Вы находитесь на странице: 1из 86

Kpmxona T. A., Canoponcxan M. B., Kyq1nx E. B.

HCHXOAOIHR CEMLH:
H3HEHHLE TPYHOCTH H COBAAEHHE C HHMH
Hsa1entc1no: Peut
2005 r..
Vuenoe nocone nocnxmeno nponemam ncnxonornn cemtn connaammero noneennx n cemenom xonrexcre.
Anropt noconx oomamr nonte nayuno-npaxrnuecxne paspaorxn n +ro onacrn. Hpenasnauaercx nx cryenron,
acnnpanron, npenoanarene ]axyntreron ncnxonornn n connantno paort ynnnepcnreron.
BBEEHHE
Inana 1. H3HEHHLE TPYHOCTH CEMLH H COBAAAHHE C HHMH
CEMEHHIH CTPECC H EIO HOCHECTBH
CEMEHHIE CTPECCOPI, KPHTEPHH HX OHEHKH, KHACCHuHKAHH
1. uenomenonornx cemenoro crpecca
2. Connaammee co crpeccom noneenne n cemte
3. 3]]exrnnnocrt connaammero co crpeccom noneennx: xparxonpemennte n onronpemennte nocnecrnnx
4. Connaanne co crpeccom n cemtxx pasnoro rnna
5. Connaammee n samnrnoe noneenne cemtn npn crpecce
6. uaxropt ycrounnocrn cemtn x crpeccy
3APVFEXHA HCHXOHOIH O XH3HEHHIX COFITHX KAK HCTOuHHKAX CEMEHHOIO CTPECCA H
COBHAARBEIO HOBEEHH CVHPVIOB
CEMEHHIE TPVHOCTH HA PA3HIX 3TAHAX XH3HEHHOIO HHKHA CEMIH
C]epa ercxo-ponrentcxnx ornomenn raxxe nonepraercx cymecrnenntm nsmenennxm.
CTPVKTVPA CEMIH H EE COBHAARBEE HOBEEHHE
1. Ananns rpynocre n nenonntx n nonntx cemtxx
2. Ananns pasnnun n cnocoax connaannx c rpynocrxmn n nenonno n nonno cemtxx
3. Ananns ocoennocre nocnnrannx n nenonno cemte
4. Cpannenne connaammero noneennx n nenonno n nonno cemtxx
COHHAHIHA BHACTI H HHEPCTBO KAK uAKTOPI COBHAAHH B CEMIE
1. Tenepnte nccneonannx nnepcrna
2. Cemente ornomennx c rouxn spennx nponem connantno nnacrn n nnepcrna
3. Ponenax crpyxrypa cemtn
4. uenomen cemeno nnacrn
5. Konrpontnte nonpoct
6. 3aannx nx camocroxrentno paort
HHTEPATVPA
Inana 2. HCHXOAOIHR POHTEALCTBA
TEOPHH POHTEHICTBA B HCTOPHH, KVHITVPE H HCHXOHOIHH
1. Kyntrypnte erepmnnanrt ponrentcxoro ornomennx
2. Cynpyxecxne ornomennx xax ]axrop ponrentcxoro noneennx
3. Bnnxnne nnunocrntx ocoennocre ponrene na ornomenne x peenxy
4. Tnnonornx ponrentcxoro ornomennx
CTPECCI POHTEHICTBA
ETCKO-POHTEHICKHE OTHOBEHH: PE3VHITATI HCCHEOBAHHH
1. Konrpontnte nonpoct
HHTEPATVPA
Inana 3. MOAOAR CEMLR: CYHPYIH H POHTEAH
COHHAHIHO-HCHXOHOIHuECKHH HOPTPET COBPEMEHHOH MOHOOH CEMIH
HEPBIH PEFEHOK H EIO POHTEHH
1. Hpnnxrne ponn marepn: rpynocrn n connaanne c nnmn
2. Crpecct myxunn, nnepnte cranmnx ornamn
3. uenomen ornoncrna. Poneno xon]nnxr n xnsnn myxunnt (myxa n orna) na +rane rpnanrynxnnn cemeno crpyxrypt
4. Honoe ornoncrno nonte nepcnexrnnt pasnnrnx
5. Hccneonannx nepexnnannx crpeccon ornoncrna n connaannx c nnmn
6. Konrpontnte nonpoct
7. 3aannx nx camocroxrentno paort
HHTEPATVPA
Inana 4. CEMLR C OCOBLMH TPYHOCTRMH
MATEPH HEOHOmEHHLX ETEH
1. Ocoennocrn ncnxnuecxoro pasnnrnx neonomennoro mnaenna
2. Hocnepoonax enpeccnx
3. Hpexenpemennte pot n xenmnna: connantno-ncnxonornuecxoe nccneonanne
COHHAHIHIH KPH3HC CEMIH: EBHAHTHIE MATEPH H HX ETH
HEPEXHBAHHE POHTEHMH CHTVAHHH POXEHH PEFEHKA C CEHCOPHIMH HAPVBEHHMH
1. Ponrentcxne nepexnnannx cnryannn poxennx peenxa c orxnonennxmn n pasnnrnn
2. Crparernn connaammero n samnrnoro noneennx ponrene
3. Pecypct connaammero noneennx ponrene, nocnnrtnammnx ere c cencopntmn napymennxmn
COBHAARBEE HOBEEHHE POHTEHEH, BOCHHTIBARBHX ETEH C 3AEPXKOH HCHXHuECKOIO
PA3BHTH*
HACHHHE B CEMIE H CEMEHHIE HAPVBEHH
HPOFHEMI CEMEHHIX OTHOBEHHH H COBHAARBEE HOBEEHHE VuACTHHKOB BOEHHIX EHCTBHH
OHHOuECTBO B CEMIE
1. Konrpontnte nonpoct
2. 3aannx nx camocroxrentno paort
HHTEPATVPA
Inana 5. HPOIPAMML YHEBHLX KYPCOB HO HCHXOAOIHH CEMLH
Ocnont ncnxonornn cemtn n cemenoro xoncyntrnponannx
Arpeccnx n nacnnne n cementx ornomennxx
Hcnxonornuecxax nomomt n xpnsncno cnryannn (cnenxypc)
Ocoennocrn connaannx c rpynocrxmn ercxo-ponrentcxoro nsanmoecrnnx (cnenxypc)
BBEEHHE
Oouaroi, roeoa Mv+u-mpo.. oi. coece+ +a.euiru, eeo nana e ca+i paseap raproeo .ema v+vopu.c
npocmvoumic. Ou ue nore.a. numi eop:ee +o.oro c .vro+ u caxapo+, ou ue saxome. oare .e:i e nocme.i... Ou
uuroeoa pauiue ue oo.e. u menepi oi. o:eui ecmpeeoreu... My+u-+a+a noe.oe.a ua +vra u eopve crasa.a:
3uaeui, ceeoou voupa.a ua :epoare u uau.a oo.iuvm mempaoi. Umo ec.u meoe uanucami ruuev o ceoe
+o.ooocmu ?.. A nomo+ mi oi :uma. ua+ ec.vx mo, :mo uanuca..
B omeem nana nepecma. rau.mi:
Tar oicmpo ruuev ue uanuueui... He ov+a, :mo omo mar npocmo: es. u uanuca., npoeop:a. nana u
eicvuv.c us-noo ooe.a.
a, nora.v, mi npae, coe.acu.aci Mv+u-+a+a,...romopa e ca+o mpvouo cumvauu oosame.iuo :mo -
uuovoi npuov+aem, u nou.a ua :epoar sa mempaoim*.
Bor rax cxasounte repon ntymannoro mnpa ]nncxo nncarentnnnt Tyne nccon omamrcx, nsanmoecrnymr,
ro ecrt xnnyr n cnoe cemte. Btymannax cemtx mymn-rponne +ro cemtx, no xoropo n rnynne ymn rocxyer
xaxt ns nac, noromy uro nce onn cnannte n opte onnm cnonom, cemtx. Onn nmxr n saorxrcx pyr o pyre
n oo ncex, xomy nnoxo n rpyno xnnercx. Onn nerxo pemamr nponemt nmoro yponnx cnoxnocrn or menxnx
cementx neopasymenn o npnpontx ecrnn. Onn ns cexperon ycnexa nx cemtn n rom, uro onn eceeoa nmecre,
axe ecnn na npemx paccramrcx, n uuroeoa ne yntnamr, axe n oxnnnte ocennne neuepa, xora x nexoroptm
nesamerno noxpatnaercx nnoxoe nacrpoenne.
Anropt annoro yuenoro noconx npenaramr cno nsrnx na naxnte nponemt ncnxonornn cemtn
cemente rpynocrn n connaanne c nnmn. Tpyno narn remy, rax cnntno sarparnnammym nme, xax nepexnnannx,
cnxsannte c cemte, n nx npeoonenne.
* Buccou T. Bce o +v+u-mpo..x: Hoeecmu-crasru / Hep. co ueeo. CHo.: Asovra-r.accura, 2004. C. 247-248.
Knnra npenasnauena nx cryenron, nsyuammnx xypc cemeno ncnxonornn n ynnnepcnrere. B ne nnepnte
nsnoxent nonte marepnant, panee ne npecrannennte n oreuecrnenno ncnxonornn nccneonannx cemtn, mnoro
marepnanon ns nnocrpanntx ncrounnxon, panee neocrynntx unrarenm, snaxomomy nnmt c pyccxoxstuno
nnreparypo. Hocone coepxnr oomennt ontr nccneonarentcxo rpynnt, paoramme n Kocrpomcxom
rocyapcrnennom ynnnepcnrere nm. H. A. Hexpacona n pamxax npoexra PIHu N03-06-00143a (pyxononrent T. H.
Kpmxona), nocnxmennoro poccncxo cemte nepexonoro nepnoa, ee connaammemy noneennm n pasnnrnm.
B noconn npnnoxrcx nporpammt yuentx xypcon no ncnxonornn cemtn, cosannte n peannsyemte anropamn
xax npenoanarenxmn ynnnepcnrera.
Anropt ntramrcx orpasnrt neonosnaunym onenxy cocroxnnx conpemenno cemtn, xoropax, c ono cropont,
nnonne cnpannxercx c rpynocrxmn n nensroamn, no c pyro, rpeyer nnnmannx n noepxxn omecrna ns-sa
necnoconocrn naxonrt pemennx nponem camocroxrentno (connantnoe cnporcrno, ennanrnoe marepnncrno n r. .).
Hpenaraem nam, ynaxaemte unrarenn, saymartcx n nmecre c namn noncxart ornert na nonpoct o rom, uro
enaer cemtm xnsnecroxo, uro y nee onnr n nouemy uacrt ceme ne ntepxnnaer axe cnatx ncntrann.
Hocone pacxptnaer conpemennoe cocroxnne npecrannenn o cemeno nnamnxe: nnnxnne +rana pasnnrnx n
crpyxrypt cemtn na ee xnsnecroxocrt, cnoeopasnt nxna ponrene n ere n cemenym ycrounnocrt x
connantntm crpeccam, noxastnaer cnenn]nuecxne cemtn, cpaxammnecx c pamarnuecxnmn ocroxrentcrnamn cnoe
xnsnn (ontno peenox, nocrrpanmarnuecxoe crpecconoe paccrpocrno myxa, notnanmero n ropxunx rouxax, n r.
.). Ocooe snauenne npnaercx pacxptrnm opason marepn n orna, nastnaemtx apxnrexropamn cementx
ornomenn. Honcx cemte, naxoxmecx n rpyno cnryannn, pecypcon connaannx, xpearnnnocrt n naxoxennn
nyre antnemero pasnnrnx onxnt, no mnennm anropon, nomout cryenram nyume ocosnart cno
npo]eccnonantnt nyrt n nanpannennn nsyuennx cemeno ncnxonornn n nomomn cemte.
Btpaxaem ncxpennmm naroapnocrt n npnsnarentnocrt namnm acnnpanram n cryenram, nnecmnm cnonmn
nccneonannxmn nxna n nsyuenne cemtn, cementx ornomenn n connaemmero noneennx.
B nanncannn rnant I npnnnmana yuacrne H.O. Fenopyxona, rnant III O. F. Hoonna, rnant IV T. B.
Iymnna, M. C. Ionyena n A. R. Bacnnenxo.
Inana 1.
H3HEHHLE TPYHOCTH CEMLH H COBAAAHHE C HHMH
CEMEHHLH CTPECC H EIO HOCAECTBHR
Ax, omu ovpu! Ouu uvrui, eepuo, o.
moeo, :mooi noc.e uux ecxoou.o co.ue, -
noov+a. Mv+u-nana, oonuea roqe.
Cynpyxecrny n cemte nocnxment rtcxun xnnr n nayuntx nccneonann. Cuacrnnnax nnn xorx t
ncnxonornuecxn xom]oprnax cemenax xnsnt nomoraer uenonexy n ocrnxennn nnunoro cuacrtx n camtx nenerxnx
xnsnenntx nene. Vcnemnt pax nepexo cpannnnamr c ntnrptmem n norepee, cuacrnnntm nnerom, on nmeer
necomnennym nennocrt n omecrnennom mnennn. Moxno cxasart, uro ontmnncrno nme crpemxrcx x neantnomy
paxy n xorxr nmert cuacrnnnym cemtm. Tem ne menee nepexo xaxercx, uro cuacrnnnte paxn n cemtn pexn mt
exenenno cranxnnaemcx c cynpyxecxnmn xon]nnxramn, nenonnmannem n npaxo nnxamnx pocrnennnxon. Eme n
nauane XX n. mnoro nncann n ronopnnn o xpnsnce cemtn n paxa. Monoramnt nean, no mnennm K. Xopnn, nocroxnno
pasnenunnaercx, no nx omecrnennoro nncrnryra cemtn aexnarno sament noxa ne naeno. onrax n onoopasnax
xnsnt c onnm n rem xe uenonexom nepexo enaer cxyuntmn n yromnrentntmn ornomennx n nenom n ocoenno
cexcyantnte. Onaxo +ro nnmt onn ns nonepxnocrntx cnmnromon rpynocre conmecrno xnsnn n cemte, cunramr
nccneonarenn-ncnxoanannrnxn (K. Rnr, K. Xopnn, A. Mnnnep, P. Cxnnnep). B rpyntx n nanpxxenntx cnryannxx,
npn cronxnonennn c pamarnuecxnmn, no-nacroxmemy ceptesntmn n nentnocnmtmn cotrnxmn xax n uacrno n
npo]eccnonantno xnsnn, rax n n xnsnn omecrna, nepexo nmenno cemtx n nnsxne ornomennx cranonxrcx ro
enncrnenno c]epo, noepxnnamme uenonexa, amme emy cnnt nx npeopasonannx cnryannn, ntopa
napnanra xnsnn (B. H. pyxnnnn, 2000).
Bce +ro noyxaer nccneonarene cemtn nsyuart ]axropt, cnococrnymmne nnn npenxrcrnymmne
yonnernopennocrn nsanmoornomennxmn n nsanmoecrnnem y unenon cemtn no ncex c]epax xnsnn. ecrnnrentno,
nouemy-ro nexoroptx nme n ceme xnrecxne xaracrpo]t ena xacamrcx... ocrannxx nentmn n nenpenmtmn, a na
pyrnx, cnatx, nesaxanenntx cnannnamrcx xax ontmne cneronte rntt, cannnnax nx, rax onnctnaer A. H.
uexon unenon cemtn npo]eccopa N. n Cxyuno ncropnn. B cnyuae, xora n uenonexe ner roro, uro ntme n cnntnee
ncex nnnxnn... ocrarouno xopomero nacmopxa, urot norepxrt pannonecne (A. H. uexon, 1979. C. 401). 3namennrt
nncarent nastnaer +ro orom xnnoro uenonexa, conpemennte ncnxonorn ronopxr o cnne , camo+]]exrnnnocrn,
ycrounnocrn uenonexa n cemtn x crpeccy, cnoconocrn x connaannm c nnm.
Hccneonarenxm cemtn xax nenocrnocrn (rpynnt, omnocrn) noxa mnoroe npecrannxercx nexcntm, nanpnmep,
xax nnnxmr ]axropt pncxa nnn nenaronpnxrnte cotrnx na yxsnnmocrt x crpeccy orentntx nnnnnon n cemtn n
nenom; uro samnmaer cemtm or crpecca; uro raxoe xnsnecroxax nnn ntnocnnnax cemtx (E. A. Blechman, E. M.
Hetherington, 1996). 3rn nponemt paccmarpnnamrcx n sanano ncnxonornn, npexe ncero, n pamxax reopnn
cementx cncrem Mmppex Foy+na, cornacno xoropo cemtx xnnxercx cncremo, rax xax nsmenennx n ono uacrn
neyr x xomnencaropntm nsmenennxm n pyrnx uacrxx cemtn. Hmenno no+romy rpyno npecrannrt, uro n
cynpyxecrne nnn n cementx ornomennxx moxer trt cuacrnnntm xro-ro onn. uame cynpyrn n cemtn nnn nmecre
cuacrnnnt (Bce cuacrnnnte cemtn noxoxn pyr na pyra... y H. H. Toncroro), nnn necuacrnnnt. annt noxo
cnxstnaer nayunte nccneonannx cementx rpynocre c oxasannem npaxrnuecxo nomomn cemte cemeno
ncnxorepanne (A. . Bapra, 2001; A. Mnnnep, 2001; H. R. Xamnrona, 2001; 3. I. 3emnnnep, 2001; B. Rcrnnxnc,
1999). pyroe naxnoe connantno-ncnxonornuecxoe nanpannenne nsyuaer ouua+u:ecrue npoecci n xnnennx n cemte
xax +a.o nnn nepeu:uo rpynne, a raxxe ouua+urv cemtn xax cmeny cran, ]as conmecrno xnsneexrentnocrn n
cmeny onnx cementx cotrn pyrnmn. Hepnnunax rpynna ornnuaercx nnrencnnntm nsanmoecrnnem n omennem
nnnom x nnny, nnsxnmn ornomennxmn, osnauammnmn npnopnrernocrt cnonx nepe uyxnmn. Cemtx xax manax
connantnax rpynna nmeer cnom ncropnm, nporxxennocrt no npemenn, onaaer cemeno nnamnxo, ro ecrt
saxonomepno cmeno pasnnuntx +ranon n cocroxnn.
Ha nporxxennn cnoe xnsnn cemtx cranxnnaercx c camtmn pasnoopasntmn cotrnxmn, nexoropte ns nnx
npecrannxmr coo rpynocrn n crpecct. Onn nmemr pasnoe nponcxoxenne n nocnecrnnx nx cemtn xax nenoro.
Orpomnoe xonnuecrno pasnoopasntx cotrn name xnsnn mt nastnaem crpeccontmn: nanxsunnt rene]onnt
snonox, yrposy onesnn, nexnarxy ener, e]nnnr nmnn, norepm nnsxoro uenonexa. Cmpecc xax nepexnnanne
rpynocre trnx +ro peantnocrt name xnsnn. B +rom cmtcne crpecc nonnmaercx xax mera]opa.
3xsncrennnantnt ncnxonor P. Kyrentman cunraer +ro onpananntm, rax xax, necmorpx na orpomnte ycnnnx,
croxocrt n noepxxy, uenoneuecxne cymecrna ne cocroxr rontxo ns +neprnn. Cmpecc, no ero mnennm, +ro nnara
saxaroe npoxnnanne xnsnn conpemenntm uenonexom n nocroxnnom e]nnnre npemenn, cnn, xaxe nce ontmnx
ocrnxenn n ycnexon. B nocnenne rot noxnnnoct onncanne ]enomena sanncnmoro or crpecca noneennx, nanpnmep,
x nemy ornocxr xomnyntcnnnym axrnnnocrt menexepon n npenpnnnmarene; nexoropte ns nnx yrnepxamr, uro nm
nyume paoraercx no npeccom crpecca, uro rax onn nyume uyncrnymr nxyc xnsnn. Taxax pasnonnnocrt
sanncnmoro noneennx xorx t onoro ns unenon cemtn ne moxer ne cxasartcx na cemeno armoc]epe n xauecrne
nsanmoornomenn n omennx, cneennoro o mnnnmyma.
Co npemen I. Cente mnpoxo npnsnano, uro upesmepnt crpecc (ncrpecc) paspymaer soponte n narononyune
uenonexa. Bnox nonxrne ce+eui cmpecc, amepnxancxn connonor P. Xnnn (1949, 1958) onpeennn ero cneymmnm
opasom. 3ro cocroxnne n cemte, xoropoe nosnnxaer xax napymenne pannonecnx mexy peantno cymecrnymmnmn nnn
nocnpnnnmaemtmn rpeonannxmn x cemte (n nne yrpost, norepn) n nosmoxnocrxmn cemtn cnpannrtcx c nnmn (E. A.
Blechman, E. M. Hetherington, 1996; H. I. McCubbin, C. R. Figley, 1983). Otuno raxoe cocroxnne ntstnaercx
ecrnnem cmpeccopoe, nnn xnsnenntx cotrn, nenaronpnxrno nnnxmmnx na cemtm n ee cyty. Crpeccopt moryr
nnnxrt na cemtm n nenom nnn na ee uacrt (nanpnmep, na nay myx xena nnn mart peenox ), a raxxe na
orentntx unenon cemtn. Cymecrnymr cotrnx, xoropte ntstnamr x xnsnn, noranxnnamr cemtm xnepemenam. 3ro
samernte n naxnte cotrnx, raxne xax poxenne n cmeprt xoro-ro ns unenon cemtn; onn xacamrcx pasntx c]ep
cemeno xnsnn, nanpnmep, +monnonantnoro xnnmara, cnocoon nsanmoecrnnx, nene n nennocre, rpannn
(ncnxonornuecxo ncrannnn) mexy unenamn cemtn. Hpn cemenom crpecce cemtx nepexnnaer omee nanpxxenne n
nerarnnnte +monnn, onpeenennt (onrnmantnt) yponent xoroporo moxer oxastnart monnnsymmee ecrnne.
Hsnecrno, uro ymepennte rpynocrn nmemr crnmynnpymmee nnnxnne, sacrannxx nme copartcx nx npeoonennx
nponemno cnryannn.
CEMEHHLE CTPECCOPL, KPHTEPHH HX OHEHKH, KAACCHmHKAHHR
K. Onnnn, yuennna P. Hasapyca, n paore Crpecc, xonnnr n pasnnrne (1994) npenaraer xnaccn]nnnponart
crpeccopt no nym ocnonannxm: cnna cnaocrt crpecca n npoonxnrentnocrt ecrnnx. Hcxox ns +rnx xpnrepnen,
ona ntenxer :emipe euoa cmpeccopoe:
1) rpanma (xaracrpo]a, necuacrnt cnyua) xoporxoe no npoonxnrentnocrn, no cnntnoe no nosecrnnm
xnnenne, cotrne (nona, cmeprt, neoxnannt pasno);
2) xnsnennoe cotrne onee npoonxnrentnoe n oxastnammee ontmoe nnnxnne na antnemym xnsnt n
cyty cotrne (noxnnenne / yxo unena cemtn, nepees);
3) xponnuecxn poneno crpeccop (nanpxxenne) cma ornocxrcx, n nepnym ouepet, xon]nnxrt,
naxannnnammnecx n nepaspemnmte n xoe ntnonnennx rex nnn nntx connantntx pone (otrunx, cexcyantnt
naprnep, xena, rema, sxrt n r. .);
4) xnsnennte rpynocrn, nosnnxammne npn exenennom nsanmoecrnnn nnunocrn n cpet, nnn
mnxpocrpeccopt. 3ro cnate crpecconte nosecrnnx, cnna xoroptx moxer nospacrart, naxannnnaxct, n npecrannxrt
nx cemtn ontmym rpynocrt, uem xaxoe-nno xnsnennoe cotrne (nanpnmep, nocroxnnax nexnarxa ener, nnoxoe
xnnte).
Pasnonnnocrtm crpeccopon xnnxmrcx ce+euie mpvouocmu xonxpernte rpeonannx x cemte, cnxsannte co
crpeccontm cotrnem, (nanpnmep, ononnnrentnte pacxot, cnxsannte c poxennem peenxa nnn oyuennem unena
cemtn n pyrom ropoe). Maxcnmantnt cement crpecc, c xoroptm cemtx ne cnpannxercx, moxer npnnecrn x
ce+euo+v rpusucv. 3ro necnoconocrt cemtn noccranonnrt cranntnoe cocroxnne n cnryannn nocroxnnoro annennx
rex rpeonann, xoropte nsmenxmr cemenym crpyxrypy n cnocot nsanmoecrnnx unenon cemtn (nanpnmep, pasno).
Ce+eui rpusuc moxno onpeennrt n xax neoparnmym nepemeny n xnsnn cemtn, xora npexnne, npnntunte ponn
unenon cemtn cranonxrcx neaexnarntmn, n nponcxonr paspymenne (pacna) npexnnx opasnon noneennx.
Cement crpecc ne oxsarentno ocrnraer yponnx xpnsnca, ecnn cemtx ncnontsyer cnon pecypct, ymennx n
npornnocronr ecrpyxrnnntm nepemenam.
Crpeccopt nosecrnymr na nce c]ept xnsneexrentnocrn cemtn, no nexoropte ns nnx ocoenno yxsnnmt x
cemenomy crpeccy. 3ro c]ept cynpyxecxnx nsanmoornomenn, n rom uncne nnrnmno-nnunocrntx, na nexoroptx
+ranax xnsnennoro nnxna cemtn (nanpnmep, pannee cynpyxecrno nnn cynpyrn na +rane nycroro rnesa );
ponrentcrna nepexo x nemy, cnxsannt c npnnxrnem nono ponn (marepn nnn orna nepnoro peenxa), nocnnrannx
xponnuecxn ontnoro peenxa; sopontx unenon cemtn (rpynocrn npnnxrnx rxxeno onesnn n yxo sa rxxeno
ontntm unenom cemtn). Cymecrnymr n pyrne c]ept xnsnn cemtn, rpeymmne nsyuennx c rouxn spennx nx
crpeccorennocrn n connaennx: onnouecrno n cemte, +xonomnuecxn crpecc (]nnanconoe nanpxxenne),
npo]eccnonantnt crpecc (cemtx n paora: nepemena nnn norepx paort, nonax xaptepa, xora oa cynpyra-
ponrenx mnoro paoramr) H pyrne.
Moxno onpeenenno cxasart, uro cement crpecc +ro naxnoe connantnoe xnnenne n ononpemenno
connantnt crpecc, npnsnaxamn xoroporo ntcrynamr xornnrnnnax onenxa uenonexom crenenn yrpost cnoemy n
cemenomy narononyunm n nocneymmne nsmenennx n noneennn. Tax, nanpnmep, norepx paort onnm ns unenon
cemtn, es comnennx, neer x nontmennm narpysxn n ontme sanxrocrn pyrnx ee unenon, ecnn cemtx xouer
coxpannrt yponent n xauecrno xnsnn. Cemente crpecct raxxe pasenxmr na uop+amueuie (ecrecrnennte nsmenennx,
cnxsannte c cemeno nnamnxo nocneonarentntm npoxoxennem +ranon pasnnrnx cemtn) n orcmpe+a.iuie
(yponnx xaracrpo]t, raxne xax norepx, neoxnannax rpanma).
menouenonornn ceuennoro c1pecca
Hepexo npnsnaxamn crpecca pasnoro yponnx ntcrynamr onn n re xe cnmnromt pasno crenenn
nnrencnnnocrn. Otuno +ro ynennuenne nanpxxennx, cnopon, xon]nnxron, ccop n optt pyr c pyrom, yuamenne
ynorpenennx anxoronx, napxornxon, menxamenron, paccrpocrna cna, rononnte onn, npocryt n
ncnxocomarnuecxne paccrpocrna, nsmenennx n +monnonantnom xnnmare n nsanmoecrnnn cemtn pennocrt,
nsment, noospnrentnocrt n neonepne pyr x pyry, yxo or omennx, ncnxonornuecxoe orcyrcrnne n p. Onaxo,
cneyer ormernrt, uro otuno uop+amueuie crpecct saxanunnamrcx npuoopemeuue+ uero-ro nonoro (nontx pone,
ornercrnennocrn, anronomnocrn, nesanncnmocrn n r. .) unenamn cemtn n cemte xax omnocrtm. Btxnnmax n
xaracrpo]e npn +xcrpemantnom crpecce cemtx raxxe moxer nmert xaxne-ro npnoperennx (ontmax +monnonantnax
croxocrt, naxnte nantxn), no nena +rnx npnoperenn pasnnuna npn nosecrnnn crpeccopon raxoro pasnoro
xauecrna.
Hpnneem nsnecrnte nccneonarenxm napamerpt, no xoroptm ]nxcnpymrcx ornnunx uop+amueuoeo crpecca n
cemte or crpecca yponnx xaracrpo]t (u. Koy+n n M. Byntn, 1996).
Tannna 1
Pasuuuua uop+amueuoeo u +ucmpe+auouoeo cmpecca
Cymecrnymr mpu epvnni npusuaroe ce+euoeo cmpecca.
1. unsnuecxne cnmnromt (onn npaxrnuecxn onnaxont npn nmom crpeccope n moryr ornnuartcx
nnnnnyantno nnrencnnnocrtm): noxnmnuecxne peaxnnn, cepeuno-cocyncrte cnmnromt, onesnn crpecca
raxne xax xsna, acrma, rnnepronnx, onn n cnnne. Onaxo nexoropte conpemennte anropt cunramr cnxst crpecca c
onesnxmn ecnn ne mn]nuecxo, ro cnnmxom nenocroxnno, urot ee yunrtnart (. Fpar n u. xonc, 2003).
2. Honeenuecxne npoxnnennx (nsmenennx n yponne paorocnoconocrn uenonexa, xon]nnxrt n cnopt,
nsmenenne nnmentx npnntuex, xypenne, ynorpenenne anxoronx, napxornxon, menxamenron).
3. Hpnsnaxn ncnxnuecxoro nenarononyunx (rpenora n enpeccnx, rnen npaxenocrt, ycranocrt anarnx
cxyxa, ecconnnna n p.).
esaanrannonnte nponecct n xnnennx n connantno c]epe n c]epe sopontx nosnnxamr npn nnrentnom
neconnaannn uenonexa c cementm crpeccom. Cpen nnx: ennanrnoe noneenne ponrene n ere, n rom uncne
omamnee nacnnne; nopocrxonax epemennocrt; npexenpemennt yxo ere ns mxont ( pocanne mxont );
nnrentnte rxxente enpeccnn, npnnoxmne x camoyncrny.
uame ncero n ]oxyce nnnmannx nonnrnxon, unnonnnxon, connantntx paornnxon n axe nccneonarene
oxastnamrcx cemtn rpynnt pncxa, n xoroptx yponent nepexnnaemoro crpecca ntcox npn nnoxom ]ynxnnonnponannn
mexannsmon connaammero noneennx.
Hop+amueuie exenennte crpecct, nepexnnaemte uop+a.iuo cemte, n nenom connaemme c rpynocrxmn
cnoe xnsnn, nrnopnpymrcx. Tem ne menee n raxnx cemtxx nepexo cymecrnymr ceptesnte mennnncxne,
ncnxonornuecxne n connantnte rpynocrn, rpeymmne nomomn n npeoonennn. Ocroxrentcrna xnsnn moryr
rpeonart ntpaorxn nontx xonnnr-crparern, orcyrcrnymmnx n penepryape +rnx ceme. Honrnrmnoe
nccneonanne u. Koy+na (P. F. Cowan, 1991) crpeccon n connaannx c nnmn y ponrene ere-nepnennen n reuenne
nepntx nyx ner nocne poxennx ere noxasano, uro onn ncntrtnann ropaso ontme xon]nnxron n tnn menee
yonnernopent paxom, uem esernte cynpyrn. Ipynnonax ncnxorepannx (onn pas n neenm) n reuenne 3mecxnen o
Hapamerpt Hopmarnnnt crpecc 3xcrpemantnt crpecc
Bpemx nx nororonxn Kaxoe-ro Mano ner
Hpennenne Fontmoe Her
Hpexnn ontr Hexoropt Her
Hapamerpt Hopmarnnnt crpecc 3xcrpemantnt crpecc
Homomnnxn Mnoro Mano ner
uyncrno xonrponx Cpenee ntcoxoe Hnsxoe ner
Fecnomomnocrt Heontmax ner Cpenxx ntcoxax
Horepx Hexoropax Fontmax
Crenent onacnocrn Her Btcoxax
3monnonantnte napymennx Hexoropte Mnoro
Hponemt co sopontem Hexoropte Mnoro
n 3mecxnen nocne poxennx peenxa nomorna yxpennrt cynpyxecxne ornomennx n rapmonnsnponart armoc]epy n
cemte na cnoxnom +rane rpnanrynxnnn (noxnnennx rpertero peenxa). Cynpyrn nayunnnct nontm xonnnr-
nantxam, orcyrcrnonanmnm y nnx panee.
Tpynte xnsnennte cnryannn nponepxmr cemenym cncremy na npounocrt. Cymecrnyer ocooe xauecrno cemtn,
rax nastnaemoe resilience ( H. I. McCubbin, 1987), xoropoe nosnonxer e ]opmnponart n noepxnnart ycrounnte
narrepnt ]ynxnnonnponannx no nnnxnnem crpecca. Tepmnn nepenonrcx no-pasnomy: +nacrnunocrt, cnoconocrt
cemtn tcrpo noccranannnnart cnnt n cnyuae neyaun, rpanmt nnn tcrpo nsmenxmmnxcx cotrn nocne
nepenecennoro crpecca nnn ycrounnocrt x crpeccy. Konnennnx ycrounnocrn (resilience) nmeer neannmm, no
orarym ncropnm, cnxsannym cnon-rnrmntm nccneonannem crpeccoycrounnocrn ere (E. E. Werner, Z. D. Smith,
1982).
Ouennno, ona samer snaunmoe mecro n cncreme nayx o cemte, rax xax nccneonannx yxasann na naxnocrt cemtn
n ee ]opmnponannn. He nce unent cemtn onnaxono yxsnnmt x crpeccy, ne nce ymemr tcrpo noccranannnnart
ymennte n ]nsnuecxne cnnt, ntsopannnnart nocne neyaun, rpanmt, yepxnnartcx na nonepxnocrn, coxpanxx
ymennym +neprnm, xnsnepaocrnocrt n pyrne nosnrnnnte xauecrna. Hexoropte cemtn cranonxrcx xeprnamn
cnryannn n nsmenxmrcx n cropony nc]ynxnnonantnoro cocroxnnx, nnxora ne ntsopannnnamr, ne onpannxmrcx or
crpecca (E. A. Blechman, E. M. Hetherington, 1996).
Connaammee co c1peccou noneenne n ceute
urot nsanmoecrnonart c rpyno, xpnsncno cnryanne, neoxonmt nantxn coenaoamueeo noeeoeuu
ocooro connantnoro noneennx, cmtcn xoroporo onnaert, paspemnrt nnn cmxrunrt, npnntxnyrt nno yxnonnrtcx
or rpeonann, npexnnxemtx xpnsncno cnryanne, a raxxe, nosmoxno, npeornparnrt, cnoenpemenno pasraan ee
nepaspemnmocrt nnn onacnocrt. Connaammee c rpynocrxmn noneenne, nnn xonnnr, +ro cosnarentnoe
nenenanpannennoe noneenne n ornnune or noneennx samnrnoro. Ono cosaer cement ]ynamenr croxocrn,
ntcoxo xnsnecnoconocrn, aanrnnnocrn n no-pasnomy npecranneno n cemte xax nenom n y unenon cemtn (T. H.
Kpmxona, 2003; . uonrana, 1995; H. I. McCubbin, C. R. Figley, 1983). Konnnr xnnxercx crannnsnpymmnm ]axropom,
nomorammnm cemte ocymecrnnrt ncnxonornuecxoe npncnoconenne no npemx nepexnnaemoro crpecca. Coe.aoamuee
noeeoeuue +ro nenenanpannennoe connantnoe noneenne, nosnonxmmee cyexry cnpannrtcx c rpyno xnsnenno
cnryanne (nnn crpeccom) cnocoamn, aexnarntmn nnunocrntm ocoennocrxm n cnryannn, uepes ocosnannte
crparernn ecrnn. 3ro cosnarentnoe noneenne nanpanneno na axrnnnoe nsmenenne, npeopasonanne cnryannn,
noammecx xonrponm, nnn na npncnoconenne x ne, ecnn cnryannx ne noaercx xonrponm (T. H. Kpmxona, M. B.
Canoponcxax, 2003. C. 16). Hpn raxom nonnmannn connaammee noneenne naxno nx connantno aanrannn
sopontx nme. Crnnn n crparernn connaannx paccmarpnnamrcx xax orentnte +nemenrt cosnarentnoro
connantnoro noneennx, c nomomtm xoroptx uenonex cnpannxercx c xnsnenntmn rpynocrxmn (. Fpar, u. xonc,
2003). pyrnmn cnonamn, connaanne, nnn xonnnr, +ro ro, xax uenonex ntepxnnaer, repnnr, npnntxaer, nseraer
n / nnn paspemaer crpecconym, ro ecrt nanpxxennym cnryannm.
Hccneonarenn ycranonnnn, uro aanrnnnte nosmoxnocrn xonnnr-noneennx ynennunnamrcx no ecrnnem
onee cnntntx crpeccopon. 3ro osnauaer, uro uem cnntnee crpeccop, rem onee xnno ntpaxeno connaammee
noneenne y xopomo aanrnpymmnxcx nme n ceme. Poccncxne cemtn nmemr, n ocnonnom, cpenn yponent
connaannx.
Onaxo n nexoroptx cnyuaxx ntpaxennocrt xonnnra cymecrnenno ynennunnaercx: y nme, nepexnnmnx
neoxnannt pasno; y myxunn-myxe, nosnparnnmnxcx nocne yuacrnx n oentx ecrnnxx x mnpno, n rom uncne
cemeno xnsnn (cm., nanpnmep, rnany IV).
Hrax, nonxrno, uro cemtn moryr no-pasnomy pearnponart na crpecc.
Cnocooi (cmpameeuu u cmu.u) qvuruoua.iuoeo, nnn npoovrmueuoeo, xonnnra cemtn n crpeccono cnryannn
otuno nxnmuamr:
1) noncx nn]opmannn, nonnmanne crpeccono cnryannn, cotrnx;
2) noncx connantno noepxxn or nnsxoro oxpyxennx, pocrnennnxon, pyse, cocee, pyrnx nme,
naxoxmnxcx n noontx cnryannxx, n npo]eccnonanon;
3) rnxocrt cementx pone;
4) onrnmnsm, nepy n nyumee;
5) ynyumammeecx omenne cemtn, nanaxennym xommynnxannm;
6) nxnmuennocrt ncex unenon cemtn n paspemenne nponemt, rpynocrn n p.
3qqex1nnnoc1t connaammero co c1peccou noneennn: xpa1xonpeuennme n onronpeuennme nocnec1nnn
Hpoovrmueui xonnnr otuno nmeer nosnrnnnte nocnecrnnx nx cemenoro ]ynxnnonnponannx: paspemenne
nponemt, rpyno cnryannn, cnnxenne yponnx nanpxxennx, rpenorn, ncxom]opra, ymennt noem n paocrt
npeoonennx. Ecnn cnryannx ne moxer trt paspemena npxmo n n xoporxn cpox, nosnnxamr nonax onenxa cnryannn n
nonax onenxa cex n cnryannn, n ocnone xoroptx nexnr nsmenenne ornomennx unenon cemtn x nponeme, nosnrnnnoe
ncronxonanne nponcxoxmero (morno t trt n xyxe, +ro ypox ncem nam, nnpet yem ymnee). Baxno ormernrt,
uro npn +rom ne cnnxaercx mornnannx ocrnxennx, coxpanxmrcx peanncrnunt noxo x onenxe cotrnx n
cnoconocrt cemtn monnnsonart cnnt.
Henpoovrmueui xonnnr cnxsan c npeonaannem +monnonantntx peaxnn na cnryannm, cnoeopasntm
sacrpenannem na nnx n npoxnnxercx n nne norpyxennx n nepexnnannx, camoonnnennn, onnnennn pyr pyra,
nonneuennn onnm unenom cemtn pyrnx n cnoe nenpoyxrnnnoe cocroxnne. Tax nnora nexoropte unent cemtn
nenpecranno xanymrcx, coxanemr, onxamrcx na necnpanennnocrtxnsnn no ornomennm x nnm, nmecro roro,
urot ecrnonart. Hsoeeauue xax crnnt connaannx raxxe moxer trt nenpoyxrnnntm. Ono npoxnnxercx n nne
yxoa or nponemt, nontrox ne ymart o ee pemennn noome, xenannn satrtcx no cne, pacrnopnrt cnon nensrot
n anxorone nnn xomnencnponart orpnnarentnte +monnn eo, cnpxrartcx sa cnnno xomnerenrntx nme,
rapanrnpymmnx connantnym noepxxy n pemenne nponemt nmecro camo cemtn. Hepexo +ro noneenne
xapaxrepnsyercx nannno, nn]anrnntno onenxo nponcxoxmero.
Jqqermueuocmi xonnnra npoxnnxercx n npoonxnrentnocrn nosnrnnntx nocnecrnn. Onn moryr trt nno
xparxonpemenntmn: otuno nx nsmepxmr no ncnxo]nsnonornuecxnm n a]]exrnnntm noxasarenxm, no romy,
nacxontxo tcrpo nmn nosnpamamrcx xyponnm ocrpeccono axrnnnocrn; nno onronpemenntmn, oxastnammnmn
nnnxnne na ncnxonornuecxoe narononyune cemtn, ynyumenne ee connantnoro ]ynxnnonnponannx (otuno nx rpyno
yuecrt).
Bonpoc o +]]exrnnnocrn nmoro xonnnr-crnnx xnnxercx orxptrtm. eno n rom, uro re cnocot noneennx,
xoropte nomoramr n onnx cnryannxx, moryr ne paorart n pyrnx. Hanpnmep, nsnecrno, uro noccranonnenne
+monnonantnoro ananca npn nomomn naccnnntx crparern (ne uepes pemenne nponemt) ncnontsyercx onee
nnrencnnno, ecnn ncrounnx crpecca nexcen, n y uenonexa ner snann, ymenn nnn peantntx nosmoxnocre ymentmnrt
ero (H. H. Hepnnn, H. Bynep, 1978). Hcnontsonanne nponemno opnenrnponannoro xonnnra n conepmenno
nenoammecx xonrponm cnryannn raxxe oxastnaercx manonpoyxrnnntm, ncromaer pecypct (cm., nanpnmep, rnany
2).
Connaanne co c1peccou n ceutnx pasnoro 1nna
Vponent n xauecrno npeoonennx xnsnenntx rpynocre sanncxr or roro, nacxontxo ycnemno ]ynxnnonnpyer
cemtx, ro ecrt or roro, xax ona ntnonnxer cnon rnannte ]ynxnnn (O. A. Kapaanona, 2004). uynxnnn cemtn +ro
exrentnocrt cemtn, nanpannennax na yonnernopenne norpenocre ee unenon n omecrna n nenom. Hop+a.iuo
qvuruouupvmua ce+i +ro cemtx, xoropax oecneunnaer neoxonmt mnnnmym narococroxnnx, connantno
samnrt n pasnnrnx ee unenon (B. H. pyxnnnn, 1998). ucqvuruoua.iua ce+i ra, n xoropo ntnonnenne
]ynxnn oxastnaercx napymenntm, ncnecrnne uero nosnnxamr npenoctnxn nx npoxnnenn ropnsonrantntx n
neprnxantntx crpeccopon. Paccmorpnm connaemmee co crpeccom noneenne n cemtxx c nopmantntm n napymenntm
]ynxnnonnponannem (H. I. McCubbin, C. R. Figley, 1983. C. 227).
Tannna 2
Coenaamuee noeeeuue e ce+oax c uop+auoum+ u uapyueuum+ qyuuuuouupoeauue+
Connaammee n samn1noe noneenne ceutn npn c1pecce
anexo ne ncera ncntrtnammax crpecc cemtx npneraer x xonnnr-noneennm, npenounrax noneenne
samnrnoe. Ho ncuxo.oeu:ecro sauumo nonnmamr nocosnarentnym cncremy moene noneennx, c]opmnponannym
na ocnone xnsnennoro ontra uenonexa n orpaxammym ero or orpnnarentntx +monn crpaxa, rpenorn, nosnnxammnx
na ocnone rpanmnpymme nn]opmannn ns nnemnero mnpa nno ncnecrnne norennnantno crpeccorenntx
ocroxrentcrn. Hsnecrnte ncnxorepanenrt A. . Bapra, A. H. 3axapon, A. C. Cnnnaxoncxax, 3. I. 3emnnnep n B.
Rcrnnxnc onnctnamr ycnonnx, npn xoroptx cemtx n rpyntx xnsnenntx cnryannxx cxnonna ncnontsonart, cxopee,
mexannsmt ncnxonornuecxo samnrt, uem cosnarentnoro connaannx. 3ro nannune cnntno mn]onornsnponanno
cemeno ncropnn, nnoxo ocosnanaemte xponnuecxne xon]nnxrt, +monnonantnax sanncnmocrt, nenpoxcnennte
rpannnt n np. 3auacrym cemtx onaaer n ocnonnom nc]ynxnnonantntmn crannnsaropamn pannonecnx cemeno
cncremt. Ho mnennm A. . Baprn, nmn moryr crart ern, onesnn, napymennx noneennx (nanpnmep, nnxnnunocrt
cynpyxecxnx nsmen n ]nsnuecxoro nacnnnx). B nexoroptx cemtxx ponrenn ne ccopxrcx rontxo rora, xora peenox
oneer. Hpncryn acrmt moxer nosnnxart y peenxa, eccosnarentno ycnonnmero +ry saxonomepnocrt, npn manemnx
npnsnaxax ccopt. Ecnn on onroe npemx xnnxercx crannnsaropom cemeno cncremt, orenenne or ponrene n
Cemente napamerpt uynxnnonantnax cemtx nc]ynxnnonantnax cemtx
Henrn]nxannx crpeccopa uerxoe, npnnxrne Heuerxoe, orpnnanne
Hoxyc nponemt 3ro omee eno 3ro eno onoro uenonexa
Hoxo x nponeme Pemenne Onnnenne pyrnx
Tepnnmocrt pyr x pyry Btcoxax Hnsxax
Vuacrne n saora Hpxmte, xnnte Henpxmte, nexnnte
Omenne Orxptrocrt Vxo n cex, saxptrocrt
Cnnouennocrt Btcoxax Hnsxax
Cemente ponn Inxne Xecrxne
Hcnontsonanne pecypcon Honnoe Henonnoe
Hacnnne Her Ecrt
Vnorpenenne anxoronx, napxornxon Pexo uacro
Hannune nnepa Onn nnep nno panencrno Orcyrcrnne nnepa, napannu pemenn
nopocrxonom nospacre nponcxonr ouent rpyno n onesnenno (A. . Bapra, 2001).
max1opm yc1onunnoc1n ceutn x c1peccy
Cymecrnymr omesnaunmte ]axropt, crannnsnpymmne cemenym cncremy n ymentmammne yxsnnmocrt cemtn
x crpeccy. Ho anntm sapyexntx n oreuecrnenntx anropon (. Fpar, u. xonc, 2003; . Maepc, 1996; A. C.
Cnnnaxoncxax, 1999; 3. I. 3emnn-nep, B. Rcrnnxnc, 1999), x nnm ornocxrcx: connantnt n npo]eccnonantnt
craryc, pemenne nponemt nyrem connaennx, nsanmnax noepxxa n cemte n noepxxa rex nme, c xoroptmn
cnxsant xaxo-nno exrentnocrtm (cynpyxecxne napt es ere). B cemtxx c ertmn-omxontnnxamn n
mxontnnxamn naxnt pennrnosnocrt (nepa), noepxxa oxpyxennx n npncnoconenne x onee mnpoxo connantno
rpynne, uacrtm xoropo onn cex omymamr. Cemtn c nopocrxamn ncnontsymr nnte ]axropt: craryc n oxo,
nsanmnax noepxxa cemtn n cynpyra (cynpyrn), nnyrpennxx cnnouennocrt cemtn, noepxxa onee mnpoxo
connantno rpynnt. H naxonen, cemtn na crann nycroro rnesa nouepxnnamr samnrnym nennocrt connaammnx
nantxon, nnyrpenne cnnouennocrn cemtn n noepxxn oxpyxennx, c xoroptm nx cnxstnaer xaxax-nno exrentnocrt
(H. I. McCubbin, R. D. Thompson, 1989).
