IZBOR TIPA RASKRSNICE PRIMJENOM MULTIKRITERIJSKE ANALIZE CONSIDERATION OF INTERSECTION TYPE USING MULTI CRITERIA ANALYSIS

Zoran Kenji, dipl.ing.gr. Ministarstvo za saobraaj i vode Holandije1, Dravna uprava za saobraaj i vode 6201 BC Maastricht, postbus 1138 e-mail: zsh.kenjic@planet.nl

Saetak U toku planiranja i projektovanja saobraajnica esto se postavlja pitanje koji tip raskrsnice se treba primijeniti: rotor ili klasina raskrsnica. Da bi se donijela pravilna odluka potrebno je u studiji opravdanosti izgradnje rasksnice provjeriti osnovne kriterije za izbor tipa raskrsnice. Proces planiranja poinje izborom tipa raskrsnice na odreenoj projektnoj lokaciji. Potencijalna rjeenja neophodno je primjenom multikriterijske analize, bazirane na osnovnim kriterijima za izbor tipa raskrsnice, uporediti i procjeniti njihovu primjenljivost. Osnovni kriteriji koji se uzimaju u obzir pri izboru tipa raskrsnice su: 1. Kriterij saobraajne sigurnosti, 2. kriterij protoka saobraaja, 3. Kriterij prostornog uklapanja i 4. Kriterij ekonominosti U ovom radu dat je prikaz jedne multikriterijske analize kojom se na jednostavan, brz a prije svega strukturan nain utvruje opravdanost primjene odreenog tipa raskrsnice. Kljune rijei: klasine raskrsnice, rotori, opravdanost primjene, saobraajna sigurnost, protok, prostorno uklapanje, ekonominost.

Abstract In process of planning and design of road intersections the common question is whether to apply a roundabouts or a tradition type of intersection. To enable us to arrive to the most appropriate solution it is necessary to analyse the basic criteria for consideration of intersection type. The planning process begins with selection of a type of intersection on a selected section of the road. The potential solutions are necessary to analyse against many criteria including: 1. Traffic safety 2. Traffic flow, 3. Spatial embedding 4. Economic This paper discusses application of a Multi Criteria Analysis (MCA), the tool commonly used for selection of a preferred solution where non-quantifiable attributes are to be analysed. The method is powerful as for its simplicity and structured approach to various objectives, in our case justification of the recommended intersection type. Key words: Traditional intersections, roundabouts, justification of selection, traffic safety, traffic flows, visual aesthetics, economics.
1 Ministry of Transport, Public Works and Water Management, Rijkswaterstaat, The Netherlands

UVOD

a prije svega strukturan nain utvruje opravdanost primjene odreenog tipa raskrsnice.

Izbor tipa raskrsnice a time i primjenjenih projektnih elemenata u zavisnosti je od kategorije saobraajnice i njene funkcije u mrei te odnosa prognoziranih intenziteta i propusne moi. Uslovi odvijanja saobraaja na raskrsnici moraju biti tako regulisani da obezbjeuju maksimalnu sigurnost svih uesnika u saobraaju i potreban protok saobraaja. Pri izboru tipa raskrsnice treba teiti unifornim rjeenjima ime se kod vozaa doprinosi stvaranju slike oekivane situacije i prepoznatljivosti kategorije saobraajnice to pozitivno utie na ponaanje vozaa a time i na nivo sigurnosti. Pored toga na izbor tipa raskrsnice utiu uslovi lokacije raskrsnice, uklapanje u raspoloivi prostor (graevinsko i estetski) i uticaj na okolinu. Tip raskrsnice i primjenjene mjere uslovljavaju i trokove graenja i odravanja te i to treba uzeti u obzir pri izboru tipa raskrsnice. Rotori gledano s aspekta saobraajne sigurnosti i kvaliteta protoka saobraaja dobijaju u velikom broju sluajeva prednost u odnosu na klasine raskrsnice. Osnovini razlozi za to su: brzina vonje u rotoru je mala a time i manja mogunost prouzrokovanja nesrea, rotor sadri manji broj konfliktnih taaka nego klasina raskrsnica, vrijeme ekanja na ulazak u rotor je u prosjeku manje nego kod jednako optereene semaforizirane raskrsnice te stoga rotor omoguava bolji protok saobraaja nego klasina raskrsnica. Pored toga evidentne su i prednosti rotora gledano s aspekta prostornog uklapanja i ekonominosti. Rotori imaju i pozitivan efekat u pogledu zatite ivotne sredine i estetskog prostornog ureenja jer doprinose redukciji buke i smanjenju emisije tetnih gasova. Trokovi graenja rotora i klasinih raskrsnica su priblino isti, ali su trokovi odravanja rotora znatno nii u odnosu na trokove odravanja semaforisanih raskrsnica Na osnovu navedenog moe se zakljuiti da su rotori povoljan tip raskrsnica ija se upotreba preporuuje na ukrtanjima veznih, sabirnih i pristupnih puteva. To ne znai da je rotor u svim situacijama i najbolje rjeenje. U konkretnom sluaju novogradnje ili rekonstrucije potrebno je situaciju analizirati i uporediti projektna rjeenja te na osnovu analize izabrati bolje i sigurnije rjeenje. Potencijalna rjeenja neophodno je primjenom multikriterijske analize, bazirane na osnovnim kriterijima za izbor tipa raskrsnice, uporediti i procjeniti njihovu primjenljivost. U ovom radu dat je prikaz jedne multikriterijske analize kojom se na jednostavan, brz

