`

NATIONAL SENIOR CERTIFICATE

GIREIDI 12

TSHIVENA LUAMBO LWA HAYANI (HL) BAMMBIRI A U RANGA (P1) ARA 2008

MARAGA:

70 AWARA 2

TSHIFHINGA:

Bammbiri ii i na masiaari a fumimbili 12.

PFESESANI
Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

1. 2. 3. 4. 5.

Bammbiri hei i na KHETHEKANYO tharu:

A, B na C

Vhalani mbudziso DZOHE nga vhuronwane ho goombelaho. Fhindulani mbudziso DZOHE kha hedzi khethekanyo. Khethekanyo IWE NA IWE i walwe kha siaari ISWA. Ni tshi fhedza u fhindula mbudziso, ni pfuke mutala ni kone u ya kha i tevhelaho. walani zwi no vhalea, nahone nga vhudele. Ni dzhiele nzhele zwiga zwa u vhala, mupeleo, tswayo na khethekanyo ya maipfi. Kuvhekanyelwe kwa nomboro dza mbudziso kha ku tevhelwe sa zwe zwa dzudzanyiswa zwone kha ii bammbiri a u linga.

6. 7.

8.

KHETHEKANYO YA A
Vhalani mafhungo a re kha TSHIPIA TSHA 1 na a TSHA 2 nga vhuronwane uri ni kone u fhindula tevhelaho. Shumisani maipfi au nga nnani ha shumise a re mafhungoni e na ewa. Mbudziso dza dzi thoma kha 1.1 dza guma kha 1.8, ngeno dza
Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

re kha TSHIPIA mbudziso dzi a musi ho pfi ni tshipia tsha 1 TSHIPIA TSHA 2

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

dzi tshi thoma kha 1.9 u swika kha 1.13. TSHIPIA TSHA 1 Luimbo lwa Lushaka U imba ndi tshipia tsha mvelele tsha lushaka luwe na luwe. Ri imba musi ri madakaloni na zwililoni. Vhathu vha tshi shuma mishumo i konaho vha a imba, zwa vho ita uri vha pfe mishumo iyo i tshi vho nga yo leluwa. Izwi zwi tou nkhumbudza mafhuwe iwe vhathu.

Afrika Tshipembe ndi shango a tshakha dzo fhambanaho. Hu na nyambo dza fuminthihi dza tshiofisi. Nga nna ha nyambo hedzi hu kha i vha na dziwe dzine dza ambwa. Rohe ro vhofhekanywa nga maipfi a re kha tshiphugahalu tshashu ane a ri, 'IKE E:/XARRA//KE.' Nga Tshivena zwi amba uri 'Vhofhanani inwi tshakha dzo fhambanaho.' Sa vhadzulapo vha Afrika Tshipembe ri na luimbo lwa lushaka. Luimbo holu lu anzela u imbwa kha miangano yohe ya poitiki. Ngalwo ri vha ri tshi khou livhuwa na u humbela Muvhumbi uri a fhautshedze shango ashu a manakanaka. Lwone lu imbwa nga nyambo na. Ndi zwavhui uri ri ivhe zwiukuuku nga ha luimbo holu. sikwa nga Lwo