Ho namnm anntm, qarmopa+u vcmo:ueocmu ce+iu r cmpeccv xnnxmrcx: omne saaun no nocnnrannm ere,
nannune paort, yonnernopennocrt unenon cemtn cnoe exrentnocrtm, conmecrnte nnrepect n ena, pasenenne
nennocre, n rom uncne yxonntx, nmont n nepnocrt pyr pyry, ornercrnennocrt sa cemtm, cexcyantnax rapmonnx.
Kpome roro, ontmoe snauenne nmemr: ymenne unenon cemtn pemart nponemt; nanaxennoe omenne;
yonnernopennocrt nsanmoornomennxmn n poneno crpyxrypo n cemte (nannune nnepa nyume, uem ponenoe
pannonecne n name xyntrype); connantnax noepxxa (uame ncero nymax cnepxy nnns, n ocnonnom, or ponrene x
erxm); xopomee soponte; onopa na cex n nnsxnx pocrnennnxon (H. O. Fenopyxona, 2003; E. B. Kosena, 2001; T. H.
Kpmxona, 2003).
B onom ns nccneonann nsyuannct cemtn n cnryannn connaannx c rpyntmn xnsnenntmn cotrnxmn.
Oxasanoct, uro nx cemtn ne naxno, xnnxmrcx nn onn peantno rpyntmn, nnn rontxo nocnpnnnmamrcx xax rpynte. B
nmom cnyuae, onn ntcrynamr xax crpeccopt n nnnxmr na aanrnnnocrt ]ynxnnonnponannx xaxoro uenonexa n
cemtn n nenom. K uop+amueui+ crpeccopam, nnn otuntm exenenntm rpynocrxm, nccneyemte cemtn ornecnn
rpynocrn n cneymmnx c]epax (no snaunmocrn n uacrore ynomnnannx): marepnantnoe oecneuenne; soponte,
nocnnranne ere; nepeesnnn cmena xnntx; mexnnunocrnte ornomennx.
Vcnemnocrt connaannx cemtn c rpynocrxmn cnxsana co crenentm yonnernopennocrn ornomennxmn n cemte n
cornaconannocrn nennocrntx opnenrannn cynpyron. 3ro nponepxnoct n nccneonannn 50 ceme (n nospacre or 22 o 39
ner, co craxem cemeno xnsnn or 3-x o 17-rn ner). Bce onn onennnn cnon mexnnunocrnte ornomennx xax n ro nnn
nno crenenn naronpnxrnte npn ntpaxenno yonnernopennocrn paxom. Hsmepenne xonnnra npononnoct npn
nomomn onpocnnxa Konnnr-noneenne n crpeccono cnryannn (H. 3nnepn. Hapxep, 1990; aanrannx T. H.
Kpmxono, 2001). 3a]nxcnponano snaunrentnoe npeonaanne npoo.e+uoopueumupoeauuoeo ronuuea no cpannennm c
o+ououa.iuo-opueumupoeauui+ n ronuueo+ usoeeauu no ncex c]epax ocosnanaemtx cemte rpynocre. Oxasanoct,
uro uem ntme yonnernopennocrt nsanmoornomennxmn n cemte, rem ontme ntpaxen axrnnnt nnn opnenrnponannt
na pemenne nponem xonnnr. Onaxo y cynpyron co snaunrentntm cxocrnom nennocrntx opnenrannn tna
ycranonnena nnmt renennnx x ntopy cxontx xonnnr-crparern nponemno-opnenrnponanno nanpannennocrn. C
nospacrom cynpyron n craxem cemeno xnsnn ynennunnaercx ntpaxennocrt +monnonantno opnenrnponannoro
xonnnra, a cynpyrn n nospacre o 30 ner cymecrnenno uame connaamr c rpynocrxmn npn nomomn nserannx
(connantnoro ornneuennx, n uacrnocrn). Hnrepecntm noxasancx ror ]axr, uro n cemtxx ncntryemtx ntennnnct ne
xpxne rpynnt +ro myxtx, nno upesntuano ycnemno connaammne c rpynocrxmn, nno nonce ne cnpannxmmnecx
co crpeccom. B ro xe camoe npemx nx xent connaamr c xnsnenntmn rpynocrxmn no ncex es ncxnmuennx c]epax na
cpenem yponne. Taxnm opasom, nononte n renepnte pasnnunx nnnxmr na +]]exrnnnocrt connaannx n connantno-
ncnxonornuecxo aanrannn.
Kax nnnm, onontno nenerxo oomnrt nnnxnne ncex nosmoxntx ]axropon pncxa, yxsnnmocrn x crpeccy n
connaannx c nnm, ntxcnnrt, xax onn cnococrnymr nnn npenxrcrnymr xopome aanrannn n narononyunm cemtn.
B saxnmuenne nasonem nexoropte emorpa]nuecxne, connantnte n connantno ncnxonornuecxne
omepoccncxne renennnn, neonosnauno nnnxmmne na ycnemnocrt / neycnemnocrt connaammero co crpeccom
noneennx cemtn:
ymentmenne uncna ere, ocoenno y ropoxan;
nnrentnax n cnntnax cnxst c ponrentcxo cemte, ycnnenne sanncnmocrn ponrene or ere n nosnem
nospacre n cnxsn c neocrarouno pasnnrtmn connantntmn nporpammamn n omecrne;
nonnax sanxrocrt oonx ponrene, ntcoxax sanxrocrt xenmnn marepe (paorammax mart npononr c
peenxom n cpenem 1 uac 24 mnnyrt n cyrxn);
nsmenenne npnopnreron cemtn n paort: n connanncrnuecxom omecrne npenonaranoct, uro rnannoe
nponcxonr ne n cemte (npnopnrer paort), renept snauenne cemtn nospacraer;
cemenoe noennacrne: nponemt c nnepcrnom n cemte (]opmantnoe nnepcrno myxa n ne]opmantnoe xent);
pacnpocrpanenne cosnarentnoro ponrentcrna n monotx cemtxx;
onee cnntnax nxnmuennocrt monotx ornon n xnsneexrentnocrt cemtn;
nospoxenne nnrepeca x cemeno ncropnn, cemenomy epeny ne npocro xax reneanornuecxoe xon, a xax
norpenocrt n noccranonnennn cemeno xyntrypt, rpannn, xax opamenne x pecypcy.
Ceronx soponax uacrt ceme n name crpane ne xer mnnocrn nn or npnpot, nn or rocyapcrna, no axrnnno
nmer cama paspemennx cnonx nponem, cnxsanntx c xnntem, sopontem, opasonannem ere n r. . Cemtx xnno
oprannsm, xoropt nocroxnno paoraern menxmmemcx mnpe n necranntnom omecrne nepexonoro nepnoa,
npncnocannnaxct x nsmenennxm, nsmenxx ocroxrentcrna cnoe xnsnn. Ona cama onpeenxer cnom cyty n ntnpaer
nyrt (Ocrartcx nnn +mnrpnponart? Paorart no namy nnn cosart cno nsnec?Oyuart ere n rocyapcrnenno nnn
uacrno mxone?).
Koneuno, nnora sanaca npounocrn n rnxocrn ne xnaraer. Onaxo cnennanncrt no nponemam cemtn no ncem
mnpe ronopxr, uro n reuenne XX n. +ror connantnt nncrnryr nepexnn crontxo norpxcenn n xpnsncon (n cxontxo n
ono rontxo Poccnn!), uro ocraercx ynnnxrtcx nenepoxrno xnsnecroxocrn cemtn. H ne rontxo ynnnxrtcx, no n
nanmart, nccneonart, urot nomorart cemte XXI n.
3APYBEHAR HCHXOAOIHR O H3HEHHLX COBLTHRX KAK HCTOHHHKAX
CEMEHHOIO CTPECCA H COBAAAKmEIO HOBEEHHR CYHPYIOB
Cvnpvrecra .mooei, romopa npoxooum
:epes mic:v c.v:auocme, ca+oe nperpacuoe
:voo, xom u ca+oe ooioeuuoe.
u. Mopnax
B sanano ncnxonornuecxo nayxe paspaorxa anno remt ocymecrnnxercx yxe anno, naxonnen orart
reopernuecxn n +mnnpnuecxn marepnan, no pesyntraram nponeenntx nccneonann nnepxmrcx nporpammt
ncnxonornuecxo n ncnxorepanenrnuecxo nomomn cemte, cynpyxecxnm napam, ponrenxm n erxm.
3apyexnte anropt nouepxnnamr, uro crpecc nrpaer nce onee naxnym pont n conpemennom omecrne, npn
+rom cemtx ocraercx nx nero orxptro n yxsnnmo n ontme crenenn, uem omecrno n nenom. Cemtx naxonrcx n
cnoxnom xomnnexce pasnnuntx nnnxnn xax nnecementx (nonnrnuecxne pe]opmt, cnat n +xonomnxe, connantnte
rpanc]opmannn n omecrne), rax n nnyrpncementx (noxnnenne/yxo onoro ns unenon cemtn, npnnxrne ponrentcxo
ponn, yxo ere ns ponrentcxo cemtn), n n cnoem pasnnrnn na ]one +rnx nnnxnn nocroxnno ]opmnpyercx n
nsmenxercx.
Tax, uacrte ntcoxne crpecconte narpysxn n npo]eccnonantno exrentnocrn naxnatnamrcx na rpynocrn
noncenenno xnsnn, cymecrnymmne n xpyry cemtn n nnxamem oxpyxennn. Tecnoe nsanmoecrnne crpecca n
pasntx c]epax crnpaer rpannnt mexy uacrntm n omecrnenntm xnsnenntm npocrpancrnom, ncnecrnne uero
ntxnnenne yponnx crpecca tnaer sarpynnrentno, rax xax nponcxoxr mnoxecrnennte nsanmonepennerennx n
nsanmonnnxnnx ]axropon crpecca. Hpn +rom nnemnne nopmarnnnte n nenopmarnnnte crpeccopt n exenennte
nenpnxrnocrn naxoxrcx no nsanmno cornaconannocrn c nnyrpennnmn crpeccopamn (xon]nnxrt nnunocrn, e]nnnr
xomnerenrnocrn) xaxoro orentnoro unena cemtn.
B 1990-e rr. reopernuecxne n +mnnpnuecxne paspaorxn cemenoro crpecca n sapyexno ncnxonornuecxo nayxe
tnn npecrannent raxnmn yuentmn, xax I. Foenmann (1997), H. Focc (1987), H. Bannannx, P. BnxnennM. unm
(1977), C. P. Kaprep (1988), M. Heppe (1998). Hx nccneonannx nanpannent na ntxnnenne nanonee snaunmtx nx
cemeno xnsneexrentnocrn crpeccon n noncx oxcnennx roro, xax cemte yaercx npeoonenart nanpxxenne
xpnrnuecxnx xnsnenntx cnryann n xpnsncon.
Crpecc n nocnenne ecxrnnernx nonnmancx no-pasnomy n xax omn aanrannonnt cnnpom (I. Cente,
1936), n xax npnunna ncnxnuecxnx n ]nsnuecxnx onesne (E. H. unnnnn, 1990; C. Xo]onn, 1989; T. Xonmc n P. Pare,
1967). Hanonee npnsnanntm ontmnncrnom anropon cunraercx cneymmee onpeenenne crpecca. Crpecc +ro cnxst
mexy nnnnnom, ero nnyrpennnm mnpom n oxpyxamme nnemne cpeo, npnuem nosecrnne cpet npentmaer ero
cocrnennte cnnt n nosmoxnocrn. Hpn +rom noxnnxercx yrposa sopontm uenonexa, connantnomy npncnoconennm n
yponnm paorocnoconocrn. Crpecc npecrannxer coo ncananc mexy nnemnnmn n nnyrpennnmn rpeonannxmn x
nnunocrn n ee nosmoxnocrxmn pearnponannx na nnx, npnuem +ror ncananc ne oxsarentno cymecrnyer oexrnnno,
on moxer nepexnnartcx cyexrnnno, ro ecrt cnryannx nocnpnnnmaercx uenonexom xax xpnrnuecxax.
4op+i ce+euix cmpeccoe pasenxmr na ne rpynnt:
1) maxpocrpecct n cemenom pasnnrnn xax xpnrnuecxne xnsnennte cotrnx (nanpnmep, E. H. unnnnn, 1990);
2) mnxpocrpecct, xoropte oxnartnamr noncenennte rpeonannx n exenennte nenpnxrnocrn (nanpnmep, E.
mnant, 1981).
I. Foenmann nouepxnnaer, uro cmpecc, c xoroptm cranxnnaercx cemtx, moxer trt cnecrnnem:
1) ooermueuix qusu:ecrux ueo.aeonpumuix vc.oeu (nanpnmep, ntcoxn yponent myma n sarpxsnennx
armoc]ept n ropoax, nnornocrt sacrpoxn, recnoe xnnte, orcyrcrnne ercxnx nrpontx nnomaox, onacnocrt
ynnunoro nnxennx nx ere, nopocrxonax npecrynnocrt);
2) uuqpacmpvrmvpuix vc.oeu (nanpnmep, nnsxoe xauecrno ycnyr, npeocrannxemtx cemte, ntcoxax cronmocrt
coepxannx ere, neyonnernopnrentnax cemenax nonnrnxa n omecrne) ;
3) rouqpoumauu c ereoueeui+u uenpumuocm+u (nanpnmep, nenpnxrnte cocen, noncenennte
nenpnxrnocrn);
4) rpumu:ecrux rusueuuix cooimu (nanpnmep, nepees, nauano oyuennx ere n mxone, ntxo marepn na
paory);
5) npoe.euu omana paseumu ce+euoeo ur.a (nauano oyuennx ere, nx nyeprarnt nepno, ntop
npo]eccnn n r..).
Teopernuecxym xonnennnm crpecca pasnnnaer raxxe CP. Kaprep, xoropt pasnnuaer eepmura.iuie,
pacnpocrpanennte na noxonennx, crpeccopt n eopusouma.iuie crpeccopt, xoropte, n cnom ouepet, moryr trt
nopmarnnntmn (rax nastnaemte saaun pasnnrnx) n nnemnnmn (rax nastnaemte xpnrnuecxne xnsnennte
cotrnx).
Iopnsonrantnte crpeccopt cocroxr ns nsmenenn n xnsnennom nnxne, nopmarnnntx / nenopmarnnntx
crpeccopon (raxnx xax neoxnannax cmeprt, xponnuecxax onesnt nnn anapnx, ]axrt cemeno norpa]nn).
Beprnxantnte crpeccopt nmemr n cnoem ocnonannn cemente n mexnoxonennte crepeornnt nsanmoornomenn,
cemente mn]t, cemente rant n cemente sanemannx (nocnannx, naxast), xoropte ornocxrcx xax x nyxneapno,
rax n x pacmnpenno cemte (c aymxamn n eymxamn, partxmn n cecrpamn).
B xonne 1940-x rr. rpynna sapyexntx yuentx ntnnnyna moent cemenoro crpecca, oycnonnennoro +ranamn
cemenoro pasnnrnx. Onn ntnnnynn npenonoxennx o rom, uro:
pasnnunte +rant n cemenom nnxne (nanpnmep, cynpyxecrno es ere, cemtx c manentxnmn ertmn, cemtx c
ertmn omxontnoro nospacra, cemtx c ertmn mxontnoro nospacra, cemtx c ertmn-nopocrxamn, cemtx n nponecce
orenennx, n cepenne xnsnn, n crapocrn) xapaxrepnsymrcx pasnnuntmn ocoennocrxmn nnyrpncemeno
xnsneexrentnocrn;
soponoe pasnnrne cemtn n ee unenon rpeyer ycnemnoro npeoonennx nocneonarentntx saau pasnnrnx (E.
M. Duvall, 1948).
Hpn +rom xaxt +ran xapaxrepnsyercx rnnnuntmn oxnannxmn, nopmamn, cnenn]nuecxnmn ponxmn, a raxxe
oxsarentno crpyxrypo nnacrn, crpyxrypo a]]exron, crpyxrypo xommynnxannn (K. Poxepc, 1973), napntmn n
omecementmn cncremamn nsanmoecrnnx (pasnnrne nnrnmnocrn n cexcyantnocrn, pasnnrne ercxo-ponrentcxnx
ornomenn) n nx pacnpocrpanennem na mnpoxn cnexrp cotrn (nanpnmep, poxenne peenxa, yxo ns
ponrentcxoro oma) (C. B. Var, 1991).
3ra moent paccmarpnnaer cncremnte nsmenennx cemtn na onpeenenntx +ranax n cnxstnaer nannune
oxsarentntx aanrannonntx cnoconocre cemtn c +ranamn cemenoro pasnnrnx (H. Banna-nnx, P. Bnxnen, M. unm,
1974). Anropt ncxoxr ns roro, uro nepexo na nont +ran cemenoro nnxna npnnonr x onee nnn menee rnyoxnm
nsmenennxm cementx xommynnxarnnntx n ponentx crepeornnon n rpeyer npncnoconennx n aanrannn.
B noxoe M. Heppe (1997) npecranneno nonnmanne cemenoro crpecca xax nenrpantnoro ]axropa n
nc]ynxnnonantnom cemenom pasnnrnn. Cunraercx, uro crpecc no mnornx cnyuaxx moxer xnnxrtcx npnunno
ennanrnoro noneennx n cemte (nanpnmep, npnmenenne nacnnnx), ]opmnponannx n pasnnrnx nnyrpennnx n nnemnnx
orxnonenn xax y ere, rax n y ponrene, a raxxe moxer npnnecrn nyxneapnym cemtm na rpant pacnaa.
Ocooe nonoxenne n sapyexno ncnxonornuecxo nayxe no anno nponemarnxe sannmaer nsyuenne crpecca n
xonnnra n c]epe cvnpvrecrux omuoueuu.
Crpecct n rpynocrn, nepexnnaemte cynpyramn, pasnnuamrcx no ncrounnxy nx nosnnxnonennx, no
nocnecrnnxm, no cnenn]nxe nx nepexnnannx n connaennx c nnmn.
Btenxmr necxontxo ucmo:uuroe nosnnxnonennx cemenoro crpecca nnyrpn cynpyxecxnx ornomenn. K nnm
ornocxrcx npo]eccnonantnte narpysxn, ]nnanconte rpynocrn, nnsxoe xauecrno cynpyxecxnx ornomenn,
napymennx xommynnxannn n ntcoxax uacrora xon]nnxron, neycrounnocrt cementx pone, narpysxn, cnxsannte c
ertmn.
Hpoqeccuoua.iuie uaepvsru xapaxrepnsymrcx ontmnm oemom paort n cnepxypountmn paoramn. Onn
coxpamamr npemx n nosmoxnocrn trt n cemte n nnrepeconartcx nonoxennem en y unenon cemtn, npnsnanart nx
snauenne.
Hccneonannx, nponeennte n Iepmannn, noxasann, uro 87% ntopxn ns 600cynpyxecxnx nap yxasann crpecc na
paore xax exenennt ncrounnx narpysxn, xoropt 37% myxunn n 29% xenmnn onnctnamr xax cnntno
opemenxmmn. Hpnuem annoe nccneonanne nornepxaer, uro no paounm nxm xon]nnxron y cynpyron
nanmaercx ontme, uem n ntxonte nn (I. Foenmann, 2000).
Ecnn paoramr n myx, n xena, ro cnryannx moxer eme ontme oocrpxrtcx. Kax coomaer P. Pannonopr (1969),
na cynpyra-otrunxa uacro ormeuamr ponenym neperpysxy, a ntnyxennoe xecrxoe nnannponanne npemenn
(perynnponanne pacnopxxa nx, oprannsannx cementx n npo]eccnonantntx oxsannocre, pacnpeenenne npemenn
nx paort, omamnero xosxcrna, ere, cynpyxecrna) xnnxercx naxntm ncrounnxom crpecca. Hpn +rom ormeuaercx
pasnnune mexy pacnpeenennem peantnoro npemenn n +monnonantnoro npemenn (ro ecrt npemenn, xoropoe napa
nmeer nx conmecrnoro n nnrnmnoro omennx n nsanmoecrnnx). Hpo]eccnonantnt crpecc npnnonr x
snaunrentntm orpannuennxm peantnoro npemenn, n ocoenno cnntno on nnnxer na +monnonantnoe npemx. Hpn
crpecce ono nsmenxercx ne rontxo xonnuecrnenno, no n xauecrnenno.
Cneymmnm ncrounnxom crpecca uacro ntcrynamr quuaucoeie sampvoueuu, xoroptm conpemennax cemtx
nonepxena ocoenno cnntno.
Hccneonanne P. Fmxep n M. Heppe (2000) noxasano, uro rpert ns 552 onpomenntx ceme yxasann or uacro o
ouent uacro, uro ]nnanconte nponemt n npomnom roy crann nx nnx crpeccom. B nenom, ]nnancont crpecc
cronr na uerneprom mecre no crenenn rpynocrn nx cynpyron (57,5% onpomenntx yxasann cpenmm n cnntnym
crenent ero nosecrnnx).
Kpome roro, ]nnanconte sarpynennx uacro cnxsant c xauecrnom xnntx (nmn ntnyxent xnrt n onee
ementx, manentxnx nnn menee npnnnexarentno pacnonoxenntx xnaprnpax), xonnuecrnom cnoonoro npemenn
(neocrarounoe nnn orpannuennoe xonnuecrno cnoonoro npemenn nnn orxas or xenaemoro xonnuecrna cnoonoro
npemenn), a raxxe c neocrarouno xyntrypno, connantno n nnrennexryantno axrnnnocrtm unenon cemtn
(coxpamenne nnn ormena nocemenn opasonarentntx yupexenn n xypcon, xyntrypntx meponpnxrn).
Bectma ocrptm xnnxercx raxxe raxo ncrounnx cemenoro crpecca, xax uusroe ra:ecmeo cvnpvrecrux
omuoueuu nmecre c uapvueuu+u ooueuu u eicoro :acmomo rouq.urmoe.
Tax, 60% ns 600 onpomenntx nap yxastnamr crpecc, cnxsannt c cynpyxecxnmn ornomennxmn, xoropt 11%
myxunn n 14% xenmnn oosnaunnn xax cnntnt. Crpecc, cnxsannt c nocnnrannem ere (nenocnymanne n r. .),
34% xenmnn n 48% myxunn onnctnamr xax cpenn, 14% xenmnn n 11% myxunn xax cnntnt. Cnntnte
+monnonantnte narpysxn n cnxsn c omennem c npaponrentcxnmn cemtxmn yxastnamr 12% xenmnn n 5% myxunn.
Crpecc n cynpyxecxnx ornomennxx moxer trt cnxsan raxxe c neyonnernopnrentntm pacnpeenennem
]ynxnn n omamnem xosxcrne (yxasann 71,4%cynpyxecxnx nap), pasnnunem n norpenocrxx myxa n xent n
conmecrno xnsnn (84,3%) n pasnnuntmn nenxmn myxa n xent (64,7%). Cexcyantnte nponemt y 5 5,6%nap
ntstnamr crpecc; pasnnune n nennocrxx n mnponosspennn oxono 54,8% nap onennnamr xax ncrounnx crpecca, cnopt /
xon]nnxrt c cynpyrom cosamr nanpxxenne y 52% nap (I. Foenmann, 2000; P. C.Keccnep, 1998).
Eme ona onacrt axryantntx +monnonantntx narpysox cynpyron npecrannena ceronxmne uevcmo:ueocmim
ce+euix po.e. ecrnnrentnte n npomntx cronernxx ponente crepeornnt nx xenmnn-xen n myxunn-myxe
ycrynnnn mecro conpemenntm ponentm npecrannennxm n npnnenn x nsmenennxm, uacrt xoroptx eme ne saxpennena n
ecrnnrentnom noneennn n rpeyer nanonnennx pone onpeenenntm cmtcnom n rpeonannxmn. B conpemennom
nam omecrne ncrpeuamrcx cemtn, re xenmnna-mart ntnonnxer ]ynxnnm otrunxa, xopmnntna cemtn nnn xe
npocro crpemnrcx x ocrnxennm xaptept, rora xax myxunna sannmaercx omamnnmn enamn, nocnnrannem ere,
omennem c pocrnennnxamn. Ftnaer, uro oa cynpyra-ponrenx sanxrt nocrpoennem xaptept n sapaartnannem
ener, a ontmax uacrt cementx saor noxnrcx na npaponrene (aymex n eymex).
Cymecrnenntm ncrounnxom crpeccon nx cynpyron-ponrene ntcrynamr uaepvsru, cesauuie c oemi+u. Ho
anntm sapyexntx nccneonarene, neymym pont cpen ]axropon crpecca n cemte nx ontmnncrna ponrene
nrpamr ern (P. Hennc, A. Xenepcon, 1989).
To, uro ern npnnoxr x rpynocrxm n narpysxam n cynpyxecxnx ornomennxx, anno nsnecrno n ocoenno
ouennno n nccneonannxx nepexoa cynpyron x ponrentcrny. Ono ns nccneonann (1982) noxastnaer, uro nepexo
x ponrentcrny n ontmnncrne cnyuaen cnxsan co crpeccorenntm cnnxennem yonnernopennocrn cynpyxecrnom.
Pesyntrart nccneonannx 600 cynpyxecxnx nap cnnerentcrnymr, uro ontme nononnnt onpomenntx yxastnann na
crpecc, cnxsannt c ertmn: 76% marepe n 62% ornon onncann ero xax cnntnt. Hpnuem oxasanoct, uro nanonee
uacro cynpyrn-ponrenn nepexnnamr crpecc, cnxsannt co mxontntmn nponemamn ere n nponemamn nx
noneennx.
Crpecc, cnxsannt c ertmn, conponoxaercx:
1) ontmo orpannuennocrtm cocrnenno cnoot ecrnn (coxpamaercx npemx nx cex nnn naprnepa);
2) ontmnmn marepnantntmn sarparamn n +monnonantntmn nnoxennxmn ;
3) saoramn o cocroxnnn sopontx n naronpnxrnom pasnnrnn ere;
4) neoxonmtmn nocnnrarentntmn cnryannxmn n orxasom or +roncrnuecxnx uyncrn.
Houepxnnaercx, uro +ror nepeuent anexo ne ncuepntnaer nect cnexrp nosmoxntx npnunn nosnnxnonennx
crpeccon n rpynocre n cemte n n cynpyxecxnx ornomennxx, n uacrnocrn. On cnyxnr nnmt noxasarenem ocnonntx,
nanonee ocrpo nepexnnaemtx cnryann n c]epe cynpyxecxnx ornomenn.
3apyexntmn nccneonarenxmn ormeuaercx, uro n cnryannn nepexnnannx crpecca norennnantnax
+monnonantnax narpysxa xaxoro cynpyra nospacraer. Hpn +rom cynpyrn nepexo xonnenrpnpymrcx na cocrnenntx
norpenocrxx, ne nonnmax n nrnopnpyx norpenocrn pyroro cynpyra n ere no npnunne oycnonnennoro crpeccom
+ronenrpnsma nocnpnxrnx n namepennx xonrponnponart n +xonomno pacnpeenxrt cranmne cxyntmn npn crpecce
pecypct. Bmecre c rem nponcxonr ymentmenne nosnrnnntx noxpennenn nx naprnepon (nanpnmep, nnnmanne n
nnrepec x naprnepy, ero snaunmocrt, noapxn, conmecrnax exrentnocrt, npoxnnennx nexnocrn, cexcyantnte ncrpeun),
nnn xe +rn noxpennennx cranonxrcx menee samerntmn.
Bce +ro ntpaxaercx n cnntnom paspaxennn, nontmenno xon]nnxrnocrn (xax n ornomennxx c naprnepom, rax n
n ornomennxx c ertmn) n n renennnn yxoa nnn yxnonennx or cemenoro omennx.
Haprnept, ncntrtnammne crpecc, onaamr nonnxenno ronepanrnocrtm x nnemnnm ycnonnxm (nanpnmep,
ercxn mym, tronte oxsannocrn, norpenocrn pyrnx unenon cemtn, connantnte rpeonannx) n pearnpymr na nnx
uame neaexnarno, c ynpexamn, c renennne ooponnrentnoro noneennx, oecnennnannx cynpyra nnn ere, c
npaxentm mmopom n capxasmom.
Hpn +rom nospacraer renennnx nserannx yxoa n noneennn cynpyron. Haprnept, ncntrtnammne crpecc,
crpemxrcx x ontmemy noxom n samtxamrcx n cee, crpemxrcx x nserannm nponem n xon]nnxron n naunnamr
oxrtcx antnemnx cementx saau n rpeonann.
Taxoe noneenne npononnpyer pyroro naprnepa nsnannnart na cex ontmym uacrt cementx narpysox.
Bsanmoecrnne c ertmn (nanpnmep, conmecrnte nrpt, ntnonnenne mxontntx saann n r. .) orpannunnaercx
n cranonnrcx mnnnmantntm, nocxontxy mym, nenocennnocrt n rpeonanne x cee nnnmannx ertmn onennnamrcx xax
nce onee n onee nenepenocnmte.
Bce +rn nponecct noraunnamr ornomennx, cnnxamr cemenym cnnouennocrt n aanrannonnte cnoconocrn
cemtn. Hpn +rom ycnnnnamrcx narpysxn, cnxsannte c ertmn, nanpxxenne n xon]nnxrt c naprnepom (ncnecrnne uero
cnnxaercx yonnernopennocrt cynpyxecxnmn ornomennxmn), moryr nospacrn npaxenocrt n arpeccnx no ornomennm
x naprnepy n erxm. B ononnenne x +romy moxer nosnnxnyrt raxxe xon]nnxr c camnm coo.
Tem ne menee, necmorpx na narorennocrt onncanntx nocnecrnn nepexnnannx crpeccon n cemeno xnsnn, n
ontmnncrne cnyuaen macmra nerarnnntx nocnecrnn sanncnr or ce+euix pecvpcoe, ymennx pemart nponemt n
cnpannxrtcx co crpeccamn, ro ecrt or aexnarnoro connaammero noneennx cynpyron (I. Foenmann, 2000).
B ncnxonornn connaannx ontmoe nnnmanne yenxercx nsyuennm connaammero noneennx nnyrpn
cynpyxecxnx ornomenn, xoropoe nonnmamr ne rontxo xax cnoco npeoonennx crpeccon n rpynocre, no n xax
naxnemn pecypc cranntnocrn n xnsnecroxocrn cemeno cncremt.
Vxastnaercx na snauenne naprnepa xax naxnemero xonnnr-pecypca no npemx rpyno cnryannn.
Aprymenrnpyercx +ro rem, uro cynpyxecxne ornomennx +ro enncrnennte connantnte ornomennx, xoropte
ornnuamrcx ntcoxo crenentm +monnonantno nnsocrn, ornercrnennocrn, ocrynnocrn n uenoneuecxo nnrnmnocrn
n npenaramr +]]exrnnnym noepxxy.
B 1990-xrr. C. Ko+nnT. Cmnr (1994) npenoxnnn nont repmnn eumpupoeauui ua omuoueuux ronuue n
ononnenne x nponemno opnenrnponannomy n +monnonantno opnenrnponannomy xonnnry (P. Hasapyc, 1984).
Cornacno nx onpeenennm, nenrpnponannt na ornomennxx xonnnr nmeer ne crparernn: axrnnnym noepxxy
n oxasanne samnrt. Crparernx axrnnno noepxxn npenonaraer raxne ecrnnx cynpyra, xoropte nanpannent na ro,
urot crnmynnponart naprnepa nx ocyxennx nponemt, ntxcnennx ero uyncrn n ntpaorxn conmecrnoro
xoncrpyxrnnnoro paspemennx rpyno cnryannn. Hocpecrnom crparernn orasauu sauumi naprnep +monnonantno
pasrpyxaer pyroro, nanpnmep, rem, uro ne ocyxaer ecnoxoxmym remy, npoxnnxer saory, cepxnnaer
nerarnnnte uyncrna n ycrynaer naprnepy, urot nsexart pasmonnxn. Ho nyxno ormernrt, uro +ror reopernuecxn
nectma nnrepecnt resnc o cnx nop ne tn nornepxen +mnnpnuecxnmn nccneonannxmn.
A. eHonrnc n . F. O'Fpan (1990) npoonxamr paspaorxy nenrpnponannoro na ornomennxx xonnnra n
ronopxr o rom, uro aexnarnoe connaanne co crpeccom n nanpxxennem moxer asnponartcx ne rontxo na pemennn
nponemt n xonrpone +monn. Onn cunramr, uro nenrpantnoe snauenne onxna nmert perynxnnx connantntx
ornomenn, rax xax soponte n camoonenxa uenonexa n snaunrentno crenenn onpeenxmrcx uepes connantnoe
nsanmoecrnne (connantnym noepxxy, pacnonoxenne, cnmnarnm n r. .). Hpn +rom anropt ]oxycnpymr cnoe
nnnmanne na o+namu:ecro+ ronume, nonnmax no nnm cnoconocrt n, coornercrnenno, nontrxy nonxrt n crpeccono
cnryannn a]]exrnnnt mnp pyroro uenonexa n +ro a]]exrnnnoe nonnmanne pasennrt. B xauecrne ]opm ntpaxennx
+mnarnuecxoro xonnnra onn nastnamr emoncrpannm cnmnarnn, opoxenarentnocrt, nonnmammee ntpaxenne nnna
n rennym nnronannm.
Hnrepecnym xonnennnm ouaou:ecroeo coe.aoauu co crpeccom npenoxnnn . Teppn (1989) n T. Penencon
(1994). 3rn anropt ncxoxr ns nen o coornercrnnn nyx moene xonnnra y naprnepon (xommr-xonrpy+nrnocrt).
Cornaconannocrt nyx nnnnnyantntx moene connaannx (xonrpy+nrnocrt n npnmenennn xonnnr-crparern)
npnnnmaercx xax sanncnmax nepemennax yponnx camouyncrnnx n yponnx ]ynxnnonantnocrn xonnnra. Hpn +rom
ntcoxoe coornercrnne nnnnnyantnoro +monnonantno-opnenrnponannoro xonnnra oonx cynpyron npecrannxercx
naronpnxrntm, n ro npemx xax ncnontsonanne cynpyramn nponemno-opnenrnponannoro xonnnra moxer trt
pasnnuntm, no ne nanocxmnm npea xauecrny cynpyxecxnx ornomenn n camouyncrnnm oonx naprnepon.
B antnemem tno npenoxeno nonnmanne ouaou:ecroeo ronuuea xax conoxynnocrn crparern, cocroxme ns
nnnnnyantntx ecrnn n nocrynxon oonx connaammnx cynpyron (I. Haxen-x+m, 1998).
Ornnuno or panee npecrannenntx reopn xnnxercx xonnennnx nanuecxoro crpecca n nanuecxoro xonnnra
I. Foenmanna (1998). Fasnpyxct na reopernuecxnx resncax ]pannyscxnx anropon, xoropte onapyxnnn ntcoxne
xoppenxnnn mexy nepexnnannem crpecca naprnepamn n paxe n ycranonnnn, uro cynpyxecxax napa pearnpyer na
crpecc xax ennax cncrema, I. Foenmann nonnmaer crpecc n xonnnr n pamxax cynpyxecxnx ornomenn xax cncremnoe
cotrne.
uaou:ecru cmpecc onpeenxercx nm xax rpeonannx x onomy nnn oonm naprnepam, nnocxmne
ecrannnsannm n omym cncremy. Hpn +rom npnunna crpecca moxer nexart nnyrpn nnn nne cynpyxecxo napt.
Hpxmo nanuecxn crpecc xacaercx oonx cynpyron n onnaxono crenenn (nanpnmep, npecroxmee poxenne
peenxa, nepees n r. .), xocnennt nanuecxn crpecc npecrannxercx n ]opme nanpxxennx, nosnnxammero na
ocnone neocrarounoro nnn ne+]]exrnnnoro nnnnnyantnoro xonnnra onoro ns cynpyron.
Ho nanuecxnm xonnnrom nonnmaercx raxxe ]opma npeoonennx nanpxxennx, xoropax:
1) yunrtnaer cnrnant o crpecce or onoro naprnepa n ornernym peaxnnm (nepantnym n nenepantnym) pyroro
naprnepa na +rn crpecconte npoxnnennx;
2) npenonaraer pasenenne saau n exrentnocrn c naprnepom (enernponannt nanuecxn xonnnr);
3) nxnmuaer conmecrnt n cornaconannt noxo cynpyron x nanpxxenno cnryannn (conmecrnt nanuecxn
xonnnr).
Ho coe+ecmui+ ouaou:ecru+ ronuueo+ nonnmamrcx raxne nontrxn npeoonennx nanpxxennx, xora
nponcxonr axrnnnoe corpynnuecrno n cornaconanne xonnnr-crparern cynpyxecxo napt. 3ro moryr trt:
conmecrnte ocyxennx nx npnnxrnx pemenn, pannomepnoe pacnpeenenne mexy naprnepamn exrentnocrn,
conmecrnt noncx nn]opmannn, enonax noepxxa n rpyno exrentnocrn, nonnmanne, coner, yremnrentnte cnona,
nomomt n npnnxrnn cnryannn, nsanmnax connapnocrt, conmecrnte ynpaxnennx nx paccnanennx, nomomt n
ycnoxoennn, nepa n naprnepa n r. .). Hpn +rom nanuecxn xonnnr npenonaraer enonym n +monnonantno-
opnenrnponannym noepxxy onnm naprnepom pyroro. Taxxe cynpyr roron nsxrt na cex n crpeccono cnryannn
onpeenennym uacrt narpysxn pyroro cynpyra.
uynxnnxmn nanuecxoro xonnnra n cynpyxecxnx ornomennxx xnnxmrcx:
1) crpecco-opnenrnponannte acnexrt (coxpamenne nanpxxennx uepes ecrnnrentnoe pemenne nponemt,
+monnonantnax n connantnax perynxnnx);
2) opnenrnponannte na cynpyxecxne ornomennx acnexrt (nocrpoenne n yxpennenne uyncrna mt, yxpennenne
onepnx naprnepon pyr x pyry, ocosnanne cynpyxecxnx ornomenn xax nomorammnx, noepxnnammnx n nenntx n
r. .) (I. Fo-enmann, 2000).
Coornercrnenno, naronpnxrnt +]]exr nanuecxoro xonnnra, cornacno anntm sapyexntx yuentx,
coxpamaer crpecc, cnococrnyer nosnnxnonennm nyumero ncnxonornuecxoro n ]nsnuecxoro camouyncrnnx cynpyron,
ntcoxo yonnernopennocrn xnsntm, nyume connantno aanrannn n cranntnocrn ornomenn. Henrpnponannt na
ornomennxx, nnn nanuecxn, xonnnr onennnaercx ncemn anropamn xax pecypcnt, nanonee npoyxrnnnt rnn
connaannx c rpynocrxmn n cemte, oecneunnammn ne rontxo ycnemnoe npeoonenne crpeccontx cnryann, no n
nocnpnxrne cocrnenntx cynpyxecxnx ornomenn xax nenntx, nnsxnx, noepxnnammnx.
Taxne annte sapyexntx yuentx n nccneonarene n onacrn cementx ornomenn npecrannxmr nnrepec,
noxastnamr nosmoxnocrn n nepcnexrnnt antnemero nsyuennx cemenoro crpecca n connaannx, nosnonxmr
npoanannsnponart n coornecrn naxonnennt ontr sapyexntx anropon c oreuecrnenntmn paspaorxamn. 3ro naxno,
nocxontxy sa pyexom annax nponemarnxa n reopernuecxn, n +mnnpnuecxn n nacroxmee npemx paspaorana ropaso
nyume, uem n Poccnn, n sanante nccneonannx nxnmuamr n cex ontmoe xonnuecrno nanpannenn n acnexron
nsyuennx.
CEMEHHLE TPYHOCTH HA PA3HLX 3TAHAX H3HEHHOIO HHKAA CEMLH
C:acm.ue mom, rmo c:acm.ue v ceo oo+a.
A. H. Toncro
Tpynocrn moryr nosnnxart n nmo ns c]ep cemeno xnsnn n c]epe cynpyxecxnx ornomenn, ercxo-
ponrentcxnx, cnnnnrontx ornomenn, n c]epe nsanmoecrnnx cemtn c connymom, n xosxcrnenno trono c]epe, n
nnrnmno cexcyantno n penpoyxrnnno c]epe n r. .
Tpynocrn n crpecct, nepexnnaemte cemte, nponepxmr cemenym cncremy na npounocrt, xnsnecroxocrt n
cnoconocrt noccranannnnart cnnt nocne nepenecennoro nanpxxennx. Ho, naxannnnaxct n nepexptnax pyr pyra,
cemente rpynocrn moryr ecrpyxrnnno nnnxrt na nnyrpncement xnnmar, npnnonrt cemtm x cnryannn pncxa nx
ee narononyunx n sopontx.
Ce+euie mpvouocmu paccmarpnnamrcx xax onpeenennte cnryannn nnn cotrnx n xnsnn cemtn, snaunmte nx
ee unenon, yrpoxammne norepe nnn ynnuroxennem xaxo-nno nennocrn, cosammne nenaronpnxrnt n
npnnoxmn x yxsnnmocrn ]on cementx ornomenn. Ce+eui cmpecc +ro nepexnnanne omero nanpxxennx n
nerarnnntx uyncrn pasntmn unenamn cemtn n orner na rpeonannx connantno cpet (cnryannn), npentmammne
nosmoxnocrn unenon cemtn n cosammne yrposy yrpart cementx nennocre.
Cymecrnyer ocoax rpynna crpeccon n rpynocre cemeno xnsnn, oycnonnenntx cemeno nnxnnunocrtm,
+ro crpecct n rpynocrn, nosnnxammne n otuntx ycnonnxx n xaxo cemte, cnxsannte c pasnnrnem n npoxoxennem
cemte ocnonntx +ranon xnsnennoro nnxna.
Honxrne xnsnennt nnxn cemtn nnenn n 1948 r. E. mnant n P. Xnnn. Anropt paccmarpnnann xnsnennt
nnxn cemtn xax nepnonuecxne nsmenennx, nponcxoxmne n cemte n sanncnmocrn or craxa paxa.
B nacroxmee npemx cymecrnyer nemano napnanron enennx xnsnennoro nnxna cemtn na +rant n nepnot.
Ananns sapyexntx n oreuecrnenntx ncrounnxon noxasan, uro n xauecrne ocnonntx npnsnaxon pasrpannuennx +ranon
xnsnennoro nnxna cemtn nastnamrcx: ]axr nannunx nnn orcyrcrnnx ere n cemte n nx nospacr (E. mnant, 1948);
nsmenenne mecra ere n cemeno crpyxrype (P. Hoepr, 1972); saaun, coornercrnymmne annomy nepnoy (3. K.
Bacnntena, 1975); rnnnunte nponemt pasnnrnx cemtn (A. B. uepnnxon, 2000); pasnnrne ornomenn cynpyron (3. I.
3emnnnep, B. Rc-rnnxnc, 1999); xpnsnct cemeno xnsnn (M. xemc, 1989); nnunocrnt pocr xaxoro unena
cemenoro xonnexrnna (B. Carnp, 1992).
Hpn nepexoe c onoro +rana cemenoro pasnnrnx na pyro nsmenennxm nonepramrcx crpyxrypa cemtn,
cemente pecypct n nosmoxnocrn, xauecrno cementx ornomenn, nanason ornercrnennocrn, oxsannocre,
axrnnnocrn unenon cemtn n coornercrnnn c ]ynxnnxmn n saauamn, ntnonnxemtmn cemte na xaxom ns +ranon
xnsnennoro nnxna. Hponcxoxmne nsmenennx sarparnnamr ncm nnyrpennmm xnsneexrentnocrt cemeno cncremt,
rpeymr monnnsannn nnyrpennnx pecypcon, orpaxamrcx na nnyrpncemenom xnnmare, na +monnonantnom,
ncnxonornuecxom camouyncrnnn unenon cemtn, armoc]epe nsanmoornomenn, nepexo onennnamrcx n nepexnnamrcx
unenamn cemtn xax rpynte, crpecconte.
B ncnxonornn raxne rpynocrn cemtn npnnxro oosnauart xax nopmarnnnte c ono cropont, onn npnnoxr x
napacrannm xon]nnxrnocrn nsanmoornomenn, cnnxennm yonnernopennocrn cemeno xnsntm, ocnanennm
cnnouennocrn cemtn, c pyro cropont, cnococrnymr ymnoxennm ycnnn unenon cemtn, nanpannenntx na ee
coxpanenne (3. I. 3emnnnep, 2000; T. H. Kpmxona, 2003).
Kaxt ns +ranon xnsnennoro nnxna cemtn xapaxrepnsyercx cnenn]nuecxnmn crpeccamn n rpynocrxmn,
nosnnxammnmn xax cnecrnne nopmarnnntx nsmenenn n cemeno crpyxrype. Ho+romy nccneonarene nnrepeconann
nmenno nopmarnnnte rpynocrn, ncntrtnaemte unenamn ycnonno narononyuno nonno cemtn na rpex +ranax
xnsnennoro nnxna:
1) monoax cemtx es ere;
2) cemtx c ertmn-nopocrxamn;
3) cemtx na crann nycroro rnesa.
Kaxont xe ocnonnte, nanonee uacrte n snaunmte nx narononyunx cemtn, xnsnennte rpynocrn na xaxom
ns rpex +ranon ee xnsnennoro nnxna?
B +o.ooo ce+ie nponecc ]opmnponannx nnyrpncementx n nnecementx ornomenn, cnnxennx nennocrntx
opnenrannn, npecrannenn cynpyron nporexaer nectma nnrencnnno n nanpxxenno.
B aanrannonnt nepno nanonee uyncrnnrentntmn x cynpyxecxomy xon]nnxry xnnxmrcx cneymmne c]ept
omennx: ornomennx c pocrnennnxamn n pystxmn, nsanmnax pennocrt, napymennx ponentx oxnann,
omnnnponanne cynpyron, ornomenne x marepnantno ocnone cemtn.
Ha annom +rane xnsnennoro nnxna cementmn rpynocrxmn moryr xnnxrtcx ycranonnenne rpannn
+monnonantno nnsocrn, ntpaorxa conmecrnoro cemenoro xoexca, cranonnenne poneno crpyxrypt monoo
cemtn, pacnpeenenne xosxcrnenno-trontx oxsannocre, pemenne xnnnmnoro n nmymecrnennoro nonpocon,
nanaxnnanne nsanmoornomenn c pocrnennnxamn cynpyra.
Hemanonaxnt n crpyxrypno-poneno acnexr n nponecct nnepcrna, ycranonnennx connantno nnacrn onn
roxe npononnpymr nosnnxnonenne rpynocre n monoo cemte. Kaxomy ns cynpyron npnxonrcx
npncnocannnartcx x cocroxnnm, xoropoe, no cpannennm c opauno nesanncnmocrtm n cnooo, xaxercx
ntnyxenno neoxonmocrtm. Hponemt moryr nosnnxart ns-sa raxnx xapaxrepncrnx poneno crpyxrypt, xax
pacnpeenenne pone mexy cynpyramn, crenent nenrn]nxannn c pontm npn npornnopeunntx rpeonannxx x ee
ntnonnennm, ns-sa nenosmoxnocrn conmecrnrt necxontxo pone, cnepxnenrn]nxannx c rem pacnpeenennem pone,
xoropoe cnoxnnoct n cemte nx ponrene.
B ce+ie c oemi+u-noopocmra+u narpysxa xaxoro unena cemtn nospacraer, n cemtx onee ncero nonepxena
crpeccy.
Crpecct n rpynocrn cynpyron-ponrene na annom +rane cemenoro pasnnrnx nectma pasnoopasnt.
Cepenna xnsnennoro nnxna cemtn +ro npemx nstrountx rpeonann x cynpyram-ponrenxm n co cropont
omecrna, n co cropont nnyrpncementx ornomenn. Heoxonmo trt ne rontxo xopomnmn cynpyramn,
aexnarntmn ponrenxmn, saornnntmn ertmn cnonx noxnntx ponrene, no n ornercrnenntmn n ycnemntmn
paornnxamn, uyrxo pearnponart na nsmenennx n omecrne.
Hsmenennxm, crpeccam n rpynocrxm nonepraercx c]epa cynpyxecxnx ornomenn. Cnoonoe npemx nx cex n
naprnepa samerno orpannunnaercx n nocnxmaercx mnoxecrny oxsannocre (omecrnenntx, trontx,
npo]eccnonantntx). nx roro urot naxonrt ]ast nnunoro, nnnnnyantnoro noccranonnennx cnn, npnxonrcx
orpannunnart npemx cynpyxecxnx ornomenn n nontsy nnnnnyantno axrnnnocrn n necrn cex onee +ronenrpnuno,
rem camtm +xonomx n coxpanxx nnunoe cnoonoe npocrpancrno.
Cqepa e1cxo-pon1entcxnx o1nomennn 1axae noneprae1cn cymec1nennmu nsuenennnu.
