02.05.

2013
1
Anlk debisi=> 3500 cfs= 99,109 m/s
2
02.05.2013
2
Akmlmleri
02.05.2013
3
AKIMLMLERVEVERLERNANALZ
Yzeysel ak miktarnn belirlenmesi hidrolojide en ok karlalan y j
problemlerdendir. Su kaynaklarndan faydalanma ile ilgili eitli
tesislerde su miktarna dair sorularla karlalr. rnein taknlarn
kontrol ile ilgili almalarda maksimum debiyi, su kuvveti tesislerinin
projelendirilmesinde ylda belli bir sre mevcut olan debiyi bilmek
gerekir. Yzeysel ak miktarn dier hidrolojik byklklere bal olarak
belirlemek iin, ilerde anlatlaca gibi, birok almalar yaplm ve
yaplmaktadr. Ancak birok hallerde bu metodlar yeterli dorulukta
l l k b t l kli h k i likl sonular vermezler, nk bantlarn ekli henz kesinlikle
belirlenebilmi deildir. Bu bakmdan gvenilir sonular elde edebilmek
iin bir lme istasyonlar a kurarak yzeysel ak dorudan doruya
lmek gerekir. Hidrolojinin akm lmeleri ile ilgilenen koluna
hidrometri denir.
6
02.05.2013
4
Akm lmelerinin amac akarsuyun bir kesitindeki su seviyesini ve
kesitten geen debiyi (birim zamanda geen su hacmini) zamana bal
olarak belirlemektir. Sreklilik denklemine gre debi ortalama hz ile
ak kesiti alannn arpmna eit olduundan debiyi lmek iin hz ve p y
kesit lmeleri yapmak ve elde edilen sonulardan debiyi hesaplamak
gerekir. Ancak, bu gibi lmeleri srekli yapmak ok zor ve masrafl
olacandan pratikte bir istasyonun debiseviye bants (anahtar erisi)
bir kere belirlendikten sonra sadece su seviyesini lmekte yetinilir, bu
seviyeye kar gelen debi anahtar erisinden okunur (ekil 6.1).
ekil 6.1. Anahtar erisi yardmyla seviyeden debiye geilmesi.
7
Bu blmde srasyla seviye, hz, kesit ve debi lmelerinin yapl
ekilleri anlatlacak, anahtar erisinin elde edilmesi ve kullanl
belirlenecektir. Blmn sonunda akm lmlerinden elde edilen
sonularn nasl deerlendirilecei zerinde durulacaktr.
Herhangi bir karlatrma dzlemine gre llen su yzeyi kotuna ksaca
seviye denir. Karlatrma dzlemi olarak genellikle ortalama deniz yzeyi
seilir. Seviye lmekte yazc lekler (limnigraf ) ve yazc olmayan
lekler (limnimetre) kullanlabilir.
1. Yazc olmayan lekler (limnimetre) :
6.1. SEVYE VE SU YZ EM LMLER
Bunlarn en basiti ve en ok kullanlan santimetre blmeli ahap veya
metal bir ubuktur (eel). Eel kpr ayana, akarsuyun evindeki bir
duvara, ya da baka bir yapma tutturulabilir. Belli aralarla eelde suyun
ykseldii seviye okunur. Su seviyesindeki deimeler byk ise eitli
deime blgeleri iin birden fazla eel kullanlabilir. Daha prezisyonlu
lmler iin bazen eel eik olarak da yerletirilebilir. Eelin sfr seviye
okumalar daima pozitif deerler alacak ekilde belirlenmelidir.
8
02.05.2013
5
Baka bir limnimetre tipinde blmeli bir telin ucuna balanan bir arlk okuma
yaplaca zaman su yzne dedirilir, bir sabit gstergeden seviye okunur. Bu
limnimetrenin stnl akarsuyun dnda kald iin akmdan zarar grmemesi ve
yksek sularda da yanma varlabilmesidir. Buna benzer amandral lekler de vardr.
Daha prezisyonlu lmeler iin elektrikli lekler kullanlr, bunlarda bir arln suya
demesi ile bir elektrik devresi kapanr ve seviye hassas olarak okunabilir. Rezistans ve
kapasitans kullanan elektrikli lme dzenleri de vardr.
Yazc olmayan lekler gnde bir defa (Trkiye'de saat 8'de),
ya da iki defa (Trkiye'de saat 8 ve 16'da) okunur. Takn
zamanlarnda daha sk (16 saatte bir) okuma yaplmas
uygun olur.
Ayrca taknlarda suyun ykseldii en yksek seviyeyi
belirlemek nemlidir. Zira takn srasnda eelin yanna belirlemek nemlidir. Zira takn srasnda eelin yanna
varmak ou zaman mmkn olmaz. Bunun iin alt delikli
bir boruya mantar paralar konur. Su bu boruda ykselirken
mantar paralar da su yznde ykselir. Borunun iindeki
blmeli bir ubuk zerinde mantarn yapp kald seviye en
yksek su seviyesini gsterir (ekil 6.2). Taknlardaki en
yksek seviye daha kaba olarak suyun aalarda ve
yapmlarda brakt izlerden de tahmin edilebilir.
ekil 6.2. Suyun
ykseldii en yksek
seviyeyi belirlemek iin
kullanlan lek.
