Teorijske Osnove Savremene Sociologije

TEORIJSKE
OSNOVE
SAVREMENE
SOCIOLOGIJE
etvrto izdanje
NIJAZ MESIHOVI
Ekonomski
fakultet u
Sarajevu
Nijaz Mesihovic
TEORIJSKE OSNOVE
SAVREMENE SOCIOLOGIJE
_______________TEORijSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
PREDGOVOR ZA CETVRTO IZDANJE
Okosnica cetvrtog izdanja udzbenika sociologije za studente Ekonomskog
fakulteta su temeljne kategorije i pojmovi iz domena savremene sociologije
inoviranim problemima savremene sociologije koji nisu zastupljeni u prethod-
nim izdanjima ili su sarno marginalno pomenuti. U tom smislu posebno je rijec
o teorijskim pravcima u savremenoj sociologiji koji su znacajni opcenito za soci-
ologiju i druge drustvene nauke, a koji su razvijeni u okvirima anglo-saksonskog
jezickog podrucja, kao sto su npr. simbolicki interakcionizam, etnometodologi-
ja, fenomenoloska sociologija, teorija razmjene i teorija konflikta.
U okviru cervrtog izdanja udzbenika sociologije pristno je novo poglavlje 0
drustvenim organizacijama, poglavlje koje se naslanja na klasicnu teoriju orga-
nizacije Maxa Webera i koje problematizira drustvene pojave vezane za sferu
organizacije savremenih industrijskih drustava kao bitno podrucje u kojem su
date temeljne drustvene pretpostavke razvoja i ekspanzije modernih drustava.
U poglavlju Predmet i metode u sociologiji prezentovane su osnovne
metode koje se koriste u savremenoj sociologiji. Narocito su razradene
metode koje su u frekventnoj upotrebi i u drugim drustvenim naukama, tako
da studenti mogu konstruisati sliku 0 kompleksnosti metodoloske prob-
lematike i mogucnosti primjene nekih od prezentiranih metoda u okvirima
drugih posebnih drustvenih nauka.
Misljenja smo da ce efektuirane izmjene u okviru IV izdanja udzbenika
olaksati studentima da efikasno prate promjene koje su prisutne u sociologiji
u posljednje vrijeme, narocito da te promjene prate u interakciji sa promjena-
rna na drugim podrucjima drustvenog zivota (ekonomija, politika, pravo, etc.)
koje su naglasene u savremenim, posebno tzv. tranzicijskim drustvima.
Sarajevo, januar 2005.
5
Autor
_______________TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
SADRZAJ
I SAVREMENA SOCIOLOGljA KAO NAUKA
Mjesto sociologije u sistemu drustvenih nauka .13
Zadaci u uloga sociologije u savremenim drustvima 19
Perspektive razvoja sociologije kao posebne nauke 22
II KRATAK PREGLED POVljESNOG RAZVOjA SOCIOLOGljE
Pretece socioloske misli 27
Platon i Aristotel 27
Elementi socioloske misli u srednjovjekovnim
teorijskim koncepcijama drustva 29
Utemeljivaci sociologije 32
Sen-Simonova koncepcija drustva 32
Kontova koncepcija drustva 34
III TEORIJSKI PRAVCI USOCIOLOGIJI
Mehanicizam 39
Biologizam 40
Geografski pravac .42
Psiholoski pravac .42
Formalni pravac .49
Funkcionalizam 52
Strukturalizam 56
Simbolicki interakcionizam 60
Etnometodologija 61
Fenomenoloska sociologija 62
Teorija razmjene 63
Teorija konflikta 65
Marksisticki pravac 66
7
Nijaz Mesihovic _
IV PREDMET IMETODE USOCIOlOGljl
Predmet sociologije 81
Metode u sociologiji 86
Posmatranje 87
Istorijskametoda 92
Komparativna metoda 96
Genetickametoda 98
Terenska istrazivanja 98
Monografska metoda 101
Sociometrija 103
Studija slucaja 105
Anketa " " 107
Intervju 118
Eksperiment 124
Analiza sadrzaja 127
Idealantip 129
VDRUSTVO - POjAM ITlPOVI
Pojamdrustva 135
Pojam i vrstedrustvenihpojava 138
VI TlPOLOGljA GLOBALNIH DRUSTAVA
Problemtipologije, odnosno klasifikacije globalnihdrustava 147
Prvobitnazajednica 150
Robovlasnistvo 155
Feudalizam 156
Kapitalizam 158
Opste tendencije razvoja savremenog kapitalizma 162
VII DRUSTVENA STRUKTURA
Problempojmovnog odredenja drustvene strukture 175
Ekonomska strukturadrustva 178
Odnosi proizvodnje 179
Odnosi razmjene 181
Odnosi raspodjele 182
Odnosi potrosnje 183
Vlasnicki odnosi 184
Superstruktura .185
Pravno-politicka nadgradnja .185
Idejna nadgradnja 186
8
_______________TEQRIJSKE QSNQVESAVREMENE SQCIQLQGIjE
Drustvena psihika 187
Tipovi medusobnog uslovljavanja ekonomske strukture i superstrukture 189
VIII DRUSTVENE GRUPE
Pojam drustvene grupe 195
Podjela drustvenih grupa 197
Procesi grupne strukturacije 198
Odnosi izmedu drustvenih grupa 200
IX SOCIJALNA STRATlFIKACIJA
Pojam 205
Teorija stratifikacije 206
Stratifikacijski sistem 208
Robovlasnicki sistem 209
Kastinski sistem 210
Klasni sistem 211
Klasna diferencijacija 216
Klasna diferencijacija u savremenim kapitalistickim drustvima .217
Klasna diferencijacija u savremenim nerazvijenim drustvima 221
Problem alijenacije u savremenom drustvu 224
Alijenacija u savremenom kapitalistickom drustvu 225
Socijalna pokretljivost 226
XPOLlTlCKI POREDAK
Drzava 231
Funkcije modeme drzave 235
Tipovi politickih sistema 237
Politicke stranke 238
Interesne grupe 247
XI NACIJA I PORODICA KAO DRUSTVENE GRUPE
Nacija 251
Porodica 255
Pojam 255
Historijski razvoj porodice .256
Tipovi i funkcije porodice 257
Kriza porodice 258
XII OBLICI DRUSTVENE SVIJESTI
Religija 263
Razlicita shvatanja fenomena religije 263
9
Nijaz Mesihovic _
Kako Dirkem pristupa odredbi pojma religije? 264
Veberovo shvatanje religije 265
Marksovo shvatanje religije 266
Faze u razvoju i konstitutivni elementi religije 267
Savremena drustvo i religija 269
Moral " ..271
Ideologija 274
Funkcija ideologije 276
Kultura 279
Komponente kulture 283
XIII DRUSTVENI RAZVOj
Teorije drustvenog razvoja .289
Cinioci drustvenog razvoja 295
Zakonitosti drustvenog razvoja 301
XIV ORGANIZACljE
Koncept birokratske organizacije Maxa Vebera 309
Sociologija i organizacijska teorija 313
Organizacije u buducnosti 318
xv OD POSTKONFLlKTNOG PREMA TRANZICljSKOM DRUSTVU
Drzavni socijalizam - ranija faza 323
Drzavni socijalizam - zrela faza 329
Transforrnacija drustvene strukture 331
Sistem i kriza 340
Vlasnistvo i demokratija 345
Evolucija vlasnickih odnosa u Bosni i Hercegovini 363
Umjesto zakljucka: Da li je moguce obnavljanje elementarnih
formi industrijske demokratije u Bosni i Hercegovini 388
LITERATURA 395
10
Poglavlje I
SAVREMENA SOCIOLOGIJA
KAO NAUKA
Mjesto sociologije u sistemu drustvenih nauka
Zadaci u uloga sociologije u savremenim drustvima
Perspektive razvoja sociologije kao posebne nauke
_______________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIjE
I SAVREMENA SOCIOLOGIJA KAO NAUKA
Mjesto sociologije U sistemu drustvenlh nauka
Sociologija kao drustvena naukr, nastaje, s jedne strane, kao rezultat
potrebe da se eksplicira kompleksni drustveni razvoj u okviru kojega se javl-
jaju drustvene protivrjecnosti sto su rezultirale trajnoscu i ucestaloscu
drustvenih promjena. S druge strane, ubrzanim razvojem materijalnih
proizvodnih snaga, narocito u periodu formiranja i razvoja kapitalisticke
drustveno-ekonomske formacije, posebne drustvene nauke nisu mogle usp-
jesno da istrazuju i objasnjavaju drustvene pojave koje su u vlastitoj komplek-
snoj povezanosti i medusobnoj visestranoj uslovljenosti trazile jednu nauku
koja bi mogla cjelovito istrazivati drustvenu praksu i davati adekvatna rjesen-
ja za njezine novonastale slozene probleme. Stoga se moze konstatovati da
sociologija kao nauka nastaje u naglaseno kriznom, prelomnom periodu
razvoja drustva, kada je trebalo razjasniti karakter oslobodenih drustvenih sila
koje iz temelja mijenjaju materijalnu i duhovnu sferu drustva i otvaraju per-
spektive radanja novog drustva,
Ali bez obzira na cinjenicu sto je prakticni drustveni razvoj iskazao
potrebu za jednom opstom naukom 0 drustvu koja ce istrazivati drustvo
kao cjelinu, a ne sarno pojedine njegove oblasti, proces radanja sociologi-
je kao nauke pratile su teske porodajne muke, sto se i danas uveliko osjeca
kada je rijec 0 pokusaju definisanja sociologije kao (posebne) nauke, 0
njenom mjestu u sistemu drustvenih nauka kao i njenim zadacima i ulozi u
savremenim drustvima.
Ako je u sociologiji, u proslosti kao i danas, u vecoj ili manjoj mjeri bio
13
Nijaz Mesihovic _
prisutan uticaj tradicije posebnih drustvenih nauka, postavlja se pitanje kakvo
je danas mjesto sociologije u sklopu tih posebnih nauka.
Cinjenica da se sociologija u istrazivanju drustva koristi saznanjima do kojih
dolaze posebne drustvene nauke namece potrebu razgranicenja sociologije od
ostalih posebnih drustvenih nauka. Drugim rijecima, ponajprije je potrebno
odgovoriti na pitanje sta je u metodoloskom i teorijskom smislu specifikum
sociologije sto joj daje svojstvo izdiferencirane posebne drustvene nauke.
Buduci da je sociologija u znatnoj mjeri oslonjena na metode posebnih
drustvenih nauka, ona u metodoloskom smislu jos nije izborila potrebnu
autonomiju kao posebna nauka, narocito ako je rijec 0 sociologiji u okviru
koje je naglasena tendencija predominacije pozitivisticke metode i njoj prim-
jerenih tehnika istrazivanja, sto je rezultat osnovnog metodoloskog postulata
pozitivizma - transponiranje metoda prirodnih nauka u drustvene nauke. U
tom pogledu razlicite metode i tehnike kvantifikacije socijalnih pojava
zamagljuju opstu teorijsku dimenziju sociologije u eksplikaciji drustva i
drustvenih pojava i pomjeraju sociologiju u sferu golog empirizma. Na taj
nacin, umjesto da bude eksplikativna, sociologija postaje sve vise deskriptiv-
na nauka koja se bavi istrazivanjem mikrosocioloskih relacija i pojava, zane-
marujuci potrebu istrazivanja drustva kao cjeline.
Transponiranje pozitivistickih metoda i tehnika istrazivanja u sociologiju
uzrok je njenom protivrjecnom polozaju naspram drugih posebnih drustvenih
nauka. U svom nastojanju da se diferencira od ostalih posebnih nauka, sve je
teze definisati polje socioloskog istrazivanja, jer ono nije sarno uveliko
granicno poljem istrazivanja posebnih drustvenih nauka, nego je cesto veoma
tesko odrediti principium divisionis, princip razgranicenja sociologije i
posebnih drustvenih nauka.
Na drugoj strani, razvoj sociologije kao posebne nauke iskazivao je u
pojedinim periodima tendenciju sociologije da podvede pod vlastiti uticaj
posebne drustvene nauke i filozofiju. Na taj nacin, socioilogija je cesto
zapadala u apstrakcionizam, metafizicnost, teorijske spekulacije, sto joj je
davalo svojstvo nauke koja je izgubila kontakt sa konkretnom drustvenom
stvarnoscu. U sferi metode evidentno je bio prisutan problem kako pomir-
iti empirizam i teorijski apstrakcionizam i na toj osnovi konstituisati
metodoloski instrumentarij koji bi sociologiji omogucio da suvereno,
koristeci se rezultatima drugih posebnih nauka, istrazuje drustvo i
drustvene pojave izbjegavajuci opasnosti i identifikacije sa pojedinim
posebnim drustvenim naukama.
14
_______________TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
Sociologija bi trebala izbjegavati supsumiranje drugih posebnih nauka
ukoliko zeli da preduprijedi opasnost teorijskog apstrakcionizma. To je
posebno znacajno u pogledu relacije sociologija - filozofija.
Naravno, u istrazivanju drustva sociologija se ne moze osloboditi opstih
filozofskih koncepata koji joj sluze kao putokaz i polaziste istrazivanja gob-
alnih determinanti covjekove egzistencije i smisla covjekovog povijesnog
bivstvovanja. Prije svega, sociologija pri istrazivanju drustvenih pojava polazi
od svoje filozofske osnove, opste filozofske orijentacije, koja je materijal-
isticka ili idealisticka. Materijalisticka koncepcija drustva utemeljena je na
filozofskom materijalizmu, kao sto se idealisticko shvatanje drustva temelji
na filozofskom idealizmu. Isto tako, gnoseologija kao posebna oblast filozofi-
je, ciji je predmet istrazivanja mogucnost saznavanja objektivne stvarnosti,
uveliko prozima sociologiju filozofskom dimenzijom i uslovljava visestranu
povezanost sociologije i filozofije.
Ali, akoje sociologija vezana pupcanom vrpcom za filozofiju, treba poseb-
no skrenuti paznju na mogucu opasnost da sociologija i dalje ostane pod tradi-
cionalno snaznim uticajem filozofije istorije.
Nairne, sociologija u samom svom povoju sarno je na jedan drugi
nacin pokusavala razrijesiti pitanje koje je trajno postavljala filozofija
istorije: sta je drustveni razvoj, koji su opsti pravci drustvenog razvoja i
kakva je sudbina covjecanstva u buducnosti. Zastupajuci tezu da se drust-
vo krece i razvija pravolinijski prema unaprijed postavljenom cilju,
dakle, pravolinijski, kontinuelno, filozofija istorije nije mogla da se oslo-
bodi apstraktnog sematizma i evolucionizma. Zaboravljalo se da je drust-
vo kompleksna cjelina, te da su razvojne tendencije drustva i diskon-
tiuelnog a ne sarno kontinuelnog karaktera. Sociologija se mora oslobod-
iti ove postavke filozofije istorije i teziti dijalektickoj eksplikaciji razvo-
ja drustva, sagledavajuci u svakoj razvojnoj fazi mogucnost visestrukosti
rjesenja buduceg razvoja drustva.
Pri svemu tome sociologija se ne moze u cijelosti odvojiti od filozofije
istorije kao vlastitog ishodista, ali se moze uspjesno distancirati ponajprije u
podrucju metode, jer sociologija prevashodno istrazuje konkretne pojave,
konkretne relacije pojava, pristupajuci u krajnjoj instanci metodi uopstavanja
i elaboraciji apstraktnih koncepata u onom slucaju kada je u pitanju, na prim-
jer, istrazivanje i eksplikacija zakonitosti drustvenog razvoja.
Sociologija se u vlastitom istrazivanju drustvenih pojava oslanja na rezul-
tate istorije, cesto upotrebljavajuci komparativnu metodu u uporednom
15
NijazMesihovic _
istrazivanju strukture i razvoja pojedinih drustava i drustveno-ekonomskih
formacija, pa je potrebno ukazati na povezanost sociologije i istorijske nauke.
Visoki sutpanj razvijenosti istorijske nauke u proslosit na odredeni je nacin
ornogucio pojavu sociologijekao posebne nauke. U prvom redu, istorija je
bogata raznica podataka 0 nizu minulih drustava, Na toj osnovi sociologiji su
dostupne konkretne cinjenice i temporalna sukcesija tih cinjenica, sro joj
omogucuje da te cinjenice uopstava, svodi ih na zajednicki nazivnik - osnovni
tip, kada sociologija pristupa sistematizaciji zajednickih karakteristika
konkretnih drustvenih pojava nezavisno od oblika istrazivanog drustva ili
drustveno-ekonomske formacije. Tako je sociologiji omoguceno da uopstava
drustvene pojave istrazujuci ponovljivost tih pojava u razlicitim drustvima i
drustveno-ekonomskim formacijama, te da podize takve zakljucke na rang
zakonitosti pojavljivanja i razvoja konkretne drustvene pojave. Elaboracija
tipova i formulisanje zakonitosti drustvenog ravoja nezavisno od konkretnog
drustva utemeljenih na dostignucima istorijske nauke, omogucilo je razvoj
sociologije od deskriptivne ka eksplikativnoj nauci.
Na drugoj strani, istorija proucava dogadaje u proslosti dajuci, prije svega,
konstrukciju politicke slike drustva, insistirajuci na hronologiji dogadaja.
Istorija ima u vidu ostale sfere drustvene cjeline (ekonomiju, pravo, religiju,
kulturu, umjetnost) sarno utoliko ukoliko je potrebno objasniti elementarnu
povezanost konkretnog dogadaja sa drugim segmentima drustva, Za razliku
od istorije u sociologiji je tdiste uopstavanje na visem stupnju apstrakcije u
objasnjavanju drustvenih pojava. Sociologija prvenstveno ima u vidu visestra-
nost i kompleksnost uslovljavanja pojava istrazujuci medusobnu povezanost
tih pojava. Dok je za istoriju ekonomsko-proizvodna sfera drustva u drugom
planu, dok je sfera drzave i politickih konflikata u prvom planu, za sociologi-
ju je matrica drustva i drustvenih promjena upravo u ekonomsko-proizvodnoj
sferi i njenoj interakciji sa drugim sferama drustva.
Respektujuci razlike izmedu istorije i sociologije, pri svemu tome se mora
naglasiti da su danas, kao sto ce biti i u buducnosti, sociologija i istorija
upucene i naslonjene jedna na drugu upravo zasto sto istorija analizira i
obraduje mnostvo istorijskih dogadaja bez kojih sociologiji ne bi bilo
omoguceno da izvrsi uopstavanje drustvenih pojava i formulise opste zakone
drustvenog razvoja.
Ako imamo na umu cinjenicu da je analiza ekonomskih pojava u drustvu
bila u centru paznje pocevsi od grcke filozofije pa do modernih drustvenih
nauka, postavlja se pitanje odnosa sociologije i politicke ekonomije kao
16
posebne drustvene nauke koja se bavi istrazivanjem ekonomskih fenomena
par excellence. Kao i za sve ostale posebne drustvene nauke, tako i za soci-
ologiju, politicka ekonomija je veoma vazna jer se bavi istrazivanjem funda-
mentalnog dijela drustvene stvarnosti - ekonomskom sferom drustva, u
okviru koje se odvija materijalna reprodukcija covjeka i drustva, U tom smis-
lu politicka ekonomija analizira ekonomske procese i odnose sa stanovista
angazovanja radne snage i materijalnih sredstava s ciljem postizanja opti-
malne i racionalne proizvodnje materijalnih vrijednosti koje sluze zadovoljen-
ju covjekovih potreba. Prema tome, politicka ekonomija se moze definisati
kao nauka 0 produkcionim odnosima, nauka 0 zakonima proizvodnje i razm-
jene materijalnih vrijednosti koje sluze za reprodukciju covjeka i drustva.
Na drugoj strani, ako je ekonomska sfera u krajnjoj instanci odlucujuca i
determinirajuca za opsti razvoj drustva, fundamentalni znacaj ove sfere ne
iskljucuje znacaj i drugih segmenata drustvene cjeline: pravno-politicke sfere,
. sfere drustvene svijesti, psihicke sfere drustva itd. Razvoj drustva kao cjeline,
iako je pod naglasenim uticajem ekonomske sfere, bitno je uslovljen i drugim
sferama cjeline. Stoga politicka ekonomija ne moze pretendovati da iz
zakonitosti i razvojnih tendencija ekonomske sfere drustva izvede opste
zakonitosti drustvenog razvoja. Pravo, moral, religija, ideologija ne sarno da
u bitnim tackama odreduju karakter ekonomske djelatnosti, produckionih
odnosa, nacina socijalne organizacije proizvodnje, nego je prisutno misljenje
da se u odredenom istorijskom i socijalnom kontekstu, dakle, u sklopu speci-
ficnih drustvenih okolnosti, neekonomski segmenti drustva mogu javiti kao
determinanta ekonomske sfere drustva. U tom smislu karakteristicno je
shvatanje njemackog sociologa Maksa Vebera, koji smatra da su protestants-
ka etika i religija uslovile nastanak kapitalistickog nacina prozvodnje. Ne
zalazeci ovdje dublje u analizu ove postavke, konstatujemo da su konstitu-
isanje i razvoj drustvene cjeline uslovljeni visestrukim medusobnim sade-
jstvom svih segmenata cjeline.
Upravo sociologija, koristeci se rezultatima istrazivanja do kojih dolazi
politicka ekonomija, dovodi ekonomsku sferu drustva u korelaciju sa drugim
sferama drustvene stvarnosti, pri svemu imajuci u vidu drustvene
protivrjecnosti koje nastaju u okviru ekonomske sfere, kao i rezultat povezi-
vanja ekonomske sfere sa drugim sferama drustva, trazeci i astrukturalne, a ne
sarno strukturalne tendencije u drustvu, kao sto to cini politicka ekonomija.
Dok je teziste politicke ekonomije na istrazivanju reprodukovanja drustva
posredstvom rnaterijalne sfere drustva, teziste je u sociologiji na promjenama
drustvene cjeline, na agensima tih promjena, na pokretackim snagama razvo-
17
Nijaz Mesihovic _
ja koje se javljaju kao movensi razvoja novog drustva. Dok politicka
ekonomija primarno istrazuje ekonomsku sferu kao stabilno, iskristalisano
jedinstvo proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, dakle, u analizi drustva je
na stanovistu metodoloskog primata strukturane analize, dotle sociolog u
objasnjenju drustvenih pojava jednovremeno primjenjuje strukturalnu i povi-
jesnu (procesualnu) analizu, istrazujuci drustvene protivrjecnosti koje su
pokretacka snaga razvoja drustva,
Prema tome, sociologija je u odnosu prema politickoj ekonomiji trajno
kriticki usmjerena kada u analizi drustva primjenjuje rezultate do kojih je
dosla politicka ekonomija, jer je sociologija u tom smislu nauka 0 promjeni
postojecih produkcionih i drustvenih odnosa.
Sto se tice odnosasociologije i socijalnepsihologije, ovoj se povezanosti u
raznim razdobljima i kod raznih autora pridrzavalo znacenje za sociologiju
koje je variralo od apsolutizacije psihickoga u drustvenim pojavama do
shvatanja da psihicki fenomeni nisu posbeno vazni za drustvo. Socijalna psi-
hologija je nauka koja proucava kako drustvena sredina utice na psihicke reak-
cije pojedinaca i drustvenih grupa te kako u povratnoj sprezi psihicke reakcije
pojedinaca i grupa uticu na razvoj pojedinih segmenata i drustva u cjelini. U
tom pogledu izrazeno je nastojanje socijalne psihologije da posebnu paznju
posveti istrazivanju kako psihicko stanje i reakcije pojedinaca i drusvenih
kolektiviteta uticu na promjene u drustvenoj strukturi te kako te promjne
drustvene strukture uticu na psihicko stanje pojedinaca i grupa. Ocigledno je
da se socijalna psihologija i sociologija bitno dodiruju u ovoj tacki, jer je bitan
segment istrazivanja sociologije drustvena struktura i strukturalne promjene.
U okviru individualnopsiholoskog i kolektivnopsiholoskog pravca u soci-
ologiji tradicionalno je prisutno misljenje da psihicka stanja pojedinaca ili
kolektiviteta bitno uticu na strukturu drustva, Stoga ce se sociolozi poslije
cesto baviti problematikom drustvenih klasa isticuci znacaj psihicke dimenz-
ije drustvenih klasa i njen uticaj na konstituisanje drustvene strukture.
Psihicko stanje pojedinaca i drustvenih klasa bitno prozima njihov soci-
olosko- ekonomski polozaj i u tom pogledu je u okviru sociologije potrebno
istrazivati i psihicku dimenziju klasnog fenomena i njen uticaj na klasnu
strukturu drustva.
Prema tome, ako je rijec 0 odnosu sociologije i socijalne psihologije, moze
se zakljuciti da sociologija i socijalna psihologija imaju dodirne tacke u jed-
nom dijelu predmeta istrazivanja drustvene stvarnosti. Sociologija upotreblja-
18
va rezultate do kojih dolazi socijalna psihologija u istrazivanju psihicke
dimenzije drustvenih pojava, ali sarna sociologija sire obuhvata te pojave i
izucava ih u visestrukoj povezanosti sa drugim pojavama, dok socijalna psi-
hologija ne sijedi te mogucnosti.
Napokon, ako je rijec 0 odnosu sociologije, etnografije, etnologije i
antropologije, potrebno je napomenuti da se sociologija koristi rezultatima
ovih posebnih drustvenih nauka u manjoj mjeri nego u pogledu prethodno
pobrojanih posebnih drustvenih nauka. Tako, na primjer, etnografija i
etnologija istrazuju poseban segment drnstva - kulturu, dolazeci do znacajnih
podataka 0 razvoju etnickih grupa u takozvanim primitivnim drustvima, Na
osnovu posmatranja, deskripcije i sistematizacije cinjenicnog materijala,
etnografija i etnologija pristupaju uopstavanju tog materijala, sto rezultira sin-
tezama koje sociologija preuzima i podize na visi stepen generalizacije.
Sociologija se takoder koristi rezultatima do kojih u svojim istrazivanjima
dolazi socijalna antropologija. Socijalna antropologija postavlja sebi zadatak
da istrazuje opsta svojstva karakteristicna za svako drustvo, pocevsi od prim-
itivnih pa sve do slozenih savremenih drustava. Prema tome, karakteristicno
je za socijalnu antropologiju da u istrazivanju drustvenih pojava metodom
uopstavanja formira cjelovitu sliku 0 drustvu.
Medutim, socijalna antropologija nailazi na znatne poteskoce pri realizaci-
ji takve intencije zato sto se njena istrazivanja najcesce zadrzavaju na kulturi
kao jednom segmentu drustva, sto je ipak posebna drustvena pojava koja ne
omogucuje uopstavanja svojstvena sociologiji u istrazivanju drustva kao cje-
line. Pri svemu tome, rezultati do kojih dolazi socijalna antropologija mogu
znatno posluziti sociologiji kao obilje prikupljenih i sistematizovanih podata-
ka, na primjer 0 arhajskim drustvima, sro sociologiji omogucuje e1aboraciju
cjelovite slike strukture i karakteristika jedne razvojne faze civilizacije.
Zadaci i uloga sociologije u savremenim drustvima
Sto se tice zadataka i uloge sociologije u savremenim drustvima, razliciti
teorijski pravci diferencirano pristupaju ovom problemu.
Ako je rijec 0 sociologiji, sam njen razvoj iskazuje protivrjecne tendenci-
je u odredivanju zadataka i uloge sociologije u drustvu.
U pocetnoj fazi razvoja sociologije zapaza se tendencija da se sociologiji
19
Nijaz Mesihovic _
pripise uloga koju joj je namijenio njen utemeljivac Ogist Kont: u sklopu pod-
jele sociologije na socijalnu statiku i socijalnu dinamiku primarni zadatak
sociologije jest istrazivanje socijalne statike, to jest, nacina obnavljanja pos-
tojeceg poretka.
Savremena sociologija znatno evoluira te se pored teorijskih napora oko
osmisljavanja integrativnih i kohezivnih cinilaca drustva, kao i cinilaca repro-
dukcije postojeceg drustvenog poretka, zapaza nastojanje da se iskrsli i
narasli poblemi drustvenog razvoja pokusaju eksplicirati dovodeci ih u
korelaciju sa drustvenim protivrjecnostima koje nastaju i narastaju u okviru
postojeceg poretka. U tom smislu je savremena sociologija, opcenito
govoreci, polucila i konkretne validne naucne rezultate, tako da se u tom kon-
tekstu pokusava u novom svjetlu definisati mjesto i uloga sociologije u savre-
menim, narocito razvijenim, drustvima.
Dok se u ranijoj razvojnoj fazi, a u nekim slucajevima i znatno kasnije, u
okviru sociologije preplece mikro i makrosocioloska analiza sa tezistem na
mikrosocioloski pristup. istrazivanju drustva i drustvenih pojava, pri cemu
prevladava misljenje da je drustvo suma pojedinaca, i u okviru sociologije se
u prvi plan postavlja istrazivanje parcijalnih relacija pojedinac - drustvo,
dotle vee sa pojavom Vebera i Dirkema konkretni problemi drustvenog razvo-
ja, kao sto je, na primjer, trajna ili povremena drustvena kriza stavljaju soci-
ologiju pred zadatak da se istrazuje ta kriza i narocito njeni uzroci, sto tu soci-
ologiju upucuje, a takozvanu analizu makrosocioloskih relacija.
Dakle, sarna praksa drustva trajno stavlja sociologiju pred dileme
metodoloskog i teorijskog karaktera. Uvidjevisi da, zadrzavajuci se pretezno
na polju analize mikrosocioloskih relacija, sociologija ne bi bila sposobna
ispuniti svoj drustveni poziv, sto bi se bitno odrazilo i na njen razvoj i nemi-
novno vodilo stagnaciji sociologije kao nauke te da se sociologija mora
okrenuti i globalnim i sveopstim problemima razvoja savremenih drustava,
znatan broj sociologa u okviru odredenih pravaca, moglo bi se reci shodno
zahtjevima trenutka da se pokusaju iznaci solucije za odredene probleme
drustvenog razvoja, pristupa istrazivanju globalnih drustvenih pojava koje
odaju portivrjecan karakter tih drustava. Tako u okviru savremene sociologi-
je nailazimo na postupke analize drustva na bazi istrazivanja drustvenih pro-
tivrjecnosti globalnog karaktera.
Na taj nacin se kod pojedinih sociologa forirnrala svijest 0 potrebi da soci-
ologija bude oslobodena partikularizma i apstrakcionizma i priblizena
konkretnim problemima drustvene stvarnosti, ukoliko sociologija pokusava
20
_______________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
da bude nauka koja ce iskazati djelotvomost svojega metodolosko-kategori-
jalnog aparata u istrazivanju savremenih drustava.
Prije svega, sociologija je humanisticka sociologija, sto bitno odreduje
njenu ulogu u savremenom drustvu, To znaci da sociologija, istrazujuci pro-
tivrjecnosti drustvenog razvitka, dolazi do saznanja 0 sveopstoj povezanosti i
medusobnoj zavisnosti ljudi u drustvu. Kao racionalni oblik spoznaje soci-
ologija predocava humanisticki viziju drustva - drustvo konstiuisano po mjeri
stvamih drustvenih potreba kao potreba svih ljudi, a ne sarno jedne posebne
drustvene grupe koja ima divergentne interese u odnosu na drustvo kao
cjelinu. Zato je bitan zadatak sociologije istrazivanja drustvenih detrminanti
kao opstih pretpostavki transformacije zakonitosti drustvenog razvoja - koje
se u klasnim drustvima javljaju kao otudena drustvena stvamost - s ciljem
covjekovog ovladavanja tim zakonitostima i prakticnog djelovanja na te
zakonitosti, sto bi rezultiralo uspostavljanjem drustva kao humanog.
Ako je sociologija po svojoj krajnjoj intenciji humanisticka, metoda joj daje
karakter kriticke nauke. Sustinski, funkcija sociologije mogla bi se ukratko
odrediti kao kriticko saznavanje i prevazilazenje determinizama reprodukcije
drustvene stvamosti. Sociologija je u trajnom kritickom odnosu prema
drustvenoj stvamosti, istrazujuci medusobne odnose ljudi, odnose ljudi i nji-
hovih djela - drustvenih institucija, razotkrivajuci tendencije konzerviranja
uspostavljenih odnosa, naznacavajuci konkretno pristune mogucnosti promjene
postojecih odnosa i kreiranja odnosa u okviru kojih stvame covjekove potrebe
i njihova reaIizacija izbijaju u prvi plan. Sociologija pospjesuje kvaIitativne
promjene u drustvu pri postojecim istorijskim okolnostima, odnosno, dolazi do
saznanja koja ce kasnije posluziti prakticnoj akciji drustvenih grupa zainterso-
vanih za promjenu drustvenih odnosa u okviru zrelih istorijskih okolnosti u
kojima je moguce izvesti cjeloviti preobrazaj drustva.
Kao kriticka nauka, sociologija ne istrazuje sarno drustvene deterimnante
preobrazbe drustva. Sociologija je stvaralacko-kriticki usmjerena prema
drustvenim situacijama, institucijama, pojedincima i grupama koji se cesto
manifestuju kao sfera alijenacije u drustvu, Znacajni istrazivacki zadatak
sociologije jest kritika tendencija odvajanja covjekovih kreacija - institucija i
drustvenih situacija - od mogucnosti neposredne kontrole njihovog stvaraoca.
Kriticka sociologija bitno je usmjerena prema spoznaji drustvenih uslova
dezalijenacije covjeka u savremenom drustvu.
Kriticka sociologija, u istrazivanju razvoja drustvene cjeline, dakle,
konkretne drustvene ekonomske formacije iii konketnog drustva, u
21
Nijaz Mesihovic _
metodoloskom smislu stoji na stanovistu primata povijesnog, procesualnog, u
odnosu na strukturiranu, stabilizovanu, relativno cementiranu dimenziju
drustva. Pri svemu tome, sociologija istrazujuci objektivne zakonitosti razvo-
ja savremenih drustava, uvazava realno egzistirajuce strukturne determinante
razvoja drustva, ali uporedo istrazuje prozimanje tih objektivnih zakona
razvoja konkretnom djelatnoscu pojedinaca i grupa, kao i mogucnosti pos-
tupnog ovladavanja objektivnim zakonitostima razvoja drustva od strane
covjeka, U tom smislu razvoj savremenih drustava za sociologiju rezultira
pluralitetom tendencija i mogucnosti od kojih neke pojedinci i drustvene
grupe shodno vlastitim klasnim interesima, neposrednim angazovanjem
mogu transformisatiu konkretni tip produkcionih i drustvenih odnosa.
Savremena sociologija istrazuje, i na odredeni nacin pokazuje,
rnogucnosti i modalitete usaglasavanja dinamickih tendencija razvoja savre-
menih drustava sa interesom pojedinaca i grupa na osnovi angazovanja
pojedinaca i grupa u procesima strukturacije/destrukturacije konkretnog
drustva, Na taj nacin, sociologija i u savremenim uslovima razvoja drustava
afirmise stay da covjek nasljeduje strukturne uslove, determinante vlastite
egzistencije, ali da ih moze jednovremeno mijenjati kao i uticati na objek-
tivne zakonitosti drustvenog razvoja.
Napokon, zadatak je sociologije da duboko prodre u slozenu stvarnost
savremenih drustava, da svestrano istrazi bogatu drustvenu empiriju te da na
osnovi povezivanja rezultata empirijskih istrazivanja sa konstituisanim
metodolosko-teorijskim aparatom izbjegne opasnost spekulativnih meta-
fizickih uopstavanja.
Perspektive razvoja sociologije kao posebne nauke
Na kraju se postavlja pitanje buduceg razvoja sociologije kao posebne
nauke.
Sociologija je od vremena konstituisanja u posebnu drustvenu nauku do
danas prosla kroz vise razvojnih faza koje su rezultirale njenim nesumn-
jivim napretkom. U tom pogledu sociologija je, i pored znatnih poteskoca
u procesu osamostaljenja, uspjela da definise vlastiti predmet istrazivanja,
da razvije metode i tehnike istrazivanja, da dode do znacajnih rezultata u
istrazivanju konkretnih problema drustvene stvarnosti na teorijskom i
empirijskom planu.
22
Medutim, danas su ucestale konstatacije da je sociologija, dosegavsi rela-
tivno visok stupanj razvoja, dospjele u svojevrsnu krizu. Ne ulazeci dublje u
analizu uzroka koji su doveli do krize socioloske nauke, ukratko cemo izloziti
perspektive razvoja sociologije s obzirom na pristune probleme na koje
nailazi u procesu zaokruzenja u drustvenu nauku.
Gdje su sanse i perspektive razvoja moderne sociologije?
Ocigledno je da ce i u buducnosti problemi razvoja sociologije biti
smjesteni u okvir distanciranja ili saradnje sa (drugim) posebnim naukama.
Ukoliko je rijec 0 procesu dalje emancipacije sociologije kao posebne
drustvene nauke, sve vise se naglasava potreba usavrsavanja metodolosko-
kategorijalnog istrazivackog aparata koji bi bio efikasan za istrazivanje poje-
dinih segmenata drustvene stvarnosti uz razvoj posebnih socioloskih disci-
plina. U tom pogledu razgranjavanje sociologije na vise posebnih disciplina
omogucuje sociologiji da primjerenim metodama i tehnikama, koristeci se
rezultatima do kojih dolaze ove posebne discipline (sociologija rada, soci-
ologija politike, sociologija kulture, sociologija religije, ekonomska soci-
ologija itd), sa visim stepenom kompleksnosti pristupi uopsavanju tih rezul-
tata, podizuci ih na visi stepen apstrakcije, sto ce i u buducnosti sve vise
naglasavati njenu afirmaciju u odnosu na druge posebne drustvene nauke, ako
je rijec 0 definiciji vlastitog polja istrazivanja. To ce sociologiji omoguciti da
se vise posveti istrazivanju slozenih socijalnih fenomena, kao i drustava u
cjelini, jer je kao konkretna cjelina drustvena stvarnost nedjeljiva.
Na drugoj strani, slozenost strukture i razvoja savremenih drustava, sve
veca medusobna zavisnost i integracija savremenih drustava, namecu potrebu
interdisciplinarnog istrazivanja drustvenih pojava, a samim tim i potrebu inten-
ziviranja saradnje sociologije sa drugim posebnim drustvenim naukama.
Drustvene pojave, naglaseno manifestujuci svoju sociolosku dimenziju, jed-
novremeno manifestuju i ostale svoje dimenzije: ekonomsku, politicku, religi-
jsku, moralnu, pravnu itd. te ih se moze sarno u analiticke svrhe razdvajati i
podvrci istrazivanju posebnih drustvenih nauka. Objasnjenje jedne pojave kao
cjelovite zahtijeva sociolosku sintezu manifestantnih oblika svih njenih dimen-
zija i trazi da se drustveni zivot istrazuje u cjelini. U tom pogledu, sociologija
i druge posebne drustvene nauke ne bi trebale da u buducnosti pri istrazivanju
drustva kao cjeline, propuste mozda istorijsku priliku povecanog zajednckog
angazmana u istrazivanju konkretnih problema razvoja savremenih drustava,
U tom pogledu moze se konstatovati da je sociologija u sadasnjoj fazi
razvoja na putu preispitivanja svog metodoloskog i pojmovnog aparata i
23
Nijaz Mesihovic _
tehnika istrazivanja, pokusavajuci da taj aparat ucini primjerenijim savre-
menim problemima koje istrazuje i efikasnijim s obzirom na iskazanu potre-
bu i postavljeni zadatak - istrazivanje drustvenog zivota u svoj njegovoj
slozenosti. Od tog preispitivanja uveliko ce zavisiti koliko ce se sociologija
osposobiti ne sarno da se vise priblizi drustvenoj stvarnosti nego da i duboko
prodre u sve njene segmente, dolazeci do saznanja 0 skrivenim drustvenim
protivrjecnostima koje su in potentio ona socijalna sila koja drustvo cini cjeli-
nom trajno podloznom drustvenim promjenama.
24
Poglavlje II
KRATAK PREGLED POVljESNOG
RAZVOjA SOCIOLOGljE
Pretece sccioloske misli
Platon i Aristotel
Elementi socioloske misli u srednjovjekovnim
teorijskim koncepcijama drustva
Utemeljivaci sociologije
Sen-Simonova koncepcija drustva
Kontova koncepcija drustva
_______________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIJE
II KRAIAK PREGLED POVljESNOG RAZVOjA SOCIOLOGljE
Preteee socioloske misli
Platon i Aristotel
Anticke filozofsko-politicke i filozofsko-socijalne koncepcije 0 drustvu
javljaju se kao prvi izvori socioloske misli.
Grcki filozof Platon (427-347 godine p.n.e.) u svojim djelima "Drzava" i
"Zakoni" razvija koncepciju idealne drzave istrazujuci klasne odnose izmedu
pristunih klasa u tadasnjem polisu - gradu - drzavi, Kod Platona je vidljiv
svojevrstan napor da na naucnoj odnosno teorijskoj osnovi tretira socijalne i
ekonomske probleme tog doba. Platon u promisljanju socijalnih problema
svog vremena polazi od jos nejasne spoznaje da u drustvu vladaju socijalni
determinizmi koji uslovljavaju prirodu i karakter drustvenih pojava.
Platon je posebno istakao znacaj dejstva ekonomskih cinilaca i njihov uti-
caj na djelatnost koja je u tom periodu imala posebno znacenje - na politiku.
Platon u istrazivanjima tadasnje strukture robovlasnickog drustva i
drustvenih institucija, uporedujuci postojecu robovlasnicku drzavu sa koncep-
cijom idealne drzave, koju razvoja u svojoj filozofsko-politickoj, odnosno
filozofsko-socijalnoj teoriji. Platon uvida da u robovlasnickoj drzavi egzistira
fundamentalna protivrjecnost izmedu klase bogatih i klase siromasnih i sma-
tra da bi robovlasnicko drustvo trebalo da tezi uspostavljanju idealne drzave
u kojoj bi bila iskljucena suprotnost izmedu klasa gdje bi kaste (kasta filozo-
fa, kasta ratnika i kasta obrtnika i trgovaca) funkcionalno obavljale svoje
27
NijazMesihovic _
duznosti, cija je svrha, u krajnjem slucaju, odrzanje robovlasnickog poretka.
Uvidjevsi da postojece protivrjecnosti nagrizaju robovlasnicko drustvo,
Platon je antieipirao njegovu skoru propast i uporedo trazio teorijska rjesenja
za produzenje njegovog trajanja.
Platon je takoder uvidio znacaj drustvene podjele rada i smatra da se u
okviru te podjele rada zavisnost pojedinea od drustva.
U svom djelu "Zakoni" Platon istrazuje geografske i demografske determi-
nante funkeionisanja drustva. Platonov ideal iskazan je u nuznosti formiranja
drustva u okviru kojeg ce ljudi zivjeti tako da zakoni ne budu u suprotnosti sa
klimom i geografskom konfiguracijom zemlje.
Grcki filozof Aristotel (384-322 godine p.n.e.) je sljedbenik Platonov u
smislu kontinuiteta istrazivanja soeijalnih i socio-psiholoskih fenomena u
okviru filozofije. Aristotel primarno istrazuje strukturu i promjene politickog
drustva, sto proizlazi iz njegove filozofske koneepeije covjeka: covjek je zoon
politikon, politicka zivotinja koja ima razlicite interese u odnosu na druge
ljude i grupe ljudi, ali koja jednovremeno, da bi mogla opstati, neminovno
mora zivjeti u zajedniei sa drugim ljudima.
Kod Aristotela nailazimo na shvatanje 0 nejednakosti izmedu ljudi kao
prirodnoj datosti. Priroda je unaprijed determinirala sposobnosti ljudi tako da
su ljudi difereneirani po urodenim sposobnostima - jedni su predisponirani za
upravljacke poslove, a drugi za robovski rad.
Aristotel je posebno istakao znacaj ekonomskog cinioca za razvoj drustva.
U "Politiei" i "Nikomahovoj etiei" Aristotel istrazuje razlicite oblike razm-
jene, a posebno prelaz od ekonomije u okviru koje se razmjenjuju prirodna
dobra i usluge prema ekonomiji gdje novae igra najznacajniju ulogu. U
"Nikomahovoj etiei" Aristotel istrazuje funkeiju vrijednosti i utieaj prometne
vrijednosti na soeio-ekonomski polozaj pojedinih klasa u drustvu: imovinske
nejednakosti u drustvu nemaju sarno hereditaran (nasljedni) karakter nego
proizlaze iz djelovanja ekonomskog cinioca - prometne vrijednosti, dakle, u
proesu razmjene materijalne vrijednosti. Znacaj Aristotela za istrazivanje
klasne strukture robovlasnickog drustva sadrzan je, dakle, u cinjenici sto je
soeijalne fenomene istrazivao neodvojivo od ekonomskih cinilaca te je upra-
vo promjenu politickih sistema i nastanak soeijalnih prevrata epohe u kojoj je
zivio trazio, izmedu ostalog, i u ekonomskom ciniccu - imovinskoj nejed-
nakosti, koju Aristotel smatra izvorom klasnih suprotnosti u drustvu.
S obzirom na kriterij imovinske nejednakosti, Aristotel je mislio da drust-
28
vo sacinjavaju tri klase: bogati, srednje bogati i krajnje siromasni, Iz vlastite
filozofske koncepcije srednje mjere, u okviru koje je za Aristotela vrhovna
socijalna vrijednost umjerenost u svakom pogledu, Aristotel izvodi zakljucak
da drustvo treba izbjegavati ekstremne razlike s ciljem otklanjanja
portivrjecnosti koje bi mogle da dovedu do klasnih sukoba, a samim tim i do
propasti robovlasnickog sistema, sto je i razumljivo, ako se zna da i Aristotel
pripada robovlasnickoj klasi koja trazi mogucnost kako da se odrzi robovlas-
nicki sistem.
U vezi sa svojom filozofsko-politickom koncepcijom covjeka kao zoon
politikona, Aristotel pokusava da uspostavi korelaciju izmedu covjekovih
individualnih i kolektivnih, odnosno grupnih djelatnosti. Pri tome on poseb-
no istrazuje strukturu i djelatnost socijalnih grupa, odnosno grupacija, sto ce
kasnije biti jedno od znacajnih podrucja istrazivanja sociologije kao posebne
nauke. Kao sto naglasava :lod Gurvic, za Aristotela se drustvena stvarnost
sastoji od cetiri dimenzije: filia (drustvena solidarnost), koinonia (posebne
grupacije), politeia (drzava) i nomos (pravila 0 drustvenim postupcima).'
Aristotelovi socioloski pogledi vezani su za ove dijelove drustvene stvarnosti
i iz njih su evidentne osnovne socioloske teme kojima se bavi Aristotel u
istrazivanjutadasnjegrobovlasnickog drustva.
Elementi socioloske misli U srednjovjekovnim
teorijskim koncepcijama drustva
Poslije Platona i Aristotela u okviru filozofije nailazimo na jos naglaseni-
je tendencije kristaliziranja elemenata socioloske misli.
Tako Augustin (354 - 430 godine) u svom djelu "0 drzavi bozjoj" razvija
novu koncepciju drustva gdje daje teolosku apologetsku sliku drustva.
Ovakva slika drustva bila je odgovor na kritike koje su osudivale hriscanstvo
smatrajuci da je ono prouzrokovalo propast Rimskog carstva.
Augustin je zastupnik ideje 0 deterministickom karakteru toka povijesti
odnosno razvoja drustva, jer suceljavajuci dvije egzistirajuce forme drzave -
svjetovnu i bozju, Augustin smatra da razvoj drustva ispoljava zakonomjeran
tok koji se odvija po deterministickim zakonitostima proizaslim iz bozje
volje. Pokretacka snaga u razvoju drustva jest bozje providenje, a ne stvarni
I Z.Gurvic, Sociologiia I. Zagreb, 1966. str. 39.
29
NijazMesihovic _
drustveni uslovi covjekovog zivota. Smatra se da je Augustin zacetnik filo-
zofije istorije.
Znacajnog predstavnika koncepcije drustvenog razvoja u sklopu filozofije
istorije nalazimo u Iicnosti Ibn Halduna (1332-1406 godine), koji je u sferi
teorije pokusao konstituisati istoriju kao nauku. Istorija je specificna nauka,
smatra Ibn Haldun, i za predmet istraZivanja treba da ima ljudsko drustvo.
Ibn Haldun istrazuje opste faktore istorijskog razvoja drustva i pretpostavl-
ja da postoji tijesna veza izmedu organizacije proizvodnje i drustvene struk-
ture ili, kao sto bismo mi danas rekli, izmedu nacina proizvodnje i drustvene
strukture, te da se ova veza ispoljava posredno kroz pravne, politicke, psi-
holoske forme drustvenih procesa. U ovoj povezanosti treba traziti nastanak i
propadanje civilizacija, poredaka i drzava.
Svako drustvo prolazi kroz tri razvojne faze: uzlaznu fazu, fazu kulminaci-
je i silaznu fazu, tako da drustveni razvoj poprima ciklicki karaker.
Mada Haldunova misao ne predstavlja koherentan i cjelovit teorijski sis-
tern, Haldun je znacajan zato sto je pokusao istraziti i eksplicirati sustinu i
cinioce konstituisanja drustva,
U periodu od XVI do XVIII vijeka javljaju se jos ne do kraja iskristalisane
socioloske ideje koje su ostavile znacajan trag u razvoju kasnije socioloske
misli. U ovom periodu javljaju se zacetnici rane socijalutopijske misli Tomas
Mar (1478-1535) i Kampanela (1568-1639). Tomas Mor u svom djelu
"Utopija" (1515) i Kampanela u djelu "Grad sunca" (1623) pokusavaju na
ideji pravicnosti teorijski osmisliti mogucnost ustanovljenja jednog novog
drustva u okviru kojega ne bi bilo klasnih razlika.
Tomas Hobs (1588-1679) koji je napisao djelo "Levijatan", smatra se
predstavnikom teorije drustvenog ugovora. Hobs drzi da je covjek po prirodi
egoisticko bice, iz cega slijedi nuzno atomiziranje drustva koje karakterise
stanje trajne medusobne suprotstavljenosti pojedinaca. Da bi se drustvo
odrzalo kao cjelina i sprijecile tendencije destrukturacije, koje proizlaze iz
egoistickih individualnih interesa, Hobs smatra da je neophodno uspostaviti
drustvenu silu kao rezultat medusobnog dogovora pojedinaca koji vlastitom
voljom prenose suverenitet na vrhovnog vladara, cime se obezbjeduje
opstanak postojeceg drustva.
Druga varijanta teorije drustvenog ugovora razvijena je u misli Zan-Zak
Rusoa (1712-1778),francuskog filozofa. U svom djelu "Drustveni ugovor"
(1762) Ruso smatra da suprotnosti u drustvu nastaju pojavom privatnog vlas-
30
_______________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
nistva koje je temeljni cinilac diferenciranja medu ljudima. Da bi se drustvo
odrzalo, pojedinci prenose vlastita prava na vladara, kojeg narod ima pravo da
smijeni u slucaju da ispolji apsolutisticke pretenzije. Tako je, Rusoovoj kon-
cepciji drustvenog ugovora nosilac suverenosti narod, a ne vladar.
Iako su teorije drustvenog ugovora znacajne sa stanovista pokusaja da se
- dode do saznanja integracionih cinilaca u drustvu prozetom razlicitim vidovi-
rna individualnih suprotnosti, predstavnici ovih teorija jednostrano su pris-
tupili problemima razrjesavanja suprotnosti pojedinac - drzava - drustvo, jer
zanemaruju karakter ove protivrjecnosti.
Udaljem razvoju socijalno-politickih koncepcija 0 drustvu znacajno je
pomenuti koncepciju Danbaptista Vikoa (1668-1744), koji u svom djelu
"Principi nove nauke" pokusava reafirmirati koncepciju ciklickog kretanja
istorije, koju susrecemo, kao sto smo prethodno vidjeli, narocito u djelu Ibn
Halduna. Viko smatra da se istorijski razvoj drustva ispoljava kroz stalno pon-
avljanje triju doba: bozanskog iIi mitskog, herojskog doba i ljudskog doba. Uz
sve nedostatke ove teorije, od kojih kritici narocito podlijeze shvatanje 0
ciklickom karakteru istorije, znacaj Vikoove koncepcije drustva sadrzan je u
cinjenici da je Vikoshvatio covjeka kao povijesno drustveno bice koje skupa
sa vlastitom kulturom i civilizacijom prolazi kroz razlicite razvojne faze.
U djelima francuskog filozofa i teoreticara Monteskijea (1689-1755)
prisutni su odredeni elementi socioloske analize drustva relevantni za razvoj
socioloske misli. Po Dirkemu, Monteskije ja zasluzan za konstituisanje soci-
ologije u tom smislu sto je elaborirao kljucne pojmove neophodne za konsti-
tuisanje sociologije kao nauke. To su pojmovi tipa i zakona.
Monteskije je u svom djelu "Duh zakona" razlikovao tri tipa poretka:
republiku, monarhiju i despotsku vladavinu. Monteskije smatra da na svaki od
ova tri tipa vladavine djeluje goegrafski faktor i da u okviru drustvenog i poli-
tickog poretka, kao i u samoj prirodi, djeluju zakoni koji proizlaze iz nuznog
egzistentnog odnosa stvari i cinjenica. Ovi zakoni mogu biti uslovljeni
klimom, odnosno geografskim determinizmom, mogu biti uslovljeni speci-
ficnim opstim duhom naroda, religijom itd. U krajnjoj instanci i covjekova
psihika direktno je uslovljena geografskim determinizmom, odnosno
podrucjem na kojem doticni narod zivi.
Gurvic .naglasava da je pored ovih zasluga Monteskije zasluzan u tvrdnji
da je u razvoju drustva jedan faktor dominantan u odnosu na ostale, tako da
je Monteksije dao primat geografskom faktoru kao odlucujucem u istrazivan-
ju drustvenih pojava, sto nam daje argumente za zakljucivanje da
31
NijazMesihovic _
Monteskijevu teoriju 0 drustvu mozemo oznaciti kao teoriju socioloskog
nominalizma, iako su jednovremeno prisutna misljenja da je Monteskijeova
teorija u sustini teorija socioloskog pluralizma faktora.
Poslije Monteskijea razvija se vise pravno-socioloskih i ekonomsko-soci-
oloskih ucenja koja su sa stanovista razvoja sociologije znacajna u sirem kontek-
stu, ali koja nisu ostvarila znatniji uticaj na konstituisanje sociologije kao nauke.
Utemeljivaci sociologije
Smatra se da se sa pojavom Sen-Simona i Ogista Konta sociologija konsti-
tuisala kao zasebna drustvena nauka, iako su prisutna razlicita misljenja 0
tome ko je stvami utemljivac sociologije - Sen-Simon ili Ogist Kont. Za raz-
liku od nekih teoreticara koji smatraju da je Ogist Kont utemeljivac sociologi-
je, Dirkem i Gurvic smatraju da je duhovni utemeljivac i tvorac modeme soci-
ologije Sen-Simon.
Sen-Simonova koncepcija drustva
Sen-Simon (1760-1925) je napisao vise djela od kojih su najznacajnija
sljedeca. "Katekizam industrijalca" ("Le Catechisme des Industriels"), "Esej
o socijalnoj organizaciji" ("Essai sur L'Organisation Sociale"), "Organizator"
(L'Organisateur"), "Industrijski sistem" ("Le Systeme industriele"), "Novo
hriscanstvo" ("Nouveau Chirstianisme").
U svojim djelima Sen-Simon raspravlja 0 razlicitim problemima drustva
koji vee mogu biti definisani kao socioloski, jer istrazujuci konkretne prob-
Ierne, Sen-Simon shvata drustvo kao cjelinu koja ispoljava vlastite zakonitosti
razvoja i kretanja nezavisno od drustvenih grupa koje konstituisu to drustvo.
Sen-Simon u svojim djelima operise nekim fundamentalnim pojmovima
koji ce kasnije ciniti konstitutivne dijelove sociologije, kao sto su: pojam drust-
va i socijalnog sistema, pojam drustvene strukture, pojam klase, pojam
drustvenog razvoja, pojam pokretackih snaga u razvoju drustva i drugi pojmovi.
Upotrebljavajuci pojam drustvene fiziologije pri analizi drustva, Sen-
Simon shvata drustvo kao dinamicku cjelinu trajno podloznu promjenama, sto
je veoma znacajno za dalji razvoj sociologije, posebno ako imamo u vidu
cinjenicu da ce se sociologija razvijati u rasponu izmedu statickog i
32
__________~ TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
dinamickog tretiranja socijalnih fenomena. Time je Sen-Simon na
metodoloskom planu postavio zadatak pred buducu nauku 0 drustvu da ne
istrazuje sarno pozitivne cinjenice u okviru poretka kao nepromjenljivog sis-
tema odnosa izmedu individuuma i grupa. U tom smislu moze se govoriti 0
Sen-Simonu kao teoreticaru koji je definisao zadatak buduce nauke 0 drustvu
- nauka 0 drustvu ne sarno da istrazuje drustvene tvorevine nego uporedo i
drustvene procese.
S druge strane, Sen-Simon uvida da su sve pojave u drustvu medusobno
povezane te da u tom smislu socijalna fiziologija kao buduca nauka 0 drustvu
treba istrazivati drustvene pojave ne sarno u transformaciji nego i u medusob-
noj povezanosti. Ova nauka posebno treba da istrazuje u medusobnoj
povezanosti spritualnu i materijalnu sferu drustva koje u medusobnom
prozimanju odreduju konkretni tip drustva.
Pojam drustvene strukture u Sen-Simonovoj teoriji drustva je kljucni
pojam, tim prije sto se moze reci da je osnovna Sen-Simonova preokupcija
bila istrazivanje klasne strukture i klasnih odnosa u tadasnjem drustvu, Ova
Sen-Simonova intencija posebno je prisutna u njegovom djelu "Katekizam
industrijalaca", gdje je Sen-Simon uvida sociolosku relevantnost pojma vlas-
nistva za tip drustvene strukture, smatrajuci da tip vlasnistva direktno
odreduje klasnu drustvenu strukturu i daje joj pecat, Kasnije ce Sen-Simon,
pored pojma vlasnistva, kao relevantne pojmove za analizu drustvene struk-
ture uvesti i pojmove proizvodnje i drustvene podjele rada.
Podjela drustva na klase, koja rezultira klasnom strukturom drustva,
uslovljena je procesima determinacije proizaslim iz prethodno navedenih poj-
mova. Sen-Simon stoji na stanovistu da sami materijalni elementi ne odreduju
karakter drustvene strukture, nego su za njezino konstituisanje isto tako bitni
spiritualni elementi kao sto su: ideje, eticke norme, psihicko-emotivne karak-
teristike licnosti id.
Moglo bi se ustvrditi kako je kod Sen-Simona prisutno jedinstvo materi-
jalnih i spiritualnih cinilaca drustvenog strukturiranja izrazeno u svojevrsnom
polidereminizmu.
5to se tice pokretackih snaga u razvoju drustva, kod Sen-Simona nailazimo
na naglaseno pristune protivrjecnosti, jer u pojedinim svojim djelima Sen-
Simon navodi razlicite tipove pokretackih snaga relevantnih za razvoj drustva,
kao sto su: materijalni rad, vlasnistvo, proizvodne potrebe, sistem ideja, razvi-
tak nauke itd. Cesto protivrjecan u vlastitim zakljuccima 0 pokretackim snaga-
rna drustvenog razvoja, Sen-Simon nije mogao da razvije do krajnjih kon-
33
NijazMesihovic _
sekvenci neke svoje postavke kao sto pokazuje primjer uloge rada u razvoju
industrijskog drustva, tako da se u krajnjoj instanci moze zakljuciti kako Sen-
Simonostajevjeransvojim idealistickim postavkama, jer causasui pokretackih
snaga drustvenog razvojatrazi uvijeku razvitku ideja, nauke, znanja itd. Sen-
Simondrustvene promjene tumaci svojevrsnim inelektualizmom.
Iakoje cesto isticaoznacaj klasnihprotivrjecnosti u okvirudrustvene struk-
ture izmeduklase radnikai klase neradnika, koje su za njega dvije fundamen-
talne klasedrustva, Sen-Simon nije mogaoda uoci znacaj suprotnosti radnicka
klasa/burzoazija, tako da u toj suprotnosti nije trazio pokretacku snagu trans-
formacije drustva i drustvene strukture. Upravo naglaseni element Sen-
Simonovog utopizmaogledase u njegovoj koncepciji podjeledrustvana klasu
radnika (neposredni proizvodaci, obrtnici, trgovci, proizvodna burzoazija) i
klasa neradnika (zemljoposjednici, rentijeri, neproizvodna burzoazija).
Poseban polozaj u okviru klase radnika zauzimaju naucnici, inzinjeri i
tehnicari, pa Sen-Simon smatra da su oni u krajnjoj instanci najzasluzniji za
drustveni progres i da najvise pridonose blagostanju drustva. Pridajuci izuze-
tanznacaj naucnicima, inzenjerima i tehnicarima u industrijskom drustvu, neki
teoreticari smatrajuda je Sen-Simon teorijski zacetnik tehnokratskog drustva
olicenog u tehnokratskom autoritetu kao vrhovnomautoritetu drustva.
I pored nalgasenihutopijskihelemenata, Sen-Simonova koncepcijadrust-
va snazno je uticala jednako na forrniranje socioloskih koncepcija Ogista
Konta.
Kontova koncepcija drustva
Ogist Kont (1789-1857) francuski filozof i teoreticar drustva smatra se
utemeljivacem sociologije. Moze se reci da se socoilogijasa pojavomOgista
Konta konstituisekao posebna drustvena nauka u pravomsrnislu rijeci.
Kont je napisao vise djela, od kojih su najznacajnija: "Kurs pozitivne filo-
zofije" ("Cours de philosophie positive"), "Pozitivisticki katekizam"
("Catechisme positiviste"), "Sistempozitivnepolitike" ("Systemede politique
positive"), "Rasprava0 pozitivnom duhu" ("Discours sur l'esprit positif').
Vee na pocetkukonstituisanja svojekoncepcijedrustva, Kont odredujepri-
marni zadataknauke0 drustvu, kojoj u IV svesci "Kursa pozitivnefilozofije",
umjestoprethodnogimena socijalnafizika, daje ime sociologija, a taj zadatak
sastoji se u istrazivanju pozitivnihcinjenica, tako da u metodoloskom smislu
34
Kont daje upute da pri istrazivanju drustvenih pojava naucni koncepti trebaju
biti podredeni pozitivnim cinjenicama.
U djelu "Sistem pozitivne politike" Kont smatra da sociologija ispoljava
vlastitu specificnost kada je rijec 0 njenom predmetu i metodi. Sociologija
treba istrazivati konkretnu stvarnost kao pozitivnu dimenziju drustva pOugle-
du na prirodne nauke s ciljem eksplikacije zakonitosti razvoja drustva i spoz-
navanja trajnih odnosa koji egzistiraju izmedu pozitivnih cinjenica drustvene
stvarnosti. Posljedice ovakvih metodoloskih Kontovih postavki jesu: poiman-
je drustvenih zakona kao prirodnih zakona, tako da drustveni zakoni
izrazavaju nepromjenjivost odnosa i sukcesiju drustvenih pojava, sto ne
omogucava istrazivanje drustvenih pojava na bazi uzrocnosti, kauzaliteta.
Tako vee na metodoloskom planu zapazamo nedostatke Kontove pozi-
tivisticke metode u sociologiji, koja ne moze da prodre ispod pozitivnih
cinjenica drustvene stvarnosti i da istrazi uzrocno-posljedicne odnose
drustvenih pojava. Drustveni zakoni su redukovani na zakone koegzistencije
i sukcesije, uz odbacivanje kauzalnosti, odnosno uzrocnosti kao koncepata
posredstvom kojih je moguce doci do saznanja sustine drustvenih pojava.
Stoga slijedi Kontova tvrdnja da povijesni razvitak ne vodi promjeni sistema
nego sarno poboljasnju sistema.
Ostajuci dosljedan svom metodoloskom stanovistu, Kont dijeli sociologi-
ju na socijalnu statiku i socijalnu dinamiku, kojima je primaran zadatak da
istrazuju dimenziju poretka (socijalna statika), s jedne strane, i dimenziju pro-
gresa (socijalna dinamika), s druge strane. Zakoni statike svedeni su na zajed-
nicki nazivnik pojma drustvenog konsenzusa koji izrazava solidarnost, odnos-
no opstu saglasnost pripadnika drustva 0 postojecem poretku, sto na odredeni
nacin izrazava nuznu povezanost politicke organizacije i strukture drustva,
Socijalna dinamika istrazuje dinamicku dimenziju drustva, to jest promjenu
poretka u kvantitativnom smislu, gdje dolaze do izrazaja pravila socioloske
sukcesije: sistemu kao statickoj dimenziji drustva odgovara sukcesivni slijed
promjena na nivou socijalne diamike. U krajnjoj instanci, socijalna dinamika
proucava razvoj sistema i izrazava kontinuitet sistema, aline razvoj iii progres
sistema u smislu zamjene jednog sistema pravednijim sistemom, nego u smis-
lu poboljsanja i usavrsavanja drustvene organizacije sistema koja na odredeni
nacin perpetuira, ovjekovjecuje postojeci poredak. Gurvic ce kasnije istaci da
je Kontova podjela sociologije na socijalnu statiku i socijalnu dinamiku vjes-
. tacka podjela i da ce ona biti prisutna kod mnogih sociologa koji nece biti
sposobna da sagledaju drustvo kao cjelinu.
35
Nijaz Mesihovic _
Kont smatra da su dinamicki zakoni razvoja subordinirani opstem zakonu
transformacije ljudskog duha, a taj zakon rezultira trima oblicima stanja ljud-
skog duha. Ljudski duh prolazi kroz tri stadijuma razvitka kojima odgovara-
ju i tri stadijuma razvitka Ijudskog drustva. 1. teoloska faza kojoj odgovara
teoloski i vojni poredak gdje nailazimo na specificnu povezanost spiritualno-
teoloskog i socijalnog ustrojstva drustva: dominantni oblik svijesti je teolos-
ki, shvatanje drustvenih pojava prozeto je vjerovanjem da na prirodu i drust-
vo djeluje bozansko providenje, 2. metafizicka faza (koja predstavlja kriticku
prelaznu fazu bogatu revolucionarnim promjenama kada prestaje dominacija
teoloske svijesti, a drustvene pojave bivaju objasnjene opstim filozofskim i
pravnim principima) i 3. pozitivna faza (kada se uspostavlja miroljubivi i
racionalni poredak, uz predominaciju racionalnih oblika saznanja, posebno
nauke, kao i njihovih nosilaca: naucnika, inzinjera, tehnicara, privrednika itd).
Zasluga Ogista Konta za razvoj sociologije ogleda se u cinjenici da je Kont
shvatao razvoj drustva kao sveukupnost drustvenih pojava i istakao konstat-
aciju da je drustvokao cjelina nesvodivo na jednu dimenziju. Kont je smatrao
da sociologija ne treba da istrazuje sarno staticku dimenziju konkretne
drustvene cjeline nego i njenu procesualnu dimenziju, cime se iskazao zastup-
nikom povijesnog pristupa u istrazivanju drustvenih pojava.
S druge strane, temeljni nedostatak Kontove koncepcije drustva sadrzan je
u nemogucnosti da se shvati dijalekticki karakter drustvene cjeline. Za Konta,
korijen pokretaekih snaga drustvenog razvoja nalazi se u intelektualnoj sferi.
Transformacija stanja ljudskog duha uzrok je svim promjenama u drustvu.
Stoga Kont ne shvata kompleksnost drustvene cjeline i pluralitet suprotnosti
koji je prisutan u drustvu. Kont ne istraZuje suprotnosti i bogatstvo formi
drustvenog grupisanaj u drustvu koje je redukovao sarno na porodicu i drzavu,
Razvijajuci ideju 0 kontinuitetu socijalnih sistema, Kont je negirao klasnu
borbu kao nacin koji dovodi do promjene postojeceg poretka.
36
Poglavlje III
TEORIJSKI PRAVCI
USOCIOLOGIJI
Mehanicizam
Biologizam
Geografski pravac
Psiholoski pravac
Formalni pravac
Funkcionalizam
Strukturalizam
Simbolicki interakcionizam
Etnometodologija
Fenomenoloska sociologija
Teorija razmjene
Teorija konflikta
Marksisticki pravac
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
________________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
III TEORIJSKI PRAVCI USOCIOLOGIJI
Povijesni razvoj sociologije ods1ikava se kroz mnostvo kristalizacije teori-
jskih pravaca, struja, misljenja, koji se mogu identificirati kao teorije kontin-
uuma razvoja sociologije i savremene socioloske teorije.
Kontinuum razvoja sociologije manifestuje se kroz teorijske koncepcje iz
kojih ce kasnije nastati modemi teorijski pravci.
U tom smis1u susrecemo sljedeca teorijska strujanja:
Mehanicizam
Mehanicisticki pravac u sklopu sociologije pri objasnjenju drustvenih
pojava po1azi od pretpostavke da u drustvu, kao i u fizici, hemiji, mehani-
ci, v1adaju odredene zakonitosti te da se zakoni drustvenog razvoja mogu
objasnjavati, na primjer, mehanickim zakonima.' Tako se, recimo, covjeciji
organizam uporeduje sa mehanickom napravom. Najcesce upotreb1javani
pojmovi u okviru ovog pravca prenesni su iz mehanike, kao sto su:
ravnoteza, privlacenje, odbijanje i drugi. Mehanicisticka shvatanja 0
drustvu razvijali su: Dekart (1596-1650), Spinoza (1632-1677), Solvi
(1838-1922) i drugi.
Mehanicisticki pravac u sociologiji ne utice znatnije na savremenu soci-
ologiju, jer je ona stekla saznanja da je karakter drustva komp1eksniji nego sto
2 Mehanicisticki, biologisticki i geografski pravac u sociologiji u periodu formiranjai razvoja sociologije znatno
su uticali na elaboraciju socioloskih koncepata. Medutim, u savremenoj sooologj uticaj ovih pravaca osjetno
je oslabio, tako da smo im ovdje posvetili marne prostora nego nekimdrugimpravcima Ciji je uticaj znatan u
savremenoj sociologiji.
39
Nijaz Mesihovic _
je to mehanicki sistem te da se mehanicke zakonitosti ne mogu jednostavno
transponirati u drustvo upravo zbog njegove naglasene slozenosti,
Biologizam
Biologisticki pravac pokusava objasniti drustvene pojave uporedujuci
drustvo sa bioloskim organizmom, tvrdeci da isti zakoni vladaju u bioloskom
organizmu i u drustvu, Ovaj pravac obuhvata tri osnovne varijante: 1.
organicisticku, 2. socijaldarvinisticku i 3. rasisticku.
Engleski teoreticar drustva i filozof Herbert Spenser (1820-1903) utemelji-
vac je organicisticke varijante u sklopu biologistickog pravca u sociologiji.
Svojim djelima zaokruzio je filozofski sitem koji u prvom planu ima
istrazivanje zakona socijalne evolucije. Najznacajnija su mu djela: "Principi
psihologije", "Principi sociologije", "Deskriptivna sociologija", "Pojedinac
protiv drzave".
Spenser uporeduje drustvo sa bioloskim organizmom i smatra da bioloski
zakoni evolucije, koji vladaju u bioloskom organizmu, vrijede i za drustvo.
Sociologija je utemeljena na biologiji i istrazuje funkcionisanje drustva slicno
postupcima koje biologija primjenjuje u istrazivanju funkcionisanja biolosk-
ih organizama. Spenser je praktikovao mehanicko uporedivanje bioloskog
organizma i drustva, Taj mehanicizam ogleda se u cinjenici sto za Spensera
egzistira kruta veza izmedu klasne strukture drustva i strukture tkiva u orga-
nizmu. Takoje, na primjer, zivcani sistem bioloskog organizma uporedivao sa
vladajucom klasom u drustvu, smatrajuci da kao sto zivcani sistem organiz-
ma upravlja svim dijelovima bioloskog organizma, na isti nacin vladajuca
klasa uspostavlja kontrolu nad svim segmentima drustva.
Slicno Sen-Simonu i Ogistu Kontu, Spenser smatra da drustvo prolazi kroz
dvije razvojne faze koje rezultiraju: 1. militaristickim i 2. industrijskim tipom
drustva. Za Spensera ideal je industrijski tip drustva koje bi bilo utemeljeno
na demokratiji i gdje bi dominirali privrednici, naucnici, tehnicari itd.
Smatrajuci i prakticno pokazujuci da sociologija u istrazivanju treba da se
koristi obiljem dostupnog joj cinjenicnog materijala, Spenser je dao
metodolosku uputu kako da sociologija prikuplja cinjenicni materijal i koristi
se njime za vlastite analize.
Nedostaci Spenserove teorije ogledaju se u naglasenom mehanicizmu i
utilitarizmu, to jest, utilitarnom racionalizmu, neocuvanju drustvenih klasa
40
i njihovih sukoba u industrijskom sistemu, poistovjecivanju bioloskog i
drustvenog determinizma, pri cemu je koncept determinizma apsolutno
krut, nepromjenjiv. U sljedecoj Gurvicevoj konstataciji moguce je uociti
najslabiju tacku Spenserove teorije: "Organisticka analiza ne poznaje raz-
liku izmedu triju razlicitih vrsta stvarnih cjelina: a) mehanicistickih sistema,
gdje postoji uzajamno djelovanje sila jednih na druge; b) organskih sistema,
gdje je to uzajamno djelovanje sila nemoguce bez reciprocnog finaliteta; c)
drustvenih skupova gdje drustvene cjeline i njeni sastavni dijelovi uzajam-
no radaju jedni druge u zajednickom djelovanju i time od temelja do vrha
mijenaju totalitete u kretanju".
U okviru ove varijante biologizma znacajni su francuski sociolozi
Alfred Espina (1844-1922) iRene Vorms (1861-1926). Espinaje, kompar-
ativno proucavajuci zivotinjske skupine i ljudsko drustvo, pokusavao da
trazi medusobne slicnosti. Ova varijanta biologizma izvrsila je odredeni
uticaj na formiranje funkcionalizma, iako danas nema neki znatniji uticaj
na sociologiju.
Socijaldarvinisticka varijanta biologizma utemeljena je Darvinovom
(1809-1882) postavkom 0 drustvu, koji je razvio tezu da je osnovni zakon
prirode borba za opstanak izmedu vrsta, to jest, prirodna selekcija vrsta. Ova
varijanta biologizma vidi drustvo kao mjesto sukoba pojedinaca i grupa gdje
vlada stalna borba za opstanak, a u toj borbi najvise uspjeha imaju oni koji se
uspijevaju prilagoditi drustvenim promjenama. U ukviru ovoga razvijena je
ideja 0 neminovnosti rata u drustvu. Ovu teoriju zastupa, na primjer,
Gumplovic (1836-1909).
Rasisticka varijanta biologizma tumaci drustvene pojave na bazi
prirodne nejednakosti pojedinih rasa u drustvu. Po predstavnicima ove
varijante, u drustvu egzistiraju manje ili vise sposobni varijeteti, gdje je
u principu bijela rasa sposobnija od drugih rasa, tako da je ona nosilac
progresa i razvoja drustva. Najznacajniji predstavnici ove varijante biol-
ogizma jesu: J.A. Gobino (1816-1882), koji je napisao djelo "Esej 0
nejednakosti ljudskih rasa", S. Cemberlcn (1885-1927) i Alfred
Rozenberg, uz druge.
Biologisticke teorije 0 drustvu nisu prihvatljive sa stanovista kriticke i
humanisticke sociologije, stoga sto su nedijalekticke i sto drustvenu
stvarnost simplificiraju poredeci je sa bioloskim organizmom, tako da
pristalice ove teorije ne mogu da sagledaju slozenost i specificnost drustva
i drustvenih pojava.
41
Nijazt-teshovic _
Geografski pravac
Zastupnici geografskog pravca objasnjavaju drustvene pojave polazeci od
pretpostavke da su geografski cinioci, kao sto su: konfiguracija tla, klima,
geografska duzina i sirina odlucujuci za bit drustvenih pojava te da ovi cinio-
ci bitno uticu na formiranje drustvene strukture. Geografski determinizam
primarno utice na formiranje drustvenih pojava.
Najznacajniji predstavnik ove teorije je njemacki geograf Fridrih Racel
(1884-1904). U svojim djelima "Antropogeografija" i "Politicka geografija"
Racelje posebno isticaoznacaj uticaja zemljistai klime na zivot ljudi, smatrajuci
da su ekonomska, duhovna i politicka strukturajednog drustva apsolutno deter-
minirane tipomzemljistaodnosno konfiguracijomzemljista, tako da je u objasn-
javanju drustva i drustvenihpojava tezio svojevrsnomgeografskomfatalizmu.
U okviru ovog pravca u sociologiji poznat je Sor, koji u djelima "Osnove
humanisticke geografije" i "Susret geografije i sociologije" istice da u
geografiji nalazi princip jedinstva svih drustvenih nauka.
Ovaj pravac nije u sociologiji ostavio znacajniji trag, zbog neargumento-
vanosti postavljenih teza kao i zbog cinjenice sto savremeni razvitak drustava
potvrduje tezu da se - ukoliko je drustvo sa odgovarajucim proizvodnim
snagama razvijenije - sve manje osjeca uticaj geografskog determinizma na
drustvene pojave, a to znaci da geografski determinizam sve vise posredno
djeluje na drustvo i drustvene pojave.
Psiholoski pravac
Teoreticari psiholoskog pravca u sociologiji objasnjavaju drustvene
pojave posredstvom covjekove individualne ili kolektivne psihologije. Ovaj
pravac obuhvata dva potpravca: individualnopsiholoski i kolektivno-psi-
holoski pravac.
a) Individualnopsiholoski pravac
Individualnopsiholoski pravac zastupa vise gradanskih teoreticara kao sto
su Gabrijel Tard (1843-1904), Mak Dugal (1871-1938), Maks Veber (1864-
1920), Vilfredo Pareto (1848-1923), Sigmund Frojd (1856-1939), Jakob
Moreno (1893- ) i drugi.
42
Gabrijel Tard vazi za utemeljivaca individualnopsiholoskog pravca u soci-
ologiji. U svojim djelima "Zakoni podrazavanja'' i "Drustveni zakoni" Tard
shvata sociologiju kao interpsihologiju, tj. smatra da sociologija istrazuje
medusobne odnose individuma u drustvu, koji se temelje na psihickim karak-
teristikama pojedinaca. Osnovni oblik socijalne veze izmedu pojedinaca je
podrazavanje ili imitacija, na osnovu koje se formiraju misljenja, shvatanja,
pravo, ekonomija, moral kao pojave. Priroda drustvenih odnosa bitno je
uslovljena psihickom strukturom pojedinca koju odreduju sljedeci faktori:
podrazavanje, konflikt ili adaptacija.
Osnovna slabost ove teorije lefi u cinjenici sto je Tard smatrao da su pro-
cesi podrzavanja vee unaprijed prisutni kod covjeka, pa nije mogao uociti da
su ti procesi rezultat djelatnosti vise socioloskih cinilaca i da su determinisani
covjekovom drustvenoscu ili socijabilitetom. Tard je redukovao sociologiju
na psihologiju upotrebom koncepta imitacije iii podrazavanja, sto je krajnje
uproscen prilaz socijalnim pojavama, ako se zna da su socijalne pojave
mnogo kompleksnije i da ne mogu biti objasnjene iskljucivo psiholoskim fak-
torom.
Njemacki sociolog i ekonomist Maks Veber jedan je od najznacajnijih
predstavnika ovog pravca. U svojim djelima ("Privreda i drustvo",
"Protestantska etika i duh kapitalizma", "Nauka kao poziv", "Politika kao
poziv" i drugim) Veber izvodi objasnjenje drustvenih pojava iz pojedinacnih
ponasanja individuuma i njihovih subjektivnih znacenja, Veber smatra da
pojedinacna ponasanja individuuma bivaju smislena tek u odnosu prema dru-
gom pojedincu. U osnovi Veberove sociologije jest akcija pojedinca prema
drugom pojedincu, tako da Veber definise sociologiju kao nauku u drustvenoj
akciji.
Veber smatra da pojedinci ispoljavaju cetiri osnovna tipa socijalne akcije u
drustvu: 1. racionalnu akciju u odnosu na cilj, 2. racionalnu akciju u odnosu
na neku vrednotu, 3. tradicionalnu akciju i, napokon, 4. emotivnu akciju.'
Primarni zadatak sociologije jest da shvati smislenost, znacenje sto ga svaki
pojedinacni akter pripisuje vlastitom ponasanju. Zato je drustveni odnos
odreden individualnim ponasanjem koje je utemeljeno na odredenim
drustvenim vrijednostima, normama, tako da sociologija ne moze nikada u
cjelini obuhvatiti bogatstvo cinjenicnog materijala koji joj stoji na raspolagan-
ju. Sociologija moze sarno grupisati konkretne cinjenice u idealne tipove da
bi joj bila omogucena racionalna eksplikacija aktivnosti drustvenih agenasa.
3 Ovu podjelu Veberje prezentirao u djelu Privreda i drustvo, Beograd, 1976.
43
NijazMesihovic _
Stoga kauzalne relacije izmedu elemenat drustvene strukture imaju primarno
potencijalni, a ne globalni karakter i rezultirajuprobabilitetomili slucajnoscu
medusobnihveza, a ne uvijek nuznomdeterminacijom. Veberova sociologija
priznaje sarnocjeline svodljive na sumu individualnihpostupaka.
Medutim, iako Veber pokusava objasniti proces strukturacije unutar glob-
alne strukture posredstvom reciprocnosti medusobnog uticaja raznih eleme-
nata strukture, prvenstveno individuuma, ovomVeberovom konceptu mogao
bi biti, sa metodoloskog stanovista, upucenprigovor sto takav nominalisticko-
pluralisticki koncept uvisestrucava parcijalne odnose izmedu individuuma i
uzima ih kao relevantne za procese strukturacijei destrukturacije, a da taj isti
koncept ne predocavamogucnost sagledavanja drustvene cjeline. Izgleda nam
da Veber nije u mogucnosti da naznaci drugi moguci odnos izmedu tipova
racionalnog delanja pojedinaca, izuzev u smislu konstatacije da u modemom
kapitalistickom drustvu dominira tip ciljno-racionalne akcije i da razvitak
modemih drustava, kapitalistickih i socijalistickih, u tom pogledu pokazuje
istu tendenciju.
Veberov psihologizam u objasnjavanju drustvenih pojava narocito dolazi
do izrazaja u njegovoin djelu "Protestantska etika i duh kapitalizma". U tom
dijelu Veber razvija tezu da odredeni tip religije, u ovom slucaju protestants-
ka religija, determiniseponasanjepojedinaca u tom smislu sto pojedinceusm-
jerava na racionalnu proizvodnu djelatnost, te na toj osnovi nastaje poseban
tip racionalnogdrustva - kapitalistickodrustvo.
Veberov psihologizarn ogleda se i u njegovoj tipologiji oblika dominacije
u drustvu. Veber tipove dominacije u drustvu - racionalni, tradicionalni i
harizmatski tip - posmatra u zavisnosti od nekih psihickih karakteristika
Iicnosti,
Neki sociolozi skloni su racionalnu dominaciju u kapitalizmu posmatrati
kao formu eksploatacije. Kod Vebera je priroda motivacije racionalne domi-
nacije primarno psiholoska,
Veberova socioloska teorija izvrsila je snazan uticaj na formiranje
funkcionalisticke teorije 0 drustvu,
SigmundFrojdje zastupnikteorijeinstinkata: sve drustvene pojavemoguse
objasniti na osnovupolnoginstinkta-libida. Frojd smatrada psihoanaliza kao
nauka0 "nesvjesnom" nije sarno puki dodataksociologiji i psihologiji, negoda
prethodi ovimnaukama. Frojd svepsihicke fenomene kod covjekapodvodi pod
zajedncki nazivnik - polni nagon, smatrajuci da polni nagonu drustvutrebabiti
44
zadovljen po svaku cijenu. Nezadovoljavanje polnog nagona dovodi do proce-
sa sublimacije nagona, to jest, dolazi do transformacije polnog nagona u razne
vidove energije, djelatnosti, koje mogu biti drustvenopozitivne, na primjer
izuzetan angazman u nauci, umjetnosti ili nekoj drugoj sferi zivota, i
drustvenonegativne u vidu psihickih poremacaja licnosti - psihoza, neuroza itd.
Psihoanaliza u sustini predstavlja metodu posmatranja ponasanja licnosti
na osnovu njenih odredenih psihickih karakteristika, ona jest oblik analize
sadrzaja ponasanja, ocuvanja i transformisanja stavova. Psihoanaliza stavlja
teziste na prisutnu seksualnost kod posmatrane Iicnosti.
Frojd je napisao mnogobrojna djela: "Psihopatologija svakodnevnog
zivota", "Uvod u psihoanalizu", "Tri eseja 0 teoriji seksualnosti" i druga.
Osnovna slabost ove teorije sadrzana je u tome sto su svi socijalni fenomeni
redukovani na psihicku strukturu individuuma uslovljenu seksualnim
nagonom, tako da ove teorija gubi iz vida slozenost drustvenih pojava.
Iako prethodno prezentirani nedostaci i ogranicenja individualnopsiholoske
teorije govore 0 cinjenici da ovakav postupak, ako se pri istrazivanju drustva i
drustvenih pojava ima u vidu psihologija individuuma, ne mole poluciti vrijedne
naucne rezultate, ipak treba istaci da individualnopsiholoski pravac nije bio sarno
kriticka reakcija na takozvani socioloski biologizarn nego su pojedini teoreticari
u sklopu ovog pravca ispravno primijetili da u odredenim istorijskim i drustven-
im okolnostima psihicke karakteristike pojedinaca mogu u naglasenoj mjeri uti-
cati na oblikovanje na primjer, ekonomskih, ideoloskih, politickih i drugih proce-
sa u drustvu. Neki predstavnici ovog pravca pravilno su istakli cinjenicu da psi-
holoski cinilac posjeduje vlastitu autonomiju i dinarnizam, da je covjekova psi-
hika neotudivi dio njegove prirode te da covjek reaguje na eksteme uticaje pon-
asanjem koje je u tijesnoj vezi sa njegovom psihickom strukturom i koje sa svoje
strane vise ili manje neposredno djeluje na osnovne procese u drustvu.
b) Kolektivnopsiholoski pravac
Najznacajniji predstavnik ovog pravca je francuski sociolog Emil Dirkem
(1858-1917). Dirkemje napisao vise djela od kojih su najpoznatija: "0 pod-
jeli drustvenog rada", "Pravila socioloske metode", "Elementarni oblici reli-
gioznog zivota", "Pragmatizam i sociologija" i druga.
U svojoj teoriji Dirkem pokusava da istakne specificnost drustvenih poja-
va u odnosu na prirodne pojave. S druge strane, uocljiv je Dirkemov napor da
sociologiju poveze sa posebnim drustvenim naukama kao sto su pravo,
45
NijazMesihovic _
demografija, politicka ekonomija i druge. Veoma znacajna je cinjenica sto
Dirkem u sociolosku analizu uvodi pojam mentalnog, psihickog, povezujuci
mentalna stanja pojedinaca sa opstim uslovima drustvenog zivota.
Nezavisno od cinjenice sto je Dirkemova teorija drustva uveliko pri-
donijela formiranju funkcionalistickog pogleda na razvitak drustva, sa soci-
oloskog stanovista je neosporan Dirkemov originalan doprinos istrazivanju i
koncepciji drustvene strukture. Dirkem eksplicite i konkretno povezuje ispiti-
vane drustvene strukture sa razvojem drustvene podjele rada i sa procesom
socijalne diferencijacije. Vezujuci podjelu rada za pojam kolektivne svijesti,
Dirkem je procese drustvene strukturacije pokusao definisati kompleksnije,
pa se moze ustvrditi da je temeljni Dirkemov epistemolosko-metodoloski
princip istrazivanja drustva primjena osnovnih strukturalnih obiljezja u
domenu socioloske analize.
Iako je negirao i primat ekonomskog determinizma u procesu formiranja
drustvene strukture, Dirkemova je zasluga sto je, shodno shvatanju komplek-
snog karaktera drustva, drustvenom determinizmu pristupio kao komplek-
snom sklopu drustvenih uslova, U okviru kojeg se preplicu ekonomska dimen-
zija drustva, dimenzija kolektivne svijesti, religija, moral itd.
Suprotno koncepciji da je drustvena i tehnicka podjela rada temelj klasnih
i drustvenih konflikata, Dirkem tvrdi da je drustvena podjela rada primama za
procese grupisanja u jednom drustvu i da je osnova kohezije takozvanih
polisegmentnih drustava. Za neke sociologe drustvena podjela rada ce biti
izvor dijalekticke napetosti strukture, jer je nacin proizvodnje u klasnim
drustvima bitno uslovljen determinizmima drustvene i tehnicke podjele rada.
Za Dirkema je primama funkciia drustvene podjele rada razvijanje soli-
damosti izmedu individuuma i grupa.' Progres drustva direktno je uslovljen
progresom u drustvenoj podjeli rada i iskazuje se transformacijom
mehanickog tipa solidamosti, karakteristicnog za primitivna drustva, u organ-
ski tip solidamosti koji je karakeristican za drustva sa kompleksnom socijal-
nom strukturom. Istrazujuci specijalizaciju socijalnih funkcija na bazi razvi-
janja drustvene podjele rada, Dirkem kao teoreticar ravnoteze politickog
drustva zanemaruje ekonomske posljedice drustvene podjele rada. Time pod-
jela rada poprima moralno obiljezje, tako da ta odjela proizlazi iz potrebe
drustva za harmoniijom, ravnotezom, stabilnoscu i jaca drustvenu solidamost
kao bitno podrucje morala.
4 E. Dirkem, 0 podeli drustvenog rada, Beograd, 1972, str. 103.
46
________________TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
U Dirkemovoj teoriji drustva cjelina je funkcionalno primarna u odnosu na
konstitutivne elemente:
"Prvi uslov da izvesna celina bude povezana, pise Dirkem, sastoji se u
tome da se delovi koji je sacinjavaju uzajamno ne sukobljavaju u
neuskladenim pokretima. Ali, taj spoljni sklad ne cini njihovu koheziju;
naprotiv on je pretpostavlja."
Primat strukture nad konstitutivnim elementima iskazan je prethodno
pomenutim tipovima solidarnosti. Solidarnost proizaslu iz slicnosti funkcija
pojedinaca u drustvu Dirkem je nazvao mehanickom solidarnoscu, dok je soli-
damost proizaslu iz razlika u funkcijama pojedinaca, koje su rezultat podjele
rada, Dirkem nazvao organskom solidarnoscu. U okviru mehanickog tipa soli-
darnosti drustveni odnosi su rezultat apsolutne slicnosti funkcija pojedinaca, dok
u okviru organskog tipa solidarnosti, koji je nastao na osnovu progresa drustvene
podjele rada, dominira diferencijalna slicnost funkcija individuuma - slicnost na
osnovu razlicitosti, Drustvo je homogenije, struktura drustva primjerenija je
apsolutnom stanju ravnoteze ukoliko je naglasenija slicnost po osnovi diferenci-
ranosti funkcija koja je direktan rezultat sve razvijenije drustvene podjele rada.
Drustvo je homogenije ukoliko je vise naglasena organska solidarnost.
U okviru mehanickog tipa solidarnosti individuumi iii pripadnici nekog
kolektiviteta ispoljavaju slicna osjecanja, respektuju slicne socijalne vrijed-
nosti, tako da je individualna neizdiferenciranost temelj socijalne kohezije.
Organska solidarnost nastaje kao izraz procesa socijalne diferencijacije
funkcija pojedinaca ili koiektiviteta u okviru globalne drustvene strukture.
Po Dirkemu, drustveni progres ne rezultira trajnim procesima prestruktu-
racije drustvene strukture, nego rezultira procesima permanentne transforma-
cije mehanickog tipa solidarnosti u organski tip soIidarnosti. Za mehanicki tip
solidarnosti karakteristicna je dominacija kolektivne svijesti i slabo razvijena
drustvena podjela rada." Sa progresom drustvene podjele rada slabi kolektiv-
na svijest, mehanicku solidarnost zamjenjuje organska solidarnost, tako da
podjela rada sve vise ispunjava funkciju koju je ranije imala kolektivna svi-
jest - podjela rada ispoljava integrativnu funkciju elemenata strukture te se na
taj nacin trajno obezbjeduje kohezija drustva,
5 Ibid. str. 152.
6 "Kolektivnu svijest" Dirkem definise nasljedeCi naon: "Skupverovanjai osecanja zajedruckih prosecnorn
clanujednog istogdrustvacini odredeni sistem koj ima SVOj odredeni zivot, rnozerno ga nazvati kolektivna
iii zajednicka svest. .. Ona je psihicki tip drustva, tip koji ima sopstvena svojstva, svoje uslovepostojania, svoj
naCin razvitka, potpuno kao pojedinacni tipovi, iakona drugi nacin", Ibid, str. I 19.
47
Nijaz Mesihovic _
Tako dolazimo do Dirkemove koncepcije istorije i strukturalne promjene:
"Zakon je istorije, dakle, da mehanicka solidarnost, koja je u pocetku jedina
ili skoro jedina, postepeno gubi tie, a da organska solidamost malo-pomalo
postaje nadmocna. Ali, kada se menja nacin na koji su ljudi solidarni, mora se
menjati i sklopdrustva." Po Dirkemu, promjena tipa solidarnosti jest uzrok
promjeni drustvene strukture, to jest, uzrok struktumoj promjeni je u podrucju
svijesti, a ne u materijalnoj sferi drustva.
Dvjema vrstama solidarnosti odgovaraju i dva olbika drustvene strukture.
Mehanickom tipu solidarnosti primjerena je drustvena struktura konstituisana
od hordi i klanova, takozvana segmentna struktura drustva, koja se reproduku-
je uvijek na istom nivou razvijenosti sa gotovo neprimjetnim oblicima izd-
iferenciranosti funkcija u okviru pojedinih segmenata. Elementi drustvene
strukture segmentnog drustva ne ispoljavaju funkcionalnu razlicitost.
U drustvu gdje prevladava organski tip solidarnosti elementi drustvene
strukture ponajprije su izdiferencirani po funkciji i medu njima su uspostavl-
jeni stupnjeviti odnosi subordinacije. S druge strane, svi elementi drustvene
strukture subordinirani su centralnom organu. Grupisanje unutar ovakvog tipa
strukture rezultat je diferenciranih oblika drustvene djelatnosti proizaslih iz
napretka u drustvenoj podjeli rada. Mjesto svakog elementa drustvene struk-
ture utemeljene na organskoj solidarnosti determinirano je funkcijom u
okviru drustvene podjele rada.
Na odredenom stupnju istorijskog razvitka drustva, drustvena podjela rada
biva u tolikoj mjeri razvijena da prevazilazi utvrdeni struktumi odnos eleme-
nata, te stoga: "... nema vise srazmere ni izmedu stalnog broja segmenata i
funkcija koje se specijalizuju i ciji se broj neprekidno povecava, niti izmedu
utvrdenih naslednih svojstava prvih i novih sposobnosti koje ove druge traze.'"
Ako budu realizovani ovi uslov, dolazi do promjene drustvene strukture.
Sumirajuci osnovne postavke Dirkemove teorije 0 drustvu, mozemo istaci
njegov doprinos sociologiji koji je u tome sto je Dirkem uocio znacaj
drustvene podjele rada za konstituisanje konkretnog tipa drustvene strukture,
odnosno znacaj podjele za procese diferenciranja u sklopu drustvene strukture.
Osnovne slabosti Dirkemove koncepcije drustva izrazene su u shvatanju
da je karakter drustva apsolutno funkcionalan, da je temeljni cinlac konstitu-
isanja i promjene drustvene strukture kolektivna svijest, koju Dirkem poima
7 Ibid, str. 197
8 Ibid, str. 204,
48
kao klasno neizdiferenciranu, te da drustvena podjela rada predstavlja osnovu
kohezije drustva, dok kao sto cemo vidjeti, drustvenapodjela rada moze biti
izvor nastanka drustvenihprotivrjecnosti u okviru drustvene strukture. U kra-
jnjoj instanci, mogla bi biti diskutabilna Dirkemova tvrdnja da supokretacke
snage drustva utemeljene u podrucju svijesti, u ovom slucaju kolektivne svi-
jesti. Apsolutizirajuci znacaj kolektivnopsiholoskog cinioca u procesu formi-
ranja i promjene drustvene strukture, Dirkem se priblizava mehanicistickom
shvatanju drustva i drustvene strukture.
Pored Dirkema, kao najznacajnijeg predstavnika ovog pravca, od
gradanskih teoreticara koji su u svojim istrazivanjima polazili od kolek-
tivnopsiholoskog stanovista mozemo pomenuti Vilhelma Vunta (1832-
1920), njemackog psihologa, i francuskog teoreticara drustva Gistava Ie
Bon (1841-1931).
Formalni pravac
Utemeljivac formalnog pravca u sociologiji je njemacki teoreticar
Ferdinand Tenis (1855-1936). Po Tenisu, zadatak je sociologije da istrazuje
oblike drustvenih pojava, jer sociologija ne moze istrazivati sadrzaj
drustvenih pojava. Razvijajuci svoju teoriju 0 drustvu, Tenis pri istrazivanju
drustvenih pojava razdvaja formu od sadrzaja, smatrajuci da su socijalne
forme nastale kao rezultat medusobne djelatnosti pojedinaca u drustvu.
Dvije osnovne drustvene forme zivljenja Ijudi po Tenisu su zajednica i
drustvo." Za Tenisa, zajednicaje autenticna forma zivora, zivi organizam, dok
je drustvo mehanicki i umjetni agregat, skup individuuma. Pocetne forme
zajednice utemeljene su na krvnom srodstvu, da bi se kasnije slozeniji oblici
zajednice formirali po osnovi zajednickog mjesta zivljenja; zatim po osnovi
susjedstva, tako da se razvoj zajednice ispoljava kroz sljedece forme: krvna
zajednica (srodstvo), mjesna zajednica (susjedstvo) i duhovna zajednica (pri-
jateljstvo). Zajednica moze biti konstituisana tako da se zivot u njoj odvija
kao posjedovanje i reciprocno uzivanje zajednickih dobara. Zajednica je per
definitioinem miroljubiva forma Ijudskog zivljenja.
Za razliku od zajednice drustvo je utemeljeno na faktickoj volji njegovih
pripadnika, gdje Ijudi po vlastitom izboru uspostavljaju medusobne odnose,
9 Svoje postavke 0 drustvu kao I razlikovanje pojmova zajednice i drustva F. Tenis je izlofio u djelu
Communaute et societe. PU.F., Paris 1944.
49
Nijaz Mesihovic _
tvoreci na taj nacin konkretan oblik drustva. Drustvo je grupa ljudi koji zive
miroljubivo kao i u zajednici, ali nisu organski povezani kao u zajednici, nego
su organski podvojeni. U drustvu nisu ispoljene djelatnosti koje a priori mogu
da rezultiraju jedinstvom pripadnika drustva. U drustvu svaki pojedinac ispol-
java egoisticke tendencije, tako da je stanje tenzije izmedu clanova drustva
normalno stanje. U drustvu su podrucja moci i djelatnosti jasno razgranicena,
dok u zajednici nije tako. Napokon, Tenis smatra da zakoni drustvenog razvit-
ka izrazavaju povijesnu tendenciju transformacije zajednice u drustvo.
Tenis je uocio trajnu prisutnost protivrjecnosti u drustvu i znacaj drustvenih
protivrjecnosti sa stanovista procesa grupisanja u drustvu, koji je on pojednos-
tavio na zajednicu i drustvo i na toj osnovi ukazao na potrebu socioloskog
izucavanja tih protivrjecnosti s ciljem njihovog prakticnog razrjesavanja. U tom
smislu Tenis se angazovao na empirijskim istrazivanjima odredenih drustvenih
problema, kao sto su, na primjer, polozaj radnika i ispitivanje javnog mjenja.
Osnovni nedostaci Tenisove koncepcije drustva narocito su vidljivi u
naglasenim elementima psihologizma, jer Tenis smatra da od oblika voljnih
procesa u drustvu zavisi i konstituisanje formi ljudskog zivljenja u zajednici,
odnosno drustvu. S druge strane, tesko moze biti prihvatljiva Tenisova tvrdn-
ja da se proucavanje drustvenih pojava niukoliko ne razlikuje od proucavanja
formi geometrijskih figura - cime je Tenis ispustio iz vida uzrocno-
posljedicne odnose izmedu pojava - kao i tvrdnja da u sociologiji, kao i u
svakoj nauci, konstrukcije cistog uma omogucavaju apsolutno pouzdano
istrazivanje drustvene stvarnosti.
Smatra se da je Tenis izvrsio veoma veliki uticaj na njemackog sociologa
Maksa Vebera, posebno kada je rijec 0 Veberovoj konstrukciji takozvanih ide-
alnih tipova u sociologiji.
Georg Zimel (1858-1918) jedan je od znacajnijih predstavnika for-
malnog pravca u sociologiji. Po Zimelu, primaran zadatak sociologije jest
istrazivanje oblika drustvenog zivota, sto joj upravo omogucuje da cinjeni-
cama, to jest sadrzaju, koji su predmet istrazivanja posebnih drustvenih
nauka, udahne "drustveni" karakter. Sociologija treba da se orijentise
prema istrazivanju sljedech oblika drustvenog zivota: sukob, konkurencija,
drustvena podjela rada, subordinacija, dominacija itd. Zimel i sam smatra
da sociologija istrazivanjem oblika drustvenog zivota ne moze u cijelosti
objasniti drustvene pojave, pa treba da se koristi rezultatima psihologije
kao posebne nauke.
Povijesno gledano, formalna sociologija nalazi svoj nadomjestak u
50
takozvanoj relacionoj sociologiji, ciji je utemljivac Leopold fon Vize (1876-
1969). U svom djelu "Sistem opste sociologije" Vize smatra da je drustve-
na pojava rezultat sveukupnosti medusobnih odnosa ljudi. Posebne
drustvene nauke ne mogu izucavati ovu cjelinu odnosa, dok jedino soci-
ologija moze da vlastitoj analizi podvrgne cjelinu ovih odnosa. Da bi shvati-
la cjelinu odnosa izmedu ljudi, sociologija analizira, posmatra, sistematizu-
je cinjenice do kojih dolaze posebne drustvene nauke. Zadatakje sociologi-
je da jednovremeno istrazuje jednako procese povezivanje, priblizavanja,
adaptacije, asimilacije kao i procese suprotstavljanja, konkurencije, kon-
flikata itd. Ovako shvaceni odnosi koncentrisu se, uslovno govoreci, u
drustvene tvorevine kao sto su mase (privremene i neorganizovane
tvorevine u formi "gomile", "publike" itd.), grupacije (karakterise ih orga-
nizovanost i trajnost, kao, na primjer, razna udruzenja) i napokon apstrakt-
ni kolektviteti (kao sto su crkva, drzava, klase itd).
Opcenito se moze konstatovati da je formalna sociologija pridonijela dal-
jem diferenciranju socioloske nauke od drugih drustvenih nauka u nekim
aspektima, konkretizujuci sociolosko polje istrazivanja, jer su predstavnici
ovog pravca nastojali istrazivati zajednicke osobenosti svakog drustva, sto je
bitan segment istrazivanja sociologije kao nauke. Uocen je znacaj oprecnih
procesa u drustvu koji bitno uticu na oblikovanje drustva.
Iako formalna sociologija ne doseze do dijalekticke uslovljenosti
forma/sadrzaj kao sustinske karakteristike drustvenih pojava, ipak skrece
paznju na cinjenicu da se drustvene pojave manifestuju u mnostvu drustvenih
formi, sto sociologija treba da ima u vidu prilikom istrazivanja drustvenih
pojava, i sto znaci da su drustvene pojave podlozne stalnim i visestranim
promjenama.
Osnovno ogranicenje formalne sociologije sadrzano je u prenaglasavanju
znacenja oblika drustvenih pojava uz odsustvo analize sadrzaja tih pojava, sto
.je ovoj sociologiji onemogucilo uzrocno-posljedicno objasnjenje drustvenih
pojava koje bi moglo dosegnuti relaciju forma/sadrzaj, sto bi omogucilo sves-
trano osvjetljavanje istrazivane drustvene pojave.
Takoder, slabost ovog pravca ogleda se u cinjenici da su se neki njegovi
zastupnici, ne mogavsi da u njegovu okviru nadu argumente za objasnjenje
nekih pojava u drustvu, relativno cesto oslanjali na psihologizam.
Formalni pravac nije izvrsio veci uticaj na savremenu sociologiju, izuzev
mozda SAD, gdje je on prisutan u socioloskim teorijama koje se bave
istrazivanjem drustvenih struktura kao socijalnih formi.
51
Nijaz Mesihovic _
Funkcionalizam
Teoreticari funkcionalizma pokusavaju objasniti drustvene pojave s
obzirom na njihovu funkciju u okviru sistema, odnosno drustva. Teorijsko
ishodiste ovaj pravac nalazi u Spenserovoj i Dirkemovoj teoriji drustva, a
mnogi smatraju da je i teorija Maksa Vebera uveliko posluzila kao okvir za
konstituisanje funkcionalisticke teorije drustva,
Najznacajniji predstavnici funkcionalistickog pravca u sociologiji jesu:
Bronislav Malinovski (1884-1942), A.R. Radklif-Braun (1881-1995), S.
Nadel, Talkot Parsons (1902-1979), Robert Merton (1910- ).
Malinovski je napisao nekoliko djela od kojih su najpoznatija "Magija,
nauka i religija" i "Naucna teorija kulture". U svojoj funkcionalistickoj teori-
ji drustva Malinovski polazi od temeljnog principa funkcionalizma - principa
funkcionalne univerzalnosti drustvenih pojava: svi elementi drustvene struk-
ture imaju standardni karakter i pozitivnu funkciju koja je osnova integriteta
drustva kao cjeline. U teoriji kulture Malinovski polazi od metodoloske
postavke da u svim tipovima civilizacije svaki drustveni cin, akt, obicaji,
materijalni objekt, ideje, vjerovanja, ispunjavaju neku vitalnu funkciju.
Malinovski pri istrazivanju drustva polazi od analogije strukture i socijalnog
sistema, s napomenom da kultumi determinizam apsolutno opredjeljuje struk-
turalnu formu nekog drustva. Socijalna struktura je funkcija kultumog deter-
minizma i medusobni odnos elemenata u okviru socijalne strukture determini-
ran je pojavama kulture. Stoga je uzrok i jednovremeno granica svake struk-
turalne promjene u drustvu razvijanje odredenih potreba u okviru kultumog
sistema. Novonastale promjene funkcionalno se uklapaju u kulturalni proces
i pridonose podesavanju izmijenjenog, ali u globalnim okvirima reproduko-
vanog socijalnog sistema.
Promisljanjem korelacije socijalna promjena/drustvena potreba,
Malinovski usredsreduje analizu na bioloske potrebe ljudskog organizma,
tako da je dinamicka promjena drustvene strukture, odnosno socijalnog sis-
tema, uslovljena dinamikom potreba ljudskog organizma. Nairne, osjeca se da
je Malinovksi jos pod velikim uticajem biologizma i organicizma kao preteca
funkcionalisticke teorije drustva. Malinovski smatra da: "Funkcionalizam
stvamo ne bi mogao da polaze pravo na to da se bavi kulturom i njenim
osnovnim aspektima, kao sto su vaspitanje, pravo, ekonomija, iIi onaj aspekt
koji se odnosi na primitivno iIi razvijeno znanje, zatim religiju, ako ne bi bio
sposoban da analizira i na taj nacin definise svaki od njih i da ih poveze sa
52
________________TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
bioloskim potrebama ljudskog organizma. Stoga funkcija uvek znaci zadovol-
jenje potrebe - od najjednostavnjeg cina jela do pricesca, u kome se uziman-
je posvecene hrane povezuje sa celokupnim sistemom verovanja koji je
odredila kulturna potreba sjedinjenja sa zivim bogom.?"
U funkcionalistickoj teoriji drustva Bronislava MaIinovskog kulturalni
determinizam cesto je prozet bioloskim determinizmom, tako da se
Malinovski na vise mjesta upusta u razmatranje odnosa izmedu bioloskog,
fizioloskog i kulturalnog determinizma. Bioloski determinizam kao sistem
ljudskih potreba ima nepromjenjivi karakter te i odnosi elemenata strukture iii
nekog kulturalnog sistema poprimaju nepromjenjivi karakter, jer je taj odnos
u tijesnoj korelaciji sa ljudskim potrebama.
Braun takoder zastupa funkcionalisticku teoriju drustva i drustvene struk-
ture. Po Braunu, drustvena struktura predstavlja odredeni poredak dijelova iii
elemenata koji tvore jednu cjelinu. Elementi drustvene strukture su pojedinci,
osobe, i kao takvi zauzimaju odredeno mjesto u strukturi. Elementi drustvene
strukture u medusobnoj interakciji povezani su drustvenim procesima koji su,
u krajnjoj instanci, determinirani normama, pavilima ili modelima ponasanja
pojedinaca u drustvu. Na taj nacin dolazimo do pojma institucija kao jednog
od kljucnih pojmova funkcionaIizma. "Pod institucijama razumijevamo, pise
Braun, uspostavljene norme u okviru posebne forme drustvenog zivota,
uspostavljene norme ponasanja koje kao takve priznaje odredena drustvena
grupa iii klasa"." U okviru ovako definisane cjeline svaki pojedinac ima
odredenu ulogu. Na taj nacin odredeni strukturni sistem predstavlja sveukup-
nost socijalnih polozaja pojedinaca. Tako dolazimo do pojmova koji su karak-
teristicni za svaki socijalni sistem. Vrseci drustvene uloge u okviru sistema,
pojedinci u medusobnoj interakciji ispoljavaju tendencije ka diferenciranju u
formi diferenciranih drustvenih polozaja.
Stabilnost drustvene strukture utemeljena je na socijalnim vrijednostima u
kojima su sadrzani interesi kao determinirajuci cinioci upostavljanja
drustvenih odnosa izmedu pojedinaca. Socijalne vrijednosti jesu kohezivni
cinilac i osnova funkcionalnog jedinstva elemenata u okviru sistema (struk-
ture), a takoder su nuzan uslov za obnavljanje beskonfliktnog, harmonijskog
i koherentnog egzistirajuceg obIika sistema. Poistovjecujuci pojmove funkci-
je, strukture i sistema, Braun tvrdi: "... da koncept funkcije obuhvata pojam
strukture, pa oni zajedno tvore sistem odnosa izmedu elementarnih entiteta
lOB. Malinovski, Magija, nauka i religiJa, Beograd, 1971, str. 368.
I I AR. Radcliffe-Brown, Structure oet fonction dans la societe primitive, Paris, 1958, p. 67.
53
Nijaz Mesihovic _
cija se sabilnost odrzava zivctnim procesom otjelovljenim u aktivnostima
konstitutivnih cjelina.?"
Slicne teze elaborirali su Nadel i Parsons. Za Nadela procesi strukturacije
direktno su povezani sa sistemom uloga u drustvu, tako da sistem uloga pred-
stavlja temelj socijalnog mehanizma koji Nadel naziva socijalnom organizaci-
jom. Socijalna organizacija obuhvata mehanizme stabilizacije ustaljenog
odnosa izmedu elemenata unutar strukture (sistema) uz primjenu sankcija kao
instrumenta za otklanjanje devijatnog ponasanja pojedinaca u sistemu. Stoga
je za Nadea teorija strukture i socijalnog sistema nezamisliva ukoliko se ne
oslanja na teoriju drustvene organizacije, na pravila koja regulisu odnose
izmedu pojedinaca kao elemenata sistema odnosno strukture drustva.
Nadel, kao i vecina teoreticara funkcionalizma, poistovjecuje pojmove sis-
tema i strukture, a to je, kao sto istice Gurvic, osnovni nedostatak funkcional-
izma. "Postojece uloge u nekom drustvu, smatra Nadel, organizovane su,
dakle, u sistem, ali isto tako moze se reci da one cine taj totalni poredak koji
smo odlucili nazvati socijalnom strukturom zbog odnosa koje akteri praktiku-
ju izmedu sebe.?" Procesualna dimenzija sistema, odnosno strukture sadrzana
je u "procesu odrzanja'' koji obezbjeduje korigovanje ponasanja angazovanih
aktera u okviru njihovih loga i ogranicava tendencije prema devijantnosti
odredenih aktera u okviru sistema, odnosno strukture drustva. Proces
odrzanja socijalne strukture odnosno sistema, moze se posmatrati takoder i
kao proces medusobne orijentacije aktera gdje je izvrsavanje jedne uloge
uslovljeno izvrsavanjem druge uloge.
Talkot Parsons kao izraziti predstavnik funkcionaliticke teorije drustva
pokusava izloziti temeljne pojmove funkcionalizma kao sto su: 1. "akter", 2.
"cilj" (buduce stanje prema kojem je akcija usmjerena), 3. "situacija" (posje-
duje dva elementa: onaj koji stoji pod kontrolom aktera, tj. "sredstava", i onaj
koji je izvan njegove kontrole, tj. "situacija u uzem smislu") i 4. "normativna
orijentacija".14 Parsonsov funkcionalisticki koncept drustva, u cjelini uzevsi,
postovjecuje pojam strukture sa institucijama postojeceg sistema, pa se struk-
tura poima kao sveukupnog institucija sistema, a institucije se shvataju kao
manifestacija drustvene strukture.
Socijalni sistem akcije konstituise medusobni uticaj elemenata strukture,
odnosno sistema - akteri. Strukturiranost socijalnog sistema ogleda se u nje-
12Ibid, p. 264.
13S. Nadel, LaTheorie de lastructuresociale, Paris 1970, p. 97-98.
14I. KuvaCic, Marksizam i funkcionalizam, Beograd, 1970, str. 43.
54
________________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIJE
govoj integriranosti posredstvom zajednickih normi i drustvenih vrijednosti
kao osnova sistema. Procesi strukturacije socijalnog sistema ispoljavaju se
kroz relativno stabilne aktivnosti pojedinaca koje su utemeljene na
zajednickim normama. Sistemje funkcionalan ukoliko su akteri motivisani da
se ponasaju u skladu sa normativnim standardima.
Na osnovu izlozenih karakteristika sistema, odnosno strukture, Parsonsova
funkcionalisticka teorija drustva cesto se pominje i kao teorija socijalne
ravnoteze, "Ravnoteza socijalnog sistema", kaze Parsons, "biva produzavana
brojnim procesima i mehanizmima; ako oni otkazu, dolazi do razlicitih stepe-
na neravnoteze (ili dezintegracije). Dvije glavne vrste stepena mehanizama
koje odrazavaju motivaciju na nivou i u pravcu, potrebom za kontinuirano
dejstvo socijalnog sistema, jesu mehanizmi socijalizacije i socijalne kont-
role ..."15 Strukturalne protivrjecnosti shvacene su kao neuravnotezenost sis-
tema, uslijed toga sto su u odredenoj vremenskoj situaciji pojedinci razlicito
alijenirani, otudeni u odnosu prema dominantnim vrijednostima sistema, a to
je rezultat podjele interesa u okviru drustva.
Uspostavljanje narusene ravnoteze unutar sistema rezultat je Procesa soci-
jalizacije posredstvom kojeg se ponasanje pojedinca redukuje u okvire sis-
tema vrijednosti. "Socijalni sistem", smatra Parsons, "trajno je obiljezen insti-
tucionaliziranim sistemom vrijednosti. Prvi funkcionalni imperativ socijalnog
sistema jeste ocuvanje integriteta sistema vrijednosti i njegove institucional-
izacije. Ovi procesi ocuvanja znace stabilizaciju nasuprot pokusaja izmjene
sistema vrijednosti.''"
Funkcionalizam je podvrgavan kritici od strane mnogobrojnih teoreticara.
Tako je Parsonsov student Robert Merton, kritikujuci neke aspekte
Parsonsove teorije, smatrao da se u okviru drustva mogu identificirati mani-
festantne latentne funkcije te da svi elementi socijalnog sistema ne moraju u
svakom trenutku biti funkcionalni u odnosu na sistem.
Nakon 1960. godine Parsons je najcesce bio izlozen kritikama u smislu da
je njegova teorija pokusaj legitmiziranja statusa quo u drustvu te je stoga nje-
govo teorijsko stanoviste bilo oznacavano kao konzervativna pristrasnost u
analizi i eksplikaciji drustvenih fenomena.
Kasnije ce neofunkcionalisti (npr. Alexander J. 1985) pokusati da otklone
neke od slabosti kritikovanog Parsonsovog funkcionalizma.
15TParsons, Towards a General Theory of Action, Cambridge Mass, Harvard UniversityPress 1959, p. 277.
16TParsons, EconomyandSociety, New York, Free Press 1959, p. 16-17.
55
Nijaz Mesihovic _
Pored prethodno naznacenih slabostii teorijske i metodoloske ogranice-
nosti funkcionalizma, kad je rijec 0 istrazivanju drustva i drustvenih pojava,
ne treba ispustiti iz vida cinjenicu da su narocito neki teoreticari modernog
funkcionalizma dosli do znacajnih naucnih rezultata prije svega u podrucju
istrazivanja drustvenih cinilaca kohezije socijalnog sistema kao cinilaca koji
su znacajni za svaki sistem i njegov opstanak. Neki od teoreticara funkcional-
izma, baveci se analizom interakcijskih odnosa pojedinaca i drustvenih grupa,
skrenuli su paznju na znacaj "zatecenih" drustvenih uslova koji su definisani
od strane sistema i dati kao granice djelovanja pojedinaca i drustvenih grupa,
pa ovi, sa svoje strane, mogu vrlo malo uciniti na izmjeni tih zatecenih uslo-
va. Moze se istaci da su teoreticari funkcionalizma u cjelini uspjesno anal-
izirali i objasnili nacine reprodukovanja pojedinih socijalnih institucija i sis-
tema u cjelini. Upravo u podrucju istrazivanja reprodukcije socijalnog sistema
dolazi do izrazaja analiticka prodornost funkcionalizma.
Teoreticari funkcionalizma su se pozabavili i odredenim konkretnim
drustvenim problemima, pa su i u tom smislu polucili naucno validne rezul-
tate, na primjer u problematici drustvene pokretljivosti i drustvenog rasloja-
vanja, sto je, bez sumnje, znacajan doprinos socioloskom istrazivanju, tako da
koncepti istrazivanja pomenutih fenomena mogu biti primijenjeni u razlicitim
tipovima drustva, naravno, imajuci u vidu ogranicenosti teorijskog i
metodoloskog karakera 0 kojima je vee bilo rijeci.
Opcenito govoreci, neki istrazivacki koncepti funkcionalizma mogu efikas-
no biti upotrijebljeni u okviru socioloske analize drustva i drustvenih pojava, na
primjer za istrazivanje mehanizama reprodukcije postojecih institucija sistema
ili procesa obnavljanja egzistentnih drustvenih struktura. Funkcionalizam usp-
jesno istrazuje mikrodrustvene relacije i operise sa vise koncepata koji mogu
biti uspjesno primjenjivani u analizi drustvenog sistema ili drustvene strukture,
kao sto su: uloga, funkcija, drustvene vrijednosti itd. Medutim, funkcionalizam
ne uspijeva razrijesiti problem utemeljenosti tih koncepata na stvarnim
drustvenim odnosima: kako ove koncepte ukljuciti u drustvenu cjelinu.
Strukturalizam
Strukturalizam je narocito prisutan u antropolosko-socioloskim teorijama
drustva u okviru francuske antropologije i sociologije, gdje je aktuelno prisu-
tan i razvijen do krajnjih metodoloskih i teorijskih konsekvenci.
Smatra se da je Kontova pozitivisticka koncepcija drustva i drustvene
56
strukture ostavila dubok trag u savremenoj francuskoj teorijskoj misli, poseb-
no u drustvenim naukama koje granice sa sociologijom, kao, na primjer, soci-
jalna antropologija, gdje se taj uticaj u formi logickog empirizma, odnosno
logickog pozitivizma ili neopozitivizma, iskazuje kao nastojanje da istorijski
razvitak drustva bude osmisljen kao razvoj struktura.
Metodolosko polaziste antropolosko-socioloske strukturalisticke teorije
drustva utemeljeno je na analizi drustva kao drustvene strukture.
Strukturalisticki koncept drustva metodoloski se iskazuje kao sinhronijski prist-
up istrazivanju strukture, gdje se u pozadini konketnih drustvenih odnosa,
"ispod" samih konkretnih odnosa, traze uvijek nepromjenjive, stalne, nesvjesne
strukture (structures inconscientes), koje mogu biti uocene i razotkrivene jedi-
no deduktivnom konstrukcijom struktura kao apstraktnih modela. Sinhronijski
pristup istrazivanju drustvene strukture naspram dijahronijskog pristupa, koji
rezultira primjenom dijalekticke metode pri istrazivanju drustvenih pojava, gdje
se drustvo analizira kao protivrjecna cjelina, na metodoloskomje stanovistu pri-
mata struktume dimenzije drustvene cjeline, tj. strukture u odnosu na istorijsku
dimenziju, gdje je pojam istorije sveden na sukcesivni slijed invarijantnih,
dakle, nepromjenjivih struktura. Na taj nacin, iz analize drustva eliminiran je
pojam istorije, kako su neki teoreticari skloni tvrdnji da u koncepciji strukture
Klod Levi-Strosa - glavnog predstavnika antropolosko-socioloske struktural-
isticke teorije, nije eliminirana istorija kao koncept i kao stvarno dogadanje u
okviru strukturirane cjeline."
S druge strane, argumentovanije je Lefevrovo misljenje da je, u cjelini
gledano, temeljni metodoloski stav antropolosko-socioloskih teorija drustva
izrazen nastojanjem da se drustvena cjelina osmisli u optickoj ravni postavki
elejske skole: temeljni strukturalni princip drustva sadrzan je u cinjenici
nepromjenjivosti uspostavljenog sistema odnosa, bilo da je rijec 0 ekonom-
skim, politickim ili kultumim odnosima. Relativna promjena mikro i
makrostrukture moguca je jedino na sinhronijskoj ravni, na ravni nepromjen-
jivosti postojecih odnosa. U tom srnislu, Strosova antropolosko-socioloska
strukturalisticka teorija drustva" jest teorija funkcionalne ravnoteze u okviru
postojeceg sistema uspostavljenih odnosa, gdje je promjena moguca jedino
kao logicka izmjena elemenata u okviru drustvene strukture."
17 Ovakvo stanoviste prezentirano je npr. J. Piaget u knjzi Le Structuralisme, odjeljak l'Utillisations des
structures dans les etudes socials, PUF, Paris, 1972.
18 OpStu koncepoju drustva Stros je izlofio u djelima Anthropologie structurale, Paris 1958 i DivlJamisao,
Beograd, 1966.
19 A. Lefevre, Au-dea du structuralisme, Editions Anthropos, Paris 1971, poglavlje Claude-Levy Strauss e Ie
nouvel elatisme.
57
Nijaz Mesihovic _
:lod Gurvic uocava metodolosku jednostranost Strosovog koncepta struk-
ture koja se ogleda u shvatanju strukture kao neprotivrjecne i nepromjenjive,
u okviru koje su njeni konstitutivni elementi funkcionalno uskladeni s ciljem
njenog vlastitog obnavljanja. Struktura je osmisljena kao trajno uravnotezena
socijalna forma u kojoj drustveni procesi, ciji se dijalekticki karakter ne moze
prikriti, pridonose reprodukciji stabilnosti strukture. Negirajuci protivrjecan,
dijalekticki karakter strukture, Stros se uveliko priblizava funkcionalistickoj
koncepciji drustva i drustvene strukture."
Ako se Strosovo metodolosko stanoviste u teoriji strukture moze oznaciti
kao logicki konstruktivizam lisen analize konkretnih drustvenih odnosa prim-
jerenih svakom momentu istorijskog razvitka drustva, opsta kritika upucena
ovakvom metodoloskom stanovistu trazi vlastito utemeljenje u cinjenici da je
u ovom slucaju strukturalna analiza izbjegla dijalekticko osmisljavanje struk-
ture i na taj nacin u nedijalektickoj perspektivi odbacila pojam protivrjecnog
istorijskog razvitka drustva i kao koncept i kao realno dogadanje. Istorija je
pasivna pojava na koju pojedinac, posredstvom vlastite djelatnosti, ne moze
da utice u smislu promjene determinizama povijesnog razvoja drustva, U ovoj
tacki dijalekticki koncept strukture sustinski divergira od pokusaja nekih teo-
reticara antropolosko-socioloskog strukturalizma da ukazu na dodima
podrucja obiju teorija. U misaonom horizontu antropolosko-socioloskog
strukturalizma istorija, kao i kod Konta, predstavlja red i rezultira
uravnotezenom strukturom, dok se istorija moze shvatiti i kao diskontinuitet
rada, poretka."
Strukturalisticke koncepcije drustva kasnije ce se transformisane javljati u
formi poststrukturalizma.
Poststrukturalisti u objasnjavanju drustvenih pojava polaze od korelacije
pojmova jezik - drustveni zivot, smatrajuci da jezik determinirajuce utice na
ukupan zivot. Za razumijevanje ovog teorijskog pristupa, kako smatraju T.
Bilton, K. Bonnet, Pip Jones i dr., potrebno je poblize se upoznati s pojmovi-
rna: iskustvo i jezik. U tradicionalnom smislu jezik se tretira kao sredstvo
20 G. Gurvitch, Dialectique et sociologie, Paris 1962.
21 U sociologiji susrecemo jednuvarjjantu strukturalizma u formi rnarksistickog strukturalizma <:iji su pred-
stavnici (L. Althusser, E. Balibar) pokusavali dastruktumeuslovecojvekove egzistencije apsolutiziraju kao
nezavisan determinizam koji kaotakav opredjeliuie ostale obiikeprocesa i odnosa u sklopu drustvene cje-
line. Uspostavljeni struktumi odnosi opredjeljeni egzistentnim nadnorn proizvodnje, izrazeni uspostavljenom
strukturomvlasti i moo, bivaju nepromjenjivim determinantama covjekove povijeti. Strukturalne determi-
nantecovjekove egzistencije posmatraju sesubspecie aetemitatis. Marksisticki strukturalizam nijeostavio
snafniji trag u razvoju socioloske teorije. Detaljnije informacije 0 ovoj teorijskoj struji mogu se na6 u knjizi L.
Althusser - E. Babilar, Lire IeCapital, Paris 1971.
58
komuniciranja. Medutim, u poststrukturalistickoj teorijskoj perspektivi jezik
se ne shvata kao "sredstvo" nego kao "konstrukt":
"Za poststrukturaliste, kao sto su Jacques Derrida i Michael Foucault,
drustveni odnosi smjestaju se izmedu jezika i spoznaje. Iskustvo i spozna-
ja predstavljaju razlicite stvari. Premda mi svi dozivljavamo svijet pomocu
nasih osjetila, mi ne mozemo spoznati sta ti dozivljaji znace dok ne
naucimo jezik. Premda mi osjecamo bol, odusevljenje, tugu, umor itd., cim
prorade nase osjetila, mi ne znamo kako nazvati ta osjecanja dok ne posje-
dujemo jezik koji nam omogucava da spoznamo njihova znacenja, smisao.
Jezicki putokaz zahtijeva, potice, pobuduje odredenja, nacenja i inter-
pretacije za nas: rijeci i zvuci kreiraju nase ideje 0 drustvenoj stvarnosti.
Jezici, sistemi znacenja koji konstruiraju nasa misljenja, nisu sarno sistemi
u smislu engleski, spanjolski, italijanski ili bilo koji drugi jezik. Termin se
moze primijeniti, odnositi na bilo koji sistem znacenja koji dovodi do razu-
mijevanja kada se susretnemo s njim i upotrebljavamo gao Isto tako ovo se
odnosi na naucne predstave, kao sto su matematicki i hemijski simboli,
slikarstvo, kiparstvo, cak i na arhitekturu,?"