2 2.1

IZBOR TIPA RASKRSNICE Definicija raskrsnice Generalna podjela raskrsnica

2.1.1

Raskrsnice se generalno mogu podijeti na: raskrsnice u nivou ili povrinske raskrsnice i raskrsnice u vie nivoa ili denivelisane raskrsnice. Multikriterijska analiza koja se preporuuje u ovom radu, odnosi se na izbor tipa raskrsnice u nivou. Raskrsnice u nivou predstavljaju najbrojniju grupu raskrsnica u putnoj mrei. S obzirom na oblik i nain regulisanja saobraaja, povrinske raskrsnice se mogu podijeliti na: klasine raskrsnice i rotore Pod klasinim raskrsnicama se, u ovom radu, podrazumjevaju prikljuci (T oblika) i ukrtaji (+oblika) koji s ozirom na nain ragulisanja saobraaja mogu biti nesignalisane i signalisane raskrsnice. Klasine raskrsnice Nesignalisane raskrsnice su raskrsnice na kojima se regulisanje saobraaja vri davanjem prava prvenstva prolaza jednom putnom pravcu primjenom horizontalne i vertikalne saobraajne signalizacije. Signalisane raskrsnice su raskrsnice na kojima se vri regulisanje saobraaja i kontrola prava prvenstva prolaza primjenom svjetlosnih signala. 2.1.3 Rotori Rotori su kanalisane krune raskrsnice u kojima se ukrtaju dva ili vie puteva na kojima se saobraaj odvija kruenjem oko srednjeg ostrva u smjeru obrnutom od kazaljke na satu. Rotori se prema broju krunih voznih traka mogu podijeliti na: Jednotrane, Dvotrane, Vietrane i Turbo rotore Vietrani rotori sa vie od dvije vozne trake su zbog velikog broja konfliktnih taaka nesigurni i zbog toga se ne preporuuju i ne obrauju u ovoj publikaciji! 2.1.2

Karakteristike navedenih tipova rotora detaljno su obraene su u Priruniku za planiranje i projektovanje krunih raskrsnica rotora2. 3 OSNOVNI KRITERIJI ZA IZBOR TIPA RASKRSNICE

3.1

Kriterij saobraajne sigurnosti

Raskrsnice su mjesta u saobraajnom sistemu gdje su problemi saobraajne sigurnosti i protoka saobraaja naglaeni. Vozai moraju na raskrsnici da obrate panju na vie faktora nego na slobodnim dionicama. Istovremeno preduzimaju radnje prestrojavanja, smanjenja brzine, koenja pri skretanju, koenja zbog proputanja ukrtajueg saobraaja i sl. Stoga izboru tipa raskrsnica treba prethoditi detaljna analiza i poreenje moguih alternativa. U toku planiranja i projektovanja saobraajnica esto se postavlja pitanje koji tip raskrsnice se treba primijeniti: rotor ili klasina raskrsnica. Da bi se donijela pravilna odluka potrebno je u studiji opravdanosti izgradnje rasksnice provjeriti osnovne kriterije za izbor tipa raskrsnice. Osnovni kriteriji i podkriteriji koji se vrednuju pri izboru tipa raskrsnice su: 1. Kriterij saobraajne sigurnosti, sa podkriterijima: - uslovi lokacije i - konfliktne take 2. Kriterij protoka saobraaja, sa podkriterijima: - kvalitet protoka i - geometrijske karakteristike 3. Kriterij prostornog uklapanja, sa podkriterijima: - povrinsko uklapanje i - estetsko uklapanje 4. Kriterij ekonominosti, sa podkriterijima: - trokovi graenja i - trokovi odravanja Na izbor tipa raskrsnice utiu i osnovni funkcionalni uslovi3 koje svaka raskrsnica mora da ispuni: prepoznatljivost, uoljivost, preglednost, razumljivost za korisnika, provoznost, kompletnost, uravnoteenost. U daljem tekstu se razmatraju navedeni kriteriji i funkcionalni uslovi kako bi se formirali podrkiteriji za vrednovanje predloenih tipova raskrsnica.
2 3

