JN TRKLERN FKR TEMELLER

zgr Byksolak1 zet 1877 78 Osmanl Rus Savann balamas ve Anayasann(Merutiyetin) rafa kaldrlmasndan sonra Sultan II. Abdlhamid lkenin kaderini tek bana eline ald. Sultan Abdlhamidin olduka uzun srecek olan bu tek adam ve otoriter ynetimi baz muhalefet gruplarnn domasna zemin oluturdu. Bu gruplarn en mehuru da Jn Trklerdi. Bu grup her ne kadar Sultan Abdlhamidin ynetimine bir tepki olarak ortaya kmsa da kkleri ok daha derine gidiyordu. Jn Trkler ierisinde bulunan ve dncelerini eitli vastalarla ifade edenler phesiz deiik akmlarn ve uygulamalarn etkileri altnda kaldlar. almamzda bu akmlar, uygulamalar ve Jn Trk hareketini etkileyen tarihsel olaylar kaleme alnmtr.

1-)TANZMAT DNEM VE ORTAYA IKAN YEN NSAN PROFL

Osmanl Devleti, Tanzimat Devrinde bir dnm srecine girmi ve bu dnm sreci insan ve aydn profilini de etkiledi. Bu etki kendisini Tanzimat tipi devlet adam veya aydn olarak kendini gsterdi. Tanzimat izleyen dnemlerde bat ile iletiimde olan, eitim almaya giden ve fikirlerini benimseyen bir zmre ortaya kt. Bu zmre ayn zamanda iktidar sorgulama cretini de kendilerinde buluyorlard. Tanzimat Devrinin balangc saylan Tanzimat Hatt-
Mustafa Reit Paa

Humayununu hazrlanma srecinde iinde bulunan ve ilan eden Mustafa Reit Paa, yukarda bahsettiimiz devlet adam tipinin en

tipik rneklerindendir ki Tanzimat dnemine k tutacak dncelerini 12 Austos 1839da Lord Palmerstone ile yapt mlakatta aklad. Bu mlakatta Reit Paa, lkenin asl probleminin Mehmet Ali Paa meselesi olmadn, asl problemin devletin gn getike g
1

stanbul niversitesi Yakna Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi

kaybetmesi olduunu, bu problemi zecek areler bulduunu ve bunlar artk II. Mahmut ldne gre rahatlkla ifade edebileceini syledi. Mlakat esnasnda Reit Paann bir ifadesi dnemin anahtar szcklerini oluturuyordu. Bu ifade; devletin kurtuluunun tek yolunun deimez esaslara mstenit bir i idarenin tesisi olduu beyanyd. Bu sistemin temel prensibi padiahn mutlak idaresinin deitiremeyecei bir idare tarzyd. Reit Paaya gre lkenin kt gidiinin temel sebebi; dayanlmaz bir istibdadn aclar idi. Fakat, (Tesis edilmesi elzem olan) yeni (siyas) messeseler, akl selimin ve idrakin emrettii ekilde idare edildii takdirde, herkes deimeyen bir sistemin hakiki faidelerini istihsal ederdi. stibdat azaldka, hkmete kar sevgi oalr ve halk btn kalbiyle faideli olan ve iyilik baheden yeniliklere balanrd. Bylece srf millet sevgisinin muharrik kuvvetiyle hakiki bir reformun sratli inkiaf ve dolaysyla, Osmanl mparatorluunun, karsna geilemeyecek kadar kuvvetli bir ekilde canlanmasn salamak mmkn olurdu. demekteydi. Bundan sonra Reit Paa, Yenierilikin ilgasndan sonra uygulanmak istenen islahatn halk beyninde hibir direnle karlamadn syleyerek unlaru ilave ediyordu: Sultan Mahmutun taraftar grnd yeni messeseler bazen zorluklara dar olmu ise, bunlarn tesisi anndan beri ileriye bir tek adm atlamam ise, bunun sebebini, o messeseleri halkn iine yarayacak meyva vermekten uzak klm, gsterili nmayiler haline getirmi hkmdarn kibrinde aramak icab eder. Bu ifadelerin hemen arkasndan ise padiahn yaplmak istenen yeniliklere nasl mani olduunu zikretmi ve devlet sisteminin, ahslarn tesirinden azade klnacak bir sistem zerine oturtulmas gereklilii zerinde durdu Bu mlakatta kayda deer en nemli nokta Mustafa Reit Paann messeselere olan inanc ve padiahlk messesini tahkir etmesiydi. Mustafa Reit Paann bu ifadelerini 18. asrda Sar Mehmet Paa tarafndan yazlm Nesaihl Vzere vel mera isimli layihasyla karlatrmak dnce farknn gstermesi asndan nemli olacaktr. Sar Mehmet Paann layihas da lkenin inkrazna zm bulmak zere kaleme alnd. Fakat Nesaihl Vzere vel merada bu inkraz durdurmann yolunun iyi hkmdar yetitirilmesinden getii ifade ediliyordu. Reit Paa ise devleti inkrazdan kurtaracak eyin madd eyler, messeseler olduunu dnyordu. Grld gibi Reit Paann tutumu Avrupada 18 ve 19. Asrlarda yaylan liberalizm cereyannn arkasnda yatan ideoloji ve dnya grne de uyuyordu. Tanzimat dnemi anlalaca gibi yeni bir fikr temeller atm ve uzun sre insanlarn dnce dnyasnda kalmtr. Jn Trklerin ortaya k bir anda olmad. Bu gr ve insan profili deiikliklerinin izlerini Jn Trkler tadlar ve ileri gtrdler.