9
2.Yazclekler(limnigraf):
Akarsuyla bir boru vastasyla bantl
olan bir sakinletirme kuyusundaki y
suyun yzeyindeki bir amandrann
hareketi amandrann bal olduu
telin zerinden getii bir makaray
ekl6.3.Sakinletirmekuyusuvelimnigraf.
dndrr (ekil 6.3). Makarann dnmesiyle bir yazc u, srekli olarak
dnmekte olan bir kt erit zerinde hareket eder ve seviyenin zamanla
deimesi otomatik olarak kaydedilmi olur. Sakinletirme kuyusu yzgeci d
etkilerden koruyaca gibi akarsu yzeyindeki salnmlar ksmen
l di d K k bi l ti b i i i snmlendirmeye de yarar. Kuyuyu akarsuya birletiren borunun giriine yzen
cisimlerin girmemesini salamak ve salnmlar sndrmek iin zgara koymak
uygun olur. Sonular telsiz, telefon ve telgraf vastasyla uzaa iletmek,
otomatik olarak bir kt eride veya kartlara delerek yada manyetik teype
kaydederek bilgisayara vermek de mmkn olabilmektedir. Limnigraflarla su
seviyesi 3 mmcivarnda bir hassaslkla kaydedilebilir.
10
02.05.2013
6
Dier bir limnigraf tipinde bir borudaki delikten sabit miktarda basnl
hava veya azot gaz suya kabarcklar halinde braklr. Deliin stndeki
basncn suyun derinlii ile bantl olmasndan yararlanarak manometre
ile seviye llp kaydedilir. Kabarckl lek gvenilir, ucuz, iletmesi y p y g , ,
kolay ve su seviyesinin byk deimelerini izleyebilecek niteliktedir.
Sakinletirme kuyusunu gerektirmedii gibi okumalarn uzaktan kayd da
kolay olur. Takn seviyesinin yukarsnda yerletirilebilir, fazla kat madde
tayan akmlarda kullanlabilir, donmadan az
etkilenir. Bir limnimetredeki okumalara balanarak
kontrol edilmeleri gereken diyaframl basn lerler
de kullanlabilir.
ekil 6.4. Limniraf.
Limnigraflarn limnimetrelere olan stnl su
seviyesinin zaman iinde deiimini srekli olarak
kaydetme olanan vermeleri ve okuma hatalarnn
ortadan kalkmasdr.
Trkiye'de D.S.I. ve E..E. tarafndan yaplan
lmelerde Ott ve Stevens tipi limnigraflar
kullanlmaktadr (ekil 6.4).
11
eitli Limnimetre ve Limnigraflar
02.05.2013
7
Su yznn eimi iki kesitte llen seviyelerden
hesaplanabilir. Bu kesitlerin arasndaki uzakln
akarsuyun geniliinin 5 kat kadar olmas ve seviye
k l d l ki Bilh okumalarnn ayn anda yaplmas gerekir. Bilhassa
kvrntlarda su yz eimi iki ky boyunca farkl
olabileceinden her iki ky boyunca ayr ayr lmler
yapmak uygun olur. Su yz eimi genellikle ok
kk olduundan seviye lmlerinde byk bir
prezisyon gerekir.
Taknlar srasnda debiyi hesaplayabilmek iin su
yz eimini bilmek nem tar. Fakat bu artlarda
seviye lmleri yapmak g olduundan genellikle
eimi ykselen suyun brakt izlerden faydalanarak
tahmin etmek gerekir.
13
6.2.HIZLMLER
Bir akarsudaki akmn bir noktasndaki hz
lmek iin en ok kullanlan alet mulinedir.
Mulinede yatay veya dey bir eksen etrafnda
akmn etkisiyle dnebilen bir pervane akmn etkisiyle dnebilen bir pervane,
mulineyi akm dorultusunda ynelten bir
kuyruk paras ve mulinenin akm tarafndan
srklenmesini nlemek iin bir arlk
bulunur. Pervanenin dnme hz akmn
hzyla bantldr. Bu bantnn ekli
mulineyi bir kanaldaki hareketsiz su iinde
belli hzlarda ekerken ya da dairesel bir
ekil6.5.Deyeksenli(gerdelli) mulie.
be a da e e e ya da da ese b
havuzda belli hzlarda dndrrken
pervanenin dnme hzlarn okuyarak
belirlenir, bylece aletin kalibrasyonu yaplm
olur. Dakikada dnme says olan n ile V akm
hz arasnda dorusal bir bant vardr :
ekil6.6.Yatayekseni(uskurlu)muline 1 2
(6.1) V a bn n n n = + < <
14
02.05.2013
8
Bu bantdaki a ve b katsaylar dnme saysnn eitli
blgeleri iin mulinenin yapmcs tarafndan verilir.
Ancak ok trblansl akmlarda baz farklar ortaya
kabilir. Muline ile ok dk hzlar lmek de mmkn
1 2
(6.1) V a bn n n n = + < <
ekil6.5.Deyeksenli(gerdelli) mulie.
kabilir. Muline ile ok dk hzlar lmek de mmkn
olmaz. Muline ile bir noktadaki hz lmek iin
kronometre ile llen (1 dakika civarnda) bir zaman
aralndaki dnme says belirlenir. Genellikle dnme
saylar ya sese evrilir, ya da bir gstergeden okunur. Hata
% 0,5 den azdr.
Mulinelerin eitli tipleri vardr. Dey eksenli (gerdelli)
Price tipi bir muline ekil 6.5 de, yatay eksenli (uskurlu)
Ott tipi bir muline ekil 6.6 da grlmektedir. Trkiye'de
ekil6.6.Yatayekseni(uskurlu)muline
p g y
daha ok Ott ve Gurley tipi yatay eksenli mulineler
kullanlr, bunlarn kalibrasyonu Ankara'da D.S..