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

Muxhosa ane a pfi Enoch Sontonga nga 1897. Hoyu Enoch o vha e mugudisi, muimbisi, mureri wa kereke ya Methodist, a dovha a vha mufodi wa zwinepe. Nga hetshi tshifhinga o vha e na miwaha ya 24, a tshi dzula Nancefield. 'Nkosi Sikelele iAfrika' lwo imbwa lwa u thoma nga 1899 musi hu tshi khou vhewa vhafunzi Vho-Boweni vha kereke ya Methodist. Lwo kwama vhathu nga nila ye vha lu takalela, lwa thoma u imbwa hohe-hohe kha a Afrika. Murendi Vho-SEK Mqhayi vho o engedza luimbo holu nga vese dza sumbe. Nga a 16 Tshimedzi 1923 Vho-Solomon TP Plaatje na Vho-Sylvia Colenso vho lu rekhoda kha phiyano. Nga 1925 lwo thoma u vha luimbo lwa lushaka lwa tshiofisi lu imbwaho musi miangano ya ANC i tshi swika magumoni. Vho-Sontonga vho lovha nga a 19 Lambamai 1905 vhe na miwaha ya 33, vha vhulungwa mavhiani a Braamfontein. amusi ivhia avho i na tombo a tshihumbudzi. Muwe o shelaho mulenzhe kha luimbo ulu lwa lushaka sa zwine lwa vha zwone amusi ndi Vho-Cornelis Jacobus Langenhoven. Vhone vho vha vhe muwalimakone. Nga 1918 vho wala tshirendo nga ha vhuinekedzeli havho kha Afrika Tshipembe. Nga tshifhinga hetshi luambo lwa 'Afrikaans' lwo vha lu tshi dzhielwa fhasi ngauri nyambo dza tshiofisi ho vha hu Tshiisimane na Tshidatshi. Vho-Langenhoven vho lwa nga nila dzohe uri luambo lwa 'Afrikaans' lu anganedzwe sa luambo nahone lu funzwe zwikoloni. Vese dza tshirendo tshavho tshi no pfi 'Die Stem Van Suid Afrika' ndi tshipia tsha luimbo lwa lushaka. Vho lovhela nuni yavho ngei Oudtshoorn he vha vha vha tshi shumela hone. Nnu yavho yo vha i tshi pfi 'Arbeitsgenot' zwine zwa amba uri 'Dakalo mushumoni'. 1.1 Luimbo lwa lushaka lu imbiwa luthihi lwa nyambo idzo. nga nyambo na. Bulani (1)

1.2

eani mbuno mbili dzine dza sumbedza zwine luimbo lwa lushaka lwa imbelwa zwone. Ndi ngani ivhia a Sontonga o no vhewa tshihumbudzi? Ndi nnyi we a engedza luimbo lwa lushaka, nahone o lu engedza nga vhulapfu vhungafhani?

(2) (2)

1.3 1.4

(2)

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

1.5

No lavhelesa tshiphugahalu nga vhuronwane, ambani uri maipfi a re kha tshiphugahalu o walwa nga luambo-e. Bulani zwivhili zwe Langenhoven a ita u tikedza lushaka lwa hawe. Luimbo lwa lushaka lwo imbwa lwa u thoma musi hu tshi khou itea mini ? Fhindulani mbudziso dzi tevhelaho ngauri Ee kana Hai ni tikedze nga u khoutha zwi bvaho mafhungoni. 1.8.1 'Die Stem Van Suid Afrika' ndi luimbo lwa lushaka lwa Afrika Tshipembe. Sontonga o vha a songo dzhena tshikolo.

(1) (2)

1.6

1.7

(2)

1.8

(2) (2)

1.8.2

TSHIPIA TSHA 2 PFANELO DZA VHANA Muthu muwe na muwe u fanela u ivha pfanelo dzawe. Pfanelo na vhuifhinduleli zwi tou nga zwiai zwivhili zwa vhurotho zwo mametshedzwaho nga booro. Uri vhana vha kone u swikelela pfanelo dzavho hu fanela u vha na thikhedzo khulwane i bvaho kha vhabebi, vhauni, na muvhuso. Vha fanela u aluswa nga nila ine vha vha na vhuifhinduleli uri vhumatshelo havho vhu vhe havhui. Vhana vha itika nga vhabebi kana vhauni vhavho. Vha na pfanelo ya uri vha ewe zwiiwa zwine vha a vha fura. Vha fanela u fhaelwa vhudzulo havhui, nahone vha fanela u wana dzilafho dzikiiniki, zwibadela, dziangani na huwe-vho. Hu na vhabebi vhanzhi vhane pfanelo hedzi vha si dzi dzhiele nha, ha dovha ha vha na vhana vha sa ivhi uri pfanelo iwe na iwe i na vhuifhinduleli ho teaho. Ndi pfanelo dza vhana uri vha aluswe nga lufuno vho tsireledzea. A vho ngo tea u fhandekanywa na vhomme avho. Hune zwa konadzea vhana vha fanela u aluswa nga vhabebi vhavho. Vhaholefhali vha fanela u farwa zwavhui, vha dzhena zwikolo, vha gudela mishumo yo fhambanaho uri na vhone vhutshilo vhu vha takadze. Zwi a mangadza u vhona vhawe vhabebi vho sokou dzula na vhana vhavho vha vhaholefhali vha sa vha londi, nahone hu si na zwine vha khou ita u khwinisa vhumatshelo havho. U dzhena tshikolo ndi pfanelo ya wana muwe na muwe. Hafha ndi hone hune Muhasho wa Pfunzo wa shela mulenzhe u sa phuphuledzi. Vhana vha wana pfunzo ya fhedzi u bva kha gireidi R u swika kha gireidi 12. Zwi tou vha khombekhombe uri wana a
Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