2-)KULEL VAKASI

Osmanl Devletinde iktidara kar muhalefet ilk defa Yeni Osmanllar veya 1877 sonras Jn Trkleri tarafndan balatlmamtr. Bu muhalefet hareketlerinin 19. asrdaki balangc daha Kuleli Vakasna kadar gider. Kuleli Vakas Abdlmecid dneminin sonlarnda gereklemi dnceden fiile geememi kk bir isyan ve suikast teebbsyd(1859). Vambery ve Engelhartd isimli baz yazarlar bu hareketi merutiyet ve hrriyete giden ilk hareket olarak addettiler. Fakat bu bilgilerinde kaynak gstermediler. Bu vakann bir ihtilal hareketi mi yoksa irticai bir hareket mi olduu meselesi hala gizemini korumakta ve eitli grler ileri srlmektedir. Ulu Idemire gre, isyann sebebi Abdlmecid dneminde ilan edilen Tanzimatn gayrimslim tebeaya verdii haklara bir tepkiydi. Bu olayn sadece bir yzdr. Dier bir yz ise bu tepkinin Osmanl brokrasine ynelmi olmasyd. Bu ynyle de Yeni Osmanllarn muhalefetiyle benzerlik gsteriyordu. Eer Yeni Osmanllar inklap kabul edilirse, Kuleli Vakasn gerekletirenler de inklap saylmalar gerekiyordu. Kuleli Vakasnn asl mahiyetinin anlalmas konusunda Engelhartdn eserindeki ifadeler dikkate deerdi: Abdlmecidin clusundan beri tahtn etrafn alm bulunan tecrbesiz ve iradesiz efendiyi entrikalarnn aleti ve israflarnn uursuz u orta haline getiren bir nevi oligari husumetin yneltildii esas nokta idi. Bylece, Namk Kemalin, Kuleli Vakasn dzenleyen eyh Ahmete kar niin derin bir sayg beslediini anlayabiliriz. eyh Ahmet bir nevi Namk Kemalin fikir babas oldu ve ileride savunaca grlere nclk etti. Kuleli Vakas otoriteye kar bir hareket olmas ve bir suikast giriimi olmas bakmndan belki de 1876da Yeni Osmanllarn yapt darbenin bir provas niteliindeydi. phesiz ki bu hareket ilerideki muhalefet odaklar iin bir rnek tekil etti. 3-)YEN OSMANLILAR TECRBES Yeni Osmanllar, Osmanl Tarihinin 19. asrnda ortaya km bir muhalefet hareketidir. Hareketin temsilcilerine bakldnda Namk Kemal hari ekserisi paazde ailesinden geliyordu. Bu kiiler zengin kiiler olup, yurtdnda eitim grm, zellikle Fransa ile iletiim halinde, Fransz gazetelerini takip eden bireylerdi. phesiz bu halleri dnce dnyalarn etkilemi ve zellikle Fransadaki liberal grlerin bu kiiler zerinde etkili oldu.
3