Saobraajna sigurnost je jedan od osnovnih kriterija po kom se odreuje kvalitet saobraajnog sistema. Nivo saobraajne sigurnosti raskrsnice zavisi prije svega od tipa raskrsnice, brzine vonje i broja potencijalnih konfliktnih taaka. Tip raskrsnice Izbor tipa raskrsnice treba uskladiti sa funkcionalnom kategorizacijom saobraajnica. Pod ovim se podrazumijeva prikladnost tipa raskrsnice s obzirom na funkciju i znaaj puteva koji se povezuju u raskrsnici. Polazei od funkcije u mrei mogue je puteve prema hijerarhiji u mrei generalno podijeliti na: daljinske, vezne, sabirne i pristupne Raskrsnice daljinskih puteva rjeavaju se kao denivelisane raskrsnice i nisu predmet razmatranja u ovoj publikaciji. Raskrsnice na veznim, sabirnim i pristupnim putevima su u veini sluajeva povrinske raskrsnice koje su predmet razmatranja. Primjena klasine raskrsnice mogua je na svim raskrsnicama veznih, sabirnih i pristupnih (magistralnih, regionalnih i lokalnih) puteva. U sluaju da se izabere klasina raskrsnica morao bi jedan od prikljunih puteva da se kategorie kao glavni a drugi kao sporedni pravac te da se uvedu mjere regulisanja saobraaja. Geometrijska forma raskrsnice omoguava nepotovanje prava prvenstva prolaza zbog ega je mogue poveanje koncentracije konflikata i rizika nastajanja saobraajnih nesrea. Primjena rotora mogua je takoer na svim raskrsnicama veznih, sabirnih i pristupnih ( magistralnih, regionalnih i lokalnih) puteva. Posebne mjere regulisanja (proglaavanje glavnog i sporednog pravca) nisu potrebne, a putevi koji se povezuju u rotoru zadravaju svoju kategoriju. U rotoru je jasno i nedvosmisleno ustanovljeno pravo prvenstva prolaza. Voza u krunom toku ima prednost nad vozilom koje mu dolazi s desne strane. Primjena rotora je poeljna u situacijama kada je veliki procenat lijevih skretanja te u situacijama kad glavni saobraajni tok skree. 3.1.2 Brzina vonje Velika brzina vonje je najei uzrok nastanku saobraajnih nesrea. Saobraajne nesree su bitan pokazatelj saobraajne (ne)sigurnosti. Brzina vonje od 10m/s (36km/h) je prema nekim istraivanjima (Wouters, 1987) 3.1.1

Prirunik u pripremi za tampu

Detaljno obraeno u Priruniku za planiranje i projektovanje krunih raskrsnica rotora.

granina brzina izmeu nastanka lakih i teih fizikih povreda pjeaka i biciklista. Dostizanje visokog nivoa saobraajne sigurnosti je jedino mogue pri malim brzinama i homogenoj saobraajnoj situaciji koja se oituje u maloj razlici u brzinama vonje i smjeru kretanja. Tamo gdje su razlike u brzinama kretanja velike neophodno je uesnike u saobraaju razdvojiti to se postie pravilnim izborom tipa i oblika raskrsnice.
Tabela I. Odnos brzine udara i vjerovatnoe pogibije
Brzina
vjerovatnoa pogibije pri udaru vozila (%) 100 80 60 40 20 0 0 35 50 65 100 brzina vozila pri udaru (km/h)

raskrsnice je teoretski ograniena samo mogunostima vozila. Kontrola provozne brzine kod rotora data je na slici 1. i svodi se na odreivanje radijusa vozne linije i pripadajue provozne brzine. Vozna linija predstavlja putanju kretanja osovine standardnog putnikog auta. Metoda koja se obrauje u ovoj publikaciji bazirana je na praktinim mjerenjima brzine kretanja vozila kroz holandske rotore. U ovoj metodi se polazi se od toga da se vozna linija nalazi na odstojanju od 1m od potencijanlnih kritinih taaka konkretnog projektovanog rotora. Potencijalne kritine take su ivice kolovoza rotora.