Hopocrxont nospacr xapaxrepnsyercx ocotm ncnnecxom xon]nnxron mexy ponrenxmn n ertmn. Hpn +rom
npnunnt nosnnxnonennx xon]nnxron nopocrxon c ponrenxmn nmemr onpeenennym nospacrnym nnamnxy: y
mnamnx nopocrxon npeonaamr xon]nnxrt, cnxsannte c yueo, y crapmnx nopocrxon nanonee
pacnpocrpanenno npnunno xon]nnxron c ponrenxmn cranonnrcx neconnaenne nsrnxon na xnsnt.
Tpynocrt moxer npecrannxrt oocrpxmmaxcx y nopocrxa norpenocrt n nesanncnmocrn, xoropax otuno
neer x nexoropomy xon]nnxry nnyrpn cemtn, a raxxe neoxonmocrt nepecmorpa ponrentcxoro ornomennx n crnnx
nocnnrarentntx nosecrnn x nopocmemy peenxy, ycnnnnammeecx uyncrno ecnoxocrna n rpenorn sa nero.
Ce+i ua cmaouu nvcmoeo euesoa sanono npeopasontnaercx n pax, nspocnte ern cosamr cocrnennte
cemtn, a ponrenn ocramrcx nnoem.
Hpn +rom cementmn rpynocrxmn moryr cranonnrtcx npncnoconenne x xnsnn nnoem, ntcrpannanne
ornomenn c cemtxmn ere, npncnoconenne x ytnannm cnn n yxymennm sopontx, cmnpenne co crapennem
cocrnenntm n cynpyra, npncnoconenne x ntxoy na nencnm n cnnxennm oxoon, ananns crenenn
yonnernopennocrn npoxnrtmn nmecre roamn, aanrannx x nontm ponxm aymxn n eymxn. Horpenocrt omyrnrt
cnom neoxonmocrt n snaunmocrt na +rom +rane raxxe naunnaer nrpart ocoenno samernym pont.
B conpemenno ncnxonornuecxo nnreparype uame ncrpeuaercx reopernuecxoe onncanne cementx crpeccon n
rpynocre, npn +rom xncrnenno omymaercx neocrarox xomnnexcntx +mnnpnuecxnx nccneonann peantntx,
ecrnnrentntx rpynocre n crpeccon, nepexnnaemtx cemte n nponecce cnoero pasnnrnx.
Bnpoxoe nccneonanne cementx crpeccon tno nponeeno n Iepmannn (I. Foenmann, 2000). Pesyntrart
annoro nccneonannx noxasann nnt crpecca, nepexnnaemoro conpemenno sanano cemte. 3ro crpecc, cnxsannt c
cynpyxecxnmn ornomennxmn; crpecc n cnxsn c nocnnrannem ere; crpecc, cnxsannt c rpynocrxmn omennx c
ponrentcxnmn cemtxmn. Kax nnnm, ]nnancont crpecc n +rom cnncxe ne ynomnnaercx.
Hpn +rom crpecc nnyrpn naprnepcxnx ornomenn cnxsan c neyonnernopennocrtm cnoe pontm n omamnem
xosxcrne, pasnnuntmn norpenocrxmn n conmecrno xnsnn n pasnnuntmn xnsnenntmn nenxmn. Kpome roro, crpecc
ntstnamr cexcyantnte nponemt, pasnnune n nennocrxx n mnponosspennn, cnopt n xon]nnxrt c naprnepom.
B nccneonannn E. B. Koseno (2002) tnn nonyuent pesyntrart, xapaxrepnte nx poccncxnx ceme.
Oxasanoct, uro na nepnom mecre no crenenn rpynocrn n crpeccorennocrn n cemtxx cronr nponema ]nnancon (41%),
na nropom nponemt sopontx (39%), na rpertem nponemt nocnnrannx ere (11%), na uerneprom nponema
nepeeson (9%), n na nxrom mecre rpynocrn n crpecct mexnnunocrntx ornomenn (^3,5%').
Pesyntrart nponeenntx nccneonann noxasann, uro rpynocrn, nepexnnaemte cemtxmn na pasntx +ranax
xnsnennoro nnxna, ecrnnrentno pasnnunt, nmemr onpeenennym cnenn]nxy (H. O. Fenopyxona, 2003).
Kax uyncrnymr cex ycnonno narononyunte ropocxne cemtn, xapaxrepnsymmnecx xopomnm yponnem
connantno-ncnxonornuecxo aanrnponannocrn, opasonannx, cpennm yponnem marepnantno n ]nnancono
oecneuennocrn?
Monote cynpyrn, yuacrnonanmne n nccneonannn (crax paxa o 2 ner, cpenn nospacr monotx cynpyron
23 roa; ontmnncrno nmemr ntcmee opasonanne, nce xnnyr orentno or ponrene), yxasann, uro nanonee rpyntm
nx nnx xnnxercx ncnxonornuecxoe npncnoconenne x ocoennocrxm cynpyra (92%); na nropom mecre no crenenn
rpynocrn oxasanoct npnnxrne cnoe +monnonantno n ]nnancono camocroxrentnocrn, nesanncnmocrn or ponrene;
nsmenenne xpyra omennx, pexne ncrpeun co cnonmn pystxmn orent-noor cynpyra (77,5%); na rpertem mecre
oxasanact rpynocrt aanrannn xponn myxa / xent, neoxonmocrt nsmenennx cocrnenntx npnntuex (35%); na
uerneproe mecro no crenenn rpynocrn monote cynpyrn onpeennnn ]opmnponanne nsanmoornomenn c
pocrnennnxamn myxa / xent (57,5%); n, naxonen, nanmenee crpeccorenntmn, xax +ro nn ynnnrentno, oxasannct
rpynocrn n nsmenennn ycnonn xnsnn, ynennuennn xosxcrnenno trontx oxsannocre (20%) (H. O. Fenopyxona,
2003).
Ponrenn nopocrxon (cpenn nospacr ponrene cocrannxer 40 ner, nospacr nx ere-nopocrxon or 14 o 16
ner; ontmnncrno ponrene nmemr ntcmee opasonanne; nce ponrenn paoramr, cemtn marepnantno oecneuent)
onennnn nanonee crpeccorenntmn rpynocrn, cnxsannte c nsmenennxmn n xapaxrepe cnoero peenxa-nopocrxa
(paspaxnrentnocrt, ncntmxn rnena, nerepnnmocrt, maxcnmannsm, yxo n cex, nenocnymanne) (100%).
Ha nropom mecre no crenenn rpynocrn oxasanoct nepexnnanne nmn uyncrna ecnomomnocrn ns-sa
nenosmoxnocrn samnrnrt, orpanrt cnoero peenxa or nenpnxrnocre nspocno xnsnn (90%). Ha rpertem mecre
pesxoe ycnnenne ecnoxocrna n rpenorn sa ctna / out (70%); na uerneproe mecro no crenenn rpynocrn ponrenn
ornecnn npnnxrne nspocnennx ctna / ouepn; oranenne peenxa or ponrene x pyxecxnm xomnannxm (37,5%); n
nanmenee crpeccorenno nx ponrene oxasanact cnryannx ntnyxenno nepecrpoxn nsanmoornomenn c ctnom /
oueptm (15%).
3pente cynpyrn (cemtn na crann nycroro rnesa, xora nocnenn peenox yxe noxnnyn ponrentcxn om;
cpenn nospacr cynpyron 54 roa; ontmnncrno ns nnx paoramr, connantno axrnnnt; ern, cosan cocrnennte
cemtn, xnnyr orentno, uacrt ere xnnyr n pyrnx ropoax, omenne c ponrenxmn nponcxonr ouent pexo)
pacnennnn xax nanonee rpynoe ocosnanne roro, uro y ere renept cnox xnsnt n cnox cemtx (90,6%); na nropom
mecre no crenenn rpynocrn oxasanoct noxnnenne uyncrna onnouecrna, rpynocrn n sanonnennn cnoonoro npemenn
(68,7%); na rperte mecro spente cynpyrn ornecnn rpynocrn nocrpoennx nontx ornomenn c cynpyrom (56,2%); na
uerneprom mecre pesxoe cnnxenne connantno axrnnnocrn n nnrencnnnocrn omennx, npnnxrne cnoero nospacra
(34,4%); n nanmenee rpyntm nx spentx cynpyron oxasanoct nsmenenne ycnonn xnsnn, nepees ere n pyro
ropo (31,3%).
Taxnm opasom, xaxt ns paccmarpnnaemtx namn +ranon xnsnennoro nnxna cemtn xapaxrepnsyercx
cocrnenntmn cementmn rpynocrxmn.
V monotx cynpyron cemente rpynocrn nectma nnrencnnnt n pasnoopasnt, no n nenom xacamrcx
]opmnponannx cocrnenno cemtn, cnnxennx nyx pasntx moene cemenoro ycrpocrna. Bce rpynocrn cynpyron-
ponrene cnxsant c ertmn. Bepoxrno, cemtn nce ontme cranonxrcx eronenrpnuntmn, npn +rom c]ept
cynpyxecxnx ornomenn n npo]eccnonantno axrnnnocrn oronnramrcx na nropo nnan, cranonxrcx menee
snaunmtmn. Tpynocrn, nosnnxammne y spentx cynpyron, cnxsant c ontmnm camoanannsom, pe]nexcne, no
nanonee ocrpo nepexnnaercx npexpamenne nocnnrarentno ]ynxnnn, xoropax, no-nnnmomy, na npetymnx +ranax
xnsnennoro nnxna cemtn ecrnnrentno tna nanonee naxna n snaunma nx ponrene.
Mt onncann moent cnpannxmmecx c rpynocrxmn, connaamme cemtn, onaamme npoyxrnnntmn crnnxmn
n crparernxmn noneennx nx pemennx nosnnxammnx nopmarnnntx rpynocre n crpeccon.
Cnoconocrt ceme cnpannxrtcx c rpynocrxmn oxcnxercx nannunem ocotx mexannsmon ncnxonornuecxoro
connaannx. Connaanne +ro xomnnexc xornnrnnntx n a]]exrnnntx ecrnn, nocrynxon uenonexa, xoropte
nosnnxamr xax peaxnnx na onpeenennym nponemy, ntstnammym ecnoxocrno (T. H. Kpmxona, 2003). Ero
ocoennocrn n cemtxx mt onpeenxem c nomomtm aanrnponanntx namn onpocntx meronx (CISS, nnn Konnnr-
noneenne n crpeccontx cnryannxx, WCQ, nnn Onpocnnx cnocoon connaannx, ACS, nnn Rnomecxax xonnnr-mxana)
n coornecennx nonyuenntx orneron ncntryemtx c anannsom oexrnnntx xapaxrepncrnx nx xnsnn (cranntnocrt
paxa, connantno-+xonomnuecxn yponent xnsnn n r..).
Cemtn pas.u:ammc no mnornm xapaxrepncrnxam or +rana x +rany. Pasnnuntmn n cemtxx na pasntx +ranax
xnsnennoro nnxna xnnxmrcx ne rontxo nepexnnaemte nmn crpecct n rpynocrn, no n ncnontsyemte unenamn ceme
crparernn connaannx c nnmn.
Tax, oxasanoct, uro ua nepeo+ omane rusueuuoeo ur.a cemtn y monotx cynpyron, no cpannennm c cynpyramn
na nropom n rpertem +ranax cemenoro pasnnrnx, npenourenn onpeenenntx crparern connaannx ner.
Ha emopo+ omane rusueuuom ur.a cemtn, cocroxmne ns ponrene n nopocrxon, uame, uem monote cynpyrn,
ntnpamr rouqpoumamueui ronuue, npoo.e+uo-opueumupoeauui ronuue, oucmauupoeauue n npuumue
omeemcmeeuuocmu, a no cpannennm co spentmn cynpyramn crparernn npuumu omeemcmeeuuocmu n npoo.e+uo-
opueumupoeauuoeo ronuuea.
Ha mpemie+ omane rusueuuoeo ur.a cemtn spente cynpyrn no cpannennm c ponrenxmn nopocrxon ontme
npenounramr crparernm noucra coua.iuo noooeprru, a no cpannennm c monotmn cynpyramn crparernn
ome.e:euu, rouqpoumamueuoeo ronuuea n oucmauupoeauu.
Taxne noxasarenn moryr ronopnrt o rom, uro na nepnom +rane xnsnennoro nnxna cemtn monote cynpyrn eme
ntnpamr nx cex nanonee noxoxmne crparernn connaannx c cementmn rpynocrxmn, crpemxct"x couerannm
nyx pasntx crnne connaammero noneennx crnnx myxa n crnnx xent. B cemtxx c ertmn-nopocrxamn npn
nospacrannn nnyrpncementx n nnecementx rpeonann n oxsarentcrn nospacraer n axrnnnocrt cynpyron-
ponrene n paspemennn rpynocre, ycnnnnaercx nponemnoe opnenrnponanne nx connaannx. K rpertemy +rany
xnsnn cemtn, xora rnannax nocnnrarentnax ]ynxnnx yxe ntnonnena, cnnt n pecypct noxnntx cynpyron
ymentmamrcx, x axrnnnomy paspemennm rpyntx cnryann npncoennxmrcx +monnonantnoe nepexnnanne,
nepeocmtcnenne, crpemnenne +xonomnrt cemente pecypct.
B nenom, cemtn, yuacrnymmne n namem nccneonannn, na ncex rpex +ranax xnsnennoro nnxna aexnarno
cnpannxmrcx c cementmn rpynocrxmn (o +rom cnnerentcrnyer ntxnnennax namn crenent ntpaxennocrn
ncnontsonannx axrnnntx, +]]exrnnntx crparern connaannx, a raxxe ocrarount yponent connantno-
ncnxonornuecxo aanrannn ceme). Tem ne menee ananns noxasan, uro nanonee +]]exrnnno n nponemno-
opnenrnponanno cemtx cnpannxercx c cementmn rpynocrxmn n cepenne cnoero xnsnennoro nnxna (cemtn c ertmn-
nopocrxamn).
Honox nrorn, moxno cxasart, uro cymecrnyer px rpynocre cemeno xnsneexrentnocrn na pasntx +ranax
xnsnennoro nnxna cemtn, xoropte xnnxmrcx uop+amueui+u. C ono cropont, raxne rpynocrn npornosnpyemt n
oxnaemt, oycnonnent nopmarnnntmn nsmenennxmn n cemeno cncreme, c pyro cropont, onn ne paspymamr
cemente ycron, unent ceme c nnmn aexnarno n ycnemno cnpannxmrcx, ncnontsyx ntpaxennte ocosnannte
crparernn connaammero noneennx.
Moxno c onpeenennocrtm cxasart, uro oman rusueuuoeo ur.a, na xoropom naxonrcx cemtx, xnnxercx naxntm
]axropom, onpeenxmmnm ocoennocrn nocnpnxrnx unenamn cemtn rpynocre n nosmoxnocrn connaannx c nnmn.
CTPYKTYPA CEMLH H EE COBAAAKmEE HOBEEHHE
B ue eepm e .moe mo.iro e ce+iu.
K. Bnraxep
Crpyxrypa cemtn +ro cocran cemtn n uncno ee unenon, a raxxe conoxynnocrt nx nsanmoornomenn. Cpen
mnoxecrna pasnnuntx napnanron cmpvrmvpi nnn cocmaea cemtn nanonee nsnecrno ee pasenenne na nonnym (ecrt
mart, oren n ern) n nenonnym (ecrt rontxo mart nnn oren c ertmn). Crpyxrypnt cocran cemtn sauacrym sapanee
ornocnr nenonnym cemtm x rpynne pncxa, npenonarax, uro ee ]ynxnnonnponanne sarpyneno. Mt nccneonann
uop+amueuie n orcmpe+a.iuie rpynocrn n nenonntx n nonntx cemtxx, a raxxe crnnn connaemmero noneennx
cemtn. Hpnneem pesyntrart +roro nccneonannx.
Cpannnnax nonnte n nenonnte cemtn (nocnnrtnammne ere-nopocrxon c ornom n es orna), mt anpnopn
npenonaraem, uro nenonnax cemtx ue eicmvnaem xax ycnonno ueo.aeono.v:ua rontxo ns-sa nenonnort cnoe
crpyxrypt, xorx annte ontmoro xonnuecrna nccneonann noxastnamr oparnoe (R. E. Anemnna, 1987; B. H.
pyxnnnn, 2000; A. C. Cnnnaxoncxax, 1999).
B oxasarentcrno / onponepxenne +roro mt npoanannsnponann cneymmne napamerpt: 1) yponent n rnn
ncntrtnaemtx unenamn ceme rpynocre; 2) xapaxrep nsanmoornomenn n cemte; 3) yponent connaannx c
rpynocrxmn ponrene n ere n cemtxx pasnoro rnna.
Henonnora nsyuaemtx ceme nponsomna ncnecrnne pasntx npnunn:
norepx, cmeprt cynpyra; nce cemtn, norepxnmne orna / myxa, naxonnnct n nnsxnx ornomennxx c nnm;
pasno (n uacrn ceme neoxnannt, yponnx xaracrpo]t), ornomennx nocne xoroporo cnoxnnnct no-pasnomy
or ncranrntx o pyxecxnx;
camocroxrentnoe nocnnranne peenxa ono mareptm, rax nastnaemo onnouxo.
Oe rpynnt ceme, n ocnonnom, ypannent, xorx nmemrcx pasnnunx n yponne marepnantnoro oecneuennx.
Cymecrnenno onn pasnnuamrcx no crpyxrype cemtn: nonnte (c ornom) n nenonnte (es orna).
Ocnonnax eunomesa nccneonannx saxnmuaercx n npenonoxennn, uro connaemmee c rpynocrxmn
(nopmarnnntmn n +xcrpemantntmn) noneenne unenon nenonno cemtn ne ornnuaercx or connaannx unenon nonno
cemtn.
B xauecrne nccneonarentcxnx rnnores ntnnnyrt cneymmne npenonoxennx:.
1. Cemtn c pasno crpyxrypo onennnamr xax rpynte pasnnunte cnryannn.
2. Connaammee noneenne marepe n nopocrxon n nonno nenonno cemtxx pasnnuaercx.
3. Btop nopocrxamn npoyxrnnnoro nnn nenpoyxrnnnoro crnnx connaannx c rpynocrxmn cnxsan c
npenounraemtmn crnnxmn connaannx nx ponrene, a raxxe c peantntmn ponrentcxnmn (nocnnrarentntmn)
ycranonxamn.
B xauecrne meronx n nccneonannn ncnontsonannct:
1) onpocnnx ponrentcxoro ornomennx (OPO) A. . Baprn, B. B. Cronnna, nxnmuammn mxant npnnxrne
ornepxenne, xoonepannx, cnmnos, anropnrapnax rnnepconnannsannx , nn]anrnnnsannx ;
2) onpocnnx CISS (KHCC, nnn xonnnr-noneenne n crpeccontx cnryannxx), ntxnnxmmn rpn crnnx
connaammero noneennx: nponemno-opnenrnponannt, +monnonantno opnenrnponannt, nseranne;
3) ASC (mnomecxax xonnnr-mxana, cnennantnax ]opma, 1993), narnocrnpymmax 18 crparern, oennenntx n
rpn omnx crnnx connaammero noneennx: npoyxrnnnoe connaanne, nenpoyxrnnnoe connaanne n npomexyrount
connantnt xonnnr;
4) mxana mxontnoro rnena (MSAI), nsmepxmmax yponent ncntrtnaemoro rnena (a]]exrnnnax mxana),
npaxenocrn (xornnrnnnax mxana) n rnn connaammero noneennx y nopocrxon (nosnrnnnt xonnnr connaanne
c rnenom n ecrpyxrnnnt xonnnr ecrpyxrnnnax +xcnpeccnx rnena) ( P. Boman, Gr. Yates, 2002);
5) nonycrpyxrypnponannoe nnrepntm, paspaorannoe c nentm onpeenennx nopmarnnntx n +xcrpemantntx
rpynocre, ncntrtnaemtx unenamn nonno n nenonno cemtn; xonrenr-ananns pesyntraron nnrepntm n
monorpa]nuecxnx onncann cnryann, onpeenxemtx unenamn nenonntx ceme xax rpynte, crpecconte.
Ananns 1pynoc1en n nenonnmx n nonnmx ceutnx
Honycrpyxrypnponannoe nnrepntm unenon nenonntx ceme o xnsnenntx rpynocrxx, nepexnrtx n npomnom n
nepexnnaemtx n annt momenr, a raxxe o rom, xax onn connaamr c nnmn, ano nosmoxnocrt nponnxnyrt n mnp
nenonno cemtn.
Bor npnmep onncanntx nmn rpyntx (crpeccontx) cnryann.
Hpnuep 1.
B ceoe ce+ie noc.e paseooa c +vre+ (9 .em uasao) B. A. ca+o e.aeuo npoo.e+o c:umaem ceom
oecno+ouuocmi, romopa npoe.emc e uecnocoouocmu sauumumi ciua om ueeamueuix oecmeu espoc.ix .moe.
Oouaro e noc.eoue+ c.v:ae, npousoueouu+ c ee ciuo+, e omuoueuuu romopoeo coeepuu.u +opa.iuoe ocropo.euue c
npu:uueuue+ qusu:ecro oo.u, B. A. uau.a roucmpvrmueui eixoo, npu+euue ceou npoqeccuoua.iuie cnocoouocmu
rvpua.ucma. Haoo crasami, :mo cumvau orasa.aci mpvouo eoeoue, nocro.irv espoc.ie oouo:uru eu.uci
compvouura+u npaeooxpauume.iuix opeauoe. B. A. uanuca.a auouu+uvm cmamim o mo+, rar .mou, sauu+amuue
nocmi, oamuue no.uo+o:u u npaea ua sauumv eparoau, ucno.isvmm ux npomue uux. Oua onuca.a :acmui c.v:a,
npousoueouu c ee ciuo+, ucno.isv nceeoouu+i.
Hoc.e nvo.urauu cmamiu, eoeopum B. A., +ue cma.o .ee:e, nomo+v :mo eipasu.a ceom oouov u
neperueauu, nvcmi roceeuuo, uo me+ ca+i+ oopamu.a euu+auue oouecmeeuuocmu ua noooouie npoo.e+i u opveux
+amepe, marux oouuorux (u+eem e euov omcvmcmeue +vrcro noooeprru), rar ; menepi +i e+ecme ovoe+
oopomic sa ceoux oeme.
Hpnuep 2.
Eouucmeeuui ciu A. (16 .em) paccrasieaem o mo+, :mo c eeo +a+o ovrea.iuo no.eooa uasao c.v:u.aci
mpaeeou (mar A. uasieaem omv npoo.e+v). Ma+a ua:a.a einueami, u o. A. omo ca+a mpvoua npoo.e+a, c
romopo ou roeoa-.uoo ecmpe:a.c e rusuu. Uvecmea, romopie nepeno.u.u noopocmra, cmpax moeo, :mo ou
+orem .uuumic emopoeo pooume., o:eui .mou+oeo u oopoeoeo e+v; oouoa sa mo, :mo +a+a ue ov+aem o ue+, o eeo
neperueauux; oesicxoouocmi om uesuauu, rar nocmvnumi e oauuo cumvauu, :mo npeonpuumi.
Hepeie nonimru no+o:i +a+e sarou:u.uci uevoa:uo, eoeopum A., +a+a ue c.vua.a +eu, +oux npocio,
oare vepos (vov us oo+a, xom nouu+a., :mo omoeo mo:uo uuroeoa ue coe.am, eeoi v uee oouu, rmo e
no+orem ?). Homo+ peuu., :mo +a+v uaoo ome.e:i, a nocro.irv ve.eramci rueonucim, mo cma. npocumi
+a+v xooumi ua npupoov e+ecme co +uo. E omo noupaeu.oci. Homo+ cma. cmapamic v:umic (c+eemc) , +ue
oare ca+o+v noupaeu.oci oimi om.u:uuro+. Koue:uo re, omo .uui +a.euiru er.ao e peueuue npoo.e+i, eeoi
oo.iuvm po.i ciepa.u poocmeeuuuru, uauu opvsi, ouu soopoeo no+oe.u ua+ cnpaeumic c +a+uuo npoo.e+o:
.e:u.u ee, oare no+oea. mpaei uacmaueami. Ce:ac +i ruee+ opvruo u oes npoo.e+, e ooue+-mo, o:eui pao,
:mo +a+a cnpaeu.aci. Ho oomci, rar oi ue noemopu.oci ece, noomo+v cmapamci :aue eoeopumi +a+e, rar ee
.mo.m.
Hpnuep 3.
Ca+o oo.iuo mpvouocmim e ce+ie O. B. u ee ciu c:umamm c+epmi oma (npousou.o omo mpu eooa uasao).
Jmo oi.o cmpauui+ voapo+ o. +eu, eoeopum O. B. Bue sua.a, :mo oe.ami, +eu nepeno.u.u o+ouu, cropoi
us-sa nomepu poouoeo, .mou+oeo +uom :e.oeera. B mo re epe+, ucnimiea.a cocmouue oesicxoouocmu: ue
sua.a, rar oimi menepi, rar ceo eecmu, :mo eoeopumi oem+ ? Kar +i ovoe+ rumi ? Ho oemu orasa.uci ua+uoeo
cu.iuee +eu e peueuuu oauuo npoo.e+i, ouu oare sacmaeu.u +eu noeepumi e ceo, e ceou cu.i. Mi ece e+ecme
oocvou.u, rar ovoe+ rumi: +amepua.iuvm cmopouv (cmapua oo:i vre v:u.aci e opveo+ eopooe, a +.aoue
npeocmo.o nocmvnami e v:u.uue), +opa.iuvm cmopouv (+i rar-mo cma.u o.ure opve r opvev, oo.iue men.ix c.oe
eoeopumi, +euiue ccopumic). Moruo crasami, :mo, uec+omp ua ceou 17 .em, +.aoua oo:i H. rar-mo ueeo.iuo
es.a ua ceo oosauuocmu pvroeooume. ce+iu, ee e.aei. Oua oecmeume.iuo peuume.iuo u eepuo uaxoou.a,
npuuu+a.a nvmu eixooa us mpvouocme. Mi e ooeep.u u ooeepe+ ce:ac. Oua v uac +o.ooe. Ec.u oo c+epmu
+vra mpvouocmu, no oo.iue :acmu, peua.uci ua+u pooume.+u, mo menepi e omo+ npuuu+amm v:acmue ece
:.eui ce+iu. Bi.o epe+ noc.e c+epmu +vra, roeoa e quuaucoeo+ omuoueuuu ua+ oi.o c.oruo, moeoa +i .emo+
ece e+ecme noopaoamiea.u me+, :mo uocu.u eooi, epuoi. Ciu A. o:eui .moum .oeumi piov, omo v ueeo cnocoo
sapaoomra ua rap+auuie pacxooi. B omo+ eoov +i e+ecme coe.a.u pe+oum. V:acmeoea.u e omo samee ece :.eui
ce+iu, a eeoi uecro.iro .em cooupa.uci oouoeumi reapmupv. B ov+am, :mo +i eno.ue vcneuuo (ec.u +oruo mar
crasami) c+oe.u cnpaeumic c eope+, u+em e euov, :mo ec.u oi +vr oi. rue, ou +oe oi eopoumic ua+u, ocooeuuo
oemi+u: cmapuue oo:epu sarau:ueamm e omo+ eoov oov:euue u no.v:amm npoqeccum, o romopo +e:ma.u; +.aoua
vre oaeuo paoomaem napur+axepo+ u no.uocmim ooecne:ueaem ceo, a menepi eue ovoem +eocecmpo, uo ue xo:em
ua omo+ ocmauae.ueamic, cooupaemc npooo.rumi oov:euue ua roc+emo.oea-eusarucma. Ciu re ovoem
npoooeami nocmvnumi e mexuurv+ ca+ peuu., :mo vre eomoe r rusuu eoa.u om oo+a. B paoa sa ueeo. v+am, :mo
cnpaeumic c oo.im ua+ no+oe.o ce+euoe ooeouueuue ceoux cu. e oouo e.oe, romopoe cma.o +ouui+ pecvpco+ e
oopioe c mpvouocm+u u neperueauu+u.
Tpynte xnsnennte cnryannn n cemte ntstnamr crpecc pasnnunoro yponnx. Ho rnynne nepexnnann n
cnoxnocrn connaannx c rpynocrxmn n nenonno cemte npeonaamr +xcrpemantnte cnryannn (90%). Horepm orna,
neoxnannt pasno, axe nponsomemn onee nyx ner nasa, cemtx nepexnnaer ontme, uem xaxo-nno
nopmarnnnt crpecc, uro oxcnxercx nnrentno +monnonantno namxrtm nnn nocrrpanmarnuecxnm cocroxnnem.
Cpenn npemenno nnrepnan nepexnnannx norepn orna (myxa), ero yxoa ncnecrnne pasnoa onpeenxercx unenamn
nenonntx ceme or nonyropa o nyx c nononnno ner. Hmenno raxnm rpynocrxm unent nenonntx ceme ornoxr
nepnoe mecro xax nanonee snaunmtm. Bropoe mecro orneeno exenenntm xnsnenntm, nnn nopmarnnntm
rpynocrxm, nanpnmep, n nocnnrannn n coepxannn ere (87,5%). C +rnm cnxsano pesxoe ycnnenne ecnoxocrna n
rpenorn sa ctna / out (62,5%). Btpaxaercx +ro n rom, uro nocne norepn / yxoa orna mart naunnaer omymart
ontmym ornercrnennocrt sa cnoero peenxa. Ecnn pantme ntnonnenne ponrentcxo ponn ona ennna c myxem
ornom, ro renept, xora marepn npnxonrcx n onnouxy cnpannxrtcx c nponemamn, y nee nosnnxaer rpenoxnocrt no
nonoy +]]exrnnnocrn cnoe marepnncxo ponn. Tperte mecro pasennnn na nna rpynocre cnxsannte c
noxnnennem y ponrene uyncrna ecnomomnocrn ns-sa nenosmoxnocrn orpanrt cnoero peenxa or nenpnxrnocre
nspocno xnsnn (52,5%) n rpynocrn npnnxrnx nspocnennx ctna / ouepn; crpax nepe oranennem peenxa or marepn
n ynennuennem nnsocrn c pyxecxnmn xomnannxmn (52,5%).
Hu:uocmui+u pecvpca+u unent ceme cunramr cnoe soponte (75%). Bropoe mecro sanxn opasonarentnt
yponent unenon ceme (50%). Ha rperte mecro onn ornecnn raxo nnunocrnt pecypc, xax naexa, onrnmnsm (40%).
Ha uerneprom oxasannct camoynaxenne n camo+]]exrnnnocrt, nepa n cocrnennte cnnt (35%).
Hsnecrno, uro ecnn cemtn ]ynxnnonnpymr no npemx nsmenenn xax ennoe nenoe, onn nanonee ycnemnt n
aanrannn x rpynocrxm. K euvmpuce+eui+ pecvpca+ nenonno cemtn mt ornecnn cemenym cnnouennocrt,
nnrerpannm (80%) n +monnonantnym noepxxy (omenne omen +monnxmn, uyncrnamn) (80%). Ha nropom mecre
no crenenn snaunmocrn oxasannct ynaxenne, nsanmnocrt (nonneuennocrt) (65%). Ha rperte mecro ntmna
noepxnnammax connantnax cert nosnrnnnte acnexrt nsanmoornomenn c pocrnennnxamn n pystxmn (60%) n
]nnanconoe nonoxenne unenon cemtn (60%). Ha uerneprom mecre no crenenn snaunmocrn oxasannct cemente
rpannnn n npasnnxn (35%). Hyxno ormernrt, uro pernnr nanonee crpeccorenntx rpynocre y marepe n nx ere
n nenonntx cemtxx pasnnuaercx: nopocrxn na nepnoe mecro cranxr marepnantnte rpynocrn, na nropoe
nsanmoornomennx c mareptm (nouepxnnaercx ee rnneponexa).
Bnnxnne orcmpe+a.iuix rpynocre (pasno, norepx orna, onnounoe nocnnranne peenxa xax crnrmarnsannx)
na connaemmee noneenne unenon nenonntx ceme tno onpeeneno nmn no-pasnomy: 1) orpnnarentnoe, ro ecrt
+xcrpemantnte rpynocrn rpanmnpymr ymy, ne amr narn nepnt nyrt pemennx nponemt (55%);
2) npornnopeunnoe, neonpeenennoe nnnxnne (20%);
3) nonoxnrentnoe, n xaxom-ro cmtcne +ro snaunr, uro xorx cmeprt orna nnn pasno tnn nx cemtn rpanmo n
nocroxnntm crpeccom, no n cnxsn c +rnm connaenne norpeonano ontmnx ycnnn n npnnneuennx ononnnrentntx
pecypcon. pyrnmn cnonamn, cemtx copanact n rpyno cnryannn n crana ]ynxnnonnponart axe nyume, uem
npexe, ocoenno +ro xacaercx ceme nocne pasnoa, xoropomy npemecrnonann nnrentnte ecrpyxrnnnte
mexnnunocrnte cynpyxecxne ornomennx (25%).
Taxnm opasom, nononnna unenon nenonntx ceme onennnamr nnnxnne +xcrpemantntx rpynocre xax rpanmy,
xoropax memaer, ne aer narn nepnt nyrt pemennx nponemt. Hourn rpert ormeuamr neonpeenennoe,
npornnopeunnoe nx nnnxnne. Hecxontxo ontme nme ronopxr o rom, uro connaanne c +xcrpemantntmn rpynocrxmn
rpeonano monnnsannn cnn, uro npnneno x onee ntpaxennomy xonnnry no cpannennm c nopmarnnno cnryanne, ro
ecrt +neprernsnponano cemtm, cenano ee onee cnnouenno. Hecmorpx na ro uro na momenr nccneonannx n xnsnn
nenonntx ceme ncrpeuannct rontxo nopmarnnnte cnryannn, onennnaemte nmn xax rpynte, o +xcrpemantntx
rpynocrxx, cnyunnmnxcx n nx xnsnn, onn nomnxr n onennnamr rnynny nx nepexnnannx n cnoxnocrt connaannx c
nnmn snaunrentno ntme no cpannennm c rpynocrxmn nopmarnnntmn.
Fontmnncrno ocosnanaemtx rpynocre ponrene ns no.uix ceme cnxsant rontxo c ertmn, a rpynocrn ere
c nx ponrenxmn (c]epa ercxo-ponrentcxnxornomenn). Tpynocrn, ormeuennte ponrenxmn, oycnonnent, c
ono cropont, nospacrntmn nsmenennxmn n nnunocrn camoro nopocrxa, c pyro cropont, necranntnocrtm n
nenpecxasyemocrtm xnsnn n conpemennom omecrne. Heoxonmo ormernrt axrnnnoe yuacrne ponrene,
yuacrnymmnx n namem nccneonannn, n xnsnn cnonx ere. Cpen ntxnnenntx ce+euix pecvpcoe n nonntx cemtxx
nanonee snaunmtmn xnnxmrcx: soponte, ]nnanconoe nonoxenne, opasonarentnt yponent (nnunocrnte pecypct);
cemenax cnnouennocrt, +monnonantnax noepxxa, cemente rpannnn n npasnnxn (nnyrpncemente pecypct), a
raxxe noepxxa pocrnennnxon n pyse.
Ananns pasnnunn n cnocoax connaannn c 1pynoc1nun n nenonnon n nonnon ceutnx
B nccneonannxx xocrpomcxnx anropon connaammero noneennx n cemenom xonrexcre (H. O. Fenopyxona, T. H.
Kpmxona, E. B. Ky]-rxx, O. F. Hoonna, M. B. Canoponcxax) npenpnnxro nnrerpantnoe nsyuenne ocoennocre
connaammero noneennx n uop+a.iuix poccucrux ce+ix na pasntx +ranax xnsnennoro nnxna cemtn. Onapyxeno,
uro nanonee +]]exrnnno cemtx connaaer c rpynocrxmn n cepenne cnoero xnsnennoro nnxna, na +rane cemtn c
ertmn-nopocrxamn, no cpannennm c monotmn cemtxmn es ere (nepnt +ran xnsnennoro nnxna cemtn) n
cemtxmn na crann nycroro rnesa. Crnnt connaammero noneennx, n ocnonnom, nponemno-opnenrnponannt.
Hmenno n +ror nepno cynpyrn ocrnramr spenoro, connantno axrnnnoro nospacra, ponenax n nosnnnonnax crpyxrypa n
cemte cranntna, no moxer pasnnnartcx, nponcxonr npo]eccnonantnax camopeannsannx, ponrentcxax ]ynxnnx
npexnnxer mnoxecrno rpeonann n oxsarentcrn (H. O. Fenopyxona, 2003; E. B. Ky]rxx, 2004).
B conpemennom poccncxom omecrne cymecrnyer onpeenennax ocoennocrt ceme, xora uame ncero
nnyrpncemente ]ynxnnn n nponecct nounnent ercxo-ponrentcxnm ornomennxm, saort n mtcnn o erxx
nornomamr nce npemx n cnnt ponrene (eronenrpnunax cemtx) (R. E. Anemnna, 1987; A. . Bapra, 2001; B. H.
pyxnnnn, 2000). Cemtx c ertmn-nopocrxamn +ro pacmnpennax cncrema, re na nepnt nnan uacro ntxonr
rpeyrontnnx ercxoponrentcxnx ornomenn. Hepno, xora peenox cranonnrcx nopocrxom, npemx nstrountx
rpeonann x ponrenxm n co cropont omecrna, n co cropont nnyrpncementx ornomenn. Tpynocrn nx
ponrene oycnonnent nsmenennxmn nnunocrn camoro peenxa, neoxonmocrtm nepecrpoxn nsanmoornomenn c
nnm, nepecmorpa cocrnennoro noneennx. annt nepno xapaxrepnsyercx raxxe ntcoxo sanxrocrtm ponrene,
ocoenno marepn, na paore, ynpouennem xaptept, nnrencnnnocrtm omennx.
Honyuent cneymmne pesyntrart narnocrnxn cmu.e coe.aoamueeo noeeoeuu marepe nopocrxon,
nocnnrtnammnx ere es orna. Onn uame, no cpannennm c +mnnpnuecxnmn nopmamn, ncnontsymr npoo.e+uo-
opueumupoeauui cmu.i connaannx. Bnyrpn annoro crnnx onn uame ncero ntnpamr raxne crparernn:
cocpeoraunnamct na nponeme n ymam, xax ee moxno pemnrt; crapamct nnnxnyrt n cnryannm, onpeenxm xypc
ecrnn n npnepxnnamct ero; enam ro, uro cunram camtm noxoxmnm n anno cnryannn; crapamct, urot
+monnn ne memann mne n pyrnx enax. Ocrantnte crnnn xonnnra, n rom uncne ome.e:euue n o+ouona.iuo-
opueumupoeauui xonnnr, onn ntnpamr pexe. Btop cycrnnx coua.iuoe ome.e:euue, nxnmuammero noncx n
nonyuenne connantno noepxxn, xoropt sannmaer y marepe nropoe mecro, nepoxrnee ncero, moxno oxcnnrt
cnenn]nxo onnounoro nocnnrannx peenxa, a nmenno: ntcoxo nanpxxennocrtm, uacrtmn neperpysxamn,
orcyrcrnnem myxcxo noepxxn, uro ntpaxaercx n norpenocrn marepn ncxart nomomt, omaxct c pystxmn,
pocrnennnxamn. Bnyrpn annoro crnnx connaannx marepn uame ntnpamr crparernm crapamct trt na nmxx,
snonm nopyre, ny n rocrn x ne.
Ananns noxastnaer, uro axrnnnax pont n cemte n omecrne aercx marepxm nenerxo, onn ycramr or oxsannocre
n mnoxecrna rpynocre (rpynocrn ere n yuee, noneenne n mxone n oma, neoxonmocrt npoonxennx
opasonannx, soponte). Fontmnncrno +rnx nponem pemamrcx n nponecce nsanmoecrnnx c oxpyxammnmn nmtmn.
Kax nsnecrno, uame ncero nmenno marepn xoxr na ponrentcxne copannx n mxony, yuacrnymr n paore ponrentcxnx
xomnreron, pasronapnnamr n ocyxamr pyr c pyrom cocrnennte rpynocrn, nmyr n amr conert. Bnonne
ecrecrnenno, uro mart n nenonno cemte uame ncero ncnontsyer axrnnnte crparernn connaannx, opnenrnponannte na
pemenne nponemt, ecrnennym nn]opmannonnym n +monnonantnym noepxxy, npnnnmaer ncm ornercrnennocrt
na cex, no nmecre c +rnm n ycraer or nocroxnno neoxonmocrn necrn ornercrnennocrt.
Ananns ocoennoc1en nocnn1annn n nenonnon ceute
B nenonntx cemtxx omnnnpyer raxax nepemennax cemenoro nocnnrannx, xax axrnnnocrt. Marepn,
ncntrtnammne rpenoxnocrt, cnxsannym c neynepennocrtm +]]exrnnnoro ntnonnennx cnoe nocnnrarentno
]ynxnnn, xax tno namn ormeueno ntme, crpemxrcx xomnencnponart orcyrcrnne orna cosannem nactmenno
xnsnn peenxa-nopocrxa. Hepexo onn npoxnnxmr neoxnannym xecrxocrt, uro ronopnr o nx crpemnennn
xomnencnponart orcyrcrnne orna onee crpornmn moenxmn ornomenn c nopocrxom, crapaxct trt mareptm n ornom
ononpemenno.
Ha annom +rane pasnnrnx y nopocrxa ]opmnpymrcx ocnonnte narrepnt noneennx, ycrounnte cnocrna
nnunocrn, nponcxonr cranonnenne noxoxmnx crparern connaannx c rpynocrxmn. Ham tno naneno ysnart, xaxne
ycranonxn ponrene cymecrnymr no ornomennm x erxm-nopocrxam n cemtxx n xax ycranonxn ponrene nnnxmr na
ntop ertmn crnnx connaammero noneennx (npoyxrnnnoro / nenpoyxrnnnoro). Mt npenonarann raxxe, uro
npenourenne onpeenenntx crnne connaannx ponrenxmn nnnxer na crnnt connaannx nopocrxon.
Oxasanoct, uro nx ornomennx marepn x peenxy n cemte es orna xapaxrepno cneymmee. Cu+ouos
npecrannxer coo nnnmym ponrentcxym ycranonxy: npaxrnuecxn nce marepn n cnoem ornomennn x peenxy
npoxnnxmr cnmnornuecxne cnxsn, ro ecrt omymamr cex c nnm onnm nentm, ntramrcx orpanrt ero or rpynocre n
nenpnxrnocre. Fontmnncrno marepe npnnnmamr cnoero peenxa, uro cnnerentcrnyer o rom, uro marepn ynaxamr
nopocrxa, cnmnarnsnpymr emy, crpemxrcx npononrt c nnm npemx, oopxmr ero nnrepect n nnant. Oxasanoct, uro
rpert marepe roront nomorart peenxy, sannrepeconant ero enamn n ycnexamn, xorxr, urot on tn ne xyxe
pyrnx (opas coua.iuo re.ame.iuocmu). Marepn n ontme crenenn onepxmr cnoemy peenxy, crapamrcx
pasennrt ero rouxy spennx n cnopntx nonpocax. onontno ntcoxn ann nanmaercx no mxane aemopumapua
eunepcoua.usau. 3ro ronopnr o rom, uro n ercxo ponrentcxnx ornomennxx oruernnno npocmarpnnaercx xecrxn
xonrpont na noneennem peenxa, ornocxmncx n x ocoennocrxm nocnnrannx n nenonno cemte es orna, n x
xyntrype poccncxoro nocnnrannx.
Ananns ocoennocre connaammero noneennx nopocrxon n nenonno cemte noxasan, uro y ontmnncrna
nopocrxon ns nenonntx ceme npncyrcrnyer npoyxrnnnt crnnt, y rpern nenpoyxrnnnt.
Hpeonaammnmn xonnnr-crparernxmn cpen nopocrxon ns nenonntx ceme xnnxmrcx: 1) peueuue npoo.e+i;
2) paooma, oocmureuu; 3) coua.iua noooeprra. Cpenne snauennx ntpaxennocrn crparern connaammero
noneennx nopocrxon n nenonntx cemtxx nnxe snauenn, nonyuenntx npn aanrannn meronxn. Crparernx
Coua.iua noooeprra ncnontsyercx snaunrentno uame, onn uame naemrcx na Uvoo, He coe.aoamm n opamamrcx sa
nomomtm x Fory. B nenom, nopocrxn ns nenonntx ceme npenounramr npxmte ecrnnx, ocrnxenne ycnexa npn
connaennn c rpynocrxmn; onn crpemxrcx noennrtcx cnoe nponemo c pyrnmn, sapyunrtcx nx noepxxo,
oopennem, coneramn, nepexo ecnoxoxrcx. B nepno orpouecrna neotxnonenno nospacraer snauenne rpynn
cnepcrnnxon: nopocrxn otuno nmyr noepxxn y pyrnx, urot cnpannrtcx c ]nsnuecxnmn, +monnonantntmn n
connantntmn nepemenamn orpouecrna, a raxxe rpynocrxmn cocrnenno exenenno xnsnn n cemte es orna. Tecnte
cnmnornuecxne cnxsn mexy marepxmn n nx ertmn nosnonxmr nam ronopnrt o rom, uro nopocrxn crpemxrcx x
noncxy noepxxn ne crontxo y cnepcrnnxon, cxontxo y marepe. annax renennnx xnnxercx cnenn]nxo ercxo-
ponrentcxnx ornomenn n nenonntx cemtxx.
Vponent ncntrtnaemoro rnena n yponent npaxenocrn x mxone y nopocrxon, nocnnrtnammnxcx es orna,
naxoxrcx n npeenax nopmt; yponent nosnrnnnoro xonnnra ntme yponnx ecrpyxrnnnoro xonnnra, uro nosnonxer
cenart ntno o npenourennn nmn roucmpvrmueuoeo connaannx c nerarnnntm a]]exrom (rnenom).
Mt ycranonnnn, uro ycranonxa marepe na cu+ouos npenxrcrnyer uenpoovrmueuo+v xonnnry nopocrxon. C
pyro cropont, cymecrnyer ymepennax oparnax cnxst mexy ro xe camo ponrentcxo ycranonxo marepe n
npoyxrnnntm xonnnrom nopocrxon. Honxrno, uro cnmnos xnnxercx cnoxno, npornnopeunno ycranonxo, xoropym
nentsx nnrepnpernponart onosnauno.
Oxasanoct, uro uuqaumu.usau peenxa co cropont marepn nonoxnrentno cnxsana c o+ououa.iuo-
opueumupoeauui+ ronuueo+. 3monnonantnoe pearnponanne n rpyno cnryannn nmecro ee pemennx (ntnnecx
+monn), nnnmo, npononnpyer y marepn crpemnenne ynnert peenxa mname, uem on ecrt na camom ene,
neycnemntm n nenpncnoconenntm, rem camtm npnnnctnax emy necocroxrentnocrt. Ho napaoxc saxnmuaercx n rom,
uro o+ououa.iuo-opueumupoeauui crnnt connaannx nonoxnrentno xoppennpyer n c npuumue+: nosmoxnocrt
orpearnponart, ntpasnrt xax nonoxnrentnte, rax n orpnnarentnte +monnn, nnnmo, cnococrnyer npnnxrnm mareptm
cnoero peenxa-nopocrxa. Mart, npnnnmammax, xanemmax rontxo manentxoe nrx, +ro npoxnnenne pasntx nnxon
marepn, o xoroptx mnoro nsnecrno ncnxoanannrnuecxo ncnxonornn n ncnxorepannn, npecraer nepe namn n n
pesyntrarax xonnuecrnennoro nccneonannx.
Cnxst mexy connaammnm noneennem nopocrxon n crnnem connaammero noneennx marepn npornnopeunna
n neonosnauna. C ono cropont, npxmax axrnnnocrt marepe, nx nnnpymmax nosnnnx n paspemennn nponem ne
ncera xnnxmrcx nonoxnrentntm npnmepom nx ]opmnponannx moene xonnnr-noneennx nopocrxon. C pyro
cropont, ecnn marepn ncnontsymr +monnonantno opnenrnponannt xonnnr (sacrpenamr na nepexnnannn cnoe
ecnomomnocrn n nenosmoxnocrn cnpannrtcx c cnryanne, cxnonnt opamartcx sa nomomtm n noepxxo x
oxpyxamme cpee cemte, pystxm, snaunmtm pyrnm), ro nopocrxam +ro paspemaer noonoe xe noneenne,
es neoxonmocrn npnxnatnart ycnnnx n crpemnrtcx x camocroxrentnomy, ecrnennomy pemennm rpyno
cnryannn.