Pri elaboraciji kriticke distance naspram strukturalizma u sociologiij ne
treba izgubiti iz vida kao se u okviru ovog pravca iskristalisao teorijski napor
da se drustvena stvarnost osmisli pomocu koncepta drustvene strukture, koji
daje na znanje da: a) u svakom drustvu uspostavljeni drustveni odnosi mani-
festuju objektivni karakter, b) mreza drustvenih odnosa je relativno trajno sta-
bilizovana za relativno duzi period (otuda mogucnost drustvenih nauka da
istrazuju takve stabilizovane odnose); c) pojedinci i grupe "zaticu" odredenu
konstelaciju drustvenih odnosa - struktura od kojih uveliko zavisi mogucnost
uticaja na promjenu vlastitog polozaja u drustvu; d) covjekova djelatnost je
objektivno ogranicena uspostavljenim drustvenim odnosima, tako da
teoreticari strukturalizma u nekim aspektima uspjesno analiziraju strukturne
determinante covjekove egzistencije, objektivno prisutne nezavisno od tipa
drustva, 0 kojima covjek mora voditi racuna prilikom ispoljavanja odredenih
interesa, zelja, namjera i djelatnosti.
S druge strane, kao sto istice Z. Gurvic, znatan broj teoreticara struktural-
izma usmjeren je, barem intencionalno, ka pokusaju da se oslobode teorijskih
koncepata (sociologija poretka/sociologija progresa, socijalna statika/socijal-
na dinamika), potreba razlikovanja pojma drustvene strukture od pojma orga-
nizacije, drustvene strukture i drustvene konjunkture itd) koji u israzivanju
22 T Bilton, K, Bonnet, P. jones...: Introductory Sociology, London, 1996, p. 95,
59
Nijaz Mesihovic _
drustva cesto nisu polucili naucne rezultate koji bi bili upotrebljivi za objasn-
jenje odredenih drustvenih pojava (drugo je pitanje koliko se u tom pokusaju
stvarno i uspjelo).
Prema tome, u okviru strukturalizma teorijski je etabiliran koncept
drustvene strukture koji je u odredenom smislu omogucio drustvenim nauka-
rna, pa i sociologiji, da uspjesnije istrazuju, na primjer, mehanizme reproduk-
cije pojedinih drustvenih struktura ili pojedine procese drustvene strukturaci-
je, sto je nesumnjivo jedan od sustinskih zadataka drustvenih nauka.
Simbolicki interakcionizam
Ovaj teorijski pravac utemeljen je u americkoj sociologiji, a najznacajniji
predstavnici su: Georg Herbert Mead, C.Cooley, E. Goffman, H. Becker, R.
Turner, M. Rosenberg, lM.Charon i drugi.
Dok je funkcionalizam, kao sto se moglo vidjeti, u analizi drustvenih
fenomena usmjeren prema makrorazini drustva, strukturama i sistemima,
simbolicki interakcionizam preferira mikrosociolosku analizu, interesujuci
se, prije svega, za drustvene odnose uspostavljene na nivou mikrosocioloskih
struktura.
Predstavnici ovog teorijskog pravca pomjeraju svoj interes prema individ-
ualnoj i grupnoj interakciji koje rezultiraju individualnom i grupnom komu-
nikacijom upotrebljavajuci odredeni broj simbola (znakova, kretnji, jezika,
vrijednosti) koji im sluze da mogu primiti odredene poruke, razurnijevati nji-
hoy sadrzaj i prema tim porukama uskladivati vlastito ponasanje.
U bilo kojem drustvu ljudi manifestuju kolektivno razumijevanje simbola
od kojih su najznacajniji usmeni govor i pisana rijec, Pomocu izgovorenih i
napisanih rijeci - jezika, ali drugih simbola, ljudi stupaju u medusobne inter-
akcije, izgradujuci drustvene odnose upotrebljavajuci odreden broj simbola.
U krajnjoj liniji, drustvo je rezultat simoblicke interakcije ljudi i kroz upotre-
bu ovih simbola covjekov svijet bitno se razlikuje od animalnog svijeta:
U nastojanju da se karakter drustvenih odnosa objasni i izvede iz pojma
male grupe, da istakne znacaj svjesne dimenzije ljudskog ponasanja uslovl-
jenog odredenim brojem simbola, ovaj teorijski pravac izgleda da je u
znacajnoj mjeri uspio da premosti poteskocu eksplikacije individualnih i grup-
nih ponasanja svojom analizom prodiruci u elementarne cestice drustva u
60
okviru kojih se odvija ponasanje ljudi u relativnoj nezavisnosti od onog sto se
u okviru nekih drugih teorijskih pravaca, npr. u okviru funkcionalizma, naziva
siri drustveni okvir, bilo da je rijec 0 sistemima ili strukturama, koji determini-
rajuce utice na covjekovo ponasanje, U tom smislu simbolicki interakcionizam
javlja se kao teorijska altemativa funkcionalistickoj socioloskoj teoriji.
U literaturi u kojoj nailazimo na kriticku analizu ovog teorijskog pravca
najcesce se susrecu sljedeci prigovori.
Simbolicki interakcionizam analizom mikrosocioloskih relacija izmedu
pojedinaca i grupa u drustvu pruza mogucnost svestranijeg ponasanja ljudi
koji medusobno komuniciraju na bazi simobla, ali analiza koja se iskljucivo
zadrzava na mikrorazinama drustva ne daje odgovor na pitanje, ili barem ne
daje dovoljno elemenata za odgovor, kako relacije individuum - individuum,
individuum - grupa, grupa - grupa "uklopiti" u sire drustvene cjeline, struk-
ture, sisteme i globalno drustvo. Obracaujuci paznju na subinstitucionalne
fenomene, cini se da teoreticari simbolickog interakcionalizma zamagljuju
znacaj ostalih drustvenih cinilaca u konstituiranju drustva i u njegovom
razvitku, kao sto su makrostrukture i povijesni cinioci, od kojih svakako u
socioloskoj analizi treba uzeti u obzir posebno znacenje ekonomskih silnica i
institucionaliziranog sistema politicke moci i vlasti.
Etnometodologija
Utemeljivac ovog teorijskog pravca u sociologiji je americki sociolog
Harold Garfinkel cije je osnovno teorijsko polaziste u proucavanju drustvnee
stvarnosti sadrzano u sudu da je proucavanje drustvene stvamosti podlozno
konstrukcijama naseg misljenja, sud koji vazi za mnoge druge discipline, pa i
za sociologiju. Covjekovo saznanje kao takvo nije nuzno i objektivno korek-
tno, nego je one sarno korektno za individualnog subjekta saznanja koji
"interpretira" poznate cinjenice 0 drustvenoj stvamosti.
Inace sam naziv ovog teorijskog pravca izazvao je sporove u sociologiji, tako
da mnogi teoreticari ovog pravca smatraju naziv etnometodologija neadekvatnim.
Osnovni problem ovog teorijskog stanovista je kako konstruirati drustvenu
stvarnost od strane pojedinaca i drustvenih grupa uz pomoc jezika, govora,
zdravorazumskih predstava s namjerom da se spozna nacin konstrukcije
drustvene stvamosti prisutan osjecanjima pripadnika drustva, U tom smislu
moze se zapaziti da su neka stanovista etnometodologa identicna ili slicna
61
Nijaz Mesihovic _
teorijskim stanovistima predstavnika simbolickog interakcionizma: drustvo,
kao predmet spozanje, analizira se sa stanovista individualnih interakcija, pri
cemu je u ovim interakcijama pripisano posebno znacenje simbolima.
Spoznaja drustvene stvarnosti je rezultanta participacije pojedinaca u okviru
gurpe, "razmjena" individualnih iskustava u procesu saznanja unutar grupe
rezultira saznanjima pojedinih aspekata drustvene stvarnosti.
Etnometodologija se temelji na tzv. participativnom posmatranju, na tehni-
ci preuzetoj iz drugih teorijskih pravaca koja se dalje razvija i primjenjuje u
istrazivanju razlicitih drustvenih situacija, a narocito se koristi pri istrazivan-
ju procesa socijalizacije.
U krajnjoj liniji, etnometodologija se moze smatrati metodoligijom za
proucavanje zajednickog razurnijevanja svakodnevnog zivota. Pojedinci razu-
mijevaju drustvenu stvarnost u komunikaciji s drugim pojedincima na bazi
respektovanja drustvenih pravila prisutnih u jeziku i kulturi koja su
zajednicka za sve pripadnike jednog drustva, Etnometodologija se u prvi mah
javila vise kao alternativa konvencionalnoj sociologiji i za vrijeme od tri
decenije imala je stanovit utjecaj na razvoj socioloskih koncepcija. Neki soci-
olozi i danas smatraju da je etnometodologija operativna za drustvena
istrazivanja.
Medutim, u literaturi susrecemo generalnu primjedbu vezanu za
etnometodologiju: evidentni su lirniti saznanja koje se iskljucivo temelji na
razumijevanju i osjecajima pojedinca objektivne drustvene stvarnosti, ne uzi-
majuci u obzir mnostvo faktora koji "posreduju" takve oblike saznanja."
Fenemenclcska sociologija
o fenomenoloskoj sociologiji moze se govoriti kao 0 pokusaju transpozi-
cije filozofske orijentacije - fenomenologije, za koju se vezu imena Hegela,
Kanta, Husserla, Selera, Sartra, Merlo-Pontya, u podrucju socioloske spozna-
je drustvene stvarnosti.
Ovaj teorijski pravac u sociologiji je etabliran narocito u radovima Alfreda
Schutza, P. Bergera i T. Luckmmana."
23 Detajnqe Informacije 0 ovom teorijskom pravcu mogu se naci u knJizl T Curry, R. [iobu, K.Schwirian,
Sociology for the 21st Century, New Jersey 1997, p. 102-103.
24 Pogledati knjige P. Berger - TLuckmann, The Social Construction of Reality, London 1967 i A. Schutz -
T. Luckmann, The Structures of the Life World, London 1973.
62
Ovi teoreticari su pokusali pokazati da proces saznanja otpocinje sa spoz-
najom saznanja znacenja drustvene stvamosti u smislu da je svako saznanje
bilo koje dimenzije drustvene stvamosti usmjereno prema shvatanjima pojed-
inca koja proizlaze iz njegovog dozivljavanja drustvenih pojava, iz individu-
alnog dozivljavanja drustvenih pojava, kada pojedinac bira jedno od mnogih
znacenja drustvene pojave i kako taj odabir znacenja vrsi u skladu sa
odabirom znacenja drugih pojedinaca iz cega treba da se rodi zajednicko
djelovanje. Dakle, svako saznanje je socijalno konstruirano, predstavlja jednu
socijalnu konstrukciju u kojoj participiraju pojedinci, i usmjereno prema
posebnim prakticnim problemima. Tako, spoznate cinjenice nikada nisu
objektivno spoznate nego uvijek nose znak individualne refleksije.
Smatra se da je ovaj teorijski pravac u sociologiji nastao kao reakcija na sve
prisutniji pozitivizam u sociologiji. Fenomenoloska sociologija nastoji da istakne
ugao analize i posmatranja drustvenih pojava koji je u sustini razlikuje od pozi-
tivizma i pokusaja transpozicije metoda, tehnika i instrumenata saznanja karakter-
isticnih za prirodne nauke, a taj specificni ugao analize proizlazi iz cinjenice da je
sociologija u mogucnosti da sazna znacenje dijelova i cjeline drustvene stvamos-
ti. Zadatak je sociologije ne da objasni, nego da razumije, shvati, subjektivnu
reflekciju drustvene stvamosti koja je u osnovi individualnog i grupnog ponasan-
ja. Razumijevanje drustvene stvamosti usmjereno je prema interakciji covjek -
covjek, teje jedan od kljucnih zadataka sociologije da istrazi skrivenu stranu soci-
jabiliteta kroz fenomenolosku deskripciju neposrednog dozivljaja ljudi.
Limiti ovog pravca ogledaju se u prenaglasavanju subjektivizma u spozna-
ji, pripisivanju posebnog znacaja zdravorazumskoj spoznaji drustvenih poja-
va uz nedovoljno obracanje paznje na mogucnosti objektivne spoznaje
drustvene stvamosti, njene strukture i zakonitosti drustvenog razvoja.
Teorija razmjene
Teorija razmjene nastala je kao produkt misljenja da su individualni ili grup-
ni odnosi, u krajnjoj liniji, rezultat "davanja i vracanja" odredenog ekvivalenta.
Na toj osnovi svako ponasanje individuuma ili grupe utemeljeno je na pret-
postavci korisnosti. U okviru svake aktivnosti ljudi nastoje izvuci neku korist.
Ukoliko ta korist izostane, ljudi nisu spremni da se ponovo ukljuce u tu aktivnost.
Najznacajniji predstavnici ove teorije su P. Blau, TJ. Curry, Emerson,
Cook, Homans i drugi.
63
Nijaz Mesihovic _
U velikom broju slucajeva osnova komunikacije rezultira novcanim ili
materijalnim efektom, ali taj efekt moze biti i drugacijeg karaktera: zahval-
nost, drugarstvo, prijateljstvo, ljubav itd.
Predstavnici ovog pravca smatraju da je u okviru mnogih kultura u
razlicitim drustvima prisutna norma reciprociteta. To znaci da ukoliko jedna
osoba ucini nesto za neku drugu osobu, ova druga mora uzvratiti pribliznom
ili istom socijalnom vrijednoscu. Npr. ukoliko smo u nekom saobracajnorn
udesu spasili neciji zivot, ocekuje se, ako nista drugo, zahvalnost te osobe ili
slican postupak drugih u slucaju nesrece,
Cijena bilo koje akcije pojedinca ili grupe moze biti iskazana npr.
utroskom vremena i energije: u povratnoj sprezi ocekuje se "povrat"
utrosenog vremena i energije u formi zahvalnosti, priznanja, respekta iii u
nekoj drugoj formi.
Odnosi izmedu ljudi temelje se na bazi reciprociteta. Npr. izmedu pri-
jateljskih zemalja ocekuje se reciprocitet u razmjeni, zadrzavanju balansa u
sferi izvoza i uvoza robe. Poremecaj odnosa reciprociteta moze izazvati indi-
vidualne i grupnenapetosti u drustvima. Smatra se da je teorija razmjene u
nekim dimenzijama primjenjivana za analizu pojedinih oblika uspostavljenih
odnosa izmedu pojedinaca i grupe na mikrosocioloskom nivou. Teoreticar
ovog pravca P. Blau pominje primjer kada se ljudi zene ili udaju za nekog ko
zauzvrat moze ponuditi odredene drustvene pogodnosti - bogatstvo, imovina.
Kriticka distanca naspram ovog teorijskog stanovista najbolje je vidljiva u
misljenju da je teorija razmjene u najboljem slucaju u mogucnosti da ponudi
samo parcijalno objasnjenje i prikaz drustvenih odnosa. Drustveni odnosi ne
podrazumijevaju uvijek i samo odnose razmjene i u tom smislu potrebno je
voditi racuna 0 pluralitetu faktora cijim ukrstavanjem se dobije ono sto se
naziva drustveni odnos.
I pored svega, ova teorija je nanovo aktueIizirala znacaj razmjene u drustvu
i uticaj razmjene na konstituciju drustvene strukture i procese razvoja.
U svakom drustvu prisutan je proces ekonomske i drustvene razmjene.
Ponasanje pojedinaca i drustvenih grupa uveliko je uslovljeno zahtjevom rec-
iprociteta u komunikaciji razmjene, tako da mnostvo pravila, normi i institu-
cija smjeraju ka kodifikaciji i organiziranju razlicitih oblika razmjene."
25 Detajnqe 0 ovom teorijskom pravcu moze se informirati u P. Blau, Exchangeand Power in Social Life,
New York 1964; K. Kammeyer - G. Ritzer - N. Yetman, Sociology, London 1997; M. Mauss, Sociologie et
anthropologie, Paris 19S0; B. Malinowski, LesArgonautes du Pacifique occidental, Paris 1963.
64
Teorija konflikta
U zizi interesa teorije konflikta su drustveni odnosi u okviru kojih se apos-
trofira znacaj sukobljavanja interesa pojedinaca i drustvenih grupa, tako da to
sukobljavanje interesa stalno "prozima" drustvenu strukturu i utice na procese
razvoja drustva.
Neka od stanovista teorije konflikta nastala su pod uticajem marksisticke
struje, a neka su se autonomno etablirala.
Sezdesetih godina ova teorija nastaje kao reakcija na Parsonsov
funkcionalizam ciji predstavnici, prije svega, pokusavaju kritikovati Parsonsa
da ili zanemaruje znacaj interesnih konflikata ili, u krajnjoj liniji, smatra
interesne konflikte sekundarnom drustvenom pojavom. Medutim, danas se u
radovima sociologa i jednog i drugog teorijskog usmjerenja na elemente kon-
vergencije u raspravama 0 pojmovima consensus, konflikt, integracija, smatra
da s postupno gubi razlika izmedu funkcionalizma i teorije konflikta.
U analizi drustva teorija konflikta polazi od pretpostavke da su za drustvo
istovremeno i jednako znacajni pojmovi integracija i promjena, zajedno s poj-
movima moe, vlast, prinuda, koji igraju determinirajucu ulogu u kreiranju
ekonomskih i politickih interesa u drustvu,
Predstavnici teorije konflikta smatraju da u bilo kojem drustvu, grupi,
instituciji ili organizaciji postoje odnosi potcinjavanja i nadredivanja, koji
nastaju kao posljedica nejednakosti koja je uzrokovana diferenciranim kvan-
tumom moci kojom raspolazu pojedinci i grupe. Zato se moze ustvrditi da
teoreticari ovog kruga koji insistiraju na prethodnoj tvrdnji su pod uticajem
marksisticke struje, cije je osnovno polaziste da vlasnici nad sredstvima za
proizvodnju, i time monopolski pridrzaoci ekonomske i politicke moci u
drustvu, mogu da kontrolisu ponasanje drugih pojedinaca i grupa, stvarajuci
odnose dominacije. Odnosi dominacije rezultiraju trajnim konfliktima
izmedu povlastenih i subordiniranih. Drustvena struktura karakterise se jas-
nom kristalizacijom dominantne i subordiniranih grupa (burzoazija/radnici,
bijelci/cmici, muskarci/zene).
Stoga se u drustvu s vremena na vrijeme javljaju pokusaji promjene
vlastitog statusa, statusa deprivilegiranih pojedinaca i drustvenih grupa,
naspram nastoanja privilegiranih da ocuvaju socio-ekonomski status
proizasao iz cinjenice ekskluzivnog raspolaganja ekonomskom i
politickom moci u drustvu,
65
NijazMesihovic _
U tom smislu u savremenim drustvima mogu se navesti primjeri konflikt-
nih situacija: nastojanje zena da dobiju pravo glasa, napor zaposlenih da
postignu pravo sindikalnog udruzivanja, borba za gradanska prava, prava
spolova, konflikt klasa, etnicki konflikti, religijski konflikti i drugi.
Socijalna kohezija drustva osigurava se kroz institucije moci i vlasti ili, s
druge strane, kroz promjene saveza izmedu pojedinaca i drustvenih grupa sa
slicnim ili identicnim interesima.
Dakle, predstavnici ove teorije u procesima strukturacije drustva pripisuju
ekskluzivnu ulogu institucijama moci, vlasti i dominacije.
Iz sfere konflikta dolazi podsticaji za promjene u drustvu,
Najznacajniji predstavnici ovog pravca su: A. Gouldner, L. Coser, R.
Cahrendorf, Collins, Ritzer i drugi.
U svjetlu ove teorije vrijedno je pomenuti napor americkog sociologa c.w.
Milsa sadrzan u pokusaju da se pokazekako americka elita vlasti, pod kojom
je podrazumijevao relativno malobrojnu grupu konstituiranu od celnika kor-
poracije, politike i vojske, ima dominantnu poziciju u americkom drustvu
naspram ostalih subordiniranih grupa.
U savremenoj sociologiji nailazimo na rnnogvo primjera istrazivanja
drustvenih pojava koja se oslanjaju na teoriju konflikta. Kao primjer uspjesne
analize drustvenih odnosa u industrijskim zapadnim razvijenim drustvima
moze se navesti istrazivanje R. Dahrendorfa."
Marksisticki pravac
U povijesnom razvoju sociologije marksisticki pravac zauzima znacajno
mjesto. Ovaj pravac utemeljen je na socioloskim koncepcijama Marksa i Engelsa
i moze se konstatovati da je ostavio vidan trag u savremenoj sociologiji.
Ako se zeli steci uvid u aktuelne rasprave 0 znacaju marksistickog pravca
u sociologiji i operativnosti kategorija marksisticke sociologije za istrazivane
pojava u savremenim drustvima u aktuelnim raspravama, iskristaliziralo se
stanoviste da su marksisticki socioloski metod analize drustvenih pojava i
neke kategorije upotrebljive u modemoj socioloskoj analizi. Kako u teori-
26 RalfDahrendorf, Classes et conflitsde classes dans la societeindustrielle, Paris, 1972,
66
jskim, tako i u empirijskim socioloskim analizama problema strukture i
razvoja savremenih drustava mnogo sociologa danas nalazi inspiraciju u
marksistickoj metodi istrazivanja, kao i u upotrebi onih teorijskih koncepata
razvijenih od znacajnih marksistickih istrazivaca koji i danas daju naucno
validne rezultate.
No, ne valja smetnuti s uma potrebu naglasenije kriticke distance naspram
aplikacije marksisticke socioloske analize u istrazivanjima pojava u savre-
menim drustvima tim prije sto je u okviru drugih teorijskih pravaca u soci-
ologiji razvijen adekvatni teorijsko-metodoloski instrumentarij koji u nekim
aspektima socioloskih istrazivanja daje plodonosnije rezultate od onih koji se
postizu marksistickom socioloskom analizom sto je, izmedu ostalog, posljed-
ica do sada cesto nekritickog vrednovanja naucnih rezultata dobijenih uz
upotrebu marksisticke socioloske analize.
Marksisticki metodoloski pristup istrazivanju drustvenih pojava u sustini
se zasniva na Marksovoj dijalektickoj metodi - iako treba napomenuti da
danas marksisticki pristup respektuje i odredena saznanja drugih teorijsko-
metodoloskih orijentacija u duhu najbolje tradicije marksisticke teorije kao
teorije otvorene za sve progresivne trendove u sklopu metodologije
istrazivanja drustvenih pojava.
Ako danas neke od teorijskihkontroverzi, cak i u okvirima samog marksizma,
idu za timda ospore aktuelnosti i operativnosti nekih klasicnih teorijskih mark-
sistickih koncepata, izgleda da je prisutna opsta saglasnost medu savremenim
istrazivacimamarkstistickeorijentacije 0 operativnosti i primjenjivosti Marksove
dijalekticke metode kad je rijec 0 mogucnosti istrazivanja strukture i razvoja
savremenihdrustava. Tojos vise potencira potrebu kolektivnogangazmana mark-
sisticki orijentiranih istrazivaca i teoreticara na izradi jedne sintetske studije 0
Marksovoj dijalektickoj metodi. U tom smislu ucinjeni su odredeni napori, ali
smatramo da tek predstoji ozbiljan angazman marksista na tome.
Kako je, dakle, Marks pristupio istrazivanju drustvenih pojava?
Marksovo polaziste u istrazivanju drustvenih pojava tijesno je povezano sa
materijalistickim shvatanjem istorije. Sustina materijalistickog shvatanja povi-
jesti sadrzana je u Marksovoj tvrdnji da su materijalne pretpostavke zivota, u
najsirem smislu rijeci, odlucujuce za cjelokupnu covjekovu djelatnost.
Marks je u istrazivanju drustvene stvarnosti posebno isticao vaznost seg-
menta drustvene stvarnosti u okviru kojeg covjek proizvodi i reproducira
vlastiti zivot. Covjekova proizvodna djelatnost, u najsirem smislu rijeci,
67
Nijaz Mesihovic _
odlucujuca je za proizvodnju i reprodukovanje covjeka kao bioloskog i
drustvenog individuuma. Proizvodeci - dakle stvarajuci materijalne vrijed-
nosti za zadovoljavanje egzistencijalnih potreba - covjek jednovremeno
proizvodi i duhovne vrijednosti, oblike svijesti, oblike saznavanja prirodne i
drustvene stvarnosti, stvara drustvene institucije, drustvenu organizaciju itd.
Sustina Marksove dijalekticke metode sadrzana je u njegovu nastojanju da
pokaze kako j.e ekonomska sfera drustva, u najsirem smislu rijeci, determi-
nantna u odnosu prema drugim drustvenim pojavama i segmentima drustva,
da u krajnjoj liniji ekonomska sfera odreduje druge sfere drustvene cjeline.
Isticuci determinirajuci i, u krajnjoj liniji, odlucujuci znacaj ekonomskog
podrucja drustva u odnosu prema drugim podrucjima drustvene stvarnosti,
Marks u svojim djelima nije nikada davao povoda za ekonomisticku inter-
pretaciju drustvenog determinizma (pojednostavljeno receno, ekonomisticko
shvatanje drustvenog determinizma apsolutizira ekonomski determinizam u
odnosu prema drugim drustvenim determinizmima, u drustvu se vidi sarno
dominantna uloga ekonomskih pojava uz zanemarivanje znacaja i drugih
pojava). Za Marksa su podrucja drustvene stvarnosti dijalekticki isprepletena,
pa se ni ekonomsko podrucje drustvene stvarnosti ne moze istrgnuti iz
drustvene cjeline i apsolutizovati njegovo znacenje, Objasnjenje drustvenih
pojava na bazi mehanickog isjecanja jednog segmenta drustvene cjeline ne
moze biti primijenjeno u naucnom istrazivanju drustva jer se gubi iz vida
dijalekticki odnos dijela i cjeline, koji je bitan kako za Hegelovu, tako i za
Marksovu dijalekticku metodu.
Ako, u krajnjoj liniji, materijalne pretpostavke covjekovog zivota uslovl-
javaju ne sarno proizvodnju upotrebnih vrijednosti za zadovoljenje njegovih
osnovnih zivornih potreba nego jednovremeno odreduju i drustvene uslove
cjelokupne covjekove djelatnosti, kako istrazivati slozenu drustvenu stvarnost
imajuci u vidu Marksovu ideju da ne odreduje svijest covjekovo drustveno
bice, nego da drustveno bice odreduje svijest?
Prije svega, treba istaci praktican karakter Marksove dijalekticke metode.
Ova osobenost Marksove metode proizlazi iz njegovog shvatanja odnosa
teorija - praksa odnosno teorija - klasa. U tom smislu Marks stoji na stanovis-
tu jedinstva teorije i prakse, sto znaci da jedino prakticno testiranje neke
metode, drustvena praksa, a ne puko teorijsko raspravljanje 0 validnosti neke
metode za istrazivanje drustva i drustvenih pojava, moze biti pouzdan indika-
tor 0 ispravnosti istrazivanja strukture i razvoja posredstvom te metode.
Marks posredstvom vlastite metode i teorijskih koncepata ne sarno da objasn-
java drustvene pojave ne sarno da vlastite teorijske koncepte transponira na
68
protivrjecnu drustvenu praksu u smislu konstatacije odredenog problema
nego istrazujuci odredeni drustveni problem, prezentira moguce rjesenje;
prema tome, u odredenom smislu istrazuje kako mijenjati protivrjecnu
drustvenu stvarnost i koji su moguci nosioci takve drustvene promjene.
Pokusava se u odredenom smislu uticati na oblikovane drustvene stvarnosti.
Zato vidno mjesto zauzima misao 0 idejama kao pokretackoj snazi
drustvenog razvoja: kada ideje ovladaju masama, ostaju materijalna sila i
transformisu se u pokretacku silu drustvenog razvoja. U tom smislu Marks za
svoje teorijske koncepte trazi materijalni oslonac u klasi koja je, shodno
vlastitoj objektivnoj poziciji u drustvu, u stanju da se javi kao agens promjene
postojecih drustvenih odnosa.
Ako je Marksova dijalekticka metoda usmjerena prema istrazivanju
mogucnosti drustvenih promjena, tada dolazi do izrazaja njen revolucionarni
karakter. Kritika gradanskog drustva posredstvom kritike politicke ekonomi-
je nije sarna sebi cilj, nego se kroz kritiku osnovnih kategorija politicke
ekonomije i prakse gradanskog drustva trazi objektivno prisutna mogucnost
za prakticno prevazilazenje drustver.ih suprotnosti u smislu korjenite prom-
jene drustvenih odnosa. Znacaj marksistickog pristupa naucnom istrazivanju
drustva ogleda se u tome sto se podstice razvijanje revolucionarne djelatnos-
ti klase koja je izlozena otudenju u svim vidovima u gradanskom drustvu.
Kriticki karakter Marksove dijalekticke metode ogleda se posebno u
Marksovom metodoloskom stanovistu primarnosti procesa u odnosu na
drustvene tvorevine, povijesnog gibanja nad strukturiranom drustvenom
stvarnoscu, sto proizlazi iz filozofskog stava da je kretanje osnova svega sto
postoji u prirodi i u drustvu. Kretanje je apsolutno, dok je mirovanje rela-
tivno. Priroda i drustvo, prirodne i drustvene pojave podlozni su trajnim
promjenama. Procesi su izraz drustvenih protivrjecnosti koji postoje u
drustvu, pa su drustvene protivrjecnosti temeljni uzrok drustvenih promjena.
Protivrjecnosti su.pokretacka snaga drustvenog razvoja, tako da su odnosi u
drustvu sarno relativno stabilizirane i iskristalizirane drustvene tvorevine
podlozne trajnim promjenama.
Nadalje, Marksov pristup istraZivanju drustva i pojedinih njegovih dijelova
polazi od kategorije totaliteta, gdje se drustvo shvata kao manifestacija sveukup-
nosti covjekovih djelatnosti, odnosa i misljenja. Istrazivati jedan segment drust-
va, ili konkretnu pojavu u okviru jednog segmenta drustva, prije svega znaci
imati u vidu odnos izmedu dijelova i cjeline, koji je visestrani dijalekticki odnos
i gdje je naglasen primat cjeline nad konstitutivnim dijelovima. Stanoviste total-
69
NijazMesihovic _
iteta znaci proucavanje drustva kao cjeline procesa i odnosa proizaslih iz
odredenog nacina proizvodnje koji uslovljava specifican tip medusobnog
prozimanja pojedinih segmenata drustva i na bazi kojega nastaje odredeni tip
kauzaliteta iii medusobnog uslovljavanja pojedinih segmenata drustvene cjeline
(ekonomskog, politickog, kulturnog, pravnog, ideoloskog segmenta itd).
U nastojanju da ne zapadne u metodolosku pogresku podvajanja drustva
na statiku i dinamiku, sto su cinili prilikom istrazivanja neki znacajni
teoreticari, Marks ce pokusati izbjeci ovu podvojenost i jednovremeno pris-
tupiti dinamicko-strukturalnoj analizi drustva,
Za Marksovu dijalekticku metodu je karakteristicno apstrahovanje, tj.
namjerno ispustanje iz vida nekih nebitnih ili marginalnih karakteristika
istrazivane drustvene pojave kako bi se ta pojava "izdvojila" u sto jasnijem
obliku i omogucio laksi pristup bitnim karakteristikama istrazivane pojave.
Marks je praktikovao metod izolovanja sustine pojave kako bi izbjegao
situaciju kad se nailazi na nerazrjesive protivrjecnosti, posto empirijska
stvarnost sadrzi mnostvo izukrstanih karakteristika istrazivane pojave, a to bi,
u krajnjoj liniji, moglo rezultirati nemogucnoscu naucne analize konkretne
pojave. Zato Marks pribjegava "izolaciji u mislima" u formi redukcije kom-
pleksnosti, uproscavanja, rasclanjivanja slozenosti pojave i pri eksplikaciji
pojave uzima u obzir sustinu, bitno u odnosu prema nebitnom. U tom smislu
mozemo konstatovati da su drustvene nauke stvorile mogucnosti istrazivanja
drustvenih pojava postupkom tzv. misaonog eksperimenta, to je veoma
znacajno pogotovo ako se imaju u vidu poteskoce na koje nailaze drustvene
nauke u eksperimentalnim istraZivanjima drustvenih pojava iz vee poznatih
raloga (nemougcnost "proizvodenja" nekih pojava u eksperimentalnim
uslovima). Apstrahovanjem se Marks relativno cesto sluzio, tako da cemo
ovdje pomenuti jedan od primjera - analizu kategorije viska vrijednosti.
Da bi spoznao sustinu kategorije viska vrijednosti, Marksa ne zanimaju
egzistentne pojavne forme viska vrijednosti u empirijskoj stvarnosti (industri-
jski profit, kamata, zemljisna renta, trgovacki profit), nego sve ove pojavne
obIike sazima u apstraktnu kategoriju viska vrijednosti, zato sto ga prije svega
interesira proces ekstrakcije viska vrijednosti na drustvene subjekte. Kasnija
raspodjela viska vrijednosti na drustvene subjekte (kapitalisti, bankari, trgovci
itd) ne mijenja prethodno proizvedenu cjelokupnu velicinu viska vrijednosti.
Apstrahuju se posebne forme u koje se razlaze proizvedeni visak vrijednosti.
Iz prethodne situacije, kada Marks dovodi u korelaciju proizvodnju viska
vrijednosti i klasnu strukturu drustva, slijedi metodoloski stay relevantnosti
70
bipolarnog karaktera klasne strukture uz namjemo ispustanje iz vida prisut-
nost drustvenih klasa u drustvenoj stvarnosti pored osnovnih bipolarnih klasa
(zemljisni rentijeri, trgovci, zanatlije, seljaci, drzavni cinovnici i drugi).
Postojece empirijske forme egzistencije drustvenih klasa redukovane su sarno
na dvije najznacajnije klase (kapitalisti - najamnici) koje su funkcionalno
povezane proizvodnjom viska vrijednosti. Ipak, kada smo kod problematike
apstrahiranja, u svakom slucaju potrebno je skrenuti paznju na mogucu opas-
nost vulgarnog uproscavanja (reductio ad infinitum), redukcije kompleksnih
pojmova na manje kompleksne pojmove, jer je prisutna realna opasnost
gubljenja sustine same pojave.
Medutim, Marksov metod redukcije, odnosno apstrahovanja, komple-
mentamo obuhvata postupak naknadne konkretizacije prethodno izvedene
misaone operacije. Dakle, prethodni postupak apstrahovanja nastavlja se
istrazivanjem. Kako u empirijskoj stvamosti pojava mijenja svoje forme
kakva je njena funkcionalna i uzrocno-posljedicna povezanost sa drugim
pojavama, narocito u okviru pojedinih segmenata drustvene cjeline
(istrazivanje determinisitckih sklopova) ili u okviru same drustvene cje-
line, istrazuju se varijacije pojave itd. Marks, kako istice H. Grosman u
svom djelu "Plan i metod Kapitala", pribjegava naknadnim korekturama
misaonih apstrakcija i na taj nacin uspostavlja vezu sa konkretnim dijalek-
tickim totalitetom, sa bogatstvom manifestovanja konkretnog svijeta
drustvenih pojava. Marksov nacuni metod ne moze biti supstituiran formal-
no-pologickom apstraktnom konstrukcijom jer je apstrahovanje instrument
saznavanja fundamentalnih protivrjecnosti u drustvu i prirodi.
Apstrahovanje je u tijesnoj povezanosti sa konkretnim razvojem
istrazivane pojave, ne moze, dakle, stajati samostalno, jer "najopstije
apstrakcije su moguce pri najbogatijem konkretnom razvoju". Kao forma
misljenja apstrahovanje je uslovljeno dijalektikom konkretnog. Npr. rad
kao apstrakna kategorija ne stvara bogatstvo, kapital, nego je bogatstvo,
kapital, rezultat konkretnog rada, ove ili one forme rada. Tek u povezanos-
ti sa drustvom u kretanju, sa klasama i njihovim odnosima, iskazuje se
sustina kategorije rada. Dijalektika konkretnog totaliteta osporava apstrak-
cije u formi samostalnih kategorija misljenja, Apstraktne kategorije kao
forme misljenja shvatljive su tek u neposrednoj povezanosti sa prakticnom
covjekovom djelatnoscu, tek ukoliko su konkretni istorijski individuumi,
grupe i klase njihovi nosioci.
Kako, dakle, istrazivati drustvene pojave imajuci u vidu prethodno
izlozene karakteristike marksisticke metode?
71
NijazMesihovic _
Izgleda da prije svega treba imati u vidu: a) specificnu drustvenu tezinu
drustvenih pojava vezanu za proizvodnu djelatnost pojedinaca i grupa. Pri
tom valja voditi racuna 0 znacaju ekonomskog deterministickog sklopa i
njegovog uticaja na druge pojave i pri svemu tome imati u vidu da se ne
apsolutizuje znacenje ovog determinizma u odnosu prema drugim vrstama
determinizama; b) dijalekticki odnos dio - cjelina sugerise nam nezaobi-
laznu potrebu lociranja dobijenih rezulata istrazivanja u sire socijalne kon-
tekste i definitivno u kontekst drustvene cjeline, s jedne strane, kao i potre-
bu permanentnog respektiranja cinjenice da su drustvene pojave ispre-
pletene visestrukim i raznovrsnim vezama medusobnog uslovljavanja
(uzrocno-posljedicne, funkcionalne, strukturalne i druge), od kojih su najz-
nacajnije uzrocno-posljedicne veze; c) da istrazivanje pojava podrazumije-
va takvu eksplikaciju koja pretenduje na promjenu uspostavljenih
drustvenih odnosa uz identifikaciju drustvenih grupa i kolektiviteta za koje
su vezane te pojave; d) da su drustvene protivrjecnosti izvor drustvenog
dinamizma, tj. manje ili vise naglasenih promjena, ali isto i suprotnih ten-
dencija konzervacije postojeceg; e) da se drustvo i drustveni segmenti tre-
baju shvatiti kao dinamicki totaliteti; f) da se u drustvenim naukama pri
istrazivanju pojava efikasno moze primjenjivati apstrahovanje, odnosno
misaoni eksperitment, sto uveliko olaksava postupak istrazivanja nekih
drustvenih pojava, uz konkretizaciju a posteriori prethodno izvedene
misaone operacije - operacije apstrahovanja.
Kada je rijec 0 razvoju Marksove sociologije kao opste teorije 0 drustvu,
postavlja se prije svega vazno rnetodolosko pitanje: sta se podrazumijeva pod
pojmom sociologije kao opste nauke 0 drustvu i da li se posebno moze gov-
oriti 0 Marksovoj sociologiji, s obzirom na to da Marks nije nikada upotrije-
bio pojam sociologije za svoju opstu teoriju 0 drustvu, nego da su Marks i
Engels naucna razmatranja 0 cjelini drustvenih problema nazvali istorijskim
materijalizmom?
Iako danas 0 tome postoji vise kontroverznih misljenja, ipak je izgleda
neosporno da je u Marksovoj misli posebno vidljiva nit, koja se provlaci kroz
sva njegova djela, a to je pokusaj radikalnog kritickog suceljavanja sa,filozof-
sko-metafizickim spekulacijama prisutnim u filozofskim koncepcijama drust-
va u okviru njemacke klasicne idealisticke filozofije, dok na drugoj strani
Marks nastoji da u okviru filozofije uspostavi rnaterijalisticki pogled na svijet
"prizemljenjem" filozofskog materijalizma i posvecivanjem istrazivanja
konkretnih problema drustva, sto je rezultiralo elaboracijom koncepcije istori-
jskog materijalizma.
72
U elaboraciji glavnih ideja istorijskog materijalizma, Marks u prvom dijelu
"Njemacke ideologije", pri teorijskom razracunavanju sa Fojerbahovom
materijalistickom pozicijom, naglasava da materijalizam mora postati istori-
jski. Marks ovdje prvi put daje elemente shvatanja covjekove povijesti kao
covjekove proizvodne djelatnosti. Medutim, glavne ideje istorijskog materi-
jalizma Marks je prezentirao u predgovoru za spis "Prilog kritici politicke
ekonomije". Evo tih osnovnih Marksovih ideja istorijskog materijalizma:
"Opci rezultat do kojeg sam dosao i koji mi je, kad sam vee dosao do njega,
posluzio kao putokaz u mojim studijama, moze se ukratko ovako formulirati.
U drustvenoj proizvodnji svoga zivota ljudi stupaju u odredene nuzne odnose,
nezavisno od njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgovaraju odredenom
stupnju razvitka njihovih materijalnih proizvodnih snaga. Cjelokupnost tih
odnosa proizvodnje sacinjava ekonomsku strukturu drustva, realnu osnovu na
kojoj se dize pravna i politicka nadgradnja i kojoj odgovaraju odredeni oblici
drustvene svijesti. Nacin proizvodnje materijalnog zivota uvjetuje procese
socijalnog, politickog i duhovnog zivota uopce, Ne odreduje svijest ljudi nji-
hovo bice, vee obmuto, njihovo drustveno bice odreduje njihovu svijest. Na
izvjesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proizvodne snage drust-
va u protivrjecnosti s postojecim odnosima proizvodnje, ili, sto je sarno pravni
izraz za to, s odnosima vlasnistva u cijem su se okviru kretale. Iz oblika razvi-
janja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastu-
pa epoha socijalne revolucije. S promjenom ekonomske osnove vrsi se spori-
je ili brze prevrat citave ogrornne nadgradnje. Pri posmatranju ovih prevrata
mora se uvijek razlikovati materijalni prevrat u ekonomskim uslovima
proizvodnje, koji se dade konstatirati s taenoscu prirodnih nauka, od pravnih,
politickih, reIigioznih, umjetnickih ili filozofskih, ukratko, od ideoloskih obli-
ka u kojima ljudi postaju svjesni toga sukoba i borbom ga rjesavaju. Kako god
sto neki individuum ne ocjenjujemo sta je po onome sta on 0 sebi misIi da
jeste, tako ni oovakvoj prevratnoj epohi ne mozemo stvarati sud iz njene svi-
jesti, vee naprotiv moramo tu svijest da objasnjavamo iz protivrjecnosti
materijalnog zivota, iz postojeceg sukoba medu drustvenim proizvodnim
snagarna i odnosima proizvodnje. Nikada neka drustvena formacija ne propa-
da prije no sto budu razvijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno
prostrana, i nikad novi, visi odnosi proizvodnje ne nastupaju prije no sto se
materijalni uvjeti njihove egzistencije nisu vee rodili u krilu samog starog
drustva. Stoga covjecanstvo postavlja sebi uvijek sarno one zadatke koje
moze da rijesi, jer kad tacnije posmatramo, uvijek cemo naci da se sarn
zadatak rada sarno ondje gdje materijalni uslovi za njegovo rjesenje vee pos-
toje ili se bar nalaze u procesu svoga nastajanja. U opcim linijarna mogu se
73
Nijaz Mesihovic _
azijski, anticki, feudalni i savremeni burzoaski nacin proizvodnje oznaciti kao
progresivne epohe ekonomske drustvene formacije. Burzoaski odnosi
proizvodnje su posljednji antagonisticki oblik drustvenog procesa proizvod-
nje, antagonisticki ne u smislu individualnog antagonizma, nego antagonizma
koji potice iz drustvenih zivotnih uslova individuuma, ali u isti mah
proizvodne snage koje se razvijaju u krilu burzoaskog drustva stvaraju mater-
ijalne uslove za rjesenje tog antagonizma. Zato se tom drustvenom formaci-
jom zavrsava predistorija ljudskog drustva"."
Sta se iz prethodno prezentiranih ideja istorijskog materijalizma moze
zakljuciti?
Prije svega, nailazimo na novu koncepciju covjeka - covjeka kao bica
prakse. "Individue su onakve kako svoj zivot ispoljavaju. Ono sto one jesu
poklapa se, dakle, sa njihovom proizvodnjom, kako sa onim sta one
proizvode, tako i stirn kako proizvode. Sta individue, dakle, jesu, to zavisi od
materijalnih uslova njihove proizvodnje"." Covjek, dakle, vlastitom
proizvodnom djelatnoscu proizvodi i uslove svoje egzistencije kao i institu-
cionalne, odnosno strukturalne okvire vlastite reprodukcije zivota. Stoga
Marks pise: "Drustvena struktura i drzava neprekidno izviru iz procesa zivl-
jenja izvjesnih odredenih individuuma; ali ovih individua ne takvih kakve one
mogu u svojoj iii tudoj predstavi izgledati, vee takvih kakve one stvarno jesu,
tj. kako one djeluju, materijalno proizvode, dakle, kako su one djelatne pod
izvjesnim odredenim materijalnim i od njihove volje nezavisnim granicama,
pretpostavkama i uslovima." Dakle, isto onako kao sto proizvode materijalne
uslove vlastite egzistencije, ljudi proizvode i svijest, predstave 0 drustvu i
prirodi, proizvode ideologiju. U tom pogledu covjekov zivot je totalitet u
okviru kojeg se preplice materijalna i ideoloska dimenzija. Rezultat ovog pre-
pletanja jest da drustveno bice odreduje drustvenu svijest, a ne obratno, da
drustvena svijest odreduje drustveno bice. Prema tome, ljudi, a ne neka ideja,
jesu tvorci vlastite istorije, a to proizvodenje istorije uslovljeno je covjekovim
potrebama i naeinom proizvodnje. Ljudi, dakle, tvore mrezu socijalnih
odnosa, njihova svijest ne tvori ove odnose, naprotiv, materijalni odnosi
uslovljavaju karakter njihove svijesti. Drustveno bice upravo cine ovi materi-
jalni odnosi.
Kako su konstituisani odnosi u koje ljudi stupaju mimo vlastite volje?
27 K. Marks - F. Engels. Ekonomski spisi, Svjetlost. Sarajevo. 1973. str. 106-108.
28 Marks, Njemacka ideologija. Kultura. Beograd. 1964. knjiga I, str. 16.
29 Ibid. str. 21.
74
Mrezu drustvenih odnosa, dakle, strukturu drustva, cini nekoliko tipova
odnosa, od kojih su u krajnjoj instanci najznacajniji ekonomski odnosi,
odnosi proizvodnje u sirem smislu. Sveukupnost ovih odnosa tvori ekonom-
sku strukturu ili bazu drustva, nad kojom se dize drustvena nadgradnja. To su
temeljni odnsi svakog drustva, jer ljudi u okviru ovih odnosa transformisu
prirodu, prisvajaju pirodu posredstvom sredstava za proizvodnju, radom je
prilagodavaju vlastitim potrebama. Istorijski materijalizam analizira u
ekonomskoj strukturi drustva odnose ljudi prema prirodi, prema prirodnim
determinizmima covjekove egzistencije, prema sredstvima za proizvodnju i
prema nacinu njihove uotrebe u procesu proizvodnje, dakle, u procesu prisva-
janja prirode od strane covjeka. Napokon, istorijski materijalizam analizira
drustvenu podjelu rada. U cjelini posmatrano, istorijski materijalizam uzima
za predmet istrazivanja proizvodne snage i proizvodne odnose u okviru jedne
drustveno-ekonomske formacije.
Tokomistorijskog razvitka drustva dolazi do progresa u razvoju proizvod-
nih snaga. Proizvodne snage odredujuci i odlucujuci uticu na covjekovo
drustveno bice i na njegove produkcione i drustvene odnose, djelujuci direk-
tno na strukturu covjekove svijesti i razvoj njegove kulture. Jedan od bitnih
elemenata proizvodnih snaga - podjela rada, koja se tokom istorijskog razvo-
ja drustva usavrsava i razvija, dovodi do pojave institucije privatne svojine.
Podjela rada i privatna svojina tijesno su povezane, jer odredni tip podjele
rada omogucava iii onemogucava drustvenim grupama da zauzmu
upravljacke ili proizvodne funkcije u drustvu. Na toj osnovi istorijski materi-
jalizam dolazi do kljucnog pojma - pojam drustvene klase.
Drustvena struktura je tijesno povezana sa vlasnistvom, svojinom,
drustvenim funkcijama pojedinaca i drustvenim klasama, tako da istrazivati
ove relacije, znaci doci do jos jednog fundamentalnog pojma istorijskog
materijalizma - nacina proizvodnje. Karakter proizvodnih snaga odreduje i
karakter nacina proizvodnje. U analizi nacina proizvodnje paznja je usmjere-
na prema klasnim odnosima i sukobima klasa. Ovladavanje epohalnim
nacinom proizvodnje znaci, prije svega, ovladavanje nacinom eksploatacije.
Tako se uvodi pojam eksploatacije kao kljucni socioloski pojam. Istorija
svakog nacina proizvodnje i svakog drustva jest istorija klasnih sukoba. Svaki
nacin proizvodnje na kojem se temelji konkretna drustvena formacija unutar
sebe razvija do krajnjih konsekvenci suprotnost proizvodnih snaga i proizvod-
nih odnosa. Medutim, uporedo sa razvijanjem ove suprotnosti u okviru egzis-
tentnog nacina proizvodnje javljaju se klice novog nacina proizvodnje, klice
novog drustva. Niti jedan nacin proizvodnje ne biva zamijenjen novim dokle
75
NijazMesihovic _
god produkcioni odnosi ne postanu uzak okvir za razvoj proizvodnih snaga.
Kada produkcioni odnosi ne omogucavaju vise razvoj proizvodnih snaga, nas-
tupa period socijalne revolucije koji rezultira pojavom nove drustveno-
ekonomske. formacije. Tako istorijski materijalzarn dolazi do jos jednog
kljucnog pojma - pojma drustveno-ekonomske formacije.
Analizom razvoja drustveno-ekonomske formacije istorijski materijalizam
dolazi do spoznaje ponovljivosti i redovitosti drustvenih pojava, do spoznaje
zakonitog karaktera razvoja drustva, Time istorijski materijalizam moze biti
podignut na jedan visi stepen saznanja - naucni stepen saznanja, eksplicira-
juci odnosno objasnjavajuci ne sarno strukturu drustveno-ekonomske forma-
cije nego i funkcionisanje drustveno-ekonomske formacije, uz uopstavanje
dobijenih rezultata u obliku formulisanja zakona razvoja drustveno-ekonom-
skih formacija.
Ekonomska sfera drustveno-ekonomske formacije, u krajnjoj instanci,
determinira sve njene druge sfere. Izdvojeni ekonomski odnosi, u
dijalektickom jedinstvu sa proizvodnim snagama, kao misaoni cin redukcije
cjeline na dio, ne stoje samostalno, izvan drustveno-istorijskih uslova. Oni
jedino u kontekstu drustveno-istorijskih uslova, dakle, kao sklop opredijeljen
drustveno-istorijskim uslovima, koji je rezultat medusobnog suceljavanja
klasa, poprimaju smisao deterrninacije "na kraju" procesa i na taj nacin
pokazuju zakonitost razvoja na temelju postojecih antagonizama i kon-
traindikacija - zakonitosti strukturacije i destrukturacije postojece drustveno-
ekonomske formacije i njenog prelaska u visi, razvijeniji tip drustveno-
ekonomske formacije.
Ako su Marks i Engels - provodeci, na primjer, sociolosku analizu drustva,
i ne sarno sociolosku, kao sto smo prethodno konstatovali - uporedo razvijali
materijalisticku teoriju covjeka, drustva i svijeta, onda su u kontekstu nasih
razmatranja postavlja pitanje odnosa sociologije i istorijskog materijalizma.
Sto se tiee odnosa sociologije i istorijskog materijalizma, u teoriji su
iskristalisana uglavnom dva stanovista: 1. stanoviste koje polazi od pret-
postavke identicnosti sociologije i istorijskog materijalizma, i 2.
stanoviste koje polazi od pretpostavke da se sociologija razlikuje od
istorijskog materijalizma.
Misljenje 0 identicnosti sociologije i istorijskog materijalizma od savre-
menih marksistickih teoreticara zastupa, na primjer, Anri Lefevr,"
30 A. Lefevr. Marksizam i aktualni problemi marksizma, BIGZ. Beograd. 1973.
76
Medutim, prisutnije je i naglasenije stanoviste da se sociologija razlikuje
od istorijskog materijalizma te da se ona ka posebna nauka konstituisala u
Marksovom i Englesovom djelu. avo misljenje zastupa, na primjer, francus-
ki sociolog Arman Kivilje."
Na drugoj strani, vee prve analize Marksovog i Engelsovog djela upucuju
na zakljucak da se u okviru njihove cjelovite teorije moze govoriti 0 sociologi-
ji kao izdiferenciranoj nauci. Tako vee 1899. godine Charles Andler u svom
djelu "Istorijski uvod i komentar Komunistickog manifesta" smatra da su
Marks i Engles ustanovili opstu metodu eksplikacije i teoriju klasnih borbi, sto
je u sustini sociologija. Buharin (1888-1938) u svom djelu "Teorija histori-
jskog materijalizma" tvrdi daje specificnost drustvenog zivota sadrzana u nje-
govoj kompleksnosti te da tu kompleksnost mogu u cjelini istrazivati istorija i
sociologija. Sarno sociologija moze da istrazuje medusobnu uslovljenost i
povezanost raznih sfera drustvene cjeline: ekonomsku, politicku, pravnu,
religijsku i druge. Pareto (1848-1923) je smatrao daje kod Marksa socioloska
analiza drustvenih pojava dominantna u odnosu na ekonomsku analizu.
Osnovni prigovor nekih teoreticara, da se u Marksovom i Engelsovom
djelu nije mogla konstituisati sociologija kao posebna nauka, nego sarno
istorijski materijalizam, sadrzan je u stavu da istorijski materijalizam
podrazumijeva i zahtijeva politicko angazovanje, dok bi sociologija kao
posebna izdiferencirana nauka trebala biti oslobodena svakog politickog i
drustvenog impertiva, to jest, ideoloski naturalna.
Francuski savremeni sociolog Pjer Navil smatra da je u Marksovom djelu
socioloska analiza naglasenija od ekonomske analize drustva te da se izricito
moze govoriti 0 Marksovoj sociologiji kao konstituisanoj i izdiferenciranoj
nauci koja ima vlastiti predmet i metode istrazivanja."
Ako prihvatimo stanoviste da se istorijski materijalizam i sociologija raz-
likuju, pokusacemo objasniti sta je sustina te diferencije.
Dok je istorijski materijalizarn materijalisticka teorija drustva i svijeta,
opsta teorija drustva i generalna metoda za istrazivanje drustva, dotle je soci-
ologija nauka 0 drustvu kao cjelini, koja u namjeri da objasni drustvo ne osta-
je iskljucivo u domenu opsteg, opstih zakonitosti konstituisanja i razvitka
drustva, nego u okviru vlastitog polja istrazivanja pokusava spoznati posebne
zakonitosti koje su razultat mnostva konkretnih drustvenih dogadaja. Dakle,
31 A. Cuvillier, Introductionalasociologie, ArmandColin, Paris 1954.
32 P. Naville, De I'alienation a lajouissance, Anthropos, Paris, 1970.
77
NijazMesihovic _
sociologija istrazuje kako se opsti zakoni nastanka i razvoja durstva, do cije
spoznaje dolazi istorijski materijalizam, manifestuju kroz konkretne
drustvene dogadaje.
Sociologija istrazuje konkretne pojave prisutne u globalnim drustvima nasto-
jeci utvrditi zakonitosti njihovog nastanka i razvoja. Tako, na primjer, kada se
bavi istrazivanjem robne proizvodnje, koja je kao sto znamo karakteristika
odredenih globalnih drustava, sociologija istrazuje zakone koji vrijede sarno za
jedan tip proizvodnje - robnu proizvodnju, i sarno za odredeno globalno drustvo
kao dominantni tip proizvodnje (kapitalizarn). Dakle, kao opsta pojava karakter-
isticna za sva drustva, proizvodnja se, u socioloskoj analizi, javlja u kapitalizmu
kao robna proizvodnja karakteristicna za kapitalizarn kao globalno drustvo.
Napokon, Marks i Engels su ne sarno socioloskom, nego i filozofskom,
filozofsko-antropoloskom, socijalno-antropoloskom, politicko-ekonornskom,
socijalno-psiholoskim i drugim analizama, dakle, sa aspekta vise drustvenih
nauka, istrazivali drustvo, na osnovu cega su elaborirali osnovne ideje istori-
jskog materijalizma. Te osnovne ideje istorijskog materijalizma posluzice
drustvenim naukama kao opsta teorija i generalna metoda u istrazivanjima
drustva i svijeta.
U tom smislu mozemo konstatovati da istorijski materijalizam sluzi makr-
sistickoj sociologiji kao opsta teorijska osnova, kao njena generalna teorija i
naucna metoda za eksplikaciju drustva i drustvenih pojava i da istorijski
materijalizam i marksisticka sociologijastoje u bliskoj medusobnoj dijalek-
tickoj povezanosti.
Iz prethodnih opservacija odnosa istorijskog materijalizma i sociologije
moze se uociti bit istorijskog materijalizma. Istorijski materijalizam jest
materijalisticka teorija razvoja drustva koje proucava u njegovoj cje1ovitosti.
Istorijski materijalizam jest jednovremeno teorija revolucionisanja, to jest,
promjene drustva koje je utemeljeno na prisutnim protivrjecnostima i antago-
nizmima, od kojih je najznacajnija portivrjecnost izmedu proizvodnih snaga i
proizvodnih odnosa. Ova teorija jednovremeno istrazuje i promislja povijes-
nu (istorija svakog dosadasnjeg drustva je istorija klasnih sukoba) i struktu-
ralnu dimenziju drustvene cjeline (klasna borba uslovljena je protivrjecnoscu
proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa i od ove strukturalne determinante
zavisi polozaj svake klase u globalnoj drustvenoj strukturi kao i uloga klase u
promjeni vlastitog polozaja).
78
Poglavlje IV
PREDMET I METODE
USOCIOLOGIJI
Predmet sociologije
Metode u sociologiji
Posmatranje
Istorijska metoda
Komparativna metoda
Geneticka metoda
Terenska istraiivanja
Monografska metoda
Sociometrija
Studija slucaja
Anketa
.Intervju
Eksperiment
Analiza sadriaja
Idealan tip
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
. I
I
IVPREDMET I METODE USOCIOLOGIJI
Predmet sociologije
Svaka nauka, da bi bila utemeljena kao takva, treba definisati specificno
podrucje istrazivanja primjenjujuCiodredene metode istrazivanja, Odredenje pred-
meta sociologije jest specificno pitanje, jer je cinjenica da je sociologija relativno
mlada naucna disciplina te da su jos prisutna kontroverzna misljenja 0 predmetu
sociologije kao nauke koja istrazuje drustvo kao totalitet, drustvo kao cjelinu.
Isto vrijedi i za metode u sociologiji, jer je sociologija tokom istorijskog
razvoja cesto upotrebljavala metode drugih drustvenih nauka, da bi u posljed-
nje vrijeme doslo do odredenih vlastitih metoda istrazivanja.
Sta je, dakle, predmet istrazivanja sociologije kao nauke 0 drustvu?
S obzirom na specificnost drustvenih pojava koje istrazuje, veoma je tesko
sazeto odrediti sta je predmet sociologije. Prethodno izlazuci razlicite teori-
jske koncepcije 0 drustvu, konstatovali smo da su razliciti teoreticari svaki na
svoj nacin definisali predmet sociologije, tako da bi sociologija za predmet
istrazivanja trebala imati razlicita podrucja drustvene stvarnosti. Drustveni
problemi koje bi sociologija trebala istrazivati locirani su u rasponu od opstih
problema drustva, preko problema poretka i progresa, suprotnosti izmedu
pojedinca i drustva, suprotnosti izmedu psihickog i drustvenog, do problema
determinacije drustvenih pojava i mogucnosti objasnjenja razvoja drustva,
Kompleksnost sociologije kao nauke direktno determinise i predmet
njenog istrazivanja, jer je podrucje konkretne drustvene stvarnosti satkano od
81
NijazMesihovic _
drustvenih pojava sui generis koje nisu predmet istrazivanja posebnih
drustvenih nauka. Sa kompleksnoscu i specificnoscu predmeta sociologije
tijesno je povezana i upotreba metoda istrazivanja, jer da bi sociologija efikas-
no i validno istrazila kompleksnu i specificnu drustvenu stvarnost, treba
upotrijebiti i odgovarajuce istrazivacke metode.
Ukoliko pretenduje da se iskaze posebnom naukom, sociologija u okviru
vlastitog predmeta istrazivanja treba da istrazuje specificno podrucje
drustvene stvarnosti koje u principu nije dostupno drugim posebnim drustven-
im naukama. Stoga se postavlja pitanje kako definisati podrucje drustvene
stvarnosti koje izricito istrazuje sociologija kao opsta teorija 0 drustvu.
Neki teoreticari smatraju da je sociologija nauka 0 najopstijim osobinama
drustva.
U ovoj odredbi predmeta sociologije nazire se tendencija da se sociologija
definira kao nauka koja nema jasno izdiferencirano podrucje istraZivanja
drustvene stvarnosti, usljed cega je u tom pogledu uveliko zavisna od.drugih
posebnih drustvenih nauka. Drugi smatraju da je sociologija nauka 0 oblicima
drustvenih pojava. Treci da je sociologija nauka 0 drustvenim grupama. Cetvrti
smatraju da se predmet sociologije iscrpljuje u istrazivanju kulture i civilizacije,
Cesto nije, dakle, moguce povuci jasne granice izmedu posebnih
drustvenih znanosti u smislu razgranicenja njihovog predmeta istrazivanja.
Prisutna su shvatanja da to nije pogotovo moguce kada je u pitanju
razgranicenje sociologije, socijalne psihologije i etnologije. Ovakvo shvatan-
je je rezultat tretiranja drustvenih pojava koje u stvamosti egzistiraju kao
kompleksne i manifestuju se kroz mnostvo cvrsto uspostavljenih veza s
drugim pojavama.
Iskristalisalo se i misljenje da je predmet sociologije sadrzan u sistemskom
proucavanju drustvenih ponasanja pojedinaca; djelovanja grupa, organizacija,
kultura i drustava; uticaja grupa, organizacija, kultura i drustava na individu-
alno i grupno ponasanje,
Neki sociolozi nisu skloni davanju definicije sociologije kao znanosti, niti
su skloni definiciji predmeta socioloskog istrazivanja. Drugi daju definiciju
sociologije odredujuci je kao nauku koja proucava drustvenu strukturu i
drustvenu interakciju, kao i cinioce koji dovode do promjena u drustvenoj
strukturi i drustvenim interakcijama. U tom smislu za odredenje predmeta
sociologije kljucni su pojmovi: nauka, drustvena struktura, drustvena interak-
cija i drustvena promjena.
82
Postoje i misljenja da je predmet sociologije objasnjavanje razvoja, orga-
nizacije i funkcionisanja ljudskih drustava.
Utemeljivaci sociologije nikada nisu precizno definirali sta bi bio predmet
istrazivanja sociologije.
Sta bi, dakle, bio predmet sociologije?
Buduci da zbog kompleksnosti problema ne pretendujemo da cjelovito
definiramo sta bi bio predmet istrazivanja sociologije, ovdje cemo sarno u
generalnim crtama naznaciti moguce polje socioloskog istrazivanja.
Sociologija ponajprije istrazuje drustvo kaocjelinu, drustvo kao totalitet,
kao sveukupnost procesa i odnosa. Karakteristika je sociologije kao opste
nauke 0 drustvu upravo istrazivanje drustva kao cjeline, sto u principu nije
predmet istrazivanja posebnih drustvenih nauka.
I pored toga sto neki predstavnici pojedinih teorijskih pravaca u sociologi-
ji isticu razlicite domene drustva kao bitne za predmet sociologije (sociologi-
ja je nauka 0 institucijama i njihovom razvoju i funkcionisanju; predmet soci-
ologije jest covjekova djelatnost, "akcija", gdje se drustvena stvarnost svodi
na odnose izmedu pojedinaca; predmet izucavanja sociologije jesu instituci-
je, sistemi i strukture; predmet svakog socioloskog istrazivanja jesu materijal-
na osnova i ljudski faktor), sociologija stoji na stanovistu da je. drustvo kao
sveukupnost procesa i bitan segment predmeta sociologije, tako reci nezaobi-
lazan domen socioloskog istrazivanja.
U okvirudrustvakao cjelinesociologija istrafujerazlicite vrstedrustvenih pojava.
Drustvene pojave su specificne i slozenije su u pogledu ispoljavanja, man-
ifestovanja nego sto to njihova sadrzina implicira. Ono sto predmet sociologi-
je bitno razlikuje od predmeta drugih drustvenih nauka jeste cinjenica da soci-
ologija pri istrazivanju drustvenih fenomena polazi od sveukupnosti njihovog
uslovljavanja, sto je temelj konstituisanja socioloskih koncepata istrazivanja.
Sociologija istrazuje medusobno uslovljavanje drustvenih pojava, medusobnu
zavisnost pojava u drustvu, koje se iskazuje u zakonitostima nastanka i razvo-
ja tih pojava. Dakle, kada istrazuje drustvene pojave, sociologija polazi od
konkretnih pojava i posredstvom uopstavanja dolazi do zajednickih osobina
drustvenih pojava koje kasnije svrstava, na primjer, u tipove. Sa ovog stanovis-
ta predmet sociologije krece se u rasponu od konkretnog do apstraktnog.
Specificnost sociologije kao nauke ogleda se, izmedu ostaloga, i u tome
sto ona, istrazujuci drustvene pojave, istrazuje relaciju uzroklposljedica,
83
NijazMesihovic --'-
istrazuje uzrocno-posljedicne odnose izmedu pojava. Ako bi sociologija pri
objasnjavanju drustvenih pojava polazila od parcijalnih uzrocnih veza izmedu
pojava, takvo objasnjenje ne bi bilo dovoljno da bi se spoznala sustina samih
tih pojava. Uzrok nastanka neke pojave treba shvatiti kao rezultat
medusobnog uslovljavanja dviju ili vise pojava, gdje uzrok i posljedica cesto
mijenjaju mjesta. U tom smislu sociologija istrazuje kauzalne interakcije
pojava u drustvu, gdje je uslovljavanje drustvenih pojava reciprocno, a ne jed-
nosmjerno, tako da visestranost medusobnog uslovljavanja drustvenih pojava
izrazava kategoriju drustvene cjeline.
Pored istrazivanja drustva kao cjeline, sociologija se bavi i proucavanjem
pojedinih konkretnih drustava kroz razlicite faze njihovog razvoja,
Sociologija proucava drustvenu strukturu i razvoj drustva.
Ako drustvenu strukturu shvatimo kao mrezu uspostavljenih, relativno sta-
biliziranih iskristaliziranih drustvenih odnosa, tada sociologija za bitan seg-
ment predmeta vlastitog istrazivanja uzima obnavljanje, reprodukovanje i
promjene drustvene strukture, cesto se u gradanskoj sociologiji pojednos-
tavljivalo kao problem istrazivanja drustvene statike i drustvene dinamike.
Jedanput konstituisana drustvena struktura tezi ka odrzanju, obnavljanju,
reprodukovanju postojecih produkcionih i drustvenih odnosa. Sociologija
istrazuje drustvene pretpostavke, objektivne uslove i agense, pojedince i
grupe, koji svojom aktivnoscu teze obnavljanju uspostavljenih odnosa, jed-
novremeno ne zanemarujuci ni oprecne procese i agense koji se javljaju kao
nosioci astrukturalnih tendencija.
Izgleda da sociologija, istrazujuci drustvenu strukturu, pristupa dvojakoj
analizi.analizi odnosa i procesa koji u sustini izrazavaju uzrocno-
posljedicne, strukturalne, funkcionalne i geneticke veze drustvenih pojava
usmjerenih prema reprodukovanju konkretnog drustva iii konkretne
drustveno-ekonomske formacije, i 2. analizi procesa i odnosa koje
obiljezava astrukturalni karakter koji tendiraju ka promjeni konkretne struk-
ture drustva. U krilu drustva trajno su prisutne tendencije konzerviranja pos-
tojecih odnosa i njima oprecne tendencije koje tendiraju ka promjeni posto-
jecih odnosa. Pri svemu tome, nosioci procesa konzerviranja iii promjena
drustvene strukture mogu biti i medusobno suprotstavljene klase koje imaju
razlicite klasne interese i koje sveukupnom djelatnoscu (ideoloskom,
ekonomskom, politickom, kulturnom itd), tendiraju bilo ka odrzanju, bilo
ka promjeni postojece drustvene strukture.
84
Iz ove cinjenice proizilazi za saciologiju znacajan zadatak-kritika
drustvene prakse. Predmet sociologije bitno je sadrzan i u "oslobadanju"
drustvene prakse od ideoloskog zamagljivanja stvarnog karaktera odnosa i
procesa u drustvu. To u sustini znaci razvijati kritiku i istrazivati nacin obnavl-
janja produkcionih i drustvenih odnosa, razvijati naucnu kritiku interpreta-
tivnih model a reprodukcije postojeceg nacina proizvodnje i njima primjerene
drustvene strukture, jednovremeno istrazujuci tendencije obnavljanja posto-
jecih odnosa i suprotne tendencije prevazilazenja tih odnosa. Istrazujuci pro-
cese strukturacije u drustvu, sociologija istrazuje uzrocno-posljedicne, struk-
turalne, funkcionalne i genericke veze izmedu drustvenih pojava, pojedine
segmente drustvene cjeline (ekonomija, pravo, ideologija, kultura, politika
itd.), njihovu strukturu i medusobnu povezanost kao i povezanost sa aspekta
drustvene cjeline, postavljajuci klase kao drustvene grupe koje su usmjerene
ka reprodukciji ili disoluciji (razlaganju) drustvene strukture. Time dolazi do
spoznaje da su drustvene grupe u drustvenoj strukturi znacajno podrucje soci-
oloskog istrazivanja.
Jedan dio predmeta sociologije odnosi se na istrazivanje drustvenog razvo-
ja. Problem razvoja drustva sa stanovista predmeta istrazivanja sociologije
ima kompleksni karakter. Predmet istrazivanja sociologije jesu opste zakoni-
tosti nastanka i razvoja drustva kao cjeline. Medutim, sociologija ne ostaje
sarno na podrucju istrazivanja opstih zakona drustvenog razvoja.
Sociologija istrazuje i posebne zakone drustvenog razvoja karakteristicne
za pojedine tipove drustvenih pojava (na primjer klase) u okviru odredenih
globalnih drustava (na primjer grckog robovlasnickog drustva) kao manifes-
tantnih oblika drustveno-ekonomske formacije (robovlasnistva).
Razvoj drustva u stvarnosti se ne odvija kao slijed, sukcesija objektivnih
drustvenih zakonitosti, nego i kao mogucnost i stvarnost djelovanja grupa i
pojedinaca da svjesno uticu na taj razvoj kroz razlicite forme vlastite djelat-
nosti: politicku, ideolosku, proizvodnu itd.
Izmedu ostaloga, naucni karakter moze se sociologiji pripisati upravo u
pogledu mogucnosti da istrazuje ponovljivost drustvenih pojava, njihov
zakoniti razvoj.
U krajnjoj liniji, zakoni drustvenog razvoja iskazuju cinjenicu da je drust-
vo podlozno trajnim promjenama, sto naposljetku rezultira transformacijom
jednog drustva u drugo, jedne drustveno-ekonomske formacije u drugu.
Dakle, jedan dio predmeta socioloskog istrazivanja odnosi se na istrazivanje
85
Nijaz Mesihovic _
sadrzaja i oblika prelaska jednog drustva u drugo, jedne drustveno-
ekonomske formacije udrugu. Sociologija ovomproblemu pristupa analizira-
juri korjenite i postupne promjene u drustvu. Napokon, sociologija istrazuje
odnos pojedinca i pojedinca, kaoodnos pojedinac/drustvene grupe u kontek-
studrustva kaocjeline.
Danas, naprelasku iz xx u XXI stoljece medu sociolizma sve vise postaje
dominantno misljenje da bi se sociologija trebala sistemski pozabaviti izucavan-
jem prelaska modemizma u postmodemizam, prelaska drustava iz modeme u
postmodemu fazu razvoja. U tom smislu sociologija bi trebala istrazivati: brzi i
kontinuelni rast proizvodnih kapaciteta drustava koji je posljedica novih
ekonomskih aktivnosti i novih nacina rada; novu dinamicku formu ekonomske
aktivnosti-kapitalizam; promjene u rastu i kretanju stanovnistva; razvoj novih
oblika upravljanja; uticaj zapadnih razvijenih drustava naostatak svijeta.
Metode U sociologiji
Sociologija kaonauka upotrebljava vise metoda pri istrazivanju drustvenih
pojava. Ovdje nece biti rijeci 0 razlicitim shvacanjima socioloske metode,
nego cemo ukratko prezentirati sustinske karakteristike metoda koje se
najcesce upotrebljavaju u savremenoj sociologiji.
Rijec metoda potice od grcke rijeci methodos, sto znaci put, nacin sazna-
vanja predmeta koji izucava doticna nauka.
U vezi sa primjenom odredenih metoda u sociologiji su prisutni razliciti
problemi, pocevsi od mogucnosti primjene pojedinih metoda posebnih
drustvenih nauka pa do problema klasifikacije metoda koje se primjenjuju u
sociologiji. Mi necemo, medutim, nasu paznju usmjeriti nateorijske kontro-
verze 0 karakteristikama socioloske metode, jer bi to bilo u raskoraku sa
osnovnim intencijama ovog udzbenika.
33 U pogledu sustinskih karakteristika i kontroverznih shvatanja socioloske metode, upucuiemo na slJedece
znacajne radove koji tretiraju ovuproblematiku: ACuvillier, Manual de sociologie, Paris 1958; R. Boudon, Les
Methodes en sociologie, Paris 1976; L. Festinger - D. Katz, Les methods de recherche dans les sciences
sociales, Paris 1959; G. Ferreol - P. Deubel, Methodologie des sciences socitales, Paris 1993; M.Grawitz,
Methodes des sciences socials, Paris 1996; R.Quivy - V; Campendoudt, Manuel de recherche en siences
socials, Paris 1995; J. Guibert - G. Jumel, Methodologie de pratiques de terrain en sciences humaines et
socials, Paris 1997; A Mucchielli, Dictionnaire des methods qualitatives en sciences humaines et socioales,
Paris 1996; C. Frankfort - D. Nachmias, Research Methods in the Social Sciences, London 1996; WL.
Neuman, Socioal Research Methods London 1997; D.A. Vaus, Surveys in Socioal Research, London 1996;
L. Christensen, Experimental Methodology, Boston, 1997.
86
Opcenito govoreci, sociologija se sluzi raznim metodama i tehnikama
kako bi prikupila cinjenicni materijal koji joj je potreban za pristup objasnjen-
ju drustvenih pojava.
U sociologiji je prisutno nekoliko podjela metoda istrazivanja, gdje svaki
autor klasificira socioloske metode s obzirom na razlicite kriterijume.
Klasifikacija metoda u sociologiji je kompleksan problem, ako se ima u vidu
cinjenica da sociologija za predmet istrazivanja uzima specificne drustvene
pojave koje zahtijevaju metode istrazivanja, kao i cinjenica da se sociologija
pri istrazivanju drustvenih pojava uveliko koristi i metodama drugih posebnih
drustvenih nauka.
Neki sociolozi metode u sociologiji dijele na: 1. metode za prikupljanje
podataka (posmatranje, ispitivanje, mjerenje, statisticke metode, eksperiment,
uporedivanje) i 2. metode naucnogobjasnjenja ili eksplikacije. Drugi smatra-
ju da se metode u sociologiji mogu podijeliti na: 1. pomocno-tehnicke metode
ili metode za prikupljanje podataka (posmatranje, eksperiment, intervju,
anketa, monografska metoda, statisricka metoda, sociometrija), 2. posebne
naucne metode, takozvane komparativne metode (istorijska, etnografska, sta-
tisticka komparacija ) i 3. metode naucnogobjasnjenja. U sociologiji se pom-
inju i glavni metodoloski kompleksi iz kojih izviru metode socioloskog
istrazivanja, kao sto su: istorijska metoda, komparativna metoda, statisticka
metoda, metoda izucavanja pojedinacnih slucajeva itd. Zastupljena je i pod-
jela metoda u sociologiji na kvalitativne i kvantitativne istrazivacke metode.
Ipak, u savremenoj sociologiji najcesce spominjanje i primjenjivanje
metode su:
Posmatranje
Jedna od najrasprostranjenijih metoda za prikupljanje cinjenicne grade u
drustvenim istrazivanjima je posmatranje.
Posmatranju prethodi odredeni broj nesistematiziranih operacija koje se
mogu podvesti pod zajednicki nazivnik uocavanja problema i relevantnih
podataka 0 problemu koji su na raspolaganju istrazivacima i bez ulaganja
veceg intelektualnog i fizickog napora. Nesistematicno posmatranje pojave
moze imati utilitamu dimenziju u smislu olaksavanja formulacije polazne
ideje na koji nacin pristupiti istrazivanju konkretne pojave u smislu dostup-
nosti i mogucnosti prikupljanja cinjenicne grade 0 toj pojavi.
87
NijazMesihovic _
Ipak, posmatranje kao istrazivacka metoda pomocu koje hocemo da
dodemo do odredenog broja za nas vaznih podataka prije svega je planska i
organizirana djelatnost istrazivaca koja bi trebala da rezultira
zadovoljavajucim brojem podataka na bazi kojih bi bilo moguce pristupiti
testiranju postavljenih hipoteza.
Naravno, posmatranjem se ne tezi prikupiti cjelokupni fond podataka koji
stoji na raspolaganju, nego se posmatranje usmjerava u pravcu prikupljanja
podataka koji su definirani indikatorima kao konceptima i cije komplemente
u formi cinjenica, odnosno podataka, trazimo u empirijskoj realnosti. Na taj
nacin posmatranje poprima karakter filtriranja podataka u procesu njihovog
prikupljanja.
Posmatranje se razlikuje od pukog opazanja jer je utemeljeno kao planska,
sistematicna i organizirana djelatnost istrazivaca.
Istrazivac posmatranju pojave koja je u fokusu njegovog interesa pristupa
planski, na osnovu prethodno konstituiranog plana posmatranja, koji podrazu-
mijeva odredivanje cilja posmatranja, nacin, odnosno formu posmatranja,
aktivnosti istrazivaca, istrazivacke tehnike i instrumente komplementarne
posmatranju kao metodi prikupljanja podataka. Istrazivac sistematski i kon-
tinuelno u odredenom vremenskom intervalu, direktno iii uz pomoc za to
posebno zaduzenih osoba, pokusava doci do relevantnih informacija 0 objek-
tu posmatranja u dinamickom okruzenju u kojem se manifestuje ispitivana
pojava. Posmatranje se izvodi organizirano, sto podrazumijeva sinhroniziranu
aktivnost aktera ukljucenih u proces opserviranja koji bi na kraju trebao rezul-
tirati raspolaganjem relevantnog broja cinjenica, odnosno podataka, sto je u
krajnjoj liniji i namjera istrazivaca.
Posmatranje je etapnog karaktera i u okviru kontinuelnog posmatrackog
procesa moguce je identifikovati vise medusobno sukcesivnih etapa posma-
tranja.
Osim cinjenice da se posmatranje manifestuje kao spoznajna djelatnost
konstituirana od odredenog broja faza, odnosno etapa, u Iiteraturi se
susrecemo s konstatacijom da bi metodoloski korektno upriliceno posmatran-
je trebalo dati odgovor na nekoliko znacajnih pitanja od kojih izdvajamo trio
Pitanje posmatrane pojave. Istakli smo prethodno metodoloski zahtjev da
se posmatranjem zahvati pojava oslobadanja ideoloskih i drugih iskrivljavan-
ja, odnosno dimenzije pojave za koje treba prikupljati podatke koji ce
omoguciti provjeravanje hipoteza.
88
Pitanje mjesta i vremena posmatranja. Istrazivaci bi se trebaIi opredijeliti
za mjesto posmatranja koje omogucava najoptimalniji uvid u odvijanje
pojave. Treba voditi racuna 0 dinamickom karakteru drustvenih pojava, 0 nji-
hovoj relativno brzoj promjenjivosti, tako da faktor vrijeme, ukoliko nije
uoceno njegovo znacenje, moze dezaktueIizirati rezultate posmatranja,
odnosno dovesti u pitanje opravdanost istrazivanja.
Pitanje nacina posmatranja. Odgovor na ovo pitanje omogucava
istrazivacima uvid u broj instrumenata koji im stoji na raspolaganju i izbor
najpodesnijih instrumenata za prikupljanje relevantnih podataka (anketni
upitnik, usmjeravani intervju i drugi).
Metod posmatranja transponiran je iz domena prirodnih nauka u domen
drustvenih nauka s namjerom da se osnazi dimenzija objektivnosti istrazivan-
ja drustvenih pojava.
Konacni cilj svakog posmatranja je dijagnoza, tj. utvrdivanje aktivnosti,
ponasanja, odnosa, rituala, obicaja ljudi koji su predmet posmatranja.
Prisutno je vise pokusaja podjele posmatranja kao istrazivacke metode.
Tako se susrecemo s podjelom na: 1. posmatranje s participacijom, ucestvo-
vanjem, kada je posmatrac ukljucen u posmatranu grupu i kada participira u
grupnim aktivnostima i 2. neparticipativno posmatranje kada je posmatrac
pozicioniran izvan grupe i ne ucestvuje u grupnim aktivnostima.
Uspjesnost posmatranja u smislu plodonosnog prikupljanja relevantne
cinjenicne grade, odnosno relevantnih podataka zavisi od: 1. uspostavljene iii
neuspostavljene kriticke distance posmatraca naspram objekta posmatranja; 2.
suzdrzavanja od vlastitih vrijednosnih sudova i njihovog izbjegavanja; 3. izbje-
gavanja opasnosti nametanja stavova grupe iii njihovih voda; 4. postavljanja u
prvi plan objektivnog registrovanja cinjenica bez "farbanja"; 5. uspjesnog
ogranicavanja polja istrazivanja (organizacija, institucija, geografsko podrucje,
glavni akteri); 6. odredivanja instrumenata za posmatranje (pisani vedic za pos-
matranje, plan posmatranja, uzorak posmatranja); 7. testiranja instrumenata za
posmatranje (predanketa); 8. pristupa prikupljanju informacija i drugih uslova.
Prednosti ove metode za prikupljanje podataka su: 1. aktuelnost informa-
cija (posmatranje se obavlja u momentu manifestacije, odvijanja drustvene
pojave); 2. relativno visoki stupanj objektivnosti prikupljenih podataka (pro-
ces posmatranja je direktni kontakt posmatrac/ posmatrani, ne postoji posred-
nik izmedju posmatraca i pojave, pa su prikupljenje cinjenice "sa izvora"
svjezije i autenticnije, ne podlijezu iskrivljavanjima).
89
NijazMesihovic _
Osnovni limit ove metode sastoji se u mogucnosti da pojedinci i grupa kao
objekt posmatranja mogu izmijeniti ponasanje svjesni prisutnosti posmatraca.
Vrste posmatranja
Opazanje svijeta koji nas okruzuje je manje iIi vise svjestan cin u svakom
momentu. Covjek nezavisno od vlastite volje prima impulse koji poticu iz svi-
jeta koji ga okruzuje. Neki dogadjaji pobudjuju nase interesovanje, uticu na
dublju spoznaju opazenih cinjenica i tada opazanje poprima novi oblik i
postaje posmatranje.
Pod pojmom posmatranja podrazurnijeva se ciljno, usmjereno i sistematsko
registrovanje istrazivackog predmeta, procesa iii pojave. Posmatranje daje ele-
mentarne informacije 0 svijetu izrazene u forrni vise empirijskih tvrdnji.
Rezultati posmatranja predstavljaju prve premise spoznajnih aktivnosti
istrazivaca. Prema tome, posmatranje predstavlja jedan od najznacajnijih postu-
paka prikupljanja informacija. Stoga posmatracka sposobnost i opazanje spada-
ju u najznacajnije karakteristike istrazivaca. Da bi odigralo predvidjenu ulogu
u istrazivackomprocesu, posmatranje treba da karakterisu sljedece osobine:
planiranje (provodjenje posmatranja prema planu koji odgovara cilju
posmatranja i omogucava da se posmatrac koncentrise na ono sto je
najvaznije i najbitnije), b) cilj (koncentrisanje paznje posmatraca na
pojave iIi na njihove osobine koje ga interesuju), c) aktivnost (selek-
cioniranje informacija koje dopiru do istrazivaca, istrazivanje
osobenosti predmeta koji ga interesuje koristeci se znanjem iii
iskustvom), d) sistematicnost (posmatranje je kontinuelno, izvodi se
premaodredjenom sistemu koji omogucava visekratno registrovanje
objekata posmatranja u razlicitim uslovima njihove egzistencije).
Ako imamo u vidu nacin izvodjenja posmatranja u drustvenim istrazivan-
jima mozemo razlikovati:
posmatranje s ukljuCivanjemposmatraca u istrazivanu skupinu, b) pos-
matranje bez ukljucivanja posmatraca u istrazivanu skupinu, c) kon-
trolisano posmatranje, d) nekontroIisano posmatranje i e) posmatranje
gde postoji svijest 0 prisutnosti posmatraca.
Posmatranje tipa a zasniva se na dugorocnijem ukljucivanju posmatraca u
istrazivanu skupinu sa ciljem da se ona posmatra iznutra. U okviru ovog tipa
posmatranja istrazivac prikriva vlastitu ulogu i cilj boravka u grupi, poistov-
90
jecuje se sa ulogom jednog od clanova grupe pri cemu clanovi grupe nisu
svjesni prisutnosti posmatraca, Medutim, posmatranje tipa b je takvo posma-
tranje u kojem posmatrac nije aktivno angazovan u djelatnostima grupe vee
posmatra grupu spolja. Posmatranje tipa C obavlja se pomocu odredenih sis-
tematizirajucih sredstava (npr. upitnika, sema itd.). Nekontrolisano posrna-
tranje (tip d) ne upotrebljava takva sredstva. To je plansko posrnatranje, ali
koje se izvodi slobodno. Posrnatranja tipa e ifpovezana su sa svijescu ispiti-
vanih 0 tome da li predstavljaju predrnet interesovanja istrazivaca ili ne.
Mogucnosti i spoznajna ogranicenja posmatranja
Pravilan izbor tipa posrnatranja utice na upotrebljivost dobijene cinjenicne
grade. Najvece spoznajne mogucnosti u srnislu dosezanja do najskrivenijih
elernenata pojava ima istrazivac koji vrsi direktno posrnatranje. Istrazivac koji
ucestvuje u zivotu istrazivane grupe irna mogucnost spoznaje ne sarno zivot-
nih uslova te grupe vee takoder i rnotivaciju ponasanja njenih clanova. Ipak,
ono krije i odredene nedostatke od kojih treba pornenuti: nedostatak
mogucnosti neposrednog registrovanja ispitivanih pojava, a prilikorn repro-
dukcije registrovanih podataka postoji opasnost neuocavanja velikog broja
detalja. Dalje, neposredna participacija u zivotu posrnatrane drustvene grupe
moze dovesti do suzavanja polja posrnatranja sarno na jedinke koje pripadaju
datoj skupini. Posrnatranje tipa b oslobodeno je ovog prigovora. Pri svernu
tome istrazivac ne moze biti siguran da li se u toku posmatranja posrnatrane
osobe ponasaju norrnalno u datirn situacijama. Skriveno posrnatranje
omogucava da se izbjegnu problerni koji proizlaze iz posrnatranja tipa a i tipa
b. Prilikorn praktikovanja skrivenog posrnatranja potrebno je voditi racuna 0
izboru takve drustvene uloge od strane posmatraca koju ce prihvatiti ispiti-
vani. Vazno je postici da izabrane uloge kod ispitivanih rezultiraju osjecajem
sirnpatije i povjerenja. Istovrerneno posmatrac mora posjedovati sposobnost
lakog prilagodavanja datoj ulozi.
Faze posmatranja
Obicno posrnatranje prirnjenjivo je sarno u uvodnirn istrazivanjima, ali
postepeno istrazivac osjeti potrebu dopunjavanja vlastitih posrnatranja kroz
istrazivanje koje je okvimo precizirano nekirn planorn djelovanja. Svako pos-
rnatranje obuhvata nekoliko faza:
91
Nijaz Mesihovic _
utvrdivanje cinjenica zahvacenih hipotezama osnovmm planom
istrazivanja koje podlijezu posmatranju,
realizacija pristupa istrazivanoj skupini (uspostavljanje kontakta sa
pojedincima, dobijanje dozvole za posmatranje itd),
izvodenje posmatranja, prikupljanje informacija, objedinjavanje
zapazanja,
vodenje zabiljeski gdje je osnovni dokument knjiga terenskih posma-
tranja (moze se voditi u formi dnevnika ili kartoteke),
kontrola posmatranja kroz razgovor sa ucesnicima dogadaja, kroz prov-
jeru uredskih dokumenata, kroz uporedivanje rezultata vlastitog posma-
tranja sa rezultatima posmatranja koje je prethodno dobio neki drugi
istrazivac,
izvjestaj 0 posmatranju koji sadrzi detaljnu dokumentaciju 0 vremenu,
mjestu i okolnostima pod kojima su dobijene informacije, utvrdivanju
uloge posmatraca i karakteristika posmatranih osoba i slicno.
Osim toga, prilikom planiranja istrazivanja treba uzeti u obzir problem same
uloge posmatraca, Posmatrac uvijek ima odredeni uticaj na rezultate posma-
tranja. On je posrednik izmedu stvarne situacije i podataka i samim svojim
djelovanjemmoze uticati na samu situaciju ili na dobijene podatke sto zavisi od
njegove sposobnosti.
Istorijska metoda
Istorijska metoda svrstava se u grupaciju eksplikativnih metoda kojima je
cilj da objasne neku drustvenu pojavu imajuci u vidu istorijsku pozadinu
uzrokovanja te pojave.
Istorijska metoda se cesto koristi u drustvenim istrazivanjima koja se
temelje na istorijskoj gradi.
Primjenjujuci ovaj metod istrazivanja, istrazivac se oslanja najcesce na
neku opstu teoriju iz koje prihvata opste teorijske stavove pomocu kojih nas-
toji objasniti pojavu koja je predmet njegovog istrazivackog interesa.
Uz pomoc istorijske metode istrazivac fokusira neki istorijski dogadaj,
instituciju ili grupu pa i pojedinca u odredenom vremenskom intervalu sagle-
davajuci uzroke nastanka, trajanje, mnostvo faktora koji su uticali na razvoj,
92
odnosno na transformaciju i nestanak pojave koja je predmet istorijskog
proucavanja, koristeci se razlicitim vrstama najcesce pisanih izvora da bi
pojava bila sto objektivnije istrazena koliko to omogucavaju dostupni izvori.
U tom smislu istrazivacima stoje na raspolaganju razliciti istorijski izvori
o istrazivanoj pojavi koje mozemo generalno podijeIiti na primarne (pisani
dokumenti nastali kao svjedocenje neposrednih aktera iii svjedoka zbivanja
dogadaja) i sekundarne (interpretativna dokumentacija u kojoj su sadrzana
individualna videnja ispitivane pojave u formi studija, clanaka, enciklopedija,
bibliografija i ostalog materijala).
Istorijska metoda je u sustini kriticka metoda jer pomocu ove metode tezi
se eksplikaciji istrazivane pojave primjenjujuci kriticko preispitivanje izvorne
istorijske dokumentacije i autenticnosti dokumenata na koje se istrazivac
moze osloniti, a s druge strane kritickoj anaIizi se podvrgava i utvrduje istini-
tost i znacenje cinjenica koje se mogu naci u raspolazucoj dokumentaciji.
Istrazivac tezi kriticki rasclaniti objektivne informacije 0 ispitivanoj pojavi
koje su nekad prikrivene u dokumer.tima, a nekad maskirane individualnim,
grupnim, ideoloskim i drugim stavovima koji mogu zamagliti iii iskriviti stvar-
nu sliku dogadaja koji se manifestuje u odredenom istorijskom trenutku i u
okviru neke istorijske epohe. Zadatak je istrazivaca da formira vlastiti kriticki
stay naspram istorijskih izvora i dokumenata koji ne daju jasnu i preciznu sIiku
o konkretnom istorijskom dogadaju koji je predmet istrazivackog interesa.
Istrazivac je cesto u situaciji da ima pristup relativno vecem broju istorijskih
pisanih izvora koji, svaki sa svoje strane, daju razlicite vrste informacija,
ponekad i kontradiktornih, 0 ispitivanoj pojavi. Istrazivac u takvoj situaciji pris-
tupa selekciji, odabiru, filtriranju faktografske grade kriticki "preradujuci" dos-
tupni materijal i odabira one cinjenice i podatke za koje smatra da ce moci
posluziti verifikaciji prethodno formulisanog hipotetickog okvira istrazivanja.
Prikupljenju faktografsku gradu istrazivac klasifikuje i sistematizira i shodno
kriterijuma kriticke analize odreduje njihovu specificnu teorijsku i metodolosku
tezinu za proces testiranja postavljenih hipoteza. Istorijsko istrazivanje finalizira
se interpretacijom dobijenih podataka tezeci objasniti uzrocno-posljedicne veze
i odnose izmedu cinjenica, kao i druge tipove veza koje mogu potojati izmedu
njih, kao sto su npr. strukturalne, funkcionalne i druge veze.
U istorijskim istrazivanjima cesto su prisutni elementi komparacije,
uporedivanja, komparacijesadrzaja i manifestantnih formi konkretne pojave
kroz razlicite istorijske faze nekog drustva iii drustvene formacije. Klasican
93
NijazMesihovic _
primjer istorijsko-komparativnih istrazivanja su Maxa Webera istrazivanja. Ta
su istrazivanja razlicitih pojava u diferenciranim istorijskim kontekstima i u
razlicitim istorijskim epohama, kao sto su istorijsko-komparativna
proucavanja birokratskog fenomena u faraonskom Egiptu, srednjovjekovnoj
Kini i Japanu, i u tadasnjoj Evropi, u kojimaje Weber istorijsko-komparativn-
im analizama razlicitih dimenzija birokratskog fenomena (istorijske,
ekonomske, socioloske, pravne, socio-psiholoske, politikoloske dimenzije)
dosao do zakljucka 0 uzrocima nastanka ove pojave, njenim manifestantnim
oblicima i strukturalnim karakteristikama, dakle, zakljuccima koji vaze za
ovu pojavu u svim drustvima u kojima se ova pojava javlja.
Primjeri istorijsko-komparativnih. studija
Light i Bonacich su vrsili istrazivanja Korejaca na podrucju Los Andelesa
izmedu 1965. i 1982. godine. Njihova istrazivanja prate kako su promjene u
koreanskoj ekonomiji i drustvu dovele do porasta korejskoj rnigracije u SAD.
Na primjer, autori pokazuju da Korejci u Koreji zaraduju izmedu 7,5 i 27 pro-
cenata prosjecne americke plate. Autori su unijeli veliki skup faktora (npr.
ulogu korejske vlade, promjene u korejskoj ekonomiji i istoriju vojne inter-
vencije SAD u Koreji ) u pricu 0 korejskoj migraciji. Autori porede Korejce
u Koreji sa onim u SAD i porede Korejce sa drugim etnickim skupinama u
Sjedinjenim Drzavama. Oni postavljaju pitanje: zasto je veliki procenat
Korejaca postao vlasnicima malih privatnih firmi u Sjedinjenim Drzavama
kada su mali broj njih bili vlasnici malih firmi u Koreji? Oni istrazuju kako se
mali biznisi kojima su vlasnici imigranti uklapaju u veliku ekonomiju SAD i
kako su krscanstvo, korejska etnicka kultura i drustvena klasa stvorile jedin-
stvenu socijalnu i ekonomsku supkulturu u odredenom istorijskom trenutku.
Autori su se koristili raznim tipovima podataka: anketnim istrazivanjima, pos-
tojecim statistikama, terenskim istrazivanjima, vladinom dokumentacijom,
medunarodnim izvjestajima i istorijskim podacima. Njihova knjiga sadrzi
fotografije osnivanja korejskih firmi i oglasa, mape koje pruzaju prikaz
rasprostranjenosti korejskih privatnih firmi na podrucju Los Andelesa u peri-
odu od 20 godina, te informaciju 0 broju Korejaca koji su migrirali. Oni
iznose price odredenih ljudi i opisuju u detalje odgovore korejske zajednice
na nasilne nasrtaje usmjerene protiv Azijata na podrucju Los Andelesa. Autori
prezentiraju ogranicene generalizacije i tvrde da je kombinacija specificnih
okolnosti (npr.politicki sistem u Koreji, intervencija SAD, ekonomska dis-
lokacija, bogatstvo SAD, kulturna tradicija) doprinijela formiranju zajednice
korejskih vlasnika malih firmi koje su koncentrisane u Los Andelesu tokom
94
1960-ih i 1970-ih. Lauchmann (1989) je razradio pitanje: Kako se moderna,
snazna, centralizovana nacija-drzava (npr. vladine institucije i politicki
autoritet) razvila iz slabih, fragmentarnih politickih institucija srednjeg vije-
ka? On je istrazivao Francusku i Englesku tokom sesnaestog i sedamnaestog
vijeka jer su obje imale slabe drzavne institucije 1500, ali su se od 1700.
godine razvile u snazne drzave. Autor je podvukao tri teorije 0 nacinu razvo-
ja drzave u sesnaestom i sedamnaestom vijeku. Po jednoj, siromasni pobun-
jenici su prisilili plemstvo da reorganizuje politicku moe u snaznu drzavu,
Druga teorija kaze da je narastajuca kapitalisticka klasa zadobila moe na
osnovu novog razvoja trzisne ekonomije. Vode na vlasti su na racun novih
kapitalista i starih plemica osnazile drzavu, Kasnije je moe plemstva oslabila.
Po trecoj teoriji, vlasti i politicka moe se sami po sebi obnavljaju. Pripadnici
elite zahtijevaju vise moci i snage koju onda investiraju u birokratiju i vojsku
koje ce opet braniti i odrzavati njihovu moe. Lachmann je obradio dio svake
teorije kao predmete iii pitanja. Svaka od teorija sugerise razlicite snage kao
glavne snage, dijelove dogadaja ili odgovore na pitanja. Pitanja i predmeti
navode njegovu istragu na dokaze. Na primjer, teorije sugerisu da su razlicite
skupine odigrale glavnu ulogu u oponiranju stvaranju snazne drzave. Kao
dokaz on je procitao desetine knjiga i clanaka koje su pisali istoricari bri-
tanske i francuske istorije, napisanih na engleskom ili francuskom jeziku,
opisujuci specificne detalje istorijskih dogadaja, kao glavne skupine koje su
ucestvovale u sukobima (npr. gradanskim ratovima). On je onda postavio te
dogadaje i skupine u kontekst socijalnih, politickih i ekonomskih institucija.
Autor je za svaku od teorija nasao uporiste u Engleskoj ili Francuskoj ili u
obje zemlje, ali dokazi nisu podrzavali ni jednu od tri teorije. Umjesto toga,
Lachmann je otkrio nove faktore i ponudio novu interpretaciju onoga sto se
desilo. On je pronasao da se pripadnici odvojenih elita izvan drzave sukobl-
javaju jedni s drugima. Alijanse koje one formiraju i rezultat njihovih sukoba
proizveli su snaznu centralizovanu drzavu posto je elita kao takva nastojala da
zastiti svoje interese od svojih rivala. (W.Lawrence Neuman: 1997: 340-341).
Isto tako primjer za klasicno istorijsko istrazivanje utemeljeno na istorijskoj
metodi predstavlja intelektualni napor grupe autora da na bazi dostupne istori-
jske grade prikupljene iz primarnih i sekundarnih izvora objasne ideju Evrope
i evoluciju te ideje u razlicitim povijesnim epohama do ideje moderne Evrope
kao integrirane cjeline ravnopravnih naroda. (Pim den Boer, Peter Bugge,
Ole Woever: 1995).
Primjer aplikacije istorijske metode u filozofsko-povijesnim i drustveno-
povijesnim istrazivanjima nalazimo u knjizi profesora Muhameda Filipovica
"Bosna i Hercegovina - najvaznije geografske, demografske, historijske, kul-
95
Nijaz Mesihovic _
turne i politicke cinjenice" (M. Filipovic: 1997) u kojoj autior na bazi
proucavanja istorijske grade iz razlicitih perioda egzistencije Bosne i
Hercegovine, poglavito iz perioda egzistiranja samostalne drzave Bosne, peri-
oda Bosne pod Osmanskim carstvom i Austro-Ugarskoj monarhiji, Bosni i
Hercegovini u kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Bosni i Hercegovini u
Titovoj Jugoslaviji, i napokon najnovijeg perioda opstojanja Bosne i
Hercegovine kao samostalne medunarodno priznate Bosne i Hercegovine,
pokazuje drustveno-istorijske uzroke i razvoj prilika u kojima je doslo do
stvaranja savremene Bosne i Hercegovine.
I povrh saznanja 0 osjetljivosti primjene historijske metode u drustvenim
istrazivanjima, imajuci u vidu prethodno pobrojana ogranicenja koja se javl-
jaju tokom istorijskih istrazivanja, cini se da je kljucno pitanje u istorijskim
istrazivanjima pitanje razumijevanja problemske situacije. Jedan istorijski
problem rezultat je ukrstavanja pluraliteta uzroka i cinilaca, neposrednih i
posrednih, direktnih i indirektnih, neposrednog uzroka i uzroka u krajnjoj lin-
iji, tako da i odgovor na pitanje razumijevanja problemske situacije ne moze
biti jednoznacan, Od samog istrazivaca koji primjenjuje istorijsku metodu
uveliko zavisi kako ce hijerarhijski poredati faktografsku gradu koja mu stoji
na raspolaganju, kojim ce izvorima pripisati vecu specificnu tezinu u odnosu
na druge, koje ce uzroke i cinioce koji uzrokuju problem akcentirati a kojima
ce se pripisati sekundarno iIi tercijarno znacenje, te ce objektivnost naucnog
suda uveliko zavisiti od zauzimanja stava naspram prethodno pobrojanih
aspekata postavljenog pitanja.
Izlaz iz ove situacije cini se da je moguc prihvatanjem sugestije K.Poppera
da je glavni cilj povijesnog razumijevanja hipotetska rekonstrukcija neke
povijesne problemske situacije. Ukoliko istrazivac postavi konzistentan i
koherentan sistem hipoteza i dode do dovoljnog broja istorijskih i drugih
informacija 0 istrazivanom problemu, nece mu biti tesko da rekonstruira prob-
lemsku situaciju, dakle problem u povijesnom i drustvenom kontekstu i dode
do relativno visokog stupnja objektivnih saznanja 0 tom problemu.
Komparativna metoda
Ljudi su svakodnevno u situaciji da uporeduju dogadaje i pojave u prirodi
i u drustvu. Jedna od osobenosti ljudskog duha je teznja da se uporedivanjem
izmedu pojava na fenomenoloskoj razini pokusavaju ustanoviti veze izmedu
uporedivanih pojava i da se na osnovu tako detektiranih relacija donose
96
_________________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
odredeni zakljucci. Komparativni metod u drustvenim znanostima slijedi
sarno teznju ljudskog duha prema uporedivanju.
Pomocu komparativne metode ispituju se slicnosti i razlike izmedu dvije
ili vise kompariranih pojava s namjerom dase uporedene pojave tipologizira-
ju i klasificiraju, odnosno dase testiraju hipoteze 0 kauzalnim relacijama ispi-
tivanjem empirijske veze i vremenskog poretka faktora.
Vezano zasocioloskaistrazivanja tretira se kao kvazieksperimantalni metod,
posto sociologija ne raspolaze eksperimentalnim metodama koje bi dale plod-
nije rezultate uistrazivanju, ili tacnije receno, postoje upotreba eksperimenta u
sociologiji vrlo osjetljiva i postoje poteskoce u primjeni eksperimenta u soci-
ologiji, komparativna metoda tretira se cesto kao indirektni eksperiment.
U istrazivanjima komparativnu metodu su upotrebljavali lS.Mill,
E.Durkheim, Max Weber i drugi teoreticari.
Serna u sociologiji komparativna metoda se upotrebljava u citavom spek-
tru drustvenih znanosti: psihologiji, politickoj ekonomiji, pravu, etnologiji,
politologiji. Pomocuove metode mogu se prikupljati podaci i za kvalitativnu
i za kvantitativnu analizu.
Komparativna metoda moze se upotrijebiti u svimfazama istrazivanja i na
svimnivoima istrazivanja.
Ova metoda sluzi vise kao sredstvo za otkrivanje relacija izmedu kompar-
iranih pojava nego sto otvara mogucnost naucno prihvatljivog objasnjavanja
pojava koje su u medusobnoj vezi.
Evo primjera kako se komparativni metod moze upotrijebiti u socijalnoj
antropologiji."
34 Pogledajmo kako metod dejstvuje u socijalnoi antropologiii, Na pocetku ovog vijeka bila Je siroko
prihvacena teorija da eovJeeanstvo nije uvijek imalo sadasnie ustanove braka. Naprotiv, vjerovalo se da je
ustanova braka prosla kroz nekoliko stupnjeva od kojih Je posliedrui "najnapredniii" iii najcivilizovaniji.
Pretpostavlieni stuprqevi su sljedeci: (I) promiskuitet, u kome nema nikakve odredene strukture seksualnog
ponasarqa i seksualni odnosi su neregulisani; (2) grupni brak, u kome se grupa zena, bilo da su bioloski u srod-
stvu iii ne, smatra suprugamagrupe [udi bilo da su ovi u srodstvu iii ne: (3) klan, u kome je pleme podiiefjeno
na nasljednedrustvene jedinice gdje se porijeklo djece racuna prema klanu rnajke: (4) gens, slicno uredeoje u
kome djeca ipak pripadaju klanu oca: (5) individualna porodica, koja se smatra osnovnom formom drustvene
organizacije i najrazvijenijim stupnjem za koji se vJeruje da Je monogamno uredenje. Ova teorija je bila
poduprta sliedecimtipom argurnentaoje. Proucavanasu raznaprimitivna plemena i nadeno je da imaju ovu iii
onu od gornJih formi ustanove braka. U nekim plemenima vremenski razvoj ustanove braka je rnozda takode
izucavan i nadeno Je da Je prosao kroz pomenute stupnjeve po datom redu. (lpak. nema nikakvog
sviedocanstva 0 postojanju jednog plemena bez nekog reguhsarja seksualnih odnosa). Zakjuceno je da Je
ustanova brakau svim plemenima prosla, Iii da prolazi, kroz slicanruzstuprqevai da forma ustanove koju jedno
pleme sada ima pokazuje stupanj njenog razvoja.
97
Nijaz Mesihovic _
Geneticka metoda
Drustvene pojave su dinamickog karaktera i odvijaju se u prostoru i vre-
menu. Jedna pojava tokom odvijanja manifestuje razlicite forme. Dinamizam
drustvenepojave iskazuje se kao proces nastanka, trajanja, odnosno razvoja i
nestanka.
Genetickommetodom istrazivaci teze otkriti genezu neke pojave, procesu-
alnu dimenziju nastanka, trajanja i nestanka, drustvene pretpostavke za
genezu i metamorfozu jedne pojave iz pocetne, preko forme trajanja, do
forme kada jedna pojava iscezava.
Geneticka metoda se primjenjuje u raznim drustvenimi nekim prirodnim
naukama."
Terenska istraiivanja
Istrazivaci se u svojoj istrazivackoj praksi cesto susrecu sa terenskim
istrazivanjima, pogotovo u situaciji kada je konkretnu pojavu koja je interes
istrazivacapotrebno istraziti "na terenu", tamo gdje se pojava odvija i mani-
festuje, u drustvenoj stvarnosti, u njenom realnom drustvenomkontekstu.
Argumentacija se moze prikazati dijagramom. Neka brojevi I, 2, 3, 4, 5, predstavljaju pet tipova ustanove
braka, a neka A, S, C. D, E. predstavljaju pet plemena.
A S c D E
I
2
3
4
5
Krsti6 na oznacenirn mjestima pokazuiu da pleme sada ima pokazni oblik ustanove, a crtice da ga nema.
Zakljucuje se da ovi stupnjevi predstavljaju vremenski slijed, tako da stupanj I mora da prethodi u vremenu
stupnju 2, ada pleme C. koje je sada na stupnju 3, mora da je proslo kroz stupnjeve I i 2, i tako dalje.
(M.Koen-ENejgeI1982: 352-353).
35 Kao sto joj ime kaze, geneticka metoda tezi doprijeti do geneze dogadajatj. prijasnjih slucajevatih dogadaja.
Genetika postavha prtanja: kada? zasto? kako?Rijecje dakle 0 procesu odvijarqa u vremenu, ~ . 0 dijahronijskoJ
eksplikaciji. Kao i istorija, i genetika odgovara na pitanje kad... all njeru odgovori na zasto i kako imaju drugo
znacenje. Oni impliciraju istoriju, ali to nije istorija sukcesije. Pojam vremena ovdje razlucuje istorijsko objasn-
jenje ad genetickog objasnjenja, Za genetiku vrijerne je sekundarno. To Jepodproizvod geneze koja ima vlasti-
ti ritam i tezi da dopre do kauzaliteta u sarmm Cinjenicama. Teskoce genetike su dakle teskoce istrafivanja
kauzaliteta. To je najcasreja metoda jer u svom nazivu nagovjestava i svoj cilj: prona6 inicijalni uzrok,
stvaralacku, proizvediteljsku cinJenicu. (M. Grawitz: 1996: 383).
98
Terenska istrazivanja omogucavaju istrazivacima da na mjestu dogadanja i
manifestovanja pojave istraze citav splet drustvenih prilika koji odreduje karak-
ter i manifestantne forme pojave 0 kojoj je rijec. Istrazivac moze za relativno
kratko vrijeme prikupiti dovoljan broj podataka 0 pojavi koja je predmet njegov-
og interesa, posebno 0 njenim korelaeijama s drugim pojavama u okviru uzih ili
sirih drustvenih determinizama koji je uslovljavaju, a dostupno mu je pracenje
tendeneija razvoja pojave, dinamicka kretanja pojave u odredenim vremenskim
intervalima, sto je veoma znacajno ako su u pitanju tzv. prognosticka istrazivan-
ja kojima je cilj prognozna dinamickog kretanja pojave u dimenziji vremena.
Terenska istrazivanja karakterise uspostavljanje frekventnih i intenzivnih
kontakata s istrazivanom skupinom u kojoj istrazivac pokusava pronaci pojed-
inee koji mu mogu dati najvise podataka interesantnih za istrazivanje.
Pomocu terenskih istrazivanja istrazivac moze zahvatiti sirok spektar
drustvenih pojava i dobiti relativno veliki i za istrazivaca znacajnih informa-
eija kvalitativnog i kvantitativnog karaktera.
Tako se ovom metodom moze doci do relevantne cinjenicne grade 0 gru-
pama ljudi koji zive u razlicitim drustvenim okvirima, 0 djelatnostima i
aktivnostima grupe u organizaeijama i institueijama, kao i stavovi, misljenja,
ponasanja pripadnika skupine koje je moguce uociti u nekoj sredini.
Za efikasno i efektivno odvijanje terenskih istrazivanja potrebni su
odredeni preduslovi koji se odnose kako na istrazivaca pojedinea koji par-
tieipira u terenskim istrazivanjima, tako i na istrazivacki tim i njegove
mogucnosti da u metodoloskim kategorijama osmisli segment prikupljanja
cinjenicne grade pomocu terenskih istrazivanja na nacin koji ce u smislu opti-
malnosti prikupljanja inofrmacija rezultirati zadovoljavajucim brojem rele-
vantnih informaeija.
Slicno situaeiji kada se istrazivac ukljucuje u proeese prikupljanja infor-
maeija kroz posmatranje, i u situaciji efektuiranja terenskih istrazivanja
istrazivac bi trebao posjedovati odredene kvalitete koji ga kvalifikuju za takav
nacin prikupljanja cinjenicne grade.
Misli se, prije svega, na dobru i svestranu inforrniranost 0 problemu ili pojavi
koja je predmet terenskih istraZivanja. Ako je istrazivac dobra i svestrano
informisan 0 ispitivanoj pojavi, moci ce planirati sve neophodne potrebne radnje,
izbjeci lutanje i gubitak vremena i svoju paznju usmjeriti na bitne informaeije.
Istrazivac treba imati razvijen senzibilitet u pogledu uspostavljanja komu-
nikacije s ljudima koji su objekt istrazivanja. Lezerno i prirodno uspostavljan-
99
Nijaz Mesihovic _
je kornunikacije u startu povecava sanse da se dode do trazenih inforrnacija.
Tesanse ce bitijos izvjesnije ukoliko istrazivac operise istrazivackim tehnika-
rna potrebnirn da se dode do interesantnih inforrnacija. Znati upotrijebiti
odgovarajucu tehniku uveliko doprinosti ekonorniziranju vrernena u procesu
istrazivanja, sto u krajnjoj liniji pojeftinjuje istrazivanje.
Poznati su razliciti tipovi terenskih istrazivanja kao sto su: istrazivanja
etnoloskog tipa kada istrazivac participira u zivotu istrazivane grupe,
istrazivanja socioloskogtipa gdje vaznu ulogu igra ne sarno identifikacija pos-
tojanja pojave nego snirnanje njene kvantitativne dirnenzije, istrazivanja
socio-psiholoskog tipa usredsredena na dobijanje informacija 0 strukturi i
stanju svijesti pojedinaca pripadnika grupe u nekoj instituciji ili organizaciji.
Terenska istrazivanja u startu pretpostavljaju detaljno razradenu semu
istrazivackog postupka kao svojevrsni plan pretpostavljenih sukcesivnih rad-
nji cijim upraznjavanjem istrazivac nastoji prikupiti informacije 0 pojavi koje
ga interesuju."
36 Bitan elemenat procesa koj prethodi stvarnom istrafivanju je izrada serne istrazivackog postupka koji
obuhvata sliedece etape:
I. Uvodno planiranje istrazivackih narruera. To Je etapa u okviru koje se vrSi odredivarue problema
istrazivanja, istrazivackih tehnika kao i skupine koja je predvidena za istraZivanje. Potrebno Jetakoder raz-
motriti mogucnost organizacije istrazivanja irnajuci u vidu raspolozive strucne kadrove , te materijalna i
tehnicka sredstva. Utvrdivanje plana istrazivaojarnoguce je tek nakon stanovitog istrazivaojaterena.
2. Uvodna terenska istrazivarja. PriJe nego sto se pristupi konkretnom istrafivar[u. posebno u slucaju prirn-
jene intervjua iii upitnika, preporucuje se provodenje triju vrsta istrazivackih poduhvata: I. terensko
izvidanje koje ima za cilj upoznavarue sredine u kOJoJ se treba obaviti istrazivanje. 2. stvarno istraZivanje
na terenu i 3. probno istraZivanje. U okviru prvog tipa istrazivania istrazivac vrSi posrnatranje sredine
odabrane za istrazivanie, obavlja odredene razgovore sa pripadnicima skupine koja je predmet istraZivan-
Ja, prikuplja misljenja eksperata uz drugih naucnih disciplina, diskutuje sa kolegama koj se bave istraZivan-
jern iste ill slicne problematike itd. Pored preciziranja pretpostavki za istrafivacki postupak, istrazivac na
terenu vrSi upoznavanje postojeCih izvora informacja 0 istrazivanorn problernu. Stvarno istrafivanje na
terenu, koje se cesto naziva i dubmskim istraZivanjem, dubinski je zahvat koji ima za cilJ provjeru oruda
pripremljenog od strane istrafivaca koje ce biti upotrjjebljeno u istrazivanju (tj. upitnika za intervju. instruk-
cije za anketu itd.). Obavlja se prema razradenoj instrukciji odnosno uputstvu u formi intervjua sa malim
brojem osoba i istovremeno uz posmatranje i neformalnim slobodnim razgovorima. Probno istrazivarue
predstavlja isprobavanie sredstavaza istraZivanjeu terenskoj srazrnjcri pri datom broju anketara, tj. osoba
koje ce voditi intervjue u osnovnim istrazivanjima. Ovo istraZivanje obavlja se na kontrolnoj grupi, tj. na
skupu koji ima slicna druStvena svojstva onom skupu koji hocerno da istraZujemo.
3. Razrada programa istrazivanja. Kao rezultat obavlienih terenskih istrazivaoja slijedi korekcja istrafivackih
namjera kao i formulisanje detaljnog programa istraZivanjakoj imaju u vidu metodoloske aspekte namjer-
avanih istrazivarua, odnosno refleksije realizaoje istraZivackih namjera.
4. Realizaoja istraZivanjapovezana je sa odlaskom istraZivacaiii istrafivackog tima na teren gdje se obavlia
istraZivanje kao i sa stvarnom realizacijorn odgovarajucih planiranih istrazivanja.
5. Analiza i obrada prikupljenje cinjenicne grade. Nakon zavrSetkaistrazivanja sliiedi kvantitativna, kvalitativ-
na iii kvantitativno-kvalitativna analiza prikupljene cinjenicne grde. Vrsta analize zavisi od karaktera priku-
pljene cinjenicne grade.
Nakon analize rnoze se pristupiti pripremanju izvjestaJa 0 istraZivanju. izvjestaj sadrZi zakliucke koji proizlaze
iz prikupljene grade. (F.Michon-N.Mesihovic-D.L.Wieczorek: 1991: 77-78).
100
Monografska metoda
U drustvenim istrazivanjima sa monografskom metodom se susrecemo
kada istrazivaci imaju potrebu da svestrano iz vise uglova istraze konkretnu
drustvenu pojavu za relativno kratak period na razini deskripcije te pojave.
Odlucujuci se za upotrebu ove metode u startu je jasna spoznajna intenci-
ja istrazivaca. U tom slucaju rijec je prije svega, 0 opisivanju konkretne
pojave s prisutnim elementima objasnjenja.
Dakle, monografija predstavlja, prije svega, pokusaj produbljenog i sves-
tranog opisivanja konkretne pojave, pokusaj da se na deskriptivnoj razini
naucnog saznanja konkretna pojava "zahvati" iz vise uglova (istorijskog, poli-
tickog, ekonomskog, socioloskog, demografskog, psiholoskog, kultur-
oloskog) i da se dobijene informacije i saznanja uklope u preferirani teorijski
okvir i na taj nacin da se dode do naucno prihvatljivog objasnjenja istrazivane
konkretne pojave.
Sustina ovog pristupa je u fokusiranju konkretnog problema na misaonoj
razini izolovanog iz socijalnog kor.teksta u kojem se manifestuje, gdje se
istrazivacka paznja zadrzava na "isjecku'' drustvene stvarnosti, na konkretnoj
pojavi kao objektu proucavanja koji je limitiran na pojedinca, grupu, organi-
zaciju instituciju i druge manje socijalne entitete (selo, gradska cetvrt, grad,
etnicka grupa u gradu, fabrika, fudbalski klub, religijska sekta itd).
Ovom metodom moze se istrazivati jedan od tih malih socijalnih entiteta
kao sto je preduzece: profesionalna struktura zaposlenih, nacin komuniciran-
ja i ukljucivanja pojedinca u radne i profesionalne grupe i u preduzece kao
cjelinu, radna kultura i radna disciplina proizisli iz opste kulture regije ili
drustva u cjelini itd.
Da bi se postigli optimalni rezultati prikupljanja informacija i cinjenicne
grade 0 ispitivanom problemu sugerise se uporedna upotreba vise
istrazivackih tehnika u formi ukrstavanja tih tehnika.
Struktura, tok i dinamika monografskog istrazivanja mogu se prikazati
pomocu odgovarajuce seme (J.Guibert - G.Jumel 1997:54).
101
Nijaz Mesihovic _
Monografski pristup
Izbor podrueja istrazivanja
Posmatranje i opis cinjenica
Tretiranje informacija i analiza
Dokumentacivna zbirka
Teorijsko razmisljanje 0
slicnim cinjenicama
Objasnjenje, teoretizacija
Istrazivanje pomocu monografske metode podrazumijeva u principu niz
sljedecih sukcesivnih po stupaka.
Prije svega, potrebno je jasno i precizno odrediti konkretnu pojavu koja je
predmet istrazivanja. Izvrsiti "dekpazu", isjecanje pojave iz neposrednog
okruzenja i drustva kao cjeline. Izvesti preliminarno ispitivanje u smislu
iscitavanja dostupne dokumentacije, obaviti razgovore s relevantnim osobama
koje bi mogle biti pouzdan izvor informacija 0 pojavi koja ce biti predmet
istrazivanja, prikupiti dodatne informacije 0 pojavi s ciljem da se definiraju
kljucne tacke - orijentiri u istrazivanju, formulise opsti metodoloski okvir
istrazivanja (koji sadrzi anticipaciju potrebnih procedura, tehnika i instrume-
nata istrazivanja), preciziraju i odrede poslovi i zadaci clanova istrazivackog
tima ako u istrazivanju ucestvuje vise istrazivaca.
Zatim slijedi odlazak na teren gdje se konkretna pojava manifestuje
prikupljanje informacija 0 toj pojavi.
Dobijeni podaci se podvrgavaju kategorizaciji i sistematizaciji.
Napokon, pristupa se inkorporiranju dobijenih podataka u odredeni teori-
jski okvir, vrsi se teorijska analiza i uopstavanje kako bi se dobila cjelovita
slika 0 istrazivanom problemu. Limiti ove metode ogledaju se u a) teskocama
"izoliranja" problema, odnosno pojave iz socijalnog konteksta u kojem je
102
prisutna i realno povezana sa mnostvom drugih pojava u uzem i sirem
okruzenju, b) metodoloskom problemu kako povezati dio i cjelinu sadrzanom
u latentnoj metodoloskoj greski pars pro toto, c) u opasnosti od subjektivne
interpretacije i videnja konkretne pojave koja je predmet istrazivanja, sto
moze rezultirati d) neadekvatnim zakljuccima 0 ispitivanoj pojavi.
I pored navedenih Iimita ove met ode moze se konstatovati da je mono-
grafska metoda danas u drustvenim istrazivanjima u cestoj upotrebi i da
omogucava istrazivacima da u relativno kratkom vremenu prikupe za njih
optimalan broj informacija 0 pojavi koja je predmet njihovog istrazivackog
interesa.
Sociometrija
Kada je u ovoj knjizi raspravljano 0 kvalitativnom i kvantitativnom pris-
tupu u drustvenim istrazivanjima doslo se do zakljucka da se ova dva pristu-
pa u mnogim tackama dodiruju i prozimaju, Upotreba odredenih metoda u
drustvenim istrazivanjima ide u prilog ovoj tvrdnji.
Upotreba sociometrijske metode u drustvenim istrazivanjima govori 0 ten-
denciji istrazivaca da prethodnim mjerenjem odnosa izmedu pojedinaca u
grupi moze se pristupiti anaIizi uspostavljenih odnosa koja bi rezultirala saz-
nanjima kvalitativnog karaktera.
Sociometrijsku metodu u drustvenim istrazivanjima etabIirao je i prvi
primjenjivao americki istrazivac 1. Moreno polazeci od saznanja da u okviru
drustvene grupe, u kojoj se moze identificirati jedan broj relativno trajnih i
stabilnih odnosa izmedu clanova grupe, pojedinci manifestuju simpatije iIi
antipatije prema drugim pojedincima. Na taj nacin stvaraju se odnosi
privlacnosti iIi odbojnosti, te identifikacija tih relacija moze posluziti u
prakticne svrhe u smislu izbjegavanja konfliktnih situacija koji bi mogli
dovesti u pitanje osnovne djelatnosti drustvene grupe. Mjerenjem relacija
privlacnosti i odbojnosti moguce je doci do saznanja 0 pozeljnim kontakti-
rna izmedu clanova grupe koji bi rezultiraIi kooperacijom nuznom za real-
izaciju ciljeva posmatrane grupe.
Dakle, posredstvom sociometrijske metode tezi se istrazivanju medusob-
nih odnosa i interakcija intragrupnog (unutargrupnog) karaktera stavljajuci u
fokus intencije, osjecanja i ponasanja pojedinih clanova grupe prema drugim
clanovima.
103
Nijaz Mesihovic _
Prednosti sociometrijske metode u istrazivanju unutargrupnih odnosa
posebno dolaze do izrazaja u situaciji kada je potrebno doci do informa-
cija 0 uspostavljenim odnosima izmedu pojedinaca u grupi a pri tome ne
stoji nam na raspolaganju bilo koja druga mogucnost da se dode do
zeljenih informacija. U tom smislu ako su dostupni pisani dokumenti 0
odnosima u grupi, moguce je pristupiti sociometrijskoj analizi
raspolazucih podataka.
Specificnost sociometrijske metode odnosi se na mogucnost njene prim-
jene za istrazivanje odnosa izmedu clanova unutar grupe. U principu
sociometrijska metoda povoljna je za istrazivanje intragrupnih relacija u po
obimu malim drustvenim grupama, grupama s malim brojem clanova (radna
jedinica u preduzecu, studijska grupa na fakultetu, vod u okviru cete u vojsci,
odjeljenje u okviru bolnice itd).
Za istrazivanje unutargrupnih relacija izmedu clanova grupe u okviru
sociometrijske metode koriste se odredeni instrumenti i tehnike.
Od instrumenata upotrebljavaju se sociometrijski test na bazi sociometri-
jskog upitnika i sociogram.
Sociometrijski upitnik sastoji se od niza pitanja konstruiranih na taj nacin
da se moze doci do odgovora koji bi Clan grupe zelio i mogao saradivati sa
drugim clanovima grupe u procesu realizacije grupnih ciljeva.
Na bazi sociometrijskog testa moguce je ustanoviti stvarne relacije
izmedu clanova grupe i pozeljne relacije izmedu clanova grupe, frekvenci-
ju simpatija i antipatija jednog clana prema drugim clanovirna, mrezu
uspostavljenih i mrezu pozeljnih odnosa, sto se sve moze graficki prikaza-
ti u obliku sociograma.
Sociogram, koji se sastoji od krugova (oznaka za clana grupe) i strelica
(pravci privlacnosti ili odbojnosti izmedu clanova) daje nam pregledno infor-
macije 0 poziciji clana grupe naspram drugih clanova u odredenom vremen-
skom intervalu.
Kada je rijec 0 sociometrijskim podacima oni se mogu analizirati
pomocu: 1. graficke analize, 2. analize numerickih pokazatelja i 3. anal-
ize matrice (vidjeti u F. Michon - N. Mesihovic - D.L. Wieczorek: 1991:
87-91).
Upotreba sociometrijske metode u ovoj knjizi pokazana je na prakticnim
primjerima koji su prisutni u segmentu primjeri drustvenih istrazivanja.
104
Studija slucaja
Metod studije slucaja u drustvenim istrazivanjima je u frekventnoj upotre-
bi, posebno u ekonomiji i sociologiji, ali i u drugim drustvenim naukama.
Ranije se smatralo da se metodom studije slucaja mogu dobiti saznanja 0
istrazivanojpojavi na razini deskripcije, opisa te pojave.
Danas se 0 studiji slucaja govori kao 0 metodi pomocu koje se dolazi do
saznanja 0 nekoj pojavi na razini deskripcije i eksplikacije.
Predmet studije slucaja obuhvata siroki spektar drustvenih pojava koje
nastaju kao rezultat interakcije pojedinaca i grupa u razlicitim drustvenim
okvirima kao sto su organizacije, institucije, pokreti itd.
Posredstvom studije slucaja moguce je pratiti mnostvo pojava kroz
odredeni broj slucajeva (dva, tri, cetiri) kojom prilikom istrazivae moze dobiti
relativno veliki broj razlicitih, detaljnih i sirokoobuhvatnih informacija.
Metodom studije slucaja moze se fokusirati jedan slucaj, ali takoder mogu
se vrsiti komparacije vise slucajeva,
Metod studije slucaja temelji se na logickoj analizi, na rasclanjivanju
pojave koja se tretira kao specifican slucaj na njene dimenzije, na opisu te
pojave, i na pokusaju uspostavljanja logicke veze izmedu elemenata anal-
izirane pojave s ciljem opisa i objasnjenja te pojave.
Vrijednost ove metode sadrzana je u cinjenici sto istrazivac na bazi anal-
ize pojave u okviru vise slucajeva objasnjava pojavu kao rezultat ukrstavanja
vise slucajeva u okviru kojih se moze identificirati postojanje ispitivane
pojave. Na taj nacin istrazivacima se otvara mogucnost uspostavljanja veze
izmedu akcije pojadinca i grupe na mikro razini s procesima i strukturama
prisutnih na makro razini drustva.
