr, rq yolunun axtar il onlar Hindistan v Qrb yolunun axtar il is iki boyuk materiki - imali v Cnubi Amerikan kf etdilr v oyrndilr.

Lakin XVI srin ortalarndan balayaraq Pireney olklri zbt etdiklri srvtlr il mhdudlaaraq, yeni torpaqlar axtarndan imtina etdilr v sas diqqti tutuqlar yerlri ld saxlamaa yonltdilr. Gostriln vaxtdan sonra onlarn yerin daha guclu olan ngiltr v Hollandiya gldi. Demli, Boyuk Corafi kflri ilkin hazrlayan v hyata kecirn iki Pireney dovlti- spaniya v Portuqaliya olmudur. Boyuk corafi kflr dovru X.Kolumb v F.Magellann adlar il bal olsa da, bu bir hqiqtdir ki, hmin dovrd uzaq dniz syahtlrinin elmi v texniki bazasn boyuk tkid v hvsl hazrlayan Portuqaliya ahzadsi Henrix Dnizci (1395-1460) olmudur. Dnizci lqbi Henrix XIX srd verilmidir. Bu ad almasna baxmayaraq, coxlu ekspedisiyalar tkil ets d, onun ozu hec bir dniz syahtin cxmamdr. O, hl gnc ikn 1415-ci ild imali Afrika liman olan Suyetann Portuqaliya trfindn alnmasnda itirak etmidir. Hl orada olarkn oyrnir ki, bu hrdn cnuba - Boyuk shran ksib kecn v qzlla zngin olan

olklr karvan yolu uzanr. Odur ki, Henrix Dnizci Afrikann qrb sahili boyu gmilr gondrib bu zngin olklr catmaa can atrd. O, butun omrunu bel mqsdlrin hyata kecirilmsin hsr etmidir. Henrix Avropann n qrb burnu olan San-Visented rsdxana, kosmoqrafiya v dnizcilik mktblri tkil edir v Avropann hr yerindn buraya n yax kartoqraflar, astronomlar, naviqasiya cihazlarndan ba cxan mutxssislri dvt edir. Syahtlr zaman smt kulklri, dniz axnlar, burunlar v adalar haqqnda toplanan n yeni mlumatlar burada qeydiyyata alnrd. Hindistana dniz yolu axtarmaq ucun Henrix mktbi trfindn ilbil Afrikann sahillri boyuna Portuqaliya gmilri gondrilirdi. Okean qarsnda qorxu hissi insanlarda hl boyuk idi v htta bzn hec n il nzr carpmayan adi bir burun kecilmz maney cevrilirdi. Henrix Dnizci adamlar mcbur edirdi ki, bu qorxunu aradan qaldrsnlar, o sl dnizcilr trbiy edirdi. El Afrikann cnub ucqarndak Umid burnunu kecmyin qorxu xofunu mhz onun yetidirdiyi dnizcilr aradan qaldrdlar. Portuqaliyallar hl lap qdim zamanlardan balayaraq Afrikann qrb sahillrini qar-qar oyrnirdilr. Henrix Dnizcinin yetidirmlri is bu prosesi surtlndirirdilr. Tezlikl Alvize de Kadamosto Yal Burun adalarn kf edir. Afrika sahillri il cnuba hrkt edn Perri di Sintra 1462-ci ild lap sahil yaxn hundur dalar gorur, onun buludlarda gizlnn zirvsindn plng nrsi eidir v ona gor d bu daa Syerra-Leone (Plng da) adn verir. 1470-1473-cu illrd portuqaliyallar Qvineya korfzinin sahillrini mnimsmy balayrlar v bu zngin yerlr muxtlif adlar verirlr: Fil Dii Sumuyu sahillri, Qzl sahil, Gol sahil v s.. lk df 1441-ci ild buradan Avropaya aparlan qara qul sl sensasiya dourur. Sonrak illrd portuqaliyallarn tkil etdiklri bir cox ekspedisiyalarn balca mqsdi rusvayc v qeyri-insan qul ovu idi, bel ki, qul alveri boyuk glir gtirirdi. Qvineya korfzindn cnuba hrkt edn portuqaliyallar sahilin gorkmli yerlrind da sutunlar-padranlar qoyurdular. Onun yuxar hisssi xac klind olurdu, uzrind is Portuqaliya kralnn v hmin sahil ilk df cxan dniz syyahnn ad yazlrd. Padranlar glck dniz syahtlri ucun oriyentir (mayak) rolunu oynayrd v Portuqaliyann bu yerlrin kflrind olan ustunluklrini subut edirdi. Hindistana yol axtaran Dia Bartolomeu (1450-1500) ilk df 1487-1488-ci illrd Afrikann cnub ucqarlarndan kecrk indiy qdr qapal hesab olunan Hind okeanna cxr. Lakin guclu frtnalar onun gmilrini ldn el salr ki, o, hmn burnu Frtna burnu adlandrr. Amma indi biz corafiya xritlrind bu ada rast glmirik, ona gor ki, Portuqaliya Kral II Juan Frtna burnunu Umud burnu adlandrma mr edir. Cunki Dian kfi portuqaliyallara zngin Hindistana dniz yolu il gedib cxmaq umidini verirdi v dorudan da bundan on il sonra Vasko da Qamann syahti bu umidi dorultdu. Portuqaliyallar Afrikann sahillri il hrkt etdiklri bir vaxtda, digr yerd Hindistana v Cin qrb dniz yolunun axtarlmas ideyas yetiirdi. Bu ideya antik coraflarn ideyalar il tanlq sasnda yaranan umumi corafi baxlar idi. 3.3 Boyuk corafi kflrin birinci dovru (1492-1550-ci illr) Xristofor Kolumbun 1492-ci ild ilk df Atlantik okeann uzub kecmsi Boyuk corafi kflrin balanc kimi qbul olunur (kil 10). Amerika sahillrin yaxnlaan Kolumbun gmilri ilk df olaraq 12 oktyabr 1492-ci ild sahild qurunu gorurlr v sonrak gun ozlrinin kf etdiklri torpaa ayaq basaraq onu Vest -ndiya adlandrrlar. Bu, birinci syahti zaman (1492-1493-cu illr) X.Kolumb Baham, Kuba v Haiti (Espanyola) adalarn kf edir. Onun ikinci syahti (1493-1496-c il) Kicik Antil adalarnn bir qrupunun, Puerto -Riko v Yamayka adalarnn kfin gtirib cxarr; bundan baqa Kubann cnub sahillrini tdqiq edir (materikin bir hisssi kimi baa duurdu). Ucuncu syahti (1498-1500-cu il) zaman cnubi Amerika materikinin imal sahillrindki Orinoko caynn az v Trinidad adas kf olunur. Kolumb cnubi Amerika materikinin sahillrind olsa da, onu Kohn Dunyann bir adas hesab edirdi v Yeni Dunyan kf etdiyini hec tsvvurun bel gtirmirdi. Dorduncu syahti zaman (1502-1504-cu ild) o, Mrkzi Amerikann 2 min km. uzunluundak sahillrini kf edir v Panama brzxin yaxn hissdn qrb yol axtarr. X.Kolumb daha sonra Honduras Nikaraqua, Kosta Rika v Panama sahilboyu uzrk cnub-rq gedib Daryen korfzin cxr. Kolumbun hl sonuncu syahti baa catmam, 1497-ci ild span dovlti trfindn yeni torpaqlarn mnimsnilmsin icaz verilir v buraya avropallarn konkistadorlarn boyuk axn balayr. Tarixcilrin qeyd etdiyi kimi, onlar buraya llrind xac v urklrind qzla olan hrislikl glirdilr. Mrkzi Amerikann kfi v mnimsnilmsi ildrm surtl ba verdi. Bir-birinin ardnca qrb span v daha sonra is Portuqal gmilri gedirdi. Varl span gmi sahiblri 1499-1500-cu illrd Ameriqo Vespuccinin itirak il cnubi Amerikaya dord ekspedisiya tkil edirlr. Onlar 700-800 mil uzunluunda sahillri oyrnirlr v Amazon caynn azn kf edirlr. 1500-cu ild Hindistana yollanan portuqaliyal Pedro Kabraln gmilrini frtna Braziliya sahillrin atr, buran o Santa-Krus adas adlandrr. Sonralar Portuqaliya tacirlri buraya boyaq aac (Braziliya) ucun uzmy balayrlar. Kolumbun birinci ekspedisiyasnn nticlri mlum olan kimi ngiltr Con Kabotun bacl il 1497-ci ild Hindistana dniz yolu acmaq ucun qrb gmilr gondrir. Kabot Kolumbdan vvl imali Amerika materikind (ehtimal ki, bu yerlr Nyufaundlend adas v Labrador yarmadas imi) olmudur. Bellikl, mlum olur ki, normanlardan sonra imali Amerikan hqiqi kf edn Kabot olmudur. 1498-ci ild olan ikinci sfrind Kabot

Nyufaundlenddn balayaraq Floridaya qdr uzanan imali Amerika sahillrini tdqiq edir. Kolumb kimi Kabot da gorduyu yerlri rqi Asiyann Cin sahillri hesab edir. Dunyada n zngin balqclq rayonlarndan biri olan Boyuk Nyufaundlend dayazln da Kabot kf etmidir. 1513-cu ild Vasko Nunyes Balboa ilk df Panama brzxini ksib kecir v ispanlarn coxdan axtardqlar cnub dnizini (Sakit okean) kf edir. Ernan Kortes 1519-1521-ci illrd asteklr dovltini (muasir Meksika razisind) talan edir, Yukandak yuksk inkiaf etmi maya xalqn sart altna alr, coxlu qzl v cavahirat ld edir. Kortesin yurulri nticsind spaniya Amerikada ilk boyuk razi l kecirir v Mrkzi Amerikann imal hisssi ial olunub spaniya dovltin birldirilir. Fransisko Pisarro qardalar 1524-1537-ci illrd digr konkistadorlarla birlikd (Almaqro Diyeqo v b.) Cnubi Amerikann (Peru v Cili) qrb sahillrini kf edirlr v inklrin guclu imperiyasn tuturlar. spaniya konkistadorlar tarixd gorunmmi vhiliklrl yerli xalqlar qrrdlar, onlarn mdniyytini dadrdlar v boyuk acgozlukl srvtlrini qart edirdilr. Fransann Yeni Dunyaya tkil etdiyi ekspedisiyalar imali Amerikann okean sahillrini oyrnir, Hudzon cayn kf edir v buradan qrb kecid yolu axtarrlar. 1554-cu ild fransz syyah Jak Kartye hmin dniz kecidini axtararkn Nyufaundlendi v Muqdds Lavrentiya korfzini tdqiq edir. Bir ildn sonra o Muqdds Lavrentiya cay il yuxar hazrk Monreal hri olan yer kockunlr gtirmi v 1541-ci ild Kvebekin bunovrsini qoymudur. Bellikl, XVI srin ortalarna imali Amerikann qrbd 400, rqd 600 m.e. qdr olan sahillri avropallara artq blli idi; onlar Cnubi Amerikann trafna frlanm v Amazon cay il qrbdn rq kecmilr. spaniya konkistadorlar Meksikan, Mrkzi Amerikan, Perunu, Cilini tutmular, La-Plata, Orinoko, Kolorado, Maqdalen, Missuri caylar hovzlrin daxil olmular. ngilislr v franszlar is imal Amerikann rq, orta v imal hisslrini tdqiq etmy balamlar. Boyuk corafi kflrin sasn qoyan Xristofor Kolumb omrunun axrna kimi (1506 -c ild vfat edib) el bilirdi ki, Hindistana qrbdn yol acmdr. Oyrndiyi razilri o Vest-ndiya, yerli halini is indular adlandrmdr. Kolumb hl d bilmirdi ki, Yeni Dunyan Asiyadan boyuk okean ayrr v kf etdiyi corafi adalar hec d Asiya adalar deyildir. Lakin bir az sonra Kolumbun muasirlri v davamclar bu adlar toplusunun arxasnda avropallara indiy qdr mlum olmayan nhng materikin ilkin cizgilrini gorurlr. dalt namin qeyd etmliyik ki, bu yeni materik Kolumbun adn damal idi. Lakin Amerika adn alr. Butun qitlrdn tkc biri real adamn rfin Amerika adlandrlmdr. Bu adam Ameriqo Vespucci idi. Corafiya tarixcilri arasnda Ameriqo Vespuccinin (1451-1512) syahtlri haqqnda muxtlif fikirlr vardr. Durust mlumatlara gor o, 1501-1502-ci illrd portuqaliyallarn ekspedisiyalarnda itirak etmi, Cnubi Amerikada ekvator uzrind olmu, Braziliya sahillrinin bir hisssini xrity kocurmudur. lbtd, bir dniz syyah kimi onun xidmtlri yuxarda deyilnlrl kifaytln bilrdi. Bs bel bir halda nec olmudur ki, Yeni Dunya Ameriqo Vespuccinin ad il adlandrlmdr. Ona bdi ohrt gtirn ilr tamamil baqa yonlu olmudur. Vespucciy qdr hec kim yeni kf olunmu torpaqlarn 7 min km. uzunluunda olan sahil xttlrinin muahidsini aparmamdr. Ona gor d Atlantikann o taynda kf olunan torpaqlarn Asiya olmad fikrin ilk df Kolumb yox, mhz Vespucci glmidir. O yazrd ki, bu olklri Yeni Dunya adlandrmaq lazmdr. Bu dunya haqqnda bizim nsillrin indiy qdr hec bir tsvvurlri olmamdr. V o hlledici dlil gtirir: artq coxdan muyyn edilib ki, Asiya imal yarm kursind yerlir v ekvator materik xttini hec bir yerd ksmir. Halbuki, yeni kf olunan torpaqlar tkc ekvatora yox, hm d cnub tropikindn d cnuba uzanrd. Ameriqo Vespucciy ohrt qazandran digr sbb onun Avropaya gondrdiyi mktublar olmudur. O zaman yeni corafi kflr Avropa oxucular boyuk maraq gostrirdilr, lakin bel mlumatlar cox az verilirdi: dniz syyahlarnn hesabatlar nadir hallarda cap olunurdu, mzmunu quru olurdu v ehtiyatla yazlrd. Bel ki, spaniya hokumti Kolumbun v digr syyahlarn kflri haqqnda olan mlumatlarn capna qadaa qoymudu. Bel bir mlumat qtl raitind kf olunan torpaqlarn tbii mnzrsi, orada yaayan halinin miti haqqnda ilk df Ameriqo Vespucci trfindn yazlm cox smimi v maraql mktublar Avropada surtl yaylmaa balayr. Onun gondrdiyi xrit v mktublar ld edn alman corafiyaunas Martin Valdzemuller ozunun 1507-ci ild yazd Kosmoqrafiyaya giri kitabnda ilk df Amerika adn ckir. lk df bu ad Ameriqo Vespuccinin oyrndiyi olklr (Venesuela, Braziliya v butovlukd cnubi Amerika) amil edilirdi. Sonralar Herard Merkador 1538-ci ild ilk df Amerika adn materikin imal hisssin d amil etmidir v bellikl d bu ad baqa corafiyaunaslar trfindn tkrar olunmu, qlobus v xritlrd yazlb bdildirilmidir. Qald ki, Hindistana dniz yoluna, onun Aclmasnda portuqaliyallar ispanlar qabaqlayrlar, Kolumbun kflri Hindistana tcili olaraq yenidn yol axtarnn balanmasna tkan verir. 1497-ci ild kral Manuel Vasko da Qamann (1469-1524) bacl altnda Hindistana ekspedisiya gondrir. Afrika sahillrindki ks smt kulklri v cryanlarndan yan kecmk ucun onun gmilri vvlc qrb donrk sahildn xeyli aral uzmy balayr v yalnz sonra rq istiqamt goturrk sahil yaxnlar. Bu yol uzaq olsa da, yelknli gmilrin Lissabondan Umid Burnuna qdr tez v rahat uz bildiyi yol idi. Nhayt, onun gmilri Umid burnunu dolanaraq Hind okeanna cxr. Afrikann rq sahili boyu uzrk Mozambik adalarna glir v burada o qzn ticart edn rb tacirlrini gorur. imal istiqamtind uzn Vasko da Qama Malinda limanna glib catr. Burada portuqaliyallar yerli hokmdarlarn komyi il n mahir rb losman v kartoqraf hesab olunan hmd bn-

Mcidi ozlrin bldci gotururlr. Vasko da Qama onun komyi v musson-smt (may ay) kulklrindn istifad edrk 1498-ci ild Hindistan sahillrin glib catr. O, yerli tacirlrl alver edrk, dviyyat, qzl v bahal daqala oz gmilrini yuklyir v yen d musson kulklrindn istifad edrk geriy Afrika sahillrin v oradan is 1499-cu ild Portuqaliyaya qaydr. Bellikl, Vasko da Qama Afrika trafna cnubdan dolanaraq dniz yolu il Hindistana glmi ilk avropal hesab olunur. Bu tkc Portuqaliya tarixind deyil, dunya ticarti tarixind d onmli bir hadis idi. Hmin vaxtdan balayaraq Suvey kanal (1869) aclanadk, Avropa il Hindistan v Cin arasnda ticart vvlki kimi Aralq dnizi il yox, Atlantik okean Umid Burnu yanndan kecn dniz yolu il aparld. Yeni aclan bu dniz yolu tarixi pk yolunun da tnzzulun sbb oldu. Sosial-siyasi baxmdan is Hindistann talan v ialnn balancn qoydu. Vasko da Qama 1502-ci ild top-tufngl yenidn Hindistana glir. Klkd hrini dadr v boyuk vardovltl vtn qaydr. Bu ekspedisiya tkc Hindistann yox, hm d Hind-Cin v ndoneziyann zbt v talan olunmas il nticlnir. Portuqaliyallar sonralar Pekin v Yaponiyann Kyusuyu adasna qdr gedib cxrlar v bu olklrl ticart laqlrinin sasn qoyurlar. Bel bir vziyytd Amerikan kf etdikdn sonra orada ac bibrdn baqa hec n tapa bilmyn ispanlar durub gozly bilmzdilr ki, Hindistan dviyyatnn ticarti tkc portuqaliyallarn lind olsun. Bu da oz novbsind spaniyann hakim dairlrini dviyyat olklrin (Moluk adalar) qrb dniz yolunun inadla axtarna vadar edir. Fernan Magellan (1480-1521) 1519-cu ilin 20 sentyabrnda be gmi il spaniyadan ilk dunya syahtin yola duur. Atlantik okeann kecdikdn sonra Magellan Cnubi Amerika sahillri boyu uzrk qrb gedn boaz axtarr v nhayt 520 c.e. indi onun adn dayan Magellan boazn boyuk ctinlikl kecrk okean nginliklrin cxr. Dar, qaranlq boaz donglrindn sakit bir okeana cxan ekspedisiya itirakclarnda xo tssurat yaranr v bu okean Sakit okean adlandrrlar. Dunyada ilk df Sakit okeann n enli yerindn uzub kecn Magellann gmilri xo v ac gunlri yaamaqla dord aydan sora glib indiki Filippin adalarna cxrlar. Burada Magellan yerli tayfalar arasnda gedn vurumaya qoulur v 27 aprel 1521-ci ild oldurulur. Qalan gmilrdn birisi Xuan Sebastyan Elkanonun bacl il butun yol boyu portuqaliyallardan gizli vvlc Moluk adalarna glir, orada xeyli dviyyat yuklyir, Timor adasndan kecib boyuk ctinliklrl Hind okeannn cnub enliklril uzrk, Umid burnundan kecib 1522-ci ilin 8 sentyabrnda salamat qalm cmi 18 nfr dnizci il (yola cxan 265 nfrdn) glib spaniyaya catr. Magellann bacl altnda hyata keciriln Birinci Dunya syahtinin muyyn iqtisadi smrsi olmasa da, tarixd boyuk corafi nticlr qazanmdr. .Yeni iqtisadi baxmdan sas dviyyat vern olklr Hindistan v digrlri yen d Portuqaliyann lind qalrd. Corafi baxmdan: Yerin kur klind olmas qti subuta yetirildi; Vahid Dunya okeannn movcudluu muyynldirildi v vaxtil Ptolemeyin d mudafi etdiyi kontinental, yni qurunun daha geni sah tutmas baxlar ozunu dorultmad. Hm d gec d olsa briyyt bildi ki, Yer kursini rqdn qrb dolanarkn bir gun qazanrsan. Bel ki, syahtcilr spaniyaya 8 sentyabr, bazar gunu glib cxmdlar, gminin gundliyind is nb idi. Qsa dovrd cmi yarm srd bizim planetimizin avropallara mlum olan srhdlrinin gorunmmi drcd genilnmsi ba verdi. Lakin kohn dunyann v yeni kf olunan materiklrin daxili hisslri hl d oyrnilmmi qalrd. Avstraliya, Antarktida, Asiya v imali Amerikann imal sahillri hl kf olunmamdr. Boyuk Kflr dovru corafi tsvvurlrin inkiaf oz ksini parlaq kild dovrun xritlrind taprd. Daha duzgun proyeksiyal v drc toru il duzldilmi xritlr (msln, Herard Merkatorun xritsi) meydana gldi. razi kflri dunyann corafi xritsind oz ksini tapd. Ekspedisiyalarn kf etdiyi obyektlrin corafi movqeyi dqiq muyyn edildi. 3.4 Boyuk corafi kflrin ikinci dovru (1550-1650-ci illr) Boyuk corafi kflrin muhum iqtisadi v siyasi nticlri d olmudur. Avropada yaylan yeni burjuaziya ucun hm var-dovlt v hm d geni bazar tlb olunurdu. Bununla bal olaraq Boyuk corafi kflr mustmlkciliyin, okean arxasna hali kocurulmsinin v beynlxalq laqlrin butun dunyaya yaylmasnn sasn qoydu. Corafi kflr nticsind ticart yollar Aralq dnizindn Atlantik okeanna doru yerini dyiir v bu yollar uzrindki hokmranlq spaniya v Portuqaliyann lind cmlnir. Lakin daha cox snaye mhsullar istehsaln v satn oz llrind toplayan ngiltr, Fransa v Hollandiya surtl varlanrdlar. Onlar getdikc spaniya v Portuqaliyan bazarlardan, dniz yollarndan v okean arxasndak torpaqlardan sxdrmaa baladlar. Butun sonrak srlrd mhz ngiltr, Hollandiya v sonralar onlara qoulan Fransa yeni torpaqlarn kfind, onlarn oyrnilmsind v oz mustmlklrin cevirmlrind fal rol oynamaa balayblar. Magellann Sakit okeandan kecdiyi yol tdricn intensiv gedi-gli yoluna cevrilir. Bu yol boyu Yeni Qvineya, Karolina, Maral, Solomon, Markiz v b. adalar kf olunur v hm d mlum olur ki, bu adalarn ksriyyti avropallara qdr yerli xalqlarla mskunlabdr. Ozu d avropallarn qorxa-qorxa uzduklri okean sularnda yerli dnizcilrin gmilri srbst surtd utuyurdulr. XVI srdki Avropa xritlrind Namlum Cnub Torpa (Terra Australis nkoqnita latn.) yenidn gundm gtirilir. Bu torpan movcudluu haqqnda frziyylr hl lap qdimdn movcud idi. Bel ideya irli surulmudur ki, imal yarmkursinin geni quru sahsini muvazintd saxlayan cnub torpaqlar da movcud olmaldr.

Ptolemey gor bu torpaqlar cnubdan Hind okean il hatlnir v Afrikann davamdr. Flamand kartoqraf Abraham Ortelinin duzltdiyi xritd (1570-ci il) Namlum Cnub Torpaq butun Yer kursini hat etmkl, aa enliklr doru ckilir. Butun omrunu cnub torpann axtarna hsr etmi Pedro de Kiros Avstraliyann Kolumbu adlandrlsa da, bu torpa tapa bilmmidir. Lakin qrib tsaduf nticsind onun yol yolda Luis de Torres Avstraliyaya xeyli yaxnlam, indi onun adn dayan Torres boazn kecmi v subut etmidir ki, Yeni Qvineya materikin cxnts olmayb, mustqil adadr. Kiros v Torresin syahtlrinin boyuk hmiyyti var idi. Bel ki, bir trfdn cnub torpann axtar daimi diqqt mrkzind saxlanlrd v digr trfdn is yeni-yeni hmiyytli kflr edilirdi: Qrenlandiyadan sonra dunyann ikinci boyuk adas olan Yeni Qvineya avropallara mlum olur. Daha sonra is axtarlan Cnub materikinin srhdlrinin cnuba doru uzanmas akar olunur. Lakin bu kflrin coxu o zamanlar gizli saxlanldna gor sonralar hmin yerlrin tkrar kflri ba vermidir. Kiros v Torresin kflri spaniyann Boyuk corafi kflr erasnda sonuncu akkordu oldu. Bundan sonra Pireney olklri oz quvvlrini tamamil ld eldiklri torpaqlarn qorunmasna yonltdilr. Hollandiya boyuk csartl Yeni kflr tbbusunu oz lin kecirdi. 1602-ci ild tkil olunmu Ost-ndiya Hollandiya irkti bir nec ildn sonra Zond adalarndak n muhum razilri portuqaliyallarn lindn ald. Yeni srvt mnblrinin axtar onlar tezlikl Avstraliya sahillrin gtirib cxartd. Hollandiya dnizcisi Villem Yanszon Torresdn bir nec ay vvl Avstraliya sahillrind olmu ilk avropal hesab olunur. O, 1606 -c ild Keyp-York yarmadasnn qrb sahillrini oz xritsin kocurmudur. Artq XVII srin ilk illrind hollandiyal dnizcilr Avstraliyann Yeni Hollandiya sahillrini gorurdulr, 1615-ci ildn sonra onun qrb, qismn imal v cnub sahillrinin xttlri muyynldirilmidir. Hollandiyal Abel Tasman 1642-1643-cu illrd Avstraliyan cnubdan kecrk Tasmaniya v Yeni Zelandiya adalarn kf etdi. Lakin Tasmann uursuzluu onda ndiki o, kf etdiyi bu adalarn lap yaxnlnda yerln Avstraliya kimi boyuk bir materiki gor bilmmidir. Materikin kfi sonrak srlr qalmdr. XVI srin ikinci yarsnda qzl v dviyyatla dolu portuqal v ispan gmilrini qart etmk ucun ingilis, holland v fransz dniz quldarlarnn faliyyti guclnir, bir cox hallarda buna dovltlrin ozlri d rvac verirdilr. Boyuk dniz qulduru hesab olunan ingilis Frensis Dreyk 1577-1580-ci illrd Magellandan sonra ikinci dunya syahtini hyata kecirir. Bu syahti zaman o cnubi Amerikan Antarktidadan ayran n enli Dreyk boazn kf edir, ispanlarn gozlmdiklri yollarla Cnubi Amerikann Sakit okean sahillril uzrk onlarn coxlu qzl v baqa srvtlr yuklnmi gmilrini qart edir v l kecmsin dey ozunun surtli gmisi il dunyan bir daha dolanr. ngiltry qaydan Dreyk dovlt xzinsin bu olknin illik glirindn iki df cox dyrind olan qzl verir, ozun v adamlarna da pay goturur. Bizim oyrndiyimiz dovrun muhum bir mrhlsini d Asiya v imali Amerikan imaldan dolanmaqla Hindistana v Cin yollarn axtar tkil edirdi. Dunyann sas dniz yollarnda spaniya v Portuqaliya dovltlri hokmranlq etdiklrin gor yeni imal yolunun axtarnn tbbuskarlar hollandlar v ingilislr olmular. lk ingilis (1553-cu il) v holland (1557-ci il) ticart gmilri imali Dvinann aznda gorunurlr. n muhum elmi hmiyyt dayan ekspedisiya Villem Barensin (1596-1597-ci illr) bacl il hollandlarn tkil etdiklri ekspedisiya olmudur. Bu ekspedisiya Yeni Torpaq adasn imaldan kecrk Buzlu adlanan limanda qlamdr. Xarici olklrin bel chtlrini gorn rus pomorlar Asiya materikinin imalnda yeni kflr aparmaa giriirlr. lbtt, bel ilrl onlar hl lap vvllr d mul olurdular. Qrbi Avropa il ticartin genilndirilmsi coxlu xz-dri tlb edirdi. Kazan xanlnn suqutu (1552 -ci il) xz-dri il zngin olan Sibir qsa v rahat yollarn aclmasna sbb oldu. Yermak trfindn Kucum xanlnn mlub edilmsi (1581-ci il) kazaklarn v onlarn arxasnca xz-dri tdarukculrinin Sibir axnn xeyli surtlndirdi. Yeni torpaqlara doru hrkt hm cay yollar v hm d imal dnizlrinin sahillri boyu hyata kecirilirdi. Cmi lli ildn sonra rus syyahlar Cukotkaya v Kamcatkaya gedib cxdlar. Xritlrdn gorunur ki, onlar enlik uzr 1200 Yerin cevrsinin 1/3 brabr olan msaf kecmilr. Bu syyahlar Yenisey, Xatanqa, Lena, Kolma, ndiqirka, Yana, Anadr v b. caylarn azlarn kf etmilr. Pomorlarn qayqlar v buzlu suya davaml olan gmilri (koclar) csartl imal Buzlu okeanna cxmdr. 1639-cu ild van Moskvitin Aldan caynn su ayrcsn aaraq Oxot dnizin tokuln caylarla Sakit okeana glib cxr. 1643-1646-c illrd Vasiliy Poyarkovun dstsi Lenadan Amura kecir v Oxot dnizind uzur. 1648-ci ild Semyon Dejnyov Kolma cayndan Cukot dnizin cxr v onu boyuk ctinlikl uzub kecrk Asiya il Amerikan ayran Berinq boazna daxil olur, Asiyann imal -rq ucqarnn tsvirini verir v sonralar hmin burun Dejnyov burnu adlandrrlar. Boyuk corafi kflrin ikinci mrhlsind corafiyaya aid yazlan dbiyyatlarn say coxalr, elmi saslar drinldirilir. Nikolay Kopernik (1473-1543-cu illr) Heliosentrik nzriyyni yaratd. Jan Bodenin (1530-1595) Corafi muhitin insan cmiyytin tsiri kitab nr (1566) edildi ki, bu da corafiyann nzri chtdn dirclmsind xususi rol oynad. Bu srd mullif antik v rb alimlrinin muhit haqqndak mulahizlrin saslanan yeni fikirlr irli sururdu. Jan Boden antik corafi materializm inkiaf etdirmkl, insan tbitdn ayr goturn v o zaman hakim olan xristian dininin doqmatizmin kskin zrb endirdi. Bu dovrd bir sra alimlr tarixi corafiya il mul olurdular. Hollandiya alimi Avraam Orteli (1524-1598) corafiyan tarixin gozu adlandrmdr. O, qdimd xalqlarn mskunlamasndan, o dovrdki dovltlrin srhdlrindn danan elm tarixi corafiya deyirdi v onu tarix elminin yardmc fnni hesab edirdi. Orteli 1570-ci

ild tarixi corafi xrit v atlaslar nr etdirdi. Onun ardnca 1567-ci ild taliya (Florensiya) taciri Lyudoviko Qviccardinin iqtisadi corafiya sahsind ilk sr saylan Niderlann tsviri kitab capdan cxd. srin birinci hisssind Niderlandn butovlukd tbitindn, halisindn v tsrrufatndan danlr. Mullif corafi movqeyin, caylarn v dnizlrin olklrin hyatndak rolundan trafl bhs etmi, hmcinin olkd movcud olan sntkarlq v ticartin vziyyti, olknin idar olunmas haqqnda geni mlumat vermidir. kinci hissd Niderlandn 17 yaltinin hr biri haqqnda ayr-ayrlqda sohbt aclr. Qviccardini bu hissd hrlrin corafiyasna daha cox diqqt yetirmi, iqtisadi-corafi hadislri v muxtlif proseslrin sbblrini daha geni gostrmidir. Bu sr corafiya tarixind hmiyytli hadis olub, 35 dil trcum edilmidir. XVII-XVIII srlrd tbiiyyat elmind metafizika (mexaniki) materializm hokm sururdu ki, bunun da sasn Bekonun v Dekartn flsfi sistemi tkil edirdi. Empirik tbitunaslq tbit v sosial hadislrin oyrnilmsi proseslrini bir-birindn ayrrd. Bu dunyagoruun mrkzind tbitin dyimzliyi haqqnda mudda dururdu: madam ki, tbit movcuddur nec ml glmsindn asl olmayaraq, o hmi dyimz qalmdr. Yer yaradlan gundn bri nec var, el d qalmdr. Tbit v sosial hadislrin oyrnilmsi proseslrini bir-birindn ayran empirik tbitunaslq corafiya elmin d neqativ tsir gostrdi. Tbitunaslqda empirik tdqiqatlar v formal sistemldirilmlr aparan tdqiqatclardan biri olan Hollandiya corafi Varenius Bernxardn (Bernxard Varen) (1622-1650) 1650-ci ild Umumi corafiya adl elmi sri nr olundu. Bu kitabla tarixd ilk df olaraq Yer haqqnda biliklri sistemldirn corafiya elmi meydana gldi. Bu srd iqtisadi corafiya il bal coxlu fikirlr var. Varenius ilk df olaraq corafiyan butunlukl (umumi corafiya), iri zonalar (xoroqrafiya) v kicik sahlr uzr (topoqrafiya) oyrnn tbiiyyat elmi kimi muyyn etdi. Onun srind corafiya vahid bir elm kimi qalr, cunki tdqiqat olunan obyektlrin miqyasna gor bolunmsi onlarn oyrnilmsi prinsiplrini dyidirmir. Bellikl, mullif ilk df olaraq Yer barsindki biliklr sistemindn umumi corafiyan v xususi (regional) corafiyan ayrrd. Vareniusa gor, corafiya riyazi elm olub, Yer kursinin xususiyytlri, formas, olculri, onda ba vern hrktlr, hadislrin dinamikas, quru v dnizlr haqqnda riyazi-corafi mlumatlar verir, enlik v uzunluq dairsini tyin edir. Umumi corafiya xritd msafni olcmk, xritdn v kompasdan istifad qaydalar, gmilrin dniz yollarn tyin etmk v s. kimi mli biliklr d verir. Xususi corafiyan (muasir mnada, diyarunasl) alim uc yer bolur: 1. Gunin v ulduzlarn hrktin xas olan lamtlr; 2. Yer mxsus lamtlr (tbii rait v ehtiyatlar); 3. nsanlara, yaxud olknin sakinlrin xas olan lamt; Mullif ucuncu qrup lamtlri frqlndirmdn insan il bal msllr srasna daxil edir. Onun fikrinc, bu msllrin oyrnilmsi corafiyaya bilavasit aid deyil. Vareniusun sosial hadislr, insanlarn yaayna bu cur munasibti onun metafizik materializm movqeyind durmas il izah olunur. Kitabda hadislrin sbblri drin, elmi ardcllq v umumi sliq il aydnladrlr, bununla laqdar coxlu xritlr v qrafiklr verilir. Kitab metodoloji baxmdan frqlnir. Bir cox antik corafi yazlara xas olan tarixilik burada, demk olar ki, yox drcsinddir. Mullif oz dovrun gor oxucularna xeyli yeni mlumatlar yerin quru v su hisslrinin nisbti, relyef, filizlr v s. haqda mlumatlar vermi, Yerin 5 quran, iqlim muxtlifliyini, baqa lamtlrini ilk df geni izah etmidir. Lakin onun kitabnda srin flsfsi tsirindn asl olaraq, insan msllrin hec toxunulmam, yaxud da cox az toxunulmudur. Bellikl, Vareniusun corafiyaya gtirdiyi nzri v praktiki yeniliklr, sistemldirm, thlil etm onu corafiya elminin banisi etmidir. Vareniusdan sonra yeni elmi corafiya yaranr v inkiaf etmy balayr. Butun olklrd, o cumldn Rusiyada onun tsiri il corafiya mktblri meydana glir. 3.5 Yeni Dovrun balanc (XVII srin ortas XVIII srin ortas) Avropada ba vern ingilis burjua inqilab (1642-1660) kapitalizm dovrunun balanmasndan xbr verdi. ngiltr snayesinin inkiafna ciddi fikir verir, vvlc Hollandiyan v sonralar is muyyn muddt Fransan sat bazarlarndan sxdrb cxarr. ngiltr iri mustmlkci dovlt cevrilir. Lakin buna baxmayaraq mhz Fransa bu dovrd corafiya v xritunaslq sahsind gorkmli ilr gorur. Avropa olklrind inkiaf etmkd olan kapitalizm corafi biliklr lazm idi. Dniz yollarn idar etmk, ticarti nizama salmaq, fabrik, zavod mussislrini yaratmaq v onlar xammalla tmin etmk v s. ucun corafi mlumatlar tlb olunurdu. Boyuk kflrin surti XVII srin ortalarna ziflyir. Bu muddtdn sonra materiklrin daxili hisslri v onlarn tbii srvtlrinin oyrnilmsin daha cox diqqt yetirilir. Materiklrin tbii zonalarnn bitki, heyvan almi, faydal minerallar oyrnilir v halinin demoqrafik vziyyti uzrind muahidlr aparlr. Gostriln dovrd n cox corafi tdqiqat ilrini Rusiya tkil edirdi v bu tdqiqatlar Sibiri, Uzaq rqi v imali Amerikann imali-qrb sahillrini hat edirdi. Rusiyan boyuk dniz olksin cevirmk haqqnda I Pyotrun chdlril bal olaraq olkd corafi ekspedisiyalarn say artrlr. Onun tkidi il 1717-1720-ci illrd Qotlib ober Volqaboyuna, Xzr sahilin v Qafqaza syahtlr edir v buralarn iqlimini, heyvanlar almini v halisini oyrnir. I Pyotr Xzr v Xzrsahili vilaytlr boyuk maraq gostrirdi. Buradan Cin v Hindistana qsa yollar axtarna v spinti qzl yataqlarna xususil hmiyyt verilirdi. 1703-1726-c illrd bu boyuk gol-dnizin artq xritsi ckilir v Amu-Drya caynn Xzr tokulmdiyi muyynldirilir.

imal Buzlu okeanndan Sakit okeana gedn dniz yolunu tdqiq etmk ucun I Pyotr Vitus Berinqin (16811741) bacl il Kamcatka ekspedisiyasn tkil edir. Berinqin tkil olunan ekspedisiyas nticsind: Alyaska sahillrinin bir hisssi, Aleut, Komandor, Muqdds Lavrentiya adalar kf olunur. imal Buzlu okean (Kolmadan rq), Kuril adalarnn bir hisssi, imali Yaponiya sahil xttlri badan baa tsvir olunur v sonralar onun adn dayan Berinq boaz v dnizi kf olunur. lk df xritlrd uzunluu 9 min km-dn cox olan Arxangelskdn Cukotkaya qdr uzanan Rusiyann butun imal sahillrinin real kli yaranr. XVII srin ortasndan XVIII srin ortalarna qdr olan Yeni dovrd dunya v onun ayr-ayr hisslrinin xritlri duzldilmy balanr, iri hcmli corafi tdqiqatlarla znginlir. Bununla bel hr bir olkd corafiya hmin olknin xususi tlblrin uyun inkiaf etdirilirdi. Burokrat, muhafizkar v yarmfeodal Almaniyada idar sistemini tmin etmk ucun XVIII srin balancnda srf inzibatclq formasnda kameral statistik corafiya meydana glir. Bu yeni corafiya mktbi sonralar muxtlif kameral, statistika, ticart corafiyas adlar altnda inkiaf etdi. Bu mktblr alman dovlti ucun iqtisadi sviyyni gostrn muxtlif mlumatlar hazrlayrd. Statistik corafiyann inkiaf il bal Almaniyada Axenval (1719-1772) v Buyuinq (1724-1793) kimi alimlr yetiir. ngiltrd XVII srin axrlarnda tbiti v sosial hyat ayr-ayrlqda oyrnn, yeni saslar uzrind qurulmu ideyalar meydana glirdi. Bu ideyalarn coxu xususil siyasi iqtisadn atas, ingilis fiziokrat Vilyam Pettiy (16231687) mxsus idi. Fiziokratlar kapitaln ilk thlilini vermi, onun maddi trkibini v istehsaln formalarn muyynldirmilr. gr Varenius XVII srd genilnn dniz ticartinin tbii msllrini elmi chtdn thlil etmidis, V.Petti onun iqtisadi trfini aydnladrmdr. Petti hali artmn nzrdn kecirmi v bir sr kecdikdn sonra Maltusun soylycyi hali artm briyytin bdbxtliyidir fikrin tamamil zidd olan mudda irli surmudur. O bel hesab edirdi ki, halinin cox olmas varllq, halinin az olmas is yoxsulluqdur. XVIII srd Rusiyada muxtlif tsrrufat sahlrinin guclu inkiaf balanmdr. Yeni-yeni torpaqlar zbt etmi v mnimsmi Rusiya artq nhng bir raziy malik idi. Bu nhng imperiyann idar olunmasna, onun tbii ehtiyatlarnn mnimsnilmsin, istehsaln inkiafna, xarici v daxili laqlrin genilndirilmsin komk ed bilck corafi biliklr ehtiyacn artmas Rusiyada corafiyaya aid srlr yazlmasna v xritlr trtib edilmsin tkan verdi. Rus alimi V.N.Tatiev (1686-1750) corafiyann mzmununu, mahiyytini tyin edn v onun vziflrini gostrn Umumi corafiya v Rusiyann corafiyas adl sr yazmdr. srd gostrilir ki, corafiya uc hissdn ibartdir: 1) riyazi corafiya, 2) geodeziya v kartoqrafiya, 3) fiziki v siyasi corafiya. Qrbi Avropada corafiyann sas vzifsi dniz gmiciliyinin v ticartin inkiafna komk etmk idis, Rusiyada corafiyann muhum vzifsi n boyuk quru hisssini tutan olknin zngin tbii ehtiyatlarnn mnimsnilmsin, onun razisind yeni istehsal sahlrinin yaradlmasna tkan vermk idi. Alim gostrirdi ki, fiziki corafiyann vzifsi tbitin fiziki vziyytini, tkc yerin sthini deyil, hm d onun trkibini v quruluunu, daxili sularn oyrnmk, onlardan istifad yollarn, kortbii proseslrin qarsn almaq ilrinin cox vacib v hmiyytli olmasn aydnladrmaqdan ibartdir. Siyasi corafiya is V.N.Tatiev gor, boyuk v kicik kndlrin, limanlarn, olklrin mulkiyytini v hakimiyytini, onlarn inkiafn, baqa olklr munasibtlrini, burada yaayanlarn sntini v mk vrdilrini, adt-nnlrini, hans mnviyyata malik olmalarn v nec dyimlrini oyrnmlidir. Tatievin kitabnda ilk df olaraq corafiya elminin cox orijinal thlili verilir. O, corafiyan 3 chtli, 3 trfli v 3 trkibli tsvir edir. I. Tdqiqatn miqyasna gor: a) butun planeti v ya onun quru v su hisslrini tsvir edn universal v ba hiss; b) muxtlif olklrin xususiyytlrini oyrnn corafiya; v) topoqrafiya v yaxud yerin kicik hisslrini oyrnn corafiya II. Keyfiyyt gostricilrin gor: a) riyazi corafiya. Yer kursinin boyukluyu, hmcinin onun drc torunu v s. oyrnn corafiya; b) Yerin fiziki xususiyytlrini, yeni tbii corafi msllrini oyrnn corafiya; v) halini, onun mk vrdilrini, adt v nnlrini v glirlrini oyrnn siyasi corafiya. III. Zaman dyiikliklrin gor: a) qdim dunya corafiyas; b) orta srlr corafiyas; v) muasir corafiya. Bellikl, Vareniusdan frqli olaraq, Tatiev tarixiliyi qbul edir v onu oyrnmyi lazm bilir. Siyasi corafiyada o, hali corafiyas msllrin, o cumldn halinin tsrrufatla laqsi msllrin boyuk yer verir. Alim corafi tdqiqatlarn aparlmas ucun ekspedisiyaya gednlr komk mqsdil xususi proqramlar trtib etmidir. Cox maraqldr ki, onun proqramnda corafiya tarixind ilk df olaraq razi v mk bolgusun xususi diqqt verilmi, muxtlif razilrin bu v ya digr istehsal sahlri uzr ixtisaslamasn oyrnmyi irli surulmudur. Rusiya corafiyasnn banda V.N.Tatievl yana ensiklopedik biliklr malik boyuk istedad sahibi, Rusiyada elmin tkilatcs, geoloq, fizik, kimyac, corafiyac, kartoqraf, filoloq v air M.V.Lomonosov (1711-1765) dururdu. Alimin fikrinc, corafiya geni almi vahid kild oyrnir. Onun bu fikri indiki umumi corafiya konsepsiyasna uyun glir. Bu yerin varln butovlukd, kompleksli oyrnmk demkdir. M.V.Lomonosov da V.N.Tatiev kimi tarixiliyi sas

hesab edirdi. O, Yerin tarixi il cmiyytin tarixini sx laqd goturmudur. Yerin qatlar haqqnda srind o, qeyd edir ki, Yer uzrind gorduyumuz n varsa, hr ey cisimlr, canllar v butun alm oz yarand dovrd olduu kimi qalmam, onlarda cox boyuk dyiikliklr ba vermidir.