dzhene tshikolo u swika a tshi vha na miwaha ya 15. vho ngo

Vhana a

tea u idzhenisa kha ifhasi a mishumo i re khombo kha mutakalo wavho, mishumo ine ya nga khakhisa pfunzo dzavho, mishumo ine ya nga hoefhadza mivhili yavho na ine ya nga tshinya mikhwa yavho. Vhana vha tea u vha vhone vhathu vha u thoma u tsireledzwa arali hu na khombo. Ndi pfanelo dza vhana u tsireledzwa kha tshialula. Hu nga vha zwikoloni kana ngafhi; vhana a vho ngo tea u alulwa ho sedzwa lukanda, vhurereli kana mbeu. Vha fanela u aluswa nga nila ine vha pfesesana, vha konana, uri hu vhe na mulalo na vhuthihi vhunga Afrika Tshipembe i shango a tshaka dzo fhambanaho. 1.9 1.10 Muhasho wa Pfunzo u tikedza vhagudi nga u ita zwifhio? Mafhungo a tevhelaho ndi mbuno kana ndi kuvhonele kwa muthu? Tikedzani phindulo yau. 1.10.1 Zwi khombekhombe uri wana a dzhene tshikolo u swika a tshi vha na miwaha ya 15. Vhana vha Vharema a vho ngo tea u dzhena tshikolo na vhana vha Vhatshena. Vhana vha a tendelwa u rengisa halwa tshipotoni. (2)

(2)

1.10.2

(2) (2)

1.10.3 1.11

Fhungo i tevhelaho i na halutshedzo MBILI, ri eeni dzone: Vhana vha vhaholefhali vha tea u dzhena tshikolo. Bulani pfanelo NTHIHI ya wana ni dovhe ni sumbedze na vhuifhinduleli hawe khayo. Topolani ifanyisi o sumbedze u tea hao. shumiswaho mafhungoni aya ni

(2)

1.12

(2) (2)

1.13

HANGANYELO YA KHETHEKANYO IYI YA A:

30

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

KHETHEKANYO YA B:

MANWELEDZO (SAMARI)

Nga maipfi a re vhukati ha 80 na 90 walani phara i re na mbuno dza sumbe (7) ni tshi khou nweledza zwiito zwivhi zwine vhagudi vha zwi ita musi vhe zwikoloni. Ni wale tshivhalo tsha maipfi e na a shumisa zwitangini magumoni a manweledzo au.