Kroz studiju slucaja istrazivaci mogu u razlicitim vremenskim intervalima
pratiti manifestaciju pojave i 0 njoj prikupljati relevantne podatke. Podaci se
mogu prikupljati za kraci ili duzi vremenski period u zavisnosti od
dinamicnosti, kretanja pojave.
U okviru studije slucaja mogu se kombinovati razliciti postupci pomocu
kojih se moze doci do zanimljivih podataka (posmatranje, razgovori), a mogu
se koristiti i razliciti dostupni izvori postojecih podataka (statisticki podaci,
razni vidovi dokumentacione grade, istorijski podaci i slicno),
105
Nijaz Mesihovic _
Ponekad se studija slucaja tretira kao poseban vid ankete - empirijsko
istrazivanje neke pojave koja se pokusava istrazivati u socijalnom kontekstu u
kojem se odvija.
Studija slucaja pomaze istrazivacu da shvati i razumije pojavu koju
istrazuje a koja se javlja u mnostvu manifestantnih oblika i u razlicitim
drustvenim situacijama. Iz tog mnostva drustvenih situacija u okviru kojih je
prisutna ispitivana pojava tezi se Iogickom analizom tih situacija objasniti
uzrok nastanka, karakter, dinamika i manifestantne forme pojave koja se
ispituje. Proucavanjem vise slucajeva istrazivac pokusava odgovoriti na pitan-
je koji su uzroci nastanka pojave i kako se ta pojava manifestuje u razlicitim
drustvenim situacijama.
Posto posredstvom ove metode istrazivac 0 nekoj pojavi dobija veliki broj
razlicitih informacija, rezultati istrazivanja na bazi dobijenih podataka mogu
posluziti obogacivanju teorija novim pojmovima i teorijskom uopstavanju
posredstvom analitickog uopstavanja,
U metodoloskoj literaturi nailazi se na razlicite tipove studije slucaja,
Tako se moze govoriti 0 studiji slucaja neke bitne, jedinstvene pojave cije
pracenje moze rezultirati novim naucnim saznanjima. Pristupa se proucavan-
ju razlicitih aspekata i dimenzija pojave a dobijena saznanja mogu posluziti
obogacivanju pojmovne mreze jedne teorije novim pojmovima.
Moze se govoriti 0 instrumentalnoj studiji slucaja pomocu koje se moze
proucavati situacija koja obuhvata veliki broj tipicnih karakteristika
proucavane pojave i moze posluziti da se ispita mogucnost neke teorije da
objasni konkretnu pojavu. Pri svemu tome rezultati studije slucaja su u dru-
gom planu, a u prvom planu je propitivanje aktuelnosti konkretne teorije za
istrazivanje odredene pojave.
Napokon, istrazivaci mogu upotrijebiti slozenu studiju slucaja pomocu
koje teze da identificiraju pojave koje se ponavljaju u odredenim situacijama.
U strukturi studije slucaja prisutna su tri elementa: 1. opsti okvir, 2. priku-
pljanje i oblikovanje informacija i 3. analiziranje slucaja (A. Mucchielli
1996:79).
Opsti okvir studije slucaja sadrzi pokazatelj 0 epistemoloskoj poziciji
istrazivaca gdje istrazivac prezentira osnovne spoznajne principe od kojih
polazi u nastojanju da objasni pojavu koja je predmet istrazivanja.
106
_________________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
Prikupljanje i oblikovanje informacija dovodi se u vezu s odredivanjem
ciljeva studije slucaja i nivoima naucnog saznanja.
Analiziranje slucaja zapocinje logickom analizom ispitivane pojave,
deskripcijom te pojeve, i konacno pokusajem eksplikacije te pojave.
Anketa
Svrstavanaponekad u metode, a ponekad u tehnike istrazivanja, anketaje bez
sumnje mocno sredstvo za prikupljanje podataka u drustvenimistrazivanjima.
U gotovo svim drustvenim naukama anketa se tretira kao nezaobilazni
nacin prikupljanja cinjenicne grade 0 pojavama koje su predmet istrazivanja.
Istrazivaci se sluze anketom za prikupljanje podataka narocito u situaciji
kada za relativno kratko vrijeme treba prikupiti podatke u okviru velikih pop-
ulacija kada se postavlja pitanje uspjesnog formiranjabilo homogenog ili
stratificiranog uzorka.
U principu, anketa se zasniva na tzv. anketnom upitniku, pa istrazivaci tre-
baju posebnu paznju posvetiti konstrukciji anketnog upitnika.
Posredstvom ankete istrazivac tezi da dode do informacija 0 ispitivanoj
populaciji i njenim bitnim karakteristikama, as druge strane da na bazi dobi-
jenih podataka testira hipoteze i odnose izmedu varijabli.
U okviru ankete moguce je identifikovati sljedece postupke: 1. Priprema
ankete, 2. Konstrukcija anketnog upitnika, 3. Odlazak anketara na teren -
anketiranje, 4. Priprema podataka za analizu - tipologija i klasifikacija
podataka, 5. Analiza i interpretacija rezultata ankete i 6. Prezentacija i pub-
likovanje rezultata ankete.
Prije efektuiranja ankete potrebno je provjeriti da li anketa zadovoljava
temeljne metodoloske zahtjeve."
37 Spoznajna vrijednost anketau naucnim istraiivanjimazavisi od kvaliteta njene pripreme kao i rnogucnosti
njene praktkne primjene. Otuda jako vazan (in koji prethodi istrazivaojrna ovog tipa je aktivnostizrade
anketnogupitnika. Samornetodoloski pravilnokonstruisana anketamoze postati korisno istrazivacko sredst-
YO, PristupajuCi izradi ankete, treba odgovoriti na sliedeca pitanja:
I. Iz kojih elemenata treba da se sastoji anketakoju zelimo koristiti u istraiivanjima?
2. Kakvu formu i sadrZaj treba da imaJu njeni elementi?
3. Kakav spoljni izgled treba da ima konkretnaanketa?
Obavezni elementi svake anketesu:
I. Informacija 0 instituciji kojaangaiuje istrazivaca,
2. SaZeta informacija 0 cilju ankete.
107
Nijaz Mesihovic _
Priprema ankete
Anketno istrazivanje zahtijeva odistrazivaca da poduzme nizpripremnih radnji.
Prije svega, pocetnu ideju ankete istrazivac razvija u cjelovitu viziju na
bazi koje je moguce sagledati prednosti i ogranicenosti anketnog istrazivanja
u pogledu mogucnosti dobijanja zeljenih podataka. Istrazivac odmjerava
prednosti i limite primjene ankete uistrazivanju i ako prednosti prevagnu nad
limitima i mogucimproblemima istrazivac se definitivno odlucuje za anketni
postupakprikupljanja podataka 0 istrazivanom fenomenu.
Zatim, uokviru odredivanja cilja ankete istrazivactreba sebipostaviti neka
vazna pitanja na koja moze dati odgovor: sta istrazivati i koje se relevantne
informacije mogu dobiti pomocuankete 0 istrazivanoj pojavi? Dali istrazivati
populaciju u cjelini ili se odluciti za istrazivanje dijela populacije? U tom
smislu istrazivac treba precizno odrediti objekat istrazivanja.
U anketnom istrazivanju istrazivac takoder treba voditi racuna kako
uspostaviti vezu s hipotetickimokvirom istrazivanja, dali ce dobijeni podaci
moci posluziti za verifikaciju postavljenih hipoteza u istrazivanju. U tom
smislu posebnu paznju treba posvetiti izboru, identifikaciji varijabli kao i
utvrdivanju broja varijabli.
Pod pretpostavkom korektnog poduzimanja preliminarnih radnji od strane
istrazivaca kako je to prethodno receno, i pod pretpostavkom svestrane
informiranosti 0 problemu koji se namjerava istrazivati (uvid u prethodna
istrazivanja 0 problemu, raspolaganje relevantnom dokumentacijom i temeljni
uvid utu dokumentaciju), dabijos jedanput provjerio izvjesnost uspjeha plani-
rane ankete, istrazivac moze obaviti tzv. predanketno (probno) istrazivanje na
.3. Dodatno objaSnjenje koje zavisi od vrste ankete.
4. Pitanje ciJi Jecilj verifikaoja radnih hipoteza kao pitanje koje se odnosi na respondenta i locira se na
kraju ankete.
5. Uputstva koja se odnose na davanje odgovora na pojedina pitanja,
Forma i sadrzaj pojedinih elemenata ankete treba da proizlaze iz karaktera konkretne ankete kao i potenci-
jalnog obiljezja respondenata (npr. stepen intelektualne zrelosti).
VaZanJetakoder spolini izgled ankete. Prisutne su odredene poteskoce prilikom sastavljanja iscrpne liste
uputstava koja se odnose na ovaj problem. Otuda cerno se ograniciti na najvaZnije prirnjedbe. Anketa ne bi
trebala da bude preopsirna, tj. takva da svojim obi mom negativno utice na raspolozenie respondenta pri-
likom popunjavanja anketnog upitnika. Preporucivo je obezbiiedrti preglednost ankete. Treba zadrzati odgo-
varajuCi prored izmedu redova da bi se dala rnogucnost za iscrpan odgovor. Anketna istraZivanja ne zahtije-
vaju velike timove strazivaca, jeftina su i ornogucavaiu obuhvatanje istraZivanjem velikih druStvenih grupa. U
vez: s tim ankete se cesto primjeniuiu prilikom istrafivanja javnog mnjenja. 0 uspjesnosti ove metode
odnosno tehnike odlucuje, prema tome, ne samo dobro pripremljeni upitnik vee i okolnosti u kojima se
obavlja anketno ispitivanje kao i naon distribuciie upitnika respondentima. (F.Michon - N.Mesihovic -
D.LWieczorek: 1991: 104-105).
108
malom uzorku. Ako rezultati predanketnog istrazivanja budu zadovoljavajuci,
pouzdan je znak da je istrazivac na pravom putu i da ce anketa poluciti naucno
vrijedne rezultate u pogledu prikupljanja zeljene cinjenicne grade.
Prikupljanje podataka pomocu ankete pretpostavlja solidnu informiranost
istrazivaca 0 problemu koji istrazuje, 0 osobama koje mu mogu dati rele-
vantne informacije da bi definitivno potvrdio pretpostavku 0 postojanju prob-
lema u konkretnoj sredini, kao i 0 uslovima pod kojima je moguce pristupiti
anketnom istrazivanju u odredenoj sredini. U tom pogledu istrazivac moze
naici na mnogobrojne poteskoce,
Da bi reducirao moguci broj poteskoca, istrazivac bi trebao potraziti pre-
poruke od drustvenih autoriteta, kao i odgovarajuce pisane dozvole kako kas-
nije ne bi bio u situaciji da se uspori anketa, djelimicno iii u cijelosti dovede
u pitanje izvodenje ankete, sto bi moglo obezvrijediti cjelokupan dotadasnji
napor istrazivaca u planiranju i pripremi anketnog istrazivanja,
U okviru pripreme ankete, a s ciljem nesmetanog odvijanja prikupljanja
podataka posredstvom ankete, potrebno bi bilo obezbijediti finansijsku osnovu
ankete. U tom smislu istrazivac treba planirati moguce i relativno sigurne izvore
finansiranja (budzet): naucni fondovi, drzavni fondovi, privatni fondovi, fon-
dovi medunarodnih organizacija i drugi. U okviru budzeta treba realno pozi-
cionirati sve budzetske stavke (materijalni troskovi, place, izdaci za obradu
podataka, troskovi publikovanja rezultata ankete), kao i predvidjeti moguce
prekoracenje troskova i probijanje budzeta i nacine prevazilazenja eventualnih
finansijskih poteskoca da bi se izbjegao eventualni zastoj u istrazivanju.
Pod pretpostavkom da su pripremne radnje korektno izvedene istrazivac
pristupa konstrukciji anketnog upitnika.
Konstrukcija anketnog upitnika
Cini se da je konstrukcija anketnog upitnika kljucna radnja u okviru
anketnog istrazivanja i da uspjesnost ankete uveliko ovisi 0 nacinu konstitu-
isanja anketnog upitnika kao istrazivackog instrumenta, 0 karakteru i broju
pitanja pomocu kojih hocemo od respondenata dobiti relevantne informacije
o ispitivanoj pojavi.
Konstrukcija anketnog upitnika, buduci da je veoma osjetljiva radnja i cini
se odlucujuca za uspjesno izvodenje ankete, povjerava se najiskusnijim
clanovima istrazivackog tima.
109
Nijaz Mesihovic _
Anketni upitnik treba zadovoljiti osnovne metodoloske kriterijume koji se
narocito odnose na nacin formulacije pitanja, tipove pitanja i boroj pitanja
sadrzanih u upitniku.
U metodoloskoj literaturi susrecemo dosta slicne odgovore na pitanja sta
je sustina i sta su zadaci anketnog upitnika, kako konstruirati upitnik, koje su
vrste pitanja prisutne u anketnom upitniku.
Tako je prisutno stanoviste (F. Michon - N.Mesihovic - D.L.Wieczorek:
1991:91-95), koje preuzimamo iz citiranog djela, da je upitnik osnovno
istrazivacko sredstvo koje se upotrebljava u drustvenim istrazivanjima,
Upitnik cini zbir logicki poredanih pitanja pomocu kojih trazimo odredene
informacije relevantne za pojavu iii problem koji istrazujemo,
Anketni upitnik zahtijeva od istrazivaca transformaciju istrazivackog prob-
lema u pitanja koja trebaju biti tako formulisana da bi na njih dobijeni odgov-
ori mogli dati podatke neophodne za provjeru postavljenih hipoteza.
Pravilna konstrukcija upitnika olaksava ostvarivanje zadataka istrazivaca i
u tom smislu ova cinjenica ima veliku specificnu tezinu u kontekstu obavljan-
ja cjelokupnog istrazivanja,
Opsti principi koji se odnose na konstrukciju upitnika striktno su u vezi sa
principima procesa naucnog saznanja kao sto su: 1. pravilno definisanje prob-
lema istrazivanja, 2. poznavanje sredine i problema, sto utice na konciznost
formuIisanih pitanja, 3. preciznost pitanja zasniva se na formulisanju pitanja
neposredno povezanih sa glavnom temom istrazivanja i pitanja koja vrse
pomocnu ulogu tako da bismo uz njihovu pomoc mogIi verifikovati neku
hipotezu ili dio hipoteze, 4. obavljanje probnog istrazivanja kako bismo mogli
kontrolisati da li je upitnik pravilno konstruisan.
Treba naglasiti da ne postoji idealni model konstrukcije upitnika. Ovdje
navodimo sarno neka prakticna uputstva koja se odnose na: a) odlucivanje 0
sadrzaju pitanja, b) nacin formuIisanja pitanja, c) redosIijed pitanja i d) for-
mulisanje odgovora na pitanje.
Medu ovim prakticnim uputstvima treba posebno istaci vaznost nekih od
njih za sam proces konstruisanja upitnika: a) postavljanje pitanja u uvodu
upitnika koja pobuduju interesovanje ispitivanog kroz dalji tok upitnika, b)
izbjegavanje personalnih pitanja koja se odnose na sociografske osobine ispi-
tivanog, c) otpocinjanje upitnika jednostavnim pitanjima koja se odnose na
slozene probleme, d) izbjegavanje postavljanja kompIikovanih pitanja, e)
prelazenje na logican nacin s jedne grupe problema na drugu grupu problema.
110
~ TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
Prilikom konstrukcije upitnika korisne rezultate daje probna kontrola
svakog pitanja kroz dobijanje odgovora na takva pitanja kao sto su:
zasto je postavljeno konkretno pitanje,
zasto je tako konstruisano,
zasto je pitanje postavljeno na konkretnom mjestu u upitniku itd.
Osim toga, prilikom kompletiranja pitanja potrebno je obratiti paznju i
podvrci ocjeni neke momente kao: na sto se odnosi pitanje (da li na informa-
cije, stavove, ponasanja, karakteristike motiva itd), kakva je spoznajna vrijed-
nost pitanja za istrazivanje problematike, kakva je vjerodostojnost odgovora.
Pitanja imaju za cilj dobijanje naucno-spoznajnih informacija koje intere-
suju istrazivaca. Te informacije mogu se ticati dviju vrsta sadrzaja: 1. odgov-
or ispitanika treba da prezentuje njegovo stvarno iskustvo i da voditelju
istrazivanja pruzi informacije koje posjeduje, 2. odgovor treba da bude rjesen-
je nekog problema, utvrdivanje vlastitog stava prema vrijednostima,
dogadajima itd, prema kojima ispitivana osoba nema jos izgraden stav.
U zavisnosti od istrazivacke tehnike u okviru koje nalazi primjenu uloga
pitanja sadrzanih u upitniku moze biti razlicita. Ipak, principi formuIisanja
jasnih i pravilnih pitanja obavezuju nezavisno od tipa upotrijebljene tehnike
istrazivanja. Medu prakticnim uputstvima u tom smislu mozemo izdvojiti:
koristenje rijeci s jasnim znacenjem,
izbjegavanje dvosmislenih izraza,
izbjegavanje slozenih i dugih pitanja kao npr.: Gdje ste bili prije podne
i sta ste radili?,
prilikomtrazenjacinjenica koje zahtijevajuvjerodostojnost opisa sagovorni-
ka treba davati sto tacnije podatke (umjesto da se koristi formulacija pitan-
ja: kad si bio mlad... treba koristiti formulaciju: kad si imao 18 godina,
izbjegavanje pitanja u kojima ispitivana osoba treba da prezentuje
cinjenice koje nisu nuzne za rjesenje problema,
pitanja treba postavljati tako da bi se omogucilo dobijanje objektivnih,
uporedivih i provjerljivih podataka,
izbjegavanje sugestivnih pitanja kao npr: Vi ste strog rukovodilac, zar ne?
III
NijazMesihovic _
Neke od ovih poteskoca mogu se izbjeci kroz primjenu odgovarajucih
vrsta pitanja. 0 ovoj problematici u literaturi se navodi nekoliko tipova pitan-
ja medu kojima su najcesca: 1. otvorena i 2. zatvorena pitanja.
Otvorena pitanja su takva pitanja koja ispitaniku ostavljaju veliku slobodu
u izboru sadrzaja i forme svoje izjave. S druge strane, zatvorena pitanja pre-
cizno odreduju moguce odgovore na postavljenapitanja. Najjednostavnije od
zatvorenih pitanja je alternativno pitanje:
Da li ste zavrsili visu skolu?
Da Ne
Evo jos jedan pnmjer zatvorenog pitanja u okviru kojeg respondent
zaokruzuje sarno jedan odgovor.
Primjer: Da li po vasem misljenju vasa zarada odgovara izvrsavanom
radu? (Zaokruzitejedan od odgovora).
1. Suvise je visoka
2. Prilicnoje visoka
3. Odgovarajucaje
4. Neste je manja
5. Prilicno je manja
6. Teske mi je da ocijenim
Postoji zatvoreni tip pitanja koji omogucava respondentu izbor vise od
jednog od ponudenih odgovora. U ovakvom tipu pitanja broj eventualnosti
odreduje istrazivac istovremeno dajuci uz konkretno pitanje i odgovarajuce
uputstvo.
Primjer: Koji su od dolje navedenih ciljeva i zivotnih stremljenja najblizi
vasim dubokim, mozda cak i skrivenim teznjama? (Zaokruzite tri odgovora).
112
1. Ostvarivanje pristojne profesionalne pozicije i vodenje relativno
mimog zivcta.
2. Priznavanje i postivanje od strane saradnika za vlastitu aktivnost.
3. Zivot u krugu prijatelja i onih koji vas vole.
4. Osvajanje visoke materijalne pozicije i mogucnosti koje ta pozicija daje.
5. Zivot pun utisaka, pa makar i uz cijenu rizika.
6. Uzajamna ljubav i sretan porodicni zivot.
7. Osvajanje rukovodeceg mjesta i mogucnost upravljanja ljudima.
8. Angazman u politici.
9. Realizacija ideoloskihi drustvenih stremljenjaidenticnihs vasimpogledima.
10. Zanimljiv, interesantan rad koji rezultira svakodnevnim zado-
voljstvom.
Postoji i tip zatvorenog (bolje reci poluotvorenog) pitanja u okviru kojeg
se jedan dio odgovora unaprijed formulise, ali se istovremeno ostavlja slobo-
dan prostor u koji sam respondent moze dopisivati druge odgovore.
Primjer: Ako zelite promijeniti radno mjesto, da li je to zbog:
1. Suvise male zarade
2. Odnosa sa nadredenim
3. Odnosa sa kolegama
4. Neodgovarajuce politike unapredenja, nagradivanja
5. Nesklada radnog mjesta s posjedujucom kvalifikacijom
6. Trazenja interesantnog radnog mjesta
7. Neceg drugog - cega _
Moze se govoriti i 0 jednom drugom tipu zatvorenih pitanja. To su tzv.
pitanja - skale koja se upotrebljavaju u slucaju kada istrafivac zeli saznati ste-
113
NijazMesihovic _
pen, napon osjecanja, U tom slucaju svakoj vrsti odgovora pripisuje se
odredena numericka vrijednost. Od primjenjivanih skala najcesce se pomin-
ju: trostepene i visestepene (jednostrane iii visestrane) skale.
Primjer trostepene jednostrane skale.
Da li yam odgovara polozaj koji zauzimate?
*Veoma odgovara
* Odgovara
* Uopste ne odgovara
10
5
o
Pored prethodno navedenih tipova pitanja mogu se upotrebljavati i: 1.
posredna pitanja u kojima je sadrzaj odgovora neprijatan za respondenta i 2.
filtrirajuca pitanja kada je rijec 0 ispitivanju koje se zbog raznih razloga ne
odnosi na cijelu istrazivanu populaciju. Ona se postavljaju prije postavljanja
osnovnog pitanja.
Odlazak anketara na teren - anketiranje
Anketa u pravom smislu rijec i otpocinje kao proces prikupljanja informa-
cija interesantnih za istrazivace,
U ovoj fazi izvodenja ankete trebale bi doci do izrazaja organizacijske
sposobnosti istrazivaca koji, prethodno oformivsi tim anketara, usmjerava,
koordinira i nadgleda aktivnosti anketara u procesu distribucije anketnih upit-
nika, popunjavanja anketnih upitnika i prikupljanja anketnih upitnika.
Pod pretpostavkom iscrpnog informiranja anketara 0 efikasnom komunici-
ranju anketar - respondent, treba obratiti paznju da anketari u pogodnom
momentu, na vrijeme i na prihvatljiv nacin za respondenta, "pokriju" citav
uzorak ispitivane populacije, tj. da svakom respondentu u okviru uzorka
dostave po jedan primjerak anketnog upitnika.
Anketarima treba biti skrenuta paznja na potrebu intenzivne asistencije
anketara priIikom popunjavanja upitnika od strane respondenta kako bi se izb-
jegle eventualne poteskoce sadrzajnog, tehnickog i formalnog karaktera u
pogledu davanja sto preciznijih i cjelovitijih odgovora na postavljena pitanja.
114
Anketar bi trebao intervenirati u smiislu pomoci respondentu da popuni
anketni upitnik narocito u situaciji kada respondent iskazuje dvoumljenje u
pogledu davanja odgovora na pitanja koja s obzirom na intelektualnu
(ne)dozrelost mogu kod respondenta izazvati zabunu.
Pod pretpostavkom da je izvrsena uspjesna i cjelovita distribucija anketnih
upitinika i pod pretpostavkom da su respondenti odgovorili na najveci broj
pitanja prisutnih u anketnom upitniku slijedi aktivnost prikupljanja anketnih
upitnika. U tom smislu organizator ankete poziva se na kontrolni broj dis-
tribuiranih upitnika i ukoliko konstatuje da su svi distribuirani upitnici priku-
pljeni i dostavljeni na dogovoreno mjesto prikupljeni, anketni upitnici s tere-
na vracaju se u ustanovu u kojoj ce biti obavljena analiza prikupljenih podata-
ka pomocu anketnog upitnika.
Priprema podataka za analizu - tipologija i klasifikacija podataka
U odgovorima respondenata na postavljena pitanja u anketnom upitniku
cesto ce se naici ne sarno na ciljane informacije 0 ispitivanoj pojavi nego i na
odredeni broj informacija koje nemaju istu specificnu tezinu kao ciljane infor-
macije u odnosu na problem koji se istrazuje.
Stoga prije nego sto se pristupi obradi i analizi dobijenih podataka vrsi se
klasifikacija i tipologija dobijenih podataka, razvrstavajuci ih u podatke od
primarnog znacaja za istrazivani problem, sekundarnog, tercijarnog znacaja
itd. Na taj nacin razvrstani podaci spremni su za analizu i interpretaciju te se
definitivno pristupa njihovoj analizi i interpretaciji.
Analiza podataka i interpretacija rezultata ankete
Podaci dobijeni posredstvom anketnog upitnika u sljedecoj fazi ankete
podvrgavaju se analizi.
Cini se da je ovo jedna od najosjetljivijih faza anketnog istrazivanja, Zato
u ovoj fazi analiticke djelatnosti se povjeravaju najkompetentnijim i najiskus-
nijim clanovima istrazivackog tima koji imaju uvid u cjelinu anketnog
istrazivanja i koji ce u analizi dobijenih rezultata posvetiti paznju medusob-
noj zavisnosti svih istrazivackih faza ankete.
5to se tice striktno metodoloske dimenzije analize dobijenih podataka,
analiticar mora biti svjestan cinjenice da svaka anketa pokazuje i odredene
115
Nijaz Mesihovic _
praznine u pogledu mogucnosti dobijanja preciznih i jasnih odgovora respon-
denata, te se u fazi analize podataka od istrazivaca zahtijeva da kombinuje
prirnjenu naucne metode s iskustvom, imaginacijom i intuicijom.
Podaci dobijeni posredstvom anketnog upitnika mogu biti podvrgnuti
kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi.
Kvalitativna analiza podataka komplementarna je metodoloskoj semi
istrazivanja i ona se ogranicava, prije svega, na na umjesnost i ostroumnost
istrazivaca da dobijene podatke dovede u korelaciju s pojedinim istrazivackim
fazama i da u krajnjoj liniji, u njima trazi mogucnost verifikacije sistema
hipoteza. Ovdje nije rijec sarno 0 konstataciji da su prikupljene cinjenice koje
mogu imati utilitarni karakter za istrazivaca pogotovo u fazi verifikacije
postavljenih hipoteza, nego prije svega kvalitativna analiza dobijenih podata-
ka treba da se "uklopi" u osnovne epistemoloske principe od kojih polazi
kvalitativni pristup i kvalitativna analiza u drustvenim istrazivanjima.
U tom smislu kvalitativna analiza dobijenih podataka inicira dalji misaoni
napor istrazivaca, podstice istrazivaca na intenzivno razmisljanje 0 smislenos-
ti i znacenju tih podataka u odnosu na istrazivani problem. Dobijeni podaci
imaju odredeno objektivno znacenje kada ih se dovede u odnos s pojavom
koja je predmet istrazivanja, ali taj odnos s pojavom je najcesce kompleksnog
karaktera i od interpretativnih mogucnosti i sposobnosti i od drugih cinilaca,
od npr. preferiranog sistema drustvenih vrijednosti od strane istrazivaca, zav-
isi, u krajnjoj liniji kako ce istrazivac otkloniti odredene dileme u izvodenju
zakljucaka 0 znacenju dobijenih podataka, jer kvalitativna analiza moze
otvoriti nove teorijske i metodoloske probleme u vezi s istrazivanom pojavom
- moze postaviti npr. u novoj svjetlosti odnos uzroka i posljedice u okviru uzih
i sirih determinizama u kojima je locirana ispitivna pojava.
Kvalitativna analiza podataka bazira se na mnostvu podataka razlicitog
karaktera i, u krajnjoj liniji izvodenje zakljucaka bi trebalo da se strukturira
oko kljucne ideje sadrzane u hipotezi istrazivanja, pogotovo u situaciji kada
istrazivac naide na izdvojene podatke koji stoje realtivno nezavisno u odnosu
na druge podatke i koji se ne mogu podvesti niti pod bilo koju etabliranu klasu
iIi tip u fazi tipologije i klasifikacije podataka a koji su veoma znacajni za
mogucnost verifikacije datog privremenog odgovora na postavljeno pitanje 0
istrazivanoj pojavi.
Kvantitativna analiza dobijenih podataka cini se da je, prije svega, stvar
statisticke obrade podataka kada se izvodenje odredenih zakljucaka temelji na
116
statistickim tehnikama. U ovoj fazi obrade dobijenih podataka putem
anketnog upitnika pristupa se kvantifikaciji, tj. teznji da se dimenzije ispiti-
vane pojave podvedu pod mjerljive velicine dakle numetricke pokazatelje.
Kvantitativna analiza moze rezultirati jednostavnom statistickom
prezentacijomu smislujednostavnog statistickogopisa koji sadrzi distribucije,
procente odredenihobiljezja pojave koja je ovdje predmet statisticke analize.
Slozeniji vidovi statisticke analize su primarna i sekundarna analiza dobi-
jenih podataka, identifikacija korelacija posredstvom multivarijantne analize
i drugi postupci. Tezi se identifikaciji i izoliranju cinilaca koji su relevantni za
zakljucivanju0 uzrocima koji dovode do pojave, kada se kvantificira frekven-
cija tih cinilaca i pokusava doci do zakljucaka 0 relaciji uzrok - posljedica.
Cini se ipak da kvantitativna analiza dobijenih podataka ima limitirane
domete u pogledu izvodenja validnih zakljucaka ako se ne oslanaja na rezul-
tate kvalitativne analize i ako kvantitativni analiticar u proces kvantitativne
analize "ne uvodi" elemente kvalitativne analize.
Prezentiranje i publikovanje rezultata ankete
Bilo da se praktikuje kao izdvojeno istrazivanje ili u sklopu standardnog
istrazivackog postupka prezentacija i publikovanjerezultata ankete postavlja-
ju niz osjetljivih pitanja.
Bilo da se rezultati ankete prezentiraju usmeno ili se publikuju odgovorni
istrazivaci mogu biti dovedeni pred dileme koje mogu imati uticaj na eticku
poziciju istrazivaca (rezultati anketnog istrazivanja kao jedne forme naucnog
istrazivanja bi u principu trebali biti dostupni javnosti), ali i na njihovu socio-
ekonomsku, pravnu i politicku sigurnost, pogotovo ako se radi 0 osjetljivoj
problematici koja je bila predmet anketnogistrazivanjai ako dobijeni rezultati
mogu pogoditi interese mocnih grupa, ekonomskei politicke centre moci itd.
Zato u fazi prezentiranja i publikovanja rezultata ankete istrazivaci se
susrecu sa donosenjem znacajnih i delikatnih odluka koje podrazumijevaju
. odgovore na neka kljucna pitanja.
Da li rezultate ankete trebau cijelostistaviti na uvidfinansijerima? Dali sarno
domacim ili i stranimfinansijerima? U kojoj mjeri publikovanje rezultataankete
moze stetiti interesima porucilaca ankete - npr. drzavnih organakoji su porucili
anketu0 nekomvaznomekoloskom problemu, ili privatne fume kojaje porucila
117
Nijaz Mesihovic _
anketu 0 plasmanu proizvoda na trzistu i dala na raspolaganje istrazivacima
odredene podatke vezane za poslovnu tajnu? U kojoj mjeri rezultati ankete mogu
biti dostupni naucnoj javnosti u okviru razlicitih vidova naucne komunikacije:
okrugli stolovi, simpozijumi, savjetovanja, naucne publikacije?
Kako odgovoriti na ova pitanja i kako i kakve odluke donijeti vezane za
prezentiranje i publikovanje rezultata ankete zavisi od mnostva cinilaca. U
krajnjoj liniji, ove odluke zavisice od eticke konzistentnosti istrazivaca, pro-
fesionalne dosljednosti, ali i od licne hrabrosti i odgovomosti i spremnosti
istrazivaca da podnese povoljne i nepovoljne konsekvence saopstavanja i pub-
likovanja rezultata konkretne ankete.
Postoji vise tipova anketa i najcesce se tipologija anketa zasniva na kriter-
iju nacina dostavljanja upitnika respondentu i nacina povrata upitnika
istrazivacu. U tom smislu moguce je razlikovati: postanske ankete, telefonske
ankete, novinske ankete, radioankete, televizijske ankete i druge.
Jedna od uobicjanih podjela anketaje najavne i anonimne. U javnim anke-
tama lako je otkriti identitet respondenta, dok u anonimnim anketama
nemoguce je na bilo koji naein utvrditi identitet respondenta.
Kao i svaka istrazivacka metoda, anketa pokazuje odredene prednosti i
limite u prikupljanju podataka.
Prednosti ankete su u njenoj ekonomicnosti, relativno malim finansijskim
i materijalnim sredstvima potrebnim da se izvede anketno ispitivanje. Takoder
jedna od znacajnih prednosti anketnog prikupljanja podataka sadrzana je u
cinjenici da se za relativno kratko vrijeme moze doci do mnostva interesant-
nih podataka za istrazivaca.
Limiti upotrebe ove metode za prikupljanje podataka ogledaju se, prije
svega, u relativno niskom stupnju respondenata da participiraju u popunjavan-
ju upitnika, dakle nedostatak motiviranositi, i u cinjenici da su prilikom upisa
odgovora od strane respondenata moguce pogreske kao i relativno veliki broj
netacnih i nepreciznih odgovora, sto sve moze na neki nacin dovesti do
poteskoca u anketnom ispitivanju.
Intervju
Jedna od cesto upotrebljavanih metoda u drustvenim istrazivanjima
pomocu koje istrazivaci teze prikupiti dovoljan broj relevantnih informacija 0
pojavi koja je predmet istrazivanja je intervju.
118
Intervju predstavlja govomu iii pisanu komunikaciju izmedu dvije ili vise
osoba s ciljem prikupljanja informacija 0 misljenjima, cinjenicama stavovima
sagovomika 0 nekoj drustvenoj pojavi.
Dakle, intervju predstavlja planski razgovor dvije ili vise osoba kada jedna
osoba kroz sistem postavljenih pitanja (voditelj intervjua) pokusava da utice
na drugu osobu (sagovomika) kroz postavljena pitanja da dobije zeljene infor-
macije 0 nekoj pojavi, pri cemu tokom razgovora voditelj intervjua usmjera-
va na odredeni nacin odgovore sagovomika na temu (istrazivanu pojavu,
problem) koja je u zizi razgovora.
Intervju nije sarno govoma ili pismana komunikacija dvije ili vise osoba.
To je kompleksna interakcija izmedu voditelja i sagovomika, pri cemu se ost-
varuje intelektualni i emocionalni kontakt.
U krajnjoj liniji, posredstvom intervjua istrazivaci teze da dodu do ~ i s l j e n
ja i stavova pojedinca iii grupe prema odredenim drustvenim problemima.
Prije nego sto se pristupi efektuiranju intervjua potrebno je da istrazivac obavi
prelirniname priprernne aktivnosti kako bi u cijelosti bio uspjesno organiziran i
realiziran intervju i kako bi se pomocu intervjua realizirao cilj istrazivanja,
Uspjesna organizacija intervjua pretpostavlja dobro poznavanje drustvene
situacije, drustvenih prilika u kojima se izvodi intervju. To, prije svega, zahtije-
va dobro poznavanje politickih, ekonomskih, drustvenih, istorijskih prilika na
makro - razini drustva, globalnih deterrninanti koje svaka na svoj nacin i u
odredenoj mjeri odreduje poziciju sagovomika, a sarnim tim i karakter odgov-
ora dobijenih od sagovornika. Voditelj intervjua trebao bi respektirati i psihicke
determinante koje bi mogle uticati na intervju u srnislu interakcija osoba koje
ucestvuju u razgovoru i mogucnost da ta interakcija utice na tok i konacne
rezultate intervjua (personalne osobenosti respondenta i voditelja intervjua).
Cini se da je odlucujuca faza svakog intervjua faza njegove pripreme.
Ukoliko se voditelj intervjua licno solidno pripremi za intervju i ukoliko u
organizacijskom smislu stvori prostome, vremenske i komunikacione uslove
za neometano odvijanje intervjua, mogu se s veIikim stupnjem izvjesnosti
ocekivati uspjesni rezultati realizacije intervjua. Ako su ispunjene sve
prethodne zahtijevane pretpostavke za uspjesno odvijanje intervjua, moze se
ocekivati da ce voditelj intervjua igrati kljucnu dinamicku ulogu u razgovoru,
usmjravati u odredenim momentima sagovomika na odgovore koji ce zado-
voljiti interes voditelja, i u cijelosti kontrolirati situaciju i tok odvijanja inter-
vjua do krajnje tacke trajanja razgovora.
119
Nijaz Mesihovic _
Intervju otpocinje tzv. umijecem otvaranja koji se moze smatrati uvod-
nim dijelom intervjua. Otpocinjanje intervjua podrazumijeva zadovoljava-
jucu atmosferu u kojoj treba da se obavi razgovor i u tom smislu voditelj
intervjua bi trebao biti aktivni cinilac u kreiranju uslova za uspjesan start
intervjua. Voditelj intervjua pokusava uspostaviti neusiljenu, opustenu,
lezernu komunikaciju sa sagovornikom, tako da se uspostavlja uzajamno
povjerenje sudionika intervjua koje bi moglo doprinijeti ukupnim rezulta-
tima intervjua.
Ako je voditelj intervjua na pocetku uspostavio uspjesno pravu komu-
nikaciju sa sagovornikom, intervju se pocinje odvijati prema prethodnom
planu i u sljedecoj fazi voditelj intervjua pokusava podsticati, razvijati i
produbljivati razgovor kroz specificna pitanja, centrirati razgovor na
temu iii problem koji je predmet interesa voditelja, vodeci racuna 0
cinjenici da se jedan razgovor s ocekivanim pozeljnim efektima treba
obaviti u nekom realnom vremenu cije bi prekoracenje moglo dovesti do
poteskoca u davanju odgovora od strane sagovornika (zamor) i do drugih
negativnih posljedica, sto bi u svakom slucaju trebalo izbjegavati. Stoga
se pretpostavlja da je u fazi pripreme, odnosno planiranja intervjua,
voditelj intervjua predvidio optimalan broj pitanja u odredenom vremen-
skom intervalu za sagovornika i dimenzionirao opseg intervjua na nacin
koji bi zadrzao "svjezinu" sagovornika do kraja intervjua i njegovu zain-
teresiranost da s relativno visokim stupnjem motivacije participira tokom
cijelog procesa odvijanja intervjua.
Intervju doseze tacku kulminacije u momentu kada voditelj dolazi do
zakljucka da je dobio odgovore na centralna pitanja postavljena sagovorniku
i tada dinamizam razgovora pokazuje silazni trend, kojom prilikom u zavis-
nosti od umjesnosti, sposobnosti i iskustva voditelja intervjua intervju se
pokusava privesti kraju.
Tokom razgovora voditelju intervjua za registrovanje dobijenih odgovora
na postavljena pitanja stoje na raspolaganju odredene tehnike (audio i video
snimanje, pisane zabiljeske itd).
Zavrsetak razgovora trebao bi oznaciti kraj komunikacije izmedu
voditelja i sagovornika, uz izjavu zahvalnosti od strane voditelja intervjua i
ostavljanje mogucnosti sagovorniku da u vezi s predmetom razgovora da i
neki iskaz po vlastitom izboru koji je znacajan za temu iii problem 0 koji-
rna se razgovaralo a da sagovornik tokom intervjua nije bio u situaciji da
prezentira taj iskaz.
120
________________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
Interakcije izmedu aktera intervjua tokom odvijanja razgovora mogu se
graficki prikazati na sljedeci nacin:
Rukovodilac odjela
11 KovalskiIan
I
I I
Rukovodilacodjela Rukovodilac odjela
1I KovalskiIan 1I Kovalski Ian
I
Referenti
H41
KucinskaMarija 3 1 Malinovski Karol
1-
H51
MagjeraEva 8 I Grabovski Marijan
~
1
6
1
MUinjska Kristina 9 I Vronjski GZegoz-
~
~ 7/
KravjecLucina
I 11 I
IablonjskiIan
1-
I 12 I Mikulski Tomas
~
Slika1. Personalnapostavkaadministrativnog sektora"A"
Prilikom pripremanja, organiziranja, vodenja, kao i prilikom interpretiran-
ja rezultata intervjua, moguce je da se pojave odredene pogreske uslovljene
situacionim, socioloskim i psiholoskim faktorima.
Planer, organizator i voditelj intervjua bi trebali imati u vidu mogucnost
pogreske i teziti da se te pogreske otklone. Lose prezentiranje cilja intervjua
sagovomiku, postavljanje nejasnih i nepreciznih pitanja, nedovoljna teorijska
informiranost voditelja 0 predmetu razgovora sto moze voditi nekompetent-
nom tumacenju dobijenih odgovora, najcesce su pogreske koje se susrecu
tokom planiranja, organizacije, realizacije intervjua kao i tokom anlize i
obrade dobijenih odgovora. Izbjegavanje i predupredenje ovih pogresaka uve-
liko doprinose uspjesnosti odvijanja procesa razgovora i uspjesnosti prikupl-
janja informacija koje interesuju istrazivaca tokom razgovora.
U literaturi se susrecemo s pokusajima podjele intervjua prema odredenim
kriterijumima. S obzirom na cilj intervjua mozemo razlikovati: novinski inter-
vju, radio-televizijski intervju, istrazivacko-informacioni intervju, pomocu
kojeg se nastoje verificirati hipoteze u nekom konkretnom istrazivanju.
121
Nijaz Mesihovic _
Ako imamo u vidu neke druge kriterijume kao sto su broj responde-
nata, nacin vodenja razgovora, tipove odgovora, tad a mozemo govoriti 0
pisanim i usmenim intervjuima, individualnim i grupnim, panelnim
intervjuima itd.
Jedan od cesto upotrebljavanih grupnih intervjua u drustvenim istrazivan-
jima je fokusirani intervju.
Fokusirani intervju je u upotrebi u drustvenim istrazivanjima u SAD od
pedesetih godina pa nadalje.
Osnovne karakteristike fokusiranog intervjua kao posebne vrste
grupnog intervjua su: 1. sto se dogada sa respondentima koji su svjesni
cinjenice da su involvirani u poseban tip iskustva, dozivljaja, 2. da se
poziva na situaeije koje su analizirane prije momenta odvijanja intervjua,
3. da progresuje na bazi vodica za intervju specificirajuci teme koje se
odnose na istrazivacke hipoteze i 4. fokusiran je na subjektivna iskustva
s obzirom na situaeije koje su vrijedne za proucavanje (c. Frankfort - D.
Naehmias:1996:234).
Osnovne aktivnosti vezane za izvodenje fokusiranog intervjua su: 1. izbor
moderatora i izbor tehnika vodenja fokus-grupe, 2. konstituisanje vodica za
razgovor, diskusiju, 3. izbor ucesnika, odnosno formiranje fokusne grupe i 4.
analiziranje razgovora i izvjestavanje - pocetni i zavrsni izvjestaj.
Moderator je osoba zaduzena za organiziran i usmjeravan razgovor s
clanovima fokus grupe. Moderator se nakon obavljenog razgovora moze
ukljuciti u analiticke i informativno-izvjestajne aktivnosti.
Vedic za razgovor predstavlja neki broj unaprijed definiranih pitanja na
koja daju odgovore clanovi grupe koji pokusavaju da iskazu vlastita misljen-
ja istavove 0 konkretnom problemu kojije predmet razgovora. NajcesCi pred-
met razgovora u okviru fokus-grupa su problemi vezani za istrazivanje trzista
i politicke analize.
Broj ucesnika koji cine fokusnu grupu krece se od 8 do 12 i ucesnici mogu
biti reprezentanti nekih sirih grupa, organizacija, institueija ili sire javnosti.
Nakon zavrsetka razgovora pravi se transkript razgovora, sto znaci da je
razgovor registrovan na audio iIi video traku. Transkript sluzi moderatoru iIi
nekom drugom lieu da izvrsi analizu razgovora i da se na bazi te analize sacini
osnovni izvjestaj (sazeti podaei 0 temeljnim pitanjima i rezultatima
istrazivanja) i konacni izvjestaj koji bi trebao da sadrzava: sazetak rezultata,
122
_________________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIJE
profil i postavku ciljeva istrazivanja, opis metodologije, detaljne rezultate,
pretpostavke i preporuke."
38 Pocetok: Fokus-grupa kaometod IstraZivanja nastala je tokom drugog svJetskog rata u SAD, kako bi seistraZile
reakoje javnosti naratnu propagandu - radioemisije, filmovi I brosure. U to vriierne arnericki Odjel zaratne operaci-
Je ovlastoje Roberta Mertona, sociologa saUniverziteta "Columbia", daistraZi kakoovi rnateriiali (proizvodi) utjecu
namoral i zapazarje javnosti Mertonje 1956. godine izdao knjigu Fokusirani intervju, kojasebazirala naovimiskustvi-
ma. Na ovo] knjizi sezasniva kvalitativno istraZivanje. Mertonov pnstup je jedinstven po tome !ito je dozvoljavao
ucesnicirna daslobodno izraze svoje misljenje i pokrenu relevantna pitania kojaistraZivac niJe predvido. Za razliku
od ostalih metodaistraZivanja, ispitanici nisu bili ogrankeni na listu unapriied programiranih opcija, iii naupitnik. U
okviruovihdiskusija, oni sumogli izraziti komplicirane emotivne aspekte svojih reakcija na prezentirane proizvode.
Oni su, takoder, mogli i medusobno razgovarati. Pored tog,,!ito sumogli izraziti sta oSJeeaju u vezi s proizvodom,
mogli suizraziti i zosto takoosjecaiu, Neposredni razgovori izmedu ucesoika u grupiomoguCili suimdarazmotre i
drugetacke glediSta dok suformrali i iZraZavali svoje osjecaie.
Primjeno nokupce: Pedesetih godinafokus-grupe pocelesusekoristiti kaometod istraZivanja pomocukojeg
susetestirale reakoje kupaca napakovanu hranu. U pocetku, fokus grupesubilesamoneformalne diskusije
kojesuodrzavane u privatnim domovimazaposlenih u datoi kompaniji. Osnovna idejabilaje jednostavna -
okupiti grupuIjudi i kroz neformalnu diskusju saznati Sta oni misle 0 nekomproizvodu. Ako Je proizvod bio
novi deterdzentzaprarue suda, kompanija je pozvala grupudomaCica dauzkafu diskutiraju 0 novomproizvo-
duo Ucesnici bi sjedili nasofama iii zastolomi neobavezno caskali 0 proizvodu. Ukolikoje proizvodbio nova
zapakovana hrana - npr. polugotov kolac - ispitanici sugamogli probati i ondadiskutirati 0 njegovom ukusu,
kvalitetu instrukcija napakovanju itd. Kako je svaki ucesruk izrazavao svoje misljenje i postavljao pitanja - npr.:
"kojapakovanja polugotovog kolaca ne izaziva zelju zajelom", iii: "Mozdaje deterdzentzapranje suda kvalite-
tan, aliimaneprijatan miris" - takosudrugiucesnki mogli reagirati i rafinirati svoja zapazania, ldejaje biladase
kroz neposrednu komunikaciju ispitaiu zapaZanJa i stavovi.
Upotreba ufXJliticke ciljeve: Kasnije sufokus grupepostale veomapopulamosredstvo zaispitivanie politickog
U SADsufokus grupe postale populame u kasnim lO-im kao dopunsko sredstvo kvantitativnim
politickim anketama sapodacima 0 motivirajuCim i drugimfaktorima ciljne grupe. Koristenje fokus-grupa u
politickirn anketama prosirilosevrlo brzo 80-ih godina. Do 90-ihgodinafokus-grupe supostale standardna
procedura kojomsetestiraju medijski materijali, kaostosutelevizijski spotovi iii oglasi u novinama zapolitkke
kampanje. Danas su fokus-grupe standardan prated metod kvantitativnih anketa iii se orgaoizirau nakon
anketa da bi pojasnili razloge pojedinih odgovora. Praktkno, sveglavne politicke kampanje u SADkoriste
fokus-grupu.
Trenutno koristenje: Danas sufokus-grupe vjerovatnonajraSireniJa tehnikaistraZivanja triista u SAD. Koriste
se, praktirno, za sve aaspekte potrosnje roba i usluga i vremenom su se razvile u posebnu granu
istraZivanja triista. Poprocjenama vodeCih istrazivackih kuca, preko stotinu hiljada fokus-grupa segodisn-
Je organizira u SAD- one sekoristezatestiranje proizvoda, ispitivanje politickih stavova i zapronalazenje
naCina putem kojih bi se pobolisalo upravljanje kompanijama. U 90-im, kroz zabavu i medijske novosti
termin "fokus-grupa" postaoje dio popularnogrjecnika (zargona) u SAD.
Koristenje u BiH: Neke od prvihfokus-grupa u Bosni i Hercegovini organizirane suu 1994.godini. Njihovu
organizaciju sponzorirao je UNHCR i koristene sukaosredstvo zaistraZivanje utjecaja siromaStva, nastalog
ratom, nadrustvo, U 1996. OSCE je organizirao fokus-grupe u pripremi obrazovne kampanje zaglasace na
izborirna, testiranje poruka, imidZa i pristupa televizijskih spotovai Stampanih materijala. Ove prve fokus-
grupeopcenitosubilekoordinirane i nadgledane od strane vanjskog istrafivaca, koji je vrlo blisko saradivao
sadomaCim strucojacrna. Od tada, visestotina fokus-grupa je organizirano u BiH i njimasu obuhvacena
istraZivanja politkkih, ekonomskih i drugihpitanja. DomaCi strucojaci surazradili tehnikezafokus grupekoje
dobro funkcioniraju u speoficromdrustveno-politirkomokrtdeniu Bosne i Hercegovine.
Fokus-grupe su sada prihvacen i siroko rasprostranjen istraZivacki metod u BiH. Medunarodneorganizacije i
agencije zarazvoj, kaosto suUSAID, Svjetska banka, Organizacija zasaradnju i bezbjednost u Evropi(OSCE),
Ured visokogpredstavnika i Ujedinjeni narodi, koristeih da testiraju utjecaj projekata, pripremu programa za
komunikaciju namijenjenih sirokirn msarna, i da istraze misljenje javnosti. Fokus grupe su danas, generalno
gledajuCi, organizirane od stranedomaCih firmi koje rade na kornercjalnoj bazi po osnovu ugovorasaspon-
zorom. DomaCi strucnjao zaistrazivarje pripremajuanalize i preporuke. (Materijali USAIDprogramazaobra-
zovanje i informisanje javnosti, Sarajevo 1999.).
123
Nijaz Mesihovic _
Eksperiment
Iako relativno rijetko upotrebljavan u drustvenim istrazivanjima zbog
delikatnosti i osjetljivosti primjene ove metode za prikupljanje informaci-
ja 0 istrazivanim drustvenim pojavama, mogucnosti eksperimenta se
prosiruju i danas se eksperimentalni pristup u drustvenim istrazivanjima
sve vise koristi.
Klasican primjer upotrebe eksperimenta u drustvenim istrazivanjima je
Elton Mayoovo istrazivanje u Western Electric Company odnosa izmedu
fizickih uslova rada i produktivnosti u proizvodnoj organizaciji.
Eksperiment je eesee u upotrebi u prirodnim naukama u kojima se gotovo
redovno teorijski stavova provjeravaju eksperimentalnim putem.
Vee u srednjem vijeku pomocu eksperimenta pojedini teoreticari iz dome-
na prirodnih nauka (fizika, biologija) pokusavali su provjeravati odredene
teorijske stavove.
U XVII vijeku istrazivaci su u domenu prirodnih nauka dosli do zakljucka
da kljucni problem naucnog saznanja nije sadrzan sarno u konstituiranju
hipoteze, nego je sadrzan i u potrebi kako prakticno kroz eksperiment kon-
trolirati i testirati postavljenu hipotezu. Vee se tada postavljalo pitanje "epis-
temoloskog reza", kako bi to kazali strukturalisti, da se teorijska znanost treba
pozivati na empirijsko iskustvo i iskustvene cinjenice u procesu verifikacije
odredenog teorijskog stava.
Slican problem se pojavio u drustvenim naukama: kako neku teorijsku
tvrdnju, teorijski stay provjeriti u smislu da li je naucno validan gledano iz
ugla objektivnosti naucne spoznaje, ako se kao problem javlja "unosenje"
individualnih vrijednosti i pogleda u taj stay. Kako konfrontirati teorijski
stay sa cinjenicama koje egzistiraju u drustvenoj stvarnosti? Kako u tom
smislu izbjeci prigovor da je primjena eksperimentalne metode povezana sa
njenim nedostacima u smislu fragmentarnog pristupa u istrazivanju
drustvenih pojava pri cemu ih se isjeca ili izolira iz konteksta drustvene cje-
line u kojoj se dogadaju?
Metodom eksperimenta pokusava se ispitivati neka drustvena pojava u
artificijelnim, kreiranim uslovima od strane eksperimentatora, uz izoliranje i
modifikovanje ispitivane pojave i uz nastojanje da se istrazi relacija
uzrok/posljedica, dakle, da se istrazi odnos izmedu uslova koji uslovljavaju ili
odreduju istrazivanu pojavu.
124
Ovom metodom najcesce se istrazuju drustvene pojave koje se prema
odredenim pravilnostima ponavljaju dok se rjede istrazuju neponovljive
pojave.
Eksperiment otpcinje planiranjem. Planiranjem se, prije svega, konsti-
tuisu eksperimentalna i kontrolna grupa i definise kljucna tacka eksperi-
menta: problem davanja privremenog odgovora na postavljeni problem,
odnosno identifikuje se postojanje potrebe da se ispita nuacna vrijednost
hipoteze kao privremenog odgovora na postavljeno pitanje u smislu da li
je postavljena hipoteza istinit iii pogresan odgovor. U fazi planiranja pred-
vida se takoder otklanjanje spoljnih faktora koji bi mogli uticati na
eksperimentalnu situaciju.
Eksperimentiranje se moze odvijati u laboratorijskim i prirodnim
uslovima.
Iako se prije svega zbog etickih razloga u drustvenim naukama pomocu
eksperimenta ispituju namjerno uzrokovane pojave (nemoralno bi bilo nam-
jerno izazvati npr. strajk u nekom preduzecu pa ispitivati uzroke i posljedice
strajka) relativno rijetko, ipak se moze konstatovati da se istrazivaci u
odredenim situacijama koriste eksperimentom za dokazivanje hipotetskih
stavova.
Ogranicenja eksperimentiranja u laboratorijskim okolnostima mogu biti
sljedeca: ispitanici - pojedinci i grope mogu bitno da promijene ponasanja u
odnosu na ponasanja u stvarnosti, tako da se mogu dobiti podaci koji imaju
limitiranu naucnu vrijednosti. Takoder se postavlja pitanje stvarne reprezen-
tativnosti: da li pojedinci podvrgnuti eksperimentu istinski izrazavaju struktu-
ru i karakteristike grupe iz koje poticu? Napokon, u eksperimentu u labora-
torijskim uslovima postavlja se pitanje 0 dometu rezultata eksperimenta: da Ii
se rezultati eksperimenta mogu projicirati na grupu onakvu kakva egzistira u
drustvenoj stvarnosti?
Vecina istrazivaca slaze se u zakljucku da artificijelnost eksperimentalne
situacije u laboratorijskim uslovima ogranicava i suzava upotrebu dobijenih
rezultata u procesu verifikacije hipoteze i da tako dobijeni rezultati ne mogu
uspjesno nadomjestiti rezultate dobijene na bazi posmatranja ispitivane
pojave u stvarnom zivotu. Rezultati eksperimenta rijetko kada mogu posluziti
kao konacan dokaz (ne)istinitosti hipoteze, osim u posebnim situacijama kada
je rijec 0 ispitivanju specificnih pojava pogodnih za eksperimentalno
istrazivanje u laboratorijskim uslovima.
125
Nijaz Mesihovic ----- _
Praktikuje se i eksperimentiranje naterenu kada se pojava koja je predmet
istrazivanja pokusava istrazivati na rnjestu dogadanja u prirodnom
okruzenju."
U literaturi se cesto eksperimentiranje dovodi u vezu sasimuliranjem kada
se simuliranje treira kao posebna vrsta eksperimenta.
Medu istrazivacima prisutna misljenja0 korisnosti i upotrebljivosti simuli-
ranja u drustvenim istrazivanjima krecu se u rasponu od realne ocjene da su
simulacije za istrazivanje nekih specificnih pojava korisne i upotrebljive, do
misljenja koja precjenjuju mogucnost upotrebe simulacija i njihovu naucnu
korist. Danas nije rijetkost susresti misljenje 0 zasicenosti u drustvenim
istrazivanjima simulacijskim postupcima, tako da cesto nije moguce
uspostaviti razliku izmedu stvarnosti i fikcije. Pri svemu tome smatra se da
39 Sobzirom na izvodenje eksperimenta ina njegove elemente rnoguce je razlikovati nekoliko vrsta eksper-
imenata: a) eksperiment koj se izvodi na terenu u prirodnim uslovima i laboratorijski eksperiment u artificijel-
nim uslovima, b) eksperiment ex post facto i projektirejuci eksperiment, c) istovremeni i sukcesivni eksperi-
ment.
Eksperiment koji se izvodi na terenu predstavlja analizu odvijanja izazvane i kontrolisane pojave u
pnrodnim uslovima. Ovaj tip eksperimenta eesto se koristi u drustvenirn naukama. Prilikom izvodenja
ovog eksperimenta konstituisu se dvije grupe - eksperimentalna grupa i kontrolna grupa, koje se formi-
raju tako da medusobno mogu biti uporedive. Tako konstituisane grupe podvrgavaju se istrazivaniu radi
utvrdivanja uporedivih karakteristika I zajednickih osobina. Nakon toga djeluje se na eksperimentalnu
grupu na naCin kako je utvrdeno u planu istrazivaoja. Po zavrSetku eksperimenta obje grupe se ispituju
radi utvrdivanja razlika.
l.aboratorijski, odnosno eksperiment u artificijelnim (vjeStaekim) uslovima je istraiivaeki poduhvat u okviru
kojeg se formira izolovana (Iaboratorijska) situacija za odabrani skup Ijudi. Nalazi primjenu u egzaktnim,
tehnickim, biolojkirn i drugim naukama. U ovom eksperimentu ponaSanje ispitanika formira se pod uticajern
istrazivaca saciljem utvrdivanja uticaJa odgovarajuCihvarijabli na ponaSanje IJudi. lstrazivac ima rnogucnost kon-
trole svake faze istrazivaoja kao i modifikovanja uslova u kojima se izvodi eksperiment i modusa izvodenja
eksperimenta, veliCineispitivanog skupa, vremena trajanja ispitivaoja itd.
Eksperiment ex post facto (tj. nakon dogadaja) zasnivase na istrazivaoju odredenog druStvenog dogadaja
CiJa se uslovljenost i razvoj analiziraju retrospektivno u cilju utvrdivanja da Ii se od istrazivacaprihvaceni kom-
pleks uslova stvarno potvrduje, tj. da Ii objaSnjava genezu date cinjenice. To je koristan postupak zato sto
omogucava posmatranje efekata pojava eije odvijanje nije bile kontrolisano od strane istrafivaca, Na osnovu
dokumenata istrazivac odabira dva skupa Ijudi, a za osnovu tog izbora uzima Cinjenicu da Ii su ijudi u tim
skupinama u proslosti bili izlagani odredenim stimulansima iii ne. Ekspenmentalni karakter ove vrste istraiivan-
ja temelji se na ogledima rekonstrukcije uslova koji ornogucavaju neku druStvenu pojavu i na rekonstrukciji
razvoja tih pojava.
ProjektirajuCi eksperiment zasniva se na tzv. projektirajuCim metodama koje omogucavaju manifestaciju
osjecaja, teznji i drugih psihickih stanja radi postizanja djagnostckih ciljeva. Ovaj tip eksperimenta temelii se na
istraiivanju odredene drustvene pojave u situaciji uvodenja novih stimulansa u ispitivanu skupinu i istrazivaoja
efekata uvodenja ovih stimulansa. Ovo zahtijeva striktno posmatranje odredene pojave kao i selektivnu kon-
trolu nad pojedinim faktorima koji uslovljavaju neku drustveno pojavu koja je predmet istraiivanja. Istovremeni
eksperimenti zasnivajuse na istovremenom istraiivanju nekoliko skupova na koje djeluje jedan iii vise stimu-
lansa. To znad da se prilikom formiranja najrnanje dviju grupa eksperiment vodi istovremeno u obje grupe.
Sustinasukcesivnih eksperimenata jeste podvrgavanie odredenog skupa iii skupova dvoma istrazivanjrna koja
se izvode u razlidto vrijeme. (I' Michon - N. Mesihovic - D.L. Wieczorek: 1991:82-84).
126
_________________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIjE
simulacije u naucnom smislu imaju ogranicen domet i da ih u drustvenim
istrazivanjima treba koristiti, ali s oprezom i mjerom."
Analiza sadnaja
Analiza sadrzaja predstavlja jednu od analitickih metoda pomocu koje se
tezi podvrci proucavanju najcesce tekstualnih dokumenata iako predmet anal-
ize sadrzaja mogu biti filmovi, fotografije, audio i video-trake itd.
Postoje razlicite verzije ove metode, ali se vecina istrazivaca slaze u ocjeni da
se moze govoriti 0 kvalitativnim (interpretativnim) i kvantitativnim zanrovima.
Ako je rijec 0 kvantitativnoj analizi sadrzaja., moze se reci da se istrazivac
susrece s mnostvom pojmova kao sto su: uzorak, kodiranje, korelacije,
uporedenja, dodiri s matematskim i statistickim analizama, grafikoni, tabele
itd, s ciljem da se otkrije tekstualno znacenje rijeci koje pomaze otkrivanju
"nevidljive" strane pojave koja se podvrgava kvantitativnoj analizi.
Kvalitativna analiza sadrzaja dokumentacije tezi da otkrije precizno
znacenje dokumentacije i u tom smislu istrazivac se susrece s pojmovima kao
sto su: formalna analiza, kontekstualna analiza, kategorizacija itd.
Ova dva aspekta analize sadrzaja tesko je razluciti i najcesce se praktikuje
kombinacija elemenata kvantitativne i kvalitativne analize sadrzaja kada se
cini da se postizu najbolji rezultati.
Razlicite teme mogu biti predmetom analize sadrzaja: prodaja i kupovina
raznih proizvoda, frekvencija participacije biraca na izborima, neprijateljska
propaganda tokom rata, sadrzaj govora direktora preduzeca itd.
40 Pojamsirnuliranja povezan Jes pojmovima teorije i modela. Podsjetimo da se teorija definira posredstvom
serje koncepata i podrazumijeva cjelinu sastavljenu od tvrdnji (aksioma sa njihovim konsekvencama) konsti-
tuirajud hipotetkko-deduktivni sistern, Model je istovremeno povezan s teorijom CiJe je (model) ostvarenje, i
safizickorn stvarnoscu za koju je vezan rruereruern, Sirnuliranje predstavlja konkretizaoju modela razlicitu od
objekta na kojeg se primjenjuje.
Izraz simuliranje proizlazi iz operacionalnog istraZivanja i primjenjuje se na tehnike proizasle iz Monte Carlo
metode. (U kutiju se stavljaju vee prethodno odabrana svojstva izabrana iz sistema i pornocu tehnika izbora
nasumce, i proucavaju se odredene karakteristike tog sistema), NaznaCimo, a da ovdie ne rnozerno komen-
tirati tu podjelu, da se razlikuje nurnericko simuliranje, analogijska simulacija i reducirani model. Proizasla iz
istraZivanja odluCivanja, simulacijaje bila koristena u ekonomqi, a zatim u sociologiji, posebno u proucavaoju
grupa, i napokon u politicko] sociologiji, narodto u podruqu medunarodnih odnosa. U primjeni sirnuliranja
opcenito se razlikuju: I, igre, eksperimenti simuliranja s pojedincima bez pomoCi rnasina: pedagoske igre,
strateske igre, igre s ciljem teorijskog istrazivaoja: 2, miksne simulacije: Ijudi potpomognuti masinarna: 3, sim-
ulacije na racunaru. Zahvaljujuci brzini racunania one ornogucavaju eksploataciju rnnogobrojnih podataka.
Rezultati ovih eksperimentiranja su, kako to primjecuie j,G,Padioleau (1969), "eklatantno teorijsko sirornast-
yo", (M, Grawitz:11996:73I).
127
NijazMesihovic _
Prednosti ove metode u prikupljanju podataka 0 ispitivanoj pojavi
sadrzane su u cinjenici, kao sto je prethodno istaknuto, da se mogu otkriti
poruke u tekstu sifrovanog karaktera, dakle one koje nisu uocljive na prvi
pogled, ali isto tako posredstvom ove metode moguce je istrazivati obimne
tekstove (npr. veliki broj novinskih clanaka) uz primjenu tehnika formiranja
uzorka, kao i istorijska dokumentacija, odnosno poruke koje se emitiraju
auditivno i vizuelno posredstvom radija i televizije.
Analiza sadrzaja u principu se odvija u dvije faze: 1. izbor kategorija
(klasa) i 2. kvantificiranje sadrzaja,
Kategorije iii klase predstavljaju pojedine rubrike na koje se konkretni
sadrzaj razvrstava i po potrebi mjeri.
Neki istrazivaci smatraju daje faza kvantificiranja sadrzaja od odlucujuceg
znacaja za uspjeh ove metode. U ovoj fazi odvijanja analize sadrzaja
istrazivac nastoji da simboliku nekog teksta "prevede" u precizne, objektivne
i kvantitativne podatke. Ovdje se pristupa operacionalizaciji pojmova pomocu
sistema kodiranja sadrzaja teksta. Kodiranje se sastoji od niza pravila i
instrukcija pomocu kojih se moze dobiti uvid u sadrzaj teksta. Npr. posred-
stvom tzv. manifest kodiranja moguce je ustanoviti broj ponavljanja izraza ili
rijeci u tekstu ili broj incidentnih situacija u automobilskoj utrci snimljenoj na
traku, ili broj nesreca na radnom mjestu predstavljenih u nekom tekstu.
Pomocu ovog tipa kodiranja mjeri se neka pojava i njeno ponavljanje,
frekvencija, ali se ne moze dosegnuti do znacenja neke pojave koja u
razlicitim tekstualnim kontekstima moze imati i razlicito znacenje, u cemu se
ogleda i limit ovog tipa kvantifikacije.
Da bi se izbjegle ove poteskoce, istrazivac se moze prikloniti jednom dru-
gom tipu kodiranja koje se naziva latentno kodiranje ili semanticka analiza.
Sustina latentnog kodiranja sadrzana je u mogucnosti iznalazenja implicitnog
znacenja u sadrzaju teksta. U procesu kvantifikacije najcesce se kombinuju
ova dva prethodno naznacena kodiranja.
Mjerenje se oslanja najedinice analize i na ono sta se mjeri. Jedinica mjere
moze biti: rijec, izraz, clanak, segment clanka, sekvenca video ili audio trake
itd. Najcesce se mjeri: frekvencija, ucestalost pojavljivanja neceg (rijeci,
imena osobe) u tekstu; pravac sadrzaja poruke duz nekog kontinuuma; inten-
zitet kao i obim pojave.
Rukovodenje analizom sadrzaja podrazumijeva sljedece operacije:
1. formulacija pitanja, 2. jedinica analize i 3. uzimanje uzorka.
128
Pri formulaciji pitanja treba jasno definirati problem istrazivanja i kako u
kontekstu aplikacije metode analize sadrzaja doci do relevantnih podataka 0
tom problemu.
Izbor jedinice analize govori 0 potrebi da istrazivac donese odluku koja ce
biti osnovna jedinica analize. To moze biti npr. dnevna novina ili sedmicna
epizoda serije na televiziji.
Formiranje uzorka podlijeze kriterijumima zajednickim za sve tipove
drustvenih istrazivanja.
Izvodenje zakljucaka treba voditi racuna 0 prednostima i limitima kvanti-
tativne i kvalitativne verzije metode analize sadrzaja. Korektnost izvodenja
istrazivanja metodom analize sadrzaja i naucna validnosti dobijenih rezultata
i njihov interpretacija te izvodenje ako se ukaze potreba moze se provjeriti
ponavljanjem postupka od strane druge grupe istrazivaca.
Idealni tip
Metod idealnog tipa poceo se koristiti u pocetku u sociologiji, narocito u
sociologiji Maxa Webera, da bi se kasnije ova metoda prosirila i na podrucje
ekonomije gdje ima frekventnu upotrebu, ali se cesto upotrebljava i u drugim
drustvenim znanostima.
Misaone logicke operacije koje prethode konstruiranju idealnog tipa kao
model a pomocu kojeg se tezi objasniti neka pojava su klasifikacija i tipolo-
gizacija.
Klasifikacija je misaona operacija pomocu koje se neka obiljezja pojava ili
neke pojave svrstavaju u kategorije, razrede ili klase na bazi zajednickih
osobina s ciljem Iakseg proucavanja tih karakteristika ili tih pojava. Na bazi
klasifikacije stvaraju se tipovi koji su rezultat uopstavanja odredenih obiljezja
i karakteristika neke pojave i koji sluze za uporedivanje pojave onakve kakva
se manifestuje u drustvenoj stvarnosti sa svim svojim osobenostima i speci-
ficnostima i tipa koji podvodi pod zajednicki nazivnik lepezu specificnosti
koje manifestuju posebne konkretne pojave koje pripadaju istom tipu.
Svako drustvo je kompleksna cjelina koja posjeduje svoju strukturu i
vlastite zakone razvoja, ali takoder i odredene karakteristike svojstvene svim
drustvima. Sociologija, koja pretenduje na atribut istorijske i opste nauke, sto
je naznaceno u njenom predmetu istrazivanja, pokusava s ciljem eksplikacije
zakonitosti razvoja globalnih drustava izvrsiti njihovu klasifikaciju, apstrahi-
129
Nijaz Mesihovic _
rajuci specificnosti njihove strukture i razvoja, generalizirajuci ili uopstava-
juci one karakteristike strukture i razvoja koje su prisutneu svim drustvima.
Na taj nacin sociologijapokusavaformuIisati opste zakone drustvenograzvo-
ja, funkcionisanja i prelaska jednog drustva u drugo.
S jedne strane, svako globalno drustvo u okiviru razlicitih strukturalnih
nivoa - ekonomije, politike, prava, kulture itd, ispoljava svoju specificnost,
organizirajuci specifican nacin proizvodnje, posjedujuci specifican sistem
politickih institucija, primjenjujuci pravne norme i propise u procesu organi-
zacije i upravljanja itd.
S druge strane, svakomdrustvu su svojstvenepojave kao sto su: proizvod-
nja, usaglasavanje parcijalnih sa opstedrustveniminteresima - politika, regu-
lacija odnosa posredstvom pravnih normi itd. Zadatak je sociologije da u
specificnosti procesa i odnosa trazi zajednicke, opste karakteristike i da na
osnovu tih zajednickih karakteristika pokusa uspostaviti tipologiju globalnih
drustava.
U literaturi se susrece mnostvotipologija globalnihdrustavazasnovanihna
razlicitim kriterijurnima. Uslijed mnostva tipologija drustava mi cemo se
detaljnije osvmuti na Gurvicevutipologiju globalnih drustava kao na primjer
koji nam moze pokazati kakoje moguce izvesti jednu od tipologija globalnih
drustava.
Gurviceva tipologija globalnih drustava temelji se na vise kriterijuma:
hijerarhija grupacija, kombinacija manifestacija drustvenosti, skala nacina
podjele rada i akumulacije, hijerarhija drustvenihreglementacija, sistemdjela
civilizacije koja cementiraju globalnu strukturu, skala temporaliteta i formu-
la globalnog socioloskogdeterminizma.
Na osnovuovih kriterijumaGurvic ustanovljuje sljedecutipologiju global-
nih drustava: 1. harizmaticke teokratije, 2. patrijarhalna drustva, 3. feudalna
drustva, 4. globalnadrustvau kojimaprevladavaju gradovi-drzave, 5. globalno
drustvo iz kojeg nastaju poceci kapitalizma i prosvijeceni apsolutizam, 6.
demokratsko liberalno drustvo koje odgovara razvijenom konkurencijskom
kapitalizmu, 7. dirigisticko drustvokoje odgovarapotpunorazvijenomorgani-
zovanomkapitalizmu, 8. fasisticko drustvo sa tehno-birokratskom osnovom, 9.
plansko drustvo na principu centralistickog i kolektivistickog etatizma i 10.
plansko drustvona principimadecentralistickog pluralistickog kolektivizma.
Idealno-tipski metod temelji se na klasifikaciji i tipologiji i predstavlja
postupak pomocu kojeg se razlicita obiljezja neke pojave kroz koja ona man-
130
_______________TEORIjSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIJE
ifestuje specifican karakter pokusavaju podvesti pod misaonu konstrukciju
idealnog tipa, pri cemu je idealni tip rezultat logicke kombinacije sustinskih
obiljezja konkretne pojave.
Idealno-tipski metod pokazuje analiticku i eksplanatomu snagu u situaciji
kada neku konkretnu pojavu sa mnostvom specificnosti pokusavam
uporedivati sa misaonom konstrukcijom koju nazivamo idealni tip kada se
konkretna pojava moze u okviru ideal tipa identificirati u apstraktnoj formi.
Max Weber je pod idealnim tipom podrazumijevao prije svega misaonu
konstrukciju gdje se pridjevu idealan pripisuje Iogicki smiso, logicko znacenje,
gdje idealni tip "izoblicava" i apstrahira realnost, kadfa se moze primijeniti za
formuliranje apstraktnog modela, opstog obrasca medusobnog odnosa uzroka
i posljedica slozene ponavljajuce pojave (D. Jary - 1. Jary:1995:304).
Sustina idealno-tipske metode vidljiva je iz Weberove analize i objasnjen-
ja birokratije.
Na bazi mnostva prikupljenih podataka 0 fenomenu biroktaije, dobijenih
tokom historijsko-komparativnih proucavanja ove pojave u raznim
podrucjima svijeta (Japan, Kina, Egipat, Evropa) i u razlicitim povijesnim
periodima, Max Weber je konceptualno rekonstruirao i generalizirao masu
informacija i detalja 0 birokratiji u formi idealnog tipa birokratije koji obuh-
vata sljedece cetiri bitne karakteristike: 1. Birokratija predstavlja trajnu orga-
nizaciju saradnje izmedu pojedinaca koji vrse razlicite funkcije da bi realizo-
vali odredeni cilj; 2. Birokratsku organizaciju karakterise impersonalno,
bezlicno funkcionisanje. Formalizam je sustinska oznaka birokratije, tako da
svaki pojedinac mora nuzno priznavati zakone i djelatnosti u funkciji apstrak-
tnog naredivanja; 3. U okviru birokratske organizacije prisutni su odnosi sub-
ordinacije, potcinjenost hijerarhijskom autoritetu, sto dovodi do izuzetne
efikasnosti birokratske organizacije; 4. Birokratska organizacija raspolaze
vlastitim materijalnim sredstvima, sto svakom pripadniku birokratije
omogucuje trajnost izvora prihoda.
Idealno-tipski metod sadrzava logicke misaone operacije kao sto su: anal-
iza, apstrahiranje, generalizacija i eksplikacija, sto omogucava prije svega da
se objasni ispitivana pojava i istovremeno da se racionalizira spoznajni pro-
ces. Idealni tip omogucava istrazivacima da u mnostvu detaljnih informacija
i podataka fokusiraju paznju na sustinu pojave uz apstrahiranje manje vaznih
i nebitnih obiljezja i karaktetristika ispitivane pojave.
131
Poglavlje V
DRUSTVO - POJAH
I TIPOVI
Pojam drustva
Pojam i vrste drustvenih pojava
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
VDRUSTVO - POJAM ITIPOVI
Pojam drustva
Na pitanje sta je predmet istrazivanja sociologije najcesci odgovor je da je
to drustvo. Na taj nacin se susrecemo s kljucnim pojmom u sociologiji - poj-
mom drustva.
Ako se smatra da sociologija istrazuje drustvo kao slozenu cjeIinu, dakle
njegovu strukturu i njegovu transformaciju, kretanje, kako se onda moze
odrediti pojam drustva i odgovoriti na pitanje sta je drustvo? Takoder se
postavlja pitanje da li pojam drustva implicira njegov supraindividualni
karakter, ili je drustvo jednostavni zbir pojedinaca, individuuma?
Pri pokusaju definicije pojma drustva treba poci od pretpostavke da je
drustvo kompleksna cjelina koja ne moze biti reducirana na jednostavan zbir,
sumu pojedinaca, drustvenih grupa i institucija. Pojam drustva izrazava pris-
ustvo mnostva procesa i odnosa, drustvenih interakcija najrazlicitije vrste
izmedu razlicitih realiteta.
Drustvo, prijesvega, konstituira neki broj pojedinaca, individuuma, ljudi
koji zajedno zive u duzem povijesnom intervalu. Covjek je po svojoj ljudskoj
prirodi drustveno bice, ili kako je Aristotel govorio, covjek je zoon politikon
i moze opstati sarno u drustvu "osuden" da zivi u zajednici. U tom smislu
pogresne su bile pretpostavke nekih teoreticara da ljudi, na primjer, dogo-
varanjem tvore drustvo.
Ljudi zive u zajednici da bi zadovoljili sistem potreba u dijapozonu od
biolosko-c-egzistencijalnih do duhovnih. Zadovoljavanje ljudskih potreba
135
Nijaz Mesihovic ------
smjesteno je u drustvene okvire kulture. U podrucju rnaterijalne kulture ljudi
zadovoljavaju biolosko-egzistencijalne potrebe. Materijalna kultura je podrucje
drustva koje se sastoji iz fizickih, rnaterijalnih objekata, kao sto su: oruda,
masine, zgrade, putevi itd., uz ciju pomoc ljudi zadovoljavaju svoje biolosko-
egzistencijalne potrebe. Za razliku od podrucja rnaterijalne kulture, podrucje
nernaterijalne kulture sastoji se od: drustvenih vrijednosti, urnjetnosti, jezika,
saznanja i drugih simbolickih predstava drustvenog i fizickog svijeta.
U podrucju rnaterijalne kulture covjek stvara rnaterijalne vrijednosti. U
okvirirna rnaterijalne proizvodnje egzistiraju drustvene deterrninante svakog
drustva: podjela rada, svojina, institucije itd. Kroz proces rada i proces
proizvodnje ljudi, stvarajuci rnaterijalne vrijednosti, obezbjeduju reprodukci-
ju vlastitog zivota. Nivo razvijenosti rnaterijalne osnove drustva osnovna je
determinant a svakog drustva. Takoder, nivo razvijenosti rnaterijalne osnove
drustva pokazuje u kojoj je rnjeri covjek ovladao prirodorn i u kojoj rnjeri je
u mogucnosti da prirodu transformise poredstvorn oruda i sredstava za rad
prilagodavajuci je vlastitirn potrebarna. U tom srnislu drustvo obuhvata i
odredeni geografski rnilije, geografsku sredinu. Karakteristike zemljista,
fizicka konfiguracija tla, prirodna bogatstva, determiniraju nacin zadovolja-
vanja covjekovih biolosko-egzistencijalnih potreba, dakle, nacin proizvodnje
rnaterijalnih vrijednosti.
Rad kao tvorac covjeka i drustva jest bitno obiljezje svakog drustva. Rad
kao djelatnost posebno je znacajan ne sarno u procesu formiranja covjeka kao
bica sui generis nego je rad osnovna kohezivna sila svakog drustva, ternelj
konstituisanja i reprodukovanja svake drustvene zajednice.
Cinjenica je da covjek posredstvorn rada proizvodi ne sarno upotrebe vri-
, jednosti koje rnu sluze za zadovoljavanje vlastitih potreba bioloske prirode,
nego jednovrerneno proizvodi i oruda za rad, sredstva za rad koja daju drustvu
obiljezje drustvenosti, jer sarno u drustvu covjek je sposoban da uspostavlja
vlastitu dorninaciju nad prirodorn, jednovrerneno humanozirajuci prirodu i
mijenjajuci sebe. Rad je kolektivni cin koji upucuje ljude na rnedusobne
odnose kooperacije, saradnje. Stoga je sadrzaj procesa i odnosa u drustvu u
krajnjoj instanci rad. Covjek je drustven sarno u sadjelatnosti sa drugirn ljudi-
rna: drustvo je uvijek rezultat interakcije ljudi na bazi njihove proizvodne dje-
latnosti. U tom pogledu drustvo predstavlja okvir reprodukcije drustvenili
individuurna. Ljudi zajednicki djeluju na prirodu uspostavljajuci mrezu
drustvenih odnosa - svi drustveni odnosi su rezultat medusobnog djelovanja
ljudi. Prerna tome, rad je kljucni izvor svakog drustvenog odnosa.
136
Drustvo kao konkretna i istorijska realnost iz sfere rada poprima impulse
vlastitog razvoja. Dinamizam drustva utemeljen je na radu te je stoga i karak-
ter veza izmedu pojedinaca i drustvenih grupa dinamican. U zavisnosti od
razvoja proizvodnih snaga drustvo je izlozeno trajnim dinamickim promjena-
rna. Stoga, osim sto mozemo govoriti 0 drustvu kao odredenoj apstrakciji,
prije svega moramo misliti 0 drustvu kao "drustvo u aktu", drustvu u kontek-
stu stalnih promjena njegove strukture koja se mijenja pod uticajem protivr-
jecnosti i sukoba.
Drustvo se javlja takoder u formi svojevrsnog "poretka" u okviru koje-
ga svaki pojedinac iii drustvena grupa imaju odredenu funkciju.
Drustvene funkcije determinirane covjekovom proizvodnom djelatnoscu
imaju relativno trajni karakter, tako da odredene funkcije u drustvu i
dalje ostaju, iako nosioci tih funkcija bioloski odumiru. Drustvo je stoga
mreza drustvenih odnosa i drustveni odnos je jedan od bitnih konstu-
tivnih elemenata drustva. Proces rada u svakom drustvu konkretizovan je
u odredenim funkcijama pojedinca i grupa: u okviru procesa rada u
svakom drustvu konkretizovan je u odredenim funkcijama pojedinca ili
grupa imaju diferencirane funkcije.
U podrucju nematerijalne kulture covjek stvara drustvene predpostavke za
zadovoljavanje duhovnih potreba.
Drustvo, dakle, u krajnjoj instanci cini sveukupnost individuuma koji
obavljaju organizovane ljudske djelatnosti i koji su povezani proizvodnim
odnosima karakteristicnim za odredeni istorijski stupanj razvitka. Tokom
istorijskog razvitka drustvo poprima svoje specificne konture. Na osnovu
zajednickog i relativno dugog vremena zivljenja, zajednicke proizvodnje i
drugih djelatnosti, svaki pojedinac ili drustvena grupa zadovoljava svoje
potrebe u kontaktu sa drugim clanovima drustva iii grupama na odredenoj ter-
itoriji. Kada takvo saobracanje izmedu pojedinaca i drustvenih grupa poprimi
relativno trajni karakter, dakle, kada poprimi tendenciju obnavlja, reproduko-
vanja, mreza uspostavljenih drustvenih odnosa, izmedu pojedinaca u procesu
zadovoljenja njihovih potreba oznacava nastanak specificne strukture drustva.
Cementiranje drustvene strukture utemeljeno je na obnavljanju postojeceg
nacina proizvodnje, a sam proces stabilizacije drustvene strukture obavlja se
posredstvom sistema drustvenih institucija.
Prema tome, pod pojmom drustva mozemo podrazumijevati ljude koji zive
na odredenoj teritoriji, u okviru drustvene strukture i posjedujuci zajednicku
kulturu.
137
NijazMesihovic _
Pojam i vrste drustvenih pojava
Svako drustvo manifestuje se prakticno kao sveukupnost drustvenih poja-
va, tako da su u krajnjoj instanci predmet socioloskog istrazivanja razliciti
tipovi drustvenih pojava.
Na pitanje sta su drustvene pojave i kako definisati drustvenu pojavu,
moze se dati vise odgovora. Medutim, izgleda da vecina odgovora na to pitan-
je sustinu drustvenih pojava trazi u drustvu kao najsirem okviru nastanka
drustvenih pojava, tj. pojam drustvene pojave vezanje za pojam, drustva. Ako
je drustvo satkano iz mnostva drustvenih pojava, postavimo polazno pitanje:
kako nastaju drustvene pojave?
Covjek kao bice sui generis, prinuden da zivi u zajednici, cjelokupnost
vlastitih djelatnosti temelji na manje iii vise razvijenom sistemupotreba cije
zadovoljavanje pretpostavlja uspostavljanje odredenih veza iii odnosa izmedu
pojedinca i drustvenih grupa da bi to zadovoljavanje potreba bilo izvedeno na
racionalan nacin, Dakle, individuumi nuzno i nezavisno od vlastite volje, na
bazi razvijenih potreba koje treba da budu zadovoljene, stupaju u razlicite
interakcije sa drugim pojedincima i drustvenim grupama, i kao rezultat uza-
jamnog djelovanja ljudi u okviru razlicitih vidova djelatnosti nastaje one sto
se naziva drustvenom pojavom. Drustvene potrebe su jedan od najznacajnijh
cinilaca nastanka drustvenih pojava.
U drustvu covjek manifestuje VIse tipova djelatnosti: materijalno-
proizvodnu, duhovno-produkcionu, organizacionu itd, tako da se susrecemo
sa citavim nizom razlicitih drustvenih pojava.
Od svih djelatnosti pojedinaca i drustvenih grupa izgleda da je u svakom
drustvu najvidljivija materijalna proizvodnja sa ciniocima koji su prisutni u
svakom drustvu, kao sto su: drustvena i tehnicka podjela rada, svojina sred-
stava za proizvodnju, drustvene institucije itd. Svako drustvo respektuje rela-
tivno vecu specificnu drustvenu tezinu pojava vezanih za ovaj tip djelatnosti,
jer u krajnjoj liniji ova djelatnost je osnovica reprodukcije cjelokupne
drustvene konstrukcije. U svakom drustvu dijalekticki odnos covjeka i
prirode, s jedne strane, i covjeka i drugih pojedinaca i grupa, s druge strane,
u sustini je odreden stepenom razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga.
Stepen razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga jednog drustva u krajnjoj
liniji, uslovljava mogucnost, kvalitet i obim zadovoljavanja potreba pojedi-
naca i drustvenih grupa i u tom smislu determinise tipove uspostavljenih veza
138
izmedu pojedinaca i grupa. Medutim, drustvene pojave mogu nastati i nasta-
ju pod dejstvom bioloskih, nagonskih i drugih cinilaca, sto nam ilustruje
raznovrsnost i kompletnost pojava u drustvu.
Ipak, moze se konstatovati da je sustina pojava vezana za pojam rada. U
covjekovom povjesnom razvoju rad je odigrao primamu ulogu jer je
omogucio covjeku da razvije vlastite potencije i emancipuje se od drugih
zivih vrsta oslobadajuci se na taj nacin postepeno zavisnosti prirodnih sila.
Prinuden da zadovoljavanje vlastitih potreba trazi u prirodnom milijeu, da
neposredno datu prirodu transformira i prilagodava vlastitim potrebama,
covjek je dosao do spoznaje 0 neraskidivoj vezi sa prirodom i 0 nuznosti
savladavanja prirodnih determinizama kroz rad. Rad je kao kolektivni cin
intergrativna sila u drustvu, jer kroz proces rada covjek stupa u interakciju sa
drugim ljudima, uspostavlja odnose saradnje da bi njegova proizvodna, ali ne
sarno proizvodna, djelatnost poprimila karakter racionalnosti i da bi, u krajn-
joj liniji covjek, u kooperaciji sa drugim ljudima uspjesno mogao zadovolja-
vati vlastite i drustvene potrebe. Rad je u osnovici sadrzaj procesa i odnosa u
drustvu. Covjek vlastitu drustvenost, izmedu ostalog, iskazuje kroz rad i u
tom smislu drustvo se moze posmatrati kao najsiri okvir reprodukcije
drustvenih individuuma. U osnovi zajednickog kolektivnog napora ljudi da
zajednicki savladavaju prirodne, ali i drustvene sile, jeste rad.
Drustvene pojave manifestuju svoj specificni karakter. Ta specificnost
uocava se vee pri razlikovanju drustvenih od prirodnih pojava. Neki
teoreticari su pokusavali poistovjecavati drustvene i prirodne pojave, sto se
odrazilo i na metodoloske obrasce istrazivanja drustvenih pojava, tako da je
npr. ideal pozitivistickog metodoloskog pristupa istrazivanju drustvenih
pojava bio apIikacija postupka i metoda prirodnih nauka. Dok prirodne
pojave nastaju kao rezultat djelovanja prirodnih zakona, dakle nezavisno od
covjekove prakse, dotle su drustvene pojave rezultat medusobnog djelovan-
ja ljudi, proizasle iz drustvenog determinizma koji ne djeluje slijepom
nuznoscu prirodnih zakona: jer ljudi, u veeoj iii manjoj mjeri, mogu vlastit-
om djelatnoscu uticati na objektivni tok drustvenih zakona razvoja, dakle
mogu direktnije ili indirektnije uticati na promjenu karaktera i smjera
drustvenih zakona razvoja.
I u jednom drugom smislu drustvena pojava manifestuje svoju
specificnost. Ta se specificnost ogleda u tome sto je drustvena pojava jed-
novremeno i individualna i drustvena. U sociologiji polazi se od pretpostavke
da drustvena pojava istovremeno manifestuje individualni i drustveni karak-
139
NijazMesihovic _
ter, jer je individualno utjelovljenje sveukupnih drustvenih okolnosti u okviru
kojih obavlja djelatnosti. Iako na prvi pogled drustvena pojava manifestuje
vlastiti individualni karakter, ona je, u krajnjoj liniji, rezultat uzajamne djelat-
nosti vise pojedinaca u drustvu objedinjenih u razlicite drustvene grupe, tako
daje svaki individualni cin jednovremeno i drustveni cin. Drustvena pojavaje
rezultat medusobne uslovljenosti individualnog i drustvenog,
U sklopu drustvene cjeline drustvene pojave su isprepletene visestrukim
vezama i nalaze se u vise ili manje uocljivom i trajnom medusobnom
uzrocno-posljedicnom odnosu. Jedan od osnovnih problema drustvenih nauka
jeste kako objasniti deterministicko uslovljavanje drustvenih pojava.
Iako su drustvene pojave medusobno isprepletene, mogu se u naucno-anal-
iticke svrhe izdvojiti odredene pojave ili skupovi pojava s ciljem svestranijeg
ispitivanja, ali pri svemu tome nikada ne treba ispustati iz vida cinjenicu da
pojave u stvarnosti egzistiraju tako da se medusobno uslovljavaju. Pojedine
posebne drustvene nauke "isjecaju" iz cjeline odredeni skup pojava i podvr-
gavaju ih naucnom istrazivanju upotrebljavajuci pritom primjerene naucne
metode. Ipak, ne treba ispustati iz vida ogranicenja eksplikacije dobijenih
rezultata u okviru posebne drustvene nauke sa stanovista potreba sinteze dobi-
jenih saznanja posebnih drustvenih nauka i ukljucivanja dobijenih rezultata u
saznanja 0 drustvenoj cjelini.
Konacno, ako se postavi pitanje mogucnosti objektivnog istrazivanja
drustvenih pojava s obzirom na specifican karakter tih pojava u odnosu na
prirodne pojave u onom smislu kako je to prethodno naglaseno, moze se kon-
statovati da se i pored prisutnih metodoloskih poteskoca ne dovodi u pitanje
mogucnost istrazivanja drustvenih pojava. Treba imati u vidu da je istrazivan-
je drustvenih pojava u manjoj ili vecoj mjeri uslovljeno drustvenim ciniocima
koji, u krajnjoj liniji, uticu na karakter istrazivanja, na interpretaciju dobijenih
rezultata istrazivanja i na njihovu upotrebu u odredene drustvene svrhe. Ako
se u prirodnim naukama istrazivac u procesu istrazivanja moze postaviti rela-
tivno, neutralno i nezainteresovano analizirati prirodne fenomene, u drustven-
im naukama prisutan je uvijek manji ili veci stupanj aktivne zainteresovanos-
ti istrazivaca za promjenu odredenih metoda, tehnika i instrumenata
istrazivanja, kao i za eksplikaciju i interpretaciju odredenih rezultata
istrazivanja, U tom smislu dolazimo do problema odnosa naucnog saznanja i
drustvenih vrijednosti, odnosno problema odnosa nauke i ideologije, cije
aspekte ovdje ne mozemo sire elaborirati. Mozemo sarno konstatovati da
nema vrijednosno neutralne nauke, da sam izbor metoda i tehnika istrazivan-
.ja predstavlja odredenu vrijednosnu orijentaciju, a prozimanje naucnih spoz-
140
naja drustvenimvrijednostima proizilazi iz same cinjenice sto se u uslovima
savremenedrustvene i tehnicke podjele rada naukombave uze profesionalne
grupe koje pripadaju sirim drustvenimgrupama sa posjedujucimodredenim
sistemom drustvenih vrijednosti koji u veeoj ili manjoj mjeri biva projiciran
na istrazivacku djelatnost.
Sustina oznaka drustvenih pojava jeste promjenljivost, odnosno
dinamizam. Dinamicki karakter drustvenihpojavaproizilazi iz stalnogmijen-
janja drustvenih okvira njihovog nastanka, tako da ih treba istrazivati u nji-
hovoj promjenljivosti.
Postoji vise kriterijumana bazi kojihje moguceizvrsiti podjelu drustvenih
pojava.
Takose moze izvrsiti podjelapojavana: 1. drustveneprocesei 2. drustvene
tvorevine.
Naravno, kao i svaka druga podjela pojava i ovaje uslovna, jer su kao sto
smo to ranije i na vise mjesta isticali, drustvenepojaveu sklopudrustvenecje-
line isprepletene visestrukimvezamz i fakticki ih je nemoguce razdvajati.
Procesi su specificne pojave koje, moglo bi se reci, leze u osnovi promje-
na u drustvu, s jedne strane, a s druge strane, manifestanti su vid kretanja
drustva - drustvenog dinamizma.
Procesi izrazavaju aktivnosti pojedinaca i grupa koji se medusobno
povezuju, tako da u okviru tih djelatnosti ljudi djeluju jedni na druge, na
prirodnu i drustvenu cjelinu, okruzenje, svojim djelatnostima inicirajuci
promjene u prirodi i drustvu. Iako su djelatnosti individuuma najvecim
dijelom svjesne aktivnosti, treba istaci da na covjekove djelatnosti moze u
manjoj iii veeoj mjeri uticati podsvjesna i nagonska covjekova sfera.
Sustina propcesa je povezivanje ljudi u podrucjima njihovih razlicitih dje-
latnosti ili aktivnosti.
Procesi govore i 0 dijalektickomprotivrjecnom karakteru drustva kaocjeline,
jer je drustvo rezultat jednovremenog dejstva procesagradenja (strukturacije) i
procesa razgradivanja (destrukcije). Procesi manifestuju dinamicku dimenziju
drustva, dok drustvene tvorevine predstavljaju relativno stabilizovane, iskristal-
izirane, trajne drustvene odnose i izrazavaju staticku dimenziju drustva.
U drustvu postoji mnostvo drustvenih procesa tako da sociologija ne moze
istrazivati sveprocese udrustvu, alimozeteziti istraZivanju i otkrivanju najznacajni-
jih - timprije stosejedniprocesi radaju, drugi se odvijaju, treci se gase itd.
141
Nijaz Mesihovic _
Pod pojmom drustvenog procesa mozemo razumjeti "povezano djelovan-
je ljudi, njihovih radnji, bilo tjelesnih ili psihicki, pozitivnih (cinjenje) ili neg-
ativnih (necinjene) kojim se utice kako na same radnje koje se povezuju, tako
i na ostali svijet, izazivajuci odredene promjene."
Pri analizi drustvenih procesa potrebno je voditi racuna 0 njihovoj
sadrzinskoj i formalnoj strani. Sadrzaj procesa izrazava tip covjekove djelat-
nosti (proizvodnja, upravljanje, saznavanje, eksploatacija). Temeljenu razliku
izmedu drustvenih procesa mozemo povuci upravo s obzirom na njihovu
sadrzinu. Formalna strana procesa izrazava nacin povezivanja ljudi koji su
sudionici nekog procesa. Ali ovo diferenciranje formalne i sadrzinske strane
procesa uslovno je i moze posluziti za analiticke svrhe, jer se proces u
drustvenoj stvarnosti manifestuje kao dijalekticko jedinstvo sadrzaja i forme.
U sociologiji postoji vise podjela drustvenih procesa. Te procese mogli
bismo podjeliti na: 1. primarne i 2. sekundarne.
Ako procesi rezultiraju reprodukovanjem ili promjenama postojeceg drust-
va, mozemo ih podijeliti na: 1. proces strukturacije (gradenja) i 2. proces
destrukcije (razgradivanja). Procesi strukturacije i destrukcije ne javljaju se
nikada u cistoj formi, nego uvijek u medusobnom dijalektickom prozimanju.
Stoga mozemo govoriti 0 predominaciji jedne vrste procesa u odnosu na
druge procese na odredenom stupnju razvitka jednog drustva. Ako kao kriter-
ij podjele procesa uzmemo stupanj slozenosti, procese mozemo podijeliti na:
1. jednostavne i 2. kompleksne.
S obzirom na nacin odvijanja u drustvu procesi mogu biti: 1. skriveni i 2.
manifestantni.
Ako uzmemo u obzir mogucnost uticaja Ijudi na nastanak i odvijanje
procesa, mozemo ih podijeliti na: 1. voljne i 2. stihijske.
Kada proces dijelimo na: 1. materijalne i 2. duhovne, kao kriterij razvrsta-
vanja uzimamo sadrzaj procesa. Procesi: 1. saradnje i 2. sukoba govore nam
o karakteru ljudskih djelatnosti kojima su oni povezani u smislu olaksavanja
ili onemogucavanja djelatnosti drugih.
Drustvene tvorevine su rezultat drustvenih procesa. U tom smislu drustvo
je rezultat drugog istorijskog procesa razvoja. Drustvena struktura je jedna od
najznacajnijih drustvenih tvorevina, jer u sebi sublimira sve ostale oblike
drustvenih tvorevina prisutnih u drustvu, pocevsi od drustvenih odnosa preko
drustvenih grupa pa do drustvenih institucija.
142
U drustvu najznacajnije mjesto imaju drustveni odnosi, a u okviru ovih
proizvodni odnosi. Pod drustvenim odnosom mozemo razumijevati djelovan-
je pojedinaca ili grupe na aktivnost ili ponasanje drugog pojedinca ili grupe.
Odnosi mogu biti uspostavljeni, na primjer, na bazi prinude ili na bazi sarad-
nje. Odnosi su mnogobrojni, raznovrsni i medusobno isprepleteni.
U zavisnosti od broja pojedinaca koji stupaju u odnos, odnosi mogu biti:
1. pojedinacni i 2. grupni.
Ako se kao kriterijum diferencijacije drustvenih odnosa primijeni duzina
njihovog trajanja, odnosi mogu biti: 1. prolazni (publika na nekoj sportskoj
manifestaciji), 2. trajni (odnos izmedu okupatora i okupiranog), 3. stalni
(proizvodni odnosi).
Takoder, odnose mozemo podijeliti na: 1. odnose konkurencije i 2. odnose
saradnje, kao ina: 1. antagonisticke i 2. neantagonisticke.
S obzirom na nacin uspostavljanja veze izmedu pojedinca i grupa u
drustvu u smislu prisustva ili odsustva razlicitih vidova nejednakosti (drustvo
sa razvijenom drustvenom i tehnicko.n podjelom rada, pogotovo klasno drust-
YO, neminovno sadrzi odredene vidove nejednakosti), odnosi se mogu podi-
jeliti na: 1. odnose jednakosti i 2. odnose nejednakosti.
Pored prezentiranih, u sociologiji je prisutno jos mnostvo drugih podjela
drustvenih odnosa na bazi drugih kriterijuma.
U pogledu sustinskih karakteristika i kontroverznih shvatanja socioloske
meode, upucujemo na sljedece znacajne radove koji tretiraju ovu prob-
lematiku.":
U literaturi se susrecu razliciti tipovi metode studije slucajeva. Npr.
moguce je govoriti 0: "Sustinskoj, istinskoj iIi ideografskoj metodi studije
slucaja koja se interesuje za jedinstvene ili specificne situacije s namjerom da
otkrije nove stvari. Rijec je, dakle, 0 situaciji posebnog tipa podesnoj za
naucne istrazivacke ciljeve. Moze biti rijeci 0 istorijskoj pojavi iii dogadaju
41 A.Cuvillier, Manuel de sociologie, Paris 1958; R.Biudon, Les Methodes en sociologie, Paris 1976;
L.Festinger - D,Katz, Les Metodes de recherche dans lessciences sociales, Paris 1959; G.Ferreol- P.Deubel,
Methodologie des sciences sociales, Paris 1993; M.Grawitz, Methodes des sciences sociales, Paris 1996;
R,Quivy - L'y'Campenhoudt, Manuel de recherce en sciences sociales, Paris 1995; J.Guibert - G.Jumel,
Methodologie de pratiques de terrain en sciences humaines et sociales, Paris 1997; A.Mucchielli,
Didionnaire des methodes qualitatives en sciences humaines et sociales, Paris 1996; C.Frankfort -
D.Nachmias, Research Methods in the Social Sciences, London 1996; WL.Neuman, Social Research
Methods, London 1997; D.A.Vaus, Surveysin Socials Research, London 1996; L.Christensen, Experimental
Methodology, Boston I 997.
143
NijazMesihovic _
koji objedinjuje posebne uslove. Ona pretpostavlja dubinsku analizu razlicitih
aspekata situacije da bi se iz te situacije pojavili signifikantni elementi i veze
koje ih objedinjuju. Takoder, moguce je govoriti 0 instrumentalnoj studiji
slucaja koja obraduje situaciju koja obuhvata veliki broj tipicnih karakteristi-
ka u odnosu na dati objekt istrazivanja, doprinoseci na taj nacin stvaranju
uslova za povoljnije istrazivanje problema. Ona je posebno prilagodena
situaciji kada istrazivac hoce da ilustrira pojave koje su prethodno odredene
nekim teorijskim modelom. Upotrebljava se u tipicnoj situaciji kada se hoce
verificirati sposobnost jedne teorije koja vodi racuna 0 proucavanim pojava-
rna, dok je sam slucaj od sekundarnog interesa. Za primjer instrumentalne
studije slucaja moze se navesti knjiga Jane Jacobs: The Desth and Life of
Great American Cities (1961). U toj knjizi ona analizira grad Njujork kao
tipican slucaj da bi elaborirala teoriju koja ce kasnije biti obogacena drugim
studijama slucaja. Napokon moze se govoriti 0 slozenoj studiji slucaja koja se
temelji na identifikaciji pojava odabranih od odredenog broja situacija. Nakon
obavljenog posmatranja i analize svake situacije uporeduju se dobijeni rezul-
tati da bi se dalje razvijali procesi odabira. Qvaj tip studije slucaja cesto je
koristen u osamdesetim i devedesetim godinama za identifikaciju i analizu
faktora koji doprinose uspjesima tehnoloskog sektora u preduzecima, Vise
preduzeca proucavani su kao posebni slucajevi, iz cega su proizasle konstante.
A. Mucchielli, Dictionnaire des methodes qualitatives en sciences humaines
et sociales, Paris, 1996, p. 78-79.
144
Poglavlje VI
TIPOLOGIJA GLOBALNIH
DRUSTAVA
Problem tipologije, odnosno
klasifikacije globalnih drustava
Prvobitna zajednica
Robovlasnistvo
Feudalizam
Kapitalizam
Opste tendencije razvoja savremenog kapitalizma
I
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
_______________TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGiJE
VI TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUSTAVA
Problem tipologije, odnosno klasifikacije globalnih drustava
Svako drustvo je kompleksna cjelina koja posjeduje svoju strukturu i
vlastite zakone razvoja, ali takode i odredene karakteristike svojstvene svim
drustvima. Sociologija, koja pretenduje na atribut istorijske i opste nauke, sto
je naznaceno u njenom predmetu istrazivanja, pokusava s ciljem eksplikacije
zakonitosti razvoja globalnih drustava izvrsiti njihovu klasifikaciju, apstrahi-
rajuci specificnosti njihove strukture i razvoja koje su prisutne u svim drustvi-
rna. Na taj nacin sociologija pokusava formulisati opste zakone drustvenog
razvoja, funkcionisanja i prelaska jednog drustva u drugo.
Savremena sociologija stavlja u prvi plan koncept globalnog drustva, sto
je primamo osobenost marksisticke sociologije, ali sve je cesce taj koncept
prisutan i u okviru gradanske sociologije koja, na primjer, pretenduje da
istrazuje kulturu nekog globalnog drustva.
S jedne strane, svako globalno drustvo u okviru razlicitih strukturalnih nivoa
- ekonomije, politike, prava, kulture itd, ispoljava svoju specificnost, organizu-
juci specifican nacin proizvodnje, posjedujuci specifican sistem politickih insti-
tucija, primjenjujuci pravne norme i propise u procesu organizacije i upravljan-
ja itd. S druge strane, svakom drustvu su svojstvene pojave kao sto su: proizvod-
nja, usaglasavanje parcijalnih sa opstedrustvenim interesima - politika, regu-
lacija odnosa posredstvom pravnih normi itd. Zadatakje sociologije da u speci-
ficnosti procesa i odnosa trazi zajednicke, opste karakteristike i da na osnovu tih
zajednickih karakteristika pokusa uspostaviti tipologiju globalnog drustva.
147
NijazMesihovic _
U savremenoj sociologiji susrecemo vise pokusaja tipologije globalnih
drustava, zasnovanih na razlicitim kriterijumima. Uslijed mnostva tipologije
drustava mi cemo se detaljnije osvrnuti na Gurvicevu tipologiju globalnih
drustava kao na primjer koji nam moze pokazati kako je moguce izvesti jednu
od tipologija globalnih drustava.
Gurviceva tipologija globalnih drustava temelji se na vise kriterijuma:
hijerarhija grupacija, kombinacija manifestacija drustvenosti, skala nacina
podjele rada i akumulacije, hijerarhija drustvenih reglementacija, sistem djela
civilizacije koja cementiraju globainu strukturu, skala temporaliteta i formu-
la globalnog socioloskog determinizma. Na osnovu ovih kriterijuma Gurvic
ustanovljuje sljedecu tipologiju globalnih drustava: 1. harizmaticke teokrati-
je, 2. patrijarhalna drustva, 3. feudalna drustva, 4. globalna drustva u kojima
prevladavaju gradovi - drzave, 5. globalno drustvo iz kojeg nastaju poceci
kapitalizma i prosvijeceni apsolutizam, 6. demokratsko - liberalno globalno
drustvo koje odgovara razvijenom konkurencijskom kapitalizmu, 7.
dirigisticko drustvo koje odgovara potpuno razvijenom organizovanom kapi-
talizmu, 8. fasistickodrustvo sa tehno - birokratskom osnovom, 9. plansko
drustvo na principima decentralistickog pluralistickog kolektivizma.
Harizmaticke teokratije karakterise predominacija drzave i crkve: Egipat,
Kina, Indija. Patrijarhalna drustva karakterise predominacija porodicnih veza:
arhajska rimska porodica, francusko drustvo prije srednjeg vijeka. Feudalna
drustva karakterise pluralizam hijerarhijskih instanci sa razlicitim stupnjem
kompetentnosti odnosno nadleznosti: vojne grupacije, monarhijska drzava,
rimska crkva, slobodni gradovi. Globalna drustva u kojima preovladuju
gradovi - drzave, koje se pretvaraju u carstva, karakterise predominacija
specificne teritorijalne grupe - grada, nad ekonomskim, religijskim i
rodovskim grupacijama: Rim. Globalno drustvo iz kojeg nastaju poceci kap-
italizma i prosvijeceni apsolutizam karakterise sprega monarhijske drzave i
burzoazije, a naglasena tehnicka podjela rada rezultira visokom produk-
tivnoscu i akumulacijom kapitala. Dirigisticko drustvo, koje odgovara pot-
puno razvijenom organizovanom kapitalizmu, karakterise drzava koja je u
funkciji privatnih kapitalistickih organizacija. Tehnicko saznanje dominira
nad drustvenim pravilima. Fasisticka drzava karakterise potpuno spajanje,
sjedinjenje kapitalizma i totalitarne drzave kojom upravljaju tehnobirokrati.
Plansko drustvo na principu kolektivistickog etatizma karakterise dominant-
na uloga partije u odnosu na drzavu i drzave u odnosu na drustvene klase.
Plansko drustvo na principu decentralistickog pluralistickog kolektivizma
karakterise disperzija centara moci.
148
_________________TEORljSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGljE
Opsta karakteristika Gurviceve tipologije globalnih drustava jeste primje-
na pluraliteta faktora koji djeluju na strukturaciju globalnih drustava.
Medutim, osnovna je slabost ove tipologije to, sto Gurvic nije dao teorijsku
eksplikaciju funkcionisanja pojedinih tipova globalnih drustava, niti prelazak
jednog globalnog drustva u drugo, a da ne govorimo 0 mogucnosti spoznaje
opstih zakonitosti drustvenog razvitka globalnih drustava, buduci da Gurvic
metodoloski negira zakoniti karakter drustvenih fenomena koje, po njemu,
sociologija ne moze da istrazuje kao sto moze da istrazuje drustvene deter-
minizme.
Od savremenih sociologa paznju ovom problemu posvetio je 1. Habermas.
Na bazi uzimanja u obzir tri kriterijuma (organizacijski princip, socijalna i
sistematska integracija i tip krize), Habermas razlikuje tri tipa drustvenih for-
macija: 1. formacija koja prethodi visokokultumoj, 2. tradicionalna i 3. liber-
alno - kapitalisticka formacija."
Ova tipologija formacija shematski se moze predstaviti na sljedeci nacin:
Drustvene formacije Organizacijski princip
Socijalna i sistemska
Tipkrize
integracija
Formacija koja prethodi Rodbinski odnosi
Nema diferenciranja
Eksterno izazvana kriza
visoko-kulturnoj Primarne uloge (dob, spol)
izmedu socijalne i sis-
identiteta
temske integracije
Politicka k1asna v1adavina; Funkcionalno diferenciranje
Interno zasnovana kriza
Tradicionalna Driavna prisila i drustveno- izmedu socijalne i
identiteta
ekonomske k1ase sistemske integracije
Sisternsko integrativni
liberauo-kapitalistkka
Nepolitkka k1asna vlast: privredni sistem preuzima i
Kriza sistema
Najamni rad i kapital socijalno-integrativne
zadatke
Formacija koja prethodi visokokultumoj karakterizira se sljedecim
osobenostima. Organizacioni princip ovih drustava temelji se na naglasenoj
funkciji starosne dobi i pola. Rodbinski sistem veza je osnova institu-
cionalnog sistema. Komunikacija medu ljudima determinirana je porodicnom
strukturom. Ne postoje odnosi eksploatacije u socio - ekonomskom smislu.
42 j, Habermas, Problemi legitimacije u kasnom kapitalizmu, Zagreb, 1982, str, 36,
149
NijazMesihovic _
Ne stvara se visak proizvoda nego se proizvodnja karakterizira proizvo-
denjem materijalnih dobara za zadovoljavanje elementarnih potreba ljudi.
Demografski rast povezan je sa ekoloskim faktorima.
Tradicionalna drustvena formacija karakterizirana je sljedecim osobenos-
tima. Temeljni organizacioni tip drustva je klasna vlast koja poprima formu
politicke vlasti. Aparat vlasti je birokratiziran. Institucionalno jezgro sistema
je drzava koja obavlja funkcije vlasti i usmjeravanja. Jaca uloga moci, novca
i pozitivnog prava. U privatnom vlasnistvu je potencijalni izvor konflikta.
Rast proizvodnih snaga rezultat je povecanje stepena eksploatacije koje je
rezultat viska proizvoda, a taj visak proizvoda u drustvu se prisvaja na bazi
pojedinacnih i grupnih privilegija. Stalna karakteristika ovog tipa drustva su
krize i klasni sukobi koji mogu voditi ka rusenju politickog sistema.
Liberalno-kapitalisticku drustvenu formaciju karakteriziraju sljedeca obiljezja,
Temeljni princip drustvene organizacije proizilazi iz odnosa najarnnog rada i kap-
itala. Institucionalnojezgro cjelokupnog sistema nije vise drzava, Drzava postaje
komplement tciista. Drzava i dalje zadrzava neke politicke funkcije (obezbjedivan-
je teritorijalnog integriteta, obezbjedenje globalnih uslova za funkcioniranje
privrede), ali razmjena postaje dominantnom usmjeravajucomsilnicom drustva, U
prvi plan izbijaju djelatnostibazirane na individualnim i grupnim interesima, a u
drugom planu su vrijednosno usmjeravane aktivnosti. Privredni sistem je odvojen
od politickog sistema. Mogucim klasnim konfliktom se "upravlja" i taj konflikt
biva usmjeravan prema ekonomskom podrucju i manifestuje se u formi
periodicnih kriza. Medusobno se sukcesivno smjenjuju konjunktura, kriza i depre-
sija. Suprotnost interesa, koja proizilazi iz fundamentalne suprotnosti najamni
rad/kapital, ne manifestuje se direktno kroz klasne sukobe, nego dolazi do "preki-
da procesa akumulacije". U tom smislu moguce je govoriti 0 krizi sistema.
Prvobitna zajednica
Prvobitna zajednica ili pretklasno drustvo jeste prvi oblik drustva u okviru
kojega se susrecu organizovane forme covjekovog zivota. U okviru prvobitne
zajednice razlikujemo dvije razvojne faze: divljastvo i varvarstvo.
Divljastvo kao razvojnu fazu prvobitne zajednice mozemo takoder podi-
jeliti na: nizi stupanj, srednji stupanj i visi stupanj.
Nizi stupanj divljastva predstavlja djetinjstvo ljudskog roda. Taj stupanj
divljastva karakterise se time sto covjek jos zivi djelimicno na drvecu i vlasti-
150
ti opstanak odrzava sakupljanjem gotovih plodova prirode. Na ovom stupnju
razvoja drustva kod covjeka se javlja artikulisani govor. Covjek je podreden
grubom djelovanju prirodnih determinizama koji uveliko odreduju nacin nje-
govog zivota kao najprimitivniji tip zajednice.
Na srednjem stupnju divljastva covjek u svakodnevnim djelatnostima prib-
avljanja hrane upotrebljava vee vatru. Za ishranu se sve vise koristi riba, sto
je dovelo do vece covjekove pokretljivosti i rasprostiranja, jer se riba mogla
naci u mnogobrojnim rijekama i jezerima. Covjek se vee sluzi primitivnim
nebrusenim kamenim orudem, sto mu omogucuje bavljanje lovom na zivotin-
je, koji je jos u embrionalnim oblicima.
Na visem stupnju divljastva covjek pronalazi luk i strijelu, sto
omogucuje da loy na zivotinje postaje redovitom djelatnoscu. U okviru
viseg stupanja divljastva covjek pronalazi i mnoga druga oruda koja mu
omogucavaju da se sve uspjesnije nosi sa prirodnim okruzenjem i da
vlastitu egzistenciju ucini izvjesnijom. Tako, na primjer, dolazi do
pronalaska grncarstva, covjek je sposoban proizvoditi drveno posude i
sprave, vee su prisutni primitivni oblici tkanja, upotrebljava se bruseno
kameno orude kao sto je, na primjer, kamena sjekira, od izdubljenih sta-
bala covjek pravi cunove, a pojavljuju se i rudimenti naselja u formi
seoskih zajednica.
Varvarstvo, kao sljedecu razvojnu fazu prvobitne zajednice, mozemo
takoder podijeliti na nizi, srednji i visi stupanj.
Na nizem stupnju varvarstva covjek vee poznaje grncarstvo, to jest
proizvodnju glinenih posuda. Covjek pripitomljava i odgaja zivotinje i uzga-
ja odredene biljne kulture.
Srednji stupanj varvarstva karakterise dalje usavrsavanje metoda pripito-
mljavanja zivotinja i gajenje biljaka. Stocarstvo postaje trajno zanimanje
ljudi. Ljudi se nastanjuju u izgradenim kucama.
Na visem stupnju varvarstva pocinje prerada gvozdene rude i izrada oruda
i oruzja od gvozda, Slijedi pronalazak gvozdenog pluga i upotrebe stocne
vuce, pa sve to omogucava obradivanje zemlje u velikim razmjerima. Na bazi
povecane mogucnosti proizvodnje hrane brze se mnofi stanovnistvo, sto jos
vise otvara mogucnosti za progres drustvene zajednice.
151
NijazMesihovic _
Prelazak iz pretklasne uklasnu drustveno-ekonomsku formaciju
Sociologiju kao nauku kojoj bitan segment predmeta istrazivanja cini
struktura i razvoj drustveno-ekonomskih formacija posebno interesuje nas-
tanak klasnog drustva, tako da cemo ukratko eksplicirati nastanak prve klasne
drustveno-ekonomske formacije koja se razvija iz pretklasne drustveno-
ekonomske formacije - prvobitne zajednice.
U tom pogledu marksisticka sociologija se primarno oslanja na Engelsovo
djelo "Porijeklo porodice, privatnog vlasnistva i drzave", gdje Engels na
osnovu istrazivanja antropologa Morgana izvodi rekonstrukciju povijesnog
nastanka prvobitne ljudske zajednice i njene transformacije u klasno drustvo.
Po uzoru na Marksa, Engels u ovomdjelu povezuje nastanak prvobitne zajed-
nice sa nacinom proizvodnje, sa proizvodnom djelatnoscu ljudi, tako da
oblike socijalne organizacije ljudi traze uvijek u nacinu reprodukcije materi-
jalnih uslova covjekove egzistencije.
To materijalisticko shvatanje istorije Engels eksplicite prezentira na
sljedeci nacin: "Po materijalistickom shvatanju, odlucujuci faktor u istori-
ji je, u krajnjoj liniji, produkcija i reprodukcija neposrednog zivota. A ona
sarna je, opet, dvojakog karaktera. S jedne strane, proizvodnja sredstava za
zivot, predmeta ishrane, odijevanja, stana i za to potrebnog oruda; s druge
strane, proizvodnja samih ljudi, produzenjc vrste. Drustvene ustanove, pod
kojima zive ljudi jedne odredene epohe i jedne odredene zemlje, uslovljene
su objema vrstama proizvodnje; razvojnim stupnjem, s jedne strane - rada,
a s druge - porodice. Sto je manje razvijen rad, sto je manja kolicina nje-
govih proizvoda, pa dakle i bogatstvo drustva, time vise rodovske veze
determinisu drustveno uredenje. Medutim, u tom drustvenom sklopu,
osnovanom na rodovskim vezama, razvija se sve vise produktivnost rada,
sa njom se razvijaju privatna svojina i razmjena, razlike u bogatstvu,
mogucnost iskoristavanja tude radne snage, a time i podloga klasnih
suprotnosti: novi socijalni elementi se u toku generacije naprezu da pri-
lagode staro drustveno uredenje novim prilikama, dok, najzad, njihova
nespojivost ne dovede do potpunog prevrata. Staro drustvo, osnovano na
rodovskim vezama, lomi se u sukobu sa novorazvijenim drustvenim
klasama; na njegovo mjesto dolazi novo drustvo, cija je vlast
usredsrijedena u drzavi u cije nize jedinice nisu vise rodovske nego teri-
torijalne zajednice, drustvo, u kojem je porodicno uredenje potpuno
potcinjeno uredenju svojine i u kojem se sad slobodno razvijaju one klasne
152
suprotnosti i klasne borbe koje cine sadrzinu cjelokupne dosadasnje pisane
istorije." Prema tome, stvarna istorija ljudskog drustva pocinje sa pojavom
klasa, tako da ce Marks konstatovati da je istorija svakog dosadasnjeg
drustva istorija klasnih sukoba.
Kako se prvobitna zajednica transformira u klasno drustvo?
Postavljajuci u djelu "Uloga rada u pretvaranju majmuna u covjeku'' tezu
da je rad odlucujuci cinilac u formiranju covjeka kao .bica koje svrsishodno,
svjesno proizvodi, Engels covjekovu istoriju veze za istorijat razvoja pojavnih
formi rada odnosno proizvodnje.
Osnovne karakteristike prvotibne zajednice jesu: zajednicko vlasnistvo
nad zemljistem kojim se koristi rod ili pleme; osnovni tip povezanosti ljudi
jeste krvno srodstvo; u prvo vrijeme egzistira relativno nerazvijena podjela
rada; vlast ne postoji kao izdvojena institucija, "vlast" je imala "demokrats-
ki" karakter i povjeravala se najuglednijim pripadnicima roda, odnosno ple-
mena. Ovakvi uslovi nisu u drustvu omogucavali nikakvu formu socijalnog
diferenciranja u klasnom smislu.
Koji momenat, kao odlucujuci, dovodi do transformacije prvobitne zajed-
nice u klasno drustvo?
Revolucionisanje u sklopu nacina proizvodnje - postepeno otkrivanje
savrsenijih oruda za rad, kao i odredena akumulacija znanja tokom istorijskog
razvoja drustva, neposredno rezultiraju povecanjem produktivnosti rada
(upotreba luka i strijele, brusenih kamenih oruda, upotreba oruda od metala
itd). Takva prvobitna povecana proizvodnost rada rezultira pojavom viska
proizvoda koji prouzrokuje narednu promjenu u drustvu. Primarna funkcija
viska proizvoda jeste da omogucuje u drustvu formiranje rezerve u hrani, tako
da drustvo vise nije primorano da se iz dana u dan bori za prostu reprodukci-
ju zivota svojih clanova. Tako se clanovi drustva mogu baviti raznim drugim
zanimanjima koja pridonose raivoju proizvodnih snaga. Druga bitna soci-
oloska funkcija prvobitne povecane produktivnosti rada ispoljavala se kroz
mogucnost savrsenije podjele rada, cime dolazi do specijalizacije funkcija u
okviru konkretnog drustva, Napokon, ova dva prethodna uslova omogucuju
povecanje brojnosti stanovnistva, tako da ove prethodne tri funkcije viska
proizvoda u krajnjoj instanci dovode do naglasenijeg razvijanja materijalnih
proizvodnih snaga drustva.
43 Engels, Predgovorprvom izdanju djelaPoriieklo porodice, privatnesvojinei drZave iz 1844, godine.
Marks-Engels, Izabrana delaII. Kultura, Beograd, 1950, str. 166-167,
153
Nijaz Mesihovic _
Ono sto preobrazava prvobitnu zajednicu u klasno drustvo, jeste upravo
progres u nacinu proizvodnje: visak proizvoda dovodi do pojave razmjene
izmedu plemena. Razmjena postaje trajan proces i oblik komuniciranja
izmedu plemena. Razmjena viska proizvoda daje pecat svojim vezama poje-
dinaca u okviru plemena kao i izmedu plemena.
Prvobitna razmjena je slucajna pojava i mozemo je oznaciti prostom
razmjenom: ljudi razmjenjuju svoje viskove proizvoda sarno prema
upotrebnoj vrijednosti. Kada se na bazi razvijenije podjele rada pojave
odredeni oblici specijalizacije u drustvu (poznata je, na primjer, teritorijal-
na specijalizacija cijelih plemena koja specificne proizvode razmjenjuju za
druge proizvode kojih nemaju), zatim zanati u okviru seoskih zajednica ili
plemenske zajednice, tada nastaju razvijeni oblici razmjene. Odredeni broj
ljudi proizvodi sarno za razmjenu i zivit iskljucivo od razmjene. Jedna
kolicina proizvoda mijenja se za drugu kolicinu proizvoda, tako da se
posredstvom procesa razmjene uvodi mjera vrijednosti kao oblik posred-
stvom kojega se mjeri doprinos pojedinca zajednici. Ljudi vise ne proizvode
sarno za vlastitu upotrebu, nego sve vise proizvode za druge, za "trziste".
Proizvodi poprimaju razmjensku vrijednost koja kasnije ispoljava svo-
jevrstan automatizam u procesu diferenciranja drustva: vecom kolicinom
proizvoda ce raspolagati onaj pojedinac koji na osnovu nekih vlastitih svo-
jstava dominira zajednicom, kao sto je bilo sa vlasnistvom stecenim u ratu
izmedu plemena. "Sve dok primitivno drustvo, organizovano u kooperaciji,
ne zna jos ni za kakvu drugu podjelu rada osim po polovima, ritam rada biva
odreden obicajem i obredima. Cim je uspostavljena dosljednija podjela
rada, doprinos svako proizvodaca zajednici mora se mjeriti zajednickim
mjerilom. Inace bi kooperacija rada tezila raspadu uslijed favorizovanja
nekih grupa. Ta zajednicka mjera, organizatorska, moze biti sarno ekonomi-
ja radnog vremena"."
. Sto je drustvo razvijenije, sve vise se na osnovi podjele rada diferenci-
raju rukovodece, organizatorske, trgovacke funkcije ciji nosioci zive na
racun viska proizvoda, odnosno na racun clanova drustva koji se bave
neposrednom proizvodnjom. Razmjena direktno vodi ka razlicitom
imovnom stanju pojedinaca i grupa koji u procesu socijalnog diferenciran-
ja formiraju tip privatnog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju i jed-
novremeno lisavaju tih sredstava za proizvodnju druge clanove zajednice.
Privatno vlasnistvo i drugi nacini sticanja bogatstva, na primjer, ratovan-
44 Ernst Mandel, Rasprava rnarksistickoj ekonorniji, V Maslesa, Sarajevo, 1970, T I, str. 60.
154
jem i sticanjem ratnog plijena, sve su vise izraz podjele drustva na klase,
koja, sa svoje strane, povratno djeluje na nagomilavanje bogatstva u ruka-
rna pojedinaca i grupa.
Diferenciranje izmedu pojedinaca sve vise vodi ka diferenciranju izmedu
rodova i plemena na razlicitim osnovama. Na temelju diferencijacije u okviru
plemena kasnije je sve prisutnija diferencijacija drustvenih funkcija i
polozaja, tako da biva uspostavljena hijerarhija polozaja koja je trajno
obiljezje drustva i izrazena je odnosima subordinacije, odnosno nadredenos-
ti. Odnosi subordinacije i nadredenosti, kao nedovrseni klasni odnosi u prvo-
bitnoj zajednici, razvice se u cijelosti u robovlasnickoj drustveno-ekonomskoj
formaciji, gdje su robovi subordinirana klasa, a robovlasnici vlasnici sredsta-
va za proizvodnju, tako da ce buduci razvoj svih drustveno-ekonomskih for-
macija karakterisati medusobna suceljenost dviju osnovnih klasa - klase
eksploatatora i klase eksploatisanih.
Robovlasnistvo
Vidjeli smo kako se u krilu prvobitne zajednice vee javljaju klice novog
drustva, nove drustveno-ekonomske formacije, a to su pojave privatnog vlas-
nistva nad sredstvima za proizvodnju, sve razvijenija drustvena podjela rada i
ubrzani razvoj materijalnih proizvodnih snaga. Sve ove pojave uslovljavaju
odvijanje procesa diferenciranja izmedu pojedinaca i drustvenih grupa, tako
da vee u posljednjoj fazi razvoja prvobitne zajednice uocavamo drustvene
grupe sklone klasnoj strukturaciji.
Raspadanjem prvobitne zajednice nastaje prva klasna drustveno-ekonom-
ska formacija u pravom smislu rijeci. U okviru robovlasnistva kao drustveno
- ekonomske formacije formiraju se dvije osnovne drustvene klase - klasa
robova i klasa robovlasnika - koje su u medusobnom antagonistickom odno-
suo Klasa robovlanika je vlasnicka klasa i posjeduje apsolutno pravo raspola-
ganja robom.