qtisadi corafiya terminini ilk df M.V.Lomonosov iltmidir. O, iqtisadi corafiyaya aid bir sra qiymtli srlr yazm, Rusiyada ilk iqtisadi corafi xritlr v atlaslar trtib etmidir. Alim Rusiyann oyrnilmsind ayrayr inzibat bolgulri tdqiq etmk ucun xususi proqramlar hazrlam, elmin v ali thsilin yaradlmasnn tkilatcs olmudur. O, uzun muddt imperator akademiyasnn corafiya departamentin rhbrlik etmidir. Onun gostrii il bir nec corafi ekspedisiyalar Rusiya rayonlarna tdqiqata getmidir. Bellikl, M.V.Lomonosov Rusiya corafiyasnn inkiafna tkan vermidir. V.N.Tatievin v M.V.Lomonosovun dovrund Rusiyada corafiya elmi dunya ohrti qazanmd. Sonralar onlarn ardcllar, elmi axtarlarnn davamclar yarand. Kamcatkann tdqiqatcs S.P.Kraennikov, Orenburq quberniyasn drindn oyrnn P..Rckov (1712-1777) v b. alimlr yetidi. Rusiyada praktik corafiya inkiaf etdiyi bir zamanda, Avropada corafiyann nzri istiqamti ustunluk tkil edirdi. 3.6 Yeni dovrun corafiyas (XVIII srin ortasndan XIX srin ortasna qdr) On skkizinci srin ortas v on doqquzuncu srin birinci yarsnda Avropann bir sra olklrind snaye inqilab ba verir, kapitalizm surtl inkiaf edir v onun texniki bazas mohkmlnir. Bu dovrd, xususil ngiltr xeyli guclnir v oz rqiblrini sxdraraq dunyann n boyuk mustmlkci dovltin cevrilir. Hmcinin Rusiyann da beynlxalq nufuzu artr, onun razisi xeyli genilnir v olk Qara dniz cx ld edir. Fransann ba inqilablara v Napoleonun apard muhariblr qarr, nticd imali Amerikadak torpaqlarn itirir. AB 1776-c ild ozunu mustqil elan edir. Corafiyann tarixind Yeni mrhl XVIII srin 60-c illrindn sonra daha qabarq kild nzr carpmaa balayr. Bel ki, istehsal munasibtlrinin inkiaf elmin, dbiyyatn, incsntin d hrtrfli inkiafna sbb olmudur, bir sra yeni elm sahlri meydana glmidir. ndi artq adi faktlar sadalamaqla mhdudlaan tsviri tdqiqatlar deyil, praktiki hmiyytli eksperiment sasnda qoyulmu, sistemldirilmi, drin riyazi thlillrl saslandrlm yeni elmi tdqiqat ilri tlb olunurdu. Mhz bu dovrdn balayaraq elmi-tdqiqat mqsdlri ucun boyuk dniz v quru ekspedisiyalar tkil olunur. Okeann oyrnilmsind Kukun syahtlri yeni dovr acr. Bzi xarici mulliflr bu dovru Kuk sri adlandrrdlar. Eyni vaxtda Rusiyada iri akademik ekspedisiyalar tkil olunurdu. Xritldirilmd bu dovr dovlt kartoqrafiyasnn sasnn qoyulmas ngiltr v Fransann dnizlrd rqabtinin guclnmsi il eyni vaxta duur. Yeni torpaqlar axtarmaq v onlar l kecirmk mqsdil bu olklr muxtlif dniz ekspedisiyalar tkil edirlr. Bunlardan n gorkmli elmi nticlri Ceyms Kukun syahtlri ld etmidir. Ceyms Kuk (1728-1779) gorkmli ingilis dniz syyah olub, dunya syyahlar arasnda ad Kolumb v Magellandan sonra ucuncu ckilir. Ceyms Kuk ilk df hm Arktika v hm d Antarktidada olmu, ilk df cnub qutb dairsini ksib kecmi, onun gmilri uc df Yer kursini dolanm v alt df ekvatoru ksmidir. Kukun apard corafi kflrin siyahsn tutman ozu cox vaxt tlb edrdi. Boyuk ingilis syyah Avstraliyann butun rq sahillrini, Yeni Kaledoniyan, Havay, Cnubi Georgiya, Yeni Zelandiya v s. adalar kf edib. Faktiki olaraq Kuk ilk df Okeaniuan dunyaya tandanlardan olmudur. Onun hyata kecirdiyi n boyuk kflr saysind Yerin cnub yarmkursinin xritsi ozunun muasir klini ala bilmidir. Kuk boyuk elmi nticlr vern uc dunya syahti etmidir (kil 11). Birinci ekspedisiyann (1768-1771) qarsna qoyulan sas vzif Namlum Cnub torpan tapmaq v gr o real olarsa srhd nian il Britaniya tacna taxmaq. Bu ekspedisiya zaman Cnub torpann taplmas il ilk df subut edildi ki, Yeni Zelandiya cnub materikinin bir hisssi olmayan v boazla iki yer ayrlan adalardan ibartdir (sonralar bu boaza Kukun ad verilir). O, Avstraliyann rq sahillrini oyrnib onu xrity kocurdu. Yeni Qviney adasnn Avstraliyadan ayr olduu muyyn edildi. kinci ekspedisiya (1772-1775) zaman Kuk Afrikann cnub ucqarndan cnuba doru istiqamt goturrk dniz syahtlri tarixind ilk df 17 yanvar 1773-cu ild Cnub qutb dairsini ksib kecir v hec kimin o vaxta qdr en bilmdiyi 71010 c.e. olur. Antarktida sahillrindki buzlu sularda xeyli dolar v shv olaraq burada qurunun-Cnub Torpaqlarnn olmad qnatin glir. Kukun 1776-c ild tkil olunan ucuncu ekspedisiyasnn mqsdi Atlantik okeanndan Sakit okeanna gedn yolun axtar olmudur. Bu axtar zaman onun gmilri imali Amerikann Alyaska sahillrini tdqiq edir, burada tapdqlar buruna Prins Uelsin adn verirlr, lakin kecilmz buzlar onlar dniz yolu axtar fikrind danmaa mcbur edir v geri donurlr. 1779-cu ild geriy donn Kuk yolustu Havay adalarn kf edir v ba vern munaqi zaman yerli sakinlr trfindn hmin ilin 22 fevralnda oldurulur. XIX srin balancnda boyuk dniz syahtlrinin tkili iind birincilik Rusiyann lin kecir. vvlc Amerikann o zamanlar Rusiyaya mxsus olan Alyaska (1867-ci ild Car hokumti AB-a satmdr) sahillrin getmk ucun .F.Kruzentern v Y.F.Lisyanskinin (1803-1806-c illr) bacl il tkil olunan ekspedisiya daha boyuk ilr gordu. Bu dunya syahti nticsind Saxalin v Yaponiya sahillrinin bir hisssinin tsviri verilir. Okeanoqrafiyaya aid tdqiqatlar aparlr, botanika v zoologiya kolleksiyalar toplanr. Kuk kimi nufuzlu syyahn dediyindn sonra uzun illr cnub materikinin axtarna fasil verilmidir. Nhayt, 1819-1821-ci illrd Rusiya dovlti F.F.Bellinshauzen v M.P.Lazaryevin bacl il namlum Cnub materikinin axtarna ekspedisiya gondrir. Onlarn gmilri bu namlum materikin trafna frlanr, be df sahil xeyli yaxnlar v Antarktikann sularnda coxlu yeni adalar kf edir. Ekspedisiyann Antarktida sahillrin ilk df yaxnlad gun-28 yanvar 1820-ci il onun kf olunma tarixi kimi qbul olunur. Sonralar bir sra digr

ekspedisiyalarda itirak etmi F.F.Bellinshauzeni sonuncu boyuk dniz syyah adlandrmaq olar. Yerin axrnc materiki artq kf olunmudur. Dniz syyahlarnn, yni ilk kfiyyatclarn ilri hllik baa catsa da, syahtcilrin ilri davam edirdi. Bel ki, butun materiklrd hllik oyrnilmmi coxlu a lklr qalrd. Onlar iki qutb dairsind daha cox idi. Rusiyann ozund olan sosial-iqtisadi vziyyt olknin tbii raiti v tbii ehtiyatlarnn hrtrfli oyrnilmsin diqqti artrma tlb edirdi. Bu mqsdl tkil olunan akademiya ekspedisiyalar (1768-1774-cu illrd) Rusiyada yeni tipli tdqiqatn aparlmasnn sasn qoydu. Tdqiqatlar geni razilri hat edirdi: P.S.Pallasn marrutu Volqaboyunu, Xzr sahillrini, cnubu Ural, Altay ksib kecirdi; .Q.Georqi Baykaln ilk tdqiqini apard; S.Q.Qmelin Don, Qafqaz, imali ran vilaytlrini tdqiq etdi. Pallas ilk df Rusiyann oroqrafiyasnn klini verir. Xzr trafnda cavan relyefin olduunu gostrir, kecmid Xzr-Qara dniz hovzsinin bir olmas frziyysini irli surur. Kanada razisinin oyrnilmsi davam etdirilir: A.Makkenzi sonralar onun ad veriln cayla uzu aa enrk imal Buzlu okeanna cxr v eyni zamanda ilk df Qayal dalardan kecrk Sakit okeana enir. Cnubi Amerika tbitinin hqiqi oyrnilmsi 1799-1804-cu illrd Aleksandr Humboltun v E.Bonplann buraya olan syahtlrindn sonra balanmdr. Onlarn apardqlar tdqiqatlar Orinoko hovzsini, ekvatorial Andlar v hmcinin Meksika yaylasn hat edirdi. Ozunun corafi nticlrin gor bu XVIII srin sonu v XIX srin balancnda aparlan tdqiqatlarn n gorkmlisi hesab olunurdu. ngiltr hokumti Daxili Afrikann oyrnmk ucun irktlr tkil edir. Bu irktlr trfindn Qrbi Afrikann, xususil Niger cay hovzsinin tdqiqi aparlr. Aparlan butun bu syahtlrin nticlri thlil edilir, umumildirilir v corafi ideyalarn sonrak inkiafna guclu tkan verir. XVIII srin ortalarnda Fransada klassik corafi materializm cryan meydana gldi ki, bu cryann da gorkmli numayndsi fransz filosofu v Boyuk Fransa inqilabnn ilhamcs arl de Monteskyo (1689 -1755) olmudur. Onun Qanunlarn ruhu haqqnda kitab tbii raitin ictimai inkiafa tsirin hsr edilmidir. Bu srin ayr-ayr fsillrind o, xalqlarn hyatna, htta onlarn siyasi tkilin tbitin tsiri haqqnda mlumat vermidir. Corafi raitin muxtlifliyinin qanunvericiliy tsirin xususil diqqt yetirn filosof hmin kitabda qlimin xususiyytlrin qanunlarn munasibti haqqnda, Torpaqlarn tbitin qanunlarn munasibti haqqnda adl xususi fsillr vermsi hec d tsadufu deyil. O, tbitin dyidirilmsind insanlarn rolu haqqnda mutrqqi fikirlr soylmidir. Bu dovrun humanitar elmlrind-flsfd, siyasi iqtisadda, tarixd yeni qanunlar kf edilir, yeni fikirlr ml glirdi. Kant, Hegel, Feyerbax kimi filosoflar, Adam Smit v David Rikardo kimi iqtisadclar meydana cxrd. Flsf v siyasi iqtisaddak yeni fikirlr elmin baqa sahlrin tsir etdiyi kimi, corafiyann inkiafnda da muyyn rol oynayrd; filosoflar v siyasi iqtisadclar corafiyann nzri msllri haqqnda da coxlu fikirlr soylyirdilr. Umumiyytl, bu yeni dovr corafiya elmind d hrtrfli yuksli dovru oldu. Tsadufu deyildir ki, XIX srin ortalar klassik dunya corafiyasnn balanc hesab edilir. Mhz bu dovrd A.Humbolt, K.Ritter, .Tunen, .Kant, kimi nhng, dunya ohrtli corafiyaclar meydana gldi. Onlardan sonrak dunya corafiyasnn inkiaf bu klassik corafiyaclarn adlar il baldr. ndiy qdr d bir cox olklrd onlarn tsiri hiss edilmkddir. Boyuk alman filosofu mmanuil Kant (1724-1804) bir sra srlrind corafiyaya da aid qiymtli fikirlr irli surmudur. Koniqsberq universitetind fiziki corafiyadan muhazirlr oxuyan alim corafiyann elmlr sistemind tutduu yeri muyynldirmidir v gostrmidir ki, obyektlri (hadislri) oyrnmk ucun onlar iki usulla qrupladrmaq olar: birincisi, harada v n vaxt meydana glmlrindn asl olmayaraq onlarn mnyin gor, yaxud bu v ya digr mntiqi tsnifat sasnda; ikincisi, onlarn mkandak movqeyin v yerin (corafiya) gor v ya zamana gor (tarix) yaxud fiziki tsnifat sasnda tbit obyektlrinin mkanndak movqeyin gor oyrnilmsin vvllr d boyuk hmiyyt verilmidi. Amma Kant corafiyada sah (razi) konsepsiyasnn, yni xorologiyann sasn qoymu, tbitin sah chtdn oyrnilmsini onun tarixi chtdn tdqiqindn ayrmd. Onun corafiyaya aid flsfi ideyalarnn bir xususiyyti d o idi ki, Kant tbiti v insan bir-birindn tcrid edilmi kild oyrnmi, tbiti, halini v tsrrufat ayrlqda thlil etmidi. Filosofun corafiyaya aid muhazirlrind alman statistik corafiyasnn istiqamti hiss olunurdu, onun apard tdqiqatlar is diyarunaslq xarakteri dayrd. Bellikl, XIX srin vvlin okeanlarda aparlan kflr sasn baa catdrlr, butun materiklrin (Antarktida istisna edilmkl) sahil xttlri muyynldirilir v xrity kocurulur, quru v su sahlrinin bolgusu aydnladrlr, dunyann yeni elmi corafiyas yaradlmaa balanr. *** Corafiya tarixi, Tapdq Hsnov, bdurrhim Haczad

IV fsil
MUASR DOVRUN CORAFYASININ YARANMASI (XIX srin ikinci yars XX srin balanc)
XIX sr boyu Qrbi Avropa olklrind v AB-da snaye inqilab baa catr, beynlxalq mk bolgusu genilnir, olklraras iqtisadi laqlr inkiaf edir. Buna nqliyyat sahsind ba vern texniki trqqi, buxar

manlarnn, daxili yanacaq muhrriklrinin icad olunmas guclu tkan verir. Avropadan AB-a, Kanadaya, Avstraliyaya kocn muhacirlrin axn kutlvi xarakter alr. XIX srin 70-ci illrindn balayaraq kapitalizm daha yuksk inkiaf mrhlsin qdm qoyur. Qabaqcl olklrd snayenin inkiaf surtlnir. Teleqraf, telefon, avtomobil v tyyarnin meydana glmsi beynlxalq laqlrin imkanlarn xeyli genilndirir. qtisadi laqlr butun dunyaya yaylr. Olklrin v regionlarn inkiafnda qeyri-brabrlik guclnir. Afrikada v Asiyada mustmlk olklrinin say artr. Mustmlklr v yeni nufuz dairsi ld etmk urunda aparlan mubariz materiklrin daxili hisslrinin oyrnilmsini surtlndirir. Bu mqsdl boyuk syahtlr: P.P.Semyonov-Tyananski, N.M.Prjevalski Mrkzi v Daxili Asiyan tdqiq edirlr; David Livinqston -cnubi Afrikan qrbdn rq ksib kecir; Henri Stenli rqi Afrikadan balayb Nilin yuxar axnlarn, Viktoriya golunu v Konqo cay boyunca Atlantik okeanna qdr olan marrut uzr tdqiqatlar aparm v bu razilrd mustmlkciliyin brqrar olmasnda Belcika dovltinin yardmcs olmudur; N.N.Mikluxo -Maklay Yeni Qvineyada yaayan yerli papuaslar arasnda uzun illr antropoloji v etnoqrafik tdqiqatlar aparr; boyuk syyah-tbitunas v klassik corafiyann banisi hesab olunan Aleksandr Humbolt Mrkzi v Cnubi Amerikada kompleks corafi tdqiqatlar v s. davam etdirir.

4.1 XIX srin yeni corafiyasnn yaranmas

XIX srd elmin, texnikann coun inkiaf oz tsirini corafiyaya da gostrdi. Bu dovrd yeni corafiyann saslarn qoyan Aleksandr Humbolt, Karl Ritter, ohan Tunen, K..Arsenyev v s. kimi gorkmli alimlrin ideyalar il tanlq cox vacibdir. XIX srin yeni corafiyasnn boyuk tdqiqatcs, syyah, tbitunas, geoloq muqayisli fiziki corafiyann, landaftunasln banisi Aleksandr Humbolt (1769-1859) olmudur. O, corafiya elmin Cnubi v imali Amerika, Mrkzi Asiya, Ural, Altay olksi v dunyann baqa rayonlarna syaht etmkl drin elmi muahidlr aparmaqla glmidir. Hyata kecirdiyi iri elmi ekspedisiyalarda coxlu mlumatlar toplam, yol qeydlri aparm v sonra bu mlumatlar sintez edrk qiymtli elmi srlr yazmdr. Onun qlmindn 600-dn artq corafiyann muxtlif sahlrini hat edn qiymtli srlr cxmdr. Bu srlrin coxu sanball monoqrafiyalar v elmi kitablardr. Amerikann tbitin aid 30 cildlik, Mrkzi Asiyaya aid 3 cildlik, Yerin tbiti v insan problemlrin aid 4 cildlik srlr nr etdirmidir. Bu srlrdn baqa o, elmin tarixin, tbitd insan faliyytin, corafiyann tdqiqat usullarna aid qiymtli kitablar yazmdr. Onun nzri corafi gorulri ucun sciyyvi olan Tbit mnzrlri kitabnda corafiya nzriyysin aid qiymtli mulahizlr var. O, bu kitabda qeyd edirdi ki, tbitin mnzrsini butov vermy calmdr. Humbolt oz syahtlrind muahid etdiyi muxtlif yerlrin, o cumldn Uraln, Altayn, Qazaxstan collrinin v s. tbitini muqayisli tsvir etmkl tbii hadislrin (iqlimin, relyefin, torpan, bitki ortuyunun) laqlrinin qanunauyunluqlarn tapmdr. O, tbitin birliyini yer sthinin muxtlif formalarnn qarlql laqlrind v qarlql yaranan birlikd gorurdu. Alim landaftlarn v zonalarn tkkulund uzvu almin, xususil bitki ortuyunun, iqlimin roluna cox boyuk qiymt verirdi. O yazrd ki, uzvu alm yer kursinin hr bir sahsin xususi xarakter v gorunu verir. Yalnz muqayis metodu vasitsil hr hans bir landaftda bu xarakteri v gorunuu muyyn etmk olar. O, ayr-ayr olklri bir-birindn frqlndirn xususiyytlrin muqayissini v bu muqayisnin nticlrinin qsa kild tsvirini vermyi umumi yerunasln vacib vzifsi hesab edirdi. Muasir dovrumuzd bel, oz hmiyytini itirmmi v kmiyyt gostricilrindn, rqmlrdn istifad etmkl aparlan muqayis metodu alimin Tbit mnzrlri srind cox geni izah olunmudur. O gostrrdi ki, hadislrin dovru tkrarlanmasn saslandrmaq v yaxud tbitin ardcl dyimlri qanunu baa dumk ucun dqiq qeyd alnm noqtlrd diqqtl aparlan, muyyn dovrlrl bal olan, muqayislr ucun rqm material ver biln muahidlr tlb edilir. Onun fikrinc, Yerin muxtlif hisslrinin tbitinin xarakterinin drk edilmsi br tarixi v onun mdniyyti il sx surtd laqdardr. Humbolt syahtlr zaman yalnz tbitl yox, insanlarn faliyyti il d maraqlanm v muyynldirilmidir ki, saf tbit yoxdur. Tbit insan faliyyti il xeyli dyimi v dyimkddir. O, Aralq dnizi sahillrind menin az olmasnn sbbini vaxtil burada mskn salm qdim xalqlarn kincilik sahsindki faliyytlril laqlndirirdi. Burada kin torpaqlar cox yerd melrin qrlmas hesabna ld edilmi v bu sahlr clpaq qayala cevrilmidir. A.Humbolt materialist olsa da, muasirlri, onu hm d ateist kimi d tanyrdlar. O, corafiyaya mutrqqi sintez v tarixilik prinsiplrini gtirmidir. Klassik corafiyann ikinci boyuk numayndsi A.Humboltun muasiri Karl Ritter (1779-1859) olmudur. Muqayisli corafiyann trfdar olan Karl Ritter drin bilikli, geni dunyagorulu alim idi. Almaniyada Berlin universitetinin ilk corafiya kafedrasn tkil etmi v onun professoru olmudur. Onun drin mnal, maraql muhazirlrini bir cox gorkmli alimlr isvecrli A.Qyuye, fransz Elize Reklu, rus Pyotr Semyenov-Tyananski v b. dinlmilr. A.Humboltdan frqli olaraq, Ritter syaht etmmidi. O, kabinet alimi idi. Buna baxmayaraq o, zngin corafi v flsfi dbiyyatdan istifad edrk, coxlu srlr yazmdr. Bu srlr srasnda 19 cildlik Tbit v insan tarixin aid yerunaslq v ya umumi muqayisli corafiya adl sri d var. sr boyuk hcmli olsa da, oradak mulahizlr Afrikaya v Avropann bir hisssin aid materiallar uzrind qurulmudur. Ritterin nzri corafi gorulri muqayisli yerunaslq ideyas bu kitabda oz ksini tapmdr. Ritter, muyyn mnada Kantn davamcs olmudur. O, Kantn corafi xorologiya v Allahn hlledici rolu haqqndak teoloji konsepsiyalarn iqtibas etmidir. Ritterin fikrinc, dunya Allah trfindn el yaradlmdr ki,

briyytin glck inkiafnn sas tbitin ozund qoyulmudur; Allah insanlarn hyatn materiklrin v okeanlarn umumi formas il qabaqcadan muyynldirmidir, sonralar is tbit ozu insanlar idar etmy balamdr. Buradan da istr-istmz tbit briyytin rhbri v murbbisi kimi cx etmidir. K.Ritter corafiya elminin predmetini d muyynldirmidi. O, bu zaman Dekartn fzann bu v ya digr olculu muxtlif cisimlrl dolu olmas muddasna saslanmdr. Alimin fikrinc, bir halda ki, fza yer cisimlri il (bu cisimlrin hansnn tbit almin mxsus olmasndan v hans kild tzahur etmsindn asl olmayaraq) doludur, bu elmlr ayr-ayr yerlrin qarlql laqlrin, hmcinin n umumi dunyvi formalarda tzahur edn laqlrini oyrnir. Hm d corafiya elmlrind hadislr onlarn ardcl dyimsi v inkiaf tarixi tdqiq edilmdn oyrnilir. Bununla da corafiya elmlri tarix elmin qar qoyulmudu. Lakin Ritter el buradaca soyldiyi vvlki fikr zidd olaraq qeyd etmidi ki, corafiya, gr o, yer uzrindki sahlrin qarlql laqlrindn danan hqiqi elm olmaq istyirs, tarixi unsursuz kecin bilmz. Corafiya sadc olaraq yerin mucrrd klini ckmkl kifaytln bilmz. Yer haqqndak elm onun daxili v xarici qanunlarn oyrnmdn elm ola bilmz. Alim corafiyan yalnz fiziki corafiya sahsindki tdqiqlrl mhdudladran v onun tarixiliyini inkar edn tdqiqatclar tnqid etmidi. Ritterin elmi yaradcl murkkb v bzn d ziddiyytli idi. Bir trfdn o, adi tsvir etmdn qanun kf edilmsin, sad sadalamadan muxtlif tbii sahlr arasndak v onlarn daxilindki munasibtlrin, laqlrin, qarlql tsirlrin drk edilmsin sy gostrir, digr trfdn is inkiaf qanunlar il mhdudladrlmas lehin cx edirdi. Ritter corafiyasnn daha bir muhum chti ondan ibartdir ki, o, hadislrin mkan nisbtlrin, uyunluuna, laqlrin kmiyyt chtdn qiymt vermy calmdr. O, ninki olklrin, hm d tbii sahlrin corafi movqeyini, olculrini v konfiqurasiyasn kmiyytc qiymtlndirmk sahsind curtli tcrublr aparmdr. Muxtlif sahlrin nisbtlrini, onlarn qonuluunu v srhdlrini, zaman kecdikc, tarixi inkiaf gediind hmin nisbtlrd ba vern dyimlrin miqdar chtdn muyyn edilmsin Ritterin calmas cox qiymtli haldr. Tbii konfiqurasiyalarn hndsi fiqurlar il muqayis edilmsi d corafiyada yenilik idi. O, sah nisbtlrini, olculrini muyynldirmk ucun riyazi thlildn geni istifad edirdi. Nhayt o, sah nisbtlri, boyuk butovluk v balca hisslr, anlaylarna yaxnladrmdr ki bu da glckd corafiyann sistem usuluna kecmsinin balanc idi. Tbit il xalqlarn tarixi arasndak laqlri izah edrkn, Ritter idealizm qaplmdr. Onun fikrinc, tbitin xasslri ninki xalqlarn tarixin v muasir dovr tsir edir, hm d qanunauyunluq kimi glcyi d muyynldirir. Ritter gor, tbitin bzi xasslri xalqlarn inkiafn surtlndirir, digr xasslri is onlar durunlua gtirib cxarr. Bu xasslr hanslardr, harada v n vaxt ozlrini buruz verirlr suallarna Ritter cavab vermir. O, hesab edir ki, bu, Allahn iidir, onu bilmk olmaz. Humbolt v Ritterin corafiya tarixindki rolu boyukdur. Onlarn yaradcl il corafiyann klassik inkiaf dovru baa catr, yeni dovr corafiyasnn sas qoyulur. Klassik corafiyann gorkmli numayndlrindn biri d alman mulkdar, ilk sah modelinin yaradcs ohann Tunen (1783-1850) olmudur. O, knd tsrrufat istehsalnn yerldirilmsinin optimal modelin yaxn ilk sxem trtib etmi, Tcrid olunmu dovlt (1826) kitabnda bu modelldirm ideyasnn izahn vermidir. O, knd tsrrufatnn yerldirilmsin tsir edn 3 amili 1) istehsaln xarakterini, 2) torpaqlarn munbitliyini v bitkilrin xususiyytlrini, 3) bazar qiymtlri il muqayisd nqliyyat xrclrini sas goturmudur (kil 11). Sonra Tunen knd tsrrufatnn yerldirilmsin bazar mrkzinin tsirini oyrnmkl bu sxemi mucrrdldirrk bel nticy glmidir ki, muxtlif knd tsrrufat sahlrini hmin mrkz trafnda torpaqdan smrli istifad etmk prinsipi sasnda yerldirmk lazmdr. Onun fikrinc, bazar mrkzini hat edn n yaxn daird bazar ucun ucuz v danmas ctin olan mhsul istehsal edn sahlr, xususn tovl raitind saxlanan tz sud vern maldarlq v istixana trvzciliyi yaradlmaldr. kinci dairni me tsrrufat tutmaldr. Bu tsrrufat bazar mrkzin yaxn yerldirrk me mmulatnn yanacaq kimi boyuk hmiyyti, mecilik mhsullarnn (odun, taxta v s.) danmasnn ctinliyi nzr alnmaldr. Ucuncu daird toxumculuq, taxlclq sahlrinin yerldirilmsi nzrd tutulmaldr. Burada mrkz gondrmk ucun mal-qarann kokltm mntqlri saxlanmaldr. Dorduncu daird sudluk v tlik heyvanlar saxlanmas, yeddi tarlal kincilik v oru yerlri olmaldr. Beinci daird uctarlal oru yerlri v taxlclq tsrrufat yerlmli. Altnc dairni is yardmc kincilik tsrrufat, otlaq heyvandarl, ot, yun, ya istehsal tkil etmlidir. Nhayt, dairdn knarda qalan sahlrd ibtidai ovculuq v balqclq tsrrufat yerldirilmlidir. Tunen knd tsrrufat sisteminin razid yerlmsini yalnz bazar mrkzi munasibti il, yni nqliyyat raitinin dyimsi il izah edir. Onun fikrinc, tsrrufat mrkzdn n qdr uzaqda yerlirs, bir o qdr sadlir v onun sviyysi aa enir. lbtt, nqliyyatn knd tsrrufatnn ixtisasladrlmasna v onun glirliyin tsiri var, lakin bu tsir yegan amil deyil. Bellikl, Tunen cmiyytin tlbat v istehsal imkanlar il laqdar, tbii raitl sx bal olan murkkb v tarixn dyin knd tsrrufat sisteminin yaradlmasn mucrrd v tarixi reallqdan knar bir sxeml izah edir. Bununla bel, onun razi qanunauyunluqlarnn thlilind riyazi prinsiplri iltmsi, razid zonalarn optimal laqlrini tapmaq prinsipi tqdirlayiqdir. XIX srin balancnda Rusiyada dunya klassik corafiyasnn banilrindn biri K..Arsenyev (1789-1805) olmudur. O, dunya corafiyasnda rayonladrmann sasn qoymudur. K..Arsenyev oz muasirlrini v onlardan

vvlki corafiyaclar gerid qoyaraq, glckd meydana cxacaq corafi problemlr haqqnda bir sra qabaqcl fikirlr irli surmudur. O, Rusiyan spesifik tbii raitin v halinin xususi tsrrufat faliyytin gor 10 sahy ayrmdr ki, bu da, Rusiyann ilk elmi rayonlamas v dunya corafiyasnda rayonlama uzr ilk tdqiqat idi. O, hr bir rayonu hrtrfli xarakteriz etmi, rayonlarn tbiti, halisi v tsrrufat haqda dolun mlumatlar vermidir. Alim oz elmi faliyytini tsviri statistika mktbind balam, lakin sonrak tdqiqatlarnda mlumatlar toplayan v tsrrufatlar tsvir edn bu mktbdn xeyli irli getmidir. Arsenyev Rusiyada v dunyann bir sra olklrind corafiyann inkiafna cox boyuk tsir gostrmidir. O, Rusiya Corafiya cmiyytinin tkilatclarndan biri olmudur. qtisadi corafiyaya hsr ediln ilk sri Rusiyann statistik ocerklri (1848) XIX srin birinci yarsnda aparlm boyuk tdqiqat iinin nticsi idi. Mullif, Rusiyan rayonlara (sahlr), yarmrayonlara (quraqlara) ayrm, hr rayonun geni fiziki v iqtisadicorafi sciyysini vermidir. Arsenyevin corafi elmi faliyytinin coxtrfliliyini onun Rusiya hrlrinin hidroqrafik-statistik tsviri, Rusiyann statistik ocerklri, Caylarn Rusiya hrlrinin inkiafnda rolu v s. srlrindn daha yax gormk olar. nqilabc demokrat N.P.Oqaryov (1813-1877) iqtisadi rayonlama mslsin dair xeyli qiymtli fikirlr soylmidi. Moskva Universitetinin yetirmsi olan Oqaryov hm yazc, hm jurnalist, hm d siyasi xadim idi. Rusiyann geriliyini aradan qaldrmaq ucun sadc gostricilrl kifaytlnmyib hr bir rayonun iqtisadiyyatna dair trafl mlumat toplamaq, onun inkiaf yollarn tapmaq tlb olunurdu. Bunun ucun olknin duzgun rayonladrmas lazm idi. Bu msl il laqdar yazrd ki, rayonlarn glck inkiafn nzr alaraq, mhsuldar quvvlrin razi uzr qrupladrmasn aparmaq, hr rayonda aparc mhsuldar quvvlr sahsini ayrmaq, rayonladrma zaman yerli raitd muvafiq olaraq eyni sah uzr ixtisasladrlm, iqtisadi faliyytin bu v ya digr novu il mul olan vilaytlri bir qrupda birldirmk lazmdr. Bellikl, Oqaryov hr bir rayonu dinamik inkiafda goturur rayonladrma ucun maddi bazan, tbitin v mhsuldar quvvlrin aparc komponentlrini sas hesab edirdi. Rayonladrmada o, ninki hazrda burada yerln obyektlri v ba vern hadislri sas goturmyi, hm d onlarn glck inkiafn, laqlrini nzr alma lazm bilirdi.

4.2 XIX srin ortalarnda corafi ideyalarn inkiaf

XIX srin ortalarnda Rusiyada cox maraql v drin mzmunlu snaye xritlri nr edilmy baland ki, bunlarn da Pavel Kryukov trfindn trtib edilmsi ehtimal olunur. Xritlr Rusiyann Avropa hisssind manufaktura snaye quvvlri adl ocerklr lav kimi hazrlanmd. Bel xritlr ilk df idi ki, snayenin yerldirilmsi haqqnda cox mufssl v zngin mlumatlar verirdi. Hmin ocerklrd corafiya tarixin aid mlumatlar da vard. Ocerklrd Rusiyada snaye istehsalnn smrli yerldirilmsi haqqnda qiymtli fikirlr irli surulurdu. Ocerklrin mulliflri Rusiyada yeni snaye sahlrinin yaradlmasn tklif edir, ayr-ayr rayonlarn, hrlrin snayec inkiafnn perspektivlrini gostrirdilr. razinin rayonlara bolunmsind tbii v iqtisadi gostricilr sas tutulurdu. XVIII srin sonu XIX srin ortalarnda biologiya elminin inkiafnda tkamul nzriyysinin meydana glmsil corafiya elminin inkiaf ucun daha bir lverili rait yarand. Coxsrlik tarixi olan corafiya il yana, gnc biologiya elmi yarand. Biologiya elmi il sx laq corafi ideyalarn inkiafnda boyuk rol oynad. Tkamul nzriyysinin banilrindn biri fransz tbitunas v filosofu Lamarkn (1744-1829) biologiya elminin inkiafnda boyuk xidmtlri olmudur. Biologiya terminini ilk df elm gtirmi; alim orqanizmlrin tkamulund traf muhitin roluna boyuk hmiyyt vermi, bitki v heyvan novlrinin mlglm prosesinin corafi aspektini ardcl surtd rh etmidir. O, heyvan formalarnn muxtlifliyini xarici muhitin razi frqlri il laqlndirmi v gostrmidir ki, bu muxtliflik orqanizmlrin arasksilmz tkamulundn meydana glir. Darvin qdrki tkamul nzriyysinin gorkmli numayndlri arasnda rus bioloqu Karl Rulyenin (18141858) adnn ckilmsi vacibdir. Uzun muddt Moskva Universitetind professor vzifsind calan alim hl ilk srlrind novlrin sabitliyi v dyimzliyi fikrini tnqid etmi, traf muhitdn asl olaraq novlrin dyimsi movqeyind durmudu. O, heyvanlarn hyat trzini butun tbitl, onlarn yaay xususiyytlri, mkan v zamanla laqdar olaraq oyrnmyi irli surmudur. Xarici raitin heyvanlarn hyatna tsiri haqqnda srind butunlukd tbit il heyvanlarn hyat arasndak munasibtlrin tdqiqind daha irli getmi v bir sra yeni ideyalar soylmidir. Maraql burasdr ki, xarici muhit dedikd o, tkc tbitin trkib hisslrini deyil, hm d heyvanlarn v bitkilrin qarlql tsirini v insann oz faliyyti nticsind gostrdiyi tsiri d nzrd tutmudu. Rulye Zoobiologiya kursunda heyvanlar corafiyasna boyuk bir bolm ayrlmdr ki, burada da heyvanlarn muxtlif corafi rait munasibti on plana ckilmidir, ekologiyann sasn qoyaraq muyyn raitd bitkilrin v heyvanlarn orqanizmlri v onlarn hyat trzlrinin qarlql inkiafn oyrnmyi tdqiqatclarn muhum vzifsi saymdr. Rulyenin ardcl v tlbsi N.A.Severtsov (1827-1885) gorkmli tbitunas alim olmaqla yana, geni dunyagoruun v drin biliy malik xs idi. O, corafiyac, zooloq, zoocorafiyac, hm d ilk ekoloq kimi tannrd. N.A.Severtsova qdr hec ks corafiya il biologiya ideyalarn uzvu surtd birldir bilmmidir. Severtsov Voronej quberniyas heyvanlarnn, qularnn v surunnlrinin hyatnda Dovru hallar adl kitab yazmdr. Tdqiqatcnn mqsdi xarici muhitin heyvanlarn hyatna tsirini oyrnmk olmudur. Maraql v indi d oz hmiyytini itirmmi yeni elmi fikirlr irli surulmudur. O, traf muhitd ba vern dyimlri oyrnmi v bu dyimlrin muxtlif heyvanlarn, xususn qularn hyatndak dovri dyimlrin sas sbbi olduunu gostrmidir. El bu zaman Severtsov novun dyiknliyi haqqnda bir nec nzri mudda soylmidir ki,

hmin muddalar indi d oz hmiyytini itirmmidir. Alimin fikrinc, yerli faunann trkibi oz-ozun yaranmayb, olknin fiziki raiti il baldr. Bellikl, Severtsov hl o zaman biosenoz haqqnda muasir ideyalara yaxn fikirlr soylyirdi. O, tbii almin butovluyu v ondak elementlrin bir-biril laqsini d gorurdu. N.A.Severtsov 1857-ci ild Orta Asiya, Pamir, Tyan-an, Sr-Drya v Aral golun ekspedisiyaya getmi, raitin xususiyytlrini v heyvanlar almi il laqlrini oyrnmi, tbii quraqlar muyynldirmi v bu quraqlarda traf muhitin heyvanat almin tsirini gostrmidir. 1873-cu ild o, Turkustan heyvanlarnn aquli v ufuqi yaylmas haqqnda kitab yazmdr. Tkamul nzriyysini drindn oyrnn alim Darvinin suni v tbii secm nzriyysini qbul edirs d, onun xarici muhitin tkamul tsiri nzriyysi il razlamr. O gostrirdi ki, da otlaqlar, da havas iqlimin srt dyimlri v baqa rait d tbii secm kimi novlrin ml glmsin komk edir. Severtsov Orta Asiya dalarnda aquli tbii quraqlar muyynldirmi v bu quraqlar uzr traf muhitin heyvanlarn hyat trzin tsirini muahid etmidir. Avropa Rusiyasnda o, be zona (tundra, tayqa, kecid zonas qarq melr v me-col zonas, collr v shralar) ayrm v onlarn hr birinin heyvanat almini sciyylndirmidir. Tkamul nzriyysinin banisi, mhur ingilis bioloqu Carlz Darvin (1809-1882) elmi faliyyt Biql gmisind be il (1831-1836) davam edn syahtl balamdr. Ozunun qeyd etdiyi kimi, bu syaht ona qiymtli muahidlr aparmaa v drin bilik toplamaa imkan vermidir. Buna gor d Darvin bu corafi syahti oz hyatnn n qiymtli an hesab etmidir. Biql gmisind dunya trafnda naturalistin syahti adl kitabnda o, syahtin ona verdiyi geni dunyagoruundn, apard muahidlrdn, ayr-ayr olklrin fauna v florasnn srarngizliyindn danr. Darvin tkc bioloq, naturalist kimi yox, hm d geoloq, corafiyac, zooloq, okeanoloq kimi muahidlr aparm v amillrin bir-biri il laqsindn yaranm tbitin vahidliyini gormudu. Onun 20 illik elmi faliyyti novlrin mnyin hsr edilmidir. 1859-cu ild Darvinin Novlrin mnyi sri nr olunmudur. Bu srd gostrilmidir ki, bitki v heyvan novlri sabit deyil, dyikndir. ndiki novlr tbii secm yolu il vvllr movcud olan novlrdn tormidir. Canl tbitd muahid ediln mqsduyunluq orqanizm ucun faydal olan istiqamtlndirilmmi dyimlrin tbii secilmsi yolu il yaranm v yaranr. O, dyiikliyin iki tipini sas goturmudu: akar dyiknlik (orqanizmlrin xarici muhit amillrinin tsirin qar uyunlama reaksiyas) v qeyri-akar dyiknlik (xarici muhit amillrinin tsiri altnda ml gln, lakin uyunlama xarakteri damayan dyiknlik). Akar dyimlr ona sbb olan amilin yoxa cxmas il bir qayda olaraq, artq novbti nsild itib gedirlr. Qeyri-akar dyimlr is ksin, muhitdn, raitdn asl olmayaraq nsildn nsil kecir. Buna gor d mhz qeyri-akar dyiknlik tkamul ucun sas material verir. Darvin tbii secmni tkamulun sas amili hesab ets d, novlrin ml glmsind corafi muhitin v onun unsurlrinin (iqlimin) rolunu inkar etmirdi. Omrunun axrna yaxn o, bel bir fikri etiraf etmli olmudur ki, traf muhitin, yni qidann, iqlimin v s. bilavasit tsirin olduqca az hmiyyt verilmsi onun n boyuk shvidir. Mhz bu etirafn glck corafi v ekoloji tdqiqatlar ucun muhum hmiyyti olmudu. Uzvu almin inkiaf qanunlarnn kf edilmsi corafiyann bir sra ctin anlalan v mubahisli msllrinin hll edilmsin yaxndan komk etmidi. Kapitalizmin surtli inkiaf geni razilrin v tbii ehtiyatlarn istehsala clb edilmsin, boyuk torpaq sahlrinin mnimsnilmsin, nhng me sahlrinin qrlmasna v s. sbb olurdu. Bu da oz novbsind, yer sthinin dyiilmsin gtirib cxarrd. Ona gor d dunya corafiyas qarsna yeni problemlr insan il tbitin munasibti, tbitin qorunmas, korlanm tbitin yenidn brpa edilmsi msllri kimi praktiki hmiyytli problemlr cxrd. XIX srin ikinci yarsnda Avropa v Amerikada hmin problemlrin hlli ucun yollar axtaran bir sra mutrqqi corafiyac elm xadimlri meydana gldi. Alman botaniki v aqronomu Karl Fraas (1810-1875) Zaman rzindki iqlim, bitki almi, onlarn tarixi adl srind isbat etmy calmdr ki, tarixi dovrlrd iqlim v bitki almi dyiir. O, gostrmidir ki, mdni bitkilrin yaylmas il torpan rutubti itir, getdikc bitkilr cnubdan imala doru irlilyir, uzun muddt kin ucun istifad ediln torpaqlar artq sradan cxr, vvllr kincilik ucun hmiyytli torpaqlar cox istifad olunduundan mhsuldarl aa duur, nticd onlar collr v htta shraya cevrilir. Rus inqilabc demokrat D..Pisarevin (1840-1862) myin tarixindn ocerklr sri corafi chtdn maraqldr. Mullif tbitd movcud olan maddlr dovran haqqnda yazr v bu dovrana insan faliyytini d daxil edir. nsan uurlu surtd maddlr mubadilsin qarr, hmin maddlrin bzi xrda axnlarn surtlndirir v istiqamtlndirir. nsan materiyann movcud olduu formalarn v tbitin sad elementlrinin daxil olduu kombinasiyalar yaradr v ya dadr, bununla da tbitd ba vern boyuk dovranda itirak edir. Pisarev tbit nhng bir kapital kimi baxr; bu kapitala mk srf edils, ondan yarm qpik d itmz. Tbit srf ediln my insann tbit il mubarizsi kimi baxmaq lazmdr. nsan myinin tbit ttbiqi mant kassasna boyuk mbld pul ymaq kimi bir eyd ir. Mullif bel bir fikir irli surur: indi ki, tbit bizdn vvl yaam nsillrin zhmti il bizim ucun hazrlanmdr, biz d boyuk mk srf etmkl tbiti glck nsillr ucun hazrlamalyq. nsanlar oz mllri il Yer uzunu qabaqcadan yaay v istehsal faliyyti ucun hazrlamasaydlar, bu qdr hali sxl olmazd. Pisarev qeyd edirdi ki, bir cox hallarda insan il tbit arasnda uyunsuzluqlar da ml glir ki, bu da tbit qanunlarnn v onun imkanlarnn insanlar trfindn yax oyrnilmsi uzundn ba verir. Tbit haqqndak biliklr boyuk quvvdir, onu ld etmk lazmdr.

AB alimi, gorkmli diplomat, siyasi xadim, filoloq Georq Mar (1801-1882) trfindn insan v tbit problemin aid cox maraql tdqiqatlar aparlmdr. Mar uzun muddt Turkiyd, taliyada v baqa olklrd sfir ilmi, prezident A.Linkolnn mslhtcisi olmudur. Mar gzdiyi butun olklrd geni muahidlr aparm v xeyli mlumat toplamdr. nsan v tbit kitabnda o, tbitdn vhicsin istifad edilmsini, melrin amanszcasna qrlmasn, torpaqlarn eroziyaya mruz qalmasn, knd tsrrufat ziyanvericilrinin kinciliyi brbad etmsini v s. bu kimi neqativ hallar tsvir etmidir. O, bu acnacaql hallara qar hycan siqnal vermkl yana, tbiti mqsdyonlu kild brpa etmk ucun nhng muhndis qurular tikmyi, meliorasiya v mesalma ilri aparma, fauna v floran znginldirm tdbirlrini hyata kecirmyi mslht gorurdu. Onun ilk sri tbitdn istifad edilmsi iin hsr edilmidir. O, Ritterin srlri il tan idi. Lakin Ritterdn frqli olaraq, xalqlarn hyatndan, insanlarla corafi muhit arasndak laqlrdn geni bhs etmidir. Mar omrunun son illrind Amerika universitetlrind professorluq etmi, mutrqqi muhakimlr soylmi, insanlarn xobxtliyi, onlarn ehtiyaclarnn tmin edilmsi, yaay v mk faliyytlrini yaxladrmas ucun tovsiylr vermidir. Onun srlrind corafiyann nzri msllri, insan-tbit munasibtlri gorkmli yer tutur. Eyni zamanda bu srlrd Yerin tbitinin dyidirilmsin hsr ediln qlobal hmiyytli boyuk tkliflr var. Bununla bel, Marn srlrind tarixilik problemi zif verilmidir. Onun fikrinc, tbit uzun muddt rzind cuzi, insann hyat is cox surtl dyiir. Tbitin dyiilmsinin corafi msllrin hec toxunmamasna baxmayaraq, Mar corafiyann klassik alimlrindn biri hesab olunur. nsan v tbit munasibtlrini oyrnn alimlr srasnda P.A.Cixacev v A.F.Middendorf kimi mutrqqi fikirli rus alimlri d var idi. Onlarn hr ikisi Rusiyada Marn ideyalarnn davamcs olmudur. P.A.Cixacev (1808-1890) insan trfindn tbitin dyidirilmsini sasl surtd tdqiq etmidir. O da Mar kimi diplomatik xidmtlr saysind corafiyaya glmidir. Cixacev Turkiyd, taliyada, Fransada, Almaniyada v bir sra olklrd olmu, geni corafi muahidlr aparmdr. O, tkc corafiyaya aid deyil, geologiya, botanika, zoologiya v statistikaya da aid tdqiqatlar aparmdr. Altay olksini, Kuzbas hovzsini oyrnmi, Kicik Asiyan, spaniyan, Aralq dnizinin Afrika sahillrini tdqiq etmi v Fransz dilind qiymtli kitablar yazmdr. O, oz srlrind dyimkd olan tbit insan faliyytinin tsiri mslsini on planda vermidir. Bu tsiri v dyimlrin xarakterini, miqyasn Aralq dnizi sahillrindn balam Mrkzi Asiyaya qdr dqiq faktlar sasnda oyrnmidir. rqi Asiyan, Uzaq rqi, Orta Asiyan (Frqan vadisini) oyrnn digr rus alimi A.F.Middendorf (18151894) olmudur. Onun Frqan vadisi adl ocerklrind tbitin dyimsind insann roluna xususi fikir verilmidir. Tbitd dyimlrin cox yava v zif getmsini iddia edn, tbit tarixini br tarixindn ayran Mardan frqli olaraq, Cixacev v Middendorf tbitin v cmiyytin tarixini biri-biri il laqdar goturmulr. XIX srin ortalarnda Avropada da insanla tbitin qarlql munasibtlrin dair qiymtli v mutrqqi elmi tdqiqatlar aparlmdr. Bu tdqiqatlarn tkilatcs mhur fransz corafiyacs Elize Reklu (1830-1905) idi. O, vaxtil Berlin universitetind oxumu, Ritterin tlbsi olmudur. Lakin Reklu oz mullimindn xeyli irli getmidir. O, qazanc dalnca rlandiyaya, AB-a, Cnubi Amerikaya getmi insanlarn hyat il tan olmudur. 1857-ci ild Fransaya qaytm v o zamanki inqilab hrkata qoulmudur, burada bir sra gorkmli inqilabclarla tan olmudur. Hmin illrd Reklu corafiya il mul olub tbitin v onu ram edn insann faliyytini olduu kimi acb gostrmidir. Alim 20 il rzind (1873-1893) Yer v insanlar ad altnda Umumi corafiya srini yazmdr. 19 cilddn ibart olan bu srd planetimizin tay-brabri olmayan corafi tsviri verilmidir. 1890-c illrin sonunda yazd nsan v Yer adl 6 cildlik yeni kitabnda insann qudrtin v istedadna, yaradclq bacarna boyuk qiymt vermi, tbitin butun insanlarn xeyrin uurlu dyidirilmsi ideyasn sas goturmudur. Reklunun muxtlif olklrd coxlu dostlar v ardcllar var idi. Rus alimlri L..Mecnikov (1838-1888) v P.A.Kropatkin (1842-1921) onun hmfikirlrindn idilr. Rus demokrat v siyasi muhaciri L..Mecnikov oz vtnind v sonralar is xaricd inqilabi faliyytd olmudur. O, taliyada Min Haribaldicilr dstsind vurumu, nternasionaln uzvu olmu, Hertsen v Oqaryovun Kolokol jurnalnda mkdalq etmidir. Bunlarla yana, Mecnikov Xalq ucun yerin tsviri kitabn mulliflrindn biri olmu, Reklunun Yer v insanlar kitablar kulliyyatnn yazlmasnda da itirak etmidir. Onun n boyuk sri Sivilizasiya v boyuk tarixi caylar kitabdr. Bu kitab mullifin olumundn sonra Reklunun redaktsi altnda v onun yazd giril nr olunmudur. Mecnikov bel hesab edirdi ki, br tarixi insanlar hat edn muhitl sx laqdardr. Lakin traf muhit dedikd, o, ilkin tbiti deyil, vvlki nsillrin myi il dyiiln tbiti nzrd tuturdu. O, corafi fatalizmi rdd edib gostrirdi ki, corafi fatalizm yalnz tbitin insan cmiyytin tsirini gorur, insan faliyytinin tbit tsirini is nzr almr, tbitl cmiyyt arasndak laqy sthi munasibt muxtlif dini fanatik fikirlrin meydana glmsin sbb olurdu. Mecnikov qeyd edirdi ki, bu sahd daha dqiq olmaq lazmdr. Suvarma kinciliyinin inkiaf etdiyi Misir, Mesopotamiya v Hindistann qdim boyuk cay sivilizasiyasndan danarkn, Mecnikov gostrirdi ki, bu boyuk sivilizasiyalarn cicklnmsinin sbbi suvarma kinciliyinin inkiafdr. Suvarma kinciliyi cay sahilindki torpaqlar milyonlarla adam rzaqla tmin edn taxl anbarna cevirmidir. Bu yerlrd srf olunan mk insan xeyli qaldrm v tbiti onun xeyrin dyidirmidir. lbtt, Reklu mktbinin shvlri d az deyildi, Mecnikovun srlrindki, ziddiyytlr bunu bir daha subut edirdi. Msln, Mecnikov br tarixinin inkiafn sosial-iqtisadi formasiyalarn qanunauyunluqla bir-birini vz etmsind deyil, tbii saslarda gorurdu. O, br tarixini cay, dniz v okean sivilizasiyalar dovrun bolurdu.

Bununla da o, iqtisadi formasiyalar, onlara mxsus mhsuldar quvvlri v istehsal munasibtlrini qiymtlndirmirdi. Mecnikov bel hesab edirdi ki, insanlar konullu v uurlu olaraq birlib tbitl mubariz aparacaqlar. Tarixi proseslr insanlarn konullu mkdal hesabna ba verckdir. Bu fikir Reklu mktbin xas olub idealizm yaxn muddalar il bal idi.

4.3 XIX srin ikinci yarsnda corafi ideyalarn inkiaf

XIX srin ikinci yarsnda Rusiyada corafiya elminin n gorkmli numayndsi P.P.Semyonov-Tyananski (1827-1914) idi. O, Almaniyada corafi thsil alm, Humboltun v Ritterin tlbsi olmudur. Parlaq istedad, geni dunyagoruu ona Rusiyada v Avropann bir sra olklrind boyuk ohrt qazandrmdr. srin n mdni ziyallarndan olan Semyonov-Tyananski elmi faliyyt Tyan-an da sisteminin fiziki-corafi chtdn sasl surtd oyrnilmsil balamdr. Bu tdqiqata tbitunas kimi balayan P.P.Semyonov-Tyananski diqqtini sonralar tarix, tarixi corafiya, demoqrafiya, hali corafiyas, iqtisadi corafiya msllri d clb etmidir. Alimin apard tdqiqatn drinliyi v metodikas Tyan-an dalarnn cox yax oyrnilmsin yonldilmidir. O, Tyanan da sisteminin rayonlamasn aparb, burada tbii muhitin tiplrini gostrmi, xususil hundurluk quraqlarn tyin etmidir, P.P.Semyonov-Tyananski bu tdqiqat yuksk qiymtlndirilmi v o zamank Rusiya Corafiya Cmiyytinin xususi qrar il onun familiyasna Tyananski sozlri lav olunmudur. Tyananski 40 il rus Corafiya Cmiyytin rhbrlik etmidir. Tyananskinin rhbrliyi il Mrkzi v Cnubi-rqi Asiyan, Orta Asiyan, Uzaq rqi oyrnmk ucun onlarla ekspedisiyalar tkil olunmudur. Tyananski bu ekspedisiyalara N.M.Prjevalski, Q.N.Potanin, M.V.Pevtsov, A.L.Cekanovski, N.N.Mikloxo-Maklay, A..Voyeykov, .V.Muketov v s. kimi tdqiqatclar, gorkmli alim v syyahlar dvt etmidir. Alim eyni zamanda uzun muddt rzind Mrkzi Statistika Komitsinin direktoru olmudur. O, burada Rusiyann coxcildli corafi statistika lutini hazrlayr v statistika idarsinin geni imkanlarndan istifad edrk Rusiya iqtisadiyyatnn statistik v corafi tdqiqi ilrin balayr. Rusiyada ilk df olaraq elmi saslar uzrind qurulmu dqiq iqtisadi rayonlama aparmdr. Rusiya halisinin corafiyas, torpaq mulkiyyti corafiyas v s. aid coxcildli, geni mzmunlu srlr yazmdr. Onun iqtisadi v sosioloji xarakterli srlri, bilavasit iqtisadi corafi ilri 1861-ci il qdr v islahatdan sonrak dovrd Rusiyada kapitalizmin inkiafn gostrn qiymtli sndlr olmudur. Tyananski K..Arsenyevin Rusiyan rayonladrma iini davam etdirmi, rayonladrma metodunu v prinsiplrini praktik chtdn xeyli znginldirmidir. O, tbii rayonladrman tbii muhitin tiplr ayrlmas metodu il aparm, Rusiyada 4 muxtlif col (step rus.) tipini sas goturmu, Zaalay olksind is hundurluk quraqlar ayrmdr. Tbii rayonlaman tbii elementlrin v butovlukd tbitin razi uzr frqlri sasnda aparmdr. Alim muasirlri saylan Avropa corafiyaclarndan frqli olaraq elmi rayonlama iini aparm v rayonun real varlq olduunu gostrmidir. O, thlili corafiya yaratmaqla tbit v tsrrufat arasnda movcud olan qarlql laqlrdn yaranan sah qanunauyunluunu muyyn etmidir. 1880-ci ild alim olknin iqtisadi rayonladrlmasnn yeni variantn hazrlamdr. Elmi dbiyyatda bu rayonlama P.P.Semyonov-Tyananski ad il uzun muddt yaamdr. O, Rusiyan 19 rayona bolmudu: 1. Ucqar imal; 2.Gollrtraf (imal-Qrb); 3. Pribaltika; 4. Moskva (Mrkz) snaye; 5. Mrkzi Qaratorpaq; 6. Priuralye; 7. Volqaboyu; 8. Malorusiya; 9. Novorusiya; 10. C nub-Qrb; 11. Belorusiya; 12. Litva; 13.Qrbi Sibir; 14. Orta Sibir; 15. rqi Sibir; 16. Uzaq rq; 17. Qrzstan -(muasir Orta v imali Qazaxstan); 18. Turkmnistan; 19. Qafqaz. Bu boyuk rayonlarn daxilind muxtlif sviyyli yarmrayonlar (zolaqlar v digr hisslr) ayrmdr. Gostriln rayonladrma iqtisadi lamtlrin mcmusunu v qismn milli chtlri nzr almaqla aparlm iqtisadi rayonladrma idi. Tbii raitin xususiyytlri v tbii ehtiyatlar iqtisadi gostricilr vasitsil nzr alnmdr. Tyan-anski corafiyann nzri msllri il d mul olmudur. O, corafiyann predmetini geni v dar mnada izah etmidir. Tyan-anskiy gor, geni mnada corafiya yer kursini hrtrfli tdqiq edn butov tbit elmlri qrupudur. Dar mnada corafiya is hm yer sthinin tbii xususiyytlrini, hm d onu dyidirn insan faliyytini oyrnir. Rusiya Corafiya Cmiyytinin 1845-1895-ci illrd yarmsrlik faliyyti tarixi adl uc cildlik srin birinci cildin girid o, corafiya terminini yerunaslq termini il vz etmyi ustun tutmu v onun trkibin kartoqrafiya, oroqrafiya, geologiya, hidrologiya, meteorologiya, klimatologiya, fito v zoocorafiyan daxil etmidir. Tyan-anskiy gor, yerunasln diqqt mrkzind insan durur. Buna gor o, antropologiya, tarixi arxeologiya, etnoqrafiya, demoqrafiya, siyasi v tarixi corafiya v statistikan (hazrki iqtisadi corafiyan) yerunasla aid etmidir. Rusiyada klimatologiyann sasn qoyan rus corafiyaunas A..Voyeykov (1842 -1916) Rusiyann Avropa hisssini, Qafqaz, Krm v Orta Asiyan dflrl gzmi, Qrbi Avropaya, Asiyann bir cox rayonlarna, imali, Mrkzi v Cnubi Amerikaya syaht etmidir. Cind, Hindistanda, Seylonda, ri-Lankada, Yava adasnda, Yaponiyada v s. yerlrd olmu, bu yerlrin tbitini, iqtisadiyyatn, halisinin yaay trzini oyrnmi, v zngin mlumatlar toplamdr. Onun yazd bir cox srlr arasnda 1884-cu ild nr edilmi Yer kursinin iqlimi kitab daha boyuk hmiyyt malikdir. Bu kitabda ilk df murkkb iqlim proseslrinin mahiyyti gostrilmi, hmin proseslrin strukturu thlil edilmi, ayr-ayr iqlim mlgtirn amillrin rolu aydnladrlm, iqlim tbitin digr komponentlrinin

qarlql laqlri oyrnilmidir. qlim v tbit hadislrini oyrnrkn alim ilk df balans metodundan istifad etmi, qar ortuyunun havaya tsirini oyrnmi v paleoklimatologiyann sasn qoymudur. O, torpaqlarn meliorasiyasnn v knd tsrrufat bitkilrinin mhsuldarlnn artrlmasnn elmi saslarn ilyib hazrlam, cay bitkisi v sitrus bitkilri kinlri ucun Cnubi Qafqazda, qiymtli pambq bitkisi becrilmsi ucun is Orta Asiyada lverili imkan v rait olduunu qabaqcadan soylmidir. 1891-ci ild Rusiyada ba vern quraqla hsr edilmi qlim v xalq tsrrufat srind collrin quraqlqdan qorunmas ucun melr salma, umlamada yeni qaydadan istifad etmyi, suvarma bklrini genilndirmyi, su v rzaq ehtiyatlar yaratma tklif etmidi. Alimin srlrinin boyuk bir silsilsi hali corafiyasna v iqtisadiyyata, insann tbit fal tsirin hsr edilmidir. A..Voyeykov Mardan frqli olaraq insann tbit daha geni miqyasda tsirini gostr bilmidir. O, insann butun tbii unsurlr tsirini ayr-ayrlqda gostrmkl dqiq thlil aparm, tbit snayenin daha cox tsir etdiyini gostrmidir. Aral golu, Orta Asiya, Qafqaz v s. rayonlar haqqnda A.. Voyeykovun bir sra mli tkliflri var idi ki, bunlarn bzilri qlobal xarakterlidir. O, briyytin kortbii quvvlrin qarsn ala bilmk imkanlarn gostrmidir. Boyuk rus kimyacs, elementlrin dovru sistemini kf edn D..Mendeleyev (1834-1907) Rusiyada corafiyann inkiafna xeyli komk etmidir. O, Rusiya iqtisadiyyatnn, snaye v knd tsrrufatnn yukslii ucun zngin tbii ehtiyatlar istehsal dovriyysin clb etmyin yollarn axtarmdr. Rusiyann tbii chtdn zngin olan muxtlif rayonlarn gzmi, onlarda knd tsrrufat v snayenin inkiaf etdirilmsi imkanlarn oyrnmidir. Qafqazda neft istehsal v neft emaln inkiaf etdirmk, Uralda, Sibird, Ukraynada da-mdn snayesi, komur istehsal, kimya snayesi sahlrinin yaradlmas v s. msllrl mul olmudur. O, Rusiyada iqtisadi laqlrin genilndirilmsi, komurun yeralt qazladrlmas, quraq collrin suvarlmas haqqnda qiymtli tkliflr vermidir. Alim Rusiyada corafi rayonlama v mhsuldar quvvlrin yerldirilmsi problemlri il mul olmu, Rusiya iqtisadi rayonlarn yenidn smrli boludurmyi irli surmudur. O, hr rayonun mutlq snaye imkanlarn oyrnmi, hr bir rayonun tbii raiti v ehtiyatlarnn istehsaln inkiafna nec tsir gostrmsini aydn kild tsvir etmidir. Mendeleyev hr bir rayonun inkiaf yollarn ks etdirn xritlr, sxemlr v cdvllr hazrlamd. O, olkd rayonlar yax oyrnmk ucun aadak gostricilri sas goturmu, onlar bir-biril tutudurmu v muqayis etdirmidir: 1) halinin say; 2) taxl istehsalnn artql v yaxud catmazl; 3) hr nfr dun snaye mhsulunun dyri; 4) hr nfr gor istehsal ediln taxln miqdar; 5) sas snaye mhsullar, rayonun snaye mhsuluna gor ixtisasladrlmas; 6) ticartin sviyysi, daxili v xarici siyast. Bu gostricilr hr bir rayonun simasn duzgun ks etdirmy, onun xususiyytini acb gostrmy imkan verirdi. Corafi problemlrin hllind Mendeleyev riyazi usullardan geni istifad edirdi. Bu munasibtl o, sentroqrafiya anlayn ttbiq edrk, olk razisi, halisi, tsrrufat sahlrinin mrkzlrini hesablam, vaxtdan asl olaraq bu mrkzlrin yerdyimlrini qeyd alm v sonra thlil etmidir.