Zaten bu harekete katlanlar Pariste gazete karp dncelerini akladlar. Bu ii ise rgtn kasas olarak bilinen Mustafa Fazl Paa finanse etmekteydi. Bu hareketin maksad l Paay devirmek idi. Fakat bu hareket istihbarat ile ortaya karld ve bu grup kovuturuldu.
Namk Kemal

Daha sonra bu hareketi devam ettirenler bizzat devlet adamlar oldu. Yeni Osmanllar

Mithat Paa

hareketinin ikinci safhasnda temel ama, hkmdarn zorba ynetimine son vermek ve anayasal bir sisteme gemekti. Yeni Osmanllar iinde bulunan kiilere baktmzda hareketin iinde bulunanlarn tamamnn merut monari dncesiyle hareket ettiini sylemek zordu. Hseyin Avni Paa, iin askeri kanadn ynetmesine ramen merutiyetten ziyade padiahn deimesiyle sorunun zleceini dnyordu. Onu bu yola srkleyen itici g ise padiahtan intikam alma isteiydi. nk Padiah tarafndan iki defa srgne urad. rgtn kasas olarak bilinen Mustafa Fazl Paaya baktmzda Msr zerindeki veraset haklarnn Sultan Abdlaziz yznden kaybetmitir ve bunun intikamn alma derdindeydi. Ciddi bir ekilde merut monari ve anayasal dzene inanp bu uurda alan en nemli ahs Mithat Paayd. Dnemine gre olduka liberal grl bir kiidir. yi bir mlkiye yneticisidir. Hatta Tark Zafer Tunaya Mithat Paann Cumhuriyetin temellerini attn dahi ifade etmektedir. Mithat Paann olu Ali Haydar Mithat da Jn Trk hareketi ierisinde grmeye armamak gerekir. Bir nevi babasndan bayra devrald ve ileri gtrmeye alt. Bu hareket neticede hkmdarn tahttan indirilip katledilmesiyle sonuland ve yerine V. Murat padiah yapld Fakat onun da akl problemlerinin kmas, hi hesapta yokken kendini bir anda tahtta bulan ehzade Abdlhamide saltanat yolunu at. Sultan II. Abdlhamid Merutiyeti ilan etmesine ramen, I. Merutiyet dnemi ok uzun srmedi ve parlamento feshedildi. Bu da Jn Trk hareketinden ttihat ve Terakkiye giden yolun balangcn oluturdu. ktidara kar ortaya kan yeni bir muhalefet oda belirdi ve gelecekte lkenin kaderine hkim olacak dzeye eriti.

4-)BATILI TARZDA ETMN YANSIMALARI Eitim II. Mahmut dneminden itibaren bir batllama izgisine dhil edildi ve onu mteakip dnemlerde eitimde dzenlemeler yapld. Osmanlda batl mlkiye ve asker okullarn almas yetiecek olan nesiller iin bir dnm noktas oldu, hayat grleri geleneksel dnya grne tamamen ters bir hal ald. Mlkiye
Haydarpaa Asker Tbbiyesi