Klasine raskrsnice, nasuprot rotorima, omoguavaju zbog zadravanja smjera kretanja znatno vee prolazne brzine od gore navedene kritine brzine. U periodima dana kada je saobraajno optereenje manje (van perioda vrnog sata) i nou esto se na klasinim raskrsnicama vozi prebrzo i ne potuje pravo prvenstva prolaza (na semaforiziranim raskrsnicama prolaz kroz crveno svjetlo), to dovodi do sudara vozila, esto sa traginim posljedicama. Geometrijske forme rotora, koje se preporuuju u ovom priruniku, uslovljavaju brzine vonje kroz rotor (ukljuujui brzinu pri ulasku i izlasku) izmeu 35 i 40km/h. Kod rotora se nesree sa traginim posljedicama zbog nepotovanja prava prvenstva prolaza gotovo i ne dogaaju, a ako se i dogaaju onda zbog uslovljene male brzine za posljedicu imaju samo materijalne tete. 3.1.3 Podkriterij uslovi lokacije Podkriterijem uslovi lokacije sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice prema kriteriju saobraajne sigurnosti uz zadovoljene funkcionalnih uslova lokacije koje svaka raskrsnica treba da zadovolji s aspekta saobraajne sigurnosti, a to su: prepoznatljivost, uoljivost, preglednost, razumljivost za korisnika Za svaki predloeni tip raskrsnice obavezno je u studiji opravdanosti uvoenja raskrsnice kontrolisati preglednost prema uputama iz smjernica i provoznu brzinu raskrsnice. Provozna brzina je brzina ravnog prolaza kroz raskrsnicu i kod klasine

Slika 1. Princip kontrole provozne brzine kod rotora

Prema istraivanjima u Holandiji [4 evidentno je da je prolazna brzina vea to je unutranji radijus manji jer je vozna linija ispruenija. Prema istim istraivanjima se provozna brzina kod jednotranih rotora kree od 38 do 41km/h a kod dvotranih rotora od 47 do 85km/h pri unutranjim radijusima od 30 do 10.5m. Na osnovu rezultata pomenutih istraivanja se moe zakljuiti da dvotrani rotori nikad ne zadovoljavaju postavljeni uslov da je maksimalna brzina ravnog prolaza kroz rotor izmeu 35 i 40km/h. Ovo je jedan od osnovnih razloga to su dvotrani rotori zabranjeni najnovijim holandskim smjernicama (maj 2008) za rotore.
Tabela II. Provozne brzine kod rotora

Provozna brzina u rotoru (Km/h) Unutranji radijus Jednotrani Dvotrani Turbo (m) 10,5 38-41 65-85 37-41 12 37-39 57-70 37-39 15 37-38 50-55 38-39 20 38 47-50 40 25 40 48 42 30 41 47 44

Nain vonje pri ravnom prolazu kroz turbo rotor je adekvatan nainu vonje kroz jednotrani rotor te su i provozne brzine u turbo rotoru uporedive sa onima kod jednotranih rotora. Za standardne poetne-unutranje radijuse turbo rotora 12.5, 15 i 20m su prolazne brzine imeu 38 i 40km/h i zadovoljavaju postavljeni uslov (35 i 40km/h).

Konfliktne take Raskrsnice su saobraajne povrine na kojima se saobraajni tokovi ukrtaju, prepliu, spajaju i razdvajaju i na taj nain stvaraju konfliktne take i konfliktna podruja.

3.1.4

Slika 2. Potencijalne konfliktne take

Broj konfliktnih taaka i veliina konfliktnog podruja raskrsnice zavisi od tipa raskrsnice te broja prikljunih saobraajnih tokova. to raskrsnica ima vei broj konfliktnih taaka i to je vee konfliktno podruje to je nivo saobraajne sigurnosti raskrsnice nii. Nivo saobraajne sigurnosti na raskrsnicama mogue je poveati smanjenjem broja konfliktnih taaka kao i smanjenjem veliine konfliktnog podruja, to se postie izborom naina voenja saobraajnih tokova odnosno oblikovanjem i ureenjem raskrsnice i izborom tipa raskrsnice. Jedno etvorokrako raskrije dvosmjernih cesta sadri 32 potencijalne konfliktne take (16 ukrtanja, 8 razdvajanja i 8 spajanja), trokrako raskrije 9 (3 ukrtanja, 3 razdvajanja i 3 spajanja). Zbog krune geometrijske forme je u rotoru smanjen broj konfliktnih taaka u odnosu na klasine raskrsnice. Rotori sa etiri prikljuna kraka imaju uvijek 4 take razdvajanja. Kod jednotranih i turbo rotora izbjegnute su konfliktne take ukrtanja. Jednotrani rotor ima samo 4 potencijalne konfliktne taake spajanja i nema konflikata ukrtanja. Turbo rotor ima samo 10 konfliktnih taaka spajanja! Dvotrani rotor je nesigurniji od jednotranih i turbo rotora jer ima 16 konfliktnih taaka od ega 12 spajanja i 4 konfliktne take zbog preplitanja, a u sluaju dvostrukih izlaza pojavljuju se i ukrtanja.