4.4 Corafiya XX srin vvllrind (1900-1918-ci illr)

Bu dovrd soyuq v axtal tbiti olduuna gor Yerin indiy qdr az oyrnilmi qutb zonalarna diqqt artrlr. Avropadan Hindistana v Cin imal yolunun axtar bu mslni surtlndirir. Bununla bal Murmansk v Arxangelskinin kicik limanlarnda tez-tez iri xarici gmilr gorunmy balayr. Butun chdlr baxmayaraq yalnz 1878-1879-cu illrd sveclrin tkil etdiklri ekspedisiya imal yolu il Berinq boazna qdr gedib cxa bilir. Arktikann mnimsnilmsi il bal aparlan bel ciddi ilrd norvecli syyah Frityof Nansenin (1861-1930) xidmtlri danlmazdr. Nansenin itlr qoulmu xizklri Qrenlandiya sahillrini gzmi, onun buz topalarn oyrnmi v sonralar gmi il Qara dnizindn Laptevlr qdr hrkt etmi v buzlarn dreyfinin istiqamtini muyynldirmidi. Bu boyuk syyah-corafiyaunas Rusiyann Volqaboyunda quraqlqdan aclq ckn insanlara vzsiz yardm gostrmidir. Yen d norvecli syyah Raul Amundsen Yoa gmisind (1903-1906) Amerikann imal sahillrini dolanaraq Berinq boazndan kecib San-Fransiskoya glmidir. Bellikl, Amundsen ilk df imal-Qrb kecidi (Hindistana v Cin gedn yol) adlanan yola cxmdr. XIX srin sonuna yaxn Yerin qutblrini kf etmk urunda mubariz ozunun kulminasiya noqtsin catr. Ozu d bu yarda on plana elmi maraqlardan daha cox yox, milli v xsi nufuzlar ckilmidir. Amerikal Robert Piri (1856-1920) hyatnn 23 ilini imal qutbunun oyrnilmsin hsr etmidir. Bir nec ciddi chtlrdn sonra Robert Piri nhayt, 1909-cu ild tarixd ilk df olaraq imal qutbund olur. Cnub qutbun is kimin tez cataca urunda gedn mubariz faci il nticlnir. Norvecli Raul Amundsenin baclq etdiyi ekspedisiya itlr qoulmu xizklrl 1911-ci ilin dekabrnda Cnub qutbun catr, orada mktub v cadr qoyub geri donur. At qoqu heyvanlar qoulmu xizkl yola dun ingilis Robert Skotun (1868-1912) ekspedisiyas bir aydan sonra glib cnub qutbun catr v burada Norvec bayran gorur. ngilislr gecikdiklrin gor mnvi chtdn drin sarsnt kecirirlr v geri qaydarkn yolda hlak olurlar. Bellikl, qutblrin kfi urunda gedn boyuk epopeya baa catr, lakin hmin dovrd onlarn elmi chtdn oyrnilmsi hl aparlmrd. Yalnz sonralar yeni texniki avadanlqlarla tchiz olunan ekspedisiyalar Arktika v Antarktikann sasl oyrnilmsin balayrlar. XIX srin sonu, XX srin balancnda Rusiyada corafiya elminin inkiaf rus corafiya mktbinin ml glmsi il sciyylnirdi. Bu baxmdan rus alimi D.N.Anucinin (1843-1923) yaratd mktb xususil secilirdi. Anucin yuksk ixtisasl kadrlarn yetidirilmsind boyuk hmiyyti olan universitet corafiya mktbini

yaratmdr. Bu mktb vvlc Moskva Universitetind yaranm, onun tsiri il sonralar Rusiyann digr universitetlrind mktblr meydana glmidir. 1884-cu ild Moskva Universitetind tarix v filologiya fakultsind corafiya kafedras aclr. Ona rhbrlik etmk ucun D.A.Anucin dvt olunur. Sonralar bu kafedra corafiya, antropologiya v etnoqrafiya kafedrasna cevrilir v fizika-riyaziyyat fakultsinin tbit obsin kecirilir, kafedrann nzdind corafiyann muxtlif sahlrini hat edn yeni fnnlrin tdrisin balanr. Alim burada umumi fiziki corafiya, Rusiyann fiziki corafiyas, xarici olklrin corafiyas, yerunasln tarixi, Rusiyann etnoqrafiyas, umumi etnoqrafiya, antropologiya v s. kimi fnnlrdn muhazirlr oxuyur. Sonralar Anucinin syi saysind corafiyann tarixi v metodologiyas, hidrologiya, kartoqrafiya, geomorfologiya, diyarunaslq v baqa fnnlr d tdris planna daxil edildi. Kafedrada aparlan ilk elmi i antropologiya v etnoqrafiyaya aid olmudur. D.N.Anucin insann mnyi, qdim tarixi, etnogenezisi v muxtlif xalqlarn hyat v mnyi problemlrinin oyrnilmsin boyuk maraq gostrmidir. Onun corafi srlrind insan problemlri on planda olub, hm umumi hissd (yerunaslqda), hm d xususi hissd (diyarunaslqda) cox muhum yer tutur. D.N.Anucin praktika ucun labud olan orijinal v konkret tdqiqatlarn aparlmasn corafiya elminin sas vziflrindn v onun inkiaf ucun sas rtlrindn biri hesab etmidir. Bu mqsdl o Volqann v Qrbi Dvinann yuxarlarn corafi chtdn oyrnmidir. Bu caylarn yuxar axarnn gmicilik ucun v Rusiyann Mrkzi rayonunun icmli su il tmin edilmsi ucun boyuk hmiyyti var idi. Hmin tdqiqatlarn nticlri onun bir sra srlrind rh edilmidir. Alim Rusiyada limnologiya (golunaslq) elminin sasn qoymu v oz tlblrini d bu sahy yonltmidir. O, gol butov corafi sistem kimi baxb onun relyefdn, cay bksinin konfiqurasiyasndan, yeralt sularn rejimindn, iqlimindn, insann faliyytindn v s. amillrdn asl olduunu qeyd edirdi. A.N.Anucinin corafiyann metodologiyas v elmi tdqiqat metodlar haqqndak mulahizlri corafiya elminin tarixind muhum yer tutur. O, qeyd edir ki muasir corafiya qapal elm olmayb hr biri ayr-ayrlqda inkiaf ed biln bir sra elmlrin kompleksidir. Bu chtdn corafiya mustsna deyildir. Bir cox elm sahlri d zaman kecdikc yeni elm sahlrin bolunmudur. Onun fikrinc, corafiya iki hissdn umumi corafiyadan (yerunasldan) v xususi corafiyadan (diyarunaslqdan) ibartdir. Umumi corafiyaya o, astronomik corafiyan (riyazi corafiyan), geofizikan (yerin fizikasn), fiziki corafiyan (oroqrafiya, okeanoqrafiya, iqlimunaslq), bioloji corafiyan v insan corafiyasn aid edirdi. A.N.Anucin Rusiya corafiyasna xidmt edn boyuk elmi mktb yaratmdr. Bu mktbin yetidirmlrindn L.S.Berq, A.S.Barkov, V.V.Boqdanov, M.A.Boqolepov, M.S.Bodnarski, A.A.Borzov, S.Q.Qriqoryev, A.N.Cavaxavili, A.A.vanovski, B.F.Dobrnin, A.A.Kruber, S.V.Cefranov, .S.ukin v b. corafiya elminin inkiafnda boyuk rol oynamlar. Rusiyada corafiya elminin inkiafna guclu tsir gostrmi alimlrdn biri d V.V.Dokucayev olmudur (1846-1903). L.S.Berq onu yuksk qiymtlndirmi, corafiyann muasir istiqamtinin banisi hesab etmidir. B.B.Polnov is Dokucayevi oz dovrunu qabaqlayan corafiyac adlandrmdr. Dokucayev corafiyada landaftlar nzriyysinin n gorkmli numayndlrindn biri idi. Landaftn mnyini v inkiafn oyrnn bu nzriyy corafi obyektlrin murkkb qarlql laqlrini aydnladrr, orada gedn proseslri drk edir, bu proseslri yalnz mkan chtdn deyil, zamana gor d aradrr. Bellikl d oz dovrunu xeyli qabaqlam alim corafiyan yeni baxmdan izah edir. 1879 -cu ild Rus torpaqlarnn kartoqrafiyas adl kitabn nr etdirn Dokucayev, hl o zaman bel bir mudda irli sururdu ki, torpaqlarn tiplri v corafiyas planetimizin tarixi il genetik chtdn sx baldr. Onun rhbrlik etdiyi ilk boyuk kollektiv col ilrindn biri (1882-1885) Nijeqorodsk quberniyasnn torpaqlarnn iqtisadi chtdn qiymtlndirilmsi iin hsr edilmidir. Bu i ucun hazrlanan proqram qiymtli tdqiqat usulunun numunsi idi. Nijniy-Novqorod ekspedisiyasnn materiallar coxlu xritlrl birlikd 14 cildd cap olunmudur. Ekspedisiyann gediind torpaqunasln sas muddalar ilnib hazrlanmdr. Bu muddalarn mzi odur ki, torpaq iqlimdn, relyefdn, ana suxurlardan (geologiya) v orqanizmlrin faliyytindn asl olan mustqil tbii-tarixi cisimdir. Sonralar bel bir ekspedisiya Poltava quberniyasnda da (1888-1894) aparlmdr ki, onun da materiallar 16 cildd iri miqyasl xritlrl nr olunmudur. Aparlan hr bir ekspedisiya Dokucayevin tlblri v mkdalar ucun cox gozl kompleks tdqiqat trkibi idi. Peterburq universitetind bu mlumatlarn bazasnda xususi torpaq qiymtlndirm laboratoriyas yarand. Ucuncu boyuk kollektiv col ii Rusiyann collrind su v me tsrrufatnn oyrnilmsin v saya salnmasna hsr olunmu xususi ekspedisiya idi (1802-1897). 1891-ci ilin guclu quraqlq v aclndan sonra i balam bu ekspedisiya quraqlqla mubariz aparmaq ucun cox i gordu. O, collrin tbii tbii ehtiyatlarn, xususn su ehtiyatlarn v torpaqlarn oyrndi v quraqln qarsn almaq ucun dyrli tkliflr irli surdu. Bu ekspedisiyann nticlri 18 buraxldan ibart srlrd oz ksini tapd. Dokucayevin elmi yaradclnn v ideyalarnn inkiafnn n yuksk zirvlrindn biri onun Rus qaratorpa (1883) sridir. O, bu srind yazrd ki, Qaratorpaqlarn dqiq corafiyas olmadan onlarn mnyi haqqndak mslni duzgun hll etmk olmaz; Rusiyada mlum olan yaban bitkilrin v vhi heyvanlarn yaylmas torpaqlarn corafiyas il laqdardr. Alim ilk df olaraq oroqrafik, geoloji v tarixi xususiyytlrin gor Rusiya Qaratorpann tbii rayonladrlmasn aparm, hr rayonun dqiq xarakteristikasn vermi, torpan quruluu v qalnl il relyef arasndak laqlri gostrmi, qaratorpaqlarn mkan v zaman munasibtlrini aydnladrmdr.

Dokucayev torpan tbii-tarixi cisim olmas, torpan ya v inkiaf surti anlaylarn elm daxil etmidir. Onun fikrinc, torpaq mustqil tbii torm-cisim olub, suxurlarn, iqlimin, bitki v heyvanat alminin, olknin geoloji yann v mhllin relyefinin laqdar mcmusunun mhsuludur. Baqa sozl, torpaq ana suxurun, iqlimin, orqanizmlrin zamana zrbinin (vurulmasnn) funksiyasdr (hasilidir). Alim oz elmi konsepsiyasna uyun olaraq, ilk df torpaqlarn inkiaf proqnozunu vermidir. O gostrirdi ki, bu proqnozu obyektlrin v tbii hadislrin yan, onlarn inkiaf surtini oyrnmkl zamann v mkann analizi v sintezi saysind vermk olar. V.V.Dokucayev Rusiyada ba vern 1891-ci il quraqln v mhsul qtln izah etmy yonldn Bizim collr kecmid v hazrda srind quraqlq kimi blann sbbini iqlimin dyimsind deyil, insanlarn tbii muhiti korlamalarnda, melrin qrlmasnda, insann col mnfi tsirind gorurdu. Hr eydn vvl, collr su cxarma v su ehtiyatlarn qoruma vacib hesab edirdi. Bu mqsdl d caylarn axarn nizama salma, yaranlar, qobular lv etmyi, su ehtiyatlarn qoruma, suni gollr yaratma, artezian quyular qazma, me salma, kinciliyi nizama salma, yeni rait muvafiq aqrotexniki usullardan istifad etmyi v hr yerin tbitin muvafiq mdni bitkilri secmyi lazm bilirdi. O, hr sahnin xarakterini, 4-5 il rzind onun fiziki v iqtisadi corafi xususiyytlrini kompleksliliyini oyrnmyi v bunun ucun olkd tcrub stansiyalar bksi yaratma tklif edirdi. V.V.Dokucayev yeni torpaqlarn mlglm sbbini canl alml cansz almin munasibtind gorurdu. Yaradc insan bu munasibtlrin n yuksk zirvsi hesab edirdi. O, zonallq qanununu kf etmkl torpaqunasln sas saylan yeni bir elmi-tbii quraqlar (zonalar) haqqnda elm yaratd. Bu daha cox corafiyaya aid msl idi. Alim tbii zonan tbitin muxtlif elementlrinin qanunauyun v qarlql laqlrinin tzahur sahsi kimi muyyn etmidir. laqlri oyrnmk, zonalq daxilind tbii elementlrin v tbii hadislrin qarlql laqlrinin qanunauyunluunu acmaq demkdir. Baqa sozl, corafi zona murkkb tbii kompleksdir. Dokucayev gostrirdi ki, torpaq butun tbitin guzgusudur. O, Yerin imal yarmkursind hr birinin ozunmxsus aqrotexniki tsrrufat qaydalar, elmi tcrub stansiyalar, xususi vziflri olan 5 tbii zonaya ayrmdr. Hr zona muxtlif fiziki corafi, geoloji, tarixi hm d iqtisadi frqlr malikdir. Bu frqlri drindn v dqiq oyrnmk tlb olunur. V.V.Dokucayevin zonalar haqqnda soyldiyi fikirlr indi d oz hmiyytini itirmmidir. O yazrd ki, nzrdn keciriln tbii zonann knd tsrrufatnn istiqamti, hmcinin tcrub sahlrinin mqsdi v vziflri, aqronomik mktblr onun yerli raitin fiziki corafiyasna, tarixin, etnoqrafiyasna v iqtisadiyyatn n xrda msllrin uyun kskin zonal xarakter dayr. V.V.Dokucayev trfindn ayrlan v aada gostriln zonalar sadc tbii kompleksin tsviri deyil, o eyni zamanda hr zonaya muvafiq kinciliyin umumi qaydasnn, bitkilrin mqsdyonlu yerldirilmsinin qanunauyunluunun taplmas idi. Dunyann sas zonalarn (imal yarmkursind) Dokucayev aadak kimi muyynldirmidi: 1. imal zonas (tundra, me-tundra). Burada torpaqlar, adtn bataqlqdr az inkiaf etmidir v turdur. Bu torpaqlardan knd tsrrufatnda istifad etmk ucun onlarn aerasiyas tlb olunur. 2. Me zonas (cimli, podzol, nisbtn kasb torpaqlar). Bel torpaqlar yax umlanb, lazmi kubrlrl tmin edildikd mhsuldar olur. Bu zona kinciliyin aparlmasna gor mineralladrma zonas adlandrlmdr. Bu torpaqlardan smrli istifad etmk ucun onu hng, fosfor, kalium, azot v s. il kubrlmk, mineral trkibini znginldirmk lazmdr. 3. Qaratorpaq zona. Olknin sas kincilik zonasdr. Bu zonann torpaqlarnn cox zaman dnvr strukturu olmur. Bu torpaqlardan istifad etmk ucun onlarn dnvr strukturunu brpa etmk lazmdr. Bel torpaqlar olan zonaya fiziasiya zonas deyilir. 4. Suni suvarmaya ehtiyac olan shra v yarmshra torpaqlar. Dokucayev bu zonan hidrasiya zonas adlandrr. 5. Qrmz v ya laterit torpaql shra v yarmshra zonas gunin mdni bitkilr intensiv tsir gostrdiyi zona (heliasiya). Dokucayev elmi faliyyt tbitci kimi balamdr. O, tbit vasitsil insan dunyasn drk etmi v insan elementi onun yaradclnda getdikc daha cox yer tutmudur. Sonralar o oyrndiyi tbii alml insan almini birldirmy calmdr. Dokucayev corafiyann tdqiqat obyektini muyynldirmk mqsdil landaft terminini geomorfasiya termini il vz etmidir ki, bu da muasir geosistem terminin muvafiqdir. Alim, corafiya elminin obyektini tyin edrk tbii zonalar haqqndak tlimi irli surmudur. Tbii zonallq istr ufuqi, istrs d hundurluk istiqamtind olub tbitin butun elementlrini hat edir. Quruda olduu kimi okean v dnizlrd d tbii zonallq qanunu qabarq surtd ozunu buruz verir. Zonalarn daha dqiq oyrnilmsi v burada bzi dqiqldirmlr edilmsi tlb olunur. Zonallq qanunu tbit elementlrinin qarlql laqlrinin qanunudur, o, eyni zamanda muyyn razid insann hyat v faliyyti qanunudur. O, sah v zaman qanunudur. Qrbi Avropann mutrqqi fikirli alimlrindn biri alman Oskar Peel (1826-1875) Ritterin idealist fikirlrin qar cxm, Humboltun muqayis corafiya metodunu yer sthinin nisbtn kicik olan konkret tiplrin ttbiq etmi v fiordlarn, adalarn, cay vadilrinin, doklarn tsvirini vermi, insan v tbit munasibtlri mslsind insann rolunu yuksk qiymtlndirmidir. Peelin davamcs Bonn, Leypsiq, Berlin universitetind professor ilmi v Cin syahtlr edrk Lyo vilaytlri v relyef formalarn tdqiq etmi Rixthofen (1833-1905) corafiyaya Yerin mnzrsi il qarlql laqd olan muxtlif hadislri oyrnn elm kimi baxm, xususil Yer sthini formaladran proseslr, xususn geoloji proseslr daha cox hmiyyt vermi, relyefin baqa tbit unsurlri il laqsini tdqiq etmidi. nsann

uzvu v qeyri-uzvu alml qarlql laqlrini muyynldirmyi corafiyann ali mqsdi saymd. O, corafiya elmlri sistemin insan corafiyasn da daxil etmi, antropologiya, etnoqrafiya, statistika kimi sosial elmlrl tbit elmlri arasnda birlik yaratmdr. Corafi tdqiqatn miqyasn tyin edrk gostrmidi ki, corafi tdqiqat aparmaq ucun konkret v geni razi, boyuk rayon, boyuk landaft v s. kimi miqyaslar goturmk daha yaxdr. Rixthofenin xidmtlrindn biri onun regional corafiyan umumi corafiyaya qar qoymayb, onlarn qarlql mkdalq raitind faliyyt gostrib birg tdqiqat aparmalar ideyasn irli surmsinddir. Almaniyada Rixthofen il bir zamanda yaam v ilmi Fridrix Ratsel (1844-1904) antropocorafiyann sasn qoymudur. xtisasna gor o, tbitunas, zooloq, muqayisli anatomiya v paleontologiya alimi idi. O, mutrqqi fransz antropocoraflarndan (insan corafiyas numayndlrindn) frqli olaraq antropocorafiyan Darvin nzriyysi il balamdr. Ratsel gor, insanlarn mskunlamas v faliyytini oyrnmk ucun Darvin nzriyysindn istifad etmk lazmdr. Bununla da o, sosial darvinizmin sasn qoymudur. Ratsel omrunun ikinci yarsnda Antropocorafiya adl 2 cildli sr nr etdirdi. Bu srin sas ideyas bundan ibartdir ki, insan v heyvanlarn hyatnda, onlarn mskunlamasnda, traf tbitl qarlql laqlrind bir cox umumiliklr var, hm insanlar, hm d heyvanlar, hr ikisi daim hyat urunda, yaamaq urunda mubariz aparmaldr. 1897-ci ild Ratselin Siyasi corafiya sri capdan cxd. Bu srd o, dovlti Yerl bal olan bir orqanizm oxadrd. Dovlt bir orqanizm kimi ya yaayb boyumli, yaxud da mhv olmaldr. Salamat qalmas ucun is dovlt oz hyat sahsini genilndirmlidir. Bellikl, Ratsel murtce hyat ucun mkan ideyasna glib cxd ki, bundan da 30 il sonra alman faizmi geni istifad etdi. Onun fikirlri hl oz vaxtnda Preston Ceyms v s. kimi boyuk corafiyaunaslar trfindn tnqid olunmudu. Lakin vaxtil onun tlbsi olmu Ellen Corcill Simpl (1863-1932) AB-da onun fikirlrini tbli edirdi. Mhur fransz corafiyaunas, Sarbon Universitetinin kafedra mudiri Vidal-de-la Bla (1845-1919) corafiyann vzifsini insann onu hat edn muhitl munasibtini oyrnmkd gorurdu. O, bu mqsdl bir-birin oxar kicik sahlri dqiq oyrnmyi lazm bilirdi. Hr iki sahd insan ozun xeyir vern, ona lazm olan imkanlar oyrnmlidir. Corafiyada bu istiqamti possibilizm adlandrrlar. Corafiyacnn mutrqqi chtlrindn biri insan il tbit arasnda hrtrfli laqlrin movcud olduunu tsdiq etmsi idi. Lakin bu laqlrd hlledici rolu tbitin tsirind gorduyun gor o, corafi determinizm qaplrd. Alim Fransada nsan corafiyas mktbini yaradanlardan biri idi. Bununla bel o, Ratselin siyasi corafi ideyalarn qbul etmmidir. Digr trfdn, onun corafiyas Elize Reklunun insan corafiyasndan konservatizmin, tsvirciliyin v siyasi chtdn bir sra noqsanlarna gor secilirdi. Rusiyada antropocorafiya mktbinin numayndlri saylan A.A.Kruber, .P.Silinic v b. insanlarn tbitdn asl olmasn iddia edir, tbii quvvlr onun dyidirici tsirini nzr almrd, muti surtd tbit uyunladqlarn qbul edirdilr. Onlar da tbit qanunlarnn insan corafiyasna aidliyi fikrini irli sururdulr, insanlarn mskunlamasn v bir sra hyati msllrini yaamaq urunda mubariz qanunu il izah edirdilr. Bzn bu cmiyytd ba vern dyiikliklri halinin sxlnn artmas il balayrdlar. Onlar tbit v cmiyyt arasnda umumi ahngin olmasn qbul edirdilr. Fransz akademiki Emmanyuel Marton (1873-1955) fiziki corafiyann tannm tdqiqatclarndan biri olmudur. O, bir sra qiymtli srlri il cox tannm, umumi corafiya il yana geomorfologiya v iqlimunaslqla da mul olmudu. qidsin gor o da insan corafiyas mktbin mnsub idi. Onun Mrkzi Avropann corafiyas sri qiymtli tdqiqat numunsi kimi cox maraqldr. Corafi determinizm (corafi fatalizm) XIX srin axrlarnda AB-da geni vust almd. Onun ilk numayndsi E.Hantinqtonun (1876-1948) fikrinc, tbii rait cmiyytin inkiaf sviyysini, iqtisadiyyat, mdniyyti v miti muyynldirir. O, elmi-texniki trqqinin leyhin cxb iddia edir ki, elmi-texniki trqqi raitind kutlvi mt istehsal ucuz baa glir, hddindn artq cox mal istehsal olunur, sat qiymtlri aa duur. Bu da kapitalizm ucun yuksk qazanc ld etmy mane olur. Elmi-texniki trqqi iqtisadi bohranlara sbb olan bladr. O, zif inkiaf etmi olklrin snayeldirilmsinin leyhin cxaraq, onlar qabaqcl olklrin aqrar xammal bazasna cevirmyi lazm bilir. Hantinqton da bazar iqtisadiyyat yolu il inkiaf edn olklrin glirinin artmasna komk etmy calrd. O, snaye sahlrini inkiaf sviyysin gor tsnifldirrk, aadak qruplara bolur: 1) yalnz l myindn istifad edn ibtidai tipli snaye; 2) mexaniki dyirman, taxta zavodu, filiz ridn, konserv istehsal edn sad tipli snaye; 3) qaz zavodu, su kmri, poliqrafiya snayesi, dmir yolu, cuqun ridn zavodu olan ictimai tipli snaye; 4) butun baqa sahlri olan kompleksli inkiaf etmi snaye. Bu tsnifata gor tbii raiti v tbii ehtiyatlar zngin olan sahd qurulan snaye n lverili tip hesab edilir. Hr hans rayonda iqlim raitinin murkkbliyini onun inkiafna mane olan sas amil sayrd. Bellikl, o, sosial-iqtisadi mrhllrin inkiafna tarixi baxmdan yanamr, onu iqlim raiti il balayr, snayenin yerldirilmsini corafi fatalizm noqteyi-nzrdn izah edir, iqlimin insan faliyytin optimal tsirini axtarrd. Bununla laqdar o, invayronmetalizm (bizi hat edn tbii muhit) mktbinin sasn qoyur. Bu mktb gor insanlar traf muhitl sx munasibtddirlr, tbii muhit tsrrufat faliyytin guclu tsir edir. Bu mktbin AB-da banisi E.C.Simpl idi. Bzi mulliflr insan davrannn butun trflrini ekoloji sbblrl izah etmy calrdlar. Corafi determinizm cavab olaraq possibilizm (mumkun olan) tezisi irli suruldu. Bu tezis gor, insan tbitin passiv yox, fal agentidir. Muasir geosiyast nzriyysinin davamcs v tkilatcs Simpl v kontr-admiral Alfred Mexen oz nzriyylrini xeyli murkkbldirirlr. Msln, Mexen dniz quvvlri nzriyysini irli surmudur. Bu nzriyyy gor, sahil zonalar xalqlarnn tarixin, xarakterin tbii rait guclu tsir gostrir. ngilis X.Makkinder

Tarixi corafiyann saslar adl kitabnda corafi movqeyin hr hans bir dovltin taleyind hlledici rolunu iirtmidir. Onun corafiyasndak talt ideyas movcud dovltlrin aaln saxlamaq siyastini gudurdu. Geosiyast (geopolitika) nzriyysi il isvecli sosialist Yohan Kyellen (1864-1922) d mul olmudur. O, Boyuk mmlktlr kitabnda corafi movqeyin dovltlrin hyatnda hlledici rolunu isbat etmy calmdr. O gostrmidir ki, imperialist dovltlrinin vzifsi corafi bloklar, ozu d hrtrfli inkiaf etmi bloklar yaratmaqdr. Alman imperializmi geosiyast nzriyysindn mli id geni istifad edib, ona saslanaraq faist dovltini yaratm v imperialist muhariblri tortmidir. Faist Almaniyas akademiyasnn prezidenti Karl Haushoferin (1869-1946) Hrbi geopolitika srind sas mqsd faizmin planlarnn hyata kecirilmsin ideoloji baza yaratmaq idi. Bu msld Haushofer vulqar corafiyadan istifad etmi, corafi movqeyin guya hlledici rol oynamas ideyasn saslandrmdr. *** Corafiya tarixi, Tapdq Hsnov, bdurrhim Haczad

V fsil
MUASR DOVRUN CORAFYASI 5.1 Xarici olklrin muasir dovrunun corafiyas
Qrb olklrind iqtisadiyyat yuksltmk v onu bohranlardan qurtarmaq ucun tandort nzriyysi kimi bir sra yeni ideyalar meydana glmidi. Almaniyada snaye ucun tandort nzriyysi muvafiq olaraq Launqard trfindn 18821885-ci, Lori trfindn is 1885-1888-ci illrd yaradlm, sonra (1909) A.Veber trfindn sadldirilrk tbli olunmudur. Kapitalist istehsalnn smrli yerldirilmsin hsr edilmi bu nzriyynin mahiyyti ondan ibartdir ki, istehsal razid n az xrc srf etmkl yerldirmk olar. Burada antaqonist ziddiyytlr, inhisarlarn yuksk qazanc ld etmk mqsdil apardqlar mubariz v mhsuldar quvvlrin muxtlif inkiaf sviyylri, kapitalist tsrrufatnn qanunauyunluqlar nzr alnmrd. Bu nzriyy xyaln duunulmu, kapitalist tsrrufat sistemindn tcrid olunmu, xyali razi ucun nzrd tutulmudur.

A.Veber xammal v yanacaq mnblri, hazr mhsullar istehlak edn rayonlar arasnda mussisnin yerldirilmsind istehsal xrclrinin minimuma endirilmsini nzrd tuturdu. Mussisnin yerldirilmsind: 1) nqliyyat amili, 2) fhl amili, 3) aqlomerasiya amili sas olmaldr. O bu amillrin tsirini muyynldirmk ucun riyazi hesablamalardan geni istifad etmidir. lbtt, onun hesablamalarndan hr hans bir olkd istehsaln yerldirilmsi iind istifad edil bilrdi. 1933-cu ild alman alimlri: iqtisadi corafiyac V.Kristaller yaay mntqlrinin qarlql laqd yerldirilmsi v mrkzi yer nzriyysini (kil 12.), 1943-cu ild is A.Lyo bazarlarn mkan nzriyysini yaratmlar. Gorunduyu kimi, tandort nzriyysinin inkiafnda alman alimlrinin boyuk xidmtlri olmudur. Mrkzi yer nzriyysinin banisi V.Kristaller bel hesab edirdi ki, mskunlamann n kicik hisslri brabr splnmlrdir v duz ucbucaq bksi yaratmaldr. Brabr sat zonas is duz altkunclu fiqur icrisind paylanmaldr. Alimin fikrinc, mrkz getm msafsi n qsa yolla secilmlidir. Cunki hr hans bir mrkzin ondan asl olan brabr miqdarda yaay mntqsi var. V.Kristaller xidmt v sat mallarndan smrli istifad radiusunu da hesablamdr. Bu radiusun mrkz munasibtil qazancn lverililiyi tyin olunur. Hmin altkunclu fiqurlar arasnda mrkz hrdir. Bu hr hr tipli mntqlr tabedir. Hr bir mntq mrkzin is kndlr tabedir. mtnin v xidmtin xarakterindn asl olaraq optimal mrkz secilir. Msln, cork almaq ucun mrkz knddir, qnd almaq ucun mrkz hr tipli mntqdir. Kostyum tikdirmk ucun mrkz hrdir. Yaay mntqlrinin hcmi sata, nqliyyata, inzibat idaretmy gor muyyn edilir. lbtt, bu bolgu rtdir. Hyatda is bu cur mrkz v ona tabe olan mntqlrd sat v xidmt hec d hmi bel qanunauyunluqla paylanmr. Ona gor ki, yaay mntqlrinin boyukluyu v kicikliyi var. Onlar cox praknd paylanmdr. Altkunclu fiquru hr yer ttbiq etmk olmur V.Kristallerin sxemi cmiyytin ictimai quruluunu nzr almr, istehsal usulunun yerlmdki hlledici rolunu gorurdu. Deyilnlrdn aydn olur ki, bu dovrd corafiya mktblri sayca artsa da, onlarn numayndlri ksrn yanl movqe tutmular. Butovlukd is corafiya elmind muxtliflik, hrc-mrcilk, nzri bohran hiss edilmidir. Corafiya sanki oz yolunu itirmidi. Onun problemlrini knar elmlrin numayndlri hll etmy calrdlar. Onlar da corafiyann elmi-nzri saslarn bilmdiklrindn, boyuk shvlr yol verirdilr. Gostriln dovrd dunyann bir cox yerlrind corafi axtar v kflr davam etdirilmidir. Bel ki, bu dovrd dunyann bir sra Yer kursind hl d insan aya dymmi yerlr qalmaqda idi. El tkc onu demk kifaytdir ki, Venesuela tyyarcisi dunyann n hundur Anhel (1054m) lalsini yalnz 1935-ci ild kf etmidir. Hec indinin ozund d bilinmir ki, Yerin ucuncu qutbu saylan Comolunqmann (Everest) kf olunma rfi kim mxsusdur. Bel ki, Yer kursinin n hundur zirvsi (8848 m) olan Comolunqma (yerli tibet dilind dalar olksinin anas demkdir) hl 1825-ci ild imali Hindistanda aparlan topoqrafik ckili zaman mlum olmudur. Ona gor d bu zirvni Hindistan topoqrafiya xidmti risinin rfin 1856-c ild Everest adlandrrlar, halbuki, onun bu kf hec bir aidiyyat yox idi. Yalnz 1053-cu ild Yeni Zelandiyal alpinist Edmund Helari ozunun Nepaldan olan bldcisi Tinq Sinql ilk df Everest zirvsin qalxmdr. Bu kfdn sonra Everest dunya alpinistlrinin sl Mkksin cevrilir v 30 il muddtind burada 18 olkdn 133 nfr olmudur.

svecli Jak Pikar v amerikal Don Uolsi 1961-ci ild ilk df olaraq dunyann n drin Marian cokkliyin enmilr. Boyuk alman corafiyacs Haydelberq Universitetinin professoru Alfred Hetner (1859-1941) Corafiya, onun tarixi, mahiyyti v metodlar srini yazmdr. Bu kitabda corafiya elminin mustqil metodlar v corafiyann bir sra baqa nzri msllri haqqnda cox maraql mlumatlar toplanmdr.
Hetner Humboltun bir sra materialist ideyalarn, xususil landaftn obyektiv varl ideyasn qbul etmidir. Onun umumi corafiyann butovluyu, vahid elmiliyi ideyas, Kantn v Ritterin ideyalarna cox yaxn idi. Alimin vahid corafiyasnda sas yeri diyarunaslq v landaftunaslq tuturdu. O, hm d insana tbii landaftn bir komponenti kimi baxrd. Corafiyada butovluyun itmsindn narahat olan Hetner corafi tdqiqatlarn digr elmlr, yni geologiya, fizika, zoologiya, botanika v ictimai elmlr trfindn aparlmasna raz deyildi. O, muxtlif trflr parcalanmayan, ozunmxsus mahiyyti v mzmunu olan corafiya yaratmaa calrd. Bunun ucun o, Ritterin yer cisimlri il doldurulmu mkan konsepsiyasn sas goturrk qeyd edirdi ki, corafiya muxtlif boyuklukd olan razilri, mkan doldurmu obyektlrin, yalarn razi munasibtlrini oyrnir. Corafiyann mahiyytini sah-razi munasibtlrind gorn Hetner iddia edirdi ki, tbitd rayon, landaft xususiyyti yoxdur, onlar tdqiqatcnn tfkkurunun mhsuludur. Buna baxmayaraq, ozu landaft v rayon haqqnda xeyli zngin mlumatlar vermidir. Bellikl, Hetner d corafiya elmi ucun duzgun konsepsiya tapa bilmmidir. Onun xronoloji konsepsiyasnn n boyuk noqsan aadaklar idi.

1. O, amillrin mnyi, inkiaf tarixini nzr carpan, mkan dolduran obyektlrin qarlql laqlrini oyrnmyi soylmkl corafiyada xronoloji konsepsiyan sas goturmudur. 2. Hqiqi varlq sayd tdqiqat obyektinin rayona v landafta subyektiv munasibtini gostrrk, onu tfkkurun inikas hesab etmidir. Onun ideyasnn quvvtli trfi hadislrin v obyektlrin qarlql laqlrin boyuk diqqt vermsind idi. razi aspekti corafiya elmlrinin ana xttini tkil edir v bu elmin butun sahlrini bir-biril laqlndirir. Hetnerin fikrinc, bu aspekt corafiyan vahid elm cevirir. Lakin o, shv d yol verirdi, bel ki, razi aspekti corafiyann vahid elm cevrilmsin deyil, onlarn birliyin sbb olur. Bir sozl, Hetnerin vahid corafiyas geosiyastin tsirini daha da guclndirir v onu daha cox sosial elm cevirir, bellikl d cmiyyt tbitdn tcrid edilmi kild oyrnilirdi. Bunu biz AB corafiyaunas say Baumann (1878-1955) faliyytind daha aydn goruruk. O, corafiyaya gorkmli fiziki corafiyac, geomorfoloq, biocorafiyac kimi glmi, And dalarnn Atakama shrasnn, imali Amerika melrinin fiziki corafiyasn drindn oyrnmidir. Lakin Birinci Dunya muharibsindn sonra siyasi v sosial corafiya il mul olmu, Pioner srhdlri, Corafiyann sosial munasibti v s. srlrini yazmdr. .Baumana gor, insan mutrqqi yaradc v tcrubcidir. n muhum tcrub insann ozudur. O, dunyan dyidirdikc ozu d dyiir. .Bauman corafiyada tsvirciliyin leyhin idi. O, hesab edirdi ki, corafiyann vzifsi inkiaf prosesini oyrnmkdir. Onun bel mutrqqi fikirlri il yana, ziddiyytli fikirlri d var. O, AB prezidenti Vilsonun yaxn mslhtcisi olmu, 20 ildn artq AB-n corafiya cmiyytin rhbrlik etmidir. . Baumann muasirlri Harlan Barrouz (1877-1960) v Karl Zauer (1889-1975) kimi AB-n gorkmli fiziki corafiyaclar ilk df insan ekologiyas msllri il mul olmular. Bu mslnin qoyuluu il onlar corafiyann vhdti fikrin saslanm v .Bauman kimi corafiyann vzifsini insan v tbit arasndak qarlql laqlrin oyrnilmsind gormulr.
K. Zauer corafiyann inkiafnda cox boyuk rol oynamdr. O, Landaftn morfologiyas, Mdni corafiya, Mdni bitkilrin mnyi, v s. kimi qiymtli srlr yazmdr. O, el hesab edirdi ki, corafiyann sas vziflrindn biri d tbii landaftlarn mdni landaftlara cevrilmsini oyrnmkdir. Alim corafiyada tarixiliy cox fikir verrk gostrir ki, yalnz kecmii yax oyrnmkl insann landaftlara tsiri prosesini baa dumk olar. K.Zauerin fikrinc, corafiyann n muhum vziflrindn biri d insann canl v cansz almdn, butovlukd muhitdn istifad etmk vrdilrini oyrnmkdir. Corafiya movcud hyat tiplri, onlarn bir-biril laqsi v bu laqlrdn yaranan mdni areallarla maraqlanmaldr. halinin vrdilrini oyrnmkl insanlarn mdni v tbii muhitl munasibtlrini tyin etmk olar. O, corafiyada tbii muhit ictimai hyat baxmndan yanamaqla ilk df olaraq fiziki corafiyan sosial istiqamt yonltmidir.

Edvard Teyfomun rhbrliyi il yazlan Corafiya kitabnda corafiya sosial elm hesab edilir v gostrilir ki, bu elm razilrin tkili, hmin razilrd olan hrlr, traf muhit v regional inkiaf, bizi hat edn muhit nzart v s. problemlrl mul olmaldr. AB-da nr ediln Sah tkili corafiyasndan dunyaya bax sri bir qrup alimlr trfindn yazlmdr. Bu srin ana xttini sosial-corafiya tkil edir. Ricard Morilla (1934-cu ild anadan olub) Cmiyytin razi tkili kitabnda corafiya aadak uc baxmdan yanamdr: 1. nnvi regional baxm, yaxud mhlli baxm; 2. Ekoloji, yni razi il insann qarlql munasibtin baxm; 3. Bixevioristik, yni insann razid davranna baxm. Bu baxmlar da corafiyann sas obyekti olmaldr. O, corafiyann vzifsin sah-mkan, razi munasibtlri, sahd-mkanda, razid ba vern dyiikliklr, fiziki sahnin trkibi, insanlarn sah vasitsi il laqlri, cmiyytin sahlr uzr tkili, sah dyiikliklrindn istifad zaman biliklrimiz v s. kimi msllri daxil edir. Bixeviorizm: insann gundlik hyat kutlvi rftarndan, yaxud kutlvi davranndan danan n yeni metoddur. Muasir amerikan, ingilis v isvecli bixeviorist corafiya dbiyyatnda insanlarn mkanda kutlvi hrkti, gundlik miqrasiyas, piyada marrutlar, insanlar arasnda informasiya mubadillri, poct gondrilrinin mkan analizlri, beynlxalq telefon danqlar v s. kimi problemlrdn bhs olunur. Bixeviorizm bu v ya digr obyektin sahd

yerlmsi haqqnda veriln qrarlar thlil edir. Bixeviorizmin meydana glmsind alman alimlri V.Kristaller v A.Lyoin da tsiri olmudur.

