Jak moliwa jest absolutna demokracja? Commonwealth stanowi domknicie trylogii, na ktr skadaj si take Imperium i Multitude.

Kada z czci powicona jest odrbnemu aspektowi ekonomicznej i politycznej konstytucji nowoczesnoci. Nie sposb zatem traktowa poszczeglnych tomw jako odrbnych caoci. Podczas gdy Imperium skupia si na systemie specyficznie nowoczesnej suwerennoci, kompatybilnej z postfordowskim/postindustrialnym kapitalizmem i usuwa na drugi plan inne aspekty wspomnianej zmiany paradygmatu, tematem Multitude jest wielo jako podmiot ekonomiczny i spoeczny, a potencjalnie te polityczny podmiot produkcji, wspczesny odpowiednik proletariatu. W centrum zainteresowania ostatniej czci trylogii stoi natomiast kwestia politycznej konstytucji wieloci, definiowanej nieraz wrcz jako wspzalene rzdzenie (governance). Postawione zostaje wic pytanie: jak wielo moe rzdzi sama sob1? Podkrelmy zarazem, e przez wspzalene rzdzenie nie rozumie si w tej ksice formy pastwa ani, oglniej, formy transcendentnej wadzy suwerennej. Wielo ma by zdolna do politycznej konstytucji nie jako zunifikowany lud, ale jako rnorodna masa, zoona z pojedynczoci: na tym polega, w myl Negriego, absolutna demokracja. W Commonwealth Negri i Hardt stawiaj wic w centrum wanie te kwestie, ktre zdaniem krytykw stanowiy o pewnej saboci czci pierwszej, Imperium. Przenosz bowiem akcent z jednoci podmiotu, jakim jest wielo, z jego ugruntowania w ywej pracy/produkcji biopolitycznej, na artykulacj wieloci jako zrnicowanej i skonfliktowanej. Gwny problem Commonwealth mona sformuowa nastpujco: jak uczyni z wieloci podmiot polityczny? Jak stwierdzaj Hardt i Negri, liczne gosy krytyczne 2 pochodzce midzy innymi od ika i Badiou pomogy im przenie akcent z kwestii bycia wieloci na kwesti zrobienia wieloci polityczn artykulacj:
[] musimy pokaza, e wielo nie jest spontanicznym podmiotem politycznym, ale projektem politycznej organizacji, przemieszczajc dyskusj z kwestii bycia wieloci na kwesti zrobienia wieloci3.

Nie

znajdziemy

tu

jednak

konkretnych

rozwiza

politycznych

czy

instytucjonalnych, ktrych tak domagaj si zwaszcza ci, ktrzy a priori uznaj, e niemoliwe jest wymylenie jakiejkolwiek alternatywy dla kapitalizmu. Spotkamy si
1 2

M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, Cambridge, Massachusetts 2009, s. vii-xiv. Tame, s. 165-169. 3 Tame, s. 169.

natomiast z tym, czego brakowao w dwch poprzednich czciach trylogii: prb zarysowania politycznej artykulacji wieloci.
Tak jak lud, wielo jest rezultatem procesu politycznej konstytucji; jednak podczas gdy lud jest ksztatowany jako jedno przez hegemoniczn wadz znajdujc si ponad wielorakim polem spoecznym, wielo jest ksztatowana poprzez artykulacje na paszczynie immanencji, bez hegemonii4. [] Demokracja wieloci jest wyobraalna i moliwa tylko dlatego, e wszyscy uczestniczymy w tym, co wsplne. Przez to, co wsplne rozumiemy przede wszystkim wsplne dobro/wsplnot wiata materialnego powietrze, wod, owoce ziemi [] jak rwnie te wytwory produkcji spoecznej, ktre s konieczne dla interakcji spoecznych i dalszej produkcji wiedz, jzyki, kody, informacj i afekty5.

Commonwealth mona by tumaczy jako dobro wsplne lub wsplnot; oba te znaczenia s dla Negriego i Hardta rwnie istotne i trudno je od siebie oddzieli: chodzi zarwno o materialny, zwizany z produkcj charakter tego, co wsplne (zasoby naturalne i interakcje spoeczne) jak i o bezporednio polityczny, instytucjonalny wymiar tak pojmowanego dobra wsplnego. Prawdopodobnie z tego wanie wynika decyzja tumaczy i tumaczek polskiego wydania ksiki, ktrzy postanowili rozdzieli przy pomocy dywizy tradycyjny polski termin: Rzecz-pospolita. Cho trzeba przyzna, e jest to kontrowersyjny wybr translatorski, to oba powysze znaczenia zostaj w nim zachowane. Polityczne, prawne i instytucjonalne przeksztacenia musz by wic przede wszystkim nakierowane na uznanie wsplnego charakteru zasobw naturalnych i informacji, gwarantowa powszechny i otwarty dostp do nich oraz zwraca si przeciwko kapitalistycznej tendencji do ich prywatyzacji6. To, co wsplne (the common) jest zarwno ekonomiczn baz wsplnoty (commonwealth) jak i gwarantem jej powszechnoci i otwartoci. Jak jednak przeoy ten postulat na terminy filozofii polityki? Jak rozwin go w spjna teori opisujc konstruowanie si podmiotu politycznego, artykulacj wsplnego stanowiska i przebieg procesw decyzyjnych? Stawk jest przedstawienie alternatywy dla, z jednej strony, liberalno-demokratycznej logiki reprezentacji, z drugiej za dla postulowania powrotu do organizacyjnej dyscypliny jako jedynego sposobu na zbudowanie spjnoci ruchu antykapitalistycznego. Ta pierwsza perspektywa bya do niedawna uznawana przez wszystkich z wyjtkiem radykalnie lewicowych teoretykw za jedyn moliw do
4 5

Tame, s. 169. Tame, s. viii. 6 M. Hardt, A. Negri, Multitude, London 2004, s. 204-205.