Cpannenne connaammero noneennn n nenonnon n nonnon ceutnx
Ocnonno rnnoreso namero nccneonannx tno yrnepxenne o rom, uro connaammee c rpynocrxmn
noneenne unenon nenonno cemtn ue om.u:aemc or connaannx unenon nonno cemtn. Mt onapyxnnn, uro
onpeenennte pasnnunx n npenourennn unenamn ceme nexoroptx crparern connaennx, n sanncnmocrn or
crpyxrypt cemtn, cymecrnymr. 3naunmte pasnnunx onapyxent n ntpaxennocrn (cpenne snauennx) n pernnre
raxoro crnnx connaemmero noneennx y marepe, xax +monnonantno-opnenrnponannt xonnnr.
Xenmnnt-marepn, nocnnrtnammne peenxa nmecre c myxem, pexe ncnontsymr npn cronxnonennn c
rpynocrxmn cycrnnt ome.e:euue n crnnt usoeeauue. A marepn, camocroxrentno, es ornoncxo noepxxn
nocnnrtnammne peenxa, pexe ncnontsymr o+ououa.uo-opueumupoeauui crnnt n cycrnnt ome.e:euue.
Hpenourenne marepxmn oenx rpynn cycrnnx coua.iuoe ome.e:euue, coepxarentno nxnmuammee opamenne sa
noepxxo x connymy, cnocrnenno poccncxomy menrannrery, onaxo ntpaxennocrt +roro crnnx ntme y marepe ns
nonntx ceme. Bnnmo, npncyrcrnne myxcxo noepxxn n xnsneexrentnocrn cemtn aer xenmnne ontme
nosmoxnocre paccnanrtcx, oroxnyrt or saor noncenenno xnsnn, noomartcx c pystxmn n nnsxnmn. V
marepe, camocroxrentno nocnnrtnammnx peenxa, yponent +monnonantnoro camoxonrponx ntme, uem n pyro
ntopxe.
Ponrentcxax pont na annom +rane cemenoro pasnnrnx npenonaraer npnnxrne ornercrnennocrn sa xnsnt n
narononyune nopocrxa, neoxonmocrt cnoenpemenno n aexnarno pearnponart na nosnnxammne norpenocrn
peenxa, rpeonannx omecrnenno xnsnn, neoxonmocrt trt n onpeenenno crenenn +ranonom nx nopocrxa,
cnoconocrt axrnnno paspemart nponemnte cnryannn. Cneonarentno, npenourenne marepxmn nopocrxon nmenno
raxnx crparern connaennx c rpyntmn cnryannxmn moxer xapaxrepnsonart nx xax ontrntx n ycnemntx ponrene,
a cemtm xax nonnym, rax n nenonnym xax ]ynxnnonantnym. Fesycnonno, +ro nenosmoxno es axrnnno
cyexrno nosnnnn nponemnoro connaammero noneennx, npnnxrnx ornercrnennocrn n camoxonrponx.
Connaemmee noneenne nopocrxon ns nonntx n nenonntx ceme n nenom xapaxrepnsyercx xax npoyxrnnnoe.
Onaxo sa]nxcnponant nexoropte pas.u:u. Mt onapyxnnn, uro nopocrxn ns no.uix ceme snaunrentno uame
ncnontsymr raxne crparernn connaannx xax pvsi n Hpuuao.eruocmi, uro ronopnr o ontme ntpaxennocrn
connantnoro xonnnra y nopocrxon, nocnnrtnaemtx oonmn ponrenxmn. 3ro moxer trt cnnerentcrnom
nauanmerocx nopmarnnnoro nx ennoro nospacre cenapannonnoro nponecca. ern, nocnnrtnammnecx es orne,
coxpamamr noncx connantno noepxxn cpen cnepcrnnxon, nepoxrno, onn nepexo nmyr ee y marepn, c xoropo
cymecrnymr cnmnornuecxne ornomennx.
Cpannnnax ntpaxennocrt nerarnnntx ycranonox ponrene no ornomennm x peenxy n nyx rpynnax marepe,
yuacrnonanmnx n nccneonannn, mt ycranonnnn, uro snaunmte pas.u:u marepnncxoro ornomennx cymecrnymr n nyx
acnexrax: oopas coua.iuo re.ame.iuocmu n uuqaumu.usau peoeura ontme ntpaxent y marepe n no.uix
cemtxx.
Marepn, ne nmemme myxcxo (ornoncxo) noepxxn n connaennn c xnsnenntmn rpynocrxmn, npnxonrcx
ncxart ee ne rontxo y pocrnennnxon, no n y cnonx ere, ocoenno crapmnx. Hanepnoe, no+romy n nenonntx cemtxx
mentme nn]enrnnnsnpymr peenxa, n axe, nanpornn, nepoxrnee ncero, marepn npoxnnxmr xenanne onee tcrporo
npnoperennx peenxom craryca nspocnocrn, nocxontxy +ro aer nm onopy n nosmoxnocrt nouyncrnonart cex ne raxo
onnoxo n nepexnnannn n connaannn c rpynocrxmn xnsnn. Kpome roro, xax yxe tno ormeueno ntme, y
nopocrxon n marepe ns nenonntx ceme cymecrnymr cnntnte cnmnornuecxne ornomennx, uro ronopnr o
crpemnennn marepn n nopocrxa n raxo cemte nnert pyr n pyre pecvpc nx coe.aoauu c nepemenamn n
xnsnenntmn nensroamn. Crpemnenne marepn x cnmnosy c peenxom moxer trt cnnerentcrnom roro, uro n
nopocrxonom nospacre, xora peenox crpemnrcx crart onee anronomntm n camocroxrentntm, a ponrenn onxnt
necxontxo ocnanrt ercxo-ponrentcxym cnxst, marepxm cenart +ro oxastnaercx namnoro cnoxnee, nexenn ornam.
Marepn npoonxamr, xax n pantme, xora,peenox tn manentxnm, oeperart ero, ysnanart nce o cotrnxx ero xnsnn
n nnyrpennnx nepexnnannxx. Bmecre c +rnm noxnnxercx norpenocrt ropnrtcx cnonm peenxom, snart, uro on ne
xyxe, uem pyrne ern, nospacramr xpnrnunocrt n rpeonarentnocrt x nopocrxy.
Honox nrorn, moxno yrnepxart, uro nmemmeecx n nnreparype mnenne o nenarononyunn nenonno cemtn ne
namno yenrentntx oxasarentcrn n namem nccneonannn. Vcnonno narononyunte cemtn, nocnnrtnammne ere-
nopocrxon c ornom n es orna, moxno ornecrn x peantntm uop+a.iui+ cemtxm, rax xax onn +]]exrnnno connaamr c
nosnnxammnmn rpynocrxmn, cnococrnymr ycnemno connannsannn ere. B nenom, namn ne ycranonneno, uro
connaammee noneenne xnno npoyxrnnnee n nonntx cemtxx.
Bepoxrno, crpyxrypa cemtn (nonnora) ntcrynaer xax ]axrop, no ne xax npenxrop ntopa unenamn cemtn
connaemmero noneennx.
Mt onapyxnnn, uro cemtn c pasno crpyxrypo (nonnax n nenonnax) ncntrtnamr pasnnunte rpynocrn,
xnnxmmnecx nx nnx crpeccopamn. B nonntx cemtxx nce ormeuennte ponrenxmn rpynocrn cnxsant c nx ertmn-
nopocrxamn, xonnenrpnpymrcx na ercxo-ponrentcxnx ornomennxx. B nenonntx xe cemtxx no crenenn rnynnt
nepexnnannx n cnoxnocrn connaannx c rpynocrxmn npeonaamr +xcrpemantnte rpynocrn. Horepm orna, pasno,
poxenne peenxa xenmnno es myxa (crnrma) cemtx nepexnnaer ontme n nnrencnnnee, uem nopmarnnnt crpecc.
Cneonarentno, cemtn, nocnnrtnammne ere c ornom n es orna, xorx n pasnnuamrcx no yponnm nepexnnannx
rpynocre, noxoxn no coepxannm n c]epe nnyrpncementx ornomenn, n xoropo onn uame ncero nosnnxamr.
Btxnnennte cemente pecypct n nonntx n nenonntx cemtxx nmemr ontme cxocrna, uem pasnnun. Hanonee
snaunmtmn xnnxmrcx soponte, ]nnanconoe nonoxenne, cemenax cnnouennocrt, cemente rpannnn, noepxxa
pocrnennnxon n pyse, uro npecrannxer coo necomnennt ]axrop narononyunx nmo cemtn.
Hepexnnaemte rpynocrn axrnnnsnpymr connaammee noneenne unenon cemtn. Mt ntxcnnnn, uro moenn
connaannx n nonntx n nenonntx cemtxx xapaxrepnsymrcx cneymmnmn ocoennocrxmn: connaammee noneenne
marepe nopocrxon npn oenx crpyxrypax cemtn axrnnno, nponemno-opnenrnponanno, nanpanneno na paspemenne
rpyntx cnryann. B nenom, saxonomepnocrn connaemmero noneennx ponrene n nopocrxon cxont. Onaxo
marepn ns nenonntx ceme pexe, uem marepn ns nonntx ceme, ncnontsymr o+ououa.iuo-opueumupoeauui xonnnr.
V marepe, camocroxrentno nocnnrtnammnx peenxa, yponent +monnonantnoro camoxonrponx ntme, uem n pyro
ntopxe, raxxe y nnx nanmamrcx crpemnenne x noncxy connantno noepxxn, omymenne ycranocrn or
ntnonnennx axrnnno nocnnrarentno ponn sa nonx, uro xnnxercx cnenn]nxo onnounoro nocnnrannx peenxa n
nenonno cemte npn orcyrcrnnn myxcxo noepxxn. Ho nnora orcyrcrnne myxcxo noepxxn cranonnrcx
]axropom onee ycnemnoro connaannx n nenonno cemte (+neprernsnpyer, monnnsyer cemtm).
Hpnnxrne na cex ponrenxmn ocnonno axrnnnocrn n ornercrnennocrn n connaannn, paspemenne rpynocre
nmecro nopocrxa n n ro xe npemx nx nseranne ne nosnonxmr nopocrxy ycnannart +]]exrnnnte xonnnr-crparernn
n nonntx cemtxx. B nenonntx cemtxx npncyrcrnne n connaannn marepn npoo.e+uo-opueumupoeauuoeo xonnnra ne
ynonr peenxa or ntopa nenpoyxrnnnoro connaannx. Ecnn mart axrnnno ncnontsyer o+ououa.iuo -
opueumupoeauui xonnnr, ro ecrt npn pemennn nponem sacrpenaer na nepexnnannn cnoe ecnomomnocrn n
nenosmoxnocrn cnpannrtcx c cnryanne, +ro xnnxercx orpnnarentntm npnmepom nx ]opmnponannx moene xonnnr-
noneennx nopocrxa.
Hopocrxn, yuacrnymmne n namem nccneonannn, npenmymecrnenno ntnpamr npoovrmueui crnnt connaannx
c rpyntmn cnryannxmn n rnenom, ornnuamrcx nnsxnm yponnem npaxenocrn. Ho connaammee noneenne
nopocrxon ns nonntx n nenonntx ceme nmeer pasnnunx: ern, nocnnrtnammnecx es orna, pexe opamamrcx sa
noepxxo x pystxm n nepexo nmyr ee y marepn, c xoropo cymecrnymr cnmnornuecxne ornomennx. 3ro moxer
cymecrnenno sarpynxrt cenapannm nopocrxa or ponrene, npecrannxmmym coo naxnt n neoxonmt +ran
nospacrnoro pasnnrnx.
B nenom, moxno saxnmunrt, uro n nenonntx cemtxx nanmaercx renennnx npoovrmueuoeo connaannx c
xnsnenntmn rpynocrxmn, uro enaer raxne cemtn nnonne ycnemntmn. Hyxno cxasart n o rom, uro ntop
coua.iuoeo xonnnra y nopocrxon, nocnnrtnaemtx oonmn ponrenxmn, ntme. 3naunr, ern, nocnnrtnaemte es
orna, nonyuamr connantnym noepxxy, n ocnonnom, y marepn, c xoropo cymecrnymr cnmnornuecxne ornomennx.
Ponrentcxoe ornomenne x nopocrxam (ycranonxn nocnnrannx) n n nonntx, n n nenonntx cemtxx
canancnponano, nosmoxnte nerarnnnte ycranonxn, xax mt ntxcnnnn, nmemr nopmarnnnym ntpaxennocrt. B
nenonntx cemtxx cu+ouos xnnxercx nnnmo ponrentcxo ycranonxo: npaxrnuecxn nce marepn n cnoem ornomennn x
peenxy emoncrpnpymr cnmnornuecxne cnxsn, xoropte ronopxr o crpemnennn marepn n nopocrxa n raxo cemte
nnert pyr n pyre pecvpc nx connaannx c nepemenamn n rxroramn xnsnn. Ponrentcxax ycranonxa cu+ouos nmeer
noxxoe nnnxnne: +ra nepemennax oxcnxer ntop xax npoyxrnnnoro, rax n nenpoyxrnnnoro crnnx connaammero
noneennx nopocrxamn.
B nenonntx cemtxx npn orcyrcrnnn orna crpyxrypa n ntpaxennocrt nexoroptx xonnnr - crnne marepe
snaunmo ornnuaercx or connaammero noneennx marepe ns nonntx ceme (onn uame ntnpamr usoeeauue n pexe
o+ououa.iuo-opueumupoeauui crnnt connaannx). Ocoennocrtm n cnenn]nxo onnounoro nocnnrannx peenxa
es myxa xnnxercx norpenocrt marepn n noepxxe, noncxe ee co cropont pyse, pocrnennnxon n ere. Marepn
oecneunnamr aanrnnnoe noneenne cnoe cemtn, nepoxrno, sa cuer ncnontsonannx cnonx pecypcon. Onn ycramr or
ntnonnennx ponrentcxo ponn sa nonx, no+romy ecrecrnenna nx norpenocrt nnora yrn or pemennx nponemno
cnryannn, ornneutcx, oroxnyrt. 3ect cymecrnyer npornnopeune: c ono cropont, +rn marepn axrnnno connaamr c
rpynocrxmn n nyume xonrponnpymr cnon +monnn (ne amr cee nonm), c pyro cropont, onn, ncntrtnax
neperpysxn, ncnontsymr crnnt usoeeauue. 3ro nornepxaer neoxonmocrt paspaorxn n nnepennx
noepxnnammnx nporpamm nx nenonno cemtn n xenmnnt marepn.
COHHAALHAR BAACTL H AHEPCTBO KAK mAKTOPL COBAAAHHR B CEMLE
annte xnnennx cemeno xnsnn ornocxrcx x nponeccam rpynnono nnamnxn, xoropte xapaxrepnsymr cemtm
xax manym rpynny. Kpome nnx n pamxax rpynnono nnamnxn cemeno rpynnt paccmarpnnamr nponecct
mexnnunocrno n poneno n]]epennnannn, nonxpnsannm mnenn, rpynnonoe nnnxnne, nanpnmep, annenne,
xon]opmnsm xax ero cnecrnne n r. .
Coua.iua e.acmi +ro crenent nnnxnnx unenon rpynnt (cemtn) pyr na pyra (. upenu, F. Penen, 1977).
Huoepcmeo +ro ornomennx omnnnponannx n nounnennx, nnnxnnx, cneonannx n cncreme mexnnunocrntx
ornomenn n rpynne.
. Maepc (1996) onpeenxer nnepcrno xax onn ns npnmepon cnnt nnunocrn, nponecc, nocpecrnom xoroporo
onpeenennte nnnnnyymt monnnsymr n neyr sa coo rpynny.
Hocpecrnom nnepcrna ocymecrnnxmrcx xoopnnannx nnnnnyantntx ycnnn unenon rpynnt, oprannsannx nx
ecrnn (nnora conepmenno cnonranno, nnora n xaxo-ro crenenn nporpammnponanno), naxonen, ynpannenne
nmtmn. Ho nce +ro nponcxonr ncxnmunrentno na ne]opmantno ocnone, n pamxax crnxnno cxnatnammnxcx
neo]nnnantntx mexnnunocrntx nsanmoornomenn.
Xenanne trt nnepom npncyme nemanomy uncny nme. Ho ne ncxxomy yaercx cnom meury ocymecrnnrt.
Ocoenno nenerxo +ro cenart n cemte, re ornomennx nnsxne, a omenne ouent nnrencnnnoe. Cyrt nponemt n rom,
uro n xauecrne nnepa uenonex onxen trt, npexe ncero, nocnpnnxr unenamn cnoe rpynnt.
Knaccnuecxn ntenxmr oee qvuoa+euma.iuie .uoepcrue po.u:
1. Pont nncrpymenrantnoro nnepa n pemennn saaun, nxnmuammax ecrnnx, nanpannennte, npenmymecrnenno,
na pemenne nocrannenno nepe rpynno saaun.
2. Pont +xcnpeccnnnoro, nnn connantno-+monnonantnoro nnepa, coepxamax ecrnnx, ornocxmnecx, n
ocnonnom, x pasnnuntm acnexram mexnnunocrnoro omennx n rpynne.
Fonee nosnne nccneonannx crpyxrypt rpynnonoro nnepcrna, ntnonnennte, n uacrnocrn, oreuecrnenntmn
ncnxonoramn n nearoramn, nosnonnnn ntxnnrt nexoropte nonte acnexrt. Peut ner o ynennuennn cnncxa
nnepcxnx pone n cnxsn c yuerom mnoroopasnx cnryann xnsnn rpynnt. Tax, H. H. Vmancxnm n ero corpynnxamn n
1980-e rr. onncant cneymmne ponn:
nnep-oprannsarop, ocymecrnnxmmn ]ynxnnm rpynnono nnrerpannn;
nnep-nnnnnarop, saammn ron n pemennn rpynnontx nponem;
nnep reneparop +monnonantnoro nacrpoennx (pont +monnonantnoro nnepa);
nnep +pynr (ona ns pone nnrennexryantnoro nnepa);
nnep +monnonantnoro npnrxxennx (coornercrnyer connomerpnuecxo snese);
nnep macrep, ymenen (ro ecrt cnennanncr n xaxom nno nne exrentnocrn).
annax xnaccn]nxannx nnepcrna ycnemno npnmenena n ncnxonornn cemtn M. C. Pesnnxono (1972): em
onncant nnept n crenent nx +]]exrnnnocrn n pasntx c]epax cemeno xnsneexrentnocrn.
Tenepnme nccneonannn nnepc1na
Tpannnonno nponema nnepcrna nsyuanact nourn es yuera nona, nocxontxy nnepcxax pont cunranact
macxynnnno. Onacrt renepntx nccneonann nnepcrna axrnnno ]opmnpyercx sa pyexom (n CBA, 3anano
Enpone, Ancrpannn), naunnax c cepennt 1970-x rr. no nnnxnnem ]emnnncrnuecxo ncnxonornn, npecrannrenn
xoropo onnnct roro, uro renepnt noxo cran neoremnemo uacrtm ncnxonornuecxoro nccneonannx.
Fontmnncrno paor, nocnxmenntx renepntm nponemam nnepcrna, moxno pasennrt na ne xareropnn; onn
nponoxrcx n rpynnax:
a) c enontmn,
) c nnrnmntmn ornomennxmn.
Ftnn nonyuent rpn rnna +mnnpnuecxnx anntx (. Maepc, 1996):
1) nnept-xenmnnt ne ornnuannct or nnepon myxunn nn no nnepcxomy crnnm, nn no +]]exrnnnocrn cnoe
exrentnocrn, nn no nepantnomy noneennm;
2) pasnnunx nnepon pasnoro nona tnn orpaxennem omnx renepntx pasnnun, ro ecrt nnept nmenn ontme
cxocrna c pxontmn yuacrnnxamn cnoero nona, uem c nnepamn npornnononoxnoro nona;
3) nnept-xenmnnt ornnuannct or myxunn, no n cropony, npornnononoxnym oxnaemtm renepntm
pasnnunxm; rax, no mornnannn ocrnxennx n crpemnennm x nnepcrny xenmnnt ne rontxo ne ycrynann myxunnam, no
axe npenocxonnn nx.
Honcx npnunn renepno ncnponopnnn nnepcrna, pasnnun (nnn oxasarentcrn nx orcyrcrnnx) mexy
nnepamn-myxunnamn n nnepamn-xenmnnamn neercx n pasntx nanpannennxx.
1. Konnennnx eeuoepuoeo nomora, ntnnnyrax Fapapo Iy-rex, ]axrop nona cunraer omnnnpymmnm: on
xnnxercx onee momntm, uem pyrne ]axropt, n rom uncne nnepcrno, xax t sannnax, noono noroxy, nce noxpyr
(nosnnxaer rax nastnaemt eeuoepui oqqerm, xora non cranonnrcx onee snaunmtm, uem nce pyrne ]axropt).
Cornacno +ro xonnennnn, nocnpnxrne nnepa sanncnr, npexe ncero, or ero nona. B camom ene, n nexoroptx
nccneonannxx tno ycranonneno, uro xenmnnt nocnpnnnmannct xax menee xomnerenrnte nnept, ocoenno ecnn
+xcneprt-nounnennte tnn croponnnxamn rpannnonntx, ne +rannrapntx nsrnxon na nnepcrno.
2. Teopnx eeuoepuoeo omoopa .uoepoe (x. Foym+n c coanropamn; C. Cyrron c coanropamn) ncxonr ns
onymennx, uro nmn noome npexnnxmr pasnnunte rpeonannx no ornomennm x nnepam pasnoro nona. Ho
ornomennm x xenmnnam +rn rpeonannx ntme; rax, urot nonyunrt ry xe menexepcxym onxnocrt, uro n myxunna,
xenmnna onxna npoemoncrpnponart ropaso onee ntcoxym no cpannennm c nnm xomnerenrnocrt, urot cnxrt
nnnxnne npeyexenn npornn nee. 3rn npeyexennx ne nosnonxmr uacrn xenmnn sanxrt nnepcxym nosnnnm,
uro nopoxaer renepnym ncnponopnnm cpen nnepon n oprannsannn. Ftnn nonyuent +mnnpnuecxne annte o
cymecrnonannn npeyexenn npornn nnepcrna xenmnn, n rom uncne n npornn nx nnepcrna n cemte axe y
npo]eccnonantntx ncnxorepanenron. B ro xe npemx, necmorpx na cymecrnonanne raxnx yexenn (onee
ycrounntx y myxunn, uem y xenmnn), no mnornx cemtxx nnepcrno ennrcx mexy myxem n xeno, ocoenno n
nnrentno cymecrnymmnx paxax.
3. Konnennnx moreuus+a, npenoxennax P. K+nrep, nocrynnpyer, uro na rpynnonym nnamnxy oxastnaer
nnnxnne nponopnnx npecrannrene pasnnuntx xyntrypntx xareropn n rpynne. B acnmmerpnuno rpynne ee unent,
cocrannxmmne ontmnncrno no xaxomy-ro ns npnsnaxon (nuacrnocrn, no renepno n pacono npnnanexnocrn), tnn
nasnant omnnanramn, a re, xro xonnuecrnenno nnmt cnmnonnuecxn tn npecrannen n rpynne, nonyunnn nasnanne
roxenon (cnmnonon). Xenmnnt n myxcxo rpynne n xenmnnt-nnept n myxcxom mnpe ntcrynamr n xauecrne
roxenon, nrpax ony ns uertpex ne]opmantntx pone (onapyxenntx +mnnpnuecxn): a) marepn or nee xyr
+monnonantno noepxxn, a ne enono axrnnnocrn; ) conasnnrentnnnt roxen ntcrynaer nnmt cexcyantntm
oexrom myxunnt c ntcoxnm onxnocrntm crarycom n oprannsannn, ntstnax neroonanne y xonner -myxunn; n)
nrpymxn, ranncmana mnno, no ne enono xenmnnt, npnnocxme yauy; r) xenesno nen +rnm roxenam
npnnnctnanact nexencxax xecrxocrt, n onn tnn ocoenno nsonnponant or rpynnt. Bce +rn ponn memamr xenmnnam
sanxrt nonoxenne panntx omnnanron n rpynne, cnnxamr nx nosmoxnocrn pocra, n nsmennrt +ry cnryannm moxer
nnmt ynennuenne nx uncna cpen nnepon.
B omecrne macxynnnnocrt aer ontme npenmymecrn nnnnny, uem ]emnnnnnocrt, no+romy nexoropte
xenmnnt npenounramr emoncrpnponart macxynnnnoe noneenne: ntro or nero moxer trt ontme, uem norept.
Bosmoxno, no+romy px xenmnn nopaxamr macxynnnnomy nnepcxomy crnnm, ocoenno ecnn onn sannmamr
onxnocrn n rpannnonno myxcxnx onacrxx exrentnocrn. Onaanne xe n macxynnnntmn, n ]emnnnnntmn
uepramn ononpemenno upenaro nx nnnnna npononnponannem nc]ynxnnonantnoro nnyrpennero xon]nnxra.
4. Croponnnxn qpeous+a rpannnonno nerarnnno ornocnnnct x xencxomy nnepcrny, cnxstnax ero cyryo c
macxynnnno renepno pontm. Hnept-xenmnnt cunrannct onaarenxmn nesopono renepno nenrnunocrn, a
nx crpemnenne x nnepcrny, nastnaemoe ]annnuecxnm, paccmarpnnanoct xax npoxnnenne nenonnonennocrn xenmnn,
sannymmnx myxunnam.
5. Bepomuocmua moent nnepcrna, paspaartnaemax u. unnepom n ero nocneonarenxmn, xorx n pexo
opamaercx x nonontm pasnnunxm, nocrynnpyer, uro xenmnnt n myxunnt yyr pasnnuartcx no nnepcxo
+]]exrnnnocrn nnmt n rom cnyuae, ecnn yyr ncnontsonart pasnnunt nnepcxn crnnt (cm., nanpnmep, osop y T.
B. Fenac, 2000).
Ceuennme o1nomennn c 1ouxn spennn nponeu connantnon nnac1n n nnepc1na
Kax yxe ronopnnoct, crpyxrypa cemtn +ro cocran cemtn n uncno ee unenon, a raxxe conoxynnocrt nx
nsanmoornomenn. Ananns crpyxrypt cemtn aer nosmoxnocrt ornernrt na nonpoc o rom, xaxnm opasom peannsyercx
nnacrnax ]ynxnnx cemtn: xro n cemte ocymecrnnxer pyxonocrno, xro xnnxercx ncnonnnrenem, xax pacnpeenent
mexy unenamn cemtn npana n oxsannocrn (R. E. Anemnna, 1987; B. H.pyxnnnn, 2000; H. H. Ooson, 1990; P.
Cxnnnep, . Knnns, 1995).
C rouxn spennx crpyxrypt, moxno ntennrt cemtn, re pyxonocrno cocpeoroueno n pyxax onoro unena cemtn,
n cemtn, re xnno ntpaxeno pannoe yuacrne ncex unenon n ynpannennn. B nepnom cnyuae ronopxr o anropnrapno
cncreme ornomenn, no nropom o emoxparnuecxo. Pasnnuno moxer trt crpyxrypa ceme n sanncnmocrn or roro,
xax n ne pacnpeenent ocnonnte oxsannocrn: pannomepno nnn xe ontmax nx uacrt cocpeorouena n pyxax onoro
unena cemtn. B ontmnncrne cnyuaen cemtn opnenrnponant na pannomepnoe pacnpeenenne oxsannocre, a raxxe
pannonpannoe yuacrne n pemennn ncex cementx nponem.
Bonpoc o rom, uro n cemte xnnxercx nopmo, a uro napymennem, onn ns nanonee rpyntx nonpocon
conpemenno nayxn o cemte. uacrt cnennanncron no cementm ornomennxm nmemr onpeenennoe npecrannenne,
xaxo onxna trt cemtx, nanpnmep, xaxnmn moryr n onxnt trt ornomennx mexy cynpyramn (C. Mnnyxnn).
pyrne uerue onpeenxmr rpeonannx, npexnnxemte x cemte, nanpnmep, neoxonmocrt cosannx ycnonn nx
pasnnrnx nnunocre unenon cemtn (K. Bnraxep). Tpertn rounee snamr, xaxo ne onxna trt cemtx, yuenne o
cementx rpeyrontnnxax n o nono cnxsn (M. Foy+n). Haxonen, uerneprte nepxr uenonexy ns cemtn n nomoramr
emy nsannrtcx or roro, uro memaer (. uonrana, 1995; 3. I. 3emnnnep, 2000; B. Rcrnnxnc, 1999).
Hopmantno ]ynxnnonnpymmax cemtx oecneunnaer rpeyemt mnnnmym narococroxnnx, connantno samnrt n
nponnxennx ee unenam n cosaer neoxonmte ycnonnx nx connannsannn ere o ocrnxennx nmn
ncnxonornuecxo n ]nsnuecxo spenocrn (B. H. pyxnnnn, 2000). 3ro cemtx, xoropax ornercrnenno n
n]]epennnponanno ntnonnxer cnon ]ynxnnn, ncnecrnne uero yonnernopxercx norpenocrt n pocre n nsmenennxx
xax cemtn n nenom, rax n xaxoro ee unena.
Ponenan c1pyx1ypa ceutn
Ono ns naxnemnx xapaxrepncrnx cemtn xnnxercx ee ponenax crpyxrypa, orpaxammax, xaxne oxsannocrn n
cemte ntnonnxer xaxt ns cynpyron, nacxontxo xecrxo onn cnxsant c nonom, n xaxo crenenn onn onpeenxmrcx
none n xenannem cynpyron, a n xaxo rpannnxmn n pyrnmn nnemnnmn ]axropamn (R. E. Anemnna, 1987; E. A.
Blechman, E. M. Hetherington, 1996).
Cymecrnyer px ocroxrentcrn, enammnx nponemy poneno nnyrpncemeno crpyxrypt ocoenno axryantno
nx conpemenno cemtn. uro raxoe rpannnonnax n +rannrapnax cemtx, n uem nx ocnonnte pasnnunx? 3ro, npexe
ncero, ne pasnnunte cncremt pacnpeenennx nnyrpncementx pone. Tax, mpaouuouua ce+i +ro cemtx, re sa
cynpyramn n coornercrnnn c nx nonom saxpennent onpeenennte ponn: xena nrpaer pont marepn n xosxxn, myx n
ocnonnom ornercrnenen sa marepnantnoe oecneuenne cemtn n cexcyantnte ornomennx (R. E. Anemnna, H. . Iosman,
E. M. yoncxax, 1987). B oea.umapuo ce+ie ]axrnuecxn nce ponn pacnpeenxmrcx mexy myxem n xeno nne
sanncnmocrn or nx nona, npenmymecrnenno noponny. Mexy rpannnonno n +rannrapno ]opmamn cemtn nexnr px
nepexontx ]opm, re raxxe nmeercx cnox cnenn]nuecxax crpyxrypa cementx pone. Taxon, nanpnmep, opar-
coopvrecmeo, re xena xorx n ntnonnxer, npexe ncero, ponn marepn n xosxxn, no orpomnoe nnnmanne yenxer n
ntnonnennm ponn pyra (ncnxorepanenra) no ornomennm x myxy.
Kaxt rnn cementx ornomenn xapaxrepen nx onpeenennoro omecrna, paccmarpnnaemo connantno
rpynnt n r. .
Crpyxrypa cementx pone nenocroxnna. B xoe pasnnrnx cemtn n ne nponcxoxr snaunrentnte nsmenennx n
nnane rpannnonnocrn +rannrapnocrn pacnpeenennx pone mexy cynpyramn. Kax noxastnamr nccneonannx,
nexoropt cnnr n cropony rpannnonntx ornomenn cnococrnyer nontmennm yonnernopennocrn paxom na
onpeenenntx +ranax nnxna pasnnrnx cemtn (nanpnmep, n nepno nocne poxennx n cemte peenxa), no n pyrne
nepnot nontmennm yonnernopnrentnocrn paxom cnococrnyer, naoopor, ynennuenne +rannrapnocrn cynpyxecxnx
ornomenn (B. A. Aaxon, M. Heppe, 2004; R. E. Anemnna, 1987). Ecrecrnennte nsmenennx n poneno crpyxrype
cemtn ntstnaer raxxe nmoe pyroe cotrne n xnsnn ee unenon: nepees na nonoe mecro xnrentcrna, nepexo na
pyrym paory onoro ns cynpyron n p., no +rn nsmenennx uame ncero nesnaunrentnt n nponcxoxr nocrenenno (P.
Boman, Gr. Yates, 2002).
Ona ns nanonee ceptesntx nponem npn nccneonannn poneno crpyxrypt cemtn +ro camo ntenenne pone
(R. E. Anemnna, 1987; . Maepc, 1996), rax xax onn moryr trt onncant no pasntm ocnonannxm (nanpnmep,
nncrpymenrantnte +xcnpeccnnnte), xpome roro, onn moryr trt c]opmynnponant xax ocrarouno oomenno
(nanpnmep, pont xosxxn xosxnna), rax n na ocnonannn xaxnx-nno uacrntx cementx ]ynxnn (nanpnmep,
npnroronnenne nnmn nnn saxynxa npoyxron n marasnne).
Kaxnx-nno crpornx npannn nnn reopernuecxoro oocnonannx roro, xax neoxonmo ntenxrt cemente ponn,
]axrnuecxn ne cymecrnyer. Btenxmr cneymmne cemente ponn: ornercrnennt sa marepnantnoe oecneuenne
cemtn (xosxnn), ocymecrnnxmmn yxo sa manentxnmn ertmn, nocnnrtnammn ere-nopocrxon, cexcyantnt
naprnep, oprannsarop pasnneuenn, oecneunnammn ncnxonornuecxn xom]opr, orneuammn sa oprannsannm
pocrnenntx cnxse, n p.
Omeemcmeeuui sa +amepua.iuoe ooecne:euue ce+iu. 3ra pont nxnmuaer n cex, npexe ncero, pasnnunte ena
n oxsannocrn, cnxsannte c sapaartnannem ener, oecneuennem cemte aexnarnoro nx nee marepnantnoro yponnx
narococroxnnx. B nccneonannxx pasnnuntx oreuecrnenntx anropon uacro ncnontsyercx oosnauenne xopmnnen.
annte cnnerentcrnymr, uro +ra pont nocnpnnnmaercx xax myxcxax, ee peannsannx n ontme crenenn nexnr na
nneuax myxa.
Xosuu xosra. Tpannnonno +ra pont nxnmuaer n cex noxynxy npoyxron n npnroronnenne nnmn, yxo sa
oexo, oecneuenne ymra, nopxxa n uncrort n ome. B ontmnncrne xyntryp +ra pont saxpennena sa xeno
(mareptm), xorx n conpemenno cemte n +rom nnane nponsomnn snaunrentnte cnnrn. Tax, no anntm H. Hax, 70%
myxunn saxnnnn, uro +rn ]ynxnnn, saxpennennte sa +ro pontm, onxnt trt noenent mexy xeno n myxem
noponny.
Po.i omeemcmeeuuoeo sa vxoo sa +a.euiru+ peoeuro+ saxnmuaercx n exrentnocrn no oecneuennm peenxy
]nsnuecxoro n ncnxonornuecxoro xom]opra (uncrort, nnmn, renna n r. .). Tpannnonnte nopmt npennctnamr
ntnonnenne +ro ponn marepn, xorx +rannrapnte nopmt, mnpoxo pacnpocrpanxmmnecx n nocnenne rot, necxontxo
nomarnynn +ro yexenne.
Pont nocnnrarenx saxnmuaercx n peannsannn oxsannocre, cnxsanntx c pasnnrnem peenxa n xomnerenrnym,
mopantnym n connantnym nnunocrt. Peannsannx +ro ponn n nenom onpeenxercx nexoroptmn cnenn]nuecxnmn
]axropamn. Hpexe ncero, ro, nacxontxo ponrenn noome nxnmuent n +ry pont, sanncnr or yponnx nx opasonannx .
Ha ocnonannn mnorouncnenntx anntx moxno ronopnrt o rom, uro crenent nxnmuennocrn myxa n xent n nocnnranne
onpeenxercx n nonom peenxa. Ecnn peenox mantunx, ro +ra ]ynxnnx uame pacnpeenxercx mexy ponrenxmn
noponny, n cnyuae xe, ecnn n cemte pacrer enouxa, ee nocnnrannem sannmaercx, npexe ncero, mart.
Po.i cercva.iuoeo napmuepa. 3ra pont nxnmuaer n cex npoxnnenne pasnnunoro poa axrnnnocrn n nnane
noneennx. Tpannnonno cunraercx, uro nnnnnnpyer n onpeenxer xapaxrep cexcyantntx ornomenn myx. Hpn +rom
pesyntrart onpocon cnnerentcrnymr o rom, uro myxunnt sannrepeconant n axrnnnocrn xenmnn xax cexcyantntx
naprnepon.
B monotx cemtxx xent uame ntcrynamr nnnnnaropamn nnrnmntx ornomenn, uem n onee noxnntx napax.
Po.i opeauusamopa pase.e:euu. 3ra pont nxnmuaer n cex ntnnxenne pasnnunoro poa nnnnnarnn n c]epe
ocyra, a raxxe axrnnnocrt, cnxsannym c oprannsanne ntxoon cemtn n rocrn, n xnno, nnannponannem n noneennem
ornycxa n r. .
B nccneonannn H. Hax noxasano: ontmax uacrt ncntryemtx cunramr, uro +ry pont onxen ntnonnxrt ror, y
xoro snaunrentnte nosmoxnocrn n +rom nnane, ro ecrt +ra pont xecrxo ne saxpennena sa onpeenenntm unenom cemtn.
Ananns xe peantnoro noneennx noxastnaer, uro myx n ontme crenenn ncnonnxer +ry pont.
Opeauusamop ce+euo cvorv.imvpi. Peannsannx +ro ponn nxnmuaer n cex axrnnnocrt, nanpannennym na
]opmnponanne y unenon cemtn onpeenenntx xyntrypntx nennocre, ocrarouno pasnoopasntx nnrepecon n
ynneuenn.
Po.i omeemcmeeuuoeo sa noooeprauue poocmeeuuix cese nxnmuaer n cex yuacrne n cementx pnryanax n
nepemonnxx, oprannsannm omennx c pocrnennnxamn, coecrnne marepnantnomy oecneuennm, connantnomy
cranonnennm unenon cemtn. Peannsannx +ro ponn rpannnonno nosnaraercx na oonx cynpyron, xorx necxontxo
ontmym axrnnnocrt onxna npoxnnxrt npn +rom xena.
Po.i ncuxomepaneema ona ns nanonee nnrepecntx n naxntx n conpemenno cemte. Bosnnxnonenne +ro
ponn ntsnano xopenntm nsmenennem ]ynxnn cemtn, xora ono ns ocnonntx cranonnrcx yonnernopenne
norpenocre unenon cemtn n noepxxe, samnre, nnunocrnom xom]opre. Peannsannx ee cnxsana c axrnnnocrtm,
nanpannenno na pemenne nnunocrntx nponem naprnepa ntcnymart, ntpasnrt npnnxrne, cnmnarnm, nomout
pasopartcx n nponeme, +monnonantno noepxart. Crenent ee peannsannn unenamn cemtn nanonee recno cnxsana c
yonnernopennocrtm cynpyron cnonm paxom. annte nexoroptx nccneonann ronopxr o rom, uro xenmnnt nyume
ncnonnxmr +ry pont, uem myxunnt.
axe +ro xparxoe onncanne cementx pone nanonr na mtcnt: ecnn pantme ontmnncrno cementx pone
cnxstnannct c nonom, ro n nocnenne ecxrnnernx cnxst +ra repxercx, ocnonannem nx pacnpeenennx pone nce onee
cnyxar ne connantnte nopmt n crepeornnt, a nnrepect n npenourennx cynpyron.
Pacnpeenenne pone mexy cynpyramn anexo ne enncrnennax xapaxrepncrnxa poneno crpyxrypt cemtn.
Cymecrnyer px pyrnx napamerpon, yuer xoroptx moxer cnococrnonart onee nonnomy onncannm nnyrpncementx
ornomenn. 3ro crenent uoeumuqurauu uenonexa c pontm, ro ecrt nacxontxo on cunraer, uro sa peannsannm anno
ponn ecrnnrentno necer ornercrnennocrt nmenno on (ona); po.eea ro+nemeumuocmi ro, nacxontxo uenonex
cnocoen +]]exrnnno peannsonart annym cemenym pont; rouq.urmuocmi ponn, xoropax nopasymenaer
npornnopeunnocrt pasnnuntx noneenuecxnx narrepnon, neoxonmtx nx +]]exrnnnoro ncnonnennx ponn n r. .
Hn]opmannm o xapaxrepe pacnpeenennx cementx pone ocrarouno npocro nonyunrt, paccnpocnn o +rom camnx
cynpyron. Ho yonee n npome npnmennrt nx +ro nenn cnennantnt onpocnnx, ncnontsonanne xoroporo nosnonxer
pemart n px pyrnx nponem. Hpexe ncero, +ro nponema coornomennx peantnoro n neantnoro pacnpeenennx
pone n cemte.
pyrax nponema +ro yuer nnnxnnx ponrentcxo cemtn na cynpyxecxym. Cynpyrn, uacro ne ocosnanax +roro,
npn nocrpoennn cnonx nnyrpncementx ornomenn no mnorom opnenrnpymrcx na cemtn cnonx ponrene. Hpn +rom
nnora nopmt ponrentcxo cemtn nocnpnnnmamrcx uenonexom xax nexn nean, xoropt on crpemnrcx peannsonart n
cocrnenno cemte no uro t ro nn crano. Ho nocxontxy y myxa n xent cemtn tnn pasnte, uacro ouent nenoxoxne,
ro noonax peannsannx moxer npnnecrn, n xoneunom cuere, x ceptesntm ocnoxnennxm n mexnnunocrntx ornomennxx
cynpyron. Hocxontxy nmenno n cementx ponxx xapaxrep cynpyxecxoro nsanmoecrnnx npocrynaer ocoenno xpxo,
nnnxnne npecrannenn o ponrentcxo cemte sect moxer npoxnnrtcx tcrpee ncero (A. . Bapra, 2001; B.H.
pyxnnnn, 2000; A. Mnnnep, 2001; A. C. Cnnnaxoncxax, 1999).
menouen ceuennon nnac1n
Cemtx xnnxercx ne rontxo connantno rpynno, no n omecrnenntm nncrnryrom. Ona, xax n nmo pyro
connantnt nncrnryr, cxpennxercx cncremo nnacrn. Pasnnuamr rpn rnna nnacrntx crpyxryp (B. H. pyxnnnn, 2000):
narpnapxantnax cemtx, re nnacrt npnnanexnr myxy;
marpnapxantnax cemtx nnacrt npnnanexnr xene;
+rannrapnax cemtx nnacrt pannomepno pacnpeenxercx mexy myxem n xeno.
Kax nmax pyrax nncrnryannsnponannax rpynna, ona cxpennxercx ornomennxmn nnacrn nounnennx n
nsanmoornercrnennocrn. unent cemtn moryr nmnrt pyr pyra, moryr nenannert, yonnernopxrt cnon cexcyantnte n
npoune norpenocrn n cemte nnn na cropone, nmert cocrnenntx ere nnn npnemntx, no noxa ecrt cncrema +rnx
ornomenn n noxa cemtx ntnonnxer saauy nocnnrannx ere ona cymecrnyer.
omnnnponanne npenonaraer ornercrnennocrt sa rex, xro nounnxercx, a ornercrnennocrt nnacrt na
nmtmn nx peannsannn ornercrnenntx saau. Hcnxonornuecxax nnsocrt otuno orpnnarentno xoppennpyer c
ornomennem omnnnponannx nounnennx; uem ontme nnacrt onoro uenonexa na pyrnm, rem mentme mexy
nnmn ncnxonornuecxax nnsocrt, rax xax nnacrt +ro npnnyxenne.
Emxoe onpeenenne omnnnponannx (nnacrn, rocnocrna) cenan nonnronor P. 3. an: A onaaer nnacrtm na
B n ro mepe, n xaxo on moxer sacrannrt B cenart ro, uro npeocrannennt camomy cee B enart ne cran t.
Connantnte ncnxonorn cnxstnamr omnnnponanne c npnnxrnem connantno ornercrnennocrn sa ecrnnx
rpynnt: omnnnpymmn unen rpynnt orneuaer sa ycnemnocrt ntnonnennx ome saaun n, xpome roro, necer
ornercrnennocrt sa coxpamenne nopmantntx ornomenn mexy unenamn rpynnt.
C omnnnponannem cnxstnamr nmnponnsannonnym axrnnnocrt n nnnnnannm ecrnnx. Cunraercx, uro nanonee
ycnemntmn nnepamn xnnxmrcx nnna, cxnonnte x ropry, pannoymnm n mexnnunocrntm ornomennxm, ymemmne
conpornnnxrtcx connantnomy annennm, crpemxmnecx x ocrnxennxm, pncxy n nonyuammne yonontcrnne or
mannnynxnn pyrnmn nmtmn (T. B. Fenac, 2000; . Maepc, 1996).
3aaua omnnnpymme nnunocrn oecneuenne esonacnocrn rpynnt, xoopnnannx ecrnn ee unenon nx
ocrnxennx rpynnontx nene, onpeenenne nepcnexrnn rpynnt n nnymenne nept n yymee. omnnnponanne onoro
ns cynpyron xnnxercx neoxonmtm ycnonnem ycrounnocrn cemtn.
Ornercrnennocrt cxnonnocrt nnunocrn npnepxnnartcx n cnoem noneennn omenpnnxrtx n anno
ocranonxe connantntx nopm, ncnonnxrt ponente oxsannocrn n ee roronnocrt art oruer sa cnon ecrnnx. Hnunocrt
moxer necrn ornercrnennocrt sa cex, orentntx unenon rpynnt, pe]epenrnym rpynny (uacrt rpynnt, x xoropo
npnnanexnr) n rpynny n nenom. B cnyuae, nnrepecymmem nac, unen cemtn moxer necrn ornercrnennocrt sa pyrnx
unenon cemtn (nanpnmep, xeny, nnn myxa, nnn ere) n sa cemtm n nenom. Pont nnepa, rnant cemtn npenonaraer
nmenno ornercrnennocrt sa cemtm n nenom: ee nacroxmee, npomnoe n yymee, exrentnocrt n noneenne unenon
cemtn nepe coo n cemte, nepe nnxamnm connantntm oxpyxennem n ro uacrtm omecrna, x xoropomy
npnnanexnr cemtx. 3ro ncera ornercrnennocrt sa pyrnx, n ne npocro orentntx nnsxnx nme, a sa connantnym
rpynny xax nenoe.
Bcne sa M. Mn B. H. pyxnnnn nopmantno nastnaer cemtm, re ornercrnennocrt necer myx / oren.
uame cyexr omnnnponannx n cyexr ornercrnennocrn connaamr n onom nnne. Maxcnmantno cranntno
xnnxercx cemtx, n xoropo cyexr ornercrnennocrn n cyexr nnacrn ono n ro xe nnno, a unent cemtn
ncnxonornuecxn nnxe x nemy, uem pyr x pyry.
Pacnpeenenne nnacrn mexy cynpyramn xapaxrepnsyer ro, nacxontxo xaxt ns nnx orneuaer sa npnnxrne n
peannsannm pemenn n pasnnuntx c]epax ]ynxnnonnponannx cemtn. Moxno npenonoxnrt n pyrym cnryannm,
xora peannsanne ponn sannmaercx onn cynpyr, a nnacrtm n ne onaaer pyro.
Honxrne e.aea ce+iu nopasymenaer, uro onn ns cynpyron npaxrnuecxn onpeenxer nce, uro nponcxonr n
cemte. Hponeennt ananns poneno crpyxrypt cemtn narnxno noxastnaer, uro:
1) crpyxrypa nnacrn n cemte xnnenne ocrarouno cnoxnoe;
2) cam ]enomen nnacrn cnoxen, n nx pasnocroponnero ero anannsa neoxonm yuer raxnx ]axropon, xax
coornomenne nnacrn n xonrponx, aconmrnte noxasarenn nnacrn myxa n xent n r. .
Ho+romy nenecoopasno ronopnrt ne o nnacrn n cemte noome, a o nnacrn n peannsannn anno cemeno ponn.
B nccneonannn nnepcrna n monoo cemte (2002) mt npenonoxnnn, uro cymecrnymr pasnnunte rnnt
cemenoro nnepcrna, nnepcxax pont no-pasnomy ocosnaercx unenamn cemtn, unent cemtn pasnnuamrcx no crenenn
yonnernopennocrn cnoe pontm n cncreme nnep nounnennt, cemenoe nnepcrno cnxsano c yponnem
yonnernopennocrn paxom y cynpyron. Kro xe uame xnnxercx nnepom n conpemenno cemte n xax +ro cxastnaercx na
narononyunn cemtn?