Son zamanlar bixeviorist corafiya v ekologiya AB corafiyasnda muhum yer tutur. Bu chtdn srimizin n qiymtli kitablarndan biri Piter Haqqetin (1933-cu ild anadan olub) Corafiya: muasir biliklrin sintezi sridir. Corafiyann nzri sasnn daha dolun verildiyi bu sr insan ekologiyasna v bixeviorizm istinad edir. Mullif muasir biliklrin corafi sintezin, hazrda surtl yaylmaqda olan sosial fizika v regional analiz msllrin d geni yer vermidir. XX srin birinci yarsnda amerikan v ingilis corafiyaunaslar v iqtisadclar arasnda regional ideya yaylmaa balayr. Bu ideya hl 1905-ci ild ngiltrd yaranmdr. O zamank alimlr arasnda Helbertson ilk df iqlimi sas goturrk Yerin butun sthini tbii regionlara ayrmdr. Sonralar tbitin digr elementlrinin oxarlna gor d bel regionlar ayrlmdr. Amerikan alimi R.Hartorn on illrl corafiyann, xususil onun muhum sahsi olan xorologiyann (yun. sah-razi haqqnda tlim) nzri problemlri uzrind calmdr. Ozunun ingilis dilind nr etdirdiyi iki kitabnda: Corafiyann predmeti: muasir nzriyylrin tnqidi thlili (1939), v Corafiyann predmetinin perspektivlri (1959), xronologiya istiqamtini daha da drinldirmidir. Birinci kitabda R.Hartorn Qrbi Avropa corafiyaunaslarnn nzri fikirlrinin inkiaf tarixini thlil edir v ikincisind is kskin kild qoyulmu bir sra suallara cavab verir:
1. Corafiya n demkdir? Corafiya sah (razi) tzadlar (frqlri) haqqnda elmdir. Onun fokus noqtsind coxsayl yer frdlri (landaftlar, razi, mhlli v s.) durur. Corafiyann balca mqsdi dunyann razi diferensiasiyas haqqnda biliklr toplamaq, bel diferensiasiyaya saslanan unikal xususiyytlr malik olan razilrregionlar ayrmaq v onlarn elementlrinin qarlql sintezin nail olmaqdr. R.Hartorn yazrd ki, biz Yer kursinin hr bir razisinin unikal olmasn qbul etmliyik, bel ki, onun Yerdki corafi movqeyi digr razilr nisbtn tkrarolunmazdr. Region (rayon) oxar lamtlrin gor digr razi hisslrindn frqlnir.

ki tip region ayrlr: formal (yekcins) v qovaq v yaxud funksional. Formal regionda oyr niln hadislr hr yerd bir-birin oxardr. Qovaq regionlarnda is bu oxarlq hadislrin qovaq trafnda birlmsi sasnda tmin olunur. Qovaq regionlar olknin mrkzind yerlrk traf razilri ozun meyl etdirir. 2. Yer sthi n demkdir? Yer sthi litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer v antroposfer bir-biril laqlndirn Yerin xarici tbqsidir. Mhz corafiya dunyas budur. 3. Muxtlif mnli (geterogen yun. trkibi yekcins olmayan) hadislrin inteqrasiyas corafiyann xususiyytlridirmi? Corafiyann mqsdi digr elmlrl muqayisd blk d daha cox yer sthini butovlukd (Y.Q.Saukin, Tarix v metodologiya, 1976. sh. 273-275): hat etmkdir, qarlql laqd olan muxtlif xarakterli hadislrin analiz v sintezini vermkdir. 4. Biz tbii v insan amillrini mutlqmi frqlndirmliyik? Frdi xususiyytlrin v elementlrin tsvirini v thlilini verrkn biz ictimai v yaxud tbii mnli olmasna baxmayaraq srbst surtd tsnifldirmnin istniln anlaylarndan istifad ed bilrik. 5. Corafiyann fiziki v iqtisadi corafiya sahlrin bolunmsi mqsduyundurmu? Corafiyann nnvi olaraq iki hissy fiziki v insan corafiyasna, onlarn is daxili hisslr ayrlmas bu elmlrin obyektlrinin oxar lamtlrin gor aparlr. 6. Zaman v genezisin (yaranma mnyin) corafiyada n kimi hmiyyti vardr? Dyimkd olan corafi kombinasiyalarn tarixini oyrnmyin tarix nisbtn corafiyaya daha cox aidiyyat vardr. 7. Corafiya sah v regional corafiyaya bolunurmu? Corafi tdqiqatlar gostriln bu iki qruplara bolunmurlr. Lakin n elementar kombinasiyalar oyrnrkn tdricn elmin sah tdqiqatlarndan tam corafi kombinasiyalar oyrnn regional tdqiqatlarna kecilir. Bellikl, yuxarda cavablanan suallardan aydn olur ki, bizim qarmzda sad tsvirdn tdricn murkkbln, tdqiqatlarn yuxar pilllrin qalxan corafi konsepsiyan gor bilrik. Sosial fizika corafiyaya Amerika alimlri astronom Con Styuart v corafiyac Vilyam Vornttes trfindn gtirilmidir. Onlar bir sra demoqrafik gostricilrdn demoqrafik potensialn xritlmsind fizikann metodlarndan istifad edrk tdqiqatlar aparmlar v halinin yerlmsinin fizikas kitabnda corafiyaya demoqrafik potensial mfhumunu gtirmilr. lbtt, demoqrafik potensial, yaxud sah potensial halinin sxl mfhumuna nisbtn daha geni mnada olub, elmi chtdn daha durust sayla bilr. hrlrin halisinin sayndan asl olaraq traf razilri maqnit potensial quvvsi kimi ozun clb edirlr. Sosial fizika anlayn nzri chtdn rh edrkn nzr almalyq ki, bu, bixeviorizmin ozunmxsus tzahurudur. Bu sahd ilyn alimlr calrlar ki, halinin sosial intensivliyini v sosial hrartini tyin etsinlr. Onlar beynlxalq telefon bksi yaratmaq v onu ilmk ucun qrafometrik modellr trtib edir v buna bnzr mli hmiyytli tdqiqatlar aparlr. Regional elm anlay sasn Amerika iqtisadclarna mnsubdur. lk df Uolter Ayzard (1966) geni mzmunlu regional tdqiqat ilrin balamdr. O, mrkzind flsf duran regional elm assosiasiyas yaratm v bununla da mustqil regional elmini yaratmdr. Bu elm sosial-iqtisadi tdbirlri razi baxmndan oyrnir. Adtn bel tdqiqatlar riyazi metodlarla aparlr. Regional elmin mzmunu rayon planladrlmas, hrlrin inkiaf, rayonlararas laqlr, halinin yerldirilmsi, istehsal v qeyri-istehsal sahlrinin razi tkili v s. kimi msllrdn ibartdir. Lakin burada rayonlarn tkili v inkiaf kimi real varlqdan danlmr. Bu regional elmin sasl metodologiyas olmadna gor, riyaziyyata istinad edir. Bununla bel U.Ayzardn elmi ilri corafiyann praktiki tdqiqatlar da istifad edilmk baxmndan maraqldr. Xususil, bir sra sah razi msllrinin hllind corafi

obyektlrin v proseslrin modelldirilmsind regional elmin nticlrindn istifad olunur. Onun Regional thlil metodlar (1966) kitab rus dilind d cap edilmidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, gostriln irlilmlr v yukslilr baxmayaraq n determinizm, n ekoloji corafiya, n bixeviorizm, n sosial fizika, n d regional analiz corafiyann butovluyunu v birliyini tmin ed bilmidir. Qrbin gnc mutrqqi corafiyaclarndan V.Bunqe, D.Harvey v b. corafiya elmindki muyyn grginliyi aradan qaldrmaq ucun yeni nzriyylr axtarmaa baladlar. Muasir corafiyann vziyyti bir qrup radikal v solcu corafiyaclar trfindn kskin tnqid edilir. Bu tnqid zaman kecmi Sovet ttifaqnda yaranm sovet corafiyasna da toxunulur. Radikal coraflarn ksr srlri mutrqqi v konstruktiv xarakterlidir. Msln, flsfi aspektd yazd Corafiyada elmi anlay srind Harvey aydn gostrir ki, burjua corafiyasnda mntiq saslanan mustqil nzriyy yoxdur. O, flsfy, mntiq, riyazi mntiq, tipologiyaya, ehtimal nzriyysin v s. elmlr istinad edrk calmdr ki, corafiyan ctin vziyytdn qurtarsn. Bunun ucun nzri movqey saslanaraq drin elmi thlillr aparm v tamamil yeni metodlardan istifad etmidir ki, onlarn da corafiyada boyuk hmiyyti vardr. Harveyin sasland flsfi baxlar onu bzi idealizm yuvarlatsa da, butovlukd materialist konsepsiyaya istinad etmidir. Qrb olklrind realist istiqamtli v qiymtli srlrin bzilri rus dilin trcum olunmudur. Bunlardan A.Bolinininin imali Amerika, O.Sneytonun Hindistan v Pakistan, P.Cemenin Latn Amerikas, R.Karroi Cercinin Afrika srlri gostril bilr. XX srin 80-ci illrind Qrbi Avropada corafiya elminin inkiafnn trafl thlilini vern iki fundamental sr rus dilind cap olunmudu. Bunlardan biri R.C.Constonun sosial corafiyann inkiafna hsr etdiyi Corafiya v corafiyaunaslar (M.1987) v ikinci K.Qriqorinin fiziki corafiyann thlilini verdiyi Corafiya v corafiyaunaslar (M.1988) srlri idi. R.C.Conston oz srind ingilis-amerikan sosial corafiyasnn inkiafnn geni v hmiyytli bir dovrunun 1945-1980-ci illrin aydn mnzrsini gostrmidir. kinci Dunya muharibsindn sonra dunyann siyasi xritsind v ayr-ayr olklrin iqtisadi v intellektual hyatnda sasl donu yaranr. Bu donu tdricn corafiya elmind yeni istiqamtlrin tkkul tapmasna tkan verir. Tqdirlayiq istiqamtlrdn biri Qrbi Avropa universitetlrind corafiya elminin mustqil tdrisin balanmas v onun mutxssislr trfindn oyrnilmsi olmudur. 1874-cu ild Almaniyada corafiya fakultlri tkil olunur, az sonra is Boyuk Britaniya v AB bu numuny ml edirlr. Bellikl, universitet strukturlarnda ozun yer tutan corafiya klassik dovrundn cxaraq tamamil yeni muasir bir dovr qdm qoyur. Corafiya tarixcisi T.Firmen ozunun ingilis dilind yazd Corafiyann yuz ili kitabnda Qrbd corafi ideyalarn inkiafn alt sas istiqamt ayrmdr. 1. Dunya, o cumldn Qrbi Avropa v imali Amerika halisin az tan olan yerlr haqqnda mlumatlar ld edilmsil bal olan ensiklopediya istiqamti. 2. Universitetlrd, gimnaziyalarda v mktblrd corafi biliklrin hmiyytini qeyd edn v onun yaylmasn tmin edn pedaqoji istiqamt. 3. Mustmlk istiqamti. Corafi mk bolgusunun v dunya bazarnn genilndirilmsi msllri mustmlklr haqqnda geni informasiya toplanmasn v bununla bal corafi tdqiqatlarn genilndirilmsini tlb edirdi. 4. Ensiklopediya v mustmlk istiqamtlrindn daxil olan informasiyalar thlil edn generaliz (umumildirilm) istiqamti. 5. Siyasi istiqamt corafi ekspertizalardan siyasi rhbrlik v idaretm sviyysind istifad etmyin muasir usullarn hat edir. 6. xtisaslama istiqamti hddn artq geni biliklrin toplanmasna v onlarn bir elm daxilind oyrnilmsin mumkun olub olmamasna cavab olaraq yaranmdr. vvllr alimlr ozlrinin hrtrfli ensiklopedik biliklri il secilirdilr. Lakin yeni dovrd nr olunan srlrin saynn hddindn cox artmas, tdqiqat usullarnn murkkblmsi v kadrlarn hazrlanmas corafiya elmi daxilind ixtisaslama aparlmasn tlb edirdi. Bel ixtisaslama birinci corafiyann ozund v onun daxili bolgulrind hyata kecirildi. xtisaslamann ozu is muyyn problemin hllin v yaxud Yer sthinin ayr-ayr regionlarna daha cox diqqt yetirilmsin gor aparlrd. ngiltrnin corafiyaunaslarnn boyuk ksriyyti fiziki v sosial corafiyann umumi v yaxud regional problemlri uzr ixtisaslardlar. Dovrun tlbindn asl olaraq gah umumi v gah da regional corafi tdqiqatlara
ustunluk verilirdi. R.Constonun kitabnn leytmotivlrindn biri d bizim elmd nzri bazann axtarlarnn gtirib kmiyyt inqilabna riyazi corafiyaya, modelldirmy cxarmas olmudur. Corafiyada metodologiya vzin riyazi metodlarn ttbiq olunmas is getdikc sosial corafiyan rqmlr v metodlarla verilmi quru elmlr srasna endirirdi v muasir riyazi biliklri olmayanlar artq corafiya jurnallarn v srlrini oxuya bilmirdilr. Ona gor d 70-ci illrd sah (razi) elmlrind geni ttbiq olunan kmiyyt inqilabi usulu kskin tnqid olunmaa baland. Sosial corafiya toplad informasiya materiallarn yeni texnologiyan komputer v displeylri geni ttbiq etmkl oz movqeyini qoruyub saxlaya bildi. Bu istiqamtd Corafi nformasiya Sistemlrinin (CS) yaradlmas mustsna rol oynad.

Sosial corafiya elminin ictimai movqeyi, ona veriln muxtlif istiqamtli sifarilrin artmas il bal olaraq xeyli mohkmlnmidir. Bu elmin regional planladrma v tarazl (dayanaql) inkiafn smrli tkil olunmasnda, siyasi corafiyann hatli problemlrinin hllind itirak cox hmiyytlidir. C.Constonun sosial corafiya sahsind apard geni tdqiqatlar tamamlamaq mqsdil ingilis-amerikan fizikicorafiya elmind ba vern axtarlar umumildirmk mqsdil K.Qreqorinin yuxarda ad ckiln monoqrafiyas (Corafiya v corafiyaunaslar), nr olunmudur. Burada gostrilirdi ki, fiziki corafiyada hokm surn sad tsviri

yanama XX srin ortalarna yaxn artq oz imkanlarn tuktmidir v onu vz edn struktur v proseslrin qarlql laq klind oyrnilmsi dovru glmidir. Yalnz bu yolla fiziki corafiyada ba vernlri duzgun shmana salmaq mumkundur. Mullif fiziki corafiyann v onun sas sahlrinin geomorfologiya, iqlimunaslq, hidrologiya, torpaq v bitki corafiyasnn nzri platformalarnn birldirilmsi tezisinin vacibliyini irli surur. Muasir fiziki corafiyada geomorfologiyann xususil, ttbiqi geomorfologiyann Qrbd aparc istiqamt olduu v daha cox alimin bu sahd cald gostrilir. El Qreqorinin ozu d kitabnda geomorfologiya elminin problemlrin onmli yer ayrr. Fiziki corafiyann uc istiqamtinin: kmiyyt thlili, xronologiya v muxtlif proseslrin oyrnilmsin ustunluk verilir. Xronoloji istiqamt tbit hadislrinin yan v tbii proseslrin dinamikasnn tdqiqini hat edir. Mullif bu istiqamt uzr Qrbd cxan dbiyyatn geni thlilini verir. traf muhit antropogen tsirin mustqil quvv kimi oyrnilmsi corafiya elminin hr iki qolunun fiziki v iqtisadi corafiyann maraqlarn yaxnladrr. Lakin bununla bel hmin msllrin murkkbliyi nzr alnaraq elmlraras tdqiqatlarn aparlmas inkar edilmir. Glckd bu elmlrin ixtisasladrlmasn drinldirmdn trqqiy nail olmaq qeyri-mumkundur. Ona gor d praktiki hyat qabaa baxma, tbii proseslrin proqnozladrlmasna v idar olunmasna doru irlilmyi tlb edir.

Kitabda daha sonra geosistem anlayndan landafta kecidl bal ctinliklrdn, tkamul nzriyysinin fiziki corafiyann inkiaf yolunu muyynldirmsindki rolundan, V.M.Devisin geomorfologiyasnn dovruluk konsepsiyasndan danlr. Relyefin dovrululuyunu oyrnmk ucun secilmi razilrin unikal xususiyytlrinin fiziki-corafi tdqiqatlara guclu tsir gostrmsi haqqnda kitabda maraql faktlar gtirilir. Gostrilir ki, Boyuk Britaniya v AB razilrinin geni sahd melr v umumiyytl tbii bitkilrl kasb olmas bu olklrin fiziki coraflarnn muxtlif xarakterli hadislrin birg yaylmas faktna az diqqt yetirmlrin sbb olmudur. Bunun ksin olaraq hmin olklrd antropogen landaftn clpaql birinci novbd geomorfoloji tdqiqatlarn aparlmasna lverili rait yaratmdr. Yerin tbitinin oyrnilmsind, universal qanunauyunluqlarn akar edilmsind, fiziki corafiya elmind toplanm informasiyadan birg istifad olunmasnda beynlxalq mk bolgusunun smrliliyinin yuksldilmsind K.Qreqorinin srinin boyuk hmiyyti olacana inanrq. Son illr Turkiy Respublikas il laqlrin genilnmsi corafi dbiyyatlarn mubadilsin musbt tsir gostrmidir. ld olan bel kitablardan Erol Tumerekin qtisadi corafiya (stanbul 1994) v Hyat Doann Turkiynin iqtisadi corafiyasdr (stanbul 1995). Ozunun fundamental monoqrafiyasnda Erol Tumerek corafiya elmin aid Qrbi Avropa v Turkiy alimlrinin fikirlrini umumildirir v onun muasir hyatn iqtisadi, siyasi v sosial problemlrin hllind fal itirakn gostrir. Onun fikrinc, iqtisadi corafiya Yer uzrind muxtlif iqtisadi mallarn harada istehsal edilmsi imkanlarnn olubolmamasn, tcili lazm olduqda haradan tapa bilcyini hll edn elmdir. Qsa desk, iqtisadi corafiya insann hyat faliyyti il mul olan elmdir. Hyat Doanayn iri hcmli drsliyind (650 sh.) Turkiy tsrrufatnn butun sahlrinin corafiyas geni kild ks olunmudur. Olknin knd v me tsrrufat, da mdn v snaye sahlri, nqliyyat v s. Corafiyas cox boyuk dqiqlikl verilmidir. Butun corafi tsvirlr mzmunlu xritlr, diaqramlar v cdvllrl muayit olunur. Son zamanlar dunya corafiyasnda ekoloji problemlrin hlli diqqt mrkzin ckilmidir. Bu problemin hllind insann baqa canllarla qarlql munasibti muhum yer tutur. nsanlarn bir-biril qarlql munasibtlri d ekologiyann tdqiqat obyektin aiddir. nsanlarn muxtlif xstliklri bir-birilrin yoluxdurmas msllri tibbi v bioloji chtdn oyrnilir. Bir sra alimlr insanlar arasndak xarakterik ekoloji munasibtlr movcud olan istehsal, etnik v milli xususiyytlri, d daxil edirlr. Htta onlar insan ekologiyas msllrini hrlrin milli xususiyytlri v hyat trzi laqlndirirlr. Onlar ucun ekoloji proseslrin hans cmiyytd ba vermsinin frqi yoxdur. El bixeviorizm d insann rftarnn bioloji koklrini axtarr, lakin insan rftarnn sosial raitdn v sinfi munasibtdn aslln qbul etmir. Bununla bel bixeviorizm sahsind insan ekologiyasna dair yazlm bir sra qiymtli srlrdn istifad etmkl corafiyaclarmz oz tdqiqatlarn xeyli znginldir bilrlr. Msln, yuxarda yaradcl il tan olduumuz U.Ayzardn rhbrliyi altnda bir qrup corafiyaclarn hazrladqlar Regionlarn inkiaf ucun ekoloji v iqtisadi analiz adl kitab 1972-ci ild nr olunmudur. Bu srd Kinqston korfzinin ekoloji v iqtisadi laqlrini kompleks oyrnmk ucun xeyli hesablamalar aparlmdr. Bu mlumatlar yeni texniki hesablama vasitlri ttbiq edilmkl umumildirilmidir. Kitabda profilli xritlrdn d geni istifad edilmidir. Burada veriln bir sra qiymtli v musbt nticlr konstruktiv corafiyann inkiaf ucun d xeyli hmiyytli olmudur. Burada hazrlanb ttbiq edilmi yeni metodlar, hesablamalar bizim ucun qiymtli numun ola bilr. Bu v ya digr musbt corafi mulahizlri hazrlamaq v nzr almaq ucun dunya corafiyaclarnn birg elmi mkdalndan geni istifad etmk lazmdr. Dunya corafiyaunaslarnn mkdal il bu v ya digr musbt corafi mulahizlri toplayb konstruktiv corafiya haqqnda konkret, vahid bir fikr glmk olar.
XX srin 80-ci illrindn sonra insan hyat ucun boyuk hmiyyt ksb edn tbii sistemlrin kskin kild tnzzul uramas, ekoloji chtdn flaktli rayonlarn saynn coxalmas briyyti guclu narahat etmy balad. Bunlar aradan qaldrmaq mqsdil qlobal xarakterli yeni layihlr, proqramlar hazrlamaa baladlar. Bel proqramlardan biri Norvecin Ba Naziri xanm Brundtlandn rhbrliyi altnda hazrlanan traf muhit v inkiaf hat edn Bizim umumi glcyimiz adl proqram idi. Bu proqram briyytin thluksizliyinin tmin olunmasnn muxtlif aspektlrini hat edirdi. Orada gostrilirdi ki, iqtisadiyyat insanlarn tlbatn, arzu v istklrini tmin etmlidir. Lakin onun inkiaf planetimizin ekoloji imkanlarna uyun glmlidir. Bu uyunluu elmi chtdn duzgun ks etdirn dayanaql inkiaf termini ilk df olaraq hmin proqramda ildilmidir. Umumi halda bu termin ad altnda briyytin el inkiaf nzrd tutulur ki, o hm indiki insan nsillrinin ehtiyaclarn ody bilsin v hm d glck nsillrin tlbatnn odnilmsini thluk qarsnda qoymasn.

Tarazl inkiaf ideyas BMT-nin 1992-ci ild Rio-de-Janeyroda kecirilmi traf muhit v inkiaf konfransnda daha da inkiaf etdirilmidir. Hmin ideya iqtisadi, sosial v siyasi corafiyann muxtlif sahlrind geni istifad olunur. Msln, regionlarn tarazl inkiaf, tarazl inkiaf v knd tsrrufat, tarazl inkiaf v olknin thluksizliyinin tmin olunmas v s. Rio-de-Janeyroda kecirilmi konfransda planetimizin qlobal inkiaf problemlrini hat edn geni kompleks proqramlar qbul olunmudur. Onlar be sas sndd ks olunmudur: 1) traf muhit v inkiaf; 2) dunya biliklrinin yaxn v uzaq perspektivlrini hat edn proqram; 3) melrin qorunmas v brpas; 4) bioloji muxtliflik haqqnda Konvensiya; 5) Yerin iqliminin dyimsi haqqnda Konvensiya. Yuxarda gostriln proqramlarn hazrlanmas v hyata kecirilmsi bizim corafiya elminin XX srd qarsnda duran n onmli vziflrdndir. Qlobal hmiyytli hmin proqramlarn hyata kecirilmsi mqsdi il Qrbi Avropa olklrind 90-c illrdn balayaraq regional inkiaf v tnzimlm istiqamtind aparlan tdqiqat ilri xeyli guclndirilmidir. Xususil, Qrbi v rqi Avropa olklrind regional inkiaf tcrublrinin umumildirilmsi v mubadilsin, tsrrufatlarn regional v qlobal miqyaslarda ba vern transformasiyasnn thlilin v s. aid elmi ilrin say artmdr. Bu ilrd Avropa Planladrma Mktbi Assosiasiyann (AESOR) xidmtlri boyuk olmudur. Adckiln mktb 1991-ci ildn Brussel hrind faliyyt balamdr. Burada Avropa, Amerika v Asiya olklrinin 130-dan cox elmi v tdris ocaqlar, o cumldn Bak Dovlt Universitetinin iqtisadi v sosial corafiya kafedras tmsil olunmudur. Avropa planladrma mktbinin balca vzifsi aadak problemlrin hllindn ibartdir: - Urbanizasiyalam razilrin planladrlmas; - Regional planladrma; - Nqliyyatn planladrlmas; - Komunikasiya sistemlrinin planladrlmas; - Sahil zonalarnn inkiafnn idar edilmsi; - Knd tsrrufatnn planladrlmas v s. Ozu d bu planladrma il sovet mrkzldirilmi inzibati-amirlik planladrlmas arasnda boyuk frqlr vardr. Muasir planladrma elmi-problem mahiyyti dayr konkret v drin thlildn kecirilmi tklif v mslhtlr hazrlanb dovlt orqanlarna, hr bldiyylrin, irktlr v s. verilir. Corafiya elmi tarixind beynlxalq konqres, simpozium, qurultaylar v s. rolu hmi boyuk olmudur. Bel ali elmi mclislrd corafiyann kecmi inkiaf tarixi umumildirilir v glcyin yeni istiqamtlri muyynldirilir. Olkmizin butun corafiya almi ucun hmiyyti nzr alnaraq 2000-ci il avqustun 14-18-d Koreya Respublikasnn paytaxt Seul hrind kecirilmi XXIX Beynlxalq Corafiya Konqresi haqqnda mlumat veririk. Konqresin sas movzusu Hyatn rngarngliyin hsr olunmudur. Gostriln bu movzu Konqresin 28 bolmsi uzr geni muzakirsi kecirilmidir. Bunlarn qlobal istiqamtlri aadaklardr: I. Qloballama, iqtisadi inteqrasiya v regional inkiaf; II. Muasir modern cmiyytlr; mdniyyt, yer v mkan; III. nsan cmiyyti ekosistemd v tbii muhit insan sistemind; IV. nformasiya axn v corafi muhit; V. Texnoloji inkiaf v corafiya; VI. traf muhitin dyimsi v glck dunya; VII. XXI srd corafiya thsilinin inkiaf; VIII. Geologiya v geomorfologiya xarakterli tbii flakt hadislrinin tdqiqi v modelldirilmsi; IX. Sahillrinin v dniz sahillrinin rngarngliyinin dyimsi; X. Yeni regional corafiyaya yanama; XI. Qlobal iqtisadi landaftn mozaikas; XII. Dunya iqtisadiyyatnn qloballadrlmas v lokalladrlmas; XIII. Qlobal hrlr XXI srd; XIV. Yeni qlobal siyasi qaydalar; XV. Elm v texnika informasiya sistemind; XVI. Dunyann xritldirilmsi; XVII. Hyat v okean rngarngliyi; XVIII. Turizm, inkiaf v traf muhit; XIX. Qidalanma v traf muhit; XX. hrlrin inkiafnn idar olunmas v b.; Konqresd muzakir olunan movzulardan gorunur ki, bizim elmin vvlki nnvi fiziki corafi v iqtisadi corafi bolgulri arasnda boyuk frq qoyulmur. sas diqqt tbit v onun komponentlri sistemlri il hali v tsrrufat sahlri sistemlrinin qarlql tmasna, inteqrasiyasna v bunlarn regional v qlobal miqyasda tzahur forma v xususiyytlrinin tdqiq edilmsin yonldilir.

Yuxarda gostriln movzu v istiqamtlrin bel motbr mclisd Beynlxalq Corafiya Konqresind muzakirsi v elmi-praktiki hmiyytli qrarlar qbul edilmsi corafiya elminin boyuk nailiyytlrindn, dunyviliyindn v zngin tarixindn xbr verir. Muasir dovrd qlobal hmiyytli elmi tdqiqatlar daha cox vust almaqdadr. Bu chtdn qarda n vacib ekoloji problem, olklrin qlobal iqtisadi inteqrasiyas, beynlxalq mk bolgusu, dunya tbii ehtiyatlarn kadastrn trtibi, dunya rzaq probleminin hlli, yanacaq v enerji problemlri v s. durur ki, bunlarn da hll edilmsi dunya corafiyaclarnn birg syi v mkdal il mumkun 5.2 MDB mkannda muasir corafiyann inkiafnn birinci mrhlsi (1918-1945-ci illr)
Mlumdur ki, sovet corafiyasnda tbii v sosial-iqtisadi proseslrin oyrnilmsi hmi ictimai-iqtisadi formasiya il laqlndirilirdi. Hr olknin tarixi xususiyytlri bu formasiya baxmndan nzr alnrd. Bunun ksin olaraq burjua corafiyaclar tbii sosial proseslri tdqiq edrkn muxtlif ictimai-iqtisadi formasiyalar nzr almrdlar. Onlar istehsal usulunun v istehsal munasibtlrinin rolunu qbul etmirdilr. Postsovet corafiyasnn metodologiyas gostriln muhitd formaladna gor xeyli siyasildirilmidir. Birinci Dunya muharibsinin flaktlrindn cxm Rusiya xeyli ziflmidir. nqilabdan sonra balayan vtnda muhariblri, xarici mudaxillr tez-tez ba vern quraqlq, aclq v s. is ctinliklrl qarlanan Rusiyann xalq tsrrufatnn hddn artq brbad hala dumsin sbb olmudur. Rusiyann iqtisadiyyatn brpa etmk ucun hrtrfli inkiaf etmi qabaqcl maddi-texniki bazann yaradlmas tlb olunurdu. Bel bazaya elmi chtdn qabaqcl v inkiaf etmi olk malik ola bilrdi. Buna gor d corafiya elminin qarsnda yeni vziflr qoyuldu. Dovltin tapr il ilk df 1918-ci ild Rusiyada EA-nn nzdind tbii mhsuldar quvvlrin oyrnilmsi (KEPS) komissiyas tdqiqat ilrin balad. Bu komissiyann nzdind snaye corafiyas obsi yaradld. Bu, Elmlr Akademiyasnn ilk corafiya mussissi idi. oby gorkmli rus corafiya alimi A.Hetnerin tlbsi A.A.Qriqoryev rhbrlik edirdi. Hl inqilabdan vvl aclm ali corafiya kursu yenidn faliyyt balad. Bu, Sovet ttifaqnda yaranm ilk ali corafiya mktbi oldu. Kursun yenidn faliyytinin tbbusculri v onun ilk rhbrlri A.S.Berq, V.N.Sukacov, Y.S.Edelteyn idi.

1920-ci ild Rusiyann ilk elektirkldirm plan (QOELRO) hazrland. Bu plann hyata kecirilmsi coxsahli boyuk elmi-tdqiqat ilrinin aparlmasn tlb edirdi. Bunlar hyata kecirmk ucun SSR EA butun quvvlri, o cumldn movcud corafi quvvlr d sfrbrliy alnd. Sovet Rusiyasnn mhsuldar quvvlrinin brpas v inkiaf, olknin elektrikldirilmsi il laqdar olaraq iqtisadi rayonlar bksin yenidn baxmaq lazm gldi. Bel ki, kohn rayonlarn srhdlri xeyli dyimi v yeni rayon mlglm proseslri ba vermidir. Olkd planlama iini duzgun tkil etmk ucun elmi prinsiplr sasnda yeni iqtisadi rayonlama aparmaq tlb olunurdu. Buna gor d olknin iqtisadi-corafi quvvlri Dovlt Plan Komissiyasnn (DPK) trafnda cmlrk yeni rayonladrma iin balad (1918-1921). Butun olknin v onun hr rayonunun iqlimi, sular, torpa, bitkisi, faydal qazntlar v digr tbii-iqtisadi imkanlar oyrnilir v mhsuldar quvvlrin razid smrli yerlmsi msllri drindn thlil edilirdi. DPK-da planladrmann ilk muhum ii tsrrufatn sah v razi uzr planladrlmasn birldirmk oldu. Komissiyann xususi qrupu 1921-ci ild sahlr uzr planladrma ucun olk razisind 21 iqtisadi rayon muyynlirdi. Bu rayonlaman bada K.M.Krjijanovski olmaqla bir qrup tannm alim aparrd. .Q.Aleksandrov, L.L.Nikitin, E.Y.ulqin, N.N.Kolosovski v b. trtib etdiklri hmin rayonladrma sxemi ilk df olaraq olk miqyasnda yaradlma layihldiriln ixtisaslam razi-istehsal komplekslrini hat edirdi. Rayonladrma apararkn razinin tbiti, tsrrufat xususiyytlri corafi mk bolgusunun vziyyti v s. nzr alnmdr. Tsadufu deyildir ki, bel rayonladrma corafiya elminin surtl inkiafna, xususil iqtisadi corafiyann rolunun xeyli yuksldilmsin sbb olmudur. Bellikl, Sovet hakimiyytinin ilk illrindn etibarn, olkd mhsuldar quvvlrin inkiaf v smrli yerldirilmsi il yana, iqtisadi-tbii rayonladrma ilrin d balanmdr. Bu ilrin aparlmasnda corafiya elminin boyuk rolu olmudur. Moskvada D.N.Anucinin mktbi fiziki corafiyann yenidn qurulmasnda, muxtlif sahlrin inkiafnda boyuk muvffqiyytlr qazand. Bu mktbin faliyytin A.A.Borzov rhbrlik edirdi. Moskva corafiyaclarnn elmi tdqiqatlar sasn tbii ehtiyatlarn planl surtd mnimsnilmsin v mhsuldar quvvlrin inkiafnn tmin edilmsin yonldilmidir. 20-ci illrin ortalarnda A.A.Borzovun rhbrliyi il Moskva Dovlt Universitetinin nzdind Xususi Corafiya Tdqiqat nstitut yarand. nstitutun sas mqsdi olkd fiziki corafiyan inkiaf etdirmk, tbii corafi elementlrin v hadislrin inkiaf prosesinin qarlql laqlrini oyrnmk idi. Bu institut v dqiq kmiyyt hesablamalarn nzr almaq msllrini irli sururdu. 1926-c ild N.N.Baranskinin SSR-nin corafiyas sri nr edildi. lk df yazlan bu kitab QOELRO plan v Dovlt Plan Komissiyasnn iqtisadi rayonladrmaya dair materiallarna saslanrd. Ozu d bu tdris kitab olmaqla yana, hm d olknin planladrma ilrind d geni istifad olunan elmi sr idi. Ona gor d DPK-nin mkdalar hmin kitab haqqnda musbt rylr soylmidilr. Az muddt icrisind adckiln kitab iqtisadi corafiya elminin nufuzunu xeyli yuksltmi v Rusiyada bu elmin hrtrfli inkiaf etmsi ucun rait yaratmdr. qtisadi corafiya uzr tdqiqat ilri aparmaq ucun istehsalatda v DPK trkibind calan tcrubli mutxssislr clb edilirdi (A.L.Nikitin, N.N.Kolosovski, V.M.Cetirkin, V..Lavrov v b.). Onlar sonralar olk corafiyasnn qurucular v nzriyycilri oldular. 1923-cu ildn balayaraq N.N.Baranski Moskva Universitetin glir. Onun A.A.Borzovla mkdal nticsind corafiya qrupu yaradlr.

Sankt-Peterbuqda L.S.Berqin, S.S.Neustriyovun, V.N.Sukacovun v b. rhbrliyi il fiziki corafiya inkiaf etmy balad. Lakin iqtisadi corafiyann yeni qaydada inkiaf burada xeyli lng gedirdi. Denin v statistik corafiya mktbinin digr numayndlrinin ona tsiri xeyli guclu idi. Fiziki corafiyaclarn digr tbit elmlri numayndlri il mkdal onlarn elminin inkiafnda xususi rol oynamdr. Hl 30-cu illrd fiziki corafiyaclar, geoloqlar, bioloqlar torpaqunaslarla birlikd umumi yerunasla, tbii proseslr, zonalara, iqlim aid qiymtli kitablar nr etdirmidilr. SSR-nin corafi zonalar (L.S.Berq) Mdni bitkilrin v bitki ehtiyatlarnn corafiyas (N..Vavilov) v s. kimi kitablar dunya fiziki corafiyasnn qiymtli srlri hesab olunur. Bununla bel, fiziki v iqtisadi corafiyada kompleks tdqiqatlara munasibtd movcud olan frqlr umumi i xeyli ziyan vururdu. Vahid corafiya ideyas uzun illr mubahislr dourmudur. Dovltin 1934-cu il 16 may tarixli qrarnda corafiyann tdrisinin butun sahlrin, o cumldn bu elmin inkiaf msllrin d toxunulmudur. Qrarda rh olunurdu ki, corafi thsil fiziki corafiya il iqtisadi corafiyann kombinasiyas il getmlidir. Corafiya drslri mucrrd, tsviri sadalama deyil, duunulmu sistemlrin thlili, materialn canl izah v xritlrdn geni istifad sasnda aparlmaldr. Corafiyann tdrisin komk ucun Qeoqrafiya v kole mcmusinin nri haqqnda gostri verilmidir. Universitetlr v pedaqoji institutlarda corafiya fakultlrinin aclmas mslht gorulmudu. Ali mktblrd d corafiyann tdrisini yaxladrmaq v corafi elmi-tdqiqat ilrini mohkmlndirmk mqsdi il dovlt xususi qrar qbul etdi. 1934-cu ild SSR EA nzdind fiziki corafiya bolmsi, 1936-c ild is Moskva Corafiya nstitutu yarand. Bzi ali mktblrin nzdind elmi-tdqiqat mrkzlri v yeni corafiya kafedralar acld. SSR EA-nn trkibind bir sra corafiya mrkzlri yarand. Burada aparlan fiziki v iqtisadi corafi tdqiqatlar nticsind qiymtli corafi srlr meydana gldi. SSR-nin boyuk dunya atlas nr edildi. Akademiyann corafiya institutlar SSR -nin tbitini v tbii srvtlrini oyrnmk ucun iri ekspedisiyalar tkil etdilr. Moskva Corafiya Mrkzind ayr-ayr regionlarn, iqtisadi rayonlarn v muttfiq respublikalarn oyrnilmsind boyuk ilr gorulmudu. Olknin muxtlif rayonlarnda tdqiqat bazalar v filiallar yaradld. Sonralar bir sra rayonlarda bu bazalar iri tdqiqat institutlarna cevrildi. Uzaq rq, rqi Sibir, Azrbaycana, Gurcustana, Yakutiyaya, Kola yarmadasna, Qazaxstana, Orta Asiyaya xususi ekspedisiyalar gondrildi. Bu ekspedisiyalarn elmi axtarlar nticsind toplanan mlumatlar snaye, knd tsrrufat, nqliyyat sahlrind quruculuq ilrinin aparlmasna xeyli komk etmidir. Moskva v Sankt-Peterburq corafi mrkzlri butun olk ucun corafiya mutxssislri hazrlayrdlar. kinci Dunya muharibsi rfsind olkd artq guclu corafiya elmi yaranmd. Gurcustan, Azrbaycan, Turkmnistan kimi respublikalarda, Sibir v Uzaq rq rayonlarnda corafiya institutlar acld. Moskva, Sankt Peterburq, Kiyev, Lvov, Kazan, Bak, Xar kov, Yerevan, Tbilisi, Riqa v s. universitetlrin nzdindki corafi tdris v tdqiqat mrkzlrind yuzlrl gorkmli alim calmaa balad. Boyuk Vtn muharibsi dovrund B.B.Polnov, K.K.Markov hrbi corafiyann yeni elmi saslarn yaratdlar. N.N.Zubov, .D.Papanin, L.Y.Zimin v b. hrbi dniz corafiyas problemlrini ildilr. Sovet corafiyaclar muxtlif muharib meydanlarnn corafi xususiyytlrini oyrnmk iind bir sra srlr yaratdlar. Muharib dovrund qrb rayonlarndan rq rayonlarna snaye mussislrinin v halinin kocurulmsi v arxa cbhd mohkm iqtisadi bazann yaradlmas ucun corafiyaclarn irli surduklri qiymtli tkliflr olknin mudafi iin xeyli komk etdi. Atlantik okeanndan Sakit okeana gedn imal dniz yolunun axtarna Avropa v hm d Rusiya tdqiqatclar v syyahlar boyuk diqqt yetirdilr. Murmanskdan balayaraq imal Buzlu okean v Berinq boazndan kecrk Vladivostokadk uzanan bu yol Avropadan Asiyaya, Hind okeanndan gedn yolu iki df qsaldld. Tarixin muxtlif dovrlrind bu yolun oyrnilmsi v kfind rus alim v syyahlar M.V.Lomonosov, Vitus Berinq, Sibiryakov, O.midt v b. boyuk sy gostrmilr. Lakin imal yolu cox ctin yol idi, qaln buzlarla ortulmudur v yalnz guclu buzqran gmilr icad olunduqdan sonra onun intensiv mnimsnilmsin balamaq mumkun olmudur. 1913-1914-cu illrd B.A.Vilinskinin rhbrliyi altnda buzqran gmilrin komyi il tkil olunan rus ekspedisiyas Celyuskin burnundan imalda yerln imal Torpa arxipelaqn kf etdi. Srt tbitli imal yolunun intensiv mnimsnilmsin guclu atom buzqran gmilrin komyi il 1960-c illrdn sonra balanmdr. Lakin gmilrin bu yolla hrkti cox vaxt v vsait tlb etdiyin gor Avropa-Asiya yuk danmasnda onun istifadsi geniln bilmdi. Sovetlrin dovrund Arktikada buz ustund uzn coxlu stansiyalar
tkil olunurdu. Hrbi mlumatlar ld etmk, yeni imal texnikasn snaqdan kecirmkl yana, bel stansiyalarda Arktikann havas, buzlarn qalnl v hrkt istiqamtlri, okeann dibi, axnlar v s. haqqnda elmi muahidlr aparlrd. lk bel stansiyalardan (imal Qutbu I) biri 1937-ci ild .D.Papanin (1894-1986) rhbrliyi altnda tkil olunmudur. Bu ekspedisiyaya umumi rhbrliyi akad. O.Y.midt (1891-1956) hyata kecirirdi. Bu ekspedisiya tarixd ilk df olaraq tyyarlr vasitsi il bilavasit imal qutbunun ustun endirildi v hrkt edn buzlar uzrind stansiya quraraq muxtlif xarakterli muahidlr aparmaa balad. Papanincilr ad il tarix dun bu stansiyann itirakclar uzun muddt buzlar uzrind qalb muahidlr aparm, ctinliklrl qarlamlar v nhayt buzqran gmilrin komyi il materik cxarlmlar. Bundan sonra Arktikada bir cox uzn stansiyalar yaradlb. Bu stansiyalar Boyuk imal yolunun (Arxangelsk Berinq boaz) aclmasnda v faliyytind yardmc olmular.

Yalnz 1977-ci ild Arktika adl sovet atom buzqran gmisi tarixd ilk df buzlarn ustu il uzrk duz imal qutbun glib cxmd. Artq bizim srin 20-30-cu illrindn balayaraq dunyann aparc olklrinin AB, Boyuk Britaniya, Fransa, SSR v b. Antarktida materikind elmi tdqiqat ekspedisiyalar faliyyt balayrlar. Sonralar Beynlxalq Geofizika (1957-1958) ilinin balanc il laqdar olaraq aparlan tdqiqat ilri daha da genilndirildi. Burada kecmi Sovet ttifaqnn Mirny, Pionersk v b. stansiyalar faliyyt baladlar. Gostriln sovet v xarici olk stansiyalar dunya iqlimi v irin su ehtiyatnn anbar hesab olunan Antarktidann elmi chtdn oyrnilmsini

xeyli drinldirdi. Burada tdqiqat aparan 12 olk arasnda ld olunan razla sasn Antarktida hrbi xarakterli hr hans bir tdbirin hyata kecirilmsi qadaan olunur, butun olklr materik haqqnda topladqlar mlumatlar bir-biril mubadil edirlr. 5.3 MDB mkannda muasir corafiyann inkiafnn ikinci mrhlsi (1945-1980- ci illr)
kinci Dunya muharibsindn sonra olk corafiyaclar qarsnda dadlm rayonlarn xalq tsrrufatnn brpas v inkiafn tmin edn tbii ehtiyatlarn v tbii raitin drindn oyrnilmsi, onlarn mnimsnilmsi yollar, razi istehsal komplekslrinin (K) tdqiqi problemlri dururdu. Bu dovrd razi planladrlmas, hali mskunladrlmas, hr v kndlrin yenidn qurulmas kimi corafi tdqiqat sahlrin daha cox fikir verilirdi. Olknin tbii rayonladrlmasnn dqiqldirilmsin v zonalarnn tdqiqin, tbii komplekslrin kmiyyt v keyfiyyt gostricilrinin geokimyvi, geofiziki v riyazi usullarla oyrnilmsin baland. Bunlarla bal tbii rait v tbii ehtiyatlar haqqnda geni v dqiq mlumatlar vern muhndis corafiyas kimi yeni sah yarand. Qar ortuyu, buzlaqlar, yamurlar, sel, eroziya kimi tbii flaktlri tordn hadislrin mnyi tdqiq edilrk bu blalara qar mubariz yollar axtarlmaa baland.

Sovet elmi okeanlarn v dniz dibinin morfologiyasn, okeanlarn tbii proseslri v iqtisadi potensialnn oyrnilmsi iind xeyli muvffqiyytlr ld edildi. Olkd tbii corafi problemlri insan ekologiyas il laqli surtd hll edilirdi. Butun bunlar ks etdirn tematik xritlr trtib olunurdu. Dunya v SSR-nin fiziki v iqtisadi corafiyasnn spesifik xususiyytlrini ks etdirn boyuk atlaslar nr edilirdi. Riyazi metodlar, modelldirm, elektron hesablama manlarndan geni istifad, aerofotokillrdn, Yerin kosmik gmilrdn aparlan muahidlrindn v kosmik killrdn istifad olunmas corafi tdqiqatlarda geni vust ald. Olknin corafiya elmi qabaqcl elmlr srasnda surtl inkiaf edir, beynlxalq corafi konqreslrd yuksk nufuz qazanrd. Bu elm sahsind aparlan ilrin nticlri kecmi SSR-nin corafiya cmiyytinin qurultaylarnda, muttfiq respublikalarn corafiya cmiyytlrinin iclaslarnda, elmi muavirlrd v seminarlarda muzakir olunurdu. Msln, Antropogen dyiikliklrin elmi proqnozlar v traf muhitin qorunmas, Regional inkiafn elmi saslar, Urbanizasiyann corafi saslar v hrlrin corafiyas, Muasir elmi-texniki trqqi dovrund corafiya elminin vziflri, razi istehsal kompleksinin modelldirilmsi v s. kimi movzularn muzakirlri kecirilmidir. Son zamanlar corafiya praktiki hmiyytli msllrin hllin daha cox diqqt yetirir. Bu elm razi baxmndan tsrrufatn tkili, halinin mskunlamas, tbii ehtiyatlar potensialnn tyini, muxtlif ekoloji problemlrin hlli kimi msllri yeni metodlarla daha drindn tdqiq edir. Getdikc daha cox qlobal corafi problemlrin hllin, okeanlarn, atmosferin, biosferin, ekologiyann oyrnilmsin diqqt artrlr. Kecmi SSR mkannda puxtlmi, dunya miqyasnda tannm boyuk nzri v praktiki hmiyyti olan corafiya mktblri yaranmdr. Sankt-Peterburq v Moskva Fiziki corafiya mktblrin sas elmi istiqamti landaftlarn tdqiqin yonltmi v corafi muhitin, tbii unsurlrin qarlql laqlrindn yaranm komplekslri (tbii komplekslri) v onlarn istehsala, insan hyatna nec tsir etmsini qiymtlndirmk ucun elmi saslar hazrlamdr. Fiziki corafiya landaft metodu vasitsil tbitin muxtlif trflrini, elementlrini, hadis v proseslrini tdqiq edrk, tbii komponentlrin qarlql laqlrini, muasir corafi proseslri tarixi inkiafda oyrnir. L.S.Berq v A.A.Borzov landaftlar oyrnrkn adda-buddal (diskretliyi), fasilsizliyi v komponentliyi bir-biril laqlndirrk tdqiqat kompleksi yaratm, landaftlar, onlarn komponentlrini tarixi v corafi qanunlarn zminind oyrnmyi tklif etmilr. L.S.Berq ozunun qiymtli srlrind landaftunasln v fiziki corafiyann muhum problemlrini hll etmidir. A.A.Borzov oz srlrind tbitd, xususil insaniln tbitd ba vern dyim proseslrin cox boyuk fikir vermidir. O, yaradclnda fiziki corafiyann nzri msllrinin dialektik hllin boyuk sy gostrmi, tbitdn smrli istifad olunmasn, onun glck nsillr ucun muhafizsini tovsiy etmidir. Fiziki corafiya il iqtisadi corafiyan sx laqlndirmyi, elmd geni sintez aparma, corafi hadislrin v obyektlrin proqnozlarn vermyi lazm biln alim, corafiya nzriyysin mli corafiyan v xritunasl da balama zruri hesab edirdi. Bu iki alimin tsiri il fiziki corafiya elmi xeyli inkiaf etmi, axlnmi, onlarla yeni sahlri ml glmidir (geomorfologiya, iqlimunaslq, hidrologiya, qlasiologiya, biocorafiya v s.). Bu sahlrin muhum xususiyytlri insanlarn tsrrufat faliyytin musbt tsir edn tdqiqatlara ustunluk verilmsidir. Hazrda fiziki corafiya sahsind faliyyt gostrn alimlr calrlar ki, yeni metodlarla, kmiyyt v keyfiyyt gostricilri il tbii muhit antropogen tsirlri qiymtlndirmkl fiziki corafiya elmind ekolojildirm prosesini quvvtlndirsinlr. L.S.Berq, A.A.Brozov hm d yax geomorfoloq idi. Sovet geomorfologiyasnn inkiafnda Y.S.Edlteyn, .S.ukin, .P.Gerasimov, K.K.Markov v baqalar boyuk rol oynamdr. Son zamanlar fiziki corafiyada B.B.Polnovun rhbrlik etdiyi geokimya istiqamti bu elmin trqqisind boyuk hmiyyt ksb etmidir. Bu istiqamt landaftunasln nzri saslarn xeyli mohkmlndirmidir. Geomorfoloqlar litosferd maddlrin hrkt qanunauyunluu, litosferin sth quruluu, relyefin razi formalar v onlarn dinamikas v s. kimi problemlr uzr boyuk elmi-tdqiqat ilri aparmlar. Geokimyvi, bioloji resursunaslq (L.N.lin), ekzogen proseslrin oyrnilmsi kimi yeni istiqamtlr genilnmkddir. Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, hazrda corafiyann bu v digr sahlrind d tdqiqatlar yeni dqiq metodlara (o cumldn kosmik, muxtlif riyazi metodlar) yiylnmkl, zngin informasiya bazasna malik olmaqla aparlr. Bu, muasir iqlimunaslq tdqiqatlarnda daha yax hiss edilir. qlimunaslq xalq tsrrufat ucun hmiyytli olan qar v buzlarn mnyi v ehtiyat msllrini, daimi donuluun atmosfer v okeanlarla laqsini diqqtl oyrnir. qlimindn v meteoroloji raitdn asl olaraq buzlaqlarn dyimsi, dniz buzlarnn, qar ortuyunun tkamulu v s. kimi msllr hll edilir. Muasir iqlimunaslqda korrelyasiya metodundan istifad edrk, qdim iqlim raitinin brpa edilmsinin mumkunluyu problemlri oyrnilir.

qlim dyimlrinin tbii v iqtisadi sistemlr tsiri, xususil bu dyimlrin knd tsrrufat bitkilrinin yerldirilmsin v onlarn mhsuldarlna tsiri iqlim enerjisindn smrli istifad edilmsinin razi frqlri, atmosferd snaye tullantlar (CO2) v tozlarn artmas il laqdar ba vern proseslr v bu proseslrin nticsind meydana gln iqlim dyimlrinin oyrnilmsinin cox boyuk praktik hmiyyti vardr. qlimi ml gtirn amillrin sciyylndirilmsi, iqlimin rayonladrlmas, iqlimin tbii potensialnn tsrrufat noqteyi-nzrdn qiymtlndirilmsi, iqlim dyimlrinin informasiyas v iqlimin proqnozladrlmas vziflri muvffqiyytl hyata kecirilir.

qlimunasln muhum tdqiqat obyektlrindn biri d imal v Cnub qutblrind hava dyimlrini oyrnmkdir. Bununla laqdar daimi donuluun, buz ortuyunun iqlimin formalamasna v dyimlrin tsiri d diqqt mrkzind olmudur. qlimunasln ilk boyuk tdqiqatclarndan biri A.A.Kaminski olmudur. O, Monqolustan, Qafqaz, Krm, Baltiksahili rayonlarda iqlim raitini oyrnmi, olkd hidrometrologiya iinin yaranmasnda, meteoroloji stansiyalarn tkilind xususi rol oynamdr. B.P.Alisov iqlimin tsnifat v iqlim rayonlarnn sirkulyasiyas prosesi v s. haqqnda cox qiymtli tdqiqatlar aparmdr. Dunya corafiyasnda istilik balansnn hazrlanmasnda v istilik rayonlarnn muyynldirilmsind M..Budkovun da xidmtlri boyukdur. Biosferd v razi sistemlrind maddlr dovran haqqnda yeni tsvvurlr yaranmdr. Akademik V..Vernadski (1863-1945) omrunun cox hisssini tbitd kimyvi elementlrin hyatn, yer sthind, kosmosda paylanmas qanunauyunluqlarn, onlarn sah kombinasiyalarn v planetimizin tbqlrind bir yerdn baqa yer hrktini (miqrasiyasn), bu hrktin tarixini oyrnmy srf etmidir. O, corafiyac olmasa da, kimyvi elementlrin miqrasiyas il bal yer qabnda boyuk kimyvi muvazint sistemlrinin yaranmasn v bu sistemlrdn n muhumu olan canl alm, yerin sferalarnn hcmi, arl, kimyvi trkibi, enerjisi v onlara muvafiq sahlri oyrnmkl yerunasln bir cox vacib msllrin toxunmudur. V..Vernadski eyni zamanda corafi yada tarixilik, razilik, ardcllq, coxtrflilik v s. amillri nzr almaqla, obyekt v hadislrin tdqiq yollarn gostrmidir. Biosferin sas quvvsini o, canllarn tkamulund gorurdu. V..Vernadski mkan v zaman problemi, biosferin inkiafnda canllarn tkamulu, tbiti dyidirmkl insann rolu, noosferin tkili v inkiaf, briyytin glcyi, elmi fikirlrin perspektivlri, planetar hadislri, corafiyann inkiaf yollar v digr msllri tdqiq etmkl corafiya elminin inkiafnda muhum rol oynad, O, corafiyada biosfer, noosfer mfhumlarn elmi surtd saslandrmdr. Onun Naturalistin duunclri, Canl v cansz tbitin mkan, Biosfer v s. srlrind coxlu qiymtli corafi fikirlr vardr.
Vernadskinin ardcl, corafiyada geokimya mktbinin tkilatcs B.B.Polnov (1877-1952) olmudur. B.B.Polnov elmd ilk df brk suxurlarn anmas nticsi kimi cansz almin ayrca kecid dairsinin olmasn muyyn etmidir. Bu dairnin xususi qanunlarn, enerjisini, kimyvi trkibini oyrnmidir. O, gostrmidir ki, litosferin yuxar qatnda ba vern anmalarda torpaq, su, hava v hyat amillri bir-birilri il sx tamasda olurlar v daim hrktd olan materiya ozunun muxtlif formalarn yaradr. Polnov muxtlif olklrd v ya rayonlarda anmann torpaq mlgtirm prosesi il laqsini muahid edib aydnladrm v litosfer nzriyysini kf etmidir. O da Vernadski kimi kmiyyt metodundan istifad etmi, litosferin hcmini, arln, enerjisini, oradak elementlrin trkibini, miqrasiyasn oyrnmidir. Bunun nticsind o, corafiyada ilk df landaftlarn geokimyas kimi cox hmiyytli bir istiqamti irli surmudur.

B.B.Polnova gor, landaftlar muxtlif drcli fiziki-corafi hadislrin v amillrin murkkb genetik laqlrindn yaranm dqiq geokimyvi obyektdir. Landaft butov corafi obyektin genetik laqlrini ks etdirrk muvafiq suxurlarn anmas saysind miqrasiya olunmu kimyvi elementlrin, yer qabndak minerallarn v yeralt sularn qarlql tsirindn yaranan birlikdir. Geokimyvi landaftlarda ufuqi laqlrl brabr aquli laqlrd olur. Polnov bununla da corafiyada kimyvi elementlrin sahlr uzr paylanmasndan, onlarn miqrasiyas v corafi landaftlarn kombinasiyalarndan bhs edn elm yaratmdr. Landaftunasln nzri v praktiki msllrinin oyrnilmsi, landaft elementlrinin tdqiqi, tbii sistemlr v onlarn tsnifat sahsindki elmi yaradclq faliyyti corafiyann inkiafna guclu tkan vermidir.
Corafiyann inkiafnda biocorafiya mktbinin xidmtlrini qeyd etmk lazmdr. Oz balancn Dokucayev mktbindn goturmu biocorafiyann banilri N..Vavilov, V.N.Sukacev v V.B.Socava olmudur. V.N.Sukacev (1880 -1957) oz-ozun dyin, yaxud insan trfindn dyidiriln dunyann bitki sistemlrinin inkiafn oyrnmidir. O, fitosenozun tbii muhitl dialektik laqsini v onun traf muhit tsirini gostrmi, fitosenozlar oyrnmkl biosenoz son is biogeosenoz ideyasn irli surmudur. Sukaceva gor biogeosenoz biosenozun, onu hat edn v topoqrafik chtdn ona uyun olan baqa tbii komponentlrin birliyindn ibartdir. Alim biogeosenozu landafta oxatmaa baxmayaraq onlarn frqini gostrmi v qeyd etmidir ki, landaft fiziki-corafi rayonlama kateqoriyasdr. Bundan frqli olaraq biogeosenoz tiplri muyynldirilrk konkret biogeosenozlarn uzaql v yaxnl nzr alnmr.