mektebi

1859dan

beri

faaliyetteydi. II. Abdlhamid dneminde bu mektebe daha ok nem verildi ve Said

Paann nerileriyle mektebe yeni hocalar getirilip akademik seviye ykselti ldi. Getirilen hocalardan birisi tarih retmeni olan ve Jn Trklerin en mehurlarndan Murad Beydi(Mizanc Murad). Dier bir hoca da edebiyat retmeni olarak atanan Recaizade Mahmud Ekremdi. Bu kiilerin eitiminden gemi birisinin ifadelerine gre; Murad Bey tarihten byk ibret levhalar verir ve dnya inklaplarnn byklne zihinleri altrr, anlattklarnda o gnn batl inanlarndan eser bulunmazd. Abdurrahman eref Efendi, bugn inkiafn saadetle grdmz ykselme hayatnn temellerini her akirdin zihninde kklendirecek salam tohumlar serperdi Sonra Hekimba Salih Efendi vard, nebatat2 dersi verirdi, fakat onun azndan kan szler en derin felsefe kaideleri idi Salih Efendinin Kanlcadaki yalsnn bahesi Trkiyenin ilk nebatat bahesi idi. O, derse geldii gnler bahesinden getirdii ieklerin, yapraklarn ilm yaaylarn anlatrken bizim batk inanla doldurulmu olan zihinlerimizi sanki sprr ve temizlerdi. Bize Mliye dersi veren Mihail Portakal Paa ve Sakzl Ohannes Efendi, Trk olmadklar halde kendilerini sevdirmilerdi. Dnya hayatnn yalnz iktisat zerine kurulmu olduunu, milletlerle memleketler kuvvetinin her eyden ziyade mali tekilat ve saydan kacan Mlkiye mezunlarna hep bu hocalar telkin etmiti. Mlkiyedeki bu yeni dnya gr iki ana maddeden olumakyd. Pozitivizm ve memleket kuvetinin mali tekilat ve saydan getiine inanan yeni bir emek anlay.

Botanik biliminin Osmanl terminolojisindeki karldr. Bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, stanbul 2012, s. 953.
2

Yeni bir dnya grnn filizlenip yayld bir baka okul Asker Tbbiye oldu. Jn Trkler ierisinde ttihat ve Terakkinin ekirdek kadrosunu Asker Tbbiye rencileri oluturdu. Bu rencilerin hayat gr aldklar eitimle biyolojik materyalizm erevesinde ekillendi. Hepsinin hayatnda biyolojik bilimler, anatomi, fizyoloji zel bir yere sahipti. Hepsine hayat ve shhat din izahatle deil biyolojik ve tibb ereveden anlatlyordu. Tabi unu da belirtmek gerekir biyolojik dnya gr buradan yetien rencilerin ihtilalci ruhlarn bir noktaya kadar izah eder. Asl nokta burann asker bir okul olmas ve burada vatan kavramnn ve vatanperverlik kavramnn alanmasyd. Fakat bu rencilerin heyecann bilgi ve birikimle ok az desteklendi. Burada da Sultan II. Abdlhamidin askeri Avrupa ile temas ettirmeme politikasnn tezahr karmza kar. nk nceki yaanmlklar Sultann zerinde derin etkiler yapt iin aynsnn kendi bana gelmesinden de ekinmekteydi. Bu yzden de askere olduka temkinli yaklamaktayd. Ksacas Jn Trklerin fikir dnyalarnda eitim hayatlar olduka nemli bir yer tutmaktadr. Gerek Mlkiye gerekse Asker Tbbiye mekteplerinde yetien renciler lkenin siyasi ve entelektel hayatlarnda rol aldlar ve yakn dnemde lkenin kaderine hakim oldular. 5-)POZTVZM Pozitivizimi anlamak iin ilk olarak pozitif kelimesinin ponore Franszca Comte ve anlam poser tarafndan aklanmaldr. ve pose Latincedeki retilen kelimelerinden Sanayiciler positus kelimelerinden

tretilmitir. Kelime olarak ilk kullanm 1822 A. yaymlanm lmihalindeki kk bir eserle balad. Kelime eitli bilim ve alanlarda eitli anlamlara geliyordu. Felsefi bir akm olarak Pozitivizm genel anlamda duygularla hissedilebilir d dnyann olaylaryla yetinmek isteyen ve baka menee sahip olan her bilgiyi deersiz kabul etmeye meyilli bir dnce sistemidir. Bir baka tanmda deney ile
Pozitivizmin Kurucusu Aguste Comte

tahakkuk etmemi olan her eyi reddedenlerin felsefi

r olarak bahsediliyordu. Bu adan pozitivizm hissedilebilir olaylar ve onlarn kanunlarn deney metodu vastasyla incelemeyi konu edinir. Bir dier tanmda Felsefi Pozitivizm esas