pomylenia posta demokracji. Druga z kolei jest, mimo swojej pozornej historycznej kompromitacji, postrzegana jako konieczny warunek, ktry musi speni ruch chccy by czym wicej ni wewntrzn transgresj systemu kapitalistycznego, podtrzymujc ostatecznie status quo. Gwnym propagatorem tego drugiego stanowiska jest Alain Badiou 7; sekunduje mu jak zawsze nie do koca serio Slavoj iek8. Trylogia Hardta i Negriego dostarcza argumentw na poparcie twierdzenia, e nie jestemy skazani na powysz alternatyw. Co wicej, ukazuje te wsplne korzenie tych wydawaoby si kracowo przeciwstawnych stanowisk. Zarwno logika stojca u podstaw demokracji przedstawicielskiej, jak i logika prowadzca do tworzenia zorganizowanych pionowo, hierarchicznych organizacji maj bowiem charakter transcendentny: chaotyczna, wieloraka cao zostaje ukonstytuowana jako jedno, spjny podmiot, za spraw dziaania transcendentnej zasady: symbolicznej woli powszechnej realizowanej za spraw mechanizmu gosowania czy awangardy klasy robotniczej zajmujcej miejsce prawdy. Mechanizmem pozwalajcym przeprowadzi t operacj jest w obu przypadkach reprezentacja: rnorodno stanowisk skadajcych si na cao moe przetrwa operacj konstytucji podmiotu politycznego tylko jako to, co reprezentowane przez uprzywilejowan cz. Hardt i Negri pytaj o moliwo innego ni reprezentacja sposobu konstytucji podmiotu politycznego: koncentruj si na zagadnieniach politycznej konstytucji wieloci i struktury instytucjonalnej, jaka miaaby ona przybra. Oznacza to powrt do tematw i perspektywy nowoytnej filozofii polityki, jak sami stwierdzaj: klasycznych traktatw o rzdzie9. Celem autorw Commonwealth jest wic nie tyle przedstawienie konkretnych rozwiza, ktre naleaoby wdroy, ale pokazanie, jak (w perspektywie transcendentalnej) moliwa jest polityczna samoorganizacja wieloci i na gruncie jakiej tradycji filozoficznej mona j konceptualizowa. Tradycja ta zostaje ukazana na tle gwnego nurtu filozofii polityki, ktry Hardt i Negri rekonstruuj pod nazw republiki wasnoci, dc do uwypuklenia jego uwikania w rozwj kapitalizmu.
7

A. Badiou, Metapolitics, prze. J. Barker, New York-London 2006, s. 122. Stanowisko Badiou wydaje si odrnia od stanowiska ika to, e mwi on o intelektualnej dyscyplinie politycznego procesu, a nie o nadaniu ruchowi formy partii pastwowej, nalecej ju do historii. Jednak forma partii, o ktrej mwi iek, to rwnie bardziej pojecie filozoficzne ni konkretna posta organizacji ruchu politycznego. Mona jednak sdzi, e rnica midzy zdyscyplinowanym ruchem bdcym konsekwencj wydarzenia a historyczn parti jest do subtelna, i mona wnioskowa, e dyscyplina intelektualna ma przeoenie na dyscyplin praktyczn. 8 [] bez formy Partii ruch pozostanie w bdnym kole oporu [] (S. iek, Rewolucja u bram, prze. J. Kutya, Krakw 2006, s. 595). W jednym z wywiadw Badiou podkrela, e kluczow kwesti, z jak musi si zmierzy wspczesna polityka komunistyczna, jest wyksztacenie dyscypliny nowego typu, odmiennej od dyscypliny militarystycznej charakteryzujcej parti pastwow. Fakt, e filozof, zamiast mwi np. o organizacji, mwi o dyscyplinie, jest sam w sobie do znamienny (zob. A. Badiou, F. del Luchesse, J. Smith, We Need a Popular Discipline, http://www.lacan.com/baddiscipline.html, 28.12. 2011). 9 M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. xiii.

Klasyczne przeciwstawienie tradycji republikaskiej i liberalnej nie ma dla Negriego i Hardta charakteru absolutnego; rnice midzy nimi polegaj raczej na odmiennym rozoeniu akcentw ni realnym antagonizmie czy niewspmiernoci. Dlatego twierdzenie Chantal Mouffe o heterogenicznoci i pkniciu nowoytnej demokracji liberalnej10 nie ma w optyce Negriego i Hardta zbyt wielkiej doniosoci. Nurty liberalny i republikaski razem tworz bowiem teori tego, co autorzy Imperium nazywaj wanie republik wasnoci11. Ich elementem wsplnym jest kategoria naturalnych uprawnie przysugujcych kadej jednostce. Uprawnienia te staj si nastpnie podstaw praw politycznych. Prawo do wasnoci nie jest przy tym tylko jednym z nich. Wasno to kategoria organizujca cay system, wyznaczajca jego moliwoci i granice. Reinterpretacja wszystkich naturalnych uprawnie jako aspektw prawa do wasnoci to oczywicie zasuga klasycznego liberalizmu: John Locke, uznajc, e czowiek jest posiadaczem wasnego ciaa tak samo, jak posiadaczem wytworw wasnej pracy, umoliwia oparcie caego gmachu politycznych wolnoci na kategorii wasnoci12. Wolno zaczyna funkcjonowa przede wszystkim jako wolno do podejmowania aktywnoci gospodarczej; uprzywilejowan sfer jej realizacji staje si rynek. Rnica midzy sprzeda dbr i sprzeda siy roboczej zostaje ujta w ramach jednej kategorii i tym samym zatarta; realno wyzysku zostaje zmistyfikowana, zepchnita do sfery prywatnej, domeny zrnicowa nieistotnych dla politycznej suwerennoci. Sfera publiczna zostaje ufundowana za spraw oddzielenia si od sfery prywatnej konstytutywnego zewntrza. To, co publiczne, jedno ludu i neutralno praw i instytucji, przeciwstawia si temu, co prywatne, obejmujcemu zarwno zwyk rnorodno indywidualnych wyborw stylu ycia, jak i utrwalone spoecznie nierwnoci. Tym samym republika wasnoci, niezalenie od tego, czy chodzi o jej wersje republikask, czy liberaln, konsoliduje, pod pozorem zachowywania wolnoci, ekonomiczn i polityczn wadz buruazji. Gwny nurt myli politycznej konstruuje i wdraa oglny schemat republiki wasnoci; obok niego funkcjonuj jednak, nierozpoznane jako takie, traktowane jak anomalie lub poraki. Wbrew ikowi, ktry stawia tez, e absolutna demokracja, gdyby bya moliwa, mogaby jedynie by rwnoznaczna z terrorem13, Negri i Hardt pokazuj, e za pojciem tym stoi tradycja mylenia o polityce stanowica alternatyw dla republiki wasnoci: materialistyczne ujcie politycznoci jako mocy, potentia.
10 11

C. Mouffe, Paradoks demokracji, prze. W. Jach, M. Kamiska, A. Orzechowski, Wrocaw 2005. M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. 3-22. 12 J. Locke, Drugi traktat o rzdzie, w: Dwa traktaty o rzdzie, prze. Z. Rau, Warszawa 1992. 13 S. iek, Obiekt a jako wewntrzna granica kapitalizmu, prze. J. Kutya, Krytyka Polityczna, 11/12 2007.