Slika 4 Konflikti kod dvotranih rotora

3.1.5

Podkriterij konfliktne take Podkriterijem konfliktne take sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice prema kriteriju saobraajne sigurnosti s obzirom na broj konfliktnih taaka koji direktno utie na nivo saobraajne sigurnosti. 3.2 Kriterij protoka saobraaja Saobraajno optereenje je osnova za projektovanje dijelova saobraajnog sistema. Za definisani projekat raskrsnice i poznatu raspodjelu saobraaja po smjerovima kretanja neophodno je provjeriti kvalitet protoka saobraaja. Kvalitet protoka saobraaja odreen je: kapacitetom raskrsnice, stepenom zasienosti (I/C) i vremenom ekanja Kapacitet raskrsnice Kapacitet raskrsnice predstavlja najvei broj vozila koji moe da proe kroz raskrsnicu u toku mjerodavnog perioda pod odreenim uslovima. Kapacitet raskrsnice je uslovljen nekolicinom faktora, prije svega strukturom saobraajnih tokova, raspodjelom intenziteta po smjerovima kretanja, geometrijskom formom i nainom regulisanja raskrsnice te vremenskim uslovima i nainom koritenja raskrsnice odnosno ponaanjem uesnika u saobraaju. Kod planera i projektanata postoji potreba da u ranoj fazi planskog perioda na osnovu oekivanih intenziteta provjere mogunosti primjene razliitih tipova raskrsnica. Za te potrebe mogu se koristiti epirijske metode provjere kapaciteta bazirane na rezultatima viestrukih istraivanja. Jedan od moguih pokazatelja je Maksimalni dnevni intenzitet izraen u ukupnom broju vozila na dan. Raskrsnicu odreenog tipa je mogue primijeniti ako 3.2.1

Slika 3 Konfliktne take u turbo rotoru

je ukupni odnosno maksimalni dnevni intenzitet prilaznog saobraaja manji od granine vrijednosti. Ukoliko se na raskrsnici oekuje maksimalni dnevni intenzitet manji od 25.000voz/dan preporuuje se primjena jednotranih rotora. U sluaju veih intenziteta preporuuje se primjena turbo rotora ili eventualno dvotranih rotora. Ukoliko je oekivani intenzitet znatno vei od 25.000voz/dan i/ili je raspodjela intenziteta takva da se na prilazima oekuje vie od 3 trake, preporuuje se primjena semaforisanih raskrsnica.
Tabela III. Empirijske metode za globalnu provjeru kapaciteta raskrsnica

Tip raskrsnice Jednotrani rotor Dvotrani rotor sa jednotranim ulazima i izlazima Dvotrani rotor sa dvotranim ulazima i jednotranim izlazima Dvotrani rotor sa dvotranim ulazima i izlazima Standardni Turbo rotor Spiralni turborotor Turbina turborotor Nesignalisana raskrsnica Semaforisana raskrsnica (3x1 saobraajna traka na prilazu) Semaforisana raskrsnica (3x2 saobraajne trake na prilazu)

Max. dnevni intenzitet (voz/dan) 20000 - 27000 22000 - 36000 30000 - 36000 35000 - 40000