Ropstvo je sporadicna pojava u visoj fazi razvoja prvobitne zajednice, ali
sa razvojem drustvene podjele rada, to jest nastankom stocarstva odnosno
pastirstva kao i posebnog zanimanja i odvajanjem zanatstva od zemljoradnje,
javlja se naglasena potreba za robovskim radom. Stoga ropstvo prelazi iz spo-
radicne u redovnu pojavu i u robovlasnickom drustvu biva posredstvom
drzave ustaljeno kao trajni produkcioni i drustveni odnos.
155
NijazMesihovic _
Feudalizam
Prisutna su razlicita shvatanja, ako je rijec 0 nastanku feudalizma kao
drustveno-> ekonomske formacije. Ali najcesce se prihvaca misljenje da je
feudalizam nastao bilo raspadanjem robovlasnickog drustva, bilo direktnim
prelaskom rodovskih zajednica u feudalnu drustvenu organizaciju u periodu
raspada prvobitne zajednice.
Osnovna karakteristika feudalne drustveno-ekonomske formacije sadrzana
je u predominaciji drustvenih odnosa sa subordinacije/nadredenosti na bazi
vanekonomske prinude. Eksloatatorski produkcioni odnos kao i drustveni
odnosi, utemeljeni na krupnom zemljoposjedu i vlasti feudalca nad kmetom,
jesu stub klasne drustvene strukture. Dominantni oblik privrede je naturalna
privreda sa klicama robnonovcane privrede. Klasni polozaj je hereditaran
odnosno nasljedan. Naturalna i radna renta su osnovne dazbinske obaveze
kmetova prema feudalcu, a u zreloj fazi razvoja feudalizma, i novcana renta.
Dominantni oblik svijesti jeste religija, znacajno isprepletena s elementima
nasljednog prava. Ljudima je bilo strano shvatanje prirodnih i drustvenih
pojava, u kojima ne bi bile prisutne natprirodne sile, Za razliku od robovlas-
niskog drustva, gdje nailazimo na izricitu izdiferenciranost drustvenih klasa,
karakteristika je feudalnog drustva podjela na staleze: plemstvo, svestenstvo,
gradanski stalez. Socijalna pokretljivost izmedu klasa i staleza gotovo da i
nije prisutna. Uslijed nerazvijenosti saobracaja i opcenito komunikacija
izmedu ljudi, naglasena je atomizacija i lokalizacija feudalnog drustva."
U okviru vlasnickih odnosa javljaju se dva pojavna tipa: 1. vlasnistvo feu-
dalca nad zemljom, i 2. vlasnistvo zanatlije nad sredstvima za proizvodnju,
~ t o je krakteristicno posebno za gradove. Vlasnistvo feudalca nad zemljom
cini osnovu feudalcevog prava na razne oblike rente. Zanatlije su takoder
morale da najcesee u okviru naturalne, a kasnije i novcane rente, izmiruju
svoje obaveze prema feudalcima.
Narocito u ranoj fazi razvoja feudalizma, proizvodnja je izricito sluzila
ponajprije podmirenju potreba privilegovanih staleza, a zatim i potreba osta-
log stanovnistva. Seoska porodica je proizvodila sarno za potrebe gospodara
i za svoje vlastite potrebe. U kasnijim fazama razvoja feudalizma, uporedo sa
razvojem materijalnih proizvodnih snaga, seoskoj porodici je omoguceno da
proizvodi odredeni visak proizvoda i da ih razmjenjuje na trZistu. To su vee
45 Izuzetnouspjele istoriisko-socioloske analize feudalnog drustva prezentiraoJe francuski istrafivacMark
Bloh u knjizi Feudalno drustvo, Naprijed, Zagreb, 1958.
156
bile klice robne proizvodnje. Opcenito se moze govoriti da je, u ranoj fazi
razvoja feudalizma, privreda u okviru seoskih opstina iskazivala autarhicnost,
odnosno samodostatnost.
Medutim, vee u samim pocecima zanatske proizvodnje u gradovima, iako
zanatlije podmiruju mahom vlastite potrebe i obaveze prema feudalcima,
nailazimo na zacetke robne proizvodnje u ogranicenom obimu. Kasnije ce
elementi robne proizvodnje biti sve prisutniji, narocito pri kraju zrele faze
razvoja feudalizma, tako reci na samom prelasku feudalizma u novu
drustveno-ekonomsku formaciju - kapitalizam, Mada u suzenim okvirima,
robna proizvodnja vee je stvorila preudslove za pojavu nove drustveno-
ekonomske formacije.
Osnovna klasna protivrjecnost u feudalnom drustvu jeste protivrjecnost
feudalci/kmetovi. Kmetovi su bili podvrgnuti svestranoj eksploataciji od
strane feudalaca i u krajnjoj instanci feudalac je mogao, na primjer, skupa sa
zemljistem prodati i kmeta. Sudbina kemta je u cijelosti zavisila od volje
gospodara. Iz ove osnovne klasne protivrjecnosti razvijali su se i drugi oblici
klasnih i drustvenih protivrjecnosti. Na primjer, izrazito je bila naglasena pro-
tivrjecnost izmedu svjetovnog i duhovnog plemstva u borbi za prestiz i ugled
u feudalnom drustvu. Naslijedena iz robovlasnickog drustva, protivrjecnost
grad/selo jos vise se produbljuje i rezultira sve vecim osiromasenjem sela i
sve vecom koncentracijom bogatstva u gradovima, sto ce u daljem razvoju
donijeti veoma znacajne posljedice za feudalizam u socioloskom smislu pre-
vazilazenja starih i pojave novih funkcionalnih drustvenih klasa. U zreloj fazi
razvoja feudalizma, kada vee u odredenoj mjeri nailazimo na razvijene oblike
robne privrede, sve je naglasenija protivrjecnost izmedu feudalaca i novonas-
tajuce klase - burzoazije.
Drustvenu nadgradnju u cijelosti prozima religija kao dominantni pogled
na svijet, i svi oblici ideologije, kao i filozofija, nauka, umjetnost, potcinjeni
su religoioznom shvatanju svijeta. Naukaje bila sluskinja teologije, tako daje
razvoj nauke bio ogranicen vazecim crkvenim dogmama.
U feudalizmu su naglasene staleske i lokalne privilegije. Prva dva stalez.a,
plemstvo i svestenstvo, konstituisali su se u ekonomsku, politicku, vojnu i
duhovnu silu feudalnog drustva. Feudalac je na svom feudu bio apsolutni
gospodar. Staleske privilegije imaju izrazito nasljedni karakter, tako da
nasljedno pravo igra odlucujucu ulogu u regulisanju drustvenih odnosa.
Iako optereceno mnogim drustvenim protivrjecnostima, feudalno drustvo
se javlja kao progresivna faza u razvoju ljudskog drustva u odnosu na
157
NijazMesihovic -
prethodnu drustveno-ekonomsku formaciju. U okviru feudalizma dalje se
razvija drustvena podjela rada i proizvodne snage, nailazimo na veci stupanj
individualnih sloboda pripradnika potcinjenih klasa nego sto je bilo u
robovlasnistvu. Zrelu fazu feudalizma karakterisu velika geografska otkrica,
tehnicki pronalasci koji jos vise ubrzavaju razvoj proizvodnih snaga, pojava
manufakturnog nacina proizvodnje, odnosno klice industrijskog nacina
proizvodnje, sto ce sve pogodovati daljem razvoju robnonovcane privrede,
koja ce sa svoje strane prouzrokovati pojavu gradanske klase - burzoazije kao
nove progresivne klase, spremne da se na osnovu vlastite ekonomske i poli-
ticke moci upusti u borbu sa feudalnom klasom i da je u periodu velikih
burzoaskih revolucija eliminise sa istorijske pozornice kao povijesno
anahronu drustvenu klasu.
Ako se robovlasnicko drustvo raspalo uslijed drustvenih ogranicenosti
razvoja materijalnih proizvodnih snaga koje nisu mogle da se razvijaju u sklopu
postojecih robovlasnickih odnosa, raspadanje feudalnog drustva isto tako
pocinje uslijed nerazrjesivih protivrjecnosti u okviru feudalnog nacina
proizvodnje: dinamicke proizvodne snage nezadrzivo su lomile konzervativne
produkcione odnose i pripremale teren za revolucionarni drustveni preobrazaj
koji ce rezultirati uspostavljanjemdrustveno-ekonomske formacije kapitalizma.
Kapitalizam
Prelazak iz feudalne u kapitalisticku drustveno-ekonomsku formaciju odi-
grao se takoder pod uticajem promjene u nacinu proizvodnje koja je uslovlje-
na odredenim tehnickim pronalascima i geografskim otkricima. Geografska
otkrica, osvajacke pomorske ekspedicije, nagomilavali su bogatstvo koje je u
odredenim drustvenim okolnostima, uz jednovremeno sadejstvo tehnoloskih
izuma, znacilo formiranje pretpostavki za nastanakprvobitne akumulacije
kapitala. Lin Vajt smatra da je srednjovjekovna tehnologija, pored prakticne
strane (pronalasci), mijenjala i drustvene odnose u tom smislu sto su izumi u
oblasti srednjovjekovne tehnologije, narocito u posljednjoj fazi razvoja feu-
dalizma, razvili svijest 0 velikim covjekovim mogucnostima koristenja
prirodnih izvora energije i radne snage, koji bi bili osnova neizmjernog i
nesagledivog drustvenog progresa." Ovi drustveni uslovi, nastali kao rezultat
otkrica i pronalazaka u zapadnom svijetu, dovesee do pojave nove ideologije
46 LynWhite, Technologie medievale et transformations socials, Mouton, Paris, 1969.
158
- obozavanja novca i nagomilavanja bogatstva, sto ce kasnije motivisati
Maksa Vebera da razvije tezu 0 postanku kapitalizma na osnovu teznje pojed-
inca kao sto veeoj dobiti.
Prethodno pomenuti uslovi omogucili su pojavu prvobitne akumulacije
kapitala. Prvobitna akumulacija kapitala u Engleskoj dvojako je "oslobodila"
buduce pripadnike radnicke klase: 1 od sredstava za proizvodnju, 2. radnici su
slobodno mogli prodavati radnu snagu na trzistu. Uz transfonnaciju manufak-
tumog nacina proizvodnje pod uticajem industrijske revolucije u industrijski
nacin proizvodnje, sve ovo dovodi do zaokruzenja kapitalizma u cjeloviti pro-
dukcioni i drustveni odnos, do nastanka liberalne faze razvoja kapitalizma i
kasnije do preobrazbe liberalnog kapitalizma u drzavni kapitalizam, odnosno
monopolski kapitalizam.
Savremeni kapitaiizam - osnovna obiljezja
Kapital, zaokruzen u cjelinu drustvenih odnosa, razvija se na bazi egzis-
tentnih drustvenih protivrjecnosti. Razvoj kapitalizma tece kroz mnostvo
drustvenih protivrjecnosti, ali fundamentalna protivrjecnost kapitalizma je
protivrjecnost izmedu drustvenog karaktera proizvodnje i privatnog prisvajan-
ja od strane kapitalisticke klase. Razvijajuci u medunarodnim okvirima
drustvenu i tehncku podjelu rada, kapistalisticki nacin proizvodnje dovodi do
toga da svaki pojedinac ukljucen u kapitalisticku reprodukciju "radi za
druge", proizvodi na trfiste. Jedino posredstvom parcijalnog rada pojedinac u
sklopu podjele rata temelji svoju egzistenciju na radu drugih. Podrustvljena
proizvodnja i integrativna uloga razmjene preplecu mrezu drustvenih odnosa
nesamo na regionalnom planu nego i u svjetskim okvirima.
Drustvena i tehnicka podjela rada, razvijena do krajnjih konsekvenci,
uslovljava snazan zamah razvoja proizvodnih snaga, enonnno povecanje pro-
duktivnosti rada, sto dovodi do enormnog povecanja drustvenog bogatstva.
S druge strane, kapitalisticka klasa kao vlasnik nad sredstvima za
proizvodnju prisvaja ogromni dio novostvorene vrijednosti koja je rezultat
drustvenog karaktera proizvodnje u okviru robne privrede. Proizvodnja se
ne razvija na bazi zadovoljavanja individualnih i drustvenih potreba, nego
tendencija ka maksimiranju profitne stope cini osnovni motiv i pokretacku
snagu kapitalistickog nacina proizvodnje. To dovodi do neravnomjemog i
protivrjecnog razvitka proizvodnih snaga, i na bazi toga do intenziviranja
159
Nijaz Mesihovic _
postojecih drustvenih protivrjecnosti koje bivaju razrjesavane povremenim
ekonomskim depresijama, odnosno ciklickim krizama. Praksa savremenog
monopolskog stadija kapitalizma vise ide u prilog tezi da su kapitalizam i
tehnostruktura orijentisani prema maksimiziranju profitne stope, nego tezi
da je tehnostruktura savremenom kapitalizmu primarno motivirana stabil-
noscu korporacije, odnosno kapitalistickog sistema u cjelini, a ne mak-
simiziranjem profitne stope."
Iz navedene temeljne protivrjecnosti savremenog kapitalizma proizlaze i
njegove ostale protivrjecnosti koje deterrniniraju glavne karakteristike kapi-
talizma monopolskog stadija." Lenjin je u svojoj sociolosko-ekonomskoj
analizi imperijalizma kao najviseg stadija kapitalizma dosao do zakljucka da
su osnovne karakteristike imperijalizma: koncentracija i centralizacija kapita-
la, pojava monopola, izvoz kapitala umjesto izvoza robe, preraspodjela trzista
i kolonija izmedu velikih sila, svjetski ratovi.
Dok u liberalnoj fazi razvoja kapitalizma nailazimo na slobodnu
konkurenciju kao osnovnu karakteristiku, a u drzavnom kapitalizmu nailazi-
mo na naglasenu intervenciju drzave u svim sferama drustva, dotle monopol-
sku fazu razvoja kapitalizma posebno karakterise protivrjecnost izmedu
porasta organskog sastava kapitala - uslijed predominacije automatskih stro-
jeva i opcenito procesa automatizacije koji su rezultat bespostednih
konkurentskih odnosa izmedu pojedinacnih kapitala i tendencijskog pada
prosjecne profitne stope. Da bi kapital u globalnim okvirima sprijecio tenden-
cijski pad prosjecne profitne stope, prinuden je da intenzivira eksploataciju
rada. Intenzifikacija eksploatacije rada na medunarodnom planu dovodi do
produbljavanja klasne borbe i klasnih sukoba koji su u savremenom kapital-
izmu visestruki.
Sljedeca protivrjecnost monopolskog kapitalizma proizlazi iz promjene u
karakteru i funkciji privatnog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju.
Kapitalisti "vladaju", dakle, posjeduju sredstva za proizvodnju, ali ne upravl-
jaju, jer je upravljanje povjereno menadzerima, Sa stanovista savremenog
kapitalizma znacanije je reprodukovati postojeci produkcioni i drustveni kap-
tial odnos nego biti vlasnik sredstava za proizvodnju, jer od reprodukcije
temeljnog produkcionog odnosa, u krajnjoj intanci, zavisi funkcionisanje kap-
47 Prvu tezu zastupaju teoreticari rnarksisticke orijentaoje Baran i Svizi u svom djelu Monopolni kapital,
Stvarnost, Zagreb, 1970, a dnugu Galbrajt u knjizi Nova industrijska drzava, Stvarnost, Zagreb, 1969.
48 U stnukturi kapitalistickog drustva uvijek egzistira pluralitet protivrjecnosti koje sukcesivno izbiJaju u prvi plan
zavisno ad konkretne faze razvoja dnuStva i koje u odredenom trenutku postaju relevantne za teorijsko
zakliucivarue.
160
_______________TEORljSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGljE
italistickog nacina proizvodnje. Uslijed toga sto organizatori proizvodnje,
visoki strucnjaci, menadzeri, tehnostruktura, imaju fakticku moe po osnovi
funkcije, dolazi do prestrukturiranja moci u korist menadzera. Moe sve vise
prelazi iz ruku vlasnika nad sredstvima za proizvodnju u ruke upravljaca.
Neki teoreticari smatraju da bi ova tendencija mogla izazvati dalekosezne
posljedice u kapitalizmu, samim tim sto u menadzerima vide novu vladajucu
klasu. Aktuelnu situaciju u kapitalizmu karakteise sve naglaseniji dinamizam
moci menadzera, ali su oni jos pod kontrolom vlasnika nad sredstvima za
proizvodnju koji, u krajnjoj instanci, odlucuju 0 ciljevima i karakteru
drustvene reprodukcije posredstvom drzave kao instrumenta vlasti.
Protivrjecnost izmedu radnicke i kapitalisticke klase proizilazi takoder iz
fundamentalne protivrjecnosti u kapitalizmu i poprima vise oblika: protivr-
jecnost eksploatatori/eksploatisani, protivrjecnost najamnina/profit. Bez obzi-
ra na odreden mjere ekonomske i socijalne politike, posredstvom kojih savre-
meni kapitalizam pokusavala da ublazi ovu protivrjecnost, bez obzira na
cinjenicu da se ne moze govoriti 0 apsolutnom osiromasenju radnicke klase,
ocigledno je prisutno relativno osiromasenje radnicke klase s obzirom na
proizvedenu masu drustvenog bogatstva cijim ogromnim dijelom jos raspo-
laze kapitalisticka klasa. Engleski sociolog Tomas Botomor smatra da se u
posljednjih dvadeset godina u Engleskoj socijalne razlike izmedu kapitalista i
radnika nisu smanjile, nego su se cak povecale s obzirom na neravnopravnu
raspodjelu nacionalnog dohotka, a da ne govorimo 0 nerazvijenim kapital-
istickim zemljama gdje je taj jaz jos veci i naglaseniji." Rezultat ove protivr-
jecnosti su trajni i povremeni klasni konflikti: strajkovi, revandikacije
ekonomskog karaktera, zahtjev za participaciju i samoupravljanje itd.
Na drugoj strani, ova protivrjecnost dihotomijskog karaktera moze se pos-
matrati i kao suprotnost izmedu hegemonske (vladajuce) i subordinamih
klasa (radnicke, srednjih klasa i drugih), ali je uvijek u prvom planu protivr-
jecnost rad/kapital kao cjelina drustvenih odnosa.
Prometna vrijednost radne snage je trajno obiljezje sociolosko-ekonom-
skog polozaja radnicke klase u savremenom kapitalizmu. Revandukativne
djelatnosti radnicke klase idu za tim da se poveca prometna vrijednost
radne snage na tdistu. Prometna vrijednost radne snage jednovremeno je
takva socijalna barijera koja onemogucava da se trajno, kroz procese kap-
italisticke reprodukcije, konsolidiraju klasni polozaji drustvenih klasa u
sukobu, pa po jednoj strani biva apsolutno onemoguceno strukturisanje
49 Upor: T. Botomor, Sociologija kaodruStvena kritika, Naprijed, Zagreb, 1977.
161
Nijaz Mesihovic _
hegemonske klase koja pri svemu tome moze, shodno naznacenoj protivr-
jecnosti, da mijenja mjesta u okviru klase (industrijska, finansijska, trgo-
vacka burzoazija), dok na drugoj strani takva socijalna barijera
onemogucava apsolutnu kristalizaciju drustvene protivrjecnosti
nadredenost/subordinacija naspram ostalih drustvenih klasa. Uslijed dejst-
va astrukturalnih procesa kapitalisticke drustvene reprodukcije, kapital -
odnos "nesvjesno" omogucava razlicite moduse socijalne pokretljivosti
vertikalnog i horizontalnog karaktera, iako, kada je rijec 0 radnickoj klasi,
ta socijalna pokretljivost postoji kao horizontalna pokretljivost, koja nije
sarno jednostavna izmjena mjesta agenasa u toku reprodukcije cjeline kap-
itala, nego je jednovremeno stvarno istorijsko pomjeranje unutar klase i
izmedu klasa, sto daje novi kvalitet klasnim borbama u klasnim drustvima
kapitalistickog tipa.
Opste tendencije razvoja savremenog kapitalizma
U savremenoj socioloskoj nauci prisutne su razlicite teorije 0 opstim ten-
dencijama razvoja savremenog kapitalizma. Zajednicka svim ovim shvatanji-
rna jeste konstatacija da kapitalisticko drustvo vee ulazi u novu fazu
drustvenog razvoja koju karakterise intencija savremenog kapitalizma da se
reprodukuje na novim ekonomskim i drustvenim pretpostavkama koje proi-
zlaze iz naucno-tehnoloske revolucije i klasnih promjena drustva. Ova razvo-
jna faza kapitalizma najcesce se u savremenoj drustvenoj nauci oznacava kao
postinudstrijsko ili postkapitalisticko drustvo. Ovakva shvatanja generalnih
tendencija razvoja savremenog kapitalizma pristuna su posebno kod savre-
menih sociologa i ekonomista.
Tako, na primjer, francuski sociolog Alen Turen smatra da opste tendenci-
je razvoja savremenog kapitalizma vee uvode ovaj tip kapitalizma u razvojnu
fazu koju on naziva postindustrijskim drustvom. Po Turenu, osnovne karak-
teristike razvojnih tendencija savremenog kapitalizma prema postindustri-
jskom drustvu jesu: 1. temeljni sukob u drustvu nije vise sukob izmedu rada
i kapitala, izmedu radnicke i kapitalisticke klase, nego je to sukob izmedu
tehnobirokratije i subordiniranih drustvenih klasa i slojeva, 2. izvori
temeljnog sukoba nisu u protivrjecnostima izmedu antagonistickih klasa,
nego je to sve vise borba za dominantni uticaj u procesu donosenja strateskih
drustvenih odluka, 3. centralni problem buduceg postindustrijskog drustva
bice problem otudenja licnosti.
162
Na osnovu ovih postavki 0 tendencijama razvoja savremenog kapitalizma
i ulasku savremenog kapitalizma u postindustrijsko drustvo, Turen analizira
tendenciju promjenaklasne strukturekapitalistickog drustva. Klasnu struktu-
ru buduceg postindustrijskog drustva, cije elemente nalazimo vee u savre-
menom kapitalizmu, karakterisace sljedece klase: 1. vladajuce klase
(tehnokrati, birokrati, racionalizatori), 2. potcinjeni ili subordinirane klase
(dirigirani, cinovnici, izvodaci), 3. klasanezavisnih (strucnjaci, eksperti, obrt-
nici za usluge). Najznacajnije drustvene grupe koje ce osporavati dominaciju
vladajuce klase bice: strucnjaci, najamnici studenti, zatim tehnicari u
istrazivackim organizacijama kao i radnicina odrzavanju."
Americki sociolog Daniel Bel smatra da opste tendencije razvoja savre-
menog kapitalizma potvrduju tezu da se savremeni kapitalizam krece ka
postindustrijskom drustvu, Naglaseni elementi buduceg postindustrijskog
drustva vee su prisuni u strukturi savremenog kapitalistickog drustva. Po
Belu, tendencije kretanja savremenog kapitalizma prema postindustrijskom
drustvu govorenam0 buducimkarakteristikama postindustrijskog drustva.
U okvirupostindustrijskog drustvabice i dalje naglasenetendencije razvo-
ja tercijarnog sektora, to jest sektora usluga. Dorninantni ekonomski sektori
bice: transport, trgovina, finansije, osiguranje, nekretnine, naucno istrazivan-
je, administracija. Profesionalna strukturaiskazivace predominaciju naucnika
i tehnicara. Vee se u okviru tehnoloskih procesa ispoljavadominacija infor-
matike. Teorijsko saznanjebice osnovaekonomskog rasta i drustvenog razvo-
ja postindustrijskog drustva,
Promjeneu klasnoj strukturi savremenih kapitalistickih drustava pokazuju
da ce klasnastrukturabuduceg postindustrijskog drustvaimati sljedeciizgled:
1. kreatorska elita naucnika i upravljaca, 2. srednje klase (inzinjeri i profe-
sori), 3. proletarijat (tehnicar i asistenti)." Odmah se moze primijetiti da je
Belov koncept vladajuceklase u postindustrijskom drustvu pod snaznimuti-
cajemBarnamovog koncepta vladajuce klase u industrijskom druStVU.52
Napokon, njemacki sociolog Ralf Darendorf smatra da savremeni kapital-
izambitnokarakteriseodsustvoklasnog konfliktate da je stogaMarksov kon-
cept klasne strukture drustva neoperativan ako je rijec 0 istrazivanju tenden-
cija strukturalnih promjena savremenog kapitalizma. Konflikt u savremenorn
50 Alen, 'luren, Postindustrijsko drustvo, Globus. Zagreb. 1980. str. 68.
51 Daniel Bell. Verslasocietepost-incustrielle, Editions Robert l.affont, Paris 1976. p. 156.
52 Upor.J. Burhnam. Lere des organisateurs. Caiman-Levy. Paris. 1969.
163
NijazMesihovic _
drustvu je prisutan izmedu razlicitih drustvenih grupa koje posjeduju razliciti
kvantum moci, ali taj konflikt nema klasni antagonisticki karatker nego je kao
ispusni ventil u funkciji uravnotezenja kapitalistickog sistema. Stoga je
sustinska karakteristika takvog konflikta mogucnost njegove kontrole i usm-
jeravanja, to jest, mogucnost upravljanja konfliktom."
Marksisticka analiza opstih tendencija razvoja savremenog kapitalizma
aktuelizira metod istrazivanja klasne strukture drustva polazeci od pret-
postavke krize kapitalistickih produkcionih i drustvenih odnosa. Tako, na
primjer, Mandel pristupa analizi opstih tendencija razvoja klasnog kapitaliz-
rna sa stanovista da je primarno obiljezje savremenog kapitalizma kriza kap-
italistickih odnosa proizvodnje.
Po Mandelu, osnovne karakteristike tendencija razvoja savremenog kapi-
talizma su: profit, koji je i dalje osnovna pokretacka snaga ekonomskog rasta
i razvoja; intenziviranje eksploatacije i zaostravanje klasne borbe, posebno
izmedu antagonistickih klasa; dalja intemacionalna koncentracija i central-
izacija kapitala te ekspanzija multinacionalnih korporacija; ekspanzija sekto-
ra usluga; novo prosirenje funkcija drzave u svim oblastima drustva s ciljem
reprodukcije kapitalistickih odnosa (drzavno programiranje, privrede, socijal-
izacija rizika i gubitaka u proizvodnji); dominacija ideologije 0 'svemoci
tehnologije u kasnom kapitalizmu."
Iz izlozenih karakteristika opstih tendencij a razvoj a savremenog kapitaliz-
rna moze se zakljuciti da, i pored svih promjena na ekonomskom,
tehnoloskom i drustvenom nivou, savremeni kapitalizam nije uspio prevazici
klasicne istorijske nacine i oblike vlastitog obnavljanja.
Nacin upotrebe radne snage kao robe u drustvenoj proizvodnji ne dokida
nego, naprotiv, intenzivira klasni antagonizam rada.i kapitala. Opste tendencije
razvoja savremenog kapitalizma pokazuju da ce takav nacin upotrebe radne
snage u drustvenoj reprodukciji biti i dalje nuzan sa stanovista reprodukcije
klasne strukture drustva, bez obzira na novonastale promjene u okviru nacina
proizvodnje (naglasena primjena nauke, automatizacija procesa proizvodnje
itd). Radna snaga je u transformisanim oblicima reprodukcije kao roba, sto
dalje produbljuje suprotnost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, to jest,
produbljuje se klasni antagonizam izmedu vladajuce i suboridniranih klasa u
savremenom kapitalizmu. Ova suprotnost prakticno je u savremenom kapitaliz-
mu prisutna kao dalje odvajanje proizvodaca od sredstava za proizvodnju.
53 RalfDahrendorf, Classes et conflits de classes dans la societeindustrielle, Editions Moouton, Paris 1972.
54 Ernest Mandel, Kasni kapitalizam, Centar za kulturnudjelatnostSSOZagreb, Zagreb, 1981.
164
Aktuelne razvojne tendencije kapitalizma pokazuju da se sve vise produblju-
je tehnoloski jaz izmedu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Socioloske kon-
sekvence tog jaza jesu: prosirenje i intenziviranje klasne eksploatacije na
medunarodnom planu, neokolonijalizam, borba za interesne sfere, lokalni ratovi.
Neravnomjeran razvoj pojedinih sektora privrede u okviru samog razvi-
jenog savremenog kapitalizma sljedece je znacajno obiljezje tendencija
razvoja savremenog kapitalizma. To dovodi do razlicitih oblika sukoba
izmedu pojedinih drustvenih grupa cija je aktivnost vezana uz manje ili uz
. vise uspjesne sektore privredivanja. Sve ove tendencije uvisestrucuju i pro-
dubljuju drustvene konflikte na klasnoj osnovi.
Ekonomske recesije i drustvene krize su stalni pratioci savremenog kapital-
izma. U uslovima kada je profit idalje ostao osnovna motivacija i pokretacka
snaga ekonomskog rasta i drustvenog razvoja, nemoguce je da narastanje mod-
emih proizvodnih snaga, u okviru ekspanzije nauke i automatizacije, neutralise
iracionalni globalni drustveni razvoj i socioloske posljedice takvog razvoja.
o ciljevima i sredstvima ekonomskog rasta i drustvenog razvoja odlucuju
sve vise po obimu suzenije drustvene grupe, koje u kontekstu reprodukovan-
ja postojeceg sistema odnosa vode vise racuna 0 vlastitom prestizu pri
odrednoj konstelaciji moci u okviru jednog drustva, nego 0 interesima svih
drustvenih klasa i dugorocnoj perspektivi razvoja konkretnih drustava. Otuda
se kao reakcija na ovakvu situaciju javljaju mnogobrojni drustveni pokreti,
cija je sustina osporavanje monoplizacije odlucivanja 0 vitalnim pitanjima
drustva i postavljanje zahtjeva da siroki slojevi odlucuju 0 krucijalnim pitan-
jima buduceg razvoja (antinukleami pokreti, pokreti za zastitu covjekove oko-
line, pokreti za demonopolizaciju odlucivanja i za suupravljanje, odnosno
samoupravljanje).
Tendencije razvoja savremenih kapitalistickih drustava pokazuju takoder
da ce u buducnosti drustvena i proizvodna snaga rada biti sve vise potcinja-
vana strogoj hijerarhijskoj kontroli upravljaca - nosilaca reprodukcije kapi-
tal-odnosa. I dalje je pristuna i sve naglasenija tendencija centralizacije
proizvodnje, u cemu mnogi teoreticari vide trajan izvor socijalnih i klasnih
konflikata u buducnosti.
Kao tendencija, u savremenom kapitalizmu sve je naglasenija, na jednoj
strani, protivrjecnost atomiziranja, parcijalizacije rada i radnih snaga posred-
stvom specificne tehnicke i drustvene podjele rada. Medutim, na drugoj
strani, kapital vrsi integraciju pojedinih proizvodaca i grupa proizvodaca,
objektivno podrustvljujuci njihovu proizvodnu djelatnost integrisuci i u
165
Nijaz Mesihovic _
meduzavisnu cjelinu liZ dalje nastavljanje privatnog prisvajanja. Ovo je u kap-
italizmu objektivna protivrjecnost koja bi u buducnosti, mogla da na visem
stupnju suprotnosti produbi antagonisticki klasni konflikt izmedu vladajuce i
subordiniranih drustvenih klasa.
Medutim, sve prethodno prezentirane drustvene protivrjecnosti savre-
menog kapitalizmajavljaju se kao tendencije razvoja. Da li ce neka od ovih
tendencija postati dominantna, da li ce postati okosnica buduceg
drustvenog .razvoja, uveliko zavisi od aktuelnog stanja klasne borbe,
posebno politicke dimenzije klasne borbe, jer u krajnjoj instanci od poli-
tickog odnosa snaga u okviru klasne borbe zavisi realizacija jednog ili dru-
gog koncepta drustvenog razvoja.
Ako se za kriterijum tipologije drustva uzme nacin zadovoljavanja egzis-
tencijalnih potreba, dakle ekonomski sistem, tada se drustva mogu podijeliti
na: lovacka/sakupljacka drustva, hortikulturalna drustva, agrarna drustx,)
industrijska drustva, postindustrijska drustva i specifican tip drustva tzv.
tranzicijska drustva.
U lovacko/sakupljackom drustvu ljudi obezbjeduju sredstva za zivot loveci
zivotinje i sakupljajuci plodove prirode. Osjeca se direktan uticaj i zavisnost
ljudi od prirodnog determinizma. Dominantan tip veze izmedu ljudi je
krvnosrodnicki odnos. Ako se moze govoriti 0 podjeli rada, prije svega se
misli na podjelu prema starosnoj dobi i polu. Najcesce muskarci su se bavili
lovom, a zene sakupljanjem plodova prirode. Ova drustva u tragovima
susrecemo i danas u nekim pustinjskim predjelima Afrike i Australije.
Hortikulturalna drustva karakterisu se .sistematskim uzgajanjem biljaka,
biljnih kultura, koje sluze kao osnovna hrana. Drustva su se pojavila prije
desetak hiljada godina, prije svega na podrucjima Jugoistocne Azije i Bliskog
istoka. Relativno efikasan uzgoj biljaka moguc je na bazi izuma motike i
drugih primitivnih oruda za rad. Za razliku od ljudi u lovacko/sakupljackim
drustvima, koji su bili permanentno u pokretu, u potrazi za zivotinjama i hra-
nom, ljudi ovih drustava imaju relativno konstantna stanista. Drustveno
grupisanje pokazuj, tendenciju rasclanjivanja (npr. porodice se grupisu u
klanove). U ovim drustvima javlja se stanoviti visak proizvodakoje ce kasni-
je posluziti za nagomilavanje bogatstva i pojavu nejednakosti izmedu elano-
va drustva. Ostaci ovih drustava mogu se naci i danas npr. u Novoj Gvineji.
Agrarna drustva mogu se definisati kao tradicionalne zajednice u kojima
dominiraju agrikultura i zanatska proizvodnja. Ponekad ih se naziva predindus-
trijskim drustvima kao npr. predindustrijska Kina, predindustrijska Indija itd.
166
Medutim, u pravomsmislu rijeci ova drustva vezana su za podrucja starog
Egipta, Bliskog istoka, Evrope u srednjem vijeku. Egzistiraju i danas na
sirokim geografskimprostorima. Agrarna proizvodnja je redovita uz upotre-
bu pluga i domacih zivotinja. Gdje je moguce, razvijeni su irigacioni sistemi.
Struktura ovih drustava je relativno slozena i stratificirana. S obzirom na
pojavu viska proizvoda moguca je razmjena, trgovina.
Ova drustva ponekadse nazivaju i seljackim drustvima, cime se hoce nagla-
siti kvantitativna predominacija seljackog stanovnistva i tendencija reprodukcije
ovihdrustava na lokalnomnivou. Istrazujuci evropska seljackadrustva, francus-
ki sociolog Henri Mendras je u formi idealnogtipaprezentirao osnovnaobiljezja
ovih drustava: 1. Relativna autonomija seljackih kolektiviteta u odnosuna glob-
alno drustvo koje nad njim dominira, ali istovremeno tolerira njihove original-
nosti; 2. Strukturalna vaznost domacinske grupe u organizaciji ekonomskog i
socijalnog zivota kolektiviteta; 3. Ekonomski sistemrelativne autarkije, koji ne
razlikuje potrosnju i proizvodnju, i koji odrzava odnose s globalnom ekonomi-
jom; 4. Lokalni kolektivitet koji karakteriziraju odnosi unutarnjeg medusobnog
poznavanja i slabi odnosi s okolnimkolektivitetima; 5. Odlucujuca uloga posre-
dovanja uglednika izmeduseljackihkolektiviteta i globalnog drustva."
Savremena agrarna drustva najcesce se tretiraju nerazvijenim drustvima s
visokim stupnjem tehnoloske, ekonomske i politicke zavisnosti prema razvi-
jenim industrijskimdrustvima.
Pojam industrijskog drustva veze se za pojam industrijske revolucije.
Industrijska revolucija je rezultat velikih tehnoloskih, ekonomskih i drustvenih
promjenakoje su se desileizmedu1760. i 1850. godine, a koja su dovelado nas-
tanka masinskog industrijskog nacina proizvodnje. Dva temeljna procesa koja
daju pecat ovomdrustvusu kontinuelna industrijalizacija i inovacija, pa se ova
drustva cesto nazivaju industrijskim inovativnim drustvima, Upotreba pojma
industrijsko drustvou modemoj sociologiji nastalaje kao pokusaj izbjegavanja
ideoloskih konotacijau postupku tipologijedrustava, s jedne strane, i kao nas-
tojanje da se pokaze da se gube sustinske razlike izmedu. npr. kapitalizma i
socijalizma pod dejstvomobjektivnih zakonitosti razvojaindustrijskih drustava.
Klasicna socioloska analiza strukture i trendovarazvoja savremenihindus-
trijskih drustava, razvijena od strane francuskog sociologa R. Arona, pokazu-
je da se siri podrucje industrijske civilizacije u okviru koje konkretna drustva
konvergiraju.
55 Henri Mendras, Seljacka druStva, Zagreb, 1986, str. 3 I.
167
NijazMesihovic _
Aron u kontekstu razvijanja teze 0 kraju ideologije u industrijskom drustvu
smatra da je izrazena konvergencija sistema, kapitalistickog i socijalistickog,
upravo sa stanovista postepenog nestajanja razlika izmedu ekonomskog rasta
u kapitalizmu i socijalizmu. Razvijajuci koncept industrijskog drustva, R.
Aron smatra da u visokorazvijenim industrijskim drustvima ekonomski rast
gubi ideoloski karakter posto je uspio da se konstituise na principima uni-
verzalnih drustvenih vrijednosti visokorazvijenih industrijskih sistema."
Jedna od temeljnih univerzalnih vrijednosti industrijskog sistema jeste usm-
jerenost nosilaca, tj. aktera rasta prema tzv. ciljno-racionalnoj aktivnosti koja
rezultira univerzalnom efikasnoscu ekonomskog rasta u formi ekonomske
racionalnosti ili ekonomskog racuna.
Na taj nacin Aron se pridruzuje M. Weberovoj tezi da je za kapitalisticki
sistem privredivanja od cetiri tipa akcije ili aktivnosti u drustvu temeljno
ciljno-racionalna akcija, jer kapitalisticki sistem privredivanja u procesu
ekonomskog rasta tendira ka kombinaciji materijalnih sredstava j covjekovog
rada u optimalnom obimu da bi se postigao maksimalni proizvodni efekat, tj.
profitna stopa.57 U suvremenoj socioloskoj i politekonomskoj teoriji ova
Weberova odnosno Aronova postavka ima znatan broj pristalica."
Ako je priroda ekonomskog rasta utemeljena na ciljno-racionalnoj akciji sub-
jekta rasta, posto je svrha svakog nacina proizvodnje postizanje odredene dobiti,
suviska u odnosu na ulozena sredstva i rad, tada ce svaki sistern, ukoliko razvija
progresivni model rasta nezavisno od ideoloske forme, primjenjivati metode
ekonomske racionalnosti utemeljene na ciljno-racionalnoj akciji. U tom srnislu
ekonomski rast poprima univerzalne karakteristike nezavisno od sistema i u kra-
jnjoj instanci negira ideoloski model sistema, sto u Aronovoj teoriji konvergen-
cije rezultira tezom 0 kraju ideologije u visokorazvijenim industrijskim sistemi-
rna. S obzirom na ovu generalnu podstavku Aron razvija interpretativnu semu
konvergencije sistema imajuci u vidu kriterij rasta, te koristeci argumentaciju
kvantitativnih pokazatelja, Aron pokusava ustvrditi da, posmatrajuci generalne
tendencije ekonomskog rasta u drzavnom kapitalizmu i u drzavnom socijalizmu,
rast pokazuje slicne karakteristike uz apstrahiranje nekih specificnosti.
Aron takoder smatra da su socioloske karakteristike ekonomskog rasta u
drzavnom kapitalizmu i drzavnom socijalizmu slicne: dva sistema tendencijs-
56 OvutezuR. Aron razvija u sljedecim djefima: Dix-huitlecons sur lasociete industrelle, Gallimard, Paris 1962,
Laluttede dasses, Gallimard, Paris 1964, Les Tendences de lapensee sociologique, Gallimard, Paris, 1967,
57 Uporedi M, Veber, Privreda i drustvo. Beograd, 1976,
58 Tako, npr, Alain Peyrefitte, Tehnokratska bolest, Zagreb, 1978,
168
ki ispoljavaju ujednacavanje klasne strukture drustva, koja se, u krajnjoj
instanci, moze poistovijetiti sa slojevitom strukturom drustva cija je bitna
oznaka ekspanzija tzv. srednjih slojeva. To proizilazi iz prirode industrijskog
drustva koje sa razvijenim proizvodnim snagama sve vise brise granice klasne
diferencijacije, uz mogucnost najveceg moguceg stepena pokretljivosti
izmedu slojeva.
Aronova interpretativna sema konvergencije dva sistema
Modeli sistema
Drfavni kapitalizam Drfavni socijaJizam
Karaklerislike rasta
Transfer radne snage + +
Kvantitativno povecanie proizvodnje, porast vrijednosti
+ +
proizvodnje pog1avi stanovniku
Investiranje utemeljeno nasuzenju potrosnje, tj. !itednji + +
Odnos izmedu povecana proizvodnje i povecaoja
+ +dx
produktivnosti - motivacija rasta
Autoritarna vtast - +
Interklasna eksploatacija - +
Enorman birokratski aparat - +
Uprvoj fazi razvoja ("prvobitna akumulacija kapitala")
- +
rast utemeljen nasnainom ideoloskorn elementu
Prema istom teoreticaru, glavna obiljezja industrijskog drustva su:
uoblicavanje preduzeca kao osnovne produkcione celije, potpuno razdvajanje
proizvodne i potrosacke djelatnosti, uslovljenost podjele rada u preduzecu
tehnoloskim zahtjevima, organizacija rada u preduzecu je pod snaznim utica-
jem tehnoloske inovacije, osnovni cilj preduzeca je uvecanje kapitala, sto se
postize ekonomskim racunom, odnosno racionalnim upravljanjem
preduzecem, koncentracijom radne snage u urbanim zonama i formiranjem
trzista radne snage. Njemacki sociolog Ralph Dahrendorf u svojim radovima
pokusava pokazati da je osnovna karakteristika industrijskih drustava odsust-
vo klasnog konflikta u marksistickom smislu. Konflikt u industrijskom
drustvu mijenja karakter i prisutan je izmedu razlicitih drustvenih grupa koje
L69
NijazMesihovic ...,.- _
posjeduju razliciti kvantummoci, iako taj konflikt nema klasni antagonisticki
karakter negoje kao ispusni ventil u funkciji uravnotezenja industrijskog sis-
tema. Stoga je sustinska karakteristika takvog konflikta mogucnost njegove
kontrole i usmjeravanja, tj. postoji mogucnost upravljanja konfliktom."
Razvijeno industrijsko drustvo prate i odredene drustvene protivrjecnosti.
Npr. 0 ciljevimai sredstvima ekonomskograsta i drustvenograzvoja odlucuju
po obimu suzenije drustvene grupe koje u kontekstu reprodukcije postojeceg
sistema odnosa vise vode racuna 0 vlastitom pozicioniranju u institucijama
moci nego 0 globalnim interesima drustva, Otuda se kao reakcija na ovakvu
situaciju javljaju mnogobrojni drustveni pokreti, cija je sustina osporavanje
monopolizacije odlucivanja 0 vitalnim pitanjima drustva i postavljanje zaht-
jeva da siroki slojevi odlucuju 0 krucijalnimpitanjima buduceg razvoja (anti-
nuklearni pokreti, pokreti za zastitu okoline, pokreti za demonopolizaciju
odlucivanja, participaciju, suupravljanje, suodlucivanje i dr).
U savremenoj socioloskoj nauci prisutne su razlicite teorije 0 opstimtenden-
cijamarazvoja savremenog kapitalizma. Zajednicka svimovimshvatanjima jeste
konstatacija da kapitalisticko drustvo vee ulazi u novu fazu drustvenog razvoja
koju karakterise intencija savremenog kapitalizma da se reprodukuje na novim
ekonomskim i drustvenim pretpostavkama koje proizilaze iz naucno-tehnoloske
revolucije i klasnih promjena drustva. Ovarazvojna faza kapitalizma najcesee se
u savremenoj drustvenoj nauci oznacava kao postindustrijsko ili
postkapitalisticko drustvo. Ovakva shvatanja generalnih tendencija razvoja savre-
menog kapitalizma prisutna su posebno kod savremenih sociologa i ekonomista.
Tako, na primjer, francuski sociologAlen Turen smatra da opste tendencije
razvoja savremenog kapitalizma vee uvode ovaj tip kapitalizma u razvojnu
fazu koju on nazivapostindustrijskim drustvom, Po Turenu, osnovnekarakter-
istike razvojnih tendencija savremenog kapitalizma prema postindustrijskom
drustvujesu: temeljni sukob u drustvu nije vise sukob izmedu rada i kapitala,
izmeduradnickei kapitalisticke kalse, negoje to sukobizmedu tehnobirokrati-
je i subordiniranih drustvenih klasa i slojeva; izvori temeljnog sukoba nisu u
protivurjecnostima izmedu antagonistickih klasa, nego je to sve vise borba za
dominantni uticaj u procesu donosenja strateskih drustvenih odluka; centralni
problembuducegpostindustrijskog drustva bice problemotudenja licnosti.
Na osnovu ovih postavki 0 tendencijama razvoja savremenog kapitalizma
i ulasku savremenog kapitalizma u postindustrijsko drustvo, Turen analizira
59 Ralph Dahrendorf, Classes et conflicts de classes dans la sociteteindustrielle, Paris 1972.
170
tendenciju promjena klasne strukture kapitalistickog drustva. Klasnu struktu-
ra buduceg postindustrijskog drustva cije elemente nalazimo vee u savre-
menom kapitaIizmu, karakterisace sljedece klase: 1. vladajuce klase
(tehnokrati, birokrati, racionalizatori), 2. Potcinjene ili subordinirane klase
(dirigirani cinovnici, izvodaci) i 3. Klasa nezavisnih (strucnjaci, eksperti,
obrtnici za us1uge). Najznacajnijc drustvene grupe koje ce osporavati dorni-
naciju vladajuce klase bice: strucnjaci, najamnici i studenti, zatim tehnicari u
istrazivackim organizacijama kao i radnici na odrzavanju."
Americki sociolog Daniel Bel smatra da opste tendencije razvoja savre-
menog kapitalizma potvrduju tezu da se savremeni kapitalizam krece ka
postindustrijskom drustvu. Naglaseni elementi buduceg postindustrijskog
drustva vee su prisutni u strukturi savremenog kapitalistickog drustva. Po
Be1u, tendencije kretanja savremenog kapitaIizma prema postindustrijskom
drustvu govore nam 0 buducim karakteristikama postindustrijskog drustva.
U okviru postindustrijskog drustva bice i dalje naglasene tendencije razvo-
ja tercijarnog sektora, to jest sektora us1uga. Dominantni ekonomski sektori
bice: transport, trgovina, finansije, osiguranje, nekretnine, naucno istrazivan-
je, administracija. Profesionalna struktura iskazivace predominaciju naucnika
i tehnicara, Vee se u okviru tehnoloskih procesa ispo1java dominacija infor-
matike. Teorijsko saznanje bice osnova ekonomskog rasta i drustvenog razvo-
ja postindustrijskog drustva,
Promjene u klasnoj strukturi savremenih kapitalistickih drustava pokazuju
da ce klasna struktura buduceg postindustrijskog drustva imati sljedeci izg1ed:
1. Kreatorska eIita naucnika i upravljaca, 2. Srednje klase (inzinjeri i profe-
sori), 3. Proletarijat (tehnicari i asistenti)." Odmah se moze primijetiti da je
Be10v koncept vladajuce klase u postindustrijskom drustvu pod snaznim uti-
cajem Barnamovog koncepta vladajuce klase u industrijskom drustvu."
Najrazvijenija industrijska drustva naglaseno iskazuju tendenciju transfor-
macije u drustvo koje u savremenoj sociologiji susrecemo pod imenom
postindustrijsko drustvo,
Postindustrijsko, postkapitalisticko ili informaticko drustvo karakterise,
prije svega, porast znacaja znanja, usluga, potrosdnje i slobodnog vremena.
Akcent je na znanju i produkciji novog znanja kao osnovice za permanentnu
60 Alen, Turen, Postinudstrijsko drustvo, Globus, Zagreb, 1980, str. 68.
61 Daniel Bell. Verslasociete post-industrielle, Editons Robert Laffont, Paris 1976, p. 156,
62 Upor. J. Burhanam, l'ere desorganisateurs, Caiman-Levy, Paris, 1969.
171
Nijaz Mesihovic --
drustvenu inovaciju koja je osnova socijalne organizacije. Tehnostruktura kao
oraganizovano znanje, odnosno menadzeri postaju jednom od najmocnijih
drustvenih grupa.
Tranzicijska drustva svjedoce 0 postojanju jednog broja drustava u okviru
kojih je naglasena tehnoloska, ekonomska i drustvena promjena, tako da ova
drustva istovremeno sadrzavaju neke elemente npr. agrarnih i industrijskih
drustava i striktno se ne mogu podvesti niti pod bilo koji prethodno navedeni
tip drustva.
U osnovici, moze se govoriti primjerice, 0 azijskom tipu tranzicijskog
drustva (Kina, Indija) gdje imamo miksne ekonomije sa isprepletenim ele-
mentima agrarnog i industrijskog sistema proizvodnje, iii evropskom tipu
tranzicijskog drustva koje se javlja kao posljedica urusavanja evropskih
komunistickih i socijalistickih sistema, s namjerom strukturalnih transforma-
cija u ekonomiji i drustvu koje bi omogucile ovim drustvima da se konstitu-
isu u drustva sa trzisnom ekonomjom i razvijenom demokratijom.
172
Poglavlje VII
DRUSTVENASTRUKTURA
Problem pojmovnog odredenja
drustvene strukture
Ekonomska struktura drustva
Odnosi proizvodnje
Odnosi razmjene
Odnosi raspodjele
Odnosi potrosnje
Vlasnicki odnosi
Superstruktura
Pravno-politicka nadgradnja
Idejna nadgradnja
Drustvena psihika
Tipovi medusobnog uslovljavanja
ekonomske strukture i superstrukture
VII DRUSTVENA STRUKTURA
Pojam drustvena struktura jedan je od kljucnih pojmova sociologije. Dobar
dio predmeta istrazivanja sociologije iscrpljuje se u pojmu drustvene strukture.
los od pojave utemeljivaca sociologije Ogista Konta smatra se da je
znacajan zadatak sociologije istrazivanje konstituiranja, reproduciranja i
promjena drustvene strukture.
Iakos naglasenimznacenjemza sociologiju, pojamdrustvenestrukturei danas
izazivamnostvoteorijskihnesporazumaprilikompokusaja njegove definicije.
Problem pojmovnog odredenja drustvene strukture
Etimoloski, rijec struktura ponikla je iz latinskog jezika. Glagol struere u
latinskom jeziku znaci: slagati, graditi, sastaviti. Prema tome, drustvena
struktura oznacava prije svega sastav drustva,
Neke savremene teorije drustva i drustvene strukture (funkcionalizam i
strukturalizam) poistovjecuju pojam drustvene strukture sa pojmovima: total-
iteta, sistema, funkcije itd. Predstavnici strukturalisticke teorije smatraju da
pojam strukture iscrpljuje u sebi pojam totaliteta- drustvene cjeline.
Predstavnici funkcionalizma poistovjecuju pojam strukture i sistema, odnos-
no sistema i funkcije.
Dok sociolozi funkcionalisticke orijentacije stavljaju teziste na staticku
dimenziju drustvene strukture, poimajuci strukturu kao sistem trajno
uspostavljenih odnosa izmedu pojedinaca i grupa, francuski sociolog Zorz
175
NijazMesihovic _
Gurvic znacajan je u pogledu definisanja pojma strukture zato sto je
dinamicki definisao pojam strukture za istrazivanje strukture savremenih
drustava. Gurvic je istakao dijalekticki, protivrjecan, pa prema tome, privre-
men karakter drustvene strukture koja je u svakom momentu razvoja drustva
podlozna procesima prevazilazenja, odnosno destrukturacije. U tom smislu
Gurvic smatra da bi svaka drustvena struktura sadrzavala sljedeca bitna obil-
jezja: 1. hijerarhija-struktura je hijerarhijska cjelina unutar koje vladaju
odnosi "napetosti" izmedu pojedinih hijerarhijskih nivoa, 2. uspostavljena je
labilna ravnoteza izmedu elemenata strukture, 3. postojanje kolektivne svi-
jesti 0 hojerarhijama i njihovoj labilnoj ravnotezi, 4. drustvene grupe cija je
funkcija cementiranje konstitutivne labilnosti strukture, 5. procesi strukturaci-
je, restrukturacije iii transformisanja drustvene strukture."
Marksisticki kocept drustvene strukture operira pojmovima ekonomske
strukture i superstrukture. Ekonomska struktura drustva koju cini sprega
proizvodnih odnosa u posljednjoj instanci determinise pojave superstrukture
drustva, pri cemu ekonomska struktura i suprestruktura tvore najmanje tri tipa
determinacijskog uslovljavanja.
U okviru funkcionalizma struktura se shvata kao produkt interakcija poje-
dinaca i grupa u drustvu, kojom prilikom se konstituise mreza trajnih odnosa
s intencijom reproduciranja tih odnosa.
Ako imamo u vidu strukturu globalnog drustva tada mozemo konstatovati,
kako smatraju funkcionalisti, da se drustvena struktura sastoji od nekoliko
kljucnih elemenata. Najznacajniji od tih elemenata su: institucija, grupe, sta-
tusi, uloge i norme.
Svaki pojedinac ili drustvena grupa diferencirano su pozicionirani u
drustvenoj strukturi u smislu zauzimanja razlicitih statusa u toj strukturi.
Pojedinac ili grupa u strukturi imaju relativno stabilan polozaj, Socijalni sta-
tus ukazuje na odredena prava i obaveze pojedinaca. Socijalni status pojedin-
ca ili grupe moze iskazivati visoku ili nisku poziciju u strukturi. Na osnovu
zauzimanja socijalnog statusa ljudi stvaraju drustvene krugove u kojima se
krecu i komuniciraju. Pojedinac ili grupa zauzimaju istovremeno veci broj
status a: porodicni status, profesionalni, etnicki, politieki ili religijski.
Funkcionalisti cesto razlikuju: nasljedne (pol, etnicitet) i stecene (profesi-
ja) statuse. Takoder, moze se govoriti 0 statusima subordinacije, tj.
nadredenosti, sto je najcesce vezano za pojmove moe, vlast i dr.
63 Z. GUrYIC, Savrerneru POZIV sociologiie. Sarajevo, 1965, str. 448.
176
Svoju statusnupoziciju pojedinci i grupe manifestuju krioz statusne sim-
bole koji daju na znanje okruzenju da pojedinac ili grupa zauzimaju specifican
polozaj u drustvenoj strukturi. Statusni simboli su najcesce materijalne prirode
(npr. stanovanje u elitnim cetvrtima grada znaci zauzimanje pozicije drustvene
elite s natprosjecnim ekonomskim i politickim uticajem u drustvu).
Dok su u nekim drustvima statusni polozaji strogo fiksirani (pravnim, reli-
gioznim, etickim pravilima), u suvremenim drustvima statusne pozicije sve
vise manifestuju fluidni karakter.
Moze se konstatovati da je drustvena struktura, u krajnoj liniji, konsti-
tuirana od veceg broja drustvenih grupa, tako da drustvenu strukturu u njenoj
vidljivoj dimenziji mozemo shvatiti kao mnostvo, sveukupnost razlicitih
drustvenih grupa.
Da bi na racionalan i efikasan nacin zadovoljili svoje potrebe, ljudi se nuzno
grupisu u drustvu, uspostavljajuCi razlicite forme komunikacija sa drugim ljudi-
rna, tvoreci mrezu relativno trajnih, stabilnih odnosa, formirajuci zajednicka
osjecannja 0 grupnom identitetu, posjedujuci zajednicke vrijednosti itd. 0
drustvenim grupama bice detaljnije rijeci kasnije u zasebnom odjeljku.
Uloga izrazava dinamicku dimenziju statusa. Uloga se manifestuje kroz
sumu ocekivanih ponasanja koja su povezana sa odredenim statusom u drustvu.
Statusi i uloge su institiucionalno i drustveno definisani, tako da kada npr.
ljudi, kao nosioci odredene uloge, bioloski izumiru, uloge kojih su ranije bili
nosioci i dalje ostaju (npr. uloga direktora neke institucije ostaje kada doticni
pojedinac iz bilo kojeg razloga nije u mogucnosti da obavlja tu ulogu).
Jedna te ista osoba moze imati veliki broj uloga u drustvu. U razlicitim vre-
menskim intervalima ljudi mogu obavljati veci broj uloga. Tada imamo konflikt
uloga koji se razjasnjava diferenciranjem manje ili vise znacajnih uloga za
pojedinca i pristupa se selektivnom vrsenju uloga. Drustvene institucije pred-
stavljaju kljucne elemente drustvene strukture. Cesto je tesko definisati ovaj
pojam sto je posljedica razlicitih teorijskih orijentacija u sociologiji. Jedna od
definicija polazi od konstatacije da se pod pojmom institucija moze podrazurni-
jevati odredeni broj ljudi cijae je ponasanje deterrninisano normama i ulogama.
U funkcionalizmu pojam institucije veze se za funkcionalne imperative.
To, u krajnjoj liniji, znaci da je pojam institucije odgovor na pitanje i na koji
nacin drustvo zadovoljava svoje osnovne potrebe. Dakle, institucije
otjelovljuje cjelinu normi i uloga koje odreduju sta je legitimno, a sta nije u
okviru nekog oblika drusvene organizacije.
177
Nijaz Mesihovic _
Prema funkcionalistima, institucije egzistiraju u drustvu zato sto: bioloski
obnavljaju grupe i drustvo novim clanovima, obrazuju i socijaliziraju nove
clanove drustva, proizvode, distribuirajui obezbijeduju potrosnju dobara i uslu-
ga, stite poredak, doprinose ocuvanju znacenja namjera, svrha, ciljeva drustva.
Ekonomska struktura drustva
Ekonomsku strukturu ili bazu drustva cini dijalekticko jedinstvo proizvod-
nih snaga i proizvodnih odnosa.
Proizvodne snage predstavljaju dijalekticko jedinstvo sredstava za rad,
predmeta rada i covjekovih proizvodnih i sveukupnih sposobnosti.
Ali s obzirom na jos neke odredbe proizvodnih snaga, neki sociolozi
postavljaju pitanje prosirenja pojma proizvodnih snaga. Tako francuski soci-
olog Rajmon Aron smatra da proizvodnim snagama pripada nauka kao i drugi
oblici drustvenog saznanja, na primjer, religija. Tako dolazimo do potrebe
prosirene definicije proizvodnih snaga.
Pored sredstava za rad, predmeta rada i covjekove proizvodne djelatnosti,
odnosno njegovih sveukupnih sposobnosti, siri pojam proizvodnih snaga obuh-
vata jednovremeno oblike podjele i organizacije rada, nauku kao racionalni
oblik saznanja ili neke druge oblike saznanja. S pravom se moze utvrditi, a to
se posebno odnosi na savremena drustva, da nauka danas predstavlja najvecu
proizvodnu snagu, ako se zna da progresivni razvoj drustva, dakle razvoj
proizvodnih snaga, uveliko zavisi od nivoa razvijenosti naucnog saznanja.
Najznacajniji element proizvodnih snaga jest covjek sa svojim umnim i
fizickim sposobnostima. Covjek daje radom kao vlastitom djelatnoscu pecat
progresivnom karakteru proizvodnih snaga, jer radom mijenja drustvo i priro-
duo Proizvodne snage postoje jedino za covjeka i po covjeku. U krajnjoj
instanci, stupanj razvijenosti proizvodnih snaga odreduje proizvodne odnose,
odnosno nacin proizvodnje jednog drustva.
Proizvodne snage kao sastavni element ekonomske strukture drustva nemi-
novno ukljucuju u sebe pojam produktivnosti rada. Tokom razvitka ljudskog
drustva, produktivnost rada pokazuje stalno uzlaznu tendenciju. Prelornni
moment u produktivnosti proizvodnih snaga nastaje tada kada je produk-
tivnost dostigla takav stepen razvitka da je bilo moguce proizvesti visak
proizvoda, to jest, kada produktivnost rada direktno uslovljava nastanak klasa
178
u drustvu. Klase su neposredni rezultat progresivnog razvoja materijalnih
proizvodnih snaga. U tom smislu, proizvodne snage su dinamicki elementi
razvoja, jer objektivno stvaraju mogucnosti drustvenih promjena. Medutim,
ova objektivna mogucnost promjene drustvene strukture ostvarljivaje posred-
stvom klasne borbe. Tako su proizvodne snage neposredno pbvezane sa
oblicima klasne borbe u klasnim drustvima.
Proizvodnost rada kao kvantitativna dimenzija proizvodnih snaga tijesno
je povezana sa kvalitativnom dimenzijom proizvodnih snaga - dijalektickim
odnosom sredstva za rad/covjekove sveukupne sposobnosti. Kvalitativna
dimenzija proizvodnih snaga daje nam odgovor na pitanje kako ljudi
proizvode (materijalne vrijednosti i jednovremeno drustvene i proizvodne
odnose), a ne sarno sta ljudi proizvode. Time dolazimo do saznanja da su
proizvodne snage konstitutivni element svakog nacina proizvodnje u okviru
konkretnog drustva ili konkretne drustveno-ekonomske formacije. Nacin
proizvodnje materijalnih uslova covjekove egzistencije jest jednovremeno
nuzan okvir proizvodnje i svih drugih nematerijalnih okvira covjekove egzis-
tencije: ideologije, politike, kulture, nauke itd.
Proizvodne snage i nacin proizvodnje u medusobnoj su dijalektickoj
sprezi, uslovljenosti, gdje u krajnjoj instanci proizvodne snage odreduju nacin
proizvodnje, iako ova dva dijalekticka pola posjeduju relativnu autonomiju. U
krajnjem slucaju, od prirode proizvodnih snaga zavisit ce da li ce karakter
nacina proizvodnje biti antagonisticki ili neantagonisticki.
Prethodno smo ustanovili da ekonomsku strukturu drustva zajedno sa
proizvodnim snagama tvore i produkcioni odnosi, pa cemo se sada poblize
upoznati sa osnovnim tipovima produkcionih odnosa.
Odnosi proizvodnje
Covjekova proizvodna djelatnost je najznacajnija njegova djelatnost, zato
sto covjek posredstvom proizvodnje (pod kojom podrazumijevamo covjekovu
svjesnu i svrhovitu djelatnost): a) zadovoljava vlastite potrebe djelujuci na
prirodu, transformisuci je i prilagodavajuci je svojim potrebama pomocu
sredstava za rad, dakle, jednovremeno mijenja prirodu i na taj nacin obezb-
jeduje vlastitu reprodukciju kao bioloskog i drustvenog individuuma, b) u
procesu transformacije prirode uspostavlja odnose izmedu sebe i drugih poje-
dinaca i grupa, mrezu proizvodnih i drustvenih odnosa koji su rezultat koop-
179
Nijaz Mesihovic _
eracije ljudi u procesu proizvodnje, c) proizvodeci mijenja prirodu i drustvo
jednovremeno mijenjajuci i sebe u stvari tvori drustvo kao mrezu drustvenih
odnosa i sveukupnost drustvenih procesa.
Drustvo u krajnjoj instanci predstavlja proizvodnju individuuma. Time se
zeli istaci da se svako drustvo, svaka epoha, svaka drustveno-ekonomska for-
macija moze svesti na odredeni zajednicki nazivnik - nacin proizvodnje, jer
je proizvodnja opsta karakteristika i conditio sine qua non svih drustava.
Pored toga sto ispoljava opsti karakter, svaki nacin proizvodnje ispoljava i
posebni, specificni karakter: posebnost iii specificnost nacina proizvodnje
izrazava razvojne tendencije drustva koje naglasavaju posebnosti tog drustva,
Proizvodnja je kontinuelan proces jer drustvo mora trajno zadovoljavati
potrebe svojih clanova i reprodukovati osnovne uslove vlastite egzistencije.
Medutim, u periodima promjene starih i nastanka novih proizvodnih odnosa
dolazi do odredenih poremecaja u proizvodnji i tada proizvodnja ispoljava
odredeni diskontinuitet. Ovim se zeli istaci da je proces proizvodnje uveliko
determiniran produkcionim odnosima.
Vee smo prethodno naglasili da u procesu proizvodnje ljudi uspostavljaju
mrezu produkcionih odnosa, i to poglavito dva tipa produkcionih odnosa: 1.
odnose covjeka prema prirodi; to je veza koja se trajno uspostavlja kada
covjek posredstvom sredstava za rad transformise prirodu s ciljem zadovol-
jenja vlastitih potreba i 2. odnose povezanosti izmedu samih ucesnika
proizvodnje u samom procesu proizvodnje kao u drustvenom cinu. Uslijed
prisutne drustvene podjele rada ljudi ne mogu samostalno zadovoljavati svoje
potrebe, nego su upuceni na druge pojedince i drustvene grupe, pa se, shodno
potrebi za kooperacijom, saradnjom izmedu pojedinaca i drustvenih grupa,
formiraju odnosi proizvodnje.
Prvi tip produkcionih donosa determiran je nivoom razvijenosti materijal-
nih proizvodnih snaga i zavisi od tehnike i tehnologije, odnosno naucnih saz-
nanja kojima je cilj da covjek u vecem stupnju ovlada prirodom i njenim
determinizmima. Sociologija kao opsta nauka 0 drustvu nalazi predmet vlasti-
tog izucavanja u drugom tipu produkcionih odnosa jer, opcenito govoreci, od
produkcionih odnosa koji se tokom procesa proizvodnje uspostavljaju izmedu
individuuma i drustvenih grupa zavisi tip konkretnog drustva.
Odnosi proizvodnje mogu biti antagonisticki i neantagonisticki.
Antagonisticki produkcioni odnosi egzistiraju u klasnim drustvima i karakter-
ise ih naglasena protivrjecnost izmedu eksploatatorske i eksploatisane klase.
Ovi odnosi podrazumijevaju eksploataciiu. Neantagonisticki produkcioni
180
odnosi karakteristicni su za pretklasna (prvobitna zajednica) i buduca besklas-
na drustva (razvijeni socijalizam, odnosno komunizam). Opsta karakteristika
neantagonistickih odnosa jest dominacija procesa saradnje, dok su u sklopu
antagonistickih produkcionih odnosa dominantni procesi konkurencije,
odnosno sukoba. Neki sociolozi su smatrali da je zakonitost razvoja drustva
sadrzana u cinjenici da se drustvo zakonito krece od klasnih ka besklasnim
drustvima u kojima ce produkcioni odnosi izgubiti antagonisticki, a poprimi-
ti asocijativni karakter u formi "asocijacije slobodnih proizvodaca",
Odnosi proizvodnje tvore siri ili uzi okvir razvoja proizvodnih snaga u
razlicitim fazama historijskog razvitka drustva. Na odredenom historijskom
stupnju razvitka drustva proizvodni donosi postaju uzak okvir razvoja
proizvodnih snaga. Razrjesenje ove protivrjecnosti moguce je posredstvom
revolucije, kada dolazi do promjene postojeceg nacina proizvodnje u okviru
konkretne drustveno - ekonomske formacije.
Odnosi razmjene
U svakom drustvu odnosi razmjene daju na znanje kako i pod kojim
uslovima ljudi razmjenjuju rad i proizvode vlastitog rada.
Moze se sarno relativno pridavati veci znacaj odnosima proizvodnje
naspram ostalih odnosa u ekonomskoj strukturi drustva, dakle, sarno s ciljem
analize i eksplikacije cjelovitog procesa drustvene reprodukcije.
Razmjena je drustveni odnos izmedu pojedinacnih proizvodaca u okviru
nekog nacina proizvodnje s ciljem zadovoljenja potreba tih proizvodaca.
U drustvimau kojimaje robna proizvodnjadominantnioblikproizvodnje, razm-
jena i proizvodnjasu ishodistaekonomskei globalneklasne drustvene strukture.
Odnosi razmjene u prvobitnoj zajednici, koji razvojem drustva poprimaju
sve trajniji karakter, radaju klice klasnog drustva, tim se u drustvu vise ne
proizvodi sarno za vlastite potrebe, nego i za razmjenu, proizvodi rada se
osamostaljuju i poprimaju karakter otudene sile. Proizvodaci gube kontrolu
nad vlastitim proizvodima, razvijaju se odnosi nejednakosti koji se kasnije
transformisu u klasne odnose. Socioloske analize prvobitne zajednice
pokazuju kako razvoj proizvodnih snaga, kad nastupi podjela rada i razmje-
na postane redovnom pojavom, vodi raspadanju prvobitne zajednice i formi-
ranja klasnog drustva.
181
NijazMesihovic _
Odnosi razmjene proizlaze iz odnosa proizvodnje tako da je tip razmjene
proizvoda u drustvu, posebno tip razmjene radne snage za noveani ekvivalent,
odnosno prodaja i kupovina radne snage na trzistu u kapitalizmu, matrica
klasne drustvene strukture. Bitna oznaka kapitalistickog nacina proizvodnje
sadrzana je u cinjenici sto se posredstvom razmjene radne snage na trzistu
jednovremeno reprodukuje klasna struktura kapitalistickog drustva. Trfiste
radne snage je "intimna tajna" drustva u okviru koje treba traziti izvore klasne
strukturacije drustva.
Pored odnosa proizvodnje, koji izrazavaju drustvenu povezanost individu-
uma u cilju zadovoljenja vlastitih potreba, odnosi razmjene su takoder oblik
drustvene povezanosti izmedu individualnih proizvodaca u okviru robne
proizvodnje. Ti odnosi kao trzisni odnosi poprimaju karakter otudenih
odnosa, jer ne nastaju kao izraz stvamih potreba proizvodaca, nego kao izraz
slijepih zakona trzista, kao izraz konkurencije izmedu proizvodaca robe.
Odnosi raspodjele
Odnosi raspodjele tijesno su povezani sa proizvodnim odnosima i
odnosima razmjene. Odnosi raspodjele ne zavise striktno od ekonomskih
kriterija, kao sto je, na primjer, produktivnost rada, tako da cesto podlijezu
i socioloskim kriterijumima kao sto su socijalne vrijednosti, karakter i
oblici klasne borbe u okviru kojih klase posredstvom klasnih organizacija
pokusavaju da organizovano uticu na odnose raspodjele. Odnosi raspodjele
odredeni su klasnim karakterom drustva i u krajnjoj instanci zavise od
odnosa klasnih snaga.
U klasnim drustvima polozaj neke klase iii sloja u drustvenoj strukturi
naglaseno je determinisan i velicinom prisvojenog dijela viska vrijednosti. U
Lenjinovoj (1870 - 1923) definiciji klase nai1azimona kriterij velicine prisvo-
jenog dijela viska vrijednosti kao bitan kriterij klasnog diferenciranja.
Odnosi raspodjele u prvobitnoj zajednici temeljili su se na ravnomjemoj dis-
tribuciji proizvoda, kojima drustvo raspolaze, na sve njegove clanove, zato sro je
svrha proizvodnje bila neposredno zadovoljenje potreba svih clanova drustva,
Pojavom razmjene, raspodjela poprima klasni karakter. Uslijed razlicitih
drustvenih i prirodnih okolnosti (razlike u individualnim sposobnostima poje-
dinaca, razlike u posjedovanju prirodnih bogatstava) u procesu razmjene javl-
jaju se naglasene socijalne i klasne razlike, jer na osnovu prethodnih podob-
182
nosti pojedinci i grupe, s obzirom na razlicit proizvodni doprinos, razlicito
ucestvuju i u raspodjeli razmijenjenih proizvoda. Na taj nacin raspodjela sve
vise intenzivira klasno raslojavanje.
U robovlasnickom i feudalnom drustvu raspodjelom dominira neekonom-
ska prinuda. U kapitalizmu je raspodjela proizvedenog viska vrijednosti na
profit i najamninu jedan od najznacajnijih aspekata klasnog sukoba. U
posljednje vrijeme, u savremenom kapitaIizmu, radnicka klasa je posred-
stvom klasnih organizacija u procesu klasne borbe uspjela u odredenoj mjeri
izvrsiti uticaj na preraspodjelu viska vrijednosti u vlastitu korist, iako gener-
alni okviri raspodjele viska vrijednosti na profit i najamninu ostaju i dalje
nepromijenjeni.
U svakom klasnom drustvu odnosi raspodjele impliciraju veci iIi manju
socijalnu razliku, socijalno diferenciranje izmedu klasa. Ovaj problem je
znacajan za svako klasno drustvo, jer je u drustvu, s obzirom na relativno
nizak stupanj razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga, nemoguce podjed-
nako zadovoljiti sve potrebe pojedinaca i drustvenih klasa, tako da odnosima
raspodjele drustvo uslovljava i usmjerava nacine i obIike zadovoljenja potre-
ba razlicitih drustvenih klasa i slojeva.
Odnosi potrosnje
Odnosi potrosnje predstavljaju zavrsnu i pocetnu kariku lanca: proizvodn-
ja - razmjena - raspodjela, jer su odnosi potrosnje neposredni rezultat odnosa
proizvodnje (drustvo proizvodi za potrosnju), a odnosi potrosnje direktno
determiniraju proizvodnju, sto podrazumijeva raspodjelu novostvorene vri-
jednosti na proizvodnu potrosnju iIi akumulaciju i neproizvodnu potrosnju, to
jest zadovoljavanje licnih i drustvenih potreba.
Individualnom potrosnjom reprodukuje se covjek kao bioloski individuum
- obnavljaju se covjekove fizicke i intelektualne sposobnosti. Proizvodnom
potrosnjom stvaraju se sredstva za prosirenje materijalne, to jest proizvodne
osnove drustva,
Jedna od najnaglasenijih protivrjecnosti u kapitalistickom drustvu jeste
protivrjecnost izmedu proizvodnje i potrosnje. Dok je u pretklasnom i
besklasnom drustvu proizvodnja motivisana iskljucivo zadovoljavanjem
potreba svih clanova drustva, u kapitalizmu proizvodnja nije motivisana
stvarnim potrebama ljudi kao potrosaca, nego teznjom ka realizaciji maksi-
183
Nijaz Mesihovic _
malne profitne stope. Moze se reci da kapitalizam diriguje potrebama
potrosaca, jer on stvara vjestacke potrebe (otuda kapitalizam cesto dobiva
naziv potrosacko drustvo), manipulise covjekovimpotrebama i nacinomnji-
hovog zadovoljavanja, podsticuci raznimmetodamakupovinuonih proizvoda
koji donose najvisi profit. Drustveni ugled i socijalni prestiz izmedu klasa i
slojeva u kapitalizmu temelje se, kao socioloske cinjenice. na vecoj iIi man-
joj mogucnosti zadovoljenja izmanipulisanih ccvjekovih potreba od strane
potrosackogdrustva.
Potrosnja je u kapitalizmu inkorporirana u proceseksploatacije. Kapita-
listicko drustvo i njegova proizvodnja utemeljeni su na relativnoj kvalitativnoj i
kvantitativnoj reakcijipotrebaradnicke klasei na kvalitativnom i kvantitativnom
prosirenju zadovoljenja potrebakapitalisticke klase. Otudaje americki sociolog
Torsten Veblen (1857- 1929) u svomdjelu"Teorija dokolicarske klase"smatrao
da je bitan kriterij klasnog diferenciranja sadrzan u mogucnosti jedne klase da
svestranije zadovoljava sve siru lepezu vlastitih potreba.
Ylasnicki odnosi
Ovi odnosi, drugimrijecima, predstavljajuu svakomdrustvu odnose vlas-
nistva, Karakteristike jednog drustva odreduju, pored odnosa proizvodnje, u
krajnjoj instanci i odnosi prema sredstvima za proizvodnju.
Klasna drustva poznaju u razlicitim oblicima dominaciju privatnog vlas-
nistva nad sredstvima za proizvodnju, pretklasna drustva dominaciju zajed-
nickog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju, a socijalizami komunizam
- drustvenog vlasnistva nad sredstvimaza proizvodnju.
U klasnim drustvima egzistira suprotnost izmedu drustvenog karaktera
sredstava za proizvodnju i privatnog prisvajanja rezultata rada. Ova suprot-
nost je najizrazitija u kapitalizmu.
U savremenimdrustvima, svojina nad sredstvima za proizvodnjujavlja se
u nekolikooblika: privatna, drzavna, grupna, drustvena. Medutim, pecat klas-
noj strukturi konkretnog drustva daje dominirajuci oblik vlasnistva nad sred-
stvima za proizvodnju, dakle, onaj oblik vlasnistva na kojem je utemeljen
postojeci nacin proizvodnje.
Vlasnistvo, odnosno svojinu nad sredstvima za proizvodnju, smatramo
osnovnim izvorom klasnih suprotnosti u svakom klasnom drustvu, Privatno
184
vlasnistvo nad sredstvima za proizvodnju daje pecat cjelokupnom razvoju
klasnih drustava. U njima koncentracija privatnog vlasnistva nad sredstvima
za proizvodnju u rukama vladajuce klase neminovno rezultira pojavom
eksploatacije: posredstvom institucije privatnog vlasnistva odnosi poprimaju
karakter klasnih odnosa. Institucija privatnog vlasnistva ispoljava ovu funkci-
ju posebno u kapitalizmu: privatno vlasnistvo omogucuje vlasnickoj klasi da
kontrolise globalne socioloske uslove drustvene reprodukcije, tako da se
moze reci kako privatno vlasnistvo nad sredstvima za proizvodnju "raspod-
jeljuje" ucesnike drustvene reprodukcije na one koji kontrolisu uslove repro-
dukcije i one koji su objekt takve socijalne kontrole.
Superstruktura
U marksistickoj sociologiji prisutna su razlicita misljenja 0 tome sta se
razumijeva pod pojmom drustvene nadgradnje.
Pod pojmom drustvene nadgradnje ponajprije razumijeva se sveukupnost
drustvenihodnosa i procesa uokviru takozvaneneekonomskesferedrustva, Dakle,
podnadgradnjomdrustva mozemo podrazumijevati: 1. pravno-politicku nadgrad-
nju i 2. idejnu nadgradnju. Plehanov (1857 - 1918) ce bitnim segmentom dru-
stvene nadgradnjesmatrati drustvenupsihiku kao sveukupnostpsihickihprocesa u
jednom drustvu. Pravno-politicka nadgradnja obuhvata: drZavu i njene institucije,
klase, politicke partije i organizacije. ldejnoj nadgradnji pripadaju: ideologija,
moral, filozofija, nauka, religija, kultura u uzem smislu rijeci, umjetnost i jezik.
Pravno-politicka nadgradnja
Pravno-politicka nadgradnja je segment drustvene nadgradnje iii super-
strukture koji, uslijed naglasene kompleksnosti savremenih drustava i sve
visestranije medusobne isprepletenosti ekonomske i neekonomske sfere u
tim drustvima, sa stanovista socioloske analize poprima sve veci znacaj, jer
od manjeg iIi veceg stupnja uskladenosti, odnosno neuskladenosti
funkcionisanja elemenata pravno - politicke nadgradnje u velikoj mjeri zav-
isi globalna organizacija i funkcionisanje jednog globalnog drustva. Drzava,
pravo, politika, politicke organizacije i institucije na manje ili vise direktan
nacin uslovljavaju ne sarno pojave baze drustva nego i pojave u okviru
drustvene nadgradnje. Detaljnoj analizi pojma i konstitutivnih elemenata
185
NijazMesihovic _
pravno-politicke nadgradnje pristupicemo u odjeljku 0 drustvenim grupa-
rna, jer drustvene grupe, kao sto su drzava, partija, klasa, cine konstitutivne
elemente pravno-politicke nadgradnje.
Osnovna karakteristika pravno-politicke nadgradnje jeste naglasena
prisutnost prinude, odnosno vlasti. U tom pogledu svako drustvo karakterise
odredeni tip prava kao oblasti u okviru koje drustvo formulise pravne norme
koje su obavezne za sve clanove drustva. Ako pravo regulise odnose izmedu
ljudi na osnovu propisanih pravnih normi, drzava je klasna institucija koja
posjeduje monopol fizickog nasilja i legitimnom upotrebom sredstava za
fizicko prinudivanje obezbjeduje u vecoj ili manjoj mjeri postivanje pravnih
normi od strane pojedinaca i institucija.
Drzava i pravo su historijske kategorije, sto znaci da su nastale u okviru
klasnog drustva i da ce na odredenom historijskom stupnju razvoja drustva
odumrijeti. lako su u nekim dosadasnjim periodima razvoja ljudskog drustva
egzistirali specificni oblici drustvenog prinudivanja, kao sto je bilo u prvobit-
noj zajednici ili takozvanim arhajskim drustvima, to prinudavanje nije imalo
klasnu osnovu, negoje mahom bilo utemeljeno na religijskim motivima. Tako
su razne religijske norme regulisale vecinu odnosa izmedu clanova drustva,
ali nije bilo izdvojene socijalne organizacije koja bi se iskljucivo bavila prim-
jenom prisile u regulaciji odnosa izmedu pripadnika jednog drustva.
Idejna nadgradnja
ldejnu nadgradnju i njene sastavne elemente veoma je tesko definisati
zbog toga sto je idejna nadgradnja naglaseno kompleksna, a i zbog toga sto
su pojave baze i nadgradnje drustva visestrano isprepletene, kao sto su to i
pojave same drustvene nadgradnje medusobno, tako da nije moguce precizno
odrediti sta pripada sferi idejne nadgradnje. I pored mnogobrojnih dilema,
izgleda nam prihvatljivim metodolosko uputstvo profesora laze Goricara, da
govoriti 0 idejnoj u sklopu drustvene nadgradnje prije svega znaci govoriti 0
izdiferenciranim ili osamostaljenim oblicima drustvene svijesti."
Ako prihvatimo ovo metodolosko uputstvo 0 svrstavanju drustvenih poja-
va u idejnu nadgradnju, tada mozemo konstatovati da idejnoj nadgradnji pri-
padaju sljedeci izdiferencirani oblici drustvene svijesti: filozofija, religija,
moral, kultura u uzem smislu rijeci, umjetnost, nauka, .ideologija itd.
64 J. Goricar, Sociologija. Rad, Beograd 1977. str. 282 - 283.
186
U prvobitnoj zajednici religija je bila prvi oblik drustvene svijesti posred-
stvom koje je covjek na tadasnjem veoma niskom stupnju razvoja proizvod-
nih snaga formirao predstave 0 drustvu i prirodi. Razvojem materijalnih
proizvodnih snaga, sto je znacilo vecu covjekovu nezavisnost od neposrednog
uticaja prirodnih determinizama na njegov svakodnevni zivot, postepeno
pocinju u okviru religije da se ocrtavaju konture samostalnih oblika drustvene
svijesti. Ovaj proces osamostaljivanja oblika svijesti razlicitih od religije
potrajat ce relativno dugo, da bi bio intenziviran narocito u fazama ubrzanog
ekonomskog, politickog i drustvenog razvoja, posebno u proslom i u ovom
stoljecu, Proces diferenciranja iii osamostaljivanja pojedinih oblika drustvene
svijesti naglaseniji je u klasnim drustveno-ekonomskim formacijama nego u
pretklasnoj drustveno-ekonomskoj formaciji, poglavito uslijed progresa u
drustvenoj podjeli rada, tako da je ta izdiferenciranost dostigla svoj vrhunac
u savremenim drustvima.
Opste svojstvo iii karakteristika izdiferenciranih iii osamostaljenih oblika
drustvene svijesti sadrzano je u cinjenici sto ovi oblici svijesti predstavljaju
oblik duhovnog odrazavanja objektivne materijalne i drustvene stvarnosti i
prema tome pripadaju sferi covjekove kreativne duhovne djelatnosti. lako je
na odredeni nacin svim izdiferenciranim oblicima drustvene svijesti svo-
jstveno da odrazavaju covjekovo shvatanje prirodne i drustvene stvarnosti,
svaki od oblika svijesti na specifican nacin odrazava tu stvarnost. Tako je
religija, kao oblik svijesti koji pokusava objasniti covjekov odnos prema
prirodi i drustvu, vise prozeta iracionalnim elementima spoznaje, dok na
primjer nauka, koja ima istu funkciju, istice racionalnost u procesu saznavan-
ja covjekovog odnosa prema drustvu i prirodi.
Drustvena psihika
Drustvena psihika kao sveukupnost psihickih procesa u jednom drustvu
cini segment drustvene nadgradnje koji je u sociologiji najmanje istrazen i
koji ce u buducnosti zahtijevati mnogo vise teorijskih i empirijskih istrazivan-
ja ukoliko sociologija bude nastojala da odredi stvarno mjesto i ulogu
psihickih fenomena u konstituisanju i razvoju drustvene cjeline.
Neki sociolozi u istrazivanju drustva i drustvenih pojava nisu psihickoj
sferi pridavali, barem ne eksplicite, onakav znacaj kakav su pridavali, na
primjer, ekonomskoj sferi, ipak se ne moze reci da su zanemarivali psihicku
187
NijazMesihovic _
stranu drustvenog zivota, jer su u svojim radovima cesto naglasavali da je
posebno svojstvo drustvenih klasa psihika i da drustvene klase i socijalne
fenomene vezane zaklase treba istrazivati i sa stanovista njihove psihike.
Doprinos poimanju klasne svijesti proletarijata dao je Lukac u djelu
"Povijest i klasna svijest". Polazeci odpostavke dase podjela drustva naklase
treba odrediti prema polozaju pojedinih drustvenihgrupa uprocesu drustvene
reprodukcije, Lukac u svojoj teoriji klasne svijesti razlikuje "psiholosku svi-
jest proletera" - ciji sadrzaj i temelj na kojem se ona mogu pokazivati
odredena odstupanja, varijacije od istinske klasne svijesti proletarijata, tako
da je ova svijest generalno orijentisana prema neposrednim svakodnevnim
ekonomskim interesima - i "klasnu svijest proletarijata" kao tip klasne svi-
jesti pod kojim on razumijeva "svjesni postali smisao povijesnog polozaja
klase", osjecaj koji je postao svjestan klasnog historijskog polozaja klase,
racionalan i adekvatan stay koji je trajno prisutan u strukturi svijesti radnicke
klase i koji moze logicki biti pripisan klasi."
Prema tome, drustvene klase sudeterminirane uveliko i svijescu 0 vlastit-
om polozaju u sklopu globalne drustvene strukture. U svojoj studiji
"Psihologija drustvenih klasa" Anri Lefevr uzima kao bitan kriterijum klasne
pripadnosti kolektivnu psihologiju klasa."
Ne apsolutizirajuci psihicku sferu drustvenog zivota i ne smatrajuci dase
psihicki cinilac moze, kaoi sto je smatrao, naprimjer, Maks Veber, pokaza-
ti temeljnim ciniocem strukturacije drustva, tojest daprotestantska religija
dovodi do pojave kapitalizma, savremena sociologija stoji na stanovistu da
je podrucje psihike veoma vazno u determinaciji covjekove prakticne dje-
latnosti te dase mnoge pojave drustvene nadgradnje i drustvene bazemogu
65 0 ovoj distinkciji dvajutipova svuesti kod l.ukaca rnozesedetaljnije vidjeti u njegovomdjelu Povijest i klas-
na svijest, Naprijed, Zagreb 1970. str. 138.
U svojimdjelimaLenjin setakoder baviostrukturom klasne svijesti proletarjjata, Tako u njegovorn djelu "Sta
raditi" nailazimo na preciznoodredenje pojrna klasne svijesti proletarijata, U ovom djelu Lenjin razlikuje dva
nivoaklasne svqesf proletarijata: sindikalnu svqest, definisuCi je kao "uvjerenjeda setreba ujediniti u sindikate,
boriti seprotiv poslodavaca, zahtiievati od vladetakvezakonekoji sunuzni zaradnike itd. "i socijaldemokratsku
svijest, tj. svijest 0 suprotnosti izmedu interesa radnika i reprezentanata postojeceg druStvenog i politickog
poretka.
Medu savremenim sociolozima problemima klasne svijesti radnika posebno se bavi francuski sociologAlen
Turen, koji u centarsvojihrazmisljanja postavlja problem struktureradnicke svijesti u savremenim industrjjskirn
druStvima. Turen razlikuje radnkku sviiest koja je primarno usmjerena na svakodnevne revandikaoje za
poboljsanje ekonomskog polozaja radnika i klasnu svijest radnika kao poseban oblik radnicke svijesti koji
izrazava: I. svijest 0 pripadnosti klasi, 2, svijest 0 antagonizmu eksploatatori/eksploatisani i 3. svijest 0 suprot-
stavljenosti uspostavljenom poretku u kapitalistkkorn drustvu, svijest 0 "historijskoj misiji" radnicke klase. 0
ovoj distinkciji oblikasvijesti vidjeti u A. Touraine, Consience ouvriere. Seuil, Paris. 1966.
66 A. Lefevr. Psihologija druStvenih klasa, G. Gurvitch, Sociologija II, Naprijed. Zagreb. 1966, str. 385.
188
objasnjavati, izmedu ostaloga, i posredstvom uticaja drustvene psihike, sto
smo mi prethodno pokusali da pokazemo na primjeru drustvenih klasa.
Klasna borba u savremenim drustvima nije prisutna sarno u ekonomskoj
sferi drustva nego se jednovremeno odvija i u sferi drustvene psihike. U tom
pogledu imamo u vidu kreiranje javnog misljenja posredstvom masovnih
medija komuniciranja, sto predstavlja danas jednu od bitnih dimenzija
klasne borbe u savremenim drustvima,
Tipovi medusobnog uslovljavanja ekonomske strukture i supersturkture
U pogledu mogucnosti definisanja tipova medusobnog uslovljavanja baze
i nadgradnje, ekonomske strukture i superstrukture drustva, marksisticka
sociologija istice problem kompleksnosti medusobnog uslovljavanja
drustvenih pojava, imajuci pri tome na umu kako se pojedinim predstavnici-
rna marksisticke sociologije najcesce prigovaralo da nisu shvatili komplek-
snost problema "determinacije u krajnjoj instanci" svih drustvenih pojava
ekonomskim pojavama te da su ovu koncepciju cesto vulgarizovali, svodeci
medusobno uslovljavanje baze i nadgradnje na mehanicku koncepciju
"odrzavanja'' nadgradnje od baze. Medutim, koncept prema kojem su u kra-
jnjoj instanci sve drustvene pojave determinirane ekonomskim pojavama,
odnosno pojave drustvene nadgradnje pojavama baze, treba shvatiti u
cjelokupnoj njegovoj slozenosti,
Strukturalisticki pravac u sociologiji pokusava, na primjer, koncept deter-
minacije u krajnjoj instanci redukovati na automatizam medusobnog uslovl-
javanja pojedinih segmenata drustvene cjeline - struktura. U odnosu baze i
nadgradnje drustva, odnosno "dominantne" i "subordiniranih" struktura,
predstavnici ovog pravca "vide" historiju, odnosno razvoj drustva, kao izm-
jenu mjesta elemenata u okviru nadredene i subordiniranih struktura, uz
iskljucivanje covjeka sa sveukupnom njegovom djelatnoscu kao subjekta,
tvorca historije i historijskog dogadanja.
U socioloskom smislu, koncept determinacije u krajnjoj instanci svih
drustvenih pojava bazom ili ekonomskom strukturom drustva moze se
razluciti u tri osnovna pojavna oblika interakcijskog uslovljavanja ekonomske
strukture i drustvene nadgradnje: 1. determinirajuci uticaj baze na nadgrad-
nju, 2. povratni uticaj nadgradnje na bazu i 3. relativna samostalnost
drustvene nadgradnje.
189
NijazMesihovic _
Pri eksplikaciji deterrninirajuceg uticaja baze na nadgradnju u
marksistickoj sociologiji, vecina autora smatra da treba izbjegavati ekono-
misticki pristup.
Od strukture i funkcionisanja nacina proizvodnje u sklopu ekonomske
strukture drustva u krajnjoj instanci zavise pravo, politika, ideologija, kul-
tura i druge pojave drustvene nadgradnje. Nacin proizvodnje materijalnog
zivota, koji je izrazen odnosima proizvodnje, raspodjele, razmjene,
potrosnje i odnosima prema sredstvima za proizvodnju, uslovljava, na
primjer, nacin na koji ce ljudi pravno urediti svoje odnose, uslovljava tip
pravnih i politickih institucija koje zajedno cine tip drzave, Smatrajuci da
ekonomska struktura, odnosno ekonomske pojave u krajnjoj instanci
uslovljavaju i pojave nadgradnje, odnosno sve druge pojave, savremena
sociologija ne izdvaja ekonomsku sferu iz drustvene cjeline u smislu pri-
davanja posebnog znacaja ekonomskoj strukturi u odnosu na druga
podrucja drustvene cjeline. U pogledu interakcijskog odnosa baze i nad-
gradnje savremena sociologija nije sklona ekonomistickoj iskljucivosti,
odnosno zanemarivanju svih drugih podrucja drustva koja u medusobnom
sadejstvu dovode do ispoljavanja odredenih drustvenih pojava. Ekonomska
sfera drustva ne determinise mehanicki, jednosmjerno drustvene pojave i
njihov razvoj, nego sarno u sadejstvu sa drugim sferama, politickom, ide-
oloskom, psiholoskom itd, uslovljava ispoljavanje odredenih drustvenih
pojava. U tom procesu determinacije ekonomska sfera je odlucujuca stoga
sto ljudi ponajprije proizvodnom djelatnoscu moraju reprodukovati sebe
kao bioloske jedinke, reprodukovati zivot u bioloskom smislu, da bi se kas-
nije bavili politikom, upravljanjem, saznavanjem itd.
Kada se govori 0 determinirajucem uticaju baze na nadgradnju, jednovre-
meno misli se na povratnu spregu ovih dviju sfera drustva i sarno u tim uslovl-
javanjima visestrukog znacenja uslovno se moze izdvojiti ekonomska sfera
drustva kao odredujuca u krajnjoj instanci. Uzrocne medusobne interakcije
baze i nadgradnje u prvom su planu sociologije pri istrazivanju i eksplikaciji
drustvenih pojava.
Povratni uticaj drustvene nadgradnje na bazu moze biti razlicit i visestran,
Nikada se u sociologiji ne moze govoriti 0 djelovanju sarno jednog segmenta
nadgradnje na bazu drustva, nego segmenti drustvene nadgradnje djeluju na
bazu u medusobnom sadejstvu, sarno sto je u razlicitim historijskim periodi-
rna razvoja drustva naglasenije dejstvo jednog segmenta u odnosu na drugi.
Na primjer, religija kao izdiferencirani oblik svijesti imala je naglaseno dejst-
vo na bazu drustva na nizim stupnjevima razvoja proizvodnih snaga, ali opet
190
nikada sarna religija, nego uvijek u sadejstvu sa, na primjer, moralnim norma-
rna, oblikom drzavne organizacije itd. Tako je u visokorazvijenim industri-
jskim drustvima odlucujuci uticaj nauke na bazu drustva, za razliku od drugih
segmenata nadgradnje. Medutim, ni nauka ne djeluje samostalno na bazu,
nego uvijek u medusobnoj interakciji sa ideologijom, politikom, oblikom
drzavne organizacije, klasnom borbom itd.
Drustvena nadgradnja moze dvojako da djeluje na ekonomsku bazu drust-
va, narocito na stupanj razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga. Ona moze
da ubrzava ili usporava razvoj materijalnih proizvodnih snaga. Na primjer,
odredeni oblik organizacije drzavne i politicke vlasti moze da ubrzava razvoj
materijalnih proizvodnih snaga, sto je doslo do izrazaja u periodu kada je
nova kapitalisticka klasa srusila feudalnu klasu i posredstvom liberalne
drzave obezbijedila na startu kapitalistickog sistema, uslovno govoreci, nes-
metan razvoj proizvodnih snaga u drustvu. IIi, na primjer, drzavna organizaci-
ja socijalizma u formi diktature proletarijata obezbjeduje u prvoj fazi socijal-
izma, koncentracijom i centralizacijom sredstava za proizvodnju, ubrzani
razvoj materijalnih proizvodnih snaga,
Medutim, na istom primjeru mozemo pokazati kako drustvena nadgradnja
moze usporavati razvoj materijalnih proizvodnih snaga. U monopolskom
stadiju kapitalizma eksploatatorska klasa posredstvom kapitalisticke drzave
iracionalno razvija materijalne proizvodne snage, ne dozvoljavajuci najveci
moguci razvoj proizvodnih snaga zato sto mora da intenzivira stepen
eksploatacije najamnog rada s ciljem povecanja profita. Stoga razvoj materi-
jalnih proizvodnih snaga biva usmjeren u pravcu koji odgovara klasnim
interesima vladajuce klase. Isto vrijedi za drzavu u socijalizmu. Ako drzava
postepeno ne prepusta odredene funkcije drustvu, narocito u sferi ekonomije,
centralizatorska funkcija drzave posredstvom birokratije moze da postane
kocnica u razvoju materijalnih proizvodnih snaga.
Jedanput oformljena ili konstituisana drustvena nadgradnja, tezeci ka
reprodukciji, obnavljanju, ispoljava vlastite specificne zakone razvoja. Stoga
je cesto drustvena nadgradnja manje ili vise "otpoma" prema novonastalim
promjenama u drustvu, narocito u revolucionamim periodima kada dolazi do
promjene drustveno - ekonomske formacije.
Sa promjenom ekonomske strukture drustva sporije dolazi do promjena u
drustvenoj nadgradnji, upravo stoga sto drustvena nadgradnja posjeduje rel a-
tivnu autonomiju u odnosu na ekonomsku strukturu i sto se razvija po speci-
ficnim zakonitostima.
191
Nijaz Mesihovic _
Tako je, na primjer, sa pravom koje, jedanput konstituisano, pretenduje da
regulise drustvene odnose po vlastitom automatizmu, u cemu se ogleda for-
malizam prava bez obzira na neposrednu sustinu i karakter drustvenih odnosa
koje regulise i na mijenjanje drustvene prakse. Takvo pravo, podvodeci pod
svoja mjerila - pravne norme - bogatstvo situacija ili oblika ispoljavanja
drustvene prakse, cesto ne moze da regulise odnose U okviru takozvanih sivih
zona koje nastaju uslijed neprilagodenosti prava i pravnih norrni stvarnom
konkretnom zivotu, neprilagodenosti zahtjevima drustvene prakse.
192
Poglavlje VIII
DRUSTVENE GRUPE
Pojam drustvene grupe
Podjela drustvenih grupa
Procesi grupne strukturacije
Odnosi izmedu drustvenih grupa
_______________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOG1JE
VIII DRUSTVENE GRUPE
Pojam drustvene grupe
Na pitanje sta se podrazumijeva pod pojmomdrustvenegrupe, razni soci-
olozi su davali razlicite odgovore. Definirajuci sociologiju kao nauku 0
konkretnim i realnimdrustvenim grupama, francuski sociologArman Kivije
odredujegrupuposredstvom sljedecihkriterijuma: strukturai funkcionosanje
grupe, kolektivne predstave pojedinaca0 zajednickoj pripadnosti, kolektivna
ponasanja, karakter kolektivne psihologije, grupne institucije, tip drustvenog
pritiska sto ga grupa vrsi na pojedinca, tradicija, obicaj itd. Na osnovu ovih
kriterijuma Kivijezakljucujeda svakugrupukonstituiseodredeni broj eleme-
nata. Po njemu, sociologija treba prije svega da proucava strukturu i
funkcionisanje drustvenih grupa.e
Gurvicdaje odredenjegrupe na sljedeci nacin: "Grupaje stvarnakolektiv-
najedinica, ali djelimicna, koju neposredno mozemoposmatrati, a zasnovana
je na kontinuiranim i aktivnimkolektivnim stavovima, jedinica koja ima da
ostvari zajednicko djelo, kojaje jedinstvo stavova, djela i ponasanja, koja cmi
jedan strukturabilni drustveni okvir i tefi ka relativnoj koheziji manifestacija
drustvenosti.?" Uzimajuci u obzir razlicite kriterijume konstituisanja grupe
kao sto su: sadrzaj, obim, trajanje, ritam, funkcije itd, Gurvic smatra da su
osnovnaobiljezja grupe funkcionalnosti i trajanje.
67 A. Cuvillier, Manuel de Sociologie, PUF; Paris 1958, p. 13-239.
68 Z. Gurvic, Savremeni pOZIV sociologiie, Sarajevo 1965, str. 316.
195
NijazMesihovic _
Ezen Diprel daje sljedecu definiciju drustvene grupe: "Drustvena grupa iii
drustvo je suma medusobno povezanih individuuma ili pojedinaca koji se raz-
Iikuju od drugih pojedinaca iii individuuma medusobno uspostavljajuci pozi-
tivne odnose i odnose dopunjavanja.?"
Neki sociolozi stavljaju akcent na strukturalnu dimenziju drustvene grupe,
smatrajuci da je svaka drustvena grupa artikulisana cjeIina, struktura koja se
bitno temelji na organizovanim djelatnostima njenih clanova.
Na osnovu prethodnih i nekih drugih definicija pojma drustvene grupe,
moglo bi se konstatovati da su osnovne karakteristike svake drustvene grupe:
1. djelatnost, 2. interes, 3. cilj, 4. vise ili manje trajni odnosi, 5. slican iii iden-
tican nacin zivota, 6. iste iii slicne potrebe, odnosno isti iii slican nacin zado-
voljenja potreba, 7. osjecaj zajednicke pripadnosti, 8. kooperacija iii saradnja
izmedu clanova grupe, 10. zajednicke vrijednosti i 11. kolektivne predstave i
osjecanja (religija, klasna svijest itd.)
Drustvenu grupu cine pojedinci kao clanovi grupe koji imaju i ispoljavaju
zajednicki interes. Na bazi zajednickog interesa grupa definise odredeni cilj
koji nastoji realizovati. Da bi realizovala definisani cilj, koji u vecini slucajeva
predstavlja zadovoljenje grupnih ili individualnih potreba njenih clanova,
grupa praktikuje odredenu djelatnost posredstvom koje bivaju zadovoljene
njezine potrebe, odnosno potrebe njenih clanova. Ta djelatnost obavlja se u
okviru slicnog iii identicnog nacina zivota clanova grupe i buduci da je dje-
latnost proces, to jest da ima krajnji karakter, izmedu clanova grupe biva
uspostavljena mreza vise iii manje trajnijih odnosa. U okviru djelatnosti grupe
jednovremeno se razvija odnos saradnje i kooperacije kao i odnosi koji su
utemeljeni na vecem iii manjem stupnju konkurencije izmedu clanova grupe,
sto drustvenoj grupi obezbjeduje dinamicki karakter. Buduci da grupa zajed-
nicki zadovoljava vlastite potrebe, s vremenom se kod njenih clanova razvija
osjecanje zajednicke pripadnosti grupi. Na bazi zajednickih drustvenih vrijed-
nosti koje posjeduje grupa formiraju se kolektivne predstave i osjecanja
(reIigija, kolektivna svijest, klasna svijest itd) koja jos vise pridonose
kohezivnosti i strukturisanosti drustvene grupe.
Na osnovu prethodno pobrojanih karakteristika drustvene grupe mozemo
pristupiti elaboraciji jednog moguceg pojmovnog odredenja drustvene grupe.
Drustvena grupa je mnostvo pojedinaca povezanih zajednickom djelat-
noscu i zajednickijm interesom s ciljem zadovoljenja vlastitih potreba, koji u
69 E. Dupreel, Sociologie generale. PUF, Paris. 1948, p. 20.
196
okviru slicnog ili identicnog nacina zivota uspostavljaju vise iii manje trajnu
mrezu odnosa na bazi medusobne saradnje ili koopreacije proizisle iz sistema
zajednickih drustvenih vrijednosti, a koja u krajnjoj instanci rezultira kolek-
tivnim predstavama i osjecanjima zajednicke pripadnosti.
Podjela drustvenih grupa
U zavisnosti od kriterijuma koje uzimaju kao relevantne za razlikovanje
drustvenih grupa,u savremenoj sociologiji prisutnoje visepodjeladrustvenih grupa.
Gurvic uzima, na primjer, vise kriterijuma za podjelu drustvenih grupa,
kao sto su: sadrzaj, funkcija, trajanje itd. S obzirom na sadrzaj grupe mogu
biti: jednofunkcionalne (monofunkcionalne) i nadfunkcionalne. Zavisno od
opsega grupe mogu biti: uske, prosjecne i siroke. S obzirom na duljinu trajan-
ja, grupe mogu biti: privremene, trajne i stalne. Ako imamo u vidu funkciju
grupa, one mogu biti: grupacije po srodstvu, lokalne grupacije, grupacije po
ekonomskoj aktivnosti."
Uzimajuci u obzir obim, trajanje, stepen centralizacije i integracije grupa,
Pitrim Sorokin dijeli grupe na: neorganizovane (klase) ili poluorganizovane
(pubIika, gomila) i organizovane grupe. Organizovane grupe mogu biti kon-
stituisane na bazi jednolinijske povezanosti (to su takozvane biosocijalne
grupe na bazi rasne, seksualne ili starosne povezanosti, ili sociokulturne
grupe na bazi ekonomske, religijske i politicke povezanosti) ili sa visestukim
vezama kao sto su: porodica, klan, pleme, nacija, klasa, kasta itd."
Primarne grupe su utemeljene na trajnim odnosima saradnje (face to face).
U okviru primarnih grupa ljudi direktno saobracaju, obim grupe je mali, a
grupa je konstituisana slucajno ili namjerno. Sekundarne grupe su utemeljene
mahom na povremenim kontaktima sa ogranicenim ciljevima (klubovi, reli-
giozne ili politicke organizacije). U okviru sekundarnih grupa odnosi su
posredovani. Tercijarne grupe su rezultat povremenih iIi slucajnih veza
izmedu clanova. Po intenzitetu i trajanju, veze su im veoma labilne i kratko-
trajne (masa, pubIika).
Ezene Diprel dao je sljedecu podjelu grupa: prema uslovima formiranja,
grupe mogu biti slucajne iii namjerne; zavisno od obIika pokretljivosti, mobil-
70 Ibid, str. 320-322.
71 PSorokin, Comment la civilization se transforrne, M. Riviere, Paris 1964.
197
NijazMesihovic _
nosti u okvirugrupe, grupe mogu biti otvorenei zatvorene; zavisnood nacina
odrzavanja grupne kohezije, grupe mogu biti utemeljene na prinudi (prisilne)
ili na uvjeravanju (dobrovoljne); sa stanovistaslozenosti grupe mogu bitijed-
nostavneili kompleksne."
Moris Diverseje podijelio grupe na: vertikalne i horizontalne. Vertikalne
grupe izrazavaju odnose subordinacijalnadredenost i hijerarhijskog su karak-
tera (drustvene klase). Horizontalnegrupe su u principu medusobno jednake
grupe i mogubiti: teritorijalne (nacije), korporativne (profesije, sindikat), ide-
oloske (partije, religije). 73
Ako za kriterij grupisanja uzimamo realizaciju konkretnog cilja, grupe
mozemo podijeliti na: ekonomske, politicke, bioloske itd. Kao sto smo vid-
jeli, svaka drustvenagrupa ima svoj cilj koji izrazavasvrhovitost djelatnosti
drustvene grupe. Ekonomske grupe, na primjer, obavljajuci proizvodnu dje-
latnost, teze ka zadovoljenju covjekovihmaterijalnih potreba. Bioloskimgru-
pama, na primjer, porodica, cilj je zadovoljenje potreba za produzenjem vrste.
U zavisnosti od brojaprocesa koji se odvijajuu okvirugrupe, grupe mogu
biti: parcijalne i globalne. U okviru parcijalnih drustvenih grupa odvija se
jedan dominantan proces koji ne omogucava autarhican opstanak grupe.
Takva grupa je, na primjer, politicka stranka. U okviru globalnih drustvenih
grupa odvija se vise procesa koji omogucavaju grupi da egzistira relativno
autarhicno, kao sto to moze, na primjer, nacija.
Procesi grupne strukturacije
U okvirusvakedrustvenegrupejednovremenosu prisutni procesi struktu-
racije i destrukturacije. Zavisno od tog koji ce od ovih dvaju procesa prevla-
dati, neka ce grupa opstati iii nestati.
Procesi strukturacije proizilaze iz osnovne djelatnosti grupe, posredstvom
koje grupa postize cilj. Ti procesi su takoder uslovljeni motivisanoscu clano-
vagrupe. Procesi strukturacijeizrazavaju tendenciju svakedrustvenegrupeda
obezbijedi vlastito trajanje u veremenu i prostoru. Na taj nacin grupa tezi da
svoju strukturu ucini sto konzistentnijom. Utompogledugrupa nastoji da sto
vise razvije konvergentne funkcije vlastitihclanovaradi sto efikasnijegposti-
72 Ibid, p. 20 I dalie
73 M, Duverger, Sociologie politique, PUFParis 1968, p. 222-23,
198
zanja cilja. Time grupa pokusava da sto vise afirmise odnose saradnje medu
clanovima te da na taj nacin ojaca koheziju vlastite strukture.
Struktura grupe moze se temeljiti na odnosima jednakosti iii nejednakosti.
Ako u grupi dominiraju odnosi nejednakosti, clanovi grupe su, zavisno od
specijalizacije funkcija, medusobno vise izdiferencirani i tada mozemo gov-
oriti 0 hijerarhijskoj strukturi grupe. Ako su odnosi izmedu elanova grupe
utemeljeni na jednakosti, tada je rijec 0 nehijerarhijskoj strukturi grupe.
Karakter odnosa nejednakosti moze biti razlicit: heriditarni (nasljedni),
harizmaticki, funkcionalni itd.
Kada je rijec 0 strukturi drustvene grupe, prethodno smo dosli do
zakljucka da drustvene grupe, prema nacinu uspostavljanja grupne kohezije
mogu biti dobrovoljne i prisilne. Time biva naglasen odnos pojedinca i grupe,
odnosno problem, kako grupa utice na pojedinca. U tom pogledu grupa moze
na clana vrsiti pritisak, na primjer, posredstvom sugestije pojedinac tako pri-
hvata iii cini ono sto mu nalazu grupne norme Hi obicaji. Na drugoj strani,
grupa moze djelovati na clana u smislu ispoljavanja podrske pojedincu da u
okviru grupe razvije efikasniju aktivnost u procesu zadovoljenja svojih intere-
sa. U tom slucaju posebno dolazi do izrazaja efikasnost clana grupe, cega ne
bi bilo kada bi clan grupe individualno djelovao. Posebno na psihickom
planu, grupa moze razlicito uticati na clana - na njegove motivacije, stavove,
precepciju i tako dalje. U okviru brojcano malih grupa najcesce moze doci
individualnost, svojstvenost clana grupe. U velikim grupama individualnost
se najcesce gubi, jer takva grupa ispoljava supraindividualni karakter.
S druge strane, bilo u okviru same grupe, bilo izvan grupe, javljaju se
protivrjecnosti, konflikti, ogranicenja, sto poticu od drugih grupa, odnosno
drustva u cjelini, ili su rezultat unutargrupne konkurencije medu clanovima.
Ti procesi vode ka destrukciji, dezintegraciji gupe, i ona mora da ih trajno
savladava ukoliko tezi da opstane, tj. da se reprodukuje. Uslijed struktural-
nih tendencija struktura grupe je sarno relativno stabilna, podlozna je stal-
nim promjenama, tako da grupa mora stalno obnavljati napor za odrzanje i
jacanje vlastite kohezije.
Ukoliko su naglasenije tendencije grupne strukturacije, dakle, ukoliko
grupa ispoljava izuzetan stepen kohezije i koherentnosti vlastite strukture, ona
teZi ka rastu, prosirenju svoje kvantitativne dimenzije. Prosirujuci obim grupa
tezi da vrsi odlucujuci uticaj na druge grupe, odnosno na drustvo u cjelini s
ciljem zadovoljenja vlastitih interesa. Kvantitativnim uvecanjem grupa se
namece kao jedan novi kvalitet 0 kojem druge grupe kao i drustvo u cjelini
199
NijazMesihovic _
moraju voditi racuna, posebno 0 njenim interesima. Prosirenje grupe obicno
je znak njenog dinamizma koji joj omogucava da u vecem stupnju "prozima''
drustvo vlastitim interesima.
Nasuprot tome, pored procesa i tendencija grope ka prosirenju, jednovremeno
su prisutni dijalekticki procesi koji rezultiraju pokusajima sprjecavanja sirenja
grupe. Tendenciji grope ka trajanju i prosirenju jednovremeno se suprotstavljaju
tendencije onemogucavanja ili usporavanja razvoja grupe. Ove tendencije su
narocito prisutne kod drustvenih klasa kao drustvenih grupa u okviru kojih su tra-
jno prisutni medusobno suceljeni procesi strukturacije i destrukturacije.
U okviru procesa strukturacije posebno dolazi do izrazaja jedna karakteris-
tika drustvene grupe - tendencija ka autarhicnosti. Uslijed prisutne drustvene
podjele rada, grope su primorane da izvrse specijalizaciju poslova izmedu
clanova. Specijalizacija se vrsi tako da sve grupe distribuiraju funkcije koje ce
tim gruparna omoguciti integralan i autarhican razvoj. Medutim, sarna priroda
podjle rada dovodi do toga da sujedne grupe u zavisnosti od rugih grupa te se
stoga moze govoriti 0 relativnoj, a ne 0 apsolutnoj autarhicnosti drustvenih
grupa. Suprotnost interesa naspram drugih gupa, a i sarna priroda drustvene
podjele rada, koja sve vise upucuje grupe na saradnju, ne omogucuje
autarhicnost grupa, nego nuzno uslovljava njihovo medusobno prozimanje.
Da bi drustvena grupa obezbijedila sto veci stupanj koherencije i relativne
autarhije, sto je, s obzirom na njenu djelatnost i krajnji cilj svake drustvene
grupe, drustvena grupa bitno ispoljava tendencije ka organizovanju osnovne i
sporednih djelatnosti. Svaka grupa obuhvata odredeni broj specijalnih organi-
zacija ili institucija u okviru kojih jedan broj clanova grupe posjeduje prerog-
ative za obezbjedenje koherencije grupe, radeci na odrzanju i reprodukovan-
ju strukture drustvene grupe.
Odnosi izmedu drustvenih grupa
Kao sro odnosi u okviru drustvene grupe mogu biti odnosi saradnje i odnosi
konkurencije, tako bi i jedna od mogucih podjela odnosa grupa mogla biti podjela
na antagonisticke odnose (odnose suprotnosti) i odnose saradnje (kooperacije).
Drustveni odnosi izmedu grupa su kompleksni i ne mogu nikada biti
redukovani na odnose saradnje ili odnose suprotnosti. U drustvenoj stvarnos-
ti ova dva tipa odnosa izmedu grupa jednovremeno su prisutna, sarno sto je u
pitanju manja iIi veca naglasenost jednoga od njih.
200
U klasnim drustvima naglaseniji su odnosi antagonizma, odnosno suprot-
nosti izmedu razlicitih drustvenih drustvenih grupa. U takvim drustvima
najizrazeniji je klasni antagonizam, zatim razni oblici drugih suprotnosti kao
sto su: suprotnost izmedu politickih stranaka, religija, raznih tipova vlasti,
suprotnost izmedu proizvodnih organizacija, teritorijalne suprotnosti izmedu
teritorijalnih drustvenih grupa, kao sto su, na primjer, drzave, Heterogene
grupe (po djelatnosti i po ciljevima) eesce ce uspostavljati odnose sradnje jer
se medusobno dopunjuju (npr. dva preduzeca koja proizvode razlicite
proizvode), za razliku od drustvenih grupa cija je djelatnost ista ili slicna (rrpr.
politicke stranke) i izmedu kojih ce biti najcesce uspostavljeni i naglaseni
odnosi suprotnosti.
Pored odnosa suprotnosti, odnosi izmedu drustvenih grupa mogu biti i
odnosi saradnje. Tako, na primjer, razlicite profesionalne grupe u procesu
drustvene proizvodnje moraju na bazi drustvene i tehnicke podjele rada da
saraduju kako bi postigle odredeni cilj - proizvele proizvod, pa u tom smislu
primarno uspostavljaju odnose saradnje.
201
Poglavlje IX
SOCIJALNA STRATIFIKACIJA
Pojam
Teorija stratifikacije
Stratifikacijski sistem
Robovlasnicki sistem
Kastinski sistem
Klasni sistem
Klasna diferencijacija
Klasna diferencijacija u savremenim
kapitalistickim drustvima
Klasna diferencijacija u savremenim
nerazvijenim drustvima
Problem alijenacije u savremenom drustvu
Alijenacija u savremenom kapitalistickom drustvu
Socijalna pokretljivost
IX SOCIJALNA STRATlflKACIJA
Socijalnastratifikacija izrazavapostojeceodnosedrustvenih nejednakosti izmedu
pojedinacai drustvenihgrupa.Drustvenenejednakostijedanput nastalepostajustruk-
turalnim obiljezjemljudskih drustava i konstantasu razvojatih drustava.
Teskeje dati preciznui jasnu slikunastajanjai reproduciranja drustvenih razlika.
Na osnovu istorijskih, filozofsko-socijalnih, politickih, socioloskih i
drugih podataka moguce je pretpostavljati kako se javljaju prve nejednakosti
medu ljudima. U socioloskoj teoriji prisutni su razliciti pokusaji rekonstru-
iranja nastanka drustvenih nejednakosti. U svakom slucaju doslo je do
zakljucka da drustvene nejednakosti nastaju kao rezultat medudejstva vise
faktora: razvoja drustvene podjele rada, pojave vlasnistva, razvoja znanja i
tehnike, nasljedstva polozaja, prirodnih cinilaca itd.
Ideal ljudskih drustava kroz vijekove bio je kako uspostaviti odnose jed-
nakosti izmedu pojedinca i grupa u drustvu. U tom smislu mnogi filozofi i
socijalni teoreticari razvijali su socijalne utopije - teorijske projekte koji
ispituju mogucnosti uspostavljanja drustva ravnopravnosti i jednakosti clano-
va. Poznate su utopijske koncepcije drustva Tomasa Mora, Tomaza
Kampanele, Roberta Ovena, SarlaFurijea, Sen-Simona i drugih.
Pojam
Pojam socijalne stratifikacije prije svega podrazumjeva postojanje hijer-
arhije - nejednakih socio-ekonomskih polozaja pojedinaca i grupa u drustvu,
kao i hijerarhije izmedu stratuma - socijalnih slojeva. Zauzimajuci slicne
205
Nijaz Mesihovic _
socio-ekonomske polozaje ljudi konstituisu socijalne stratume. U savremenoj
sociologiji pojam stratuma veze se za pojam statusa u drustvu (npr. profesion-
alni status je indikator socijalnog statusa).
Uzroci socijalne stratifikacije su razlicitog karaktera. U Iiteraturi se
najcesce spominju: spol, etnicka pripadnost, starosna dob, pristup iIi upravl-
janje posebnim socijalnim resursima, nivo obrazovanja, drustvene vrijednos-
ti, rasna pripadnost, religijska pripadnost i drugo.
Kako se moze definisati pojam socijalne stratifikacije?
Dakle, prije svega treba dati odgovor na pitanje sta se podrazumjeva pod
stratumom. Jedna od mogucih definicija glasi da su: "Stratumi drustvene kat-
egorije determinisani hijerarhijskim sistemima u drustvu," IIi da "Socijalna
stratifikacija predstavlja diferencirano kalasiranje pojedinaca koji Cinejedan
socijalni sistem i koje ih kvalifikuje superiomim iii inferiomim u odnosu jed-
nih naspram drugih prema vrijednostima koje su znacajne za drustvo," (T.
Parsons, Essays in Sociological Theory).
Sadrzaj socijalne stratifikacije je nejednakost izmedu ljudi. Ta nejed-
nakost moze se manifestirati kroz vise obIika: klasna nejednakost, kastinska,
staleska itd. Dakle, postoji diversificitet stratifikacionih formi u razlicitim
tipovima drustva.
Socijalna stratifikacija u drustvu moze biti osporavana iIi podrzavana od
strane razlicitih drustvenih grupa, ali nije nikada prihvacena od strane cjeline
drustva. Vladajuce grupe kroz ideologiju pokusavaju opravdati uspostavljeni
sistem socijalne stratifikacije.
Teorije stratifikacije
U modemoj sociologiji susrecemo oderedeni broj teorijskih koncepcija
koje pokusavaju objasniti pojam i uzroke socijalne stratifikacije u drustvu.
Teorije konflikta polaze da u drustvu postoje dvije osnovne klase - vlada-
juca klasa i subordinirana klasa, da su ove dvije klase u permanentnom kon-
fliktu, i da je na djelu permanentna klasna borba s ciljem iIi namjerom
uspostavljanja kontrole odnosno vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju.
Prema teorijama konflikta povijesni razvoj ljudskih drustava moze se reduci-
rati na pojam klasnih konflikata. U tom smislu istorija svakog drustva je
istorija klasnih borbi. Drustvena dinamika je rezultat klasnih sukoba.
206
Jedan oct savremenih predstavnika konfliktne teorije stratifikaeije Erik Olin
Wright smatra da se klasni polozaj u klasnoj strukturi treba odrezivati prema 4
slijedeca kriterijuma: 1. vlasnistvo nad sredstvima za proizvodnju, 2. kupovina
radne snage drugih, 3. kontrola rada drugih osoba, 4. prodaja vlastite radne
snage. Prema njemu, bazicna klasna pozieija uslovljena je faktorima svojine i
vlasti, za razliku od kontradiktorne klasne pozieije- pozieije unutar proizvodnog
proeesa determinirane kombinacijom elemenata sadrzanih u bazicnoj klasnoj
poziciji. Osnovni odnos izmedu klasa je odnos eksploataeije. Mehanizmi
eksploataeije u kapitalistickom drustvu temelje se na vlasnistvu kapitala, orga-
nizaeijskoj kontroli imovine i vlasnistvu znanja. U tom smislu klasna struktura
je konstituirana iz slijedecih klasa: kapitalisticke klase, menadzerske klase, sit-
nosopstvenicke poslovne klase i radnicke klase. Franeuski soeiolog Pierre
Bourdieux, kao predstavnik teorije konflikta, smatra da s obzirom na cinjenicu
da u savremenim industrijskim drustvima mozemo susresti cetiri tipa kapitala:
ekonomski, socijalni, kulturalni i simbolicni, klasnu strukturu konsituiraju:
dorninantna klasa, srednja klasa i subordinirana klasa.
Parsonsova funkcionalisticka teoriia stratifikaeije polazi od konstatacije da
je soeijalna stratifikaeija nuzna drustvena pojava. Razlike izmedu ljudi temelje
se na osnovnim drustvenim vrijednostima. Pojedinei i drustvene grupe imaju
difereneirane sanse za pristup drustvenim vrijednostima (moe, bogatstvo,
novae, prestiz, vlast, utieaj). Konsekvenea takve situacije je nejednaka distribu-
cija: prava, privilegija, soeijalne moci, utieaj itd. Dakle, soeijalna stratifikaeija
predstavlja hijerarhijski sistem utemeljen na drustvenim vrijednostima.
Posto podjela rada u drustvu vodi ka diversifikaciji djelatnosti, aktivnosti,
Drugi predstavniei funkcionalisticke teorije, kao npr. Davis i Moore sma-
traju da su drustvene nejednakosti uzrokovane cinjenicom da u svakom
drustvu susrecemo stanovite poslove koji moraju biti obavljeni od strane
pojedinea i grupa koje zauzumaju odredene polozaje u drustvu, da sa aspekta
prezivljavanja drustva neki polozaji imaju Yeti, a neki manji znacaj, da neke
najznacajnije pozieije u drustvu moraju biti popunjene najkvalifikovnijim
pojedineima i grupama, da one moraju biti popunjene rijetkim i izuzetno
edueiranim talentima. Na taj nacin oni smatraju da soeijalna stratifikaeija nas-
taje kao posljediea meritokraeije - najzasluzniji zauzimaju najznacajnije
soeioekonomske polozaje u drustvu.
Ovakva shvatanja rezuktirala su funkcionalistickim modelom klasne struk-
ture industrijskog drustva: kapitalisticka klasa, visa srednja klasa, srednja
klasa, radnicka klasa i modemi proleterijat.
207
NijazMesihovic _
U modemoj sociologiji prisutan je pokusaj da se sintetiziraju najznacajni-
ji istrazivacki rezultati fenomena socijalne stratifikacije teorija konflikta i
funkcionalisticke teorije. Ovaj pokusaj rezultirao je distributivnom sistem-
skom teorijom cije elemente nalazimo u radovima nekoliko teoreticara
(Lenski, Hass, Nolan).
Prema predstavnicima ove teorije drustveni resursi (sredstva za zivot) javl-
jaju se u dva oblika: nuzni resursi i suvisak resursa. U svakom drustvu nuzna
sredstva za zivot , npr. hrana i stan, uglavnom su ravnomjemo rasporedeni na
pripadnike drustva, kao recimo u lovackim i sakupljackim drustvima, gdje
susrecemo cinjenicu da grupni opstanak ovisi od individualnog doprinosa
svakog pojedinca. Raspodjela ulova ne stvara nejednakosti, a u isto vrijeme
obezbijeduje individualni, grupni i drustveni opstanak. Ovdje je evidentan
funkcionalisticki uklon objasnjavanja jednakosti / nejednakosti u drustvu,
Medutim, u drustvima koja imaju razvijenu tehnolosku osnovicu dolazi do
pojave suviska sredstava za zivot, suviska iznad potrebnog minimuma u
okviru kojeg ljudi zadovoljavaju svoje elementame bioloskoegzistencijalne
potrebe. Predstavnici ove teorije smatraju da se pojdinci mogu bez
ogranicenja natjecati da prisvoje sto veci dio viska sredstava za zivot (uklon
teorije konflikta). Dakle, drustvene nejednakosti se manifestuju u drustvima
koja stvaraju suvisak sredstava za opstanak.
U ranoj fazi razvoja industrijskih drustava drustvene nejednakosti
izmedu burzoazije i radnika su ostre. S razvojem industrijskih drustava i
porastom stupnja proizvodnosti rada drustvene razlike se tendencijski pos-
matrano smanjuju, zato sto malobrojna elita nije vise u mogucnosti da na
duzi vremenski rok monopolizira drustveno bogatstvo, jer u tom smislu
dolazi do pojave konkurentnih drustvenih grupa (srednja klasa).
Predstavnici ove teorije zakljucuju da u svakom drustvu u kojem je mani-
festantno natjecanje oko prisvajanja sto veceg dijela suviska resursa , real-
no ce egzistirati uzroci za egzistenciju odredenih formi socijalne nejed-
nakosti odnosno socijalne stratifikacije.
Stratifikacijski sistemi
Ako bismo pokusali podvesti pod zajednicki nazivnik temeljne karakteris-
tike formi socijalne stratifikacije koje susrecemo u povijesnom razvitku ljud-
skih drustava, tada u principu mozemo govoriti 0 otvorenim i zatvorenim
208
stratifikaeijskim sistemima imajuci u vidu stepen fleksibilnosti ili rigidnosti
odnosa izmedu soeijalnih stratuma kao i stepen soeijalne pokretljivosti unutar
svakog od tih stratifikaeijskih sistema.
Robovlasnicki sistem
Kliee robovlasnickog drustva nalazimo vee u periodu velikih izdiferenci-
ranih oblika drustvene podjele rada, a narocito u periodu propadanja prvo-
bitne zajedniee, kada se uporedo sa zarobljenim robovima javlja potcitavanje
clanova vlastitog plemena od strane pojedinea ili grupa koje posjeduju mater-
ijalno bogatstvo i moe naspram ekonomski propalih clanova plemenske
zajedniee. Napokon biva ustanovljena posebna organizaeija koja ce legalizo-
vati eijapanje drustva na klase - robovlasnike i robove - i stititi pravo bogate
klase da eksploatise i pretvara robove u ptcinjenu klasu.