Aby ukaza peni implikacji perspektywy materialistycznej dla polityki, trzeba jednak przedstawi genealogi nowoytnego demokratycznego materializmu. Jego rda tkwi oczywicie w staroytnym atomistycznym materializmie Demokryta, Epikura i Lukrecjusza. Oprcz jednowymiarowoci ontologii, czynicej ruch atomw w prni rdem i tworzywem wszystkich bytw, oferuje on pierwsz teori radykalnej innowacji: clinamen, cakowicie przypadkowe odchylenie atomw od normalnego toru ich ruchu, decyduje o moliwoci wolnoci i tego, co nowe. To powizanie wolnoci i przygodnoci w perspektywie immanentnej ontologii Louis Althusser okreli jako aleatoryczny materializm14; wyznaczy ono drog mylenia o czasie i zmianie w paradygmacie materialistycznym, uznawanym tradycyjnie za niezdolny do ujcia czasu i wypracowania dostatecznie zoonej i subtelnej jego koncepcji15. Inicjatorem materialistycznego podejcia do polityki jest (w ujciu Negriego) Niccol Machiavelli, ktry jako pierwszy zdecydowa si analizowa wadz bez wizania jej z kwesti prawomocnoci i sprawiedliwoci16. To, co polityczne, stanowi immanentn gr si; problem idealnego ustroju w ktrym wadza jest wypadkow kosmicznej lub boskiej racjonalnoci w tej perspektywie zwyczajnie nie moe si pojawi. Ujcie to jest neutralne wobec zagadnienia formy rzdw krlestwa, ksistwa i republiki rni si od siebie sposobem konfiguracji politycznych podmiotw-si (na przykad rol, jak odgrywa lud), ale nie istot. W kadym za z ustrojw lud jest jedn z najistotniejszych si, z ktrymi naley si liczy; zapewnienie sobie jego akceptacji jest najpewniejszym sposobem utrzymania wadzy w monarchii lub ksistwie, w republice za stanowi on ambiwalentn si dajc podstawy konstytucji pastwa, bdc przyczyn jego stabilnoci, ale te zepsucia i upadku17. Teksty Machiavellego mona oczywicie czyta jako swego rodzaju podrczniki dla wadcw, opisujce niezalene od ustroju pastwa prawidowoci rzdzce praktyk sprawowania wadzy i biorce pod uwag tylko jedna stawk utrzymanie wadzy w pastwie. By moe s one faktycznie przykadami realizmu politycznego; Negri podkrela
14

Za: C. Casarino, Time Matters: Marx, Negri, Agamben, and the Corporeal , Strategies, vol. 16, no. 2, 2003, s. 186 - 187; A. Illuminati, Recent Italian Translations of Althusser's Texts on Aleatory Materialism , http://www.borderlands.net.au/vol4no2_2005/illuminati_transl.htm, 1.05.2010. 15 A. Negri, The Constitution of Time, w: Time for Revolution, prze. M. Mandarini, New York London 2003, s. 31; C. Casarino, Time Matters, dz. cyt., s. 185. 16 Co nie znaczy, e Machiavelli w ogle nie wartociuje wrcz przeciwnie. Jednake transcendentna perspektywa etyczna, odwoujca si do kryteriw zewntrznych wobec politycznego pola si, zostaje u niego zastpiona immanentnym odniesieniem do specyficznie politycznej cnoty zdolnej do przeciwstawienia si Fortunie (w polskim przekadzie: losowi lub szczciu) i podporzdkowania jej sobie (zob. N. Machiavelli, Ksi, prze. C. Nanke, 1984, s. 109-115; A. Negri, Insurgencies. Consituent Power and the Modern State , prze. M. Boscagli, Minneapolis 1999, s. 58). 17 Zob. N. Machiavelli, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwiusza , prze. K. aboklicki, Warszawa 1984, s. 154-157.

jednak, e takie ich zaklasyfikowanie sprawia, i umyka nam innowacja, jak stanowi ich perspektywa: prawa zredukowane do wypadkowej politycznych si, wadcy i ludy na rwni traktowani jako podmioty. Machiavelli wprowadzi rwnie do teorii polityki atomistyczne pojcie clinamen odchylenia, w postaci przemiany (mutatio). Polityka staje si dziki temu przestrzeni, w ktrej pojawia si to, co nowe. Mutatio to innowacja, zmiana ukadu si, tyle obiektywna, co podmiotowa; Machiavelli stawia sobie za zadanie opisa warunki jej moliwoci 18. Moliwo politycznego wydarzenia nie zaley tu, jak u Badiou, od wystpienia anomalii obcej porzdkowi ontologicznemu, ale jest wpisana w ten porzdek. Powizanie materialistycznego podejcia do polityki z teori demokracji jest zasug Spinozy; stao si ono moliwe za spraw skonstruowanej przez niego ontologii, czcej jednoznaczno bytu z apoteoz ludzkiej aktywnoci. Swymi dwiema pracami dotyczcymi Spinozy Negri wpisuje si w nurt interpretacji tego filozofa jako myliciela radykalnej immanencji i demokracji (inni jego przedstawiciele to Pierre Macherey, Gilles Deleuze i Etienne Balibar)19. Podobnie jak Deleuze, kadzie on nacisk na kategori jednoznacznoci bytu, eliminujc ontologiczne hierarchie wprowadzane przez byt analogiczny 20. Substancja, wyraajc si w modusach (Negri idzie ladami Deleuzea, kadc nacisk na pojcia ekspresji21) wyczerpuje si w nich cakowicie; byt jest immanentny. Spinoza stworzy teori artykulacji bytu stanowic alternatyw dla artykulacji dialektycznej, nie uciekajc si do kategorii zaporedniczenia i transcendentnej instancji regulujcej jej przebieg (tym bowiem jest dla Negriego Heglowski duch); ten sposb artykulacji autor Imperium nazywa konstytucj22. Konstytucja, widoczna w dziaaniu w Etyce, jest sposobem wyraania si bytu jako produktywnej, nieskoczonej caoci, ktrej przyczyn immanentn jest substancja. Jak podkrela Negri, mimo i cz pierwsza Etyki rozpoczyna si definicjami substancji, atrybutu i modusu, nie mamy tu do czynienia z absolutnym pocztkiem. Substancja nie jest arche, nadajc prawo bytowi, nie jest te jego rdem; Etyka zaczyna si in medias res23 i