Hcnontsonannct meronxn, nsyuammne xapaxrep pacnpeenennx pone n cemte n nsanmoecrnnx cynpyron n
xon]nnxrntx cnryannxx, yonnernopennocrt paxom n ntxnnennx nnepcxnx xauecrn.
Pesyntrart noxasann, uro, n ocnonnom, y yuacrnnxon nccneonannx tnn ntxnnent cpenne no ntpaxennocrn
nnepcxne cnoconocrn (53% myxunn n 80% xenmnn). Cnntno nnepcxne xauecrna ntpaxent n cemte y 27% myxunn
n 3% xenmnn. Hpecrannenne o neantnom nnepcrne n cemte pasnnuanoct y myxunn n xenmnn (nnepom n cemte
onxen trt myx cunramr 70% myxunn n 47% xenmnn, xena 5% myxunn n 10% xenmnn); nnepa n cemte trt
ne onxno (30%myxunn n 40%xenmnn). 3rn annte orpaxamr rpannnonnte npecrannennx o npeonaannn
myxcxoro nnnponannx n ononpemenno renennnm x pannonpannm n cemte. Kpome roro, n nnrepntm ntxcnnnoct, uro
n 20% ceme nnepamn xnnxmrcx myxtx, a n 13% xent. B rpern ceme nnepcrno ne pe]nexcnpyercx, n eme n rpern
cymecrnyer opta sa nnepcrno. B xoe nccneonannx tnn nonyuent annte o crenenn yonnernopennocrn
onpamnnaemtx cnonm nonoxennem n cemte. Bce myxunnt npnsnann, uro nx ycrpannaer nx nonoxenne n cemte. 85%
xenmnn raxxe yonnernopent cnonm yponnem nnepcrna. Ho ocranmnxcx 15% ne ycrpannaer nx yponent connantno
nnacrn n cemte. 3ro re xenmnnt, xoropte n ecrnnrentnocrn xnnxmrcx nnepamn n cemte, no xorenn t, urot na nx
mecre tnn myxtx. Ona ns npnunn raxoro cocroxnnx ycranocrt, ntsnannax oemom ornercrnennocrn n
omnnnpymme na myxem nosnnne. Crano xcno, uro xent npnnnctnamr cee ntnonnenne ncex pone, sa
ncxnmuennem ponn otrunxa. Fontmnncrno ns nnx cunramr, uro ]nnanconoe nonoxenne cemtn n panno crenenn
sanncnr n or xent, n or myxa. Myxunnt xe nce cemente ponn c roronnocrtm oramr xenam, ocrannxx sa coo nnmt
marepnantnoe oecneuenne. Bce cemtn no pacnpeenennm pone tnn pasenent na rpn rpynnt (panxnponannt
cnncox):
1) nnepcxne xauecrna ntpaxent y cynpyron n panno crenenn;
2) nnepcxne xauecrna cnntnee ntpaxent y myxa;
3) nnepcxne xauecrna cnntnee ntpaxent y xent.
Ho pesyntraram nccneonannx oxasanoct, uro nnepcxne xauecrna ne cnxsant c renepno npnnanexnocrtm.
Xorx n narpnapxantnom yxnae nponnnnnantnoro ropoa cunraercx, uro n neane nnepom onxen trt myx, na camom
ene, n ontme uacrn ceme nanmaercx nno pannonpanne, nno opta sa nnepcxym nosnnnm. Hnrepecntm
xaxercx ]axr, uro n ocnonnom, ne xenax trt nnepamn n cemte (nosmoxno, nnmt exnapnpyx nexenanne), xent
sannmamr omnnnpymmee nonoxenne no ncex c]epax oprannsannn cemeno xnsnn.
Ftno ycranonneno, uro cymecrnymr pasnnunte rnnt cemenoro nnepcrna: nnepcrno myxa, nnepcrno xent,
nsnemennt rnn. Hnepcxax nosnnnx no-pasnomy ocosnaercx cynpyramn. Cunrax cex nnepamn, myxtx n ro xe npemx
ne epyr na cex ornercrnennocrt sa ntnonnenne cementx pone. A xent, ]axrnuecxn omnnnpyx no ncex c]epax
cemeno xnsnn, ne npnsnamr (ne ocosnamr) cex nnepamn.
B nenom, moxno cxasart, uro nanontmee nnnxnne na narononyune cemtn nmeer ro, nacxontxo yonnernopxer
pacnpeenenne nnacrn n cementx pone ocrantntx unenon cemtn, n coornercrnyer nn omnnnpymmn unen cemtn
npecrannennxm o neantnom nnepcrne.
Kon1pontnme nonpocm
1. are onpeenenne cneymmnm nonxrnxm: cement crpecc, crpeccop, cemente rpynocrn, cement
xpnsnc.
2. Hasonnre ocnonannx nx xnaccn]nxannn cementx crpeccopon n npnnenre npnmept ns xnsnn.
3. B uem npoxnnxercx cement crpecc?
4. uro nomoraer cemte npornnocroxrt xpnsncy?
5. uem ornnuaercx samnrnoe noneenne n cemte or connaammero noneennx?
6. uro raxoe connaemmee noneenne n ero npoyxrnnnte crparernn n crnnn?
7. are onpeenenne crpeccon cemeno xnsneexrentnocrn, xoropoe xnnxercx npnsnanntm n sapyexno
ncnxonornn cemtn.
8. Hasonnre ocnonnte ncrounnxn cementx crpeccon n oxapaxrepnsyre nx nocnecrnnx nx nnyrpncemenoro
pannonecnx.
9. are onpeenenne nenrpnponannoro na ornomennxx, nnn nanuecxoro, xonnnra. Kaxont ero ocnonnte
xapaxrepncrnxn, ero snauenne n nennocrt nx cynpyxecxnx ornomenn?
10. Hpoanannsnpyre, pasnnuamrcx nn rpynocrn, onnctnaemte n ncnxonornuecxo reopnn, or rpynocre
ecrnnrentntx, nanmaemtx namn n peantno xnsnn?
11. Kaxont pasnnunx n npenounraemtx crparernxx connaammero noneennx n cemtxx na pasntx +ranax
xnsnennoro nnxna, uem oycnonnent +rn pasnnunx?
12. Kaxne pasnnunx n nepexnnaemtx rpynocrxx cymecrnymr mexy nonno n nenonno cemte?
13. Kaxne nocnnrarentnte ycranonxn npncymn marepxm ns nenonntx ceme n xax onn nnnxmr na connaanne
nopocrxon?
14. Hacxontxo aanrnnno connaemmee noneenne unenon nenonno cemtn no cpannennm c cemte nonno?
3aannn nn cauoc1on1entnon pao1m
1. Teopnn nnepcrna c rouxn spennx nonontx n renepntx pasnnun.
2. Bnt n rnnt cemenoro nnepcrna n conpemenno cemte.
3. Hpnunnt pacnaa conpemenno cemtn.
4. Cnenn]nxa nanuecxoro xonnnra n poccncxo cemte.
AHTEPATYPA
1. AoaoroeB. A., HeppeM. Aanrannx x crpeccy. Ocnont reopnn, narnocrnxn, repannn. CH.: Peut, 2004.
2. A.euuua P. E. Hnxn pasnnrnx cemtn: nccneonannx n nponemt // Becrnnx Mocxoncxoro Vnnnepcnrera.
Cepnx 14. Hcnxonornx. 1987. N 2.
3. A.euuuaP. E., Ios+auH. B., vooecraE. M. Connantno-ncnxonornuecxne merot nccneonannx cynpyxecxnx
ornomenn. M.: Hs-no Mocxoncxoro yn-ra, 1987.
4. AuopeeeaE. H. Hepexnnanne nponem n onacrn nsanmoornomenn c ponrenxmn n crparernn connaammero
noneennx aconnantntx n npoconnantntx nopocrxon // Hcnxonornuecxne nponemt conpemenno poccncxo cemtn.
B 2-x uacrxx. u. 2. M., 2003.
5. Be.opvroeaH. O. Cemente rpynocrn n ncnxonornuecxoe connaanne c nnmn na pasntx +ranax xnsnennoro
nnxna cemtn. Knann]nxannonnax paora. (Ha npanax pyxonncn.) Kocrpoma, 2003.
6. Beuoac T. B. Tenepnax ncnxonornx nnepcrna. Openypr: HHKOIV, 2000.
7. Bpam., rouc 4. Crpecc. Teopnn, nccneonannx, mn]t. CH: HPAHM-EBPO3HAK, 2003.
8. Bapea A. B. Cncremnax cemenax ncnxorepannx. Kparxn nexnnonnt xypc. CH.: Peut, 2001.
9. pvruuuu B. H. Bapnanrt xnsnn. Ouepxn +xsncrennnantno ncnxonornn. M. CH.: HEP C3, 2000.
10. pvruuuu B. H. Hcnxonornx cemtn. Exarepnnypr: enonax xnnra, 2000.
11. KooseeaE. B. Konnnr-noneenne cemtn n rpyntx cnryannxx. Knann]nxannonnax paora. (Ha npanax
pyxonncn.) Kocrpoma, 2001.
12. Maepc. Connantnax ncnxonornx. CH.: Hnrep, 1996.
13. Mu..ep A. pama oapennoro peenxa n noncx cocrnennoro . M.: Axaemnuecxn npoexr, 2001.
14. Ooosoe H. H. Hcnxonornx mexnnunocrntx ornomenn. Knen: Htnt, 1990.
15. Hcnxonornuecxne nponemt conpemenno poccncxo cemtn. Mar-nt Bcepoccncxo nayuno xon]epennnn.
B 2-x uacrxx/ Ho pe. B.K. Baentnnxona, A. I. Hnepca. M., 2003.4.1-2.
16. Cemenax ncnxorepannx. (Xpecromarnx.) / Cocr. 3. I. 3emnnnep n p. CH.: Hnrep, 2000.
17. Cemtx: crpecc, xonnnr, aanrannx. Hponemt ncnxonornn connaammero noneennx n cemenom xonrexcre.
Konnexrnnnax monorpa]nx / Ho pe. T. H. Kpmxono, M. B. Canoponcxo. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H. A.
Hexpacona, 2003.
18. Cruuuep P., K.uus . Cemtx n xax n ne ynenert. M.: Knacc, 1995.
19. Cnuearoecra A. C. Hcnxorepannx: nrpa, ercrno, cemtx. B 2 r. M.: 3KCMO-Hpecc, 1999.
20. 4oumaua . Kax cnpannrtcx co crpeccom. / Heppn I. Kax cnpannrtcx c xpnsncom: Hep. c anrn. M.:
Hearornxa-Hpecc, 1995.
21. Xa+umoea M. P. Teopnx cementx cncrem Mmppex Foy+na / / Xypnan npaxrnuecxo ncnxonornn n
ncnxoanannsa. 2001. N 3.
22. XopuuK. Hponema monoramnoro neana. Hponemt paxa / Hcnxonornx xenmnnt. Cop. cou. M.: Cmtcn,
1997. B 3 r. T. 1.
23. Uexoe A. H. Cxyunax ncropnx. Hsp. cou. n 2 r. T. 1. M.: Xyoxecrnennax nnreparypa, 1979.
24. Joe+u..ep J. I., Pcmuruc B. Hcnxonornx n ncnxorepannx cemtn. CH.: Hnrep, 1999.
25. Pue K. I. Fpax xax ncnxonornuecxoe ornomenne / Kon]nnxrt ercxo ymn. M
26. Bodenmann G. Die Bedeutung von Stress fur die Famili-enentwicklung: Gattingen: Hogrefe, 2000.
27. McCubbin H. I. Families under Stress: what makes them Resilient. University ofWisconsin Madison, 1997.
28. Stress, Coping and Resiliency in Children and Families. / Ed. byE. M. Hetherington, E. A. Blechman. Lawrence
Erlbaum Ass. Inc., Publishers. Mahwah, New J ersey, 1996.
29. Stress and the Family. Vol.1. Coping with Normative Transitions. Vol.2.Coping with Catastrophe / Ed. by H. I.
McCubbin, C. R. Figley. Brunner / Mazel Publishers, New York, 1983.
30. Boman P., Yates Gr. Optimism, Hostility, and Adjustment in the First Year of High School // British J . of
Educational Psychology, 2002 [http://www.unisanet.unisa.edu.au/ edpsych/quests].
Inana 2.
HCHXOAOIHR POHTEALCTBA
TEOPHH POHTEALCTBA B HCTOPHH, KYALTYPE H HCHXOAOIHH
Hpnpoo n omecrnom xaxt myxunna nororannnnaercx x romy, urot crart myxem n ornom, a xenmnna
xeno n mareptm. B camom omem nnane ornomennx n cemte, ponente npenncannx marepn n orna onpeenxmrcx,
npexe ncero, +xonomnuecxnm crpoem omecrna. Marepnncrno n ornoncrno, onnctnaemte n nacroxmee npemx,
cymecrnenno ornnuamrcx or rex opason n ponentx moene noneennx marepe n ornon, xoropte tnn xapaxrepnt
nx npetymnx ncropnuecxnx nepnoon.
Marepnncxax nmont xax nopmarnnnax ycranonxa n omecrnennax nennocrt c]opmnponanact rontxo x xonny
XVIII n. Honax mart n xonne XVIII nauane XIX nn. naunnaer ontme n nnaue saornrtcx o peenxe: marepn
xenamr xopmnrt rpytm cocrnenntx ere, orxastnaxct or ycnyr xopmnnnn (na raxo mar pemamrcx marepn -
nopxnxn, n nnreparype +ro namno orpaxenne n opase Haramn Pocrono). Cranonnrcx nemono oranart peenxa n
nnrepnart, mono saornrtcx n omartcx c peenxom, ne nmnrt ere crano crtno.
Connym orxptro ntcrynaer npornn anrnrymannocrn nocnnrannx n cemtxx, paspymamme cemente cnxsn,
nanocxme npe nentm noxonennxm. Hearorn XVIII n. npenaramr cneonart ercxo npnpoe n nnxr
neoxonmocrt orxasartcx or orpannuenn, ycranonnenntx none nocnnrarenx, oryunrt peenxa or cnenoro
nonnnonennx.
Omecrno ynennunnaer oem connantno saort o peenxe: nosnnxaer nonoe nanpannenne n mennnne
nenarpnx, noxnnxercx nonax xonnennnx ercrna, pacrer nnrepec x nocnnrannm n oyuennm ere n r. . B nenrpe
cemeno xnsnn naxoxrcx nce cropont ercxo xnsnn, ornercrnennocrt sa ere nosnaraercx na mart. Orcma
]opmnpymmncx neantnt opas nexno, nmxme marepn, naxoxme cnoe ntcmee cuacrte n erxx, cnoe
npenasnauenne n cnyxennn cemte.
Honxrne marepnncxax nmontnanonnxercx nontm coepxannem n sanncnmocrn or +noxn n nennocre
omecrna, nocnnranmero mart. B nenom, xenmnna cranonnrcx nnoxo nnn xopome mareptm n sanncnmocrn or
roro, nennrcx nnn oecnennnaercx n omecrne marepnncrno.
Fes comnennx,"xenmnna-mart, naroapx nepnoy epemennocrn n poon, snaunrentno recnee cnxsana c
peenxom, uem oren. Tax, n onom ncnxonornuecxom +xcnepnmenre 27 marepe ornnuann no marnnro]onno sanncn
ronoc cnoero 37-nennoro peenxa or ronoca pyrnx uertpex mnaennen, npn +rom onee 80% marepe (22 marepn)
ysnann ronoc cocrnennoro peenxa esomnouno.
Kpome roro, ornoncrno, xax n marepnncrno, connoxyntrypnt ]enomen, pont orna onee nnn menee
rmarentno nponncana n xaxo xyntrype. Ho mnennm sanantx nccneonarene-+rnoncnxonoron, pont orna n ro
nnn nno xyntrype onpeenxercx pxom acnexron:
1) uncno xen n ere, sa xoroptx on necer ornercrnennocrt nepe connymom;
2) crenent ero nnacrn na nnmn;
3) npemx, xoropoe on yenxer cemte;
4) nenocpecrnennoe nnn onocpeonannoe nxnmuenne n nponemt xen n ere, n rom uncne n yxaxnnanne sa
ertmn;
5) crenent yuacrnx n pnryantntx cotrnxx;
6) nonneuennocrt n rpy na naro cemtn;
7) ycnnnx no ynennuennm pecypcon cemtn.
Tpannnonnt xyntr myxunnt +ro xyntr cnnt n cyponocrn, a nenocrpeonannte uyncrna noannxmrcx n
arpo]npymrcx. B myxcxo ponn ocnonnoe snauenne npnaercx nocrynxam, a ne nepexnnannxm. Cornacno H. H.
Herpnme, or orna n cemte cneyer oxnart mypo crporocrn, paccynrentno cnpanennnocrn n onenxe
nonoxnrentntx n orpnnarentntx cotrn, cepxannocrn n npoxnnennn uyncrn, ynepennocrn, naexnocrn.
Mnorne nccneonarenn, anannsnpyx rpannnonnym cemtm, ornoxr orny nropocrenennym pont, cunrax, uro mart
xnnxercx camtm rnanntm nocnnrarenem n cemte (O. A. Kapaanona, 2004). Cneyer ormernrt, uro noonte nen
nmenn onpeenennt npaxrnuecxn pesonanc, nocxontxy npnnxro cunrart, uro mart onee ornercrnenno ornocnrcx x
cnoemy peenxy, uem x cnonm npo]eccnonantntm enam. Onaxo raxxe, xax n xyntrype nsmenxncx opas marepn,
nsmenxnact n pont orna. Hocnenne rot +monnonantnte xonraxrt orna n ere nocnpnnnmamrcx connymom xax
onee npnemnemte.
Hccneonarenxmn oxasano, uro yxe c camoro pannero nospacra ern ncntrtnamr norpenocrt omartcx c
ornom, xorx eme oramr npenourenne marepn. Hanmennx noxastnamr, uro ern, ornt xoroptx xort nemnoro
yuacrnymr n noncenennom yxoe sa nnmn, ocoenno n nepnte rot xnsnn, mentme oxrcx nesnaxomtx nme, c
ontme roronnocrtm ncrynamr n xonraxr c pyrnmn nmtmn. Crpemnenne xonraxrnponart c myxunnamn ocoenno
samerno y ere n ercxnx yupexennxx, re npenmymecrnenno paoraer xencxn nepconan.
B onom ns nccneonann no nponeme ornoncrna tn copan omnpnt marepnan, cnnerentcrnymmn o rom,
xaxne ]ynamenrantnte nsmenennx n ntnonnennn ponn myxunnt-ponrenx nponsomnn n Bennxopnrannn c 1960 no
1980 rr. Hanpnmep, n 1980 r. npn poax npncyrcrnonano oxono 60% myxunn, a n 1960-e rr. nx tno rontxo 10%. K 1980
r. crano ontme myxunn, xoropte perynxpno yxnatnann cnonx ere cnart (48 npornn 35% n 1960 r.).
Hrax, pasnoe ornomenne orna n marepn x peenxy nsnauantno oycnonneno mnpoxnm ncropnxo-xyntrypntm n
noconnantntm xonrexcrom, cnxsanntm c nonoponeno n]]epennnanne n penpoyxrnnntm noneennem.
Kynt1ypnme e1epunnan1m pon1entcxoro o1nomennn
Hopmt, nxrymmne ponrenxm necrn cex rem nnn nntm opasom, nrpart onpeenennte ponn n cemte n
omecrne (renepnte ponn), cymecrnenno pasnnuamrcx n pasntx xyntrypax. Mnorouncnennte nccneonannx,
emoncrpnpymmne upesntuanoe mnoroopasne ponrentcxoro noneennx n omennn c peenxom yxe na nepnom roy
xnsnn (M. H. Hncnna, 1986; I. Hanoymex, 1986 n p.), enamr axryantntm nonpoc o sanncnmocrn ponrentcxo
nosnnnn no ornomennm x peenxy or xyntrypno-oycnonnenntx cncrem nopm n nennocre.
Bsanmoornomennx marepn n peenxa, xax n uenoneuecxne nsanmoornomennx noome, onnctnamrcx n pyccxo
xyntrype xax ncxpennne, ncnonnennte uenoneunocrn n recno cnxsannte c mopantno +rnuecxnmn nennocrxmn.
Pacmnpennax cemtx no-npexnemy xnnxercx mnpoxo pacnpocrpanenno ]opmo xnsnn n Poccnn, a connannsnpymmn
norennnan pyccxo cemtn onpeenxercx ]ynxnnonnponannem pasnernnenno cern nsanmoecrnn, n nenrpe xoropo
naxonrcx mart.
Kpocc-xyntrypnoe nccneonanne nsanmoecrnnx c ertmn pyccxnx n nemenxnx marepe (H. Anepr, B. A.
ocxnn, T. Mamnep, H. Bmnr, 1994) noxasano, uro n nonpocax nocnnrannx poccncxax cemtx nenrpnponana na
peenxa, nmenno x nemy n ro nnn nno crenenn npncnocannnamrcx cemenax xnsnt n ]ynxnnonantnte nponecct n
cemte. B npornnononoxnocrt +romy nemenxne cemtn crapamrcx maxcnmantno nparmarnuecxn nnrerpnponart peenxa n
xaxonennym xnsnt cemtn. Pyccxne marepn no nsanmoecrnnn c peenxom uame ntxoxr sa pamxn axryantno
cnryannn (nanpnmep: Hy, rt npocro monoen!) n uame npnmenxmr +monnonantnte n rymannsnpymmne cpecrna
nsanmoecrnnx, uem nemenxne marepn. Btcxastnannx nemenxnx marepe n apec ere nocxr ncxnmunrentno
xonxpernt xapaxrep, nanenent na npaxrnuecxoe coepxanne.
B pxe nccneonann cenana nontrxa npoanannsnponart pannee nsanmoecrnne mnaenna c nspocntm xax
connannsannm, ocymecrnnxmmymcx n cnocrnenntx anno xyntrype narrepnax. Hccneonannx n nonnn n Amepnxe
noxastnamr, uro n omamnnx ycnonnxx xnoncxne marepn nonnexamrcx n ocoenno nnsxne n saornnnte ornomennx co
cnonmn mnaennamn ycnoxannamr nx, yremamr, ymnpornopxmr ( W. A. Caudill, 1969). Mnaennt npn +rom
npoxnnxnn ornocnrentnoe cnoxocrnne n +monnonantnoe narononyune. Amepnxancxne marepn axrnnno
crnmynnponann nsanmoecrnne co cnonm peenxom nocpecrnom oxnnnenno noxannsannn, crpemxct ntnecrn ero ns
cnoxonoro cocroxnnx. annt xonrpacr npenocxnmaer narrepnt nsanmoecrnnx n nocneymmne rot. C rouxn
spennx xyntrypntx nennocrntx opnenrannn, n cosnannn xnoncxo marepn orpaxena norpenocrt noepxnnart
connantnym nnrerpannm n nsanmosanncnmocrt, rora xax amepnxancxne marepn nnxr cnom nent n rom, urot
cnococrnonart nnnnnyannsannn cnoero peenxa.
Kyntrypnte pasnnunx n pasnnrnn connantntx ornomenn uacro nno npornnopeuar reopnn npnnxsannocrn, nno
ceptesno ononnxmr ee. Hccneonannx, nponeennte n A]pnxe, nosnonxmr yrnepxart, uro marepn n rpannnonntx
centcxoxosxcrnenntx omecrnax ne npoxnnxmr x peenxy orxptro npnnxsannocrn, cunrammecx n enponecxnx
crpanax nncrnnxrnnno marepnncxo (R. A. LeVine, 1974). 3ra renennnx cnxstnaercx c aanrnnntmn
norpenocrxmn nepapxnuecxnx omnn: npxmoe ntpaxenne a]]exra ne onycxaercx, a nsanmoecrnne onn na onn
nseramr. Hnrepntm n nanmennx sa a]pnxancxnmn marepxmn ntxnnnn y nnx ornocnrentno nnsxn yponent
+monnonantno-nnunocrnoro nsanmoecrnnx c ertmn.
Hex x. Foynn o naxnocrn nx mnaenna enncrnennoro oexra npnnxsannocrn ne cornacyercx c nexoroptmn
coomennxmn o ]opmnponannn mnoxecrnenno npnnxsannocrn. Hccneonannx noxasann ycnemnocrt rpynnonoro
yxoa sa mnaennamn n nspanntcxnx xnynax, a raxxe ocnernnn ror ]axr, uro mart n rpynnono onexyn otuno
oecneunnamr pannt xom]opr.
Cynpyaecxne o1nomennn xax qax1op pon1entcxoro noneennn
omnnnpymmnmn n crpyxrype cemtn xnnxmrcx nmenno cynpyxecxne ornomennx (xax nocncrema nnn
cycncrema cemtn). Vcnemnocrt cycncremt cynpyron sanncnr or aexnarnoro ntopa napo pone, uro npenonaraer
raxxe cornaconanne n nsanmnoe npncnoconenne. Hmenno or xapaxrepa n cocroxnnx cynpyxecxnx ornomenn sanncnr
ncnxonornuecxn n npancrnenno-+monnonantnt xnnmar cemtn, a cneonarentno, n nocnnrarentnte nosmoxnocrn.
B. Carnp opamana ocooe nnnmanne na nc]ynxnnonantnte crpyxrypt nsanmoornomenn, xoropte, no ee
mnennm, neocosnanno sanmcrnymrcx peenxom (npenmymecrnenno n nospacre or 0 o 5 ner) or ponrene n
sannctnamrcx n ero ncnxnxe. Bnocnecrnnn onn nopoxamr ocnonnte nponemt n ero cocrnenno cemte.
Kauecrno cynpyxecxnx nsanmoornomenn nenocpecrnenno nnnxer na xenanne cynpyron nmert ere. B
cnnouenntx cemtxx, re menee ntpaxeno pacxoxenne nennocrntx opnenrannn n ycranonox cynpyron, opnenrannx na
ere n nxrt pas cnntnee.
Pesyntrart nccneonann u. A. Konan, K. H. Konan (1989) noxastnamr cnxst mexy xauecrnom cynpyxecxnx
ornomenn n ponrentcxnm crnnem:'ontmnncrno nap, yonnernopenntx cynpyxecrnom, npoxnnxmr ontme rennort n
ornomennxx, mentme xon]nnxrnocrn n ontme nsanmonomomn npn conmecrno c peenxom paore n nrpe no
cpannennm c neyonnernopenntmn.
H. H. Fas, O. B. Faxenona (1996) ormeuamr, uro n cemtxx c napymenno cynpyxecxo xommynnxanne onee
nepoxrno pasnnrne napymenn omennx y ere n nne ayrncrnuecxoro n nexpnrnunoro rnnon omennx.
Kon]nnxrnte ornomennx mexy ponrenxmn orpnnarentno nnnxmr na ornomenne ponrene x erxm.
Hocnecrnnx raxnx ornomenn nenonnmanne ere, neaexnarnoe onennnanne nx n r. ., a raxxe
rnneprpo]nponannte ]opmt +monnonantno cnxsn c peenxom.
Bnnnnne nnunoc1nmx ocoennoc1en pon1enen na o1nomenne x peenxy
B conpemenntx ncrounnxax no nponeme ercxo-ponrentcxnx ornomenn ntenxercx uertpe acnexra, n pamxax
xoroptx npnnxro paccmarpnnart nsanmocnxst ncnxnuecxoro sopontx ponrenx n ero ornomennx x peenxy.
Bo-nepntx, +ro nsyuenne ncnxnuecxnx cocroxnn n cnxsn c ]pycrpanne ponrentcxnx uyncrn. K +ro xareropnn
ornocxrcx peaxnnn na norepm peenxa, nepexnnanne poxennx peenxa c orxnonennxmn n pasnnrnn, nenpornuecxne
cocroxnnx, cnxsannte c poxennem nexenannoro peenxa n r. . Poxenne ocooro peenxa, ne raxoro xax y
ncex (no ponrentcxomy ntpaxennm), xnnxercx nx cemtn xpnrnuecxnm rpanmnpymmnm cotrnem, xora ne rontxo
yrpaunnamrcx ycroxnmnecx cemente ornomennx n nennocrn, no eme n pymarcx naext n nnant, cnxsannte c
yymnm. Co npemenem rpanmarnuecxne nepexnnannx y ponrene ne ymentmamrcx, a moryr axe ynennunnartcx.
Mnorne nccneonarenn n cnennanncrt nomorammnx npo]eccn raxne xnsnennte ncntrannx, xax poxenne
nenonnonennoro peenxa, meprnopoxenne nnn poxenne peenxa pantme cpoxa, no crenenn rxxecrn npnpannnnamr,
nanpnmep, x cmeprn cynpyra nnn rmpemnomy saxnmuennm. Hepexnnanne xpnsnca sarparnnaer snaunmte nx marepn
nennocrn, ]pycrpnpyer ee asonte marepnncxne n nnunocrnte norpenocrn. Hccneonannx noxastnamr, uro marepn
ymcrnenno orcrantx ere uame naxoxrcx n noannennom cocroxnnn, onee sanxrt c ertmn n nmemr ontmne
rpynocrn c camoxonrponem nerarnnntx +monn no ornomennm x erxm, nexenn marepn nopmantno pasnnnammnxcx
ere nnn ere c +monnonantntmn paccrpocrnamn. unxcannx peenxa na ponn manentxoro ne aer nosmoxnocrt
cemte nporn nopmantnt cement nnxn.
Bo-nroptx, +ro nccneonannx nponem ponrentcrna y axnenrynponanntx nnunocre. 3ror nonpoc uame ncero
ocyxaercx npn nccneonannxx, xacammnxcx ennanrnoro n ennnxnenrnoro noneennx marepn / orna no ornomennm
x peenxy, n cnxsn c nx nnunocrntmn ocoennocrxmn (B. H. Iapyson, 1977; A. H. 3axapon, 1998).
Eme n 1930-e rr. V xenmnn, orneprammnx cnonx ere, tnn onapyxent ncnxonornuecxax nespenocrt,
+monnonantnax neycrounnocrt n +ronenrpnsm. uame noonoe cocroxnne ncrpeuaercx y xenmnn, xoropte n ercrne
camn noneprannct ncnxonornuecxo enpnnannn n arpeccnn nnn xoroptm ne yanoct paspemnrt cnon nospacrnte
xon]nnxrt.
Cornacno anntm B. H. Fpyrmana (1994), cpen ennanrntx marepe uacro ncrpeuamrcx +monnonantno nespente
nnunocrn, xoroptx ornnuamr a]]exrnnnax necepxannocrt, nnsxax ronepanrnocrt x crpeccam, +ronenrpnsm n
nesanncnmocrt.
Honeenne ornon, perynxpno npnmenxmmnx ]nsnuecxne naxasannx ere, ornnuaercx npaxenocrtm xax ono
ns npoxnnenn arpeccnn, uro oycnonnnnaer ncnontsonanne ]nsnuecxnx naxasann n xauecrne napnanra arpeccnnno
paspxxn (E. B. Ky]rxx, 2004). uacrnuno +ro cnxsano c rem, uro y nnx ormeuaercx nnsxn yponent pasnnrnx +mnarnn.
Kocnenno +ro moxer yxastnart na nec]opmnponannocrt cnoconocrn ocosnanart cnon +monnn, cnecrnnem uero
xnnxercx renennnx orpearnponart +monnn n arpeccnnntx ecrnnxx.
B-rpertnx, n +ro nanonee mnorouncnennax rpynna nccneonann, axnenr enaercx na ncnxnuecxnx
saonenannxx, nosnnxammnx (oocrpxmmnxcx) n coornercrnnn c ]asamn penpoyxrnnnoro nnxna n oycnonnenntx
+noxpnnntmn cnnramn, conponoxammnmn +rn nnxnt. K +ro rpynne ornocxrcx opoonte ncnxost;
ncnxornuecxne paccrpocrna, conponoxammne pot; nocnepoonte ncnxnuecxne paccrpocrna, n pxy xoroptx
ocoennym nonynxpnocrt n nnreparype npnopena nocnepoonax enpeccnx, onnctnaemax xax nocnepoonax rpycrt.
Hsnecrno, uro nocnepoonax enpeccnx nsmenxer noneenne marepn n nnnxer na ncnxnuecxoe pasnnrne peenxa (L.
Murray, 1997). Ormeuena cnxst mexy ncnxnuecxnm sopontem ere marepe, nepenecmnx nocnepoonym enpeccnm,
n ]opmnponannem y peenxa npnnxsannocrn x marepn. Hocnenee, n cnom ouepet, moxer nmert nerarnnnoe nnnxnne
na ncnxnuecxoe soponte noromcrna marepe c nocnepoono enpeccne.
B-uerneprtx, nocnenn n nanmenee nsyuennt acnexr n nccneonannxx naronornn ponrentcxo c]ept +ro
marepnncrno y ncnxnuecxn ontntx. B. H. Fpyrman onncan nent px ocoennocre xnsneexrentnocrn ncnxnuecxn
ontntx xenmnn, cnxsanntx c nx marepnncxnmn ]ynxnnxmn n nepexnnannxmn: connantnte n nospacrnte xpnsnct,
xpnsnct cemtn n cnxsn c poxennem peenxa y ncnxnuecxn ontno xenmnnt, nxnmuenne peenxa n
ncnxonaronornuecxne nepexnnannx, orcyrcrnne connantno n ncnxonornuecxo noepxxn ontntx xenmnn n ere.
Taxne xenmnnt xpane pexo nonaamr n none spennx ncnxonoron, rax xax uacro ne moryr aexnarno
c]opmynnponart coornercrnymmn sanpoc. Ho, axe oxasanmnct no nanmennem, onn uacro tnamr xpane
saxptrtmn n cnonx nepexnnannxx. 3ro nponcxonr ns-sa ocoennoro snauennx (sauacrym c ncxaxennem peantnocrn),
xoropoe ontnte npnamr cnonm marepnncxnm uyncrnam.
Tnnonornn pon1entcxoro o1nomennn
nx onncannx cncremt ponrent peenox ncnontsymrcx camte pasnte repmnnt: raxrnxa nocnnrannx,
rnnt nocnnrannx, crnnt nocnnrannx, ponrentcxne nosnnnn, ponrentcxne ycranonxn, ponrentcxoe
ornomenne.
B nnreparype onncana omnpnax ]enomenonornx ponrentcxnx ornomenn, a raxxe nx cnecrnn
]opmnponannx nnnnnyantntx xapaxreponornuecxnx ocoennocre. Mnorne nccneonarenn crpoxr cocrnennym
xnaccn]nxannm napymenn nocnnrannx, n sanncnmocrn or cnonx nayuntx npncrpacrn nonoxnn n ocnony re nnn nnte
xpnrepnn nnn nonxrnx: +monnonantnt xomnonenr nsanmoecrnnx, cnocot nosecrnnx na peenxa, ]opmt
xonrponx, crenent yonnernopennx norpenocre n r. n. (ran. 3). Ha nepnt nsrnx, raxoe onnne rnnonorn
sarpynxer nx cpannenne, no nocneymmee nsyuenne noxastnaer, uro uacro no pasntmn nasnannxmn crnne
nocnnrannx cxptnaercx onncanne cxoxnx ncnxonornuecxnx ornomenn n cocroxnn.
Cornacno xonnennnn ornomenn B. H. Mxcnmena, n crpyxrype cocrnenno ponrentcxoro ornomennx moxno
ntennrt rpn xomnonenra, c nomomtm xoroptx ncnxonornuecxne ornomennx onnctnamrcx: +monnonantnt,
xornnrnnnt n noneenuecxn. J+ououa.iui xomnonenr ponrentcxoro ornomennx conoxynnocrt nepexnnann,
cnxsanntx c peenxom; roeuumueui npecrannenne ponrenx o xapaxrepe, norpenocrxx, nnrepecax n nennocrxx
cnoero peenxa; noeeoeu:ecru crnnt opamennx c peenxom. Kaxt ns +rnx rpex +nemenron, n cnom ouepet,
nmeer cnoxnym crpyxrypy.
Hepnym moent ponrentcxoro ornomennx cosann E. Be]ep n P. Fenn (1969), oosnaunn ee xax nnamnuecxym
nyx]axropnym moent (pnc. 1). Anropt npenoxnnn nonxpnte xapaxrepncrnxn +ro moenn: nmont nenanncrt
n anronomnx xonrpont.
Hepnax xapaxrepncrnxa xnnxercx +monnonantno, nropax noneenuecxo. Pasnax crenent ntpaxennocrn +rnx
nonxpntx xapaxrepncrnx ponrentcxoro ornomennx nosnonxer onncart pasnoopasne rnnon ponrentcxnx ornomenn
n crnne noneennx.
B xnaccn]nxannn B. H. Iapysona n nenpnnxrnn peenxa n cnxsn c nexenarentnocrtm {mun A, nnn
uenpuumue, o+ououa.iuoe omeepreuue) nnn nonnom npnnxrnn ero xax enncrnennoro n onroxannoro {mun B, nnn
oeoeumpu:ecroe') ntenxercx +monnonantnt xomnonenr ponrentcxoro ornomennx. B nenpnnxrnn, ntsnannom
neoonenxo ncnxo]nsnuecxnx anntx peenxa {mun A), n nanxstnannn peenxy npecrannennx xax
camoonnemme nennocrn nx oxpyxammnx {mun B), n npnnnctnannn onesnennocrn n connantno mano ycnemnocrn
(rnn F, nnn rnnepconnannsnpymmee) xpxo npoxnnxercx xornnrnnnt xomnonenr ponrentcxoro ornomennx.
Honeenuecxn xomnonenr npecrannen rpeonarentnocrtm n xecrxo pernamenranne nnn xe nonntm orcyrcrnnem
xonrponx npn nenpnnxrnn {mun A).
Tannna 3
Kuaccuquuauua cmuue ce+euoeo eocnumauua
3. I. 3emnnnep ormeuaer nontmennoe nnnmanne, saory, +monnonantnym nanpannennocrt na peenxa n
onncannn oo+uuupvmue n nomeopcmevmue eunepnpomeruu, n onncannn eunonpomeruu n o+ououa.iuoeo
omeepreuu, nanpornn, nenpnnxrne, cneymmn rnn nerapmonnunoro nocnnrannx noeiueuua +opa.iua
omeemcmeeuuocm xapaxrepnsyercx +monnonantno xononocrtm. Bce +ro ornocnrcx x +monnonantnomy
xomnonenry ponrentcxoro ornomennx.
Honeenuecxn xomnonenr ponrentcxoro ornomennx n onncannn oo+uuupvmue eunepnpomeruu npecrannen
omnnnponannem, nomeopcmevmua eunepnpomeru xapaxrepnsyercx noraxannem. Iunonpomeru onnctnaercx xax
nonycrnrentcrno n orcyrcrnne xonrponx, o+ououa.iuoe omeepreuue n recmoroe oopaueuue xecrxn xonrpont,
crporne naxasannx (3. I. 3emnnnep, 1999). A. . Bapra nonnmaer ponrentcxoe ornomenne xax mnoromepnoe
opasonanne n ntenxer n ero crpyxrype uertpe opasymmnx:
1) nnrerpantnoe npnnxrne nno ornepxenne peenxa;
2) mexnnunocrnax ncrannnx (cnmnos);
3) ]opmt n nanpannennx xonrponx (anropnrapnax rnnepconnannsannx);
4) connantnax xenarentnocrt noneennx.
Kaxax opasymmax, n cnom ouepet, npecrannxer coo coueranne (n pasno nponopnnn) +monnonantnoro,
xornnrnnnoro n noneenuecxoro xomnonenron. Hccneonarent onnctnaer uertpe rnna ponrentcxoro ornomennx,
ornnuammnxcx pyr or pyra npeonaannem ono nnn necxontxnx opasymmnx: npuuu+amue-aemopumapuoe,
omeepeamuee c e.euu+u uuqaumu.usauu, cu+ouo-mu:ecroe u cu+ouomu:ecru-aemopumapuoe (A. . Bapra, 1986).
Ponrentcxoe ornomenne no cnoe npnpoe amnnanenrno, npornnopeunno n nxnmuaer na npornnononoxntx
nauana: 1) esycnonnoe, nnn nnunocrnoe, xoropoe coepxnr raxne ]axropt, xax npnnxrne, nmont, conepexnnanne n r.
.; 2) ycnonnoe, nnn npemernoe, nxnmuammee oexrnnnym onenxy, xonrpont, nanpannennocrt na nocnnranne
onpeenenntx xauecrn (O. E. Cmnpnona, 2000). Ornocnrentnax ntpaxennocrt n coepxanne +rnx nauan menxercx c
nospacrom peenxa: no mepe ero nspocnennx or nyx o noctmn ner npeonaanne nnunocrnoro nauana cmenxercx
omnnnponannem npemernoro. B esycnonnom, nnn nnunocrnom, nauane ntenxercx +monnonantnt xomnonenr
ponrentcxoro ornomennx, n ycnonnom, nnn npemernom, noneenuecxn. Taxnm opasom, +rn na acnexra xnnxmrcx
neoremnemtmn uepramn nmoro ponrentcxoro ornomennx.
Px nccneonann nosnonxer cynrt o neonosnaunocrn xornnrnnnoro xomnonenra ponrentcxoro ornomennx.
Btenxmrcx ero uertpe napnanra.
Bo-nepntx, npecrannenne ponrene o peenxe moxer trt aexnarntm. Aexnarnoe npecrannenne o peenxe
+ro, xax npannno, nanonee nonnoe n oexrnnnoe snanne ncnxnuecxnx n xapaxreponornuecxnx ocoennocre
peenxa, ero nnrepecon, ynneuenn, cxnonnocre, yuer nnnnnyantnoro cnoeopasnx pasnnrnx peenxa.
Bo-nroptx, neaexnarnoe npecrannenne, xoropoe npoxnnxercx n nanxstnannn peenxy npecrannennx o ero
ecnomomnocrn n sanncnmocrn, nenosmoxnocrn cymecrnonannx es ponrene (A.Anep), npnnnctnannn ponn
manentxoronnn mnamentxoro. Taxax renennnx onpeenxercx n ncnxonornn repmnnom uuqaumu.usau
Anrop A. H. 3axapon A. . Bapra
A. E. Hnuxo,
3.I. 3emnnnep
B. H. Iapyson E. T. Coxonona . Faympnn
omnnnpymmn
xpnrepn
3monnonantnoe
nneuenne
ynaxenne, nmont
Hpnnxrne
ornepxenne
ncrannnx n
omennn ]opmt
xonrponx
Crenent
nporexnnn
yonnernopenne
norpenocre
crenent
rpeonann n
sanperon
crporocrt
canxnn
Hosnnnx ponrene
(pont)
3monnonantnte
ornomennx
Crenent xonrponx
ponrentcxax
rennora
Tnnt
cemenoro
nocnnrannx
Fesycnonnax
nmont
Hpnnnmamme-
anropnrapnoe
nocnnranne
- - Anropnrarnnnt
Orcyrcrnne nmnn
Ornepramme-
anropnrapnoe
3monnonantnoe
ornepxenne
Tnn A
3monnonantnoe
ornepxenne
3monnonantnax
enpnnannx
Hnn]]epenrnt
Hpnnnnnnantnax
nmont (ycnonnax)
- Innonporexnnx - - Hnepantnt
upesmepnax
ponrentcxax
nmont
Anropnrapno-
cnmnornuecxoe
omnnnpymmax
rnnepnporexnnx
Tnn F
Innepconnannsnpymmee
nocnnranne
- Anropnrapnt
Cnmnornuecxoe
nocnnranne
Hornopcrnymmax
rnnepnporexnnx
Tnn B-
3ronenrpnuecxoe
nocnnranne
3monnonantnt
cnmnos
-
-
Hontmennax
mopantnax
ornercrnennocrt
- - -
- -
Xecroxne
nsanmoornomennx
-
Hnnannnsnpymmee
ornomenne
-
peoeura. B +rom cnyuae ponrent nnnr peenxa mname no cpannennm c peantntm nospacrom, ero nnrepect n
ynneuennx xaxyrcx ponrenm ercxnmn, neceptesntmn.
B-rpertnx, ncxaxennoe npecrannenne o peenxe, ntsnannoe neoonenxo ncnxo]nsnuecxnx anntx,
npnnnctnanne emy onesnennocrn y B. H. Iapysona nastnaercx uuea.uousaue.
B-uerneprtx, ntcoxax mopantnax rpeonarentnocrt (3. I. 3emnnnep), rpenora o yymem peenxa,
npnnnctnanne connantno neycnemnocrn, ponn manentxoron nnoxoro (E. T. Coxonona), nenepne n narononyune
peenxa (B. H. Iapyson) onpeenxmrcx xax coua.iua uuea.uousau. Peenox nnnrcx nenpncnoconenntm,
neycnemntm, orxptrtm nx ypntx nnnxnn, uro npnnonr x orcyrcrnnm onepnx n uyncrny ocat y ponrenx.
Tepmnn uuea.uoisau ynorpenxercx, ncxox ns +rnmonornn cnona nnnann nenonnonennt,
nerpyocnocont, cnat, nenpnront. B annom cnyuae peenxy npnnnctnamrcx upesmepnax onesnennocrt,
orcrananne n ymcrnennom n ]nsnuecxom pasnnrnn, nnunocrnax necocroxrentnocrt.
Ornomenne ponrene x erxm, omenne, nsanmnte uyncrna n mnoroe pyroe nce +ro nxonr n nonxrne
ponrentcrna. Mnoxecrno xyntrypno-ncropnuecxnx n ncnxonornuecxnx xonnennn no-pasnomy ntramrcx oxcnnrt
+ro cnoxnoe n nnrepecnoe xnnenne.
CTPECCL POHTEALCTBA
Ho mnennm nccneonarene, cymecrnymr rounte noxasarenn ponrentcxoro crpecca: n xoe nayunoro
nannonantnoro onpoca, nponeennoro n CBA, 70% onpomenntx ponrene ornernnn, uro onn ne crann t cnona
poxart ere, ecnn t mornn nauart xnsnt sanono; 36% amepnxancxnx ceme npnsnannct, uro oecnoxoent rem,
npannntno nn onn neyr cex xax ponrenn.
B cnoem nccneonannn F. Mnnnep n . Connn (B. Miller n D. Sollie, 1980) onennnann nnunocrnt n cynpyxecxn
crpecc no npemx epemennocrn, xora peenxy tn 1 mecxn n 8 mecxnen. Monote mamt n nant ormernnn
maxcnmantnt crpecc cpasy nocne roro, xax onn crann ponrenxmn. B nepno epemennocrn noxasarenn nnunocrnoro
crpecca y xent tnn nnxe, uem y myxa, no n xonne epemennocrn +ror noxasarent y cynpyrn tn ntme.
Hanonee nnrepecnoe pasnnune nonon n nocnpnxrnn nepemen uerxo npocmarpnnaercx npn onenxe cynpyxecxoro
crpecca. Monote mamt ormeuamr onee ntcoxn crpecc n paxe nocne poxennx peenxa, uem o poon, n eme onee
ntcoxn crpecc x romy npemenn, xora peenxy ncnonnnnoct 8 mecxnen, rora xax noxasarenn cynpyxecxoro crpecca
orna ocranannct npnmepno na onom yponne na nporxxennn roa nccneonann.
Kpnsnct pasnnrnx, nosnnxammne n cnxsn c npoxoxennem cemtn uepes ocnonnte +rant xnsnennoro nnxna,
nonyunnn nasnanne uop+amueuix cmpeccopoe. 3ro rpynocrn, xoropte ncntrtnaer ontmnncrno ceme. K nnm
ornocxrcx rpynocrn, ncrpeuammnecx n otuntx ycnonnxx, cnxsanntx c npoxoxennem cemtn uepes ocnonnte +rant
xnsnennoro nnxna, a raxxe rpynocrn, nosnnxammne, xora uro-ro napymaer xnsnt cemtn (pasno, rxxenax onesnt,
cmeprt unena cemtn). Ha nauantntx +ranax pasnnrnx cemtn nosnnxamr rpynocrn nsanmnoro npncnoconennx,
rpynocrn ornomenn cpocrnennnxamn, a na nocneymmnx +ranax rpynocrn, cnxsannte c oprannsanne tra n
nocnnrannem ere.
Honnmanne crpeccopon na pasnnuntx +ranax pasnnrnx +ro nepnt n ocnonononarammn mar x nsyuennm
crparern connaennx c +rnmn crpeccopamn n ocrnxennm nosnrnnnoro pocra n pasnnrnx n ponn ponrenx.
Hpnneem munu:uie (uop+amueuie) mpvouocmu u cmpeccopi pas.u:uix omanoe rusueuuoeo ur.a, cnxsannte
c ponrentcxo pontm.