Aratrma Merkezinde yaplr. Yatay eksenli mulineler
dey eksenlilere gre daha doru sonular verirler, zira
kesit ierisindeki sekonder hzlar da dey eksenli
mulineleri dndrebilir. Buna karlk dey eksenli
mulineler kat maddelerin andrmasna kar daha
dayankl olurlar.
15
Muline ile hz lerken bir dey zerindeki ortalama hz
bulmak iin genellikle su yznden derinliin 0,6 s kadar
aada bir okuma yapmak yeterli olur. Derinlii 0,5 m den fazla
olan akmlarda su yznden derinliin 0,2 si ve 0,8 i kadar
aada iki okuma yaplp llen hzlarn ortalamas alnr aada iki okuma yaplp llen hzlarn ortalamas alnr
(ekil 6.7). Logaritmik hz dalmna gre bu ekilde llen
hzlar dey zerindeki ortalama hza eit olur. ok derin sularda
tabana ve su yzeyine yakn iki nokta ile aralarndaki uzaklk
derinliin 0,2 si kadar olan dier
drt noktada lm yaplr.
Aradaki 4 noktadaki lmlere
ekil6.7.Akarsukesitiniparalaraayrrakdebininllmesi.
4
2 kat arlk vererek arlkl
ortalama ile ortalama hz
hesaplanr. Suyun st buzla
kaplysa derinliin yarsndaki
hz llp 0,88 gibi bir katsay
ile arplr.
16
02.05.2013
9
0,80 h
i
0,60 h
i
0,20 h
i
AKARSU KESTNDEK DEBNN BELRLENMES
60 0
V V
i
=
2
80 , 0 20 , 0
V V
V
i
+
=
60 , 0 i
i i
A V Q =

Daha basit bir hz lme usul akm tarafndan srklenen

yzgelerin belli bir yolu almalar iin geen zaman
lmektir. Bu usulle lme yapabilmek iin akarsuda yeterli
uzunlukta (en az kesit geniliinin 5 kat kadar) dz bir uzunlukta (en az kesit geniliinin 5 kat kadar) dz bir
para bulunmas gerekir. Su yznde hareket eden bir
yzge kullanlyorsa ortalama hz elde etmek iin
yzgecin hz 0,8 0,9 gibi bir katsay ile arplr. Akmn
derinlii boyunca uzanan yzgelerle ortalama hz iin
daha gvenilir bir deer elde edilebilir. ok sayda yzge
kullanlp sonularn ortalamas alnarak muline ile elde kullanlp sonularn ortalamas alnarak muline ile elde
edilen sonulardan %15 den fazla fark etmeyen hzlar elde
etmek mmkndr. Fakat genellikle yzgelerle elde edilen
hzlarn ok prezisyonlu olmadklarn kabul etmek gerekir.
Taknlar srasnda muline ile lm yaplamayan hallerde
bu usul kullanmak gerekebilir.
18
02.05.2013
10
ok geni akarsularda (1 km ye kadar) su yzeyinden
belli bir mesafedeki kesitsel ortalama hz ses st
dalgalar ile llebilir. Akm dorultusu ile as yapan
bir dorultunun iki kyy kestii noktalardan bu bir dorultunun iki kyy kestii noktalardan bu
dorultu boyunca her iki ynde ses st dalgalar
gnderilir. Ses st dalgasnn hareketsiz suda ilerleme
hz C, akmn ortalama hz V olduuna gre ekil 6.8 de
1 den 2 ye doru ilerleyen ses st dalgasnn hz
V
12
=C+V.cos, 2 den 1 e doru ilerleyen ses st
d l h l l l dalgasnn hz V
21
=CV.cos olur. Buna gre llen V
12
ve V
21
deerlerinden akmn hz
olarakbulunur.
12 21
2cos
V V
V
o

=
ekil 6.8. Akmn ortalama hznn sesst dalgalar yardmyla llmesi.
19
6.3.KESTLMLER
Akarsuyun seilen bir noktadaki derinlii s sularda y
blmeli bir srkla llr. Daha derin sularda lme
yapmak iin bir elik eritin ucuna 26 kg lk bir arlk
taklr ve arlk tabana indirilir. Ancak arln tabana
batmamasna dikkat edilmelidir. Ayrca hzl akmlarda
arln srklenmesi ile erit dey durumdan
ayrlacandan lmelerde hatalar olur, bunlarn
dzeltilmesi iin zel tablolar kullanlr. ok derin
akarsularda derinlii lmek iin ses dalgalarnn tabana
arpp yansmas esasna gre alan aletler kullanlabilir.
Derinlik lld srada lm yaplan deylerin
arasndaki uzaklklar da elik eritle llerek akarsuyun
kesiti belirlenmi olur.
20
02.05.2013
11
Bu lmeler s veya yava sularda (1 m genilikten geen
debinin 1 m
2
/s den az olmas halinde) bir erit metreyi
bir kydan dierine uzatp zerinden istenen aralklar
okunarak yaplabilir Derin ve hzl sularda ise ya iki ky okunarak yaplabilir. Derin ve hzl sularda ise ya iki ky
arasnda gerilen bir kablo zerinde hareket eden bir
arabadan (teleferik) lmeler yaplr, ya da mevcut bir
kprden faydalanlr. Ancak kpr ayaklar akm
bozduundan ayaklarn yaknnda kesiti ok sk
paralara ayrmak gerekir. Kardan karya uzatlm bir
kablo boyunca sabit hzla hareket eden bir motordan kablo boyunca sabit hzla hareket eden bir motordan
lme yapmak da mmkndr. Ancak motordan yaplan
lmlerde bulunulan yerin doru olarak
belirlenmesindeki glk ve motorun hareket hznn
etkisi hatalara yol aar. Akarsuyun buz tuttuu
zamanlarda ise buzda delik aarak lmler yaplr.