18 19

A. Negri, Insurgencies, dz. cyt., s. 100. G. Deleuze, Expressionism in Philosophy: Spinoza, prze. M. Joughin, New York 1990.; E. Balibar, Spinoza i polityka, dz. cyt.; P. Macherey, The Encounter with Spinoza, w: P. Patton (red.), Deleuze: A Critical Reader, Oxford Malden, Massachusetts, Negris Spinoza: From Mediation to Constitution , w:T.S. Murphy, A.-K. Mustapha (red.), The Philosophy of Antonio Negri. 1: Resistance in Practice, London Ann Arbor 2005. 20 A. Negri, The Savage Anomaly. The Power of Spinozas Metaphysic and Politics , prze. M. Hardt, Minneapolis Oxford 1991, s. 43. 21 Tame, s. 224. 22 Tame, s. 202. 23 Tame, s. 47.

traktuje o kolistoci bytu, peni pozbawionej transcendencji, totalnoci godzcej si z otwartoci24. Ani substancji, ani modusom nie przysuguje ontologiczny prymat. Tutaj staje si jednak oczywiste, e jeli pozostajemy w obrbie samej ontologii, nie sposb utrzyma tezy o kolistoci bytu: substancji, jako przyczynie immanentnej, musi przysugiwa prymat wobec modusw. Ta wizja ontologii Spinozy pozostaje jednostronna. Negri wyrnia, analizujc rozwj myli Spinozy, dwie jej podstawy: pierwsza z nich, zstpujca, opisana powyej, wychodzi od pojcia substancji jako przyczyny immanentnej i, przyznajc jej status nadrzdny, zblia si do neoplatoskiego modelu bytu jako emanacji. Jej jednostronno staa si przyczyn wewntrznego kryzysu ewolucji filozoficznej autora Etyki. W latach 1665 1670 Spinoza przerywa prac nad Etyk, by pisa Traktat teologicznopolityczny25; jednak cise powizanie problematyki ontologicznej i etyczno-politycznej da si dostrzec ju we wczesnym Traktacie o poprawie rozumu26, wiadczce o dostrzeganej przez niego od pocztku niewystarczalnoci perspektywy konstytucji odgrnej. Druga (wstpujca) podstawa zakada zatem prymat modusw i przyznaje ludzkiej twrczej praktyce etycznej i politycznej status czynnika odpowiadajcego za oddoln konstytucj bytu. Zauwamy, e interpretacja Deleuzea nie zakada istnienia tych dwch podstaw i pozostaje przy tezie o prymacie substancji w filozofii Spinozy; powstaje tym samym konieczno uzupenienia tej filozofii innymi teoriami, by skonstruowa prawdziwie immanentn ontologi27. Jednostkowy modus jest ciaem, czy cilej zoeniem cia. Kade ciao jest za wyposaone w si, kac mu dy do wytrwania w istnieniu, w postaci zgodnej z jego natur. Dno (conatus) nie jest waciwie niczym innym, ni jednostkow natur kadej rzeczy28:
Kada rzecz tak dalece, jak jest sama w sobie, dy do zachowania swego bytu.[] dno [conatus] kadej rzeczy do zachowania swego bytu nie jest niczym innym, jak treci
24

To wprowadzenie pojcia caoci w tak kluczowym momencie konstruowania ontologii Negriego budzi pewne obawy, grozi bowiem powrotem esencjalizmu, wprowadzeniem do jego ontologii zamknicia, autoreferencyjnoci; zob. M. Mutman, Difference, Event, Subject: Antonio Negris Political Theory as Postmodern Metaphysics, w: T.S. Murphy, A.-K. Mustapha (red.), The Philosophy of Antonio Negri. 2: Revolution in Theory, London Ann Arbor 2007. 25 A. Negri, The Savage Anomaly, dz. cyt., s. 91. 26 Tame, s. 22 - 25; por. B. Spinoza, Traktat o poprawie rozumu, prze. I. Halpern-Mylicki, w: Traktaty, Kty 2000. 27 G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, prze. B. Banasiak, K. Matuszewski, Warszawa 1997, s. 79. 28 Zarwno sam Spinoza, jak i Negri wykorzystuj to twierdzenie do rozwinicia tez tradycyjnie humanistycznych: conatus jest si ludzkiej kreatywnoci, przejawiajcej si w wytworw ludzkiego ducha i uspoecznienia. Jednak ono samo nie zakada koniecznoci przyjcia wskiej antropocentrycznej perspektywy, otwierajc moliwo mylenia o wszystkich (dosownie) bytach, oywionych i nieoywionych, jako wyposaonych w jaki rodzaj sprawczoci.

czynn teje rzeczy [] Dowd. [] moc, czyli dno, z jak kada rzecz dziaa lub dy do dziaania bd osobno, bd razem z innymi rzeczami, tj. moc, czyli dno do zachowania swego bytu, nie jest niczym innym, jak dan, czyli czynn treci teje rzeczy 29.