1. Heeomoeuocmo cynpyxecuo napm u noaeueuum eme.
onontno pacnpocrpanena mtcnt o rom, uro nmont x peenxy naunnaercx eme o ero noxnnennx na cner.
Ho+romy ncnxonornuecxne nsepxxn nexenarentno epemennocrn nennxn, nexenannt peenox yer nourn ncera
ornnuartcx n ]nsnuecxom n ncnxnuecxom pasnnrnn or xenannoro.
Ho anntm A. H. 3axapona, nexenarentnax epemennocrt n 56% cnyuaen ntcrynaer xax npnunna anomantntx
ornomenn x peenxy n pasnnrnx ercxnx nenposon. Hexenannocrt ere ne ncera onosnaunoe n xareropnuecxoe
nonxrne, ecrt n onee ronxne ero epaoauu. A. H. 3axapon ntenxer cnyuanoro, ntnyxennoro,
necoornercrnymmero no nony, npexenpemennoro, nnmnero n npomexyrounoro peenxa.
C.v:aui+, ro ecrt ne oxnaemtm n annoe npemx, oxastnaercx peenox y cnnmxom monotx, ne osaouenntx
poxennem ere, ponrene nnn, naoopor, n cemtxx, re ecrt onn nnn na peenxa n ner xonxpernoro xenannx
nmert ere, nnpouem, ner n orpnnarentnoro ornomennx x yxe nosnnxme epemennocrn.
Btnyxennt peenox roxe noxnnxercx cnyuano, xora ero eme ne xann, nosmoxno, o saxnmuennx paxa.
Tora ]axr epemennocrn n cranonnrcx oxsarentno, nepexo ntnyxenno npnunno paxa.
Here.auui no no.v peenox roxe nmeer nponemt n pasnnrnn, ntsnannte neaexnarntm nocnnrannem co
cropont ponrene. K mantunxy ornocxrcx xax x enouxe, ontme onexamr, orpannunnamr camocroxrentnocrt n
axrnnnocrt, ne pasnnnamr cnenn]nuecxne ]opmt omennx co cnepcrnnxamn roro xe nona. enouxy, naoopor, ontme
crnmynnpymr, nanennnamr na ycnex n naxastnamr npn nenocnymannn. B onee uncrom nne nexenarentnocrt no nony
moxer uame ncrpeuartcx y enncrnenntx nnn nepntx (crapmnx) ere, n ro npemx xax npo nroptx (mnamnx) nyume
ronopnrt xax o nnmnnx no nony erxx.
Hperoeepe+euuie ern n npnnnnne xenannte, no noxnnxmrcx pantme npemenn, xora ponrenn eme ne roront
ncnxonornuecxn. Bocnonnxrt neocrammne uyncrna x peenxy npnxonrcx no mepe ero pocra.
Hrax, eme n npenarantnt nepno, o poxennx peenxa, ponrenn (ocoenno mart) ncntrtnamr onn ns
nepntx crpeccopon: cynpyxecxax napa moxer trt ne rorona x noxnnennm ere, n poxenne nexenannoro peenxa
enaer ero onee yxsnnmtmn n pasnnrnn, snaunrentno ycnnnnaer nponemt ero nocnnrannx.
2. Hepepacnpeeueuue ce+eumx poue u nepecmpoua esau+oomuoueuu npu noaeueuuu peeuua e ce+oe.
Hent px nccneonann cnnerentcrnyer ne rontxo o cymecrnenntx nsmenennxx n c]epe ponentx cementx
ornomenn n nx nocnpnxrnx cynpyramn n reuenne cemeno xnsnn, no n o rom, uro nanonee cymecrnennte ns nnx
cnxsant c ertmn, nx noxnnennem n nspocnennem. Ocoenno uacro nsyuaercx nepno poxennx nepnoro peenxa.
Hmenno nepecrpoxa ponentx ornomenn n cemte paccmarpnnaercx xax xnmueno momenr nepexonoro nepnoa,
cnxsannoro c poxennem peenxa.
Poxenne peenxa nnocnr ncxom]opr n cemenym xnsnt n nmeer naxnte nocnecrnnx nx cynpyxecxnx
nsanmoornomenn. Hepe cynpyramn nosnnxaer neoxonmocrt cnona nepecrpannart nsanmoornomennx (nponemt
nepapxnn, nnsocrn n r. .), xoropte rontxo uro crannnsnponannct na npetyme crann.
Fontmnncrno anropon paccmarpnnamr +ror nepno xax xpnsnc n cynpyxecxnx ornomennxx n cnxstnamr ero,
npexe ncero, c npnoperennem nono ponn n c neoxonmocrtm nxnmuennx ee n cnoxnnmymcx ponenym crpyxrypy.
Cnoxnocrt +ro saaun onpeenxercx xax ocoennocrxmn camo ponn, ee naxnocrtm, neoparnmocrtm, nnesannocrtm
n r. ., rax n nenororonnennocrtm cynpyron x ee ntnonnennm.
Ho xpnrepnm nonoponeno n]]epennnannn ntenxmr rpannnonnte n conpemennte cemtn.
Tpannnonnte cemtn rxroremr x rpannnonno ]opme nonoponeno n]]epennnannn (oxsannocrn cynpyron
pacnpeenent n coornercrnnn c nx nonom), a conpemennte nnxe x pannonpanno ]opme, xora xaxt orneuaer n
ocnonnom sa ro, uro ontme coornercrnyer ero nxycam n nosmoxnocrxm. B conpemenntx cemtxx nocne noxnnennx
peenxa ocnonnte nponemt cnxsant c npnnxrnem myxtxmn rpannnonno nncrpymenrantno ponn. Btnonnenne
xenmnno rpannnonntx pone marepn n xosxxn, no-nnnmomy, nocnpnnnmaercx cynpyramn xax camo coo
pasymemmeecx n noromy ne cnxsano c nx yonnernopennocrtm paxom.
nx rpannnonno cemtn n]]epennnannx pone na myxcxne n xencxne ne xnnxercx uem-ro nontm, ona tna
e n ro nnn nno crenenn npncyma n o poxennx peenxa. Hanonee naxntm nx xenmnn npecrannxercx ne
marepnantnax, a mopantnax n +monnonantnax noepxxa co cropont myxa, a myxtx, yonnernopennte paxom,
crpemxrcx noonym noepxxy oxasart. Taxnm opasom, ocnonnoe pasnnune mexy rpannnonntmn n
conpemenntmn cemtxmn npn nepexoe na nonym cranm cemenoro nnxna cocronr n rom, uro n conpemennocemte
poxenne peenxa ycnnnnaer cerperannm myxcxnx n xencxnx pone n c]ep exrentnocrn, a n rpannnonno
pasenenne pone coueraercx c ycnnennem +monnonantno sanncnmocrn pyr or pyra (E. B. Anronmx, 1992).
Px anropon ormeuaer, uro nocne poxennx peenxa rpynocrn mnornx cynpyron cnxsant c xonxypennne
ponrentcxnx n cynpyxecxnx pone, orpannuennem xpyra conmecrntx meponpnxrn, xoropte onn moryr ocymecrnnrt.
Bo nsanmoornomennxx cynpyxecxo napt nosnnxaer uyncrno orcrpanennocrn , rax xax nocnnranne peenxa
ocrannxer nape mano npemenn n cnn nx cex. Mnorne nccneonarenn ormeuamr, uro coxpanenne nnsocrn n paxe
ocnona narononyunx ere.
Fontmnncrno oxsannocre n nopyuenn moryr trt pasenent mexy unenamn cemtn eme o poxennx
peenxa, c noxnnennem n cemte nocnenero pasenenne oxsannocre ycyrynxercx na noune ornecennx nx x cyryo
xencxnm nnn myxcxnm enam. P. Hapocco (R. LaRossa, 1981) npenonoxnn, uro +ro pasenenne moxer trt
cnecrnnem crpemnennx xenmnn npnnxrt na cex pont ponrenx, n ro npemx xax myxunnt npenounramr nexoropoe
ncrannnponanne. axe nx rex nap, xoropte xom]oprno cex uyncrnymr n ne ncntrtnamr neyocrn n cnxsn c
pasenennem pone, cnryannx moxer oxasartcx crpeccono, ecnn pesyntrarom pasenennx pone cranonxrcx cnaoe
omenne n oruyxenne. ncrannnx mexy cynpyramn, xax npannno, nocrenenno nospacraer n nepno camtx
ornercrnenntx n axrnnntx ner marepnncrna n ornoncrna.
3. 3auamocmo +amepu.
Crarncrnxa nocnennx ner noxastnaer, uro uncno xenmnn-marepe na ptnxe rpya nocroxnno pacrer. Bne
sanncnmocrn or roro, xaxnm yer ee pemenne, nponema sanxrocrn sarparnnaer xaxym mart, n +ro norennnantno
cnxsano co crpeccom nx nee n ee cemtn.
Xenmnnt, naunnammne paorart ncxope nocne poon n npoonxammne paorart n nepno nocnnrannx peenxa,
pncxymr nepeonennrt cnon npemennte n +neprernuecxne pecypct, uro npnnonr x nx ncromennm. B cnxsn c
renennne rpannnonnoro pacnpeenennx cementx pone mexy ponrenxmn paorammax mart cranonnrcx
ornercrnenno xax t sa ne paort: omamnmm n na sannmaemo em onxnocrn.
Ho uacro exrentnocrt marepn orpannuena nnmt cemte. V nee moryr nosnnxnyrt uyncrna neyonnernopennocrn
n sanncrn no ornomennm x axrnnno xnsnn myxa. Cemente ornomennx npenpamamrcx n xon]nnxrnte no mepe roro,
xax y xent yyr nospacrart rpeonannx ornocnrentno nomomn no nocnnrannm peenxa, a y myxa yer nosnnxart
uyncrno, uro xena n peenox memamr ero paore.
Ho anntm nccneonarene, xenmnnt-omoxosxxn, xoropte n camte axrnnnte rot nocnnrannx peenxa
ontme nnuem ne sannmamrcx, c ontmo crenentm pncxa nonepxent crpeccam, oycnonnenntm monoronntmn,
pasontmn enamn n nanpxxennem, ntsnanntm neoxonmocrtm tcrpo cnpannxrtcx co ncemn enamn no omy (I.
Max-Kynn, 1983). Hnora y marepn ]opmnpyercx cnepxnonneuennocrt n nponemt peenxa xax cnoco xomnencannn
neocrarouno nactmenno xnsnn. Kpome roro, omoxosxxn croxr nepe neoxonmocrtm npnnxrnx pemennx o rom,
xya nanpannrt cnom +neprnm n +monnonantnte pecypct nocne roro, xax ern naunyr xnrt camocroxrentno.
Taxnm opasom, nepexnnaemte rpynocrn nocne poxennx peenxa nepecrpoxa nsanmoornomenn n cemte,
sanxrocrt marepe, yrpoxamr nopmantno xnsneexrentnocrn cemtn. Onn orpnnarentno cxastnamrcx na pasntx
c]epax xnsneexrentnocrn cemtn (nontmenne xon]nnxrnocrn, cnnxenne yonnernopennocrn cemeno xnsntm n p.)
n npnnoxr x napymennm ee ]ynxnn: cexcyantno-+pornuecxo, nocnnrarentno, xosxcrnenno-trono n np.
4. Ho+eueuue peeuua eo euece+eume uucmumymm (emcuu ca, uuoua).
Hepno nocrynnennx peenxa n opasonarentnoe yupexenne xnnxercx cnoxntm nepnoom ne rontxo nx nero
camoro, no n nx ncex unenon cemtn, xoropte cranxnnamrcx c neoxonmocrtm npeoonennx pasnnuntx rpynocre,
cnxsanntx c ercaoncxo / mxontno xnsntm peenxa. 3auacrym n nauantnt nepno nocrynnennx peenxa no
nnecement nncrnryr (ocoenno mxony) nponcxonr oocrpenne ercxo ponrentcxoro xon]nnxra, nanonnennoro
pasouaponannem, paspaxennem, ocao, a nnora n oruaxnnem.
Hecornacne mexy ponrenxmn n rom, xax nocnnrtnart peenxa, cranonnrcx onee xnntm, rax xax npoyxr nx
nocnnrarentno exrentnocrn oxastnaercx oexrom nceomero oospennx. Kpome roro, menxmrcx xpnrepnn onenxn
nx peenxa, rax xax ero onennnamr ne rontxo ponrenn, no n pyrne snaunmte nspocnte. Onenxo n mxone
onennnaercx xomnerenrnocrt cemtn. Ona ntcrannxercx nce cemte, n npn orpnnarentno onenxe crpaaer camoonenxa
ponrene.
anexo ne nce ponrenn ntepxnnamr pemx nontx oxsannocre n rpeonann, mnorne ns nnx oxastnamrcx
necnocontmn nomout cnoemy peenxy cnpannrtcx c nnyrpennnm nanpxxennem, a nnora n ycyrynxmr ero cocroxnne.
H nmenno n +ror nepno ponrenn nepexnnamr ror ]axr, uro peenox xora-nnyt ntpacrer n noxnner om, a onn
ocranyrcx naenne pyr c pyrom.
5. Hpuuamue u ocyuecmeueuue poumeuocuo pouu.
Tpynocrn nsanmoecrnnx c peenxom, xoropte nenpemenno noxnnxmrcx n nponecce nocnnrannx,
paccmarpnnamrcx xax crpeccont ]axrop, oycnonnnnammn ponrentcxn crpecc.
Cemtn, nmemmne ere, paspemamr cxonte nponemt n nepexnnamr ananornunte rpynocrn. Kaxt pas,
xora peenox ncrynaer n nonym cranm pasnnrnx (naunnaer xonrt nnn ronopnrt, ner n mxony n r. .), ponrenn
onxnt nsyunrt ero nonoe ponenoe noneenne (A. C. Cnnnaxoncxax, 2000). Coornercrnenno, xora camn ponrenn
ncrynamr n nonte crann pasnnrnx, nx noneenne nsmenxercx. Hnora noneenne ponrene n ere na pasnnuntx
cranxx pasnnrnx cosaer xon]nnxrnte cnryannn. Kora t nn nponcxonnn nsmenennx, ncera cymecrnyer nepno
crpecca, xoropt npoonxaercx o rex nop, noxa ponrenn n ern ne yperynnpymr cnon nsanmoornomennx. 3aaun,
xoropte npecronr pemart n nepno ponrentcrna, napaoxcantnt. C ono cropont, ycnemno ncnonnxmmne cnon
]ynxnnn ponrenn oecneunnamr erxm uyncrno samnmennocrn n noepxxn. C pyro cropont, +rn xe ponrenn
onxnt ncxuecxn coecrnonart romy, urot nx ern crann nesanncnmtmn, eecnocontmn nspocntmn. Ha nepnt
nsrnx, uyncrna noepxxn n nesanncnmocrn, xasanoct t, npornnopeuar pyr pyry; na camom ene +ro ne cropont
ono meann. Tontxo uyncrnyx cnom samnmennocrt, uenonex cnocoen crart nesanncnmtm.
B nccneonannn H. O. Fenopyxono (2003) cynpyrn ua omane rusueuuom ur.a ce+iu c noopocmra+u nastnann
nanonee crpeccorenntmn rpynocrn, cnxsannte c nsmenennxmn n xapaxrepe cnoero peenxa-nopocrxa (nnaxcnnocrt,
paspaxnrentnocrt, ncntmxn rnena, nerepnnmocrt, mnomecxn maxcnmannsm, yxo n cex, nenocnymanne). Ha nropom
mecre oxasannct rpynocrn, cnxsannte c noxnnennem y ponrene uyncrna ecnomomnocrn ns-sa nenosmoxnocrn
orpanrt cnoero peenxa or nenpnxrnocre nspocno xnsnn. Ha rpertem mecre no uncny ntopon rpyntm nx
ponrene oxasanoct pesxoe ycnnenne ecnoxocrna n rpenorn sa ctna / out. uerneproe mecro sanxnn ormeuennte
ponrenxmn rpynocrn npnnxrnx nspocnennx peenxa, xoropt oranxercx or ponrene x pyxecxnm xomnannxm.
Hrax, xaxax nonax crynent pasnnrnx peenxa, c ono cropont, cranonnrcx cnoeopasno nponepxo roro,
nacxontxo +]]exrnnntm tno ]ynxnnonnponanne cemtn na npetymnx +ranax; c pyro cropont, rpeyer or
ponrene nontx ymenn n cnoconocre.
ETCKO-POHTEALCKHE OTHOmEHHR: PE3YALTATL HCCAEOBAHHH
Hnunocrt peenxa ]opmnpyercx n ]ynxnnonnpyer n nponecce nocroxnntx nsanmoornomenn c pyrnmn
nmtmn. Omenne +ro norpenocrt uenonexa n, n ro xe npemx, ra c]epa xnsnn, n xoropo nponcxonr
connannsannx nnunocrn. Omenne cnxstnaer uenonexa c uenonexom, n nem ntpaxamrcx uenoneuecxne ornomennx.
B oreuecrnenno ncnxonornn naxonnen ontmo ]axrnuecxn marepnan, nornepxammn cymecrnonanne
nepasptnno cnxsn mexy ornomennxmn nnunocrn n npoyxrnnnocrtm ee exrentnocrn (H. H. Foxonnu, A. H.
Heonrten, B. C. Mepnnn, B. H. Mxcnmen, C. H. Pynnmren). Hcnxonornx ornomenn ona ns reopernuecxnx
xonnennn n nsyuennn nnunocrn.
Honxrne ornomenne nneeno n oreuecrnennym ncnxonornm A. u. Hasypcxnm. Hsnarax cnom nporpammy
nccneonannx nnunocrn, on ormeuan, uro nnnnnyantnocrt uenonexa onpeenxercx ne rontxo cnoeopasnem ero
nnyrpennnx ncnxnuecxnx ]ynxnn, no n ne mentme mepe n ero ornomennxmn c oxpyxammnmn xnnennxmn (A.u.
Hasypcxn, 1925).
Bsrnxt A. u. Hasypcxoro tnn pasnnrt B. H. Mxcnmentm, xoropt nncan: Hcnxonornuecxne ornomennx
uenonexa n pasnepnyrom nne npecrannxmr coo nenocrnym cncremy nnnnnyantntx, nsnparentntx,
cosnarentntx cnxse nnunocrn c pasnnuntmn croponamn oexrnnno exrentnocrn. 3ra cncrema ntrexaer ns nce
ncropnn pasnnrnx uenoneuecrna, ona ntpaxaer ero nnunt ontr n nnyrpenne onpeenxer ero ecrnnx, ero
nepexnnannx (B. H. Mxcnmen).
C. H. Pynnmren nonnman no ornomennxmn ne noome cnocrna nnunocrn, a cnocrno nnnnnyantnoro
cosnannx, napxy c pyrnmn ero cnocrnamn nosnannem n nepexnnannem. Camo orpaxenne nxnmuaer ornomenne x
orpaxaemtm xnnennxm. Hosnee K. K. Hnaronon orrpannunnaer nonxrne ornomenn or nonxrnx cosnannx n nenom.
On paccmarpnnaer ornomennx xax xomnonenr nnnnnyantnoro cosnannx, ero cyexrnnnym oparnym cnxst c
orpaxaemtm mnpom, npoxnnxmmymcx n ncnxomoropnxe. Ho ero mnennm, ornomennx +ro axr cosnannx, n xoropt
nxnmuent nepexnnannx nnunocrn n snanne oexron, nx ntstnammnx.
Honxrne nepexnnanne nneeno n nospacrnym ncnxonornm H. C. Btrorcxnm n nnocnecrnnn rnyoxo
paspaorano H. H. Foxonnu. B monorpa]nn Hnunocrt n ee ]opmnponanne n ercxom nospacre ona nnmer:
Hepexnnanne, c rouxn spennx Btrorcxoro, ecrt raxax ennnna connantno cnryannn pasnnrnx, n xoropo n
nepasptnnom enncrne npecrannent, c ono cropont, cpea, ro ecrt ro, uro nepexnnaercx peenxom, c pyro
cyexr, ro ecrt ro, uro nnocnr n nepexnnanne cam peenox n uro, n cnom ouepet, onpeenxercx yxe ocrnrnyrtm nm
panee yponnem ncnxnuecxoro pasnnrnx. Orcma cneyer, uro nx roro, urot nonxrt, xaxoe nmenno nosecrnne
oxastnaer cpea na peenxa n, cneonarentno, xax ona onpeenxer xo ero ncnxnuecxoro pasnnrnx, nao nonxrt
xapaxrep nepexnnann peenxa, xapaxrep ero a]]exrnnnoro ornomennx x cpee. Anannsnpyx pesyntrart mnoronernnx
nccneonann, H. H. Foxonnu yrnepxaer, uro ]opmnponanne nnunocrn peenxa onpeenxercx coornomennem mexy
rem mecrom, xoropoe on sannmaer n cncreme ocrynntx emy uenoneuecxnx ornomenn, c ono cropont, n remn
ncnxonornuecxnmn ocoennocrxmn, xoropte y nero yxe c]opmnponannct n pesyntrare ero npemecrnymmero ontra
c pyro. Hmenno ns +roro coornomennx nosnnxaer ra cncrema ero norpenocre n crpemnenn (cyexrnnno
npecrannenntx n coornercrnymmnx nepexnnannxx), xoropax cranonnrcx nenocpecrnenno nnxyme cnno
pasnnrnx y nero nontx ncnxnuecxnx xauecrn.
A. H. Heonrten oxcnxn cnoeopasne ncnxnuecxoro pasnnrnx ere cnenn]nxo mecra, xoropoe onn sannmamr n
cncreme uenoneuecxnx ornomenn: 3ro ra peantnax nosnnnx peenxa, c xoropo nepe nnm pacxptnaercx mnp
uenoneuecxnx ornomenn, nosnnnx, xoropax oycnonnena oexrnnntm mecrom, sannmaemtm nm n +rnx ornomennxx...
To, uro nenocpecrnenno onpeenxer pasnnrne ncnxnxn peenxa, +ro cama ero xnsnt, pasnnrne exrentnocrn
peenxa, xax nnemne, rax n nnyrpenne. A ee pasnnrne, n cnom ouepet, sanncnr or nannuntx xnsnenntx
ycnonn (A. H. Heonrten, 1973).
Ionopx cnonamn A. H. Heonrtena, nannunte xnsnennte ycnonnx +ro cemtx peenxa n sarem nnecemente
nncrnryrt. 3ro orpyonax cranx connannsannn nnunocrn, ee pannn +ran. Ha +ro crann xonxperno rpynno, n
xoropo peenox npnomaercx x cncremam n nopmam nennocre (ro ecrt nncrnryrom connannsannn), xnnxercx, npexe
ncero, cemtx. Hmenno cemtx ntcrynaer rpancnxropom connantnoro ontra, a mexannsmom nepeaun +roro ontra cnyxar
ercxo-ponrentcxne ornomennx.
emcro-pooume.icrue omuoueuu omo npoecc u pesv.imam uuoueuova.iuoeo usoupame.iuoeo ompareuu
ce+euix cese, onocpeovmuue euvmpeuumm u eueuumm armueuocmi, a marre neperueauu pooume.e u oeme e
ux coe+ecmuo oeme.iuocmu (M. B. Canoponcxax, 2002). ercxo-ponrentcxne ornomennx cnxsant c peantntm
nsanmoecrnnem ponrene n ere, n nnx xpxo npoxnnxmrcx connantno-ncnxonornuecxne saxonomepnocrn.
Taxnm opasom, ercxo-ponrentcxne ornomennx, c ono cropont, ntcrynamr n xauecrne perynxropon
noneennx nx yuacrnnxon, a c pyro onocpeymr pasnnrne nnunocrn peenxa. 3rn ornomennx npoxnnxmrcx n
cncreme pasnoopasntx uyncrn, nepexnnann, crnne omennx ponrene n ere, noneenuecxnx crepeornnax,
npaxrnxyemtx n +rom omennn.
ercxo-ponrentcxne ornomennx nanonee nsyuennte ns ncex cementx nocrpyxryp. B xauecrne
xomnonenron ercxo-ponrentcxnx ornomenn ntcrynamr ornomenne ponrenx x peenxy n ornomenne peenxa x
ponrenm. Feccnopno, +rn na xomnonenra recntm opasom cnxsant pyr c pyrom, no nepannosnaunt. Cnenn]nxy
ercxo-ponrentcxnx ornomenn onpeenxmr ornomenne ponrenx x peenxy. 3ro oxcnxercx rem, uro peenox ne
xnnxercx cyexrom rex nponeccon, xoropte npnnoxr n ecrnne erepmnnanrt ponrentcxoro ornomennx.
Ha ]opmnponanne ponrentcxoro ornomennx x peenxy oxastnamr nnnxnne nnunocrt camoro ponrenx,
ncnxonornuecxne ocoennocrn peenxa, a raxxe ocoennocrn cementx nsanmoornomenn n connoxyntrypnte
]axropt.
Ornomenne x ponrenm onpeenxercx nnyrpenne axrnnnocrtm peenxa, ero nocnpnxrnem, ocmtcnnnannem
cemtn n cnoero mecra n ne, nepexnnannxmn, cnxsanntmn c cementmn ornomennxmn (I. T. Xomenraycxac, 1984).
Ornomennx, c]opmnponannte n nepno pannero ercrna, a nmenno x nnm npnnanexar ercxo-ponrentcxne
ornomennx, ornnuamrcx npounocrtm n ycrounnocrtm. 3ror ]axr nornepxamr nccneonannx npecrannrene
ncnxoanannrnuecxo xonnennnn. uaxropom, onpeenxmmnm croxocrt +rnx ornomenn, xnnxercx nx cnntnax
+monnonantnax oxpamennocrt n cnxst co c]epo nncrnnxron n esycnonntx pe]nexcon. Fontmax uacrt ornomenn,
saxnatnammnxcx n nepno pannero onrorenesa, n nocneymmne rot pasnnnaercx, conepmencrnyercx, nonyuaer
cnonecnym xnann]nxannm n cranonnrcx cosnarentno (cm., nanpnmep, A. upe).
Connoxyntrypnax oycnonnennocrt ncnxnxn nnnnna tna oxasana c rouxn spennx xyntrypnoro ncnxoanannsa
3. 3pnxconom. Henrpantntm nonxrnem n- ero xonnennnn xnnxercx ncnxoconnantnax nenrnunocrt, cocrannxmmne
xoropo ycrounnt opas n coornercrnymmne cnocot noneennx nnunocrn, xoropte ntpaartnamrcx n
reuenne xnsnn uenonexa. Pacmnpenne panyca snaunmtx ornomenn saaer nnemnne ycnonnx pasnnrnx ero
nenrnunocrn. Bcrynax n nonte ornomennx c mnpom snaunmtx nme, uenonex onee nnn menee eccosnarentno
enaer ntopt (paspemaer xpnsncnoe npornnopeune annoro rnna ornomenn), xoropte n onpeenxmr nanpannenne
pasnnrnx na xaxt nospacrno crynenn. Btop paspemennx xpnsncnoro npornnopeunx, xoropt enaercx peenxom,
ero norpenocrn, uyncrna, nepexnnannx oycnonnent, npexe ncero, cnenn]nxo ercxo-ponrentcxnx ornomenn (3.
3pnxcon, 1993).
Camocosnanne peenxa oxastnaer nnnxnne na ocoennocrn ncnxnuecxoro pasnnrnx peenxa n onpeenxer ero
nnyrpennmm nornxy. Coepxanne -xonnennnn xax crpyxrypnoro xomnonenra camocosnannx no mnorom sanncnr or
ornomenn uenonexa co snaunmtmn nmtmn. Hmont n npnnxrne peenxa snaunmtmn nmtmn paccmarpnnaercx n
ncnxonornn, xax ]axrop ]opmnponannx nosnrnnnoro camoornomennx n camoonennnannx nnunocrn (cm., nanpnmep, P.
Fepne).
Hpecrannennx o peenxe n ornomenne x nemy ponrenx xnnxmrcx nnyrpenne ocnono rnna nocnnrannx,
peannsyemoro uepes nocnnrarentnoe nosecrnne n ]opmt omennx c peenxom. B cnxsn c +rnm n nnreparype nonxrnx
ponrentcxoe ornomennen crnnt cemenoro nocnnrannxuacro ncnontsymrcx xax cnnonnmt.
Hccneonannx crnne cemenoro nocnnrannx neyrcx n cneymmnx nanpannennxx: nsyuaercx nx crpyxrypa,
ntxnnxmrcx n onnctnamrcx rnnt ponrentcxnx ornomenn, paccmarpnnamrcx nsanmocnxsn orentntx* cnocoon
nosecrnnx n crnne cemenoro nocnnrannx c ocoennocrxmn pasnnrnx peenxa. B ocnonnom annte nccneonannx
nponoxrcx n pamxax xnnnnuecxoro n ncnxoanannrnuecxoro noxoon.
B pamxax xnnnnuecxoro noxoa ntenxmrcx n onnctnamrcx rnnt cemenoro nocnnrannx, nanonee
nenaronpnxrnte nx ncnxnuecxoro pasnnrnx peenxa (A. H. 3axapon, A. C. Cnnnaxoncxax, 3. I. 3emnnnep).
Hcnxoanannrnuecxax rpannnx paccmarpnnaer noneenne xax cnaraemoe onpeenenntx +nemenron. Cunraercx,
uro ponrentcxoe ornomenne n reuenne nnrentnoro npemenn ornocnrentno ycrounno.
3apyexntmn n oreuecrnenntmn anropamn ntenent n onncant pasnoopasnte rnnt ponrentcxnx ornomenn.
Fontmnncrno xnaccn]nxann npecrannxer coo onncanne anomantntx rnnon ponrentcxoro ornomennx x peenxy,
nerarnnno nnnxmmnx na ero ncnxnuecxoe pasnnrne. Omnm nx ncex xnaccn]nxann xnnxercx npnsnanne roro, uro npn
ycnonnn neaexnarnoro nocnnrannx ern ncntrtnamr n cemte cocroxnne nnunocrno enpnnannn, nonnmaemo xax
neocrarounocrt nnn neyonnernopennocrt cymecrnenntx norpenocre, npexe ncero:
n nnnnnyantno aexnarno +monnonantno saore n nmnn;
n camopacxptrnn, ntxnnennn cnoero ;
n +monnonantnom n nnrarentnom camontpaxennn.
Hmeer snauenne ne crontxo ]axr neyonnernopennx snaunmtx norpenocre, cxontxo ornomenne x +romy
cyexra, nocxmee uacro xpxn, a]]exrnnnt xapaxrep n ntpaxennoe n nepexnnannxx peenxa. Xapaxrepntmn
uepramn napymenn nocnnrarentnoro noxoa xnnxmrcx:
nnsxax cnnouennocrt n pasnornacnx cpen unenon cemtn no nonpocam nocnnrannx, cnecrnne uero
+monnonantnax nanpxxennocrt n neycrounnocrt nocnnrarentnoro nosecrnnx;
ntcoxax crenent npornnopeunnocrn, nenocneonarentnocrn, 1 neaexnarnocrn;
neaexnarno ntpaxennax crenent onexn n orpannuenn no 1 ornomennm x xaxnm-nno c]epam
xnsneexrentnocrn ere; |
crnmynnponanne axrnnnocrn ere c nomomtm yrpos n mopantntx ocyxenn.
3apyexnte n oreuecrnennte nccneonarenn ycranonnnn cnxst ] mexy rnnom nocnnrannx n ]opmnponannem
onpeenenntx xapaxreponornuecxnx uepr peenxa. Tax, A. Anep cunraer, uro nsnexnnammee nocnnranne
cnococrnyer pasnnrnm uyncrna nenonnonennocrn n renennnn x omnnnponannm, nnnort o rnpannn. K. Heonrap
ormeuaer, uro xecrxoe nocnnranne nneuer pasnnrne ropmosnmoro rnna n couerannn c nyrnnnocrtm, poocrtm n
ononpemenntm nsnparentntm omnnnponannem. Henocneonarentnoe nocnnranne oycnonnnnaer pasnnrne
ntpaxenntx a]]exrnnntx cocroxnn, onexammee nocnnranne sanncnmocrt, nnsxn noneno norennnan, ne
ocrarounoe nocnnranne rpynocrn n nponecce connantno aanrannn (K. Heonrap). E. C. Be]ep paccmarpnnaer
nocnnrarentnt noxo ponrene no nym ocnonntm mxanam:
1) rennora, nmont (npnnxrne) npaxenocrt (nenpnnxrne, orpactnanne);
2) xonrpont (orpannunrentcrno) anronomnx (paspemnrentcrno).
nx ere renntx paspemammnx ponrene xapaxrepnt ontmax axrnnnocrt, connantnax ynepennocrt n
nesanncnmocrt, pyxecrnennocrt, cosnarentnocrt, n pxe cnyuaen crpemnenne x xomanonannm. V renntx
orpannunnammnx ponrene ern onee sanncnmte, menee pyxecrnennte, onee npaxente n cnonx ]anrasnxx n
ononpemenno ne arpeccnnnt n ne crpemxrcx xonxypnponart co cnepcrnnxamn, menee omnnanrnte. Bpaxeno-
orpannunnammne ponrenn npononnpymr npaxenocrt y ere, ne anax nosmoxnocrt ee ntpasnrt. Taxoe noneenne
ponrene npnnonr x rpynocrxm no nsanmoornomennxx co cnepcrnnxamn, sacrenunnocrn, crtnnnocrn, connantno
orpemennocrn. Bpaxeno-paspemammne ponrenn ntstnamr y ere ntpaxennym arpeccnnnocrt n
rpynoxonrponnpyemoe noneenne.uem mentme nacxn, saort n renna nonyuaer peenox, rem menennee on cospenaer
xax nnunocrt, rem ontme on cxnonen x naccnnnocrn n anarnunocrn n rem onee nepoxrno, uro n antnemem y nero
c]opmnpyercx cnat xapaxrep (E. S. Schaefer, 1965).
A. H. 3axapon enaer axnenr na nsanmocnxsn mexy rem nnn nntm omnnnpymmnm rnnom ponrentcxoro
ornomennx n nnunocrntmn ocoennocrxmn ere. Hpnnxrne n orpannuennx co cropont ponrene, no ero mnennm,
nanonee uacro npnnoxr x sanncnmomy noneennm ere (nnymaemocrt, xon]opmnocrt, necamocroxrentnocrt npn
ononpemenno ocrarouno xopome connantno npncnoconxemocrn). Henpnxrne n orpannuenne x pasnnrnm
ropmosnmtx uepr nnunocrn (sacrenunnocrt, crtnnnocrt, oxsnnnocrt). Henpnxrne npornnopeunnoe orpannunrentno
- paspemnrentnoe ornomenne ponrene x neycrounnocrn n nmnyntcnnnocrn.
Hpnnxrne n paspemenne nnn nenpnxrne n npornnopeunnoe orpannunrentno-paspemammee ornomenne x
]opmnponannm nosynmtx uepr nnunocrn. Henpnxrne c renennne x orpannuennm nnn paspemennm c ntcoxo
crenentm npornnopeunnocrn n ornomennxx x arpeccnnnocrn, ror xe rnn ornomennx, no es npornnopeunnocrn, x
ntpaxenntm napymennxm connantno aanrannn (A. H. 3axapon, 1998).
B xauecrne ]axropon, nanonee cnntno rpanmnpymmnx peenxa, ntcrynamr ]nsnuecxoe n ncnxonornuecxoe
nacnnne n cemte. Hcnxonornuecxax rpanmarnsannx uame ncero tnaer ntsnana cepxnnannem renntx ponrentcxnx
uyncrn x peenxy nnn noome nx orcyrcrnnem, pesxo n rpyo xpnrnxo n apec peenxa, ocxopnennxmn n
sanyrnnannxmn. Heynaxenne ponrenem uyncrna cocrnennoro ocronncrna peenxa npenamepenno nanpanneno na
noannenne y peenxa uyncrna paocrn, nmnn, nenrnunocrn. Hpn +rom nponcxonr napymenne crpyxrypt nnunocrn,
noneennx, connantno cymnocrn, sannxenne opasa , peenox ncntrtnaer rpynocrn n ycranonnennn
onepnrentntx ornomenn c nmtmn, uro npnnonr x ncnxonornuecxo nsonxnnn (K. Xopnn).
Anannsnpyx pesyntrart nccneonann rpynnt yuentx, E. E. Max-xon (E. E. Maccoby, 1980) onnctnaer na
crnnx npaxrnxn ponrentcxoro nocnnrannx emoxparnuecxn n xonrponnpymmn. ern ns ceme c
emoxparnuecxnm crnnem nocnnrannx ornnuamrcx ymepenno ntpaxenno cnoconocrtm x nnepcrny, arpeccnnnocrtm,
crpemnennem xonrponnponart pyrnx ere, no camn c rpyom noamrcx nnemnemy xonrponm. Onn raxxe
xapaxrepnsymrcx xopomnm ]nsnuecxnm pasnnrnem, connantno axrnnnocrtm, nerxocrtm ncrynnennx n xonraxrt co
cnepcrnnxamn, npn orcyrcrnnn antrpynsma, censnrnnnocrn n +mnarnn. ern ponrene c xonrponnpymmnm rnnom
nocnnrannx nocnymnt, nnymaemt, oxsnnnt, ne cnnmxom nacrounnt n ocrnxennn cocrnenntx nene,
nearpeccnnnt. Hpn cmemannom crnne nocnnrannx erxm npncymn nnymaemocrt, nocnymanne, +monnonantnax
uyncrnnrentnocrt, nearpeccnnnocrt, orcyrcrnne nmosnarentnocrn, opnrnnantnocrn mtmnennx, enax ]anrasnx.
Taxxe ntunenxercx coeorvnuocmi oemcrux :epm, cesauuix c qarmopo+ pooume.icroeo roumpo. (I. T.
Xomenraycxac, 1984).
Btenent rpn rpynnt ere:
1. Komnerenrnte c ycrounno xopomnm nacrpoennem, ynepennte n cee, c xopomo pasnnrtm xonrponem
cocrnennoro noneennx, ymennem ycranannnnart pyxecxne ornomennx co cnepcrnnxamn, crpemxmnecx x
nccneonannm, a ne x nserannm nontx cnryann.
2. Hserammne c npeonaannem yntno-rpycrnoro nacrpoennx, rpyno ycranannnnammne xonraxrt co
cnepcrnnxamn, nserammne nontx n ]pycrpannonntx cnryann.
3. Hespente neynepennte n cee, c nnoxnm camoxonrponem, c peaxnnxmn orxasa no ]pycrpannonntx
cnryannxx.
Taxnm opasom, nanonee pacnpocrpanenntm mexannsmom ]opmnponannx xapaxreponornuecxnx uepr peenxa,
ornercrnenntx sa camoxonrpont n connantnym xomnerenrnocrt, ntcrynaer nnrepnopnsannx cpecrn n nantxon
xonrponx, ncnontsyemtx ponrenxmn. Hpn +rom aexnarnt xonrpont npenonaraer coueranne +monnonantnoro
npnnxrnx c ntcoxnm oemom rpeonann, nx xcnocrtm, nenpornnopeunnocrtm n nocneonarentnocrtm n
npexnnennn peenxy. ern c aexnarntm yponnem xonrponx n ponrentcxom ornomennn xapaxrepnsymrcx xopome
aanrnponannocrtm x mxontno cpee n omennm co cnepcrnnxamn, axrnnnt, nesanncnmt, nnnnnarnnnt,
opoxenarentnt n +mnarnunt.
B ontmnncrne paccmorpenntx ntme nccneonann peut ner cxopee o cymmapnom nnn npeonaammem
nnnxnnn ocoennocre nocnnrannx na pasnnrne nnunocrn ere nne sanncnmocrn or xonxperno ponn orentntx
unenon cemtn. Hcnxoanannrnuecxax rpannnx xomnencnpyer annt neocrarox, paccmarpnnax cnenn]nxy n pont
ornoncxo n marepnncxo nmnn. Marepnncxax nmont x peenxy esycnonna, ona yer npoxnnxrtcx nne
sanncnmocrn or ero noneennx. Fes marepnncxo nmnn ns xnsnn peenxa yxonr uyncrno rapanrnponanno
samnmennocrn, +monnonantnoro xom]opra, a raxxe omymenne nennocrn cnoe nnunocrn. Ornoncxax nmont
ycnonna, ona oycnonnena noxoxecrtm peenxa na orna cnonm noneennem, cneonannem ero coneram, oxnannxm,
ntnonnennem ycranonnenntx oxsannocre. Oren npecrannxer mnp neme, mtcne, saxona n nopxxa.
Oycnonnennax ornoncxax nmont orxptra nx nnnxnnx, ee moxno onrtcx, sacnyxnrt. B ornnune or nmnn
marepnncxo, ee moxno xonrponnponart. Orpnnarentno cropono ornoncxo nmnn xnnxercx ro, uro ee moxno
norepxrt n cnyuae nenocnymannx. Hpn poxennn peenox nyxaercx n esycnonno marepnncxo nmnn
]nsnonornuecxn n ncnxnuecxn, ona oecneunnaer emy ncnxonornuecxn xom]opr. Hocne mecrn ner peenox naunnaer
samerno nyxartcx n ornoncxo nmnn, ero pyxonocrne. Ecnn mart oecneunnaer peenxy esonacnocrt xnsnn, ro
oren yunr pemennm connantntx nponem. 3ra nmont nanpannxercx npnnnnnamn n oxnannxmn. Ornoncxax nmont
cnococrnyer pasnnrnm y peenxa uyncrna cocrnenno cnnt. Cnnres marepnncxo n ornoncxo nmnn n cosnannn
peenxa ocnona ero yxonno spenocrn. Cnaoe nx coueranne npnnonr x cnntntm nerarnnntm nocnecrnnxm (3.
upomm).
Ornomennxm n cncreme mart peenox ornonrcx nanonee snaunmax pont n pasnnrnn nnunocrn peenxa.
Hmenno n napymenntx marepnncxo-ercxnx ornomennxx ontmnncrno ncnxonoron cxnonnt nnert npnunnt
cementx pam n napymenn nnunocrnoro pasnnrnx peenxa.
Cymecrnyer nectma pacnpocrpanennax rouxa spennx, croponnnxn xoropo nouepxnnamr cnenn]nxy n naxnocrt
connantnoro nsanmoecrnnx peenxa c mareptm nx ero nonnonennoro ncnxnuecxoro pasnnrnx. Bnnmanne x +ro
nponeme npnnnexnn nccneonannx, n xoroptx nnepnte tno onncano xnnenne rocnnrannsma y ere,
nocnnrtnammnxcx n ycnonnxx e]nnnra connantntx xonraxron. V raxnx ere nanmannct saepxxn n cranonnennn
noxomoropntx ]ynxnn, naronornuecxne nnrarentnte crepeornnnn, rnyoxax anarnx, oenennocrt +monnonantno
c]ept. 3ry nnnnm npoonxnnn x. Foyn-n n M. 3ncnopr, c]opmynnponanmne xonnennnm npnnxsannocrn xax
nsnparentnoro a]]exrnnnoro ornomennx peenxa c mareptm, oprannsymmero ero noneenne. Honeenuecxax cncrema
npnnxsannocrn ona ns ocnonntx cncrem noneennx, xoropax nosnonxer nnnnny epxartcx nonnsocrn or onoro
nnn necxontxnx naxntx nx nero nnn n npoxnnxercx rontxo n cnryannxx crpaxa, ycranocrn n onesnn. antnemee
pasnnrne +ro xonnennnn npnneno x pacmnpennm ]ynxnn npnnxsannocrn or oecneuennx esonacnocrn,
nosnonxmme npeoonenart npenxrcrnnx n camom pannem ercrne, o naexno ast, cnococrnymme pasnnrnm
ncex nnon nantxon n ymenn n onee nosnnx nospacrax (M. 3ncnopr).
B ncnxonornn marepnncxo- ercxne ornomennx paccmarpnnamrcx n c rouxn spennx oprannsannn nanuecxoro
noneennx. Ocot nnrepec sect ntstnaer crenent aanrannn no nsanmoecrnnn, onpeenxmmax xauecrno
nsanmoecrnnx n, cneonarentno, xauecrno cnxsn mexy mareptm n peenxom. B +rom noxoe ne rontxo yunrtnaercx
cencnrnnnocrt marepn no ornomennm x peenxy, no n nouepxnnaercx ouent pano nosnnxammax cnoconocrt peenxa
yuacrnonart no nsanmoecrnnn. Hpn +rom nsanmoecrnne paccmarpnnaercx xax cncrema, perynnpyemax oonmn
naprnepamn, xoropte nocroxnno nnocxr nsmenennx n cnoe noneenne na ocnone oparno cnxsn or pyroro. Taxnm
opasom, n +rnx nanuecxnx ornomennxx nspocnt ntenxercx xax ocot oexr; ]opmnpyercx opas pyroro
uenonexa, nsanmoecrnne c xoroptm onocpeyer cnenn]nxy xommynnxarnnnoro crnnx peenxa n ero ornomenne x
oxpyxammnm (J . B. Hoeksma, H. Koomen, 1974).
Ouennno, uro nx ycnemnoro npeoonennx rpyntx cnryann peenxy neoxonmt +monnonantno nnsxne
ornomennx c mareptm, xoropte oecneunnamr emy uyncrno esonacnocrn, cnnxamr yponent rpenorn n cnococrnymr
+]]exrnnnomy npornnoecrnnm rpynocrxm. Ananns nnreparypntx ncrounnxon emoncrpnpyer, uro, necmorpx na
onnne nccneonann ponrentcxnx ornomenn n nx nnnxnnx na pasnnunte cropont pasnnrnx peenxa, noxa ne
cymecrnyer ennoro nonnmannx nopmt ponrentcxoro ornomennx. Hccneonarene n nepnym ouepet nnrepecyer ero
anomannx, a nonxrne nopmapacxptnaercx or npornnnoro, ro ecrt xax orcyrcrnne napymenn erc-xo-ponrentcxnx
ornomenn. B npnnnnne, npaxrnuecxoe cymecrnonanne corpynnuecrna, xoonepannn, esycnonno nmnn n r. .
ne nornepxaercx xonxperntmn nccneonannxmn.
Onaxo nnonne nosmoxntm xaxercx nam ntenenne nexoroptx nanonee cymecrnenntx xapaxrepncrnx
rapmonnuntx, nnn sopontx, ercxo-ponrentcxnx ornomenn:
1. Vonnernopenne n cncreme ercxo-ponrentcxnx ornomenn asontx norpenocre peenxa, raxnx xax
norpenocrn n esonacnocrn n a]]nnnannn, a raxxe norpenocre, nosnnxammnx n nponecce ercxo-ponrentcxoro
nsanmoecrnnx (npnnxrnx, npnsnannx nnnnnyantnocrn peenxa n coxpanenne anronomnn ).
2. ocrarount yponent pe]nexcnn ponrene ornocnrentno nnnnnyantntx ocoennocre peenxa, a nmenno
nonnmanne nx connantno ncnxonornuecxo npnpot.
3. Cosnarentnax oprannsannx ponrenxmn xoncrpyxrnnnoro crnnx nsanmoecrnnx c peenxom, aexnarnoro ero
nnnnnyantntm ocoennocrxm.
B saxnmuenne ormernm, uro ercxo-ponrentcxne ornomennx +ro cnoxnt mnoro]axropnt ]enomen,
nmemmn cnom cnenn]nxy, crpyxrypy, nnemnne npoxnnennx n ]axropt. ercxo-ponrentcxne ornomennx
paccmarpnnamrcx xax ]axrop, oxastnammn nnnxnne na pasnnunte cropont pasnnrnx peenxa, rnanntm opasom na
]opmnponanne ero nnnnnyantntx ocoennocre, connantnoe pasnnrne n ncnxnuecxoe narononyune.
Kon1pontnme nonpocm
1. Kax menxnoct snauenne marepnncrna n ornoncrna n xoe ncropnuecxoro pasnnrnx omecrna?
2. Kaxne ]axropt n ycnonnx erepmnnnpymr ornomenne ponrene x peenxy?
3. Kaxne crnnn / rnnt ponrentcxoro ornomennx nt moxere nasnart?
4. are onpeenenne nonxrnm ponrentcxn crpecc n oxapaxrepnsyre ocnonnte rpynocrn, crpeccopt,
ncrpeuammnecx na pasntx +ranax xnsnennoro nnxna cemtn.
5. Kax nnnxmr ercxo ponrentcxne ornomennx na pasnnrne nnunocrn peenxa?
3aannx nx camocroxrentno paort
1. 3oponax, yxsnnmax n pereneparnnnax cemtx: pearnponanne na nopmarnnnte rpynocrn.