Biogeosenoza hrkt vern quvv, yni onun oz-ozun inkiafna sbb olan amil, onun komponentlrinin daxili ziddiyytlri v qarlql faliyytidir. Bioloji birliklrin inkiafnda durunluq olmaldr deyn bzi alimlrin fikrini tnqid edrk o, biologiyada daimi hrkt v inkiaf olmasn sas goturur. V.N.Sukacev biogeosenozun insanlarn xeyri ucun idar edilmsi problemlrini irli surmudur. O, Bitki birliklri, Me tiplrini oyrnmy dair tovsiylr, Me biogeosenologiyasnn saslar v s. kimi qiymtli kitablarn mullifidir. V.N.Sukacevin davamcs, muasir corafi problemlrin v nzri msllrin hllini praktiki surtd hyata kecirn V.B.Socava (1905-1978) omrunun cox hisssini Sibir corafiyasnn tdqiqin hsr etmi, bu mqsdl burada bir nec elmi mrkz yaratm, geni ekspedisiya tdqiqatlar aparmdr. V.B.Socavann fikrinc, corafiyann umumi vzifsi corafi muhitin strukturunu v dinamikasn oyrnmkdir. O, corafiyann vzifsin kompleks tdqiqatlar aparma da daxil etmi, tbii muhitin insanlar trfindn istifad olunmas yollarnn axtarlb taplmasn, muxtlif tbii komplekslrin elmi saslar uzr oyrnilmsi problemlrini irli surmudur. Biocorafiya mktbinin n gorkmli numayndlrindn biri d akademik N..Vavilov (1887-1943) idi. Mdni bitkilr v bitki resurslar corafiyas elmi mktbinin banisi N..Vavilov hl 1926-c ild rana, Pamir, AB-a, Qrbi Avropaya, fqanstana v Xorzm elmi syaht cxm, toplad zngin materiallar sasnda mdni bitki mrkzlrin

aid nzriyylr irli surmudur. O, syahtlr zaman toplad bitki numunlri sasnda qiymtli v zngin herbari fondu yaratmdr.

Sonrak illr N..Vavilov Aralq dnizi sahili olklrin, Daxili Afrika olklrin, Cin, Yaponiyaya, Tayvana, Koreyaya, Mrkzi, imali v Cnubi Amerika olklrin ekspedisiyalara cxm, hmcinin MDB-nin muxtlif rayonlarn oyrnmidir. O, 52 olkd apard ekspedisiyalardan 160 min bitki novu numunlrini, o cumldn 28 min taxl bitkisi novlrinin numunlrini gtirmidir. Alim ekspedisiyada olduu olklrin v rayonlarn corafiyasn drindn oyrnmi v orada mdni bitkilrin yerlmsini v yaylmasn corafi chtdn drin tdqiq etmi, eyni zamanda butun bu olklrdn gtirilmi toxumlarn fondunu yaratmdr. O, dunyann 5 qitsindn 200 min toxum novu ymdr. Sankt-Peterburqun n ctin dovrlrind bel bir toxumlar muhafiz edilmi v xeyli artrlmdr. ndi toxum fondunda 270 min qdr muxtlif bitki toxumlar saxlanr. Bunlardan bzilri artq yer uzrind yoxdur. Yalnz son illrd bu toxumlardan istifad edilrk 900 yeni mdni bitki novu yaradlmdr. Vavilov hm d vtninin n bacarql elmi tkilatclarndan idi. O, 1920-ci ild Sank-Peterburq knd tsrrufat elmi laboratoriyasn v az sonra Dovlt Tcrub Aqronomiya nstitutu v Ttbiqi Botanika nstitutunu tkil etmidir. Uzun muddt Knd Tsrrufat Elmlr Akademiyasnn prezidenti, omrunun son illrind kecmi SSR Corafiya Cmiyytinin sdri olmudur. Vavilovun biologiya v biocorafiya sahsindki dunya hmiyytli fikirlri 350-dn artq elmi srind toplanmdr. Bu srlrin arasnda fqanstanda kincilik, Kolumbdan qabaq Amerikada kincilik mdniyyti, Novlrin ml glmsinin mrkzlri, traf muhitin bitki almin tsiri, Bitkilrin yaylmasnn qanunauyunluqlar v s. daha cox nzr carpr. Olk corafiya elminin inkiafnda V.P.Qlukov-S.D.Muraveyski hidrologiya mktbinin d muhum rolu olmudur. Dovlt Hidrologiya nstitutunu yaradan V.P.Qlukov daha cox olknin cay-su rejimlrin insanlarn boyuk dyidirici tsirin xususi diqqt yetirmi, insan faliyytinin hidrologiyasn yaratmaq lazmdr tbbusunu irli surrk yazmdr ki, hidrologiya dyiilmi landaftlarda gedn proseslri oyrnmlidir. Cunki onlar getdikc tbii landaftlar sxdracaqlar. V.P.Qlukovun L.K.Davdov, B.A.Apollov kimi ardcllar olmudur. Corafiyada hidrologiya mktbinin yaradclarndan biri d S.D.Muraveyski (1894-1950) idi. Boyuk ictimaiyytci, coxtrfli biliklr malik hidroloq-alim Muraveyski hm d filosof, bioloq, limnoloq, riyaziyyatc v xritunas kimi mhur idi. Muraveyski axm prosesini corafi amil kimi tdqiq etmi, corafi komplekslrin tkkulund corafi amillrin, o cumldn axmn rolunu nzri chtdn oyrnmi, axm murkkb tarixi proses kimi sciyylndirrk gostrmidir ki, qurudak sularn qarlql laqlrini muyynldirn v ozunmxsus xususi maddlr dovrannn bir prosesidir. Muraveyskiy gor, axm tbitin, o cumldn uzvu almin inkiafna guclu tsir edir; uzvu alm d oz novbsind axm prosesini xeyli dyidirir. O, corafiyann n murkkb problemlrindn biri olan corafi tamlq problemini irli surmu, butov corafi sistemin mntiqi struktur modelini tklif etmidir. O, uc muhum corafi amili iqlim, axm, relyef v uc tbii prosesi anma, torpaqmlglm v uzvu almi bu modeld birldirmidir. Muraveyski uc corafi amil arasnda axm birinci yer qoymu, bu axm ninki su kutlsini bir yerdn baqa yer dayr, hm d suda hll olunan duzlar nql edir, kimyvi elementlri miqrasiya etdirir. Qlobal corafiyann problemlri sri il tannan olan Q.P.Kalinin; Caylarn mnsbi kitabnn mullifi .V.Samoylov v s. kimi gorkmli alimlr hidrologiya mktbinin iini davam etdirmilr. Y.M.okalski-N.N.Zubov okeanologiya mktbi dunya elmind fovqlad hadis hesab olunur. Bu mktb qurunun tbii-razi sistemlrinin kompleks tdqiqat metodunu okeanlara da aid etdi. Y.M.okalskinin (1856-1940) rhbrliyi il okean v dnizlrin fiziki-corafi xususiyytlrini, burada ba vern proseslri oyrnmk kimi boyuk ilr gorulmudur. O, dunya ohrti qazanm Okeanlar atlasnn trtibcisidir. srlrind butun Dunya okeann hat etmi alim imal Buzlu okean dnizlrini, Baltik v Qara dnizlrini daha drindn oyrnmidir. Onun Okeanoqrafiya, Fiziki okeanologiya v s. srlri corafiya dbiyyatnn qzl fonduna daxildir. N.N.Zubov (1885-1960) okeanlarn v dnizlrin tdqiqinin corafi istiqamtini daha cox inkiaf etdirmidir. Dniz sular v buzlar, Arktika buzlar, Dinamiki okeanologiya, Dunya okean boazlar haqqnda tlimin saslar kimi hmiyytli kitablar yazmdr. Okeanlarn bioloji hyat hidrobioloq L.A.Zenkevic (1889 -1970) v V.Q.Boqorov (1904-1971) trfindn daha trafl oyrnilmidir. Son zamanlar Dunya okeann dnizdibi landaftlarnn v dniz elflrinin oyrnilmsi, dnizlrin sualt tbii ehtiyatlarnn mnimsnilmsi kimi yeni corafi problemlr hll edilmkddir. Bu sahd K.M.Petrov xeyli elmipraktiki hmiyyti olan tdqiqatlar aparmdr. Umumi yerunaslq Yer kursin aid fiziki-corafi v riyazi problemlri, Yer qabnn tbqlri arasndak qarlql munasibtlri, yerin bioloji mhsuldarln, xammal-yanacaq ehtiyatlarn, umumiyytl, yer mxsus corafi proseslri oyrnir. Sovet umumi yerunaslnn gorkmli numayndsi S.V.Kalesnik (1901-1977) Yerin corafi qabnn inkiaf qanunauyunluqlarn landaft nzriyysi il balamdr. Onun Umumi yerunasln saslar adl sri sovet ali mktblri ucun qiymtli tdris vsaiti olmudur. Sovet corafiyasnn muhum nzri v metodiki problemlrinin hllind A.A.Qriqoryevin (1883-1968) d boyuk rolu olmudur. O, SSR-nin imaln, Cnubi Ural, Yakutiyan v Kola yarmadasn, Yer kursinin corafi Tbqlrinin fiziki corafi sciyysini, bu tbqlr arasndak qarlql laqlri, traf muhitin tiplrini oyrnmi v bir sra corafi qanunlar kf etmidir.

Sovet landaftunaslnn banilrindn olan L.S.Berq (1876-1950) SSR-nin corafi zonalar kitabnda gostrmidir ki, corafi landaft dedikd, sozun geni mnasnda, biz corafiya elminin sas vahidini, bilavasit tdqiqat obyektini, corafi frdi baa duuruk. Hr landaft onu tkil edn elementlrdn, bu elementlrin bir-biri il qarlql laqlrindn ibartdir. Obrazl desk, hr landaft el bir orqanizmdir ki, onu tkil edn hisslr uzvu surtd butovluk yaradr, butov is hr bir hissy tsir gostrir. Biz landaftn hr hans bir hisssini dyisk, onda butun landaft da dyiilr. Berq landaftn iqlim raitin tsirinin oyrnilmsin daha cox yer vermidir. Onun qlim v hyat, qlimunasln saslar kitablar buna subutdur.
L.S.Berq landaftlarn insan faliyytinin bzi novlrin, xususil knd tsrrufat faliyytin tsirinin oyrnilmsin daha cox diqqt yetirmidir. Lakin bu, o demk deyildir ki, Berq insanlarn tsrrufat faliyytini, yaxud onlarn tarixini v sosial inkiafn landaftn nticsi hesab edirdi. Berq v Borzov landaft dyimlrini v onlarn tarixiliyini xususil qeyd etmidir. Landaft muyyn vaxt rzind dyiir v insan faliyyti il bu dyimlr tsir edir. nsann tsiri il landaftda ba vern dyiikliklr nticsind qrunt sularnn vziyyti, bitki ortuyunun trkibi v sxl, qar ortuyunun paylanmas, relyef formalar dyiir, eroziya v s. proseslr meydana glir. Bu da oz novbsind knd tsrrufatnn razidn istifad etmsin boyuk tsir gostrir. Berq v Borzov landaftlarn tarixin hans mrhlsind ml glmsi, hans dyimlri v s. msllri irli surrk paleocorafiyann sasn qoymular.

Landaft geofizikas v umumi lanaftunaslq sahsind D.L.Armand (1905-1977) boyuk tdqiqat ilri aparmdr. Bu ilr oz ksini Landaftlar haqqnda elm kitabnda tapmdr. Hazrda landaftunaslq N.A.Solntsev, A.Q. sacenko, F..Milkov, A.N.Qvozdetski v b. coqrafiyac alimlr trfindn inkiaf etdirilmkddir. F.N.Milkov, V.N.Ryabcikov v b. landaftlarn potensial tbii ehtiyatlarnn oyrnilmsin xususi fikir verirlr. Muasir landaftunasln hm antropogen, hm d tbii komplekslrin muqayisli oyrnilmsi praktiki chtdn cox hmiyytlidir. Landaftlarn ekoloji vziyytinin brpas, onlardak tbii ehtiyatlardan v tbii raitdn smrli istifad msllrinin oyrnilmsi razinin smrli planladrlmasna praktiki komk edn mlumatlar verir. Fiziki-corafi rayonladrma v onun taksonomik vahidlrinin oyrnilmsi cox maraql v hmiyytli msllrdndir. Bu msllrl V.P.Semyenov-Tyananskiy, A.A.Qriqoryev, S.V.Kalesnik, Q.D.Rixter, A.Q.sacenko, N.N.Mixaylov v b. mul olmudur. Yuxarda adlar ckiln alimlr oz tdqiqatlarnda bu v ya digr drcd fiziki corafi rayonladrmaya v onun taksonomik vahidlrin dair tkliflr irli surmulr. Hmin alimlrin bir coxu bu tkliflr icrisind komplekslrin n boyuyu olan quru v Dunya okeann hat edn ilkin balancn corafi tbqdn goturn fiziki corafi komplekslrin taksonomik sistemini daha sasl hesab edirlr. Gostriln problemlr N..Mixaylovun Fiziki-corafi rayonladrma, M., 1985 (rus dilind) drsliyind geni izah edilmi v fiziki-corafi rayonladrmann taksonomik vahidlri verilmidir (kil 12). Hr bir halda da rayonlar ucun adtn ozunun taksonomik sistemi tklif edilir. Sovet corafiyasnda Baranski Kolosovski Vitverin iqtisadi v sosial corafiya mktbi dunyada oz tdqiqatlar il xeyli tannm v xalq tsrrufat sahlrinin inkiafna musbt tsir gostrmidir. Bu mktbin davamclar olkd mhsuldar quvvlrin yerlmsin, xalq tsrrufatnn razi tkilin v sahlr uzr planlamasna komk edn cox qiymtli tdqiqatlar aparm v aparmaqdadr. Mhsuldar quvvlrin razi sistemlri, iqtisadi rayonlarn tkili v inkiaf, snaye rayonlar v snaye qovaqlar, knd tsrrufat areallar v rayonlar mskunlama sistemlri, nqliyyat qovaqlar v iqtisadi laqlrin v s. oyrnilmsi muvffqiyytl davam edir. qtisadi v sosial corafiya olknin tbii ehtiyatlarndan v tbii raitindn mhsuldar quvvlrin inkiaf ucun smrli istifad, ekoloji tarazln saxlanmas, traf muhitin qorunmas v s. problemlrin hllind fal itirak edir. Baranski-Kolosovski-Vitver mktbi ucun sciyyvi cht tdqiqatlarn aparlmasnda tarixilik v razilik prinsipin ml edilmsidir. Bu mktbin numayndlri iqtisadi rayonlara ictimai mk bolgusunun nticsi kimi baxr, onlarn inkiafna ictimai istehsal usulunun, muyyn sosial-iqtisadi formasiyann hlledici tsiri baxmndan yanarlar. Onlar oz tdqiqatlarnda razi sistemlrinin mnyi v dinamikasn, bu sistemlrin daxili v xarici laqlrini oyrnmy ustunluk verirdilr. N.N.Baranski (1881-1963) v onun agirdlri iqtisadi v sosial corafi obyektlrin (hrlr, rayonlar, olklr) oyrnilmsini, bu obyektlrin corafi movqeyini, baqa obyektlr munasibtini, iqtisadi corafi tsir dairlrini v s. kimi msllri muyynldirmyi v onlar sosial iqtisadi xritlrin trtibi il baa catdrma zruri hesab edirdilr. Baranski-Kolosovski-Vitver mktbi razi sosial-iqtisadi sistemlrini, onlar hat edn corafi muhitl uzvu surtd laqd oyrnir. Tbii ehtiyatlar v istehsalda istifad ediln tbii proseslri hmin sistemlrin maddi-texniki bazasna daxil edirdilr. Baranski-Kolosovski-Vitver mktbi hm d ozunun konstruktivliyi il oyrniln sistemlr onlarn inkiaf v perspektivliyi baxmndan yanalmas il frqlnir. Bu mktbin numayndlri trfindn aparlan tdqiqatlarn ksriyyti istehsaln v halinin razi uzr tkili haqqnda elmi surtd saslandrlm tkliflr v dovltin qbul etdiyi qrarlarla nticlnmidir. Gorkmli corafiyac N.N.Baranskinin 1924-cu ild yazd SSR-nin iqtisadi corafiyas kitab iqtisadi corafiyann inkiafnda boyuk hmiyyt ksb etdi v 1926-c ildn mktblrd drslik kimi istifad edildi. Hmin kitab iqtisadi corafiyann elmi saslarla yenidn qurulmasna v tkmillmsin sbb oldu. Baranski iqtisadi corafiyann yeni sahsini yaratmdr. Bu da mhsuldar quvvlrin razi uzlamalarnn (komplekslrinin) qanunlarn oyrnir. N.N.Baranski corafi razi mk bolgusun xususi fikir vermi, muqayis metodunun ttbiqi il iqtisadi rayonlarn smrliliyini kmiyyt v keyfiyytc thlil etmi, bununla da iqtisadi corafiyan tsviri elmdn dqiq elm cevirmi, onu sistemli thlill znginldirmidir. Baranski subut etmidir ki, corafi mk bolgusu iqtisadi corafiyada sistemli

thlilin sas olmaqla, sosial-iqtisadi razi sistemlrinin inkiafnda bir nov hrktverici mexanizm rolunu oynayr. O qeyd edir ki, butovun hr cur dyimsi istr kmiyytc, istrs d keyfiyytc, bu v ya digr drcd onun trkib hisssin tsir edir. Corafi mk bolgusu hmin dyiikliklri bir yerdn baqa yer kecirn mexanizmdir.

Baranski muxtlif olklrin iqtisadi rayonlarnn oyrnilmsin boyuk diqqt yetirrk muqayis v kartoqrafik metodlardan geni istifad edirdi. O, bel hesab edirdi ki, rayonlarn xususiyytlrini aydnladrarkn onlarn ozulun-sasna (nqliyyat bksin v hrlr) hlledici yer vermk lazmdr. Baranski hrlrin iqtisadicorafi chtdn oyrnilmsi metodlarn ilyib hazrlamdr. Baranskinin iki cildli secilmi srlri 1983-cu ild nr edildi. Bu kulliyyatda qtisadi corafiya, qtisadi kartoqrafiya, Orta mktblrd iqtisadi corafiya v iqtisadi kartoqrafiyann tdrisi metodikas kimi qiymtli srlri toplanmdr. Baranskinin rhbrliyi il SSR Corafiya Cmiyytinin Moskva obsi yaradlmdr. Bu ob Vopros qeoqrafii adl illik toplu buraxrd. Bu topluda vacib problemlrin hllin dair Moskva alimlrinin mqallri cap edilirdi. Onun tbbusu il 1934-cu ildn Mktb corafiyas (Qeoqrafiya v kole) jurnal nr edilir. Bu jurnaln corafiyann tdrisind v corafiya elminin inkiafnda cox boyuk rolu olmu v olmaqdadr. 1934-1948-ci illrd hmin jurnaln redaktoru N.N.Baranskinin ozu olmudur. N.N.Baranskinin n yaxn mkdalarndan olan N.N.Kolosovski (1891-1954) birinci beillik plann trtibcilrindndir. O, iqtisadi rayonlarn kompleks quruculuq ilrinin layihlrini hazrlamdr. 1940-c illrin sonunda Baranski onu MDU-ya dvt etmidir. Alim burada iqtisadi rayonladrma kursunu yaratm v ilk df onun tdrisin balamdr. Onun iqtisadi rayonladrma nzriyysi indi d ali mktblrd tdris olunur. Kolosovski olkd ilk df razi-istehsal komplekslri (K) nzriyysini irli surmudur. Onun hazrlad planlar sasnda Ural-Kuznetsk kombinat (kompleksi) yaradlmdr. O, razi-istehsal komplekslri (K) dedikd, cmiyytd muyyn ictimai myin tkilinin corafi v texniki formasn baa duurdu. Bu forma enerji v manla tmin edilmi, muyyn tbii srvtlrin uyunluu olan, bir-birini tamamlayan istehsal obyektlrinin razi butovluyudur. K-lr vahid razi-istehsal sistemi olub bu sistem daxil olan elementlrin (mussislrin) bir-biril laqsindn yaranan razi birliyidir. Bel K tkili v inkiaf oradak movcud enerji istehsal silsillrinin inkiaf sviyysindn asldr. Bellikl o, iqtisadi corafiyaya razi istehsalat komplekslri, enerji istehsal silsillri (ES) iqtisadi rayonlarn tkili kimi muhum corafi anlaylarn gtirmidir. N.N.Baranskinin tlbsi v iqtisadi corafiyann nzri problemlrinin tdqiqatcs, iqtisadi corafi mrkzlrin tkilatclarndan biri d Y.Q.Saukin (1911-1982) olmudur. O, Baranskidn sonra 25 ildn artq MDU-da SSR-nin iqtisadi corafiyas kafedrasna rhbrlik etmidir. Y.Q.Saukin Corafi ocerklr, Moskva, qtisadi corafiyaya giri, Corafiyann tarixi metodologiyas, Corafiya elminin kecmii, bu gunu v glcyi, qtisadi corafiyann tarixi, metodlar v praktikas adl qiymtli srlr yazm, kecmi Sovet ttifaqnn muxtlif rayonlar ucun yuksk ixtisasl kadrlar hazrlamdr. Y.Q.Saukind mahir tkilatclq qabiliyyti vard. O, corafiyann muxtlif problemlrinin hlli ucun kecmi Sovet ttifaqnda kecirilmi simpoziumlarn, elmi sessiyalarn tbbuskar v rhbri olmudur. qtisadi corafi tdqiqatlarda riyazi metodlardan geni istifad edilmsi novator alimin ad il baldr. N.N.Baranskinin MDU-da n yaxn mkdalarndan olan v onunla birlikd pedaqoji faliyyt balam .A.Vitverin d (1891-1956) MDB mkannda iqtisadi corafiyann yaranmasnda xidmtlri boyukdur. O, ali v orta mktblrd xarici olklrin iqtisadi corafiya kursunun tdrisinin sasn qoymu, Xarici olklrin iqtisadi corafiyas drsliyini yazmdr. Tdris dbiyyat kimi qiymtli olan bu sr 16 df yenidn nr edilmidir. Vitver bir sra olklrin corafiyas haqqnda maraql srlr nr etdirmi, Moskva Universitetind xarici olklrin corafiyas kafedrasn tkil etmidir. Geni dunya goruun malik, mdni, bilikli v tkilatc bir alim olmudur. Kecmi sovetlrin iqtisadi corafiyasnn qocaman alimlrindn biri R.M.Kabo (1887-1957) uzun muddt Moskva Pedaqoji nstitutunun professoru olmudur. hali corafiyasnn tdqiqatcs kimi tannan R.M.Kabo Moskva ali mktblrind bu elm sahsi uzr muhazirlr oxumudur. Onun Tbit v insan, onlarn qarlql munasibti, Sosial v mdni corafiya, Qrbi Sibirin hrlri, Tarixi-iqtisadi-corafi ocerklr v s. kimi hmiyytli srlri vardr. Muasir iqtisadi v sosial corafiya coxsahli, geni diapazonlu elm cevrilmidir. A.N.Rakitnikov v K..vanov trfindn sas qoyulmu knd tsrrufat corafiyasnda, .V.Stepanov v A.T.Xruov trfindn yaradlm snaye corafiyasnda, S.A.Kavalyov, V.V. Pokievskinin yaratdqlar halinin mskunlamas corafiyasnda v s. sahlrd, A.Mints trfindn ilk df formaladrlm tbii rait v ehtiyatlarn qiymtlndirilmsi, onlardan smrli istifad edilmsi msrflrinin ilnib hazrlanmasnda boyuk nailiyytlr qazanlmdr. Son zamanlar iqtisadi corafiyada sosial istiqamt genilnib, xidmt corafiyas v s. kimi yeni sahlr yaranmdr. Hazrda xarici olklrin oyrnilmsin d cox diqqt yetirilir. Rusiya Elmlr Akademiyasnn Amerika v Kanada, Latn Amerikas olklri, rq olklri institutlarnda v corafiya institutlarnda xarici olklri oyrnn ayrca oblr yaradlmdr. Bir sra ali mktblrd xarici olklrin iqtisadi corafiyas kafedralar faliyyt gostrir. 5.4. Muasir corafiya XX srin 90-c illrind
70-ci illrdn balayaraq iqtisadi v sosial corafiya elmi humanizm v sosial tsisatlar prinsipinin uzrin qaydr. Bu cox hmiyytli msldir. Bel ki, texnokratiyann ustldiyi sovet cmiyytind hmin prinsip kolgd qalmdr. Hl 60-c illrdn bunu gorn N.N.Baranski acq kild insansz corafiyann leyhin cx etmidir. stehsal sahlrini oyrnn iqtisadi corafiya tdricn oz tdqiqat obyektin sosial sahlrin corafiyasn da lav edir. Elmin mahiyytinin

genilndirilmsi onun adnda dyiikliklr aparlmasn tlb edirdi. Ona gor d qtisadi v sosial corafiya ad yaranr v 1979-cu ildn Ali Attestasiya Komissiyas bu ixtisas uzr elmlr namizdi v elmlr doktoru adlarnn verilmsini tsdiq edir. Bu elmin yenildirilmi anlaylar v kateqoriyalar geni v hrtrfli kild E.B.Alayevin fundamental xarakterli terminlr lutind (Sosialno-ekonomiceskaya qeoqrafia. Pontiyno-terminoloqiceskiy slovar. M. 1983) verilmidir. Lutd, iqtisadi v sosial corafiyann 800- qdr termininin geni izahat verilmidir.

qtisadi corafiya elmind balanan yenilm 80-90-c illrd davam etdirilir. Bu dovrd A..Cistobayev v M.D.arqinin yazdqlar nzri-metodoloji monoqrafiyada (Ekonomiceskaya i sosialnaya qeoqrafiya, Novy etap, 1990) iqtisadi v sosial corafiyann predmeti kimi butovlukd cmiyytin razi tkilinin oyrnilmsi ideyas saslandrlr. Bununla bal olaraq cmiyyt v tbitin qarlql laqsi v tsiri, iqtisadi ekoloji rayonladrma, corafi mk bolgusunun novlri, cmiyytin razi tkilinin sosial-corafi problemlri diqqt mrkzin ckilir. Yen d hmin dovrlrd rus dilind Corafiya dunyas (M. 1984) adl fundamental sr cap olunur. Populyar dild yazlm bu srd corafiyann mul olduu koklu msllr nzrdn kecirilir, dunyann drk edilmsind bu elmin rolu v yeri haqqnda geni mlumat verilir. Orada corafiyann tarixi, Yerin corafi kflr tarixi, syahtlr, tdqiqatclar v s. haqqnda danlr. Yerin tbitini canl kild ks etdirn, oxunuunu asanladran illustrasiya materiallar kitaba boyuk maraq dourur.
1990-2000-ci illri hat edn kecid dovrunun tlbat il bal olaraq iqtisadi v sosial corafiyann bir sra problemlrinin drinldirilmsi v yenildirilmsi muahid olunur. SSR-nin dalmas bizim elm zorla srdlan inzibati amirlik baxlarndan qurtarmaq, srbst axtarlar aparmaq tlb olunurdu. Lakin bu umumi axtarlar gediind bzi dbiyyatlarda iqtisadi v sosial corafiyada indiydk toplanm elmi irsi kolgd qoymaq v tamamil sfrdan balamaq kimi sslr d eidilirdi. N.N.Baranski, N.N.Kolosovski v baqalarnn iqtisadi rayonladrma v razi-istehsal komplekslri nzriyylri v baxlar tnqid olunurdu. Bel cxrd ki, bu nzriyylr artq kohnlib v corafiya tarixinin zaman gmisindn knara atlmaldr. Bu kimi shv fikirlri tnqid edn akad. V.M.Kotlyakov qeyd edirdi ki, corafi ideyalar hmi zamanla bal olduundan drin tarixi koklr malikdir v zaman kecdikc daha da quvvtli gorunur. Bu baxmdan N.N.Baranski v N.N.Kolosovskinin nzriyylri haqqnda deyiln mnfi fikirlri duzgun hesab etmk olmaz. Demli yeni sosial-iqtisadi sistem kecid hec d bizim elmin vvllr yaratd bir cox mutrqqi nzri v metodiki anlaylar inkar etmmlidir.

Muasir dovrd iqtisadi v sosial corafiyann diferensiasiyas xeyli drinlir, bu elmd sosioloji, humanizm v siyasi corafiya istiqamtlrin meyllr artr. Cmiyyt trfindn sifarilr, daha cox siyasi corafiyaya, xususil onun secicilr (elektoral) corafiyas qoluna, geosiyast, razi v etnik konfliktlrin corafiyasna aid verilir. Regional siyast problemlrinin ilnib hazrlanmas, inzibat-razi bolgulrinin elmi chtdn saslandrlmas v s. istiqamtlrin inkiaf daha surtl gedir. Butun bunlar oz nticsini son illrin elmi dbiyyatnda tapmdr. stehsal sahlrinin corafiyasna hsr olunan movzularn cap azalr, sosial sahlrinki is artr. gr 70-ci illrd MDB mkannda iqtisadi v sosial corafiya uzr nr olunmu butun elmi dbiyyatn 50 faizi istehsaln corafiyasna hsr olunmudursa, 90-c illrd bu rqm cmi 30 faiz tkil etmidir. ksin, muxtlif siyasi partiya v hrktlrdn, ozl mussislrdn qbul olunan sifarilr nticsind sosial v siyasi corafiyaya hsr olunan elmi dbiyyatn say xeyli coxalmdr. Butun bu yeniliklrl bal olaraq 1995-ci ild MDB-nin bir sra olklrinin Ali Attestasiya Komissiyalar qtisadi v sosial corafiya ixtisas uzr elmlr namizdi v doktoru adlarnn verilmsi ucun daha bir soz siyasi corafiya sozunu lav etmkl iqtisadi, sosial v siyasi corafiya adn tsdiqlmilr. Bel geni ad altnda iqtisadi v sosial corafiya cmiyytin hyatnn butovlukd razi tkilini v onun ayr-ayr olklrd, rayonlarda v mhlllrd tzahur xususiyytlrini v qanunauyunluqlarn oyrnir. 90-c illrd acq iqtisadiyyata kecmy balayan Mustqil Dovltlr Birliyi olklrind xususil, Rusiyada bir sra yeni iqtisadi v sosial corafi dbiyyatlar cap olunmudur. Bu dbiyyatlarda olklrin iqtisadi inteqrasiyas v tarazl (dayanql) inkiaf anlaylarnn mahiyytin, bohran v depressiyaya uram regionlarn dircldilmsi problemlrin, urbanizasiya proseslrin v s. aid maraql v yenilik xarakterli elmi yazlar verilir. Bu dovrd hali v yaay msknlri corafiyasna aid daha cox elmi dbiyyat yazlmdr. S.A.Kovalyovun Moskva universitetind yaratd knd yerlrinin corafiyasna aid mzmunlu mktbin davamcs olan A..Alekseyevin 1990-c ild Cox uzlu knd adl monoqrafiyas bu problem hsr olunmudur. Burada knd yerlrinin funksiyas, yaay raiti, strukturu, idar olunmas v s. msllri kompleks kild thlil olunur. Urbanizasiya v hrsalma problemlrin hsr olunan n hmiyytli srlrdn biri d E.N.Pertsikin hrlr corafiyas urbanistika saslar il (M. 1996) kitabdr. srd rayon layihldirilmsi baxmndan dunya urbanizasiya prosesinin murkkb donglrindn kecdiyi yollar parlaq kild iqlandrlr. Q.M.Lapponun hrlr corafiyas il bal yeni capdan cxm (Qeoqrafiya qorodov, 1997) drs vsaiti boyuk hmiyyt ksb edir. Drs vsaitind hrlr sisteminin metodoloji problemlri, strukturu, dinamikas, razidayaq (karkas) rolu v s. nzrdn kecirilir. hrlrin corafiyas il bal msllr sasn Rusiya Federasiyasna hsr olunsa da, kecid dovrunun hrlr tsirinin oyrnilmsi baxmndan xeyli maraq dourur. Nqliyyat corafiyas il bal olan tdqiqatlarn say da artmdr. Bu da bazar iqtisadiyyatna kecid, srbst gedigli v olklraras inteqrasiyann guclnmsi v s. il baldr. MDB-nin nqliyyat corafiyasna aid 1991-ci ild iri hcmli drslik nr olunmudur. Drslikd nqliyyatn iqtisadi corafiyasnn predmeti kimi olk v onun regionlar uzr iqtisadi v sosial inkiaf prosesind formalaan razi nqliyyat sistemlri goturulur. Kitabn mrkzi ideyasn mhsuldar quvvlrin yerldirilmsi il nqliyyatn qarlql laqlri v iqtisadi corafi rayonlar uzr bu laqlrin hcmi, strukturu v istiqamtlrinin thlili tkil edir. Bir cox obyektiv amillr, texniki-iqtisadi v corafi saslarla bal olduuna gor SSR mustqil dovltlr ayrlsa da, onlarn nqliyyat sistemlri oz faliyytini vvlki kimi birg davam etdirirlr. Balca nqliyyat novlri, onlarn yuk v srniin danmalarnda yeri v hmiyyti v MDB olklrinin hr birinin ayrca nqliyyat sisteminin corafiyas geni tsvir olunur.

Kompleks diyarunaslq tdqiqatlar son illr daha da inkiaf etdirilmidir. SSR-nin dalmas, srhdlrin aclmas, hm bizim v hm d xarici olklrin corafiyaunaslar v cmiyytlri arasnda laqlri genilndirmidir. Xarici olklr, o cumldn MDB uzr kompleks diyarunaslq istiqamti davam etdirilmidir. Bununla bal son illr nr olunan dbiyyatlar arasnda n iri v sanballs M.D.Aksyonovann redaktorluu il buraxlan corafi ensiklopediyadr (Ensiklopediya, tom 3, Qeoqrafiya, M.1997). Ensiklopediyada Boyuk corafi kflr, ekspedisiyalar, Yerin tbiti, dunya tsrrufat v halisinin corafiyas, tbit v cmiyytin qarlql munasibtlrinin muasir vziyyti v s. msllr canl v anlalan dild rh edilmi, coxlu orijinal kil v xritlrd ks etdirilmidir. A.T.Xruyovun redaktorluu il Rusiyann iqtisadi v sosial corafiyas drs vsaiti (Ekonomiceskaya i sosialnaya qeoqrafiya Rossii M.1997) nr olunmudur. Universitetlr ucun nzrd tutulan bu vsaitd MDB olklri haqqnda muxtlif mlumatlar Rusiyann yeni geosiyasi vziyyti onun tsrrufat sahlri, iri iqtisadi zona v rayonlarnn iqtisadi v sosial corafi sciyysi verilir. Son illr xarici olklr hsr olunan sanball corafi dbiyyatn nri d artmdr. Bir cox tdris vsaitlri, ensiklopediyalar, monoqrafiyalar, atlas v xritlr buraxlmdr. Onlardan V.P.Maksakovskinin uc cildd capdan cxm Dunyann corafi mnzrsi (M.1998) kitab mullimlr komklik mqsdil yazlsa da, geni oxucu kutlsi ucun boyuk maraq dourur. Dunyann tbii ehtiyatlar, siyasi xritsind ba vern son yeniliklri, halisi, tsrrufat, qlobal problemlri v s. kitabda geni tsvir edilmidir. Kitabn birinci hisssind dunya tsrrufatnn muasir corafiyas v onda ba vern dyiikliklr, siyasi corafiyann problemlri, azad iqtisadi zonalar anlay, dunyann ekoloji problemlri v s. haqqnda geni mlumat verilir. kinci hissd dunyann iri regionlarnda ba vern siyasi, iqtisadi v sosial corafi dyiikliklr gostrilir, hr bir regionun xarakterik chtlrini ks etdirn problemlr thlil olunur, iri olklr haqqnda corafi muntxabat xarakterli geni oxu mlumatlar verilir. Dunyann qlobal problemlrinin yeni baxmdan thlili kitabn ucuncu cildind toplanmdr. V.P.Maksakovskinin son illr yazd iri hcmli (600 shif) fundamental srlrindn biri d dunyann tarixi corafiyasna (storiceskaya qeoqrafiya mira, M. 1997) hsr olunmudur. Bu tqdirlayiq srin qaysi tkc corafi baxmdan tarixi proseslrin qiymtlndirilmsi olmayb, hm d tarixi-corafi aradrmalarn nec aparlmasn gostrmidir. Onun n umd vzifsi dunyann muasir xritsinin, tsrrufatnn v halisinin formalama tarixini gostrmkdir. Ozu d halinin artmas, hrkti maddi v mnvi mdniyyti sas kimi goturulur. Dunya mdniyytlrinin sciyylndirilmsind hrlrin inkiaf tarixindn geni istifad olunur. Qdim hrlrin yerixon, Milet, Afina, Roma, sgndriyy v s. mdniyytin v elmin, o cumldn corafiyann inkiafnda oynadqlar vzsiz rolu qeyd olunur. Corafi baxmndan bu kitabn n muhum ana xttlrindn biri d Yer haqqndak biliklr sviyysini sistematik tsvir etmsi, corafiya elminin vziyytini v inkiafn sciyylndirmsidir. Bu dovrd (1990-2000-ci illr) xarici olklrin iqtisadi, sosial v siyasi corafiya dbiyyatlarnda bizim ucun onmli olan, tcrub rolunu oynaya biln bir sra yeni problemlr irli surulur. Bunlarn srasna: Qrb-rq v imal-Cnub iqtisadi inteqrasiyas, srhdyan mkdalq, azad iqtisadi zonalar ucun corafi mkann secilmsi meyyarlar, beynlxalq corafi mk bolgusu v inteqrasiyann yeni mrhlsi, regionlarn tarazl inkiaf, mrkz v yaltlrin (periferiyann) qarlql munasibtlri v s. daxildir. Gostriln bu problemlrin hlli bazar munasibtlri quran postsosialist olklrinin iqtisadi v sosial corafiyas elminin yeni ideyalarla znginlmsin sbb olacaqdr. V.P.Maksakovskinin son illr cap olunan v boyuk maraq douran yeni spgili srlrindn biri d corafi mdniyyt (Qeoqraficeskaya kultura. M.1998) hsr olunmu drsliyidir. Burada ilk df corafi mdniyyt anlay, muasir mktb corafiyasnda onun vziyyti trafl nzrdn kecirilir. Qeyd olunur ki, butovlukd corafiya elminin v mktb corafiyasnn reytinqinin aa olmas corafi mdniyytin sviyysin d mnfi tsir gostrir. Bunun sbbi elmlr srasnda corafiya elminin tutduu yerin direktiv orqanl ar trfindn lazm drcd qiymtlndirilmmsi v corafiya mullimlrinin boyuk ksriyytinin, xususil knd yerlrind corafi baza thsillrinin aa olmasdr. Mullif daha sonra gostrir ki, mdniyyt xeyli aydn seciln ufuqi (horizontal) v aquli (vertikal) aspektlr malikdir. Birinciy misal olaraq dunya mdniyytinin iki boyuk razi tiplrini-qrb v rq, v coxsayl digr tiplrini v yarm tiplrini gostrmk olar. Mdniyyt anlaynn sah v ya aquli aspektlri d yekcins deyildir. Biz riyaziyyat, fizika, tarix, corafiya v baqa mdniyytlr haqqnda trafl dana bilrik. Onlarn hr birinin, o cumldn corafi mdniyytin mustqil yaamaq huququ vardr. Umumbr mdniyytin v thsilin inkiafnda corafiyann rolu haqqnda mhur elm adamlar da sozlr demilr. Corafi mdniyyt son illr iqtisadi, kartoqrafik v n vacibi is ekoloji mdniyyt elementlri il xeyli znginlmidir. Ekoloji mdniyyt planetimizd yaayan butun insanlarn, traf muhitin qorunub saxlanlmas v glck nsillr onun yararl halda verilmsi sahsind oz sylrini birldirmlri il sciyylnir. Corafi mdniyyt anlay V.P.Maksakovski trfindn dar v geni mnada rh olunur. Birinci halda sohbt, corafiya mutxssislrinin pekarlq mdniyytindn, onlarn oz elmlrinin balca nzri v ttbiqi msllrini drindn bilmlrindn gedir. Geni mnada corafi mdniyyt, muasir sivilizasiyal cmiyytin hr bir vtndann corafiya sahsind tlb olunan hcmd biliklr sahib olmasdr. Bu duyun noqtsind mullim aralq movqe tutaraq bir trfdn corafiya mutxssisi, digr trfdn is gnclr arasnda kutlvi corafi mdniyytin yaycs kimi cx edir. Corafi mdniyyt dord sas unsuru hat edir: 1. Dunyann corafi

mnzrsini; 2. Corafi tfkkuru; 3. Corafi metodlar; 4. Corafi dili. Gostriln unsurlrin kitabda geni thlili verilmidir.
90-c illrd fiziki corafiya elminin inkiaf v tdrisi sahsind xeyli irlilyi nail olunmudur. A.A.Qriqoryev, S.K.Kolesnik, F.N.Milkov v b. corafi tbqnin formalamas, onun strukturu, dinamikas v s. haqqnda fundamental tdqiqatlar aparmlar, drsliklr nr etdirmilr. Bel maraql drsliklrdn biri d F.N.Milkovun Umumi yerunaslq (1990) kitabdr. Universitet tlblri ucun nzrd tutulan bu drsliyin ilk uc fsli yerunasln nnvi obyekti olan corafi tbqy, ona gostriln planetar v kosmik tsir, strukturuna hsr olunub. Landaftn dinamikas, maddlr v enerji mubadilsi kimi msllrinin thlilin drslikd xeyli yer ayrlmdr. F.N.Milkov hmcinin yerin landaft sferasna v onun sas novlrin yerustu, buzlaq, quru, su, dib v s. thlilin aid ozunun sasl tohfsini vermidir. Tbii zonalq, onun haqqndak muasir tsvvurlr, enlik, hidrotermik, orogen, aquli landaft zonal mufssl kild iqlandrlr.

E.P.Romanovann rus dilind capdan cxan (Sovremennye landaft Evrop (M.1997)) drs vsaitind Avropann tbii landaftlarnn yaranmas amillri v yerlm qanunauyunluqlar, tsrrufatda onlarn mnimsnilmsi tarixi, antropogen tsirin altnda transformasiyas v s. tdqiq olunur. Avropann iri regionlarndak landaftlarn yaranmas v muasir xususiyytlri rh olunur. Hidrologiyaya aid nr olunan dbiyyatlar srasnda R.S.Calovun caylarn mcrasnn tdqiqin hsr olunmu drs vsaiti xususil frqlnir (Russlovoe issledovanie, M, 1995). Mcrann coxsahli tdqiqatlarnn uc sas istiqamtlri: hidroloji, geoloji, v corafi, qarlql laq klind verilmidir. Drs vsaitind mcrann tdqiqatlarnn butun mrhllri cold faktiki materiallarn toplanmas v lav sahmanlanmasndan balayaraq, kameral thlili v stasionar oyrnilmsin qdr, hat olunmudur.
70-ci illrdn sonra traf muhitin cirklnmsi dunyann qlobal problemlrin cevrilir. Tbii sistemlr ediln antropogen tzyiqlrin artmas insan ucun thluk tordn ekoloji cirklnmnin daha geni sahlrd yaylmasna sbb olur. Ona gor d briyytin hyat ucun aktual olan bu problemlr aid daha cox dbiyyat cap olunmaa balayr. Fundemental xarakterli bel srlrdn biri d N.F.Reymersin Tbitdn istifad lut mlumat (M.1990, rus dilind) kitabdr. Problem msllri hat edn bu sozluk mlumat kitab dunya tcrubsind ilk df yaradlmdr. Burada tbitdn istifadnin ekoloji, sosial v iqtisadi msllrin hsr olunan 5000-dn cox n muhum termin v anlaylarn izah verilmidir. Elmin inkiafnn hazrki mrhlsi ucun hmiyytli olan bir sra yeni terminlr tklif olunur v onlarn izah verilir. Mullif corafi ekologiya kimi yeni anlay bel izah edir: corafi ekologiya (geoekologiya), biosfer d daxil edilmkl ekosistemin yuksk iyerarxiya sviyysini oyrnn ekologiyann (corafiyann) bir bolmsidir. Bu terminin sinonimlri (vzi) landaft ekologiyas, biogeosenologiyadr1.

Q.N.Qolubevin Geoekologiya (M.,1999, rus dilind) drsliyi corafi ekologiyann geni msllrini ks etdirir. Onun drsliyind gostrilir ki, corafi ekologiya geosfera il cmiyytin qarlql inteqrasiyasna saslanan ekosistemi oyrnn fnnlraras elmi istiqamtdir. Kitabda ekosfern tbii v sosial-iqtisadi amillri, qlobal miqyasda dyimsi problemlri, hidrosfer, litosfer, biosfer trafl tdqiq olunur. Tbii-texniki sistemlrin corafi ekoloji baxmdan thlili verilir. Briyytin salamat yaamas baxmndan bohran xarakterli qlobal problemlr (corafi-ekoloji, demoqrafik, su, enerji, rzaq, mineral xammal) tdqiq edilir. Son illr tdris, siyasi v elmi-tdqiqat ehtiyaclar il bal olaraq kartoqrafik mhsullarna tlbat xeyli artmdr. Yeni tematik v regional xritlr duzldilir, geoinformatika texnologiyas ttbiq olunur. Bir sozl, xritlr daha mzmunlu olub v ttbiq sahlrin gor kutlvi xarakter alr. Dinamik corafi tsvirlrin, komputerlrin, slayd-filmlrin, tdris corafi filmlrin v s. geni istifadsin saslanan yeni video-kartoqrafiya bolmsi yaradlr.

Bununla bel, qeyd etmk lazmdr ki, kartoqrafiyann corafi sasdan ayrlaraq geoinformatika tsiri altna dum qorxusu vardr. Bu da onun geoinformatika trkibind rimsi thluksini yarada bilr. Ona gor d corafiya, balca diqqt informasiya v avtomatladrma vasitlrindn kartoqrafiyada bir metod kimi geni istifad edilmsin yonldilmlidir. Ekoloji xritldirmd daha cox yeniliklr v irlilyilr ba verir. Muxtlif yukskliklrd v muddtlrd Yerin v onun iri regionlarnn kosmosdan ckilmi killri ekoloji rait haqqnda dolun mlumatlar verir. Olklr v onlarn regionlar haqqnda corafi informasiya sistemi (CS) sasnda ekoloji xritlrin trtibi genilnir. razilrin inkiafnn thlilin v vziyytinin qiymtlndirilmsin hsr olunmu elektron xritlr v atlaslar trtib olunur. Bel xritlr hm d tbii ehtiyatlarn istifadsini, halinin dinamikasn, regionlarn tarazl (dayanql) inkiaf problemlrini v s. hat edir. Amerika corafiyas uzr mutxssis V.M.Qoxman, Mrkzi Amerika uzr tdqiqatc Y.Q.Mabis, Hindistan tdqiqatcs Q.V.Sdasyuk, Mrkzi Avropa v Almaniya corafiyalar uzr tdqiqatc S.B.Lavrov, Cnubi Amerika uzr tdqiqatc V.V.Volski, rqi Avropa olklrinin corafiya uzr ixtisaslaan .M.Mayerqoyz v b. dunya corafiyasnn muhum problemlrin aid qiymtli srlr yazmlar. Yerin corafi oyrnilmsin ara verilmir. Yeni torpaqlar kf olunmasa da, Dunya okeannn sirlri aclr: onun suyunun fiziki v kimyvi trkibi, axnlar, briyytin qidalanmasnda muhum rzaq mnbyi rolunu oynayan balq v digr heyvan novlrinin coxalmas, davran, qorunmas, okeann qlobal ekoloji raiti v s. oyrnilmsi davam etdirilir. Corafiyac alimlr trfindn tbit v cmiyytin muxtlif xarakterli qarlql laqlri drk olunur v oyrnilir. Yerin kosmosdan oyrnilmsi ilri geni vust alr. Kosmik corafiya elmi yaranmaq uzrdir. Bu elmin mutrqqi v daha dqiq usullarndan istifad edrk Yerd ba vern qasra v meteoroloji hadislri qabaqcadan xbr vermk, mskunlama v snaye ocaqlar areallarnn, knd tsrrufat bitkilri v nqliyyat xttlrinin v s. yerlmsini oyrnmy balanbdr. Gostriln msllr aada adlar ckiln: Corafi tdqiqatlarda aerokosmik metodlar (1982), Sosial-iqtisadi corafiyada aerokosmik metodlar (1983) v digr tdris kitablarnda ozunun geni izahatn tapmdr. 1 ... . . . 1990, .95

Kohn usullarla n xrit v n d qlobus vasitsil kosmik corafiyann verdiyi qdr geni informasiyan biliklr almaq olmaz. Bunun ucun artq on illrdn bri muxtlif hundurluklrd v iqlandrma raitind ckilmi boyuk hcmd kosmik killr v materiallar daha faydaldr. Bu materiallar real qlobusun mnzrsindn frlanan canl Yerin muasir corafiyasn qurmaq ucun tam yetrlidir. Kosmik qlobusda yerdki boazlar, okeanlar, dnizlr, adalar, dalar v shralar tamamil baqa gorunu malikdirlr. Bu killr boyuk bir kino lenti kimi Yerin rngli mozaikasn real olaraq goz onund canlandrr. Kosmosdan baxdqda tbitd hec nyin tsadufi olmadn v oz qanunu il yaadn aydn gorursn. Kosmik gmidn bitkilrin rnginin dyimsi il Yerin imal v cnub yarmkurlrind fsillrin eyni vaxtda gediini gor bilrsn. Sth yaxn olan geoloji formasiya il onun uzrind ml glmi landaftn umumi mnzrsi arasndak laqlri aydn gormk olur. razinin tektonik strukturunu kosmosdan oyrnmkl faydal qazntlarn duzgun axtar istiqamtlrini muyyn etmk olar.