MATSHILISANO A VHAGUDI ZWIKOLONI. Muthu ndi muthu nga muwe. Muthu arali a dzula e ehe u vhulawa nga vhuludu. Zwikoloni vhagudi vha vha vho kuvhangana nga vhunzhi. Ndi henefha hune vha fanela u iphina hone nga u tshilisana zwavhui. Hu na vhagudi vhanzhi vhane vha tshila vha songo vhofholowa nge vhawe vhagudi vha si vha fare zwavhui. Vhagudi vhane vha iita dzindele dza u nyefula vhawe vha vusa pfiriri dzi si na vhukono zwikoloni. U nyefulana honoho hu anzela u fhela nga vengo kana dzinndwa. U wana mugudi a khou nyefula muwe nga vhabebi, kuambarele, tshivhumbeo, vhushai na zwwe-vho. Nowelo ya u nyefulana a si yavhui. Zwikoloni hu nga ifhela muwe na muwe arali vhagudi vha bva kha nowelo heyi mmbi. Mulayo wa shango u lwa na vhufobvu nga nungo dzohe. Fhedzi henefha zwikoloni vhagudisi vha anganedza milandu minzhi ine vhawe vhagudi vha vhiga uri vho tswelwa zwishumiswa zwavho sa dzibugu, dzipeni, dzikhaikhueitha, dzirua na zwiwe. Muthu a tshi tswa u vha a tshi khou vhaisa muwe. Vhagudi vhane vha tswa zwishumiswa zwa vhawe henefha zwikoloni, na musi vho no bva zwikoloni vha i isa phana na vhufobvu havho. Vhawe vha a huvhadzwa kana vha vhulahwa vhe kha vhutshinyi honovhu. Vhunzhi ha vhathu vha re thumbuni ya lukhohe ndi mafobvu. Khethululo ndi tshithu tshine tshi si oee na luthihi kha muvhuso wa demokirasi. Hu na vhagudi vhane vha nyala vhawe nge vha vha vhaholefhali, nge vha kavhiwa nga HIV na Aids, nge lukanda lwavho lu si fane na lwavho, nge vha si vhe lushaka luthihi navho, nge vha si vhe mbeu nthihi navho kana nge vha si vhe kha vhureleli vhuthihi. Zwikoloni hu nga ifha vhukuma musi vhagudi vha tshi tshila vha tshi anganedzana, vha sa nyalani. Hu i nga vhagudi vha zwiambo zwi sa adzi mudzio, vhane khavho maamba ha tou vha makwanani, vha khou anda ano mauvha. Vhagudi vhenevha vha sema vhawe kiasini, vha pfala vha khou avha mikosi ya maamba na zwiambo zwi songo aho nga
Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

dzibureiki. Vhagudi vhenevha a vha honifhi vhagudisi. Vha asulula zwiambwa-ambwa zwavho phana ha vhagudisi sa zwine vha zwi asululisa zwone phana ha thanga dzavho, vha nga maveveru. Maamba na zwiambo zwi songo aho zwi a lwisa vhawe.

Zwa vhukunzi-vho na zwone ndi zwiwe zwithu zwo bvaho nilani zwine vhawe vhagudi vha hoho dzo alaho mai vha idzhenisa khazwo. Vhagudi vhanevha vha iphina nga u rwa na u dzhiela vhawe zwi re zwavho. Vha shengedza vha re na nungo hukhu kha dzavho nga nila i sa konelelei. Hone-ha, khunzi dzenedzi a dzi nakelwi nga zwithu u ya thambo. Dzi fhedza dzo huvhadzwa nga vhathu dzi songo vhuya dza zwi lavhelela. Vhagudi vha fanela u ongisa vhukoni na vhutsila, hu si vhukunzi lini. Hu na vhawe vhagudi vhane vha bvafha u shuma mishumo ya tshikolo vha kopa kha vhawe nga swili, naho vhae vhayo vha sa funi vha fhedza nga u vha rwa. Vhukuma zwikoloni zwashu a o ngo lala. HANGANYELO YA KHETHEKANYO IYI YA B: 10

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

KHETHEKANYO YA 3.1

C :

PHENA NA KUSHUMISELE KWA LUAMBO

Mafhungo asia, a vhaleni ni fhindule mbudziso dzi no a tevhela: Khombe yo pandamedza tshiendangolo tshe tsha shushedza mukegulu we a vha a khou ka vhuluvha ha pfungwi nga u mu semela mao. Tshikegulu tsha khuvhe tsho anula zwirethe mbilu i muanani. Tshi tshi swika muani tsha khukhulana na tombo, tshe fhasi hwiri. Vhua vhuluvha ho o bikwa nga muvhuye wa ia mbuyavhuhadzi yatsho.