Conatus

nie

ma,

interpretacji

Deleuzea

Negriego,

nic

wsplnego

z samozachowaniem; stanowi raczej denie ciaa do najwikszego moliwego rozwoju siy, w ktr jest wyposaone. Rozwj ten, zwikszenie wasnej siy, zapewniaj spotkania wzmacniajce dane ciao i zwikszajce jego aktywno. czenie si, wice si z powstaniem wsplnoty, zwiksza siy poszczeglnych jednostek; jest to jedyne uprawomocnienie wsplnoty politycznej. Pozostajemy tu w dalszym cigu na planie mocy (potentia); ciao polityczne, podobnie jak ciaa fizyczne, stanowi zoenie jednostkowych si i cia, nie za jedno, wynikajc z przeksztacenia masy-wieloci (multitudo) w lud za spraw nadania jej politycznej formy. Trzeba podkreli, e w konsekwencji powstanie pastwa nie zakada, w rozumieniu Spinozy, transferu uprawnie jednostkowych do wadzy suwerennej. Ma ono miejsce zarwno w koncepcji monarchii absolutnej Hobbesa, jak i w koncepcji republiki Rousseau. Obaj filozofowie stwierdzaj, e jedynym sposobem zachowania naturalnych uprawnie przy przejciu od stanu natury do stanu uspoecznienia jest przeniesienie naturalnego uprawnienia do nieograniczonego korzystania z jednostkowej wolnoci na wadz suwerenn; prawa polityczne, przysugujce jednostkom w stanie uspoecznienia, s konsekwencj ich statusu jako czci niepodzielnego ciaa politycznego30. Transfer praw ma miejsce, poniewa przejcie od stanu natury do stanu uspoecznienia, dokonujce si poprzez umow spoeczn, ma charakter radykalnej zmiany jakociowej; w Spinozjaskiej teorii uspoecznienia przeciwnie: uspoecznienie jest tylko przemian ilociow, zwikszeniem mocy czci skadowych wsplnoty; nie ma zatem potrzeby tworzenia transcendentnej instancji wadzy suwerennej. Horyzont polityczno-ontologiczny Etyki utworzony jest przez przeciwstawienie dwch rodzajw wadzy: potentia i potestas (rozrnienie to jest istotne rwnie dla Deleuzea i Guattariego, ktrych myl inspiruj si autorzy trylogii Imperium)31. Pierwsza z nich to immanentna moc bytu i ludzkiej wieloci; druga to wadza pastwowa, suwerenno. Jak podkrelaj zarazem Negri i Hardt, nowoytna suwerenno bya cile skorelowana z kapitaem:
29 30

B. Spinoza, Etyka, prze. I. Halpern-Mylicki, w: Traktaty, dz. cyt., tw. 6 i 7, s. 544-545. T. Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa wieckiego , prze. Cz. Znamierowski, Warszawa 2005, s. 213 - 217; J.J. Rousseau, Umowa spoeczna, prze. A. Peretiatkowicz, Kty 2007, s. 19-20. 31 Potentia bd odtd okrela jako moc, potestas jako wadz.

W polityce, tak jak w metafizyce, tematem dominujcym byo [] eliminowanie redniowiecznej postaci transcendencji, ktra tylko hamuje produkcj i konsumpcj, a zarazem utrzymanie waciwych transcendencji efektw panowania []. Reprezentacja, ktra suy legitymizowaniu suwerennej wadzy, cakowicie j te alienuje ze zbiorowoci poddanych 32. U podstaw nowoczesnej teorii suwerennoci tkwi jednak jeszcze jeden wany element pewna tre, ktra wypenia i podtrzymuje form wadzy suwerennej. T tre stanowi rozwj kapitalistyczny i afirmacja rynku jak podstawy wartoci tworzonych w drodze reprodukcji spoecznej33.

Wielu filozofw opisywao przejcie do tego, co polityczne, jako utworzenie jednolitego podmiotu ludu, odrnianego od wieloci, ktra stanowia dla nich byt przedpolityczny: mas, zbir jednostek, niejednolit zbieranin34, ktry stanowi najwyej surowy materia dla formowania si ludu. To rozrnienie midzy wieloci i ludem miao, jak podkrelaj Hardt i Negri, wyrany charakter klasowy: wielo niejednolita zbierania bya utosamiana z biednymi jako grup istotowo niezdoln do wsptworzenia woli powszechnej. Nowoytne teorie suwerennoci naznaczone s bdem absolutyzacji wadzy (potestas), ktr przedstawiaj jako autonomiczn i jakociowo odrbn od mocy ( potentia), podczas gdy w rzeczywistoci jest ona tylko pochodn, jednym z efektw mocy. Prawo nie jest ontologicznie samodzielne; da si zredukowa do mocy35. To samo dotyczy suwerennego, jurydycznego modelu wadzy. Prymarno wadzy suwerennej jest zatem wynikiem ideologicznej mistyfikacji; dlatego Negri i Hardt konstruuj dla niej materialistyczn alternatyw w postaci wadzy konstytuujcej. Tradycyjnie rozumie si j jako rdo zarwno prawomocnoci, jak i mocy instytucji politycznych; jest ona si nadajc formalnej, spisanej konstytucji pastwa i ustanowionych przez ni instytucjom status bezporedniej ekspresji woli obywateli. Paradoks wadzy konstytuujcej polega na tym, e nieuchronnie aktualizuje si ona w porzdku konstytucyjnym, normach i instytucjach, przeksztacajc si we wadz ukonstytuowan; podlega tym samym alienacji, traci swj potencja twrczych przeksztace, politycznych innowacji. W swojej pracy powiconej genealogii idei wadzy konstytuujcej w nowoytnych teoriach materialistycznych36 (od Machiavellego do Lenina) Negri zauwaa, e w filozoficznych analizach wadzy, jak rwnie w prawniczych teoriach porzdku
32 33

M. Hardt, A. Negri, Imperium, prze. A. Kobaniuk, S. lusarski, Warszawa 2005, s. 99-100. Tame, s. 102. 34 M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. 40-51. 35 B. Spinoza, Traktat teologiczno-polityczny, w: Traktaty, dz. cyt., 3 - 7, s. 264-265. 36 A. Negri, Insurgencies, dz. cyt.