21
6.4.DEBLMLER
Bir akarsuyun debisini lmek iin en ok kullanlan metot akarsu kesitini
ekil6.7.
Bir akarsuyun debisini lmek iin en ok kullanlan metot akarsu kesitini
dilimlere ayrmak, bu dilimlerin her birindeki V
i
ortalama hzn ve A
i
kesit
alann lmek ve sonra debiyi
Q=V
i
A
i
(6.2)
eklinde hesaplamaktr. Bunun iin dz ve niform bir blgede seilen bir
kesit ekil 6.7 de gsterildii gibi dey dilimlere ayrlr. Bu dilimlerin says
akarsuyun byklne ve kesitin dzgn olup olmayna gre 1030
arasnda deiebilir, dilimlerin her birinden toplam debinin % 10 undan fazlas arasnda deiebilir, dilimlerin her birinden toplam debinin % 10 undan fazlas
gememelidir. Dilimlerin geniliklerinin eit olmas gerekmez, kesitin
dzensiz ksmlarnda daha dar, ortalarnda daha geni dilimler semek uygun
olur, dilimlerin genilii 1 ile 10 m arasnda deiebilir. Her bir dilimin
(ekildeki ABCD gibi) ortasndan geen dey (EF) zerindeki ortalama hz ve
derinlik llr. Bu lm sonularna gre her bir dilimden geen debi
hesaplanr. Kesitten geen toplam debi (6.2) denklemine gre bu debilerin
toplam olarak elde edilir.
22
02.05.2013
12
ok trblansl akmlarda, ok yksek (7 m, s den fazla) ya da ok dk
hzlarda, akarsuda fazla kat madde hareketi bulunmas halinde ve buz
rts altnda muline ile lme yapmak zor olduundan debiyi lmek iin
an veya srekli enjeksiyon metotlarn kullanmak uygun olur.
A j k i t d Ak bi k itt l k bi ki l 1. 1. An enjeksiyon metodu : Akarsuya bir kesitten an olarak bir kimyasal
tuz, floresan boya (rodamin) veya zararsz bir radyoaktif madde katlr.
Mansaptaki dier bir kesitte katlan izleyicinin konsantrasyonunun
zamanla deiimi llr. Akarsuya katlan eriyiin hacmi H
1
iindeki
izleyici konsantrasyonu C1 eriyik katlmadan nce akarsudaki izleyici
konsantrasyonu C0 ise, mansaptaki kesitte zamana gre llen
konsantrasyon deiimi C (t) olduuna gre akarsuyun debisi, izleyici
maddenin ktlesinin korunumu ilkesine gre u formlle hesaplanr : g p
(6.3)
C (t) konsantrasyon deiiminin yeterli prezisyonla llmesi g
olduundan bu metodun uygulanmasnda zorluklarla karlalr.
23
2. 2. Srekli enjeksiyon metodu : Bu metotta enjeksiyon srekli
olarak yaplr. Enjeksiyon sresi mansaptaki lm istasyonunda
llen izleyici konsantrasyonunun sabit bir C2 deerine
erimesine imkn verecek kadar uzun olmaldr. Akarsuya birim
d k t l i ik h i Q i ikt ki i l i i zamanda katlan eriyik hacmi Q1 ve eriyikteki izleyici
konsantrasyonu C olduuna gre yine ayn ilkeye gre akarsuyun
debisi bulunabilir :
(6.4)
Srekli enjeksiyon metodunun uygulanmas daha kolay olur.
B t tl k ll k dikk t dil k kt iki k it d ki Bu metotlar kullanrken dikkat edilecek nokta iki kesit arasndaki
uzakln izleyicinin akma tam olarak karmasn salayacak
kadar byk olmasdr. Yanal dorultuda karma dey
dorultudaki karmaya gre daha yava olduundan enjeksiyonun
kesitin eitli noktalarnda birden yaplmas daha uygun olur.
Kullanlan izleyicinin evreye zarar dokunmamak, ucuz olmal,
kk konsantrasyonlarda bile kolayca llebilmelidir.
24
02.05.2013
13
Kk ve hzl akan akarsularda (23 m
3
/s den kk
debilerde) keskin kenarl gen, trapez veya dikdrtgen
savaklarla veya geni balkl savaklarla ve Parshall kanal
gibi dzenlerle debi llmesi de mmkndr. Okunan gibi dzenlerle debi llmesi de mmkndr. Okunan
savak yknden hidrolik formlleriyle debiye geirilir,
savak yerine akmn kritik derinlikten gemesine sebep
olan tabii dlerden de faydalanlabilir.
Debinin hesab iin ak kanallardaki uniform akm
denklemleri (Manning denklemi gibi) kullanlabilir. Ancak
bunun iin su yzeyi eiminin, kesit karakteristiklerinin ve y y ,
przlln bilinmesi gerekir. Bu yola bazen taknlardan
sonra takn debisinin tahmininde bavurulur. Bu ekilde
tahmin edilen debilerdeki hata yzdesi byk olabilir (en
iyi koullarda % 10).