Osnova privredne djelatnosti je robovski rad. Robovi nisu iamli nikakvih
gradanskih prava, to su bila "oruda koja govore". Prvi put u istoriji ljudske eiv-
ilizaeije javlja se proizvodnja viska proizvoda, tako da dolazi do naglasene pro-
tivrijecnosti intelektualni/manuelni rad. Klasi robovlasnika omoguceno je da se
na osnovu proizvodnog i eksproprisanog viska rada bavi intelektualnim radom,
poznat je razvoj filozofije u tom periodu, kao neposredna posljedica takve pod-
jele rada, dok su se robovi iskljucivo bavili teskim proizvodnimradom.
Privrednu djelatnost karakterise upotreba metalnog novea gdje vee
funkcionise noveani kapital, javljaju se kamata i zelenastvo, sto jos vise pro-
dubljuje klasno diferenciranje i klasne suprotnosti. Po Aristotelu, davanje
novea u zajam, skupa sa razmjenom i trgovinom, bili su bitni cinioci klasne
difereneijaeije drustva. Formira se trgovacka klasa drustva kao posrednicka
klasa izmedu proizvodaca, i po prvi put u istoriji ljudskog drustva javlja se
klasa koja zivi od posrednistva, Drzava je osnovni klasni instrument odrzanja
robovskog nacina proizvodnje i drzanja robova u potcinjenosti i osnovna je
kohezivna snaga drustva.
Sto se tice klasne strukture drustva, osnovno obiljezje joj daju dvije antag-
onisticke klase - robovlasniei i robovi. Pored ovih drustvenih klasa prisutne
su kao izdifereneirane klase jos zanatlije i trgovei, pa oni kao slobodni
gradani, imaju politicka prava, ali se moze reci da su to sporedne klase i da su
u sjeni temeljnog klasnog antagonizma izmedu robovlasnika i robova. U klas-
noj strukturi robovlasnickog drustva prisutni su kao soeijalna grupaeija jos i
209
NijazMesihovic _
koloni, za koje se moze reci da su imali neodredeni klasni polozaj jer nisu bili
niti u cijelosti slobodni gradani, niti robovi, nego su se bavili obradivanjem
zakupljene zemlje.
Drzavna organizacijaje bila izuzetno razvijena. Drustvene i politicke insti-
tucije su se temeljile na klasnom antagonizmu izmedu kase robovlasnika i
robova. Robovlasnici, kao slobodni gradani, imali su slobodan pristup svim
demokratskim institucijama. Robovi, kao "oruda koja govoere" bili su liseni
svih gradanskih prava. Ekonomska eksploatacija proizilazi iz politicke prisile.
Pored toga sto je za robovlasnistvo karateristican trajni antagonizam
izmedu klase robovlasnika i klase robova, u drustvu su prisutne i druge
drustvene protivrijecnosti, kao stoje protivrijecnost selo/grad, koja je razvojem
robovlasnickog drustva bila sveevidentnija, protivrijecnost izmedu razlicitih
slojeva u okviru vladajuce klase itd. Kao sto smo vee istakli, robovlasnicko
drustvo, i pored naglasenog klasnog antagonizma dviju suprostavljenih klasa,
poznaje visok stupanj razvijenosti kulture i civilizacije. U periodu procvata
robovlasnickog sistema u Atini, Sparti, kasnije u Rimu nastaju vrijedna
klasicna djela u oblasti filozofije, knjizevnosti, umjetnosti, nauke.
Kastinski sistem
Kastinski sistem temelji se na drustvenoj nejednakosti u okviru kojeg je
socijalni status pojedinca determiniran rodenjem.
Francuski sociolog Selesten Bugle u svom djelu "Kstinski poredak u
Indiji" pise da kaste predstavljaju jednu vrstu hermetickih pregrada u drustvu
i onemogucavaju bilo kakvu formu socijalne pokretljivosti. Osnovne oznake
kasta jesu: medusobna odbojnost, hijerarhija, nasljedena specijalizacija i
diferencijacija u pogledu zanimanja. Kastinsko drustvo je suma velikog broja
drustvenih grupa nasljedno uoblicenih, medusobno hijerarhijski
nadredenih/podredenih uz ispoljavanje medusobne netrpeljivosti. Glavna
karakteristika drustvenih odnosa u kastinskom sistemu je zabrana
medusobnog komuniciranja pripadnika razlicitih kasti. Odnosi su regulisani
religijom, obicajima ili pravnim normama."
Evo jedne jasne slike strukture kastinskog drustva: "Hindusko drustvo u
tradicionalnoj Indiji bilo je podjeljeno na pet glavnih slojeva - cetiri vame iIi
74 Upor, Celestin Buougie, Essai sur Ie regimedescastes en Inde, PUF, Paris 1908.
210
kaste i na petu skupinu izvan kaste ciji su pripadnici, parije, bili poznati
kaonedodirljivi. Svaka se kasta dijeli na jetije ili podkaste, kojih ima vise
tisuca, Jatiji su skupine po zanimanju - postoje stolarski jati, zlatarski jati,
loncarski jati itd. Kaste su rangirane u kategorijama ritualne cistoce.
Brahmani ili svecenici, pripadnici najvise kaste, utjelovljenje su cistoce, sve-
tosti i poboznosti, Oni su izvor znanja, mudrosti i istine. Sarno oni mogu
obavljati najvaznije vjerske obrede. Druga su krajnost nedodirljivi, koji su
definirani kao necisti, prosti i okaljani, sttus koji utjece na sve njihove
drustvene odnose."
Klasni sistem
Klasni sistem socijalne strtifikacije temelji se na egzistenciji drustvenih
nejednakosti koje nazivamo klasne nejednakosti, a te klasne nejednakosti su
uzrokovane razlicitim odnosom pojedinaca i drustvenih grupa prema vlas-
nistvu, mogucnosti kontrole resursa i vrsti zanimanja kojeg obavljaju u drustvu,
Klasicne teorije drustvenih klasa vezane us za K.Markesa i M.Webera.
marks nikada nije dao definiciju pojma klase. Medutim, kod Marksa su
implicite prisutni kriterijumi klasnog diferenciranja, od kojih su najznacajni-
ji polozaj u sklopu nacina proizvodnje, sto je Marks detaljno istrazivao u
"Kapitalu" i zajednicki uslovi zivljenja, tako da Marks u spisu "Osamnaesti
brimer Luja Bonaparte" smatra da pod klasama razumijevamo miloone ljudi
koji zive pod istim zivotnim uslovima.
Evidentno je da je kod Marksa pojam klase vezan za nacin proizvodnje i
da od nacina proizvodnje u cijelini zavisi reprodukovanje klasne strukture
drustva. Drustvena podjela rada u sklopu nacina proizvodnje odreduje mjesto
i ulogu klasa u drustvu: jedne klase u sklopu nacina proizvodnje obavljaju
koordinacijske i upravljacke funkcije, dok druge klase u sklopu istog nacina
proizvodnje izvrsavaju manuelne funkcije.
Odnos prema sredstvima za proizvodnju jeste fundamentalni kriterij
klasnog diferenciranja. U svakoj drustveno-ekonomskoj formaciji polozaj
klase je u krajnjoj instanci odreden odnosom prema sredstvima za proizvod-
nju. Vlasnicke klase su uvijek imale povlascen polozaj i vrsile su funkciju
eksploatacije nevlasnickih klasa. Vlasnistvo kao strukturalna cinjenica nije
75 M. haralambos, Uvod u socioiogiju, Zagreb, 1989,str. 37.
211
NijazMesihovic _
sarno uslov klasnog diferenciranja, nego je po osnovi kontrole nad vlasnistvom
moguce prakticno eksproprisati globalne uslove drustvene reprodukcije cije se
kontrolisanje javlja kao izvor klasne diferencijacije u drustvu. Stoga je veoma
znacajna uloga neke grupe u drustvenoj organizaciji rada, jer ako u jednom
drustvu formalnopravno egzistiratip drustvenog vlasnistva nad sredstvima za
proizvodnju, neke drustvene grupe, s obzirom koju vrse u organizaciji rada
(organizatori ili, kao sto ih je nazvao Marks, "oficiri proizvodnje") mogu da
eksproprisu drustveno vlasnistvo privatizirajuci njegovu upotrebu i na taj nacin
takve grupe mogu ispoljiti tendencije na klasnoj strukturaciji. Neki poznati
teoreticari su se bavili istrazivanjem problematike drustvenih klasa i na tom
polju dali odredene elemente za kompleksnije odredenje pojma drustvene
klase. U tom pogledu znacajni su sociolozi Maks Veber i ZorZ Gurvic,
Dok se za marksisticku sociologiju smatra da je dala realisticku definiciju
pojma klase, Maks Veber je u okviru gradanske sociologije dao
nominalisticku defiiniciju pojma klase."
Istrazujuci klasnu strukturu kapitalistickog drustva, Veber primjecuje da se
klasni realiteti medusobno razlikuju po osnovu slijedecih elemenata: 1. zajed-
nicki specificni uslovi zivota, 2. zajednicki ekonomski interesi i 3. polozaj na
trzistu rada."
Treci lement klasnog diferenciranja - polozaj na trzistu rada, veber je
vezao za ekonomsku moe i politicku vlast u drustvu, tako da je podjela na
klase i staleze u sustini rezultatraspodjele moci u oviru odredene zajednice.
Koliki znacaj u Veberovoj sociologiji poprima kategorija trzista rada, vidi
se i po tome sto su Veberove socioloske analize procesa eksploatacije, zatim
kritika etetistickog socijalizma utemeljena na kategoriji trzista rada.
Po Veberu, svi su drustveni odnosi i procesi isprepletani polozajem pojed-
inaca i klasa na trfistu rada, odnosno sferom razmjene. "Najelementarnija
ekonomska cinjenica, pise Veber, je to sto nacin na koji raspolaganje materi-
jalnim posjedom raspodijeljenim medu mnostvom ljudi (koji se na trzistu
susrecu i jedni drugima konkurisu u cilju razmjene) vee sam po sebi stvara
zivotne izglede."
76 Nominalistii'ka koncepcija klase pretpostavlja teorijskukonstrukciju modela klase i uporedivanje tog mod-
elasaklasnom stvarnoscu, saklasama kakve egzistiraju u druStvu.
77 0 nekoj klasi govoricernotamo gdjeje: I. vecern broju Ijudi zajednii'ka specifii'na uzroi'na komponenta
njihovihizgleda nazivot, ukoliko2. ovu komponentuprepostavljaju samoekonomski interesi zaposredovan-
je dobarai za sticanje prihoda, i to 3. pod uslovima trZiSta - robnog trZiSta iii trZiSta rada (klasni polozaj) M.
Veber, Privreda i drustvo, Beograd 1976, T II, str. 31.
78 Ibid, str. 31.
212
"Za pojam klase je uvijek zajednicko to da je vrsta izgleda na trzistu onaj
faktor koji predstavlja zajednicki uslov za sudbinu pojedinaca. "Klasni
polozaj", je u tom smislu, najzad, polozaj na trzistu.?"
"U smislu ove terminologije, ekonomski interesi i, dakle, zainteresovanost
za postojanje trZistajesu nedvosmisleno onaj faktor koji stvara klasu'""
"Veliko pomjeranje koje se odvijalo od prodlosti do danas, moze se uz izv-
jesne nepreciznosti, rezimirati ovako: borba u kojoj dejstvuje klasni polozaj
pomjerala se vise od potrosackog kredita, najprije kakonkurentskoj borbi na
robnom trzistu, a zatim ka borbi za cijene na trzistu rada.?"
Kroz instituciju trzista rada, kao bitnog elementa klasne diferencijacije
drustva, Veber istice znacaj ekonomskog determinizma u procesu klasne
strukturacije drustva, s tom razlikom sto ekonomski determinizam ne posje-
duje neovisnu ulogu determinacije, jer zavisno od istorijskih okolnosti, Veber
poima ekonomski determinizam kompleksnije i u neposrednoj dijalektickoj
povezanosti sa sverom ekonomske moci, politicke vlasti, religioznom
sverom, psihickom sverom itd. Stoga i kada elaborira temeljne socioloske
koncepte, u ovom slucaju koncept klase i klasne diferencijacije, Veber
ekonomski determinizam profima onim sverama drustvene cjeline koje,
shodno istorijskim okolnostima, kompleksno formiraju i uslovlajvaju
konkretnu drustvenu pojavu, isticuci njen slozen i istorijski karakter. Veber u
procesu klasne strukturacije drustva ne negira primaran uticaj ekonomije,
privrede, nego shodno istorijskom momentu razvoja konkretnog drustva,
pojedini segmenti strukturne stvarnosti mogu podjednako da determiniraju
konkretnu posmatranu drustvenu pojavu.
Karakteristicno je za Veberov socioloski koncept klasne strukture da on u
metodoloskom pogledu izrazava slicnost sa Marksovim metodoloskim
stanovnistem kada je rijec 0 istrazivanju klasne strukture kapitalistickog
drustva, I kod Marksa i kod Veberanailazimo na metodoloski postupak
povezivanja nacina proizvodnje sa klasnom strukturom drustva. Marks je pro-
ces klasne strukturacije, klasne diferencijacije i reprodukcije postojece klasne
strukture drustva trazio u nacinu proizvodnje, u odnosima klasne razmjene
rada posredstvom institucionalizovanog trzista radne snage u kapitalistickom
drustvu, U tom srnislu, Marks je upotrebljavao koncept nacina proizvodnje
79 Ibid, str. 32.
80 Ibid, str. 33.
81 Ibid, str. 35.
213
NijazMesihovic _
kao dijalekticku uslovljenost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa koja
ima relativno stabilan karakter i ne zavisi sarno od promjenau edkonomskoj
sveri drustva, nego je takoder visestrano povezana sa om politicke vlasti,
ekonomske moci, ugleda, utemeljenih na sociolosko-psiholoskim determi-
nantama, sto je Marks izrazio filozofskim i socioloskim konceptom alijenaci-
je. Stoga smatramo diskutabilnomtemu da je Veber prosirio Marksov poj-
movno-teorijski okvir za istrazivanje klasne strukture drustva tako sto je
pored ekonomskog cinioca u procesu klasne strukturacije uzeo u obzir i neke
druge cinioce. Prije bi se moglo ustvrditi da je Veber komparativnim istori-
jskim proucavanjem klasne strukture razlicitih drustava konkretnije izlozio
uticaj neekonomskih cinilaca na procese klasne strukturacije i u tom pogledu
posebno akcentirano pojmove vlasti i moci kao trajne izvore protivrijecnih
tendencija klasne strukturacije, odnosno klasne destrukcije, te pojam moci
shvatio kao vezanu kariku izmedu klasne strukture drustva i procesa socijalne
organizacije (birokratija) i klasne diferencijacije.
Uocavajuci znacaj socijalne organizacije koja daje pecat socijalnoj strukturi,
Veber ipak nije mogao pojmiti karakter dinamike moci i njen uticaj na sferu
vlasti izvan samih institucija vlasti. Po Veberu, dinamika moci moze se shvati-
ti sarno u okviru postojecih formi vlasti, tako da se na toj dinamici temelji sarno
institucionalno reprodukovanje vlasti. Racionalna vlast, koja trajno obezbjeduje
stabilnost industrijskog sistema, posredstvom stabilnosti pravnog poretka, na taj
nacin je nedijalekticka, neprotivrijecna institucija, tako da funkcionalno obezbi-
jeduje stabilnost poretka. Pripisujuci birokratskoj vlasti individualni karakter,
Veberje sklon postaviti tezu da je sustinska karakteristika kapitalizma, i svakog
drustvenog poretka u kojem se ekonomija temeljina racionalnoj aktivnosti, neu-
mitna birokratska racionalizacija bez obzira na status svojine nad sredstvima za
proizvodnju. "Stoga, primjecuje Aron, veber je rado pominjao socijalizaciju
ekonomije, ali unutar same ekonomije nije mogao da uoci mogucnost funda-
mentalne transformacije ekonomije na koju je ukazao Marks?"
Nairne, iako Veber neprestano akcentira distinkciju moc/vlast, u njegovoj
sociologiji vlasti nije uvijek konsekventno sprovedena ova distinkcija niti se
iz nje dade striktno zakljuciti gdje pocinje moe, agdje nastaje vlast. Ponekad
je distinkcija moc/vlast izrazito naglasena: "Moe predstavlja izglede da se u
okviru jednog drustvenog odnosa sprovede sopstvena volja uprkos otporu,
bez obzira na to na cemu se zasnivaju ti izgledi. Vlascu treba nazvati izglede
da ce se odredene osobe pokoriti naredbi odredenog sadrzaja?"
82 R. Aron. Les Tendences de la pensee sociologique, Gallimard, Paris 1967. p. 525.
83 Ibid, I. I. str. 37.
214
NijazMesihovic _
otpornosti prema prozimanju globalnim drustvom, na njihovoj radikalnoj
mesusobnoj nespojivosti, na njihovoj intenzivnoj strukturaciji koja u sebi
ukljucuje i prevladuje kolektivnu svijest i specificna dijela civilizacije; te gru-
pacija - koje se javljaju sarno u industijalizovanim globalnim drustvima u
kojima su tehnicki uzori i ekonomske funkcije posebno naglaseni - te gru-
pacije imaju uz to i slijedece crte: one su fakticke, otvorene, sa distancijom,
grupacije odjele, stalne, neorganizovane i sa prinudom koja je sarno uslovna."
Funkcionalisticke koncepcije strtifikacije polaze od pretpostavke da je
socijalna stratifikacija nuznost u svkom drustvu i da je osnovni problem
sadrzan u pitanju, kako funkcionisanje konkretnog drustva uslovljava
odredeni tip stratifikacije. Zato funkcionalizam trazi univerzalne i promjen-
jive faktore socijalne stratifikacije. Univerzalni faktor stratifikacije proizilazi
iz opste karakteristike svakog sistema odnosno drustva da na sebi svojstven
nacin diferencira pojedince i odreduje im drustveni polozaj. Svaki pojedinac,
dakle, posjeduje odredeni status i svaka individua ima odgovarajucu ulogu
zavisno od statusa u drustvu. Promjenjivi faktori stratifikacije jesu na primjer:
prirodne sposobnosti, tip obrazovanja, ponuda i potraznja odredenih kvali-
fikacija na trfistu rada na osnovu kojih pojedinac moze izvrsavati odredene
funkcije itd. Na osnovu ovih dvaju faktora formira se hijerarhija aktivnosti ili
funkcija u drustvu koja se vrijednuje na bazi opsteprihvacenih drustvenih vri-
jednosti, tako da u krajnjoj instanci socijalna stratifikacija zavisi od triju cini-
laca: 1. licnih prednosti i sposobosti pojedinaca (inteligencije) - precjenjujuci
ovaj faktor drustvo manje ili vise svakom pojedincu omogucava promjenu
vlastitog polozaja u drstvu; 2. djelatnost pojedinca u odnosu prema drugim
pojedincima i grupama i 3. posjedovanje odredenih materijalnih dobara ili
nadleznosti (na primjer, posjedovanje odrezenih znanja i diploma).
Klasna diferencijacija
Klasna diferencijacija je opsta karakteristika savremenih klasnih drustava
i u razlicitim je oblicima prisutna jednako u savremenim kapitalistickim kao
i u savremenim socijalistickim drustvima i u savremenim nerazvijenim
drustvima. Pri istrazivanju klasnog diferenciranja u savremenim drustvima
sociologija polazi od pretpostavke da je klasna diferencijacija osnovno obil-
jezje razvoja savremenih klasnih drustava, a da su svi drugi oblici drustvenog
diferenciranja sarno pratece pojave klasne diferencijacije drustva.
85 Z. Gurvic. POJam orustvene klase. Savremeni POZIV sociologje, Sarajevo 165, str. 413.
216
Klasna diferencijacija usavremenim kapitalistiddm drustvima
Iako su u sociologiji prisutna razlicita misljenja 0 karakteru i oblicima
klasnog diferenciranja u savremenim kapitalistickim drustvima, teoreticari se
slazu u tome da je klasna diferencijacija temeljno obiljezje razvoja savre-
menih kapitalistickih drustava.
U monopolistickoj fazi razvoja savremenih kapitalistickih drustava, dakle,
u onoj fazi razvoja kada su se savremena razvijena kapitalisticka drustva nasla
na prelasku prema kasnom kapitalizmu, odnosno prema postindustrijskom
drustvu, bitno su izmijenjeni nacini i oblici klasnog diferenciranja, pogotovo
ako se ima u vidu einjenica ekspanzije takozvanih srednjih klasa ciji je soci-
olosko - ekonomski polozaj u klasnoj strukturi protivrjecan, ali koje na
odredeni nacin amortizuju klasne antagonizme i protivrjecnosti izmedu
radnicke klase i kapitalisticke klase i time mijenjaju karakter i oblike soci-
jalnog konflikta izmedu drustvenih klasa, iako je klasni drustveni konflikt i
dalje bitno obiljezje savremenih kapitalistickih drustava, 0 cemu nam svje-
doce mnoga socioloska istrazivanja u okviru marksisticke sociologije.
Klasna diferencijacija u savremenim razvijenim kapitalistickim drustvima
odvija se kontinuelno i moze se smatrati da je trajno obiljezje ovih drustava.
Ovu cinjenicu potvrdile su mnogobrojne socioloske analize od drugog svjet-
skog rata do danas.
Najznacainiju dimenziju klasnog diferenciranja daje ovim drustvima nejedna-
ka raspodjela nacionalnog dohotka izmedu pojedinih drustvenih klasa. Socioloska
i ekonomska istrazivanja raspodjele nacionalnog dohotka na drustvene klase
pokazuju trajan tendencijski porast raspona raspodjele nacionalnog dohotka u
korist kapitalisticke klase, a na ustrb drugih drustvenih klasa. Ova tvrdnja moze se
argumentovati sljedecim podacima: "Na primjer, u Velikoj Britaniji je 1964.
godine donjih 60% stanovnistva dobijalo 31,9% od ukupnog dohotka. Ovo je
nesumnjivo manje odonoga sto je dobilo gornjih 10%stanovnistva, U SAD 1949.
godine gornjih 10% ukupnog broja porodica dobija 28% dohotka, to znaci vise
nego donjih 50% porodica koje su dobijale jedva 24% dohotka.
Slicne disproporcije (cak i vece) pokazuju statisticki podaci Evropske
ekonomske komisije koji se odnose na podjelu nacionalnog dohotka u zeml-
jama Zapadne Evrope. Oni pokazuju da je gornjih 10% stanovnistva Danske
dobijalo 1963. godine 27,1% dohotka, a donjih 50% - 23,5%. U Svedskoj je
1964. godine gornjih 10% stanovnistva dobilo 27,9% od ukupne sume dohot-
ka, a donjih 50% - 21,7%; u Holandiji gornjih 10% - 33,8%, a donjih 505 -
217
NijazMesihovic _
37,5%; u SRN gomjih 10% - 37,5%, a donjih 70% - 37,5% i u Francuskoj
gomjih 10% - 36,8%, a donjih 70% - 33,8%."86 Slicni podaci 0 naglasenoj ten-
denciji neravnomjeme raspodjele nacionalnog dohotka na razlicite drustvene
klase potvrduje i vecina drugih izvora."
Neposredne socioloske konsekvence neravnomjerne raspodjele
nacionalnog dohotka na razlicite drustvene klase ogledaju se u naglasenoj
koncentraciji .bogatstva u rukama vladajuce klase, u reprodukovanju
postojecih oblika siromastva, sto dovodi do povecanja klasnih razlika.
Osim direktne preraspodjele nacionalnog dohotka u korist vladajuce klase,
prisutni su razni indirektni oblici takve preraspodjele, sto jos vise naglasava
klasne razlike izmedu drustvenih klasa u savremenim razvijenim
kapitalistickim drustvima, Preraspodjelom nacionalnog dohotka u korist mil-
itaristickih svrha, sto je osnovno obiljezje razvoja ovih drustava," produblju-
je se klasna eksploatacija, jer sveopsta militarizacija drustva sprecava
podizanje fivotnog standarda, prije svega subordiniranih klasa, rime se jos
vise produbljavaju klasne razlike u drustvu i sto rezultira reprodukovanjem
postojecih oblika siromastva, kao sto nam pokazuje S. Zavadski: "U svjetlu
poruke iz 1963. godine predsjednika Kenedija Kongresu SAD, ispada da se
situacija 32 miliona americkih gradana granici s bjedom ili je cak jos i gora.
Objavljujuci bezuslovan rat bijedi, predsjednik L. Dzonson priznao je u poru-
ci 0 stanju drzave 8. I 1964. godine da 1/5 svih americkih porodica raspolaze
prihodom koji je veoma nizak da bi zadovoljio osnovne potrebe. U izvjestaji-
rna iz godina 1967 - 1968. navodi se da je broj siromasnih opao na 30 mil-
iona lica, sto dovoljno ukazuje na vaznost problema.
Istina, ne u takvim razmjerima, ali nista manja nije pojava bijede u tako
razvijenim zemljama kao sto su Kanada, Engleska i SRN.,,89 Odredene modi-
fikacije raspodjele nacionalnog dohotka nikako ne ublazavaju klasne razlike
niti ugrozavaju privilegije vladajuce klase.
Nejednaka raspodjela nacionalnog dohotka izmedu drustvenih klasa rezul-
tira ostalim pojavnim formama klasnog diferenciranja u razlicitim oblastima:
obrazovanju, zaposljavanju, stanovanju, ishrani, odmoru, zdravstvu, socijal-
nom osiguranju itd.
86 Silvester Zavadski, Drzavablagostanja, Radnicka stampa, Beograd 1975. str. 205 - 206.
87 Srdan Vrcan, DruStvene nejednakosti i modemo druStvo, Skolska knjiga, Zagreb 1974, str. 35 i dalje.
88 E. Mandel, Kasni kapitalizam, Centar zakultumudjelatnost SSG Zagreb, Zagreb 1981.
89 Ibid., str. 21I.
218
Nemogucnost nizih drustvenih klasa da postigne nivo obrazovanja koji
omogucava uspjesnu socijalnu promociju na hijerarhijskoj drustvenoj ljestvi-
ci javlja se kao cinilac reprodukcije postojecih klasnih razlika. Stambena i
zdravstvena diskriminacija subordiniranih klasa, koja proizlazi iz nejednakih
uslova zivota, rezultira enormno vecom stopom mortaliteta i ucestaloscu
bolesti kod eksploatisanih klasa nego kod burzoaske klase. Najveci procent
nezaposlenih potice iz radnicke klase. Status nezaposlenoga jos vise pro-
dubljuje klasnu razliku izmedu klasa jer su time smanjene mogucnosti ucesca
u ravnomjernijoj raspodjeli nacionalnog dohotka. Politika zaposljavanja bitno
je uslovljena interesom klasnih ciljeva vladajuce klase, jednako kao sto su
izdaci za socijalnu politiku uvijek u raskoraku sa materijalnim sredstvima
koja uplacuju subordinirane klase. Ti izdaci za socijalnu politiku stalno
pokazuju tendenciju pada, sto je jos jedan znacajan cinilac produbljivanja
klasnih razlika u savremenim razvijenim kapitalistickim drustvima,
Vidjeli smo da je za marksisticku sociologiju primarno klasno diferenci-
ranje drustva. Medutim, neki predstavnici gradanske sociologije smatraju da
je znacajnija podjela drustva na elitu i masu.
Italijanski sociolog Moska (1858 -1941) pridaje poseban znacaj podjeli drust-
va na elitu i masu, gdje elita, na osnovu raspolaganja ekonomskom moci,
politickomi kultumom vlascu, obezbjeduje povlasceni vladajuci polozaj u odnosu
na masu. SmatrajuCi elitu subjektima povijesnog dogadaja, Moska je sklon
zakljucku da objaSnjenje historijskograzvitka konkretnog drustva pouzdano moze
biti izvedeno na osnovu dinamizma vladajucih elita, te da su u krajnjoj instanci
interesi razlicitihelita osnovna pokretaCka snaga u razvoju svakog drustva
Italijanski teoreticar drustva Vilfredo Pareto smatra da elita vlada masom
zato sto posjeduje monopol nad sredstvima prisile i sto upotrebljava metode
lukavstva u potcinjavanju masa, uvjeravajuci mase da je cast pokoravati se
onima koji vladaju. Na ovoj osnovi Pareto dijeli vladajuce elite na: 1. lavove
- elite koje prema masi primjenjuju nasilje i 2. lisice- elite koje prema masi
primjenjuju lukavstvo, uvjeravanje, propagandu itd.
Po Paretu, historija razvoja drustva uvijek rezultira vladajucim manjinama
odnosno elitama, tako da su elite univerzalna pojava za sva drustva i da ce u
buducnosti razvitak drustva karakterizirati borba manjina tj. borba vladajucih
elita za vlast, kao sto je to bilo i do sada.
Na osnovu ove pretpostavke Pareto razvija teoriju kruzenja, cirkulacije
elita. Zakoni razvitka drustva primarno se iskazuju kao uspon i smjena vlada-
jucih elita. Stoga Pareto smatra da je historija grobnica aristokratije.
219
NijazMesihovic _
Vladajuca elita uvijek se obnavlja iz sfere marginalnih slojeva drustva - iz
mase. Tokom historijskog razvoja drustva inferiome grupe napreduju prema
vladajucim elitama, jer se u historiji uvijek pojavljuju periodi kada dotadasn-
je vladajuce elite stagniraju, pokazuju tendencije ka dekadenciji i kada pre-
pustaju mjesto novim elitama koje su napredovale tokom razvoja drustva.
Zato je zadatak sociologa da istrazuje uzroke pojavi dekadencije elita i uzroke
njihovoj propasti.
Uzrok propasti vladajucih elita Pareto vidi u cinjenici sto se potomci tih
elita s vremenom posvecuju intelektualnim zanimanjima, gube sposobnost
primjene nasilja prema masi, sto je temelj svake efikasne vlasti, tako da vlada-
juca elita gubi dinamizam koji joj je potreban u odrzanju uspostavljenog
poretka."
Mnogi teoreticari smatraju da je Pareto teorijom elita pridonio konstitu-
isanju fasistickih ideologija koje propagiraju oligarhijsku teoriju vladavine, tj.
da elite vladaju narodima.
Teorijom drustvenih elita bavio se takoder njemacki sociolog Robert
Mihels."
Americki sociolog Mils bavio se je analizom porijekla i funkcije
drustvenih elita u savremenom americkom drustvu. Za Milsa je
karakteristicno sto pojam elite diferencira od pojma drustvene klase, smatra-
juci da se elita ne moze poistovjetiti sa drustvenom klasom. Elite nastaju na
bazi zajednickog interesa velikih drustvenih grupa ili institucija u cilju
monopolisanja politicke vlasti u drustvu, sa namjerom da se na bazi tog
interesa odrzi i reprodukuje postojece stanje u drustvu."
Znacajan prilog kritici teorije drustvenih elita kod nas je dao prof.
Vladimir Sultanovic."
Osnovna slabost teorije drustvenih elita sadrzana je u cinjenici sto ova
teorija zastupa fatalisticki stay, da je za razvoj svakog drustva odlucujuca
vladajuca elita, te da u svakom drustvu nuzno egzistira podjela na vladajucu
elitu kao privilegiranu manjinu i subordiniranu masu. Ne uocavajuci razliku
izmedu podjele drustva na elite i masu i podjele drustva na klase, predstavni-
ci teorije drustvenih elita nisu sposobni da objasne drustvene protivrjecnosti
90 Shvatanje 0 drustvenirn elitama Pareto je izniou djeluTraite de sociologie geenerale, Payot, Paris
91 R. Mihels, Les Partis politiques, Flamarion, Paris 1971.
92 R. Mils, Elita vlasti, Nolit, Beograd 1966.
93 Vladimir Sultanovic, DruStvo, elite i tehnokratija, Veselin Maslesa, Sarajevo 1980.
220
koje se javljaju kao pokretacka snaga u razvoju drustva. U krajnjoj instanci,
teorije drustvenih elita imale su ideoloski cilj zamagljivanja klasnih odnosa i
protivrjecnosti u drustvu, jer su same drustvene elite po svom socioloskom
odredenju pripadnici vladajucih klasa u drustvu i u tom klasnom kontekstu
treba posmatrati njihovo mjesto i ulogu u gradanskom drustvu.
Klasna diferencijacija u savremenim nerazvijenim drustvima
Sto se tice problema klasnog diferenciranja u savremenim nerazvijenim
drustvima, on je prisutan u cjelokupnoj svojoj slozenosti, jer je klasno difer-
enciranje u nerazvijenim drustvima uslovljeno jednovremenim sadejstvom
unutrasnjih i spoljnih cinilaca.
Spoljni cinioci klasnog diferenciranja u ovim drustvima djeluju putem
. nekoliko oblika zavisnosti ovih zemalja od razvijenih drustava, kao sto su:
polukolonijalni ili neokolonijalni status prema razvijenim drustvima,
visestruka eksploatacija nerazvijenih drustava u medunarodnim okvirima od
strane medunarodnog kapitala, nametanje kultumih obrazaca razvijenih drus-
tava pod izuzetno nepovoljnim uslovima itd. Svi ovi cinioci na manje ili vise
neposredan nacin uticu na tendencije klasnog diferenciranja i raspored klas-
nih snaga u nerazvijenim drustvima i moze se reci da u krajnjoj instanci
odreduju karakter njihove klasne strukturacije. Tako, na primjer, prodor i pre-
dorninacija kapitalistickog nacina proizvodnje u pojedinim od ovih drustava
utice na radikalne preobrazbe postojece drustvene strukture, sa naglasenim
tendencijama klasnog raslojavanja na: nacionalnu burzoaziju, radnicku klasu
i pripadnike zaostalih klasnih grupacija (plemensku aristokratiju, zernljopos-
jednike, seljake itd.).
Jedan od naglasenih oblika klasnog diferenciranja u ovim je drustvima
klasno diferenciranje u okviru rodovskih, plemenskih i seoskih zajednica.
Uslijed prodora kapitalistickog nacina proizvodnje, u mnogim nerazvijenim
zemljama su u vrijeme kolonijalnog statusa i poslije sticanja nezavisnosti
prisutne tendencije raspadanja plemenskih i rodovskih zajednica uz rasloja-
vanje: plemenske aristokratije/ostali pripadnici plemena, sa elementima
klasnog obiljezja. U okviru plemena, plemenska aristokratija ima povlascenu
funkciju koordinacije i organizacije drustvenog zivota, tako da, povezana i
podrzavana od institucija drzavne vlasti posjeduje monopol moci i visoki
drustveni ugled, sto rezultira materijalnim prednostima u odnosu prema
drugim pripadnicima plemena.
221
NijazMesihovic _
Slicno je sa nerazvijenim zemljama u kojima dominiraju seoske zajednice.
Pojedinci i drustvene grupe iz odredenih porodica sve vise se diferenciraju od
ostalih porodica obavljajuci poslove upravljanja i koordinacije, dok su, s
druge strane, brojne porodice primorane da obavljaju manje cijenjene
manuelne radove, sto rezultira inferiornoscu tih porodica u raspodje1i materi-
jalnih dobara i, u stvari, predstavlja klice klasne diferencijacije u drustvu.
U pojedinim nerazvijenim zemljama prisutni su feudalni produkcioni i
drustveni odnosi u raznim transformisanim oblicima, narocito ondje gdje je
zemljoradnja dominirajuci oblik privredne djelatnosti. Najizrazitiji oblik
klasne eksploatacije i klasne diferencijacije rezultira sve naglasenijom suprot-
noscu izmedu vlasnika zemlje i seljaka koji mogu imati status poluslobodnog
seljaka ili nadnicara. Feudalna klasa posjeduje monopol ekonomske, politi eke
i vojne moci naspram seljaka koji ponekad nemaju niti osnovna ljudska prava.
Sa prodorom kapitalistickog nacina proizvodnje u nerazvijene zemlje,
klasno diferenciranje izmedu novoformirane nacionalne burzoazije i
novonastale radnicke klase postaje sve znacajnije. U procesu klasnog diferen-
ciranja burzoazija/radnicka klasa prisutne su izuzetno ostre forme eksploat-
acije (moze se cak govoriti 0 oblicima eksploatacije koji su svojstveni prvo-
bitnoj akumulaciji kapitala), jer je nacionalna burzoazija svestrano vezana za
inostrani kapital. To se narocito ogleda u cvrstoj sprezi drzavne vlasti s
medunarodnim kapitalom, kojemu je omogucena bezobzirna eksploatacija
radnih masa u tim zemljama. Drzavna birokratija jos vise pridonosi produbl-
javanju klasne diferencijacije izmedu burzoazije i radnicke klase jer
bezuslovno stiti ekonomske i politicke interese burzoaske klase. Stoga se
moze govoriti 0 stalno prisutnoj tendenciji produbljavanja jaza izmedu krajn-
je bogate burzoaske i krajnje siromasne radnicke klase, sto cesto dovodi do
ostrih klasnih konflikata koji rezultiraju trajnom politickom i drustvenom
nestabilnoscu tih zemalja.
Radnicka klasa u nerazvijenim zemljama tek je u fazi konstituisanja u
klasu u pravom smislu rijeci, Ona je potcinjena izuzetnoj i svestranoj
eksploataciji domaceg i medunarodnog kapitala, pa je njen socio - ekonoms-
ki polozaj u okviru klasne strukture ovih drustava krajnje nepovoljan.
Novcana protuvrijednost za prodanu radnu snagu krece se ispod svake granice
u okviru koje se ta radna snaga moze normalno reprodukovati. Takav socio -
ekonomski polozaj radnicke klase u nerazvijenim zemljama jos se vise
pogorsava, narocito ako se ima u vidu cinjenica da medunarodni kapital,
posredstvom angazovanja jeftine radne snage, u tim zemljama - da bi
222
sprijecio pad prosjccne profitne stope u vlastitim nacionalnim okvirima, sve
poteskoce kapitalisticke reprodukcije prebacuje na radnicku klasu nerazvi-
jenih zemalja posredstvom intenziviranja eksploatacije.
Socio - ekonomski polozaj radnicke klase u nerazvijenim zemljama
otezava i cinjenica da su njezini pripadnici na niskom stupnju obrazovanja i
da posjeduju najnize ili gotovo nikakve kvalifikacije rada, pa sve to otezava
organizovani otpor radnika naspram kapitalisticke eksploatacije. Ovo je u
aktuelnom trenutku razvoja nerazvijenih zemalja postao naglaseni problem u
procesu klasnog suceljavanja radnika sa kapitalistickom klasom i pokusaju
sindikalnog i radnickog pokreta u ovim zemljama.
Neki sociolozi smatraju da za savremena drustva nije karakteristicno klas-
no diferenciranje, nego slojevito diferenciranje, te da se ne moze govoriti 0
klasnoj, nego 0 slojevitoj strukturi savremenih drustava. Ovu tezu pokusavaju
razviti narocito oni teoreticari koji smatraju da je u okviru savremenih takoz-
vanih industrijskih drustava dosegnut takav nivo opsteg drustvenog blagostan-
ja koji svim pojedincima i drustvenim grupama omogucava podjednak pristup
drustvenim polozajima, ulogama i funkcijama relevantnim za odredeni
drustveni status odnosno polozaj. Po predstavnicima ove teze, pojedinci i
drustvene grupe u okviru strukture razvijenih industrijskih drustava raspolazu
takvim nivoom ekonomske moci i drustvenog ugleda koji onemogucava klas-
no raslojavanje drustva i nastajanje klasnih protivrjecnosti i konflikata u
drustvu, nego je jedinom moguce slojevito diferenciranje drustva tj. formiran-
je drustvenih slojeva sa razlikama koje nemaju klasni karakter, a koje su
prisutne u tim drustvima zato sto razliciti pojedinci posjeduju razlicite individ-
ualne i drustvene prednosti u odnosu na druge pojedince i grupe, koje dovode
do stanovitih razlika koje nisu klasnog karaktera. Ovu tezu pokusavaju razviti
narocito predstavnici gradanske funkcionalisticke sociologije.
Socioloska istrazivanja nekih savremenih istrazivaca i teoreticara rezultiraju
zakljuccima da je za savremeno drustvo klasno raslojavanje sustina klasne
drustvene strukture, da se sve vise reprodukuju i produbljuju klasne razlike
izmedu pojedinih drustvenih klasa, daje u okviruklasaprisutnodiferenciranje
na razliiite drustvene slojeve, te da je osnovna ideoloska funkcija nekritickih
teorija 0 drustvu ostala i dalje zamagljivanje sustine, nacina i oblika klasnog
diferenciranja i svodenje klasnog raslojavanja na slojevito diferenciranje.
U istrazivanju drustvene strukture, za kriticku sociologiju je primarno
klasno raslojavanje, dok je podjela drustva na slojeve, koja je fakticki prisut-
na u gotovo svakom drustvu, sekundarna pojava i interesantna je sa stanovis-
223
Nijaz Mesihovic _
ta istrazivanja dinamike pojedinih drustvenih klasa. Ocigledno je da u okviru
drustvenih klasa u savremenom drustvu egzistiraju razliciti slojevi (npr. sloj
sitne burzoazije naspram sloja krupne burzoazije, ili nizi sloj radnicke klase u
odnosu na sloj radnicke aristokraeije), ali proeesima reprodukeije ili mijen-
janja strukture karakter daju klasni odnosi, koji u krajnjoj instanei uslovljava-
ju proeese strukturaeije ili destrukturaeije drustva.
Problem alijenacije u savremenom drustvu
U savremenoj sociologiji pojam alijenaeije ili otudenja nuzno se veze za
filozofsko - antropolosko znacenje. Alijenacija oznacava drustvenu situaeiju
ili stanje nastalo kao posljediea suceljavanja covjekovih djela, kreacija u
materijalnoj, duhovnoj i organizaeionoj sferi drustva, kada se proizvodi
covjekovog rada postavljaju nasuprot i iznad covjeka i kada covjek umjesto
da vlada vlastitim djelima postaje objekat potcinjavanja.
Osnovni izvori alijenaeije u drustvu su: privatno i drugi obliei vlasnistva i
drustvena i tehnicka podjela rada.
Alijenacija je rezultat direktnog odnosa izmedu vlasnika i eksproprijatora
drustvenih uslova proizvodnje i neposrednih ucesnika u proizvodnji, odnosa
koji je trajno determiniran odredenim modalitetima rada. Sa stanovista elab-
oraeije socioloskog koncepta alijenaeije rad je kljucni pojam. Ako je u okviru
konkretne drustvene situacije moguce identifieirati razmrvljenost rada na
formu samodjelatnosti, slobodne aktivnosti i formu radne snage kroz koju se
manifestuje prinudni karakter rada, moguce je konstatovati nekoliko soci-
oloskih formi otudenja: otudenje covjeka u proeesu rada, otudenje covjeka od
sredstva za rad, otudenje covjeka od vlastitih djela - proizvoda rada, otudenje
covjeka od covjeka, otudenje covjeka od vlastite genericke sustine. Kada gov-
orimo 0 ovim formama alijenacije, rijec je 0 tzv. ekonomskom otudenju,
otudenju u sferi rada i proeesu proizvodnje.
Alijenaeija je prisutna i u drugim sferama drustvenog zivora. Ako
odnose izmedu ljudi regulisu: proizvodi, novae, kapital, tada govorimo 0
socijalnom otudivanju. Osamostaljivanje politickih i drzavnih institueija i
njihovo postojanje "iznad" covjeka svjedoci 0 politickom otudenju.
Transponiranje vlastitih poteneija, sposobnosti, mogucnosti, svojstava na
imaginarne predmete, stvari, bica stvara drustvene pretpostavke za novi
oblik otudenja - religiozno otudenje.
224
Alijenacija kao podrucje covjekove neslobode reflektira odnose subordi-
nacije i nadredenosti izmedu ljudi i dobrim dijelom razotkriva represivni
karakter civilizacije na sadasnjem stupnju razvoja drustva,
Alijenacija u savremenom kapitalistickom drustvu
Kako se postavlja problem alijenacije u savremenim visoko razvijenim
kapitalistickim industrijskim drustvima?
Teoreticari marksisticke orijentacije smatraju da je koncept alijenacije
apsolutno operativan i aktuelan za savremena kapitalisticka industrijska drust-
va i da se na bazi koncepta alijenacije sasvim pouzdano moze istrazivati prob-
lem alijenacije u tim drustvima,
U savremenom kapitalizmu radnik se ne osjeca otuden sarno u sferi rada,
u procesu proizvodnje i drustvene reprodukcije, nego je sarno drustvo u
cijelosti alijenirano (otudena politika, otudena kultura itd.). Ekonomski
razvoj, koji je u funkciji kapitalistickog profita, posredstvom razlicitih ide-
ologija funkcionalizira razlicite covjekove djelatnosti, bilo u sferi proizvod-
nje ili u ostalim sferarna drustva, tako da su sve djelatnosti u funkciji ekstrak-
cije maksimalne profitne stope. Covjek je podreden procesima mehanizacije
i automatizacije i sve vise postaje privjesak masine. Njegova je djelatnost
redukovana na puko opsluzivanje jedne funkcije masine, na prograrnirane
repetitivne pokrete koji dovode do psihickog zarnora. Radnik nema uvida u
cjelinu proizvodnje i drustvene reprodukcije. Zato sto je njegova proizvodna
djelatnost parcijalizirana uz nemogucnost sagledavanja njene svrhovitosti,
radnik je demotivisan za vecu proizvodnju i produktivnost. Stoga je kapital
primoran da drugim razlicitim metodarna podize stupanj produktivnosti rada,
a to moze postici sarno intenziviranjem eksploatacije radnika, jacanjemprisile
kapitala nad radom, sto je izvor novih oblika alijenacije.
U savremenim kapitalistickim industrijskim drustvima sve je naglasenija
sljedeca protivrjecnost: sto je covjek manje zavisan od prirode, a to je posljed-
ica progresa u razvoju proizvodnih snaga, on sve vise zavisi od drugih ljudi i
tehnicke i drustvene organizacije rada u sklopu postojece tehnicke i drustvene
podjele rada. Procesi racionalizacije, koji su pod kontrolom tehnicara, iskazu-
ju se kao svijet koji je stran radniku, jer ti procesi teze ka uskladivanju
eksploatacije i racionalizacije, teze da kroz racionalizatorske postupke modi-
fikuju oblike eksploatacije, da eksploataciju inkorporiraju u racionalizaciju
225
NijazMesihovic _
koja je osobenost i condicio sine qua non savremenih industrijskih drustava.
Neki sociolozi nazivaju ovaj oblik alijenacije tehnicistickom alijenacijom,
tako na primjer, Alen Turen u svojoj knjizi "Radnicka svijest"." U okviru
ovog oblika alijenacije radniku je sve manje omoguceno da shvati mjesto
svog individualnog rada u okviru cjelokupnog drustvenog rada. Na taj nacin
otudene organizacije, posebno one koje se bave organizovanjem rada, posta-
ju izvori birokratske organizacije.
Krajnji cilj svih ovih organizacija jeste reprodukcija alijenacije. Takva ali-
jenacija radnika proizlazi iz cinjenice sto organizatori procesa proizvodnje, i
opcenito organizatori svih drustvenih djelatnosti, ne omogucavaju radniku
formiranje svijesti 0 kolektivnom karakteru njegove djelatnosti, sto je bitno
klasna cinjenica. Posredstvom razlicitih ideologija efikasnosti, organizacija
rada u savremenim industrijskim drustvima orijentisana je na parcijaliziranje
radnikove djelatnosti, parcijalizirajuci na taj nacin i njegovu svijest 0
drustvenim i produkcionim odnosima. Radnik nema mogucnosti da sagleda
cjelinu, totalitet drustvenih odnosa. Na taj nacin dolazimo do pojma otudenja
drustvenib klasa, radnicke i svih drugih klasa. U svojevrsnom klasnom
samootudenju koje je karakteristika svih klasa, vladajuca klasa i njeni
pomocnici osjecaju se ugodnije, bolje podnose stanje samootudenja jer
uzivaju blagodati progresivnog razvoja proizvodnih snaga drustva,
Postojeca klasna struktura u industrijskim drustvima kapitalistickog tipa
odraz je strukturalnih promjena kroz koje ova drustva prolaze, ali koje jed-
novremeno pokazuju da se u drustvu ne dogadaju radikalne promjene u
pogledu dezalijenacije covjeka: drustvo na globalnom nivou karakterisu
promjene u sferi nauke, tehnike, svijesti, ali problem alijenacije i dalje ostaje
aktuelan kroz reprodukciju starih i pojavu novih oblika alijenacije.
Socijalna pokretljivost
Za razliku od zatvorenih klasnih sistema koji ne pokazuju gotovo nikakve
elemente socijalne pokretljivosti, pri cemu se pod socijalnom pokretljivoscu
podrazumijeva dinamizam drustvenih klasa koji podrazumijeva mogucnost
promjene klasno-socijalnog statusa u drustvu, otvoreni klasni sistemi otvara-
ju mogucnost vertikalnog i horizontalnog strujanja pojedinca i drustvenih
grupa i na taj naein stvaraju se drustvene pretpostavke socijalne promocije.
94 AlainTouraine, Consience ouvriere, Editions du Seuil, 1970.
226
U socioloskoj literaturi se konstatuje da savremena industrijska drustva
poznaju nekoliko vidova socijalne pokretljivosti.
Horizontalna pokretljivost oznacava kretanje pojedinaca ili grupe na hori-
zontalnoj ravni klasne strukture u smislu mobilnosti od jednog socijalnog sta-
tusa prema drugom socijalnom statusu koji su jednako rangirani u drustvu. Npr.
promjena menadzerskog statusa u firrni X za isti menadzerski status u firmi Y.
Vertikalna pokretljivost podrazumjeva kretanje pojedinca i grupa iz jednog
socio-ekonomskog statusa u drugi socio-ekonomski status kada su ti socio-
ekonomski statusi razlicito rangirani u hijerarhiskoj klasnoj strukturi i kada
pojedinci i drustvene grope mogu promjenom statusa da socijalno promovira-
ju (kretanje od nizih klasa prema visim klasama) ili socijalno regresiraju (kre-
tanje od visih prema nizim klasama).
Ako je predmet naseg interesa pokretljivost pojedinaca u stratiftkacijskom
sistemu tokom zivota rijec je 0 tzv. intergeneracijskoj pokretljivosti. Dakle, u
zizi inetersa je socioprofesionalna karijera pojedinca u zivotnom vijeku. Neki
pojedinci napredujuod nizih prema visim profesionalnim statusima, npr. od sta-
tusa radnika do statusa inzinjera, dok drugi pojedinci tokom zivotnog vijeka
zauzimaju uvijek jedno te isto mjesto, kao npr. biljeznici, ljekari, zanatlije itd.
Ako se u zizu interesa postavi razlika klasnosocijalne pozicije djeteta i
klasnosocijalne pozicije njegovih roditelja tada je rijec 0 tzv. integracijskoj
pokretljivosti.
227
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
Poglavlje X
POLITICKI POREDAK
Driava
funkcije moderne driave
Tipovi politickih sistema
Politicke stranke
Interesne grupe
I
X POLITICKI POREOAK
Pojampolitiekog poretka temelji senapojmovima moci i vlasti kojima raspolazu
pojedinci i drustvene grope s namjenom uredivanja odnosa izmedu ljudi i uspostavl-
janjastabilnog institucionalnog okvira zaregulaciju odvijanja drustvenih procesa.
Kljucni elementi politickogporetka su drzava, stranke i interesne grupe.
Driava
Drzavaje bila temeljni pojamkoji je bio u fifi interesa drustvenih znanos-
ti tokomistorijskogdrustva,
Nastanak i razvojdriave
U filozofsko-politickim, filozofsko-socioloskim i socioloskim teorijama
prisutnoje vise koncepcija0 nastanku drzave.
Tako je ideja 0 drzavi kao nuznoj zajednici ljudi u centru Platonovih i
Aristotelovihfilozofsko-politickih i filozofsko-socioloskih rasprava.
Za Platona drzava nastaje kao izraz potrebe ljudi za uzajamnom
drustvenoscu koja poizilazi iz egzistencijalne nuznosti reprodukcije covjeka
kao bioloskogi dustvenog individuuma.
Platon smatra da je polis - grad-drzava mjesto u okviru kojeg Ijudi
izgraduju pravednu zajednicu, drzavnu zajednicu utemeljenu na ideji pravi-
231
NijazMesihovic _
cnosti, u okviru koje je politika (kao sredstvo usaglasavanja pojedinacnih i
opstih interesa) utemeljena na znanju, a filozofi kao iskljucivi nosioci znanja
trebali bi da budu vladari u takvoj drzavi. Za Platonaje polis - grad-drzava -
olicenje opsteg, zajenickog interesa ljudi koji u njemu zive. Drzava je najvisi
zivotni sadrzaj pojedinca,jer covjek sarnou okviru drzave moze postici stan-
je srece.
Polazeci od predpostavke da je covjek zoon politikom, drustvena zivotin-
ja, drustveno bice, Aristotel smatrada je cjelokupnacovjekova istorija vezana
za polis - grad - drzavu. U polisu vlada prirodna nejednakost izmedu ljudi,
robovlasnika i robova, paje zadatakdrzaveda formulise staje dobro a sta nije
i da nastoji realizovati tu ideju dobra kako bi se prevazisle postojece suprot-
nosti u drustvui obezbjedioharmonijskirazvoj zajednice. "Kako vidimo, pise
Aristotel, da svaka drzava predstavlja neku zajednicui da je svaka zajednica
nastala radi nekog dobra, jer radi onoga sto misle da je dobro ljudi rade sve,
jasno je da sve ostale u sebi obuhvata, tezi dobru najvisemod svih. Ona se
zove drzava odnosno drzavna zajednica".
"...Jasnoje, dakle da drzava nastaje po prirodi i da je vaznija nego pojed-
inac. Ako pojedinac izdvojem (iz cjeIine) nije sam sebi dovoljan, odnosice se
prema cjelini kao i drugi njeni dijellovi. A onaj ko ne moze da zivi u zajedni-
ci iii kome nista nije potrebnojer je sam sebi dovoljan, nije dio drzave, te je
zvjer iii Bog. U svimljudima, dakle, postoji prirodna teznjaza pravomzajed-
nicom i onaj ko ju je prvi osnovao zacetnik je najveceg dobra. I kao sto je
covjek, kada dostigne svoj puni razvoj, najbolje od svih bica, tako je bez
zakona i pravde najgoreod svih- jer naoruzananepravda je nesto najstrasni-
je. Covjek se, medutim, rada naoruzan razumom i vrlinom koje moze da
upotrijebi u prvomredu protivonoga stoje tome suprotno. Stogaje covjekbez
vrline najizopacenije i najdivljivije bice i najgore od svih u zadovoljavanju
polnog nagonai gladi. Pravednost je, medutim, potrebadrzave, jer pravdacini
poredakdrzavnezajednice, a ona se sastoji u tome da se odluci sta je pravo.?"
Pravednost ili pravicnostje vrhovni princip zivljenja ljudi u okviru polisa
i jedino u okviru drzave ljudi postizu najveci moguci stupanj srece i najveci
moguci stupanj slobode.
Iz svojih koncepcija idealne drzave kao inkarnacije ideje pravednosti,
Platon i Aristotel su razvili idealisticku koncepciju drzave, jer kao pobomici
robovlasnickog drustva nisu mogli da uoce klasni karakter drzave pa niti
95 Aristotel, Politika, navedeno premaN.Smailagic, Historijapolitkkih doktrina- antika. srednji i novi vijek.
Zagreb 1970. str,60-63.
232
uzroke klasnim protivrjecnostim koje se u krajnoj instanci javaljaju kao osnov
klasne organizacije kakva je u svojoj sustini drzava. Umjesto da uzroke nas-
tanku drzave traze u drustvenim nejednakostima i pocijepanosti drustva na
antagonisticke klase, Platon i Aristotel u prirodnoj nejednakosti ljudi vide
korijen nastanka drzave.
U srednjem vijeku, ideja 0 nastanku i mjestu drzave u drustvu razvija se u
sklopu filozofsko-politickih i politicko-socioloskih koncepcija drustva, kada je
snazno naglasen uticaj religije na filozofsku i teoretsku misao. Ideja 0 drzavi
kao zajednici ljudi utemeljenoj na moralnoj povezanosti ljudi krece se u
rasponu od egzistencije Bozje drzave do uporedne egzistencije ovozemaljske
drzave. Bozja drzava je ljudski ideal, takva zajednica u kojoj ljudi zive u apso-
lutnoj identifikaciji sa Bogom, sto im omogucuje da dosegnu najveci moguci
stepen licne srece, Ponasanje ljudi u drzavi bozjoj uslovljeno je ljubavlju
prema Bogu i prema bliznjima. Drzava je, dakle, moralna kategorija.
Ovozemaljska drzava je suprotnost bozjoj drzavi jer je rezultat covjekove
egoisticke i grijesne prirode, kao i nesavrsenstva drustvene organizacije zivota.
Stoga je ovozemaljska drzava bozja kazna za nesavrsenu covjekovu prirodu;
takva je drzava prolazna i ljudi treba da teze idealu drzave - bofjoj drzavi.
Kao sto je evidentno, srednjovjekovne koncepcije drzave traze uzrok nas-
tanku drzave u covjekovoj moralnoj nesavrsenosti, u razlikovanju vrhovnog
bozanskog dobra i ovozemaljskog covjekovog grijeha, gubeci iz vida
cinjenicu da je drzava kao organizacija prinude, prisile sarno drugaciji izraz
covjekovih odnosa u konkretnom, stvarnom, materijalnom zivotu i materijal-
noj djelatnosti.
Neke socioloske koncepcije drzave izrazavaju ideju pocijepanosti, parci-
jalizacije, atomiziranosti drustva na bazi suprotnosti egoistickog interesa
pojedinca i drustvenih grupa u drustvu,
Takve koncepcije drzave polaze od pretpostavke da je drzava rezultat:
drustvenog ugovora, apsolutnog individualizma pojedinca, rezultat spiritu-
alne duhovne slicnosti pojedinaca koji zive na odredenom teritoriju itd.
Uslijed svoje ideoloske ogranicenosti, takve koncepcije drzave nisu mogle
da dosegnu sustinu nastanka drzave niti uloge drzave u drustvu, nisu mogle
da prodru u antagonisticke odnose koji de facto tvore supstanciju iii sadrzaj
drzave,
Marksisticka koncepcija nastanka drzave polazi od pretpostavke da je
drzava klasna organizacija, nastala na odredenom stepenu razvoja drustva
233
NijazMesihovic ~ _
(uslijed progresa u drustvenoj podjeli rada, pojave privatnog vlasnistva nad
sredstvima za proizvodnju i podjele drustva na klase), koja vrsi prisilnu inte-
grativnu funkciju drustvenih antagonistickih klasa, koja ima istorijski karak-
ter, jer je nastala na odredenom istorijskom stupnju razvoja drustva, te bi u
tom smislu kao klasna institucija trebala biti na odredenom istorijskom stup-
nju razvoja drustva prevazidena.
U savremenoj sociologiji i politickoj znanosti smatra se da su osnovna
obiljezja drzave: 1. Monopol kontrole sredstava za prinudu; 2. Posjedovanje
teritorija; 3. Suverenitet; 4. Konstitucionalnost; 5. Impersonalna vlast; 6.
Javna birokratija; 7. Vlast/legimitet; 8. Drzavljanstvo."
Drzava se prije svega karakterise monopolom legitirnne upotrebe fizicke
prinude prema gradanima ukoliko njihovo ponasanje nije u skladu sa pravn-
im normama definisanim od strane drzave. Jedino drzava legitimno i legalno
moze upotrebljavati sredstva prinude prema gradanima pri tome cesce pri-
jeteci sankcijama a rjede upotrebljavajuci prakticno sredstva za prisilu.
Drzava obuhvata odredeni geografski prostor - teritorij na kojem zive
gradani i zadatak je drzave da stiti integritet teritorija.
Suverenitet je karakteristika drzave koja se manifestuje kao nezavisnost
drzavne vlasti od spoljnih i unutrasnjih cinilaca tako da se ta vlast iskazuje
kao vrhovna vlast.
Konstitucionalnost, uredenje iii poredak izrazava karakter vlasti koji moze
biti demokratski, autoritarni, totalitarni itd.
Vlast ima bezlicni karakter i funkcionise na osnovu formalno pravnih reg-
ula, zakona. Vrsenjem vlasti je u nadleznosti drzavne birokratije odnosno
drzavnih birokratskih organizacija i institucija. Vlast proizilazi iz odredenog
tipa legimiteta. Gradani, koji su na odredenoj teritoriji u domenu dohvata
drzave i njenih institucija vlasti, posjeduju drZavljanstvo, status koji govori da
gradanin pripada nekoj drZavnoj zajednici.
Na osnovu predhodno prebrojaniih karakteristika drzava bi se mogla defin-
isati kao aparat vladanja iIi upravljanja zasnovan na monopolu kontrole i
legitirnne i legalne upotrebe sredstava za fizicku prinudu na teritoriji sa suv-
erenitetom vlasti u funkciji postizanja odredenih ciljeva, prje svega u funkci-
ji ocuvanja uspostavljenog poretka.
Drzavu mozemo definisati kao aparat upravljanja iIi vladanja koja posje-
96 Christopher Pierson, The Modem State, London 1996.,p.8.
234
duje monopol upotrebe fizicke prinude na odredenoj teritoriji, legitimno
vrseci vlast pomocu odredenog broja institucija u funkciji postizanja
odredenih ciljeva.
Funkcije moderne driave
Predstavnici teorije konflikta smatraju da je funkcija drzave klasna -
drazava je klasna organizacija koja posjeduje monopol fizicke prinude
posredstvom kojeg vladajuca klasa drfi u potcinjenosti subordinirane klase u
cilju ekonomske eksploatacije tih klasa, vrseci pri tomeopstedrustvenu reg-
ulirajucu funkciju, sto je karakteristika svake drzave. Drzavaje centralizovana
birokratska vlast, masinerija ciji je osnovni zadatak reprodukcija postojeceg
nacina proizvodnje. U tom smislu je naglasena klasicna funkcija drzave u
drustvu; ona je otjelovljenje prisilne integracije drustva u kojem postoje
razliciti vidovi drustvenih suprotnosti. Americki sociolog Mils smatra da
modema drzava ne gubi nista od svojih klasnih obiljezja. Drzava posredstvom
elite vlasti zadrzava klasicne funkcije.
Funkcionalisti smatraju da su osnovne funkcije drzave: ocuvanje poretka,
uspostavljanje veza s drugim drzavama, i upravljanje sistemom. Akcent je na
odrzanju poretka. Drzava uspostavlja i odrzava ravnotezu i stabilnost sistema
odnosno poretka.
Neki teoreticari su skloni misljenju da se u savremenom kapitalizmu
funkcije drzave iscrpljuju u odrednici pojma drzave kao drzave
blagostanja (Welfare State). Isticuci u prvi plan intervencionisticku
funkciju drzave, kada drzava razlicitim intervencijama u privredi i
drustvu pokusava pojedincima i drustvenim grupama obezbijediti
uobicajeni standard primjeren takvim drustvima.inajcesce kroz odredene
mjere ekonomske i socijalne politike (zaposljavanje, obrazovanje, soci-
jalno osiguranje itd.), ispusta se iz vida postojanje antagonizama koji
pretstavljaju klasicnu funkciju drzave.
Idejom drzave blagostanja razvija se koncepcija drzave kao organizovane
jayne intervencije i funkcioniranja drzavne svojine u cilju poboljsanja
drustvenog polozaja subordiniranih klasa. Medutim, sasvimje uocljiva inten-
cija drzave blagostanja, kada drzava posredstvom razlicitih instrumenata
ekonomske i socijalne politike ustvari privremeno poboljsava polozaj
odredenih socijalnih slojeva u cilju obezbjedivanja socijalnog mira.
235
NijazMesihovic _
U okviru simbolicke interakcionisticke teorije dominira stanoviste da je
funkcija drzave oblikovanje procesa socijalizacije koji se manifestuje kao
nacin prenosenja politickih stavova, vjerovanja i identiteta s jedne generacije
na drugu.
Ipak, izgleda da je Max Weber u svojim istorijskosocioloskim istrazivanji-
rna fenomena drzave pobrojao najznacajnije funkcije modeme birokratske
drzave, tako da se danas teoreticari drzave oslanjaju na njegovo misljenje,
U tom smislu najznacajnije funkcije moderne drzave bile bi: 1.
Legislativna funkcija - donosenje zakona; 2. Ocuvanje licne bezbjednosti i
javnog poretka (policija); 3. Zastita utvrdenih prava; 4. Njegovanje i
unapredivanje zdravlja, obrazovanja, drustvenog blagostanja i drugih kul-
tumih interesa (razlicite grane administracije); 5. Odbrana od spoljnog napa-
da (vojna administracija)."
Svaka drzava donosi set zakona pomocu kojih regulise odredene
oblasti drustvenog zivora. Zakoni su pravni instrumenti drzave posred-
stvom kojih drzava zahtjeva od pojedinaca i drustvenih grupa da se pon-
asaju u skladu sa pravnim normama. Nepostovanje zakona povlaci odgo-
varajucu sankciju.
Posredstvom institucija za prinudu, upotrebljavajuci legitimno fizicku silu,
drzava je garant licne bezbjednosti gradana kao i oeuvanja postojeceg poretka.
Drzava obavlja funkciju siroke lepeze gradanskih prava u gradanskim
drustvima,
Drazava vrsi i moze se reci naopstiju drustvenu funkciju, stvarajuci odgo-
varajuci drustveni ambijent u cilju neometanog odvijanja temeljnih aktivnos-
ti u drustvu: ekonomija, obrazovanje, zdravlje itd.
Drzava je garant terirorijalnog integriteta i suvereniteta i organizirajuci
vojnu silu kroz vojne institucije obavlja zastitnu funkciju od spoljnjeg napada.
U okviru predhodno pobrojanih funkcija drzave u literaturi se
susrecemo s pokusajem pobrajanja potfunkcija drzave kao npr.: 1. zastita
privatne svojine posredstvom kodeksa, 2. ideoloska transpozicija pravnih
normi, socijalnih vrijednosti sistema posredstvom drustvenih institucija
(obrazovanje, kultura, crkva) u nacin proizvodnje u cilju reprodukcije ide-
oloske oblande koja sugerira ideolosku sliku univerzalnosti i neantago-
97 Kanneyer-Ritzer-Yetman, Sociology, London 1997.p.539.
236
nistickog karaktera takvog nacma proizvodnje, 3. obezbjedivanje nes-
metanog odvijanja procesa upravljanja, 4. intervencija u privredi radi
obezbjedivanja opstih drustvenih uslova koji omogucavaju drustvenu
reprodukciju, 5. zastita potfunkcija u okviru koje drzava amotizuje klasne
i socijalne konflikte te odredenim mjerama ekonomske i socijalne politike
i 6. spoljna potfunkcija drzave odnosi se na regulisanje vlastitih odnosa sa
drugim drzavama u medunarodnim relacijama.
Tipovi politickih sistema
Savremeni politicki sistemi proizilaze iz karaktera modeme drzave koja u
principu moze biti autoritativna i demokratska. U tom smislu u savremenim
drustvima susrecemo: monarhiju (kao politicki sistem), autoritarni sistem
vlasti, totalitarni sisitem vlasti i demokratski sistem vlasti.
Monarhija predstavlja takav sistem vlasti u kojem vlast posjeduje pojed-
inac ili porodica i ta vlast je nasljed.iog karaktera. U klasicnim monarhijama
monarh ne podlijeze pravnoj niti bilo kakvoj drugoj odgovomosti. Monarhije
se mogu podijeliti na: apsolutne monarhije s neogranicenom vlascu monarha,
ogranicena monarhija gdje je vlast ogranicena nekim pravnim normama i
konstitucione monarhije gdje je monarh predstavljen kao simblicki vladalac
dok je stvarna vlast u rukama demokratski izabranih reprezentanata vlasti.
Konstitucionalne monarhije danas su prisutne u Svedskoj, Spaniji, Britaniji,
Nizozemskoj.
Autoritarni sistem vlasti je takav tip politickog siitema gdje je vlast u
rukama autoritame licnosti iii grupe koji onemogucavaju patricipaciju
drugih u vlasti ili ako dozvoljavaju neke participativne forme vlasti one
su formalnog karaktera. Najcesci oblici autoritame vladavine su dik-
tature ili vladavina vojnih hunti. Za ovaj tip vlasti imamo primjere u
Cileu, Haitima, Kubi.
Totalitami sistemi vlasti utemeljeni su na totalitarnom karakteru drzave,
gdje je vlast centralizirana i tezi da ude u sve pore individualnog i drustvenog
zivota. Totalitarna vlast je u sprezi sa vladajucom partijom i tajnom policiom.
Drzava ima monopol kontrole nad masovnim medijima i svim drugim orga-
nizacijama, narocito pridajuci znacaj kontroli ekonomije.
Vlast se karakterise terorom, nasiljem drzave nad pojedincima i grupama
uz odsustvo elementarnih oblika demokratskog uredenja drustvenih odnosa i
237
Nijaz Mesihovic _
regulacije drustvenih procesa. U tom smislu nejeklatantniji su pnmjen
Hitlerove Njemacke u II svjetskom ratu ili bivsem SSSR-u odnosno bivsih
komunistickih drzava (Poljska, Ceska, Madarska).
Demokratski politicki sistem vlasti temelji se na pretpostavci da narod
(demos) participira direktno u vlasti, direktno vlada (kratein) ili postredstvom
izabranih predstavnika. U tom smislu razIikujemo neposrednu participativnu
demokratiju (primjer stare Atine u Grckoj ili kantonalne Svicarske danas)
gdje su se ljudi sastajaIi u gradu - poIisu i donosiIi odluke ili kada danas
posredstvom referenduma gradana u nekom kantonu u Svicarskoj direktno
donose odluke.
U modemim demokratijama ljudi s vremena na vrijeme, tokom izbora,
biraju svoje predstavnike u institucije vlasti na demokratski nacin, koji pred-
stavljaju interese biraca. Vlast je demokratski izabrana i u principu u pravil-
nim vremenskim intervalima demoktratski smjenjiva.
Demokratski sistem vlasti karakterise se podjelom vlasti na: zakonodavnu
(legislativa), izvrsnu (egzekutiva) i sudsku. Ovakva tripartitna podjela vlasti
odreduje svakom tipu vlasti podrucje djelovanja i otvara mogucnost
medusobne kontrole.
Savremena razvijena industrijske drustva karakterisu demokratski politicki
sistemi vlasti koji najcesce egzistiraju kao parlamentame demokratije ili pred-
sjednicki sistemi vlasti.
U tranzicijskim drustvima, posebno tranzicijskim drustvima evropskog
tipa, primjecuje se tendencija transformacije postojecih sistema vlasti prema
demokratskim politickim sistemima vlasti.
Politieke stranke
Drugi bitan elemnt politickog poretka su politicke stranke.
S obzirom na jednu od mogucnosti podjela drustvenih grupa u soci-
ologiji - podjelu na parcijalne i globalne drustvene grupe, politicke
stranke svrstavamo u parcijalne drustvene grupe. U okviru politickih
stranaka politicki procesi, kao dominantni, opredjeljuju njihov razvoj,
strukturu i funkcionisanje.
Proucavanjem strukture i funkcionisanja politickih stranaka bavi se poseb-
na grana- sociologija politike.
238
Nastanak i ratvoj politickin stranaka
opolitickim strankama u pravom smislu rijeci moze se govoriti tek u kap-
italistickom drustvu, iako zacetke politickih stranaka nalazimo jos u robovlas-
nickom drustvu. Tako se na primjer, krajem XVIII stoljeca u SAD javljaju
klubovi u kojima se vode rasprave politickog karaktera 0 nadolazecoj
americkoj revoluciji, u tima klubovima politicki su se grupisali ljudi sa
razluicitim politickim pogledima, sto ce kasnije predstavljati jezgro nastanka
politickih partija u SAD.
Prakticna potreba odredene grope ljudi sa istim politickim shvatanjima,
kao sto je bila njezina potreba da pobijedi na izborima, zahtijevala je cvrstu
organizaciju koja bi animirala masu da glasa za odredenog kandidata iz te
grupe ljudi koji se iskljucivo bave organizacijom izbora, propagandom, priku-
pljanjem financijskih sredstava za podrsku vlastitom kandidatu, sve vise
poprimajuci konture profesionalnog birokratizovanog aparata koji ce kasnije
u vecini slucajeva biti aktivno jezgro politicke stranke i de facto predstavljati
politicku stranku.
Jedan od nacina nastanka politickih stranaka je vezan za podjelu clanova
parlamenta, na primjer, na pristalice demokratije i pristalice drugih oblika
vlasti. Kasnije ce iz ovih parlamentarnih grupa nastati posebne stranke, kao
sto je to bilo u Engleskoj.
U daljem razvoju politickih stranaka prisutna je tendencija stvaranja van-
parlamentarnih organizacijakoje su imale zadatak da obezbijede pobjedu svo-
jih kandidata na izborima.
Relativno visoki stepen razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga, kom-
pleksna drustvena struktura, slozenost funkcionisanja nacina proizvodnje,
intenziviranje procesa klasne eksploatacije, pojava proletarijata kao nove
klase, predstavljali su opste uslove koji su zahtijevali posebnu izdvojenu orga-
. nizaciju i djelatnost u okviru kapitalisticke drzave i politike, da bi institucija
vlasti odgovorila potrebama za reprodukovanje kapitalistickog sistema i da bi,
s druge strane, ucestvovanjem politickih stranaka na parlamentarnim izbori-
rna vlast poprimila demokratski karakter.
Izmedu ovih uslova, opste pravo glasa u kapitalizmu, to jest formalno-
pravna jednakost gradana pred zakonom, istice se kao neposredni sociolos-
ki okvir nastanka politickih stranaka. Temeljeci se na dostignucima fran-
cuske burzoaske revolucije iz 1789. godine, koja je proklamovala jed-
239
NijazMesihovic _
nakost, bratstvo i slobodu kao oslonce gradanskog drustva, kapitalisticko
drustvo tokom istorijskog razvoja ustanovljuje demokratske institucije
vlasti, cije formiranje prati i razvoj politickih stranaka, kojih je uloga
davanje ideoloskog privida demokratskom funkcionisanju ovih institucija
realizaciju ekonomskih i politickih ciljeva radnika. Uspjesan zavrsetak
Oktobarske revolucije rezultirao je cinjenicom da prvi put u jednom soci-
jalistickom drustvu komunisticka stranka dolazi na vlast, cime se u
odredenom smislu pred komunisticke stranke postavlja povijesni zadatak
realizacije socijalizma u pravom smislu rijeci.
Imajuci u vidu nacine i povijesne uzroke nastanku politickih stranaka, u
razvoju politickih stranaka u razvoju politickih stranaka moze se razlikovati
pet faza: 1. formiranje burzoaskih politickih stranaka do pocetka posljednje
trecine XIX stoljeca, 2. formiranje radnickih socijalistickih stranaka pocevsi
od kraja XIX stoljeca, 3. formiranje komunistickih partija u toku I svjetskog
rata i ruske revolucije, 4. formiranje fasistickih, seljackih i katolickih strana-
ka u periodu izmedu dva svjetska rata i 5. formiranje politickih partija posli-
je II svjetskog rata u nerazvijenim zemljama.
Funkcionisanje politickih stranaka ispoljava sve naglaseniju kompleksnost
i raznovrsnost u savremenim drustvima, U savremenom drustvu politicke
stranke su sve vise cinioci formiranja javnog mijenja i sve vise ispoljavaju
funkciju mehanizma drustvene integracije.
Pojmovno odredenje politicke stranke
Na pitanje sta se podrazumijeva pod politickom strankom i koji su temeljni
elementi za odredbu pojma politicke stranke, u sociologiji je prisutno vise
odgovora.
Medutim, gotovo sve definicije pojma politicke stranke imaju u vidu njene
sljedece osobenosti: 1. politicka stranka je organizovana hijerarhijska
drustvena grupa; 2. dio je jedne ili vise klasa; 3. prvenstveno zastupa
politicke, ideoloske i ekonomske interese klase ili klasa koje reprezentuje; 4.
ucestvuje u klasnoj borbi najcesce posredstvom uobicajenih formi parlamen-
tame demokratije (izbori) i 5. politicka stranka ima svoje ciljeve koji se
opcenito iskazuju kao tendencija osvajanja vlasti (ako je stranka u opziciji) ili
zadrzavanja vlasti (ako je rijec 0 vladajucoj partiji).
240
Osnovna karakteristika svake politicke stranke jeste da je to organizovana
hijerarhijska drustvena griupa u okviru koje je strogo izdiferencirana kompe-
tentnost pojedinih clanova s obzirom na polozaj u hijerarhijskoj ljestvici.
Razliciti hijerarhijski nivoi raspolazu i razlicitim kvantumom moci, jer je moe
u okviru politickih stranaka kao hijerarhijskih grupa raspodijeljena prema
takozvanom oligarijskom principu."
Ako je rijec 0 funkcionisanju politickih stranaka, njihova hijerarhijska
organizacija rezultira naglasenim tendencijama centralizacije na ustrb
demokratskih tendencija. Iskustvo pokazuje da je politickim strankama svo-
jstven odredeni stepen centralizacije zbog potrebe da postignu efikasnost koja
je nuzna za postizanje definisanih ciljeva politicke stranke. Medutim, teori-
jsko je pitanje, u kojim drustvenim uslovima i kako treba pristupiti razrjesen-
ju pf.oblema centralizacijaldecentralizacija odlucivanja i izvrsavanja odluka.
Politicka stranka je reprezentant dijela jedne ili vise drustvenih klasa. Ako
imarno u vidu ovu cinjenicu, u sociologiji politickih stranaka postavlja se
pitanje odnosa politicke stranke i klase. Uslijed slozenosti razvoja kapital-
istickog drustva, uvisestrucavanja klasnih antagonizarna, divergiranja i
prozimanja razlicitih klasnih interesa, sto zavisi od trenutne ekonomske i poli-
ticke konjukture, politicko grupisanje je bitno uslovljeno formiranjem privre-
menih kompromisnih saveza izmedu razlicitih frakcija pojedinih drustvenih
klasa, tako da danas nemamo, kao u proslosti, cisto iskristaliziranu situaciju
da jedna politicka stranka reprezentuje interese sarno jedne klase, nego je sve
naglasenija tendencija da jedna politicka partija zastupa interese frakcija
razlicitih drustvenih klasa. Primjer koji potvrduje ovu konstataciju jesu soci-
jalisticke partije na zapadu, koje reprezentuju drustvene klase u rasponu od
burzoazije, srednjih klasa pa do nekih dijelova radnicke klase.
Primarna funkcija svake politicke stranke jeste zastupanje politickih, ide-
oloskih i ekonomskih interesa klase iii klasa ciji je reprezentant. Uslijed toga
se politicka stranka u procesu klasne borbe organizovano suprostavlja
politickim i ideoloskim koncepcijarna razvoja drustva drugih politickih strana-
ka, odnoso klasa koje ove stranke zastupaju. Iako na prvi pogled izgleda da je
djelatnost svake politicke stranke striktno vezan za realizaciju ideoloskih i
politickih ciljeva, ipak je krajnji motiv politickog i ideoloskog djelovanja poli-
98 U sociologiji opCenito razlikujemo dva tiparaspodjele moCi: I. oligarijski tip raspodjele mod, 2. poliarhi-
jski tip raspodjele mod. Oligarijski tip raspodjele iii distJibucije mod izrazje hijerarhijskih odnosau nekoj
organizaciji i karakterise gato 510 je moe neravnopravno raspodijeljena izmedupojedinaca u okviru organi-
zacije zavisno od njihovogpoloZaja na hijerarhijskoj Ijestvici. Fakticka moe skoncentrisana u jednom centru.
Poliarhijski tip distribucije mod predstavlja ravnomjemurazdiobu rnoci nasveC1anove organizacije, tako da
svi clanovi organizacije raspolafupribliZi10 istimkvantumom mod.
241
NijazMesihovic _
ticke stranke ekonomski interes klase iIi klasa koje ta stranka reprezentuje.
Jedna drustvena klasa moze realizovati svoj ekonomski interes jedino ako
raspolaze instrumentima posredstvom kojih ce moci privoIiti druge drustvene
klase da njen klasni interes prihvate kao opstedrustveni interes. U krajnjoj
instanci te instrumente cini politicka vIast u najsirem smislu rijeci. Stoga je za
realizaciju ekonomskih interesa klase nuzno da njena politicka stranka zadrzi
vIast, ako je stranka na vIasti, iIi osvoji vIast, ako je stranka u opoziciji.
U zemljama parlarnentarne demokratije, koje karakterise visestranaeki sistem,
svaka politicka stranka ucestvuje u klasnoj borbi, to jest, u borbi za osvajanje iIi
odrZanje vIasti, kroz uobicajene oblike parlarnentarne demokratije, najeesce
posredstvom povremenih izbora. Izbori se odrZavaju periodicno, a politicke
stranke u svom predizbomom prograrnu prezentiraju biracima politicke, ide-
oloske, ekonomske i druge koncepcije razvoja drustva u narednom izbornomperi-
odu. Ukoliko jedna od stranaka zadobije odredeni broj glasova koji je odreden
Ustavom, ona najeesce sarna iIi ponekad u koaliciji sa drugirn strankarna, formi-
ra vIadui kontrolise drZavnu upravu, sto znaci da je njena vIast zadobila Iegitiman
karakter i da tu vIast more Iegitimno, saobrazeno ustavu i drugirn pravnim akti-
rna, upotrebljavati za realizaciju interesa klase iIi klasa koje reprezentuje.
S obzirmo na prethodno pobrojanje osobenosti, pod pojmom politicke
stranke mozemo podrazumijevati drustvenu grupu organizovanu na hijerarhi-
jskom principu, konstituisanu od pripadnika jedne iIi vise drustvenih klasa iIi
klasnih grupacija, koja zastupa politicke, ideoloske, ekonomske, nacionalne,
socijalne i kulturne interese doticnih klasa, ucestvuje u procesu klasnih borbi
sa narnjerom da ostvari opste i posebne ciIjeve reprezentiranih klasa iIi klase,
s posebnim akcentom na ciIjeve koji su vezani za odrzavanje iIi zauzimanje
vIasti u okviru jednog politickog sistema.
Tipologija politickib stranaka
Kada se razmatra tipoIogija politickih stranaka, treba imati u vidu vise kri-
terijuma, kao sto su: njihova ideoIogija, struktura, organizacija, funkcionisan-
je, strategija itd.
Tako, na prirnjer, ako za kriterijum tipoIogije politickih stranaka uzmemo
ideoIogiju, ideolosku doktrinu politicke stranke, tada politicke stranke mozemo
podijeliti na: burzoaske, hriscansko-demokratske, socijaldemokratske, fasisti-
eke, nacionalno nezavisne, socijalisticke, komunisticke itd.
242
_______________TEORIJSKE OSNOYE SAVREMENE SOCIOLOGIJE
Medutim, izgleda nam da je nejprihvatljivija tipologija politickih stranaka
koju je dao francuski sociolog Moris Diverze. Podjela politickih stranaka na
kadrovske i masovne u savremenoj socilogiji gotovo je opsteprihvacena."
Osobenost kadrovskih stranaka jeste insistiranje na kvalitetu a ne kvantitetu,
to jest, ove stranke okupljaju clanove koji posjeduju posebna, izuzetna svojstva.
Ogranicene, dakle, po opsegu, kadrovske stranke de facto iskljucuju iz
politickog zivota veci dio onih koji reprezentuju. U prvo vrijeme ove stranke su
obuhvatale ugledne gradane, gdje je u prvi plan izbijalo bogastvo, visoki moral,
dok su u komunistickim kadrovskim strankama, uslijed specificnosti njihovog
djelovanja u izuzetno slozenim okolnostima, u prvi plan izbijale individualne
karakteristike clanova, kao sto su: odanost, visoki moral ,sposobnost odrZanja
konspirativnosti (tajnosti), cvrst karakter itd. Lenjin je smatrao da u uslovima
stroge konspiracije, ilegalnog djelovanja partije, komunisticka stranka kao
kadrovska mora da poprimi oblik "partije profesionalnih revolucionara".
Razlikujemo dva tipa ovih stranaka: evropski tip i americki tip. Razlike
izmedu tih tipova kadrovskih stranaka proizilaze iz globalnih istorijskih uslo-
va njihovoga nastanka kao i iz specificnosti uslova u kojima one djeluju.
Sa prosirenjem demokratje i rasprostiranjem demokratskih institucija
vlasti, u drustvu nastaju masovne stranke, sto implicira "masovnije" ucesce
naroda u politickom zivotu. Osnovna karakteristika masovnih stranaka jeste
naglaseni proces hijerarhiziranja u okviru stranke izdvaja se jedna grupa koja
u svakom pogledu ima odlueujucu rijec, narocito u pogledu donosenja odluka.
U okviru masovnih politickih stranaka kljucnu rijee ima njihova ideologija,
koja obezbjeduje homogenost tihstranaka. Osnovni problem ovih stranaka jeste,
kako obezbijediti visestranost veza rukovodstva i clansrva, centralnih organa i
baze politicke stranke. Osnovni oblik djelovanja masovnih stranka jeste celija.
S obzirom na nacin funkcioniranja i brojnost politickih stranaka, politicke
sisteme u savremenim drustvima mozemo podijeliti na jednopartijske i
visepartijske. U jednopartijskim sistemima, organizacija i funkcionisanje
vlasti povjereni su jednoj politickoj stranci. U visepartijskim sistemima nacin
funkcionisanja politickog sistema uslovljen je smjenjivanjem razlicitih parti-
ja na vlasti, posredstvom povremenih izjasnjavanja biraca na izborima.
Uvijek je neka iii vise partija (kaolicija) na vlasti, dok je u opoziciji takoder
jedna iii vise politickih partija.
99 Moris DiverZe, Socilogija politickih stranaka, u knjizi G.Gurvitch. Socilogija II, NaprijedZagreb 1966
str.30. i M.DiverZe Sociologie politique, PUF, Paris 1968,p.358.
243
NijazMesihovic _
Struktura i organizacija politickin stranaka
Aim bilo koju politicki stranku analiziramo u pogledu njene strukture, to
jest, analiziramo njen sastav, vidjecemo da se svaka politicka stranka
opcenito, dakle nezavisno od ideoloskog karaktera, sastoji od sljedecih seg-
menata: 1. clanstvo, 2. rukovodstvo, 3. strucni aparat, 4. finansije i 5. ostale
stranacke organizacije.
Najsire clanstvo cini bazu politicke stranke. Clanstvo je izdiferencirano i
moze se podijeliti na regularne clanove stranke, koji izvrsavaju sve formalne
obeveze prema stranci (placanje clanarine, dolazak na skupove itd.), simpa-
tizere koji svoju privrzenost prema stranci demostriraju s vremena na vrijeme.
Ako je rijec 0 simpatizerima, najcesce se radi 0 njihovoj finansijskoj podrsci
stranci. Zavisno od stranke do stranke, segment clanstva manje iIi vise utice je
i decentralizacije izmedu clanstva i rukovodstva u procesu donosenja odluka.
U strukturi politicke stranke, najveci znacaj pripisuje se rukovodecem seg-
mentu. U okviru rukovodstva politicke stranke najveci znacaj i uticaj imaju
ideolozi koji kreiraju generalnu politiku stranke i elaboriraju ideologiju poli-
ticke stranke, koja na vise iIi manje koherentan nacin prezentira ciljeve poli-
tieke stranke kao i sredstva za njihovu realizaciju. Upravo stoga sto posjedu-
je mogucnost inicijative i monopol nadinformacijama, rukovodecem segmen-
tu politicke stranke omoguceno je da relativno nezavisno od clanstva uveliko
utice na donosenje strateskih politickih odluka u okviru stranke. S obzirom na
ovu cinjenicu, u okviru politickih stranaka trajno je prisutan i naglasen prob-
lem birokratizacije njenog rukovodeceg segmenta.
Strucni aparat i finansijski segment politicke stranke obezbjeduju nes-
metano funkcionisanje politicke stranke u pogledu pribavljanja finansijskih
sredstava, neposredne organizacije izbora, propagande, izdavacke djelatnosti,
informisanja clanstva itd.Ostale stranacke organizacije, kao sto su, na primjer
razne vrste socijalnih sluzbi, brinu se 0 raznim aspektima zivota svog clanst-
va (rekreacija, sport, zabava itd.) i sluze za okruzenje cjelovitog funkcionisan-
ja politicke stranke u okviru konkretne politicke zajednice.
Organizacioni aspekt politicke stranke pokazuje nacin na koji je organizo-
vano funkcionisanje politicke stranke. Svaka politicka stranka, kao hijerarhijs-
ka organizacija, ima razlicite organizacione oblike djelovanja i funkcionisanja.
Opcenito govoreci, politicka stranka ima sljedece organizacione oblike: 1.
osnovne organizacije, 2. vise organizacione oblike i 3. vrhovne organe.
244
Osnovna organizacija politicke stranke jeste temeljna organizaciona forma
u okviru koje clanstvo stranke ispoljava vlastitu djelatnost. Osnovna organi-
zaciona jedinica politicke stranke moze da poprimi razlicite manifestacione
oblike kao sto su, na primjer, odbor, sekcija ili celija, Osnovna organizacija je
najcesce konstituisana na funkcionalnom ili teritorijalnom principu. Na prim-
jer, osnovnoj organizaciji stranke pripadaju svi clanovi zaposleni u jednom
preduzecu (funkcionalni princip) ili clanovi koji naseljavaju jedno gradsko
podrucje (teritorijalni princip). V okviru osnovne organizacije clanovi poli-
ticke stranke aktivno ucestvuju u raspravama koje se odnose na razlicite
aspekte djelatnosti politicke stranke: program ,statut, odlucivanje, predlagan-
je kandidata itd.
Visi organizacioni oblici politickih stranaka jesu objedinjavajuce meduin-
stance izmedu osnovnih organizacionih oblika i imaju funkciju koordinacije i
usaglasavanja izmedu razlicitih stranackih organizacija.
Sa organizacionog aspekta, vrhovni organi su veoma znacajni za svaku
politicku stranku. Svaka politicka stranka obuhvata nekoliko oblika vrhovnih
organa, ali generalno govoreci, sve j.olitickestranke sadrze sire i uze, brojni-
je i manje brojnije vrhovne organe.
Siri vrhovni organi politicke stranke sastavljeni su najcesee od nekoliko
stotina (u nekim slucajevima i nekoliko hiljada) clanova stranke i, od stranke
do stranke nose razlicite nazive. Najcesci nazivi za sire vrhovne organe u
okviru politi eke stranke jesu skupstina ili kongresi. Formalno i statutamo, siri
vrhovni organi politicke stranke imaju najvecu moe i uticaj u stranci.
Uzi vrhovni organi politicke stranke sastavljeni su od manjeg broja clano-
va i najcesce nose naziv centralni organ stranke ili centralni komitet stranke.
Ovi organi imaju fakticki najvecu moe i uticaj u stranci, zbog manjeg obima
i efikasnijeg djelovanja. Vzi vrhovni organi imaju izvrsna tijela koja najcesce
nose naziv izvrsni organi ili izvrsni korniteti. Kao operativni organi koji par-
tijske odluke provode u zivot, izvrsne organe ili izvrsne komi tete karakterise
posebno visoka koncentracija moci i uticaja u stranci i mogucnost inicijative
u pogledu donosenja i izvsavanja partijskih odluka.
Svaka politicka stranka posjeduje kao pisane dokumente statut i program.
Program politicke stranke sadrzi ideologiju, ciljeve i sredstva za realizaciju cilje-
va politicke stranke, sto je sve u funkciji nastojanja politicke stranke da se
domogne vlasti iii da zadrzi vlast, Statut politicke stranke je pisani dokument koji
regulise prava, obaveze i opste medusobne odnose clanova politicke stranke.
245
Nijazt-teshovic _
Program i statut politicke stranke podlozni su s vremena na vrijeme
odredenim korekcijama i izmjenama, sto je uslovljeno izmjenom drustvenih
uslova u okviru kojih djeluje konkretna stranka.
Birokratizacija politickin stranaka
Fenomen birokratizacije politickih stranaka smjesta se u kontekst general-
nih tendencija birokratizacije savremenih drustava.
Birokratizacija je vezana za domen politike vlasti kada se pojedini seg-
menti vlasti toliko osarnostale u drustvu da gube svaki kontakt sa bazom
drustva. Rezultat opste birokratizacije u sferi vlasti je svojevrsna tendencija
personaIizacije vlasti, gdje organizacija iii licnost poprimaju odlucujucu
ulogu u kreiranju i vrsenju vlasti. Ovu sveopstu tendenciju birokratizacije
vlasti sIikovito je prezentirao Diverze: "Slicno preduzecima, tehnicki
napredak tezi da transformise drzavu i njenu administraciju u gigantske orga-
nizacije koje mogu funkcionisati sarno ukoIiko su njihovi bazni elementi - tj.
ljudi - standardizovani kao elementi neke masine"." Stoga su ljudi obavezani
da se pokoravaju "masineriji unutar masine" tj. birokratiji.
U tom smislu, savremene politicke stranke, narocito u kapitalistickim
drustvima mogu se shvatiti kao masinerije koje imaju vlastitu logiku
funkcioniranja, tako da istrazivaci danas stavljaju teziste na vise funkcionalni
nego na strukturalni aspekt politickih stranaka.
U svojim sociloskim analizarna modemog kapitalizma, Maks Veber je
uocio tendenciju da anonimne birokratske organizacije, izmedu ostalih i poIi-
ticke stranke, tendiraju ka svestranom potcinjavanju pojedinaca, te da drustvu
prijeti opsta birokratizacija nezavisno od njegovog ideoloskog modela.
Od sociologa, birokratizacijom politickih stranaka posebno se bavio
njemacki sociolog Robert Mihels. Formulisuci vlastiti zakon birokratizacije
politickih stranaka kao "gvozdeni zakon oligarhije" Mihels dolazi do
zakljucka da logika funkcionisanja svake politicke stranke vodi njenoj naumit-
noj birokratizaciji: "Ko kaze organizacija, jednovremeno je rekao oligarhija. U
okviru svake organizacije, bilo da je rijec 0 partiji iii zanatskom udruzenju,
veoma naglaseno se ispoljava sklonost ka aristrokratizaciji. Iako predstavlja
solidnu osnovu organizacije, mehanizarn organizacije dovodi do naglasenih
100M. Duverger, Socilogie politique, PUF, Paris I 968,p.96.
246
promjena u okviru same organizovane mase. On u cjelosti preobraca doticne
polozaje vodstva i mase. Organizacija rezultira podjelom svake partije iii
svakog profesionalnog sindikata u vladajucu manjinu i na potcinjenu vecinu.
Svaka cvrsto utemeljena organizacija, bilo da je rijec 0 jednoj
demokratskoj drzavi, politickoj partiji ili radnickom udruzenju za otpor, pred-
stavlja naglaseno pogodno tlo za diferenciranje organa i funkcija. Sto je
aparat jedne organizacije slozeniji, to jest, sto se vise povecava broj pripadni-
ka tog aparata, taj aparat je financijski jaci, jacaju njegova sredstva za
informisanje, a time masa sve vise gubi moe direktnog uticaja na upravljanje
organizacijom i biva zamijenjena povecanom moci komiteta,"'"
Mihels temelji ovu tezu na objektivnim ciniocima funkcionisanja svake
slozene organizacije, a posebno na psihickom ciniocu, jer Mihels smatra da
clanovi rukovodstva, s obzirom na funkciju u okviru stranke, medusobno
svakodnevno kontaktiraju, tako da se izmedu njih razvijaju odnosi simpatija
sa medusobnom bezrezevnom podrskom u bilo kojoj situaciji.
Osnovna slabost Mihelsovog koncepta birokratizacije politickih stranaka
sadrzana je u cinjenici da Mihels nije mogao sagledati objektivne prisutne
elemente drustvene situacije u okviru koje je moguce sprijeciti birokratizaci-
ju vodstva u odnosu na clanstvo.
Interesne grupe
Treci znacajan element politickog poretka su interesne grupe ili kako se jos
nazivaju grope za pritisak.
Interesne grope ili grupe za pritisak mogu se definirati kao organizovana
forma okupljanja i djelovanja pojedinaca s namjerom da uticu na politiku,
vladu ili javno misljenje,
Interesne grupe iskazuju i zastupaju neki precizno odreden ekonomski,
politicki iii drustveni interes s namjerom da se utice na politiku iii vladu u
cilju postizanja maksimalnog stupnja respektabilnosti nekog zastupanog
posebnog interesa.
Posebna vrsta interesnih grupa su lobiji. Lobiji su angazovani od strane
pojedinaca, grupa, organizacija da promoviraju njihove interese jer su u
101 Robert Michels, Les Partis politiques, Flamarion. Paris 1971. p.33.
247
Nijaz Mesihovic _
mogucnosti i poziciji da npr. u neforrnalnim kontaktima s zvanicnicima vlasti
uticu na proces odlucivanja.
U SAD postoje posebne interesne grupe pod nazivom korniteti za politicku
akciju (PACs grupe) ciji je zadatak prikupljanje novcanih sredtava za kandi-
date koji na izborima konkurisu za pozicije vlasti, pri tom u povratnoj sprezi
ocekujuci, ukoliko taj kandidat uspije na izborima, izvjesne koristi, privilegi-
je, podobnosti.
Americki sociolog D. Riesman kao poseban vid interesnih grupa navodi
tzv. veto grupu. To je interesna grupa kojoj je cilj da onemogucavajuci djelo-
vanje drugih grupa zastiti vlastiti interes.
Interesne grupe su privremenog karaktera. Jedanput oforrnljene kada
ispune ocekivanu ulogu nestaju.
248
Poglavlje XI
NACI)A I PORODICA
KAO DRUSTVENE GRUPE
Nacija
Porodica
Pojam
Historijski razvoj porodice
Tipovi i funkcije porodice
Kriza porodice
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
XI NACIJA I PORODICA KAO DRUSTVENE GRUPE
Nadja
Nacija je specificna socioloska kategorija i njeno izucavanje zahtijeva
kompleksan metodoloski i teorijski pristup ako se ima u vidu cinjenica da su
u savremenoj socioloskoj teoriji prisutna kontroverzna misljenja 0 tome sta je
nacija i kako ona nastaje.
o naciji u pravom smislu rijeci mozemo govoriti tek s nastankom kapital-
izma u drugoj polovici XVIII stoljeca.
Prethodne drustveno - ekonomske formacije nisu poznavale naciju kao
izdiferenciranu drustvenu grupu, jer su, zbog niskog stupnja razvijenosti
proizvodnih snaga i drustvene podjele rada, oblici komuniciranja izmedu
razlicitih etnickih zajednica bili rijetki i neredoviti.
Tako, su na primjer, u okviru feudalnog drustva nizak stepen razvijenosti
proizvodnih snaga, nerazvijena podjela rada, nautralna privreda, nerazvijenost
razmjene, to jest trzista, uslovili razvoj lokalnih zajednica u okviru kojih se
kod ljudi nije mogla formirati svijest 0 pripadnosti siroj zajednici u smislu
nacije. Feudalni partikularizam onemogucio je procese integracije, tako da se
etnicke zajednice nisu mogle formirati u sire cjeline kao sto su nacije.
Promjene u drustvenoj strukturi, nastale kao posljedica ubrzanog razvoja
proizvodnih snaga i drustvene podjele rada, podstakle su na prelasku iz feu-
dalizma u kapitalizam konstituisanje nacija. Sa formiranjem kapitalistickog
trzista ekonomske veu: izmedu pojedinih etnickih zajednica bivaju sve cvrsce
i ucestalije i uslovljavaju trajnu povezanost ljudi na odredenoj teritoriji.
251
NijazMesihovic _
Buduci da na ekonomskom planu zahtijevaju stalnu ekspanziju, novi
ekonomski odnosu razbijaju lokalizam, partikularizam, autarhicnost malih
etnickih zajednica. Velike burzoaske revolucije, pocevsi od francuske
burzoaske revolucije 1789. godine, dovrsavaju na politickom planu integraci-
ju etnickih lokalnih zajednica, kakve su egzistirale u feudalizmu, u sire
etnicke cjeline - nacije, dakle, zaokruzuju proces integracije koja je vee u
stvarnosti egzistirala na ekonomskom planu.
Ideja nacionalnog ujedinjenja potekla je iz nove progresivne nadolazece
klase - burzoazije, koja je zbog ekonomskih interesa tezila prosirenju trzista
slobodnoj trgovini i formiranju najamnog radnika. Da bi se realizovale ove
intencije burzoazije, bilo je potrebno razviti jedinstveni nacionalni jezik koji
bi bio dostupan svim klasama i slojevima, tako da jezik postaje sve cvrsea
spona izmedu buducih pripadnika nacije. Na osnovu zajednickog jezika, koji
je na odredenoj teritoriji bio sluzbeni jezik, razvija se i zajednicka kultura kao
jedan od bitnih konstitutivnih elemenata nacije.
Prema tome, proces formiranja nacija u specificne drustvene cjeline
uzrokovan je prosirivanjem kapitalistickog trzista i na toj osnovi grupisanjem
pojedinih narodnih zajednica u drustvene skupine sa specificnim osobinama
na osnovi zajednickih historijski formiranih osobenosti: ekonomskih, kul-
tumih, politickih, jezickih, ideoloskih, religioznih itd. TrZiste, zajednicki
jezik i zajednicka kultura u prvo vrijeme su konstitutivni elementi nacije, da
bi kasnije bila razvijena nacionalna ideologija cija je funkcija bila jacanje
vlastite nacije i suprotstavljanje drugim nacijama.
Razlicite su teorije pokusavale objasniti porijeklo i ulogu nacije u drustvu.
Tako su, na primjer, neki teoreticari pokusali shvatiti naciju kao rezultat
duha epohe burzoaskih revolucija XVIII stoljeca, Nastanak nacije ne trazi se
u stvarnim ekonomskim i drustvenim prilikama, nego u idejnoj sferi, nastanak
nacije se vidi u pojavi novih ideja u drustvu.
Rasisticke teorije nacije poistovjecuju pojmove rase i nacije, tako da su se
posebni kvaliteti pripisivali nacijama koje nastaju u okviru bijele rase.
Rasisticke teorije nacije najcesee su sluzile ugnjetavanju kolonijalnih naroda od
strane imperijalistickih zemalja. Jedna varijanta rasisticke teorije nacije prisut-
na je u fasistickom konceptu poistovjecivanja njemacke nacije sa posebnom
rasom ljudi koja ima posebne kvalitete u odnosu na ljude iz drugih nacija.
Neki teoreticari smatraju da je nacija nastala zajednickim zivljenjem poje-
dinih etnickih skupina tokom dugog perioda.
252
Drugi smatraju da je religija iskljucivi uzrok nastanku nacije i da pred-
stavlja najvecu kohezivnu snagu nacije.
Da se nacija podudara sa drfavnom zajednicom i da nema snazne nacije
bez snazne drzave, tvrdili su njemacki filozof Hegel i austrijski teoreticar
Gumplovic.
Prisutne su u socioloskoj teoriji takoder teze 0 nastanku nacije na osnovu
zajednickog jezika pripadnika jedne nacionalne zajednice.
Oto Bauer (1823 - 1892) je smatrao da je nacija zajednica ljudi istog ili
slicnog karaktera, to jest, daje kulturoloski cinilac bitan za odredenje
pojma nacije.
Za Emesta Renena (1823 - 1892) nacija je utemeljena na zajednickim
spirituelnim osobenostima njenih pripadnika: "Nacija je, dakle, velika soli-
dama zajednica utemeljena na osjecaju zrtvovanja za zajednicu u proslosti i
sadasnjosti, Nacija izrazava zelju pojedinaca da nastave zivjeti zajednickim
zivotom. Egzistiranje nacije je svakodnevni plebiscit 0 zajednickom zivoru
isto kao sto je egzistencija pojedinaca vjecno potvrdivanje zivota."102
Vulgarno - materijalisticka teorija 0 naciji insistira na kriterijumu zajed-
nickog porijekla pripadnika nacije i na toj osnovi prenosenja psihickih i
fizickih osobina pripadnika nacije na buduce generacije.
Osnovna slabost gradanskih teorija 0 naciji jeste sto ove teorije izdvajaju
jedan cinilac konstituisanja nacije i podizu ga na nivo apsoluta, tako da nisu
sposobne cjelovito objasniti fenomen nacije.
Za marksisticku sociologiju posebno je znacajno pitanje, kako su klasici
marksizma pristupali istrazivanju nacionalnog fenomena.
U "manifestu komunisticke partije" i u drugim djelima, Marks i Engels
analiziraju nacionalni fenomen u tijesnoj povezanosti sa klasnim fenomenom
i nacionalno oslobodenje sa klasnim oslobodenjem proletarijata. U
"Manifestu komunisticke partije" Marks i Engels smatraju da je proleterska
revolucija po formi nacionalna, to jest, proletarijat u okviru vlastite nacije
mora da izbori dorninantan polozaj u odnosu na burzoaziju, a po sadrzaju
intemacionalna, to jest, proleterska revolucija je djelo svjetskog proletarijata.
Otuda Marksova i Engelsova tvrdnja da proleteri nemaju domovine i otuda
poziv "Proleteri svih zemalja ujedinite se".
102E. Renan. Une nationest une grande solidarite morale. dans C. Bougie - J. Raffault. Elements de soci-
ologie. Libraire Felix Akan, Paris 1926.. p. 204.
253
Nijaz Mesihovic _
Prema tome, Marks i Engels u "Manifestu komunisticke partije" tijesno
povezuju nacionalnu emancipaciju proletarijata sa njegovom klasnom emanci-
pacijom i smatraju da sa klasnom emancipacijom, to jest, oslobodenjem prole-
tarijata od eksploatacije, nacionalno pitanje gubi na znacaju, dakle, nacija biva
dokinuta odnosno prevazidena. "Ukinite eksploataciju covjeka po covjeku, pa
cete ukinuti eksploataciju jednog naroda od strane drugog. Od dana kada ne
bude vise postojao antagonizam klasa unutar nacije, nece biti ni neprijateljst-
va izmedu raznih naroda." ("Manifest komunisticke partije"). Osnovni postu-
lat marksisticke teorije nacije jeste, da niti jedna nacija ne moze biti slobodna
ako eksploatise odnosno ugnjetava drugu naciju. Nacija je, dakle, historijska
kategorija koja nastaje na odredenom stupnju historijskog razvoja da bi isto
tako na datom historijskom stupnju razvoja drustva bila prevazidena.
Marksisticka koncepcija nacije polazi od pretpostavke da tek socijalizam
formira drustvene uslove u kojima je moguca ravnopravnost svih nacija.
Pretpostavka za ravnopravnost svih nacija u socijalizmu jeste ekonomska
ravnopravnost koja dolazi sve vise do izrazaja ukoliko socijalizam, razvijajuci
materijalne proizvodne snage omogucava ravnomjeran i ravnopravan
ekonomski razvoj svih nacija, jednovremeno dokidajuci naslijedene deter-
minizme klasne strukture drustva, sro je nuzan uslov za afirmaciju
nacionalnog identiteta svih nacija u socijalizmu.
U pogledu ostvarivanja ravnopravnosti svih nacija u socijalizmu, Lenjin
je posebno isticao znacaj ravnopravnih nacionalnih odnosa, formulisuci
poznati princip prava nacija na samoopredjeljenje do otcjepljenja.
Socijalizam treba da svakoj naciji obezbijedi jednakopravne uslove razvo-
ja kako bi se onemogucilo da se jedna nacija izdvoji kao hegemon i da
vlastiti razvoj temelji na onemogucavanju razvoja drugih nacija. Lenjinova
koncepcija revolucije ide za tim da u dijalektici klasno nacionalno trazi
oslobodenje za sve nacije u Rusiji koje su u vrijeme carskog rezima bile u
neravnopravnom polozaju.
Problematikom nacije bavio se takoder i Staljin (1879 - 1953). U svojim
spisima 0 nacionalnom pitanju Staljin je prezentirao opste karakteristike naci-
je. Po Staljinu, nacija je stalna, historijski zasnovana zajednica jezika, teritori-
je, ekonomskog zivota, psihickih karakteristika, kulture. Slabost Staljinove
definicije nacije sadrzana je u tome sto na osnovu nje nije moguce vidjeti
materijalne i drustvene pretpostavke nastanka nacije, a niti odnos klasa/nacija.
Doprinos teoriji i rjesenju nacionalnog pitanja u jugoslovenskom drustvu
dali su Tito (1892 - 1980) i Kardelj (1910 - 1979). Kardelj je dao i definici-
254
ju nacije: "Nacija je, dakle, specificna narodna zajednica nastala na osnovi
drustvenepodjele rada epohe kapitalizma, na kompaktnoj teritoriji i u okviru
zajednickog jezika i bliske etnicke i kultume srodnosti uopste.!"
Usavremenoj sociologiji vrlo je bitnaanaliza medunacionalnih odnosa. Tokom
historijskog razvoja karakteristika medunacionalnih odnosa u Evropi i u svijetu
jeste sve veca nacionalna meduzavisnost u razlieitim sferama drustvenog zivota
(ekonomija, politika, odbrana, kultura) stoje vodilo ka medunacionalnoj saradnji i
medunacionalnim integracijama pogotovo u podrucju privrede i odbrane, s jedne
strane, ali istotakoi cestinacionalni sukobi kaoposljedica manifestacije nacional-
istickih ideologija kojima je biocilj podjarmljivanje manjih nacija od vecih, stoje
u krajnjoj liniji rezultiralo ratnim sukobima svjetskih razmjera.
U tom smislu danas smo svjedoci protivrjecnih trendovau medunacional-
nim odnosima. S jedne strane, prisutna je spremnost da se u medunacional-
nim odnosimaeliminisu ideologije nacionalisticke hegemonije i ekspanzije i
uspostave odnosi saradnje prije svega na privrednom podrucju, ali i na
podrueju politike, kulture, nauke, obrazovanja, sporta itd. sto rezultira inte-
grativnim procesima nacija na uzirn ili sirim teritorijama (primjer Evropske
ekonomske zajednice).
S druge strane, jos uvijek suu svijetu, a narocito u visenacionalnim zajednica-
rna, prisutni razliciti problemi u medunacionalnim odnosima koji najcesce proi-
zlaze iz tendencija velikih nacija da svojim nacionalnim interesima i ciljevima
podrede interese manjih nacija u konkretnoj drZavnoj zajednici. Na toj osnovi
javljaju se danas rnnogi medunacionalni sukobi koji u krajnjoj liniji mogu voditi
ka nekontroliranomraspadu velikih polinacionalnih drzava sa opasnoscu javljan-
ja sukoba na sirim i uzimteritorijama u Evropi i svijetu. U uslovima neravnom-
jemog drustvenog i ekonomskog razvoja u medunarodnim okvirima treba traziti
jacanjenacionalnih ideologija i mogucnost izbijanja sukoba medu nacijama.
Porodica
Pojam
Porodicaje primarno biolosko- edukativna grupa, sto znaci da u okviru
ove grupe dominiraju bioloski i edukativni procesi, to jest, covjek u okviru
porodice zadovoljava bioloske potrebe za produzenjem vrste. 0 porodici se
103 E. Kardelj, Razvoj slovenackog nacionalnog pitanja. Kultura. Beograd 1958., str. 104.
255
Nijaz Mesihovic _
uslovno moze govoriti, na primjer, i kao 0 ekonomskoj grupi, jer porodica vrsi
neke ekonomske funkcije, ali ekonomski procesi u okviru porodice manje su
naglaseni nego biolosko - edukativni procesi koji porodici, u krajnjoj liniji,
odreduju karakter.
Osnovna karakteristika porodice je, dakle, prirodna veza izmedu clanova.
Ali takoder ova osobenost porodice je pod neposrednim i snaznim uticajem
mnostva drustvenih cinilaca (historijskih, socijalnih, moralnih) koji uticu na
oblikovanje i transformaciju porodice. Dakle, porodica ne postoji sarno kao
prirodno uslovljeni okvir komunikacije clanova, nego je to prirodno stanje
drustveno posredovano.
Historijski razvojporodice
Tokom historijskog razvitka porodica je kao biolosko - edukativna grupa
prosla kroz nekoliko razvojnih faza. Antropolog Morgan je na osnovu vlasti-
tih istraZivanja izvrsio rekonstrukciju povijesnog razvoja porodice. Dakle, u
povijesnom razvoju porodice mogu se razlikovati sljedeci oblici: 1. porodica
krvnog srodstva, 2. porodica punalua, 3.porodica parova, i 4. monogamna
porodica.
Na prelasku iz zivotinjskog stanja u ljudsko, kod covjeka nailazimo na
prorniskuitet kao embrionalni, najnerazvijeniji oblik grupne bracne zajednice
u okviru koje je prisutna sloboda polnog opcenja izmedu polova. Polni odnosi
nisu regulisani nikakvim drustvenim pravilima.
U pravom smislu rijeci, 0 porodici kao izdiferenciranoj drustvenoj grupi
mozemo govoriti kada se javlja porodica krvnog srodstva. U okviru porodice
krvnog srodstva kriterijum za polno opcenje bio je pripadnost odredenoj gen-
eraciji. Muskarci i zene iz jedne generacije tvore bracne grupe, tako da, na
primjer, u polne odnose mogu stupati braca i sestre iz jedne generacije.
Na prelazu izmedu srednjeg i viseg stupnja varvarstva dolazi do formi-
ranja monogamne porodice. Monogamna porodica razvila se iz sindijaz-
micke porodice i predstavlja zavrsni stupanj porodice, dakle, oblik
porodice koji dominira u civilizovanom drustvu, U monogamnoj porodici
uocljiva je predominacija muskarca u odnosu na zenu, bracna veza je
utemeljena na cvrscim osnovama i regulisana je drustvenim pravilima.
Monogamna porodica je izraz krajnje nejednakosti polova i korijene
eksploatacije mozemo traziti vee u nejednakom polozaju mula i zene u
okviru monogamne bracne zajednice. Monogamna porodica je slika drust-
256
va u malom, jer sve protivrjecnosti koje su prisutne u drustvu prelamaju se
kroz odnos muskarca i zene u monogamnoj porodiei. Klasno drustvo je jos
vise poteneiralo suprotnost izmedu muskarca i zene u monogamnoj porod-
ici, subordinirani polozaj zene u odnosu prema muskarcu, tim prije sto je
monogamna porodiea postajala bitan element reprodukcije klasne strukture
drustva, kada su, na primjer, porodicnim vezama vladajuce drustvene klase
posredstvom nasljednog prava u razlicitim oblicima obezbjedivale svoj
povlasteni polozaj u drustvu.
Tipovi i junkcije porodice
5to se tice savremene porodice, ona je predmet istrazivanja posebne soci-
oloske discipline - soeiologije porodice. Sociologija porodice posvecuje
posebnu paznju tipologiji porodice i istraZivanju osnovnih funkcija porodice
u savremenom drustvu,
Zavisno od kriterijuma koji se uzimaju kao relevantni za obiljezje
odredenog tipa porodice, u sociologiji su prisutne i razlicite tipologije
porodice. Tako, na primjer, ako za kriterijumrazlikovanja porodica uzmemo
karakter svojinskihodnosa u drustvu, te odnos i ovlascenje pojedinihclanova
porodice prema sredstvima za proizvodnju, mozemorazlikovati agrikultumo
- zanatlijsku i radnicko- sluzbenicku porodicu. Ako kao kriterijumrazliko-
vanja porodica primijenim nacin i stepen raspolaganja uticajem i mati u
okviru porodice, mozemo razlikovati: patrijarhalnu iii autoritativnu iegalitar-
nu ili demokratsku porodicu. Izgleda da ovu podjelu porodice u sociologiji
pojedini sociolozi porodicenajcesceprihvacaju,
Osnovnekarakteristike patrijarhalne porodicejesu: porodicaraspolazepri-
vatnimsredstvima za proizvodnju. Toje, primamo, agrikultuma zajednica u
okviru koje dominira zemljisni posjed. Naglasena je nejednakost izmedu
polova. Narocito je izrazena ekonomska zavisnost zene od muskarca, Svi
odnosi u okviru ovog tipa porodice utemeljeni su na autoritetuoca kao naju-
glednijem clanu porodice. Otae raspolaze najvecim autoritetom i vlascuu
odnosuprema drugimclanovimaporodice, posebnopremazeni i djeci. 5to se
tice muskarca, formalni karakter monogarnne porodice stavlja ga u povoljni-
ji polozaj u odnosu na zenu, jer se vjemost zahtijeva sarno od zene, dok za
muskarca nije obavezna. U regulisanju porodicnihodnosa veliku ulogu igra-
ju rnoralna pravila. 5to se tice funkcija ovog tipa porodice, one se priblizno
podudaraju sa funkcijama savremene porodice, tako da se necemo detaljnije
zadrzavati na izlaganju osnovnih funkcija patrijarhalne porodice.
257
NijazMesihovic _
Savremena iIi egaIitarna odnosno demokratska porodica nastaje poste-
penom preobrazbom patrijarhalne porodice. Uzrok ovoj preobrazbi u krajnjoj
istanci treba traziti u radikalnoj promjeni nacina organizovanja ekonomske
aktivnosti u drustvu, to jest, u promjeni nacina proizvodnje u savremenim
drustvima. Osnovno obiljezje ovog tipa porodice jeste demokratizacija
odnosa izmedu clanova porodice. Ekonomski progres posebno je pridonio
emancipaciji zene i formiranju sve cvrsce osnove njene ekonomske nezavis-
nosti. Sa ujednacavanjem ekonomskog polozaja pojedinih clanova porodice i
podizanjem obrazovnog nivoa svih njenih clanova, distribucija autoriteta, uti-
caja i moci izmedu clanova porodice postaje ravnomjemija.
Osnovne funkcije demokratske porodice u savremenom drustvu jesu:
biolosko - reproduktivna i edukativna. Radanje i odgoj djece najznacajnije su
funkcije u svakom drustvu, jer na taj nacin drustvo obnavlja covjekovu kom-
ponentu kao najznacajniju komponentu proizvodnih snaga od cega zavisi dalji
progres drustva. U okviru biolosko - reproduktivne funkcije porodica vrsi i
dvije znacajne potfunkcije: biolosko - seksualnu (regulacija seksualnog pon-
asanja clanova) i emotivnu.
U okviru funkcionalizma i psihoanaIize istice se vaznost socijalizacijske
funkcije porodice (uticaj roditelja na ponasanje djece i njihovo ukljucivanje u
drustveni zivot - proces izgradnje Iicnosti).
U porodici se mogu zadovoljavati i neke ekonomske potrebe npr. ekonom-
ska podrska clanovima porodice pomocu porodicnog kapitala.
Funkcija socijalnog pozicioniranja clanova porodice dolazi do izrazaja u
onim drustvima u kojim socioekonomski polozaj u drustvenoj strukturi ovisi
o porodicnom porijeklu.
Kriza porodice
Iako je porodica u savremenim drustvima osnovna celija drustvenog
zivota, ipak dubinske i visestruke promjene u drustvu stavljaju na iskusenje
savremenu porodicu. Mnogi sociolozi govore 0 trajnoj i ozbiljnoj krizi
porodice.
Savremena razvijena industrijska drustva manifestuju trendove slabljenja
znacaja vlasnistva (nasljedivanje gubi raniji smisao), u drustvu se vise vrednu-
je tehnicka kvalificiranost nego vlasnistvo, IiberaIizacija odnosa izmedu spolo-
va mijenja karakter autoriteta u porodici, tako da pada autoritet pater familiasa,
258
zena prestaje biti jednostavni objekt patrijarhalnog raspolaganja, zena se sve
vise afirmise kao ravnopravan clan porodice, a brak prestaje biti koristoljubivi
odnos razmjene: davanja i uzvracanja. Zato se u visokorazvijenim industri-
jskim drustvima javljaju altemativni oblici tradicionalnoj monogamnoj porod-
ici, kao sto su: monogamija u nastavcima (uzastopna zenidba ili udaja pojedi-
naca vise puta ali uvijek samo sa jednom osobom), jednoroditeljske porodice
konstituirane od jednog razvedenog roditelja i djece, homoseksualne i lezbi-
jske porodice (zakonska regulacija ovih bracnih veza je protivrjecna i nije
jasno regulisana), kohabitacija (situacija kada muskarac i zena zive zajedno a
da nisu u formalnopravno vezani), samacki zivot itd.
259
Poglavlje XII
osuo DRUSTVENE SVIJESTI
Religija
Razlicita shvatanja fenomena religije
Kako Dirkem pristupa odredbi pojma religije?
Veberovo shvatanje religije
Marksovo shvatanje religije
Faze u razvoju i konstitutivni elementi religije
Savremeno drustvo i religija
Moral
Ideologija
Funkcija ideologije
Kultura
Komponente kulture
XII OBLICI DRUSTVENE SVIJESTI
Religija
Religija je kao izdiferencirani oblik svijesti kornpleksna drustvena pojava,
koju cesto nije bilo lako razluciti od ostalih oblika drustvene svijesti, narocito
u prvobitnoj drustvenoj zajednici iii u arhajskirn prirnitivnirn drustvima u
okviru kojih je religija visestrano isprepletena sa drugirn oblicirna svijesti. To
otezava pokusaj definisanja religije, pogotovu ako se zna da su antropolozi
bili prvi istrazivaci koji su religiju kao drustvenu pojavu istrazivali u arha-
jskirn drustvima.
Prisutno je vise shvatanja 0 nastanku i sustini religije. U nasoj analizi
fenornena religije rni cemo se oslanjati na razlicita shvatanja religije.
Railicua shvatanja fenomena religije
U sociologiji religije prisutno je vise shvatanja 0 tome sta je religija i koje
su njene bitne funkcije u drustvu. Ovdje cemo detaljnije prezentirati dva
shvatanja religije sociologa Ernila Dirkerna i Maksa Vebera kao dva reprezen-
tativna koncepta religije u socilogiji.
Emil Dirkern je poznati socilog koji je pristupio detaljnorn istrazivanju
religijskog fenornena. Za razliku od drugih istrazivaca i teoreticara religi-
je, Dirkern je sebi postavio zadatak da dode do saznanja sustine, biti
religije, ali rnu to, kao sto cemo vidjeti, nije poslo za rukorn. Postavljajuci
sebi ovaj zadatak, Dirkern je srnatrao da je osnovni cilj nauke 0 religiji da
263
NijazMesihovic _
istrazuje drustvene determinante koje uslovljavaju covjekovu religioznu
prirodu.
Temeljna shvatanja 0 religiji Dirkem je iznio u svom djelu "Elementarni
oblici religioznog zivota".
Kako Dirkem pristupaodredbi pojma religije?
Dirkem smatra da su religiozne predstave mentalna stanja sui generis, religi-
ja nuzno egzistira u drustvu i religiozne norrne su obavezne za sve clanove, pri-
padnike drustva, ?ovjek nije slobodan u opredjeljenju da li da vjeruje ili ne
vjeruje, jer su mu religiozne predstave obavezno nametnute od strane drustva,
zato sto je religija kolektivna predstava, kolektivni cin. Stoga Dirkem definise
religiju na sljedeci nacin: "Religioznimpojavama nazivamo obavezna vjerovan-
ja kao i prakticne djelatnosti (ljudi) proizasle iz tih vjerovanja,"!"
Religija je grupni, kolektivni cin i funkcija religije jest odrzanje i
ucvrscivanje kohezije drustvene grupe.
Dirkem smatra da je porijeklo religije u covjekcvoj zavisnosti od prirod-
nih sila i ne prihvata objasnjenje nastanka religije koje je utemeljeno na
stanovistu primus ih orbe deos fecit timor (strah je stvorio bogove). Dirkem
objasnjava postanak religije ne na bazi covjekovog straha od boga, nego na
bazi covjekove ljubavi prema bogovima, jer smatra da je covjek u prvo vri-
jeme bogove smatrao prijateljima, prirodnim zastitnicima.
Sustina religije nije sadrzana u formiranju predstava 0 fizickom univerzu-
mu, prirodi. Religija je, prije svega, sistem predstava posredstvom kojih pojed-
inci dolaze do "saznanja" 0 drustvu kojeg su prethodnici, kao i 0 maglovitim,
obpskurnim, misticnim drustvenim odnosima.!"
Religiozna osjecanja koja se forrniraju u okviru grupe imaju supraindivid-
ualni karakter: covjek ispoljava osjecanje da su njime ovladale sile koje su mu
strane kao pojedincu. "Ponesen" kolektivitetom, pojedinac ne osjeca individ-
ualnost, nego se posvecuje zajednickim ciljevima. Ljudi u obliku svetoga
obozavaju drustvo, a da toga jednovremeno nisu svjesni. Stoga drustvene
grupe uzvisenosti, zanosa, formiraju predstave 0 bogovima koji su im potreb-
ni i koji im donose preobrazenje.
104 E. Durkheim, Definitionde la religion. dans C. Bougie - J. Raffaut, Elements de Sociologie. Felix Alcan,
Pans 1926,p437
i 05 E. Durkheirn. Les Formes elementaires de lavie rehqieuse. Alcan, Paris 1912,p.320-323.
264
Opcenito govoreci, moze se zakljucivati da Dirkem, ne shvatajuci religiju
kao oblik covjekovog otudenja, nije mogao prodrijeti u sustinu religioznog
fenomena, sto mu je onemogucilo da pravilno shvati nastanak i funkciju
religije u drustvu.
Veberovo shvatanje religije
Veberov teorijski opus obuhvata nekoliko temeljnih socioloskih kategorija
koje su u centru njegove socioloske analize. Izgleda narn da je Veber poseb-
nu paznju posvetio korelaciji tip religije - tip drustvene strukture, buduci da
je u svom djelu "Protestantska religija i duh kapitalizma", posredstvom
metode strukturalne homologije, pokusao pokazati kako protestantska religi-
ja uslovljava nastanak kapitalizma, smatrajuci da je kapitalizarn direktna
posljedica promjene u religijskom shvatanju ljudi.
Vebera religija ne interesuje kao sustina, niti je za njega znacajno pitanje
sta je uzrok nastanku religije. Za njega je primarno pitanje kulturno-istorijske,
odnosno sociloske funkcije religije. Veber stoga primarno istrazuje funkcije
religije, pokazujuci da je kapitalizam nastao kao rezultat pojave protestantske
religije i njenih dogrni. Religija je, prije svega, socio-psihicka rekompenzaci-
ja pojedinca za zivotne poteskoce koje objektivno i nuzno egzistiraju u
drustvu, kao sto su smrt, nepravda, siromastvo i druge. Religija je sredstvo
pomirenja sa ovim nuznostima.
Dvije su osnovne dogme protestantske religije dovele do formiranja kulta
rada u kapitalizmu: 1. racionalan odnos naspram bozanstva i 2. stednja.
Izmedu bozanstva i vjernika uspostavlja se racionalan odnos na taj nacin sto
vjernik zadobija naklonost bozanstva sarno ukoliko radi, pridonosi,
privreduje. Duhovno sjedinjenje sa vrhovnim bozanstvom vjemik postize tek
posredstvom rada. Stednja je druga bitna karakteristika svakog vjemika. Sted-
njom vjemik racionalno kombinuje sredstva za rad i postize maksimalnu
dobit, gdje se veci dio novostvorene vrijednosti mora ustedjeti i vratiti u
proizvodnju za prosirenje proizvodnje.!"
Veberovo shvatanje religije je usmjereno prema sociolosko-istorijskoj
funkcionalnosti religije. On smatra da religija nuzno egzistira u drustvu. S
druge strane, istrazujuci funkcije religije u drustvu, Veber je u sociologiji
postavio veoma znacajno pitanje - pitanje konstitutivnih uslovljavanja struk-
I 06 Cjelinu svojih shvatanja 0 reilgiji i njenoj funkciji u druStvu Veberje izloziou svojimdjelimaProtestantska
etikai duh kapitalizma, Sarajevo 1966, i Privreda i drustvo, Beograd 1976.
265
NijazMesihovic --,- _
turacije drustvene cjeIine posredstvom konstitutivnih elemenata, bilo da je
rijec 0 politickom, ekonomskom iIi u ovom slucaju, elementu religije.