konstytucyjnego mamy do czynienia z zadziwiajc niemonoci przedstawienia wadzy konstytuujcej; jej paradoksalny charakter zostaje w konsekwencji zatarty lub zaprezentowany jako nieuchronny, strukturalny efekt, co powanie ogranicza zdolno do zakwestionowania istniejcych porzdkw konstytucyjnych (czyli gwnie demokracji przedstawicielskiej) i projektowania alternatyw dla demokratycznej konstytucji. W dyskursie prawniczym wadza konstytuujca zostaje zredukowana do rda norm konstytucyjnych, a zatem pozbawiona swojego nadmiarowego charakteru i zrekonstruowana jako efekt wadzy ukonstytuowanej, wyraajcej si w instytucjach pastwowych: instytucje staj si jedynym moliwym do pomylenia rdem wadzy konstytuujcej 37. Na dodatek demokratyczna konstytucja jest zwykle w ich obrbie utosamiana z reprezentacj jako jedynym moliwym do pomylenia mechanizmem przeksztacajcym rnorodne pragnienia wieloci w wol obywateli/ludu. Rzd przedstawicielski nie jest form wadzy nastawion na udzia obywateli w sprawowaniu wadzy czy zatarciu rozrnienia na rzdzcych i rzdzonych; jego zadaniem jest selekcja, przesiewanie roszcze wieloci tak, by w sferze publicznej zaistniay tylko te moliwe do pogodzenia z horyzontem republiki wasnoci: kryteria reprezentacji sprawiaj, e jest ona zawsze (w mniejszym lub wikszym stopniu niemniej dotyczy to rwnie czasw wspczesnych) reprezentacj wacicieli38. Dyskurs filozoficzny natomiast zwykle utosamia wadz konstytuujc z wadz suwerenn; paradoks wadzy konstytuujcej przybiera posta paradoksu wadzy suwerennej. Wadza pojmowana jest tu jako niepodzielna i funkcjonujca zgodnie z autonomiczn, swoicie polityczn logik. Jej paradoks polega za na tym, e prawo, ktre tworzy, funkcjonuje jedynie za spraw konstytutywnego zewntrza nadwyki wadzy, ktra musi zosta wykluczona, znale si poza prawem. By postawi pytanie o moliwo wyjcia poza paradoks wadzy konstytuujcej, Negri zwraca si wic ku mylicielom i dziaaczom zaliczanym przez niego do linii materialistycznej immanencji39. Czy da si pomyle wadz konstytuujc, ktra nie zostaje zanegowana, nie wyczerpuje si w procesie konstytucji, a zarazem nie funkcjonuje w oparciu o logik konstytutywnego zewntrza/wczajcego wyczenia? Stawk jest tu sama moliwo politycznej innowacji szansa na wynalezienie nowych form demokracji, nie
37 38

A. Negri, Insurgencies, dz. cyt., s. 1-2, 13. M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. 371. 39 Lenin jest tu do pewnego stopnia wyjtkiem, naley bowiem do tradycji demokratycznego materializmu jedynie czciowo; Negriego interesuj pewne elementy Leninowskiej teorii i praktyki, podkrela zwaszcza motywy zawaszczenia produkcji i reprodukcji spoecznej przez masy oraz bezporedniego udziau mas w rzdach, nie za teori partii jako awangardy klasy robotniczej; o odbiorze Lenina przez Negriego zob.: M. Hardt, Into the Factory: Negris Lenin and the Subjective Caesura (1968 73), w: T.S. Murphy, A-K. Mustapha, The Philosophy of Antonio Negri (1), dz. cyt.

10

bdcych ju elementem republiki wasnoci. Dotychczasowy, demokratyczno-liberalny podzia na to, co polityczne, i to, co gospodarcze, sfer prywatn i publiczn, ma bowiem charakter neutralizacji rzeczywistego produktywno-politycznego potencjau mas:
Nowoczesno jest [] negacj jakiejkolwiek moliwoci, aby wielo moga wyraa siebie jako podmiotowo [] neutralizacja wieloci poprzez to, co polityczne wymaga jej izolacji w tym, co spoeczne. Ta [] operacja zakada stworzenie osobnej nauki, czy nazwiemy j ekonomia polityczn, czy socjologi; jej zadaniem jest oddzielenie mocy spoecznej od wadzy politycznej a nawet, lepiej czy prociej, tego, co spoeczne, od tego, co polityczne40.

Wadza konstytuujca nie jest w gruncie rzeczy niczym innym, jak ontologiczn kreatywnoci mas/wieloci, ich prac, pojmowan w szerokim znaczeniu jako kad aktywno przyczyniajca si do wzbogacenia rzeczywistoci naturalnej i spoecznej, a take, ladem Deleuzea i Guattariego, jako pozytywne i nie naznaczone brakiem pragnienie. Jest ona bezporedni przyczyn konstytucji wieloci jako podmiotu politycznego:
ywa praca konstytuuje wiat poprzez twrcze modelowanie, ex novo, materiaw, ktrych dotyka. [] Pierwszym rezultatem tego nieograniczonego procesu jest konstrukcja podmiotu41.

Podstaw immanentnej organizacji politycznej jest samorozwj [autovalorizacione] wieloci. Zgodnie z teoretykami operaismo postulat samorozwoju zakada zyskiwanie autonomii przez klas robotnicz dziki wyjciu poza kapitalistyczne relacje pracy, zyskanie niezalenoci od nich, co Tronti ujmuje w formule odmowy pracy 42. Jest ona konieczna, eby uwolni si od kapitalistycznej kontroli, jak wprowadza stosunek pracy, nieuchronnie wicy si z wyzyskiem. Nie oznacza to rzecz jasna rezygnacji z pracy (i zwizanego z ni rozwijania naszego potencjau kreatywnoci) w ogle, ale tylko odmow partycypacji w jej formach nadkodowanych przez kapitalistyczne stosunki produkcji. Jak zauwaa Kathi Weeks43, temat odmowy pracy, pojawiajcy si pod postaci exodusu, jest centralny dla projektu przedstawionego w Imperium. Ma ona dwa momenty: negatywny, zakadajcy porzucenie i pozytywny, czyli tworzenie nowych form wsppracy i wsplnoty. Trzy
40 41

A. Negri, Insurgencies, dz. cyt., s. 325-326. Tame, s. 326-327. 42 M. Tronti, The Strategy of Refusal, http://www.geocities.com/cordobakaf/tronti_refusal.html, 1.05.2010. 43 Zob. K. Weeks, The Refusal of Work as Demand and Perspective, w: T.S. Murphy, A.-K. Mustapha (red.), The Philosophy of Antonio Negri (1), London Ann Arbor 2005, s. 109.