25
6.5.ANAHTARERS
Bir akarsu kesitinde debi ile seviye
arasndaki banty gsteren eriye
anahtar erisi denir. Anahtar erisini a a ta e s de . a ta e s
belirlemek iin farkl akm koullarnda
seviye ve debi lmleri yaplr. Bu
lmler sonunda elde edilen ardk
noktalarn seviyeleri arasndaki farkn
akarsudaki en byk seviye deiiminin
% 10 undan fazla olmamas istenir. Bu
eriyi izerken genellikle seviye dey
k d d bi k d ili
ekil6.9.Anahtarerisi.
eksende, debi yatay eksende gsterilir
(ekil 6.9). Logaritmik lek kullanlmas
halinde anahtar erisi doruya yakn
olacandan bu gsteri ekli daha
uygundur (ekil 6.10).
ekil6.10Anahtarerisininlogaritmikkoordinatlardagserilii.
26
02.05.2013
14
Anahtar erisinin karld kesitte seviye ve debi
arasnda belirli ve tek deerli bir bantnn bulunmas
gerekir, byle bir kesite kontrol kesiti denir. Ancak baz
nedenlerle byle bir kesitte de anahtar erisi zamanla
deiebilir. Bunun bir nedeni akarsu kesitinde zamanla deiebilir. Bunun bir nedeni akarsu kesitinde zamanla
deiiklikler olmasdr (tabann taranmas, kpr
yapm, bitkilerin yetimesi gibi). Alviyal akarsularda
tabann hareketli olmas nedeniyle oyulma ve ylmalar
sonunda anahtar erisi deiebilir. Bu nedenlerle
kesitin anahtar erisinin deiip deimediini arada
bir (ylda birka defa) kontrol etmek gerekir. Kontrol
sonunda llen debiye kar gelen seviyenin anahtar
erisindeki deerden farkl olduu grlrse anahtar
ekil6.9.Anahtarerisi.
erisi aradaki fark kadar kendisine paralel olarak
kaydrlr (ift uygulama). zellikle taknlardan sonra
bu kontrol yapmak gerekir. Akarsuyun buz tutmas da
buz ile srtnme ve su yzeyi kotunun okunmasndaki
zorluk yznden anahtar erisini deitirir. Bu
bakmdan buz rtsnn bulunmas hali iin ayrca bir
anahtar erisi elde etmek gerekir.
ekil6.10Anahtarerisininlogaritmik
koordinatlardagserilii.
27
Anahtar erisinde kk bir debi deiimine
karlk olduka byk bir seviye deiimi
olabilmesi iin kesitin dar ve derin olmas uygun
olur. Hz dalmnn niform olmas asndan olur. Hz dalmnn niform olmas asndan
da kesitin dzgn olmas istenir.
ekil6.9.Anahtarerisi.
Anahtar erisinin karld kesitin kontrol kesiti olmamas halinde debi
seviye bants tek deerli olmaz. rnein su yz eiminin deimesi
halinde (barajlarn kabarma erisi iinde kalan kesitlerde, bir hareketli
balamann veya kprnn arkasnda, bir gln veya akarsuya bir kolun y p g y y
kart yerin memba tarafnda) anahtar erisi de eime bal olarak deiir.
Bu durumda eitli su yz eimleri iin farkl eriler kullanmak gerekir.
Akarsu boyunca iki ardk istasyon arasndaki su yz seviyelerinin fark
(d) F ile gsterildiine gre Q ile F arasnda yle bir bant bulunduu
kabul edilebilir :
(6.5)
0 0
n
Q F
Q F
| |
=
|
\ .
28
02.05.2013
15
Burada Q seilen bir F dne kar gelen debidir,
ak kanallardaki hz formllerine gre (6.5)
(6.5)
0 0
n
Q F
Q F
| |
=
|
\ .
ak kanallardaki hz formllerine gre (6.5)
denklemindeki n ssnn deeri 0,5 e yakn olmaldr,
zira d su yz eimi ile orantldr. Ancak dnn
lld kesitlerin arasnda su yzeyi dorusal
olmayabilecei iin n deerini lerek belirlemek
gerekir. Buna gre belli bir F
0
d iin hQa
anahtar erisi belirlenir Dier bir F dnn mevcut anahtar erisi belirlenir. Dier bir F dnn mevcut
olmas halinde llen h seviyesine gre anahtar
erisinden okunan Q
0
debisi (6.5) formlne konarak
akarsudaki Q debisi hesaplanr. Akarsuda uygun bir
tabii kontrol kesitinin bulunmamas halinde sun bir
kontrol kesiti ina etmek uygun olur.
29
Yksek sularda debi lm ok g olduu iin anahtar erisini yksek
debilere doru uzatmak gerekir. Fakat anahtar erisinin llm olan
debilerin yukarsndaki blgede ekstrapolasyonu her zaman iyi sonu vermez.
Bu i iin kullanlan usullerden biri Q debisi ile h seviyesi arasnda yle bir
bant kabul etmektir :
Bu bantdaki K, h
0
ve n sabit deerleri o istasyonda llm deerlerden
elde edilir. Bunun iin (6.6) denkleminin logaritmik kt zerinde bir doru
eklinde grnmesinden faydalanlr h0 deeri log Q ile log (hh0)
(6.6)
0
( )
n
Q K h h =
eklinde grnmesinden faydalanlr. h0 deeri log Q ile log (h h0)
arasndaki banty dorusal bir bantya yaklatracak ekilde deneme ile
belirlenir. Seviyenin farkl blgelerinde (alak, orta ve yksek sularda) sabitler
farkl deerler alabilir. Ortalama hz iin Chezy, ya da Manning formlnn
kabul edilmesiyle de buna benzer bir bantya varlr.