Na primjeru Dirkemovog shvatanja reIigije vidimo da je on zastupnik ideje
o univerzalnom, a ne 0 istorijskom karakteru reIigije, sto ga je uveIiko
sprijecilo da sagleda povezanost religioznog fenomena sa odnosima subodi-
nacije u drustvu. Tako Dirkem nije mogao doci do saznanja sta je stvarni
uzrok religiji u drustvu, nego je razvio vise filozofsko-spekulativnu koncep-
ciju reIigije. Iako je dosao do saznanja da je religija proizvod drustva, Dirkem
nije uocio da religiozni fenomen proizilazi primarno iz uspostavljanih odnosa
zavisnosti u drustvu te da ce reIigija isceznuti tada kada ljudi dokinu u drustvu
odnose zavisnosti od prirodnih i drustvenih sila.
Marksovo shvatanje religije
Marksovo i Engelsovo shvatanje religije je znacajno za marksisticku soci-
olosku anaIizu reIigijskog fenomena.
Religija je, po Marksu, nuzna stepenica u razvoju svijesti i nastaje u onom
periodu razvoja drustva (prvobitnoj zajednici) kada je drustvo bilo podlozno
grubom djelovanju determinizama prirode, tj. kada ljudi, usIijed niskog stup-
nja razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga, nisu mogIi naci racionalna
objasnjenja za prirodne pojave. Kao i sve druge obIike drustvene svijesti,
Marks i Engels traze nastanak religije u covjekovoj predmetnoj djelatnosti:
covjek proizvodeci jednovremeno proizvodi i predstave 0 drustvu i prirodi, a
samim tim i religiozne predstave. Religija je u sustini covjekovo djelo. ?ovjek
nije rezultat religije, kao sto tvrdi hriscanska reIigija. ReIigiozno odrazavanje
drustvene stvarnosti rezultat je covjeka i njegovih djela: "Temelj religiozne
kritike jest: covjek stvara religiju, reIigija ne stvara covjeka, ReIigija je
doduse, samosvijest i samoosjecanje covjeka koji sebe ili jos nije stekao ili je
sebe vee ponovo izgubio. Ali covjek nije apstraktno bice koje se nalazi izvan
svijeta. ?ovjek, to je covjekov svijet, drzava, drustvo. Ova drzava, ovo drustvo
proizvodi religiju, iskrivljenu svijest 0 svijetu, jer je ono izopaceni svijet...
Ona je fantasticno ostvarenje covjekova bica, jer covjekovo bice ne posjedu-
je istinsku zbiljnost... Religijska bijeda je jednim dijelom izraz zbiljske
bijede, a jednim dijelom protest protiv zbiljske bijede. Religija je uzdah
potlacenog stvorenja, dusa svijeta bez srca, kao sto je i duh bezdusnih prilika.
Ona je opijum naroda,"!"
107 K, Marl<s, Prilog kritici Hegelove filozofje prava, Marl<s-Engels, Rani radovi, Naprijed, Zagreb 1978, str, 90-91.
266
Od analize religije kao proizvoda covjekove predmetne djelatnosti Marks
prelazi na kritiku religije kao jednog od najradikalnijih oblika covjekovog
otudenja. Religija je oblik covjekovog samootudenja, jer posredstvom religi-
je covjek vlastite sposobnosti transponira, prenosi na zamisljeno, imaginarno
bice (ili predmete) - bozanstvo. Jedanput odvojivsi od sebe vlastite sposob-
nosti i pripisavsi ih bozanstu, religiozne predstave ljudskih glava (bozanstva,
religiozne zamisli itd) uspostavljaju vladavinu nad vlastitim tvorcima.
Za Marksa religija nije otjelotvorenje covjekove antropoloske biti, nije
rezultat covjekove sustine, nego je upravo rezultat drustvenih odnosa u okviru
kojih se reprodukuje covjek kao bice sui generis. Religija nije svojstvena
covjeku kao dar covjekove prirode. Na taj nacin Marks se suprotstavlja
shvatanju da je religija urodena covjeku. Religija ima apsolutno drustveni
karakter. Korijen religije je u visestranoj zavisnosti covjeka od covjeka u klas-
nom drustvu, kao i u jos prisutnoj zavisnosti covjeka od prirode.
Drustveni karakter religije ogleda se u njenim socijalnim funkcijama,
Marks istice najmanje tri funkcije religije u drustvu: 1. "filozofsku" kao opstu
teoriju svijeta, 2. egzistencijalno-emocionalnu ili kompenzacionu i 3.
drustveno-politicku, Religija kao filozofska teorija svijeta je svojevrstan
cjeloviti pogled na svijet, ucenje 0 podijeljenosti svijeta na "onaj" i "ovaj"
svijet. Egzistencijalnu, odnosno kompenzacionu funkciju, religija ispunjava u
obliku mogucnosti postizanja iluzome srece na onom svijetu. Religiozan
covjek umislja da ce postizanjem srece na onom svijetu zadobiti kompenzaci-
ju za sve svoje nedace i patnje na ovom svijetu.
Sa socioloskog aspekta najznacajnija je treca funkcija religije - drustveno-
politicka, u okviru koje se najjasnije ispoljava klasna sustina religije. Religija
je u klasnim drustvima jedan od nacina opravdavanja vladavine dominantne
klase, nacin opravdavanja uspostavljenog poretka. Poimajuci vlast kao boziji
dar, religija olaksava obnavljanje i konzerviranje postojeceg poretka, propagi-
rajuci u vecini slucajeva bezrezervnu pokomost uspostavljanom tipu vlasti,
odnosno vladajucoj klasi.
Faze u razvoju i konstitutivni elementi religije
Religija je prosla kroz nekoliko razvojnih faza od kojih se en general mogu
izdiferencirati: 1. animizam i 2. teizam (politeizam i monoteizam).
Iako se ne moze sa sigurnoscu utvrditi kada nastaju prvi oblici religijske
svijesti, zna se da je jos pecinski covjek pridavao lobanji neka posebna nat-
267
NijazMesihovic _
prirodna svojstva i da je kod pecinskog covjeka vladao svojevrsni kult loban-
je kao dijela tijela koji je za tadasnjeg covjeka imao izuzetan znacaj. Takvu
vrstu religije oznacavamo magijskom, odnosno, magija se temelji na pripisi-
vanju vanprirodnih svojstava odredenim predmetima.
Animizam oznacava razvojnu fazu religije u okviru koje se religija prvi put
iskristalizirala kao izdiferencirani oblik drustvene svijesti. Anirnizamje takvo
religijsko shvatanje koje polazi od cinjenice da u svijetu egzistiraju razni
duhovi koji odreduju sustinu drustvenih i prirodnih pojava i upravaljaju
razvojem drustva. Kada na osnovu razvijenije podjele rada dolazi do razvoja
zemljoradnje i stocarstva, covjek sve vise biva ovisan 0 raznim prirodnim
ciniocima koji bitno uticu na njegovu proizvodnu djelatnost. Stoga covjekova
religiozna predstava nastaje kao rezultat trajne prisutnosti "dobrih" i "losih"
prirodnih uslova od kojih narocito u sferi zemljoradnje zavisi covjekova
proizvodna djelatnost i rezultati te djelatnosti. ?ovjek razlicitim duhovnim sil-
ama pripisuje mogucnost stetnog, odnosno korisnog uticaja na njegovu
proizvodnu i opcenito drustvenu djelatnost zato sto ne moze racionalno da
objasni ove pojave.
Specificni oblik anirnizma je toternizam, u sustini, totemizam je, kao reli-
giozni pogled na svijet, vjerovanje u srodnost covjeka sa nekim zivotinjama i
biljkama. Odredena grupa ljudi, najcesce je to klan, uzima za objekt reli-
gioznog razmisljanja predmet ili zivotinju, zavisno od "nacina proizvodnje",
to jest drustvenih uslova privredivanja. Predmetu ili zivotinju posvecuje se
posebna paznja stoga sto je klan uvjeren da zajednicko porijeklo clanova
klana proizilazi iz tog totema.
Teizamje naredna faza u razvoju religioznih oblika misljenja kod covjeka.
Teizam se dijeli na politeizam (vjerovanje u vise bogova) i monoteizam
(vjerovanje u jednog boga). Naziv teizam potice od grcke rijeci theos, sto
znaci bog. Osnovno obiljezje religije u ovoj razvojnoj fazi jeste to da covjek
vlastita svojstva pripisuje odredenim imaginarnim bozanstvima, tako da su u
osnovi nastanka ove faze religije nalazi antropomorfizam, to jest, tu covjek
stvara boga prema vlastitim odrednicama. Eklatantan primjer politeizma
susrecemo u starogrckoj religiji, gdje stari Grci poznaju cijelu plejadu
bozanstava, Monoteisticke religije su, na primjer, hriscanstvo i islam.
Kada je rijec 0 konstitutivnimelementima religje, izgleda da je sasvim pri-
hvatljivo misljenje da religiju konstituisu tri elementa: 1. teorijski, 2. emotivni i
3. prakticni. Teorijski element religje predstavlja sistem religioznih ideja,
vjerovanja, predodzbi, u okviru kojih su formulisane osnovne religijske dogme,
268
pravila ponasanja, kojih treba da se pridrzava svaki vjemik. Funkcija teorijskog
elementa religije jest uskladivanje religijskih dogmi sa napretkom, na primjer,
naucnih saznanja 0 drustvu, jer se sa razvojem drustva sve vise produbljuje jaz
izmedu operativnosti religijske dogme i konkretne drustvene stvamosti. Stoga
teorijski element religije trajno, uvijek nanovo, usaglasava religijske dogme sa
saznanjima 0 drustvu i prirodi tokom istorijskog razvitka drustva. Emotivni ele-
ment religije predstavlja zbir religioznih osjecanja pojedinaca ili grupe i
izrazava subjektivno dozivljavanje religijskog fenomena. Prakticni element
religije sadrzan je u razlicitim oblicima religioznih obreda posredstvom kojih
vjemici izrazavaju, manifestuju pripadnost odredenoj religiji.
Savremeno drustvo i religija
Kada je rijec 0 karakteru i funkciji religije u savremenom drustvu,
neophodno je obratiti paznju na dvije skupine drustvenih uslova koji ili pogo-
duju reprodukovanju i jacanju religije ili su pretpostavka za prevladavanje
religije kao jednog od najradikalnijih oblika covjekovog otudenja.
U tom pogledu mozemo reci da su se u savremenim drustvima iskristal-
isale dvije protivrjecne tendencije: tendencija reprodukovanja i jacanja i
religija i tendencija prevazilazenja, odnosno ukidanja religije kao sfere
covjekovog otudenja.
Jacanju tendencije odrzanja religije pogoduju sljedece drustvene okolnos-
ti: covjek jos ne moze objasniti neke prirodne pojave i susprotstaviti se peri-
odicnim katastrofama, stepen proizvodnih snaga u mnogimjeregionima svi-
jeta jos nizak, snazan je uticaj tradicije u domenima pojedinih religija, u
visokorazvijenim industrijskim drustvima djeluju razni oblici manipulacije
covjekom, naglasena je vladavina otudenih drustvenih sila nad covjekcm, kao
sto su drzava, institucije, vlast itd. povecan je stepen eksploatacije radnih
masa, gube se individualne perspektive covjeka u sklopu sveopste dehuman-
izacije drustvenih odnosa itd.
Ako iskljucimo takozvana arhajska drustva, odnosno primitivne ple-
menske civilizacije, gdje je religija gotovo jedini i dominantan odlik
drustvene svijesti i ima funkciju odrzanja kohezije plemenske zajednice,
religijske predstave su u drustvima koja su na niskom privrednom, kultumom
i opstedrustvenom stepenu razvoja pod snaznim uticajem prirodnih pojava,
narocito onih prirodnih pojava koje u takvim drustvima izazivaju katastro-
falne posljedice: zemljotresi, poplave, suse, epidemije, bolesti itd. Nemocan
269
Nijaz Mesihovic _
da se suprotstavi posljedicama ovakvih prirodnih pojava, covjek trazi u religi-
ji pribjeziste i utjehu za nedace koje nastaju kao posljedica velikih prirodnih
katastrofa. Ovdje je strah od prirodnih sila bitna psihicka pretpostavka za
odrzavanje i u nekim slucajevima jacanje religije.
Nizak stepen razvijenosti proizvodnih snaga i opste razvijenosti u velikoj
vecini drustava takozvanog treceg svijeta uslovljava da milioni ljudi zive u
uslovima krajnjeg siromastva i zaostalosti, u uslovima koji nisu dostojni
covjeka, kada covjek nema mogucnosti da dode do racionalnog objasnjenja
svog teskog socio-ekonomskog polozaja, to jest, kada sa pokomoscu prihva-
ta takav polozaj, vjerujuci daje determiniran izvanzemaljskim silama, na koje
covjek ne moze uticati niti moze uticati na njihovu promjenu vlastitog
polozaja. Stoga se covjek priklanja religiji trazeci u njoj duhovnu rekompen-
zaciju za vlastiti bezizlazni polozaj u drustvu,
U tijesnoj povezanosti sa sveopstom zaostaloscu narodnih masa u drustvi-
rna takozvanog treceg svijeta jeste snazan uticaj tradicije na religiju. U tradi-
cionalnim drustvima je pravna regulacija drustvenih odnosa pod naglasenim ili
cak iskljucivim uticajem religijskih dogmi, pa ove zajedno sa moralnim nor-
mama, koje su snazno prozete religioznim dogmama, tvore temelj drustvenog
komuniciranja medu ljudima i odlucujuce uticu na njihovo ponasanje. Religija
u ovom slucaju vrsi ulogu kohezivnog cinioca u tradicionalnim drustvima.
U tradicionalnim drustvima, vladajuce klase posredstvom manipulacije
religioznim osjecanjem vjernika formiraju predstavu da je postojeca vlast
boziji dar, da se vjernici bezuslovno moraju pokoravati postojecoj vlasti, da je
svaki otpor vlasti nemoralan cin, koji biva sankcionisan ne sarno pravnim nor-
mama nego i prezirom okoline. Religija, u sprezi sa moralom, cini osnovni
mehanizam manipulacije mas ama kao i osnovni mehanizam odbrane od
pokusaja promjene uspostavljenih poredaka i oblika dominacije.
Sto se tice uticaja tradicije u sferi religije u razvijenim zapadnim industri-
jskim drustvima, moze se konstatovati daje taj uticaj prisutan u izmijenjenom
obliku i sa slabijim intenzitetom, buduci da, generalno govoreci, sa razvojem
nauke i tehnike uticaj religije u zapadnim industrijskim drustvima pokazuje
tendenciju pada. Medutim, prisutna su i suprotna misljenja, Tako, na primjer,
neki teoreticari smatraju da je uticaj protestantske religije, posredstvom
protestantske etike, na njegovanje kulta rada u razvijenim industrijskim
drustvima jedan od bitnih cinilaca privrednog i drustvenog razvoja. Pri svemu
tome, ovu bi tezu sa stanovista moderne teorije razvoja trebalo detaljno prov-
jeriti i tek bi se tada mogli donositi relevantni zakljucci,
270
Razni oblici manipulacije covjekom u visokorazvijenim industrijskim
drustvima kapitalistickog tipa realna su drustvena podloga konzerviranja reli-
gioznog pogleda na svijet i covjekovog priklanjanja religiji. Potiskivanje
covjekovih stvarnih potreba (drustvenost, humanost, solidarnost itd) i
favorizovanje zadovoljavanja izmanipulisanih covjekovih potreba (egoizam,
potrosnja radi potrosnje, konkurencija u svim sferama zivota itd) te stavljan-
je svega toga u funkciju profita, rada u covjeku osjecaj nemoci, izgubljenos-
ti, gubljenja perspektive u nepravednom svijetu. Sveopsta dehumanizacija
drustvenih odnosa u visokorazvijenim industrijskim drustvima dovodi u goto-
vo bezizlazan polozaj hendikepirane pojedince i drustvene grupe (starce, imi-
grante, marginalne slojeve itd.) koji u religiji pokusavaju naci duhovni
nadomjestak za izgubljeni covjekov identitet.
Moral
Sta se u socioloskom smislu moze razumijevati pod pojmom morala?
U okviru sociologije morala smatra se da je moral vezan za individualnu
svijest, da je to na odredeni nacin svijest pojedinca, da se pod pojmom morala
razumijeva covjekov unutrasnji zivot te da stoga ne postoji veza izmedu
morala i drustva, to jest, da moral nije drustveno uslovljena pojava. Upravo
zbog specificnosti moralnog fenomena, sociologija cesto nije uspijevala difer-
encirati moralne od religijskih ili pravnih pojava.
Specificnost morala kao socioloske pojave sadrzana je u cinjenici da je
moral svojstven svim pojedincima i drustvenim grupama i da ne postoje insti-
tucionalni okviri za zastitu morala pojedinca iIi grupe, sto je bitna karakteris-
tika religije (crkva) ili prava (drzava),
Opcenito govoreci, moral je utemeljen na ideji 0 vrhovnom dobru, s
napomenom da je vrhovno dobro kao socijalna vrijednost istorijska kategori-
ja koja je za razna drustva razlicita, Neki smatraju da je moral rezultat razliko-
vanja dobra i zla u drustvu, Mnogi teoreticari smatraju da su funkcija i znacaj
morala u razlicitim drustvima ili u okviru raznih istorijskih faza razvoja drust-
va manje ili vise naglaseni. Tako je, na primjer, moral u tradicionalnim
drustvima, kakva su patrijarhalna drustva, dominantan u odnosu prema ostal-
im oblicima svijesti, dokje "na posljednjem mjestu u organizovanom kapital-
izmu", tako da americki sociolog Rajt Mils ovaj tip morala oznacava kao
organizovani imoralizam.
271
Nijaz Mesihovic _
Sta, dakle, razumijevamo pod pojmom morala?
Prvo, moral mozemo posmatrati kao dio covjekove prakse, kao nacin
sazrijevanja drustva i drustvenih odnosa posredstvom vlastite angazovanosti u
mijenjanju konkretnog drustva i drustvenih odnosa. Svako covjekovo djelo-
vanje, odnosno angazovanje s ciljem promjena drustva i drustvenih odnosa,
uslovljeno je ljudskim svrhama i mjerilima. Posredstvom morala kao izdifer-
enciranog oblika svijesti, covjek procjenjuje kako vlastite postupke, tako i
postupke drugih ljudi, pri tome odobravajuci ili ne odobravajuci odredene
postupke. U prethodnoj odredbi, da je moral dio covjekove saznajne prakse,
sadrzana je opsta karakteristika moralne pojave, specificnost moralne pojave
sadrzana je u cinjenici sto ljudi posredstvom morala rnijenjaju svoja shvatan-
ja, to jest, mijenjaju sami sebe.
Medutim, kada je rijec 0 covjekovoj promjeni vlastite prirode, uloga
moral a ima posredni karakter. Covjek proizvodeci, to jest tranformisuci priro-
du i prilagodavajuci je vlastitim potrebama, jednovremeno djeluje moralno na
sebe i na drustvo, jer je proizvodnja kao proces mijenjanja spoljne prirode
uslov mijenjanja covjekove prirode. Proizvodna i moralna djelatnost se
medusobno uslovljavaju i prozimaju i mozemo ih posmatrati kao razlicite
dimenzije covjekove prakse.
Ako moral shvatimo kao dirnnziju covjekove prakse, tada bi bila prihvatlji-
va sljedeca definicija morala: "Moral je covjekovo aktivno oblikovanje, usm-
jeravanje sopstvenih i tudih postupaka i htijenja te njihovo ocjenjivanje kao
dobrih i zlih,"!"
Ako bismo pokusali dopuniti ovu definiciju morala, elemente za njezino
kompletiranje mogIi bismo naci u Dirkemovoj analizi moralnog fenomena.:"
Moral je za Dirkema sistem pravila ponasanja i od drugih drustvenih pojava
razlikuje se: 1. time sto moralna pravila posjeduju poseban autoritet (bitna
karakteristika moral nih pravila je trebanje iii obaveza) i 2. ispoljavanje
pozeljnosti da se nesto uradi ili ne uradi, jer bi obaveza ili trebanje, bez ove
druge karakteristike moralnih pravila, zadrzali apstraktni karakter.
Ispoljavanje iii manifestovanje moralne pojave je dvojaka - subjektivna i
objektivna. Tako dolazimo do diferenciranja subjektivne i objektivne dimenzije
moralne pojave. Svako drustvo sadrzi nepisana pravila ponasanja u vidu moral-
nih normi utemeljenih na odredenim drustvenim vrijednostima. Na osnovu
108VukoPavicevic, Uvod u etiku, Beograd 1962, str. 12
109E. Durkheim, Sociologie et philosophie, PUF. Paris, 1963.
272
________________TEORIjSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
egzistentnih drustvenih vrijednosti svako drustvo preferiranekepostupke pojed-
inaeai grupau odnosuna drugepostupke. Pojedinei su duzni pridrzavati se ovih
moralnih normi utemeljenih na vrhovnim moralnim vrijednostima konkretnog
drustva, takoda se moralne normejavljajukaoimperativi koji odreduju ponasan-
je pojedinaea u sklopu konkretnog drustva. Stoga moralne norme objektivno
djeluju i u slucaju pojedinacnog krsenjaod stranepojedinaea.
Medutim, sve moralne norme prelamaju se kroz individualnesvijesti poje-
dinaea. Svaki pojedinae razlicito dozivljavaobaveznost moralnih normi, tako
da ce i u prakticnom zivotu pojedinei razlicito postovati moralne norme. U
ovoj cinjenici ogleda se subjektivnadimenzija moralne pojave.:"
Tokom istorijskog razvitka raznih drustava i drustveno-ekonomskih forma-
eija prisutne su razlicite vrhovne moralne vrijednosti. Tako su, na primjer, u
prvobitnoj zajedniei vrhovne moralne vrijednosti solidarnost i uzajamno poma-
ganjeclanova zajedniee, u feudalizmu toje cast, u kapitalizmu to su moe, novae
i ugled, u socijalizmu to sujednakost, humanost, socijalisticka solidarnost.
Na taj nacin dolazimo do pitanja univerzalnog i relativnog karaktera
moralnih vrijednosti.
U pogledu shvatanjakaraktera i vazenjamoralnih normi izdifereneiranasu
dva stanovista. Eticki relativizam je takvo stanoviste koje u objasnjenju
karaktera moralnih vrijednosti polazi od pretpostavke da su sve moralne vri-
jednosti relativne i da vrijede sarno na odredenom prostoru i u odredeno vri-
jeme. S druge strane, eticki univerzalizam je takvo stanoviste koje u objasn-
jenju karaktera moralnih vrijednosti polazi od pretpostavke da neke moralne
vrednote imaju univerzalni, opstecovjecanski karakter, kao sto su, na primjer:
ne ubij, ne ukradi itd. Medutim, istorijski razvoj drustva je pokazao da su u
prakticnom zivotu ljudi uvijek medusobno isprepletene moralne vrijednosti
koje vaze za konkretnu zajednieu kao istorijski tip zajedniee i za odredeno
vrijeme, sto zavisi od proejene doticne zajedniee i njenih pripadnika, i
moralne vrijednosti koje bivaju prihvaceneod svakog drustva.
Ako je moralna pojava kompleksna, moze se konstatovati da nju tvore
sljedeci elementi: 1. moralna norma ili pravilo, 2. moralno proejenjivanje ili
rasudivanje i 3. moralna sankeija.
I 10 Dirkem u prethodno navedenomdjelutakoder smatrada moralnapojava obuhvataobjektivnui subjek-
tivnu dimenziju. Na odredenom stupnjuistorijskog razvitka druStva egzistira odredeni tip moralakoji je opsu
zasveIjudei pripada kolektivitetu. Sdrugestrane, svaka pojedinacna moralnasvijest izrazava kolektivni, zajed-
nicki moral na sebi svojstven naon, Svaka individualna svijest, zbog uticaja sredinena moralna pravila, gleda
kroz moralnu prizmu vlastite individualnosti.
273
NijazMesihovic _
Moralna norma je nepisano pravilo koje regulise medusobne odnose poje-
dinaca i grupa u okviru jedne zajednice.
Moralno procjenjivanje iIi rasudivanje je postupak kojim se dolazi do saz-
nanja da Ii je konkretno ponasanje pojedinca iIi grupe u skladu sa moralnim
praviIima.
Moralna sankcija je postupak kojim se ispoljava neodobravanje ponasanja
pojedinca iIi grupe ukoliko takvo ponasanje nije u skladu sa vazecim moraI-
nim normama. Moralna sankcija moze biti izrazena u obIiku prezira okoline
(okolina ignorise postupke pojedinca ili grupe) iIi u obliku grize savjesti
(osjecaj koji je kod pojedinca prisutan kad nije moralno postupio).
Ideologija
Kao segment superstrukture drustva ideologija je jedan od izdiferenci-
ranih oblika drustvene svijesti. Zbog kompleksnosti ideologije kao
drustvene pojave u savremenoj sociologiji su prisutna razlicita shvatanja
fenomena ideologije.
Ponekad se pod ideologijom podrazurnijeva ukupnost tvorevina ljudskog
duha, tako da ovako odredenje pojma ideologije podrazurnijeva: filozofiju,
pravo, moral, umjetnost, nauku. U ovom smislu operise se s dosta sirokim i
maglovitim pojmom ideologije.
Sljedece odredenje pojma ideologije, kada se ideologija pokusava identifi-
cirati s filozofijom, govori 0 cinjenici da ideologija moze izrazavati formiran-
je specificne slike svijeta i teziti objasnjenju polozaja pojedinaca i drustvenih
grupa u tom svijetu kada svaki pojedinac ili drustvena grupa na specifican
nacin formira predstave 0 svijetu i vlastitom polozaju u njemu.
Ideologija se moze shvatiti i kao sistern, skup sudova 0 svijetu, drustvu i
covjeku i ovako shvacena ideologija upucuje nas na zakljucak da individuu-
mi i drustvene grupe kroz vlastite aktivnosti pokusavaju u drustvu realizovati
vlastite ciljeve.
Medutim, najcesce se ideologija pojima kao iskrivljena svijest koja na
specifican nacin reflektuje postojecu drustvenu stvarnost. U tom srnislu ide-
ologija je svijest koja formira iskrivljenu sliku 0 drustvenoj stvarnosti u zav-
isnosti od drustvenog polozaja pojedinca i drustvenih grupa koji formiraju
ideoloske predstave 0 drustvenoj stvarnosti.
274
Ako na ovaj nacin shvatimo ideologiju, s obzirom na postavljeno pitanje kako
nastaje ideologija, mozemo naci odgovor u Marksovom konceptu ideologije.
Najvise elemenata za odredenje pojma ideologije Marks je dao u djelu
"Njemacka ideologija". U tom djelu nailazimo na prvobitno odredenje pojma
ideologije, gdje Marks ideologiju shvata kao iskrivljenu svijest 0 postojecoj
drustvenoj stvarnosti: "Proizvodnja ideja, predstava i svijesti se prije svega
neposredno tka sa materijalnom djelatnoscu i materijalnim opstenjem ljudi,
jezik je to stvarnog zivota. Predstavljanje, misljenje, duhovno opstenje ljudi
se javlja ovdje jos kao neposredna emanacija njihovog materijalnog drzanja.
Isto vazi i za duhovnu proizvodnju, kakva se javlja kod jednog naroda u nje-
govom politickomjeziku, moralu, religiji, metafizici itd. Ljudi su proizvodaci
svojih predstava, svojih ideja itd, ali stvarni, djelatni ljudi, takvi kakvi su oni,
uslovljeni odredenim izvjesnim razvitkom svojih proizvodnih snaga i njima
odgovarajucim opstenjem sve do njegovih najobuhvatnijih formacija. Svijest
ne moze biti nista drugo do svjesno bice, a bice ljudi jeste njihov stvarni zivot-
ni proces. Ako se ljudi i njihovi stvarni odnosi javljaju u svekolikoj ideologi-
ji kao u nekoj Camera obscura (mracna komora) na glavu postavljeni, ovaj
fenomen izvire iz njihovog istorijskog zivornog procesa isto tako kao sto izvr-
tanje predmeta na mreznjaci izvire iz njihovog neposrednog fizickog",
Pri odredenju pojma ideologije kao iskrivljene svijesti, Marks polazi od
stava da je ideologija rezultat covjekove proizvodne djelatnosti, te da covjek
proizvodeci materijalne vrijednosti, jednovremeno proizvodi predstave 0
drustvu i drustvenoj stvarnosti, to jeste proizvodi ideologiju.
Pojam ideologije kao iskrivljene svijesti karakteristican je za klasna drust-
va, jer svaki pojedinac, buduci da pripada odredenoj drustvenoj klasi, formi-
ra pogled na drustvo i drustvenu stvarnost zavisno od klasnog polozaja i trans-
formise u ideoloske predstave.
Porijeklo svih izdiferenciranih oblika svijesti, a samim tim i ideologije kao
oblika svijesti, pokusava se traziti u konkretnim odnosima ljudi: materijalne
djelatnosti i materijalno komuniciranje jesu izvor ideologije kao iskrivljene
svijesti. Ove konkretne odnose u proizvodnji materijalnog zivota ljudi
uoblicuju u ideolosku formu zavisno od njihovog klasnog polozaja u sklopu
konkretnog nacina proizvodnje, odnosno drustvene reprodukcije. Ljudi kao
tvorci vlastite istorije jednovremeno tvore i ideoloski pogled na svijet: " I
mutne tvorevine u mozgu ljudi su nuzni sublimati njihovog materijalnog
zivotnog procesa koji se da empirijski konstatovati sa i svojim materijalnim .
pretpostavkama povezati. Moral, religija, metafizika i ostala ideologija, i
275
Nijaz Mesihovic _
njima odgovarajuce forme svijesti gube time svaki dalji privid samosvjesnos-
ti. Nemaju oni istorije, nemaju razvitka, vee ljudi koji razvijaju svoju materi-
jalnu proizvodnju i svoje materijalno opstenje mijenjaju sa onom svojom
stavrnoscu, takode i svoje misljenje i proizvode svoga misljenja. Svijest ne
odreduje zivot, vee zivot odreduje svijest".
Marks ce kasnije u svojim "zrelim" radovima prosiriti pojam ideologije,
podrazumijevajuci pod ideologijom sveukupnost pogleda, ideja, predodzbi 0
drustvu i drustvenoj stvarnosti.
S obzirom na cinjenicu da smo se upoznali sa elementima odredenja pojma
ideologije, postavlja se pitanje - kako bismo mogli elaborirati definiciju
pojma ideologije?
Ideologija je izdiferencirani oblik drustvene svijesti izrazen sistemom
ideja, predodzbi, saznanja 0 konkretnoj drustvenoj stvarnosti. Ideologija
imaginamo, neautenticno odrazava drustvenu stvamost kao i postojece
odnose u drustvu u zavisnosti od klasne pripadnosti i klasnih interesa pojedi-
naca i drustvenih grupa koji formiraju predstave 0 drustvu.
Funkcije ideologije
Istrazujuci sferu ideoloske svijesti, sociologija dovodi pojam ideologije u
korelaciju sa drustvenim grupama koje, mada cesto razlicito po strukturi,
obimu, koheziji itd. posredstvom ideologije ispoljavaju pripadnost odredenoj
cjelini, drustvenom realitetu, kao sto je, na primjer, drustvena klasa.
Ako se pojam ideologije kao iskrivljene svijesti veze za klase, to jest za klas-
nu pripadnost pojedinca, moze se smatrati da je ideoloska svijest jedna forma
otudenja te da ideologija kao nacin spoznaje uslovljen klasnompripadnoscu, isto
kao i svi drugi izdiferencirani oblici svijesti u klasnim drustvima, vrsi klasnu
funkciju. Klasna funkcija ideologije sadrzana je u njenoj strukturirajucoj ulozi.
Svaka drustvena klasa pokusava kroz ideologiju kao sistem predstava 0
drustvu dati manje iIi vise koherentnu viziju drustva i svijeta polazeci od
vlastitih klasnih interesa. Stoga su ideologije pojedinih klasa objektivno
medusobno suprotstavljene kao razliciti pogledi na drustvo i svijet, tako da je
jedan od oblika klasne borbe prisutan u drustvu upravo kao ideoloska borba,
kao suceljavanje odredenih klasnih ideologija.
U klasnim drustvima dominantna je ideologija vladajuce klase. Vladajuca
klasa posredstvom ideoloskih obrazaca nastoji cijelom drustvu nametnuti
276
vlastiti ideoloski pogled na svijet. Otuda su vladajuce ideje u nekom drustvu
uvijek ideje koje elaborira vladajuca klasa: "Misli vladajuce klase su vlada-
juce misli u svakoj epohi, tj. klasa koja je vladajuca materijalna sila drustva,
istovremeno je njegova vladajuca duhovna sila. Klasa koja raspolaze sredstvi-
rna duhovne proizvodnje, tako da su joj time ujedno potcinjene prosjecno
misli onih koji su liseni sredstava duhovne proizvodnje. Vladajuce misli nisu
nista vise doidealni izraz vladajucih materijalnih odnosa, vladajuci materijal-
ni odnosi shvaceni kao misli, dakle, odnosi koji jednu klasu i cine
vladajucom, dakle, rnisli njene vladavine. Individue koje sacinjavaju vIada-
jucu klasu imaju, izmedu ostalog, i svijest i stoga misle; ukoliko one, dakle,
kao klasa vladaju i odreduju s kraja na kraj na cijelu jednu istorijsku epohu,
razumije se sarno sobom da one to Cine na svekolikom svom domasaju, pa
tako vladaju, izmedu ostalog, i kao misleca bica, kao proizvodaci misli, reg-
ulisu proizvodnju i raspodjelu misli svoga vremena; da su, dakle, njihove
misli vladajuce misli epohe." Vladajuca klasa osim uspostavljanja terora
eksploatacije jednovremeno uspostavlja svojevrstan ideoloski teror nametan-
jem vlastitih ideoloskih pogleda na drustvo i svijet drugim klasama.
Klasna funkcija ideologije veoma je znacajna za savremena klasna drust-
va, jer da bi vladavina jedne klase zadobila svoju cjelovitu legitimnost, to jest,
da bi je prihvatile ostale klase u drustvu, ta klasa mora imati operativnu ide-
olosku koncepciju razvoja drustava, jer posredstvom ideologije ona opravda-
va nacin proizvodnje kao i sistem svoje politicke dominacije u drustvu.
Vlast je utoliko prihvatljivija ukoliko je njena ideologija prikazuje manje
nasilnom, dakle ukoliko izbjegava primjenu sredstava fizickog nasilja, a vise se
sluzi ideoloskim ubjedivanjem potcinjenih klasa. Tako je, na primjer, u savre-
menom kapitalizmu relativno rijesen problem funkcionisanja nacina proizvod-
nje, dok je naglasen drugi problem, a taj je kako posredstvom dominantne ide-
ologije opravdati odnose eksploatacije, to jeste, kako obezbijediti formiranje
konzistentnog ideoloskog okruzenja koje je nuzan uslov da bi neometano
funkcionisao nacin proizvodnje utemeljen na kapital-odnosu. To vladajuca
klasa postize ideoloskom indoktrinacijom subordiniranih klasa, propagiranjem
svojih ideja, ne sarno posredstvom sredstava javnog inforrnisanja nego i razvi-
janjem odredenog koncepta skole, obrazovanja, religije itd. Vladajuca klasa
posredstvom ideologije rasprostire vlastite socijalne vrijednosti sa namjerom
da ih usvoji vecina pripadnika jednog drustva. Time vladajuca klasa pokusava
postojecim sistemom vlasti pripisati karakter prirodne nuznosti, univerzalnosti,
jer se u ideoloskoj optici vladajuce klase egzistirajuci tip vlasti predstavlja kao
jedini moguc. los je u "Kapitalu" skrenuta paznja na ideoloske funkcije "agena-
277
Nijaz Mesihovic _
ta kapitala" (drustvenih grupa zaduzenih za reprodukciju kapital-odnosa), koji
kapitalistickom nacinu proizvodnje pripisuju karakter nepromjenjivosti, uni-
verzalnosti, nuznosti i tako dalje.
Vladajuca klasa ne bi mogla ucvrstiti uspostavljeni tip vlasti i dominaciju
svoje ideologije ukoliko vlastite ideoloske poglede ne bi prezentirala kao
poglede cijelog drustva, Time dolazimo do zakljucka da svaka klasna ide-
ologija sadrzi utopijski element zbog dva razloga: 1. sto takva ideologija pre-
tenduje na univerzalni karakter, tj. javlja se kao univerzalni reprezentant
interesa cijelog drustva i 2. sto postojecu drustvenu stvarnost pokusava trans-
formisati u "bolju", pravedniju stvamost saobrazeno vlastitom klasnom
ineteresu, sto prakticno nije izvodljivo.
Kada smo se upoznali sa pojmom i klasnom funkcijom ideologije, dolazi-
mo do problema, kako klasifirati pojedine manifestantne oblike ideologije.
Klasifikacija ideologije moze biti utemeljena na razlicitim kriterijima. Ne
zalazeci dublje u problem klasifikacije ideologija, prezentiracemo jednu od
mogucih klasifikacija ideologija koju je izvrsio kanadski sociolog Gij Rose:
1. ideologije koje su svojstvene jednoj posebnoj grupi u okviru konkretnog
globalnog drustva - profesija, klasa: 2. ideologija je uvijek nekako povezana
sa vlascu, a ona moze biti: ideologija vladajuce klase (iii neke druge grupe
npr. tehnokratije i birokratije), ideologija neke grupe koja pretenduje na vlast
(npr, ideologija politicke stranke u opoziciji), ideologija drustvenih grupa
oznacenih kao "grupe za pritisak" koje nastoje uticati na vlast, ali ne i domoci
se vlasti, 3. s obzirom na nacin postizanja cilja, ideologije mogu biti
reformisticke i revolucioname i 4. s obzirom na sadrzaj, ideologije mogu biti:
reakcioname (ako u razvoju drustva teze povratu na staro), konzervativne
(ako klasne odnose pokusavaju reprodukovati na nivou statusa quo), progre-
sivne iIi liberalne (ako iniciraju prevazilazenje tradicije u korist odredenih
drustvenih promjena) i radikalne (ukoliko teze radikalnoj promjeni drustva,
kao sto je, npr, ideologija razlicitih klasa).
ldeologija i naucno saznanje
Kada je rijec 0 odnosu ideologije i naucnog saznanja te primjene naucnog saz-
nanja na konkretne probleme razvoja drustva, postavlja se pitanje da Ii je nauka
kao racionalni oblik saznanja nezavisna u odnosu na ideologiju, iii je na neki
nacin impregnisana, prozeta ideologijom. Kada imarno u vidu ovaj problem, rnis-
limo prije svega na drustvene nauke kao racionalne oblike saznanja 0 drustvenoj
278
stvamosti, iakoi prirodne nauke udrustvenom kontekstu nikada ne mogu biti ide-
oloski neutralne, jer je svaki oblikdrustvenog saznanja smjesten u odredeni soci-
jalni kontekst kojije uslovljen i impregnisan ideologijom egzistentnih klasa.
U tompogledusociologija saznanjapolazi od pretpostavke da se sveukup-
nost covjekovih saznanjane moze izdvojiti i posmatrati kao nezavisna djelat-
nost, nego je sam proces saznanja vezan za produkcione odnose, dakle, za
proizvodnu djelatnost ljudi, jer covjek, proizvodeci materijalne vrijednosti,
jednovremeno proizvodi i oblike saznanja.
Sociologija, tretirajuci ovaj problem, polazi od pretpostavke da je naucno
saznanje inkorporirano u proizvodne i drustvene odnose i impregnisano ide-
ologijomzbog najmanje dva razloga.
Prvo, postojeci oblici drustvene i tehnicke podjele rada uslovljavaju tip
naucnog saznanja koji nema opstedrustveni karakter, nego se naucnim saz-
nanjemprofesionalno bavi jedna ili vise drustvenihgrupa koje imaju vlastitu
ideologiju, takoda naucnosaznanjeizrasta uvijekna ideoloskoj pozadiniovih
drustvenih grupa.
Drugo, naucnom saznanju je vee na metodoloskom nivou, dakle, upotrebom
jednihili drugih metoda ili instrumenata i tehnika naucnog isztraZivanja unaprijed
predodredeno dokojih rezultata zeledoci i na koji ce nacin terezultate upotrijebiti
s ciljem dokazivanja jedneili druge pretpostavke, odnosno hipoteze. Naucnik sam
vrsi izbor metoda i naucnog instrumentarija posredstvom kojih zeli ekspIicirati
konkretnu drustvenu pojavu. Tapojava nuzno bivaekspIicirana uzavisnosti odide-
oloske orijentacije istrazivaca, tako da sam istrazivac daje odredeni ideoloski
srnisao istraZivanju. Tako, na primjer, sociologija kaoopstanauka 0 drustvu moze
stajati na ideoloskom stanovistu ocuvanja ili reprodukaovanja odnosa statusa quo
u drustvu, upotrebljavajuCi i primjenjujuCi razlicite metode istrazivanja, for-
mulisuci razne teorijske pretpostavke odkojih polazi dabi dokazala odsustvo soci-
jalnihantagonizama ili konflikata izmedu drustvenih klasa.
Kultura
Definicija pojma drustva nezaobilazno u sebi sadrzava kljucni element -
element kulture.
Kulturaje sustinski segmentdrustvai nastaje kao rezultat covjekove inter-
vencijena prirodu, drustvo i ljudskomisljenje.
279
Nijaz Mesihovic _
Pojam kulture oznacava i permanentno covjekovo nastojanje, konstantan
napor, da se ukupnoscu vlastitih aktivnosti u sto vecoj mjeri emancipuje od
onog sto se naziva priroda i prirodni milje, da u sto vecoj mjeri amortizuje
djelovanje prirodnog determinizma. Na taj nacin stupanj razvijenosti kulture
opcenito izrazava stupanj emancipacije covjeka u odnosu na prirodu.
Razlidta shvatanja pojma kultura
Pojam kulture je jedan od kljucnih pojmova u sociologiji, ali takoder jedan
od najneodredenijih pojmova.
U sociologiji je prisutno nekoliko pokusaja definisanja pojma kulture koji
su utemeljeni na razlicitim kriterijumima. Zavisno od fundamentalnog kriter-
ijuma na osnovu kojeg se nastojalo definisati specificnost kulture kao
drustvene pojave, mozemo razlikovati: deskriptivne, istorijske, normativne,
psiholoske, strukturalne, funkcionalne i druge definicije kulture.
Pojam kulture najceSce se veze za progresivni razvoj drustva kojim se nas-
tojalo iskazati napredak drustva u svim njegovim sferama. Cesto je pojam
kulture bio poistovjecen sa pojmom civilizacije, cime se nastojalo podvesti
pod pojam kulture sveukupnost covjekove kreacije, dostignuca materijalne i
duhovne prirode, prenosenih odjedne do druge generacije. U tom smislu kul-
tura bi obuhvatala: nauku, tehniku, moral, obicaje, umjetnost - dakle, izraze
svih sposobnosti koje covjek istice u drustvu, a otjelovljenje su materijalnim
proizvodima sveokupne covjekove djelatnosti.
Na drugoj strani, pojam kulture trebao je oznaciti razliku izmedu covjeka
i prirode, podvajanje covjeka i prirode tokom covjekovog povijesnog razvoja.
S pomocu humanistickog koncepta kulture doci ce se do zakljucka da je
covjek sastavni dio prirode i da je njegova povijesna funkcija humanizacija
prirode, ocovjecenje prirode, davanje ljudskog sadrzaja prirodi, sto takoder
mozemo ubrojati u jedan od elemenata kulture.
Kratak pregled pokusaja definisanja pojma kulture u okviru raznih teorija
govori nam 0 cinjenici slozenosti samog pojma kulture.
Neki su teoreticari smatrali da se bit kulture ima odrediti kao one sto je
suprotno bioloskom kao derivatu prirode.
Margaret Mead smatra da pri pokusaju pojma definicije pojma kulture
treba voditi racuna 0 cinjenici da je kultura konstituirana iz materijalnog i
duhovnog elementa, sto ce kasnije prihvatiti mnogi teoreticari, narocito oni
280
funkcionalisticke orijentacije: ...kultura je izbor iz cjeline naucenog ponasan-
ja, koji grupa ljudi sa zajednickim tradicijama prenosi na djecu u cjelini, a
dijelom na odrasle doseljenike koji postaju clanovi datog drustva. On obuh-
vata ne sarno umjetnost i nauku, religiju i filozofiju, na koje se rijec zkultura'
istorijski odnosila, vee takoder sistem tehnologije, politicke prakse, sitne
intimne navike svakodnevnog zivota u pogledu nacina pripremanja i upotrebe
jela, ili ljuljanje djece pri uspavljivanju, u istoj mjeri kao i metode izbora
predsjednika rninistarskog savjeta ili promjene ustava.
Neki su teoreticari pokusavali povezati pojam kulture sa zadovoljavanjem
covjekovih biolosko-egzistencijalnih i duhovnih potreba.
Strukturalisticka definicija kulture, ciji je utemeljivac francuski antropolog
i sociolog Klod Levi Stros, staticka je definicija kulture, u okviru koje Stros
polazi od pretpostavke da je kultura jedan logicki konstruisani model, serna,
obrazac, koji odreduje ponasanje pripadnika clanova jednog drustva. Kultura
je u tom smislu nepromjenjiva suma institucija, ponasanja, vjerovanja i ideja
koje su bitni elementi jedne nepromjenjive drustvene strukture.
Marksisticka koncepcija kulture polazi od pretpostavke da pod pojmom
kulture mozemo razurnijevati sveukupnost ljudskih dostignuca u materijanoj
i duhovnoj sferi.
U marksistickoj koncepciji, pojam kulture bitno se veze za covjekovu
prizvodnu djelatnost. U pravom srnislu rijeci, 0 kulturi se moze govoriti kada
se covjek pocinje diferencirati od zivotinje, kada covjek pocinje proizvoditi
sredstva za rad. Time je covjek mogao transformisati prirodu i prilagodavati
je vlastitim potrebama, jednovremeno tvoreci specifican ambijent zivljenja u
okviru kojeg je bilo moguce razvijati materijalne i duhovne sposobnosti i
prenositi ih sa generacije na generaciju. Kultura u tom smislu oznacava
sveukupnost covjekovih iskustava kako u materijalnoj sferi, sferi proizvodnje
i tehnike, tako i u duhovnoj sferi.
Posredstvomkulture kao sveobuhvatnosti covjekovih iskustavau materijalnoj
i duhovnoj sferi njegove djelatnosti, covjek se sve vise emancipuje od vlastite
bioloske prirode. Kultura na specifican nacin oblikuje covjekovu biolosku priro-
du, dajuci joj naglaseni humani sadrZaj. Posredstvom kulture i kulturnih obraza-
ca covjek ureduje svoje odnose tako sto zadovoljavanjebioloskih potreba trazi u
drustvenom opcenju, drustvenoj komunikaciji koja je determinirana drustvenim
pravilima ponasanja. Na taj nacin covjek se posredstvom kulture na svakom
narednom stupnju razvitka sve vise emancipira od jos prisutnih instinkata i nag-
ona koji su konstitutivni elementi njegove bioloske prirode.
281
Nijaz Mesihovic _
Posredstvom kulture covjek ne mijenja sarno vlastitu biolosku prirodu
nego mijenja i sredinu u okviru koje zivi, mijenja geografski prostor koji je
jedan od bitnih determinanti covjekovog egzistiranja. Dok je osobenost
zivotinja prilagodavanje prirodi i prirodnim determinizmima, svojstvo
covjeka je da mijenja prirodu prilagodavajuci je vlastitim potrebama i da
posredstvom razvijanja materijalnih proizvodnih snaga uspostavlja kontrolu
nad prirodom.
U funkcionalistickoj teoriji kultura se shvata kao podrucje drustvene
stavmosti koje je u funkciji potreba pojedinca i grupa, jer pojedinci i grupe
teze harmoniji i konsenzusu koji su osnovica reprodukcije socijalnog sistema,
odnosno poretka.
U tom smislu, u pokusaju da objasni odnos kulture i drustva, Malinowski
polazi od pretpostavke da kultura omogucava ljudima zadovoljenje tri vrste
potreba: bioloskih (hrana), instrumentalnih (zakon i obrazovanje) i integra-
tivnih (religija i umjetnost).
Zadatak je sociologije da istrazuje nacin na koji svaka kultura oblikuje,
svjesno iIi nesvjesno, karakteristike pojedinca i drustvenih grupa posredstvom
drustvenih institucija i sistema odgoja i obrazovanja.
Interakcionizam, kada je rijec 0 shvatanju kulture, javlja se kao teorijsko
stanoviste ciji predstavnici usmjeravaju paznju na mikronivoe drustva, stavl-
jajuci sebi u zadatak da istraze kako ljudi zadrzavaju ili mijenjaju kultur-
oloske obrasce komuniciranja kroz niz medusobno povezanih interakcija.
Iz ovog kratkog uvida u spektar teorijskih stavova i pokusaja da se
definise pojam kulture, moguce je identificirati kljucne elemente pojma kul-
tura i predloziti sljedecu definiciju: "Kulturu cini znanje, jezik, vrijednosti,
obicaji i materijalni objekti koji se prenose s osobe na osobu i s generacije na
sljedecu generaciju u okviru grupe ili drustva.
U tom smislu kultura se moze podijeliti na podrucje materijalne kulture i
podrucje nematerijalne kulture.
Tako se "Materijalna kultura sastoji od fizickih ili stvamih, materijalnih,
opipljivih kreacija, tvorevina koje drustvo stvara, upotrebljava i kojima zajed-
nicki raspolaze,"
Nasuprot materijalnoj kulturi u drustvu egzistira "nematerijaina kultura
koja se sastoji od apstraktnih, neopipljivih Ijdskih kreacija draustva koje uticu
na ponasanje Ijudi."
282
U domen materijalne kulture spadaju: tehnologija, masine, oruda za rad i
slicno, au domen nematerijalne kulture spadaju: vrijednosti, umjetnost, jezik,
simboli kao predstava covjekovog svijeta i svijeta prirode.
Komponente kulture
Ako smo konstatovali da kulturu cine materijalni objekti i kompleks ideja
svojstvenih jednom drustvu ili jednoj grupi, postavlja se pitanje iz kojih kom-
ponenti se sastoji kultura.
U modemoj sociologiji smatra se da je kultura kao pojava konstituirana iz
sljedecih elemenata: simboli, vrijednosti, norme.
Simboli
Vidjeli smo da su simboIi vazni elementi kulture jednog drustva, pa je
cijeli jedan teorijski pravac u sociologiji - simbolicki interakcionizam nastao
kao pokusaj da se pripise znacaj simbolima u individualnim i grupnim inter-
akcijama.
Ljudi u drustvu uspostavljaju mnostvo odnosa i komunikacija i mnogi se
od tih odnosa i komunikacija temelje na simbolima kao konceptima stvamos-
ti zasnovanim na mentalnim percepcijama. U tom smislu "...simbol (ili znak)
je culno opaziva ljudska tvorevina cija je funkcija da ispolji, predstavi neki
predmet ili pojam, da na njega podsjeti ili ga nagovijesti."
Simbole mozemo podijeliti na neverbalne (osmijeh, statusni simboIi, zas-
tava, slika, grb) i verbalne (jezik),
Najvazniji verbalni simbol u drustvu je jezik. Pomocu jezika kao
artikuIisanog sistema verbalnih znakova covjek je u mogucnosti da vlastite
misli u formi govomih poruka upucuje drugim ljudima, na taj nacin deter-
minirajuci sadrzaj i okvire namjere da se uspostavi medusobna komunikaci-
ja. Jezik ne sarno da predstavlja simbolicki vid komunikacija u nekom drustvu
nego gotovo da je opsteprihvaceno misljenje u modemoj sociologiji da jezik
oblikuje nase percepcije, opazanje stvarnosti.
Ovo se stanoviste u literaturi susrece kao Sapir - Whorf hipoteza.
Jezik kao sredstvo komuniciranja, iako je sarno u odredenom smislu u
povratnoj sprezi rezultat odvijanja procesa u globalnom drustvu, ima veliki
283
Nijaz Mesihovic ~ - - - -
uticaj na obIikovanje, reproduciranje i mijenjanje drustvenih odnosa. Kako
pokazuju sociolozi u SAD, jezik moze manje iii vise direktno uticati na
medurasne i meduvjerske odnose u smislu stvaranja konfliktnih situacija.
Takoder je poznato da u nekim evropskim drustvima upotreba ili izostanak
jednog glasa ili slova u jezickoj komunikaciji u viseetnickim drustvima moze
dovesti do napetosti na mikro i makro socioloskom nivou drustva.
Vrijednosti
Niti jedan postupak pojedinca ili neke drustvene grupe u okviru socijalnog
sistema ne moze biti anaIiziran a da se taj postupak u vecoj iii manjoj mjeri
ne veze za egzistentni sistem drustvenih vrijednosti. Socijalni sistem, kao sto
je opstepoznato, utemeljen je izmedu ostalog na skupu drustvenih vrijednos-
ti vise ili manje respektabilnih i akceptibilnih od strane pojedinaca ili grupa,
koje u vecoj ili manjoj mjeri odreduju poziciju pojedinaca ili grupe u sistemu
u zavisnosti od vece ili manje podudarnosti ponasanja pojedinaca iii grupe sa
osnovnim vrijednostima socijalnog sistema.
U tom smislu socijalni sistem se iskazuje kao drustveni okvir, uzi iii siri
prostor za aspiracije pojedinaca ili grupa prema odredenim drustvenim cilje-
virna. Ako drustvene ciljeve pojedinaca iii grupa hijerarhijski poredamo s
obzirom na njihovu specificnu drustvenu tezinu koja se odnosi na socio-
ekonomsku poziciju pojedinca i grupa u okviru sistema, lako cemo primijeti-
ti da se na vrhu hijerarhijske ljestvice ciljeva kojima teze grupe i pojedinci
nalazi zadovoljavanje individualnih i drustvenih potreba.
Upravo u "sudaru" individualnih vrijednosti, preferencijalnog sistema vri-
jednosti pojedinaca i drugih sistema vrijednosti, grupnih i sistemskih, nalazi
se jedan od sustinskih elemenata ponasanja pojedinca i drugih drustvenih
grupa - da bi vlastite potrebe bile zadovoljene na socijalno optimalan nacin,
pojedinci i grupe moraju voditi racuna 0 mogucnostima i Iimitima zadovolja-
vanja tih potreba sa stanovista prihvatanja ili odbijanja vrijednosti socijalnog
sistema u okviru kojeg se odvijaju djelatnosti pojedinaca iii grupa.
Nuznose dolaziu situaciju izboraaltemativa u ponasanjukojesu dobrimdijelom
rezultat vrednovanja vlastitihpostupakaiii postupakadrugih s aspektanajoptimalni-
jeg postizanja nekog cilja- prije svegazadovoljavanja odredenihpotreba.
Vrijednosti i vrijednovanje sluze pojedincu i drustvenim grupama kao ori-
jentiri u ponasanju u okviru socijalnog sistema u odabiru altemativnih
284
modusa zadovoljavanja vlastitih potreba kao individualnih i grupnih ciljeva
kako bi ta usmjerenost ka zadovoljavanju potreba poprimila optimalan,
odnosno racionalan karakter uz sto manji "otpor" socijalnog sistema koji nas-
taje kao rezultat konfrontacije individualnih i sistematskih vrijednosti.
U tom smislu socijalne vrijednosti su jedan od najznacajnijih segmenata
matrice ponasanja pojedinca i grupa u cjelokupnoj njihovoj aktivnosti, pogo-
tovo u domenu zadovoljavanja potreba, te u velikoj mjeri u okviru socijalnog
sistema uticu na definiciju i izbor strategija drustvenog razvoja. Sta preferi-
rati, a sta izbjegavati u pojedinim sferama drustvene zbilje od strane nedindi-
viduuma iIi grupa, odgovor daje sistem drustvenih vrijednosti. Tu ulogu filtri-
ranja igraju drustvene vrijednosti posebno u sferi izbora strategija ekonom-
skog i drustvenog razvoja.
Svaka teorija vrijednosti polazi od definicije pojma vrijednosti. Sam
pojam vrijednosti u savremenim teorijama nije precizno definiran, sto je
posljedica mnostva cinilaca. Upravo zato sto je pojam vrijednosti jedan od
najopstijih pojmova, tesko je definirati sam pojam, pa se tako u okviru difer-
enciranih teorijskih pravaca razlicito definise pojam vrijednosti i odreduje
sadrzaj tog pojma.
U teorijskoj anaIizi fenomena vrijednosti i vrednovanja prisutna su
stanovista u rasponu od nemogucnosti adekvatnog definiranja pojma vri-
jednosti, preko misljenja 0 suvisnosti definicije pojma vrijednosti, pa do
misljenja da je moguce definirati pojam vrijednosti. Smatramo metodolos-
ki uputnim opredijeliti se za jednu eventualno dvije komplementarne
definicije pojma vrijednosti iz jednostavne potrebe uspostavljanja
moguceg dijaloga ili rasprave 0 ovoj problematici u smislu postizanja ele-
mentarne saglasnosti 0 tome sta se misli pod osnovnim sdrzajem pojma
vrijednosti. Stoga ovdje predlazemo definicije pojma vrijednosti koje su
razvili Talkot Parsons i Arif Tanovic.
U okviru socioloskog funkcionalizma T. Parsons daje slijedecu definiciju
vrijednosti: "Vrijednost je element usvojenog simbolickog sistema koji sluzi
kao kriterijum ili standard za izbor izmedu orijentacionih altemativa koje su
bitno otvorene u jednoj situaciji". Definicija Arifa Tanovica izgleda ovako:
"Vrijednost se moze odrediti kao pojam ciji je sadrzaj odnos u kome neki
objekat zadovoljava neku ljudsku potrebu."
Problem vrijednosti i vrednovanja prisutan je kroz cjelokupno filozofsko-
sociolosko-ekonomsko djelo u cijem je sredistu analiza troclanog niza
covjek-priroda-drustvo.
285
Nijaz Mesihovic _
Sudbina covjeka vezana je za karakter i strukturu njegovih vlastitih potre-
ba. Spektar covjekovih potreba, prije svega njegove biolosko-egzistencijalne
potrebe, su conditio sine qua non njegovog reproduciranja zivota, njegove
egzistencije, one su spiritus movens njegovih djelatnosti, aktivnosti. Taj prvi
i prvobitni impuls, nuznost zadovoljavanja potreba, permanentno pritisce
svijest covjeka i upravlja znacajnim dijelom, velikim brojem njegovih djelat-
nosti. Zadovoljavanje ovih potreba za covjeka predstavlja "vrijednost po
sebi" jer od zadovoljavanja ovih potreba ovisi mogucnost covjekovog repro-
duciranja, covjekove egzistencije koja je preduslov svakog drugog vida
covjekovog bivstvovanja.
Da bi covjek zadovoljio vlastite biolosko-egzistencijalne potrebe, vee na
prvom koraku nuzno je upucen procjenjivati moduse, nacine zadovoljavanja
tih potreba sa aspekta racionaliteta, efikasnosti i optimalnosti zadovoljavanja
potreba. Vee u toj fazi covjeku se namece potreba diferenciranja situacija
dobro-lose, te kroz istorijsku praksu dolazi do saznanja nekih temeljnih vri-
jednosti koje ce kasnije u velikoj mjeri determinirati njegovo ponasanje.
"Dobro" ili "lose" postaju osnovni orijentiri kada u okviru vlastitih djelatnos-
ti covjek preferira dobro (objekti, situacije, predmeti itd), a izbjegava lose ili
pokusava to lose transformisati u dobro.
286
Poglavlje XIII
DRUSTVENI RAZVOJ
Teorije drustvenog razvoja
Cinioci drustvenog razvoja
Zakonitosti drustvenog razvoja
XIII DRUSTVENI RAZVOJ
Od prvih zacetaka ljudske civilizacije do danas drustva manifestuju progre-
sivni karakter. Na djelu je permanentna transformacija, kvalitativna i kvantitativ-
na, kako materijalne, tako i duhovno-kulturne sfere drustva, Dakle, drustvo se
stalno krece, rnijenja, razvija od simplicifirnijih prema kompleksnijim formama.
Ova se pojava u svaremenoj sociologiji oznacava pojmovima: kretanje,
dinarnika, promjena, razvoj. Drustveni razvoj se u sociologiji tretira najcesce kao
sveukupnost procesa medusobnog uslovljavanja drustvenih pojava, sto u krajn-
joj liniji dovodi do promjene bilo jednog ili vise segmenata drustva u cjelini.
U sociologiji se istrazuje pluralitet cinilaca drustvenog razvoja (ekonoms-
ki, politicki, kulturni, religijski, ideoloski i drugi), izvori, uzroci i pokretacke
silnice drustvenog razvoja, kao i zakonitosti drustvenog razvoja.
Teorije drustvenog razvoja
Drustveni razvoj je neizostavna socioloska tema i znacajan je predmet
teorijske analize, tako da danas u sociologiji figuriraju sljedece relevantne
teorije drustvenog razvoja:
Ciklicka teorija
Evoluciona teorija
Modemizacijska teorija
Konfliktna teorija
289
Nijaz Mesihovic _
Ciklicka teorija
Da se povijest razvoja ljudskih drustava moze shvatiti kao kruzno kretan-
je drustva, pokazale su mnoge filozofske-socijalne teorije.
U povijesti socioloskih ideja teorija ciklickog razvitka drustva nalazila je
mnoge pristalice: Ibn Haldun, Charles Fourijer, Gaetano Mosca, Vilfredo
Pareto i drugi smatrali su da drustvo prolazi kroz fazu progresa, fazu kulmi-
nacije, dekadnu fazu i da se ponovo vraca na polaznu razvojnu tacku.
Italijanski sociolog Mosca (1858-1941) pridaje poseban znacaj podjeli
drustva na elitu i masu, gdje elita, na osnovu raspolaganja ekonomskom moci,
politickom i kultumom vlascu, obezbjeduje povlasteni vladajuci polozaj u
odnosu na masu. Smatrajuci elitu subjektima povijesnog dogadaja, Mosca je
sklon zakljucku da objasnjenje istorijskog razvitka konkretnog drustva moze
biti izvedeno na osnovu dinamizma vladajucih elita, te da su u krajnjoj instan-
ci interesi razlicitih elita osnovna pokretacka snaga u razvoju svakog drustva.
Italijanski teoreticar drustva Vilfredo Pareto smatra da elita vlada masom
zato sto posjeduje monopol nad sredstvima prisile i sto upotrebljava metode
lukavosti u potcinjavanju masa, uvjeravajuci mase da je cast pokoravajuci se
onima koji vladaju. Na ovoj osnovi Pareto dijeli vladajuce elite: 1. lavove-
elite koje prema masi primjenjuju nasilje i 2. lisice-elite koje prema masi
primjenjuju lukavsto, uvjeravanje, propagandu itd.
Po Paretu, istorija razvoja drustva uvijek rezultira vladajucim manjinama,
odnosno elitama, tako da su elite univerzalna pojava za sva drustva i da ce u
buducnosti razvitak drustva karakterizirati borba manjina, tj. borba vladajucih
elita za vlast kao sto je to bilo do sada.
Na osnovu ove pretpostavke Pareto razvija teoriju kruzenja, cirkulaciju
elita. Zakoni razvitka drustva primamo se iskazuju kao uspon i smjena vlada-
jucih elita. Stoga Pareto smatra da je istorija grobnica aristokratije.
Vladajuca elita uvijek se obnavlja iz sfere marginalnih slojeva drustva, iz
mase.
Tokom istorijskog razvoja drustva inferiome grupe napreduju prema
vladajucim elitama, jer se u istoriji uvijek pojavljuju periodi kada dotadasnje
vladajuce elite stagniraju, pokazuju tendenciju ka dekadenciji, kada prepusta-
ju mjesto novim elitama koje su napredovale tokom razvoja drustva. Zato je
zadatak sociologa da istrazuju uzroke pojavi dekadencije elita i uzroke nji-
hovoj propasti.
290
Uzrok propasti vladajucih elita Pareto vidi u cinjenici sto se potomci tih
elita vremenom posvecuju intelektualnim zanimanjima, gube sposobnost
primjene nasilja prema masi, sto je temelj svake efikasne vlasti, tako da
vladajuca elita gubi dinamizam koji joj je potreban u odrzanju uspostavl-
jenog poretka.
Mnogi teoreticari smatraju da je Pareto teorijom elita pridonio konstitu-
isanju fasistickih ideologija koje propagiraju oligarhijsku teoriju vladavine, tj.
da elite vladaju narodima.
Teorijom drustvenih elita bavio s ~ takode njemacki sociolog Robert
Mihels.
Americki sociolog Mils bavio se analizom projekta i funkcijom drustvenih
elita u savremenom americkom drustvu, Za Milsa je karakteristicno sto pojam
elite diferencira od pojma drustvene klase, smatrajuci da se elita ne moze
poistovijetiti sa drustvenom klasom. Elite nastaju na bazi zajednickog ineter-
sa velikih drustvenih grupa ili. institucija s ciljem monopolisanja politicke
vlasti u drustvu, sa namjerom da se na bazi tog interesa odrzi i reprodukuje
postojece stanje u drustvu.
Osnovna slabost teorije drustvenih elita sadrzana je u cinjenici sto ova
teorija zastupa fatalisticki stay da je za razvoj svakog drustva odlucujuca
vladajuca elita, te da u svakom drustvu nuzno egzistira podjela na vladajucu
elitu kao privilegiranu manjinu i subordiniranu masu. Ne uocavajuci razliku
izmedu podjele drustva na elite i masu i podjele drustva na klase, predstavni-
ci teorije drustvenih elita nisu sposobni da objasne drustvene protivrjecnosti
koje se javljaju kao pokretacka snaga u razvoju drustva,
Americki sociolog Pitrim Sorokin smatrao je da se istorijski razvoj ljud-
skih drustava manifestuje kao ciklicka varijacija izmedu tri tipa kulture koja
je karakteristicna za SAD, Kanadu i Zapadnu Evropu: osjetilne kulture
(temelji se na principu da je materijalni, osjetilni, opipljivi svijet istinski
stvaran i da posjeduje stvarnu vrijednost) i ideativne kulture (nadosjetilni i
nematerijalni svijet je istinski stvaran i posjeduje stvarnu vrijednost) i ideal-
isticke kulture koja je kombinacija osjetilnog-materijalnog i nadosjetilnog-
nematerijalnog.
Teorija 0 ciklickom razvoju drustva, zato sto u izvjesnoj mjeri pojednos-
tavljuje kompleksni pojam drustva i zato sto se ne uocava znacaj pluraliteta
faktora koji uticu na drustveni razvoj, u savremenoj sociologiji ne nalazi neki
znacajni eho.
291
Nijaz Mesihovic -'--- _
Evoluciona teorija
Smatra se da je evoluciona teorija nastala pod uticajem biolosko-
organicistickihshvatanjau sociologiji, a narocito pod uticajemCharlesa Darwina
i njegoveteorije 0 adaptibilnosti i borbi vrsta za opstanak. Teoreticari ovog prav-
ca pokusavajuuspostaviti vezu izmedu bioloske i sociokulturalne evolucije.
Kako u prirodi, tako i u drustvu desavaju se premanentne postupne prom-
jene i jedinke koje su najadaptibilnije tim promjenama sposobne su da
opstanu. U tom smislu, na svakom evolucijskom stupnju na djelu je transfor-
macija jednostavnijih u slozenije organizme, jednostavnijih drustava u drust-
va sa slozenijom strukturom i organizacijom.
U ranijoj razvojnoj fazi ove teorije preovladavalo je misljenje da je
drustveni razvoj jednolinearan. To znaci da na kraju evolucionog procesa
imamo tip najrazvijenijeg drustva kao sto su danas npr. najrazvijenija zapad-
na industrijska drustva.
Danas ovakvo teorijsko stanoviste ne pobuduje veci interes u sociologiji.
Smatra se da je suvise optereceno etnocentrizmom i da je u 19. i do polovine
20. stoljeca bilo u funkciji opravdanja kolonijalisticke i neokolonijalisticke
politike velikih kolonijalnih sila u Evropi.
Naspram klasicnog evolucionalizma, u okviru kojeg je teiiste na razvoju
drustva uz snazenje adaptibilnosti kroz strukturalno-funkcionalnu adaptaciju,
polovicom 20. stoljeca u okviru funkcionalizma evolucija se pokusava objas-
niti kao promjena koja je u funkciji ravnoteze sistema. Slijedi nadogradnja
funkcionalisticke koncepcije drustvene promjene u formi neoevolucionizma,
gdje preovladava koncepcija multilinearne evolucije drustva ne moraju sli-
jediti jednolinearni razvoj. Saobrazeno vlastitim povijesnim i kultumim
specificnostima drustva mogu prolaziti kroz medufaze uz mogucnost kretan-
ja razlicitim pravcima povijesnog razvoja.
Modernizacijska teorija
Modemizacijska teorija zeli naglasiti razliku izmedu tradicije i modemite-
ta, tradicionalnog i savremenog, tradicionalnih i savremenih industrijskih
drustava. U tom smislu tradicionalnim drustvima se pripisuje atribut
"tehnoloske" nerazvijenosti, autarhicnosti, izoliranosti, dok se modemim
drustvima pripisuju atributi otvorenosti, komunikativnosti, demokraticnosti i
tehnoloske razvijenosti.
292
Predstavnici ove teorije smatraju da savremena industrijska drustva pred-
stavljaju paradigmu modernog razvoja, tako da je evidentna tendencija da se
nerazvijena drustva krecu putem razvoja prema ovom modelu. Iako se smatra
da ovaj model razvoja manifestuje pozitivne i negativne osobenosti, u proce-
su modernizacije pozitivne strane su preponderentne, prevladavajuce u odno-
su na negativne strane (alijenacija, anomija, ekscesivna racionalizacija).
U okviru modernizacije teorije posebnu poteskocu predstavlja pokusaj
definicije pojma industrijalizacija. U tom smislu susrece se citav spektar poj-
mova pomocu kojih se zeli objasniti prelazak iz tradicionalnih u moderna
industrijska drustva.
Ponekad se pod pojmom industrijalizacije podrazumijeva predominacija
industrijskog nacina proizvodnje (masovna upotreba masina, tehnicka ino-
vacija, racionalna upotreba radne snage). Da bi se oznacio kvalitativni prelaz
od tradicionalnih prema razvijenim industrijskim drustvima, ponekad se
upotrebljava sintagma razvitka i modernizacija koja, u sirem znacenju rijeci,
oznacava cjelokupnost djelatnosti usmjerenih na kvalitativno i kvantitativno
poboljsavanje opstih uslova individa.nog i grupnog zivota. U svakom slucaju
akcenat je na sveobuhvatnosti i kvalitativnoj i kvantitativnoj transformaciji
tradicionalnih drustava, u okviru kojih se javljaju elementi modernizma s ten-
dencijom da u buducim fazama ti elementi postaju dominantni.
Teorija modernizacije cesto je podvrgnuta kritici kao prenaglaseno
"zapadnjacki" pristup problematici drustvenog razvoja koji rezultira konstat-
acijom da tradicionalna drustva moraju nuzno slijediti puteve razvijenih
industrijskih drustava.
Predstavnici ove teorije nisu u mogucnosti objasniti postojenje diversifici-
ranih formi razvoja ljudskih drustava i specificnih prilika u kojima se razvija-
ju tradicionalna drustva. Drustveni razvoj ne moze se svesti pod zajednicki
naziv industralizacije kako je tretiran u modernizacijskoj teoriji. Monoga
drustva npr. razlicito vrijeduju znacaj industrijskog razvoja i prema tom vri-
jednovanju podesavaju vlastiti globalni razvoj.
Konfliktna teorija
Jedan broj predstavnika konfliktne teorije inspirisanje marksizmom, drugi
se oslanjaju na radove Simmela, treci na Vebera, a cetvrti svoje ideje crpe iz
razlicitih socijalnih teorija.
293
NijazMesihovic _
Kao najznacajniji predstavnici ove teorije u savremenoj sociologiji poima-
ju se L.Coser i R.Dahrendorf.
D.Lockwood je pokusao pokazati kako je u funkcionalistickoj teoriji
prisutan pojam socijalnog konflikta i kako se tom pojmu pripisuje stanoviti
znacaj.
Prema predstavnicima ove teorije, drustveni razvitak rezultat je
nepomirljivih interesa suprotnosti pojedinaca i grupa u drustvu. Ta
suprotnost interesa vodi ka konfliktima. Drustveni sukobi mogu
poprimiti razlicite forme (etnicki, rasni, klasni, ideoloski, religijski,
politicki), a u razvijenim industrijskim drustvima najznacajniji su
industrijski sukobi. Industrijski sukobi nisu rezultat posjedovanja iii
neposjedovanja vlasnistva od strane pojedinaca ili drustvenih grupa,
nego se iz domena svojine po omjeru prema domenu odlucivanja pojed-
inci i grupe sukobljavaju oko dominantnih pozicija u tom procesu.
Industrijski sukobi su institucionalizirani i moguce je kontrolisati efek-
te tih sukoba. Otuda za socijalisticko istrazivanje i analizu industrijskih
konflikata u industrijskim drustvima postoji znacaj pojma upravljanje
konfliktom.
Konfliktna teorija podvrgavana je kritici s najcescim prigovorom da je
apsolutizirala znacaj i funkciju konflikta u drustvenom razvoju, te da u
drustvu egzistira mnostvo drugih uzoraka koji uticu na trendove glob-
alnog drustvenog razvoja. To sto je nekada Gurvic smatrao da podsticaji
drustvenog razvoja nisu locirani sarno i iskljucivo u domenu klasnog
determinizma, tako danas mozemo konstatovati da je moguce graditi
kriticku distancu naspram ove teorije na cinjenici predimenzioniranja
funkcije konflikta u drustvenom razvitku, iako je evidentno da konflikti
igraju jednu od kljucnih uloga kao pokretacka silnica drustvenog razvit-
ka kao i na cinjenici marginalizacije drugih cinilaca drustvenog razvoja
koji imaju i te kako naglasenu ulogu u drustvenom razvoju.
U svakom slucaju, drustveni sukobi su nezaobilazno podrueje socioloske
analize jer, s jedne st:rane, dobrim dijelom javljaju se kao uzrok drustvene
promjene i drustvenog razvoja, a s druge strane, mogu biti u funkciji "sig-
umosnog ventila" konfrontacije individualnih i grupnih interesa koja bi mogla
ugroziti drustveni poredak ako kroz konflikte akteri konfliktnih situacija ne bi
"praznili" nagomilanu energiju kroz standardne forme razrjesavanja konflik-
tnih situacija.
294
Cinioci drustvenog razvoja
Drustveni razvoj u sustini pokazuje progresivni karakter i mnogobrojni
cinioci uslovljavaju sadrzaj i forme dustvenog razvoja. Od cinilaca koji direk-
tno ili indirektno, ali u svakom slucaju u medusobnom sadejstvu, uzrokuju
drustveni razvoj govoricemo ovdje 0: tehnologiji, konfliktima, stanovnistvu,
katastrofama, ideologijama, kolektivnim ponasanjima, masama i glasinama.
Tehnologija je jedan od najznacajnijih cinilaca drustvenog razvoja. Pod
tehnolgijom podrazumijeva se prakticna primjena znanja i upotreba tehnika u
proizvodnoj djelatnosti.
Razvoj znanja i tehnika pokazuje konstantan progresivan karakter od naj-
jednostavnijih znanja i oruda za rad koji su karakterizirali rodovsko-ple-
menske zajednice (kamena sjekira, luk, strijela, zeljezno ralo), preko slozeni-
jih znanja, tehnika i oruda za rad (mehanicki razvoj, parna masina), danas u
razvijenim industrijskim drustvima svjedoci smo revolucionarnih promjena u
podrucju tehnologije koje su rezultirale pojavom najkompleksnijih tehologija
i tehnika, kao sto je skracenica npr, informatika, nuklearna tehnologija,
svemirska tehnologija.
Modeme tehnologije rezultat su industrijske i naucno-tehnicke revolucije.
Razvoj svaremenih drustava evidentno je pod snaznim uticajem naucno-
tehnicke revolucije, tako da ce buduci razvoj proizvodnih snaga uveliko
determinirati primjena dostignuca te revolucije. S druge strane, naucno-
tehnicka revolucija dovodi do takvih posljedica u drustvu da nije vise
moguce naucno analizirati fenomene kao sto su: razvoj covjeka, obrazovan-
je, transformacija proizvodnih djelatnosti, upravljanje, promjene u
drustvenoj strukturi itd, ada se kao relevantan cinilac tih pojava ne uzme u
obzir naucno-tehnicka revolucija.
Naucno-tehnickoj revoluciji prethodi industrijska revolucija koja se odi-
grala u posljednjih dvije stotine godina i kojaje utemeljena na fabricko-indus-
trijskoj proizvodnji. Moze se uociti daje industrijska revolucija prosla kroz tri
faze razvoja: 1. prvu fazu karakterise pronalazak masine kada masina preuz-
ima pokrete ljudske ruke, odnosno zamjenjuje pokrete ruke, 2. druga faza
donosi povezivanje radne masine sa izumljenom parnom masinom, sto dovo-
di do masovne upotrebe radne masine u procesu proizvodnje, 3. trecu fazu
karakterise razvoj transmisionih elemenata i pronalazak nacina upotrebe elek-
tricne energije. Na taj nacin industrijska revolucija dovodi do transformacije
295
Nijaz Mesihovic _
procesa proizvodnje: primjena masina omogucava jednovremenu parcijal-
izaciju i kombinovanje radnih snaga, sto na planu drustvenih donosa rezulti-
ra mnogobrojnim socioloskim konsekvencama.
Sustinu naucno-tehnicke revolucije Radovan Rihta je sazeto precizirao
na sljedeci nacin: "U posljednjih nekoliko decenija naglo kretanje nauke i
tehnike pocelo je da probija krug industrijske revolucije: ono stvara novu
strukturu i dinamiku proizvodnih snaga ljudskog zivota. a) sredstva za rad u
svom razvitku sada prelaze granicu mehanickih masina, preuzimaju funkci-
je koje ih u sustini dizu u cjeloviti posebni proizvodni kompleks; na taj
nacin promjene u modernoj tehnici premasuju horizont prevrata u proizvod-
nim orudima, b) napredak sada zahvata u sirokoj srazmjeri i predmet rada,
materijal, ciji se izbor ustalio hiljadama godina i u kojemje industrijska rev-
olucija promijenila sarno proporciju (gvozde, drvo, poljoprivredne sirovine
i dr), c) cijela, stotinama godina ustaljena, subjektivna strana pocinje da se
krece, korak za korakom otpadaju sve proizvodne funkcije koje je
izvrsavala jednostavna radna snaga, tehnika iskljucuje covjeka iz njegovih
funkcija opsluzivanja i operative, ana kraju i regulacije unutar neposredne
proizvodnje, d) u proizvodni proces siroko prodiru proizvodne snage drust-
va, prijesvega nauka i njena tehnoloska primjena, a s njome i njena osno-
va: drustvena integracija, ana kraju, razvitak ljudskih snaga, koji je u poza-
dini svake stvaralacke djelatnosti.
Osnovna karakteristika naucno-tehnicke revolucije jeste univerzalna
promjena materijalnih proizvodnih snaga. Dok industrijska revolucija dis-
perzira, razlaze proces rada na njegove prostije elemente, naucno-tehnicka
revolucija, s jedne strane, dovodi do krajnjih konsekvenci, ovaj proces rnrvl-
jenja rada, a sa druge strane, sto ima istorijsko znacenje, posredstvom
automatizacije sintetizira rad razrnrvljen u prethodnoj fazi. U sklopu domi-
nacije procesa automatizacije, covjek se iz aktivnog proizvodaca pretvara u
nadglednika proizvodnog procesa. S druge strane prisutne su i suprotne ten-
dencije u okviru automatizacije, narocito kada je rijec 0 uticaju automati-
zacije na kvalifikacioni i obrazovni model radne snage. Dok u jednom
podrucju rada procesi automatizacije iskljucuju upotrebu nekvalifikovane
radne snage i traze viskokvaIifikovani rad, dotle u drugim sverama rada
automatizacija omogucava dalju iii mozda cak povecanu upotrebu nekvali-
fikovanog ili priucenog rada koji je jednostavan privjesak masini. Ali, nema
sumnje da automatizacija opcenito pospjesuje primjenu nauke u proizvod-
nom procesu, tako da se razvitak proizvodnih snaga ne moze zamisIiti bez
trajne primjene naucnih rezultata.
296
Ono sto posebno interesuje sociologiju, jeste kako se pod dejstvom
naucno-tehnicke revolucije mijenjaju produkcioni i drustveni odnosi, dakle,
kako naucno-tehnicka revolucija djeluje na promjene socijalne strukture
savremenih drustava.
Vecina teoreticara koji se bave istrazivanjem problema naucno-tehnicke
revolucije smatraju da je, sa socioloskog stanovista, karakter naucno-tehnicke
revolucije protivrjecan. lancani sistem rada je razmrvljen rad. Procesi autom-
atizacije integrisu, sintetiziraju takav rad, rutinski rad koji je repetitivan i
zamarajuci, u covjekov rad koji zahtijeva nadgledanje, primjenu nauke i
tehnike, tako da rad, uslovno govoreci, postaje cjelovit, a ne parcijaliziran.
Primjena automatizacije i kibemetizacije sve vise oslobada covjeka manuel-
nih podfunkcija i pomjera ga iz svere neposredne proizvodnje u sferu kont-
role. Naucno-tehnicka revolucija naglasava predominaciju i ekspanziju
naucnog i istrazivackog rada. U tom smislu mozemo 0 naucno-tehnickoj rev-
oluciji govoriti kao 0 tendenciji prevazilazenja determinizma drustvene pod-
jele rada, u okviru koje naucno-tehnicka revolucija ispoljava vlastiti dezali-
jenirajuci karakter.
Naucno-tehnicka revolucija vrsi obrat u kavlifikacionom modelu radne
snage. Automatizirana proizvodnja trazi u najvise slucajeva od svih ucesnika
u procesu proizvodnje odredeni stupanj kvalifikovanosti i kompetentnosti u
svom domenu, tako da su kvalifikacije radova medusobno povezane i komple-
mentarne jedna drugoj.
Sto se tice preobrazaja u obrazovnom modelu rada, naucno-tehnicka rev-
olucija trazi svestrano obrazovanu Iicnost koja nece biti uski specijalist, nego
ce se njena specijalnost komplementarno uklapati u druge specijalnosti.
Pored prethodno analiziranih pozitivnih posljedica koje su rezultat
naucno-tehnicke revolucije, jednovremeno su prisutne globalne negativne
posljedice naucno-tehnicke revolucije.
Mnogi teoreticari smatraju da bi u dogledno vrijeme procesi automatizaci-
je na kraju mogli ovladati covjekom i drustvom, umjesto da covjek i drustvo
uspostave potpunu kontrolu nad procesima automatizacije. Francuski soci-
olog Navil veoma slikovito aktualizira sljedeci problem: "Ta nas razmisljan-
ja navode na opcenitije pitanje, koje bismo mogli formulirati ovako: ako
tehnicki predmeti, ticali se oni proizvodnje, ili mjesovitih upotreba, sve vise
ukljucuju zakone kojima vlada automatizam, ne idemo Ii u susret drustvu koje
je takode funkcionslno automatsko?" Drustvo moze postati zatvorenomjedin-
stvenom cjelinom, gdje bi sredstva i ciljeve tog "neprotivrjecnog" jedinstva
297
NijazMesihovic ~ ' _ _ _
odredivali tehnicari i inzinjeri s obzirom na vrhovne vrijednosti tehnicke civ-
ilizacije. Na taj nacin bismo dosli do jednog novog oblika totalizma, gdje bi
umjesto vladavine covjeka nad tehnikom imali vladavinu tehnike nad
covjekom, U tom kontekstu sasvim je moguce nazrijeti mogucnosti kvantita-
tivne predominacije tehnickih naspram ljudskih grupa. Nezavisnost pojedi-
naca i drustvenih grupa koje ne bi posjedovale atribut "tehnicke" bila bi dove-
dena u pitanje.
U drustvenoj nauci naglasen je prisutan funkcionalisticki pravac koji sa
aspekta naucno-tehnicke revolucije analizira drustvo u funkciji tehnickog
autoriteta. To nas navodi na konstataciju da automatizacija, kao posljedica
naucno-tehnicke revolucije u protivrijecnom dejstvu na drustvo, dovodi do
pojave novih oblika alijenacije.
Prema tome, najnaglasenije negativne konsekvence automatizacije bile bi:
1. Gubljenja inicijative pojedinaca i tendencija ka integraciji te inicijative
u automatizirani proces. Pojedincu postaju sve vise strano djelovanje i
funkcioniranje masina,
2. Procesi automatizacije dovode do jos intenzivnijeg otudivanja radnika
od sredstava za proizvodnju i od proizvoda vlastitog rada. Pjedinac je
redukovan na jednu funkciju nadgledanja koja mu formira maglovitu
predstavu 0 cjelini procesa proizvodnje i svrhovitosti njegovog rada.
Radnik u procesu proizvodnje nije motiviran individualnim interesom i
trajno osjeca podredenost procesima automatizacije koji mu u kvalita-
tivnom smislu sve vise izmicu stvarnoj kontroli.
3. Narocito je naglasen osjecaj depresonalizacije ucesnika u procesu
proizvodnje. Proces proizvodnje je podreden automatskom ritmu. U
odnosima izmedu ljudi dolazi do izrazaja kolektivizam. Nisu vidljivi
pojedinacni napor i uspjeh pojedinca. Pojedinac je potisnut u krug svoje
kvalifikacije i drustvenog statusa na osnovi kvalifikacije rada.
Konflikti predstavljaju jedan od glavnih cinilaca drustvenog razvoja i
drustvene promjene.
U drustvenim grupama i na nivou globalnog drustva javlja se veliki broj
razlicitih konflikata koji imaju zanacajan uticaj na drustvenu strukturu i tren-
dove drustvenog razvoja.
Iako nezaobilazan cinilac drustvene promjene, odnosno drustvenog razvoja,
u socioloskoj analizi treba odrediti stvarnu ulogu konflikta ne pripisujuci mu
ulogu dominantnog cinioca kako to sugerisu predstavnici konfliktne teorije.
298
Kao sto u okviru grupe nalazimo ukrstavanje odnosa kooperacije i odnosa
konkurencije, tako isto na nivou globalnog drustva mozemo identificirati
prozimanje kooperacijskihi konkurencijskihodnosa izmedu pojedinaca i grupe.
Svako drustvo sadrzi interesne grupe koje u procesu realizacije vlastitog
interesa konkurentski se predstavljaju prema drugim interesnim grupama i
ulaze u konflikt sa drugim tim grupama (politicke grupe, ideoloske grupe,
ekonomske grupe, socioprofesionalne grupe i druge).
Konkurencija izmedu interesnih grupa u industrijskim drustvima daje
specificnu dinamiku tim drustvima. Ta dinamika rezultira relativno stabilnim
poretkom ako u medusobnoj konfrontaciji drustvene grupe limitiraju granice
realizacije interesa suprotstavljenih konkurentskih grupa u sukobu. Tada se
postize ravnoteza u promociji interesa koja na makronivou drustva moze
dovesti do poremecaja globalne drustvene ravnoteze u formi klasnih sukoba,
revolucija i ratova.
Revolucije i ratovi, kao i drugi sukobi globalnog karaktera, vode ka krup-
nim promjenama u drustvima: nastajanje jednih i stvaranje novih drzava,
pojava novih klasa, velikih pokreta stanovnistva.
Prema tome, drustveni sukobi u razlicitim formama aktivno oblikuju
razvoj i drustvenu promjenu. Sukobi manifestuju kontinuelan karakter, tj.
sukob je inherentan drustvu s divergentnim interesima.
Buduci da su drustveni sukobi znacajna pokretacka silnica drustvenog
razvoja, sociologija mora posvetiti adekvatnu paznju toj cinjenici, te
drustvenu promjenu i drustveni razvoj objasnjavati uzimajuci u obzir vaznost
drustvenog sukoba.
Isto tako treba diferencirati tzv. latentne od manifestantnih konflikata i
pristupiti konstruiranju socioloskih koncepata za razrjesavanje istih i kanal-
iziranje njihovih efekata u smislu kontrole drustvene promjene. Stanovnistvo
je isto tako znacajnan cinilac drustvenog razvoja i drustvene promjene. Stopa
nasljednosti nekog podrucja moze biti favorizirajuci ili limitirajuci cinilac za
upraznjavanje neke privredne djelatnosti. Mortalitet i natalitet odreduju
starosnu strukturu stanovnistva koja, moze uslovljavati mnostvo socijalnih
procesa (obrazovanje, zaposljavanje, zdravstvo). Kretanje stanovnistva npr. iz
sela u grad, omjer urbanog i ruralnog stanovnistva, moze dovesti do
odredenih problema u drustvenom razvoju (npr. nedostatak stambenog pros-
tora u gradovima, zagusenost saobracaja, enormni pritisak na obrazovne i
zdravstvene institucije). Kretanje stanovnistva u uzim i sirim regionalnim
299
Nijaz Mesihovic _
okvirima, npr. kretanje stanovnistva iz Afrike i Azije prema razvijenoj indus-
trijskoj Evropi, moze dovesti do etnickih, rasnih, starosnih i drugih promjena
u zemljama receptorima migranata.
Prirodne i drustvene katastrofe mogu biti efektan cinilac drustvenih prom-
jena i drustvenog razvoja. Zemljotresi, epidemije zaraznih bolesti, poplave,
ratovi, bitno su mijenjali socijalnu strukturu i pravce kretanja stanovnistva
zahvacenog prirodnim i drustvenim katastrofama. Npr. Njemacka je nakon
drugog svjetskog rata oskudijevala muskompopulacijom, stoje ostavilo dubok
trag na privredna kretanja, zaposljavanje i angazman strane radne snage.
Ideologija, koju smo definisali kao cjelokupnost ideja koje objasnjavaju
drustvenu stvarnost u funkciji manifestovanja interesa posebnih grupa, moze
se javiti u ulozi cinicca koji djeluje na drustvenu promjenu i drustveni razvoj.
Npr. marksisticka ideologija iii kapitalisticka ideologija duze vrijeme deter-
miniraju neke zajednicke dimenzije socioekonomskog razvoja (planska
privreda, drustveno i drzavno vlasnistvo, autoritarna vlast, odnosno trzisna
privreda, privatno vlasnistvo i demokratska vlast).
Cesto vladajuce grupe posredstvom ideologije pruzaju otpor drustvenim
promjenama i na taj nacin usporavaju drustveni razvoj, zato sto iz sklopa
egzistentnih uspostavljenih odnosa crpe svoju moe i na toj osnovici privilegi-
je. U tom smislu u Iiteraturi se navodi primjer srednjovijekovnih vladajucih
klasa koje su koristile religijsku ideologiju za jacanje vlastitih pozicija vlasti.
Ideologija se moze manifestovati i kao katalizator razvoja i drustvene prom-
jene. Npr. vjerovanje u omnipotentnost tehnologije da rjesava drustvene prob-
Ierne moze voditi ka ubrzavanju drustvenog razvoja formiranjem povoljne
drustvene klime za ubrzani tehnoloski razvoj, kao i za promjene koje slijede.
Kolektivno ponasanje moze biti znacajan cinilac drustvene promjene i
drustvenog razvitka. U tom smislu u sociologiji se pridaje znacaj masama
(uostalom, teorija elita zasnovana je na podjeIi drustva na elitu i masu).
Mase su amorfne drustvene tvorevine konstituisane od velikog broja ljudi
cija je osnovna karakteristika odsustvo povezanosti i organizovanosti.
U prelomnim istorijskim momentima (revolucije, ratovi) mogu aktivno
participirati u drustvenim dogadajima i uticati na tokove drustvenog razvoja.
U kriznim momentima mase mogu biti manipulirane od strane centara
moci i usmjeravane prema rusenju drustvenih institucije, a u funkciji etabli-
ranja vlasti neke konkurentske politicke grupe (slucaj ex-Jugoslavije).
300
U savremenoj socioloskoj literaturi susrecemo podjelu masa na: aktivne
(djelujuce) rnase, ekspresivne (izrazajne) rnase, difuzne (rasprsene) mase i
konvencionalne (uobicajene) mase.
Aktivne mase usmjerene su ka promjeni stanja u vlastiom okruzenju.
Ekspresivne mase manifestuju snazna osjecanja (npr. religijske mase).
Difuzne mase sastavljene su od razlicitih pojedinaca s posebnim ponasanjem
koje proizilazi iz specificnih osjecanja (npr. modno ludilo).
Napokon konvencionalne mase formiraju se u posebnim situacijama u skladu s
vazecim drustvenim normama (gledaoci na fudbalskoj utakmici). Glasine takoder
mogu uticati na odredene drustvene tokove, mogu ubrzavati ili usporavati neke
procese, cak mijenjati intenzitet ill smjer aktivnosti pojedinaca ill drustvenih grupa.
Drustveni pokreti predstavljaju kolektivne akcije koje mogu ubrzavati ili
usporavati neku promjenu. Npr. pokret za ostvarenje gradanskih prava moze
pospjesivati demokratske procese u drustvu, odnosno pokret za rasnu
diskriminaciju moze usporavati demokratizaciju drustva,
Zakonitosti drustvenog razvoja
Razvoj drustva ispoljava se kao zakoniti tendencijski razvoj. S jedne
strane, svako drustvo karakterisu zakoni razvoja koji su zajednicki za sva
drustva. S druge strane, svako drustvo posjeduje vlastite, specificne zakone
razvoja koji su inherentni sarno tom drustvu dok takve specificne zakonitosti
razvoja ne poznaju druga drustva.
Stoga sociologija razlikuje opite i posebne zakone drustvenog razvoja.
Savremena sociologija polazi od pretpostavke da je razvoj drustva u cjeli-
ni determiniran materijalnom proizvodnjom ljudi: nacin na koji ljudi materi-
jalno proizvode, to jest, zadovoljavaju vlastite, odnosno reprodukuju
drustveno bice, jeste opsti zakon drustvenog ratvoja.
Posebni zakoni drustvenog razvoja rezultat su specificnosti prirodnih i
drustvenih uslova u okviru kojih se razvija konkretno drustvo.
Na primjer, specificni zakoni feudalizma (nizak stupanj razvijenosti
proizvodnih snaga, dominacija religioznog pogleda na svijet) proizasli su iz
minimalnih mogucnosti komuniciranja izmedu ljudi na svakom nivou, uslijed
slabe naseljenosti, atomiziranosti drustva itd.
301
Nijaz Mesihovic _
Gurvic smatra da sociologija ne moze istrazivati zakonitosti drustvenog
razvoja, nego sarno drustvene determinizme. Za Gurvica je istrazivanje soci-
oloskih zakona jedan od lazmh problema sociologije. Mi smo u segmentu 0
predmetu sociologije pokazali i istakli da je karakteristika sociologije
istrazivanje zakonitosti razvoja drustva,
U sociologiji se pod pojmom zakona podrazumijeva opsti, nuzan i kon-
stantan odnos izmedu drustvenih pojava.
Drustvene pojave ne manifestuju sarno zakoniti karakter. One takoder
manifestuju deterministicki karakter.
Drustvo je splet, medusobna isprepletenost razlicitih determinizama iii
deterministickih sistema, sklopova, i u drustvu se medusobno prozimaju svi
determinizmi koji egzistiraju u stvarnosti: bioloski, psiholoski, drustveni itd.
Determinizam ne predstavlja sklop drustvenih okolnosti odvojenih od
pojedinaca, dakle, okolnosti koji bi egzistirale nezavisno od pojedinca.
Pojedinac vlastitom djelatnoscu tvori deterministicke sklopove, utice na tok
razvoja i zbivanje u drustvu, ali determinizam odreduje neke opste uslove
covjekove egzistencije i djelatnosti. Svaka nova generacija startuje u
zatecenim drustvenim okolnostima, tako da ljudi stupaju u drustvene odnose
nezavisno od svoje volje. Nove generacije moraju uvazavati nivo razvijenosti
globalnog drustva kao opste determinante vlastite dje1atnosti.
Ako pojam determinizma oznacava medusobno uslovljavanje drustvenih
pojava gdje jedna pojava ili skup pojava uslovljava drugu pojavu ili skup
pojava, moiemo konstatovati da drustveni determinizam obuhvata tri sfere: 1.
tehnolosku (stupanj razvijenosti proizvodnin snaga), 2: drustveno - organi-
zacijsku i 3. kultumu.
Drustvena uzrocnost je najaktivnija i najdinamicnija jezgra drustvenog
determinizma. U tom pogledu pojam uzrocnosti je uzi od pojma determiniz-
rna. U sklopu drustvenog determinizma za sociologiju je najznacajnije
prouciti uzrocno-posljedicne veze izmedu drustvenih pojava. U sklopu deter-
minizma uvijek se jedna pojava javlja kao uzrok, a druga kao posljedica. Pri
tome treba uvijek diferencirati neposredni uzrok neke pojave od uzroka u kra-
jnjoj instanci. Kauzalitet iii drustvena uzrocnost nije jedini tip uslovljavanja
pojava u sklopu drustvenog determinizma. To uslovljavanje moze biti, na
primjer, funkcionalno, ali je uzrocnost najvazniji tip uslovljavanja jer ona
izrazava sustinu drustvenog determinizma.
302
Osnovno obiljezje savremenih drustava jeste neravnomjemi razvoj kako
pojedinih segmenata konkretnog drustva, tako i pojedinih regija i podrucja u
svijetu.
Najznacajnije socioloske razlike razvijenih i nerazvijenih drustava semats-
ki bi mogle biti prezentirane na sljedeci nacin:
Razvijena drustva
Drustvo obilja
Bogati sjever
Eksploatatorske nacije
Napredne industrijske zemlje
Neokolonijalizam
Produbljivanje klasnih
razlika - postupno
Apsorpcija ekonomskih migranata
Nerazvijena druitva
Drustvo siromastva
Siromasni jug
Eksploatisane nacije
Nazadne poljoprivredne zemlje
Neokolonijalisticka zavisnost
Produbljivanje klasnih
razlika - izrazito naglaseno
Ishodiste ekonomskih migranata
prema razvijenim zemljama
Analizirajmo poblize svako od ovih obiljezja razvijenih, odnosno nerazvi-
jenih drustava, kao posljedicu neravnomjemog ekonomskog rasta, odnosno
neravnomjemog drustvenog razvoja.
U pogledu koncentracije materijalnog bogatstva, najednoj strani, i odsust-
va elementarnih materijalnih pretpostavki za ljudsku egzistenciju, na drugoj
strani, razvijena drustva javljaju se kao drustva obilja naspram nerazvijenih
drustava kao drustava siromastva, Generalno posmatrano, drustva obilja
obuhvatala bi savremena razvijena industrijska drustva u okviru kojih je
naglasena koncentracija razvijenih proizvodnih snaga, naspram drustva siro-
mastva kojima pripadaju zemlje sa izrazito nerazvijenim materijalnim
proizvodnim snagama.
Osnovne socioloske karakteristike drustva obilja bile bi: neogranicena
proizvodnja koja rezultira obiljem materijalnih dobara, ekspanzija potrosnje,
303
Nijaz Mesihovic _
ekonomski rast kao temeljna drustvena vrijednost, jacanje individualnog i
grupnog egoizma, naglasavanja konkurentskih odnosa izmedu pojedinaca i
grupa u funkciji novih oblika socijalnog diferenciranja.
Neogranicena proizvodnja, to jest stalni ekonomski rast u razvijenim
drustvima, prouzrokuje da gotovo sve drustvene klase i slojevi mogu zado-
voljiti elementarne bioloske potrebe, tako da je siromastvo u drustvima obil-
ja marginalna pojava i javlja se u formi ostrvca siromastva u moru izobilja.
Tendencije razvoja ovih drustava navode na zakljucak da bi ona u najskorijoj
buducnosti mogla eliminirati pojam siromastva u klasicnom smislu rijeci kao
ekonomsku cinjenicu.
Ako je ekonomski rast u drustvima obilja temelj drustvene vrijednosti i
ako rezultira masovnom proizvodnjom, neposredna socioloska konsekvenca
takvog stanja je razvijanje masovne potrosnje. Ekspanziju proizvodnje prati
stalna ekspanzija masovne potrosnje. Da bi masovnu proizvodnju u cijelosti
apsorbovala potrosnja, drustva obilja, posredstvom razlicitih ekonomskih i
drustvenih institucija, kultumih institucija, posredstvom medijuma masovnog
komuniciranja (radio, televizija, film, stampa), formiraju se kod ljudi potrebe
za posjedovanjem predmeta i stvari posredstvom kojih se potvrduje statusni
simbol ili simbol moci (potrebe za novim tipovima automobila, odjece itd)
pojedinca i grupa.
Drustvo siromastva karakterise oskudica materijalnih dobara i odsustvo
osnovnih drustvenih uslova koji bi vecini stanovnistva omogucili
obezbjedenje osnovnog egzistencijalnog minimuma. Vecina stanovnistva u
takvim zemljama ne moze da zadovolji osnovne bioloske potrebe, sto rezulti-
ra visokom stopom mortaliteta ljudi, trajnom bioloskom iscrpljenoscu, gladu,
a na sirem socijalnom planu kultumom zaostaloscu, nepismenoscu, niskim
stupnjem obrazovanja itd.
Drustvo obilja i drustvo siromastva prostire se teritorijalno na Zemlji tako
da drustvo obilja obuhvata bogatu sjevemu poluloptu Zemlje, a drustvo
zaostalu siromasnu juznu poluloptu.
Uslijed koncentracije materijalnih proizvodnih snaga i drustvenog kapita-
la u razvijenim zemljama, nacije razvijenih zemalja javljaju se u medunarod-
nim okvirima kao eksploatatorske nacije u odnosu prema nacijama nerazvi-
jenih zemalja, koje se javljaju kao eksploatisane nacije, nacije vlasnici sirov-
ina. Izvozom kapitala i uslovima pod kojima se vrsi transfer tehnologije iz
razvijenih u nerazvijene zemlje, razvijene industrijske zemlje determinisu
ekonomski rast i drustveni razvoj nerazvijenih zemalja, tako da nerazvijene
304
zemlje, kao izvori jeftinih sirovina i radne snage, ostaju podrucja trajno zav-
isna od razvijenih zemalja i podrucja gdje inostrani kapital, eksploatisuci
prirodna bogatstva i radnu snagu, ostvaruje enormne profite. U tom pogledu
razmjena izmedu razvijenih zemalja i nerazvijenih zemalja poprima obiljezje
trajno nejednake razmjene. Nejednaka razmjena jos vise produbljuje prisutni
jaz izmedu razvijenih i nerazvijenih zemalja, koji se, u krajnjoj instanci,
reprodukuje kao jaz izmedu naprednih i nazadnih poljoprivrednih zemalja.
Neokolonijalizam je sljedece bitno obiljezje razvoja savremenih drustava i
javlja se u razlicitim oblicima ekonomskog, politickog, kultumog i drugih
oblika podredivanja bivsih kolonija razvijenim industrijskim zemljama. Ako
su kolonijalni odnosi izmedu kolonija i metropola izrazavali odnose neravno-
pravnosti i subordinacije kolonija metropolama na ekonomskom, politickom
i kultumom nivou, neokolonijalizam je prisutan u nastojanju da se takva
podredenost oslobodenih zemalja odrzi u transformisanim oblicima.
Neokolonijalizam je takav odnos razvijenih zemalja prema bivsim kolonija-
rna u okviru kojeg razvijene zemlje s ciljem zadrzavanja svog povlastenog
polozaja pokusavaju reprodukovati ekonomsku zavisnost drustava
novooslobodenih zemalja, namecuci im ekonomske, kul-
tume i politicke obrasce koji su karakteristicni za razvijene zemlje. Na taj
nacin sprecava se autonomija razvoja nerazvijenih zemalja i uvisestrucuje se
njihova zavisnost od razvijenih zemalja. U tom pogledu sve vise se diferenci-
ra centar (razvijene zemlje) od periferije (nerazvijene zemlje) globalnog
ekonomskog i drustvenog razvoja u medunarodnim okvirima.
Razvoj savremenih drustava bitno karakterise trajno produbljivanje klas-
nih razlika razlicitog intenziteta.
Socioloski posmatrano, u nacionalnim okvirima prisutne su mnogobrojne
protivrjecnosti razvoja izrazito razvijenih industrijskih zemalja, sto se ogleda
u naglasenoj klasnoj diferencijaciji izmedu klasa i slojeva narocito u domeni
raspodjele nacionalnog dohotka. Tako, na primjer, engleski sociolog Tomas
Botomor primjecuje: "Nema sumnje da se zivotni standard radnicke klase
mogao povecati uglavnom na osnovi ekonomskog rasta, zato sto je bilo malo
i nimalo preraspodjele bogatstva i dohotka. Nekoliko novijih studija 0
Britaniji nagovijesta da tu, iako je tokom citavog perioda od pocetka stoljeca
do danas mozda izvrsena neka preraspodjela u korist najsiromasnijih slojeva,
radnicke klase, izmedu 1930. i pedesetih godina nije bilo nikakve bitne prom-
jene, acini se da od 1959. godine nejednakost ponovo raste. Iako se koncen-
tracija bogatstva u rukama 1% stanovnistva na vrhu smanjila od 1911., do
1960., ipak nije bilo vaznije preraspodjele. Nairne, 75% ukupnog privatnog
305
Nijaz Mesihovic _
bogatstva ostalo je u rukama 5% stanovnistva na vrhu (za razliku od 87% u
godinama 1911 - 1913), a ovi su vlasnici primali 92% ukupnog dohotka od
svoje imovine. Koliko se moze vidjeti, ni u ostalim zapadnoevropskim zeml-
jama nije bilo vece raspodjele'"!" Iako klasno diferenciranje daje trajno obil-
jezje razvijenim drustvima, ono je po dinamici usporenije u odnosu na ner-
azvijene zemlje zbog naglasenog djelovanja socioloskih cinilaca (relativno
visoki kultumi, obrazovni, kvalifikacioni nivo stanovnistva).
U nerazvijenim zemljama je klasno diferenciranje prisutno u veoma ostroj
formi, jer su tamosnja drustva najceSce konglomerat elemenata razlicitih
nacina proizvodnje, pocevsi od elemenata feudalnog nacina proizvodnje,
preko elemenata manufaktumog i zanatskog nacina proizvodnje do manje ili
vise razvijenih elemenata kapitalistickog nacina proizvodnje. U tom pogledu
heterogenost klasne strukture ovih drustava dolazi u potpunosti do izrazaja.
Opcenito govoreci, u okviru klasne strukture nerazvijenih drustava nailazimo
na sljedece drustvene klase: reziduume feudalnih klasa, seljastvo, sitna i krup-
na burzoazija, srednje klase, radnicka klasa itd. pod utjecajem kapitalistickog
nacina proizvodnje, koji progresivno prodire u ova drustva, moze se u poje-
dinim drustvima ovog tipa cak govoriti 0 naglasenim elementima prvobitne
akumulacije kapitala i svim socioloskim posljedicama koje prate ovu pojavu.
Sve vise se zapaza koncentracija drustvenog bogatstva u rukama sve manjeg
broja pripadnika nove burzoazije ili feudalnih drustvenih klasa koje su tijes-
no povezane sa medunarodnim kapitalom. Na drugoj strani, seljacke mase i
novoformirana radnicka klasa podvrgnuti su svim oblicima osiromasenja koje
sa sobom nosi prva faza akumulacije kapitala. Ta pojava je u nekim drustvi-
rna ovog tipa dosta ublazena s obzirom na posjedovanje prirodnih resursa i
bogatstava koji omogucuju svim drustvenim klasama odredeni nivo zadovol-
jenja drustvenih potreba i gdje su klasne tenzije izrazene u manje ostroj formi.
I I I T Botomor, Sociologja kao drustvena kritika, Zagreb 1977, str 97.
306
Poglavlje XIV
ORGANIZACIJ E
Koncept birokratske organizacije Maxa Vebera
Sociologija i organizacijska teorija
Organizacije u buducnosti
XIV ORGANIZACIJE
Covjekove djelatnosti ili aktivnosti smjestene su u drustvene okvire koji
tim djelatnostima daju smisleni, svrsishodni, ciljni karakter. Te drustvene
okvire mozemo nazvati organizacijama.
Svako drustvo u veeoj iii manjoj mjeri karakterise odredeni stupanj kom-
pleksnosti i organiziranosti. Drustva s nerazvijenom ili slabo razvijenom pod-
jelom rada karakterise nizak stupanj organiziranosti i mali broj organizacija.
Slozena drustva s visokim stupnjem organizacije, kakva su danas industri-
jska razvijena drustva, pokazuju visoki stupanj organiziranosti koji se iskazu-
je kroz egzistiranje velikog broja organizacija.
Progres u podjeli rada zahtijeva usmjeravanje i koordiniranje. Broj organi-
zacija raste s progresom u podjeli rada.
Danas organizacije u razvijenim industrijskim drustvima obuhvataju goto-
vo sve aspekte covjekovog zivota. Da bi se istakao znacaj organizacija u
zivotu savremenog covjeka, cesto se koristi sintagma covjek organizacije.
Koncept birokratske organizacije Maxa Vebera
Prema Maxu Veberu birokratske organizacije su dorninantno obiljezje indus-
trijskog drustva. One "pokrivaju" gotovo sve dimenzije drustvenog zivota. Stoga
sto birokratska organizacija gotovo u cijelosti deterrninira zivot pojedinca i
grupa, Veber u socioloskoj analizi pridavao izuzetan znacaj ovom fenomenu.
309
NijazMesihovic _
Okosnica birokratske organizacije drustva temelji se na bazi racionalne
aktivnosti, djelovanja pojedinaca i grupa u odnosu na neki cilj. Racionalna
aktivnost u odnosu na cilj implicira jasnu predstavu aktera 0 onome sta treba
da postigne i na koji nacin, Covjek ili grupa postavljene ciljeve pokusavaju
realizirati racionalno kombinirajuci individualne i grupne psihofizicke
kapacitete i materijalna sredstva. To postize kroz birokratsku organizaciju
zato sto birokratska organizacija irna precizno odreden cilj kao i sredstva za
realizaciju tog cilja.
Veberov pristup istrazivanju birokratije utemeljen je na analizi funkcioni-
ranja birokratske organizacije, gdje u prvi plan izbija analiza neutralnosti
birokratije prema drugim drustvenim grupama, za razliku od nekih drugih
pokusaja analize birokratskog fenomena gdje ta analiza irna sasvirn drugi
teorijski uklon.
U "Kritici Hegelove filozofije drzavnog prava" Marks razvija kritiku
Hegelove koncepcije drzave kao natklasne odnosno supraklasne organizacije,
kao drustvene grupe koja za Hegelapredstavlja otjelovljenje jedinstva, kohez-
ije drustva, Marks u kritici Hegelove koncepcije drzave polazi od konstataci-
je da Hegel, razvijajuci koncept drzave na bazi birokratije kao korporativne
organizacije koja je stub, oslonac drzave, ne analizira sadriaj birokratije u
gradanskom drustvu, njenu sustinu, nego sarno prezentira generalne determi-
nante funkcionisanja birokratske organizacije kao "masine".
Hegel smatra da je birokratija reprezentant opsteg drustvenog interesa, dok
je za Marksa birokratija u krajnjoj instanci, reprezentant interesa vladajuce
klase u gradanskom drustvu.
Hegel smatra da birokratija u gradanskorn drustvu vidi sarno prosti
objekt vlastite djelatnosti, a Marks tvrdi da gradansko drustvo nije jednos-
tavni objekt djelatnosti birokratije - odnos birokratije naspram
gradanskog drustva jeste direktni interes. To nije konternplativni odnos,
nego konkretni drustveni odnos prozet klasnim interesom vladajuce klase.
U tom smislu birokratija se javlja kao figura drzave, ne kao neutralna
organizacija, kao reprezentant opsteg drustvenog interesa, nego kao kor-
porativna organizacija koja, u krajnjoj instanci, predstavlja interese vlada-
juce klase. Formalizam drzave, koji je izraz djelatnosti birokratske orga-
nizacije, posredstvompravnih norrni legalizuje dominaciju vladajuce
klase. Svoje formalne ciljeve birokratija definise u sadrzaj vlastite djelat-
nosti. Birokratija je circulus vitiosus, zacarani krug, iz kojeg se niko ne
moze izvuci, Evo teksta u kojem Marks iscrpno prezentira karakteristike
310
birokratije: "Opci duh birokracije je tajna, koja misteriju odrzava u njoj
samoj putem hijerarhije, a prema vani kao zatvorena korporacija. Otvoreni
duh drzave, a isto tako i osjecanje za drzavu izgledaju stoga birokraciji
kao izdaja njene misterije. Autoritet je stoga princip njenog znanja, a
obozavanje autoriteta njeno uvjerenje. Ali u njoj sarno se spiritualizam
pretvara u grubi materijaliram, u materijalizam pasivne pokornosti, vjere
u autoritet, u mehanizam krutog formalnog djelovanja, gotovih principa,
nazora i tradicija. Sto se tice pojedinog birokrata, drzavni cilj se pretvara
u njegov privatni cilj, u potjeru za visim poloiajima, pravljenju kari-
jere." 112 Prema tome, opste karakteristike birokratije bile bi: 1. tajnost
djelovanja, 2. zatvorenost prema vani, 3. formalizam (podvodenje
drustvene prakse pod formalna pravna pravila), 4. hijerarhijska
poslusnost, 5. autoritet i 6. karijerizam.
Za Maksa Vebera birokratija, koja u pravom smislu rijeci nastaje u feudal-
nom drustvu, biva transponirana i u moderna racionalna drustva kojima daje
osnovno obiljezje, Birokratija je univerzalna pojava prisutna u svim racional-
nim drustvima, tako da Veber smatra da u slucaju promjene
drustveno-ekonomske forrnacije birokratski aparat nastavlja da funkcionise,
te da: "... svaki racionalni socijalizam bi morao prosto da je preuzme
(birokratiju - N. M.) i da joj da jos veci znacaj,"!"
Sto se tice povijesnog nastanka birokratije, Veber smatra da su najbitniji
sljedeci opsti uslovi koji su omcgucili nastanak birokratije: 1.
tehnicko-ekonomska neophodnost opsteg regulisanja navodnjavanja (Egipat),
2. veca slozenost kulture (moderna drzava), 3. potreba za redom na svim
podrucjima i 4. socio-politicki zadaci drzave.
Fenomen birokratije, po Veberu, odreduje sljedece strukturalne karakteris-
tike:
Birokratija predstavlja trajnu organizaciju saradnje izmedu pojedinaca
koji vrse razlicite funkcije da bi realizovali odredeni cilj.
Birokratsku organizaciju karakterise impersonalno, bezlicno
funkcionisanje. Forrnalizam je sustinska oznaka birokratije, tako da
I 12 Navedeno prema P. Vranicki, Historija marksizma, I, Napriied, Zagreb 1975, str.63.
113 Maks Veber . Privreda i drustvo, Prosveta, Beograd 1976, tom I, str. 176.
311
NijazMesihovic _
svaki pojedinac mora nuzno priznavati zakone i djelatnosti u funkciji
apstraktnog naredivanja.
U okviru birokratske organizacije prisutni su odnosi subordinacije,
potcinjenost hijerarhijskom autoritetu, sto dovodi do izuzetne efikas-
nosti birokratske organizacije.
Birokratska organizacija raspolaze vlastitim materijalnim sredstvima,
sto svakom pripadniku birokratije omogucava trajnost izvora prihoda.
Veber je iscrpno analizirao nastanak i funkciju birokratije u racionalizo-
vanim drustvima i dosao do zakljucka da birokratska organizacija tezi apso-
lutnom potcinjavanju pojedinaca anonimnim organizacijama. Njegova je
zasluga sto je u analizi funkcionisanja ekonomije modernih drustava
racionalnog tipa pokazao da efikasnost proizvodnje u racionalnim sistemima
zahtijeva kao pretpostavku dominaciju covjeka nad covjekom, sto je Veber
izrazio pojmom moci i teznjom pojedinaca i grupa za prisvajanjem sto veceg
kvantuma moci. Iz cinjenice da i socijalizam kao racionalno drustvo sve vise
tezi intenziviranju procesa racionalizacije u privredi i drustvu, Veber izvlaci
zakljucak da ce socijalizam, slicno kapitalizmu, predstavljati sistem koji ce
ispoljavati iste tendencije potcinjavanja covjeka birokratskim organizacija-
rna, a time ce teziti negaciji slobode individuuma. Cak i vise, Veber smatra
da ce se socijalizam u tom pogledu iskazati rigoroznijim sistemom zbog
naglasene potrebe odrzanja discipline rada u birokratskom sistemu.
U sociologiji je Veberov koncept birokratske organizacije bio cesto podvr-
gavan krisci.
Cesto se Veberu prigovaralo da je njegov koncept birokratske organizacije
drustva idealnotipskog karaktera i da ne vodi dovoljno racuna 0 globalnim
drustvenim prilikama u kojim funkcionise birokratska organizacija, sto se
moze uveliko odraziti na djelotvornosti takve organizacije. Takoder, ponekad
postupci clanova birokratskog aparata kako istice R. Merton, mogu biti dis-
funkcionalni u odnosu na realizaciju organizacijskih ciljeva.!"
Drugi su smatrali da je Veber prenaglasavao znacaj formalne strukture
organizacije te da u stvarnosti se dogada da pojedini clanovi organizacije
odstupaju od formalnih pravila, sto ne ugrozava efikasnost organizacije, cak
ponekad doprinosi povecavanju stupnja efikasnosti.
I 14Robert Merton, Social Theory and Social Structure, Glencoe: Free Press, 1968,
312
Otpornost prema promjeni, tendencija ka oligarhiji, mogucnost debirokra-
tizacije izostavljeni su iz Veberovog socioloskog analitickog fokusa
birokratske organizacije, na cemu je danas teziste analiza funkcionisanja
birokratskih organizacij a.
Kasnije ce u okvir modernih organizacijskih teorija kritickoj analizi biti
podvrgavani pojedini elementi Veberovog koncepta birokratske organizacije.
Sociologija i organizacijska teoriia
Problemi strukture i funkcionisanja organizacija zahtijevaju multidiscipli-
narni pristup problematici organizacije. Danas za ovu problematiku specificni
interes pokazuju sljedece drustvene znanosti: sociologija, ekonomija, psi-
hologija, politicka znanost, antropologija i jos neke druge.
Moderne organizacijske teorije, imajuci u vidu kompleksnost organizaci-
jskog fenomena, pokusavaju sintetizirati doprinose posebnih drustvenih
znanosti i dati jednu cjelovitu eksplikaciju ove toliko po zivot pojedinaca i
grupa znacajne pojave u drustvu,
U tom smislu, respektujuci slozenost organizacijskog fenomena, nesto
snaznije cemo naglasiti doprinos sociologije i politicke znanosti u osvjetlja-
vanju fenomena organizacije.
Fenomen organizacije, kao predmet sistemske opservacije i formuliranja
teorijskih stavova, postaje predmetom interesa americkog inzenjera
EW.Taylora (1856-1915).
Pocetkom XX stoljeca organizacija rada u preduzecima karakterizirala se
odredenom autonomijom radnika, predradnika, poslovoda u pogledu izbora
oruda za rad, izbora radnog personala, duzine radnog vremena, pregovora 0
cijeni rada itd, sto je, po Tayloru, uzrokovalo odredene slabosti u funkcioni-
ranju preduzeca. Taylor je smatrao da se ove slabosti mogu otkloniti egzakt-
nim naucnim procjenama pocevsi od pokreta radnika u okviru procesa rada,
pa do materijalnih troskova, sto bi efektuiralo tendencijom maksimiziranja
stope produktivnosti rada.
Osnovni principi sistema naucnog upravljanja, po Tayloru, bili bi: 1.
proucavanje svih tradicionalnih saznanja, njihovo registriranje, klasiranje i
transformiranje u naucne zakone; 2. naucna selekcija radnika i usavrsavanje
313
NijazMesihovic _
njihovih sposobnosti i znanja; 3. primjenanauke0 radu od strane radnikakoji
su naucno uvjezbani; 4. gotovo jednaka raspodjela rada i radnih zadataka u
preduzecu izmeduradnika i clanovauprave.!"
Ukupan Taylorov napor u proucavanju organizacije rada u preduzecima
moze se shvatiti kao pokusaj maksimalne racionalizacije procesarada, poseb-
no ljudskog faktora u organizaciji. U tom smislu Taylora mozemo smatrati
utemeljivacem naucnogmenadzmenta u organizaciji, naucnemetodepomocu
koje je moguce objektivno ocjenjivati individualni doprinos radnika i na taj
nacin pravedno odrediti novcani ekvivalent za njegovrad.
Taylor je bio kritikovan za ekskluzivizarn (jedini i najbolji nacinpovecavan-
ja stupnja proizvodnosti rada), redukcionizarn (pokusaj da sespektarradnikovih
potrebareducira na materijalne potrebe) i nihilizam u pogledu znacajasindika-
ta i njihovog uticaja na interesno organiziranje radnikau preduzecu.
U Taylorovo vrijeme u Evropi se javlja jedan francuski teoreticar, inzenjer
Fayol, Ciji je predmet interesa racionalizacija rada. Fayol problemu organizacije
pokusava prici iz ugla upravljanja i rukovodenja. U hijerarhiji djelatnosti svo-
jstvenoj organizaciji Fayol je djelatnost upravljanja i rukovodenja postavio naprvo
mjesto. Aktivnost upravljanja, kojase moze razluciti na: predvidanje, planiranje,
organiziranje, komandiranje, koordiniranje i kontrolu je dinamicka aktivnost u
organizaciji usmjerena premaefikasnoj realizaciji ciljeva organizacije.
Pripisujuci aktivnosti upravljaca ekskluzivan karakter zapostizanje organizacijskih
ciljeva, Fayol je ispustio iz vida znacaj drugih za organizaciju tako bitnih djelatnosti,
nastoje ukazala moderna teorija organizacije. Taylorove i Fayolove koncepcije orga-
nizacije bile suteorijski podsticajne tako dasunjihove inicijalne ideje podstakle pred-
stavnike tzv. klasicne teorije organizacije (Gulick, Mooney, Reiley, Urwick) da se
zainteresiraju zajednu znacajnu dimenziju organizacije - strukturnu dimenziju.
.Prilazeci problemu organizacije iz ugla znacenja uticaja podjele rada na
strukturu organizacije, oni su utvrdili da su principi organizacije identicni i
nepromjenjivi za sve tipove organizacije. Temeljni principi organizacije su:
koordinacija (kao najznacajniji princip), hijerarhija, vlast, princip delegacije.
Predstavnici ove teorije uocili su znacaj stapskei linijske struktureu orga-
nizaciji. Istovremeno, ova teorija prenaglasava znacaj strukturalne, tj.
tehnicke dimenzije organizacije u odnosu na dimenziju covjeka kojemnije
posvecena relevantna paznja,
115Navedeno prema P Bemoux, Lasociologie desorganisations, Paris, p. 65.
314
_________________TEORljSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIjE
Predstavnici teorije humanih odnosa pokusavali surazviti ideju 0 interakci-
ji tehnickih i ljudskih cinilaca u organizaciji.!" Proizvodnja (tehnoekonomski
cinilac) i zadovoljstvo u procesu proizvodnje (socio-psiholoski cinilac) u
snaznoj su sprezi. Kada uprava donese odluku 0 tehnickoj inovaciji, istovre-
meno se mora voditi racuna0 sociopsihickimreakcijama pojedinaca i grupa na
tu odluku. U tom smislu, preduzece se smatra mikrosocijalnim sistemom u
okviru kojegsu pojedinci i grupe u permanentnoj interakciji.
Popredstavnicima oveteorije, grupne norme i vrijednosti surelevantan cinilac
ponasanja zaposlenih uorganizaciji i snazno uticu nastepen proizvodnosti rada.
Smatrajuci, dakle, daponasanje radnika nijeiskljucivo ekonomski motivi-
rano, negoravnopravno treba tretirati i psihosocijalne motive, oni sukriticari
ideologije ekonomske racionalnosti gdje se ekonomska funkcija uorganizaci-
ji izdvaja kao apsolutno znacajna, a ne uvida se potreba da se locira u kon-
tekst ukupnih socijalnih odnosa u organizaciji.
Ova teorija je znacajna zato sto je uocila vaznost neformalnih grupa u
organizaciji koje, poprimajuci formu neformalne strukture, mogu snazno uti-
cati naponasanje pojedinca.
Medutim, naglasavajuci potrebu uskladivanja tehnoekonomskog cinioca i
ljudskog cinioca, predstavnici ove teorije izgleda da nisu posvetili dovoljnu
paznjukonfliktima u organizaciji, stose smatra jednom odslabosti ove teorije.
Danas ovaj teorijski pravac nema neko vece znacenje u teoriji organizaci-
je, ali u pregledu razvoja teorija organizacije zauzima odgovarajuce mjesto s
obzirom nacinjenicu sto je ukazano naslozenost interakcije faktora uorgani-
zaciji s posebnim naglaskom na covjeka i mnogoobliknost motivacije kod
njega u organizaciji.
Americki psiholog Abraham Maslow (1908- 1970) razvio je teoriju moti-
vacija koja se temelji nahijerarhiji potreba kodcovjeka.!"
116NaJznaeajniji predstavnici ove teorije su: W j. Dicksoni j. F. Roetlihsberger, Management andthe Worker,
HarvardUniversit- Press 1938; EltonMayo, The Human Problems of an Industrial Civilization, London 1933.
I 17I. P. Separovic smatra da je "A Maslowdao teoriju koja imakarakter epeeteorije motlvacije i spada medu
naJistaknutije i najsire prihvacene teorije motivaoje. Maslowje identlfciraopet kategorija osnovnih potreba, Prve
sufizioloske potrebe koje sustartna tockazasveteorije motivacije. Nemoguce ih je svenabrojati, niti Je zasada
dokazano da su svefizioloske potrebe homeostatske (tcinja za uspostavljanjern ravnoteze u organizmu) - npr.
seksualne potrebe, potrebazasnom. Sliedeca kategorjasu potrebe zasigumoSCu. 'Irecakategorija potrebaje za
ljubavlJu u smislu potrebezapripadarjemi privrfenoscu, 7etvrta kategorija potrebaJe uvazavanjern. kojarnozebitt
klasificirana u dviJe potkategorije: potrebazasnagom, ostvarenjem, aktivnoscu i uzivanje povjerenja, sjednestrane,
i potrebazasarnostalnoscu i slobodom, s drugestrane. Posljednja je kategorija potrebazasamoaktuelizacijom, ~ .
potreba da covJek bude ono sto jest, potrebada ostvan svojemogucnosti, da postane svestoJe sposoban da
postane.", I. P. Separovic, Teorje organizacije, Zagreb 1975, str47.
315
NijazMesihovic _
Nairne, Malow smatra da nekoliko vrsta potreba uslovljava motivacije
pojedinaca i grupa. Potrebe su pokretacka sila ponasanja ljudi u organizaciji.
Ljudska potreba proizilazi iz covjekove prirode i covjekove kulture.
Covjek je u stalnom "sudaru" s prirodom, tefeci prije svega da zadovolji
vlastite bioloske - egzistencijalne potrebe. Kada ove potrebe bivaju zadovol-
jene, covjekove aspiracije u domenu zadovoljavanja potreba pomjeraju se
prema rafiniranijim potrebama, potrebama "viseg ranga" (sigumost, ljubav,
uvazavanje, samoaktualizacija).
Maslow i njegovi sljedbenici smatrali su da u razvijenim industrijskim
drustvima, kao sto je to slucaj sa SAD, veliki broj ljudi je u mogucnosti zado-
voljavati svoje biolosko - egzistencijalne potrebe, te da se njihova akcija
preusmjerava na potrebe za sigumoscu radnog mjesta, socia - profesionalnu
promociju itd.
Maslow je osvijetlio i naglasio znacaj zadovoljavanja potreba u
covjekovom ponasanju. Njegova teorija potreba javlja se kao reakcija
prethodnih teorijskih stavova 0 primamom uticaju ekonomske motivacije
(npr. visina plate) na ponasanje ljudi u organizaciji. U procesu motivacije
ekonomski motivi imaju primami znacaj do odredene granice (nivo zadovol-
javanja biolosko - egzistencijalnih potreba). Ukoliko je covjek u mogucnosti
da zadovolji ovu kategoriju potreba, u prvi plan izbija orijentacija covjeka
prema zadovoljavanju drugih kategorija potreba.