Kosmosdan alnan killr v informasiyann komyi il Yerin butovlukd v ayr-ayr regionlar uzr ekoloji raitinin oyrnilmsi mustsna hmiyyt ksb edir. Son nailiyyt kimi kosmik materiallar sasnda Corafiya nformasiya Sistemlrinin yaradlmasn (CS-lr) gostrmk olar. Bu sisteml hazrlanan rqmli xritlrd: razinin topoqrafiyas, yantlarn miqdar, temperaturun gedii, halinin sxl, flora v faunann trkibi v s. haqqnda geni hcmli corafi informasiya verilir. *** Corafiya tarixi, Tapdq Hsnov, bdurrhim Haczad

VI fsil
AZRBAYCAN CORAFYASININ NKAF TARX 6.1 Azrbaycan corafiya tarixinin umumi icmal Azrbaycan haqqnda ilk yazl corafi mlumatlara qdim yunan v Roma syyahlar v alimlrinin srlrind rast glirik. Yunan filosofu Herodot Xzr sahilini tsvir etmi, Roma alimi, milliyytc yunan olan Strabonun corafiya kitablarnda is Albaniya, Xzr dnizinin sahillri v onun ozu haqqnda cox maraql mlumatlar yazlmdr. Klavdiy Ptolemey, Dd Qorqud dastan v hmcinin yerli alban alimlrindn Moisey Kalankatl (VII-VIII) olkmiz haqqnda xeyli bilgilr vermilr. Moisey Kalankatlnun Albanlarn tarixi srind gostrilir ki, I-VII srlrd Albaniyann razisi imalda Ba Qafqaz dalarndan balayaraq cnubda Araz caynadk, qrbd beriyadan rqd Xzr dnizin qdr uzanrd. nzibat bolgu baxmndan Albaniya vilaytlr (havarlara) v yaltlr (nahanqlara) bolunmudur. Kurun sol sahilind Qbl, ki, Kambisiena (Mingcevir rayonunda), sa sahilind Arsax, Uti, Qardman, Sakasena, Paytakaran, Syunik v b. yaltlr (nahanqlar) yerlirdi. Xzr sahili boyu Drbnddn Bebarmaq danadk olan razilri Cola, ondan qrb Lpin, Hcri v b. yaltlr tuturdu. (kil 14). ri Alban yepiskoplarnn mrkzlri olan Qbl, ki, Partav (Brd), Paytakaran (Beylqan) haqqnda trafl mlumatlar verilirdi. Mullif Albaniyann lverili tbii raiti, knd tsrrufatnn sas sahlri, sntkarl, ticart yollar, qonu xalqlar v s. haqqnda dyrli tarixi-corafi mlumatlar vermidir. Dd Qorqud kitab Azrbaycan xalqnn tarixinin iql bir dovrunu VI-VII srlri hat edir. Bu dastan tkc tarixi sr olmaqdan ziyad, hm d tarixi-corafi-etnoqrafik anlay v hadislri, coxlu yer adlarn hat edn geni mzmunlu bir srdir. Turklrin yayld razilri, qonular, halinin muxtlif mrasimlri, muliyyt sahlri, hrlri, yollar v s. haqqnda dastanda dolun mlumatlar verilir. Ozu d kitabda corafi hadislri hat edn ayrca tarixi-corafi bolm vardr. Dd Qorqud on Asiyada, Qafqazda, xususil Azrbaycanda yaayan ouz turklrinin tarixini bdii dild qlm alan bir dastandr. Burada tsvir olunan hadislr Boyuk turk ellrinin (L.Qumilyova gor Turkyurd) v onlarn yenilmz srkrdlrinin gostrdiklri mrdlik v qhrmanlqlar il baldr. Bu gun hmin dastan butun turk olklrinin tarixi-corafi v mdni birliklrinin inkiaf etdirilmsind boyuk rol oynayr. Sonralar Azrbaycan, onun sfvilr v Aqoyunlu dovltlri haqqnda yen d Venesiya tacirlrindn Katerino Zeno, Ambrocco Kontari v ingilis syyah Antonio Cenkinson trafl mlumatlar veriblr. Dunyann muxtlif olklrindn Azrbaycana gln syyahlar haqqnda prof. Yaqub Mahmudov ozunun Syyahlar Azrbaycana glir (Bak, 1977) adl dyrli kitabnda geni mlumat vermidir. XVIII srin birinci yarsndan balayaraq bir sra rq olklrin syaht etmi, onlar haqqnda cox qiymtli kitablar yazm, Azrbaycan corafiya alimi v syyah Hac Zeynalabidin irvani (1780-1837) corafiya tarixind xususi yer tutur (kil 15). O, XVIII srin ikinci yarsndan balayaraq 40 il syaht etmi, Azrbaycann muxtlif yerlrind, o cumldn Bakda, digr yerlrd imali Afrika v Cnubi Avropa olklrind olmudur. Fars dilind iki hissdn ibart Riyazus-syah (Cnnt ba syahtlri) v digr iri hcmli corafi v flsfi mzmunlu ensiklopedik xarakterli srlrin mullifidir. srlrind Yaxn v Orta rq olklri, Hindistan, Efiopiya, Orta Asiya v Azrbaycann corafiyas, tarixi, etnoqrafiyas, incsnti, mdniyyti, abidlri, dbiyyat v bzi gorkmli xsiyytlri haqqnda qiymtli mlumatlar vermidir. Yer kursinin iqlim quraqlar v iqlim tiplri, onlarn

tsrrufata, insanlarn hyatna, davran v mitin gostrdiyi tsirdn oz dovrun gor yuksk elmi fikirlr soylmidir. Azrbaycan haqqnda Rusiya tdqiqatclar v syyahlarnn da bir sra qiymtli mlumatlar vardr. Tver taciri A.Nikitin Cnubi Qafqazdan kecib Hindistana gedrkn Azrbaycanda olmu, Drbnd, amax v Xzr dnizi haqqnda zngin mlumatlar toplamdr. Bunun nticsind XVI srd Rusiya irvana diplomatik numayndlr gondrmidir. Afanasi Nikitin Azrbaycanla bal verdiyi mlumatlardan aydn gorunurdu ki, XV-XVI srlrd Azrbaycan Hindistan v Yaxn rqi Rusiya il birldirn Volqa-Xzr su yolundan ticart mqsdil geni istifad edn olk olmudur. amax tacirlri bir trfdn Rusiya, o biri trfdn Hindistan, Yaxn rq daxil olmaqla boyuk bir razid ticartl mul olurdular. Rusiya imperatoru I Pyotr qonu dovltlrl, xususil rq olklri il daha cox maraqlanmdr. Onun tapr il Rusiya elmlr Akademiyas Yaxn rq olklrini, ran v Turkiyni oyrnmy balam, Xzrsahili torpaqlarn tdqiqi sahsind ilk addmlar artmdr. Rus syyah v tdqiqatcs .Q.Gerberq 1928-ci ild Xzr sahilindn balayaraq rqi Azrbaycan, Kurun mnsbini, Drbnd trafn corafi baxmdan tdqiq etmidir. Xususi proqramla aparlan tdqiqatlarda bu yerlrin inzibati-idar munasibtlri v tsrrufat hyat oyrnilmidir. Rusiya corafiyacs F..Saymanov 1723-35-ci illrd Xzr sahillrin elmi ekspedisiya tkil etmidir. Ekspedisiya itirakclar bir nec df Azrbaycan sahillrin cxm, burann tbitini v srvtlrini sasl kild oyrnmy balamlar. Onlar Azrbaycann zngin tbii srvtlri, o cumldn neft yataqlar olmas haqqndak mlumatlar Rusiya EA-na gondrmilr. Bu dovrd yaayan gorkmli corafiyac Vaxuti Baqratiyoni Gurcustan corafiyasna hsr etdiyi srd qonu dovltlr, o cumldn Azrbaycan haqqnda da sohbt acmdr. XVIII srin axrlarnda Rusiya EA-nn Qafqaz ekspedisiyas Xzr sahillrini tdqiq etmkl Azrbaycan haqqnda yeni mlumatlar toplamaa balamdr. 1770-ci illrd P.Y.Lerexin ekspedisiyasna dair Rusiya EA-nn nr etdirdiyi yazlarda Azrbaycan haqqnda muxtsr mlumatlara rast glinir. Rusiya EA-nn hqiqi uzvu S.Q.Qmelin (1745-1774) Xzr sahillrinin tbii xususiyytlrini, fauna v florasn oyrnmidir. Onun Rusiyada EA-s trfindn nr ediln Tbitin hokmunun tdqiqat ucun Rusiyaya syaht sri Azrbaycan tbitin hsr olunmudur. Azrbaycann neft srvtlri haqqnda ilk mlumatlara 1739-cu ild nr ediln Vedomosti Jurnalnda rast glinir. XIX srin vvllrind imali Azrbaycann Rusiyaya ilhaq edilmsi il laqdar olaraq onun tbii ehtiyatlar iqtisadiyyat v tarixi daha intensiv v mqsdyonlu kild oyrnilmy balanmdr. imali Azrbaycann Rusiya bazarna daxil olmas bu ii daha da surtlndirmi Azrbaycann tdqiqi iin bir cox tannm mutxssislr clb olunmudur. 1836-c ild Sankt-Peterburqda Cnubi Qafqazn statistikasna, etnoqrafiyasna v maliyysin aid toplular nr edilmidir. Bu toplularn III cildi irvan, Tal, Qaraba, ki, IV cildi Bak, Quba, Drbnd yaltlrin hsr edilmidir. yaltlrin tsviri xususi proqrama muvafiq olaraq ardcl v aydn verilmidir. Artq XIX srin ortalarnda Azrbaycann, elc d butun Qafqazn oyrnilmsi sahsind aparlan ilr Tiflisd mrkzldirilmidi. 1851-ci ild burada yaradlm Rusiya Corafiya Cmiyyti Qafqazn, o cumldn Azrbaycann oyrnilmsind d cox boyuk nailiyytlr ld etmidir. Cmiyytin rhbrliyi il aparlan tdqiqatlarn nticlri Qafqaz haqqnda xbrlr, Rusiyada corafiya cmiyytinin Qafqaz obsinin xbrlri, Qafqaz tqvimi v s. toplularda nr edilmidir. Toplularda Azrbaycann tbitin, halisin, tsrrufatna, etnoqrafiyasna v mdniyytin hsr edilmi xeyli mqal var. Cmiyytin Qafqaz obsind rus alimlri N.V.Xankov, ..Xorzikov, Q.A.Abix, V.V.Dokucayev, K.A.Satumvin, .V.Mayevski v b. faliyyt gostrmilr. Cmiyytd calan Azrbaycan ziyallar yerli tbitin, etnoqrafiyann, halinin v hrlrin ilk tdqiqatclar olmu v mqallrini hmin cmiyytin mtbuat orqanlarnda nr etdirmkl, Azrbaycan corafiyasn znginldirmilr. Mhur Azrbaycan filosofu v dramaturqu M.F.Axundov bu cmiyytin fal uzvu idi. Azrbaycann ilk corafi toponimikas onun ad il baldr. M.S.ahtaxtl (1846-1881), ..ahtaxtinski (1853-1913), .N.Qutqanl (1806-1869) v b. Azrbaycan ziyallar corafiya cmiyytin yaxndan komk etmilr. Mmmdaa ahtaxtinski 1900-cu ildn Rusiya Corafiya Cmiyytinin Qafqaz obsinin hqiqi uzvu olmudur. O, Parisd, stanbulda, Leypsiqd, Avropann v Rusiyann baqa hrlrind Azrbaycan tbli etmi, Moskovski vedomosti, Kaspi, Tiflis qzetlrind, corafiya cmiyytinin mcmulrind Azrbaycan haqqnda mqallr drc etdirmidir. sa ahtaxtinski Peterburq kincilik nstitutunu bitirmi, Paris v Londonda siyasi iqtisad kurslar kecmi, Surix Politexnik nstitutunda bir sra gorkmli muhazircilri dinlmidir. Hl tlb ikn iqtisadiyyat, tbit v cmiyyt msllrin aid sr yazm, menin hmiyyti movzusunda dissertasiya mudafi etmidir. Sonralar o, Qafqazn v Azrbaycann corafiyas, halisi, inzibati bolgusu v dovlt idarlri movzusunda da srlr yazmdr. smayl by Qutqanl bir sra srlrind xalqmzn adt v nnlrini, doma vtninin tbii gozlliyini real tsvir etmidir. Onun 1851-ci ild qlm ald Sfrnam srind xeyli qiymtli corafi mlumatlar var.

Bu srd azrbaycanllar yaayan mahallar, hr v kndlrin tbiti, halinin tsrrufat vrdilri corafi chtdn tsvir edilmidir. srin mzmunundan bilinir ki, mullif geni corafi dunyagoruun malik olmudur. XIX sr milli yazclarmzn srlrind d Azrbaycan corafiyasna aid bir sra qiymtli mlumatlara rast glinir. Onlarn bzilri corafi srlr d yazmlar.
XIX srd yazb yaratm Abbasqulu aa Bakxanov (1793-1847) Azrbaycan ictimai fikir tarixind xususi movqey malik air, alim v dovlt xadimi olmaqla yana, Azrbaycan tarixi v corafiyasnn n mukmml tdqiqatclarndan idi. O, Azrbaycan oba-oba, el-el gzmi v Rusiyann bzi rayonlarna (Don sahillrin, Ukrayna, Pola v Baltikyan olklr) syaht etmi, bir sra srlr yazmdr. Bunlarn icrisind boyuk corafi hmiyyt malik Kvul-Qraib (Qraib dnizinin kfi) v b. Azrbaycanda yazlan ilk umumi corafiya sri idi. O, Gulustani-rm srind olduu kimi KvulQraibd d ayr-ayr olklrin (burada Amerikann kfin daha cox yer verilmidir) tbii raitindn, halisindn, tsrrufat hyatndan sohbt acmdr. A.Bakxanovun kosmologiyaya aid srind umumi corafi msllr, Yer kursi v onun xususiyytlri rh edilmidir. Onun Gulustani rm srind Azrbaycan corafiyasna aid bir sra elmi chtdn hmiyytli fikirlr, muahidlr toplanmdr. Kitab Azrbaycan tarixin aid olsa da, orada Azrbaycan v Dastann qsa corafi tsvirin d muyyn yer verilmidir.

XIX srin II yarsnda Rusiyada kapitalizmin surtli inkiaf il laqdar olaraq ictimai razi-mk bolgusu guclnmidir. Olknin bir sra rayonlarnda, xususil Rusiyann cnubunda, Cnubi Qafqazda v Uralda iri miqyasl tbii ehtiyatlar mnimsnilmy balanmdr. Volqaboyu v imali Qafqazda knd tsrrufat ucun yararl, geni torpaqlar istifady verilir, olknin mrkzind, imali-qrbind, Donbasda, Dneprboyunda v Bakda iri snaye mrkzlri yaranrd. Azrbaycan tdricl Rusiyann muhum snaye rayonlarndan birin cevrilirdi.

Azrbaycann movcud potensial imkanlarndan daha artq istifad etmk ucun onun tbii v iqtisadi xususiyytlrini drindn oyrnmk tlb olunurdu. Buna gor d Azrbaycan oyrnmk iin Rusiyann K..Arsenyev, N.Kulikov, P.P.Semyonov-Tyan-anski, D..Mendeleyev, V.V. Dokucayev v bu kimi gorkmli alimlri clb olunur, muxtlif corafi tdqiqatlar aparlrd. Bu dovrd Azrbaycan tbitin aid D.Aliann, Q.Rodenin, S.Semyonovun, A.Petuxovun, .Muketovun, A.Krasnovun, V.Dokucayevin, N.F.Fiqurovskinin v b. srlri nr edilmidir. L.Pisaryev, N..avrov, P.Petrovic, M.N.Avdeyev, U.L.Seqal v b. is Azrbaycann iqtisadiyyatna aid qiymtli tdqiqatlar aparmlar. Onlarn bzilri Azrbaycan knd tsrrufatnn corafi problemlrini, xususil Kur-Araz oval v Aberon yarmadasnda knd tsrrufatnn inkiaf problemlrini oyrnmilr. Bu tdqiqatlarn nticsind Zaqafqaziyann (Cnubi Qafqazn) iqtisadiyyatna aid yeddi cildlik kulliyyat nr edilmidir. .L.Seqal trfindn Qafqaz xbrlri toplusunda Azrbaycanda pambqcln v ipkciliyin inkiafna dair mqallr nr edilmidir. XIX srin axrlarnda Azrbaycann razisinin oyrnilmsi iind Qori seminariyasnn mullimlri v mudavimlrinin d xidmtlri vzsizdir. Qori seminariyasn qurtarb Azrbaycan qzalarnda calan mullimlr Rusiya Corafiya Cmiyyti Qafqaz obsinin fal Uzvlri idi. Onlar P.S.Semyonov-Tyan-anskinin redaktorluu il hazrlanm vahid proqram sasnda caldqlar qzan v qonu rayonlar tdqiq etmy balamdlar. Bu tdqiqatlarn nticlri Qafqaz maarif dairsinin nr etdirdiyi Qafqazn yerlri v tayfalarnn tsvirin aid materiallar toplusunda cap edilmidir.
Bu mqallrd qzalarn, yaxud dairlrin umumi iqtisadi, tbii raiti v srvtlri, halisi, onun tsrrufat hyat, muliyyti v s. oz ksini tapmdr. Hmin toplunun 27-ci cildind M.Q.fndiyev Goycay qzasnn Lahc nahiysi haqqnda mlumat vermidir. Nahiy cox dqiq oyrnilmi, n xrda msllr bel nzrdn qacmamdr. Bu mqal Lahc haqqnda tarixi-corafi mlumatlar verilmi, onun fiziki-corafi raiti, halisinin muliyyti, tsrrufat hyat, su tchizat, kincilik v heyvandarln vziyyti iqlandrlmdr. Bu mlumatlarn ksriyyti o dovrun n yeni statistik gostricilrin saslanmdr.

1880-1902-ci illrd bu topluda Adamn, Qaraban corafiyasna aid B..brahimbylinin, Yelizavetpol quberniyas bard Y.M.ahnzrovun, Naxcvan qzasnn Nehrm nahiysi haqqnda K.smaylovun, ki qzasnn Qbl nahiysin dair R.fndiyevin mqallri cap edilmidir. Bu mqallrin hams elmi ardclla, bzn is drin thlil saslanrd. XIX srin sonu XX srin vvllrind Azrbaycanda corafi fikirlrin yaylmasnda Peterburq Universitetinin yetirmsi, mutfkkir, tbitunas v jurnalist H.B.Zrdabinin xususi rolu olmudur. H.B.Zrdabinin yerli Kaspi, Bakinskiye izvestiya qzetlrind tez-tez Azrbaycann tsrrufatna, onun iqtisadiyyatna aid maraql mqallr drc olunurdu. Bu mqallrin bzilrind Azrbaycanda snaye v knd tsrrufat sahlrinin, o cumldn ipkciliyin, balqcln inkiafna onlarn duzgun yerldirilmsin dair bir sra all mslht v tkliflr irli surulmudur. 1875-ci ild H.B.Zrdabinin azrbaycan dilind nr etdirdiyi kinci qzetinin shiflrind knd tsrrufat sahlrinin yerldirilmsi v inkiaf problemlrin daha geni yer verilirdi. Onun 1912-ci ild Azrbaycan dilind yazd Torpaq, su v hava adl srind torpaqlarn oranlna v munbitliyin gor muyynldirilmsi, onlardan smrli istifad, knd tsrrufatnda su v iqlim ehtiyatlarndan duzgun istifad qaydalar haqqnda dyrli mslhtlr verilmidir. Mullif butovlukd tbitunaslq v corafiyann hmiyytindn yazm, bu elmlrin nailiyytlrindn istifad yollarn da gostrmidir. 1898-ci ild Novoe obozrenie mcmusind .libyovun Cnubi Qafqazda, xususil Azrbaycanda nqliyyatn v iqtisadi laqlrin muasir vziyyti, onlarn yaxladrlmasna dair bir sra mqallri drc olunmudur. Hmin mcmud R.smaylov v .libyov Azrbaycan snayesinin o zamanki vziyytin aid cox qiymtli fikirlr soylmilr.

srin vvllrind V.Dokucayevin Azrbaycanda apard ekspedisiyann elmi chtdn boyuk hmiyyti olmudur. Bu ekspedisiyann itirakclar rus alimlri N.Androsov, F.Levinson-Lesinq, S.Zaxarov v b. Azrbaycan tbitinin muxtlif chtlrini tdqiq etmy balamdlar. D..Mendeleyev uc df Bakya glmi, Azrbaycan neft snayesinin yerldirilmsi v inkiaf perspektivlril mul olmudur. 1886-c ild Neftyanoye delo mcmusind onun Azrbaycan haqqnda bir sra mqallri nr edilmidir. Rus geoloqu N..Qubkin hl gnc yalarnda Azrbaycan neft tsrrufatnn inkiafna komk edn geni geoloji tdqiqatlar il yana, bir sra hmiyytli corafi ideyalar da irli surmudur. Butun bunlarla yana, qeyd etmk lazmdr ki, 1917-ci ilin axrlarnadk elmi axtarlar epizodik xarakter dayr, cox zaman tsadufi hal alrd. Corafiya mutxssislri olmadndan corafi tdqiqatlarn ksriyyti baqa elm xadimlri trfindn aparlrd.
20-ci illrin sonlarnda Azrbaycan coraflar arasnda Qafur Rad Mirzzad xususi secilirdi. O oz muahidlri sasnda Azrbaycan corafiyasna aid qiymtli mlumatlar toplam, Azrbaycan dilind corafi dbiyyat fondu yaratmaa balamd. Onun 1910-cu ild capdan cxm Qafqazn corafiyas kitab azrbaycan dilind yazlan ilk drslik idi. Bu kitabda mullif mufssl v ardcl olaraq Azrbaycan corafiyasn iqlandrm, onun quberniyalarnn tbii, iqtisadi raitindn sohbt acmdr. 1916-c ild Azrbaycan dilind nr etdiyi Umumi corafiya adl ali mktb drsliyind d Qafur Rad Azrbaycan corafiyas timsalnda umumi corafi anlaylara toxunmudur. Qafur Rad digr elmlrl yana corafiyan oyrnmyin hyat hmiyytindn danr v xalqn buna cararaq yazrd: corafiyann oyrnmyin faydas boyukdur. Yer insann mskni olduuna gor corafiyan oyrnmk Yeri oyrnmk demkdir. Bir adama evinin icini, mhllsini, kuclrini bilmk dxi o drcd lazmdr. Buna gor d insanlara gundlik ilrind corafiyan bilmk lazmdr (Umumi corafiya, Bak, Azrnr. 1924, sh.5).

Qafur Rad uzun muddt vvl Lahcda, sonra is Bak mktblrind corafiyan tdris etmidir. Ana dilind ilk corafiya drsliklri il yana, milli corafiya terminologiyasnn yaradlmasnda mhz onun ad il baldr. Yusif Vzir Cmnzminli (1887-1943) bdii yaradclqla yana, Azrbaycann tarixi, corafiyas v iqtisadiyyat il drindn maraqlanm v bunlarla mul olmudur. Azrbaycan dunyaya tantmaq chdi v bu id corafiyann, xritnin oynad vzsiz rolu haqqnda onun dyrli fikirlri bu gunumuz ucun d oz aktualln v hmiyytini saxlamaqdadr. Azrbaycan Demokratik Respublikasn tantmaq istiqamtind yazd mqal v kitablarnda gostrirdi ki, dunyada n boyuk quvvlrindn birisi fkari-umumiyytl (dunya ictimai fikri mnasndadr). Topdan, tufngdn v zirehlrdn d bu nov boyukdur, odur ki, hr ks istr ki, bu novu ld saxlasn. qtisadi, sosial v siyasi dayaqlarn olknin inkiaf v tannmasnda hmiyytini nzr alan mullif bunlar haqqnda 1921-ci ild stanbulda cap etdirdiyi Tarixi corafi v iqtisadi Azrbaycan kitabnda geni mlumat vermidir. ki hissdn ibart olan bu kitabn birinci hisssi Azrbaycann srhdlrin hsr olunub. O, Azrbaycan imali-cnubi vahid srhdlr daxilind butov bir tam kimi goturrk oradak hrlrin tarixini, corafi movqeyini v iqtisadi inkiafn aradrr. Kitabn ikinci hisssind sohbt Azrbaycann iqtisadiyyatndan gedir. Azrbaycann iqtisadi potensialna, tbii ehtiyatlarna yuksk qiymt vern Y.V.Cmnzminli onu Qafqaziyada mutkkil dovltlrin iqtisadi baxmdan n quvvlisi adlandrmdr. Bak neftinin dunya hmiyyti olmasn v bundan baqa ipk, pambq v yun mhsullarmzn da az olmadn gostrirdi. Mullif ustlik Xzr dnizinin balq v kurusunu, mis mdnlrimizin nurlu glcy malik olduunu xatrladrd. Milli quvvlrin yetidirilmsi, bir cox fabriklrin aclmas-duzgun iqtisadi siyastin yeridilmsi milltimizin yuzd doxsan beinin srvt sahibi olacana zrr qdr d ubh etmirdi. 1920-ci ild Azrbaycanda iqtisadi corafiyaya aid M.Vliyevin (Baharlnn) ana dilind ilk kitab nr olunmudur. Kiyev Universitetinin yetirmsi olan alim Azrbaycann ilk ali thsilli iqtisadi corafiya mutxssisi idi. Vaxtil dovlt planladrma iind onun kitabndan geni istifad edilmidir. Corafi chtc bitkin sr olan hmin kitabda Azrbaycann umumi corafi sciyysi, tbii raiti v tbii ehtiyatlar, umumi iqtisadi icmal, tsrrufatn inkiaf imkanlar v srvtlrinin qiymtlndirilmsi, halisinin corafiyas v s. msllr geni iqlandrlmdr. Kitabda xalq tsrrufat sahlrinin razi potensialna, bu sahlrin inkiaf perspektivlrin xususil geni yer verilmidir. Kitabn bzi noqsanlar var idi. sr Den mktbinin tsiri il yazlmdr. Bununla bel mullif tkc statistik mlumatlar sadalamaqla kifaytlnmmi, muyyn mnada tbii raitin v tbii ehtiyatlarn thlilin v iqtisadi chtdn qiymtlndirilmsin, fiziki-corafi chtlr xeyli fikir vermidir ki, bu da onu Den mktbindn muyyn qdr uzaqladrmdr. Bzi mhdudiyytlrin baxmayaraq, Baharlnn kitab respublikann corafiya tarixind muhum rol oynamdr. 1921-ci ild Q.R.Mirzzadnin Azrbaycan corafiyas adl tdris vsaiti nr olunmudur. 20-ci illrd Q.R.Mirzzad v H.B.liyev tdris vsaitlri il yana, corafiyaya aid bir sra elmi-kutlvi dbiyyat da nr etdirmilr. 1920-ci illrd Azrbaycanda milli inzibat quruculuq ilri aparlr. Yerli hali arasnda keciriln soru nticsind, onlarn razl il 1923-cu ild Azrbaycan Respublikasnn trkibind Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV) v 1924-cu ild Naxcvan Muxtar Respublikas yaradld. Muxtar vilayt o zamanlar Rusiyann tkidi il Azrbaycann tarixi Qaraba torpaqlarnda yaradlmdr. Duzn v Dalq Qaraban nnvi kocri otlaq heyvandarlq tsrrufat tipinin yayld qlaq v yaylaqlarn ortasnda v da-aran yollar uzrind qondarlan bu vilayt uzun illr geni bir regionun normal hyat ahngini pozmu v sonralar da (1988-ci ild) olkmizd boyuk bir munaqi mrkzin cevrilmidir.

30-cu illrd Mrkzin inzibat idarcilik v amirlik siyasti guclndi, elmin, elmi-tdqiqat ilrinin, drsliklrin v metodik vasitlrin yazlmasnn mrkzldirilmsi baqa respublikalarda olduu kimi Azrbaycanda da milli mulliflrin yaradclq imkanlarn bodu. Tsadufi deyil ki, 1930-1950-ci illr arasnda Azrbaycan SSR-d ana dilind sanball bir corafiya kitab v drsliyi cap edilmmidir. 1947-ci ild nr olunmu v Azrbaycann corafiyasna hsr edilmi yegan iri hcmli sr is rus dilind yazlmdr.

XX srin birinci on illiklrind Azrbaycann sl mnada sistemli corafi tdqiqatlar mrhlsi balanr. Onun geologiyas, faydal qazntlar, torpaq-iqlim raiti, geobotanikas, sosial-miti v iqtisadi xususiyytlri hrtrfli oyrnilir. Azrbaycann iqlimini .V.Fiqurovski, torpaqlarn S.A.Zaxarov, bitki ortuyunu A.A.Qrosheym, geoloji quruluunu V.V.Boqacov, heyvanlar almini A.N.Vereagin tdqiq etmidir. 1925-ci ild Azrbaycan SSR MK-in xususi qrar il knd tssrufatn smrli inkiaf etdirmk ucun Azrbaycan Dovlt Plan Komitsinin nzdind Respublika Rayonladrma Komissiyas yaradlmdr. Bu komissiya 1935-ci ildk respublikann iqtisadiyyatna, torpaq ortuyun, iqlimin, bitki heyvanlar alminin mskunlamasna aid sanball tdqiqatlar aparm, rayonlamaya dair materiallar nr etmidir. Rayonladrma Komissiyas Azrbaycann yeni inzibat-razi bolgusunun yaradlmas istiqamtind intensiv ilr gormy balad. Hr eydn vvl Azrbaycanda movcud olan kohn bolgulrin (quberniya, qza, nahiy) yenilri (rayon, dair, knd sovetlri) il vz edilmsin baland. Qeyd etmk lazmdr ki, kohn bolgulr imali Azrbaycann 1828-ci ild Rusiyann trkibin qatldqdan sonra kecmi xanlqlarn yerind yaradlmdr. Hl 1846-c ild Azrbaycan razisinin boyuk hisssi amax v sonralar Bak quberniyasna daxil edilmidir. Onun trkibind is amax, ua, ki, Bak v Lnkran sonralar is Qaryagin, Quba, Goycay, Cavad qzalar yaradlmdr. 1867-ci ild Yelizavetpol quberniyas (Gnc) tkil edilir. Digr Azrbaycan razilrind rvan quberniyas onun trkibind is Naxcvan, Zngzur, rur-Drlyz qzalar ayrlmdr (kil 16). Umumn 1920-ci illrd Azrbaycann sahsi 114 min km2-dn cox olmudur. Sovet hakimiyytinin ilk illrind Goyc, Zngzur, nc drsi v digr 28 min km2 tarixi Azrbaycan torpaqlar ksilib Ermnistana verilmidir. Onun iradsinin ksin olaraq trkibind hazrda ermni qounlar trfindn zbt olunmu Dalq Qaraba vilayti yaradlmdr. 1925-ci ild Azrbaycanda aparlan yeni rayonladrma ilrind onun razisinin tbii v tsrrufat xususiyytlri, halisinin yerlmsi, korpulr, yollar, traf razilri ozun meyl etdirck perspektivli yaay mrkzlrinin olmas v s. amillr nzr alnrd. Bel bolgulri apararkn Azrbaycan razisinin dalq xususiyytlrin d diqqt yetirilirdi. Rayonladrma bolgusu el aparlrd ki, cay drsi il bir-birin bal olan da tyi v da kndlri bir inzibat rayonun trkibin daxil olsunlar. Boyuk v Kicik Qafqaz, Tal dalq razilrind yerln inzibati rayonlarn ksriyyti bu prinsip uyun olaraq ayrlb. Mlumdur ki, dalq razilrd drboyu uzanan koc yollar (sonralar ose yollar il vzlnib) hmi da aranla birldirib v tsrrufatlarn yaylaq-qlaq laqlrini tmin edib. Rayonladrma uc taksonomik sistem okruq dair knd sovetlri uzr aparlr. Umumi mulahizlr nzr alnmaqla 1930-cu ild Azrbaycan razisind 63 dair (rayon) ayrlmdr. Sonralar bu dairlr kicik dyiikliklrl Azrbaycann bu gun movcud olan knd inzibat rayonlarn tkil etdilr. 2000-ci ilin vvlin Azrbaycanda 65 knd, 13 hr rayonu, 69 hr, 132 hr tipli qsb, 1314 knd razi vahidlri v 4242 knd olmudur. 1999-cu ilin sonuna yaxn Azrbaycan tarixind ilk df olaraq onun razisind demokratik ozunuidar usulu olan 2664 bldiyy vahidi yaradld. Bldiyy qurumu blli olan srhdlr daxilind, muyyn slahiyytlri, bldiyy mulkiyyti, yerli budcsi, yerli ozunu idaretm orqanlar olan hr, knd v yaxud bir nec knd yaay mntqsi razisind hyata keciriln idaretm formasdr. Bel razi vahidlri mahiyytc vtndalarn yaay yerlrin gor razi tkili v idar olunmasnn demokratik formasdr. Azrbaycann iqtisadi rayonladrlmas ilrin d el 20-ci illrdn balanmdr. 1928-ci ild umumi rayonladrma prinsiplri sasnda respublika razisinin irildirilmi okruqlara ayrlmas layihsi ilnib hazrlanmdr. Glcyin iqtisadi-corafi rayonu kimi nzrd tutulan bu okruqlar aadaklar idi: Bak, Gnc, irvan, Quba, Lnkran, Nuxa-Zaqatala, Naxcvan, Qaraba (Dalq Qaraba Muxtar Vilayti il birlikd). Sonralar bu okruqlarn irildirilib vilaytlr cevrilmsi nzrd tutulurdu. 1952-ci ild htta Bak v Gnc vilaytlri d yaradlmdr. Lakin dovlt v partiya quruculuunun o dovrdki tlbatna cavab vermdiyin gor Azrbaycanda vilayt bolgusu yaradlmad v bu iki vilayt d 1953-cu ild lv edildi. Komissiya 1935-ci ildk muntzm nr etdirdiyi toplularda Azrbaycann tbii-iqtisadi rayonlarna hsr edilmi qiymtli mlumatlar verirdi. Bu toplular tbii-iqtisadi rayonlar uzr trtib olunur v nr edilirdilr. Topluda mulliflr razinin iqlimini, fauna v florasn, tsrrufatnn xususiyytlrini nzr alaraq, tbi-iqtisadi rayonlarn srhdlrini tyin etmi, hr bir rayonun torpaq-iqlim xususiyytlrini, knd tsrrufatnn vziyytini nzr alaraq onun glck inkiaf perspektivlrini muyynldirmidilr. Hr rayonun xususiyytlri respublika miqyasnda muqayisli verilmi, rayonlama umumi respublika tdqiqatnn nticsind aparlmdr. Tbii-iqtisadi rayonlama v onun geni thlili respublikada aparlan ilk qiymtli praktiki tdqiqat iinin numunsi idi. Lakin tssufl qeyd etmk lazmdr ki, zngin mlumatlarn cox ciddi nticlri corafi chtdn umumildirilmdi. Blk d ona gor ki, komissiyann iind bilavasit corafiya il mul olan mutxssislr az idi. Tdqiqatclar sas etibaril tbitunas, torpaqunas v iqtisadclardan ibart idi. Bununla bel komissiyann toplad v nr etdirdiyi materiallar olk corafiyasnn qzl fondunu tkil edir. Komissiyann bzi uzvlri bu materiallardan istifad edrk xususi kitablar nr etdirmilr. (H.Sultanov Azrbaycanda bzi snaye sahlrinin qsa ocerklri; M.N.Avdeyev Kur-

Araz ovalnda knd tsrrufatnn inkiaf imkanlar v s.). M.N.Avdeyevin kitabnda Kur-Araz oval corafi zonalara bolunmu, hr zonann tbii raiti v xususiyytlri gostrilmi, burada knd tsrrufatnn inkiaf yollar muyynldirilmidir.

Yeri glmikn qeyd edk ki, Azrbaycan coraflar srasna vvllr bu komissiyada fal itirak edn H.B.liyev, M.N.Avdeyev, B.N.Mixels v b. alimlr d daxil olmular. 30-cu illrin vvllrind respublika razisind Mingcevir su qovann tikilmsi il laqdar geni tdqiqat ii aparlmas tlb olunurdu. Qovaqda SES-in faliyyti, Kur-Araz oval torpaqlarnn suvarlmas v mnimsnilmsi problemlri v s. oyrnmk lazm idi. Bu iin aparlmas ucun xususi tdqiqat qrupu tkil olunmu, buraya bzi corafiyaclar da daxil edilmidir. kinci dunya muharibsindn sonrak dovrd Bak surtl inkiaf edirdi. Onun artmaqda olan halisini rzaq v su il, snayesini is xammalla tmin etmk ucun smrli yollar axtarlrd. Bu mqsdl Aberonda knd tsrrufat istehsaln artrmaq, hrtraf tsrrufat yaratmaq v yeni guclu rzaq bazas tkil etmk ucun dovlt sviyysind Samur-Dvci kanalnn ckilmsi mslsi qaldrld. Kanaln ckilmsi, onun suyundan Bak snaye rayonunun hryan knd tsrrufatn su il tmin etmk probleminin hlli ucun iqtisadi-texniki saslandrmalar lazm idi. Bu iin aparlmasnda corafiyaclar da fal itirak etdilr. Aparlan tdqiqatlar Baknn su tchizatnn yaxlamas v hryan tsrrufatn yaradlmas ilrinin hyata kecirilmsin xeyli komk etdi. Bu tdqiqatlar sasnda corafiyac H.B.liyev 1935-ci ild Baktraf tsrrufatn inkiafnn iqtisadi-corafi problemlri movzusunda namizdlik dissertasiyas mudafi etdi. Bu, Azrbaycanda iqtisadi-corafiya uzr yazlm ilk dissertasiya idi. 30-cu illrin ikinci yarsndan balayaraq respublikada quruculuq ilrinin hcmi xeyli genilnir, yeni snaye v knd tsrrufat mrkzlri yaranrd. Respublikann razisind yeni neft v qaz yataqlar akar edilir, suvarma bklri yaradlr v min hektarlarla xam torpaqlar mnimsnilirdi. Butun bunlar respublika razisind geni fiziki v iqtisadi corafiya tdqiqatlar aparma tlb edirdi. Lakin bel boyuk hcmli tdqiqat aparmaq ucun olknin elmi-tdqiqat mrkzlri yox idi. Respublikada elmi mrkzlrin yaradlmasna v bu mrkzlrd ilmk ucun corafiya ixtisas uzr ali thsilli mutxssislr hazrlanmasna ehtiyac duyulurdu. Hyatn tlbatna cavab olaraq 1935-ci ild Azrbaycan Dovlt Pedaqoji nstitutunda ilk corafiya fakultsi acld. Bu fakulty corafiya elmlri namizdi H.B.liyev rhbrlik edirdi. O, fakultnin iqtisadi-corafiya tdrisi problemlrini, Kazan Universitetinin yetirmsi N.Xelfin is fiziki-corafiya tdrisi msllrini hll edirdi. nstitutun iqtisadi v fiziki corafiya kafedralar ilk tdqiqat mrkzlrin cevrilmidi. Cox kecmdi ki, ali mktblr ucun ana dilind ilk tdris vasitlri hazrlanmaa baland, ilk elmi mqallr nr edildi. Bellikl, respublikada daha yuksk tipli tdqiqat mrkzlri yaratmaq ucun xeyli mutxssis yetidirildi. Onlardan professor: N.Krimovu, H.Sadxln; dosent: O.Osmanovu, S.ukurovu, M.Zulfuqarovu, .brahimbylini, .Osmanovu v b. alimlri gostrmk olar. 1937-ci ild SSR EA-nn Azrbaycan filialnn nzdind corafiya bolmsi yarand. Bu bolmnin tkili il respublikada elmi-tdqiqat mrkzi meydana gldi. Bolmnin nzdind umumi fiziki corafiya, xritunaslq, iqlimunaslq v hidrologiya oblri var idi. 1939-cu ild Azrbaycanda coraflarn ilk ictimai tkilat olan Azrbaycan Corafiya Cmiyyti yarand. Onun ilk sdri .Fiqurovski secilmidi. 1990-c ildn onun prezidenti akad. B..Budaqov secilmidir. Yeni yaranm cmiyyt butun corafiyac quvvlri oz trafna toplam, respublikada corafi biliklrin yaylmas v s. msllril mul olmudur. Cmiyyt corafi tdqiqatlarn aparlmas, tarixi-corafi geclrin kecirilmsi, dunya, sovet v Azrbaycan coraflarnn yubileylrinin tkili, orijinal elmi-tdqiqat ilrinin nticlri v nr edilmi kitablarn muzakirsinin tkili il mul olmudur. Hazrda Azrbaycan Corafiya Cmiyytind 8 bolm vardr: 1. Fiziki corafiya; 2. qtisadi corafiya; 3. Mktb corafiyas; 4. Xzr dnizi; 5. Hidrometeorologiya; 6. Xritcilik; 7. Tbiti muhafiz; 8. Tibbi corafiya. Cmiyytin Bak, Gnc, Naxcvan, ki v s. hrlrd oblri var. Onun 1300- qdr uzvu sasn elmi icilr, mullimlr v ali mktblrin yuxar kurs tlblrindn ibartdir. 1943-cu ildn Azrbaycan Dovlt Universitetind faliyyt balayan geologiya-corafiya fakultsi nzdind 1944-cu ild corafiya obsi acld, nhayt bu ob 1991-ci ild ilk mustqil corafiya fakultsin cevrildi. Onun birinci dekan dos. V..fndiyev olmudur. 1999-cu ildn prof. M.A.Museyibov secilmidir. 1948-ci ild fakultnin umumi corafiya kafedras sasnda fiziki v iqtisadi corafiya kafedralar tkil olunur. Daha sonra 1960-c ild SSR-nin qtisadi corafiyas, Xarici olklrin iqtisadi v siyasi corafiyas kafedralar mustqil faliyyt balayrlar. 1945-ci ild Azrbaycan EA nzdindki corafiya bolmsi Akademiyann Corafiya nstitutuna cevrildi v orada fiziki, iqtisadi corafiya v xritcilik oblri tkil edildi. nstitutun el ilk illrindn balayaraq elmitdqiqat planna respublikann corafiyas, Xzr dnizi sviyysinin trddudu, olknin iqtisadi rayonladrlmas v sonralar is daha iri hcmli problemlrin hlli daxil edilmidir. Txminn 50 ildn artq bir muddt rzind faliyyt gostrn Azrbaycan EA Corafiya nstitutu kicik kollektivdn iri elmi mrkzlrindn birin cevrilmidir. Corafiya institutunun direktoru vzifsini Azrbaycann gorkmli alimlri H.B.liyev, .A.Mdtzad, .M.xlinski, Q.G.Gul, S.H.Rustmov, H..liyev yerin yetirmilr. Uzun illrdn bri bu vzifni akademik B..Budaqov icra edir. nstitutun digr aparc elmi kadrlarndan B.A.Antonovu, V.Q.Zavriyevi, .C.liyevi, N..irinovu, .C.yyubovu, B.T.Nzirovan, .V. Mmmdovu v b. gostrmk olar. Zaman kecdikc tsrrufat sahlrinin, elm v texnikann inkiaf corafiya elmind fundamental istiqamtlri dovrun tlblri sviyysin qaldrd. Uzun illr corafiyada hokm surn sad tsvir usulundan tdricn fundamental v konstruktiv elmi thlil sviyysin kecid baland.

Bel keyfiyytli kecidi akademiya sviyyli corafiya institutu tmin ed bilrdi. Respublikamzda yeni yaradlan Corafiya nstitutu butov tbitin v sosial-iqtisadi hyatn kompleks corafi mnzrsini ardcl kild oyrnn bir qrargaha cevrildi. Elmin v tdrisin fal tkili v inkiafnda ali mktblrin, xususil Bak Dovlt Universitetinin corafiya kafedralar da onmli yer tutdular. Corafiya nstitutunda da bu elmin tdricn geni axli sahlri: iqtisadi v sosial corafiya, landaftunaslq, geomorfologiya, paleocorafiya, iqlimunaslq, hidrologiya, okeanologiya (Xzr obsi), torpaqunaslq, traf muhitin muhafizsi (corafi ekologiya), toponimika, kartoqrafiya oblri yaradld. Tsdiq olunmu (1993-cu il) struktura gor Corafiya nstitutunun 10 obsi, 17 bolmsi, 1 laboratoriyas v Pirqulu stasionar vardr (kil 17). 1945-ci ild yni institut tsdiq olunarkn onun cmi 25 mkda var idis, artq 2000-ci lin vvlin icilrin say 241 nfr catdrlmdr. Hazrda institutda calan elmi mkdalarn 1 nfri Azrbaycan EA hqiqi (B..Budaqov), 1 nfri muxbir uzvu (.V.Mmmdov), 12 elmlr doktoru, 56 elmlr namizdidir. nstitutun mkdalar EA Yer elmlri haqqnda mruzlr v (sonralar Xbrlr mcmusi) Elmi srlr toplusunu nr etdirirlr. Olkd corafiya elminin v kadr hazrlnn iri mrkzlrindn biri d Bak Dovlt Universiteti olmudur. Ozu d burada elm v kadr hazrl hmi yuksln xtt uzr getmidir. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi 60 -c illr qdr burada cmi uc kafedra fiziki corafiya, xarici olklrin iqtisadi v siyasi corafiyas v iqtisadi v sosial corafiya (1991-ci ildk SSR-nin iqtisadi corafiyas) kafedralar faliyyt gostrirdis, hazrda hm kafedralarn v hm d ixtisaslarn say xeyli artrlmdr. Kartoqrafiya, hidrometeorologiya v tbitin muhafizsi uzr ixtisasl kadrlara respublikann artan tlbat nzr alnaraq 1972-ci ild kartoqrafiya, 1973-cu ild hidrologiya (sonralar bu kafedra hidrometeorologiya adlandrld), 1980-ci ild traf muhiti muhafiz v tbii ehtiyatlardan smrli istifadsi kafedralar acld. Hazrda corafiya fakultsind calan professor v mullimlrin umumi say 65 nfrdir. Bunlardan 7 nfri c.e.d., professor, 34 nfri dosent, qalanlar mullim v ba mullim vziflrind calrlar. Gostriln kafedralar tdrisin muasir tlblr sviyysind tkili il yana corafiyann geni istiqamtlri uzr elmi tdqiqat ilri d aparrlar. Bu id Bak Dovlt Universitetinin elmi xbrlrinin 1997-ci ildn Tbit elmlri seriyas ad altnda brpa olunmas v orada ayrca corafiya bolmsinin olmas musbt rol oynad. Seriyada corafiyann aktual problemlrin aid msllr, problemlr, mlumatlar v s. cap edilir. Corafiya fakultsinin 1991-ci ild Xz rayonu Altaac qsbsind elmi chtdn olduqca maraql sahd tdris-tcrub v elmi-tdqiqat bazas faliyyt gostrir. Bu baza col tdris-tcrub ilrinin kompleks tkilind, corafi muahidcilik sritsinin inkiafnda mustsna rol oynayr. Mustqil Azrbaycan Respublikas thsil sistemini Avropa standartlarna yaxnladrmaq mqsdil 90-c illrdn balayaraq ali thsilin iki pillsin bakalavr v magistr corafiyac kadrlarn hazrlna kecildi. Hazrda respublikada bel kadrlar Bak, Gnc, Naxcvan v Lnkran universitetlrind hazrlanrlar. 1997-ci ildn respublikann bir sra ali mktblrind muxtlif istiqamtli magistr-coraf v b. yuksk thsil pillsi tkil olundu. Bak Dovlt Universitetinin corafiya fakultsind uc istiqamt v 11 ixtisas uzr magistratura faliyyt gostrir. Son illr Azrbaycan EA Corafiya nstitutunda v ali mktblrin muvafiq kadrlarnda corafiya elminin aadak prioritet istiqamtlri: geomorfologiya v onun konstruktiv istiqamtlri (surumlr, zlzllr v s. tbii flaktlr qar mubariz), hidrologiya, su ehtiyatlar v onlarn qorunmas, Xzrin kompleks corafi problemlri (fiziki, iqtisadi, geosiyasi) corafi-ekologiya, corafi rayonladrma, Azrbaycan Respublikasnn yeni dovrd (1991-ci ildn sonrak) iqtisadi, sosial v geosiyasi problemlri, regional inkiafn tarazl aparlmas, halinin mskunlamasnn corafiyas v s. uzr aparlan geni tdqiqatlar v trtib ediln kompleks xritlr v atlaslar Azrbaycan corafiya elmi tarixinin boyuk nailiyyti hesab etmk olar. Azrbaycan Respublikasnda bazar iqtisadiyyatnn inkiafnn elmi tminat il bal olaraq son illr hazrlanan beynlxalq proqramlarda v qrantlarda respublikamzn corafiya alimlri v tkilatlar da yaxndan itirak edirlr. Olkmizin yeni tsrrufat quruculuu v regional inkiafnn tkilind v tdrisin aparlmasnda hmiyyti nzr alnaraq rayonladrma problemlrinin oyrnilmsi corafiya elminin daim diqqt mrkzind olmudur. Muxtlif dovrlrd Azrbaycanda fiziki-corafi rayonladrma msllri il .M.xlinski, V.Q.Gul, N.K.Krimov, B..Budaqov, M.A.Museyibov v b. alimlr mul olmular. Azrbaycann elm chtdn saslandrlm mukmml fiziki-corafi rayonladrlmas 1974-cu ild knd tsrrufatnn tbii rait potensialnn muyyn edilmsi il laqdar olaraq B..Budaqov v M.A.Museyibov trfindn aparlmdr. Onlar Azrbaycann geomorfoloji strukturunu, landaftnn razi differensiyasn v knd tsrrufatnn tbii potensialn nzr alaraq onu iki olky, be vilayt v 19 fiziki-corafi rayona bolmulr (kil 18). Bu v ya digr kicik dyiikliklrl hmin bk indiydk tdris v tsrrufat quruculuunda geni istifad olunur. Olknin ilk mukmml iqtisadi-corafi rayonladrlmas v ayrlan 9 rayon bksi haqqnda mlumatlar Azrbaycan EA Corafiya nstitutunun bir qrup mkdalar trfindn (.M.xlnski, H.B.liyev v b.) 1950-ci ild orta mktbin corafiya drsliyind verilmidir (Aberon-Qobustan, Quba-Xacmaz, Lnkran-Astara, KurAraz, ki-Zaqatala, Kirovabad-Daksn, Klbcr-Lacn, Naxcvan MR, Dalq Qaraba MV). Azrbaycann kecmi Dovlt Plan Komitsi 1969-cu ild 13 iqtisadi rayon ayrlm v bu bk 1995-ci ildk faliyyt gostrmidir (bzi tkilatlarda muyyn dyiikliklrl indi d qalmaqdadr). Kecid dovrunun geosiyasi v iqtisadi inkiaf xususiyytlri nzr alnmaqla Respublikann bir qrup alimlri A.A.Nadirov, B..Budaqov, A.K.lsgrov, M.A.Museyibov, .X.Nuriyev, S.K.Huseynov, T.G.Hsnov 1995-ci ild Azrbaycann tkmilldirilmi 10 iqtisadi-corafi rayon bksini tklif etdilr (kil 19). El hmin il Respublika Thsil Nazirliyinin corafiya Metodiki uras bu bknin tdrisd istifadsini tovsiy etmidir. Corafiya elminin ayr-ayr sahlrinin inkiaf tarixi trafl kild aadak bolmlrd verilir. 6.2. Umumi fiziki-corafiyann inkiaf

6.2.1 Landaftunaslq Fiziki corafiya elminin muhum sahlrindn biri olan landaftunaslq Azrbaycanda sasn 60-c illrdn inkiaf tapmaa balamdr. Aparlan tdqiqatlar muasir landaft ortuyunun yaranmas, tiplri, novlri, amillri, elementlri v qarlql laqlri, bu prosesd yeni tektonik hrktlrin rolu, zaman v mkan daxilind diferensiasiyas v s. oyrnilmidir. Sonrak illrd M.A.Museyibovun landaftunasla aid apard tdqiqatlar tam yeni istiqamt ald v landaftn razi diferensasiyasna, ufuqi v aquli strukturuna, dinamikasna, ekologiyasna, antropogen transformasiyasna dair yuksk elmi sviyylrd saylan v monoqrafiyalarda ks olunan diqqtlayiq nticlr nail olundu. Bu tdqiqatlar Azrbaycan Respublikasnn orta miqyasl, zngin mzmunlu landaft xritsinin trtibin imkan verdi. M..Suleymanov, .S.liyevann Landaftunasln saslar (Bak, 1998) drs vsaitini bu elmin son illrinin tqdirlayiq nailiyyti hesab etmk olar. Monoqrafik mzmunda yazlm bu srd landaftunasln nzri msllri, strukturu, dinamikas, tkamulu, antropogen tsirin altnda dyimsi v s. ilk df azrbaycan dilind aydn v slist kild oz ksini tapmdr. Azrbaycan fiziki corafiyasnn v landaftlarnn oyrnilmsind prof. Q.K.Gulun, prof. N.K.Krimovun, akad. B..Budaqovun v prof. M.A.Museyibovun boyuk xidmtlri olmudur. 6.2.2 Paleocorafiya
Olk paleocoraflarnn qiymtli tdqiqatlar nzri clb edir. Azrbaycan tbitinin IV dovrd dinamikas v Xzr dnizinin n yeni geoloji tarixi uzr bir sra tdqiqatlar baa catdrlmdr. Bu tdqiqatlarn nticsind 1978-ci ild capdan cxm Azrbaycann dorduncu dovr cokuntulri xritsi Dovlt mukafatna layiq gorulmudur. Bundan baqa, Azrbaycann IV dovr cokuntulri, bu dovr cokuntulrinin oyrnilmsin aid qiymtli tdqiqatlar aparlmdr.