30
02.05.2013
16
6.6AKIKAYITLARININANALZ
6.6.1.HidrometristasyonlarA:
Akm lm istasyonlar an planlarken kurulacak istasyon says ve
istasyonlarn yeri optimum ekilde belirlenir, bunu yaparken istenen
dorulukta lmlerin mmkn olduu kadar ucuza elde edilmesi
amalanr. stasyonlar 3 tip olabilir :
1. Baz (esas) istasyonlar : srekli olarak iletilen bu istasyonlar
nemli akarsularn azlar yaknnda ve balca kollarnda kurulur.
lm yaplmayan kesitlerdeki akmlar baz istasyonlardaki kaytlara
dayanarak tahmin edilir.
2. Sekonder (tal) istasyonlar.
3. Geici (zel maksatl) istasyonlar : Kurulmas planlanan su
yaplarnn yaknnda ya da aratrma amacyla belli bir sre iletilirler.
Dnya Meteoroloji rgt hidrometri istasyonlarnn skl iin dz
blgelerde 10002500 km'de bir istasyon, dalk blgelerde 3001000
km
2
de bir istasyon tavsiye etmektedir, dalk blgelerde istasyonlarn
arasndaki kot fark 500 mden fazla olmamaldr.
31
Trkiye'de hidrometri istasyonlarnn iletilmesine 1935'de
balanmtr. Bu istasyonlardan esas istasyonlar E..E., geici olanlar
D.S.. tarafndan iletilir. E..E. nin 2000 ylnda ilettii istasyonlarn
says 278 dir, bunlarn 226snda limnigraf (83 elektronik, 143
mekanik) 140nda teleferik vardr DS tarafndan iletilen mekanik), 140 nda teleferik vardr. D.S.. tarafndan iletilen
istasyonlardan 1992 ylnda sonular yaynlananlarn says 782 dir.
Akm lm istasyonlar arasnda kaytlar uzun olanlarn yzdesi
ok kktr.
Trkiye'deki hidrometri istasyonlarnn gnlk debileri her yl E..E.
tarafndan Su Yl Akm Neticeleri, D.S.. tarafndan da Akm Gzlem
Yll ad altnda yaynlanmaktadr Her yllkta bir su yl boyunca Yll ad altnda yaynlanmaktadr. Her yllkta bir su yl boyunca
llen debiler bulunur. Su yl bir nceki takvim ylnn 1
Ekiminden balayp o takvim ylnn 30 Eyllne kadar srer.
rnein 1986 su ylnn balangc 1 Ekim 1985, sonu 30 Eyll 1986
dr. Su ylnn 1 Ekimde balatlmasnn nedeni bu tarihte yeralt su
seviyesinin en dk deerlere dmesidir, bylece yksek sularn
bulunduu dnem iki yl arasnda blnmemi olur.
32
02.05.2013
17
Yllklarda istasyonun numaras,
ad, akarsuyun ad ve havzas,
istasyonun yeri, ya alan,
gzlem sresi, gzlem sresinde
ve o su ylndaki ortalama,
maksimum ve minimum debiler
ile istasyonun anahtar erisi
sayfann st tarafnda
gsterilmitir. Bu bilgilerin altnda
da o yla ait gnlk debilerin
tablosu ile aylk toplam,
maksimum minimum ortalama
ekil6.11.Akmgzlem
yllndanbirsayfa.
maksimum, minimum, ortalama
debiler, zgl debi ve aylk ak
ykseklii verilmitir (ekil 6.11).
33
02.05.2013
18
02.05.2013
19
6.6.2.GnlkDebilerinHesab
Bir istasyonda her gn yaplan okumalardan faydalanarak
gnlk debiler hesaplanr. Bunun iin nce gnlk ortalama
seviye bulunur. Trkiye'de bu seviye u ekilde y y y
hesaplanmaktadr. Gnde bir gzlem yaplan istasyonlarda a, b, c
srasyla bir gn nceki, o gnk ve bir gn sonraki okumalar
gsterdiine gre o gnk ortalama seviye aadaki arlkl
ortalama ile bulunur :
(6.7)
Gnde iki okuma yaplyorsa a bir gn nce saat 16 daki okumay,
b ve c o gnk okumalar, d bir gn sonra saat 8 deki okumay
gsterdiine gre gnlk ortalama seviye :
(6.8)
37
Bu formllerle hesaplanan h seviyesindeki hata %5
kadardr. Yksek sular srasnda daha sk okuma
yapldnda bunlar grafik halinde izilerek ortalama yapldnda bunlar grafik halinde izilerek ortalama
seviye grafikten okunur. stasyonda limnigraf varsa
gnlk ortalama seviye elde edilen kayttan belirlenir.
Bylece gnlk ortalama seviye bulunduktan sonra
anahtar erisinden gnlk debi okunur.
38
02.05.2013
20
6.6.3.DebiGidiizgisi:
Yukarda anlatld ekilde hesaplanan gnlk debilerle o
istasyondaki debi gidi izgisi izilir. stasyonun yerinde bir
deime olmas halinde ya kaytlarnn analizi iin anlatlana deime olmas halinde ya kaytlarnn analizi iin anlatlana
benzer ekilde ift toplam debi izgisi metoduyla kaytlar homojen
hale getirilmelidir. Debi gidi izgisinin periyodu 1 yl olan
peryodik bir bileeni vardr, ancak bu peryodik bileenin
evresindeki alkantlarn miktar genellikle byktr. Ayrca
havza biriktirme sisteminin etkisiyle herhangi bir gnn debisi ile
ondan nceki gnlerin debileri arasnda bamllk grlr. g g
llen debilerin analizine balamadan nce eer varsa insan
etkisinin giderilerek doal aklara geilmesi gerekir. Bu etkiler
hazne iletmesi, sulama ve baka maksatlarla su evirmeden
kaynaklanabilir. Havza zelliklerinde meydana getirilen
deiikliklerin akmlara etkisinin belirlenip giderilmesi ise ok
gtr. 39
Debi ZamanGrafii
Zaman
D
e
b
i

Gnlk ortalama debilerin zamanla deiimini gsteren eriye "debi gidi
izgisi" denir.