2. Ponrentcxne nosnnnn, nearornuecxne macxn n ercxne ponn n cemte.
3. Hnunocrnte ocoennocrn marepe, nocnnrtnammnx ere c nnrennexryantntmn napymennxmn.
4. Texnonornn xoppexnnn ercxo-ponrentcxnx ornomenn.
AHTEPATYPA
1. Ao.ep A. Honxrt npnpoy uenonexa. CH.: Axaemnuecxn npoexr, 1997.
2. Bas A. A., Bareuoea O. B. Bnnxnne cynpyxecxo xommynnxannn na pasnnrne omennx y peenxa nepntx nyx
ner xnsnn / / Hcnxonornuecxn xypnan. 1996. N 3.
3. Bepue P. Pasnnrne -xonnennnn n nocnnranne. M.: Hearornxa, 1986.
4. Boroeu: A. H. Hnunocrt n ee ]opmnponanne n ercxom nospacre. M.: Hpocnemenne, 1968.
5. Iapovsoe B. H., 3axapoe A. H., Hcaee . H. Henpost y ere n nx neuenne. H.: Mennnna, 1977.
6. Bapea A. B. Crpyxrypa n rnnt ponrentcxoro ornomennx: ncc... xan. ncnxon. nayx. M., 1986.
7. Bieomcru H. C. Hspannte ncnxonornuecxne nccneonannx. M.: Hs-no AHH PCuCP, 1956.
8. 3axapoe A. M. Henpost y ere n ncnxorepannx. CH.: Coms, 1998.
9. Kapaoauoea O. A. Hcnxonornx cementx ornomenn n ocnont xoncyntrnponannx. M.: Iapapnxn, 2004.
10. Koeau 4. A., Koeau B. H. Crnnt ponrentcxoro noneennx n pasnnrne rpexnernero peenxa // Bonpoct
ncnxonornn. 1989. N4.
11. Kvqmr E.B. Ontr nccneonannx ]nsnuecxoro naxasannx ere n connaammero noneennx n cemte //
Hcnxonor n ercxom cay. 2004. N 3.
12. Hasvpcru A. 4. Hcnxonornx omax n +xcnepnmenrantnax. H., 1925.
13. Heoueapo K. Axnenrynponannte nnunocrn. Knen: Bnma mxona, 1981.
14. Heoumiee A. H. Hponema pasnnrnx ncnxnxn. M.: Mtcnt, 1973.
15. Mcuuee B. H. Hcnxonornx ornomenn: nspannte ncnxonornuecxne rpyt. M.: Hs no Hncrnryr
npaxrnuecxo ncnxonornn; Boponex: HHO MO3K, 1995.
16. Oe:apoea P. B. Hcnxonornuecxoe conponoxenne ponrentcrna. M.: Hs-no Hncrnryra Hcnxorepannn, 2003.
17. H.amouoe K. K. Cncrema ncnxonornn n reopnx orpaxennx. M., Hayxa, 1982.
18. Pvouuumeu H. C. Ftrne n cosnanne. M., Hs-no AH CCCP 1957.
19. Camup B. Kax crponrt cex n cnom cemtm. M.: Hearornxa-Hpecc, 1992.
20. Cnuearoecra A. C. Hcnxorepannx: nrpa, ercrno, cemtx. M.: 3KCMO-Hpecc, 2000.
21. 4peo A. Hcnxonornx n samnrnte mexannsmt. M.: Hearornxa, 1993.
22.. 4po++ J. Anaromnx uenoneuecxo ecrpyxrnnnocrn. Mn.: Honyppn, 1996.
23. Xo+eumavcrac I. T. Cemtx rnasamn peenxa. M.: Hearornxa, 1984.
24. Xopuu K. Henpornuecxax nnunocrt namero npemenn. M.: Hs. rpynna Hporpecc Vnnnepc, 1993.
25. Lueoep H. B. Hcnxonornx cementx ornomenn. Kypc nexnn. M.: Anpent-Hpecc, 3KCMO-Hpecc, 2000.
26. Joe+u..ep J. I., PcmurucB. Hcnxonornx n ncnxorepannx cemtn. CH.: Hnrep, 1999.
27. JuceopmM. Hpnnxsannocrn sa noporom mnaenuecrna // ercrno neantnoe n nacroxmee / Ho pe. E. P.
Cnoocxo. Honocnnpcx, 1994.
28. Jpurcou J. ercrno n omecrno. Onnncx: Hpnnrep, 1993. 2 9. Hoeksma J.B., Koomen H. Development of early
mother child interaction and attachment. Amsterdam, 1991.
30. MaccobyE. E. Social development: Psychological growth and the parent-child relationship. N.Y., 1980.
31. Murray L., Cooper P. J. Postpartum Depression and Child Development // Psychological Medicine. 1997. No 27.
32. Schaefer E. S. Childrens report of parental behavior inventory / /Child Devi., 1965.
33. Stress and the Family. Vol.1: Coping with Normative Transitions / Ed. by H. I. McCubbin, C. R. Figley. N. Y.:
Brunner/ Mazel Publishers. 1983.
Inana 3.
MOAOAR CEMLR:
CYHPYIH H POHTEAH
' Hseuuume, uo +i uurar ue +oe.u roami mar oo.eo.
Mi mar e.mo.eui opve e opvea!
Hosopaeime ux, oemu, ouu noreuu.uci!
Memyapt Mymn-nant
COHHAALHO-HCHXOAOIHHECKHH HOPTPET COBPEMEHHOH MOAOOH CEMLH
Fpax +ro ncropnuecxn oycnonnennax, canxnnonnponannax n perynnpyemax omecrnom ]opma ornomenn
mexy myxunno n xenmnno, ycranannnnammax nx npana n oxsannocrn no ornomennm pyr x pyry n x erxm.
3axnmuax paunt coms, naprnept npnnnmamr na cex oxsarentcrna ornocnrentno xnsneycrpocrna n
]ynxnnonnponannx cemtn xax cncremt (B. H. 3anennn, 1991).
Hepnte rot conmecrno xnsnn +ro nauantnax cranx xnsnennoro nnxna cemtn, cranx ]opmnponannx
nnnnnyantntx crepeornnon omennx, cornaconannx cncrem nennocre n ntpaorxn ome mnponosspenuecxo
nosnnnn. Ho cymecrny, na +ro crann nponcxonr nsanmnoe npncnoconenne cynpyron, noncx raxoro rnna
ornomenn, xoropt yonnernopxn t oonx. Hpn +rom nepe cynpyramn croxr saaun ]opmnponannx crpyxrypt
cemtn, pacnpeenennx ]ynxnn (pone) mexy myxem n xeno n ntpaorxn omnx cementx nennocre. Ho
crpyxrypo cemtn nonnmaercx cnoco oecneuennx enncrna cemtn; pacnpeenenne pone npoxnnxercx n rom, xaxne
nnt cemeno exrentnocrn xaxt cynpyr eper no cnom ornercrnennocrt n xaxne apecyer naprnepy; naxonen,
cemente nennocrn npecrannxmr coo ycranonxn cynpyron no nonoy roro, nx uero cymecrnyer cemtx.
Cnoxnocrt annoro nepnoa saxnmuaercx n rom, uro cynpyrn onxnt cosart nexym conepmenno nonym
peantnocrt no cpannennm npocro c cymmo ero uacre, ro ecrt unenon cemtn. Hntmn cnonamn, cemtx +ro nont
oexr, c nontmn cnocrnamn, re crapte cnocrna unenon cemtn moryr noome ne npoxnnxrtcx. Cemtx +ro,
npexe ncero n rnanntm opasom, nmenno ornomennx mexy cocrannxmmnmn ee nnnamn (E. C. Kanmtxona, 1983).
Bcrynnn n pax, monote nmn npncoennxmrcx x nym cnoxntm n pacmnpenntm ponrentcxnm cncremam. Ha
annom +rane cynpyrn onxnt ne rontxo npncnoconrtcx pyr x pyry, no n c]opmnponart ornomennx c nontmn
pocrnennnxamn, nonxrt, xaxne rpannnn ponrentcxnx ceme cneyer coxpannrt. Taxnm opasom, nanaxnnanne
cnxse c cemte naprnepa onn ns nanonee cnoxntx acnexron nsanmnoro npncnoconennx (3. I. 3emnnnep, H. B.
opxxon, H. M. Hnxontcxax, 2003). Ouennno, uro saaun annoro +rana xnsnennoro nnxna cemtn cnoxnt,
mnoroopasnt, a nopo n npentmamr peantnte nosmoxnocrn monotx nme. 3ro nornepxaercx cneymmnmn
]axramn: 33% monotx cynpyron neyonnernopennt cnonm paxom n onennnamr ero xax nenarononyunt, ncero
nnmt 5% nonnocrtm yonnernopent paxom n onennnamr ero xax yaunt, narononyunt, 62% onennnamr cno
pax xax ornocnrentno narononyunt, no ormeuamr neyonnernopennocrt n xaxo-nno c]epe ornomenn.
Ormernm, uro nonyuennte annte orpaxamr cnryannm, peantno cnoxnnmymcx n nponnnnnn. 3ect naxoxr
orpaxenne nponnnnnantnte nennocrn, yxna, menrannrer. Hpn oomennn pesyntraron nccneonannx +ra nepemennax
ne moxer ne yunrtnartcx.
Coepe+euuie +o.ooie ce+iu e npoeuuuu nmemr cneymmne ornnunrentnte npnsnaxn:
1. Cemente rpannnt n ontmnncrne ceme napyment. B nexoroptx cemtxx xnno npoxnnxercx cynpyxecxn
cnmnos (n]]ysnocrt rpannn n cynpyxecxo cncreme), uro npnnonr x ncxaxennomy nocnpnxrnm cynpyra.
Mnorne monotx napt n marepnantnom nnane sanncxr or ponrene, nno xnnyr nmecre c ponrenxmn, nno
cnnmamr xnaprnpy, no ]nnancnpymr +ro ponrenn (68%). 3ro nnocnr ononnnrentnte cnoxnocrn n ornomennx
cynpyron, nontmaercx nepoxrnocrt roro, uro ponrenn yyr nanpxmym nmemnnartcx n xnsnt monoo cemtn,
ocoenno, ecnn coxpanxercx n ncnxonornuecxax sanncnmocrt or ponrentcxo cemtn (n]]ysnocrt rpannn n cncreme
cynpyrn ponrenn). Pnrnnocrt cementx rpannn nanmaercx y cynpyron, xoropte nocne saxnmuennx paxa
xnnyr orentno pyr or pyra (nanpnmep, yuarcx n pasntx ropoax). Ho nonyuenntm anntm, ontmnncrno paxon
saxnmuaercx mexy nmtmn n nospacre 2025 ner. Ho+romy nenosmoxnocrt nnn necnoconocrt monotx cynpyron
ntcrpannart soponte rpannnt nnonne oxcnnma.
2. Fontmnncrno nap nmeer ontr conmecrnoro npoxnnannx o saxnmuennx paxa (or 1 roa o 3 ner),
npaxrnuecxn no ncex cnyuaxx nmeercx npaxrnxa opauntx cexcyantntx ornomenn. Ho+romy c]epa cexcyantntx
ornomenn xnnxercx nanmenee crpeccorenno nx monotx nap.
3. Mornnt ncrynnennx n pax sauacrym naxoxrcx nne camnx ornomenn myxunnt n xenmnnt. Ho namnm
anntm, 45% paxon saxnmuent ns-sa epemennocrn xenmnnt, 28% paxon mornnnponant xenannem orennrtcx or
ponrene, yrn ns ponrentcxoro oma. Vcranonneno, uro opaunax epemennocrt xnnxercx ]axropom ntcoxoro
pncxa c rouxn spennx ycnemnocrn yymero paxa. Hepno pauno cemeno aanrannn ycnoxnxercx aanranne x
ponrentcxnm ponxm. Mornn ercrna or ponrenenpnnonr x romy, uro naprnept ne nacrpoent na ]opmnponanne
cocrnenno cemtn, pax nx nnx nnmt cpecrno pemennx nponem ercxo-ponrentcxnx ornomenn.
4. Hponemnte cnryannn nosnnxamr y ontmnncrna monotx ceme ns-sa pennocrn onoro ns cynpyron,
pasnnunoro ornomennx x entram, pasnnuntx nsrnxon ornocnrentno pacnpeenennx oxsannocre mexy myxem n
xeno, ynorpenennx myxem anxorontntx nannrxon, pasnornacn, cnxsanntx c nocnnrannem peenxa, optt sa
nnepcrno.
5. Hnepcxym nosnnnm n monoo conpemenno cemte, xax npannno, sannmaer myxunna; +ro cnxsano c
marepnantntm oecneuennem cemtn. uem ontme on sapaartnaer no cpannennm c cynpyro, rem cnntnee, tcrpee
ocnannaer nnmy pyxonocrna n ntraercx saxpennrt sa coo pont xosxnna. Fontmnncrno monotx cynpyron
cornacnt c raxo paccranonxo cnn (cxopee ncero, raxax nosnnnx xenmnnt cnxsana c oxnannem peenxa nnn
nocnnrannem n yxoom sa nnm), n nnmt neontmax uacrt xenmnn ntraercx sanxrt pyxonoxmym nosnnnm (11%).
3ect xnno npocnexnnaercx rpannnonnax ponenax crpyxrypa, uro, nnnmo, nosnonxer cynpyram nerue
aanrnponartcx x nontm ycnonnxm xnsnn.
6. Hanonee pecypcntmn nx monotx cynpyron xnnxmrcx cocrnenno cynpyxecxne ornomennx. Cynpyrn
oxastnamr pyr pyry noepxxy, sannrepeconant n +monnonantntx cocroxnnxx, nnuntx nnrepecax pyr pyra
(66%).
7. Cnoonoe npemx monote napt nponoxr nmecre, no c]epa ocyra xnnxercx xpane oenenno. B
ocnonnom oma oprannsymrcx sacrontx c pystxmn nnn ponrenxmn, nnn cynpyrn nyr n rocrn (73%). Ouent
manouncnennax uacrt ceme nocemaer pasnnunte pasnnexarentnte n xyntrypnte meponpnxrnx (rearpt, ntcranxn,
xnnorearpt n r. .). 3ra renennnx n nexoroptx cemtxx npnnonr x anxoronnsannn naprnepon, a nnora n x
]nsnuecxomy nacnnnm. B ontmnncrne cnyuaen cynpyrn ormeuamr onoopasne cemeno xnsnn n orpannuennocrt
nnrepecon, nerarnnno orpaxammnecx na ncnxonornuecxom xnnmare cemtn.
Hrax, xnsnennte (noncenennte) rpynocrn, c xoroptmn cranxnnamrcx monote cynpyrn, oycnonnent pxom
]axropon:
1) saauamn pasnnrnx nauantnoro +rana xnsnennoro nnxna cemtn;
2) cnenn]nxo nsanmoornomenn n omennx cynpyron n cemte. Tpynocrn n omennn moryr nosnnxart ns-sa
neonepnx x naprnepy, comnenn n ero nepnocrn, neyonnernopennocrn conmecrntm nponeennem cnoonoro
npemenn, onoopasnocrn noncenenno xnsnn, npecxasyemocrn noneennx naprnepa, nexenarentnoro
nmemarentcrna n xnsnt cemtn ponrene cynpyron n p.;
3) neconnaennem mopantntx n xnsnenntx nennocre cynpyron n npecrannenn o nenxx paunoro comsa;
4) crpyxrypno-ponentm acnexrom xnsneexrentnocrn cemtn, n nepnym ouepet neconnaennem
npecrannenn o ponenom noneennn n ponentx oxnannxx naprnepon.
Tpynocrn npn ntnonnennn ponn nosnnxamr, ecnn rpeonannx x ee npecrannrenm npornnopeunnt, a raxxe npn
npornnopeunnocrn pasnnuntx pone, ntnonnxemtx onnm n rem xe uenonexom.
Vmenne cynpyron cnpannxrtcx c noncenenntmn rpynocrxmn paccmarpnnaercx xax ]axrop +]]exrnnnocrn nx
pauno-cemeno aanrannn n, n nenom, cranntnocrn paxa.
Ftnn ntxnnent xonnnr-crparernn, xoropte monote nmn uacro ncnontsymr n rpyntx xnsnenntx cnryannxx.
Tannna 4
Cneuuquua coeuaamueeo noeeeuua +ouomx cynpyeoe (no +emouue Konuue-noeeeuue e cmpeccoeo
cumyauuu)
Hpu+e:auue: X cpenentopount noxasarent uacrort ncnontsonannx xonnnr-crparern.
Hpaxrnuecxn nnxora monote cynpyrn ne ncnontsymr cneymmne crparernn:
Hv:ue pacnpeoe.m epe+; npu.aeam oono.uume.iuie vcu.u, :mooi ece coe.ami; cmapamci coopamic,
:mooi eimu nooeoume.e+ us cumvauu (nponemno opnenrnponannt crnnt xonnnra);
Ioeopm ceoe, :mo omo npoucxooum ue co +uo;
Omiepieamci ua opveux (+monnonantno-opnenrnponannt crnnt xonnnra);
Xorv no +aeasuua+, uu:eeo ue norvna (xonnnr, opnenrnponannt na ornneuenne or cnryannn).
Crnnt xonnnra Konnnr - crparernn X
Hponemno-opnenrnponannt enam ro, uro cunram camtm noxoxmnm n anno cnryannn 3,9
Crapamct nnnxnyrt n cnryannm 3,75
Hemenenno npenpnnnmam mept, urot ncnpannrt cnryannm 3,75
Oymtnam cnyunnmeecx n yuyct na cnonx omnxax 3,8
Anannsnpym nponemy, npexe uem pearnponart na nee 3,6
Paspaartnam necxontxo pemenn nponemt 3,8
3monnonantno-opnenrnponannt
Hcntrtnam nepnnoe nanpxxenne 3,9
Hcntrtnam paspaxenne 3,75
Opnenrnponannt na nseranne Hponoxy npemx c opornm uenonexom 3,6
Pasronapnnam c rem, ue coner x ocoenno nenm 3,75
Hy na nporynxy 3,7
Cmorpm xnno]nntm 3,6
Onaxo ncnontsonanne yxasanntx crparern oxastnaer neonosnaunoe nnnxnne na cranntnocrt monooro
paxa.
Crannnsnpymmee nnnxnne oxastnamr cneymmne xonnnr-crparernn:
Aua.usupvm npoo.e+v, nperoe :e+ peaeupoeami ua uee;
He+eo.euuo npuuu+am +epi o. peueuu cumvauu;
Paspaoamieam uecro.iro peueuu npoo.e+i;
e.am mo, :mo c:umam nooxoouu+ e oauuo cumvauu (nponemno-opnenrnponannt xonnnr);
C+ompm ruuoqu.i+ (xonnnr, opnenrnponannt na ornneuenne or cnryannn).
Hcnontsonanne +rnx crparern nosnonxer monotm cynpyram n rpyno cnryannn ne rontxo cnpannrtcx c
nanpxxennem, rpenoro n paspaxennem, no n pemnrt nponemy nnn nerpannsonart ee nerarnnnoe nosecrnne.
ecrannnsnpymmee nnnxnne na pax oxastnaer npnmenenne cynpyramn raxnx crparern, xax:
Peuam, :mo menepi earuee eceeo oe.ami, n
Hov ua npoev.rv.
Cxopee ncero, noncx npnopnreron n +ror nepno oxastnaercx nenpoyxrnnntm noromy, uro cemtx eme naxonrcx
na +rane cranonnennx, eme ne ntpaorana omax cncrema nsrnxon n nennocre. Vxo naprnepa ns oma ne npnnocnr
oneruennx n moxer crart ononnnrentntm ncrounnxom cynpyxecxoro xon]nnxra.
Honyuennte annte npnnoxr x ntnoy o neonosnaunom nnnxnnn nponemno-opnenrnponannoro xonnnra na
cranntnocrt monooro paxa. Xapaxrep nnnxnnx anno nepemenno sanncnr or cnenn]nxn cnryann. Ecnn uenonex
onennnaer cnryannm xax paspemnmym n nanenen na ee pemenne, ro nponemno-opnenrnponannt xonnnr oxastnaer
nonoxnrentnoe nnnxnne. Ecnn xe cnryannx rynnxonax, ro xenanne ee pemnrt npnnonr x ]pycrpannonntm
cocroxnnxm, a]]exry neaexnarnocrn, ncrpeccy, x neyonnernopennocrn paxom. B +ror nepno nanonee
+]]exrnnntmn xnnxmrcx crparernn nemenennoro pearnponannx na cnryannm n npnnxrnx xonxperntx mep no ee
paspemennm. 3ror ]axr ronopnr o rom, uro ontmnncrno rpynocre, c xoroptmn cranxnnamrcx monote cynpyrn,
nnonne paspemnmt. Cnoenpemennoe pemenne nponemt cnococrnyer crannnsannn cynpyxecxnx ornomenn,
cnnxaercx +monnonantnoe nanpxxenne. Hmoe sarxnyroe pemenne npnnonr x narnerannm +monnonantno
armoc]ept n ocnoxnennm ornomenn mexy monotmn cynpyramn.
Hnunocrnte ocoennocrn monotx cynpyron npnsnannt ]axrop, nnnxmmn na cnenn]nxy cynpyxecxnx
ornomenn (C. Kparoxnnn, 1991). Hpn nsyuennn nnunocrn cynpyron ocooe nnnmanne yenxercx cnocrnam,
oycnonnenntm remnepamenrom, a raxxe cnoconocrn cynpyron x connantno aanrannn, ncnxnuecxo
ypannonemennocrn n camoonaannm.
Honyuennte annte o nnnxnnn nnunocrntx xapaxrepncrnx cynpyron na nx cyexrnnnym onenxy cocrnennoro
paxa n cnenn]nxy nx connaammero noneennx nosnonxmr npnrn x cneymmnm saxnmuennxm:
1. Haprnept c pasnnro cnoconocrtm x +mnarnn, couyncrnnm, conepexnnannm n nonnmannm pyrnx nme
onee ycnemnt n paxe. 3ro mxrxne, ycrynunnte, sanncnmte, pomanrnunte nmn, crpemxmnecx x noxponnrentcrny n
xyoxecrnennomy nocnpnxrnm mnpa. Taxne cynpyrn pexo xnnxmrcx nocnrenxmn xon]nnxra, nx noneenne onee
rnxo. Bepoxrnee ncero, n cemte +rn nmn ntnonnxmr pont ornercrnennoro sa ncnxonornuecxn xnnmar, oxastnamr
ncnxonornuecxym noepxxy nnsxnm, onn yonnernopent cnonm paxom n xnsntm n nenom.
2. Btcoxax nopmarnnnocrt noneennx, ocosnannoe conmenne nopm n npannn, nacrounnocrt n ocrnxennn
nene, rounocrt n ornercrnennocrt nonoxnrentno nnnxer na cyexrnnnoe narononyune n yonnernopennocrt
paxom. Monote cynpyrn crpemxrcx x cranntnocrn, ynepennocrn n cnoem paxe. Cosnarentnax perynxnnx noneennx,
conmenne nopm, opnenrannx na ycranonnennte rpeonannx n sanpert nosnonxmr nm nerue n tcrpee
aanrnponartcx x paxy, ocoenno ecnn cynpyxecxne ornomennx perynnpymrcx rpannnonntmn nopmamn.
Hrax, connaammee noneenne n nnunocrnte ocoennocrn monotx cynpyron xnnxmrcx ]axropamn
cranntnocrn monooro paxa. Onaxo mexy +rnmn ]axropamn raxxe cymecrnyer cnxst, nosnonxmmax ronopnrt o
nnnxnnn nnunocrntx uepr na crnnt connaammero noneennx cyexron.
1. Ha ntop crparern nponemno-opnenrnponannoro xonnnra oxastnamr nnnxnne xax rnopuecxn norennnan,
uyncrnnrentnocrt n pasnnroe noopaxenne, rax n ntcoxn yponent camoxonrponx, connantno cmenocrn n
+monnonantno ycrounnocrn.
2. Ha cnryarnnnt ntop cynpyramn crparern +monnonantno opnenrnponannoro xonnnra nnnxmr
nopmarnnnocrt, ornercrnennocrt; samxnyrocrt, neomnrentnocrt, +xcnpeccnnnocrt, pasnnroe noopaxenne,
nnnomarnunocrt.
3. Btop crparern xonnnra, opnenrnponannoro na connantnoe ornneuenne, sanncnr or connantno cmenocrn,
axrnnnocrn, roronnocrn nmert eno c nesnaxomtmn nmtmn.
Ormernm, uro onn n re xe nnunocrnte ueprt n sanncnmocrn or cnryannn n or onenxn ee cyexrom moryr
oxastnart pasnnunoe nnnxnne na ntop pasnnuntx crparern connaammero noneennx.
Taxnm opasom, c momenra cnoero opasonannx monoo cemte npnxonrcx npeoonenart mnoxecrno rpynocre,
nponem. Onn tnamr marepnantnoro, ncnxonornuecxoro n connantno-ncnxonornuecxoro xapaxrepa. B sanncnmocrn or
roro, nacxontxo +]]exrnnen nponecc pauno-cemeno aanrannn, moxno ronopnrt o cranntnocrn / necranntnocrn
monooro paxa. 3]]exrnnnocrt aanrannn, eccnopno, sanncnr or nenoro pxa ]axropon: ycnonnx n rpeonann
connantno cpet; cnoconocrn uenonexa x omennm, corpynnuecrny, xoonepannn, couyncrnnm, conepexnnannm,
xonrponm cnonx uyncrn n +monn; ymennx cynpyron connaart c noncenenntm crpeccom.
HEPBLH PEBEHOK H EIO POHTEAH
Hpnnn1ne ponn ua1epn: 1pynoc1n n connaanne c nnun
Marepnncrno cnoxnt ]enomen, nmemmn ]nsnonornuecxne mexannsmt, +nonmnnonnym ncropnm,
xyntrypnte n nnnnnyantnte ocoennocrn.
B omecrne nocroxnno nponcxoxr nsmenennx moenn marepnncrna n ercrna, coornercrnymmne nsmenennm n
camnx omecrnenntx ornomennxx. Hsmenxercx n ornomenne xenmnnt x cnoe ponn marepn. B conpemenntx ycnonnxx
+rn nsmenennx nacrontxo crpemnrentnt, uro nyrt x moenn marepnncrna, cxnatnanmncx n omecrnenno
npaxrnxe n reuenne ecxrxon rtcxu ner (cnocot nocnnrannx xenmnnt xax marepn) ne ycnenaer nsmennrtcx
coornercrnymmnm cnocoom.
Hnnnnyantnt onrorenes marepnncrna (xax n ornoncrna) npoxonr necxontxo +ranon, n nponecce xoroptx
nponcxonr ecrecrnennax aanrannx xenmnnt (myxunnt) x ponrentcxo ponn. Mnorne nccneonarenn
nouepxnnamr, uro ycranonxn, oxnannx n pyrne xomnonenrt ponrentcxo ponn (ne ronopx yxe o rnynnntx
nnunocrntx crpyxrypax, cnxsanntx c pontm ponrenx, nanpnmep, norpenocrt n erxx) ]opmnpymrcx n uenonexe
saonro o noxnnennx y nero nepnoro peenxa.
I. I. unnnnnona (2002) paccmarpnnaer marepnncrno xax norpenocrno-mornnannonnym c]epy nnunocrn
xenmnnt n ntenxer mecrt +ranon ee cranonnennx n nnnnnyantnom onrorenese.
1. 3ran nsanmoecrnnx c cocrnenno mareptm.
2. 3ran nrpono exrentnocrn.
3. 3ran nxntuannx.
4. 3ran n]]epennnannn mornnannonntx ocnon marepnncxo n nonono c]ep.
5. 3ran nsanmoecrnnx c cocrnenntm peenxom o ntxoa ero ns nospacra c xapaxrepncrnxamn remrantra
mnaenuecrna.
6. 3anepmammn +ran pasnnrnx marepnncxo c]ept.
Moxno ronopnrt o ]opmnponannn raxoro ncnxonornuecxoro cnocrna nnunocrn, xax roronnocrt x marepnncrny,
na nporxxennn nepntx uertpex +ranon. Crpyxrypno ona nxnmuaer nennocrno cmtcnono, xornnrnnnt,
+monnonantnt n xonarnnnt (nnn noneenuecxn) acnexrt. Eme pas nouepxnem, uro ona uacrt xomnonenron
marepnncxo ponn xenmnno ocosnaercx, a pyrax ner. H rontxo c nacrynnennem epemennocrn noxnnxercx peantnoe
ponenoe noneenne, n nce xomnonenrt marepnncrna (ponrentcxne ycranonxn, connantnte oxnannx, npecrannennx o
cee n ponn marepn n o cnoem peenxe n pyrne) xonxpernsnpymrcx n yrounxmrcx no nsanmoecrnnn c cocrnenntm
peenxom. Hmenno +ror +ran moxno nasnart cocrnenno +ranom npnnxrnx ponn marepn. Ha annom +rane
onrorenernuecxoro pasnnrnx marepnncxo c]ept xenmnnt o]opmnxercx crpyxrypa connantno ponn, nce ee
xomnonenrt npnxoxr n cornaconanne, opasyx cnoxnym nnrpancnxnuecxym cncremy ycranonox, nennocre,
oxnann, peannsymmnxcx nnocnecrnnn n nnnnnyantnom crnne ponrentcrna. Kpome roro, +ror +ran
conponoxaercx oocrpennem nnyrpennnx xon]nnxron nnunocrn xenmnnt.
Taxnm opasom, +ran npnnxrnx ponn marepn moxno onpeennrt xax ocot nepno n onrorenese marepnncxo
c]ept nnunocrn xenmnnt, xoropt xapaxrepnsyercx pxom ocoennocre:
1) noxnnenne peantnoro ponenoro noneennx;
2) cornaconanne ponrentcxnx ycranonox xenmnnt, ee npecrannenn o cee xax marepn, connantntx oxnann
oxpyxammnx;
3) nepecrpoxa ponenoro neepa nnunocrn;
4) noxnnenne nnn axryannsannx norpenocrn n marepnncrne, nepecrpoxo nnunocrntx cmtcnon.
Hepexo x ponrentcrny (poxenne nepnoro peenxa) mnorne anropt cunramr onnm ns ocnonntx nepnoon n
cemenom nnxne. Hnora +ro cotrne nastnamr opasonannem cocrnenno cemtn (B.H.3anennn, 1991).
uenomenonornx +roro +rana neotxnonenno cnoxna n mnoroopasna. B nepnnarantno ncnxonornn n
ncnxonornn marepnncrna cymecrnymr pasnte napnanrt nepnonsannn annoro +rana. Hanpnmep, cranx npnnxrnx
pemennx o coxpanennn epemennocrn, nepno epemennocrn o menenennx nnoa, nepno nocne menenennx, pot,
nocnepoono nepno (B. H. Fpyrman, 2000; I. I. unnnnnona, 2002).
B uem cocronr xpnsncnocrt +roro +rana? C xaxnmn rpynocrxmn cranxnnaercx xenmnna, npnnnmax nonym
connantnym pont? Hocxr nn +rn rpynocrn n crpecct nopmarnnnt xapaxrep?
Hepexo x ponrentcrny n +ran npnnxrnx ponn marepn xnnxmrcx naxntmn xnsnenntmn cotrnxmn n
conpxxent xax c ponentm nanpxxennem, rax n c ynennuennem exenenntx xnsnenntx rpynocre.
I. H. Maxxynn n x. Harepn (1982) cunramr, uro xnsnennoe cotrne +ro crpeccop, nnnxmmn na cemtm xax
nenoe, ee uacrt nnn ee unenon, xoropt moxer nonneut nepement, xacammnecx pasntx c]ep xnsnn: ncnxonornuecxoro
xnnmara, rpannn, nene n nennocre, cnocoon nsanmoecrnnx. Hoxnnenne nepnoro peenxa ona ns camtx pesxnx
nepemen n xnsnn uenonexa. Ho mnennm A. Poccn ( A. Rossi, 1968), poxenne nepnenna naxnemn ]axrop nepexoa
or mnocrn x nspocnocrn, ocoenno nx xenmnn. Mnorne pyrne xnsnennte nepement, raxne xax samyxecrno, norepx
paort n npouee, nocxr oparnmt xapaxrep, a +ro xnnenne (ponrentcrno) neoparnmo.
. marepn epemennocrt n poxenne peenxa +ro cnoeopasnt xpnsnc n pasnnrnn ee cyexrnnnocrn.
Hcxnmuax nospacrnym cocrannxmmym, ero moxno coornecrn c xpnsncamn poxennx, nem xoroptx paspaartnaer
B. H. Cnoounxon. Kpnsnc poxennx xax nxoxenne nnunocrn n nonym omnocrt conponoxaercx cnnrom,
xauecrnenntm npeopasonannem n cncreme ornomenn c mnpom, c nmtmn n coo, nnyrpn xoropo nporexan
npetymn +ran pasnnrnx cyexra. 3ro ncera xpnsnc camocrn n ee xonxperno, exrentno ocnoenno
onpeenennocrn n oxnanne, noncx nontx ]opm co trnnocrn (E. H. Hcaen, B. H. Cnoounxon, 2000). 3ran
npnnxrnx ponn marepn n annom xonrexcre xnnxercx nopmarnnntm xpnsncom cyexrnnnocrn xenmnnt.
Knaccnuecxax sananax reopnx xpnsncon rpaxryer xpnsnc xax cotrne, ntxoxmee sa pamxn otunoro yxnaa
neme n cotrn. On npexnnxer ocote rpeonannx x nnunocrntm pecypcam, rpeyer nnnmannx nnn nemenennoro
ecrnnx, orpannunnaer nosmoxnocrn ynpannennx n xonrponx.
Bmecre c rem, xpnsnc +ro n nonopornt nynxr, xoropt ranr n cee xax onacnocrn, rax n nosmoxnocrn. V
uenonexa, xoropt ne paspemaer xpnsnc, ynennunnaercx onacnocrt pasnnrnx nenpornuecxoro cnnpoma; ycnemnoe
paspemenne xpnsnca, naoopor, necer n cee nosmoxnocrt nayuennx n nnunocrnoro pasnnrnx uepes npnoperenne
xnsnennoro ontra (P. A. Axmepon, 1994).
Mnorne ntammnecx cemente ncnxorepanenrt nncann o rom, uro cemtx, oxnammax peenxa, cronr na nopore
ceptesntx nsmenenn, a snaunr, cemenax cncrema cranonnrcx yxsnnmo, ee ]ynxnnonnponanne npnoperaer ueprt
necranntnocrn. Hoxnnenne peenxa menxer cocran cementx nocncrem, nepecrpannaer ornomennx unenon cemtn, uro
nexoroptmn ns nnx nepexnnaercx nectma onesnenno. K. Bnra-xep ormeuan, uro nce rpynocrn cemeno xnsnn
orcrynamr na nropo nnan, xora na cneny ntxoxr nepexnnannx epemennocrn, poon, xopmnennx mnaennen o
onoro roa. C. Mnnyxnn npeynpexan, uro noxnnenne peenxa osnauaer noxnnenne n cemte paccexnno crpyxrypt,
uro nneuer sa coo cnoxnym peoprannsannm cynpyxecxo nocncremt n nepexo crannr no yrposy cymecrnonanne
nce cncremt cemtn (C. Mnnyxnn, u. unmman, 1998).
Cymecrnyer n pyrax rouxa spennx, cornacno xoropo noxnnenne nepnoro peenxa +ro cxopee nnannt
nepexo cemtn n nonoe cocroxnne, uem ee xpnsnc. Fontmnncrno cynpyxecxnx nap coomamr, uro onn ncntrtnamr
nnmt nesnaunrentnte rpynocrn n npncnoconennn x nono cnryannn. Hanpnmep, y mnornx marepe ne tnaer
nocnepoono enpeccnn. B xoe cnennantnoro nccneonannx R. Fentcxn n M. Ponan (1990) onapyxnnn, uro or 20%
o 35% onpomenntx nap nocne poxennx peenxa naunnamr nonyuart axe ontmee yonnernopenne or cynpyxecxo
xnsnn. Onaxo, na nam nsrnx, annte ]axrt cnnerentcrnymr ne o orcyrcrnnn xpnsnca cemtn, a o crenenn ocrport
ero nporexannx.
Taxnm opasom, oexrnnnax xpnsncnocrt nepexoa x ponrentcrny n npnnxrnx marepnncxo ponn moxer
snaunrentno pasnnuartcx n rom, uro xacaercx cyexrnnno onenxn crpeccorennocrn +roro cotrnx y pasntx nme.
C xaxnmn xonxperno rpynocrxmn n crpeccamn cranxnnaercx xenmnna na +rane npnnxrnx ponn marepn?
Vponent qusuo.oeu:ecroeo cmpecca n nepno epemennocrn n nocne poxennx peenxa (n reuenne ncero nepnoro
roa) ocrarouno ntcox n cnxsan c nepecrpoxo ropmonantnoro ]ona oprannsma, nsmenennem ]ynxnnonnponannx
ncex opranon n cncrem, on ntpaxaercx n snaunrentnom ]nsnuecxom nanpxxennn n ycranocrn. B nepno or sauarnx o
poxennx peenxa n sarem n nepnte mecxnt nocne ero poxennx n oprannsme xenmnnt nponcxoxr rnoantnte
npeopasonannx. Menxercx ]nsnuecxn onnx xenmnnt, xapaxrep ]ynxnnonnponannx ee oprannsma, ropmonantnte
nsmenennx nnexyr sa coo nopmarnnnte nsmenennx +monnonantnoro cocroxnnx. pyrnm ]axropom ]nsnuecxoro
crpecca xnnxercx nepeptn n cexcyantno xnsnn. Mnorne napt npeptnamr sanxrnx cexcom no npemx epemennocrn n n
nocnepoont nepno nnn ncntrtnamr cna n cexcyantno xnsnn (J . Lazarre, 1977).
unsnuecxn crpecc npoxnnxercx ropaso cnntnee, xora peenox poxaercx. Vxo sa nnm n nepnte neenn n
mecxnt nocne poxennx rpeyer orpomnoro ]nsnuecxoro nanpxxennx, xoropoe nocrenenno cnnxaercx no mepe roro,
xax peenox nspocneer, n mart npnoperaer nantxn yxoa sa nnm. Onaxo co npemenem naxannnnaercx ]nsnuecxax
ycranocrt, uro na +monnonantnom yponne ntpaxaercx n paspaxnrentnocrn, ncntntunnocrn nnn, naoopor,
noannennocrn ponrene.
Hcuxo.oeu:ecrue cmpecci xnnxmrcx npeonaammnmn na +rane npnnxrnx ponn marepn. axe ecnn epemennocrt
xenanna nx oonx cynpyron n nporexaer es nnnmo mennnncxo naronornn, y xenmnnt pano nnn nosno
nosnnxamr nepexnnannx no nonoy cocrnenno xomnerenrnocrn n ponn marepn, ecnoxocrno sa soponte n
esonacnocrt peenxa. Ho mepe pocra n nesanncnmocrn ere ncnxonornuecxne crpecct ycnnnnamrcx. Onn
ntstnamrcx rem, uro ponrenn nocroxnno ecnoxoxrcx o erxx, o nx narononyunn, esonacnocrn n r. . Fonee roro,
no mepe npnnxrnx ponn pasnnnaercx ponrentcxax pe]nexcnx, n mart uame naunnaer nonnonartcx o rom, xopomax nn
ona mart, xaxo mareptm ona ntrnxnr n rnasax oxpyxammnx n cocrnenntx ere (A. Rich, 1976).
nnamnxa +rnx rpenor n rpynocre ntrnxnr cneymmnm opasom. B nepnom n nropom rpnmecrpax
epemennocrn +rn nepexnnannx xacamrcx n nepnym ouepet noepxannx cocrnennoro sopontx n sopontx
yymero peenxa, x rpertemy rpnmecrpy na nepnt nnan ntxoxr nonpoct poon n opamennx c peenxom n nepnte
nn n neenn nocne poxennx, n, naxonen, xora peenox poxaercx, onxrt xpane axryantntmn cranonxrcx nonpoct
sopontx peenxa n marepn, yuamamrcx xon]nnxrt c cynpyrom n nnsxnmn pocrnennnxamn.
Ponrentcrno rpeyer cymecrnenntx nepemen n orpannuenn n nnuno xnsnn. 3rn nepement otuno
xnaccn]nnnpymr n coornercrnnn c rem, xax onn nnnxmr na xonxpernte c]ept nnuno n cemeno xnsnn. Hepexo x
ponrentcrny ormeuen cneymmnmn cotrnxmn.
1. Hsmenennx n nenrnunocrn n nnyrpenne xnsnn. K +romy ornocxrcx nsmenennx uyncrna ponrene n nx
npenonoxenn o cemeno xnsnn.
2. Hepepacnpeenenne pone n nepement n cynpyxecxnx ornomennxx. Kora oa cynpyra nsmyuent
neoctnannem n nenosmoxnocrtm trt nmecre, n nx xnsnn nponcxoxr nepement, cnxsannte c nensexntm
pasenennem rpya.
3. Hepement n ponxx n ornomennxx co crapmnm noxonennem. Hepexo x ponrentcrny sarparnnaer xax
ponrene, rax n aymex c eymxamn. Hpnuem ncnxonornuecxax cenapannx or cocrnenno marepn ona ns
naxnemnx saau xenmnnt n nepno ntnamnnannx peenxa.
4. Hsmenennx pone n ornomenn nne cemtn. Bnemnne nsmenennx xacamrcx, rnanntm opasom, marepn, rax xax
e npnxonrcx ocrannrt paory, xorx t na npemx, urot nocnxrnrt cex saoram o peenxe.
5. Honte ponrentcxne ponn n ornomennx. Cynpyrn onxnt npnnxrt na cex nonte oxsannocrn, cnxsannte c
nocnnrannem peenxa.
B nepno npnnxrnx ponn marepn y xenmnnt nosnnxamr nnrpa-n nnrepncnxnuecxne ponente xon]nnxrt.
Bnyrpnponeno xon]nnxr +ro pacxoxenne mexy pontm n nnunocrtm, mexy rpeonannxmn ponn n
cncremo nnyrpennnx nennocre nnunocrn. Taxo xon]nnxr xapaxrepen nx ennanrnoro marepnncrna, xora
ncnonnenne ponn marepn naranxnnaercx na nexenanne nocnnrtnart, xopmnrt peenxa, yxaxnnart sa nnm n saornrtcx
o ero soponte.
Mexponeno xon]nnxr +ro onnosnnnx mexy nymx n onee ponxmn ono nnunocrn. On nosnnxaer, xora
xenmnna ne moxer paccrannrt npnopnrert n cnoe xnsnn, ntpart mexy cocrnenno xaptepo nnn pontm xent n
marepnncxo pontm. B ncnxonornn +ror rnn xon]nnxra uacro nastnamr work family.
Bnyrpnnnunocrnt poneno xon]nnxr saxnmuaercx n npornnopeunn mexy nonnmannem ponn camo nnunocrtm
n oxnannxmn pyrnx. B xoncyntrarnnno npaxrnxe uacro npnxonrcx ncrpeuartcx c rem, uro cynpyr, cocrnennax
mart, pystx yxnantno sactnamr xenmnny coneramn, xaxo mareptm ona onxna trt. H anexo ne ncera +rn
conert coornercrnymr ee cocrnenntm npecrannennxm o xopome marepn. Cnryannx ycyrynxercx n cranonnrcx
xon]nnxrno, ecnn +rn oxnannx npornnopeuar pyr pyry.
Mexnnunocrnt poneno xon]nnxr +ro pasnornacne mexy nmtmn, nrpammnmn pasnte ponn, n cnryannn
ponenoro nsanmoecrnnx. Cynpyrn uacro tnamr ne yonnernopent nxnaom pyr pyra n nocnnranne peenxa, nnn
xe nx ponrentcxne ycranonxn ne connaamr, npornnopeuar pyr pyry, uro n npnnonr x mexnnunocrnomy ponenomy
xon]nnxry (H. u. Kennepman, 1998).
Hnrpancnxnuecxne rpynocrn ponrentcrna moryr trt cnxsant c neopaoranntmn xon]nnxramn n
cocrnenno cemte. . H. upamo ormeuan, uro rpynocrn, c xoroptmn n annoe npemx cranxnnaercx xnnenr n paxe,
ponrentcrne, a raxxe rpynocrn nnrpancnxnuecxoro xapaxrepa, onxnt paccmarpnnartcx xax xomnencannonnte
ycnnnx, nanpannennte na ro, urot xonrponnponart, ncnpannxrt n nepexnnart crapte xon]nnxrnte ornomennx,
cymecrnonanmne n ponrentcxo cemte xnnenra. Ornomennx xenmnnt c cocrnenno mareptm nmemr onpeenennym
nnamnxy. 3monnonantnax cenapannx onxna saxonunrtcx x nauany cocrnennoro marepnncrna, nnaue
nenpopaorannocrt no nnyrpennem mnpe ponn ouepn ne nosnonnr xenmnne narononyuno npnnxrt pont marepn (B. H.
Fpyrman, A. . Bapra, H. R. Xamnrona, 2000).
F. C. Mnnnepnx. A. Maepc oannxmr x cnenn]nuecxnm ]nsnuecxnm n ncnxonornuecxnm ]axropam
ponrentcxoro crpecca na +rane npnnxrnx ponrentcxo ponn ]nnanconte rpynocrn. unnancont crpecc
ponrentcrna +ro neuro ontmee, uem npocro entrn. Heyonnernopenne ]nnancontm nonoxennem cemtn nneuer sa
coo xon]nnxrt, ccopt, napacranne nanpxxennx.
B nccneonannn cnenn]nxn rpynocre, c xoroptmn cranxnnaercx xenmnna na +rane npnnxrnx ponn marepn, n
nponecce ecet epemenntm xenmnnam npenaranoct ornernrt na na nonpoca:
1) xaxne cnryannn cnoe xnsnn ceuac nt t nasnann rpyntmn?
2) uro ntstnaer ecnoxocrno, sacrannxer nepexnnart, nonnonartcx?
Xenmnnt orneuann na +rn nonpoct na 3-m rpnmecrpe epemennocrn n n nnrepnane mexy 4-mn 15-m mecxnamn
nocne poxennx peenxa. Honyuennte ornert tnn npoanannsnponant meroom xonrenr-anannsa.
Ananns ntcxastnann pecnonenron nosnonnn ntennrt cneymmne xareropnn rpynocre.
1. usui u soopoeie peoeura. B nee nomnn raxne ]past, xax: Peenox cnnmxom mano / mnoro nnraercx; Ftn
ronone, n x ynana. Ouent ncnyranact, nce nn n nopxxe c mantmom; o n n nauane epemennocrn x mnoro xypnna n
renept nepexnnam, ne orpasnrcx nn +ro na soponte moero peenxa; Hourn nepe experntm ornycxom no paore
npnmnoct exart n Mocxny, nepexnnana.
Hocne roro xax peenox noxnnncx na cner, ntcxastnannx, cocrannxmmne +ry xareropnm, ecrecrnenno,
nsmennnnct: Vxacno, xora peenox oneer, n rt nnuem ne moxemt nomout, nao npocro xart, xora cnaer
remneparypa; Kax ntpart, uem neunrt, urot ne sarynrt soponte mantma eme c ercrna; Hocemenne c
peenxom npaue; Kora peenox nonyunn rpanmy; Hauan xonrt n nce npemx nannaer mnmxn n cnnxxn.
2. Hoeeoeuue peoeura u nonimru eocnumame.iuom eosoecmeu. Hoonte ntcxastnannx noxnnxmrcx rontxo
nocne poxennx peenxa. Hanpnmep: He nonnmam, nouemy on nnauer, xouy ycnoxonrt, no ne snam xax; Tpeyer
mnoro nnnmannx; Hepnnnuam, xora ne cnymaercx; Txxeno, xora xanpnsnnuaer; He mory ynoxnrt cnart; He
nonyuaercx npnyunrt x pexnmy n np.
3. Coocmeeuuoe soopoeie u ca+o:vecmeue +amepu. K +ro xareropnn ornocnrcx nect cnexrp ]nsnuecxnx
neomorann no npemx epemennocrn (sa ncxnmuennem ntpaxenno naronornn n anno ntopxe). Hocne poxennx
peenxa: nnoxoe camouyncrnne, nocroxnnoe xenanne cnart, ]nsnuecxax ycranocrt, nocnepoonte
ocnoxnennx, nponemt rpynoro ncxapmnnnannx n np.
4. Oepauu:euue ceooooi u coua.iua uso.u. 3ra xareropnx rpynocre noxnnxercx n ornerax rontxo nocne
poxennx peenxa n npecrannena cneymmnmn ]pasamn: nocroxnnoe onnouecrno, nenosmoxnocrt omartcx c
pystxmn, x xax npnnxsannax, sanepra n uertpex crenax, ner cnoot nepennxennx, x ne mory nnxya yrn,
uyncrnym cex n nonno nsonxnnn.