11

postulaty, ktre wysuwaj Negri i Hardt w zakoczeniu Imperium, daj pewne pojecie o normatywnych wyznacznikach tych nowych form ycia-produkcji. Postulat wprowadzenia powszechnego dochodu gwarantowanego, wolno przemieszczania si lub pozostawania w miejscu (zamiast wymuszonej przez rynek mobilnoci), prawo do ponownego przywaszczania tego, co wsplne (zwracajcy uwag na nieadekwatno formy wasnoci prywatnej; ruch copy left) to zasady fundujce, na bardzo oglnym poziomie, nowy porzdek globalny, ktrego podstaw i zarazem celem jest dobro wsplne. Demokracja polityczna musi by wic zarazem demokracj ekonomiczn: wadza konstytuujca musi polega na zawaszczeniu przez masy spoecznej produkcji i reprodukcji44. Wadza konstytuujca musi take, aby nie wyczerpywaa si we wadzy ukonstytuowanej i stanowia obszar politycznej kreatywnoci, mie charakter autonomicznej wobec swoich aktualizacji, cakowicie pozytywnej potencjalnoci; potencjalno zostaje utosamiona z twrcz moc (potentia) ycia, otwartoci horyzontu tego, co spoeczne. Ugruntowanie mocy konstytuujcej w ywej pracy musi jednak zakada postawienie pytania o skad klasowy wieloci w epoce hegemonii pracy biopolitycznej. Pytanie to wcale nie jest przestarzae (jak mogoby si wydawa na podstawie pewnych stwierdze z Imperium45). Aby postawi kwesti politycznej artykulacji wieloci, trzeba pokusi si o rekonstrukcj jej skadu klasowego. Realizacja tego postulatu w Commonwealth moe si wprawdzie wydawa niezadowalajca, jeli chodzi o zdanie spraw z empirycznej zoonoci skadu klasowego; niemniej sam kluczowy problem zostaje sformuowany. Jako najwaniejsze elementy skadu technicznego (czyli organizacji procesu pracy) w dobie hegemonii pracy biopolitycznej podaj Negri i Hardt: utowarowienie ycia, ktre staje si podstaw wytwarzania wartoci dodatkowej, feminizacj pracy (przez co rozumiej zacieranie si granic midzy produkcj i reprodukcj), oraz pojawienie si nowych wzorw migracji zwizanych z globalnym podziaem pracy46. Nie ma zatem mowy o stopniowym
44

A. Negri, Insurgencies, dz. cyt., s. 300. Ten postulat Negriego wspbrzmi z propozycjami Ladislau Dowbora, brazylijskiego ekonomisty zwracajcego uwag na niemono utrzymania w dzisiejszych czasach podziau na to, co polityczne domen demokracji, i to, co gospodarcze obszar rzdzcy si logik rynkow i bdcy przedmiotem naukowej wiedzy ekonomicznej, a take na ograniczone i jednostronne pojmowanie produktywnoci w ramach tej ostatniej. Wprowadza on pojecie produktywnoci systemowej, obejmujcej nie tylko przyrost produkcji dbr (w tym wzrost PKB), ale take jako ycia ludzi, stan rodowiska naturalnego (czy zasobw naturalnych) oraz wskaniki rozwoju spoecznego (pojcie wprowadzone przez Amarty Sena). Zwraca rwnie uwag na rol korzyci zewntrznych (infrastruktury gospodarcze, np. sieci komunikacyjne, edukacja, opieka zdrowotna) wszystkich czynnikw zapewniajcych dobre funkcjonowanie gospodarki i oglnie reprodukcj spoeczn. Nie mog zosta poddane urynkowieniu, wymagaj natomiast rozwiza systemowych demokratycznego aparatu wadzy, nastawionego na caociowe podejcie do tego, co spoeczne oraz zastpienia paradygmatu konkurencji paradygmatem wsppracy. Zob. L. Dowbor, Demokracja ekonomiczna, prze. Z.M. Kowalewski, Warszawa 2009, zw. s. 24-25, 33-34, 84-119. 45 M. Hardt, A. Negri, Imperium, dz. cyt., s. 74-75; 257-259, 284. 46 M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. 131-133.

12

ujednolicaniu si zglobalizowanej gospodarki; podczas gdy w Imperium Hardt i Negri zdawali si sdzi, e podzia na centrum i peryferie rycho stanie si nieaktualny, w Commonwealth47 dostrzegaj fakt, e kapita nieustannie odtwarza podziay wzdu granic sektorw geograficznych, utrwalajc asymetryczne relacje miedzy nimi. Skad organiczny (pojcie to odnosi si do podstawy antagonizmu midzy prac a kapitaem) natomiast mona scharakteryzowa poprzez odniesienie do jednej gwnej cechy: w dobie hegemonii pracy niematerialnej gwnym mechanizmem akumulacji jest wywaszczanie tego, co wsplne. Odwoujc si do rozrnienia na skad techniczny i organiczny, Negri i Hardt wydaj si podkrela, e kapita/Imperium nie jest, jak stwierdzali w pierwszej czci trylogii, wycznie si kontroli i represji, dziaajcej na yw prac z zewntrz48. Niektre sformuowania z Commonwealth mog potwierdza to wraenie. Autorzy pisz na przykad:
Kapita nie jest czyst form rozkazu, ale relacj spoeczn; jego przetrwanie i rozwj zaley od produktywnych podmiotowoci wewntrznych, ale i antagonistycznych wobec niego49.

W rzeczywistoci jednak midzy Imperium, Multitude i Commonwealth istniej rnice polegajce raczej na przesuniciu akcentw ni na radykalnej zmianie perspektywy. Z faktu, e kapita jest stosunkiem spoecznym, nie zostan wycignite wnioski mogce doprowadzi do przeformuowania teorii goszcej, e praca biopolityczna organizuje si w sposb autonomiczny, niezalenie od kapitau.: [..] kapita [] nie organizuje produktywnej wsppracy50. Samo uznanie, e kapitalistyczna akumulacja odbywa si w coraz wikszym stopniu gwnie za spraw wywaszczenia, a zatem e gwnym rdem zysku we neoliberalnej gospodarce s nie inwestycje w produkcj, a mechanizm renty, jest stosunkowo mao kontrowersyjne stanowisko to (cho nieco inaczej formuowane) podziela z autorami Commonwealth wielu innych teoretykw51. Wydaje si jednak, e Negriemu i Hardtowi chodzi o co innego: wydaj si oni mwi, e nawet w przypadku inwestycji w produkcj mamy do czynienia z zewntrznoci kapitau wobec pracy. W tym kontekcie stwierdzenie,
47 48

Tame, s. 228. M. Hardt, A. Negri, Imperium, dz. cyt., s. 379-381. 49 Tame, s. Ix; por. A. Negri, Marx beyond Marx. Lessons on the Grundrisse, prze. H. Cleaver, M. Ryan, M. Viano, New York 1991147, 148. 50 Tame, s. 140. 51 D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, prze. J. P. Listwan, Warszawa 2008, s. 213-214; M. Husson, Kapitalizm bez znieczulenia, prze. Z. M. Kowalewski, Warszawa 2011, s. 85-99; C. Harman, Kapitalizm zombi, prze. H. Jankowska, Warszawa 2011, s. , 426-429.