Trkiye'de, akm gzlem istasyonlarnda elde edilen gnlk ortalama
debiler bir su yl iin (1 Ekim - 30 Eyll) EE ve DS tarafndan yaynlanan
akm rasat (gzlem) yllklarnda yaynlanr.
02.05.2013
21
6.6.4.lmYaplmayanKesitlerdeki
AkmlarnTahmini:
Bi k l l l bi k iti d ki Bir akarsuyun lm yaplmam olan bir kesitindeki
akmlar, o akarsuda (yoksa komu akarsularda)
yakndaki bir kesitte llm olan akmlara
dayanarak tahmin edilebilir. Bunun iin en basit yol
kesitlerdeki debilerin kesitlerin ya alanlar ile doru
orantl olduunu kabul etmektir. Takn debilerinin
tahmininde ise debilerin ya alanlarnn 1 den kk
bir kuvveti ile (A
0.2
A
0.7
) orantl olduunu kabul
etmek gerekir, ancak takn debilerinin bu ekilde
tahmini gvenilir sonular vermez.
41
6.6.5.DebiSreklilikizgisi:
Eldeki bir debi gidi izgisinden faydalanarak debinin belli bir deere
eit, ya da ondan byk olduu zaman yzdesi hesaplanp dey y y y p p y
eksene debiler, yatay eksene zaman yzdeleri tanrsa debi sreklilik
izgisi elde edilir (ekil 6.12). Sreklilik izgisini elde ederken mmkn
olduu kadar uzun bir sureye ait debi gidi izgisini kullanmak uygun
olur.
Q
Q
Q
ekil6.12.Debisreklilikizgisinineldeedilmesi.
42
Zamann
%
0 100
Q
t
1
t
2
t
1
+ t
2
___________________________________
2
t
Zaman
02.05.2013
22
Bueridenzamann
bellibiryzdesinde
alandebiderhal alandebiderhal
okunabilir.ekil
6.13'denzamann
%25'indealandebi
215m
3
/s,zamann%
50'sindealandebi
135m
3
/solarak
ekil6.12.Debisreklilikizgisinineldeedilmesi.
135m
3
/solarak
okunmaktadr.
ekil6.13.Debisreklilikizgisindenzamannbelliyzdelerindealandebilerinokunmas.
43
Sreklilik izgilerinin birbirleriyle karlatrlmasn
kolaylatrmak iin bazen dey eksende gerek debilerin yerine
debilerin ortalama debiye oran gsterilir, bylece debiler
boyutsuz hale getirilir. Bir akarsuda belli bir sre iinde elde y g
edilmi olan sreklilik izgisini daha uzun bir sreye uzatmak
iin yaknndaki bir akarsuyun boyutsuz debileri iin izilen
sreklilik izgisinden faydalanlabilir. Ayn i bir akarsuyun iki
ayr kesiti arasnda da yaplabilir. Debi sreklilik izgisi
akarsuda belli bir zaman yzdesinde mevcut olan debinin
bilinmesi gereken hallerde kullanlr. rnein bir hidroelektrik
tesisinde gvenilir gc hesaplarken yln % 50 sinde var olan tesisinde gvenilir gc hesaplarken yln % 50 sinde var olan
debi esas alnabilir. Debi sreklilik izgisi, gnlk ortalama debi
rastgele bir deiken olarak dnldnde elde edilen
toplam, olaslk erisine benzemektedir.
Debi iin olduu gibi seviye iin de gidi ve sreklilik izgileri
izilebilir.
44
02.05.2013
23
6.6.6.ToplamDebiizgisi:
Bir balang anndan herhangi bir t anna kadar
akarsudan geen toplamak hacmi :
eklinde hesaplanabilir. Pratikte t
i
zaman
aralnda (ay, yl gibi) ortalama debi Qt ise toplam
ak hacmi :
eklinde hesaplanr. Toplam akn zamana gre
deiimini gsteren eriye toplam debi izgisi denir.
Bu erinin herhangi bir noktasndaki teetinin
i i d k d ki d bi itti eimi, o anda akarsudaki debiye eittir.
ekil 6.14'deki rnekten anlalaca gibi erinin iki
noktasnn ordinatlarnn fark o zaman aralnda
geen toplam hacme eittir. Eri zerindeki iki
noktay birletiren dorunun eimi de o zaman
aralndaki ortalama debiyi gsterir. rnekte AB
zaman aralndaki ortalama debinin 356 m
3
/s
olduu grlmektedir.
eil6.14.Toplamdebiizgisi.
45
Toplam debi izgisi biriktirme haznelerinde
gerekli kapasiteyi hesaplamakta kullanlr.
Bir rnek olarak ekil 6.14'de gz nne
alnan zaman (5 yl) iinde akarsuya devaml
olarak bu zaman aralndaki ortalama
debiyi (365 m
3
/s) verebilmek iin yaplmas
gerekli haznenin hacmini bulalm. Bunun
iin eriye AB dorusuna paralel teetler
izilir, C ve D den izilen A' B' ve A" B"
teetlerinin arasndaki A' A" dey uzakl
gerekli hazne hacmini verir. Bu sre g
boyunca akarsuda 228 m
3
/s gibi daha kk
bir debiyi bulundurabilmek iin gerekli
hazne hacmi ise eimi 228 m
3
/s'yi ifade
eden GH dorusuna paraleller izerek
bulunur ( IJ uzunluu ).
eil6.14.Toplamdebiizgisi.