3.1.1

Topolani dzina ithihi i si na tshiduna ni i shumise fhungoni i pfalaho. walani ipfi o teaho vhudzuloni ha io talelwaho ni dovhe ni i shumise fhungoni pfalaho. Ri eeni halutshedzo dza maambele a tevhelaho: (a) (b) U anula zwirethe Mbilu i muanani o i

(2)

3.1.2

(2)

3.1.3

(2) (2)

3.1.4

Topolani inyanyu ni dovhe ni i shumise fhungoni i pfalaho. Ri eeni mishumo yo bveledzwaho nga mitshila -elna an- mafhungoni e na vhala.

3.1.5

(2)

3.2

Mutumbu na magumo zwa vhurifhi ha tshiofisi asizwi, zwi vhaleni ni kone u fhindula mbudziso dzi no tevhela: Vha ri mini muhulwane. Ndo hangwa buto anga a zwiambaro zwa kale zwine nda zwi rengisa mundendeni. Ndo vha ndo i gagaela ndo dzula kha sithi ya murahurahu. Ndo hangwiswa nga uri mihwalo yo vha yo nnyandela. Kha vha mmbetshele one hama yanga. Ndi o a nda i dzhia deponi ya dzibisi. Vha lumelise mungana wanga Tshigili. Muameli wavho wa uvha na uvha Tshigemba 3.2.1 Topolani mafhungo MAVHILI a songo teaho kha

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

10

vhurifhi 3.2.2

ha tshiofisi. vhurifhi uvhu.

(2) (2)

walani magumo o teaho a

3.2.3

Topolani fhungo o shumiselwaho tshiga tsha u vhala tshi songo teaho. i walululeni no i khakhulula. Topolani ipfi o walwaho nga songo ambaho ni i wale nga ambaho i fhungoni avhui. eani luwalo ulu hoho yo teaho. Hu na ipfi o fhandekanywaho zwi songo tea, i paekanyeni no i shumisa fhungoni i pfalaho e na tou isikela. ni o kona u Tshivena Tshivena tshi tsho

(2)

3.2.4

(2)

3.2.5 3.2.6

(1)

(1)

3.3

alelani khungedzelo i tevhelaho uri fhindula mbudziso dzo isendekaho khayo:

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i tevhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

11

IANI BUSINESS ENTERPRISE

Iani Business Enterprise I o ni khunyeledza

Yo fara tshedza tshau. I o ni takula. Ri ekedza khoso kha masia a : Khomphuyutha, Ndango ya masheleni, Ndango ya vhashumi, Ndango ya mbambadzo na Ndango ya mabindu.

IBE
Vhohe vha fhelela hone.
Hu anganedzwa vha mbadelo dzo fhelelaho.

3.3.1

Ndi mini tshine tsha khou kungedzelwa afha kha khungedzelo iyi? Topolani akhironimi yo shumiswaho. Topolani iedzamuthu o shumiswaho ni dovhe ni i shumise fhungoni i pfalaho.

(1) (1)

3.3.2 3.3.3

(2)

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa Iyani kha siaari i evhelaho

Tshivena Luambo lwa Hayani/P1 DoE/ara 2008 NSC

12

3.3.4

Sumbedzani vhushaka vhu zwifanyiso zwo shumiswaho.

re

hone

vhukati

ha (3)

3.3.5

Bulani tshithu TSHITHIHI tsha ahedzwaho kha khungedzelo iyi.

ndeme

tsho (1)

3.3.6

Bulani uri ndi ngani mudzudzanyi wa khungedzelo iyi hu na he a nanga u shumisa muwalo/fonto khulwane huwe o nanga u shumisa hukhu. HANGANYELO YA KHETHEKANYO IYI YA C: MARAGAGUE:

(2) 30 70

Vhue ha khaniso ho vhaledzwa