13

e wielo produkuje dobrze i wydajnie tylko na wasnych warunkach 52, moe sprawia wraenie nieco dwuznacznego jak miayby wyglda te warunki, skoro organizacja pracy biopolitycznej ju dzi jest niezalena i zewntrzna wobec kapitalistycznego mechanizmu zawaszczajcego jej produktywno? Techniczny skad wpywa na skad organiczny umiejtnoci wykorzystywane w pracy wpywaj na umiejtno politycznego artykuowania postulatw53. Negri i Hardt w dalszym cigu, podobnie jak w Imperium, utrzymuj, e wspczenie dominujce formy produkcji zakadaj konieczno uwolnienia informacji, kreatywno i wspprac, ktre musz by niezalene od kapitalistycznego dyktatu54. Polityczna konstrukcja wieloci wewntrz Imperium55 musi przybra posta podyktowan jej przez te formy produkcji. fakt, ze sama praca biopolityczna jest ju w pewnym stopniu upolityczniona, umoliwia skonstruowanie modelu demokratycznego podejmowania decyzji niezporedniczonego przez mechanizm reprezentacji56. Dlatego sie, wprowadzona w Multitude57, w dalszym cigu jest dla naszych teoretykw najlepszym modelem demokratycznego podejmowania decyzji typem komunikacji, za spraw ktrej pojedynczoci mog dziaa razem58. Jednoczenie za podkrelaj oni, e polityczna artykulacja wieloci uzaleniona jest od dynamiki kryzysw kapitalizmu i zwizanej z ni dynamiki ruchw antysystemowych; o tym, jak przybierze posta, decyduje rozwj konkretnych ruchw spoecznych. Spraw kluczow dla tworzenia tych ukadw (assemblages) rewolucyjnych59 jest przecinanie si (intersection) lub wzajemna translacja pomidzy poszczeglnymi walkami, umoliwiajca pomnoenie ich mocy60. Tylko komunikacja midzy poszczeglnymi ruchami tworzy nowe formy ycia, nowy zestaw zbiorowych nawykw i praktyk 61. Jak zauwaa Negri w odniesieniu do obecnej fali walk uniwersyteckich i antykapitalistycznych: Ruchy te maj charakter polityczny, poniewa sytuuj si na obszarze konstytucji, a nie na obszarze stawiania roszcze 62. W szczeglnoci, jak powiadcza zarwno sam Negri, jak i inni komentatorzy 63, ruch Oburzonych wietnie
52 53

M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. 302. Tame, s. 351. 54 M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s 141-142. 55 Tame, s. xii. 56 Tame, s. 349. 57 M. Hardt, A. Negri Multitude, dz. cyt., s. 79-93; M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, dz. cyt., s. 357. 58 Tame, s. 165. 59 Tame, s. 340. 60 Tame, s. 345. 61 Tame, s. 356. 62 A. Negri, J. Revel, Dobro wsplne w rewolcie, prze. K. Szadkowski, http://www.ha.art.pl/prezentacje/39edufactory/1963-judith-revel-antonio-negri-dobro-wspolne-w-rewolcie.html, [data dostpu: 26.11.2011]. 63 A. Negri, Hiszpaskie refleksje, prze. M. N. Wrblewska, Bez Dogmatu nr 89, III/2011, s. 6-10. 9; Let all indignados in all the squares join together: Wall Street and the growing movement ,

14

pokazuje, jak moe wyglda w praktyce dziaanie wadzy konstytuujcej i polityczna artykulacja wieloci. Demokracja bezporednia nie jest mitem, niemoliw do zrealizowania utopi czy fantazmatem, ktrego realizacj byby wycznie terror. W rzeczywistoci ta forma demokracji ma swoje sposoby organizacji podmiotu i jego procesu decyzyjnego, artykulacji rnic i rozwizywania konfliktw; ma take swoje wyzwania i trudnoci. Jest to by moe gwny obszar, ktry teoria i praktyka bd eksplorowa w najbliszym czasie (ze wzgldu na wyczerpywanie si formuy demokracji przedstawicielskiej i denie do opracowania rzeczywicie dziaajcych mechanizmw demokracji oddolnej, uczestniczcej). Trudno przy tym oczekiwa od filozofw, by dokadnie opisali, jak ma wyglda i co robi ruch antykapitalistyczny; to sprawa ludzi faktycznie organizujcych si i podejmujcych walk. Teoretycy nie s awangard dysponujc ezoteryczn wiedz o tym, dokd zmierza ruch: mog zaledwie by jedn ze skadajcych si na niego si.

Abstrakt: W ostatniej czci trylogii Imperium, Rzecz-pospolitej, Negri i Hardt pytaj o sposb, w jaki wielo moe rzdzi sama sob. W odpowiedzi stawiaj tez, e absolutna demokracja, pojmowana jako polityczna artykulacja wieloci nie zakadajca jej redukcji do zunifikowanego podmiotu (ludu) jest moliwa. Jak stwierdza Negri, ten sposb mylenia o politycznej artykulacji jest zakorzeniony w tradycji demokratycznego materializmu, stanowicej alternatyw dla dominujcego w nowoytnej filozofii polityki nurtu utosamiajcego wadz polityczn z suwerennoci. Wielo organizuje si politycznie dziki wadzy konstytuujcej, tosamej z ontologiczn kreatywnoci/produktywnoci wieloci. Postawienie kwestii politycznej organizacji wymaga wic take postawienia kwestii skadu klasowego wieloci; demokracja polityczna jest zarazem demokracj ekonomiczn. Sowa kluczowe: Negri, Hardt, Rzecz-pospolita, absolutna demokracja, wadza konstytuujca, wspzalene rzdzenie Summary: In the last part of the Empire trilogy, Commonwealth, Negri and Hardt ask about the possibility of the self-governance of the multitude. When answering, they argue that absolute democracy, understood as the political articulation of the multitude that doesnt entail its unification (construction of the people) is possible. As Negri states, this way of thinking about political articulation is rooted in the tradition of democratic materialism and constitutes the alternative to the dominant current of modern political philosophy that identifies political power with sovereignty. The multitude organizes itself politically by means of the constitutive power, identical with the ontological creativity or productivity of the multitude. To state the problem of political organization means to state the problem of class composition: political democracy is at the same time economic democracy.

http://ascannerdespairingly.wordpress.com/2011/10/02/%E2%80%9Clet-all-indignados-in-all-the-squares-jointogether%E2%80%9D-wall-street-and-the-growing-movement/, 27.11.11.

15

Keywords: Negri, Hardt, Commonwealth, governance

absolute democracy, constitutive power,

16