Konfliktni intenzitet (PA/h) 1500 1500 - 1800 1800 2000 2100 2400

Ca. 37000 Ca. 42000 Ca.50000 15000 - 18000 35000 - 40000 75000 - 80000

Ca. 2000 Ca.2200 Ca.2500 1100 3800 3800

U tabeli III. su date indikativne vrijednosti kapaciteta za razliite tipove raskrsnica i za pretpostavljenu raspodjelu intenziteta po smjerovima na prilazu sa odnosom 1:3:1. Gornje granine vrijednosti date u tabeli vae za situacije gdje biciklisti i pjeaci nisu prisutni. Kada su biciklisti i pjeaci prisutni u rotoru kapacitet se redukuje te se primjenjuju nie vrijednosti iz tabele. 3.2.2 Stepen zasienosti Stepen zasienosti je drugi bitan pokazatelj kvaliteta protoka saobraaja. To je odnos izmeu intenziteta i kapaciteta saobraajnice (I/C). Ukoliko je stepen zasienosti vei od 1 znai da je dolo do potpunog zastoja i stvaranja kolona. Kao krajnje prihvatljiv stepen zasienosti uzima se vrijednost 0.8. Vrijeme ekanja Vrijeme ekanja motornog saobraaja se koristi kao kvalitativni pokazatelj nivoa usluge. Vrijeme ekanja se odreuje po metodi Harders koja je uvrtena u ameriki HCM i njemaki Capaciteithandbuch. 3.2.3

Granica od 50sec se uspostavlja kao gornja granica vremena ekanja na svim nesemaforisanim raskrsnicama, a 80sec na semaforisanim raskrsnicama, to predstavlja granicu izmeu nivoa usluge E i F. Pri manjim intenzitetima saobraaja mjerodavno je vrijeme ekanja, a pri velikim intenzitetima stepen zasienosti za izbor tipa raskrsnice. Granini intenzitet [4 pri kom se bira jedan od ova dva kriterija je intenzitet na ulaznom karaku u raskrsnicu od 360PA/h. Ispod ovog ulaznog intenziteta mjerodavan je kriterij vremena ekanja sa krajnje prihvatljivom vrijednou od 50sec/PA. Pri veim intenzitetima je mjerodavan stepen zasienosti sa krajnje prihvatljivom vrijednou od 0.8. Kod semaforiziranih raskrsnica se vrijeme ekanja na ulazak u raskrsnicu neprestano obnavlja. Vozila se redaju jedno za drugim i ekaju sljedeu zelenu fazu. U sluaju preoptereenosti jednog pravca se ova situacije ponavlja i vrijeme ekanja produava. Uz to se vrijeme ekanja poveava jer se mora raunati i sa vremenom izmeu tih faza. U normalnoj situaciji se vrijeme ekanja odreuje na osnovu duine ciklusa, raspodjele zelenih faza i karakteristika prilaznog saobraaja. Ulazak u rotor je doziran samom geometrijskom konstrukcijom rotora. Kod rotora se praznine u protoku, nastale zbog saobraaja koji naputa rotor, popunjavaju naizmjenino sa prilaznih krakova. Vrijeme ekanja na ulazak u rotor je zavisno od priliva saobraaja po krakovima i vremenskih praznina u protoku unutar rotora ispred datog ulaza. To znai da je vrijeme ekanja na ulazak u rotor u prosjeku manje nego kod jednako optereene semaforizirane raskrsnice. Pri jednolikom prilivu vozila, vrijeme ekanja u rotoru se smanjuje u odnosu na semaforizirane raskrsnice. U periodima normalnog optereenja rotora, vrijeme ekanja gotovo da i ne postoji. 3.2.4 Podkriterij kvalitet protoka Podkriterijem kvalitet protoka sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice prema kriteriju protoka saobraaja. Za proraun kapaciteta i vrednovanje kvaliteta protoka u raskrsnicama preporuuju se podaci iz tabele III. (epirijske metode provjere kapaciteta) i kompjuterski program CAPACITO, koji je kao prilog Priruniku za planiranje i projektovanje krunih raskrsnica rotora, dat na CD-u (vidi: www.trenso.nl ). Program CAPACITO sadri sljedee module odnosno metode za vrednovanje kvaliteta protoka saobraaja u raskrsnicama: Metoda Slop, za odreivanje opravdanosti uvoenja semafora na osnovu intenziteta na prilazima

Metoda Harders, za provjeru kvaliteta protoka (I/C, vrijeme ekanja) Metoda Brilon/Stuwe, za proraun kapaciteta rotora Metoda Akelik, za proraun vremena ekanja Metoda za proraun prelaza i vremeena ekanja pjeaka

3.3

Kriteriji prostornog uklapanja

Podkriterij geometrijske karakteristike Podkriterijem geometrijske karakteristike sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice uz zadovoljene funkcionalnih uslova koje svaka raskrsnica treba da zadovolji prema kriteriju protoka saobraaja. Geometrijske karakteristike koje su znaaja za kvalitet protoka saobraaja su: provoznost, kompletnost, uravnoteenost. Geometrijske karakteristike koje su znaaja za kvalitet protoka saobraaja obraeni su u Priruniku za planiranje i projektovanje krunih raskrsnica rotora, poglavlje 5.1- Funkcionalni uslovi koje mora da zadovolji svaka raskrsnica. Za kontrolu provoznosti preporuuje se program AutoTURN kojim se simulira vonja kroz raskrsnicu.