Dorduncu dovrun tdqiqi il yana, Azrbaycan paleocoraflar ibtidai insann ekologiyas, Cnubi Qafqaz razisind Pliosenin xronologiyas v tbii raiti kimi problemlr uzr diqqtlayiq elmi nticlr ld etmidir. Azx qdim Da dovr durgsi sakinlrinin ekologiyasnn tdqiqi nticsind n qdim mdni tbqlrin mutlq ya muyynldirilmi v hmin dovrun tbii raiti brpa edilmidir. Paleocorafiya sahsind qazanlm nailiyytlrdn biri d Pliosen iqlim optimumu dovrund Azrbaycan razisind yaranm tbii raitin brpa edilmsidir. Gozlnilmz qlobal istilmnin bu v ya digr olknin tbii raitin nec tsir gostrcyini qabaqcadan muyynldirmkd bu tdqiqatlarn boyuk hmiyyti vardr. Azrbaycann paleolandaftnn yaranmas v son 13 mln. ild onda ba vern dyiikliklri M.A.Museyibov ozunun fundemental tdqiqatlarnda trafl thlil etmidir. (M.A.Museyibov Azrbaycann landaftlar, Bak, 1981, rus dilind). Nhayt, paleocorafi tdqiqatlarn n gorkmli nailiyyti 1992-ci ild iki cildlik Avrasiya elflri Mezozoyda v Kaynazoyda adl paleocorafi atlasn nr olunmasdr. Bu atlasda 129 xritdn 19-u bilavasit Xzr dnizin hsr olunmu v respublikamzn paleocoraflar trfindn (.V.Mmmdov, .S.Hsnov, B.C.lsgrov) trtib olunmudur. Bu xritlr Xzr dnizinin, onun regional v lokal tektonik strukturlarnn ml glmsi v inkiaf msllrinin aradrlmas, Xzrin perspektivli neft-qaz ehtiyatlarnn akar edilmsi baxmndan muhum hmiyyt ksb edir. Paleocorafiyac alimlrimizin Fransa alimlri il birg apardqlar Tbii muhitin ibtidai insan cmiyytinin inkiafnda roluna, Amerika alimlril Yerin iqliminin inkiaf tarixi problemlrin dair tdqiqat ilri diqqtlayiqdir v beynlxalq miqyasda onlarn tannmasn gostrir. Azrbaycanda paleocorafi tdqiqatlara respublika Dovlt mukafat laureat, prof. .V.Mmmdov rhbrlik edir. Onun cald ob beynlxalq hmiyytli paleocorafiya ilrini davam etdirir. 6.2.3 Geomorfologiya elminin inkiaf Azrbaycan coraflarnn n sanball ilri arasnda geomorfoloji tdqiqatlar xususil frqlnirlr. Azrbaycan EA-nn Corafiya nstitutunda v Bak Dovlt Universitetind uzun illrdir ki, Azrbaycann geomorfoloji
tdqiqatlar aparlmaqdadr. Bu tdqiqatlar nticsind: Azrbaycan relyefinin xususiyytlri; onun mnyi v geoloji qurulula laqsi; ekzogen proseslrin v zlzllrin relyef mlgtirmsind rolu; aerokosmik metodlarla Boyuk Qafqazn rq hisssinin morfostrukturlarnn tdqiqi; paleogeomorfoloji tdqiqatlar sasnda qovaq zonalarnda formalaan muasir relyefin yeni tektonik mrhld inkiaf; cnubi Xzrin morfostrukturu v s. oyrnilmidir. Son dovrlrd geomorfologiyaya aid cxan fundemental srlrindn Turkmnistan alimlri il mutrk hazrlann Cnubi Xzrin neftli-qazl vilaytlrinin yeni tektonikas v inkiaf tarixi, Azrbaycann relyefi (Bak, 1994) monoqrafiyalarn gostrmk olar. Sonuncu monoqrafiyada relyefin genetik formalar v razid paylanmas qanunauyunluqlar; tektonik hrktlrin zaman-mkan daxilind surti v tzahur formalarnn kmiyyt gostricilrinin muyyn edilmsi v onlarn sasnda morfostrukturlarn ayrlmas; geomorfologiyann nzri msllrinin hllind v faydal qazntlar axtarnda onlarn rolu gostrilir.

Azrbaycan EA Corafiya nstitutu v Bak Dovlt Universitetind aparlan geomorfoloji tdqiqatlarn nticsind respublikann geomorfoloji xritsi trtib edilmidir. Azrbaycann ayr-ayr razilrin aid daha dqiq iri miqyasl xritlr hazrlanr. Bel xritlrin bilavasit quruculuq ilrind- hrsalma, knd tsrrufat, nqliyyat, snaye tikintisi, yer quruluu v meliorasiya tdbirlrinin hyata kecirilmsind boyuk hmiyyti vardr. Azrbaycan geomorpfoloqlar qonu respublikalarn alimlri il sx laq saxlayaraq, Qafqaz regionunun geomorfologiyasn oyrnmi v onun xritsini trtib etmilr. Onlar bu sahd apardqlar tdqiqatlar v ld etdiklri nailiyytlri il drin mzmunlu mktb yarada bilmilr. Uzun illrdn bri apard geni geomorfoloji tdqiqatlara v xritlrin trtibin gor Azrbaycan coraflarndan akad. B..Budaqov kecmi SSR Corafiya Cmiyytinin M.P.Prjevalski adna Qzl medal il tltif olunmudur.

lk geomorfoloji tdqiqatlarn balancn professor B.A.Antonov qoymudur. Azrbaycan EA-nn Corafiya nstitutunda uzun illrdn bri geomorfoloji tdqiqatlar aparan respublika Dovlt mukafat laureat professor N..irinov, BDU-da is professor M.A.Museyibov olmudur. Onlarn layiqli ardcllar (R.Y.Quliyev, A.A.Mikaylov, X.K.Tanrverdiyev, E.K. lizad v b.) yetimidir. 6.2.4 qlimunaslq v hidrologiya elmi ideyalarn inkiaf
Olkd aparlan corafi tdqiqatlarn n muhum sahlrindn biri iqlimunaslq olmudur. N.M.Fiqurovski trfindn sas qoyulmu Azrbaycan iqlimunasl hm olknin, hm d ona qonu olklrin iqliminin oyrnilmsind bir sra muvffqiyytlr ld etmidir. qlim quraqlarna, gun radiasiyasna, istilik balansna, Olkd ba vern sinoptik proseslr, hava axnlarnn xususiyytlrin, Xzr dnizinin iqlimin v s. hsr edilmi sanball tdqiqat ilri aparlmdr.

Azrbaycan Respublikasnn istilik balans atlasn trtib edn mulliflr olknin Dovlt mukafatna layiq gorulmulr. qlimin tsrrufatla laqlrin aid xeyli ilr aparlmdr. Azrbaycan iqlimunaslna uzun muddt Azrbaycan EA muxbir uzvu .M.xlinski rhbrlik etmidir. Azrbaycanda aqroiqlimunaslq mktbi 1960-c ildn geni inkiaf etmy balasa da, ilk sanball sr hl 1932-ci ild .Fiqrovski trfindn (Aqrometeorologiya) yazlmdr. Sonrak illrd bu sah uzr geni tdqiqat ilri .C.yyubov trfindn aparlmdr. Meteoroloqlar, iqlimunaslar iqlim ehtiyatlarn oyrnmi v onlardan knd tsrrufatnda istifad yollarn aradrmlar. Respublika razisind aqroiqlim rayonladrlmas aparlmdr; muxtlif knd tsrrufat bitkilrinin pambq, uzum, tutun, zeytun v s. inkiaf ucun iqlim ehtiyatlarndan istifad imkanlar oyrnilmidir. Olkmizin subtropik iqlim zonasnda bir ild 2-3 df mhsul goturmyin aqroiqlim xususiyytlri muyyn edilmi, Azrbaycan Respublikasnn aqroiqlim rayonlar atlas trtib olunmudur. .C.yyubovun 1960 -70-ci illrd aqroiqlimunaslq sahsind nr etdirdiyi fundamental tdqiqatlar kecmi SSR-nin mukafatlar il tltif olunmudur. Onun Azrbaycan SSR-nin aqroiqlim rayonladrlmas xritsi 1976-c ild olk xalq tsrrufat srgisinin burunc medalna, 1976-c ild cap olunmu Azrbaycan iqliminin bonitetldirilmsi monoqrafiyasna gor SSR Corafiya Cmiyytinin F.P.Litke adna Qzl medalna layiq gorulmudur. Respublika aqroiqlimunaslq mktbinin nticlrindn biri d 1994-cu ild capdan cxm Azrbaycan Respublikasnn aqroiqlim atlasdr. Bu atlas 125 rngli xritdn, coxlu lav yardmc materiallardan ibartdir. Atlasn elmi hmiyyti onun yetkin proqram sasnda yazlmas bir cox xritlrin orijinall, elmi-metodiki aparatnn mukmmlliyi, iqlim ehtiyatlar haqqnda geni v obyektiv informasiya vermsinddir. Bu atlasn mli hmiyyti is aqroiqlim ehtiyatlarnn duzgun qiymtlndirilmsi, respublikann istniln rayonunda aqroiqlim unsurlrinin paylanmas, iqlimin mhsuldarl haqqnda knd tsrrufatnda calan icilr dqiq soru mlumat vermsidir. Corafiya elmlri doktoru .C.yyubovun rhbrliyi v bilavasit itirak il hazrlanan bu atlas 1994cu ild Zakir Tayev mukafatna layiq gorulmudur. Yen d bu mullifin itirak il Azrbaycan Respublikasnn iqlim-kurort srvtlri hrtrfli oyrnilmy balanmdr. Professor .A.Mdtzadnin rhbrliyi il olkmizd uzun muddt sinoptik meteorologiyaya dair tdqiqatlar aparlmdr. Azrbaycan coraflarnn respublika, imali Qafqaz, Xzr dnizi ucun qsa v uzun muddtli hava proqnozlarnn verilmsind myi boyukdur. Azrbaycandak sinoptik proseslrin tiplri, sinoptik iqlim rayonlar muyynldirilmidir. Meteoroloqlar ekstremal iqlim hadislri tordn atmosfer proseslrini v onlarn proqnozlarn oyrnmilr. Olk kurortlarnn mikroiqlimlri tdqiq edilmi v onlarn mualic-salamlq ilrin tsiri aradrlmdr. Respublika snaye mrkzlrinin iqlim raitinin v hava hovzlrinin cirklnm drclrinin oyrnilmsin xeyli fikir verilmidir. BDU-nun corafiya fakultsind Azrbaycan razisind meteoroloji kmiyytlrin muxtlif tminatlarnn tyini, aqroiqlim, bioiqlim v konkret razilrin (Naxcvan MR, Qaraba regionlarnn) kompleks iqlim xarakteristikas, atmosferin muhafizsi v iqlim dyimlrin dair sanball tdqiqatlar yerin yetirilmidir (V.A.Nadirov, B.H.Mmmdov, B..Mmmdov, .S. Mmmdov). mkdar elm xadimi, professor S.H.Rustmovun rhbrliyi il Azrbaycanda geni hidroloji tdqiqat ilri aparlmdr. n muasir metodlarla cay v gollrin corafi xususiyytlri oyrnilmidir. Caylarn su rejimi, balans, su ehtiyatlar, axm, enerji ehtiyatlar, gollrin xususiyytlri, onlarn tsnifat, su anbarlar, cay v gol sahillrinin dinamikas v s. msllr drindn tdqiq edilmi v hidroloji xritlr trtib olunmudur. Hazrda institutun hidrologiya obsin S.H.Rustmovun tlbsi R.N.Qaqay rhbrlik edir. Azrbaycanda axm proseslrinin oyrnilmsi uzr son illr intensiv tdqiqatlar aparlm, yeni thlil metodlarndan, o cumldn riyazi statistikadan istifad edilmy balanmdr. M..Mmmdov statistik srann hr birinin tminatn hesablamaq ucun movcud dusturlarda smrli duzlilr etmkl da caylarnn maksimal su srfinin hesablanmasn aparmdr. (M..Mmmdov Da caylarnn maksimal su srfinin hesablanmas L.1989, rus dilind). Qurunun hidrologiyasna dair aparlan yeni aktual tdqiqatlar srasna F..manovun Qafqaz caylarnn minimal su srfi. (Bak, 2000), M..Mmmdov, F..Mmmdov, N..Huseynovun Quraqln meteoroloji saslar v hidroloji proseslr (Bak, BDU, 2000) M..Mmmdov, F..manov, R.N.Mmmdov Hidrometriya (drslik, Bak, 2000) v b. daxildir. Bu sahd aparlan tdqiqatlarn istehsalla daha sx laqlndirilmsi ilri (M..Mmmdov, H.Y.Ftullayev nsann tsrrufat faliyytinin su srfin tsiri, Bak, 1992) son illr xeyli genilndirilmidir. Aparlan tdqiqatlar aadak problemlrin: su anbarlar v hidroelektrik stansiyalarnn su srfi v sviyy rejimin olan tlbatnn muyyn edilmsi, tikiln iri su anbarlarnn traf muhit tsiri v su anbarlar kadastrnn trtibi v s. hllind geni istifad olunur. Azrbaycanda hidrologiya elminin sas istiqamtlrindn biri olan da caylarnda ba vern sel hadislri, ekoloji axm, mcra proseslri v s. tdqiq edilmkddir. Da caylarndan n narahatlar olan Kicay, Kumrukcay v

Ba Qafqazn digr bel rejimli caylar uzrind sel hadislrinin oyrnilmsi ilri aparlmdr. Bu tdqiqatlar nticsind sellrin formalama xususiyytlri, tsrrufat baxmndan razilrin sel thluksizliyinin qiymtlndirilmsi v sel-thlukli cay hovzlrinin tsnifldirilmsi v rayonladrlmas, sellrl mubariz tdbirlri ilnib hazrlanmdr. 6.2.5 Xzr dnizinin oyrnilmsi Xzr dnizi Azrbaycan Respublikas tarixi-corafiyasna, tbitin v muasir iqtisadi hyatna onmli tsir gostrir. Ona gor d bu unikal dniz-golun oyrnilmsi respublika xzrunaslarnn daim diqqt mrkzind olmudur. Xzrin planl v ardcl oyrnilmsinin sasn professor Q.K.Gul qoymudur. Onun rhbrliyi altnda Xzr aid geni tdqiqat ilri aparlm v coxsayl elmi srlr yazlmdr. 1972-ci ild Xzrin acq hisssind trpnmz ozul uzrind dunyada birinci olaraq dniz observatoriyas yaradld. Bu observatoriyann tkilind, umumiyytl Xzrin bir sra yeni problemlrinin tdqiq olunmasnda T.M.Tatarayevin vzsiz xidmtlri olmudur. Muxtlif adlar v tabeciliklr altnda faliyyt gostrn v nhayt 1988-ci ildn yenidn Azrbaycan EA Corafiya nstitutuna veriln Xzr dnizi problemlri mrkzi dnizin hrtrfli oyrnilmsinin sl qrargah rolunu oynamaa balad. Bu mrkzd: Xzrin rejimi, axmlar, temperaturu v duzluluun aquli v ufuqi istiqamtd paylanmas, sth v daxili dalalar atmosferl dnizin qarlql tmas, bioloji almi, dnizdki tsrrufat faliyytinin hidrometeoroloji v ekoloji raiti v s. muntzm olaraq oyrnilirdi. Sinoptik iqlim baxmndan Xzrin rayonladrlmas, onun uzrind hava raitini yaradan atmosfer proseslri, kulklrin qrupladrlmas v s. .A.Mdtzad trfindn oyrnilmidir. Olk xzrunaslar dniz sviyysinin trddudlri v onun balca amillrinin tdqiq olunmasnda yaxndan itirak edirlr. Bel tdqiqatlar nticsind muyyn olunmudur ki, Xzrin sviyy trddudlri 80-90 faiz hidroklimatoloji 10-20 faizi is geoloji v antropogen amillrl baldr. Xzrin axnlarnn daxili strukturunu, onda ba vern pulsasiyalarn olculmsi ilrini ilk df R.M.Mmmdov tdqiq etmidir. Onun Xzrl bal son illr hazrlad bir sra beynlxalq hmiyytli layihlr hyata kecirilmidir. Xzrin dibinin relyefi, Aberon yarmadasnn, cnubi Xzrin Azrbaycan sahillrinin geomorfologiyas v dinamikas trafl oyrnilmi v rayonladrlmas aparlmdr. Umumiyytl, Xzr dnizinin sahillrinin formalamasnda tbii amillrin rolu thlil edilmi v morfometriyas oyrnilmidir. (N.. irinov, A..Xlilov, N.M.Mehdiyev, X..liyev, R.X.Priyev). N..irinovun, X..Vliyevin, Q.Q. liyevin, Xzrin, onun sahillrinin tbiti v ekologiyas (Bak, 1998) kitabnda Xzrin mnyi, tbiti, sahillrinin relyefi v onda ba vern dyiikliklr, dniz v sahillrinin ekologiyas trafl tdqiq edilmidir. Xzr dnizinin ekoloji vziyytinin oyrnilmsi istiqamtind son illr aparlan tdqiqatlarn, hazrlanan layihlrin say xeyli artmdr. Dnizin neft mhsullar, fenol v digrlri il cirklnmsinin paylanmas tsnifat verilmi, Azrbaycann sahil zonasna axdlan cirkab sularnn miqdar v trkibi haqqnda trafl mlumat toplanb thlil edilmidir (N.M.Aalarova). Xzrin oyrnilmsind aerokosmik metodlarn ttbiqi xeyli genilndirilib v dqiq hesablamalarn say artmdr. 6.3 qtisadi v sosial corafiya Azrbaycan EA Corafiya nstitutunun tkili (1945) corafiya elminin butun sahlri kimi iqtisadi corafiyann da inkiafna guclu tkan verdi. Tdricn bu elmin ayr-ayr sahlrin mhsuldar quvvlrin, halinin, hrlrin inkiaf v yerldirilmsin, tbii ehtiyatlarn istifadsin, iqtisadi-corafi rayonlarn sciyysin v s. aid muntzm elmi-tdqiqat ilri aparlmaa baland. lk gundn bu ilrin tkilind v aparlmasnda professor H.B.liyevin mustsna xidmtlri olmudur. Ali mktblrd iqtisadi corafiya kafedralarnn aclmas, tdris kurslarnn tkili v sistemli elmi tdqiqat ilrinin aparlmas onun ad il baldr. Azrbaycanda iqtisadi v sosial corafiya elminin aadak istiqamtlri uzr elmitdqiqat ilri hyata kecirilmidir. Azrbaycann tbii raiti v tbii ehtiyatlarnn hatli oyrnilmsi v ilk df onun balla qiymtlndirilmsi ilri .M.Haczadnin Azrbaycan SSR snayesinin inkiafnn tbii ehtiyat potensial (Bak, 1983, rus dilind) monoqrafiyasnda verilmidir. Tbii ehtiyatlarn iqtisadi-corafi qiymtlndirilmsi, istehsaln inkiaf v yerldirilmsinin tbii zmini, ayr-ayr tbii ehtiyat novlri il Azrbaycann tmin olunmas v ekoloji muhitin qorunmas v s. msllr N.A.Nbiyevin qtisadiyyat, cmiyyt v ekoloji muhit (Bak, 2000) adl iri hcmli monoqrafiyasnda trafl kild oyrnilmidir. B.T.Nzirovann mutrk mullifliyi il yazlan Boyuk Qafqazn tbii ehtiyat potensial (Bak, 1992, rus dilind) srind bu iri regionun tbii ehtiyatlar umumi, ayr-ayr novlri il xususi halda drin thlil edilmidir. Azrbaycann ayr-ayr regionlarnn tbii ehtiyatlarnn iqtisadi-corafi baxmndan oyrnilmsi istiqamtind d muhum ilr gorulmudur. Naxcvan MR (Z.S.Mmmdov, 1999), Gnc-Qazax, ki-Zaqatala v digr regionlarn tbii ehtiyatlarnn iqtisadi-corafi sciyysi verilmidir. Tbii flaktlr v onlarn iqtisadi corafi qiymtlndirilmsin dair Azrbaycanda yazlm ilk sr N.B.Babaxanovun Azrbaycanda tbii flakt v ona qar mubariz tdbirlri (Bak, 1985, rus dilin) olmudur. Burada tbii flakt hadislrinin sas anlaylar rh olunur, tsrrufat sahlrin v haliy vurduu ziyanlarn hesablama metodu gostrilir, tbii flaktlrin yaylmas corafiyas, rayonladrlmas v ona qar mubariz tdbirlri thlil olunur.

Gunun cox aktual olan bu movzusu oz davamn Boyuk Qafqazn tbii flaktlrinin iqtisadi-corafiya qiymtlnidirilmsind (N.A.Paayev) tapmdr

Azrbaycan Respublikasnn tsrrufat sahlrinin iqtisadi corafi oyrnilmsi daim diqqt mrkzind olmudur. Bel ki, butun mulkiyyt novlrini oz lind cmldirn sosialist iqtisadi sistemi buna maraql idi. Bununla laqdar olaraq respublikann tsrrufat sahlrinin-snaye, knd tsrrufat v nqliyyatn corafiyasna dair coxlu srlr yazmdr. .M.Haczadnin Azrbaycann snaye kompleksi, onun corafi problemlri (Bak, 1975, rus dilind) adl iri hcmli sri elmimizin xzinsin sanball tdqiqat numunsi kimi daxil edilmidir. Burada Azrbaycan snayesinin inkiafnn tbii-iqtisadi zmini, formalamas mrhllri, enerji-istehsal silsillri, muxtlif snayerazi qovaqlar v komplekslri yaratmas v s. kimi corafi problemlri geni thlil olunmudur. Mhsuldar quvvlrin yerldirilmsi aspektind akademik A.A.Nadirov tam bir mktb yaratm v bu problem aid geni elmi tdqiqat ilri aparm, monoqrafiyalar v elmi mqallr yazmdr. Bunlarn n balcalar Azrbaycanda snayenin yerldirilmsinin iqtisadi problemlri (1976), Naxcvan MR (1959, iqtisadi corafi ocerk), Naxcvan iqtisadiyyat XX srd (2000) v baqalardr. B.T.Nzirova trfindn yazlm Azrbaycann knd tsrrufatnn corafiyas (Bak, 1975, rus dilind) kimi sanball tdqiqat iind knd tsrrufat corafiyas daha da inkiaf etdirilmi, knd tsrrufat rayonlar ayrlm, torpaq kadastr verilmidir. Respublikann ayr -ayr regionlarnn knd tsrrufat corafiyasnn muxtlif problemlri uzr elmi tdqiqat ilri aparlmdr (S.Qaramollayev, A.Mirzyev, A.Qurbanov, A.Q.Abdullayev v b). Azrbaycan nqliyyat v iqtisadi laqlrinin corafiyasna v son illr yaradlmaqda olan Avropa-QafqazAsiya (TRASEKA) nqliyyat dhlizin dair bir sra elmi tdqiqat ilri hyata kecirilmi, (mqallr yazlm v dissertasiyalar mudafi olunmudur (B.E. bdurrhmanov, C.Mmmdov, Z.S.Mmmdov, T.Grayzad v b.). Rayon istiqamti iqtisadi corafiyann hmi mrkzi tdqiqat obyekti olmudur. Bel ki, dovltin tsrrufat quruculuunda, mhsuldar quvvlrin smrli razi tkilind v olk corafiyasnn hatli oyrnilmsind iqtisadicorafi rayonlar boyuk hmiyyt ksb edirlr. Ona gor d Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi rayon v zonalar uzr muntzm tdqiqat ilri aparlmdr. Bu sahd son illr maraql tdqiqatlar aparlr, sxemlr v layihlr irli surulur (A.A.Nadirov, .X.Nuriyev, T.G.Hsnov). R.X.aulov ozunun dissertasiya iini (Azrbaycan SSR-nin iqtisadi rayonladrlmas problemlri, Bak, 1987, rus dilind) bilavasit rayonladrmaya hsr etmi v tsrrufat sahlrinin strukturunu, razid yerldirilmsini, daxili v xarici istehsal laqlrinin sxlnn nzr alaraq aadak iqtisadi rayonlara ayrmdr: Aberon, Xzrsahili, ki, Kur, Gnc, Qaraba, Naxcvan MR. Tklif olunan bu bkd Azrbaycann tzadl tbii raitinin tsrrufat sahlrinin ixtisaslamasna v strukturuna guclu tsir etmsi zif nzr alnmdr v ona gor d bu bk ttbiq edilmdi.
Regional tdqiqatlarn ilkini A.A.Nadirov ozunun Naxcvan Muxtar Respublikasnn iqtisadi -corafi sciyysi (1957) srind qoymudur. Onun ardnca Muan duzunun (E.Q.Mehrliyev), irvan iqtisadi rayonunun (O.V.Vahabov) iqtisadi corafi tdqiqatlar aparlmdr. Regional tdqiqatlar arasnda M.A.Abramovun Aberon snaye qova (Bak, 1971, rus v azrbaycan dillrind) sri xususi qeyd olunmaldr. Bu srd Aberon snaye kompleksinin tarixi, tbii-iqtisadi amillri, movcud snaye-istehsal strukturu, onun nqliyyat iqtisadi laqlri v s. thlil olunur. Sonrak illrd Gnc snaye qova (R.H.Mmmdov), li-Bayraml Salyan tsrrufat kompleksi (H.B.Aayev), Mil-Qaraba iqtisadi zonas (U.T.Hsnova) yeni yaradlan inzibat rayonlarn mhsuldar quvvsinin kompleks inkiafnn corafi msllri (..hmdova) v s. dair kompleks tdqiqat ilri aparlmdr.

Umumiyytl, Bak v Aberon regionunun iqtisadi v sosial corafiyas bir nec nsil trfindn geni oyrnilmidir v indi d davam etdirilir (.M.Haczad, R..Umudova, Z.Abdullayeva, V..fndiyev v b.). Xzrin iqtisadi-corafi chtdn oyrnilmsi olk alimlrinin daim diqqt mrkzind olmudur. Onun tbii ehtiyatlarna, nqliyyat hmiyytin, muasir dovrd Azrbaycann hyatnda oynad geosiyasi v iqtisadi roluna v s. hsr olunan coxlu elmi srlr v dissertasiyalar yazlmdr, xritlr ckilmidir. (Q.G.Gul, .H.Mmmdov, E.Q.Mehrliyev, C.R.Abbasov, L.. Nsibzad, C.N.smaylov v b.). Beynlxalq irktlrin Xzrin neft ehtiyatlarndan istifady clb edilmsi, neft kmrlrinin marrutlarnn secilmsi son illr olkd kompleks corafi tdqiqatlara tlbat xeyli artrmdr. Bak-Novorossiysk, Bak-Supsa, Bak-Ceyhan neft kmri marrutlarnn kompleks fiziki v iqtisadi corafi oyrnilmsi ilri aparlr. Xarici olklrin xususil ran v Turkiynin iqtisadi v siyasi corafiyas uzr H.B.liyevin rhbrliyi altnda hl lap vvllrdn elmi-tdqiqat ilri aparlmaa balanlmdr. Bu istiqamtd aparlan muhum ilrdn Turkiynin regional siyasti (A..brahimov), Turkiynin toxuculuq snayesinin corafiyas (O..liyev), ran knd tsrrufatnn suvarma sistemi (H.B.Soltanova) v bir sra tdris vasitlrini gostrmk olar. Azrbaycann iqtisadi v sosial corafiyasna aid aparlan elmi-tdqiqat v tdris ilri 70-ci illrdn sonra tamamil yeni keyfiyyt mustvisin kecirilmidir. Bu oz, ksini hali, hrlr v sosial sahlrin istehsalla laqli v tarazl inkiafn oyrnn iqtisadi v sosial corafiya adl yeni elmin yaranmasnda tapd. vvllr bizim elmin diqqti sasn istehsal sahlrinin corafiyasna yonldilmidir. Olkd hali v ona xidmt gostrn sahlrin inkiafna ikinci drcli baxlrd. Bu butun mulkiyyt formalarn oz lind cmldirn sosialist iqtisadi sisteminin tlbatndan irli glirdi. Lakin hali v onunla bal problemin oyrnilmsi sosial-corafiyann diqqt mrkzind olmu v butun dunya corafiya dbiyyatnda bu sahnin inkiafna ustunluk verilmidir. Kohn v yeni tdqiqat metodlarndan istifad edrk iqtisadi v sosial corafi obyekt v proseslrin oyrnilmsind T.G.Hsnovun 1990-c ild nr edilmi Corafiyann tdqiqat metodlar (iqtisadi corafiya hisssi) drs vsaitinin boyuk hmiyyti oldu. Bu vsait ali thsilli corafiyac kadrlarn hazrlanmas iinin elmi metodiki tminatn xeyli guclndirckdir.

Sosial corafiya istiqamtind yazlan hmiyytli srlr icrisind M.A.Abramovun stehsal v sosial xidmt (M.1977), Xidmt corafiyas (M.1988, hr ikisi rus dilind) monoqrafiyalarn gostrmk olar. Bu monoqrafiyalarda ilk df olaraq sosial xidmt sahlrinin nzri saslar verilib v movcud corafiyas thlil olunub. Turizmin corafiyas sahsind muhum ilr gorulmudur. Azrbaycann kurort-rekreasiya ehtiyatlarnn corafiyas, bu ehtiyatlarn istifadsi sasnda yaradlan turizm mussislri v onlarn razid yerldirilmsi, turistlrin mlumat kitabcalar v xritlrinin muntzm buraxlmas v s. aid geni tdqiqat ilri aparlm v coxlu kitablar nr olunmudur v bu gun d davam etdirilir. Azrbaycanda turizm corafiyasn ilk oyrnnlrdn biri Y.A.Kotlyakov olmudur. Onun stiraht v turizmin corafiyas (M.1978, rus dilind) adl geni hcmli srind razi rekreasiya kompleksinin formalamas v inkiaf verilmi, mullifin uzun illr Azrbaycanda v MDB-nin digr respublika v diyarlarnda etdiyi syahtlrin nticlri ks olunmudur. A.H.Salmanovun Arid rekreasiya sisteminin mkanca inkiaf, Cnubda istiraht: layih v hlli (M.1987, rus dilind) monoqrafiyalarnda, R.M.Qasmovun v b. bu movzuda apardqlar tdqiqatlarnda Azrbaycan rekreasiya ehtiyatlar umumi halda v regionlar uzr tdqiq olunur, rayonladrlr, turizm v istiraht corafiyas verilir. Azrbaycan iqtisadi coraflar respublika iqtisadiyyatna aid bir sra xritlr trtib etmilr. Bu xritlrin bir qismi respublikann corafi atlaslarna daxil edilmidir. Azrbaycan EA Corafiya nstitutunun iqtisadi corafiya obsi indi bir sra sosial-corafi tdqiqatlarn davam etdirir. Sosial corafiyann daim diqqt mrkzind duran msllrindn biri d Azrbaycann halisi v hrlrinin corafiyasdr. hali corafiyasnn oyrnilmsi sahsind qiymtli tdqiqatlar meydana glmidir. halinin mskunlamas, knd yaay mntqlrinin yenidn qurulmas, hr aqlomerasiyalarnn v regional msllrin tdqiqind .Y.Goycayl, E.Q.Mehrliyev, V..fndiyev, .Q.Dmirqayayev, N.N.yyubovun v b. boyuk xidmtlri olmudur. hali corafiyas problemlri il olkd Bak v Pedaqoji Universitetlrinin muvafiq kafedralar v Corafiya institutu mul olmudur. Problemin hmiyyti nzr alnaraq Corafiya nstitutunda 1977-ci ild hali corafiyas bolmsi yaradlmdr. Daim diqqt mrkzind olan hali v hrlr corafiyasna dair olkd fasilsiz elmi-tdqiqat ilri davam etdirilmi, dissertasiyalar yazlmdr. Bu sah uzr yazlm elmi ilrin say iqtisadi v sosial corafiya sahsind cap olunan elmi mqallrin icrisind birinci yerd durur. E.Q.Mehrliyevin Azrbaycan SSR halisinin formalamas v yerldirilmsinin corafi problemlri (Bak, 1984, rus dilind) srind Azrbaycanda halinin formalamas mrhllri, onun sosial-iqtisadi amillri, tbii hrktinin xarakteri v razi diferensiasiyas, miqrasiyasnn regional xususiyytlri, respublika razisind halinin yerldirilmsinin tbii iqtisadi amillri, hr v knd halisinin corafiyas v s. sasl surtd tdqiq olunmudur. Knd halisinin mskunlamas, onun umumi mskunlama sistemind yeri v s. problemlr .Y.Goycaylnn Knd mskunlamas v onun yenidn qurulmas (Bak, 1987, rus dilind) monoqrafiyasnda hatli kild tdqiq edilmidir. Burada hmcinin Azrbaycanda knd mskunlamasnn vziyyti, tiplri, onlarn sistemlri, yenidn qurulmas proqnozlar verilmidir. Mullifin Azrbaycan yaay msknlrin aid trtib etdiyi iri hcmli xritsi ozunun informasiya yukunun geniliyi v znginliyi il frqlnir. E.Q.Mehrliyev, N.H.yyubov v M.O.Sadqovun Azrbaycan SSR-d halinin mskunlamas msllri (Bak, 1988) monoqrafiyas azrbaycan dilind yazlm v halinin umumi regional corafiyasn hat edn iri hcmli bir srdir. hali corafiyasna dair iri v orta miqyasl xritlr trtib edilmidir. (.Y.Goycayl, E.Q. Mehrliyev, .A. Dmirqayayev v b.). V..fndiyev v .Q.Dmirqayayevin yazdqlar Azrbaycan Respublikas hrlrinin inkiafnn corafi msllri (Bak, 1995) n yax sr kimi 1997-ci ild Akademik H..liyev adna mukafata layiq gorulmudur. Kitabda Azrbaycan hrlrinin tarixi, sosial-iqtisadi msllri, demoqrafik vziyyti, sistem halnda formalamas, inkiafnn tnzimlnmsi v s. nzrdn kecirilir. Azrbaycann yeni sosial-iqtisadi inkiaf mrhlsin kecmsi onun halisinin demoqrafik raitini, mk potensialn, miqrasiyasn, hrlrin inkiaf potensialn, Bak paytaxt regionunun inkiafnn tnzimlnmsi v s. problemlrinin trafl tdqiqini tlb edir. Aqrar islahatlar v bldiyy idaretm sistemlrinin yaradlmas kndlrin corafiyasna, onlarn transformasiyasna tsiri lazm sviyyd oyrnilmlidir. .M.Haczad (1920-1991). Professor .M.Haczad Azrbaycann corafiya tarixind rfli yer tutan boyuk simalardan biridir. Onun n boyuk elmi nailiyytlri Azrbaycanda guclu iqtisadi corafi mktb yaratmas, raziistehsal v razi-snaye komplekslrinin olkd n boyuk tdqiqatcs olmas, olkmizi dunyaya tantmas, yuksk ixtisasl kadrlar hazrlamas olmudur. .M.Haczad 16 fevral 1920-ci ild ki hrind mullim ailsind anadan olmudur. Orta thsilini kid alan .M.Haczad 1946-c ild Azrbaycan Dovlt Universitetinin geologiya-corafiya fakultsini bitirmidir. .M.Haczad 1950-ci ild Klbcr-Lacn iqtisadi rayonunun iqtisadi-corafi sciyysi movzusunda namizdlik, 1971-ci ild is Azrbaycann snaye kompleksi: onun inkiaf v razi tkilinin corafi problemlri movzusunda doktorluq dissertasiyas mudafi etmi, 1959-cu ild dosent, 1973-cu ild is professor elmi adna layiq gorulmudur.

.M.Haczadnin tbbusu v yaxndan itirak il 1960-c ild universitetin geologiya-corafiya fakultsi nzdind yeni qtisadi corafiya kafedras yaradlm v O, 1989-cu ildk fasilsiz olaraq hmin kafedrann mudiri vzifsind ilmidir.
.M.Haczad 190-dan cox elmi srin mullifidir. Onlarn arasnda Azrbaycan iqtisadi rayonu, Azrbaycan SSR-nin halisi v onun mskunlamas, SSR-nin iqtisadi corafiyas v hmcinin Zaqafqaziya respublikalarnn corafiyas v Qafqaz kollektiv monoqrafiyalar ucun yazd bolmlr boyuk maraa sbb olmudur. Azrbaycan Respublikasnn v Baknn iqtisadi corafi sciyysin aid kitablar ilk df olaraq ingilis, fransz, ispan, rb, hind v baqa xarici dillr trcum olunmudur. Alimin bu v digr srlri Azrbaycan olksi bard trafl mlumatlarn yaylmasnda vzsiz rol oynamdr. Onun beynlxalq almd gorkmli tdqiqatc kimi qazand boyuk nufuz muxtlif olklrin alimlri, xususil, Moskva alimlri il birg tdqiqatlar aparmana sas vermidir. Azrbaycann corafiya mktbini onun n qabaqcl dstlrindn birin cevrilmsind fal rol oynayan alimlrimizdn biri olmudur. Hec kim sirr deyildir ki, prof. .M.Haczadnin kecmi sovet corafiya elminin n yeni nailiyytlrinin Azrbaycana gtirilmsind xususi xidmtlri olmudur. O, bir sra hmiyytli kitablarn, drsliklrin v drs vsaitlrinin Azrbaycan dilin trcumsini hyata kecirirdi. Umumiyytl, onun diqqtindn, demk olar ki, hec bir yeni muhum corafi, iqtisadi v ictimai elmlrin baqa sahsind iq uzu gormu elmi kitab v mcmu yaynmrd.

.M.Haczadnin apard tdqiqatlarn hat dairsi olduqca geni axli idi. Onun elm yaradclnn balca mahiyytinin iqtisadi-corafi razi komplekslrinin aradrlmas tkil edirdi. str butov respublika v ya onun tsrrufat sahlrinin, istrs d ayr-ayr regionlarnn tdqiqind kompleks yanama prinsipin donmdn ml etmidir.
Bu chtdn onun coxillik yaradclq faliyytinin yekunu olaraq baa catdrd Azrbaycann snaye kompleksi, Azrbaycan snayesinin inkiafnn tbii ehtiyatlar srlri elmimizin sanball tdqiqat numunsi kimi hesab olunurlar. lk df olaraq o oz tdqiqatlarnda sad tsvirlrdn drin thlil kecrk tbii ehtiyatlarn bal gostricilri il iqtisadi corafi qiymtlndirilmsini aparm, snayenin umumi v hr birinin ayrlqda istehsal-razi komplekslri klind formalamasnn tbii-iqtisadi saslarn tdqiq etmidir. O, Azrbaycan snaye kompleksind tam istehsal silsillrinin yaradlmasnn metodlarn, hmiyytini v laqlrini trafl kild thlil etmi v orijinal xrit-sxemlrini vermidir. Onun elmi srlrindki mli tkliflr Azrbaycan tsrrufat sahlrinin daha smrli yerldirilmsind, duzgun iqtisadi-corafi rayonladrma aparlmasnda xususi hmiyyt ksb etmidir.

.M.Haczad Azrbaycann dovlt-plan v idar orqanlar trfindn sifarilr veriln boyuk iqtisadi hmiyyti olan iri miqyasl elmi konstruktiv xarakterli tdqiqat ilrinin yerin yetirilmsin rhbrlik etmidir. Bel muhum ilrdn ttbiqi hmiyytli Azrbaycann aluminium xammal ehtiyatlar v istifadsinin iri miqyasl xritsinin, Bak aqlomerasiyas, Filizcay polimetal, Naxcvan da -kimya komplekslrini v s. gostrmk olar. .M.Haczad muxtlif iqtisadi xritlrin trtibin ciddi yanard. Mktblr ucun divar xritlri, Azrbaycann 1963-cu ild buraxlm v Dovlt mukafatna layiq gorulmu kompleks atlasnda veriln iqtisadi corafi xritlrin ksriyyti onun mullifliyi v redaktsi il hazrlanmdr. Azrbaycan Ensiklopediyas ucun yazlan diyarunaslq, iqtisadi corafiya mqallrinin, ensiklopediya sozluyunun coxunun mullifi olmudur. .M.Haczadnin yuksk ixtisasl corafiya kadrlar hazrlanmas istiqamtind d boyuk xidmtlri olmudur. Onun tbbusu v yaxndan itirak il 1983-cu ild Bak Dovlt Universitetind iqtisadi corafiya uzr elmlr namizdi alimlik drcsi almaq ucun mudafi elmi uras tkil olunmu v hmin urada Azrbaycandan v qonu Gurcustan, Ermnistan, Orta Asiya respublikalarndan, Ukraynadan, Rusiyann bir cox cnub regionlarndan 20 dn cox namizdlik dissertasiyas mudafi olunmudur. Bununla yana .M.Haczad bir cox Respublikalarda elmi rhbr olmudur. Onun rhbrliyi il 14 elmlr namizdi hazrlanmdr. bdurrhim Haczad corafiya fakultsinin bacarql v tcrubli mullimi kimi auditoriyalara hmi yeni biliklr gtirrdi, yuksk sviyyli muhazirlr oxuyard, maraql col tcrublri aparard. Corafiyaya o tkc elmi mnb yox, hm d tlblrin dunyagorulrinin genilndirilmsind v umumi mdni inkiafnda muhum bir vasit kimi baxrd. .M.Haczad Azrbaycan Corafiya Cmiyytinin (1959-cu ild) vitse-prezidenti, iqtisadi corafiya obsinin daimi sdri, kecmi SSR Corafiya Cmiyytinin qurultaylarnn itirakcs, Universitetlrin Elmi-metodiki urasnn iqtisadi corafiya obsinin uzvu olmudur. Professor .M.Haczad omrunu elm, ixtisasl mutxssislr yetidirilmsin srf etmi daim axtarda olan yuksk sviyyli bir alim olmudur.
1 Uiu.aoeea

aeie 50 eeay A..aoaaaiaoi .aaaeoi.eouo eey, Aaeu, Aei, 1996, nyu. 117 6.4 Toponimika Toponimlrimizin geni mnada oyrnilmsi nticsind hm corafiyamzn, hm d xalqmzn v dilimizin uzaq kecmii barsind cox ey mlum olur. Ona gor d corafi adlarn tarixin v toponimiyaya aid aparlan tdqiqatlar uzaq kecmidn balamdr. M.F.Axundov, A.A.Bakxanov, smayl by Qutqanl v b. corafi adlarn mnyi il yaxndan mul olmular. 1947-1950-ci illrd H.M.Mamayevin murkkb corafi adlarn trkibindki sozlrin, adlarn duzgun yazlndan bhs edn sri cap olunur. 1960-1965-ci illrd Azrbaycan toponimiyasnn oyrnilmsi sahsind ciddi addmlar atlr. Bu ilrin tkilind v aparlmasnda B..Budaqovun v R.M.Yuzbaovun boyuk xidmtlri olmudur. Ozunun 1966-c ild capdan cxan Azrbaycann corafi terminlri adl fundamental srind R.M.Yuzbaov Azrbaycann xalq corafi terminlrin, toponimik v elmi corafi terminlrin geni thlilini aparm v elmi

sistemldirilmsini vermidir. Olkd aparlan toponimika tdqiqatlar sasnda muxtlif illrd izahl corafi lutlr trtib v nr olunmudur (R.M.Yuzbaov, O.U.Osmanov, B..Budaqov v b.). 1960-c ild Azrbaycan Corafiya Cmiyyti v 1967-ci ild Azrbaycan Respublikas Ali Soveti Ryast Heytinin nzdind daimi toponimika komissiyas yaradlmdr. Qafqaz v imali Azrbaycanda yaylan turk mnli toponimlri qoruyub saxlamaq v hrtrfli tdqiqini aparmaq, xritlrd corafi adlarn duzgun yazlmasn tmin etmk mqsdil 1973-cu ild Azrbaycan EA Corafiya nstitutunda corafi adlar (toponimika) obsi yaradlr. 1973-cu ild Azrbaycan toponimikasnn problemlrin hsr olunmu I-ci v 1981-ci ild is II-ci elmi konfranslar kecirilir. I-ci konfrans Azrbaycan toponimlrinin umumi msllrin, ayr-ayr toponimlrin etimologiyasna, etnonimlrin, corafi adlarn xritd yazlmasna v oroqrafiyasna, toponimlrin regional miqyasda tdqiqin dair mruzlr dinlnilmi v muzakir edilmidir. II-ci konfrans respublikamzda toponimika mktbinin yarandn v bu mktbin geni faliyyt gostrdiyini qti tsdiq etdi. Bu mktbin varln hmin illr Boyuk Qafqazn cnub yamac (E.B.Nuriyev), Aberon (M..Abbasov), Dalq irvan (N.S.Bndliyev), imali-rqi Azrbaycan v Boyuk Qafqazn Cnub-rq hisssi (X.H.Mmmdov) v s. regionlara dair aparlan tdqiqatlar tsdiq edirdi. Y.Yusifov, S.Krimov Toponimikann saslar, S.Mirmahmudova Ermnistann oykonimlri, N.K. Mmmdov Azrbaycann yer adlar (oronomiya) dair hmiyytli elmi srlr yazmlar. Azrbaycan Respublikas mustqillik ld etdikdn sonra (1991-ci il 18 oktyabr) toponimikaya v corafiyann tarixin aid tdqiqatlara diqqt xeyli artrld v vvlki illrdn frqli olaraq onun tematikas genilndirildi. B..Budaqovun Turk uluslarnn yer yadda (Bak, 1994) adl geni hcmli monoqrafiyas toponimika elminin inkiafnda muhum bir hadisy cevrildi. Hazrda o Qafqazn digr regionlarnn toponimikasna dair yeni elmi srlr uzrind ilyir. Onun toponimlr tarix elmi olmadan koksuz, dilcilik elmindn knarda lal, corafiya elmindn ayr mkanszdr1 drin mzmunlu klamlar bu elmin olkmiz v xalqmzn hyatnda mustsna hmiyyt ksb etdiyini gostrir. Son illr Corafiya nstitutunda B..Budaqovun rhbrliyi altnda Dalq Qaraban (A.smaylova) v Dastann toponimlrin aid (X.L.Xanmmmdov) hmiyytli elmi-tdqiqat ilri baa catdrlm v dissertasiyalar mudafi edilmidir. Toponimika sahsind qarda duran muhum vziflr mikrotoponimlrin tdqiqini davam etdirmk v geni razilrd yaylan tarixi turk torpaqlarnn corafi adlarn oyrnmk v lutlrini trtib etmkdir. Azrbaycanda corafiya elminin tarixi uzr d elmi-tdqiqat ilri aparlm v srlr yazlmdr. Bunlardan O.U.Osmanovun Mhur syyah v corafiyaunaslar (Bak 1970) kitab ozunun geni mlumatl olmas il sciyylnir. Kitabda muxtlif dovrlrd yaam n gorkmli syyahlar, corafiyaunaslar v tdqiqatclarn corafi gorulri, kflri v syahtlri haqqnda qsa mlumat verilmidir. N.K.Krimovun Qrx il syahtd (Bak, 1977) sri hmiyytin gor xususil frqlnir. sr XVIII srin sonu v XIX srin vvllrind yaam Boyuk Azrbaycan corafiyaunas v syyah Zeynalabdin irvaninin Asiya v Afrikaya etdiyi 40 illik syahtlrdn danr. Azrbaycanda kecmi illrd corafi msllrl mul olmu gorkmli alimlrimizin srlrinin oyrnilmsinin hmiyyti boyukdur. Bel tdqiqatlar biz olkmizin corafiyasnn tarixi haqqnda tam biliklr ld etmy imkan verir v bu gunumuzun tlbatna cavab ver bilnlrdn istifad edirik. Artq bu sahd tdqiqatlara balanlmdr. Hsn by Zrdabinin corafi fikirlrinin aradrlmas aparlbdr v glckd d bel movzularn davam etdirilmsi hmiyytli olard. Azrbaycanda corafiya elminin son 50 ild (1945-1995) inkiafna, Corafiya Cmiyytinin yaranmasnn 60 illiyin (1937-1997) v tdrisin tarixin dair sanball thlillr v umumildirmlr aparlan srlr yazlmdr. Bel tdqiqatlarn davam etdirilmsi yuksk sviyyli corafiyaunaslarn tarixi hazrlna guclu tkan verckdir. Corafiyaya yaxn olan digr tkilatlardan Azr baycan EA-nn qtisadiyyat nstitutunun Regional obsind uzun muddtdir ki, Azrbaycan iqtisadi corafiyasna dair tdqiqat ilri aparlr. vvlki illrd bu obd akademik A.A.Nadirovun rhbrliyi altnda Azrbaycan SSR-nin yeyinti snayesi, Kicik hrlrin problemlri, Naxcvan MR v bir sra baqa srlr hazrlanm, Azrbaycanda snayenin yerldirilmsi problemlrin aid sasl tdqiqatlar aparmdr. Azrbaycan Respublikas slahatlar Mrkzi (kecmi Dovlt Plan Komitsinin qtisadiyyat nstitutu) mkdalar, iqtisadi corafi chtdn xeyli qiymtli tdqiqat aparmaqdadrlar. Azrbaycan Respublikas qtisadiyyat Nazirliyi nzdind olan Regional siyast, obsi yeni iqtisadi inkiaf mrhlsind regionlarn kompleks klind faliyyt gostrmsi, olk razisind tsrrufatn brpas v tarazl inkiaf istiqamtlri uzr ilr aparr. 6.5 Kartoqrafiya v aerokosmik tdqiqatlar Kartoqrafiya. Azrbaycanda kartoqrafiyann inkiafnda M.liyevi n, R.Piriyevin v .liyevin v b. alimlrin boyuk xidmtlri olmudur. Professor M.liyev Azrbaycan EA Corafiya nstitutunda v ali mktblrd, o cumldn Bak Dovlt Universitetinin kartoqrafiya kafedrasnda uzun muddt boyuk yaradclq ilri aparmdr, elmi kadrlar hazrlnn sasn qoymudur. Kartoqrafiyann Azrbaycanda inkiafn dord dovr ayrmaq olar: 1920-ci il qdr olan dovr; 2. 1920-1945-ci illr; 3. 1945-1990-c illr; 4. 1990-c ildn sonrak dovr. Gostriln dovrlrd olkmizd topoqrafik, kartoqrafiyann elmi-nzri v kadr hazrl sahlri inkiaf etdirilmidir. Birinci dovr (1920-ci il qdr) imali Azrbaycann Rusiyann trkibin qatlmas il bal onun razisinin hrbi topoqrafiya baxmndan ciddi oyrnilmsini hat edir.