itibariyle dncenin metafizik problemlerden tamamen kurtarlmas; bilgi ilerinin deneysel ilimler, bilhassa tabiat ilimleri rneine gre normalletirilmesi olarak izah edilmekteydi. Pozitivizmin Comteye gre balca gayesi ise her bilimin hayata hizmet etmesiidi. Bu tanmlardan yola karak nebataat dersleri ve tp eitiminin askeri tbbiye ve mlkiyede pozitivizmi rencilerin zihinlerine ilemesi gayet doald. Bu akmn Trkiyeye girmesi dorudan doruya felsef bir kanal ile deil, okullarda okutulan felsef dersler, edebiyat akmlar, dorudan Franszca eitim veren okullar, yurtdna eitim iin giden renciler, eitim messeselerime gelen yabanc uzmanlar, baz dernekler v.s. ile oldu denilebilir. Edeb ve fikir hayatmzdaki yeniliklerin Fransadan geldii dnlrse tercmelerin yeri daha iyi anlalmaktayd. Baz pozitivist filozoflarn baz konulardaki grleri Trkeye evrildi. Fakat bunlar mstakil deildi, bir takm dergilerde yer ald. Bunlar haricinde 1920ye kadar olan srete Ernest Renan hari hibir pozitivist yazarn eserinin Trkeye tercmesi yaplmad. Pozitivist felsefe ile dorudan bir eviri olmamakla beraber, pozitivizmin etkisiyle doan realizm ve natralizm akmlarndan olduka fazla eviri yaplmd. Tanzimatn ilanndan drt yl sonra yani 1843te Mnif Paann yapt Muhaverat- Hikemiye adl felsefi diyaloglar tercmesi bat felsefesine kar duyulan ilginin ilk yazl belgesiydi. Tam bir edeb eserin ilk evirisi ise Yusuf Kmil Paann evirdii Telemak isimli eseriydi. Dier taraftan pozitivizme kar olmalarna ramen yaptklar evirilerle Namk Kemal ve Ziya Paa da bu akmn lkeye giriine katk da bulundular. Namk Kemal Montesquieunun Romallar ile ilgili bir eserini ve Yasalarn Ruhu isimli eserini tercme etmesine ramen bastramad. Daha sonra Yasalarn Ruhunu Hseyin Nazm tercme etti. Bu eserin Fransz htilalinin fikr alt yapsnda katks bulunduu malumdu. Ziya Paa ise J. J. Rousseaunun Emile ve tiraflarm isimli eserlerini tercme etti. 1870lerle eviri ileri daha da hz kazand. 1874te Teodor Kasab, Alexandre Dumasn Fils isimli eserini evirdi. Daha sonra Ahmet Mithat Bir Kadn Hikayesi adl eseri evirdi. Bunlar baka eserleri de takip etti. 1891de Muallim Ncinin Emil Zolann Trez Raken isimli eserini evirmeye almasyla(bu eviri yarn kalmtr.) Zola furyas balad, bunu dier eserleri takip etti. 1920 ylna kadar pozitivist bir filozoftan yaplan tek eviri ise yukarda da adn verdiimiz Ernest Renann Hayat- Jezu isimli eseriydi. Grld zere batdan yaplan tercmelerin zellikle de edebiyat kanalyla lke iine daldn, lkede felsefe gelimedii de gz nne alndnda pozitivizmin ne ekilde lkeye girdii daha rahat anlalr.
7

lkemizde pozitivizme hizmet eden bir dier unsur ise derneklerdi. Bu dernekler dorudan pozitivizmi lkeye sokmak iin zel kurulmad. Fakat, ilerinde pozitivistlerin var olduu veya pozitivistlerle iliki iinde olduklar inkar edilemezdi. Bu dernekler Yeni Osmanllar Cemiyeti ve ttihat ve Terakki Cemiyetiydi. Bu derneklerin ortak zellikleri, mensuplar arasnda derin bir gr ve hedef birlii olmamas ve tek amalar ynetimi devirmekti. Ynetim devrildikten sonra ne olacana dair de bir program gelitirdiklerini sylemek zordu. 6-)FREDERC LE PLAY VE TOPLUM BLM