3.2.5

U zavisnosti od moguih projektnih rjeenja koja treba uporediti mogu povrine koje obuhvataju predloena rjeenja biti bitno razliite. Za odreivanje neophodne povrine i uklapanja u raspoloivi prostor mjerodavavan je kod klasinih raskrsnica broj i duine traka za sortiranje, a kod rotora veliina vanjskog radijusa. Raspoloivi graevinski prostor za realizaciju raskrsnice, pogotovo u naseljenom podruju, moe biti limitirajui kriterij pri izboru tipa raskrsnice. Pri razmatranju kriterija prostornog uklapanja se uz uklapanje u raspoloivi graevinski prostor, treba voditi rauna o estetskom izgledu i uklapanju raskrsnice u okolinu. 3.3.1 Podkriterij povrinsko uklapanje Podkriterijem povrinsko uklapanje sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice s obzirom na potreban i raspoloiv graevinski prostor. 3.3.2 Podkriterij estetsko uklapanje Podkriterijem estetsko uklapanje sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice s obzirom na estetsko uklapanje u okolinu.

Slika 6. Estetsko uklapanje

3.4

Kriteriji ekonominosti

Slika 5. Primjer kontrole provoznosti raskrsnica

Kriterij ekonominosti uopteno gledano, obuhvata vrednovanje trokova i koristi. Pod trokovima (cost) se podrazumijevaju trokovi graenja, eksploatacije i odravanja. U dobiti (benefit) se raunaju podizanje nivoa sigurnosti i kvaliteta protoka saobraaja i pozitivni uticaji na okolinu. Ekonomske dobiti obuhvataju smanjenje drutvenih trokova izazvanih saobraajnim nesreama i smanjenjem vremena putovanja te vrednovanje pozitivnog efekta smanjenja buke i zagaenja okoline. Ukoliko postoji dovoljno informacija poeljno je cost-benefit metodom odrediti ekonominosti nekog rjeenja. Ukoliko ne postoje pouzdani statistiki podaci i

metodologija za njihovu primjenu da bi se procjenilo smanjenje navedenih drutvenih trokova, onda se vrednovanje po kriteriju ekonominosti moe pojednostaviti i svesti na vrednovanje trokova graenja i odravanja. 3.4.1 Podkriterij trokovi graenja Podkriterijem trokovi graenja sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice s obzirom na ukupne trokove graenja. 3.4.2 Podkriterij trokovi odravanja Podkriterijem trokovi odravanja sagledava se primjenjljivost odreenog tipa raskrsnice s obzirom na procjenjene trokove odravanja. 4 4.1 MULTIKRITERIJSKA ANALIZA Osnova analize

digitalnoj formi napravljena matrica za multikriterijsku analizu, kojom se na jednostavan, brz a prije svega strukturan nain utvruje opravdanost primjene odreenog tipa raskrsnice. Metoda koja je primjenjena u multikriterijskoj analizi bazira se na osnovnim kriterijima koji se uzimaju u obzir pri izboru tipa raskrsnice i funkcionalnim uslovima koje svaka raskrsnica mora da ispuni. Na osnovu navedenih kriterija i funkcionalnih uslova formira se matrica sa glavnim kriterijima i podkriterijima kojima se dodjeljuje odreena teina prema znaaju koji imaju u izboru tipa raskrsnice. Za svaki predloeni tip raskrsnice, a na osnovu uvida u raspoloivu projektnu dokumentaciju i izvrene kontrola, odgovorno struno lice daje ocjenu za svaki podkriterij. Vrednovanje je numeriko, a ocjene su od 1=loe do 5=odlino rjeenje. Matricom se proraunava ukupno vrednovanje svakog predloenog tipa raskrsnice. Primjer rezultata analize prikazan je u tabeli IV.