Bel xritlrd Azrbaycan hmi Rusiya mperiyasnn ayrlmaz hisssi olan Zaqafqaziya bolgsinin trkibind gostrilirdi v onun ayrca xritsi trtib edilmirdi. 1903-cu ild Rusiyann mxfi tkilatlar trfindn trtib olunmu Zaqafqaziya xritsi bu regionda turk mnli adlarn corafi yaylmasn oyrnmk baxmndan boyuk maraq ksb edir. Azrbaycanda kartoqrafiyaya olan tlbatn kskin surtd artmas ikinci dovrd (1920-1945) muahid olunur. Olkd yeni rayonladrmann aparlmas il laqdar olaraq, onun tbiti v iqtisadiyyatnn sasl surtd oyrnilmsi v xritldirilmsi tlb olunurdu. .P.Vkilov trfindn 1925-ci ild Azrbaycan dilind ilk df respublikann on verstlik (1:420 000) tbii-siyasi xritsi trtib olunmudur. Muanda pambqcln inkiaf, yeni suvarma sistemlrinin yaradlmas boyuk miqyasl plan v xritlr tlbat xeyli artrd. Gostriln tlbatla laqdar olaraq hipsometrik (1931, 1993), siyasi inzibat (1938), iqtisadi (1938, 1937) v s. xritlr nr olunur. Ucuncu dovrd (1945-1990) Azrbaycann elmi kartoqrafiyasnn sas qoyulur, kutlvi xritcilik mhsullar buraxlmaa balanr v onlarn ceidi genilndirilir. 1965-ci ild Z.M.fndiyev trfindn Azrbaycan razisinin kartoqrafik baxmdan tarixi xritlr (1700-1920-ci illr) uzr problemlri oyrnilir, 1973-cu ild .C.liyevin Xzr dnizi tarixi xritlrd adl monoqrafiyas capdan cxr. Corafiyann muxtlif istiqamtlrin aid mukmml v yuksk texniki sviyyd xritlr trtib olunur. Bel xritlrin n balcalar aadaklardr: Azrbaycan Respublikasnn geomorfologiya (1956, 1959, 1979), geologiya (1954), tektonika (1956, 1972), landaft (1975), torpaq (1957) v s. gostrmk olar. Fiziki corafiyaya dair bu v ya digr xritlrin ksriyytinin trtib olunmasnda v mullifliyind B..Budaqov, M.A.Museyibov, N..irinov, B.A.Antonov, .V.Mmmdov kimi tcrubli alimlr v gnc nslin numayndlri yaxndan itirak etmilr. 1977-ci ild .M.xlinski trfindn ilk df drin mzmunlu Azrbaycan Respublikasnn iqlim xritsi trtib olunur (1992-ci ild tkrar nri). .C.yyubov knd tsrrufat sahsinin inkiaf ucun boyuk hmiyyti olan tbii-iqlim ehtiyatlar haqqnda zngin informasiyal Azrbaycann aqroiqlim rayonladrlmas xritsini (1976) buraxr. Ucuncu dovrd hmcinin Azrbaycann siyasi-inzibat, snaye, knd tsrrufat (.M.Haczad, B.T.Nzirova), hali (1978, .Q.Dmirqayayev) v b. xritlr nr edilir. lk df olaraq bu dovrd Azrbaycan Respublikasnda halinin mskunlamas xritsi (.Y.Goycayl, 1985) trtib v cap edilmidir. Azrbaycanda fiziki corafi atlaslarn yaradlmas ilri ilk df 1919-cu ildn balanmdr. .M.xlinskinin redaktorluu il 14 coxrngli xritlrdn ibart olan atlas cap olunur. 1963-cu ild respublikann xritcilik sahsind lamtdar bir hadis ba verir-Corafiya nstitutu v digr tkilatlardan olan corafiya alimlri trfindn 117 coxrngli xritlr, zngin qrafik materiallar v izahl mtnlrdn ibart olan Azrbaycan SSR-nin atlas (Bak-Moskva) nr olunur. lk milli atlas hesab olunan bu qiymtli sr dunyada v MDB mkannda hm olkmizin corafiya elminin nailiyytlrini numayi etdirdi v hm d onu tantmaqda mustsna rol oynad. Atlas aadak be bolmdn ibartdir: 1) giri; 2) tbii rait; 3) iqtisadiyyat; 4) mdni quruculuq; 5) tarix. Gostriln sahlr uzr xritlr seriyas, onlarn hr birinin ycam izahat, statistik cdvllri, diaqram materiallar v s. verilmidir. Butun bunlar atlasn yaniliyini artrr, oxunmas v istifadsini asanladrr. 1975-ci ild Almaniyada nr olunmu: Azrbaycan respublikasnn palcq vulkanlar atlas (..lizad, M.M.Zeynalov), palcq vulkanlarnn kompleks tdqiqi uzr bu mzmunda dunya geologiya dbiyyatna daxil ediln ilk srlrdn hesab edilir. Akademik H..liyevin redaktorluu v boyuk mullif kollektivin itirak il 1979-cu ild Moskvada Azrbaycan SSR-nin tdris v diyarunaslq atlas capdan cxmdr. Bu atlasn 51 xritsind olkmizin fiziki, iqtisadi v tarixi corafiyas orijinal v yani kild verilmidir. Guclu alim potensialna v elmi tdqiqat bazasna saslanan iqlim v aqroiqlim xritciliyi Azrbaycanda sl elmi mrkz cevrilmidir. Bu mrkzin bunovrsini ..Mdtzad, .M.xlinski, .C.yyubov kimi gorkmli alimlr qoymudur. .M.xlinskinin redaktorluu il hazrlanm Azrbaycan SSR-nin istilik balans atlas (Bak, 1978) boyuk elmi v tsrrufat hmiyytin malik idi. Atlasda hr biri izahl mtnl muaiyt olunan 51 iqlim xritsi izoxtlr il trtib olunmudur. Azrbaycan Respublikasnn mustqillik ld etdikdn sonra balanan yeni dovru (1991-ci ildn sonra) kartoqrafiya snayesinin inkiafna, onun mhsullarnn ceidin tlbat kskin surtd artrd. Azrbaycan Dovlt Geodeziya v Kartoqrafiya Komitsi mustqil faliyyt gostrmy balad. Onun nzdindki kartoqrafiya fabriki olknin artan tlbatn odmk ucun xrit mhsullar istehsaln brpa etdi. Komit hmcinin 1972-ci ildn BDU-nun corafiya fakultsind kartoqrafiya ixtisas uzr kadr hazrlna diqqti artrd. Kartoqrafiyaya dair tdqiqat ilri davam etdirilmidir, bir sra srlr yazlmdr. Xritlrin trtibinin elmimetodoloji prinsiplrinin hazrlanmasnda, morfometrik xritlrin trtibind R.X.Piriyevin boyuk xidmtlri olmudur. Onun Kartoqrafiya (Bak, 1964, 1975) drsliyi, Relyefin morfometrik thlili (Bak, 1986) monoqrafiyas, Geodeziyann saslar v topoqrafiya (Bak, 1994) tdris kitab v b. kartoqrafiyann inkiafna guclu tkan vermidir. 1990-1993-cu illrd Azrbaycan Respublikas, Yuxar Qaraba v Aberonun yenildirilmi umumi corafi xritlri nr olunur. Orta mktblr ucun imali v Cnubi Amerikann, Afrikann, Avrasiyann fiziki v siyasiinzibati xritlri kiril v latn lifbalar il cap edilir. Sosial-iqtisadi v inzibat razi bolgusu xritlrin tlbat artdndan Azrbaycann orta v kicik miqyaslarda yeni inzibat-razi bolgusu xritlri (1993, 1994), statistik mlumatlar tzlmkl knd tsrrufat, snaye (B.T.Nzirova), hali (.Q.Dmirqayayev, E.K.Mirliyev) xritlri tkrar nr olunur.

M.H.Qocamanov, Z.A.Bamanovun Geodeziya olculrinin riyazi hesablanmas (Bak, 2000), drs vsaiti olcm ilrinin riyazi saslarndan bhs edir. n yeni geodeziya, kartoqrafiya v aerokosmik topoqrafiya luti M.H.Qocamanov trfindn hazrlanmdr. .C.yyubovun cox boyuk myi nticsind 1993-cu ild 124 coxrngli xritlrdn ibart olan Azrbaycan Respublikasnn aqroiqlim atlas azrbaycan v rus dillrind nr olunurdu. Ozunun elmi metodiki hmiyytin, informasiyasnn znginliyin, orijinallna v iri hcmin gor bu atlas dalq olklr hsr olunan ilk dyrli atlasdr. Bundan baqa, 1994-cu ild Azrbaycan EA Corafiya nstitutu, BDU-nun fiziki corafiya kafedrasnn mkdalar il birlikd Azrbaycann oroqrafiya xritsi (B..Budaqov, .E.Mrdanov, R.Y.Quliyev), 1995-ci ild is BDU-nun adckiln kafedrasnda Azrbaycann geomorfoloji xritsi (M.A.Museyibov, B..Budaqov, R.Y.Quliyev, R..Babayev) nr edilmidir. Azrbaycan EA Corafiya nstitutunun capa hazrlad qiymtli v faydal atlaslardan biri d Azrbaycan Respublikasnn tbii raiti v tbii ehtiyatlar atlasdr. Boyuk mullif kollektivinin itirak v son nailiyytlr sasnda trtib ediln bu atlas olknin tbii ehtiyat potensialnn akar edilib qiymtlndirilmsi, corafiyasnn muyyn edilmsind v smrli istifadsind mustsna hmiyyt ksb edckdir. Aerokosmik tdqiqatlar. XX srd corafiya elmi tarixind ba vern yeniliklrdn biri d kosmosdan yerin oyrnilmsin imkan vern aerokosmik metodun yaranmas oldu. Bunu bir cox hallarda mustqil kosmik corafiya elmi kimi d adlandrrlar. Yer sthinin msafdn, yni yerdn knarda yerldiriln tyyarlr, vertolyotlar, suni peyklr, kosmik v s. vasitlrl oyrnilmsi kosmik tdqiqatlar metodu adlanr. Geni geoinformasiya mlumatlarna malik olan bu metodun bizim elmd istifadsi sanki ona yeni hyat verdi, canlandrd, biliklrin lap drinliklrin ba vurmaa imkan yaratd. Azrbaycanda kosmik tdqiqatlarn materiallarndan hl 70-ci illrdn istifad olunmaa balanmdr. Moskvadan sonra Bakda ilk df olaraq 1974-cu ild akad. T.G.smaylovun rhbrliyi altnda Azrbaycan SSR EA nzdind Tbii Ehtiyatlarn Kosmik Tdqiqi nstitutu yaradld. Bu institut o zamanlar Qafqaz-Xzr regionunun geoloji quruluu v faydal qazntlarn, me v torpaq ortuyunu, hidrosferin v traf muhitin muhafizsi msllrini oyrnirdi. Hmin tkilat hazrda Azrbaycan Milli Aerokosmik Agentliyin (AMAKA) cevrilmi v bu adla da faliyyt gostrir. Agentlikd corafiyaya aid tdqiqatlar Ekologiya nstitutu trfindn aparlr. Kosmik geoinformasiyadan istifad yolu il tbii-razi komplekslrinin oyrnilmsind v onlarn proqnozlarnn verilmsind bu institut hmiyytli ilr gorur. Hazrda nstitutda 6 ob v 8 laboratoriya faliyyt gostrir. Hmin struktur vahidlri atmosferd, su hovzlrind, torpaq v bitki ortuyund gedn istr tbii v istrs d antropogen mnli zrrli proseslrin tdqiqi il mul olur. Aparlm tdqiqatlar nticsind sel axnlar, surum, ucqun v s. kimi tbii dadc proseslrin qarsnn alnmas kimi vacib msllr oyrnilmi v muvafiq orqanlara konkret tovsiylr verilmidir. Aparlan bu tdqiqatlarn nticlri YUNESKO, nterkosmos v b. tkilatlar trfindn bynilmidir. Aerokosmik tdqiqatlarn genilnmsind 1977-ci ild Azrbaycan EA Corafiya nstitutu nzdind Aerokosmik metodlarn corafiyaya ttbiqi laboratoriyasnn tkil edilmsi muhum rol oynayr. Aerokosmik metodlar fiziki corafiyann n muhum sahlri olan geomorfologiya v landaftunaslqda daha boyuk hmiyyt ksb edir. Ayr-ayr dovrlrd ckilmi kosmik killrin muqayissi sasnda Boyuk Qafqazn rq v Kicik Qafqazn Azrbaycan hisslrinin tektonik qrlmalarna uyun gln v qanunauyun kild istiqamtlnmi murkkb bksi akar edilmidir. Hmin razilrd aparlan kosmik thlillr sasnda iri v kicikmiqyasl morfostruktur xritlr trtib olunmudur (B..Budaqov, E.K.lizad, A.Mikaylov 1984-1998). Butun bu kosmik tdqiqatlar E.K.lizadnin yazd Azrbaycan v traf dalq razilrin morfostruktur quruluu (1998) monoqrafiyasnda trafl kild thlil olunmu v umumildirilmidir. Azrbaycann landaftlarnn kosmik tdqiqat materiallar sasnda oyrnilmsi xeyli genilndirilmidir. Bel tdqiqatlar ilk novbd Boyuk Qafqazn cnub yamaclar v Acnohur-Ceyrancol alcaq dalq razilrini hat etmidir. (B.A.Seyfullayev, 1980). Bu tdqiqatlarn nticsind antropogen landaftlarn razid qarlql yaylmasnn qanunauyunluqlar, onlarn struktur xususiyytlri akar edilmidir. A-qara kosmik killr sasnda landaft vahidlrinin (tip-yarm tip nov) v landaft tiplrinin xritlri trtib edilmidir. Aerokosmik killrin deifrlnm materiallarnn ttbiqi sasnda Kicik Qafqazn yeni tektonik hrktlrin v morfostrukturlarn muasir landaftlarn formalamasna tsiri aydnladrlmdr. Kosmik tdqiqatlardan digr fiziki-corafi proseslrin-sel ocaqlarnn yaranmas (Mmmdquluzad, 1986), ekzogen proseslrin inkiaf dinamikas v yaylma corafiyas oyrnilib v xritldirilmsi aparlbdr (lizad, Tarixzad 1997, 1998). Kosmik killrdn istifad edrk aqroirriqasiya landaftlar vziyyti, muasir inkiaf dinamikas oyrnilmi v Kur caynn sa sahili duznliklrinin aqroirriqasiyas landaftlar xritsi trtib edilmidir. (Yusifov 1990, 1998). Bundan baqa, gostriln materiallarn komyi il Azrbaycann palcq vulkanlarnn landaftlar oyrnilmidir. (Mikaylov, Zeynalov 1997, 1998). Aerokosmik metodlar vasitsi il muxtlif mzmunlu iqtisadi corafi tdqiqatlar da aparlmdr. Lakin respublikamzda bu istiqamtd aparlan tdqiqatlar qnatbx hesab etmk olmaz. Hazrda srhdyan razilrdn v qonu respublikalardan Azrbaycana daxil olan su ehtiyatlarnn tdqiqi sahsind geni ilr aparlr. Muyyn edilmidir ki, Ermnistan razisindn biz axan caylar Araz, Oxcucay, Debet, Astafacay, Tovuzcay v b. hddn artq cox cirklnirlr. Bzi maddlrin (Ca, Na, HCO3, NH3 v s.) miqdar beynlxalq normalardan 10 dflrl artqdr. Bundan baqa, Agentliyin nzdindki institutlar Aberon torpaqlarnn neft mhsullar il cirklnmsi, oranlamas, bataqlqlamas v s. kimi ekoloji msllrin tdqiqi sahsind v kartoqrafiya kafedrasnda

aerokosmik materiallar sasnda Aberon yarmadasnn ekoloji, topoqrafik xritlrinin trtibi v thlili uzrind elmitdqiqat ilri aparlmaa balanmdr. (.T.Talbov 1999).

Bellikl, gorunduyu kimi aerokosmik metodlar Azrbaycann tbii, ekoloji v tsrrufat-razi-mskunlamakommunikasiya sistemlrinin oyrnilmsi istiqamtlrini daha da genilndirmy imkan verckdir. 6.6. traf muhitin muhafizsi Azrbaycann corafiya tarixind traf muhitin muhafizsi inkiaf etmkd olan yeni v hmiyytli elm sahsidir. Bu sahnin ad hllik tam sabitlmyibdir., ona gor d traf muhitin muhafizsi v tbii ehtiyatlarda istifad, Ekoloji corafiya v baqa adlar ildilir. Muxtlif adlarn ildilmsi bu elmin nisbtn cavan olmas, elmlr aras sintez xarakteri damas v s. il baldr. traf muhitin muhafizsi v tbii ehtiyatlardan smrli istifad elm sahsinin mahiyytini tbit-insan-tsrrufat ucluyunun arasndak qarlql laqlr tkil edir. Bu laqlr Azrbaycan razisind el ahngdar qurulmaldr ki, onun tbiti v ehtiyatlar xalqmzn hm indiki v hm d glck nsillrinin maddi v mnvi tlbatn tam ody bilsin. Ona gor d Azrbaycan tbitinin muhafizsi, brpas v smrli istifad olunmasnn oyrnilmsi sahsind digr elmlrl yana, corafiya elmi d fal itirak edir.
Bel ki, gostriln sahnin corafi aspektlrinin ciddi tdqiq olunmasna boyuk ehtiyac duyulur. Bu tlbat ondan irli glir ki, uzun illrdn bri respublikamzn yeralt v yerustu srvtlri intensiv istismar olunduu halda, kecmi sosialist planl tsrrufatclq raitind, onun qorunmasna v geni brpasna zif diqqt yetirilirdi. Bu boluun doldurulmasnda, problemin elmi saslarla oyrnilmsind 1969-cu ild Azrbaycan EA Corafiya nstitutunda, tbitimizin qorunmasnda boyuk xidmtlri olan akademik H..liyevin tbbusu il Tbiti muhafiz obsinin yaradlmas muhum rol oynamdr. Olkd traf muhitin muhafizsi il bal aadak istiqamtlrd geni elmi-tdqiqat ilri aparlmdr: da-mdn rayonlarnda pozulmu torpaqlarn rekultivasiyas, qrlan v quruyan me sahlrinin brpas; me ziyanvericilrin qar mubariz usullar; snaye, nqliyyat v knd tsrrufat sahlrinin cirklndirdiklri torpaqlarn v atmosferin qorunmas; su hovzlri v su anbarlarnn muhafizsi v s.. Aparlan bu tdqiqatlar sasnda 1976-1980-ci illrd Azrbaycann me tsrrufatnn inkiafnn ba sxemi v baqa layihlr hazrlanmdr.
Melrin brpas ilrind yerli aac novlrindn geni istifad olunmasnn ustunluklri muyyn edilmidir. Qarayazdan balam Xzr dnizindk uzanan Kurqra tuqay melrinin muhafizsi v brpasnn trafl oyrnilmsi (H..liyev, M.Y.Xlilov, 1976) hyata kecirilmidir. Mecilik sahsind ld olunan elmi tdqiqatlarn v aparlan tcrublrin nticlrindn Qarayaz, smayll v Hirkan (Lnkran) dovlt qoruqlarnn brpas v inkiafnda geni istifad edilmidir. Me ortuyunun zrrverici hratlardan qorunmas uzr bioloji usullar hazrlanmdr. (.R.liyev, 1968). Azrbaycann ilk df olaraq me xritsi trtib olunmudur (N.Axundov, 1986). H..liyev v M.E.Salayevin rhbrliyi altnda Azrbaycan torpaqlar, xususil me torpaqlar, onlarn muhafizsi v s. corafiyas trafl surtd oyrnilmidir. H..liyevin Boyuk Qafqazn imal-rq hisssinin me v me-bozqr torpaqlar (1964), Qhvyi me torpaqlar (1965), M.E.Salayevin Kicik Qafqazn torpaqlar (1966), Azrbaycan torpaqlarnn diaqnostikas v tsnifldirilmsi (1991) monoqrafiyalar v b. cap edilmidir.

Azrbaycan torpaqlarnda ba vern eroziya proseslri, xtti eroziya v onlar yaradan tbii-antropogen amillr, mubariz tdbirlri umumi v regional miqyasda trafl tdqiq edilmi, zngin elmi dbiyyat v xritlr yaradlmdr (K..lkbrov, F..Hacyev, .M.Rustmov v b.). Daksn v Gdby bolglrind da-mdn tullantlarnn aqrokimyvi xususiyytlri v mikroelementlrinin mexaniki trkibi oyrnilmidir. (K.R.Mmmdov, 1988). Muyyn edilmidir ki, bu rayonlarda torpaqlarn rekultivasiyasn aparmaqdan qabaq, onlar hngl qardrmaq lazmdr. Yalnz bel halda rekultivasiya olunmu torpaqlarda bitki ml glir.

Mis mdnlrinin brk tullantlarndan v sularndan mikrogubr kimi uzum balarnda istifad edilmsi, onun mhsuldarln yuksldir v yarpaqlarnda ml gln goblk xstliklrini tamamil yox edir. 1972-ci ildn balayaraq Azrbaycann 30-dan cox bolgsind torpaq v um qatlarnda radioaktiv elementlrin paylanma xrit sxemi trtib olunmudur ki, bunlarn da halinin salamlnn qorunmas baxmndan boyuk hmiyyti vardr. (A.H.Niyazov, 1985,1988). Ermnistan Respublikasnn qonuluumuzda yerln Qafan, Qacaran, Aqarak, Dstkert mis-molibden kombinatlarndan Oxcucaya v Araza axdlan cirkli sular bu regionun traf muhitin v knd tsrrufat bitkilrinin ekologiyasna mnfi tsir gostrir. Hmin sularla suvarlan torpaqlarda ar metallarn hcmi hddn artq olmudur (..Quliyev, 1990). Xzr dnizinin ekoloji raitinin grgin vziyyti nzr alnaraq, onun oyrnilmsinin v muhafizsinin tkili hm respublikamzn v hm d hmsrhd olklrin daim diqqt mrkzind durmaldr. Bak arxipelaqnn dibind neft v digr cirklndirici maddlrin paylanmas tsnifat verilmidir (.Q.Gul, 1993), Azrbaycan sahil zonasna axdlan cirkab sularnn miqdar v trkibi oyrnilmidir (N.M.Aalarova, 1992). Alimlrimiz butovlukd Xzr akvatoriyasnda cirklnmnin trkibi, Azrbaycan sahillrind is yaylmasnn kmiyyt v keyfiyyt trkibini oyrnmi v onlarn ilkin xritlrini trtib etmilr. Xzr dnizinin ekoloji muhitinin qorunmasna hsr ediln fundamental srlrdn biri d A.Q.Kasumov Xzr golunun ekologiyas, (Bak, 1994, rus dilind) monoqrafiyasdr. Burada Xzrin butovlukd cirklnmsi, bioloji muhiti v onun qorunmas haqqnda trafl biliklr verilir. Hazrda Xzr ucun n vacib problem onun sektorlara bolunmsini baa catdrmaq, onun muhafizsini is butun sahil olklril birg hyata kecirmkdir. Hazrda Xzrin neft-qaz ehtiyatlarndan geni istifad edilmsi il laqdar olaraq, onun muhafizsinin beynlxalq standartlar sviyysind tkil edilmsi bu olklrin diqqt mrkzind durmaldr. hrlrin snaye mussislrinin muxtlif tullantlarla atmosferi v traf razilrin cirklndirilmsi msllri Gnc hri timsalnda trafl oyrnilmidir

(.B.Xlilov, 1991, ..Mmmdova, 1996). Bu tdqiqatlar nticsind muyyn edilmidir ki, Gnc v onun traf razilrini n cox aluminium zavodunun tullantlar cirklndirir.

Azrbaycan Respublikasnn muxtlif regionlarnda faliyyt gostrn istilik-elektrik stansiyalarnn traf muhit tsiri msllri d tdqiq edilmidir v smrli tkliflr verilmidir (A.B.Mirzyev, 1987).
1 Uynyi

.eeeaa Uyeauai oyaeee, Aaeu, Acy.iyo., 1982, nyu.5 Azrbaycan caylarnn istifadsi v su hovzlrinin qorunmas msllri (R.B.Abdullayev, F.Y.Ftullayev, N..Mmmdov), su anbarlarnn traf muhit tsiri (.B.Xlilov, 1991) Aberon gollrinin ekoloji vziyyti (A.A.liyev, 1991) v s. msllrin kompleksli tdqiqi aparlmdr. Bak Dovlt Universitetinin traf muhitin muhafizsi v tbii ehtiyatlardan smrli istifad kafedrasnn mkdalar Aberonun neftl cirklnmi torpaqlarnn bioloji rekultivasiyas (N.K.Mikaylov), Xzrsahili zonalarn muhafizsi v traf muhitin optimalladrlmas (.Y.Goycayl) v s. uzr geni elmi-tdqiqat ilri aparmdr. Kafedrann tbbusu il 1990-1997-ci illrd ekologiya uzr respublika miqyasl elmi-metodiki konfranslar kecirilmidir. Konfranslarn materiallarnda maraql mlumatlar verilmi v faydal tkliflr irli surulmudur. traf muhitin muhafizsi uzr iri hcmli tkilat-idaretm v elmi-layihldirm ilri gorulmudur. Azrbaycan Respublikasnn Dovlt Ekologiya Komitsi, Azrbaycan Milli Aerokosmik Agentliyi v onun nzdind Ekologiya nstitutu yaradlmdr. Kosmosdan traf muhitin muntzm oyrnilmsi, muhafizsi v onda ba vern dyiikliklri izlyn muahidlrin aparlmas v s. istiqamtind iri hcmli tdqiqat ilri hyata kecirilir. Azrbaycan EA Corafiya nstitutunun muvafiq oblri v BDU-nun traf muhitin muhafizsi kafedrasnn mkdalar Azrbaycanda tbitin muhafizsinin (1986-2000-ci illr) kompleks sxeminin v Tbii ehtiyatlardan smrli istifad olunmasnn kompleks proqramnn v digr cox muhum dovlt layihlrinin hazrlanmasnda yaxndan itirak etmilr. Bak Dovlt Universitetinin corafiya fakultsind traf muhitin muhafizsi v tbii ehtiyatlardan smrli istifad v corafi ekologiya ixtisaslar uzr bakalavr v magistr sviyysind ixtisasl kadr hazrl aparlr. 1981-ci ildn is muvafiq kafedra yaradlmdr. Azrbaycan tbitinin oyrnilmsind, tbliind v traf muhitin muhafizsi sahsind bir cox alimlrin danlmaz mklri olsa da, akademiklrdn H..liyevin v B..Budaqovun apardqlar ilr xususi qeyd olunmaldr. Azrbaycann tbitinin qorunmas haqqnda ilk hycan tbilini vuran akad. H..liyev olmudur. Ozunun Hycan tbili (1982) kitabnda akademik yazmdr: Torpaq dil glib ikaytlndi. Kimdir? Ozunun sud verib, bsldiyi insanlardan, sinsin yara vuranlardan, gozlrin zhr tozu ufurnlrdn. Mn is torpan ovladlarndan birisi kimi haray saldm... dedim ki, qoy ssimi ham eitsin. Hycan tbilini insanlarn qulann dibindn asmaq lazmdr1. Digr mulliflrl rikli yazd Knd tsrrufat v tbitin muhafizsi (1980), Azrbaycann torpaq fondu v onlarn smrli istifadsi v muhafizsi (1982) v b. srlrind Hsn liyev tbitin n boyuk keikcisi olaraq qalmdr. B..Budaqovun bu istiqamtd apard tdqiqatlar onun Tbiti qoruyaq (1977), Dozumlu v dozumsuz tbit (1990) v b. kitab v mqallrind oz ksini tapmdr. Mullif bizim dbiyyatda ilk df olaraq uc aparc-tbii, tbiiantropogen v antropogen amillri nzr alaraq Azrbaycan razisini 22 ekoloji-corafi rayona ayrmdr. Hr bir rayonun traf muhitinin grginlik drcsindn asl olaraq kompleks tdbirlr hazrlanb hyata kecirm haqqnda dyrli tovsiyylr verilmidir. Azrbaycann yeni iqtisadi rait kecmsi, onun tbii ehtiyatlardan xususil, neft qazdan istifady beynlxalq irktlrin clb edilmsi traf muhitin qorunmas v brpasnn dunya standartlar sviyysind qurulmas ilri ciddi dovlt nzarti altnda saxlanlmaldr. Beynlxalq tbiti muhafiz tkilatlar BMT traf muhitin muhafizsi uzr Proqram (UNEP-inqilis.) v digrlri il laqlrin genilndirilmsi boyuk fayda verrdi. 6.7. Mktb corafiyas Xalqn thsilinin v umumi dunyagoruunun inkiafnda tarix, dilcilik v corafiya elmlri mustsna rol oynayrlar. Bu uc amil srasnda fal movqe tutan corafiya ali v orta mktblrd thsil alan gnclrin v butovlukd xalq kutlsinin maariflnmsind muntzm itirak edir. O, boyuk bir elm sahsi kimi dunyann corafi mnzrsi, iqtisadiyyat, ekologiyas, kartoqrafiyas v s. haqqnda koklu v laqli biliklr verir. Burada sohbt hr eydn vvl umumbri mdniyytinin trkib hisssi olan corafi mdniyyt olk halisinin v onun hr bir vtndann qovumasndan, thsil v tdrisin hmiyytinin artrlmasndan gedir. Azrbaycanda corafiyann tdrisi tarixind xalqmzn tannm maarifci alimlrindn Qafur Radn, Hsnby Zrdabinin, Mhmmd Baharlnn v b. boyuk mklri olmudur. Onlarn yazdqlar corafi drslik v kitablar Azrbaycan mktb corafiyas ucun yazlm ilk qiymtli numunlr idi. Mktb corafiyasnn sistemli inkiaf 1934-1935-ci illrdn balanmdr. Hmin dovrd kecmi ttifaq dovlti ali v orta mktblrd corafiyann tdris olunmas, drsliklr v kartoqrafiya materiallarnn hazrlanmas haqqnda hmiyytli qrarlar qbul etmidir.
Bu qrarlar sasnda olkd ixtisasl corafiya kadrlar hazrlamaq mqsdil 1935-ci ild Azrbaycan Pedaqoji nstitutunda v 1944-cu ild is Azrbaycan Dovlt Universitetind corafiya v geologiya-corafiya fakultlri yaradld. Pedaqoji nstitutun ilk mzunlarndan M.Zulfuqarov, S.ukurov, H.Sadxl, O.Osmanov, B.Axundov v b. hm orta v hm d ali mktblrd geni pedaqoji faliyyt baladlar. M.Zulfuqarov corafiyann tdrisi metodikasna dair ilk dissertasiya mudafi edir v hmin sasl tdqiqatlarn davam etdirir.

Sonrak illrd faliyyt balayan ADU-nun geologiya corafiya fakultsinin ilk 10-15 ild corafiya ixtisas uzr mutxssislri yox drcsind idi. vvllr tkc H.B.liyev corafiya ixtisas uzr faliyyt gostrirdi. Daha sonra .M.Haczad, N.K.Krmov namizdlik ii mudafi edib tdris faliyytin baladlar. 40-50-ci illrd ADU-nun corafiya obsind tdris iinin yerin yetirilmsind Azrbaycan EA Corafiya, Geologiya, Botanika, Torpaqunaslq v b. institutlarnn mkdalar, Pedaqoji nstitutun corafiya fakultsinin alim v pedaqoqlar yaxndan itirak etdilr. Bu alimlrin hr biri o zamanlar oz sahsinin cox gorkmli mutxssislri idilr v mhz universitet corafiyasnn yaranmasnn ilk mnbsini tkil edirdilr. Q.K.Gul, H.B.liyev v .M.Haczadnin mullifliyi il dalbadal orta v ali mktblr ucun drsliklr yazlrd, muxtlif xrit v atlaslar trtib olunurdu. Orta mktb corafiyasnn 40-50-ci illrd inkiaf etdirilmsind Azrbaycan EA Corafiya nstitutu v ali mktb alimlri yaxndan itirak edirdilr. Mktb corafiyas fnnlri V-IX siniflrin hr birind xususi proqram v drslik uzr tdris edilir v metodiki msllri hll olunurdu. Kecmi Sovet ittifaqnn Pedoqoji Akademiyasnn gorkmli metodist alimlri trfindn yazlm mukmml drsliklr (1960-1980-ci illr) v trtib olunan xritlr Azrbaycan dilin trcum edilib muntzm olaraq mktblr catdrlrd. Sabit drsliklr lav olaraq azrbaycan dilin trcum ediln Corafiyann yeni proqram uzr oyrnilmsi (Bak, 1974), SSR-nin fiziki v iqtisadi corafiyasna dair metodiki vsaitlri (Bak, 1981), Materiklr corafiyasna dair (Bak, 1988) v b. metodiki vsaitlr mullimlr boyuk komklik gostrirdi. Respublikamzda corafiyann tdrisi metodikas sas sah kimi hmi diqqt mrkzind durmudur. Uzun illr bu sahd ii v mli faliyyti olmu M.Zulfuqarovun rhbrliyi altnda bir dst metodist alimlr yetimidir. Onlardan N.N.Allahverdiyevi, B.Paayevi, O.Alxasovu, M.Quliyevi, D.lsgrovu, H.Aayevi, A.Qarayevi, N.Seyfullayevan v b. gostrmk olar. Bu alimlrin srlri, gundlik faliyyti mktb corafiyasnn metodikas qarsnda qoyulmu cox ciddi msllrin hllin yonldilmidir. Corafiyann ali v orta mktblrd tdris olunmasnda gundlik v aylq qzet v jurnallarn muntzm cap edilmsi lazmdr. Bu baxmdan Tarix, ictimaiyyt v corafiya tdrisi metodiki mcmunin nr edilmsi mullimlrin elmi-corafi v metodik inkiaf ucun xususi hmiyyt ksb edirdi. Orta mktb mullimlrinin boyuk ehtiyac olan bu jurnaln hazrda nri dayandrlmdr. Faliyytd olan Azrbaycan mullimi qzeti mktblr ucun n yeni mlumat v rsmi sndlrin maarif ocaqlarna catdrlmasnda muhum rol oynayr. Son illr Araz hazrlq mrkzinin muntzm nr olunan Zirv v Dovlt Tlb Qbul Komissiyasnn Abituriyent jurnalnda yuksk elmi-metodik sviyysi il seciln numun testlri, analitik mqallr, sonuncuda is hm d qbul proqramlar verilmy balanbdr. Uzun illrdn bri alimlrimiz orta mktblr ucun Azrbaycan corafiyas (fiziki v iqtisadi) drsliklri v ali mktblr ucun is butun istiqamtlrd tlb olunan drslik v tdris vsaitlri yazlmasnda yaxndan itirak etmilr, hazrda bu ii davam etdirirlr. Bunlardan orta mktblr ucun vvllr cap olunmu Q.K.Gulun Azrbaycan SSR-nin corafiyas (1962), H.B.liyevin Azrbaycan SSR-nin iqtisadi corafiyas (1963), B..Budaqov v E.F.Apoyev Azrbaycan Respublikasnn corafiyasn 8-9-cu siniflr (1991) gostrmk olar. Ali mktblr uzr hazrlanan drslik v tdris vsaitlri corafiyann daha geni istiqamtlrini hat edir. Bunlar aadaklardr: - fiziki corafiya uzr Q.K.Gulun redaktorluu il Azrbaycan SSR-nin fiziki corafiyas (1959), - V.Kalesnik Umumi yerunaslq (.B.Krimovun trcumsi, 1968), - M.A.Museyibov, B.A.Budaqov, N..irinov Umumi Geomorfologiya (1967, 1986), - M.A.Museyibov Azrbaycan SSR-nin landaft (rus dilind, 1981), - M.A.Museyibov, M.S.Cobanzad, F..hmdov Qitlrin fiziki corafiyas, I v II hisslr, 1974, 1976), - M.S.Cobanzad Umumi yerunasln saslar (1988), F.Milkov, N.Qvozdetski SSR -nin fiziki corafiyas (R.H.Mualovun trcumsi, 1990), - M.A.Museyibov Azrbaycann fiziki corafiyas (1998); - Hidrometrologiya uzr N.A.Vliyev, M..Mmmdov Hidrologiya (1982,1984), - M..Mmmdov, N.Ftullayev Tsrrufat faliyytinin caylarn rejimin tsiri (1992), - qtisadi v sosial corafiya uzr .M.Haczad SSR-nin iqtisadi corafiyas (1963), - .Y.Goycayski hali corafiyas (1979), Y.Q.Saukin qtisadi corafiyaya giri (.M.Haczadnin trcumsi il, 1981), - R.H.Mmmdov v O.S.Osmanov SSR-nin iqtisadi corafiyas. Rayonlar hisssi (1984, 1989), - T.G.Hsnov Corafiyann tdqiqat metodlar. qtisadi corafiya hisssi (1990), - N.N.Allahverdiyev Azrbaycan SSR-nin iqtisadi v sosial corafiyas (1991), - Xarici olklrin iqtisadi v siyasi corafiyas uzr C.A.Mmmdov, H.B.Soltanova rann v fqanstann corafiyas (1989) v rb olklrinin corafiyas (1992). - traf muhiti muhafiz v tbii ehtiyatlardan smrli istifad uzr R.B.Abdullayev Azrbaycann su hovzlrinin muhafizsi (1987), - .Y.Goycayl, N.K.Mikaylov, R.B.Abdullayev v b. traf muhiti muhafiz v tbii ehtiyatlardan smrli istifad (1996). - Geodeziya v kartoqrafiya uzr M.H.liyev Geodeziya v topoqrafik rsmxtt (1961), - R.X.Piriyev Kartoqrafiya (1975, 1964), Geodeziyann saslar v topoqrafiya (1994), - M.H.Qocamanov, Z.A. Bamanov Geodeziya olculrinin riyazi hesablanmas (2000) v s.

Azrbaycanda ali thsilli corafiyac kadr hazrlnn hm ixtisas trkibi v hm d corafiyas xeyli genilndirilmidir. vvllr tkc Baknn ali mktblrind corafiya ixtisaslar uzr kadr hazrlanrdsa, 80-ci illrdn Naxcvan, Lnkran, Gnc hrlrind d bel ixtisaslar yaradlmdr. 1975-1980-ci illrdn etibarn muxtlif tkilatlarn yuksk ixtisasl kadrlara olan tlbatnn artmas il bal olaraq BDU-nun corafiya fakultsind movcud corafiya ixtisaslar il yana hidrometeorologiya, okeanologiya, kartoqrafiya, traf muhitin muhafizsi (bu ixtisas hazrda respublikann digr ali mktblrind d yaradlb) v 2000-2001-ci tdris ilindn beynlxalq turizm v sosial-xidmt tsrrufat istiqamtind kadr hazrlanr. 1992-ci ildn respublikann corafiya tdrisind iki pillli-bakalavr v magistr thsil sistemin kecilmidir. Azrbaycan Respublikas mustqillik ld etdikdn sonra qsa vaxt rzind orta mktblrd corafiya tdrisi sahsind koklu dyiikliklr aparld. Bu dyiikliklr birinci novbd olkmizin mustqilliyini corafiya thsilind ks etdirn yeni tdris proqram v drsliklrin hazrlanmasn olmudur. Yeni tipli proqram v drsliklrin tez muddt hazrlanmas v nrinin tkilind Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi v onun nzdind prof. M.A.Museyibovun sdrliyi il faliyyt gostrn corafiya uzr Metodiki ura cox boyuk ilr gormudur. Bu dovrun uurlu ilrindn biri d orta mktblrd Turk dunyas corafiyas (XI sinif) kursunun tdrisinin tkili oldu. Qsa muddtd prof. M.A.Museyibov, dos. V..fndiyev v metodist mullim N.Seyfullayevann mullifliyi il Turk dunyasnn corafiyas drsliyi yazld. Orta mktbin digr drsliklrinin yazlmasnda akad. B..Budaqov, prof. .C.yyubov, .Y.Goycayl, N.N.Allahverdiyev, dos. T.Grayzad, T.G.Hsnov, B.Paayev, D.lsgrov, Y.Qribov, .Pnahov, E.lizad, M.Mirzoyev, N.yyubov v b. fal itirak etmilr. Mktb corafiyas sahsind qsa muddtd gorulmu bu boyuk quruculuq ilri fasilsiz olaraq indi d davam etdirilir. Proqramlar yenildirilir, kohn drsliklr tkmilldirilir, azrbaycan v rus dillrind tkrar nri hyata kecirilir. Yeni nrind balca diqqt vvlki drsliklrin ksriyytind yol verilmi noqsanlar, cox sozculuyun, murkkb cuml v fikirlrin, rqm aludciliyinin v s. aradan qaldrlmasna yonldilmlidir. Orta v xususil ali mktblrd corafiyann tdrisinin yaxladrlmas sahsind d sasl ilr gorulmlidir. Bir cox hallarda, el indinin ozund d ali mktb tlblri auditoriyalarda oxunan muhazirlrin passiv (statik) dinlyicilrin cevrilirlr. Ona gor ali mktblrin yeni metodikaya boyuk ehtiyac vardr. Mktb corafiyasnn inkiafnda muhum hmiyyti olan corafi atlas v xritlrin latn lifbas il azrbaycan dilind capa hazrlanmas sahsind d fal ilr aparlr. Artq Yarmkurlrin fiziki xritsi, Dunyann siyasi xritsi, Dunyann iqlim xritsi, Azrbaycan Respublikasnn inzibati-razi bolgusu xritsi, Yer qabnn quruluu, Azrbaycan Respublikasnn fiziki, oroqrafiya, geomorfologiya, torpaq xritlri, Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi, snaye, knd tsrrufat, nqliyyat xritlri v b. cap olunmu v bu i indi d davam etdirilir. Bu xritlrin hazrlanmasnda akad. B..Budaqovun rhbrlik etdiyi Azrbaycan EA Corafiya nstitutu v onun mkdalarndan .E.Mrdanovun, prof. .C.yyubovun, B.T.Nzirovann v BDU-nun fiziki corafiya kafedrasnn mudiri prof. M.A.Museyibovun mullifliyi v boyuk myi olmudur. Artq daha iri hcmli atlas v kontur xritlr hazrlanmas mrhlsin kecilibdir v onlarn coxu capa tqdim edilibdir. Kartoqrafiyann bu zngin mhsullarnn keyfiyytli cap edilib Azrbaycann butun hr v knd mktblrin catdrlmas gunun vacib msllrindn biridir. Bellikl, mktb corafiyasnn iki muhum istiqamtind: a) yeni proqram v drsliklrin yaradlmas; b) mktb xritlrinin hazrlanmas hyata kecirilmkddir. Bu muhum tdris sahsind glckd balca mqsd: 1) Orta v ali mktb proqram v drsliklrinin elmi-metodiki prinsiplrinin ilnmsi; 2) hr iki tdris mrhlsinin yeni metodikasnn v tdris vsaitlrinin hazrlanmas; 3) corafiya thsil sisteminin Avropa standartlarna uyun tkil edilmsidir. Butun bu irimiqyasl vziflrin hyata kecirilmsind respublika coraflar, corafiya cmiyyti yaxndan itirak etmlidir. Tdris metodikas il bal olan msllrin hllind is Azrbaycan Dovlt Elmi-Tdqiqat Pedaqogika, Azrbaycan Mullimlri (kecmi mullim kadrlarnn tkmilldirm institutu) v Bak Mullimlri Tkmilldirm nstitutlarnn uzrin muhum vziflr duur. Mktb corafiyasnn inkiafnda yeni istiqamtlrdn biri d ali mktblr qbul imtahanlarnn test usulu il aparlmas v bu sistemd corafiyaya geni yer verilmsidir. Hr il humanitar v iqtisadi, son illr is bir cox ixtisaslar uzr qbul imtahanlarnda corafiyadan 30 suala cavab vermk tlb olunur. Bu is mktb corafiyasnn butun kurslarnn drindn oyrnilmsini tlb edir v butovlukd onun sviyysin musbt tsir gostrir. Test sual v proqramlarnn, yeni tovsiylrinin hazrlanmasnda Tlb Qbulu uzr Dovlt Komissiyas yannda faliyyt gostrn ekspertlr qrupu v daimi seminar hmiyytli ilr gorurlr. Bellikl, Azrbaycan Respublikasnn ali v orta mktblrind corafiyann tdrisinin yaxladrlmas ucun lverili rait yaradlmdr. Bu raitdn bacarqla istifad edrk onun tdrisini daimi tkmilldirmk v drinldirmk tlb olunur. Xulas vzi Azrbaycan Respublikas corafiyasnn tarixin dair aparlan umumi tdqiqatlar aadak kimi yekunladrmaq olar. - Azrbaycan corafiya elminin tarixi uzr axtarlar davam etdirilmlidir.

- Corafiya elminin qarsnda, xalq tsrrufatnn razi tkili, tbii ehtiyatlarla tmin olunmas, halinin mulluu, salaml, thluksizliyi, onun tchizat v istirahtinin daha smrli qurulmas problemlri uzr elmi-tdqiqat ilrinin aparlmas, vzifsi durur. - Olk tsrrufatnn muasir tlblrini odmk mqsdi il respublikann tbii v antropogen landaftlarnn daha drindn oyrnilmsini davam etdirmk lazmdr. - Corafiyann butun sahlrind aerokosmik materiallardan v metodlardan geni istifad olunmaldr. - Landaftn dinamikas, geokimyas, inkiaf proqnozlar, onlarn qruplamas v s. n yeni metodlara tdqiq edilmlidir. - Glckd d Azrbaycann v onun qonu rayonlarnn paleocorafi inkiaf tarixini oyrnmk zruridir. Faydal qazntlarn axtarlmasnda paleocorafi tdqiqatlar daha da drinldirmk, muasir tektonik hrktlri yeni geofiziki v riyazi metodlarla oyrnmk lazmdr. - Olk tsrrufatnn muxtlif sahlrind iqlim potensialndan smrli istifad etmk ucun respublika iqlimini oyrnmk tlb olunur. qlim ehtiyatlarnn, bioiqlim potensiallarnn geni miqyasl tdqiqi v tcrubi chtdn qiymtlndirilmsi knd tsrrufatnn glck inkiaf ucun boyuk hmiyyt ksb edir. - Aqroiqlim ehtiyatlarnn akara cxarlmas v bazar iqtisadiyyat raitind onlardan smrli istifadnin tkili fasilsiz kild oyrnilmlidir. qlim dyimlrinin proqnozlar hazrlanmal, thlukli atmosfer hadislrinin muxtlif muddtli proqnozlarnn dqiq metodikas ilnmlidir. - Hidroloji hadis v proseslrin thlilind aerokosmik metodlarn ttbiqi genilndirilmlidir. - Respublika su ehtiyatlarndan daha da smrli istifad etmk ucun su hovzlrinin qorunmasna dair, su daqnlar v sellrl mubariz, ekstremal hallarn qarsn almaq, su anbarlarnn muhafizsi v qorunmas, suvarma bklrinin daha smrli tkili kimi hidroloji tdqiqatlar davam etdirmk lazmdr. Cay hovzlrinin, xususn tranzit caylarn ekosistemini qoruyub saxlamaq mqsdil caylarn ekoloji axm uzr tdqiqatlar aparlmaldr. Mcra proseslri v sel-daqn hadislrinin oyrnilmsi sasl surtd genilndirilmlidir. - Respublikann tbii raitini v onun tbii ehtiyatlarn ks etdirn umumi respublika v ayr-ayr regionlarn fiziki-corafiyas yeni mrhld daha onmli yer tutmaldr. - qtisadi v sosial corafiya elminin vzifsi balca diqqti olk tsrrufatnn intensiv inkiafna komk edn geni tdqiqat ilrinin aparlmasna yonltmkdir. Yerli ehtiyatlar akara cxarmaq, onlar olk tsrrufatnn istifadsin vermk sahsindki ilri davam etdirmlidir. - Olkd mhsuldar quvvlrin tarazl (kompleksli) inkiafn, muxtlif miqyasl sah v razi sistemlrinin mqsduyun tkilini tmin edn tdqiqatlar lazmdr. - halinin v mk ehtiyatlarnn corafi chtdn oyrnilmsini davam etdirmk lazmdr. Knd v hr mskunlamasn yaxladrmaq, traf muhitin istehsala v insanlarn hyatna, faliyytin tsirini daha dqiq oyrnmk tlb olunur. - nsan il tbit arasnda munasibtlrin xarakterini oyrnmk v bu munasibtlrdn insanlarn xeyrin istifad etmk istiqamtind aparlmas lazm glir. - qtisadi laqlrin yaxladrlmasna, respublikann xarici v regional iqtisadi laqlrinin smrlildirilmsin, razi mk bolgusunun duzgun tkilin daha cox fikir verilmlidir. - Uzun muddt yaddan cxm sosial corafi tdqiqatlar indi davam etdirmk zruridir. nsanlarn muxtlif tbii-corafi raitd hyat trzini, salamln, istirahtini v s. yaxladrmaq ucun razinin tbii-iqtisadi imkanlarn akar etmk v onlardan istifad yollarn oyrnmk. - Biz qonu v yaxn olan xarici olklri corafi chtdn oyrnmk, qonuluq imkanlarndan istifad etmkl bu olklrl iqtisadi v mdni laqlrin yaranmas imkanlarn muyynldirmk, regional v qlobal iqtisadi inteqrasiyann inkiafnda corafiyann potensialndan intensiv istifad etmk. - hmiyyti nzr alnmaqla Xzrin kompleks tdqiqini genilndirmk. - Respublikann v onun ayr-ayr rayonlarnn kompleksli corafi xususiyytlrini ks etdirn srlrinin sayn artrmaq. - Bu tdqiqatlar aparmaq ucun yeni, n qabaqcl metodlardan, corafi tdqiqatlarda komplekslilikdn, sistem metodundan, n yeni v trafl mlumat vern kosmik tdqiqatlardan geni istifad etmliyik. Komputerlr sistemi v elektron hesablama manlarndan istifad edrk informasiya ymaq v daha dqiq tdqiqatlar aparmaq tlb olunur. - Tsrrufatn, ekoloji muhitin butovlukd cmiyytin oyrnilmsind corafiya elmlrinin inteqrasiyasn genilndirmk. dbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. . . . - . 1953 .. .1954. .. . -. , .1980. .. . . -. 1949. .. - , 1963. . , , , 1930. .. . . 1988. . , 1959.

9. 10. 11. 12. 13. 14. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Qumilyov L.N. Qdim Turklr, Bak, 1993. .. . . , 1989. .. . . 1987. .., .., .. . . 1973. .. .1971. .. . . 1997. .. . .,. 1998. .., .. . . . 1982-1983. . 1984. - . 1959. .. . . 1976. .. . . 1972. . . 1987. . . , 1997. .. . 1955.

Azrbaycan mnblri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Azrbaycan Corafiya Cmiyyti 60 ild: uurlar, nailiyytlr v perspektivlr. B. 1999. Azrbaycan tarixi uzr qaynaqlar. B. BDU-nun nriyyat. 1989. Budaqov B.. Turk uluslarnn yer adlar B. 1994. Vlixanl N.M. IX-XII srlrd rb corafiyaunaslar v syyahlar Azrbaycan haqqnda. B. 1974. .. .1986. Yaqub Mahmudov. Syyahlar Azrbaycana glir. B. 1986. Nurddin Krimov. Qrx il syahtd. B. 1977. Frid Mmmdova. Azrbaycann siyasi tarixi v tarixi corafiyas. B. 1993. Corafiya elmi 50 ild. Akad. B..Budaqovun red. il B. 1996. ***