Maslovljeva koncepcija motivacije bila je kritikovana kao koncepcija koja,
kako smatra P. Bemoux, prevodi psiholoske funkcije u drustvene uloge i koja
hijerarhizira potrebe. Svaka drustvena tenzija izrazava uvijek vise tipova
potreba koje se ne prozimaju snazno na hijerarhijski nacin i koje se socijalno
manifestuju kroz razlicite uloge.!"
Merton, Selznik i Gouldner javljaju se kao kriticari Veberovog koncepta
birokratske organizacije, smatrajuci da osim cinjenice da su ljudi u svom pon-
asanju snazno ekonomski motivirani, javlja se niz situacija koje svjedoce da
u ponasanjima pojedinaca i grupa u organizaciji znacajnu ulogu imaju i drugi
motivi, sto moze dovesti do efekta neocekivanog ponasanja.
Sistemski pristup organizaciji operise pojmom organizacije kao sistema.
Sistem je definisan kao cjelina konstituirana od odredenog broja elemenata
koji su u medusobnim interakcijskim vezama.
I 18Ibid, p.81.
316
Kod T. Parsonsa kao znacajnogpredstavnikaovog pristupa, organizacijase tre-
tira kao slozena cjelina konstituirana od tri podsistema: ku1tumi podsistem Cija je
funkcija ocuvanje, reprodukcija sistema, drustveni podsistem u okviru kojeg se
odvija proces integracije pojedinaca i grupa u sistem, napokon pojedinac koji
vlastitimaktivnostimapokusavadase prilagodi okruzenjui zadovoljisvojepotrebe.
U novijim istrazivanjima pojava u organizaciji zasnovanim na sistemskom
pristupu zakljucuje se da se stvaraju uzrocno-posljedicne veze na bazi sis-
temske kauzalnosti koji se sustinski razlikuje od pojma linearna kauzalnost,
kako to isticu M. Crozier i E. Friedberg.!"
Razlikovanje sistemske i linearne kauzalnosti moze se pokazati na prim-
jeru dogovaranja. Formalna struktura organizacije omogucuje pregovore
uprava - sindikat, medutim moguce je identificirati barem pet partnera koji su
stvarni akteri procesa djelovanja: radnici, delegirani, poslovode, uprava i
sindikati. Sistem otvara vise mogucnosti kauzalne interakcije. Sistemski prist-
up organizaciji rezultira stavom da su organizacije otvoreni sistemi u okviru
kojih nailazimo na mnostvo interakcija elemenata koje su efekt sistemske
kauzalnosti. Treba voditi racuna 0 tinjenici da su organizacije sistemi pri-
likom cije analize moramo voditi racuna 0 tome da su pojave u organizaciji
medusobno isprepletene, da su shvatljive u kontekstu cjeline, tj. organizacije,
da su pojave nastale kao rezultat slozene dinamike akcijalreakcija, da je svaka
pojava u isto vrijeme autonomna i zavisna.
Predstavnici populacijsko-ekoloske teorije smatraju da je organizacija, u
krajnjoj liniji determinirana okruzenjem. Promjene do kojih dolazi u organi-
zaciji nisu direktno posljedica slozenosti organizacije. Organizacijska forma
uslovljena je mogucnoscu organizacije da iz uzeg ili sireg okruzenja crpi
neophodne resurse, optimalno ih kombinuje i vodi racuna 0 postojecim lim-
itima upotrebe raspolazucih resursa.
Ovaj teorijski pristup organizaciji najcesce je kritikovan kao stajaliste koje
apsolutizira uticaj okruzenja na organizaciju gdje se organizacija shvata kao
pasivni receptor uticaja sila iz okruzenja.
I 19 Podlinearnomkauza'noscu (uzrocnoscu) podrazumijevamo nadn jednostavne uzrocnosti pornocu koje
objaSnjavamo posljedicu pomocu uzroka iii, drugaCije receno, pornocu povezanosti vise nezavisnih uzroka.
Sistemska kauzalnost sastoji se u promatranju posljedica i uzroka kao meduzavisnih u okvirima sistema, Cija
svojstva (naCini regulacije iii upravljanja, predominantnitipovi pravila) omoguCavaju razumijevanje i predvidanje
rezultata koje smo zeljeli objasniti. DrugaCije receno, suprotstavljajuCi sistemsko rasudivanje linearnom
rasudivanju, umjestodaistraZujemo krivcaiii knvce, umjestodapokusavarno lokalizirati slabost struktureiii sla-
bast funkcioniranja, rijecje 0 tome da se izvrSi dijagnoza sistema kojaornogucava da seshvati zastosu u sis-
temu doistaracionalni ponaSanja i mehanizmi koji suu pitanju.
Michel Crozier - Erhard Freidberg, L: acteur et Ie systeme Paris, 1977, p.233.
317
Nijaz Mesihovic _
U okviru teorije resursa paznja se fokusira na proees odlucivanja u organi-
zaeiji. Za organizaeije je proees odlucivanja kljucan zato sto se u proeesu
odlucivanja donose odluke koje organizaeiju Cine aktivnim elementom u
interakciji s okruzenjem u smislu "podredivanja" okuzenja vlastitim interesi-
rna sve do mogucnosti manipulaeije okruzenjem, S obzirom na okruzenje
organizaeije igraju aktivnu ulogu koja rezultira adaptacijom okruzenja iIi
manipulaeijom okruzenja.
Kljucni element ovakvog teorijskog pristupa je strateski izbor. Strateski
izbor podrazumijeva postojanje vise altemativa u proeesu odlucivanja i u pro-
eesu odlucivanja organizaeija odabire onu strategiju koja ce poluciti najopti-
malnije rezultate u interakeiji organizaeije i okruzenja, U okviru ovakvog
teorijskog pristupa organizaeiji naglasava se znacaj autonomije aktera u pro-
eesu odlucivanja.
Raeionalno-kontingeneijski pristup organizaeiji apostrofira eiljeve organi-
zaeije koji proizlaze iz organizaeijske kulture. U tom smislu organizaeije su
prvenstveno u svom funkeionisanju usmjerene prema efikasnoj realizaeiji eil-
jeva cemu prilagodavaju vlastitu organizaeijsku strukturu.
Organizaeije najcesce definisu vise eiljeva kojima teze. Ponekad ti eiljevi
su postavljeni jedni naspram drugih tako da njihova realizaeija dovodi do kon-
flikta u organizaeiji. Da bi efikasno reaIizirala visestruko definisane eiljeve,
organizaeija mora konstituirati hijerarhiju eiljeva i odrediti tzv. dominantne
koalieije u organizaeiji koje mozemo s manje iIi vise jasnosti identifieirati na
horizontalnim i vertikalnim nivoima organizacije.!"
Organizacije u buducnosti
Danas organizaeije dominiraju modemim razvijenim industrijskim
drustvima. Razliciti prisutni organizaeijski obliei danas se najcesce grupisu u
tri tipa organizacija. Prinudne organizaeije (npr. zatvor) prema clanovima
upotrebljavaju silu da bi ih kontroliralo. UtiIitame organizaeije (npr. pre-
duzece) za kontrolu clanova i opcenito organizaeijeske strukture koriste
novae. Dobrovoljne organizacije temelje se na zajednickom interesu clanova
organizaeija gdje su clanovi organizaeije kontroIirani pomocu norimi i vrijed-
nosti (npr. politicke partije iIi religijske organizaeije).
I 20 Sazet pregled savremenih teorja organizaoje moze se naci u knJlzi Richard H. Hall, Organizations,
NewJersey, 1996.
318
Opsti princip funkcioniranjamodemih organizacijaje hijerarhija. Na sadasn-
jem stupnju razvoja modernih industrijskih drustava dominiraju hijerarhijske
organizacijekao najefikasnijeorganizacijeu realizaciji vlastitihciljeva.
Medutim, hijerarhijske birokratske organizacije pokazuju i niz nedostata-
ka, tako da savremena drustva pocinju tragati za altemativnim formama orga-
nizacije kako bi se amortizirale negativne strane birokratskog fenomena.
Dominacija organizacijske strukture nad pojedincem u formi marginal-
izacije pojedinaca, jacanje trendova autoritarnosti u odnosu na demokratske
trendove, skleroticnost, velika koncentracija ekonomske i politicke moci,
bijeg od kontrole javnosti su problemi koji podsticu na razmisljanje razvijan-
ja altemativnih oblika organizacije.
Altemativne forme organizacije, cije elemente nalazimo u savremenim
razvijenim industrijskim drustvima, trebale bi pokazati da je moguce djelat-
nosti ljudi organizirati postupno prevazilazeci krute birokratske hijerarhijske
obiike organizacije.
1. Nasbith je u "Megatrendovimr ' ukazao na takve mogucnosti pojavom
"mrezastih organizacija" koje za razliku od hijerarhijskih organizacija afir-
misu saradnju clanova organizacije na bazi egalitarne distribucije moci u
organizaciji.
Osamdesetih godina u SAD javlja se intencija koja je imala za namjeru
humanizaciju birokratske organizacije u smislu oformljenja takvog
drustvenog ambijenta, okruzenja, koje bi podsticalo slobodniji i puniji razvoj
sposobnosti ljudi.
Japanska iskustva u smislu garantovanja permanentnog zaposlenja i tims-
ki pristup radu predstavljaju pokusaje amortizacije efekata birokratske hijer-
arhijske organizacije sto je rezultiralo znacajnim povecavanjem stupnja
proizvodnosti rada u mnogim japanskim kompanijama.
Rad u malim grupama obima 5 do 50 clanova (kvalitativni krugovi) daju
sljedece efekte: podizanje stupnja motivacije, smanjenje proizvodnih trosko-
va, povecavanje stupnja zadovoljstva radnika.
Takoder, u okviru razvoja industrijske demokratije u razvijenim indus-
trijskim drustvima, prisutne su i razvijaju se participativne forme upravl-
janja u organizaciji koje imaju za cilj diferencirano i postupno ukljucivan-
je zaposlenih u proces donosenja odluka kako bi se smanjivao osjecaj kod
zaposlenih da su sarno puki objekt upravljackih aktivnosti menadzmenta i
319
Nijaz Mesihovic _
kako bi se kroz proces odlucivanja zaposleni ohrabrivali da zajedno sa
menadzmentom u organizaciji prihvataju odgovornost za realizaciju cilje-
va organizacije.
Iako su alternativne forme organizacije polucile odredene rezultate, mora
se konstatovati cinjenica da je jos uvijek dominantan hijerarhijski tip organi-
zacije, ada su alternativne forme organizacije u fazi permanentnog eksperi-
mentiranja i povjerenja u okvirima razvoja industrijske demokratije u razvi-
jenim industrijskim drustvima,
320
Poglavlje xv
OD POSTKONFLIKTNOG PREMA
TRANZICIJSKOM DRUSTVU
Driavni socijalizam - ranija faza
Driavni socijalizam - zrela faza
Transformacija drustvene strukture
Sistem i kriza
Vlasnistvo i demokratija
Evolucija vlasnickih odnosa u Bosni i Hercegovini
Umjesto zakljucka: Da Ii je moguee obnavljanje
elementarnih formi industrijske demokratije
u Bosni i Hercegovini
xv OD POSTKONFLlKTNOG PREMA
TRANZICIJSKOM DRUSTVU
Driavni socijalizam - ranija faza
Neposredno poslije zavrsetka rata i politicke revolucije 1945. godine,
jugoslovensko drustvo karakterizira izrazita nerazvijenost potencirana ratnim
razaranjima ekonomske strukture. Nekoliko kvantitativnih pokazatelja moze
nam posluzti kao vjerna slika ratnog razaranja ekonomske baze Jugoslavije u
tom periodu.
Bazna industrija bila je ostecena u procentualnom rasponu od 17,5%
(gradevinarstvo) do 53,4% (ekstraktivna industrija nemetala). Unistena je
polovica hemijske industrije, trecina elektroindustrije. Brodogradnja je bila u
cijelosti unistena.
Saobracaj je bio gotovo u cijelosti razoren, jer je npr. od predratnog broja
lokomotiva ostao svega 23,5%, a vagona 16,1%. Razoreno je i osteceno
55,3% pruga i osteceno 23.380 km puteva.
Rudnici su bili gotovo u cijelosti osteceni iil neupotrebljivi, kao i vecina
preduzeca u crnoj metalurgiji. .
Tekstilna industrija bila je gotovo u cijelosti razorena i ukupni gubici
iznosili su preko V2 (53,4%).
Unisten je velik broj industrijskih i stambenih prostora. Vise od 3.000.000
osoba bilo je liseno minimalnog prostora za stanovanje, a od ukupnog broja
svih kuca tesko je osteceno 20,7%.
323
Nijaz Mesihovic --'-__
Iz prethodnih podataka proizilazi cinjenica da je industrija u cjelini izgu-
bila 1/3 sredstava za rad, kapitala, zgrada i drugog.
Takoder su bila velika razaranja u poljoprivredi. Od ukupnog broja vocaka
stradalo je 24,2% i 56% poljoprivrednog inventara. Unisteno je 61,6% konja,
55% goveda, 63,3% ovaca i 58,7% svinja od predratnog broja (podaci
preuzeti iz knjige V. Milica, Revolucija i socijalna struktura, Beograd, 1978).
Jugoslovensko drustvo je u ranoj fazi razvoja, u takozvanoj fazi revolu-
cionarnog etatizma iIi drzavnog socijalizma, kada je drzava vlasnik sredstava
za proizvodnju, moralo svu paznju da usredsrijedi na ubrzani ekonomski i
drustveni razvoj, dakle na jacanje materijalne osnove novog drustva,
Kljucno mjesto u razvoju zemlje ima industrija, a poljoprivreda je osnovni
izvor akumulacije u industriji. Narocito je izrazen razvoj teske industrije. I u
svim drugim oblastima privredne i drustvene aktivnosti prisutan je ubrzani
razvoj, tako da je neposredno poslije rata u vecini privrednih grana proizvod-
nja dostigla predratni nivo iIi je ponegdje cak taj nivo i premasen.
Ubrzani industrijski razvoj prouzrokovao je na drustvenom planu, narocito
u sferi zaposlenosti, velike promjene. Visestruko je povecan broj zaposlenih,
ito gotovo iskljucivo u drzavnom socijalistickom sektoru. Godine 1947. broj
zaposlenih dostigao jc predratni nivo sa 1.167.000 osoba, a u 1949. taj broj
vee iznosi 1.990.000.
Evidentno je da je jugoslovensko drustvo u periodu drzavnog socijalizma
postiglo velike rezultate na planu privrednog i drustvenog razvoja, sto se sve
odrazilo i na promjene u klasnoj strukturi jugoslovenskog drustva.
Ukidanjem privatnog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju dokinute
su drustvene pretpostavke egzistiranja dotadasnjih klasa, iako jos imamo
prisutne klasne ostatke koji egzistiraju na osnovi odrzanih oblika individu-
alnog vlasnistva. Klasni ostaci se u kontekstu novog proizvodnog i
drustvenog odnosa postepeno transformisu i nestaju.
Jedan od znacajnijih klasnih ostataka koji se u ovom periodu preobrazava
i postepeno nestaje jeste individualno seljastvo. Uslijed specificnosti
drustveno-ekonomskih problema proizvodnje u poljoprivredi (usitnjenost
seoskog posjeda, tehnoloska nerazvijenost, naturalni karakter proizvodnje,
kultuma i opsta zaostalost), privatno vlasnistvo nad zemljom nije moglo biti
ukinuto, nego ograniceno. Medutim, sve vise prevladava tendencija
podrustvljenja poljoprivrede formiranjem drustvenog sektora.
324
Industrijalizacija je direkno djelovala na promjene unutar individualnog
seljastva, Narocito siromasni seljaci prelaze u vrijeme ubzranog industrijskog
razvoja u industrijski sektor, tako da se u periodu 1945 - 1952. godine
1.500.000 seljaka zaposlilo u industriji i socijalistickom sektoru. Ubrzani
razvoj takoder dovodi do pojave novog sloja: seljaka - industrijskih radnika,
takozvanih polutana.
U razdoblju ubrzane industrijalizacije znatno je ograniceno reprodukovan-
je drugih klasnih ostataka: sitnih zanatlija, privatnika, trgovaca i drugih,
buduci da drzava razlicitim administrativnim mjerama onemogucava prekom-
jemo iskoristavanje privatne svojine i tude radne snage s ciljem sticanja
bogatstva.
Kvantitativno i kvalitativno se prosiruje drzavni sektor. Godine 1952. dje-
latnost svakog treceg stanovnika ovisila je 0 drzavnom sektoru. Za taj period
posebno je karakteristicno naglaseno dejstvo determinizama drustvene podjele
rada, tako da se na osnovu naglasene podjele rada na umni i fizicki rad javlja-
ju drustveni uslovi koji dovode do teridencije diferenciranja pojedinih slojeva
na osnovu njihovog socioprofesionalaog statusa. Drustvena podjela rada rezul-
tira sve naglasenijim razlikovanjem proizvodne i neproizvodne sfere rada.
Promjene u slojevima proizvodnog rada mogu se svesti pod zajednicki
nazivnik fonniranja radnicke klase u pravom smislu rijeci. U etatistickoj fazi
socijalizma najveci dio radnistva je seljackog porijekla, sto iskazuje trajnu
tendenciju prelaska iz sela u grad. Kvalifikacija rada je veoma niska, tako da
u kvalifikacionoj strukturi prevladava nekvalifikovani i polukvalifikovani rad.
U periodu drzavnog socijalizma, promjene u slojevima neproizvodnog
rada uglavnom se ogledaju u sljedecem.
Neposredno poslije rata inteligencija je bila malobrojna, ali vee pri kraju
etatistickog perioda uocljiva je tendencija snaznijeg porasta inteligencije, tako
da ona vee tada broji oko 230.000 lica. Narocito je izrazen porast tehnicke
inteligencije, kao izraz naglasene potrebe ubrzanog privrednog razvoja.
U strukturi humanisticke inteligencije, slicno kao i prije rata, najdominant-
niji je prosvjetni kadar. Toje i razumljivo kada se zna da je jedan od primarnih
zadataka socijalisticke revolucije bio podizanje kultumog i obrazovnog nivoa
cjelokupnog stanovnistva.
U globalnoj strukturi, u etatistickom periodu posebno se izdvaja sloj
sluzbenika, koji se razlikuje od drzavnog aparata, jer ne obavlja nikakve
kreativne funkcije vlasti. Ovi sluzbenici regrutovani su mahom iz manuelnih
325
Nijaz Mesihovic _
slojeva, pa su ti slojevi vidjeli veliku sansu za svojudrustvenu promociju vee
u tome sto je razvoj drustva zahtijevao stalan kvantitativan rast tog sloja koji
se sastojaood pomocnog kancelarijskog osoblja i pomocnihsluzbenika,
ad svih socijalnih slojevau tomperioduje najznacajniji sloj rukovodeceg
osoblja koji svoj znacaj crpi koliko iz mnogobrojnosti, toliko jos vise iz
cinjenice posjedovanja koncentrisane drustvene moci. avo je jednovremeno
dominantan sloj u strukturi neproizvodnog rada. Karakteristican profil
rukovodeceg osoblja otjelovljujurukovodioci preduzeca.
Ubrzana i dinamicka industrijalizacija formirala je drustvene uslove zadifer-
enciranje upravljackog i proizvodnog rada, pa je karakter samog etatistickog
socijalistickog nacina proizvodnje potencirao i ubrzavao ovo podvajanje, tako
da se socijalna struktura sve vise diferencirala na slojeve koji posjeduju
monopol nad sredstvima za proizvodnju i samimtim monopol nad uslovima
drustvene reprodukcije, i slojeve kojimaje u drustvu primarno odredenaizvrsi-
lacka, odnosno proizvodna funkcija. Na odredeni nacinpristunaje dijalekticka
polarizacija strukture na dijalekticke polovepo osnovi vlasti. Socijalne grupe i
slojevi vezani za instituciju drzavnog vlasnistva nadsredstvima za proizvodnju,
za centralisticko planiranje u privrednom sistemu, za moe i vlast unutar partije, .
sticu monopolisticku ulogu u upravljanju drustvom i na osnovu zajednickih
slicnihkarakteristika mogu se oznacitijednimimenom - drzavni aparat.
Drzavni aparat organizovan je na principima hijerarhije i centralizma koji
po svaku cijenu nastoji drzati dominantan polozaj u privredi i drustvu kroz
etatisticki nacin proizvodnje.
Opstakarakteristika drZavnog aparata u periodu drzavnog socijalizmaje nje-
govo umnozavanje i razgranjavanje uz jednovremeni porast drustvene moci.
Monopolski upravljacki polozaj u okviru nacina proizvodnje poceo je, s vre-
menom, da odreduje polozaj u globalnoj drustvenoj strukturi. Svevisedolazido
izrazajatendencija odvajanja ovog sloja od radnih masa. Uslijed niskog obra-
zovnog i kvalifikacionog stepenaizvrsnog rada(radnika), moe drzavnog apara-
ta je proizlazila iz hijerarhijske funkcije. Stogaje ova grupa imala povlasten
polozaj, jer su medusobno bili povezanimoe funkcije i moe dovodenja radnika
u podredeni polozaj u gotovo svimsferama zivota (klicenajamanog odnosa).
Smatra se da je drzavni sloj mogao monopolizirati drustvenu moe zah-
valjujuci nekimobiljezjimakoja su ga diferencirala od sloja manuelnog rada:
socijalni profil, brojnost, teritorijalna koncentracija sluzbenika u drzavnom
aparatu, hijerarhizacija i razgranatost drzavnog aparata, visoki stepenobrazo-
vanja, socijalno porijeklo itd.
326
Protivrjecne tendencije drustvenog razvoja u ovom periodu rezultirale su
pozitivnim i negativnim iskustvima u drustvenom razvoju.
Ako je rijec 0 pozitivnim iskustvima razvoja, moze se konstatovati da je
vlast izvrsila znacajne promjene u drustvenoj strukturi. Nacionalizacijom
industrijskog sektora i konfiskacijom uspostavljena je drzavna svojina nad
sredstvima za proizvodnju koju je drzava mogla koristiti za ubrzani razvoj
proizvodnih snaga. Drzava je mogla koncentrisati sva raspoloziva sredstva i
usmjeriti ih na jacanje ekonomske baze drustva, sto je, na drugoj strani,
omogucilo znatno povecanje broja zaposlenih u drzavnom sektoru, a narocito
u industriji. Tako se pocinje postepeno rjesavati jedan od kljucnih problema
zaostalosti i privredne i drustvene nerazvijenosti - nezaposlenost.
U agrarnom sektoru izvrsena je agrarna reforma, tako da je zemljisni pos-
jed ogranicen na 10 hektara. To je stvorilo preduslove socijalnog izjednacava-
nja na selu, jer je jedan znacajan broj bezemljasa dobio odredeni kvantum
zemljista u vlasnistvo.
Stanovnistvo stiice osjecaj socijilne sigumosti, jer im drzava garantira
brze zaposljavanje, obrazovanje, zdravstveno i socijalno osiguranje, penzije,
a sve to donosi kao posljedicu formiranje svijesti 0 perspektivi svih slojeva u
socijalizmu na bazi ideje jednakosti. Olaksana je socijalna pokretljivost, jer
drustvo ispoljava potrebe kako u pogledu proizvodnih, tako i u pogledu
upravljackih zanimanja.
Eticka komponenta razvoja je u to vrijeme bitna. Temeljna drustvena vrijed-
nost je jednakost, a rezultat je socijalisticke revolucije i klasno-socijalnog pori-
jekla politickog vodstva koje je, u fazi razvoja drustva, potjecalo uglavnom iz
radnickih i seljackih porodica. Svijest 0 ekonomskoj i drustvenoj zaostalosti i
potrebi brzeg razvoja formirala je socijalisticke eticke norme: jednakost, soli-
darnost, uzajamno pomaganje, rad kao osnova egzistencije covjeka itd.
Na drugoj strani, u ranoj etatistickoj fazi razvoja pojavljuju se i negativna
iskustva.
Pri koncentraciji i centralizaciji sredstava za proizvodnju te
centralistickom planiranju i administriranju u privredi, i pored toga sto su
postignuti neki vidni rezultati u razvoju privrede i drustva, proizvodne snage
se ne razvijaju u kvalitativnom smislu s obzirom na kvantum ulozenih sred-
stava i rada. Preduzeca nemaju autonomiju u domenu planiranja i odlucivan-
ja i sputano je djelovanje ekonomskih zakona, pa preduzeca nisu zainteresir-
ana za podizanje produktivnosti rada i kvalitetniju proizvodnju. Iskljuceni su
327
NijazMesihovic _
ekonomski kriterijumi motivacije rada, pa preduzeca izvrsavaju kvantitativni
obim plana uz zanemarivanje kvaliteta proizvoda. Drzava protezira neke
privredne grane (industriju na racun poljoprivrede) i pojedine industrijske
grane na racun drugih (tesku industriju naspram preradivacke industrije), sto
rezultira neravnomjemim razvojem pojedinih privrednih grana pa samim tim
dolazi do diferenciranja socio-ekonomskog polozaja radnika u tim granama.
Pri svemu tome evidentno je ukruzivanje drzavnih struktura moci. Trajno
prisvojivsi funkcije upravljanja, koordiniranja i kontrole, drzavni sluzbenici
po drustvenoj inerciji pokusavaju za duze razdoblje zadrzati povlatcene
drzavne funkcije. Postepeno se formira drzavni monopol drustveno-politickih
zajednica i drustveno-politickih organizacija (krupna drzavna preduzeca). Sve
vise dolaze do izrazaja monopolske tendencije na nivou federacije. Naglasena
je uloga politickih struktura moci u odlucivanju 0 ciljevima i sredstvima
drustvene reprodukcije. Personalna unija drzavne vlasti i politicke moci
pokusava uvijek da se iznova reproducira na bazi apsolutnog monopola, sto
dovodi do naglasenih tendencija birokratizacije u drustvu, U opredjeljenjima
za rjesenja drustvenog i privrednog razvoja sve vise je prisutan birokratski
voluntarizam koji sve manje respektira ekonomske zakonitosti privrednog
razvoja. Odgovomost za promasene odluke je depersonalizovana i mistifici-
rana, tako da birokratski sloj tone u vode neodgovomosti, sto na kraju rezul-
tira povecavanjem neodgovomosti svih struktura, od radne organizacije pa
dalje. Na taj nacin dolazi do rasipanja materijalnih i radnih resursa bez odgo-
varajucih drustvenih i ekonomskih efekata.
Birokratsko odlucivanje 0 razvoju na regionalnom planu dovodi do
neuskladenosti, pa cak i do produbljivanja razlika u razvijenosti izmedu poje-
dinih regija i republika u sklopu jugoslovenske zajednice.
Sve vise se izdvaja grupa profesionalnih upravljaca i nosilaca ekonomske
i politicke moci koja tendira apsolutnoj strukturiranosti, u okviru koje je
pokretljivost svedena na minimum (jedino je prisutna pokretljivost prirodnim
putem), a sarna grupa tefi da se konzervira i reproducira odabiruci sarna, na
osnovu vlastitih kriterija (privrzenost, poslusnost itd) pojedince koji joj
najvise odgovaraju i koji jacaju njenu moe.
Buduci daje po svojoj prirodi birokratija korporativna organizacija, formi-
raju se razlicite birokratske grupacije u sferama: politike, privrede, drzavne
vlasti, upravljanja itd, tako da svaka birokratska grupa pocinje prezentirati
vlastiti parcijalni interes kao interes cijelog drustva i cvrsto i po svaku cijenu
braniti svoje uske grupne interese. Postepeno se sire materijalne i druge priv-
328
ilegije birokratsbh grupacija. Na toj osnovi jasnije se pocinju ispoljavati ten-
dencije socijalne diferencijacije, narocito kada je rijec 0 socijalnoj diferenci-
jaciji izmedu neposrednih proizvodaca i birokratskog sloja. Opcenito gov-
oreci, drzava i drzavne strukture moci pocele su enormno da jacaju i da se tra-
jno konzerviraju i reproduciraju.
Driavni socijalizam - zrela faza
Etatisticki produkcioni i drustveni odnos evidentno je, i pored odredenih
rezultata na privrednom i drustvenom planu, postojao sve vise uskim okvirom
privrednog i drustvenog razvoja.
Poteskoce u privrednom i drustvenom razvoju, koje su nastale kao rezultat
okostavanja birokratskih struktura moci i vlasti u etatistickom periodu razvo-
ja, kada se javljaju elementi najamnog odnosa radnika naspram birokratije,
iziskivale su drustvene promjene kako bi se omogucio dalji preobrazaj
drustvene strukture otpocet u ranoj etatitistickoj fazi razvoja. Evidentno je
bilo da su procesi reprodukcije i samokonzerviranja struktura moci postojali
dominantni u odnosu na procese promjena u drustvu. Inicijalna progresivna
funkcija drzave sada postaje kocnicom drustvenog razvitka. Sve vise sazrije-
va ideja 0 potrebi "rastvaranja" birokratskih struktura moci kako bi drustvo
moglo dinamicki da se razvija.
Otklon naspram hipertrofirane uloge drzave u reguliranju temeljnih proce-
sa drustvenog i privrednog razvoja evidentan je otpocinjanjem realizacije
teorijskog projekta novog tipa socijalistickog drustva sa razgranatim oblicima
ekonomske i politicke demokratije kroz razlicite participativne forme upravl-
janja u drustvu. Elaboriran je teorijski koncept tzv. samoupravnog sociijaliz-
rna koji je trebao biti negacija drZavnog socijalizma. U daljnjem izlaganju
vidjecemo da stvarni drustveni i ekonomski procesi i odnosi nikada nisu
mogli da probiju etatisticko-birokratski oklop i da je u tom smislu drustveni
razvoj ostao na nivou mogucnosti koje su bile definirane od strane
birokratskih struktura moci i vlasti. U tom smislu pravilnije bi bilo govoriti 0
postetatistickoj fazi razvoja jugoslovenskog drustva,
Ovdje, dakle, uslovno upotrebljavamo pojam samoupravljanja kako bismo
mogli slikovitije pokazati pokusaje da se etatisticke strukture drustva trans-
formiraju u strukture koje karakteriziraju demokratsko usaglasavanje interesa
bez prenaglasene posredovne funkcije drzave,
329
Nijaz Mesihovi<' - - - - - - ~ _
Od 1952. do 1964. godine, koje razdoblje mozemo oznaciti ranom fazom
razvoja samoupravljanja, u prvom planu je bilo konstituiranje participativnih
formi ekonomske demokratije na nivou preduzeca, Tadasnji stepen razvi-
jenosti drustva nije omogucavao znacajnije napredovanje samoupravljanja
kao drustvenog odnosa u smislu razvijanja participativnih formi ne sarno
ekonomske snage nego i politicke demokratije na razini globalnog drustva. To
znaci da je samoupravljanje pocelo zazivljavati u radnim organizacijama kroz
pocetne forme ekonomske demokratije, dok je politicka sfera drustva jos
izvan uticaja ovih procesa.
Izmedu 1964. i 1971. godine prakticka realizacija projekta samoupravljan-
ja ulazi u novu fazu. Samoupravljanje se pokusalo zaokruziti u produkcioni
odnos. U tom periodu na djelu je konstituiranje tzv. radnih jedinica u okviru
kojih je trebalo etablirati i razvijati participativne forme neposredne
ekonomske demokratije s namjerom formiranja tzv. asocijacije proizvodaca u
okviru koje bi se odlucivalo 0 ciljevima i sredstvima drustvene reprodukcije.
Doslo se do saznanja da se, ukoliko se participativne forme demokratije razvi-
jaju sarno u okviru radne jednice, stvaraju pretpostavke za jacanje
birokratsko-tehnokratske sprege koja je anulirala poduhvate za razvijanje
ekonomske demokratije. Stoga je 1963. godine elaborirana koncepcija deeta-
tizacije drustvenog i ekonomskog zivota s namjerom razvlastenja drzave,
njenih monopolizovanih funkcija odlucivanja i vlasti i uspostavljanja institu-
cija koje bi kontrolirale funkcioniranje drzavnog aprata.
Medutim, razvojem elementarnih formi ekonomske demokratije koja je
podrazmijevala slobodnije djelovanje ekonomskih i trzisnih zakonitosti, na
drugoj stranije razvlastena drzavna moe u procesu deetatizacije drustva trans-
formisna u moe drustvenih struktura nastalih kao rezultat djelovanja ipak
kvazitrzisnih zakonitosti - tehnobirokratije. Otudeni centri moci, ciji je glavni
oslonac bila drustvena grupa oznacena kao tehnobirokratija, kao sto su osig-
uravajuci zavodi, banke i finansijske institucije, spoljna trgovina, jos jake
drzavne institucije, teze ka autonomiji, narocito u sferi odlucivanja 0 investi-
cijama, onemogucavaju kontrolu svog poslovanja, sto im sve omogucava
monopolsku povlastenu poziciju u drustvu i u vezi stirn realiziranje vlastitih
parcijalnih interesa koji su se u velikoj mjeri razlikovali od interesa
proizvodacke klase. Ovi centri moci tezili su u nesto transformiranom obliku
reetablirati drzavnosvojinske odnose.
Pokusaj da se 1974. godine znacajnije oslabi etatisticka ljustura
jugoslovenskog drustva na bazi reorganizacije ekonomskog sistema (konsti-
tuiranjem osnovnih organizacija udruzenog rada kao elementarnih jedinki
330
demokratskog ekonomskog odlucivanja) kao i politickgsistema(inauguriran-
je delegatskog sistemavlasti u okvirukojegbi bila razvijenaneposredna poli-
ticka demokratija) nije dao ocekivane rezultate.
Naprotiv, predominacija birokratije u svim sferama drustvenog zivota
rezultira retrogradnim trendovima drustvenog razvoja sa manifestacijom jas-
nih znakova krize ekonomskog i politickog sistema, tako da se za
samoupravljanje moze konstatirati da fakticki nikada nije zazivjelo kao
stvarni ekonomski, politicki i drustveni odnos.
Transformacija drustvene strukture
Teorije 0 strukturijugoslovenskog drustva
Pri odredivanju sustine strukture savremenog jugoslovenskog drustva, u
jugoslovenskoj socioloskoj teoriji ne postoji jednstveno stanoviste niti kriter-
ijurni za odredenje glavnih karakteristika drustvene strukture. U cjelini pos-
matrano, ipak su na odredeni nacin iskristalisana dva stanovista koja problem
strukture jugoslovenskog drustva postavljaju u kontekst problema uocavanja
indikatora, posredstvom kojih je moguce strukturu jugoslovenskog drustva
definisati kao slojevitu ili kao klasnu.
Nairne, pri odredenjukaraktera strukturejugoslovenskog drustvapojedini
teoreticari su se nasli pred problemom definisanja opsteg teorijsko-
metodoloskog okvira i kriterija za istrazivanja drustvene strukture.
Sociolog Suvar se, na primjer, priklanja onom teorijskomstanovistu koje
zastupatezu 0 klasnoj strukturijugoslovenskog drustva, Suvarpokusava da u
analizi strukturejugoslovenskog drustvarazvije i aktuelizira socioloskukon-
cepciju klasne stratifikacije jugoslovenskog drustva.
Tvrdeci daje strukturajugoslovenskog drustvaklasna, Suvar konstatuje da
je jugoslovensko drustvo sastavljeno od klase i kontraklase. Pod klasom
Suvar razurnijeva prvenstveno radnicku klasu koju "... cine svi neposredni
proizvodaci u oblasti materijalne proizvodnje i materijalnih usluga, osimonih
koji proizvode na vlastitimsredstvima za proizvodnju(ovi potonji Cine drugu
klasnu grupaciju: sitne proizvodace s vlastitimsredstvimaj.!"
Kontraklasu cini skupina neproizvodnih radnika, "Skupina neproizvodnih
121 Stipe Suvac Socioloski presjek jugoslovenskog drustva, Skolska knjiga, Zagreb, 1970, str. 12,
331
NijazMesihovic _
radnika zapravo je "kontraklasa", polama suprotnost radnickoj klasi kao
osnovnoj proizvodackoj klasi danasnjeg jugoslovenskog drustva.
"Kontraklasa" u socijalizmu nije nikakav nosilac vlastitog proizvodnog
odnosa i vlastitog monopola prisvajanja. Ali ona jos egzisitra na podlozi
drzavnog, grupnovlasnickog iIi kakvog drugog monopola vlasnistva i vlasti
(jer vlast je instrumentalizirano, u drzavnu prisilu pretvoreno prisvajanje).
"Kontraklasa" zivi od viska rada drugih jer ne sudjeluje u stvamo proizvod-
nom radu,"!"
Suvar konstatuje da nije uvijek lako privuci crtu izmedu klase i kontrak-
lase u jugoslovenskom drustvu, ali se moze uociti da izmedu ovih dviju klasa
egzistira jasno izdiferencirana grupa koju Suvar oznacava skupinom sitnih
proizvodaca s vlastitim sredstvima za proizvodnju. "Sitni proizvodaci s
vlastitim sredstvima za proizvodnju dijele se na dvije socijalne skupine: sel-
jake i obrtnike. Oni su vlasnici, ali u pravilu ne prisvajaju tudi rad, nego sami
neposredno proizvode za svoje potrebe i takoder daju visak rada drustvu.!" Na
osnovu prethodnog odredenja klasne strukture jugoslovenskog drustva i
prikupljenih kvantitativnih pokazatelja, Suvar daje sljedecu sliku klasno-soci-
jalne strukture jugoslovenskog drustva: 1. radnici (poljoprivredni, ribarski i
sumski radnici, rudarski radnici, industrijski zanatski radnici, saobracajni rad-
nici, trgovacki radnici, usluzni radnici), 2. sitni proizvodaci na vlastitim sred-
stvima za proizvodnju (seljaci i obrtnici) i 3. neproizvodni radnici ("kontrak-
lasa" rukovodece osoblje Ibirokratija/, financijsko i uredsko osoblje, osoblje
zastite, tehnicka i humanisticka inteligencija).
Konacno, Suvar konstatuje da drustvene klase u jugoslovenskom drustvu
ne posjeduju antagonisticki karakter, te da je bez sumnje radnicka klasa u
okviru samoupravljanja kao produkcinog i drustvenog odnosa dominantna
klasa ciji polozaj nastoje osporiti pojedini segmenti kontraklase (birokratija,
tehnokratija i dr).124
Razvijajuci koncepciju klasne strukture jugoslovenskog drustva, profesor
Vidakovic zastupa tezu da je klasna struktura jugoslovenskog drustva rezultat
dviju dominantnih tendencija u procesu njegove strukturacije. Nairne, s jedne
strane, dominantni procesi strukturacije utemeljeni su na radnickom
samoupravljanju kao tendenciji realizacije besklasnog drustva, dok su, s
122Ibid, str. 16.
123Ibid, str. 14.
124Stipe Suvar, Samoupravijanje i drugealternative, Narodno sveudliste Zagreb. Centar za aktualni politkki
studij, Zagreb, 1972. str. 26.
332
druge strane, evidentno pristuni determinizmi (sklop drustvenih uslova) koji
su rezultat postojece klasne strukture i dovode do obnavljanja nekih elemena-
ta klasne strukture drustva.
Profesor Vidakovic posebno analizira sklop drustvenih okolnosti koje
obnavljaju elemente formiranja drustvenih klasa proizaslih iz ekonomske
socijalno-politicke i kultume sfere drustva, tako da se, po profesoru
Vidakovicu, klasna struktura drustva obnavlja posredstvom drustvenih razli-
ka i protivrjecnosti, a te se iskazuju kao: protivrjecnosti drustvene podjele
rada; nejednakost uslova rada i prisvajanja; nejednako raspolaganje drustven-
om moci u okviru nerazvijene drustvene svojine; hijerarhijska distribueija
upravljackih funkeija i po osnovi toga tendeneija prisvajanja tudeg rada;
suprotnost izmedu upravljaca i radnika; razlicito sudjelovanje pojedinaea i
grupe u sferi vIasti, politike i kulture itd.
Posebno grupni svojinski monopol, koji je prisutan kao tendeneija
koristenja drustvene svojine za pareijalne interese, na primjer za interese
tehnokratije i birokratije, po profesuru Vidakovicu se suprotstavlja
samoupravnoj tendeneiji prevazilazenja klasne strukture drustva
omogucujuci obnavljanje klasnih obiljezja nekih drustvenih grupa. "Grupni
obliei svojinskog monopola (ciji nosioei postaju grupe drzalaca fakticke
vIasti nad radom i ekonomske moci u radnim organizaeijama; grupe
drzalaca ekonomske moci koneentrisane na strani banaka i drugih privred-
nih organizaeija koje posreduju u privrednim tokovima i upravIjaju
proizvodima tudeg rada; deeentraIizovani sastojei etatistickog, ekonomskog
i politickog monopola itd), djelimicno osujecuju tehnolosko, privredno i
soeijalno udruzivanje radnika, raeionalno povezivanje radova i koristenje
svih materijalnih i drustvenih uslova proizvodnje, i uredivanje drustvene
reprodukcije saglasno bitnim potrebama proizvodaca.":"
Na osnovu prethodno iznijetih karakteristika strukture jugoslovenskog
durstva, profesor Vidakovic smatra da su se u jugoslovenskom drustvu izd-
ifereneirale grupaeije sa elementima klasnog obiljezja.
Dominantna grupaeija sa difereneiranim obiljezjima klase je radnicka
klasa u okviru koje je moguce razlikovati nekoliko izdiferenciranih segmena-
tao Profesor Vidakovic smatra da radnicku klasu cini onaj dio drustva koji,
direktno proizvodeci u materijalnoj i duhovnoj sferi, vlastiti drustveni polozaj
zasniva na radu i doprinosu ukupnoj drustvenoj proizvodnji.
125Zoran Vidakovic, Drustvena moe radnicke klase, Rad, Beograd, 1970, str. 65-66.
333
Nijaz Mesihovic _
Socijalna grupacija, koja je u socijalnoj strukturi naspram radnicke klase,
u nekim aspektima kontrolise uslove rada i drustvene reprodukcije i ispoljava
karakteristike klasnog polozaja vlasnika i povlastenih upravljaca. "Ti,
uslovno receno, elementi klasnog polozaja vlasnika i povlastenih upravljaca,
srastaju za najvaznije svojinskom monopolu najblize strane drustvene podele
rada, koje su direktno oprecne radnickom samoupravljanju (odvajaje upravl-
janja materijalnim procesima od izvrsnog rada; suprotstavljanje upravljanja
materijalnim procesima radnickom samoupravljanju; rastavljanje nauke, svih
razvijenih vidova drustvenog znanja i ideativnih funkcija od pretezno fizickog
rada i njihovo suprotstavljanje radnickom samoupravljanju; srastanje vlasti
nad radom i njegovim uslovima i proizvodima sa upravljanjem materijalnim
procesima u delatnosti profesionalnih upravljaca i tehnobirokratije; srastanje
od radnistva otudene ekonomske moci sa politickim funkcijama i profesion-
alizacija tih funkcija; srastanje od rada otudene ekonomske moci sa nekom
posebnom vrstom radova obuhvacenih grupnim oblicima svojinskog
monopola, kao sto je spoljna trgovina, bankarstvo, osiguravajuci zavodi itd.).
U sustini, na tim stranama koncentrisu se, i kao vlast nad radom ispoljavaju
elementi proizvodne, ekonomske, politicke i duhovne moci koji su drustven-
im podelama delatnosti otrgnuti od ostale mase radova u drustvu."'"
Po profesoru Puliselicu, bitna karakteristika strukture jugoslovenskog
durstva jeste prozimanje klasnih i neklasnih elemenata uslijed toga sto se
samoupravni nacin proizvodnje suceljava sa zaostacima prethodnog nacina
proizvodnje ciji karakter je bio izricito klasni. Za profesora Puliselica bitni su
oni kriterijumi klasnog diferenciranja u jugoslovenskom drustvu koje je
Lenjin prezentirao u svojoj poznatoj definiciji klase (1. mjesto u sistemu
drustvene proizvodnje, 2. odnos prema sredstvima za proizvodnju, 3. uloga u
drustvenoj organizaciji rada, 4. nacin i velicina raspolaganje drustvenim
bogatstvom i 5. prisvajanje tudeg rada).
Primjenjujuci pomenute kriterijume za odredenje klasa u strukturi
jugoslovenskog drustva, Puliselic konstatuje da, zahvaljujuci razlicitom mjes-
tu i polozaju koje zauzima u globalnoj strukturi, radnicka klasa ima suborid-
nirani polozaj u odnosu na vlastite reprezentante (strukture drzavne moci) ,
tako da odmah na pocektu nailazimo na izdiferencirane klasne grupacije:
radnicku klasu i predstavnike radnicke klase.
S obzirom na drugi bitan kriterij razlikovanja klasa u Lenjinovoj definici-
ji klase, a to je odnos prema sredstvima za proizvodnju, profesor Puliselic
126Ibid, str 70-71.
334
smatra da drustveno vlasnistvo nad sredstvirna za proizvodnju, inaugurisano
samoupravnim nacinom proizvodnje, omogucuje radnickoj klasi da postane
vladajuca klasa u jugoslovenskomdrustvu u tom smislu sto drustveno vlas-
nistvo radnickoj klasi obezbjeduje tri vrste prava: pravo upravljanja, pravo
prisvajanja i pravo raspolaganja. Puliselic smatra da je ova svoja prava
radnicka klasa, ako ne u cjelini, a ono u vecini slucajeva vee realizovala, ali
sarnou okviruproizvodnihorganizacija, gdjeje samoupravljanje kao produk-
cioni odnos i najrazvijenije, dok na nivou cjeline drustva, dakle u sferi gdje
samoupravljanje kao drustveni odnos nije prevladalo, tehnobirokratske struk-
ture onemogucavaju razvoj samoupravljanja osporavajuci radnickoj klasi
pravona samoupravljanje, tako da se tehnobirokratijau ovomslucajuiskoris-
tavajuci drustvenu svojinu za sopstveneinterese, ponasa kao drustvena grupa
koja tezi da se naspramradnickeklase postavi kao klasa. "Dakle, stvarnapob-
jeda radnickogupravljanjalikvidiralaje klase i klasne suprotnosti u okvirima
poduzeca, Utimpoduzecimanema vise autokratskih upravljacai upravljanih;
radni ljudi u isto vrijeme su i subjekti i objekt upravljanja. Rukovodioci pos-
toje, ali oni djeluju prema zahtjevu radnih ljudi i samoupravljackih pred-
stavnickih tijela i stoga nisu dokaz postojanja klasnih suprotnosti. Naprotiv,
izvan okvira poduzeca, u okviru globalnog drustva klase postoje. No klase
postoje i u onim poduzecima u kojima radnicka klasa nije preuzela funkciju
upravljanja u svoje ruke, u kojima upravlja birokracija sto stoga cini vlada-
jucu klasu u poduzecu, Nasuprot njoj stoji radnicka klasa koja ima podredenu
ulogu izvrsavanja tudih naredenja,"!"
Slijedeci dalje Lenjinovudefinicijuklase, Puliselicpri diferenciranjuklasa
dolazi do kriterijuma prisvajanja, to jest, nacina dobijanja i velcine onog
dijela drustvenog bogatstva kojim raspolazu klase. Puliselic smatra da je
samoupravljanje iskljucilo najamne odnose u samoupravnom drustvu, te da je
radnicka klasa po nacinu kako stice dohodakprestala biti klasa najamnihrad-
nika. Medutim, do klasnih razlika moze doci po osnovi suprotnosti velicine
stecenog dohotka, tako da u tom pogledu postoje izrazene razlike izmedu
pojedinih klasa i slojevau jugoslovenskomdrustvu. U tom pogledu moze se
govoriti 0 elementima eksploatacije, jer se razlike u primanjima direktno
odrazavaju na nacin zivota pojedinih klasa i slojeva.
Sobziromnaprethodno pobrojane kriterijume klasnog diferenciranja, Puliselic
smatra da ujugoslovenskomdrustvu egzistiraju cetiri klasne grupacije: 1.radnicka
klasa, 2. klasa privatnih vlasnika, 3. eksploatatori i 4. nosioci otudene vlasti.
127Stjepan Puliselic. Suvremene klase u preobraZaju. Narodne novine, Zagreb, 1974, str. 73.
335
Nijaz Mesihovic _
U radnicku klasu Puliselic ubraja drustvene grupe koje rade drustvenim
sredstvima za proizvodnju i nisu nosioci funkcija eksploatacije ili otudene
vlasti. Ovoj klasi mogu se takoder pribrojati i radnici koji rade u privatnom
sektoru kao najamna radna snaga.
Klasa privatnih vlasnika konstituisana je od drustvenih grupa koje rade
vlastitim sredstvima za rad i po pravilu ne iskoristavaju tudu radnu snagu. U
ovu grupu Puliselic svrtava seljake, obrtnike i slobodne profesije.
Eksploatatori i nosioci otudene vlasti jesu klasni realiteti u koje ubrajamo
sve drustvene grupe koje su na odredeni nacin vezane za vlast, odnosno moe,
kao otudene sfere drustva i koje po osnovi povlastenog polozaja u globalnoj
drustvenoj strukturi pokusavaju da se konstituisu u izdiferencirane drustvene
grupe. U ove klase Puliselic svrstava birokratiju i tehnokratiju.
Za razliku od teoreticara klasne strukture jugoslovenskog drustva, profesor
Popovic ravija teoriju 0 slojevitoj strukturi jugoslovenskog drustva,
Razvijajuci tezu 0 slojevitoj strukturi jugoslovenskog drustva, profesor
Popovic smatra da diferenciranje drustvenih slojeva nastaje na osnovu
razlicitih polozaja pojedinaca i grupa u drustvenoj strukturi. Popovic polazi
od pretpostavke da neposredni proizvodaci ima u etatistickoj fazi razvoja
socijalizma protivrjecan polozaj u socio-ekonomskoj strukturi, jer ne egzisti-
ra privatno vlasnistvo nad sredstvima za proizvodnju, dakle, uslovi za
eksploataciju su pravno-politicki eliminisani, neposredni proizvodac dobio je
pravo odlucivanja te postaje "gospodar u svojoj kuci", ali "ekonomski i soci-
oloski, on to stvarno jos nije i u tome je osnovna protivrjecnost njegovog
drustvenog polozaja"."
Na drugoj strani, na osnovu povoljnijeg polozaja u drustvenoj podjeli
rada, privredna i politicka biroktratija (administracija) raspolaze vecim ste-
penom drustvene rnoci i tendencijski u vecoj ili manjoj mjeri pokusava da
se konstituise kao sila iznad drustva. "U sferi ekonomskih odnosa ostvaru-
ju se, dakle, u socijalizmu dva bitno drugacija drustvena polozaja, polozaj
neposrednih proizvodaca i polozaj administrativnih, odnosno politickih
upravljaca. Peste je razlicit polozaj osnova za formiranje drustvenih slojeva
uopste, toje manje ili vise nuzno stvaranje socijalistickih slojeva, koji su
izdvojeni u onoj mjeri u kojoj je veca socijalna distanca izmedu njihovih
mesta u raspodeli drustvene moci, materijalnog bogatstva i ugleda. Ove
komponente polozaja (statuta) su najsigurniji pokazatelji stepena slojne
128Mihailo Popovic, Problemi drustvene strukture, Kultura, Beograd, 1967,str. 219.
336
diferenciranosti. Naravno, pod njihovim dejstvom obrazuju se i druge slo-
jne karakteristke, tj. posebni interesi, posebni uslovi i stil zivota i specificne
psiholoske i kulturne karakteristke".129
Treci karakteristican drustveni polozaj na osnovu kojeg se konstituise sred-
nji sloj u strukturi jugoslovenskog drustva utemeljen je na cinjenici da srednji
sloj, koji tvore razlicite profesionalne grupe, ne ucestvuje u donosenju
drustvenih odluka relevantnih za privredni i politicki zivot na nivou globalnog
drustva ili neke teritorijalno-politicke zajednice. U dometu odluka tog sloja
Popovic vidi njegovu temeljnu diferenciju naspram sloja politickih i privred-
nih upravljaca. "Ali, i pored ovih drustvenih implikacija, radijus njihovog
odlucivanja (srednjih slojeva) i uopste opseg njihove drustvene djelatnosti je
ogranicen uglavnom socijalnim okvirom kolektiva u kojem rade. To je vrlo
znacajna zajednicka karakteristika prve komponente drustvenog statusa sred-
njih slojeva, koja izaziva druge statusne razlike i kojom se oni bitno razlikuju
od politickih upravljaca cije su odluke u osnovi usmerene na funkcionisanje
drustvenog sistema u celini.'''" Na osnovu prethodnih postavki, Popovic sma-
tra da u strukturi jugoslovenskog drustva egzistiraju tri sloja: 1. sloj politickih
upravljaca, 2. sloj neposrednih proizvodaca i 3. srednji slojevi (sluzbenici).
Zakljucujuci svoja razmatranja 0 slojevitoj strukturi socijalistickog drust-
va, Popovic konstatuje da: "Iz svega dosad recenog proizilazi da u socijal-
istickom drustvu nema vise klasa, ili bar, da su pojedine grupacije u znacajnoj
mjeri izgubile klasna obelezja. Ako izuzmemo ostatke klasa, kao sto su sel-
jaci - vlasnici zemlje i privatne zanatlije, u socijalizmu uglavnom nema vise
privatnosvojinske diferencijacije i na njoj zasnovane eksploatacije tudeg
rada":" Razvoj radnickog i drustvenog samoupravljanja onemogucuje pojavu
uocljivih socijalnih razlika izmedu prethodno navedenih slojeva, tako da
samoupravljanje kao produkcioni i drustveni odnos omogucava optimalnu
vertikalnu i horizontalnu drustvenu pokretljivost.
Ako se imaju na umu cinjenice da samoupravljanje kao produkcioni i
drustveni odnos u forrni teorijskog koncepta nije realizirao u drustvenoj
stvarnosti kao i krizna zarista u savremenom jugoslovenskom drustvu, evi-
dentno je da su na djelu procesi ubrzanog raslojavanja drustva na socijalne
stratume koji sve vise poprimaju karakteristike klasnih socijalnih realiziteta
sa izdiferenciranim i suceljenim interesima.
129Ibid, str. 220.
130Ibid, str, 224.
13I Ibid, str; 229.
337
NijazMesihovic _
Ovdje cemo prezentirati osnovne trendove procesa evolucije strukture
jugoslovenskog drustva u tzv. postetatistickoj fazi drustvenog razvoja.
Suceljavanjem procesa etatizacije sa slobodnijim djelovanjem ekonomskih
zakonitosti uocavaju se sljedeci trendovi evolucije strukture jugoslovenskog
drustva.
Na selo sve vise prodiru robnonovcani odnosi i seljaci sve vise proizvode
za robno trziste. Povecava se broj seljaka - industrijskih radnika (polutana).
I dalje je naglasena tendencija kvantitativnog povecanja radnicke klase, a
u okviru radnicke klase, kvalifikovani radnici postaju dominirajuci.
Promjene u strukturi nemanuelnog rada rezultiraju kvantitativnim
porastom humanisticke inteligencije u odnosu na tehnicku inteligenciju.
Dominantne kategorije u okviru humanisticke inteligencije jesu ekono-
misti i pravnici.
U fazi racionalizacije privredivanja, kao posljedica prestrukturacije
privrede kvalitativno se smanjuje cinovnistvo.
U zrelijoj fazi samoupravljanja, koja zapocinje sredinom sezdesetih godi-
na, a narocito u periodu tendencija razvijanja integralnog samoupravljanja,
sredinom sedamdesetih godina, mogu se uociti sljedece bitne promjene
klasne strukture jugoslovenskog drustva,
Nastavlja se dalja transformacija seljastva u individualne robne
proizvodace sa takoder ispoljenom tendencijom prelaska seljastva u gradove.
Robnonovcani odnosi predstavljaju osnovni izvor socio-ekonomskog diferen-
ciranja seljastva, tako da se formiraju mala, srednja i krupna gazdinstva.
Kako se u ovom periodu ubrzanog razvoja mijenjao segment djelimicno
strukturisanih klasnih grupacija koje su iskazivale tendencije diferenciranja
naspram radnicke klase?
Generalno posmatrano, sve djelatnosti koje se temelje na privatnom vlas-
nistvu biljeze ekspanziju (gradevinarstvo, ugostiteljstvo, privatni prevoz itd)
sto u drustvu dovodi do prodora sitnosopstvenickog mentaliteta. Povecava se
broj lica koja unajmljuju tudu radnu snagu.
Izmedu sezdesetih i sedamdesetih godina naglasena je predominacij a soci-
jalistickog sektora, jer je polovica stanovnistva na bilo koji nacin vezana za
socijalisticki sektor. U strukturi rada doslo je do pomjeranja u korist
nemanuelnog rada, tako da je naglasen porast nemanuelnih zanimanja.
338
Sto se tice radnika, zapazena je stagnacija u povecanju njihovog broja.
Primjenom rezultata naucno-tehnicke revolucije, uvodenjem automatizacije u
proces proizvodnje, sve je prisutnija i naglasenija razlika izmedu kvalifiko-
vanih i nekvalifikovanih radnika. Obrazovaniji dio radnistva grupisan je u
onim privrednim granama u kojima je veci organski sastav sredstava za rad, a
nekvalifikovani segment rada po prirodi posla vezan je za klasicne masine i
primjerene modele organizacije rada.
U ovom periodu uocljiva je tendencija brzeg porasta nemanuelnih slojeva
u odnosu na manuelne. Relativno se povecava broj cinovnistva, sluzbenika.
Inteligencija sporije raste i predstavlja dominantni segment u okviru
nemanuelnog rada. Broj rukovodeceg osoblja ne pokazuje bitnije promjene.
Na osnovu prezentiranih strukturalnih promjena jugoslovenskog drustva u
etatistickom i samoupravnom periodu razvoja, moze se konstatovati da klas-
nu strukturu jugoslovenskog drustva tvore 1. radnicka klasa i 2. djelimicno
klasno strukturisane grupacije.
Siri pojam radnicke klase obuhvata neposredne ucesnike u proizvodnji
odnosno drustvenoj reprodukciji, koji, radeci drustvenim sredstvima za
proizvodnju, direktno ili indirektno ucestvuju u proizvodnji novostvorenih
materijalnih ili duhovnih vrijednosti koje sluze zadovoljenju individualnih i
drustvenih potreba. Radnicka klasa je u kvantitativnom i u kvalitativnom
pogledu dominantna drustvena klasa, jer najveci broj radnika, radeci
drustvenim sredstvima za proizvodnju, ureduje produkcione i drustvene
odnose na bazi interesa radnicke klase i, razvijajuci samoupravni nacin
proizvodnje, obezbjeduje predominaciju samoupravnog segmenta drustva.
Djelimicno klasno strukturisane grupacije u klasnoj strukturi jugosloven-
skog drustva prisutne su bilo kao ostaci razvlastenih drustvenih klasa, bilo
kao novonastale grupacije sa tendencijom ka klasnoj strukturaciji.
Djelimicno klasno strukturisanje grupacije mogu se podijeliti u dvije pod-
skupine: 1. naslijedene ostatke razvlastenih drustvenih klasa, i 2 novoformi-
rane djelimicno struktuirsane grupacije sa klasnim obiljezjima. U naslijedene
ostatke razvlastenih drustvenih klasa mozemo ubrojati: malobrojne pripad-
nike bivse burzoazije, zemljoposjednike, vlasnike nekretnina i druge. U novo-
formirane djelimicno struktuirsane grupacije sa klasnim obiljezjima mozemo
svrstati: nosioce birokratskih i tehnokratskih funkcija u drustvu, vezane za
otudenu vlast i drustvenu moe (birokrate, tehnokrate, profesionalne upravl-
jace); privatnike - vlasnike sredstava za proizvodnju u zanatskom, usluznom
ili poljoprivrednom sektoru proizvodnje koji licno rade sa vlastitim sredstvi-
339
NijazMesihovic _
rna za proizvodnju ili u manjem broju koriste tudu radnu snagu (obrtnici,
autoprevoznici, seljastvo); inteligenciju koja se bavi takozvanim slobodnim
zanimanjima (pisci, umjetnici, estradni zabavljaci u sferi sou-biznisa); profe-
sionalni sportisti i slicne grupacije.
Osnovnu karakteristiku strukturi jugoslovenskog drustva daje klasna
suprotnost izmedu radnicke klase i djelimicno strukturisanih klasnih grupaci-
ja, na osnovu cega mozemo zakljucivati 0 specificnom karakteru klasne struk-
ture jugoslovenskog drustva u smislu egzistiranja drustvenih protivrjecnosti
koje su rezultat realno prisutnog suceljavanja interesa radnicke klase i djeli-
micno klasno strukturisanih grupacija.
Sistem i kriza
Koncept udruzenog rada na kojem se temelji razvoj savremenog
jugoslovenskog drustva bez vecih se poteskoca realizirao u drustvenoj praksi
u periodu od donosenja Ustava iz 1974. godine i Zakona 0 udruzenom radu,
sve do pocetka osamdesetih godina, kada mnogi teoreticari signaliziraju prve
elemente stagnacije samoupravljanja kao produkcionog i drustvenog odnosa
uz tendenciju blokade razvoja samoupravljanja od strane birokratsko-
etatistickog segmenta drustva.
Unutrasnje protivrjecnosti (predominacija politike nad ekonomijom,
birokratsko-tehnokratska uzurpacija drustvene svojine, tendencija stvaranja
nacionalnih ekonomija, dezintegracione tendencije, snazenje policentricnog
etatizma itd) kao i neki spoljni cinioci (prevelika zaduzenost zemlje u inos-
transtvu) blokiraju dalji razvoj samoupravljanja, sa naglasenim nepovoljnim
posljedicama koje se prvenstveno ogledaju u neefikasnosti ekonomskog sis-
tema sa krupnim socijalnim konsekvencama (tehnoloski visak radnika, neza-
poslenost i dr). Sve vise se javljaju indikatori koji su ocrtavali nesaglasnost
produkcionih i drustvenih odnosa sa postojecim nivoomrazvijenosti materijal-
nih proizvodnih snaga koja se u sociologiji oznacava pojmom drustvene krize.
Uslijed predominacije politicke vlasti nad ekonomskom sferom drustva
tesko se realizirala osnovna intencija samoupravljanja ciji su pravni, politicki
i programski okvir trebali biti osnovica ekonomskog oslobadanja, dezalije-
nacija rada, sto je i temeljni smisao samoupravne organizacije drustva.
Organizacija ekonomskog zivota na pretpostavkama formiranja
republickih ekonomija tzv. nacionalnih ekonomija, a sve pod plastom
340
razvlascivanja federacije u reguliranju tokova ekonomskog zivota, tendencijs-
ki je vodila u razbijanje jugoslovenskog jedinstvenog trzista na bazi cega su
se razvijali ekonomski dezintegracioni procesi koji su u povratnoj sprezi
reducirali efikasnosti privredivanja. Ustvari, na djelu je bio ireverzibilan pro-
ces u odnosu na Evropu i svijet, gdje bas u ovom periodu jacaju tendencije
ekonomskih integracija na sirim prostorima. Tendencije ka formiranju
nacionalnih ekonomija vode do pojave ekonomskog nacionalizma, koji se
prije svega ogleda u pokusajima zaokruzivanja nacionalnih ekonomija kao
autarhicnih. Na taj nacin objektivno je stavljena pod znak pitnja socijalisticka
robna proizvodnja, jer su republicke birokratije kao samozvane predstavnice
republickih interesa kroz institucije republicke drzave imale zadatak da stite
vlastite nacionalne ekonomske interese, sto je predstavljalo jedan od osnovnih
dezintegracionih cinilaca u jugoslovenskom drustvu u ovom periodu.
Drustvene protivrjecnosti na bazi formiranja nacionalnih ekonomija sa svim
negativnim socijalnim posljedicama podsticale su na razmisljanja: 1. kako
otkloniti negativno dejstvo politicke sfere na ekonomsku sferu i 2. na koji
nacin omoguciti vecu samostalnost privrednih subjekata radi povecanja nji-
hove ekonomske efikasnosti i u okviru njih redukcije pravne prenormiranos-
ti. Tako je nastao dugorocni program ekonomske stabilizacije kao jedan od
dokumenata na bazi kojeg je trebalo djelovati da bi se u ekonomskoj sferi
drustva otklonile ove protivrjecnosti.
Drugo podrucje u kojem postaju sve vise vidljivi elementi krize jeste
podrucje politickog sistema. Politicki sistem socijalistickog samoupravljanja
bio je koncipiran tako da pri postojanju i iskazivanju pluralireta samoupravnih
interesa u drustvu razvijanje samoupravne socijalisticke demokratije tenden-
cijski vodi ka prevladavanju politicke drzave kao otudene sfere koja se
postavlja iznad drustva i namece se drustvu kao nezavisna sila. Razvijajuci
neposrednu socijalisticku demokratiju, politicki sistem socijalistickog
samoupravljanja tezio je ka ostvarivanju integracije funkcija proizvodnje i
upravljanja koje su u dosadasnjim klasnim drustvima bile razdvojene i na
cemu se zasnivala klasna hegemonija vladajucih klasa u drustvu.
Prakticna realizacija takvih pokusaja dala je odredene rezultate u onom
smislu u kojemje veci broj gradana mogao neposrednije ucestvovati u kreiran-
ju odredenih politickih odluka kroz demokratske mehanizme samoupravnog
sistema. Problem se javlja kada dolazi do veceg raskoraka izmedu proklami-
ranih ciljeva postupnog dokidanja monopola politickih organa i organa vlasti
u korist razvijanja institucija neposredne samoupravne demokracije. Upravo
raskorak zmedu teorije i prakse, koncepta samoupravljanja i njegove prakticne
341
Nijaz Mesihovic _
realizacije, govori nam 0 cinjenici da u jugoslovenskom drustvu nisu uspjesno
uvijek bili suzbijani procesi birokratizacije u mnogim podrucjima drustvenog
zivota, a posebno procesi birokratizacije u vlasti.
Proklamovani cilj odvajanja partije i drzave, sto je bila jedna od nemi-
novnih pretpostavki oslobadanja privrednog i drustvenog zivota birokratsih
stega, nije se uvijek dosljedno realizovao. Personalna unija partije i drzave,
koja je konstituisana u etatistickoj fazi razvoja jugoslovenkog drustva, cesto
je rezultirala odbranom monopolskih interesa birokratizovanih grupa iz
razlicitih sfera vlasti, i na drugoj strani odlucujuci uticaj neformalnih grupa
koje su pripadale ovoj personalnoj uniji na izbor kadrova u privredi, dovodili
su do medusobne zavisnosti u odbrani parcijalnih interesa birokratskog
monopola, a naustrb interesa proizvodackih grupa i opcenito interesa
samoupravne demokratije.
To je dovelo do stagnacije samoupravljanja i razvoja samoupravne
demokratije u nekim bitnim dimenzijama i ojacalo procese reprodukovanja
birokratskog monopola, sto se, u krajnjoj liniji, moze posmatrati kao klasni
sukob samoupravljanja i etatizma.
Sistem i reforma
Kriza s pocetkom osamdesetih godina, koja je iz godine u godinu postajala
vidljivijom, nametala je potrebu da se razmislja 0 uzrocima krize i mogucim
nacinima izlaska iz krize, Ranije u naucnim, a nesto kasnije i u politickim
krugovima u drustvu, postepeno je sazrijevala misao 0 nuznosti drustvenih
reformi u Jugoslaviji. To je bilo potencirano slicnim pokusajima reformi u
zemljama tzv. realnog socijalizma koje su takoder ispoljavale sve znake krize
i uveliko zaostajale u privrednom, drustvenom, kultumom, politickom i
duhovnom podrueju u odnosu na razvijene industrijske zemlje. Pokusaji
reformi socijalizma u Kini, a zatim SSSR-u, Poljskoj, Madarskoj i drugdje,
znacili su dodatni argument za ozbiljnije promisljanje 0 drustvenim reforma-
rna u jugoslovenskom drustvu.
lako jugoslovenskom drustvu nisu nepoznati reformski pokuasji iz rani-
jeg perioda (sjetimo se da su bile preduzimane drustvene reforme pedesetih
i sezdesetih godina), svi ti reformski pokusaji zavrsavali su se relativno
neuspjesno, jer u uslovima ekonomske nerazvijenosti i kulturne i drustvene
zaostalosti nije bilo moguce ozbiljnije neutralisati birokratsko-drzavni
monopol, koji je jacao u etatistickoj fazi drustvenog razvoja i koji je rela-
342
_______________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGljE
tivno uspjesno reprodukovao svoj monopolski polozaj u drustvu sa svim
privilegijama koje nosi taj polozaj.
Kriza jugoslovenskog drustva pokazuje da izlaze iz nje treba traziti u
sveopstoj birokratizaciji drustvenog zivota. Kao sto smo prethodno pokazali,
uveliko se namece potreba reforme u sljedecim sferama drustvenog zivota: 1.
ekonomskoj, 2. politickoj sferi.
Reforma ekonomskog sistema podrazumijeva ponovno promisljanje 0
odnosu ekonomskog i politickog cinioca u socijalizmu, respektovanje
odredenih objektivnih zakona ekonomskog razvoja bilo kojeg drustva (ali ne
i vulgarizaciju tog objektivnog djelovanj a), deregulaciju funkcioniranja
privrednih subjekata uz povecavanje autonomije privrednih subjekata u odno-
su na politicku sferu drustva, razvijanje participativne demokratije u okviru
privrednih subjekata, respektovanje specificnosti samoupravnog odlucivanja i
poslovnog odlucivanja i rukovodenja u radnim organizacijama.
Otklanjanje voluntarizma iz ekonomske sfere, sto je bitna pretpostavka
uspjesnosti ekonomskih reformi, zahtijeva reintegraciju jedinstvenog
jugoslovenskog trzista, slobodnu cirkulaciju kapitala, robe i radne snage na
cjelokupnomjugoslovenskom prostoru, slobodno povezivanje privrednih sub-
jekata itd, sto bi jacalo ekonomske integracione procese u jugoslovenskim
okvirima.
Usmjerenje prema reformi politickog sistema socijalistickog samoupravl-
janja u savremenom jugoslovenskom drustvu javlja se kao rezultat potrebe
otklanjanja blokade normalnog funkcionisanja institucija, s jedne strane, i kao
posljedica naraslih aspiracija pojedinaca i drustvenih grupa za potpunijom
demokratizacijom politickog sistema kao jednim od sustinskih uslova daljih
progresivnih kretanja u drustvu. Iako se pojavilo vise koncepcija 0 reformi
politickog sistema kao sustinskoj pretpostavci reformisanja ostalih sfera
drustva, izgleda da su se iskritalizirala dva koncepta vezana za nacin
interesnog i politickog organizovanja u jugoslovenskom drustvu,
Jedan teorijski koncept reforme politickog sistema dolazi od pretpostavke
da u drustvu u kojem su prisutne naglasene razlike razlicitog karaktera
(ekonomske, regionalne, kultume, politicke, istorijske i druge) objektivno
egzistira pluralitet politickih interesa te da bi potojeci politicki sistem socijal-
istickog samoupravljanja trebalo reformisati u pravcu faktickog proznavanja
pluraliteta politickih interesa i usaglasavanja takvih interesa kroz institucije
politickog sistema, koje bi omogucavale zastupanje razlicitih interesa kroz
razlicite politicke organizacije uz razvijanje specificnih formi pluralisticke
343
NijazMesihovic _
demokratije. Na taj nacin, smatraju predlagaci ovog koncepta, omogucilo bi
se postepeno prevazilazenje drustvene situacije u kojoj je moguc bilo kakav
politicki monopol, a istovremeno bi se sirio prostor za razvijanje neposredne
socijalisticke demokratije.
Drugi teorijski koncept reforme politickog sistema temeljio se na potrebi
reafirmacije postojecih institucija sistema socijalistickog samoupravljanja.
Prema tome, sto bi bio osnovni cilj reformi u savremenom jugosloven-
skom drustvu?
Osnovni cilj drustvenih reformi u jugoslovenskom drustvu izgleda da
moze biti sazet u sest sljedecih tacaka:
restrukturacija jugoslovenskog drustva u smislu otklanjanja onih pro-
tivrjecnosti koje dovode u pitanje cjelinu;
otklanjanje dezintegracionih tendencija u pojedinim sferama drustvenog
zivota (ekonomija, kultura, politicki sistem, nacionalni odnosi itd) i
jacanje integracionih procesa na nivou drustvene cjeline;
realizacija drustvenih uslova za progresivni razvoj drustva kroz djeli-
micne transformacije drustvenih institucija, odnosa, durstvenih vrijed-
nosti itd;
promjena statusa quo u drustvu i usmjeravanje drustvenog razvoja od
situacije kada dominiraju reproduktivni procesi, procesi obnavljanja
monopolske pozicije birokratskih grupacija u drustvu, prema situaciji
sa predominacijom inovativnih procesa koji omogucavaju povecanje
efikasnosti i dinamizma drustva, humanistickog razrjesavanja
drustvenih protivrjecnosti, usmjeravanje drustvenog razvoja prema
vecem stepenu adaptibilnosti novim drustvenim vrijednostima;
drustvene reforme treba shvatiti kao nuznu stepenicu u drustvenom
razvoju kada se drustvo, na bazi dosegnutih kvantitativnih promjena,
priprema za prelazak u novi kvalitet drustvenih odnosa koji bi cinili
najsiri drustveni okvir postupnog dokidanja oblika alijenacije koje nas-
taju na tlu klasnog drustva;
otvaranje perspektive drustvenog razvoja na bazi primjene rezultata
naucno-tehnicike i informaticke revolucije i novih zahtjeva vremena za
sveopstu demokratizaciju drustvenog zivota,
344
Vlasnistvo i demokratija
Odprivatnog poduzetnika do korporacije
Ono sto se javlja kao zakonitost u industrijskim drustvima jeste cinjenica
da drustvene i tehnoloske promjene "podrivaju i razaraju" funkciju strukture
privatnog vlasnistva i to je jedan kontinuelan proces sa spektrom manifestant-
nih formi.
Objektivno funkcija privatnog vlasnistva u drustvu gubi na znacaju u smis-
lu da se sve vise nazire vododjelnica izmedu funkcije privatnog vlasnistva i
funkcije upravljanja procesom proizvodnje u korist visokoprofesionalnog
upravljackg sloja. Ta postepena defunkcionalizacija vlasnistva, koja nije
imala za rezultat pojavu novog privatnog vlasnistva.!" karakterise se perma-
nentnom transformacijom privatnog vlasnistva u nove vidove svojine.
Prije svega, sitno privatno vlasnistvo (sitni proizvodaci, trgovci) biva stal-
no potkopavano, sto izaziva koncentraciju i centralizaciju vlasnistva sve do
monopolskih formi.
U modemom industrijskom drustvu vlasnik ne moze po sopstvenoj volji
da raspolaze vlasnistvom. Pojavom razdvajanja funkcije vlasnistva i funkcije
upravljanja, pojavom menadzera, malih i velikih dionicara, dakle, korpora-
tivnog kapitalizma sa predominacijom dionickih drustava kao najznacajnijih
ekonomskih subjekata, u socioloskom smislu prosiruje se odgovomost za
efikasno ekonomsko i drustveno funkcionisanje vlasnistva na vise socijalnih
aktera ciji su postupci limitirani onim sto se naziva ekonomija pregovaranja,
sto u krajnjoj liniji predstavlja kljucni pojam kakav je industrijska demokraci-
ja. Stoga razvitak industrijskih drustava s trzisnom privredom "ide dalje kako
bi napao privatno vlasnistvo i citavu shemu burzujskih vrijednosti".
Takav trend transformacije vlasnistva se sve vise sa drustvene scene pom-
jera na privatnog poduzetnika, a ta evolucija ide u smjeru jacanja velikih kor-
poracija koje, kako to pokazuje Galbrajt, postaju fundamentom nove industri-
jske drzave, novog sistema industrijskih odnosa.
Tehnoloske promjene u razvijenim industrijskim sistemima vode ka pre-
strukturaciji moci pojdinaca i grupa na svim nivoima drustva. Opsta tenden-
132"Medutim, kapitalistkki proces, i svojimprivrednimmehanizmima i svojimpsiho-socioloskirn ucincima,
oslobodiosegazde - Sticenika iii, kao u Sjedinjenim DrZavama, nikada njemu iii zamjeni zanj nijedao priliku
da se razvije". Joseph Schumpeter, Kapitalizam, socijalizam i demokracija, Zagreb, 1981, str. 178.
345
NijazMesihovic _
cijska zakonitost tih drustava iskazana je cinjenicom stalnog opadanja moci
privatnog poduzetnika zato sto je proizvodnja visokoorganizovani cin i njena
uspjesnost i ekonomska efkasnost zavisi od saradnje mnostva pojedinaca i
grupa sa specijaliziranim strucnim znanjima. Narocito je u ekspanziji moe
one drustvene grupe koju Galbrajt imenuje tehnostrukturom cija je osnovica
drustvene moci kolektivno znanje.!" Dakle, u modemoj proizvodnji dominira
grupna nad individualnom aktivnoscu, sto pojacava tendencije transformacije
vlasnistva u korporativne forme.
Korporativno, tj. akcionarsko, dionicarsko vlasnistvo pokazuje tendenciju
opadaja, erozije akcionarske moci. Razliciti drustveni cinioci (dijeljenje
nasljedstva, brakorazvodne pamice) povecavaju broj vlasnika akcija u korpo-
raciji sto "razvodnjava njihovu moe u korist tehnostrukture. Prema tome, u
dionicarskim drustvima, korporacijama, akcionari gube moe stvame kontrole
nad upravom. Uprava - menadzment prakticno koncentrise moe u procesima
odlucivanja u svojim rukama":"
Dakle, u savremenim industrijskim sistemima slabi funkcija vlasnistva, a
jaca funkcija tehnostrukture, menadzmenta, kolektivna funkcija rukovodenja
i upravljanja. Ako ovo shvatimo kao generalni trend koji se manifestuje u
najrazvijenijim industrijskim drusvima, moramo voditi racuna 0 cinjenici
razlicitog nivoa razvijenosti pojedinih industrijskih drustava i u tom smislu bi
trebalo izvoditi odredene zakljucke.
Ako klasicno vlasnistvo u modemim razvijenim industrijskim zapadnim
drustvima gubi znacaj u onom smislu kakvo je imalo ranije, postavlja se
pitanje zainteresovanosti, motiviranosti pojedinih grupa da se ukljuce u pro-
cese upravljanja i dakle u procese reprodukcije vlasnistva, jer ne treba izgu-
biti iz vida cinjenicu da je ipak privatno vlasnistvo, naravno u trans-
133 "Mac nije preslau ruke klasicnog poduzetnika- tj. na pojedinca koj Je nekad iskoriStavao cinjenieu da
rnoze doci do kapitala da bi taj kapital povezivaos drugimfaktorima proizvodnje. KlasiCan Je poduzetnikfigu-
ra koja svevisenestaje u industrijskorn sistemu. Osim sposobnosti da dolazi do kapitala, njegoveglavne kval-
ifikaeije bile su mastovitost, sposobnost samostalnog odluCivanja i hrabrost da se riskiranovae... Medutim,
nijednaod tih kvalifikacja nije osobito vaZna kadtreba organizirati strucna znanja, a nije narodto efikasna ni
onda kadseprotiv njih vodi konkurentska borba. Zapravoje moe preslana nestosto svatkotko voli tragati za
necim novim, rnoze slobodno nazvati novimfaktorom proizvodnje. Taj novi faktor proizvodnjeJest udruzivan-
je Ijudi koji posjeduju znanja s razliCitih tehnidoh podruqa, koji posjeduju raznovrsna iskustva i razlidte talente.
a to je udrufivanje, nesto Sto iskazuju modema industrijska tehnologija i planiranje." J. K. Galbraith, Nova
industrijska drzava, Zagreb, 1978, str. 87.
134 Pri svemuovome ne treba ispustiti iz vida cinjenieu da govorimo 0 krupnim korporaeijama. U modem-
im industriiskim drustvirnapostoje i male korporaeijes malimbrojem dionicara, gdje zbog te Cinjeniee posto-
Ji mogornost uvidaakeionara urad uprave. U takvoj situaeiji zadrZava sefunkeija onog sto nazivamoklasicnorn
funkeijom poduzetnika. Ovdje je rijec 0 tome da je objedinjenafunkeija vlasniStva nad kapitalomsasposob-
noscu upravijanja preduzecern.
346
formisanom obliku, temeljna drustvena vrijednost tih drustava. Postavlja se,
dakle, pitanje participacije u procesu proizvodnje i upravljanja pojedinih gru-
pacija, tj. pitanje motivacije, jer participaciju shvatamo jednom od formi
motivacija u sistemu industrijske demokratije.
U mnostvu procesa transformacije vlasnistva u razvijenim zapadnim indus-
trijskim drustvima treba posebno obratiti paznju na jednu cinjenicu koja bitno
mijenja strukturu i funkciju vlasnistva u tim drustvima, Nairne, u posljednje vri-
jeme uocljivaje cinjenica, narocito u pojedinim evropskim dionicarskim drustvi-
rna, sve veceg ucesca radnika u strukturi vlasnistva, dakle, tendencijski posma-
trano, radnici postaju vlasnici sve veceg procenta kapitala. Ova pojava poznata
je pod nazivom finansijska participacija. Na taj nacin dolazimo u situaciju kada
su "novi vlasnici'' motivisani da participiraju u upravljackim mehanizmima pre-
duzeca i da po osnovi prava vlasnistva traze novo mjesto u sistemu odlucivanja
i upravljanja u tako vlasnicki restrukturiranim preduzecima,
Promjene u sistemu druitvenih. vrijednosti
Kroz prakticna iskustva tokom odredenog perioda razvoja covjek dolazi
do spoznaje da jedino u saradnji sa drugim ljudima, u kooperaciji sa drugim
pojedincima, efikasno moze transformisati neposredno datu, surovu prirodu,
te na taj nacin prilagodavati je vlastitim potrebama.
Potrebe i njihovo zadovoljavanje su pokretacka sila covjekcve djelatnosti.
Saobrazavanje prirode vlastitim potrebama, sto nije nista drugo nego
proizvodnja u najsirem smislu rijeci, je vrijednosno pozitivno definirano.
U tom smislu progres, napredak u svojoj istorijskoj dimenziji temelji se
prije svega na svestranom razvoju covjeka kroz zadovoljavanja siroke lepeze
njegovih potreba. Ako se zapitamo sta je razvoj, tada mozemo konstatirati da
je razvoj nastajanje prirode za covjeka kroz transformaciju prirode od strane
covjeka, saobrazavanje prirode vlastitim potrebama kroz proces rada, odnos-
no proces proizvodnje. Razvoj je jedna od temeljnih drustvenih vrijednosti.
Ako covjekovu aktivnost definiramo kao slobodnu aktivnost, djelatnost usm-
jerenu na zadovoljavanje covjekcvih potreba, cak i u takvoj situaciji
iskljucujuci drustvene situacije alijenacije u razlicitim formama kada se
covjekova slobodna djelatnost transformira u ne-slobodnu djelatnost, u kon-
tekstu sirih socijalnih relacija ta aktivnost poprima vrijednosni karakter.
Nairne, sam pojam drustvenog razvitka svoj autenticni smisao poprima tek
ako ga stavimo u relaciju sa vrijednostima. Ascedentni, progresivni karakter
347
NijazMesihovic _
razvoja u smislu istorijskog promicanja od nizih ka visim stupnjevima razvo-
ja dolazi do izrazaja tek u odnosu naspram vrijednosti kada procjenjujemo
karakter razvoja s aspekta temeljnih vrijednosti u jednom drustvu,
Ako se iskljuci vrednovanje i sistem vrijednosti, dolazimo u situaciju da se
razvoj shvata kao svojevrsni automatizam, spontane transformacije prirodnih
iii drustvenih struktura, sto je osnovica shvatanja pojma drustvenog razvoja u
okviru strukturalizma.
Strukturalisticko shvatanje razvoja temelji se na stanovistu da se
covjekove djelatnosti determinisane, u krajnjoj liniji konstelacijom postojecih
materijalnih i mentalnih struktura pojedinaca i drustvenih grupa. Ponasanje
pojedinaca i grupa unaprijed je "zadato" deterministickim sklopovima
"nadredene" i "subordiniranih" struktura, tako da su minimalne sanse izbora
alternativa u ponasanju, izbora vrijednosne orijentacije, jer je okvir
covjekovovog ponasanja egzistentna struktura. Moguce je birati izmedu dvije
alternative tek ako se mijenja odnos nadredene i subordiniranih struktura.
Pojam razvoja ne moze se shvatiti kao vrijednosno neutralan pojam. Razvoj
je stalni napredak od nizih ka visim sadrzajima i formama zivota, iako, kako je
istorija pokazala, taj se razvoj krece u protivrjecnostima kontinuitet/diskonti-
nuitet. Razvoj je kroz sve epohe manifestirao progresivni karakter.
Razvoj se posebno vrednuje sa aspekta pomjeranja granica prirode u smis-
lu otvaranja sirih prostora za zamah covjekove slobode, mogucnosti razvoja
covjekovih sposobnosti, mogucnosti zadovoljavanja njegovih potreba u kvan-
titativnom i kvalitativnom smislu, mogucnosti covjekove dezalijenacije kroz
materijalni i duhovni progreso Ukoliko je otvorena takva mogucnost, razvoj se
moze vrednovati kao permanentan progres od najjednostavnije do komplek-
snijih formi drustveno-ekonomskih formacija. Razvoj se poima, dakle, kao
konstantan napredak.
Ako se slozimo s konstatacijom da se kategorije vrijednosne orijentacije
mogu razvrstati na: 1. primarne (dobre/lose), 2. sekundarne (dobro/zlo, koris-
no/sterno, Iijepo/ruzno) i 3. tercij arne, tada ako analiziramo sistem vrijednos-
ti u jednom drustvu s aspekta ove podjele, mozemo ustanoviti svojevrsnu
hijerarhiju koja je prisutna kod kategorija vrijednosne orijentacije.
Dakle, neke drustvene vrijednosti u odnosu prema drugim drustvenim vri-
jednostima za pojedinca iii neku drustvenu grupu imaju vecu specificnu
drustvenu tezinu u odnosu na druge vrijednosti. To se posebno odnosi na kat-
egorije sekundarne vrijednosne orijentacije. ?ini se da u okviru hijerarhije
348
sekundarnih vrijednosnih kategorija najznacajniju hijerarhijsku poziciju
zauzimaju moralne vrijednosti. Moralne vrijednosti najcesce, kako
primjecuje A. Heler, poprimaju imperativni oblik, dok neke druge vrijednos-
ti ostaju optativne.!"
Ako je covjek u smislu Aristotelovog zoon politikona nuzno osuden da zivi
u zajednici, nuzno i objektivno prihvata temeljne moralne vrijednosti koje su
osnova regulacije ponasanja pojedinaca i grupa u zajednici.
Neke moralne vrijednosti pretocene u moralne norme vrijede za sva
drustva poznata u istorijskom razvoju civilizacije. Otuda u etici iskristal-
izirano stanoviste etickog univerzalizma, stanoviste koje se temelji na kon-
stataciji da pojedinci i grupe trebaju respektovati neke univerzalne eticke
vrijednosti koje vrijede za sva drustva. Suprotno stanoviste je stanoviste
etickog relativizima: eticke vrijednosti vaze sarno za neka drustva i sarno
za odredeno vrijeme.
Moralne vrijednosti imaju posebnu poziciju u hijerarhiji drustvenih vrije-
dosti zato sto je jedino covjeku svo.estveno da vlastite postupke i postupke
drugih ljudi procjenjuje u smislu diferenciranja dobro/lose. Otuda moralne
vrijednosti determiniraju ponasanje pojedinaca i grupa postavljajuci ih stalno
pred alternative izbora. Covjek svjesno moze da odlucuje 0 vlastitim interes-
ima i ciljevima vlastitog razvoja i razvoja drustva, Odabiruci jedne vrijednos-
ti za osnovicu ponasanja (dobro), covjekje u mogucnosti da izbjegava ono sto
predstavlja prepreku za vlastiti razvoj, kao i za razvoj drustvenih grupa i
zajednica (lose) ina taj nacin udahnjuje humani supstrat zivota u zajednici.
Na taj nacin formiraju se uslovi za kontinuelno odvijanje procesa humanizaci-
je prirode i drustva.
Ako moralne norme sugerisu covjeku kroz "treba" da se ponasa, moralne
vrijednosti zauzimaju visoke mjesto u hijerarhiji drustvenih vrijednosti i u
situaciji izrazite diskrepancije izmedu trebanja i bivstovanja, esencije i egzis-
tencije, alijeniranih formi zivota u zajednici.
Hijerarhija vrijednosti tokom istorijskog razvoja drustva mijenja se. Jedno
drustvo, jedna epoha promice jedne vrijednosti i postavlja ih na vrh hijerarhi-
jske ljestvice, druge vrijednosti koje su nekada u nekoj minuloj epohi bile pri
vrhu hijerarhijske ljestvice subordinirane su u odnosu na preferirane vrijed-
nosti. Tako su u robovlasnickoj epohi vrijednosti hijerarhijski poredane da su
na vrhu hijerarhijske ljestvice estetske vrijednosti koje su tijesno povezane sa
135A. Heier,Vrjjednosti i potrebe, Beograd, 1981, str. 37-38.
349
Nijaz Mesihovic _
specificnim shvatanjem lijepog. U feudalnoj epohi na vrhu hijerarhijske
ljestvice su prestiz, ugled i cast kao drustvene vrijednosti, u kapitalizmu to su
bogatstvo, novae, moe.
U svakomslucaju, da bi se odredio karakter epohe s akcioloskog aspekta,
potrebno je ustanoviti vrijednosne kategorije dominantne orijentaeije. Na taj
nacin mozemo spoznati koje kategorije dominantne orijentaeje daju pecat
ekonomskom rastu i drustvenom razvoju. Tada se razvoj moze pojmiti kao
rezultat sukoba vrijednosnih orijentaeija pojedinaea i grupa u drustvu koji
odlucujuce uticu na najznacajnije drustvene proeese, proeese koji oblikuju
drustvenu strukturu. Na taj nacin dolazimo do pojma drustvenog razvoja,
odnosno ekonomskograsta kao vrijednosnih kategorija.
Preferiranjejednih vrijednosti u odnosu na druge moze se bitno odraziti na
sadrzaj drustvenog razvoja i ekonomskog rasta. Sukob vrijednosti moze poz-
itivno ili negativno da se odrazi na drustveni razvoj. To nam govori 0 cinjeni-
ei da se razvoj treba shvatiti kao neravnomjerni s dominantnomtendeneijom.
Ukoliko je dominantna tendeneija progres, napretka u razvoju od nizih ka
visim stupnjevima, moze biti rijeci 0 razvoju kao perfekeioniranju, usavrsa-
vanju rnaterijalnih proizvodnih snaga.
Dosadasnji istorijski razvoj najveceg dijela eivilizaeije, koji je posredovan
stalnimantagonizmimai sukobima, ima karakter progresivnograzvoja cija je
konstanta odnosno sustinska karakteristika afirmaeija ljudskih sposobnosti i
kvaliteta, s vaznomnapomenomda se taj razvoj odvija u dijalektickomokviru
kontinuitetldiskontinuitet.
Prema tome, izmedu ostalog i izborom vrijednosnih orijentaeija covjek
aktivno utice na istorijski razvoj u okviru postojece datosti, determinizama
prirode i drustva koji objektivno sa svoje strane limitiraju ejelokupnu
covjekovudjelatnost.
Naravno, postavlja se pitanje u kojoj mjeri nivo razvijenosti materijalnih
proizvodnih snaga konkretne epohe omogucava ovaj ili onaj izbor drustvenih
vrijednosti, konstitueijusistema vrijednosti i apsorpcijudominantnog sistema
vrijednosti od strane pojedinaea i grupa.
Ma koliko da pokazuju izrazeni dinamizam u ekonomskomi drustvenom
razvoju, rna koliko manje ili vise bio evidentan progres u razlicitim sferama
drustvenog zivota, moze se konstatovati cinjenica da su se savremena drust-
va, neka u naglasenijoj, a neka u manje naglasenoj mjeri, susrela sa izazovom
krize koja se prije svega manifestira kao kriza rasta i razvoja, a dobrim
350
dijelom proizilazi iz krize drustvenih vrijednosti - nesuglasja drustvene i
ekonomske prakse sa projektovanim i etabliranim sistemom vrijednosti.
Savremena industrija drustva s trzisnom privredom i parlamentarnom
demokratijom kao i postkomunisticka drustva pokazuju stanovite znake krize
drustvenih vrijednosti.
Ako nije upitna kvantitativna dimenzija ekonomskog i drustvenog zivota u
ovim drustvima, jer su pogotovo industrijska razvijena drustva pokazala
snazan i dinamican ekonomski rast s tendeneijom dalje ekspanzije posebno u
ekonomskoj sferi i transformaeiji tih drustava u takozvana postindustrijska
drustva, interdieiplinarne analize strukture i trendova rasta i razvoja ovih
drustava bilo koje teorijske provenijeneije jasno pokazuju da je upitan kvalitet
zivota u ovim drustvima u nekim znacajnijim dimenzijama, pogotovo kvalitet
ekonomskog rasta i drustvenog razvoja.
Propitivanje kvaliteta drustvenog zivota, posebno kvaliteta ekonomskog
rasta i na njemu utemeljenog drustvenog razvoja, dovodi pod upitnik neke od
temeljnih drustvenih vrijednosti na kojima su se do sada razvijala ova drust-
va. U tom smislu sve je vise argumenata drustvene prakse koja radikalnom
kritickom sudu podvrgava osnovnu tezu funkeionalizma da je soeijalni sistem
u mogucnosti da se reprodukuje na bazi dominantnog sistema drustvenih vri-
jednosti (permanentni ekonomski rast kao neograniceni rast, raeionalnost,
efikasnost, moe, novae, ugled, jednakost pocetnih pozieija pojedinaea i
drustvenih grupa u trzisnoj utakmiei), jer je evidentno da "devijantne" forme
ponasanja pojedinaca i drustvenih grupa uz pomoc postupaka kontrole i
autoregulacije ne omogucavaju idealnu situaeiju soeijalnog sistema - situaei-
ju dinamicke ravnoteze.
Kad je rijec 0 ekonomskom rastu i drustvenom razvoju u razvijenim indus-
trijskim drustvima, moze se konstatovati da ponekad temeljne vrijednosti na
kojima pociva temelji ekonomski rast (efikasnost, raeionalnost, profitabilnost,
tdiste, ekonomska i politicka demokratija) ne sarno da usmjeravaju ekonom-
ski rast prema zadovoljavanju individualnih i drustvenih potreba nego isto
tako rezultiraju rastom gdje se javlja monopolsko odlucivanje 0 rastu, iskoris-
tavanje eiljeva rasta za vlastite pareijalne intrese dovodi do naglasenih
drustvenih problema (ekoloski problemi) koji zahtijevaju urgentno rjesavan-
je. U tom smislu takve drustvene vrijednosti se jednovremeno i objektivno
iskazuju sa realnim limitima ekonomskog rasta i drustvenog razvoja.
Stoga je aktuelan problem demokratizaeije odlucivanja 0 ekonomskom
rastu i drustvenom razvoju koji se pokusava rijesiti ukljucivanjem zaintereso-
351
Nijaz Mesihovic _
vanih drustvenih grupa u razlicite oblike ekonomske, industrijske i politicke
demokratije koji se mogu svesti pod zajednicki naziv participativna
demokratija.
Ovakva situacija u visokorazvijenim industrijskim drustvima, u kojima su
vee istaknute tendencije transformacije prema postindustrijskom drustvu,
namece potrebu preispitivanja i redefinicije mnogih drustvenih vrijednosti na
kojima se do sada temeljio ekonomski rast, odnosno drustveni razvoj.
Problem preispitivanja i redefinicije vrijednosti na kojima se temelji rast i
razvoj posebno je aktuelan, pa cak i urgentan u takozvanim postkomu-
nistickim drustvima. Najnoviji dogadaji u ovim drustvima, koji su posljedica
visegodisnje ekonomske i drustvene stagnacije prouzrokovane partijskim i
drzavnim monopolom u svim sferama drustva i opstom birokratskom sklero-
zorn, govore 0 tome daje na djelu preispitivanje koncepata ekonomskog, poli-
tickog i drustvenog razvoja. Doslo je do faktickog stanja krize drustvenih vri-
jednosti i saznanja 0 potrebi rekonstrukcije i redefinicije postojeceg vrijed-
nosnog sistema na kojem se temeljio dosadasnji razvoj ovih drustava.
Ekonomski rast i drustveni razvoj ovih drustava temeljili su se na takvom
sistemu drustvenih vrijednosti koji je pretendirao na originalnost u odnosu na
sistem vrijednosti tzv. gradanskih drustava.!" Medutim, izgleda da osnovni
problem razvoja ovih drustava nije vezan toliko za "originalnost" domi-
nantnog vrijednosnog sistema koliko za naglasenu diskrepanciju domi-
nantnog sistema vrijednosti i prakticnih rjesenja drustvenih i ekonomskih
problema koje sa sobom nosi drustveni razvoj. Posto je ta diskrepancija evi-
dentna dominantni sistem vrijednosti izgleda da je u stalnom konfliktu sa
ponasanjem pojedinaca i grupa.
U ovim drustvima u prethodnom periodu razvoja socijalizacija sredstava
za proizvodnju poprimila je drugaciji sadrzaj u odnosu na prethodnu zamisao
kadaje proces socijalizacije trebao da znaci efikasnu transformaciju ekonom-
skih i drustvenih odnosa kako bi mogle biti realizovane direktne forme
ekonomske i politicke demokratije u okviru kojih bi proizvodaci donosili
najznacajnije odluke i postepeno ovladavali uslovima i proizvodima vlastitog
rada. Kolektivizam kao jedna od temeljnih vrijednosti ovih drustava u
prethodnoj fazi razvoja cesto je u smislu socijalnih konsekvenci poprimao
136 Prezentiramo dio dominantnog sistema vrijednosti na bazi kojeg je trebalo da se odvija drustveni razvoj
u ovim druStvima: I. drustvena privreda, 2. ukidanje eksploatacije, 3. odsustvo privilegija, 4. plan. 5. puna
zaposlenost, 6. modernizacija. 7. ekonomski i druStveni dinamizarn. 8. neposredna ekonomska i politkka
demokratija i druge vrijednosti.
352
karakter antivrijednosti, jer je kolektivitet u smislu birokratskog reglementi-
ranja procesa bio u suprotnosti sa individualnom kreativnoscu tako da su veli-
ki kolektiviteti gusili individualnu inicijativu i objketivno reducirali drustvene
pretpostavke kreativnosti.
Na toj osnovici u pravom smislu rijeci i ne moze se govoriti 0 ekonom-
skom rastu i drustvenom razvoju kao kvalitetu. Sistem se iskazuje vise repro-
duktivnim, a manje ili gotovo nikako inovativnim drustvima. Sistem prati u
generalnim linijama ekonomske i drustvene promjene, ali sarno u formi nuzne
adaptacije tim promjenama, dok s druge strane zbog pozicije vladajuce
birokratije i njenih ineresa nije u mogucnosti da obezbjeduje drustvene pret-
postavke za kvalitetan razvoj.
S druge strane, planiranje u ovim drusvima u prethodnoj fazi
drustvenog i ekonomskog razvoja kao jedna od osnovnih vrijednosti koja
direktno utice na karakter ekonomskog rasta i drustvenog razvoja kroz
plansko usmjeravanje cinilaca proizvodnje kao birokratska regulacija
cjelokupnih tokova pirvrednog i drustvenog zivota transformisao je u
svoju suprotnost. Umjesto da ljudi planski ovladavaju silama drustvenog
razvoja, planiranje se iskazivalo vise kao birokratski voluntarizam u
privredi i u drustvu, sto se granicilo sa iracionalnim razvojem. Birokratska
regulacija najmanje je bila u skladu sa npr. Veberovim shvatanjem
racionalne organizacije privrede i drustva kao izraza potrebe koordinacije
odredenih djelatnosti, a vise u suglasju s mjestom, ulogom i funkcijom
birokratije u despotskim drustvima azijatskog tipa. Planiranje je postalo
jedan od kljucnih elemenata i instrumenata birokratske kontrole moci i
vlasti i potcinjavanja interesa pojedinaca i grupa, u krajnjoj liniji interesa
drustva, parcijalnim interesima birokratije. Planiranje kao vrijednost na
kojoj je trebalo razvijati privredu i drustvo u praksi malo ima zajednickih
elemenata sa ekonomskom racionalnoscu i efikasnoscu. Znaci da sistem
iskazuje trajni nedostatak objektivne racionalnosti ekonomskog tipa i ne
moze na zadovoljavajuci nacin niti u kvalitetu zadovoljavati realno naras-
tajuce individualne i drustvene potrebe.
Potreba za redefinicijom temeljnih vrijednosti u ovim drustvima postaje
tim prije urgentnijom ako se ima u vidu cinjenica da je birokratska dominaci-
ja drustva ucinila nefleksibilnim, krutim, da je bila uspostavljena svojevrsna
diktatura nad potrebama, te da ce ova drustva u buducnosti, ukoliko zele da se
prikljuce progresivnim razvijenim drustivma u Evropi i sire, morati (sto vee
pokazuje na djelu najnovije drustvene transforamcije u njima) uciniti svo-
jevrsni otklon od diktature nad potrebama, te ekonomski rast i drustveni
353
Nijaz Mesihovic _
razvoj osloboditi birokratskog voluntarizma u vidu kreiranja potreba od
strane birokratije i odredivanja modusa njihovog zadovoljavanja na nivou
kolektiviteta, ekonomski rast i drustveni razvoj, uslovno govoreci, podvrci
kriterijumima privredne i drustvene racionalnosti i efikasnosti na bazi civi-
Iizacijskih mjerila koja odreduju racionalnost i efikasnost u savremenim
razvijenim zapadnim industrijskim drustvima.
Razvijena kapitalisticka industrijska drustva sa trzisnom privredom visoko
vrednuju privatno vlasnistvo koje u svim takvim drustvima je na vrhu hijer-
arhijske skale drustvenih vrijednosti i predstavlja kjucni stub kapitalistickog
sistema.
Kapitalizam je sistem koji vlastitu razvojnu logiku prilagodava
dinamickim promjenama i upravo opstojnost ovog sistema na realtivno dugi
historijski vremenski interval ima da zahvali sposobnosti adaptacije kapital-
istickih struktura na novonastale promjene. Ovu konstataciju temeljimo i na
prethodno izvrsenoj anaIizi evolucije savremenih drustava,
Pored privatnog vlasnistva kao socijalne vrijednosti koja je temelj kapital-
istickog drustva, demokratija je druga temeljna vrijednost ovog drustva.
Demokratske institucije Cine okosnicu kapitalistickog sistema, a osnovicu te
demokratije politicki pluralizam.
U toku povijesnog razvoja, kapitaliam kao sistem, kako to pokazuju
drustvene analize mnogih teoreticara, pokusavao je da uskladuje vlasnistvo i
demokratiju, te se moze konstatovati cinjenica da je manje iii vise u svim
razvojnim fazama kapitalizam u elementamim formama to uspijevao.
U aktuelnoj fazi razvoja kapitalistickih drustava, koja danas najcesce nazi-
vamo razvijenim industrijskim drustvima sa naglasenom tendencijom preras-
tanja u takozvano postindustrijsko drustvo, susrecu se narocito sa problemom
kako slozeni tehnolosko-industrijski rast i razvoj uskladiti sa naglasenom
potrebom za stabilnoscu tih drustava, jer se pokazalo da se industrijski sistem,
sa kompleksnim privrednim, politickim i drustvenim strukturaa mora razvijati
prije svega kako stabilan sistem, koji ne bi smio dozvoliti sukobe koji bi opas-
no ugroziIi logiku tog sistema. Prema tome, u savremenim industrijskim
drusvima odvija se proces reakcentuaIizacije, tj. umjesto dosadasnjeg stavl-
janja akcenta na privatno vlasnistvo i demokratiju kao dvije temeljene soci-
jalne vrijednosti ovih drustava, modemi industrijski kapitalizampomjera
teziste prema otklanjanju konflikata i drustvenoj ravnotezi tj. stabilnosti.
Socioloske i politicke analize Ralfa Darendorfa i drugih teoreticara govore
nam 0 tome da se sve vise drustveni sukobi transformisu u industrijske sukobe
354
i da stabilnost savremenih industrijskih drustava zavisi sve vise od nivoa
razvijenosti sistema industrijskih odnosa, tj. posebnog podrucja demokratije
- industrijske demokratije.
Posto je u savremenim industrijskim drustvima naglasen trend predomin-
cije industrijskih procesa u najsirem smislu pojma, gdje sistem industrijskih
odnosa postaje dominantan u odnosu na druge tipove odnosa, stabilan razvoj
podrucja industrije i indutrijskih odnosa popirma centralno znacenje. Dakle,
cjelokupan razvoj demokratije, politickih i drzavnih demokratskih institucija
uveliko zavisi od razvoja demokratije u sferi industrijskog nacina proizvod-
nje. Na djelu je razvoj jednog konzistentnog modela demokratije sa komple-
mentarnim dimenzijama - politicka i industrijska demokratija su dva komple-
mentarna pola jedinstvenog procesa.
Ako je sustinska socioloska osobenost razvijenih industrijskih drustava
pomjeranje socijalnog i konflikta iz podrucja konflikta drustvenih klasa u
podrueje industrijskog konflikta i podrucje industrijskih odnosa, sto ne znaci
da u cijelosti se gubi karakter klasnih konflikata, tada podrucje industrijske
demokratije predstavlja odlucujuce podrucje razvoja ukupne demokratije i ne
sarno razvoja nego i mogucnosti efikasnog upravljanja ukupnim demokratk-
sim razvojem drustva, Da bi se efikasno i efektivno istrazio fenomen industri-
jske demokratije, posebno je potrebno analizirati sljedece njene elemente 1.
organizovanje interesnih konfliktuelnih grupa, 2. konstituiranje organa za
"parlamentarno" pregovaranje u kojima se susrecu te interesne grupe
pokusavajuci promovirati vlastiti interes, 3. institucije posredovanja i arbi-
traze, 4. formalno predstavljanje rada u okviru preduzeca i 5. tendenciju
prema institucionalizaciji participacije radnika u industrijskom upravljanju.!"
Preferiranje stabilnog razvoja u razvijenim industrijskim drustvima
postavlja pitanje demokratskog drustvenog konsenzusa, tj. pitanje zaintereso-
vanosti svih clanova drustva za participaciju u demokratskim procesima na
svimrazmama.
Zbog vlastite prirode i karaktera nacina proizvodnje rjesenje drustvenih
problema na demokratskoj osnovi u smislu legitimiranja sistema kao
demokratskog uveliko zavisi od uspjesnog rjesenja takozvanog industri-
jskog konflikta, industrijskog sukoba. Demokratsko razrjesavanje konflikta
nastalih na bazi suprotstavljenih interesa aktera zahtijeva, prije svega, defin-
isanje "zajednicke svrhe" strana u konfliktu: "U nedemokratskom
politickom sistemu, vrhovno rukovodstvo moze odabrati pojedinu svrhu ili
137RailDahrendorf, Classes et conflitsde classes dans laasociete industrielle, Paris. 1972, p. 260.
355
Nijaz Mesihovic _
bIisko povezani niz ciljeva te donekle potaknuti iIi prinuditi politicke i
drustvene snage da obIikuju svoje ponasanje u skladu s prioritetnim zadaci-
rna koje namecu ti ciljevi ... No, u demokraciji svrha se ne rnoze nametnuti,
niti ona izbija iz bujica rijeci s partijskih platformi, drzavnih iIi sindikalnih
poruka, ili govora s prijestola. Umjesto toga, ona mora proizilaziti iz
cinjenice da znacajne drustvene grupe zajednicki izvide glavni izazov svo-
joj dobrobiti, i da im taj izazov svima podjednako prijeti... Bez zajednicke
svrhe nema osnove za zajednicke prioritete, a bez prioriteta nema osnove za
razlikovanje suprotnih interesa i zahtjeva".138
Stoga se formira tripartitni sistem industrijskih odnosa gdje se tri strane,
vlada, sindikat i uprava pojavljuje kao kljucni pregovaraci koji kroz pregov-
ore omogucuju donosenje odluka koje stabiliziraju industrijske i drustvene
odnose i sustinski uticu na ukupnu stabilnost industrijskog sistema.
Sadriaj i forme industrijske demokratije u
razvijenim industrijskim druitvima
Prethodno, definisuci pojam industrijska demokratija, vidjeli smo sta u
sadrzajnom smislu znaci taj pojam. Prethodno definisani sadrzaj industrijske
demokratije u razvijenim industrijskim drustvima manifestuje se u stvarnos-
ti kroz nekoliko pojavnih oblika.
Suupravljanje (suodredivanje, kodeterminacija, sunadziranje) je stan-
dardna forma participacije radnika u procesu odlucivanja i upravljanja u
preduzecu i pod tim pojmom se podrazumijeva. "... skup institucionalnih
mehanizama participacije radnika u donosenju odluka, sa jedne strane na
osnovi presjeka njihove cjelokupne zastupljenosti u rukovodecim organima
preduzeca, a s druge strane, na osnovi stupnja suodlucivanja koji komitet
poduzeca ima oko nekih problema u svojim odnosima su sunadzornim sav-
jetom, kao i sunadzorni savjet u vezi s drugim pitanjima, u svojim odnosi-
rna s upravnim vijecem, Radi se prije svega 0 sunadziranju, sto razumijeva
participaciju predstavnika radnika u nadzornom savjetu, u jednakom ili
nejednakom broju u odnosu predstavnicima dionicara, s istim pravima i
duznostima, Zatim se radi 0 surukovodenju, sto razumijeva prisutnost
jednog rukovodioca rada (rukovodilac osoblja i drustvenih, radnih, industri-
jskih itd. odnosa) u rukovodecem tijelu trgovackih drustava, a to je upravno
vijece... Najzad, vidjeli smo, rijec je 0 suodlucivanju sto razumijeva podjelu
138 M.j.Crozier i grupa autora, Kriza demokraoje i participacije. Zagreb, 1982, str. 138-139.
356
stanovitih odluka na bilo kojoj razini - sto se tice zapadnonjemacke
stvamosti i nacrta statuta evropskih dionicarskih drustava - kako izmedu
upravnog vijeca i komiteta poduzeca (sto razumijeva pregovore i dogovore),
tako i izmedu upravnog vijeca i (su)nadzomog savjeta (cime se prelaze
strukture granice kontrole)".139
Ovaj vid participacije radnika razvijen je u zemljama Zapadne Evrope, a
posebno u Njemackoj.
Sunadziranje sa svoje strane javlja se u vise oblika. Tako npr. u Njemackoj
paritetno sunadziranje znaci da su nadzomi savjeti u preduzecima sa vise od
1000 radnika konstituisani na paritetnoj osnovi uprava/radnici (5+5+1 nezav-
isni clan).
Djelimicno paritetno sunadziranje u Njemackoj praktikuje se u
dioncarskim drustvima koja zaposljavaju 500 i vise radnka gdje radnici u nad-
zomim savjetima ucestvuju sa 1/3 predstavnika. Ova prethodna dva slucaja u
Njemackoj proizlaze iz prethodnih zakonskih rjesenja. Zakonom 0 radnim
odnosima iz 1976. godine u Njernackoj se uvodi tzv. gotovo paritetno
sunadziranje gdje radnici imaju gotovo isti broj predstavnika u nadzomom
savjetu kao i svi ostali zaposleni.
U Velikoj Britaniji suuprava se manifestuje kroz formu "direktora radnika"
kada se jedan od clanova savjeta preduzeca bira iz strukture radnika, rjesenje
koje je ipak u praksi izazvalo mnogobrojne poteskoce i probleme.
U Francuskoj je na djelu trecinsko sunadziranje, a slicna je situacija u
Italiji i drugim razvijenim zapadnoevropskim industrijskim drustvima.
Jedan poseban vid participativne demokratije u savremenim zapad-
nim industrijskim drustvima manifestuje se kroz pojam radnicke kont-
role koji poprima sve vece znacenje. Radnicka se kontrola socioloski
gledano prije svega usmjerava na prestrukturaciju moci u preduzecu u
korist radnika. Savremena istrazivanja ovog fenomena pokazuju da se
prije svega dovode u pitanje povlastice menadzerskih grupa, da se sve
vise iskazuje potreba za dijalogom menadzment/radnici, da se sve vise
ne raspravlja sarno 0 ekonomskim (dogovaranje oko vi sine nadnica)
nego i 0 globalnim drustvenim problemima vezanim za opstu poziciju
rada u drustvu, tako da se kroz razlicite forme radnicke kontrole radnici
u sve vecem stupnju instaliraju u ekonomsku i opcenito vlast na svim
nivoima drustva,
139 D. Weiss, op.cit. str. 28-29,
357
Nijaz Mesihovic _
Radnicka kontrola u ovim drustvima postavlja na dnevni red drustvenu
kontrolu preduzeca kada preduzece mora iskazivati drustvenu odgovomost
prema razlicitim sferama drustva. Time se hoce pokazati da preduzece nema
sarno za zadatak efikasnu ekonomsku racionalnu proizvodnju nego da mora
imati aktivnu ulogu u drustvenim promjenama.
Radnicka kontrola tendira, prema tome, ka prestrukturaciji moci na razini
preduzeca i na razini globalne drustvene strukture ciljajuci na one drustvene
grupe i njihovu moe kojoj je ishodiste u instituciji vlasnistva,
Kako zapaza jedan od istrazivaca fenomena industrijske demokratije, rijec
je 0 tome da se kroz participativne metode upravljanja preduzecem i kontrole
radnika ponistavaju privilegije drustvenih grupa koje svoju moe crpe iz sfere
vlasnistva: "Kolektivno dogovaranjepokazuje se kao promisljen odnos
izmedu dvije ili vise drustvenih jedinica koje nastoje definirati ili redefinirati
okvire svoje medusobne ovisnosti. Ali pojedini se dijelovi ne moraju slagati
o prirodi te meduovisnosti. Nasuprot tome, u svakom dogovaranju nalazimo
upravo negaciju apsolutnog autoriteta koji je vezan za vlasnistvo, osporavan-
je moci vezane uz razlicite razine strukture autoriteta. Ako pod participacijom
u poduzecu razumijevamo pristup u procesu odlueivanja, koji moze sadrzavati
dvije krajnosti - uklapanje, odnosno osjecaj obuhvacenosti, i osporavanje u
isto vrijeme - kolektivno dogovaranje postaje privilegirano mjesto partici-
pacije. Radi se 0 obliku participacije koji zadrzava jedan prividno suprotan
elemenat, vlastitu opoziciju, a taj oblik participacije moze se ostvariti sarno
sporazumima koje pojedine strane zele, ali se obicno dovode u pitanje,":"
Sam proces kontrole uveliko je vezan za instituciju vlasnistva. Prema
tome, ako se tendencijski posmatra mogucnost upostave kontrole radnika u
preduzecirna, sustinski se dolazi do problema procentualnog ucesea radnika u
vlasnistvu u preduzecima, Na toj osnovici u teoriji je prisutna klasifikacija
stupnjeva kontrole s obzirom na kvantitet ucesca u vlasnistvu u preduzecima,
tako da se npr. moze razlikovati apsolutna kontrola kojom oni koji pretendi-
raju na kontrolu raspolazu barem sa 2/3 akcija, relativna kontrola kojoj oni
koji pretenduju na kontrolu raspolazu sa vise od polovice akcija ili manjka
kontrola koja za osnovicu ima mali dio akcija nekog preduzeca.
Ipak, kad je rijec 0 participativnoj demokratiji u visokorazvijenim zapadnim
industrijskim drustvima, mora se konstatirati cinjenica dakolektivno ugovaranje
kao jedna ad klasicnih participativnih formi industrijske demokratije izgleda
zauzimajedno od najnacajnijih mjesta u okviru formi industrijske demokratije.
140D.Weiss, op.cit., str. 125-! 26.
358
U svim zapadnim industrijskim drustvima prisutna je tendencija
ucvrscivanja kolektivnog ugovaranja kao forma stabilizacije industrijskog sis-
tema odnosa. Ta se tendencija ucvrscivanja bitno karakterise prosirivanjem
opsega kolektivnih ugovora, tako da oni u posljednje vrijeme ne obuhvataju
pregovore vezane iskljucivo za visinu najamnina uposlenih nego sa kolektivni
ugovori sire i na podrucja opstih uslova rada, organizacije rada, koristenja slo-
bodnog vremena itd.
Teoreticari industrijskih odnosa isticu znacaj kolektivnog ugovora kao
specificne forme participativne demokratije posredstvom koje se pokusavaju
razrjesavati industrijski konflikti u industrijskim drustvima. Specificnost
kolektivnog ugovaranja kao forme participativne industrijske demokratije
ogleda se u cinjenici sto izmedu sindikata i uprave postoji konfliktuelan
odnos, odnos suparnistva, tako da svaka od sukobljenih strana u ovom proce-
su kroz ugovore pokusava i maksimirati sopstvene interese naustrb druge
strane, za razliku od nekih drugih formi participativne demokratije gdje strane
u konfliktu shvacaju znacaj saznanja zajednicke svrhe djelovanja kao
osnovice za razrjesavanje konfliktn'h situacija koje nastaju na bazi sucelja-
vanja interesa.
Kada govorimo 0 kolektivnom ugovaranju kao formi participativne
industrijske demokratije, treba imati na umu protivrjecan sadrzaj ovog obli-
ka participacije s obzirom na socijalne konsekvence kojima je uzrok. Prema
tome, treba istovremeno imati u vidu pozitivan i negativnu stranu, prednos-
ti i limite ove participativne forme industrijske demokratije u razrjesavanju
industrijskih konflikata. Posredstvom kolektivnog ugovaraja uprava, odnos-
no menadzment u preduzecu pokusava da uvjeri ostale sudionike, aktere u
ispravnost vlastitih odluka s krajnjim ciljem da svi akteri prihvate te odluke
kao legitimne i da ih bez otpora pretoce u prakticnu aktivnost u preduzecu
ili sire u drustvu. Ako se u tome ogleda jedna od temeljnih prednosti kolek-
tivnog ugovaranja, teoreticari industrijskih odnosa cesto navode osnovni
limit postupka kolektivnog ugovaranja - reduciran broj odluka koje obuh-
vata, a koje su veoma znacajne za globalni status zaposlenih. Pored toga,
postoje drugi oblici tzv. reprezentativne participacije, kada se participacija
zaposlenih temelji na kumulativnom procesu ucesca zaposlenih u donosen-
ju i kreiranju odluka na jedan duzi vremenski interval, za razliku od kolek-
tivnog ugovaranja u cijoj je zizi interesa "moment pregovora" izmedu aktera
pregovaranja, uprave i sindikata kao reprezentanata radnika, 0 odlukama
koje su vee donijele svaka strana unaprijed da bi uslijedio trenutak kada se
postize dogovor koje ce odluke biti prihvacene od strane u sukobu.
359
Nijaz Mesihovic _
Medutim, u posljednje vrijeme kad je rijec 0 ova dva tipa participacije,
pokazuje se tendencija ka prozimanju, medusobnom dopunjavanju ove dvije
forme participacije u procesu usaglasavanja interesa aktera koji pokusavaju
razrijesiti sukobljene interese.
Kada je rijec 0 kolektivnom ugovaranju kao participativnoj formi u
savremenim zapadnim industrijskim drustvima u posljednje vrijeme, kao
sto smo prethodno istakli, pokusavaju se prosiriti podrucja industrijskih
odnosa koja bivaju predmetom kolektivnog dogovaranja. Tako sindikat
nastoji da u "dijalog" uvuce i drzavu jer se uvidjelo da bez ucesca drzave
nije moguce rijesiti znacajne ekonomske i socijalne probleme poput neza-
poslenosti, preraspodjeli dohotka, drustvene sigurnosti zaposlenih itd. U
tom smislu sindikati u pregovorima s drzavom danas zauzimaju kljucno
mjesto. Socioloske analize pokazuju da su sindikati danas u razvijenim
zapadnim industrijskim drustvima jedna od najznacajnijih grupa za pritisak
kada zajedno s poslodavcima i vladama na nivou nacije pregovaraju 0
najsirim uslovima pozicije zaposlenih i 0 njihovoj socio-ekonomskoj sig-
urnosti. Ovi tripartitni odnosi - vlada, sindikat, uprava, predstavljaju neza-
obilaznu formu rjesavanja najkrupnijih problema ekonomske i socijalne
politike danas u ovim drustvima,
Jedna posebna dimenzija prosirivanja opsega kolektivnog dogovaranja
koja plijeni paznju teoreticara industrijskiih odnosa vezana je za pojavu
novih modela industrijske participativne demokratije. Jedan od tih novih
model a vezan je za problem demokratizacije kapitalnih formacija. Rijec je
o teznji sindikata u skandinavskim zemljama, posebno u Danskoj i Sved-
skoj, da ubrzaju proces transformacije vlasnickih odnosa kroz procese
demokratizacije vlasnistva nad kapitalom iskljucujuci nacionalizaciju vlas-
nistva kao klasicnu formu "podrustvljenja'' kapitala, socijalizacije vlasnist-
va kapitala. U savremenim evropskim industrijskim drustvima ovi projek-
ti koji teze demokratizaciji kapitalnih formacija baziraju se na pretpostavci
da ce radnici, odnosno zaposleni, postavsi vlasnicima dijela dionica, biti
zainteresovaniji da konstruktivno participiraju u razrjesavanju sukoba
interesa u preduzecu i u drustvu, da se poveca stupanj motiviranosti za
saradnju na svim nivoima organizacije preduzeca izmedu menadzmenta i
zaposlenih, te da ce se na taj nacin uveliko smanjiti broj konfliktnih
situacija koji sustinski uticu na ekonomsku i drustvenu efikasnost pre-
duzeca. Kroz potupak ovladavanja odredenim postotkom vlsnistva stekla
bi se rnogucnost da posredstvom institucije prava vlasnistva zaposleni
delegiraju odredeni broj svojih predstavnika u upravni odbor preduzeca,
360
_________________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
sto iskljucuje, kako to primjecuju neki kriticari ovog koncepta, homoge-
nizaciju vlasnistva, monopolizaciju vlasnistva i bitnije ne utice naosnovicu
pluralistickog drustva - pluralitet formi vlasnistva u savremenim razvijen-
im evropskim drustvima sa institucijom privatnog vlasnistva kao okosni-
com citave pluralisticke strukture drustva.
Prema tome, kad govorimo 0 participativnim formama industrijske
demokratije u savremenim razvijenim zapadnim industrijskim drustvima,
mozemo konstatovati daje osnovni smisao demokratizacije industrijskih
odnosakroz odredene forme participativne industrijske demokratije pod-
jela odgovornosti izmedu socijalnihaktera na nivoupreduzeca i drustva i
reduciranje drustvene osnovice za nekontrolisano izbijanje industrijskih i
drustvenih konflikata na bazi diferencirane interesne strukture
menadzmenta, sindikata i vlade, te kontrolirano razrjesavanje industri-
jskog konflikta kroz razlicite modalitete dogovaranja i pregovaranja
izmedu zainteresovanih strana u industrijskom i drustvenom konfliktu.
Takav nacin razrjesavanja industrijskih i drustvenih konflikata doprinosi
stabilnosti industrijskog sistema i drustva, s jedne strane, a takoder
povecava motiviranost socijalnih aktera iznad cinilaca striktno ekonom-
skog karatkera, kao sto su visina najamnine, odnosno plate, odnosno
skracivanje radnog vremena, s druge strane. Tako participativne forme
industrijske demokratije omogucavaju povecanje stepena razumijevanja
izmedu socijalnih aktera u industrijskom konfliktu.!" Svi ovi blici partie-
ipativne demokratije kroz razvoj sistema motivacije imaju za drusvenu
svrhu dosezanje visih nivoaproduktivnosti koji nisu direktno u korelaciji
sa ekonomskim ciniocima produktivnosti rada. Nadalje participativne
forme industrijske demokratije u razvijenim zapadnim industrijskim
drustvima omogucavaju efikasnije "hrvanje" drustva sa problemima koji
nastaju kao posljedica usloznjavanja strukture tih drustava na ekonom-
skom, tehnoloskom, organizacionom nivou. Zaobezbjedivanje stabilnos-
ti industrijskog sistema temeljna pretpostavka, po misljenju vecine
141 Naravno da razvoj participativnih formi industrjjske demokratije ne manifestuje samo pozitivni progresivni
karakter. Konstatujemo daje to ipakprotivrjecan proces i saaspekta razvojaindustrijske demokratije i saaspek-
ta drustvenih konsekvenci koje su posljedica razvoja participativnih formi industrijske demokratije. IstraZivaci
ovih procesasu konstatovali cinjenicu da u preduzeCima i druStvima Zapadne Evrope postoji vise drustvenih
grupa koje pruzaju stanoviti otpor razvoju sistema participativne industrijske demokratije. kako medu sindika-
tirna, tako i medu poslodavcima. Najcesee je u pozadini tih otpora ocuvanje postojece interesne strukture i
strukture rnoci u procesudonosenjaodluka i upravljanja u preduzeCima. U tom smislu smatraseda odredene
forme participativne industrijske demokratije uveliko ogranicavaju autonomiju i potkopavaju moe
menadzrnentau procesuoonoseniaodluka. Predstavnici sindikata smatrajuda sei njihova moe i uticaj na pro-
ces upravljanja dovode u pitanje.
361
Nijaz Mesihovic _
istrazivaca problematike industrijskih konflikata, je povecanje stupnja
povjerenja izmedu socijalnih aktera, povecanje stupnja saradnje izmedu
njih, kako bi se uspjesno otklanjali uzroci industrijskog i drustvenog kon-
flikta koji bi mogli dovesti u pitanje stabilnost industrijskog sistema.
Analizirajuci klasicne forme i nove trendove u razvoju participativnih
formi industrijske demokratije u naprednim razvijenim zapadnim industri-
jskim drustvima, postavlja se pitanje da li se moze iskazati jedinstven sud 0
sadrzaju i manifestantnim oblicima participativnih formi industrijske
demokratije u tim drustvima.
Razvoj sistema industrijskih odnosa direktna je posljedica mnostva upore-
do djelujucih drustvenih cinilaca: ekonomskih, politickih, kulturalnih, ide-
oloskih, drustvenih itd. U ovim drustvima sazrela je svijest da drustveni akteri
na nivou preduzeca i globalnog pravca razvoja na mikro i makrorazinama
drustva odreduju procese kooperacije u upravljanju i donosenju odluka, da ti
procesi kooperacije i razdiobe odgovornosti omogucavaju efikasno otklanjan-
je uzroka industrijskog i drustvenog sukoba, da se moderne privrede dogo-
varanja ili pregovaranja gdje je kljucni tren prosirenja opsega predmeta dogo-
varanja kao i decentralizacija participativnih formi s ciljem redukcije autori-
tativnosti i iskljucivosti menadzmenta odnosno uprave u procesima kreiranja,
donosenja i sprovodenja odluka.
S druge strane, u zapadnim razvijenim industrijskim drustvma mora se
konstatovati cinjenica da participacija proizvodi i odredene negativne soci-
jalne efekte 0 kojima se mora itekako voditi racuna, Ako participativne forme
industrijske demokratije vode ka dezalijenaciji radnika, ne smije se izgubiti iz
vida da participacija nije cudotvomi lijek za mnogobrojne probleme drustva,
da moze radati jacanje elemenata birokratizacije kako sindikata tako i pre-
duzeca u cjelini i na taj nacinbitno reducirati efikasnost tih preduzeca, tako
da postoji bojazan da "nekontrolirano" sirenje participativnih formi industri-
jske demokratije ne ugrozi ekonomicnost preduzeca i redukcija produktivnos-
ti rada u formi participativnih formi industrijske demokratije mogla bi voditi
ka usporavanju odlucivanja, sto bi moglo biti osnovicom za nova sukobljavan-
ja izmedu menadzmenta i radnika. Pri svemu tome istrazivaci ovih procesa
sugerisu da bi bilo mudro temeljito istrazivati optimalne forme participativne
forme industrijske demokratije kako ne bi medusobno dosli u koliziju
dugorocna uloga sindikata, efikasnost uprave u preduzecu, dobrobit
zaposlenih pojedinaca i blagostanje na nivou globalno industrijskog sistema i
globalnog drustva.