U prilogu Priruniku za planiranje i projektovanje krunih raskrsnica rotora (CD sa datotekom IZBOR TIPA RASKRSNICE PRIMJENOM MULTI- KRITERIJSKE ANALIZE) je u
Tabela IV. Primjer rezultata Multikriterijske analize

4.2 4.2.1

Vrednovanje podkriterija

4.2.8

Uslovi lokacije Zadatak odgovornog strunog lica je da na objektivan nain procjeni da li je raskrsnica uoljiva i razumljiva za korisnika. Zatim kakav efekat ima na ponaanje vozaa odnosno drugim rijeima stvara li kod vozaa sliku oekivane situacije ili iznenaenja. Za svaki predloeni tip raskrsnice potrebno je kontrolisati preglednost i provoznu brzinu raskrsnice. Konfliktne take Broj konfliktnih taaka i veliina konfliktnog podruja raskrsnice zavisi od tipa raskrsnice te broja prikljunih saobraajnih tokova. to raskrsnica ima vei broj konfliktnih taaka i to je vee konfliktno podruje to je nivo saobraajne sigurnosti raskrsnice nii. Na osnovu uvida u raspoloivu projektnu dokumentaciju i izvrenih kontrola, odgovorno struno lice moe se za svaki predloeni tip raskrsnice ocijeniti koliko konfliktnih taaka ima ta raskrsnica i kakav efekat na saobraajnu sigurnost ima taj broj konfliktnih taaka. 4.2.3 Kvalitet protoka Na osnovu uvida u raspoloivu projektnu dokumentaciju i kontrole kapaciteta na osnovu epirijske metode provjere kapaciteta (tabela III.) ili izvrenih prorauna programom CAPACITO, odgovorno struno lice moe se za svaki predloeni tip raskrsnice vrednovati kvalitet protoka saobraaja. Geometrijske karakteristike Za svaki predloeni tip raskrsnice potrebno je kontrolisati preglednost i provoznu brzinu raskrsnice. Raskrsnica mora u svim smjerovima biti provozna, to znai podobna za prolaz mjerodavnih vozila u svim smjerovima kroz raskrsnicu, a svi prikljuni krakovi moraju biti dostupni (kompletnost raskrsnice). Raskrsnica treba da je uravnoteena to znai da nivo usluge na svim djelovima raskrsnice treba da je na priblino istom nivou. 4.2.5 Povrinsko uklapanje Zadatak odgovornog strunog lica je da na objektivan nain odredi koliku povrinu zauzima svaki predloeni tip raskrsnice i na koji nain se prostorno uklapa u okolinu. 4.2.6 Estetsko uklapanje Na osnovu uvida u raspoloivu projektnu dokumentaciju, odgovorno struno lice objektivno procjenjuje na koji nain se raskrsnica estetski uklapa u okolinu. Trokovi graenja Na osnovu uvida u raspoloivu projektnu dokumentaciju i predmjer i predraun radova, odgovorno struno lice objektivno procjenjuje trokove graenja svakog predloenog tipa raskrsnice 4.2.7 4.2.4 4.2.2

Trokovi odravanja Na osnovu uvida u raspoloivu projektnu dokumentaciju i predmjer i predraun trokova odravanja svakog predloenog tipa raskrsnice, odgovorno struno lice procjenjuje trokove odravanja.

ZAKLJUAK

U momentu kada postojea raskrsnica, usljed preoptereenja ili velikog broja registrovanih nesrea, vie ne funkcionie kako je planirano, postavlja se pitanje da li postoji neko bolje rjeenje, neki drugi tip raskrsnice koji bolje funkcionie. Pri uvoenju nove raskrsnice u saobraajnu mreu postoji esto dilema koji tip raskrsnice primjeniti. Put do rjeenja za pomenute probleme nije jednostavan. Na izbor najpovoljnijeg rjeenja pri izboru tipa raskrsnice utiu aspekti kao to su saobraajne sigurnost i kvalitet protoka saobraaja odreen kapacitetom, vremenom ekanja i stepenom zasienosti. Ostali aspekti koji mogu uticati na izbor su uklapanje rjeenja u okolinu (povrinsko i estetsko) i naravno trokovi kako graenja tako i odravanja raskrsnice. Da bi se aspekti koji utiu na izbor tipa raskrsnice mogli na objektivan nain sagledati predstavljena je u ovom radu jedna multikriterijska analiza kojom se na jednostavan, brz a prije svega strukturan nain utvruje opravdanost primjene odreenog tipa raskrsnice. 6 [1 [2 LITERATURA CROW Publicatie 126, Eenheid in rotondes; Ede, Holandija, 1998. Z. Kenji, Prirunik za projektovanje i izvoenje krunih raskrsnica - rotora; Ministrastvo za Promet i komunikacije Kanton Sarajevo, 1999. Z. Kenji, Krune raskrsnice rotoriHolandska iskustva; Prvi BiH kongres za ceste, Sarajevo, 2007. CROW Publicatie 257, Turborotondes; Ede, Holandija, 2008. CAPACITO, www.trenso.nl

[3

[4 [5