Frederic Le Play ve kefi Toplum Bilim3, pozitivizmden sonra Avrupada en ok zerinde durulan akmlardan biri oldu. Bu akmn kurucusu Frederic Le Play din duyarllklar gl bir ailede yetiti. 1829 ylnda Jean Reynaud isimli arkadayla Avrupa seyahatine kt. Bu seyahatler esnasnda Avrupada insan topluluklarn inceledi ve kendince sonular kartt. Gerek doduu yerdeki yokluk gerekse gittii yerlerdeki sefalet onu derinden etkiledi. Avrupa seyahatinin ilk dura olan Almanyaya gittiinde bir maden
Frederic Le Play

mhendisiydi. kinci dura olan ngilterede mlkiyetlerinin yok oluunu zntyle

karlarken, byk toprak sahiplerinin, onlara hizmet edenlere kar sorumluluklarn nemsemediklerini belirtiyordu. Dier taraftan Avrupadaki ihtilallerin canl grg tan olarak, bu ihtilallerin ykc etkileri onun sosyolojik bir metot gelitirme isteinin gelimesine ortam hazrlad. Ona gre toplum karmak bir yapnn bilimsel bir yntemle incelenmesi iin toplumdaki en basit birim alnmalyd. Bu da onun iin aile oldu. Saysal veriler olmadan somut ve salkl sonular salamayacan dndnden aile btesini de aile yaamnn saysal gstergesi haline getirdi. lerleyen dnemde Le Play ldkten sonra, Toplum Bilim ierisinde farkl grler ortaya kt ve okul ikiye blnd. Sabahaddin bunlarn ikinci grubu olan Le Playn fikirlerini
3

Prens Sabahaddinin deyiiyle lm-i tima

gelitirme kusursuz hale getirmeyi amalayan grubun iinde yer ald. Bu grup Le Playden farkl olarak hususiyeti aile tipini n plana kardlar. nk bu aile tipinde bireyler kendi hayatnn ykn kendisi tamakta ve ihtiyalarn kendisi karlamaktayd. Genel olarak mantn vermeye altmz bu akm zellikle Le Play lp, ikiye blndkten sonra ahsi teebbs n plana karmaktayd. Osmanl Devleti ierisinde zellikle 19. asrn sonlar ve 20. asrn balarnda olduka geni bir fikir yelpazesi vard. Bu akm Osmanl Devleti ierisinde de kendine yer buldu. Bu akm Trkiyede benimseyip kendine ilke edinen en nemli kii belki de Prens Sabattinindi. Prens Sabahattin bu akm kendi abalaryla kefetti ve dnemin sosyal ve siyasal tartmalarn Toplum Bilim asndan aklamaya alt. Sabahattin bu akmn retilerine samimiyetle inand. Bu retilerden yola karak devletin kurtulmas iin Toplum Bilim retileri nda reeteler hazrlad. Bu reetelerde, toplumsal sorunlarn liberal bir erevede deerlendirilmesi gerektiini, hususiyeti
Prens Sabahattin

toplum yapsn, ahs teebbs ve adem-i merkeziyet sistemini savundu. Prens Sabahaddinin dnceleri

Trk siyasal ve sosyal dnce dnyasna yeni bir soluk getirdi. Trkiyede ilk defa rejim, ideoloji, millet, vatan kavramlar yerine birey kavram n plana karld. Fakat Prensin bu dnceye sk skya ball srekli ayn grleri tekrarlayan dogmatik bir hal ald. Bu da Prensin yenilenemeyen bir fikir dnyasna sahip olmasna sebep oldu. Prens Toplum Biliminin yan sra onun grlerini destekleyici dnrleri de okudu. Bunlar: Fouille, Haeckel, Bchner, Reclus ve Poincaredi.. KAYNAKA
Ahmed hsan, Matbuat Hatralarm(1888 1923), stanbul 1930. Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 2012. Hilmi Ozan zavc, Prens Sabahaddinin Fikir Kaynaklar: Le Play ve Toplum Bilim, Dou Bat, Dou Bat Yaynlar, Ankara, sa. 41.. Murtaz Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, nsan Yaynlar, stanbul 1986.

erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri(1895 1908), letiim Yaynlar, stanbul 2012. erif Mardin, Trkiyede Toplum ve Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul 2012. Tark Zafer, Mithat Paann Anayasaclk Anlay, Uluslararas Mithat Paa Semineri, Ankara 1986. Ulu Idemir, Kuleli Vakas Hakknda Bir Aratrma, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2009

10