46
02.05.2013
24
ToplamdebiizgisizerindeA C
arasndakiblgede(EkimAralk)giren
debiekilecekdebidenkktr,toplam
debiizgisininbublgedekieiminin debiizgisininbublgedekieiminin
ABdorusununeiminden(ortalama
debi)azolmasbunugsterir.CD
arasnda(OcakMays)isetoplamdebi
izgisiABdorusunagredahadik
olduunagregirendebiekilecek
debidenfazlaolmaktadr.DBarasnda
(HaziranEyll)tekrargirendebi
ortalamadankkolur(ekil6.17).
ekil6.17.Toplamdebiizgisi.
47
Ardk yllar boyunca hazneye giren
aylk akmlarn deimedii kabul
edilirse hazne CD arasnda
dolacaktr, buna gre Ocak banda
tamamen bo olan hazne Mays
sonunda dolmu olacaktr.
Bu aralkta hazneye giren toplam
akm hacmi C ve D noktalarndan AB
dorusuna izilen paralellerin
arasndaki dey uzaklk olarak
okunur (1880 X 10
6
m
3
). Buna gre okunur (1880 X 10 m ). Buna gre
gerekli hazne kapasitesi 1880 X 10
6
m
3
olur, Ocak aynn banda bo olan
hazne Mays sonunda dolar, sonra
tekrar boalmaya balar ve Aralk
sonunda tamamen boalm olur.
ekil6.17.Toplamdebiizgisi.
48
02.05.2013
25
Toplam debi izgisinin ordinatlar zamanla srekli
olarak arttndan eriyi daha byk lekli olarak
izebilmek amacyla
eklinde hesaplanan, giren debilerin ekilen
(ortalama) debiden olan farklarnn toplamnn
zamana gre deiimi izilebilir. Hazne kapasitesi bu
izginin en yksek ve en alak noktalar arasndaki
dey uzaklk olarak okunur (ekil 6 15)
(6.10)
dey uzaklk olarak okunur (ekil 6.15).
ekil 6.15. Toplam debi izgisinin
debilerin ekilen debiden farklarn
kullanarak izilmesi
49
rnekProblem6.1
Bir akm gzlem istasyonunda anahtar erisinin elde Bir akm gzlem istasyonunda anahtar erisinin elde
edilmesi iin Tablo 6.1 deki lmler yaplmtr.
a) Anahtar erisini iziniz. Anahtar erisinin (6.6)
denklemine uyduunu kabul ederek bu denklemdeki
sabitlerin deerlerini belirleyiniz.
b) Bir takn srasnda seviye 2,8 m olarak llmtr.
Takn debisini (6.6) denkleminden tahmin ediniz. 0
( )
n
Q K h h =
50
02.05.2013
26
zm:
a) Q=K(hh
0
)
n
(6.6)
denklemindeki K, n ve h
0
sabitlerinin
d l i i b li l k i i d kl i iki deerlerini belirlemek iin denklemin iki
tarafnn logaritmas alnrsa :
log Q=log K+n log (hh
0
)
olduu grlr. Buna gre log Q ile log (h
h
0
) arasnda dorusal bir iliki vardr. nce
h
0
n deeri logaritmik katta Q ile hh
0
arasndaki ilikiyi dorusal bir ilikiye en
ekil6.16.Anahtarizgisininekstrapolasyonu.
y y
fazla yaknlatracak ekilde deneme
yoluyla belirlenir. h
0
= 0,2 m iin bunun
saland grlr (ekil 6.16). Bu ekilde
noktalarn arasndan gzle geirilen
dorudan hh
0
= 1 iin Q=60 okunur
[** log 1 = 0], (6.6) denklemine gre K=60
olduu anlalr. Dorunun eimi 2,60
olarak llr, yleyse n=2,60 olur :
Q=60(h+0,2)
2.60
b) h=2,8 m iin hh
0
=2,8+0,2 = 3,0m
olur, ekil 6.16 dan h-h
0
= 3,0 m iin
Q=1050m
3
/s olarak okunur, ayn deer
yukardaki denklemden de
hesaplanabilir.
51
rnekProblem6.2
Birbarajglnegiren j g g
aylkakmlarekil6.17
degsterilmitir.Bu
barajglndenyl
boyuncagiren
akmlarnortalamasna
eitbirdebiyiekmeyi
salayacakhazne
kapasitesini
belirleyiniz.
ekil 6.17. Hazne kapasitesinin hesab.
52
02.05.2013
27
Verilen aylk akmlar ard ardna
ekleyerek ekil 6.17 de grlen
toplam debi izgisi izilir Bu
zm:
toplam debi izgisi izilir. Bu
izginin B ucunun ordinat olan
6670 X 10
6
m
3
yl boyunca hazneye
giren toplam akm hacmidir. Yllk
ortalama debi :
1 yl boyunca srekli olarak 212,5
m
3
/s lik bir debi ekebilmek iin
gerekli olan hazne kapasitesini
bulmak iin AB dorusuna paralel
teetler izilir, C ve D noktalarndan
izilen teetler arasndaki A' A"
dey uzakl hazne kapasitesini
1880 X 10
6
m
3
olarak verir.
ekil 6.17. Hazne kapasitesinin hesab.
53