362
Evolucija vlasnickih odnosa u Bosni i Hercegovini
Etatisticki period
Kada je rijec 0 istrazivanjima karaktera drustvene strukture u bivsem
jugoslovenskom drustvu, i posebno u Bosni i Hercegovini, u socioloskim kru-
govima je bio zauzeto opste teorijsko stanoviste da je struktura tadasnjeg
jugoslovenskog drustva, i naravno Bosne i Hercegovine, manifestovala
naglasene elemente klasnih odnosa. Taj klasni karakter drustvene strukture
bio je uslovljen prije svega strukturom vlasnistva u takozvanom etatistickom
periodu koje je uticalo ne sarno na formiranje nego istovremeno i na nacine,
moduse reprodukovanja klasicnog karaktera drustvene strukture.
U etatistickoj fazi razvoja bosanskohercegovackog drustva temeljni proce-
si klasno-socijalnog strukturiranja drustva, kao i na globalnom nivou bivseg
jugoslovenskog drustva, proizilazili su iz dominantnog tipa vlasinstva nad
sredstvima za proizvodnju. Ako se zna da je u pojmu vlasnistva u svakom
drustvu sadrzana takozvana "intirnna tajna drustva", analizom evolucije vlas-
nickih odnosa u Bosni i Hercegovini moguce je doci do saznanja nacina dis-
tribucije ukupne drustvene moci izmedu klasnih realiteta kao i nacine repro-
dukcije klasno-socijalnih polozaja u globalnoj strukturi drustva.
Znaci, vlasnistvo kao temelj postojeceg nacina proizvodnje mozemo u
odredenom socioloskom smislu posmatrati kao matricu reproduciranja klas-
nih odnosa koja daje pecat globalnoj drustvenoj strukturi.!"
U bivsoj Jugoslaviji kao i u Bosni i Hercegovini istrazivaci su konstatovali
protivrjecan karakter nacina proizvodnje koji je uzrokovan sa najmanje tri
cinioca: 1. protivrjecan karakter nacina proizvodnje uzrokovan je prije svega
zbog specificnog karaktera robne proizvodnje; robna proizvodnja na bazi
objektivnog djelovanja zakona vrijednosti teorijski posmatrano u formi ten-
denijskih zakonitosti drustvenog razvoja neposredne ucesnike u procesu
drustvene reprodukcije tj. radnicku klasu objektivno dovodi u drustvenu pozi-
ciju radne snage sa svim socioloskim i politickim implikacijama koje proi-
zlaze iz ove cinjenice; 2. u vecoj ili manjoj mjeri naglasena, hipertrofirana
142 Nacin proizvodnje ne poimamo ekonomistkki, kao jedinstvo proizvodnih snagai proizvodnh odnosa u
procesu proizvodnje materijalnih vriiednosti jednog drustva. Poimanje naona proizvodnje u socioloskorn smis-
lu pri svemu tome ne negira cinjenicu da proizvodne snage predstavljaju objektivnu materijalnu osnovu jednog
drustva koja sa svoje strane determise proizvodne i druStvene uslove stvaraojanovih materijalnih vrijednosti,
ali isto tako poirnajuo jedinstvo proizvodnih snagaI proizvodnih odnosa kao dinamicko protivrjecoo jedinstvo
pojma nadna proizvodnje moze se prosiriti i na vanekonomske uslove egzistenoje covjeka, na drustvene
uslove u najsirem smislu rijeCi (politCike, kultume, ideoloske, socjalno-psiholoske).
363
NijazMesihovic _
uloga drzave u svim domenima drustvenog zivota koja se kontinuelno osjeca
tokom transformacije drustva i 3. klasni karakter drustvene strukture koji
proizlazi iz dominacije etatistickog vlasnistva dovodi do javljanja i obnavljan-
ja mnostva drustvenih protivrjecnosti koje postaju osnovicom za latentne i
manifestantne konflikte koji se tokom razvoja drustva umnozavaju.
Istrazivati klasno-socijalnu strukturu bosanskoheregovackog drustva u
etatistickoj fazi razvoja znaci prije svega traziti determinizme klasno-socijalnog
polozaja pojedinih drustvenih grupa u temeljnoj strukturalnoj proitvrjecnosti -
protivrjecnosti proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje koji se temelje na kon-
troli drzave nad sredstvima za proizvodnju. Strukturalna protivrjecnost je
organskog karaktera za svaku konkretnu globalnu drustvenu strukturu i stalni je
izvor drustvenih neuskladenosti i konflikata. Strukturalna protivrjecnost
temeljni je cinilac promjena klasno-socijalne strukture i promjena klasno-soci-
jalnih pozicija pojedinih klasnih rezultata u sklopu te drustvene strukture.
U klasnim drustvima, pa i u Bosni i Hercegovini u etatistickoj fazi razvo-
ja, klasno-socijalna struktura je pod neposrednim uticajem protivrjecnosti
nacina proizvodnje (sto naravno ne iskljucuje i povratan uticaj takve strukture
na sam karakter i promjene u okviru nacina proizvodnje), u okviru kojeg je
temeljna strukturalna protivrjecnost izmedu proizvodnih snaga i proizvodnih
odnosa, i ovaj temeljni konflikt izrazava stalnost u svakom klasnom drustvu.
Iako je temeljna strukturalna protivrjecnost u krajnjoj instanci vezana za
bipolame interese dvije suceljene klase unutar klasnih struktura u kojima su
ostro diferencirani klasni interesi, odakle proizlaze dvije oponentne tendenci-
je statusa quo ili promjene, promjene u okviru klasno-socijalne strukture i
promjene u okviru samih drustvenih klasa u klasno-socijalnoj strukturi
nemoguce je cjelovito shvatiti ako se analiza ne veze za pluralitet interesa koji
kroz konkretne odnose pojedinaca, grupa, slojeva, klasa, daju specificnu
strukturalnu formu klasnoj drustvenoj strukturi. Tako se pristupa dinamickoj
analizi klasnih odnosa u konkretnom drustvu.
Time sociologija problemu pojmovnog odredenja drustvene klase pristupa
kompleksnije i cjelovitije, samim tim poimajuci fleksibilniji nacin proizvod-
nje. Kriterijumi za klasnu diferencijaciju veze za pluralitet faktora, posebno
respektujuci domen vlasti, odnosno vlasnistva i izrazenu dinamiku oblika
drustvene moci u okviru pojedinih tipova vlasti i vlasnistva. Tako npr. u savre-
menim industrijskim drustvima kontrola nad sredstvima za proizvodnju sve
vise postaje rezultat odnosa centra moci unutar konkretnog tipa vlasti sto uve-
liko daje pecat temeljnom klasnom konfliktu.
364
Dominacija drzavnog vlasnistva omogucuje trajno prisutnu ulogu drzave u
regulaciji procesa i odnosa na nivou drustvene reprodukcije na nivou glob-
alnog drustva reproducirajuci poziciju radnika kao pozicije radne snage koja
je predmetom eksploatacije od strane reprezentanata drzave, posebno drzavne
i partijske birokratije, kao i elemente interklasne subordinacije/nadredenosti
izmedu pojedinih slojeva koji su razultat neravnopravnog polozaja pojedinih
grupacija radnika po osnovi povoljnijih/nepovoljnijih ekonomskih i globalnih
drustvenih uslova pod kojima se stice najamnina - plata.
Dominacija drzavno-svojinskog monopola reducira pojam demokratije
opcenito na bespogovomo prihvatanje drzavnih odluka, kako u podrucju
drustvene reprodukcije, tako i na svim nivoima organizacije drustva,
Dominacija drzavnog sovjinskog monopola stavila je u poziciju partijsku i
drzavnu birokratiju da fakticki donosi sve odluke vezane za klasno-socjalni
polozaj pojedinaca i drustvenih grupa unuta globalne klasne i drustvene struk-
ture. U ovoj fazi razvoja bosanskohercegovackog drustva radnici su drzavnoj
birokratiji sluzili kao puka radna snaga, tako da se ne moze govoriti niti u ele-
mentarnom smislu 0 postojanju bile' kakvih formi demokratije, pogotovo se
nije moglo govoriti 0 industrijskoj demokratiji, jer za tako nesto nije bilo
temeljne pretpostavke u svojinskim odnosima.
Etatisticka faza u razvoju bosanskohercegovackog drustva zavrsava se kra-
jem pedesetih i pocetkom sezdesetih godina opterecena svim protivrjecnosti-
rna koje sa sobom nosi predominacija drzavnog svojinskog monopola.
Drustvo je bilo podlozno apsolutno procesima birokratizacije, skleroticne
politicke i ekonomske strukture onemogucavale su trendove razvoja koji su
bili u to vrijeme prisutni u evropskim industrijskim drustvima, tako da su na
osnovi predominacije drzavnog svojnskog monopola bili stvoreni svi
drustveni preduslovi za stagnaciju u drustvenom i ekonomskom razvoju, za
izbijanje drustvenih konlfikata koji su plodno tlo nalazili u birokratskoj regu-
laciji drustvenih, ekonomskih i politickih procesa, s jedne strane, a s druge
strane, u slozenoj nacionalnoj strukturi drzave.
Analizirajuci osnovne karakteristike klasne drustvene strukture s obzirom
na predominaciju drzavnog svojinskog monopola u etatistickoj fazi razvoja
bosanskohercegovackog drustva, konstatovali smo cinjenicu da je produk-
cioni i drustveni odnos u krajnjoj liniji determinisan drzavnim vlasnistvom
nad sredstvima za proizvodnju i centralistickim upravljanjem privredom i
drustvom, Ovo su dva bitna cinioca koja pored ostalih u krajnjem odreduju
socio-ekonomski polozaj radnicke klase u klasno-socijalnoj strukturi drustva.
U tom smislu drustveni determinizmi koji djeluju na nivou jugoslovenskg
365
NijazMesihovic _
drustva javljaju se nesto specificnoj fonni u Bosni Hercegovini s obzirom na
cinjenicu daleko nerazvijenijih materijalnih proizvodnih snaga nego sto je to
slucaj s jugoslovenskim prosjekom.
Relativno nepovoljna privredna struktura i relativno nizak nivo razvijenos-
ti materijalnih proizvodnih snaga u odnosu na jugoslovenski nivo u
etatistickoj fazi drustvenog razvoja reflektovace se i u kasnijoj fazi
drustvenog razvoja sa tendencijom usporavanja i stagniranja u svim
podrucjima drustvenog razvoja.
U nasim teorijskim istrazivanjima strukture jugoslovenskog drustva dosli
smo do saznanja da drustvenu strukturu u ovoj fazi razvoja karakterisu ten-
dencije na ciju povrsinu isplivavaju snazni elementi klasne strukturacije koja
je efekat polarizacije drustvene strukture na nosioce drzavnog svojinskog
monopola, s jedne strane, i vlasnike puke radne snage, s druge strane, gdje
izmedu ova dva pola drustvene strukture se uspostavljaju relacije na nivou
produkcionog i drustvenog odnosa koje radnike, narocito pri kraju ove razvo-
jne faze, dovode u inferironi najamni polozaj naspram pridrzavalaca funkcija
vlasti i upravljanja vezanih za partijske i birokratske reprezentante drzave.
5to se tice socio-ekonomskog polozaja radnicke klase u Bosni i
Hercegovini u etatistickoj fazi drustvenog razvoja, dosli smo do saznanja da
kao i na nivou cjelokupnog bisveg jugloslovenskog drustva dominacija
etatistickog svojinskog monopola i na toj osnovici utemeljena reprodukcija
produckionih i drustvenih odnosa u krajnjoj liniji opredjeljuje i u Bosni i
Hercegovini socio-ekonomski polozaj radnicke klase.
Poslijeratni period razvoja Bosne i Hercegovine je period burnih proce-
sa promjena u socijalnoj strukturi, od kojih je posebno naglasen proces
transformacije seljacke klase u radnicku klasu. Potrebe obnove privredne
strukture drustva i modernizacija i industrijalizacija uslovili su naglasene
migracije stanovnistva iz rural nih u urbana podrucja, Masa radnika u
Bosni i Hercegovini regrutuje se iz seljacke populacije u kvantitativnom
smislu manje tamo gdje je vee postojala tradicija industrijske proizvodnje,
ali u veeem obimu tamo gdje su tek nicale industrijske proizvodne
jedinice. S jedne strane, snazno izrazena potreba za formiranjem industri-
jskog radnistva, a, s druge strane, odsustvo industrijske tradicije, uslovice
cinjenicu formiranja industrijskih radnika sa nepovoljnom obrazovnom i
kvalifikacionom strukturom, sto ce se kasnije odraziti visestruko na klas-
nu poziciju radnika u drustvu, a u kasnijoj fazi razvoja javice se problem
takozvanih radnika polutana koji vlastitu egzistenciju ne temelje sarno na
366
svojoj profesiji nego su dobrim dijelom vezani za posjedovanje veceg iIi
manjeg dijela obradive zemlje.
Trendovi industrijalizacije u jugoslovenskom drustvu u ovo vrijeme daju
elemente za zakljucivanje da industrija ostaje djelatnost od primarong intere-
sa. Poljoprivreda je postala izvoriste sredstava za akumulaciju u industriji. To
je vidljivo iz globalne strukture investicija: ukupne investicije u industriji stal-
no su rasle od 33,8% u 1948. do 38,3% u 1950. godini. Najvise se investiralo
u bazicnu industriju, zatim u energetiku i preradivacku industriju. Ova
cinjenica uveIiko se odnosi i na Bosnu i Hercegovinu. Stalno se povacavalo
ucesce industrije u nacionalnom dohotku. Sve su se industrijske grane
ubrzano razvijale te imamo situaciju da je prijeratna proizvodnja odmah
nakon rata bila dostignuta u nekim granama i prevazidena.
Kvantitativan porast radnicke klase u Bosni i Hercegovini u ovom peirodu
evidentan je u cinjenici da je ubrzani industrijski razvoj na drustvenom planu
prouzrokovao veliki porast broja zaposlenih. Enormno je porastao broj
zaposlenih i to gotovo u drzavnom sektoru sto je posljedica predominacije
drzavnog svojinskog monopola u pr.vredi i drustvu u etatistickoj fazi razvoja.
Generalno govoreci, klasno-socijalna struktura Bosne i Hercegovine u
etatistickoj fazi razvoja konstituisana je od dvije cjeline: 1. transformisanog
dijela drustva i 2. novostvorenog dijela.
Transformiani dio drustva rezultat je klasno-socijalnih problema koji se
prije svega manifestuju na planu transformacije individualnog seljastva,
Ukidanjem privatnog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju dokinute
su realne osnove dotadasnjih formi klasnog strukturiranja drustva, tako da u
ovom periodu registrujemo opstojanje "klasnih ostataka" koji svoju egzisten-
ciju temelje na jos prisutnim formama individualnog privatnog vlasnistva.
Klasni ostaci se u kontekstu etatistickog produkcionog i drustvenog odnosa
postupno transformisu.
Jedan od znacajnih "klasnih ostataka" koji se transformisu i postepeno
nestaje u ovom periodu jeste individualno seljastvo. Uslijed specificnih
drustveno-ekonomskih problema (usitnjenost seoskog posjeda, tehnoloska i
industrijska nerazvijenost, elementi naturalnog karaktera proizvodnje, kultur-
na i opsta drustvena zaostalost) proizvodnje u poljoprivredi, privatno vlasnist-
vo nad zemljom nije moglo biti ukinuto nego ograniceno. Takoder, uslijed
politickih razloga (seljastvo se u cjelini opredijelilo za promjenu drustvenog
sistema, tako da nije moglo biti jednostavno razvlasteno od posjedovanja
367
Nijaz Mesihovic _
odredenog kvantuma zemlje) nije se mogla obaviti transformacija privatnog
zemljoposjeda u drzavno vlasnistvo, Zato se drustvo orijentisalo na podrustvl-
javanje poljoprivrede, razvoj drustvenog sektora poljoprivrede i formiranje
zadrugarstva.
Industrijalizacija je direktno djelovala na promjene unutar individualnog
seljastva. Narocito siromasni seljaci u periodu ubrzanog industrijskog razvo-
ja ubrzano prelaze u industrijski sektor, tako da se u ovom periodu veoma
veliki broj seljaka zaposlio u industriji, dakle, u drzavnom sektoru. Pod
dejstvom ubrzanog industrijskog razvoja takoder formira se jedan novi sloj
selaka - industrijskih radnika takozvanih polutana.
U periodu ubrzane industrijalizacije znatno je ograniceno reprodukovanje
i egzistiranje ostalih "klasnih ostataka" sitnih zanatlija, privatnika, trgovaca i
drugih, posto drzava razlicitim administrativnim mjerama im onemogucava
prekomjerno koristenje privatne svojine i tude radne snage u okviru vlastite
djelatnosti rada vlastitim sredstvima za proizvodnju.
Drugi dio promjena socijalne strukture odigrao se unutar novostvorenog
dijela drustva gdje je dominantno drzavno vlasnistvo nad sredstvima za
proizvodnju. Prva sustinska karakteristika ovih promjena je kvantitativno i
kvalitativno uvecanje (prosirivanje) drzavnog sektora. Druga sustinska karak-
teristika ovih promjena je novo drustveno raslojavanje. Za ovaj period poseb-
no je karakteristicno naglaseno dejstvo determinizma drustvene podjele rada,
tako da na osnovu naglasene podjele rada na umni i fizicki rad vee se formi-
raju drustveni uslovi diferenciranja pojedinih slojeva na osnovu njihovog
socio-profesionalnog statusa. Tako se diferenciraju dvije osnovne sfere rada:
materijalno-neproizvodni rad.
Neposredno nakon rata uocljiva je tendencija porasta slojeva i manuelnog
i nemanuelnog rada. Medutim, daljim ubrzanim razvojem narocito industri-
jalizacije ocljiva je tendencija brzeg rasta manuelnog rada tj. radnicke klase,
tako da je na kraju etatistickog perioda 2/3 ljudi bilo neposredno svojom dje-
latnoscu vezano za drzavni sektor i pripadalo slojevima manuelnog rada. U
krajnjoj liniji, mozemo zakljuciti da pri kraju etatistickog peiroda dominira u
strukturi ukupnog rada materijalno-proizvodni rad i da je u strukturi ukupnog
rada zastupljen na jugoslovenskom nivou sa 60%, a slicna je situacija i u
Bosni i Hercegovini.
Promjene u slojevima manuelnog rada - radnistva mogu se svesti pod
zajednicki nazivnik formiranja radnicke klase u pravom smislu rijeci. U
etatistickoj fazi najveci dio radnistva potice od seljastva koje permanentno
368
iskazuje tendeneiju prelaska iz sela u grad. Kvalifikovanost rada je veoma
niska, tako da u kvalifikaeionoj strukturi rada preovladava nekvalifikovani i
polukvalifikovani rad.
Naspram radnicke klase formira se "kontraklasa" sastavljena od slojeva
nemanuelnog rada.
Neposredno poslije rata inteligeneija je bila malobrojna, ali vee pri kraju
etatistickog perioda uocava se tendeneija snaznijeg porasta inteligeneije.
Narocito se zapaza porast tehnicke inteligeneije koji je u funkeiji potreba
industrijalizacije i ubrzanog privrednog razvoja. U strukturi tehnicke
inteligencije dominantni su srednje obrazovni strucnjaci - tehnicari, sto je bio
rezultat objektivnog zahtjeva privrede i drustva koji su ubrzani razvoj mogli
temeljiti na onim kadovima koji su mogli u relativno kracem vremenskom
peirodu biti obrazovani.
U strukturi humanisticke inteligeneije slicno kao i prije rata najdominant-
niji je kulturno-prosvjetni dio. To je i razumljivo kada se zna da je jedan od
primarnih drustvenih eiljeva razvoja u ovom periodu bio podizanje kultumog
i obrazovnog nivoa ejelokupnog stanovistva. Umjesto profila ucitelja, koji je
bio dominantan neposredno poslije rata, u daljem razvoju sve vise preovlada-
va profil profesora srednjih skola koji postaju sve vise dominantni u strukturi
prosvjetno-kulturne inteligencije.
U globalnoj strukturi drustva u etatistickom periodu posebno se izdvaja
sloj rutinskog cinovnistva (sluzbenici). Rutinsko cinovinstvo treba razlikovati
od drzavnog aparata, jer ono ne vrsi nikakve kreativne funkcije vlasti.
Rutinsko cinovnistvo regrutovano je mahom iz manuelnih slojeva kroz pro-
eese doobrazovanja, te su manuelni slojevi vidjeli veliku sansu promocije u
klasnoj strukturi samim tim sto je razvoj drustva zahtijevao relativno veliki
broj strucnjaka ovog profila koji se mahom sastojao od pomocnog kancelari-
jskog osoblja i pomocnih sluzbenika.
Od svih socijalnih slojeva u ovom periodu razvoja drustva po svojoj socio-
ekonomskog poziciji u strukturi drustva najznacajniji je sloj rukovodeceg
osobljakoje svoj znacaj erpi koliko iz mnogobrojnosti, jos vise iz cinjenice
da posjeduje koncentrovanu drustvenu moe. Ovo je jednovremeno najdomi-
nantniji sloj u strukturi nemanuelong rada. U okviru rukovodeceg osoblja
dominantan profil su rukovodioci preduzeca.
Posto je ubrzana i dinamicka indutrijalizacija formirala drustvene uslove
za diferenciranje upravljackog i izvrsnog (proizvodnog) rada, priroda etatiz-
369
NiJaz Mesihovic _
rna, odnosno etatistickog nacina proizvodnje, potencira i ubrzava ovo podva-
janje, tako da se socijalna struktura sve vise diferencira na slojeve koji posje-
duju monopol nad sredstvima za proizvodnju i samim tim monopol nad
uslovima drustvene reprodukcije, i slojeve kojima je u drustvu primarno
odredena izvrsilacka, odnosno proizvodna funkcija. Na odredeni nacin prisut-
na je polarizacija strukture na dijalekticke poslove po osnovi raspolaganja ili
neraspolaganja vlascu. Socijalne grupe i slojevi vezani za instituciju drzavnog
vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju, za centralisticko planiranje u
privrednom sistemu, za strukture moci i vlasti unutar vladajuce komunisticke
partije, sticu monopolisticku ulogu u procesima upravljanja drustvom i na
osnovu zajednickih slicnih karakteristika moze se oznaciti jednim imenom -
drzavni aparat.
Drzavni aparat organizovan je na principima hijerarhije i centralizma koji
posto-poto nastoji da odrzi dominantan polozaj u privredi i drustvu kroz
etatisticki nacin proizvodnje.
Opsta karakteristika drzavnog aparata u periodu etatizma je umnozavanje
i razgranatost kroz izrazen porast drustvene moci. Polozaj u sklopu nacina
proizvodnje i drzavnim institucijama vlasti, koji se moze okarakterisati kao
monopolski upravljacki polozaj, poceo je vremenom odredivati i poziciju
pojedinaca i grupa u globalnoj drustvenoj strukturi. Sve vise dolazi do
izrazaja tendencija podvajanja ovog sloja od radnih slojeva u drustvu. Uslijed
niskog obrazovnog i kvalifikacionog stepena izvrsnog rada (radnika) moe
drzavnog aparata proizilazila je iz hijerarhijske funkcije u strukturi vlasti, sto
je odredivalo povlasceni polozaj ove grupe na bazi objedinjavanja moci
funkcije i mogucnosti dovodenja radnika u poziciju gole radne snage slabo
zasticene radnim zakonodavstvom i sindikalnim organizovanjem, u cemu se
vee uveliko kristaliziraju elementi najamnog polozaja radnika naspram
reprezentanata drzave i nosilaca funkcija vlasti.
Smatra se da je monopol drustvene moci sloj drzavnih pridrzavalaca
funkcija moci i vlasti mogao da postigne zahvaljujuci obiljezjima koji su ih
diferencirali od sloja manuelnog (izvrsnog) rada: socijalni profil, mnogobro-
jnost, teritorijalna koncentracija sluzbenika u drzavnom aparatu, hijer-
arhizaciji i razgranatost drzavnog aparata, obrazovanost sluzbenika drzavnog
aparata, socijalno porijeklo sluzbenika drzavnog aparata itd.
U ovakvm drustvenim uslovima kada dominira drzavno vlasnistvo nad
sredstvima za proizvodnju i na njemu utemeljen partijski i birokratski
monopol upravljanja privrednim i drustvenim procesima, kada je na djelu
370
________________TEORIJSKE OSNOVESAVREMENE SOCIOLOGIJE
birokratska apsolutna predominacija u svim sferama drustvenog zivota, kako
na nivou drustvenog i politickog sistema, tako i na nivou preduzeca, nije
moglo biti govora cak niti 0 elementarnim formama demokratije. Pogotovo se
nije moglo govoriti 0 onome sto se naziva industrijskom demokratijom, jer
kao sto smo mogli prethodno konstatirati, radna snaga je redukovana na puki
pojam radne snage, radna snaga se reproducirala u okvirima minimuma
najamnine koja je mogla pokriti sarno najminimalnije troskove reprodukcije
radne snage, tj. njene minimalne biolosko-egzistentne potrebe, i kadaje orga-
nizovanje radnika na nivou sindikata znacilo prije svega potpunu kontrolu
drzave nad radnickim sindikatima, koji, takvi sindikati pod drzavnom kon-
trolom, nisu mogli ispunjavati niti svoju najklasicniju ulogu - ulogu zastite
najelementarnijih radnih uslova u kojima se obavljala reprodukcija radne
snage. Drzava je kroz razlicite mehanizme moci apsolutno kontrolisala
sindikat, sindikat je bio sarno ispruzena ruka drzave u domenu rada i radnih
odnosa, sarno jedan prenosni remen posredstvom kojeg je drzava kontrolisla
drustvene uslove reprodukcije radne snage i fakticki onemogucavala bilo
kakve forme radnicke inicijative u elementarnom smislu tog pojma.
Ovakva situacija je izazivala permanentne napetorsti u socijalnoj strukturi
tako da je prakticni razvoj drustva zahtijevao odredene promjene kako bi se
moge razrjesavati protivrjecnosti koje su posljedice sveopste birokratizacije.ciji
je uzrok partijski i drzavni monopol na svim nivoima drustvene organizacije.
Postetatistiiki period
U sklopu drustvenih reformi koje su trebale da otklone nagomilane pro-
tivrjecnosti u etatistickoj fazi azvoja, krajem sezdesetih i pocetkom sedamde-
setih godina biva projektovan i zvanicno inaugiriran takozvani sistem
samoupravljanja na svim nivoima drustvene organizacije.!"
Kad je rijec 0 redoslijedu poteza koji su povuceni u cilju promjene posto-
jeceg stanja, konstatujemo da su prve promjene konceptualne prirode izve-
dene u podrueju vlasnistva. Drzavno vlasnistvo nad sredstvima za proizvod-
nju na nivou pravne norme i politickog koncepta transformisalo se u jedan
novi oblik vlasnistva - takozvano drustveno vlasnistvo nad sredstvima za
proizvodnju. Takvom pravno-politickom projekcijom transformacije vlasnist-
143 Ovdje je rijec 0 konceptu kao ideoloskom konstruktu razvijenom od strane partiJskih i driavnih
pridrialaca rnoci i vlasti na bazi kojeg bi se mogla izvesti "usrnierena" debirokratizacija drustva kroz promoci-
ju odredenih formi demokratije u sferi pnvrede i politike. Kasnija dogadanja su potvdila da nikada u praksi ovaj
koncept niJe bio sproveden kao specfkna forma demokratije.
371
NijazMesihovic _
va bilo je predvideno da neposredni ucesnici u drustvenoj reprodukciji, kako
su se nazivali radnici koji su radili u neposrednoj proizvodnji, dobijaju
mogucnost participacije u kreiranju i donosenju odluka u svim sferama
privrednog i drustvenog zivota. Uporedo sa odvijanjem ovih procesa transfor-
macije iskazane su tendencije ka racionalizaciji proizvodnje, povecavanju
stupnja njene ekonomske efikasnosti i omogucavanje slobodnijeg djelovanja
zakona robnog privredivaja.
Kako se samoupravljanje odrazava na klasno-socijalnu strukturu bosan-
sko-hercegovackog i jugoslovenskog drustva?
Sto se tice individualnog seljastva u ranom postetatistickom periodu razvo-
ja drustva, karakteristicno je da na selo sve vise prodiru robnonovcani odnosi
te da se u neku ruku iskazuje tendencija da seljaci postaju robni proizvodaci,
dakle oni koji proizvode za trziste. Medutim, na selu je jos dominantan natu-
rani proizvodac. Naglasene su tendencije razvoja zadrugarstva i kooperacije.
U ovom periodu ponovo dolazi do izrazaja tendencija povecanja broja selja-
ka - industrijskih radnika (polutana), a takoder se i dale smanjuje broj "poslo-
davaca", tj. onih koji unajrnljuju tudu radnu snagu.
U ovom periodu drustvenog razvoja i dalje je prisutan porast brojnosti rad-
nika. Sustinske promjene dogadaju se i unutar strukture radnistvo se
povecavalo, sto je posljedica prosirenja narocito sekotra usluga. S druge
strane, izrazena je tendencija porasta industrijsko-zanatskog radnistva,
Najznacajnija grupa neproizvodnog radnistva je grupa usluznih i trgovackih
radnika. U istom periodu smanjuje se broj nekvalifikovanih radnika, a domi-
nantna kategorija postaju kvalifikovani radnici.
U istom periodu promjene u strukturi nemanuelnog rada su sljedece:
naglasena je tendencija da se rutinski rad, karakteristican za etatisticki period
razvoja, zamijeni kreativnim radom.
Stoga su promjene u strukturi nemanuelnog rada trojakog karaktera: brzi
porast inteligencije u odnosu na cinovnistvo, u kvantitativnom smislu pre-
dominacije inteligencije tehnicke i humanisticke u odnosu na cinovnistvo u
strukturi nemanuelnog rada i promjene unutar samih slojeva nemanuelnog
rada ponaosob.
Sto se rice inteligencije, U ovom peirodu naglasena je tendencija
porasta broja humanisticke inteligencije U odnosu na tehnicku inteligen-
ciju. Dominantna kategorija unutar humanisticke inteligencije su ekono-
misti i pravnici.
372
Broj rutinskog cinovistva u ovom periodu se smanjuje kao posljedica
promjene strukture privrede koja sve vise favorizuje ekonomsku racionalnost.
Pod dejstvom procesa industrijalizacije u ovom periodu dolazi do
znacajnih promjena u strukturi rukovodeceg osoblja. Zapazena je tendencija
porasta broja rukovodilaca u preduzecima i u ustanovama. Opada broj
drustveno-profesionalnih grupa predstavnickih tijela i organa drzavne uprave.
U takozvanoj zrelijoj fazi samoupravljanja, koja zapocinje sredinom
sezdesetih godina, a posebno u sedamdesetim godinama, mogu se uociti
sljedece znacajne promjene u drustvenoj strukturi.
Individualno seljastvo u periodu "razvijenog" samoupravljanja sve vise
biva socijalizirano i ukljuceno u opste strukturalne promjene. Pod uticajem
slobodnijeg djelovanja trzisnih zakona seljastvo se sve vise transformise u
robne proizvodace i sve vise je u vezi s drusenim sektorom privrede. Ovaj
period karakterise se jos ubrzanijim prelaskom seljastva iz sela u gradove.
Osnovna karakteristika ovog perioda sa stanovista strukturalnih promjena
unutar samog seljastva jeste opadanje broja poljoprivrednih zadruga.
Industrijalizacijaje u prvi plan postavlja poljoprivredna dobra, a zatim potisnula
dalji razvoj zadrugarstva. U istomperiodu karakteristicnoje opadanje broja koop-
eranata i obima kooperacije uslijed nedostatka radne snage na selu koja sve vise
odlazi u grad i zbog toga sto se seljaci sve vise odlucuju da postanu samostalni
robni proizvodaci. To znaci da na selo sve vise prodiru robnonovcani odnosi koji
predstavljaju osnovni izvor socio-ekonomskog diferenciranja seljastva.
Sve ove promjene dovode do toga da se i dalje nastavlja tendencija napus-
tanja poljoprivredne djelatnosti, te da je oslobodena radna snaga velikim
dijelom usmjerena prema zaposljavanju u inostranstvu. Javlja se nova kate-
gorija seljaka inostranih imigranata. U istom periodu povecava se broj selja-
ka industrijskih radnika.
Kako je u ovom periodu drustvenog razvoja industrijalizacija djelovala na
"ostale ostatke klasnog drustva?"
Generalno posmatrano, sve djelatnosti koje se temelje na privatnom vlas-
nistvu biljeze ekspanziju. Gradevinarstvo iskazuje ubrzani razvoj i najdina-
micnija je djelatnost u okviru privatnog sektora. Naglo raste broj privatnih
gradevinskih radnji.
U sektoru ugostiteljstva privatna djelatnost biljezi takoder izuzetnu
ekspanziju.
373
Nijaz Mesihovic _
Takoder raste naglo privatno prevoznistvo. Sve ove tendencije rezultiraju
pojavom takozvanih sitnosopstvenika, a posljedica te pojave u drustvu ispol-
javaju se kroz krsenje zakonskih propisa i nezakonskim djelatnostima u
trgovini i nakupnistvu, kroz korupciju, uzimanje provizije, potkradanje itd.
Opcenito govoreci, karakteristika sedamdesetih godina s obzirom na
osnovnu strukturu promjene "ostalih ostataka klasnog drustva'' jeste
naglaseno djelovanje sitnosopstvenicke stihije i sitnosopstvenickog mentalite-
ta usluznih slojeva, tako da je najveci dio ovih ljudi ostao sitni usluznik.
Karakteristika ovog perioda takoder je povecanje broja lica ("poslodavaca")
koji unajmljuju tudu radnu snagu.
Pod dejstvom industrijalizacije sedamdesetih godina formirana je
takva drustvena struktura koja se primarno karakterise predominacijom
takozvanog socijalistickog elementa, tako da je preko Y2 ukupnog
stanovistva na bilo koji nacin vezano za kategoriju drustvenog vlasnistva
nad sredstvima za proizvodnju.
U ukupnoj strukturi rada doslo je do pomjeranja u korist nemanuelnog
rada.
Tendencijski posmatrano, karakteristika ovog perioda je takoder sto se
mijenja odnos materijalno-proizvodnog i materijalno-neproizvodnog rada,
tako da u ukupnoj strukturi rada dolazi do povecanja ucesca slojeva materijal-
no-neproizvodnog rada.
5to se tice promjena unutar strukture radnika sezdesetih i sedamdesetih
godina, zapazenaje odredena stagnacija u pogledu kvantitativnog porasta rad-
nika. U ovomperiodu naglasena je potreba za formiranjem takvog profila rad-
nika koji ce odgovarati zahtjevima za poboljsanje kvaliteta proizvodnje.
Medutim, i dalje su prisutne promjene unutar samog radnistva koje rezultira-
ju uvecavanjem kategorije proizvodnog radnistva, au prvi plan je izbilo pitan-
je nekvalifikovane radne snage. Zapazen je porast broja industrijsko-
zanatskog radnistva.
5to se tice promjena u strukturi sredstava za rad, uocljiva je tendencija
izmjene strukture sredstava za rad ciji je razultat povecan stepen automati-
zacije sredstava za rad, dok istovremeno opada udio klasienih masina i mezh-
anizovanog alata. Procesi uvodenja automatizacije u proizvodnju, nastali kao
direktna posljedica naucno-tehnoloske revolucije u svijetu, rezultiraju s jedne
strane, diferenciranjem izmedu grana privrede u kojima je ovaj proces prisut-
niji i onih u kojima je ovaj proces sporiji, i, s druge strane, diferenciranjem na
374
kategorije obucenijeg radnistva koje odgovara zahtjevima novonastalih prom-
jena i samim tim posjeduje povoljniji polozaj u globalnoj drustvenoj strukturi
u odnosu na npr. nekvalifikovano radnistvo jer je direktno pogodeno ovim
transformacij ama.
Sljedeca sustinska promjena jeste promjena u karakteru rada i utjecaj ove
promjene na radnistvo,
Sedamdesetih godina u privredi je bilo gotovo V2 radnih mjesta, po karak-
teru rada jos uvijek tradicionalna, tj. vezana za individualni rad. Oko l,4 ili
24,1% (podaci za Jugoslaviju) otpada na Iancano povezani masinski i rucni
rad, sto nam govori 0 tome da je sa stanovista razvijenosti rad uglavnom pri-
padao nizoj odnosno srednjoj fazi industrijalizacije. Ako se izvrsi usporedba
pokazatelja 0 sredstvima rada i pokazatelja 0 karakteru rada, mozemo doci do
zakljucka da je bitna karakteristika ove faze razvoja privrede da se struktura
tehnologije brze mijenja od strukture radnistva koja opsluzuje takvu
tehnologiju.
Prethodna protivrjecnost posebno je dosla do izrazaja sedamdesetih godi-
na i snazno se odrazila na diferenciranje samog radnistva, Ovo diferenciranje
ogleda se ponajprije u razlicitom stepenu obrazovanja: formiraju se dva polar-
izovana dijela radnistva - obrazovano i neobrazovano radnistvo. Obrazovaniji
dio radnistva grupisan je mahom u onim privrednim granama u kojima je veci
organski sastav sredstava rada, a nekvalifikovani segment rada po prirodi
posla vezan je za klasicne masine i primjerene modele organizacije rada. Iz
ove temeljne protivrjecnosti u okviru sarno radnistva proizlazi i sustinski
diferencirani socio-ekonomski polozaj pojedinih kategorija radnika u global-
noj drustvenoj strukturi. S obzirom na cinjenicu da ova dva izdiferencirana
segmenta radnistva imaju i diferenciran uticaj, odnosno moe u radnoj organi-
zaciji i opcenito u drustvu (visokokvalifikovani radnici imaju vecu moe i uti-
caj u preduzecu i drustvu od polukvalifikovanih ili nekvalifikovanih radnika,
sto su pokazala socioloska istrazivanja izvedena u to vrijeme), oni se diferen-
cirano odnose i naspram temeljnih socijalnih vrijednosti drustva, Za razliku
od visokokvalifikovanih radnika, kvalifikovani i nekvalifikovani radnici
karakterisu se revandikativnim ponasanjem, tj. najcesce ispoljavaju zahtjeve
da se poboljsa njihov socio-ekonomski polozaj, dok visokokvalifikovani rad-
nici iskazuju nastojanje ukljuciti se u procese kreiranja i donosenje odluka 0
ciljevima i sredstvima drustvene reprodukcije.
Sto se tice promjena u slojevima nemanuelnog rada, uocava se tendencija
daljeg diferenciranja u strukturi ovih slojeva, bilo pod uticajem industrijal-
375
Nijaz Mesihovic _
izacije, ili pod opstim uticajem cjelokupnog razvoja materijalnih proizvodnih
snaga. Kvantitativno posmatrano, u ovom periodu zabiljezen je brzi porast
nemanuelnih slojeva u odnosu na manuelne.
Unutrasnja struktura nemanuelnog rada karakterise se time sto se apsolut-
no i relativno povecava broj rutinskog cinovnistva, Inteligencija je takoder u
porastu, ali sporije raste nego rutinsko cinovistvo i predstavlja dominantnu
podstrukturu u globalnoj strukturi nemanuelnog rada, sto je tendencija koja je
prenesena iz prethodnog etatistickog perioda razvoja durstva. Segment
rukovodeceg osoblja u ovom periodu ne biljezi znacajne promjene. Tri su
sustinska uzroka koja rezultiraju uvecanjem sloja rutinskog cinovistva; posto
je ovo period u kojem dolaze do izrazaja ekonomske zakonitosti, javlja se
potreba za administrativno-tehnickim aparatom u privredi, osnivanje u ovom
periodu mnogobrojnih vanprivrednih ustanova i institucija zahtijeva takoder
formiranje odgovarajuceg administrativnog aparata; napokon decentralizacija
vlasti trazi uvecani broj administrativnih kadrova na lokalnom nivou. Slicne
tendencije porasta pojedinih struktura nemanuelnog rada zabiljezene su sve
do kraja sedamdesetih godina, sto ce i kasnije predstavljati znacajan problem
za privredu i drustvo pri pokusaju da se u sklopu modemizacije privrede i
primjene rezultata naucno-tehnoloske revolucije oslobodi trajno prisutnog
viska administrativnog osoblja u gotovo svim porama drustva.
Evidentno je, dakle, da se u takozvanoj samoupravnoj fazi razvoja bosan-
skohercegovackog drustva pod uticajem transformacije vlasnistva iz njegove
etatisticke forme u oblik drustvenog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju
desavaju krupne promjene u socijalnoj strukturi. Prije svega, uznapredovao je
proces industrijalizacije, omoguceno je slobodnije djelovanje zakona trzisne
privrede, omogucene su stanovite particpativne forme, uslovno govoreci,
industrijske demokratije kao rezultat procesa sire demokratizacije drustva.
Evolucija elementarnih formi industrijske
demokratije u Bosni i Hercegovini
Kako na sirem prostoru bivse Jugoslavije, tako i u Bosni i Hercegovini
projektovani model samoupravljanja kao model demokratkog razvoja drust-
va, model koji je trebao da ponisti uznapredovale procese sveopste birokrati-
zacije drustva, nije se nikada konstituisao kao konzistentni model razvoja
demokratskih odnosa u privrednoj i politickoj sferi. Naprotiv, moze se konsta-
tovati cinjenica da samoupravljanje nikada nije probilo ljusturu etatizma u
376
smislu da je eliminiralo moe i uticaj partijskih i drzavnih struktura moci, ali
je pod pritiskom potreba razrjesavanja nastalih drustvenih protivrjecnoti,
antagonizama i konflikata otvorilo mogucnost drustvenim grupacijama da u
vecoj ili manjoj mjeri imaju stanoviti uticaj barem na rjesavanje nekih egzis-
tencijalnih problema u sferi rada i na nivou globalnog drustva.
Od samog pocetka inauguracije samoupravljanja na nivou pozitivnog
zakonskog procesa, kao i tokom buducih godina razvoja, moze se ustvrditi da
se samoupravljanje nikada nije moglo otrgnuti hladnog zagrljaja etatizma,
nikada se nije moglo razviti u originalan model politicke i ekonomske
demokratije u okviru kojeg bi drustvene grupe koje nisu pripadale sloju
drzavne birokratije mogle znacajnije da uticu na kreiranje i donosenje odluka
na nivou privrednog i politickog sistema.
Jedan od temeljnih uzroka takve situacije sadrzan je u samom pojmu
drustvene svojine, drustvenog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju.
Nairne, maglovita pravna definicija drustvene svojine nad sredstvima za
proizvodnju, i pored pravno inauguriranih participativnih formi demokratije
na nivou privrede i drustva u cjelini, odsustvo definicije titulara svojine,
omogucavali su funkcionisanje vlasnistva kao grupnog svojinskog monopola
kojim je fakticki upravljala drustvena grupa koja je u svojim rukama koncen-
trisala najvecu drustvenu moe - grupa koja je reprezentirala personalnu uniju
drzavnih i partijskih struktura, s jedne strane, i upravljaca u preduzecima, s
druge strane, tehnokrata kakav je izraz u to vrijeme bio najcesce u upotrebi.
Privatizacija drustvenog vlasnistva u vidu grupnosvojinskog monopola je
jedan od nacina kontrole funkcionisanja vlasnistva u drustvenoj praksi
posredstvom kojeg se reproducirala otudena drustvena moe drzavne birokrati-
je. Monopoliziranje drustvenih uslova proizvodnje posredstvom grupnosvo-
jinskog monopola nad sredstvima za proizvodnju trajni je izvor tendencija
potiskivanja radnistva u okvire reprodukcije radne snage koja se nalazi u sub-
ordiniranoj poziciji naspram pridrzalaca takvog grupnog vlasnistva, jer onaj
ko kontrolise drustvene uslove reprodukcije moze da odreduje i ciljeve i sred-
stva drustvene reprodukcije u cjelini.
Na nivou pozitivnih zakonskih propisa data je mogucnost ostvarivanja ele-
mentarnih formi participativne demokratije, narocito u ekonomskoj i politickoj
sferi drustva, Pozitivnim pravnim propisima bilo je predvideno da radnici u
preduzecu kroz radnicke savjete i na nivou globalnog drustva posredstvom
sindikata pocinju uticati znaeajnije na kreiranje i donosenje odluka koje su se
najneposrednije odnosile na njihovu socio-ekonomsku poziciju u drustvu.
377
Nijaz Mesihovic _
Kad je rijec 0 radnickim savjetima koji su predstavljali institucionalni
okvir odlucivanja u preduzecima, moze se iznijeti generalni sud da su radni-
ci u znacajnom broju bili clanovi radnickih savjeta, da su u procesu kreiranja
i donosenja odluka ucestvovali manje ili vise sarno formalno, ali da i u okviru
savjeta preduzeca drustvene grupe koje su imale najvise moci i uticaja pri-
likom donosenja ili kreiranja odluka su bili reprezentanti uprave predueca i
posredno reprezentanti partije i drzave. Socioloska istrazivanja 0 distribuciji
moci izvedena u to vrijeme od strane jugoslovenskih sociologa dosla su do
zakljucka da je distribucija moci u preduzecima bila neravnomjerna, da su
najvecim kvantumom moci raspolagale upravljacke drustvene grupe na nivou
preduzeca i na nivou drustva, da je radnistvo razlicitim postupcima bilo
obeshrabrivano da se ukljucuje u procese odlucivanja, te da je u tom smislu
bio neznatan uticaj radnika na procese odlucivanja, S dnige strane, ovaj model
demokratije u preduzecima pogotovo iskazivao je jednu nepremostivu
poteskocu, Nairne, samoupravljanje je bilo predvideno kao model participa-
tivne demokratije u preduzecima i sire svih ucesnika linearno, ne vodeci
racuna 0 nuznosti tehnicke ekspertize i ekonomske racionalnosti i nuznosti
koji su bili determinirajuci faktori u procesu odlucivanja i limitirajuci faktori
za one drustvene grupe koje nisu posjedovale specijalisticka znanja relevant-
na za donosenje optimalnih odluka nuznih za normalno funkcionisanje pre-
duzeca. ?esto sudjelovanje radnistva u kreiranju i donosenje odluka je kolidi-
ralo sa odsustvom elementarnih tehnickih i ekonomskih znanja koja bi
omogucavala minimalni stepen kompetentnosti da bi se neka grupa ukljucila
u proces kreiranja i donosenja odluka na nivou preduzeca.
Stoga su direktor, koji je visestrukim vezama bio vezan za etatisticku
strukturu moci i bio odgovoran za svoju djelatnost iskljucivo partijsko-
drzavnoj birokratiji, i upravni odbor imali, sto pokazuje i vecina socioloskih
istrazivanja u preduzecima, monopolski polozaj u procesima odlucivanja,
kada se radnicki savjet javljao fakticki kao institucija u kojoj su bile verifici-
rane prethodno kreirane odluke od strane poslovodnih organa preduzeca.
Osim radnickih savjeta, kroz koje su radnici u nekim aspektima participirali
u kreiranju i donosenju odluka, formirani su razni oblici samoupravne radnicke
kontrole ciji je osnovni zadatak bio kontrola u radu poslovodnih organa.
Medutim, iz vee poznatih razloga koji vaze za funkcionisanje radnickih savjeta
niti ovaj oblik radnicke demokratije nije pokazao svoju efikasnost.
Sindikat kao organizacija radnicke klase u uslovima takozvanog
samoupravljanja manifestovao je, prije svega, klasicnu zastitnu ulogu elemen-
tarnih prava radnika. Prije svega, sindkat je ispoljavao djelatnosti na nivou
378
zivotnih i radnih uslova radnika uz poseban angazman da se u elementamom
smislu humanizuju zivotni i radni uslovi. U tom smislu sindikat je imao
stanoviti uticaj u vodenju stambene politike, u sferi dodatne ishrane radnika,
koristenja godisnjih odmora itd. Kroz tzv. samoupravne sporazume sindikatje
do odredene granice participirao 0 utvrdivanju uslova u medusobnim odnosi-
rna radnika u preduzecu, 0 mjerilima i kriterijumima plata radnika. U djelat-
nosti sindikata isticala se i stanovita vaspitno-obrazovna funkcija, a u fazi
krize razvoja drustva pred neposredno rastrojstvo jugoslovenske drzave
sindikat je imao naglaseniju ulogu u pregovorima sa drzavom i upravom pre-
duzeca 0 cijeni rada i kolektivnim ugovorima u sferi plata i nadnica.
Medutim, moze se generalno konstatovati da je sindikat u odredenoj mjeri
uspijevao vrsiti svoju protektivnu funkciju zastite elementamih prava radnika
u odnosu na drzavu i upravu preduzeca, ali da nije imao bitniji uticaj na prom-
jenu opsteg okvira zivota i rada radnika niti je bitnije doprinosio prosirivanju
.podrucja participacije radnika u procesima odlucivanja kako na nivou pre-
duzeca, tako i na nivou globalnog drustva.
U predratnoj konfliktnoj drustveno-ekonomskoj stvamosti nacin donosen-
ja i forme kreiranja odluka u preduzecima pod velikim su uticajem socio-
ekonomskog okruzenja, Kvazitrzisni uslovi privredivanja (jugoslovenska i
bosanskohercegovacka preduzeca ne funkckionisu u uslovima razvijene nego
kvazitrzisne privrede), nerijeseni problemi vlasnistva nad sredstvima za
proizvodnju, usporeni, a negdje i zaustavljeni procesi transformacije vlasnist-
va, takozvanog drustvenog vlasnistva u vlasnistvu stvamih titulara, dovode do
velikih poblema kad je rijec 0 kreiranju i donosenju odluka 0 preduzecima u
Bosni i Hercegovini.
U predratnom periodu u bosanskohercegovackom drustvu jos dominantni
oblik vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju je takozvano drustveno vlas-
nistvo sa naglasenom tendencijom reetatizacije vlasnistva. Iako su manje ili
vise otvorene zakonske mogucnosti transformacije drustvenog vlasnistva u
privatno vlasnistvo, odnosno razlicite forme mjesovitog vlasnistva, region-
alne nacionalne strukture vlasti svoju poziciju vezu za mogucnost kontrole
sredstava za proizvodnju. Otuda prisutna i naglasena tendencija etatizacije ili
tacnije receno neoetatizacije svojine u razlicitim industrijskim sektorima.
Jedan od efikasnih nacina kontrole vlasnistva u preduzecima od strane drzave
jeste postavljanje generalnog direktora u preduzecu koji je direktno odgovo-
ran pretpostavljenom drzavnom organu.
U tom smislu kreiranje i donosenje odluka u takvim preduzecima sustins-
ki je uslovljeno interesima aktuelne politicke vlasti tako da kreiranje i
379
Nijaz Mesihovic _
donosenje odluka u preduzecima u velikoj mjeri biva determinisano izvan
preduzeca, a u manjoj mjeri interesimaformalnih strukturaodlucivanja u pre-
duzecu. Ovakva pozicija preduzeca i direktora odnosno uprave, rezultira
situacijom ekstemog usmjeravanja odlucivanja u preduzecuili, bolje receno,
dovodi do takozvanog dirigovanog ili neautonomnog odlucivanja koje je
inkopatibilno sa trzisnim interesima preduzeca sto se uveliko odrazava na
uspjesnost poslovanja preduzeca,
U periodu neposredno pred rat evidentan je proces prestrukturacije moci
koji govori 0 stepenu uticaja pojedinih subjekata na kreiranje i donosenje
odluka.
Istrazivanja sociologai ekonomista problematike distribucije moci u pre-
duzecima pokazala su da je drustvena moe bila neravnomjmo raspodjeljenja
na nosioce moci u korist tehnoekonomske strukture koja je bila pod velikim
uticajempolitickih elita, sto je negativno uticalo na motivaciju i mogucnost
particpacijeradnika u kreiranju i donosenju odluka u onomsmislu kakoje to
ovdje prethodno naznaceno, tj. u smislu prenaglasenog ekstemog uticaja
strukturavlasti na proces kreiranjai donosenjaodluka u preduzecu.
U preduzecima su intenzivirani procesi prestrukturacije i redistribucije moci
u smislu da formalno i stvarno jacajucentri moci u preduzecima (direktor i upra-
va), s jedne strane, a, s druge strane, centri moci su locirani izvan preduzeca
(politicke elite) sa svim znacima javljanja trenda monopolizacije moci sa
reperkusijama na nacin i forme odlucivanja. Moe je sublimirana u rukama
uprave kojaje ekstemo limitirana gotovo isljucivo interesima vladajuce politicke
elite, a interno, dakleunutar preduzeca, gotovo da i ne postoje limiti posto pozi-
cija sindikata u odnosu na prethodni period (takozvani period samoupravljanja,
kadaje sindikat imaovise figurativnu negostvarnu loguu zastiti interesa radni-
ka) nije bitnije promijenjena i posto se sindikat jos nije regorganizovao i poceo
da funkcionise u smislu pozicije i funkcije sindikata u evropskim razvijenim
industrijskim drustivma. Utomsmislu radnici sadaimajui formalno gledano sve
manje rnogucnosti da participiraju u kreiranju i donosenju odluka. Socioloska
istraZivanja pokazuju da, tendencijski posmatrano, u ovomperiodu opadaproce-
nat radnika koji su zainteresovani da participiraju u procesima kreiranja i
donosenja odluka, tj. motivacija radnika pala je na namanji nivo od vremena
uspostavljanja takozvanog samoupravnog modela odluCivanja.
Kadje rijec 0 prestrukturaciji, odnosnoredistribuciji moci u preduzecima
u periodu predratnedrustveno-ekonomske krize, evidentno je da su ti procesi
bumi i da se ne moze govoriti 0 relativno stabiliziranoj strukturi moci, te da
380
se tadasnja situacija moze odslikati sljedecom konstatacijom: stare
monopolske oligarhijske strukture moci i odlucivanja su u procesu poste-
penog nestajanja, "rastvaranja", a nove strukture moci i odlucivanja su u pro-
cesu nastajanja i oblikovanja. I jedna i druga tendencija se medusobno sudara-
ju i ukrstavaju, Tada se postavljalo znacajno pitanje - buducnost ovih proce-
sa, kakva ce buducnost biti dotadasnjih struktura moci i odlucivanja, ili ce
nadvladati tendencija formiranja i oblikovanja novih struktura moci i
odlucivaja. Odgovor na ovo pitanje zavisio je od uticaja proizaci iz rjesenja
sukoba reformskih i antireformskih snaga. Predominacija reformskih snaga
omogucila bi podsticanje procesa formiranja i oblikovanja novih struktura
moci i odlucivanja i u tom smislu bi bitno mijenala poziciju sindikata i radni-
ka u procesima odlucivanja u preduzecu,
Ono sto sustinski karakterise nacin kreiranja i donosenja odluka u pre-
duzecima u Bosni i Hercegovini u ovom periodu, za razliku od npr. istog
procesa u zapadnoevropskim preduzecima, jeste odsustvo stvarne participaci-
je radnika (formalni okvir i oblici su prisutni, ali nisu djelotvomi), marginal-
izirana je funkcija sindikata, na djelu je pokusaj remonopolizacije moci od
strane uprave preduzeca, "prenosenje" moci iz ruku upravljackih politickih
elita u ruke upravljackih elita u preduzecu u onoj mjeri u kojoj to dozvoljava-
ju same nacionalne politicke elite. Proces remonopolizacije odlucivanja gov-
ori nam 0 tome da je na djelu sukobljavanje nacionalnih politickih ekstemih
elita i intemih upravljackih elita u preduzecu, dok su radnici, sindikat i druge
socijalne grupe na margini sukoba.
Jedan od sustinskih uzroka pasivne pozicije radnika jeste nepovoljan
socio-ekonomski polozaj radnika koji su u poziciji da se klasicnim metodama
(strajk) bore za minimalnu najamninu koja u vecini slucajeva ne moze pokri-
ti niti minimalne troskove reprodukcije njihove radne snage. U tom smislu
rezultati nekih socioloskih i ekonomskih istrazivanja govore 0 cinjenici da su
u pravilu te najamnine nekoliko puta manje u odnosu na razvijene evropske
zemlje tdisne ekonomije sa daljom tendencijom diskrepancije minimalnih
najamnina nedovoljnih za pokrivanje elementarnih troskova reprodukcije
radne snage, smanjena je motivacija radnika da participiraju u kreiranju i
donosenju odluka u preduzecu.
S druge strane, proces prestrukturacije vlasnistva nad sredstvima za
proizvodnju, veliki broj stecaja preduzeca kao posljedica racionalizacije
procesa proizvodnje, odrazavala se na sigumost radnog mjesta, povecavala se
konkurencija radnika na kvazitrzistu radne snage, bila je znatno veca ponuda
od potraznje radnika svih kvalifikacja, tako da radnici u strahu da ne izgube
381
NijazMesihovic _
radno mjesto nisu bili spremni da u procesu odlucivanja oponiraju upravi pre-
duzeca. Pogotovo u vrijeme kada ne funkcionise sindikat i kad je zastitna
funkcija sindikata gotovo nestala.
Dok se u zapadnoevropskim industrijski razvijenim zemljama javlja ten-
dencija transformacije hijerarhijske organizacije preduzeca, barem tamo gdje
se to moglo sprovesti bez posebnih poteskoca, pogotovo u takozvanim postin-
dustrijskim drustvima, u takozvanu mrezastu organizaciju sa podsticanjem
participacije svih struktura zaposlenih u kreiranju i donosenju odluka, u ovom
periodu bosanskohercegovacku stvarnost u tom domenu karakterise nizak ste-
pen kulture rada, strogi hijerarhijski, kruti odnos uprave i subordiniranih
struktura u preduzecu. Odsustvo menadzera zapadnoevropskog tipa (u ovo
vrijeme procesi formiranja ovih kadrova su tek otpoceli), lokalni vidokrug
razmisljanja strucnjaka, ignorisanje naucnih istrazivanja i njihovih rezultata,
cesto su uzrok voluntarizma i u sferi odlucivanja.
Napokon, kompletnu sliku mogucnosti participativne demokratije u perio-
du krize neposredno pred rat nije moguce sklopiti ukoliko se ne analizira
odnos ekonomije i politike. Konstatujemo za ovaj period neospomu superior-
nu poziciju politike nad ekonomijom.
Uprava preduzeca sebira ne prema kriterijumima strucnosti profesional-
nosti, efikasnosti, sposobnosti, nego prema nesto transformiranim kriterijima
politieke podobnosti (npr. pripadnost vladajucoj politickoj stranci). Za razliku
od trzisnih ekonomija gdje se uprave preduzeca biraju prema ekonomskoj
uspjesnosti i efikasnosti rukovodenja preduzecem u bosanskohercegovackom
drustvu taj kriterijum je u najvecem broju slucajeva politicki. Dok zapadno-
evropska preduzeca funkcionisu prema kriterijumima efikasne racionalne
organizacije, dotle vecina jugoslovenskih preduzecau drustvenom, odnosno
drzavnom vlasnistvu funkcionise na principima birokratske organizacije i
odlucivanja, ali ne u Veberovom srnislu, nego u smislu ekonomski slabo
efikasne ili neefikasne hijerarhijske organizacije koja vlastitim interesima i
ciljevima podreduje interese i ciljeve preduzeca.
Agresija na Bosnu i Hercegovinu i ratne destrukcije doveli su privredu u
nezavisnu situaciju. Znacajan dio ekonomske strukture je razoren, a pre-
duzeca koja su ostala izvan ratnih dejstava najvecim dijelom su stavljena u
funkciju rane rivrede.
Procesi tranformacije i reorganizacije privrednog i drustvenog sistema koji
Sll bili prisutni neposredno pred rat su usporeni ili gotovo u cijelosti zarnrli.
Jedan od kljucnih problema drustva - transformacija vlasnistva nad sredstvi-
382
rna za proizvodnju nije mogao biti efektuiran u ratnom periodu, jer se drust-
vo usredsrijedilo na to da koIiko je to moguce amortizuje efekat agresije i rat-
nih razaranja, a drzavne institucije vlasti su se usredsrijedile na konsoIidaci-
ju drzave na slobodnim prostorima i za stvaranje sirih drustvenih pretpostav-
ki da se posIije rata realiziraju predvidene reforme koje su bile projektovane
jos u predratnom periodu.
Postavlja se pitanje da Ii su poduzete odredene aktivnosti u drustvu i
drzavnim institucijama koje bi i u ratu u elementarnom smislu
omogucavale transformacije privrednih i drustvenih struktura, barem u
smislu njihove postupne transformacije u skladu sa aktuelnim trendovima
u Evropi i sire, odnosno da li postoje elementarne pretpostavke za
otpocinjanje demokratizacije onog sto nazivamo podruejem industrijskih
odnosa, odnosno industrijske demokratije. U tom smislu, odredeni
zakljucci mogu se izvesti anaIizom zakonske dokumenacije vezane za
transformaciju vlasnistva u Bosni i Hercegoviin.
Posljednje dvije godine ratnog nerioda Vlada Bosne i Hercegovine se
posredstvom resornih ministarstava angazovala na elaboraciji i donosenju
zakona koji se odnosi na problematiku vlasnistva i posebno na problematiku
transformacije vlasnistva. U tom smislu u procesu nastajanja, dakle u formi
prijedloga su: Zakon 0 preduzecima, Zakon 0 pretvorbi drustvenog vlasnistva
i Osnove za pripremu zakona 0 privatizaciji preduzeca, Ova aktivnost odvija
se tokom 1994. i 1995. godine.
U osnovama za pripremu zakona 0 privatizaciji preduzeca polazi se od
stava da je drzavno i drustveno vlasnistvo nuzno transformisati u odredene
obIike privatnog vlasnistva shodno trendovima u Evropi i sire.
Predmet privatizacije su prije svega preduzeca iskljucujuci zbog mnostva
razloga drzavnu (drustvenu) svojinu u sferi drustvenih djelatnosti, imovinu na
koristenju kod mjesnih zajednica, imovinu udruzenja gradana, politickih
organizacija itd.
Smatra se da ce proces privatizacije, tj. transformacije vlasnistva
(drustveno/drzavno/privatno) imati duzi vremenski rok, stoga sto proces pri-
vatizacije izaziva odredene probleme (nezaposlenosti) koji se direktno odnose
na socijalnu sigumost gradana.
Prvi korak u transformaciji vlasnistva u bivsoj Jugoslaviji ucinjen je
donosenjem Zakona 0 preduzecima. Tim zakonom predvideno je da se pravno
definise vlasnik preduzeca.
383
NijazMesihovic _
Zakonska rjesenja 0 transformaciji vlasnistva u Bosni i Hercegovini u
cijelosti su preuzeta iz bivse Jugoslavije. Pocetna intencija da se preduzece
definise prije svega kao pravni titular vlasnistva nije realizirana do pred sam
rat, a pogotovo za vrijeme rata, jer sam cin agresije je izazvao mnoge nega-
tivne efekte koji su, u krajnjoj liniji, onemogucavali realizaciju ove intencije.
Osnovama za pripremu zakona 0 privatizaciji preduzeca predvidene su
standardne i pomocne metode privatizacije (javna prodaja akcija, privatna ili
zatvorena prodaja svih ili dijela akcija dionickog drustva koje posjeduje
drzava, pojedincima ili grupama pojedinaca, odnosno pravnimlicima u privat-
nom sektoru, nove privatne investicijeu preduzece, prodaja imovine, kupovna
sedstvimaiz kredita od strane upave i/ili zaposlenih, fragmentacija, zakup, liz-
ing ili ugovor sa upravomi radnicko akcionarstvo itd.j.!" Utom smislu u ovim
osnovama su date uporedne analize procesa transformacije vlasnistva u
postkomunistickim zemljama u Evropi sa zakljuckomda je proces transforma-
cije vlasnistva kompleksan socijalni poduhvat i da uvelikozavisi od istorijskih,
ekonomskih, politickih, kulturnih i drugih cinilaca u svakoj zemlji.
Osnovni razlog transformacije drustvenog i drzavnog vlasnistva u privat-
no vlasnistvo je namjera "da se izgradi drustvenoprivredni sistem koji ce
pocivati na privatnom vlasnistvu kao osnovnom obliku vlasnicke strukture
zemlje'"!"
U analizi procesa transformacije drzavnog ili drustvenog vlasnistva u
forme privatnog vlasnistva, sa aspekta predmeta naseg istrazivanja u ovoj
studiji, odnos transformacije vlasnistva i mogucnost obnavljanja elemen-
tarnih formi industrijske demokratije u Bosni i Hercegovini, posebno je
, znacajno analizirati Zakon 0 preduzecima uz pokusaj trazenja onih odredni-
ca clanova zakona koji predvidaju participativne forme radnika u upravljan-
ju preduzecima,
Nairne, u Zakonu 0 preduzecima (prijedlog) interesantan je clan 10. koji
glasi. "Radnici mogu ucestvovati u upravljanju preduzecem, U skladu sa
kolektivnimugovorom, odnosno zakonomu preduzecu se statutom ili drugim
odgovarajucimaktom blize utvrduju prava radnika u upravljanju i nacin ost-
varivanjaprava,"!" Zakon 0 preduzecima, dakle, predvida ucestvovanjeradni-
I 44 Radnicko akcionarstvo kao pornocni metod transformacije vlasniStva predvida"prodaju akcija zaposlen-
im uz moguc popust, ali secesto preplice sakupovinompreduzeca od straneradnika sredstvima iz kredita
(employee byo out)." Osnove... str. 32, into izd.
145Zakon 0 preduzecima (priiedlog) str. 2., into izd.
146Zakon 0 preduzecirna (priiedlog), str. 2. into izd.
384
ka u upravljanju preduzecem te se na taj nacin ove zakonske odredbe, barem
intencijski posmatrano, uklapaju u evropske trendove dionickih drustava u
kojima je participativno upravljanje preduzecem pravno regulisano ne sarno
pravnim propisima doticne zemlje nego i drugim aktima i dokumentima koji
su rezultat razvoja prava radnika tokom visegodisnjeg perioda u Evropi i sire.
Pretpostavka je da ce procesi transformacije vlasnistva u Bosni i Hercegovini,
pogotovo sa formiranjem takozvanih dionickih drustava, a pozivajuci se na
slicne solucije u evropskim razvijenim industrijskim drustvima, statutom
dionickog drustva regulisati temeljne odrednice participativnog upravljanja u
preduzecu u skladu sa intencijom zakouodavca da se uspostave elementarne
forme industrijske demokratije u preduzecu i sire u drustvu.!"
Ako se detaljnije analiziraju namjere zakonodavca sto se tice promjena u
sadrzaju i formi vlasnistva te mogucnosti aktera u preduzecu da vrse uticaj na
kreiranje i donosenje odluka, tj. da participiraju u upravljanju preduzecem,
evidentno je da ova zakonska projekcija nacelno omogucava participativno
upravljanje preduzecem, ali da ovaj nacelan stay nije konkretnije i detaljnije
razraden, te se moze ocekivati da ce se ova problematika definisati drugim
pravnim aktima.
Evidentno je da se svim prethodno markiranim pavnim projekcijama 0
pretvorbi drustvenog i drzavnog vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju u
odredene forme privatnog vlansistva siroko omogucavaju procesi privatizaci-
je vlasnistva kao osnovice modeme trfisne privrede po ugledu na razvijena
industrijska drustva. Time se otvaraju mogucnosti, sto je i eksplicite dato u
zakonskim prijedlozima, uvodenja stanovitih formi participativne, odnosno
industrijske demokratije.
Ali u daljem profiliranju i konkretizaciji ove principijelne mogucnosti
treba raditi na tome da se jasno razgranici pozicija vlasnika, menadzera i rad-
147Pozicija radnika u upravljanju dionkkirn drustvomkoje nastaje kad se izvrSe stanovite transformacije
druStvene i drZavne svojineu razne forme privatnog vlasnistva nacelno je definisana clnom 54. Zakona0
preduzeCima koji glasi:
DruStvodonosi statut 0:
firmi i sjediStu firme,
djelatnosti druStva,
osnovnoj glavnici.
udjelima.
podjeli dobiti,
snosenju rizika i gubitka.
upravljanju drustvorn,
poslovodstvu i rukovodenju,
partiopacj radnika u upravljanju ...
385
NijazMesihovic _
nika u upravljanjupreduzecima. Posebno se ova konstatacijaodnosi na pozi-
ciju radnika u upavljanju preduzecima, jer iako zakon predvida da se ucesce
radnika u upravljanju preduzecem veze za kolektivne ugovore ili poseban
zakon, ne bi trebalo pasti u iskusenje da se s jedne strane ponovi greska iz
prethodnogperiodapredominacije drzaveu reguIisanju privrednih i drusvenih
tokovakada su radnici bili sarnoformalni sudionici upravljackih procesa iii s
druge strane kada su se raznimmanipulativnim formamaradnici instaIirali na
one pozicije odlucivanja koje nisu bile u skladu sa njihovimkompetencijama
i kada je taj proces na neki nacin bio vulgariziran.
Prije nego sto se pristupi daljoj razradi ovih zakona i daljoj koncentraciji
intencije 0 praticipativnom upravljanju preduzecima, smatramo da treba
posebno voditi raeuna 0 nekimvaznimcinjenicamakoje bi mogle odlucujuce
da uticu na intenzifikaciju ili kocenje ovog procesa u prakticnoj djelatnosti
preduzeca,
Proces konstitucije trzisne privredeu postkomunistickim drustvima, pa i u
Bosni i Hercegovini, ici ce evolutivno i relativno sporo. To ce se dirketno
odraziti na unutarprofesionalne odnose u preduzecu, Unutarpofesionalni
odnosi u preduzecu relativno duzi period ce biti uvjetovani nestabilnim
drustveno-ekonomskim okruzenjemtako da u prvo vrijeme nece biti moguce
formirati jasnu predsatvu0 npr. strukturamakolektivnog ugovaranja u smislu
kakva situacijapostoji u Evropi i sire. Treba voditi racuna 0 tme da se ne dode
u situacijuda odnos menadzmenta i radnistvane bude prozet voluntaristickim
elementima u procesima odlucivaja (sto bi negativno djelovalo na motivira-
nost radnika), jer je tek, moze se reci, poceo proces konstituisanja strukturau
preduzecu karakteristicnih za trzisnu privredu.
U elaboraciji zakonskih solucija 0 transformaciji vlasnistva treba "izostra-
vati" i dalje koncept privatnog vlasnistva i u tom smisiu otklanjati mogucnosti
dilema, pogotovu kadje rijee0 upravljanju preduzecem. Maglovita pravnaiden-
tifikaicja vlasnika sredstava za proizvodnju ide u prilog tendencijama monopo-
lizacije odlucivanja od strane uprave koja je u situaciji predominacije politike
nad ekonomijom pod snaznim uticajem lokalnih politickih centaramoCi.
148
Nadalje, kada je rijec 0 konstituisanju cjelovite pravne regulativne trans-
formacije vlasnistvai razvojaparticipativnog upravljanjapreduzecimaodnos-
no mogucnostima razvoja formi industrijske demokratije, trebalo bi redefin-
isati poziciju sindikata u drustvu. U prethodnompolitickomsistemu - siste-
148 Dosad, najcesce je participacija radnika bilaprimjeCivana na naJnizim nivoimakreiranja odluka- npr. ini-
cijalnomnivou radnejedinice.
386
mu takozvanog samoupravljanja pozicija sindikata u drustvu svodila se sarno
na manifestaciju njegove takozvane klasicne zastitne funkcije, kada se
sindikat javljao kao jedna od transmisionih struktura koja je u manje ili vise
prikrivenoj formi promovirala odluke politickih elita koje su monopolizovale
proces odlucivanja rna mikro i makrorazinama drustva.
U buducim pravnim rjesenjima pozicije sindikata u bosanskohercego-
vackom drustvu ulogu sindikata bi trebalo sagledati u svjetlosti ove organi-
zacije radnika u razvijenim industrijskim sistemima. Sindikat bi trebao poseb-
no da se angazuje u zasiti prava radnika u procesu odlucivanja i upravljanja u
preduzecu i zauzeti poziciju temeljne institucije u procesu pregovaranja sa
menadzmentom i vladom koja uvodenjem radnika u procese odlucivanja
doprinosi onom sto se naziva "razumijevanje zajednicke svrhe".
Sindikat bi trebao da odigra znacajnu ulogu kao kljucni akter u trouglu
vlada, menadzment, radnici, kada bi se aktivno ukljucio u procese odlucivan-
ja suceljavajuci se sa tendencijama za koje pretpostavlamo da ce se ponovo
javiti u bosanskohercegovackom drustvu, remonopolizacije odlucivanja, pro-
ces koji bi se mogao odvijati na bazi pokusaja sprege izmedu politickih elita
i upavljackog segmetna u preduzecu, narocito menadzera, i na toj osnovi
moguca tendencija marginalizacije prije svega samog sindikata, a onda i
pokusaja da se u znacajnijoj mjeri pristupi razvoju i obnovi elementamih
formi participativne, odnosno industrijske demokratije.
Napokon, pri projektovanju pravnog okvira za transformaciju vlasnistva i
obnovu i razvoj participativnih formi industrijske demokratije vise paznje bi
trebalo posvetiti evoluciji struktura moci i odlucivanja u bosanskohercego-
vackom drustvu. Kakva bi bila pozeljna evolucija struktura moci i odlucivan-
ja, a kakva se moze ocekivati ako se ima u vidu mogucnost priblizavanja
nacina i nivoa odlucivanja zapadnoevropskim standardima?
Ukoliko se u istocnoevropksim drustvima odlucilo postepeno priblizavati
razvijenim strukturama odlucivanja zapadnoevropskih preduzeca, treba imati
na umu da ce procesi evolucije struktura moci i odlucivanja u istocnoevrop-
skim preduzecima zavisiti od medusobnog sadejstva nekoliko vaznih cinilaca.
Izgleda da ce na ove procese kako u blizoj, tako i u daljoj buducnosti utjecati:
pospjesivanje reformskih procesa, transformacija dirigovane privrede u tdisnu
privredu, politicka i ekonomska demokratizacija u drustvu i u preduzecu, pos-
tupno prihvatanje standarda u domenu organizacije zapadnoevropskih pre-
duzeca vodeci racuna 0 specificnostima svake zernlje itd. Naravno, pret-
postavlja se da ce taj proces biti dosta slozen i relativno dugorocan.
387
Nijaz Mesihovic _
Konacan rezultat ovog procesa permanentnih transformacija, pogotovo
transformacija struktura vlasnistva, po nasem sudu, bice neizvjestan i cini se
da bi mogao rezultirati sa najmanje dvije mogucnosti.
Prva mogucnost bila bi otjelovljena u vidu reproduciranja "starih" struktu-
ra moci i odlucivanja, privredne i drustvene stagnacije sa pojavom retrograd-
nih procesa, u ovom slucaju u domenu transformacije vlasnisva i obnavljan-
ja/razvoja participativnih formi industrijske demokratije i opcenito demokra-
tizacije na globalnoj razini drustva, sto bi u krajnjem vodilo ka zaostajanju u
razvoju, padu standarda, industrijskim i drustvenim konfliktima itd.
Druga mogucnost mogla bi biti otjelovljena u vidu postepenog oblikovan-
ja novih struktura moci i odlucivanja, aktiviranja demokratskih silnica na
mikronivou i na makronivou drustva, sto bi omogucilo ovladavanje konflikt-
nim situacijama koje ce biti permanentan pratilac drustva sa krhkom privred-
nom i drustvenom stabilnoscu.
Umjesto zakljucka:Da Ii jemoguce obnavljanje elementarnih
formi industrijske demokratije u Bosni i Hercegovini
Na kraju ove nase studije 0 transformaciji vlasnistva i industrijskoj
demokratiji postavlja se kljucno pitanje: da li je moguce obnoviti u elemen-
tarnim formama sistem industrijskih odnosa u bosanskohercegovackom
drustvu i u kojim formama ako prihvatimo konstataciju da je taj sistem nar-
avno na nizem stupnju razvijenosti u odnosu na zapadnoevropska industrijs-
ka drustva egzistirao do pred sam rat iz 1992. godine?
Prateci uticaj drustvenih promjena u globalnom socijalnom sistemu
posredstvom promjena u ekonomskom i politickom sistemu na transformaci-
ju vlasnistva, s jedne strane, te uticaj promjena u strukturi vlasnistva na sis-
tern industrijskih odnosa u Bosni i Hercegovini, a na bazi dobijanja i sistem-
atizacije najvaznijih teorijskih informacija 0 istrazivanom problemu, sma-
tramo da je moguce formulisati sljedece zakljucke.
V Bosni i Hercegovini poslije drugog svjetskog rata, a pogotovo u periodu
etabliranja i razvoja drustvenog i ekonomskog sistema samoupravljanja, u
mentalnim strukturama rada duboko je ukorijenjena jedna vazna drustvena vri-
jednost - dezalijenacija rada kroz participativne forme industrijske i politicke
demokratije. Drustveni sistem samoupravljanja nije dao velike rezultate u pro-
388
cesu, kako se to govorilo, uvodenja radnika u procese odlucivanja na svim
novima drustva iz vee ovdje prezentiranih razloga. Ali participacija radnika u
procesima odlucivanja na mikro i makrorazini drustva, iako je ta participacija
najcesce zadovoljavana formom, ali ne i sadrzajem, daje nam argumente da
zakljucujemo da se ipak bivse sarnoupravno drustvo oslanjalo na trendove u
razvoju industrijske i politicke demokratije kakvi su bili prisutni u zapadno-
evropskim drustvima, te u tom smislu mozemo govoriti 0 stanovitoj tradiciji
participativnih formi industrijske demokratije na ovim prostorima, naravno ne
gubeci nikada iz vida limite i ozbiljne nedostatke u institucionalnim rjesenji-
rna i stvarnim prakticnim dometima takvih formi industrijske demokratije.
Nuznost debirokratizacije drustvenih okvira upravljanja privredom i
drustvom bila je evidentno inkorporirana u svijest onih koji su u razlicitim
situacijama bili kada je rijec 0 mogucnosti unapredenja formi industrijske
demokratije, tako da kao zahtjev epohe i posljedica trendova u modemom
razvijenom industrijskom svijetu potreba za participacijom u kreiranju i
donosenju ne sarno odluka na nivou radne sredine nego i globalnog drustva
postaje znacajnim elementom kulture gradana. Rijec je sarno 0 tome da se
otpoceti procesi transformacije drustvenih institucija dovedu do kraja i da se
intencija uvodenja gradana u procese upravljanja privredom i drustvom postavi
na relano tle drustvenih odnosa, da se dimenzioniraju podrucja i velicine
moguce participativne demokratije u sferi privrede i na nivou drustva, pa da se
procesi demokratizacije svih podrucja privrednog i drustvenog zivota pocnu se
odvijati dinarnikom koja je u skladu sa aktuelnim mogucnostima razvoja.
Nadalje, agresija na Bosnu i Hercegovinu, znatna devastacija fizickih i
drustvenih struktura, otvara mogucnost temeljne rekonstrukcije upravljackih
mehanizama u drustvu s ciljem promoviranja demokratskih procesa u svim
sferama drustva. Na toj osnovici zakljucujemo da inicijalni impulsi vezani za
transformaciju vlasnistva u bosanskohercegovackom drustvu otvaraju siroke
drustvene prostore ne sarno da se obnove neki elementi industrijske i politicke
demokratije u sistemu industrijskih odnosa nego da se dode i do takvih rjesen-
ja koja bi bila u skladu sa najnovijim trendovima razvoja industrije
demokratije u zapadnoevropskim razvijenim industrijskim drustvima. Na taj
nacin omoguceno je da se "udahne" stvarni sadrzaj intencijama da se razviju
nove forme participativne demokratije u transformisanom svojinskom
okruzenju u osnovnim celijama rada - u preduzecima.
U postkomunistickim drustvima, pa time i u Bosni i Hercegovini, temelj-
na intencija drustvenih reformi je stvaranje konzistentnog model a trzisne
privrede. Posto ce to biti dugorocan proces stvaranja tog modela, bit ce pracen
389
Nijaz Mesihovic _
mnogobrojnim poteskocama ekonomske i drustvene prirode, mnogim
drustvenim protivrjecnostima i sukobima. Trzisna privreda, kakva je prisutna
u zemljama Zapadne Evrope, ne pretpostavlja sarno razvijene ekonomske
mehanizme nego i drustvene mehanizme posredstvom kojih ce biti moguce
otklanjati npr. drustvene sukobe, au sferi rada industrijske konflikte, od cega
uveliko ovisi uspjesna transformacija cijelog drustva, Ovladavanje industri-
jskim konfliktima moguce je kroz razvoj sadrzaja i formi industrijske
demokratije i na toj osnovi stvaraju se sire socioloske pretpostavke za stabil-
no funkcioniranje privrede u drustvenom okruzenju kao i pretpostavke za usp-
jesnu izvedbu i realizaciju poduzetih drustvenih i ekonomskih reformi.
Ukoliko bosanskohercegovacko drustvo zeli konsekventno sprovesti namjer-
avne drustvene i ekonomske reforme, nuzno je razvijati odredene oblike
industrijske demokratije (npr. forme pregovaranja izmedu zainteresovanih
aktera) kako bi ovladalo nacinima razrjesavanja konfiktnih situacija u
domenu rada i na toj osnovici obezbijedilo dalje pretpostavke za buduce usp-
jesne reforme drustvenih struktura.
U tom smislu participativne forme industrijske demokratije omogucavaju
ono sto je u nauci poznato kao upravljanje industrijskim konfliktom.
Zapoceti proces transformacije vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju u
bosanskohercegovackom drustvu u uslovima rata ne ide onom dinamikom
koja bi bila moguca u normalnim okolnostima funkcionisanja privrede i drust-
va. To ce biti fazni proces sa ubrzavanjima iii usporavanjima. Medutim, ovaj
proces mora biti doveden do kraja ukoliko se hoce realizirati najsire drustvene
pretpostavke za obnavljanje sistema odnosa industrijske demokratije.
Transformacija vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju, transformacija
drustvenog i drzavnog vlasnistva u odredene forme privatnog vlasnistva, nar-
avno do kraja, omogucice da se izvrsi uticaj na menadzerske funkcije i na
radni okolis u onom smislu kako je to vee naznaceno u zakonskim projekci-
jama transformacije vlasnistva, Ta transformacija ukoliko bude konsekventno
izvedena, omogucila bi da i radnici postanu vlasnici dobrog dijela takozvanog
drustvenog kapitala. Tim bi se na osnovu prava raspolaganja vlasnistvom nad
sredstvima za proizvodnju stvorile realne pretpostavke za razvoj participa-
tivnih formi industrijske demokratije, dakle, ucesee radnika u kreiranju i
donosenje odluka na nivou preduzeca u kojem rade. Na taj nacin bi bile formi-
rane pretpostavke 0 suodredivanju radnika 0 drustvenoj upotrebi kapitala.
U buducoj elaboraciji pravnog okvira za razvoj industrijske demokratije
osnovnu intenciju da se i radnicima omoguci upravljanje preduzecem u
stanovitim formama trebalo bi konkretizovati i graditi na iskustvima razvi-
390
_______________TEORIjSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIJE
jenih zemalja u relativnom pogledu primjerenih uslovima kakvi su prisutni u
bosanskohercegovackom drustvu. To znaci ne ici na linearno razvijanje takvih
koncepata industrijske participativne demokratije kada bi se svim struktura-
rna radnika i svim podjednako zakonski pruzala mogucnost da ucestvuju u
kreiranju i donosenju odluka. Ipak bi trebalo voditi racuna 0 stepenu kompe-
tencije i nivoima odlucivanja koji bi bili dostupni odredenim kategorijama
zaposlenih u konkretnom preduzecu, Posebno bi institucionalna rjesenja par-
ticipativne industrijske demokratije trebalo uskladivati sa stupnjem kompe-
tencije, ne dovodeci u pitanje tehnicku ekspertizu i ekonomsku nuznost,
dakle, uslove koji su osnovna pretpostavka za uspjesno racionalno ekonom-
sko funkcionisanje odredene proizvodne jedinice.
U tom smislu moglo bi se razmisljati 0 institucionalnim rjesenjima sloje-
vite, stepenaste participacije, kada bi fazno, dakle u odredenim relativno
duzim vremenskim intervalima, bili uvodeni takvi oblici participacije koji bi
bili u sukladnosti sa kompetencijama participanata u upravljanju, koje, nar-
avno, ne zavise sarno od obrazovnog nivoa i nivoa kvalifikacije rada nego i od
opstih ekonomskih i drustvenih pri'ika u kojima se odvijaju procesi partici-
pacije, odnosno procesi razvijanja odredenih formi industrijske demokratije.
Stepenasta participacija omogucava da se razvija citava lepeza formi par-
ticipacije, pocevsi od relativno najjednostavnije forme participativnog upravl-
janja preduzecem, konsultativne forme, preko savjetodavne forme, do
odredenih formi u okviru kojih je moguce vise ili manje direktno ucesce rad-
nika u procesu kreiranja i donosenja odluka. Ta lepeza formi participativne
industrijske demokratije poznata je u razvijenim industrijskim evropskim
drustvima i bilo bi pozeljno prostudirati odredena iskustva i na toj osnovi
preuzeti i u pravne projekcije ugraditi one oblike koji bi bili primjereni nasoj
ekonomskoj i drustvenoj zbilji.
Kako pokazuju iskustva visokorazvijenih zapadnih industrijskih drustava,
institucija vlasnistva je u permanentnoj transformaciji saobrazeno promjena-
rna koje sa sobom nosi naucno-tehnoloska revolucija i stupnju kompetentnos-
ti pojedinih socijalnih grupa relevantnih za organizaciju modernog industir-
jskog nacina proizvodnje. Na toj osnovici dolazimo do pojave prestrukturaci-
je moci, sto je kontinuelan i permanentan proces, u korist pridrzalaca onog sto
se naziva organizovano znanje. Posljedica takve situacije jeste da se moderna
proizvodnja karakterise cinjenicom da je grupna aktivnost dominantna u
odnosu na individualnu sto naglasava trendove izmjene vlasnistva u korpora-
tivne forme. Posto je u bosanskohercegovackom drustvu na djelu barem na
razini elaboracije pravne regulative transformacija drustvenog vlasnistva u
391
Nijaz Mesihovic _
korporativne forme svojine, smatramo da je moguce dalje razvijati drustvene
uslove koji su ovim cinom pravno etablirani u okviru kojih ce svojina
funkcionisati kao podloga za razvoj elementarnih oblika participativne indus-
trijske demokratije. Transformisani oblici vlasnistva u razvijenim industri-
jskim drustvima, a posebno korporativne forme vlasnistva, pogodna su forma
vlasnistva za obnavljanje oblika participativne industrijske demokratije, jer
kako to pokazuju iskustva visokorazvijenih zapadnih industrijskih drustava, i
radnici dobrim dijelom postaju vlasnicima kapitala, sto je zakonski
predvideno i prilikom transformacije vlasnistva u Bosni i Hercegovini, sto se
u nauci iskazuje pojmom finansijske participacije, te se na taj nacin dolazi u
situaciju jacanja motivacije zaposlenih da participiraju u upravljackim meha-
nizmima preduzeca i da po osnovi prava vlasnistva traze novo mjesto u siste-
mu odlucivanja i upravljanja u tako vlasnicki restrukturiranim preduzecima.
Prema tome, ako se konsekventno provede transformacija drustvenog i
drzavnog vlasnistva u korporativne forme vlasnistva, moze se pretpostaviti da
ce se pojacati motivacija za participativnu industrijsku demokratiju, cime
dolazimo do zakljucka da se oformljuje jos jedna nuzna pretpostavka za
obnavljanje odredenih oblika participativne industrijske demokratije u pos-
tratnom periodu.
Nadalje, evidentno je da se u relativno duzem vremenskom periodu u
Bosni i Hercegovini gotovo iz korijena mijenja sistem drustvenih vrijednosti.
Rastace se stari sistem drustvenih vrijednosti, radaju se nove vrijednosti,
mijenja se hijerarhija dominantne orijentacije, a to prije svega znaci da se
bosanskohercegovacko drustvo opredijelilo za gradansko pluralisticko
demokratsko drustvo sa trzisnom privredom i respektiranjem individualnih
gradanskih prava i sloboda. U tom smislu demokratizacija podrueja rada i
.profesionalnih odnosa pretpostavka je za globalnu demokratizaciju drustva,
jer bi se razvojem industrijske participativne demokratije uspostavio konzis-
tentan model demokratije na nivou globalnog drustva. Ako ne bi bilo
demokratizovano podrucje rada i profesionalnih odnosa, politicka demokrati-
ja na nivou globalnog drustva bi izgubila realan oslonac, sto bi moglo imati
ozbiljne reperkusije po ukupne procese demokratizacije u drustvu,
Prema tome, kada zakljucujemo 0 postojanju drustvenih mogucnosti za
obnavljanje sistema industrijskih odnosa u bosanskohercegovackom drustvu
u postratnom periodu, naravno sistema industrijskih odnosa u smislu da se
pred rat moglo govoriti 0 egzistenciji tog sistema odnosa u elementarnim for-
mama, prije svega treba istaci cinjenicu da je participativna demokratija
dobrim dijelom postojala kao jedna od znacajnih drustvenih vrijednosti, moze
392
se reci cak u elementima kao sastavni element kulture rada, da transformcija
vlasnistva nad sredstvima za proizvodnju u ratu, pravna regualtiva tih proce-
sa u zadnje vrijeme, sve to zajedno predstavlja ukupnost drustvenih uslova
koji omogucavaju obnavljanje sistema industrijskih odnosa, sto bi u
buducnosti moglo da se javi kao realna osnova, realno polaziste za dalji razvoj
formi industrijske demokratije u onom smislu kako se ta demokratija
sadrzajno i formalno danas razvija u zapadnim razvijenim industrijskim
evropskim drustvima, a i sire.
Kultura i tradicija, zakonska i pavna inicijativa, elaboacija pravne doku-
mentacije koja regulise procese transformacije vlasnistva i predvida uvodenje
odredenih formi participativne industrijske demokratije, opsti zahtjevi da se
izgradi jedno demokratsko drustvo na globalnom nivou, trendovi u zapadnim
razvijenim industrijskim drustvima, sve su realne pretpostavke da se kod nas
pristupi uspostavljanju sistema industrijskih odnosa barem na onom nivou
kakav je bio prisutan u predratnom periodu.
393
LlTERATURA
AdornoT., Tri studije 0 Hegelu, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1972.
Althusser L., Balibar E., Lire le Capital, Maspero, Paris, 1971.
Altrise L., Elementi samokritike, BIGZ, Beograd, 1974.
Altrise L., Za Marksa, Nolit, Beograd, 1971.
Amin S., Classe et nation dans l'histoire et la crise contemporaine, Editions de Minuit,
Paris, 1979.
Amin S., L'Echange inegal et la loi della valeur, Antrhopos, Paris, 1973.
Aristotel, Politika, Kultura, Beograd, 1960.
Aron R., Democratieet totalitarisme, Gallimard, Paris, 1965.
Aron R., Dimensions de la consciencesehistorique, PIon, Paris, 1964.
Aron R., La Lutte de classes, Gallimard, Paris, 1964.
Aron R., La Philospohiecritique de l'histoire, Vrin, Paris, 1969.
Aron R., Les Tendences de la pensee sociologique, Gallimard, Paris, 1967.
Aron R., L'Opiumdes intelectuelles, Gallimard, Paris, 1955.
Aron R., Marxismes imaginaires, Gallimard, Paris, 1970.
Athusser L., Lenineet la philosophie, Maspero, Paris, 1972.
Auzias M., Clefs pour Ie structuralisme, Seghers, Paris, 1971.
Axelos L., Marx - penseur de la technique, Editionsde Minuit, Paris, 1961.
Balandier G., Sens et puissance, PUP, Paris, 1971.
BalandierG., Sociologiede mutations, Antrhopos, Paris, 1974.
Balibor E., Cinq etudes du materialismehistorique, Maspero, Paris, 1974.
Bastide R., Umjetnost i drustvo, Skolska knjiga, Zagreb, 1974.
BaumanZ., Marksistickateorija drustva, Rad, Beograd, 1969.
Bell D., Vers la societe post-industrielle, Robert Laffont, Paris, 1976.
BernouxPh, La Sociologedes enterprises, Editions du Semil, Paris, 1995
BernouxPhillipe, La Sociologiedes organisations, Editions du Semil, Paris, 1985.
BernstajnB., Jezik i drustvene klase, BIGZ, Beograd, 1979.
BettelheimCh., La Transitionvers l'economie socialiste, Maspero, Paris, 1968.
BettelheimCh., Les Luttes des classes en URSS, Seuil/Maspero, Paris, 1974.
395
NijazMesihovic _
BirnbaumN., La Crise de la societe industrielle, Antrhopos, Paris, 1969.
BirnbaumN., Sociologie politique, A. Colin, Paris, 1972.
Birnbaum P., La Find u politique, Seuil, Paris, 1975.
Bloch E., Marksove teze 0 Fojerbahu, BIGZ, Beograd, 1969.
Bloch E., Tibingenski uvod u filozofiju, Nolit, Beograd, 1976.
Bloch M., Feudalno drustvo, Naprijed, Zagreb, 1958.
Boccara P., LeCapitalisme monopoliste d'Etat, sacriste et sonissue, Editions Social, Paris, 1974.
Bondon R., Traite de sociologie, PUF, Pars, 1992.
Botomor T, Elite i drustvo, Sedma sila, Beograd, 1967.
Bottomore T, Introduction a la sociologie generale, Payot, Paris, 1974.
Bottomore T, Sociologija kao drustvena kritika, Naprijed, Zagreb, 1977.
Boudon R., A quoi sert la notion de structure, Gallimard, Paris, 1968.
Boudon R., L'Egalite des chances, A. Colin, Paris, 1972.
Boudon R, Les Methodes en sociologie, PUF, Paris, 1969.
Bougle c., Essai sur le regime des castes en Inde,PUF, Paris, 1908.
Bougle C., Raffault J., Elements de Sociologie, Felix Alcan, Paris, 1926.
Bouthoul G., Les Structures sociologiques, Payot, Paris, 1968.
Burham1., L'Ere des organisateurs, Caiman-Levy, Paris, 1969.
CaIvez J., La Pensee de Karl Marx, Seuil, Paris, 1956.
Cazneuve 1., La Mentalite archaique, A. Colin, Paris, 1961.
Charbonier G., Entretiens avec Levy-Strauss, Union generale d'editions, Paris, 1969.
Comte A, Cours de philospohie positive, Antrhopos, Paris, 1968.
Comte A., Discours sui I'esprit positif, Aubier, Paris, 1963.
Comte A., La Science sociale, Gallimard, Paris, 1972.
Cornu R, Hierarchies et classes sociales, A. Colin, Paris, 1972.; ***Critique de la divi-
sion du travail, Seuil, Paris, 1973.
Coster Michel, Introduction ala sociologie, De Bosch - Lancier, Bruxelles, 1997.
Crosier M. - Friedberg E., L' Actuer et le systeme, Editions du Semil, Paris, 1997.
Crosier M., Le Phenomene bureaucratique, Seuil, Paris, 1964.
Curry T - Jibu - Schwirian K., Sociology for the 21st Century, Prentice Hall.
Cuvillier A., Introduction a la sociologie, Arman Colin, Paris, 1954.
Cuvillier A., Manuel de sociologie, PUF; Paris, 1958.
Dahrendorf R, Classes et conflits de classes dans la societe industrielle, Editions
Mouton, Paris, 1972.
Dion M., Sociologie et ideologie, Editions SociaIes, Paris, 1974.
Dockes Pierre, Internationala kapitala, Skclska knjiga, Zagreb, 1977.
Dupreel E., Sociologie genrale, PUF, Paris, 1948.
Durand J.P. - eil R, Sociologie conterupovaine, Editions Kigot, Paris, 1997.
DurkehimE., Regles de la methode sociologique,Alcan, Paris, 1935.
DurkheimE., Les Formes elementaires de la vie religieuse, Alcan, Paris, 1912.
DurkheimE., 0 podeli drustvenog rada, Prosveta, Beograd,1972.
DurkheimE., Sociologie et philosophie, PUF, Paris, 1963.
DurkheimEmile, Priula socialiste metode, Jasenski/Turk, Zagreb, 1999.
Duverger M., Janus Dva lica zapada, Globus, Zagreb, 1980.
Duverger M., Sociologie politique, PUF, Paris, 1968.
396
Dzejmson F., Marksizami forma, Nolit, Beograd, 1974.
Emmanuel A, Nejednaka razmjena, Komunist, Beograd, 1974.
Engels F., Razvitak socijalizmaod utopije do nauke, Kultura, Beograd, 1947.
Ferreol G. - Deubel Ph, Methodologie des sciences sociales, Armand Colin, Paris, 1993.
Ferreol G. - Deubel Ph., Methodologie des sciences sociales, Armand Colin, Paris, 1993.
FiamengoA, Osnoveopce sociologije, Narodne novine, Zagreb, 1975.
Fridman Z., Kuda ide ljudski rad, Rad, Beograd, 1959.
FojerbahL., Predavanja0 sustini religije, BIGZ, Beograd, 1974.
Fougeyrollas P., Contradictions et totalite, Minuit, Paris, 1964.
Fourastie J., Civilizacijasutrasnjice, Naprijed, Zagreb, 1968.
Freund J., Sociologiede Max Veber, PUF, Paris, 1967.
FromE., Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, Naprijed, Zagreb, 1975.
Fuko M., Rijeei i stvari, Nolit, Beograd, 1971.
Gabel J., La Fausse consicience, Minuit, Paris, 1962.
GalbraithJ., L'Ere de l'opulence, Callman-Levy, Paris, 1961.
Galbrajt Dz., Nova industrijska drzava, Stvarnost, Zagreb, 1969.
Gilli G., Kako se istrazuje, Skolska knjiga, Zagreb, 1974.
GoldmanL., Recherches dialectique, Gallimard, Paris, 1959.
Goricar J., Pregled socioloskihteorija, Rad, Beograd, 1969.
Goricar J., Sociologija, Rad, Beograd, 1977.
Gorz A, Adieux au proletariat, Galilee, Paris, 1980.
Gorz A, Radnicka strategijai neokapitalizam, Komunist, Beograd, 1970.
GouldnerA., Za sociologiju, Globus, Zagreb, 1980.
Gramsi A, Izabrana dela, Kultura, Beograd, 1959.
Gravitz Madeleine, Methodeydes scicencysociales, Dalor, Paris, 1996.
Gurvic Z., Izabrana dela, Kultura, Beograd, 1959.
Gurvic Z., Savremeni poziv sociologije,Veselin Maslesa, Sarajevo, 1965.
Gurvitch G., Determinismessociaux et la liberte humaine, PUF, Paris, 1963.
Gurvitch G., Dialectiqueet sociologie, Flamarion, Paris, 1962.
GurvitchG., Etudes sur les classes sociales, Gonthier, Paris, 1966.
GurvitchG., Industrialisation et technocratie, A Colin, Paris, 1949.
GurvitchG., Les Classes sociales de Marx a nos jours, CDU, Paris, 1969.
Habermas J., Saznanje i interes, Nolit, Beograd, 1975.
Halbwachs M., Morphologie sociale, Arman-Colin, Paris, 1938.
Hegel F., Nauka logike, Prosveta, Beograd, 1973.
Hegel F., Osnovnecrte filozofije prava,Veselin Maslesa, Sarajevo, 1964.
Hegel F., Fenomenologijaduha, BIGZ, Beograd, 1974.
Hegel F., Filozofija povijest, Naprijed, Zagreb, 1961.
Horvat B., Ogled 0 jugoslovenskomdrustvu, Mladost, Zagreb, 1970.
Iljenkov E., Dijalektika apstraktnog i konkretnog u Marksovom Kapitalu, Komunist,
Beograd, 1976.; *** Industrijska sociologija, Nase teme, Zagreb, 1971.
Kardelj E., Razvoj slovenackog nacionalnog pitanja, Kultura, Beograd, 1958; *** klas-
no i nacionalnou suvremenomsocijalizmuI i II, Nase teme, Zagreb, 1970.
Kasirer E., Mit 0 drzavi, Nolit, Beograd, 1972.
Kojeve A, Kako citati Hegela, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1972.
397
Nijaz Mesihovic _
Kolakovski L., Filozofijapozitivizma, Prosveta, Beograd, 1972.
Korac Y., Marksovoshvatanjeistorije, coveka i drustva, BIGZ, Beograd, 1971.
Korsch K., Marksizami filozofija, Komunist, Beograd, 1970.
Korsch K., Radno pravo za savjete poduzeca Spisi0 socijalizaciji, Stvamost, Zagreb, 1974.
Kors K., Marksistickoshvatanjeistorije, BIGZ, Beograd, 1971.
KosikK., Dijalektika konkretnog, Prosveta, Beograd, 1967.
KresicA, Vujicie R, Drzavai politika I i II, Sedma sila, Beograd, 1968.
KunT., Strukturanaucnih revolucija, Nolit, Beograd, 1974.
Kupreel E., Socio1ogie genera1e, PUF, Paris, 1948.
Kuvacic I., Marksizami funkcionalizam, Komunist, Beograd, 1970.
KuvacicI., Obi1je i nasi1je, Naprijed, Zagreb, 1979.
Kuvacic I., Znanost i drustvo, Naprijed, Zagreb, 1977.
Le Bon G., Psychologiedes foules, PUF, Paris, 1981.
Le Gall I-M., La Gestions des ressources humaines, PUF, Paris, 1992.
Ledrut R, Sociologiedu shomage, PUF, Paris, 1966.
LefebvreA, Au-dela du structuralisme, Anthropos, Paris, 1971.
LefebvreA., Sociologiede Karl Marx, PUF, Paris, 1969.
Lefevrt A, Marksizami aktuelni problemi marksizma, BIGZ, Beograd, 1973.
Lenjin, Y.I. Dela Yugoslaviapublic, Beograd, 1973.
Levy-Strauss Cl., Anthropologiestructurale, PIon, Paris, 1971.
Levy-Strauss Cl., Divlja misao, No1it Beograd, 1966.
Louche Cl., Individuet organisations, Delachauxet Niestle, Lausanne, 1994.
Lowy M., Dialectiqueet revolution, Antrhopos, Paris, 1973.
Lukac Dj., Povijest i klasna svijest, Naprijed, Zagreb, 1970.
Lukac Dj., Razaranje uma, Kultura, Beograd, 1966.
Lukic R., Osnovi socio1ogije, Naucna knjiga, Beograd, 1972.
Lukic R, Politicke stranke, Naucna knjiga, Beograd, 1975.
Luksemburg R, Uvod u nacionalnu ekonomiju, Centar za ku1tumu djelatnost SSO
Zagreb, Zagreb, 1975.
Luxemburg R., Marxismecontre dictature, Spartacus, Paris, 1946.
Makjaveli N., V1adalac, Rad, Beograd, 1964.
Malinovski B., Magija, nauka i religija, Prosveta, Beograd, 1971.
Malinovski B., Naucna teorija kulture, V. Karadzic, Beograd, 1970.
Mandel E., Controle ouvrier, Consei1s ouvriers, Autogestion, Maspero, Paris, 1973.
Mandel E., Kasni kapitalizam, Centarza ku1turnu djelatnost SSOZagreb, Zagreb, 1981.
Mandel E., Rasprava 0 marksistickoj ekonorniji I ii IT, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1971.
Mandel E., La Formation de la penseeeconornique de Karl Marx, Maspero, Paris, 1970.
Mandie 0., Klase, kaste i stalezi, Rad, Beograd, 1957.
Mandie 0., Uvod u opcu sociologiju, Narodne novine, Zagreb, 1965.
ManhajmK., Ideo1ogija i utopija, Nolit, Beograd, 1968.
Marcuse H., Le Marxisme sovietque, Gallimard, Paris, 1963.
Markovic L., Klasna borba i koncepcija razvoja, Naprijed, Zagreb, 1978.; ***
Marksizam strukturalizam, De10, Nolit, Beograd, 1974.;
Marks K., Engles F., La Chine, Union Generaled'Editions, Paris, 1973.
Marks K., Grundrisse, Anthorpos, Paris, 1968.
398
Marks K., Kapital, BIGZ Beograd, 1973.
Marks K., Rani radovi, Naprijed, Zagreb, 1972.
Markuze H., ?ovjekjedne dimenzije, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1968.
Markuze H., Urn i revolucija, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1966.
MaumfordL., Technique de la structure sociale, Minuit, Paris, 1970.
Mauss M., Sociologe et Anthropologie, PUF, Paris, 1970.
Mendras H., Elements de sociologie, Armand Colin, Paris, 1996.
Merton R., Elements de methode sociologique, PIon, Paris, 1953.
Merton R., Socioal Theory andSocialStructure, The Free Press, Glencoe, Illinois, 1959.
Merton R., Structure socioale, anomie et deviance, PIon, Paris, 1965.
Mesihovic Nijaz, Uvod u metodologiju drustvenihnauka, EFS, Sarajevo, 2004.
MeynaudJ., La Technocratie, Payot, Paris, 1964.
MeynaudJ., Les Groups de pression, PUF; Paris, 1965.
Michels R., Les Partis politiques, Flamarion, Paris, 1971.
MikecinV., Povijest i kriticka svijest, Mladost, Zagreb, 1974.
Milanovicv., Sociologija, Sluzbeni list SFRJ, Beograd, 1979.
Milic v.. Socioloski metod, Nolit, Beograd, 1965.
Mils R., Bijeli ovratnik, Naprijed, Zagreb, 1979.
Mils R., Elita vlasti, Nolit, Beograd, 1966.
Mils R., Socioloskaimaginacija, Savremenaskola, Beograd, 1964.
Mladenovic M., Uvodu sociologiju porodice, Savremena administraeija, Beograd, 1973.
Mor T., Utopija, Kultura, Beograd, 1964.
Mounier R., Les Hierarchies sociales de 1450 a nos jours, PUF Paris, 1969.
Mucchielli A., Approche systemiqueet communicationelle des organizations, Armand
Colin, Paris, 1998.
Mucchielli Alex, Approche systemiqueet communicationelle des organisations, Arman
Colin, Paris, 1998.
Nadel S., La Theorie de la structure sociale, Minuit, Paris, 1970.
Navil P., Sociologijarada, Svjetlost, Sarajevo, 1972.
Navil P., U susret automatiziranom drustvu, Skolska knjiga, Zagreb, 1979.
Naville P., Bureaucratieet revolution, Anthropos, Paris, 1970.
Naville P., De l'alienation a lajouissance, Antrhropos, Paris, 1970.
Naville P., Salaire socialisteI et II, Antrhopos, Paris, 1970.
Nengel E., Struktura nauke, Nolit, Beograd, 1974.
NeumannF., Demokratskai autoritarnadrzava, Naprijed, Zagreb, 1974.
Paretov., Traite de sociologiegenerale, Libr., Droz, Geneve, 1968.
Parsons T., Economyand Society, Free Press, NewYork, 1959.
Parsons T., Elements pour une sociologiede l'action, PIon, Paris, 1955.
Parsons T., Teorije0 drustvu, VukKaradzic, Beograd, 1969.
Parsons T., The Socioal System, Tavistock Publications, London, 1952.
Parsons T., Towards a General Theory of Action, CambridgeMass., HarvardUniversity
Press, 1959.
Pasic N., Politickoorganizovanje samoupravnog drustva, Komunist, Beograd, 1970.
Pavicevic V., Sociologijarelegije, Beograd, 1970.
Pavicevic V., Uvod u etiku, Kultura, Beograd, 1958.
399
Nijaz Mesihovic _
Perfit A., Tehnokratska bolest, Globus, Zagreb, 1978.
Piaget 1., Le Structuralisme, PUF, Paris, 1972.
Pijaze Z., Psihologijainteligencije, Nolit, Beograd, 1968.
Piset S., Politicki covek, Rad, Beograd, 1969.
Planck M., L'Image du monde dans la physique modeme, Gonthier, Paris, 1963.
Platon., Drzava, Kultura, Beograd, 1957.
Plehanov, G.v. Istorija ruske drustvene misli, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1974.
Ponty M., Les Avantures de la dialectique, Gallimard, Paris 1955.
Poper K., Misere de I'historicisme PIon, Paris, 1956.
Popovic M., Savremenasociologija, BIGZ, Beograd, 1973.
Poulantzas N., Les Classes socialesdans le capitalisme d'ajourdhui, Seuil, Paris, 1974.
Poulantzas N., Pouvoir politique et classes sociales, de l'etat capitaliste, Maspero, Paris, 1968.
Puliselic S., Suvremene klase u preobrazaju, Narodne novine, Zagreb, 1974.
Radeliffe-Brwn A.R, Structure et fonction dans la societe primitive, Minuit, Paris, 1968.
Rihta R, Civilizacijana raskrscu, Komunist, Beograd, 1972.
Rikardo D., Nacela politickeekonomije, Kultura, Zagreb, 1973.
Robins S., Bitni elementi organizacijskog ponasanja, MATE, Zagreb, 1995.
Rocher G., Introduction a la sociologie generale, Editions, HMH, Paris, 1968.
Rocher Guy, Introuctiona la sociologe generale, HMH, Paris, 1997.
Rusconi E., Kriticka teorija drustva, Stvamost, Zagreb, 1973.
Ruso 1., Drustveni ugovor, Prosveta, Beograd, 1949.
Sartre J., Questionsde methode, Gallimard, Paris, 1960.
Schmidt A., Rusconi E., Frankfurtska skola, Komunist, Beograd, 1974.
Schmidt A., Povijest i struktura, Komunist, Beograd, 1976.
Smailagic N., Historijapolitickih doktrina, Naprijed, Zagreb, 1970.
Smit A., Istrazivanje prirode i uzroka bogatstva naroda, Kultura, Beograd, 1970.; ***
Sociologyand evelopment, TavistockPublications, London, 1974.
Sorel G., Reflexions sur la violence, M. Riviere, Paris, 1936.
Sorokin P., Comment la civilisation se transforme, M. Riviere, Paris, 1964.
SorokinP., Tendences et deboires de la sociologie americaine, Montaigne, Paris, 1959.
Suhodolski B., Modema filozofijacoveka, Nolit, Beograd, 1972.
SultanovicV., Drustvo, elite i tehnokratija, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1980.
Supek R, Drustvenepredrasude, Radnicka stampa, Beograd, 1973.
Supek R, Sociologijai socijalizam, Znanje, Zagreb, 1966.
Sutlic v., Praksa rada kao znanstvenapovijest, Kultumi radnik, Zagreb, 1974.
Sweezy P., Teorijakapitalistickog razvoja, Naprijed, Zagreb, 1959.
Saf A., Marksizam i ljudskajedinka, Nolit Beograd, 1967.
Siber I., Socijalna struktura i politicki stavovi, Centar zaaktuelni politicki studij, Zagreb, 1974.
Sumpeter J., Kapitalizam, socijalizami demokratija, Kultura, Beograd, 1960.
Suvar S., Socioloski presjekjugoslovenskogdrustva, Skolskaknjiga, Zagreb, 1971.
TerrayE., Le Marxismedevant les societes "primitives", Maspero, Paris, 1972.
Thietart RA., Le Management, PUF, Paris, 1980.
TojnbiA., Istorijska istrazivanja, Prosveta, Beograd, 1972.
Touraine A., Sociologiede l' action, Seuil, Paris, 1965.
TouraineA., Conscienceouvriere, Seuil, Paris, 1970.
400
TouraineA., Pour la sociologie, Seuil, Paris, 1974.
Tugoj Miroslav i grupa autora,Temelji naucnoistrazivackog rada, POI, Varazdin, 1999.
Veber M., Le Svant et la politque, PIon, Paris, 1968.
Veber M., Privreda i drustvo, Prosveta, Beograd, 1976.
Veber M., Protestantska etika i duha kapitalizma, VeselinMaslesa, Sarajevo, 1966.
VeblenT., Teorija dokolicarske klase, Kultura Beograd, 1966.
VidakovicZ., Drustvena moe radnicke klase, Rad, Beograd, 1970.
Viner N., Kibemetika i drustvo, Nolit, Beograd, 1973.
Voker ?, Modema tehnologija i civilizacija, Naprijed, Zagreb, 1975.
Vranicki P., Historija marksizma, Naprijed, Zagreb, 1975.
Vrcan S., Drustvene nejednakosti i modemo drustvo, Skolska knjiga, Zagreb, 1974.
White L., Technologie medievale et transformations sociales, Mouton, Paris, 1969.
Zavadski S., Drzava blagostanja, Radnicka stampa, Beograd, 1975.
Zupanov 1., Samoupravljanje i drustvena moe, Nase teme, Zagreb, 1969.
Zupanov J., Sociologija i samoupravljanje, Skolska knjiga, Zagreb, 1977.
401
INDEKS POJMOVA
A
Adaptacija, 43, 51
Asimetrija, 51
Akter,54
Apstrahiranje, 72
Anketa,107
Anketni upitnik, 109
Analiza sadrzaja, 127
Agrarna dructva, 166
Azijski nacin proizvodnje, 233
Alijenacija, 242
Autoritarni sistem vlasti u kapitalizmu,
252
Animizam, 278
Adaptibilnost, 55
B
Biologizam, 40, 41, 52
Burzoazija, 157,158
Birokratija, 163, 233, 319
C
Ciklicki karakter dr. razvoja, 30, 31
Cilj,54
Consenzus, 65
Ciklicka kriza, 159
Ciklicka teorija, 297
D
Dructveni determinizam, 27, 52, 312
Dructvena podjela rada, 28,46, 159,165
Deterministicke zakonitosti, 29
Dructvena struktura, 30,82,175
Dominacija, 50
Dructvo, 49, 135
Dijahronijski pristup, 57
Dominantne i subordinirne grupe, 65
Dijalketicka metoda, 67,70
Dinamicki totalitet, 72
Dructveno-ekonomska funkcija 76,185
Dructvena promjena, 82
Dructvo, 135
Dinamika, 137, 141
Drzava, 186, 246
Dructvena psihika, 187
Demoktarski sistem vlasti, 238
Drzavni socijalizam, 329
E
Ekonomski cinilac, 28
Empirizam,57
Etnometodologija, 61, 62
Etnicki konflikti, 66
Elita vlasti, 66
Eksperiment, 124
Ekonomska depresija, 160
403
NijazMesihovic _
Ekonomska struktura, 176, 178
Etnicitet, 176
Elite, 237
Evoluciona teorija, 297
Etatizam, 359
F
Filozofija istorije, 30
Formalni pravac, 49
Funkcionalizam, 52, 58, 175
Funkcionalna univerzalnost dructvenih
pojava,52
Feonomenolocka sociologija, 62
Filozofski materijalizam, 72
Fudealizam, 156
Feudalna klasa, 222
Funkcije modeme drzave 250
G
Geografski determinizam, 31
Geografski pravac, 42
Grupna napetost, 64
Grupa, 85, 176, 195
Geneticka metoda, 98
Globalno dructvo, 147
Grad - drzava, 246
H
Homogeni uzorak, 107
Hortikulturalna dructva, 166
Horizontalna pokretljivost, 245
I
Istrazivacke metode i tehnike, 23
Interdisciplinama istrazivanja, 23
Idealna drzava, 27
Istorija kao nauka, 30
Intelektualizam, 34
Industrijsko dructvo, 40, 163, 166,244
Ideali tip, 50
Integracija, 65
Interes,65
Institucija, 65, 136, 176
Istorijska metoda, 92
Intervju, 118
Idealni tip, 129
Idejna nadgradnja, 186
Interesne grupe, 262
Ideologija, 284
Industrijska demoktraija, 352
J
Jezik, 58, 59, 61
K
Kvalitativne promjene, 21
Kriticka sociologija, 21
Klasa bogatih i siromacnih, 27
Kaste, 27, 210
Klasna struktura za dructva, 28
Konflikt, 43, 51
Kultuma svijest, 46, 48
Kohezija, 47
Konkurencija, 50,51,60
Kultura,62
Klasni konflikti, 66, 165
Komparativna metoda, 96
Kultura, 136
Klasno dructvo, 153
Klase, 155, 179,211,233
Kapitalizam, 158
Kapitalisticka klasa, 155
Kapitalisticki nacin proizvodnje, 161
Klasna borba, 164, 179
Klasna diferencijacija, 234
Kultura, 289
Konfliktna teorija, 297
L
Lovacka dructva, 166
M
Metafizicka faza razvoja, 36
Mehanicizam, 39
Militaristick dructvo, 40
Mehanicisticki sistemi, 41
Mehanicki tip solidamosti, 46
Masa,51
Mikro i makrostruktura, 57
Marksisticki strukturalizam, 58
404
Mikrosociolocka analiza, 60
Moe, 61, 65, 161
Metodologija, 62
Makrosociolocki nivo, 64
Marksisticki pravac, 66
Misaoni eksperiment, 72
Metoda, 86
Monografska metoda, 101
Materijalna kultura, 136
Manufaktura, 159
Monopolski kapitalizam, 160
Menadzeri, 161
Multinacionalne korporacije, 164
Monarhija, 252
Moral, 281
Modernizacijska teorija, 297
N
Norma, 53, 176
Normativna orjentacija, 54
Naturalna privreda, 156
Neravnomjerni razvoj, 159
Naucno-tehnicka revolucija, 162
Neokolonijalizam, 165
Nacija, 264
Nerazvijena dructva, 313
o
Organizacija proizvodnje, 30
Organicizam, 40, 52
Organski sistemi, 41,52
Organski tip solidarnosti, 46
Organizacija, 59, 65
Odnosi razmjene, 64
Odnosi,84
pojedinacni/grupni, 143
prolazni/trajnilstalni, 143
antagonisticki/neantagonisticki,
143
jednakostilnejednakosti, 143
Odluke i odlucivanje, 162
Otudenje licnosti, 162
Organizovanje, 317
p
Poredak,20
Predmet istrazivanja sociologije, 22
Politika, 27
Prometna vrijednost, 28
Procesi, 30, 84
Privatno vlasnictvo, 31
Polideterminizam, 33
Pozitivizam, 35, 57, 63
Prirodni zakoni, 35
Pozitivna faza razvoja, 36
Psiholocki pravac, 42, 43, 44
Podrzavanje, 43
Psihologizam, 44, 51
Podjela rada, 46, 136, 242
Pojava, 51, 138
Potrebe, 52, 136
Poststrukturalizam, 58, 59
Promjena, 65
Predmet sociologije, 83
Posmatranje, 87
strukturacije i destrukcije, 142
jednostavni i kompleksni, 142
skriveni i manifestantni, 142
voljni i stihijski, 142
materijalni i duhovni, 142
saradnje i sukoba, 142
Procesi, 141
Prvobitna zajednica, 150
Privatno vlasnictvo, 154
Prvobtina akumulacija kapitala, 159
Participacija, 161
Postindustrijsko dructvo, 162, 166
Proletarijat, 163
Profit, 164
Profesija, 176
Proizvodnostrada, 179
Proizvodne snage, 179
Proizvodni odnosi, 179
angagonisticki i neantago-
nisticki, 180
Potrocnja, 183
Pravno-politicka nadgradnja, 185
Podjela dructvenih grupa, 197
405
Nijaz Mesihovic _
Politicke stranke, 253
Porodica, 268
R
Robovlasnicka drzava, 27
Robovlasnicko dructvo, 27, 155,209
Razmjena, 28, 154, 181
Robovlasnicki sistem, 29
Rasizam, 40 .
Relaciona sociologija, 51
Ravnoteza, 57
Relgijski konflikti, 66
Razvoj, 84,85
Rad, 136, 139
Religija, 156
Robna proizvodnja, 157
Revandikcije, 161
Raspodjela, 182
Radnicka klasa, 240
Religija, 273
Razmjena dructvena, 313
S
Sociologija,
- i filozofija, 15,
- i istorija, 16,
- i politicka ekonomija, 18,
- socijalna psihologija, 18,
- i etnografija, 19,
- i etnologija, 19
- i antropologija, 19,57
Sociolocki norninalizam, 32
Statika i dinarnika, 33
Sociologija kao nauka, 34
Socijalna statika i dinarnika, 35, 59
Socijaldominizam, 40, 41
Sukob,50
Subordinacija, 50
Sistem, 52, 54, 56, 175
Socijalne vrijednosti, 53
Socijalna organizacija, 54
Situacija, 54
Socijalna kontrola, 55
Strukturalizam, 56, 175
Struktura, 57, 59, 84, 137, 175
Sinhronijski pristup, 57
Simbolicki interakcionizam, 60, 61
Simbol, 60, 62
Socijalna konstrukcija, 63
Sukob,65
Status, 176, 177
Socijala kohezija, 66
Sociometrija, 103
Studija slucaja, 105
Strafifikovani uzorak, 107
Svojina, 136
Sredstva za rad, 136
Stalez, 156
Samoupravljanje, 161
Srednje klase, 163
Superstruktura, 185
Socijalna stratifikacija, 205, 234
Sloj, 241
Socijalna pokretljivost, 244
Simboli, 293
T
Teorija dructvenog ugovora, 30
Teolocka faza razvoja, 36
Tipovi socijalnih akcija, 43
Totalitet, 56, 81
Teorijarazmjene,63
Teorija koknlfikta, 65
Terenska istrazivanja, 58
Tvorevine, 141
Teologija, 157
Trzicte, 159
Tehnicka podjela rada, 159
Tehnostruktura, 160, 161
Tehnobirokratija, 162, 163
Tranzicijska dructva, 166, 238
Totalitarni sistem, 252
Teizarn, 278
U
Uloga, 54, 176
Upotrebna vrijednost, 154
Upravljanje konfliktom, 164
406
________________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOLOGIjE
V
Vlasnictvo, 33
Vrijednosti, 55, 136, 294
Vlast, 61,65
Vicak vrijednosti, 70
Vertikalna i horizontalna pokretljivost,
162, 245
Vlasnieki odnosi, 184
Z
Zoon politikon, 28
Zakoni koegzistencije i sukcesije, 35
Zakoni i dinamizam, 36
Zajednica, 49
Zakon u sociologiji, 311
407
______________TEORIJSKE OSNOVE SAVREMENE SOCIOlOGIJE
INDEKS IMENA
A
Aristotel, 27, 28, 29, 135,232,349
Augustin, 29, 30
Alexander J., 55
Althusser, L., 58
Andler Ch., 77
Aron R., 167, 168, 169, 232
B
Bilton T., 58, 59
Bonnet K., 58, 59
Balibar E., 58
Becker H., 60
Berger P., 62
Blau P., 62, 64
Boudon R., 86, 143
Bugge P., 95
Bloh M., 156
Botomor T., 161,306,305,306
Bel D., 163, 171
Burnham J., 163, 171
Bougle, c., 210, 228, 253
Bourdieux P., 207, 225
Bauer 0., 253
Bernoux P., 314, 31
C
Cooley C., 60
Charon J.M., 60
Curry TJ., 62, 63
Coser L., 66, 294
Campendouht v., 86, 143
Crosier M., 317, 356
Christensen L., 86, 143
Cuviller A., 195
Comte A., 20, 32, 34, 35, 36, 40, 56,
58, 175
Chamberlain S., 41
Cuvillier A., 77, 86, 195
D
Durkheim E., 31, 32, 45, 46, 47, 48, 52,
263, 264, 272
Descartes R., 39
Darvin Ch., 292
Dickson WJ., 315
Dahrendorf,66, 163, 164, 169, 170,
294,354,355
Darwin C; 41
Derrida J., 59
Deubel P., 86, 143
Duverger M., 198,243,246
Dupreel E., 196, 197
Descartes R., 39
Dugal M., 42
E
Espina A., 41
Engels E, 66, 74, 78, 152,266
409
Nijaz Mesihovic _
F
Frojd So, 42, 44, 45
Foucault M., 59
Fojerbah L., 73
Festinger L., 86, 143
Ferreol G, 86, 143
Franfkort c, 86, 122, 143
Filipovic M., 95, 96
Fourier Ch, 205, 223, 290
Friedberg E., 317
Fon Vise L, 51
G
Gurwitch Go, 29, 31, 32, 35, 41,54,58,
59,130,148,176,195,212,234,302
Cumplovicz Do, 41,251
Gobino J.A, 41
Goffman E., 60
Garfinkel H., 61
Gouldner A, 66, 316
Grosman n., 71
Grawitz Mo, 86, 98, 127, 143
Guibert J0' 86, 143 .
Galbraith J.K., 160,345,346
Goricar J., 186
H
Hobs T., 30
Hegel GoWo 62, 68, 253, 310
Habermas J., 149
Haralambos M., 211
Hall RH. 318
Heler A, 349
Husser!, 62
I
Ibn Haldun, 30, 31
J
Jones P., 58, 59
Jumel Go, 86, 101, 143
Jary 1., 131
JaryD., 131
-Jacobs J., 144
K
Kampanela T., 30, 223
Kuvacic I, 54
Kant 1,62
Katz D., 86, 143
KoenM.,98
L
Lefebvre H., 57, 188
Luchmman T., 62
Lauchmann N., 95
Lukac Djo, 188
M
Moor T., 20, 223
Monteskije, 31, 32
Mak Dugal, 42
Moreno r., 42, 103
Malinowski B., 52, 64
Merton R, 52, 55, 312, 216
Mead G.B., 60
MeadM.,280
Merlo-Ponty, 62
Mauss M., 64
Mils c.w., 66, 220, 271, 291
Marks K., 66, 67, 68, 71, 73, 76, 211,
266,275
Mucchielli A, 86, 106, 143, 144
Michon F., 92, 100, 104, 121, 126
Mesihovic N., 92, 100, 104, 121, 126
Mill JoS., 97
Mandel Eo, 154, 164,218
Mendras H., 167
Mosca G., 219, 237, 290
Michels R, 220, 246, 247, 291
Morgan L.H., 256
Maslow A, 315, 316
Mayo E.124, 315
Milic V., 324
N
Nadel S., 52, 54
Navil Po, 77, 297
Nachmias Do, 86, 122, 143
410
Neuman W.L., 86,143
Nejgel E., 98
Nasbith J., 319
o
Oven R., 205, 223
Ossowski S., 163
p
Platon, 27, 28, 231
Pareto V., 42, 219, 220, 290
Parsons T., 52, 54, 55, 65, 206, 224,
225,285,317
Piaget 1., 57
Pareto V." 77, 237, 290
Pierson Ch., 234
Pavicevic Y., 272
Puliselic S., 334, 335
Popovic M., 336, 338
Pim Den Boer, 95
Poper K., 96
Padiolean J.G., 127
Peyrefitte A., 168
Poulantzas N., 199
R
Ruso 2:.2:., 30, 31
Rozenberg A., 41
Radklif - Braun A.R., 52, 53
Riesman D., 248
Renan E., 253
Roetlihsberger E, 315
Racel E, 42
Rosenberg M., 60
Rihta R, 296
S
Sen-Simon, 32, 33,34,40,205,223
Spinoza,39
Solvi, 39, 42
Spenser H., 40, 41, 52
Sor, 42
Stros K.L., 57, 58, 281
Sartre J.P., 62
Schutz, A., 62
Sorokin P., 197,291
Sultanovic V., 220
Simmel,293
Schumpeter J., 345
Selznik 316
C
Cuvar S., 331, 332
Celer,62
T
Tard G., 42, 43
Tenis E, 49, 50
Turen A., 162, 170, 188,226
Tanovic A., 285
Taylor EW., 313
Turner R, 60
V
Viko D., 31
Vorms R, 41
VuntY.,49
Vaus D.A., 86, 143
Veblen T., 184
Vrcan S., 218, 236
Vranicki P., 311
Vidakovic Z., 332, 333
W
Weber M., 42, 43, 44, 50, 94, 97, 129,
159,168,212,230,263,265,309
Wieczorek D.L., 92, 100, 104, 121, 126
Woever 0., 95
White L., 158
Wright E.O., 207, 225
Weiss D., 357
Z
Zimel G., 50
Zavadski S., 218, 236
411

Teorijske Osnove Savremene Sociologije

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Teorijske Osnove Savremene Sociologije

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

TEORIJSKE

Вам также может понравиться