5. Omuoueuu c +vre+ (omo+ peoeura). Kax npannno, +rn ntcxastnannx nocxr nerarnnnt xapaxrep, n nnx
ynomnnamrcx xon]nnxrt, ccopt, pasmonnxn mexy cynpyramn. Kpome roro ona na myxa, omymenne
esntxonocrn, xora nopyranact c myxem, mano nnnmannx co cropont myxa, myx mano tnaer oma.
6. Omuoueuu c o.usru+u (cocrnenntmn ponrenxmn n / nnn ponrenxmn myxa). Henonnmanne co cropont
ponrene /
mamt, cnopt c ponrenxmn, nocemenne cnexponn / ccopa co cnexpontm, neonepne co cropont
ponrene, xpnrnxa ponrenxmn monx meroon nocnnrannx.
7. Mamepua.iuie (quuaucoeie) mpvouocmu. Cnexrp noontx nponem ocrarouno ontmo, no n ocnonnom
cnonrcx x nexnarxe ener.
8. Hpoqeccuoua.iuie mpvouocmu. Onn xapaxrepnt nx nepnoa epemennocrn, noxa xenmnna eme paoraer, n
npaxrnuecxn ne ncrpeuamrcx n nepnt ro nocne noxnnennx peenxa.
Konnuecrnennt n xauecrnennt ananns +rnx xareropn nosnonnn ntcrponrt nepapxnm rpynocre, na xoropte
xenmnna axnenrnpyer nnnmanne no npemx epemennocrn n nocne poxennx peenxa.
Hpecrannennte pesyntrart narnxno emoncrpnpymr, uro na nporxxennn +rana npnnxrnx ponn marepn
nponcxonr nnamnxa rpynocre, nocnpnnnmaemtx xenmnnamn n xauecrne omnnanrntx. Ha nepntx mecrax
nocrenenno oxastnamrcx cnenn]nuecxne crpeccopt, cnxsannte c ponentmn ]ynxnnxmn:
n nepno epemennocrn nonnenne sa cocrnennoe soponte, xoropoe paccmarpnnaercx xax ponenoe
(samnmammee nno) noneenne;
n nepnt ro xnsnn peenxa mnaenen xax rnannt oexr ponenoro noneennx, ero soponte, cnxsannte c
nnm nsmenennx n otunom yxnae cemeno xnsnn (nsanmoornomennx c cynpyrom, pocrnennnxamn, orpannuenne
cnoot).
Tannna 5
uua+uua npuuuu cmpeccoe xeuuuum ua +mane npuuamua pouu +amepu
Hpu+e:auue: annte nonyuent no pesyntraram xonrenr anannsa nonycrpyxrypnponannoro nnrepntm.
uem crapme cranonnrcx peenox, rem uame ynomnnamrcx rpynocrn n ero nocnnrannn, no nsanmoecrnnn c nnm.
B nponecce npnnxrnx ponn marepn na nocnenne mecra n nepapxnn yxoxr marepnantnte, ]nnanconte,
npo]eccnonantnte rpynocrn, xoropte nanpxmym ne cnxsant c ]ynxnnonnponannem n ocnannaemo ponn.
Kaxnm opasom xenmnnt cnpannxmrcx c +rnmn rpynocrxmn? Kaxne cnocot connaennx ncnontsymr?
Pesyntrart nccneonannx noxastnamr, uro crpyxrypa connaammero noneennx (ro ecrt coornomenne crnne
connaammero noneennx) xenmnnt no npemx epemennocrn n xenmnnt, ne nmemme peenxa, ne ornnuamrcx. uame
ncero n re, n pyrne, ntnpamr nponemno-opnenrnponannt crnnt connaennx, na nropom mecre connantnoe
ornneuenne, sarem nseranne, n, naxonen, +monnonantno-opnenrnponannt xonnnr n ornneuenne or nponemno
cnryannn.
Tannna 6
Cmpyumypa ncuxouoeuuecuoeo coeuaauua xeuuuu e nepuo epe+euuocmu u nocue poxeuua peeuua (n = 50), a
mauxe xeuuuu, ue u+emuux eme (n = 50)
B connaammem noneennn xenmnn-marepe +monnonantnoopnenrnponannt xonnnr sannmaer rperte mecro, a
xonnnr, opnenrnponannt na nseranne uerneproe, uro ornnuaer +ry crpyxrypy or nx xe noxasarene no npemx
epemennocrn n or noxasarene eserntx xenmnn.
Kax cneyer ns rannnt, npnopnrert n ntope crnne xonnnra ocramrcx nourn remn xe. Pasnnuaercx nn
ntpaxennocrt (uacrora ncnontsonannx) n noneennn orentntx crnne n rpynnax xenmnn c ertmn n es ere, a
raxxe y onnx n rex xe xenmnn o n nocne poxennx peenxa?
Crarncrnuecxn ananns noxastnaer, uro cymecrnymr snaunmte pasnnunx no necxontxnm crnnxm connaammero
Kareropnn xonrenr-anannsa
(nepno epemennocrn)
Konnuecrno
ynomnnann (n =
50)
Kareropnn xonrenr-anannsa
(nepnt ro xnsnn peenxa)
Konnuecrno
ynomnnann (n =
50)
1
Cocrnennoe soponte n
camouyncrnne marepn
39 3oponte peenxa 46
2 Hpo]eccnonantnte rpynocrn 35
Cocrnennoe soponte n
camouyncrnne marepn
38
3
Marepnantnte (]nnanconte)
rpynocrn
28
Ornomennx c myxem (ornom
peenxa)
25
4 3oponte peenxa 13 Ornomennx c nnsxnmn 19
5
Ornomennx c myxem (ornom
peenxa)
H
Orpannuenne cnoot (connantnax
nsonxnnx)
14
6 Ornomennx c nnsxnmn 10
Honeenne peenxa n nontrxn
nocnnrarentnoro nosecrnnx
9
7
Orpannuenne cnoot (connantnax
nsonxnnx)
0
Marepnantnte (]nnanconte)
rpynocrn
8
8
Honeenne peenxa n nontrxn
nocnnrarentnoro nosecrnnx
0 Hpo]eccnonantnte rpynocrn 2
Crnnn n cycrnnn connaammero
noneennx
Bepeuennme aenmnnm Ma1epn enmnnm es e1en
(meronxa KHCC)
Cpenee
snauenne
Pernnr
Cpenee
snauenne
Pernnr
Cpenee
snauenne
Pernnr
Hponemno-opnenrnponannt xonnnr 3,44. 1 3,53 1 3,64 1
3monnonantno -opnenrnponannt
xonnnr
2,81 4 2,77 3 2,81 4
Konnnr, opnenrnponannt na
nseranne
2,90 3 2,59 4 2,86 3
Ornneuenne 2,39 5 2,13 5 2,46 5
Connantnoe ornneuenne 3,21 2 3,29 2 3,41 2
noneennx n nccneyemtx rpynnax.
Fepemennte xenmnnt snaunrentno pexe ncnontsymr n rpyntx cnryannxx nponemno-opnenrnponannt
xonnnr. H ecnn n cpannennn c nxxe ntopom, no yxe nocne poxennx peenxa, no +romy crnnm pasnnna nesnaunma, ro
n cpannennn c ntopom xenmnn, ne nmemmnx ere, ona cymecrnenna. 3rn annte nornepxamr pesyntrart
nccneonann sanantx anropon o cnnxennn +]]exrnnnocrn nponemno-opnenrnponannoro xonnnra npn connaannn c
rpynocrxmn n crpeccamn epemennocrn.
Connantnoe ornneuenne xax cnoco connaannx c rpynocrxmn ocrarouno uacro ncnontsymr xenmnnt ncex
rpynn. Cronxnynmnct c rpynocrxmn, onn snonxr pyry, nponoxr npemx c nnsxnm uenonexom, crapamrcx trt
na nmxx, pasronapnnamr c rem, ue coner ocoenno nenxr. Cpenne noxasarenn ntpaxennocrn +roro cycrnnx y
eserntx xenmnn xaxyrcx necxontxo ntme, uem y epemenntx n xenmnn c ertmn.
Marepn nyxamrcx n noepxxe n uame ncnontsymr +ry crparernm, no nx nnx coepxanne +ro crparernn no
cmtcny npnnnxaercx x nponemno opnenrnponannomy crnnm. Cnenn]nuecxne rpynocrn +rana npnnxrnx ponn
marepn rpeymr opamennx sa nomomtm x cnennanncry, conera pocrnennnxa nnn pyra... roro, xro moxer nomout
n +ro cnryannn. Ho cyrn, nx monotx marepe raxoe noneenne cnococrnyer pemennm nponem, cnxsanntx co
sopontem peenxa, a onn ormeuamrcx marepxmn xax nanonee ceptesnte n rpynte n +ror nepno. Kpome roro,
xenmnnt, npnnnmax marepnncxym pont, no mnorom opnenrnpymrcx na connantnte oxnannx, nnemne saanaemte
nopmt ponenoro noneennx. Bce +ro oxcnxer axrnnnt noncx connantno noepxxn monotmn marepxmn.
Innoresa o ontme ntpaxennocrn +monnonantno-opnenrnponannoro crnnx connaannx y xenmnn, utx
epemennocrt nporexaer narononyuno n ne conponoxaercx ceptesntmn crpeccamn, crarncrnuecxn ne
nornepxaercx. Bo npemx epemennocrn +ror crnnt n cpenem ncnontsyercx xenmnnamn uame, uem nocne poxennx
peenxa nnn no cpannennm c xenmnnamn, ne nmemmnmn ere, onaxo +ra pasnnna crarncrnuecxn ne snaunma.
Cymecrnyer nnamnxa n ntope raxnx crnne connaannx, xax nseranne n ornneuenne. Onn snaunrentno
pasnnuamrcx y onnx n rex xe xenmnn o n nocne poxennx peenxa.
B nepno epemennocrn oxpannrentnte crparernn nserannx n ornneuennx nomoramr xenmnne yepeut cnom
ncnxnxy (n soponte peenxa) or nenaronpnxrntx crpeccontx cnryann, n no+romy ona uame nx ncnontsyer. Marepn
snaunrentno pexe yxoxr or nponem, npenounrax ornecrnct x nosnnxme rpyno cnryannn xax x saaue n
cocpeorounrtcx na ee pemennn. H ecnn ronopnrt o nanpannennocrn connaammero noneennx n rpyno xnsnenno
cnryannn npnnnxenne nnn yanenne or nponemt, ro marepn opnenrnponant na nepnt rnn (npnnnxenne),
epemennte na nropo (yanenne). H +ro nonxrno: ornercrnennocrt sa xnsnt n soponte peenxa, xoropym xenmnna
omymaer, cran mareptm, orpannuennocrt connantno axrnnnocrn n cocpeorouennocrt cosnannx na nontx
marepnncxnx ]ynxnnxx ne nosnonxmr xenmnne ornneutcx nnn yexart or nponemt.
annax ocoennocrt n ntope xonnnr-crnne npoxnnxercx n n cpannennn c pesyntraramn rpynnt xenmnn, ne
nmemmnx ere.
Taxnm opasom, nseranne n ornneuenne or nponemt xax cnocot connaannx c rpynocrxmn ns nccneyemtx
rpynn xenmnn menee ncero npncymn marepxm.
Ananornunte pesyntrart nonyuent n nccneonannn n c nomomtm pyro meronxn (OCC).
annte o connaemmem noneennn xenmnn noxoxn: nepnte mecra n pernnre sannmamr nponemno-
opnenrnponannte crparernn n noncx connantno noepxxn. B xonne pxa npenourenn nseranne,
ornneuenne ncrannnponanne, xax nanmenee npnemnemte nx xenmnnt n +ror nepno.
Tannna 7
Pesyuomamm emopa uonuue-cmpameeu xeuuuua+u nocue poxeuua peeuua u esemum+u xeuuuua+u
3naunmte pasnnunx n ntope onpeenenntx xonnnr-crnne n crparern n nyx rpynnax nosnonxmr ronopnrt o
nnx xax o ocoennocrxx connaammero noneennx xenmnnt na +rane npnnxrnx ponn marepn. Onn cocroxr n
cneymmem:
1) nponemno-opnenrnponannt xonnnr, necmorpx na ro uro ncnontsyercx uame pyrnx, y epemenntx
snaunrentno menee ntpaxen, uem y xenmnn, ne nmemmnx ere;
2) xonnnr, opnenrnponannt na nseranne n ornneuenne or nponem, nanmenee xapaxrepnte crnnn
connaannx na +rane npnnxrnx ponn marepn xax n nepno epemennocrn, rax n nocne poxennx peenxa, n cpannennn c
+rnmn xe crnnxmn n noneennn xenmnn, ne nmemmnx ere;
3) marepn ontme nyxamrcx n connantno noepxxe n uame ncnontsymr +ry crparernm, coepxanne xoropo
Konnnr - crparernn Marepn (n =50) Xenmnnt es ere (n =50)
(meronxa OCC) Cpenee snauenne Pernnr Cpenee snauenne Pernnr
Honcx connantno noepxxn 1,99 1 1,86 3
Hnannponanne pemennx nponemt 1,95 2 2,05 1
Hpnnxrne ornercrnennocrn 1,89 3 1,80 4
Camoxonrpont 1,86 4 1,91 2
Honoxnrentnax nepeonenxa 1,59 5 1,73 5
Kon]ponrannx 1,58 6 1,55 6
ncrannnponanne 1,43 7 1,51 8
Fercrno - nseranne 1,43 8 1,55 7
n cnny cnenn]nxn cnryannn npnnnxaercx x nponemno opnenrnponannomy crnnm.
nnamnxa connaammero noneennx or epemennocrn x poxennm peenxa nanmaercx n ornomennn xonnnra,
opnenrnponannoro na nseranne n ornneuenne. Hocne poxennx peenxa +rn cnocot connaannx c rpynocrxmn
ncnontsymrcx xenmnnamn snaunrentno pexe, uem o poxennx peenxa no npemx epemennocrn.
C1peccm uyaunn, nnepnme c1anmnx o1naun
Oo omax uuroeoa uu:eeo mo:uo ue suaeui... Ouu npuxoom u vxoom.., oocuu. Mv+u-nana.
T. nccon
Conpemennax poccncxax cemtx naxonrcx n cnryannn neonpeenennocrn. C ono cropont, n namem omecrne
nepexonoro nepnoa nponcxonr nomxa craptx crepeornnon noneennx, xacammnxcx cemeno cncremt, onn yxe
ne xnnxmrcx crporo pernamenrnponanntmn, c pyro cropont, eme ne cosant re moenn noneennx, na xoropte nao
opnenrnponartcx uenonexy n cementx ornomennxx. 3ro moxer npnnonrt x samemarentcrny, cmemennm myxcxnx n
xencxnx pone, ntnonnennm onnm uenonexom mnoxecrna npornnopeunntx ]ynxnn, ro ecrt ponenomy nnn
nnyrpnponenomy xon]nnxry (I. M. Anpeena, . Maepc). B raxo cnryannn nnnnn, sannmammn onpeenennt
craryc, cranxnnaercx c neconmecrnmtmn oxnannxmn (I. M. Anpeena, 2000).
Ornocnrentno pacnpeenennx pone n cemte tno nneeno nonxrne nonoponenax n]]epennnannx (R. E.
Anemnna, H. R. Fopncon), no xoropo nonnmaercx crenent xecrxocrn n pacnpeenennn cementx pone. Hsnecrno,
uro crpyxrypa cementx pone rpanc]opmnpyercx na pasnnuntx +ranax xnsneexrentnocrn cemtn. Hpnunna +romy
oexrnnnte ocroxrentcrna: ncrynnenne n pax, poxenne peenxa. Hoxnnxmrcx nonte connantnte ponn, xoropte,
xax npannno, nnexyr sa coo nonte oxsannocrn, nsmenenne ornomenn mexy unenamn cemtn. Ocoenno menxercx
ponenax crpyxrypa na +rane rpnanrynxnnn nnn nosnnxnonennx nepnoro rpeyrontnnxa n cementx ornomennxx (mart
oren peenox). Hmenno poxenne nepnoro peenxa npnnnnnnantno nepecrpannaer cemenym crpyxrypy (R.
E.Anemnna, H. R. Fopncon, M. Foy+n, I. Kpar, P. B. Manepon, H. H. Ooson n p.). Ha +rane rpnanrynxnnn n cemte
noxnnxmrcx nonte connantnte ponn: ponrentcxne mart, oren, xoropte naxnatnamrcx na panee nmemmnecx
cynpyxecxne (xena, myx) n npo]eccnonantnte ponn. Taxnm opasom, uenonex naunnaer axrnnno
]ynxnnonnponart n cncreme nnyrpncementx n nnecementx connantntx pone, xoropte, nsanmoecrnyx pyr c
pyrom, nopoxamr mnoxecrno xon]nnxron, xax na mexnnunocrnom, rax n nnyrpnnnunocrnom yponne.
menouen o1nonc1na. Ponenon xonqnnx1 n ansnn uyaunnm (uyaa n o1na) na +1ane 1pnanrynnnnn ceuennon
c1pyx1ypm
Ornoncrny xax ncnxonornuecxomy ]enomeny nocnxmeno nemnoro paor (R. B. Enceenxona, H. C. Kon, P. B.
Manepon, M. Mn, P. B. Onuapona). Fontmnncrno anropon nonnmaer ornoncrno xax npoxennoe uyncrno, xoropoe
noyxaer myxunny nocrynart n ornomennn peenxa (nnn cnonx ere) c conepexnnamme ornercrnennocrtm.
Ornoncrno onpeenxercx n npocro xax xponnoe pocrno mexy ornom n ero peenxom. Onaxo ecrt n npornnononoxnax
rouxa spennx. Hcxox ns mnorouncnenntx mexxyntrypntx nccneonann, M. Mn npnmna x ntnoy, uro ono ns
naxnemnx xapaxrepncrnx ornoncrna xnnxercx ero connantnax erepmnnnponannocrt, ono connantnoe
npnoperenne uenoneuecrna (M. Mn, 1998). Cneonarentno, ornoncxn nncrnnxr ne nocnr npoxennt xapaxrep, on
pesyntrar connantnoro nayuennx.
Conpemennte nccneonarenn ntenxmr cneymmne +rant onrorenesa ornoncrna (P. B. Manepon, 2003).
Hepei oman ]opmnponanne marpnnt ornoncxoro ornomennx. Homnmo xyntrypnoro n connantnoro craryca
myxunnt, cnxsannoro, npexe ncero, c xyntrypntmn n cementmn rpannnxmn, ocoennocrn ornoncxoro ornomennx
onpeenxmrcx eme n cocrnenno ncnxnuecxo ncropne uenonexa. B reuenne onrorenesa raxne nnt ontra, xax
nsanmoornomenne co cnonm ornom (nnn orcyrcrnne +rnx nsanmoornomenn), ero ocmtcnenne n nnrepnperannx,
ocoenno n cnxsn c cexcyantno xnsntm n cynpyxecrnom, nnnxmr na ornomenne orna x cnoemy peenxy, x cnoemy
ornoncrny.
Bmopo oman nauano cocrnenno ncnxonornuecxo aanrannn x ornoncxo ponn, nauano ]opmnponannx -
xonnennnn orna. On naunnaercx c momenra, xora myxunna ysnaer, uro ero cynpyra epemenna. Peaxnnx myxunnt na
+ro nsnecrne no mnorom onpeenxercx rem, xax npomen nepnt +ran, ro ecrt, xax c]opmnponanact marpnna ornoncxoro
ornomennx. B Kemepone tno nponeeno nccneonanne, n xoe xoroporo nponepxnact rnnoresa o rom, uro +rant
]opmnponannx ornoncxo c]ept onxnt nmert cnon ocoennocrn n ne coornercrnymr +ranam ]opmnponannx
marepnncxo c]ept. 3ra rnnoresa namna cnoe nornepxenne, tnn nonyuent raxne pesyntrart: ontmnncrno
xenmnn nnepnte omymamr cex marepxmn n nepno epemennocrn, a myxunnt yxe nocne poxennx peenxa.
Hsmenennx n +monnonantno c]epe epemenno xenmnnt, ntpaxammnecx n samnrntx peaxnnxx xax perpecc,
nn]anrnnnsm, sanycxamr n myxunne yymem orne, crpemnenne saornrtcx n onexart, emoncrpnponart no
ornomennm x epemenno xene re uyncrna n ornercrnennocrt, xoropte on yer npoxnnxrt no ornomennm x peenxy
(R. B. Enceenxona, 2002).
Tpemu oman cnxsan c poamn n noxnnennem peenxa na cner.
H naxonen, nocnenn, :emeepmi oman ormeuen rem, uro oren nxnmuaercx n nponecc yxaxnnannx sa peenxom.
Ha +rom +rane myxunna nnepnte omymaer cex ornom, no nmenno +ror nepno xnnxercx onnm ns nanonee cnoxntx,
crpeccontx n ero xnsnn.
Poxenne peenxa npnnonr x cymecrnenno rpannnonannsannn nosnnn oonx cynpyron, xora xena
ntnonnxer cyryo xencxne ena n oxsannocrn, cnxsannte c cemte n omom, a myx myxcxne, cnxsannte, npexe
ncero, c paoro. Hoxa peenox concem manentxn, raxoe pacnpeenenne oxsannocre ornocnrentno onpanano n
rnasax oonx cynpyron. Ormeuamr, uro cnnxenne yonnernopennocrn paxom ocrnraer maxcnmyma x romy npemenn,
xora peenxy ncnonnxercx 34 roa, n yxo sa nnm, axe c rouxn spennx otennoro cosnannx, yxe ne rpeyer
xaxnx-ro cyryo xencxnx xauecrn (I. M. Anpeena, 2000; H. I. McCubbin, C. R. Figley, 1983). B +ror nepno ornycx no
yxoy sa peenxom oxanunnaercx, n na xenmnny n name crpane noxnrcx nonax narpysxa: uame ncero nesanncnmo or
cnoero xenannx ona ntnyxena ntrn na paory n n ro xe npemx npoonxaer ntnonnxrt noannxmmee ontmnncrno
en no omy. Ecrecrnenno, uro raxax cnryannx ne ycrpannaer xenmnny, x romy xe, ntxo na paory ycnnnnaer ee
macxynnnnte opnenrannn, uro raxxe cnococrnyer pocry axrnnnocrn n norpenocrn n nsmenennn cemeno cnryannn.
B cymnocrn, enncrnennt cnoco pemennx +ro nponemt axrnnnax nxnmuennocrt myxa n ena cemtn. Ho raxoe
xapnnantnoe nsmenenne ero nosnnnn nectma sarpyneno n cnxsn c nentm pxom ]axropon npemecrnymme
connannsannn, ne nororonnnme mantunxa x axrnnnomy yuacrnm n cementx enax. Vxe cnoxnnmeecx n cemte
rpannnonnoe pacnpeenenne pone n oxsannocre, npeoonert nnepnnm xoroporo nenpocro, n, naxonen, connantnax
cnryannx n nenom, re paora (n, npexe ncero, paora myxunn) ontme nennrcx, npnnonr x romy, uro nocrynnrtcx
cnoe connantno nosnnne, nepeopnenrnponartcx na cemtm myxunne oxastnaercx cnoxno. pyrnmn cnonamn,
conpemennt poccncxn myxunna ne roron sanxrt axrnnnym nosnnnm n cemte ncnecrnne cnoe ocoo
connannsannn, ocnonanno na crepeornnntx npecrannennx o ponn myxunnt. B pesyntrare +roro on oxastnaercx n
cnryannn ponenoro xon]nnxra n nepexnnaer crpecc.
Cymnocrt xon]nnxra saxnmuaercx n ntnonnennn myxunno ononpemenno necxontxnx pone: myx,
oren (nnyrpn cemtn) n xopmnnen uenonex, oecneunnammn cemtm (nnecement acnexr exrentnocrn). Kax
npannno, myxunna oxastnaercx ne n cocroxnnn orneuart ncem rpeonannxm +rnx pone, nocxontxy y nero ner
]nsnuecxnx nosmoxnocre n npemenn na xauecrnennoe ncnonnenne rpeonann, npexnnxemtx ponxmn.
Bnyrpnponeno xon]nnxr ntpaxaercx n rom, uro rpeonannx, npexnnxemte x nocnrenm ono ponn,
npornnopeunnt. Ho mnennm pxa anropon (R. B. Anemnna, H. C. Kon, P. B. Manepon), rpannnonno ponn myxa n orna
tnn nensmenntmn nx mnornx noxonenn.
Ha pannnx +ranax pasnnrnx uenoneuecxoro omecrna ponrentcxne ]ynxnnn pacnpeenxnnct mexy mnpoxnm
xpyrom pocrnennnxon. Oren ntnonnxn ]ynxnnm samnrt n nmen neorpannuennym nnacrt na xnsntm ere. B nauane
XIX n. noxnnxercx xonnennnx marepnncxo nmnn, o nmnn orna peun ne ner. Kpome roro, nponosrnamaercx
nesamennmocrt marepn n nocnnrannn ere, nosnnxaer reopnx marepnncxoro nncrnnxra. Onaxo ]nrypa orna no-
npexnemy ocraercx xnmueno n cemte n npnnnexaer nnnmanne mnornx nccneonarene. K conpemennomy myxunne
myxy n orny npexnnxmrcx nonte rpeonannx, ntnonnenne xoroptx neoxonmo nx nopmantnoro
]ynxnnonnponannx cemtn.
Honoe o1nonc1no nonme nepcnex1nnm pasnn1nn
B nocnenee ecxrnnerne rpeonannx x myxcxo ponn crann npornnopeunntmn. Or conpemennoro myxunnt
rpeyercx, urot on tn cnntntm n mxrxnm ononpemenno. On onxen mnoro paorart, no npn +rom eme n mnpnrtcx c
paoro xent. Homnmo ncero roro, uro rpannnonno onxen ymert n enart myxunna, npenonaraercx, uro on npn
+rom onxen raxxe ymert nomenxrt norysnnxn, naxopmnrt peenxa n mnoroe pyroe. Mnornm myxunnam ne concem
nonxrno, n uem xe saxnmuaercx nx pont myxa n orna, n nm nenpocro nrpart n npexnmm pont xopmnntna cemtn,
ntnonnxx eme n marepnncxne oxsannocrn (I. M. Anpeena, 2000; P. B. Manepon, 1998). 3ro xnnenne oycnonnno
nont noxo x nsyuennm ponn orna nonoe ornoncrno, xpome cymecrnymmero rpannnonnoro. Tpannnonnt
noxo, orpannunnaxct paccmorpennem nonornuecxo ponn orna, ormeuan ooconennocrt ero or peenxa, nocxontxy
xonraxrt c peenxom tnn npemenntmn n orcrpanenntmn no cpannennm c marepnncxnmn. Tpannnonno oren
saornncx o cemte xax o +xonomnuecxo ennnne. C cepennt XX n. n cnxsn c +mancnnanne xenmnnt n omecrne
namernncx nonopor x nonomy ornoncrny. Xenmnny nepecrana yonnernopxrt samxnyrax xnsnt, orpannuennax
onpeenenntm xpyrom cementx nnrepecon, n +xonomnuecxn nnrepec sacrannn ee sannmartcx nponsnocrnenno
exrentnocrtm. B cnom ouepet, onnaunnaemax paora npeocrannna xenmnne nexoropym cnooy, anronomnm. 3ra
cnryannx xnnnact npnunno ocosnannx myxunnamn cnoe nono ponn, ycnnennx nx ornercrnennocrn sa cemtm n ere.
Hennocrn, c]opmnponannte n nponecce connannsannn (rpannnonnt noxo x ornoncrny), ne coornercrnymr
nono xauecrnenno npeopasonanno ponn orna ( nonoe ornoncrno ). Hcxox ns +roro nonxrno, nouemy myxunna
ecrnnrentno naxonrcx n cnryannn ponenoro crpecca, npnuem on nonaaer no annenne ponenoro xon]nnxra.
Poneno crpecc (ponenoe nanpxxenne), xax npannno, npnnonr x romy, uro myxunna ne moxer xauecrnenno
ntnonnxrt rpeonannx nono cnryannn, uro ntstnaer ocnanenne nnacrn n cemte, orpaxammeecx n crepeornnnom
opase ornoncxo nexomnerenrnocrn (H. C. Kon, 1988). Amepnxancxne nccneonarenn P. enV. Maxxe
npoanannsnponann no +rnm yrnom spennx 218 xapnxaryp, onynnxonanntx mexy 1922 n 1968 rr. n xypnane
Saturday Evening Post, nsopaxammnx nspocntx c ertmn. Oxasanoct, uro myxunnt nsopaxamrcx
nexomnerenrntmn n 78,6%; y xenmnn coornomenne oparnoe 33,8n66,2%. Ho rnannoe n rom, uro myxunna
onennnaercx npn +rom no rpannnonno xencxnm xpnrepnxm, peut ner o exrentnocrn, xoropo ornt nnxora pantme
nceptes ne sannmannct n x xoropo onn connantno, ncnxonornuecxn, a nosmoxno, n nonornuecxn nnoxo
nororonnent. Cnecrnne +roro noxnnenne y myxunnt-orna cyexrnnntx omymenn nerarnnnoro xapaxrepa:
neyonnernopennocrn, rpenorn, paspaxnrentnocrn, onunnocrn.
Cnryannx ponenoro crpecca npononnpyer nsmenenne xnsnenno nosnnnn myxunnt. Kax noxastnaer
xoncyntrarnnnax npaxrnxa, pesyntrarom ponenoro xon]nnxra xnnxercx raxoe noneenne: myx, cnacaxct or annennx
xent, nce ontme norpyxaercx n cocroxnne naccnnnocrn (crpemnenne nnuero ne enart n samxnyrtcx n cee), xena xe
cranonnrcx nce onee rpeonarentno n npexrnnno. B nrore, n cemte pxom oxastnamrcx axrnnnax xena n
naccnnnt myx, uro, ecrecrnenno, n cnryannn opnenrannn ontmnncrna xenmnn n myxunn na rpannnonnte opasnt
noneennx ornmt ne cnococrnyer pocry cemenoro narononyunx. Taxnm opasom, myxunna nocne poxennx
peenxa n cemte nonaaer no nnnxnne nsanmocnxsanntx crpeccopon pasnoro yponnx (xnsnennte cotrnx, poneno
crpecc, crpecc naxonnennx exenenntx xnsnenntx rpynocre). Taxoe cocroxnne myxunnt sanycxaer mexannsmt
samnrnoro nno connaammero noneennx, npnnoxmne x aanrannn / esaanrannn.
Hccneonannn nepeannannn c1peccon o1nonc1na n connaannn c nnun
Mt nocnxrnnn px nccneonann nsyuennm +monnonantnoro mnpa myxunnt, roronxmerocx crart ornom, n
monooro orna nepnoro peenxa. Kaxont ero nepexnnannx, nosmoxnocrn camoperynxnnn n connaammero noneennx?
He cexper, uro +rn nponemt crann nnrepeconart nccneonarene rontxo n nocnenee npemx. Pesyntrart noxastnamr,
uro myxunna-oren nepexnnaer crpecc nepexoa x ponrentcxo ponn ne mentme, uem ero xena, mart ero peenxa. Ho
nepexnnaer no-cnoemy, cnpannxercx c +rnm ne ncera npoyxrnnno.
nx 55% yymnx ornon n myxe epemenntx xen nanonee snaunmtm ]axropom xnnxercx ecnoxocrno sa
soponte xent n conepmenno nnn]]epenrntm nsmenenne ornomenn c oxpyxammnmn. V 45% myxunn
amnnanenrnocrt uyncrn no ornomennm x xene ntstnaer rpenory.
Kaxont xe npnunnt raxo snaunmocrn +rnx nepexnnann? Hx yanoct ntxcnnrt ne cpasy, n reuenne
nanmenn n ]enomenonornuecxoro nnrepntm.
Fecnoxocrno sa soponte xent nonnocrtm oycnonneno nsmennnmnmcx cocroxnnem epemenno xenmnnt n ee
cocrnenno rpenoro no nonoy sopontx (roxcnxost, cnaocrt).
Amnnanenrnocrt uyncrn x xene npoxnnxercx n nocrnennom ornomennn x ne, c ono cropont, xax x
xenmnne-marepn, c pyro, xax x xenmnnexenmnne. 3ro npornnopeune nopoxaer rammy amnnanenrntx uyncrn y
myxunnt: on nonnyercx o soponoe xent, a nnora emy xouercx satrt, uro ona epemenna; on naroapen xene n
ononpemenno ncntrtnaer pennocrt; on rop or cosnannx, uro yrnepnncx xax myxunna, no n ro xe npemx emy
xaxercx, uro on ne nyxen xene. Hoonax npornnopeunnocrt no ornomennm x cynpyre oycnonnena necoornercrnnem
rpeonann camo connantno ponn myx (myxunna cnntnt, nesanncnmt, snaunr, neuyncrnymmn, no npn +rom
n peantnocrn pannmt, +monnonantnt). Taxxe mnorne myxunnt ormeuamr nannune crpaxa nepe nsmenxmmnmcx
xencxnm renom n norepe xeno ]nsnuecxo npnnnexarentnocrn.
Fyymne ornt ecrnnrentno ncntrtnamr cocroxnne rpenoxnocrn, uro noxasana narnocrnxa yponnx
rpenoxnocrn c nomomtm nneronoro recra M. Hmmepa. Omn yponent rpenoxnocrn yymnx ornon ntme cpenero
no cpannennm c myxunnamn, ne roronxmnmncx crart ornamn n nnxamem yymem, y xoroptx on nnxe cpenero.
Hocne poxennx peenxa myxunna raxxe npoonxaer naxonrtcx n cocroxnnn nanpxxennx (B. Carnp, 1996; P.
Cxnnnep, 1995). 3ro nornepxamr n namn pesyntrart ntxnnennx ]axropon, ntstnammnx cocroxnne ecnoxocrna,
crpecca myxunn-ornon (peenox n cemte nepnt, ero nospacr o 3 ner). 80% myxunn npnsnamr nannune n cnoem
+monnonantnom cocroxnnn rpenory, ecnoxocrno. Hmn tnn nasnant cneymmne ncnxorpanmnpymmne ]axropt:
onnaenne nantxamn no yxoy sa peenxom;
ecnoxocrno sa soponte peenxa;
nponemt cexcyantnoro xapaxrepa;
neoxonmocrt marepnantno oecneunnart cemtm;
nropocrenennax pont myxunnt n ornomennxx mart peenox ;
ycnoenne nono connantno ponn oren;
rpynocrt nocnpnxrnx xent n ponn marepn;
ynennuenne uncna cementx ccop;
rpynocrt nocnpnxrnx peenxa xax unena cemtn.
Taxnm opasom, moxno ntennrt rpn nanpannennx, no xoroptm pasnnnamrcx ornomennx myxunn n +ror nepno:
nsanmoecrnne c xeno, nsanmoecrnne c peenxom n nnyrpennxx nepecrpoxa ycranonox, oxnann, -xonnennnn
camoro myxunnt. Pe]epenrnt ]axrop, ntstnammn ecnoxocrno n nepno epemennocrn cynpyrn (ecnoxocrno
o soponte xent), repxer cnom snaunmocrt, a na nepnt nnan ntxoxr ornomennx, onocpeonannte yxoom sa
peenxom, n nropocrenennocrt myxcxo ponn n nae mart peenox, pennocrt, uyncrno nenyxnocrn.
Hpnneem nanonee xpxne npnmept ns nnrepntm c monotmn ornamn nepnennen.
Hpnuep 4.
C. (23 eooa). a, poroeuue peoeura oecmeume.iuo us+euu.o uauv rusui. B uuroeoa u ue npeono.aea., :mo
ovoem u+euuo mar. Mi c reuo coeepueuuo nepecma.u oouamic, ece uauu omuoueuu, me+i paseoeopoe
oovc.oe.eui oouo npoo.e+o saooma, vxoo sa peoeuro+, vooe.emeopeuue eeo qusuo.oeu:ecrux nompeouocme.
eua nocmouuo ra.vemc ua mo, rar e crv:uo, mre.o, oouuoro. Om maro ncuxo.oeu:ecro am+ocqepi e oo+e
xo:emc oerami, u , rar npaeu.o, cmapamci oo.ue saoeprueamic ua paoome, noo .moi+ npeo.oeo+ om.v:amic
us oo+a. Hs-sa omoeo nocmouuie ccopi, rouq.urmi, oouoi ua mo, :mo ue xo:v oimi c ue u c peoeuro+.
Bos+oruo, omo oecmeume.iuo mar. A :mo roem +eu oo+a ?...Hocmouuo rpu:auu peoeuor, ueooeo.iua u ee:uo
pasopareuua reua.
Hpnuep 5.
H. (25 .em). Hoc.e poroeuu peoeura reua coeepueuuo saoi.a o mo+, :mo ecmi , u :mo no.uoeuui
+vr:uua. Oua nocmouuo uaxooumc poo+ c peoeuro+, ua +eu e epe+euu coeepueuuo ue xeamaem. B, roue:uo,
.mo.m ceoeeo peoeura, uo +ue more xo:emc euu+auu u .acru. Mue ue xeamaem mo reuuuui, romopo oi.a
pauiue +o reua.
Kax nnnm, poxenne peenxa ecrnnrentno oxastnaer nnnxnne na ymennoe pannonecne, nsmenxer cocroxnne
nnyrpennero mnpa myxunnt. Baxnoe xnsnennoe cotrne poxenne peenxa n cemte rpeyer xapnnantno
nepecrpoxn moene noneennx orna.
Tpynocrn, cnxsannte c marepnantntm oecneuennem cemtn, +ro enncrnennt ]axrop, ornocxmncx x
rpannnonntm npecrannennxm myxunnt o pacnpeenennn pone n cemte. pyrne xnnennx xacamrcx nponemt
nonoro ornoncrna, xauecrnenno npeopasonanno ponn orna. 3rn ]axropt cocrannxmr omnnnpymmee xonnuecrno n
annom cnncxe. K coxanennm, nponeme nonoro ornoncrna nocnxmeno mano oreuecrnenntx nccneonann, ocoenno
+ro xacaercx nepexnnann n uyncrn myxunnt-orna. Enncrnennt acnexr, o xoropom ynomnnaercx n
ncnxorepanenrnuecxo nnreparype o cemte, +ro nropocrenennocrt ponn myxunnt n ornomennxx mart peenox.
o poxennx peenxa naprnept mornn cnoono oxastnart +monnonantnym noepxxy pyr pyry, no ponnmncx
peenox renept nornomaer cnnt n nnnmanne marepn nonnocrtm. A +ro snaunr, uro e nx nocnonnennx pecypcon
rpeyercx ontme npexnero nmnn n noepxxn myxa. Ona oraer peenxy crontxo, uro nepnyrt myxy n neuero.
3naunr, myx nnmen cnoe otuno onn +monnonantno noepxxn, nnmer anrnncxn ncnxorepanenr P.
Cxnnnep.
Tem ne menee ycnemnax aanrannx x ornoncrny nosmoxna. P. B. Manepon npenonaraer, uro na ycnemnocrt
aanrannn x ornoncxo ponn nnnxer ontmoe xonnuecrno cnoxno nsanmoecrnymmnx ]axropon, raxnx xax
nnunocrnte ocoennocrn (npexe ncero, ocoennocrn nnunocrno aanrannn), ncropnx xnsnn myxunnt, ocoennocrn
ero nsanmoornomenn co cnonm ornom, moent ornoncrna cnoero orna, xyntrypnte, connantnte n cemente
ocoennocrn, ]nsnuecxoe n ncnxnuecxoe soponte.
Ftnn ntenent raxne naxnte acnexrt npnnxrnx ponn orna myxunno, xax ynaxenne n npnnxsannocrt x orny co
cropont marepn: rontxo n raxo ocranonxe, cunramr cnennanncrt n +ro onacrn, myxunna moxer npoxnnrt cex xax
oren n nocnnrarent.
Eme onn nemanonaxnt ]axrop nospacr myxunnt (ne cnnmxom pano, xora cymecrnyer onacnocrt
nerxomtcnennoro ornomennx x ornoncrny, n ne cnnmxom nosno, xora ornercrnennocrt sa cyty ere moxer
ncnyrart), ro ecrt nnunocrnax spenocrt.
Baxnt raxxe yuacrne orna n omennn c peenxom o poxennx n n nepno mnaenuecrna; yuacrne orna n poax,
rax xax epemennocrt xent +ro nepnax npoa peantno roronnocrn myxunnt x noxnnennm peenxa.
Btenxmr cneymmne noxasarenn ycnemno aanrannn x ornoncrny:
1) yonnernopennocrt cnoe ornoncxo pontm;
2) ornoncxax xomnerenrnocrt;
3) orcyrcrnne nponem no nsanmoecrnnn c peenxom;
4) ycnemnoe pasnnrne peenxa (n rom uncne, ero omee +monnonantnoe narononyune).
Hccneonannx nemenxnx yuentx (. Pyccentnp.) noxasann, uro ornoncrno, xora ono nnrepnannsonano, nnnxer
na cocrnennym nonoponenym nenrn]nxannm myxunnt, ero yonnernopennocrt xnsntm n mnponosspenne.
Bonneuennte n nocnnranne cnonx ere myxunnt npoemoncrpnponann menee pnrnnoe nonnmanne myxcxo ponn n
crepeornna myxecrnennocrn, onn paccmarpnnamr ornoncrno xax naxnemn ]axrop cnoe myxcxo ponn, raxnm
opasom, nenrn]nnnpyx cex c cocrnenntm ornom. Kpome roro, ycranonneno, uro myxunnt, npnnnmammne
snaunrentnoe yuacrne n nocnnrannn cnonx ere, onapyxnnann ontmym yonnernopennocrt xnsntm, uem esernte
myxunnt. Onn nmenn onee ntcoxym camoonenxy n tnn onee ynepent n cee. Ftna onapyxena nsanmocnxst mexy
camoynaxennem n npnnxrnem ornoncxo saort o erxx na cex. Hnrepecnte pesyntrart nonyuent nccneonarenxmn
ns Ancrpannn: oxasanoct, uro ornoncrno nnnxer n na mnponosspenne n yexennx nnunocrn. Menxercx npecrannenne
myxunnt o nennocrn uenoneuecxo xnsnn, ouent naxntm cranonnrcx narononyune peenxa, ero nopmantnoe
pasnnrne. Taxnm opasom, npnnxrne ponn oxastnaer nnnxnne na onepannonantnt acnexr ee ntnonnennx n nnnxer na
nnunocrnte nsmenennx myxunnt.
K coxanennm, aanrannx x ornoncrny y mnornx nnunocrno-nespentx myxunn, eme ne nauanmnct, ryr xe
saxanunnaercx nmecre c nsnecrnem o epemennocrn cynpyrn. Mnorne myxunnt nocne raxnx nonocre nno nponaamr,
ocrannxx cnom epemennym xenmnny naenne co cnonm nontm nonoxennem, nno rpeymr or nee nemenennoro
npeptnannx epemennocrn.
Hponemt, cnxsannte c ennanrntm ornoncrnom, crann n name npemx nectma ocrptmn n axryantntmn.
oxasarentcrnom +roro xnnxercx nosnnxnonenne nontx ]opm orxnonxmmerocx ornoncxoro noneennx: yxo ns cemtn,
orxas or conmecrno xnsnn c cynpyro n peenxom; npoxnnenne nacnnnx no ornomennm x cnoemy peenxy. Hpnunnt
orxnonxmmerocx ornoncxoro noneennx cneyer ncxart, npexe ncero, n +ronenrpnsme, nn]anrnntnocrn, cexcyantno
nepasopunnocrn myxunn. A +ro, n cnom ouepet, cnxsano c nnsxnm yponnem c]opmnponannocrn marpnnt ornoncxoro
ornomennx.
Kpome roro, npn nenaronpnxrnom pasnnrnn cotrn nosmoxen poneno xon]nnxr, xora npecrannennx o
ponxx, ntnonnxemtx onnm uenonexom, pasnxrcx. Ecrt mnenne, uro mnorne nponemt erymnx or ornoncrna myxunn
cnxsant, npexe ncero, c ponentm xon]nnxrom. Vcnonno ntenxmr na rnna myxunn: nx nepntx pont orna
neconmecrnma c npo]eccnonantntm pocrom, cnooo n pontm cnoonoro myxunnt, nx nroptx cnoxnocrn
nsanmoornomenn c cocrnenntmn ponrenxmn n cnxsannax c +rnm esornercrnennocrt xnnxmrcx npenxrcrnnem nx
ntnonnennx ornoncxo ponn.
Taxnm opasom, pesyntrart aanrannn nno esaanrannn myxunnt x nono connantno ponn oycnonnent
mnornmn ocroxrentcrnamn: cnocrnamn ero nnunocrn, ycrounnocrtm nnunocrn, xyntrypntmn, connantntmn n
cementmn ocoennocrxmn. Ho rnanntmn, erepmnnnpymmnmn nce ntmenepeuncnennte ocoennocrn, xnnxmrcx:
1) yponent c]opmnponannocrn marpnnt ornoncxoro ornomennx, xoropax cxnatnaercx n ponrentcxo cemte,
npexe ncero, no nnnxnnem nsanmoornomenn c cocrnenntmn ornom n mareptm;
2) ntpannt crnnt connaemmero noneennx.
Mt raxxe npenonoxnnn, uro rpynocrn, cnxsannte c cnryanne ponrentcrna, npononnpymr nosnnxnonenne y
onpeenenno rpynnt myxunn-ornon neccnmncrnuntx nsrnxon na xnsnt n, xax cnecrnne, orxas or axrnnno
xnsnenno nosnnnn. Vponent xnsnenntx opnenrannn (onrnmnsm / neccnmnsm) myxunn, nnepnte cranmnx ornamn, mt
nsyuann c nomomtm meronxn TXO (recr xnsnenntx opnenrannn), xoropax tna paspaorana E. uanrom (1997).
Oxasanoct, uro 57% myxunn-ornon onrnmncrnunt, y ocrarouno mnorouncnenno rpynnt myxunn (42,5%) xnno
ntpaxen neccnmnsm.
Xnsnennte npnnnnnt myxunn c nerarnnno xnsnenno opnenranne snyuar cneymmnm opasom:
nyume ne xart camoro xopomero, noromy uro, cxopee ncero, nacrynnr pasouaponanne;
x pexo oxnam xopomnx cotrn;
ecnn manct pannt (50 / 50), ro x oxsarentno ntnpam nenpannntnt napnanr.
Taxnm opasom, moxno cenart ntno o rom, uro cnryannx, n xoropym nonaaer myxunna nocne poxennx
nepnoro peenxa n cemte, nepexo nerarnnntm opasom cxastnaercx na ero +monnonantnom narononyunn n nnnxer na
nsmenenne xnsnenntx opnenrannn.
Fontmax uacrt myxunn-ornon c npeonaannem neccnmnsma ncntrtnamr cocroxnne cyenpeccnn,
rpenoxnocrn, upesmepnoro ecnoxocrna. Heccnmnsm xax xnsnennax opnenrannx nnunocrn nmeer cpenne ycrounnte
nonoxnrentnte cnxsn c ntopom myxunnamn onpeenenntx crparern / crnne connaemmero noneennx:
o+ououa.iuo-opueumupoeauui xonnnr; npuumue omeemcmeeuuocmu; oeecmeo-usoeeauue. Heccnmnsm raxxe cnxsan
co cneymmnmn noxasarenxmn connantno-ncnxonornuecxo aanrannn (P. amon, K. Poxepc): oxnannem
nnemnero xonrponx; neomocrtm; +cxannsmom; esaanrnnnocrtm; raxxe nanmaercx orpnnarentnax cnxst
neccnmnsma c npnnxrnem cex. 3naunmte cnxsn mexy onrnmnsmom n ntopom myxunnamn-ornamn crnne n
crparern connaannx c rpynocrxmn ne tnn ycranonnent.
Kpome roro, npnmepno rpert myxunn, nnepnte cranmnx ornamn, ncntrtnamr cocroxnne cyenpeccnn. Vponent
enpeccnnnocrn (nsmepennt c nomomtm meronxa BDI, aanrannx H. B. Tapapnno, 2000) nnnxer na ocrarounom n
ntcoxom yponnxx snaunmocrn na cneymmne nepemennte: a) orpnnarentno na crenent npnnxrnx pyrnx; )
nonoxnrentno na +monnonantnt ncxom]opr.
Hpnuep 6.
Bom rar +oruo onucami cocmouue +o.ooom oma K. (26 .em).
Jmo :e.oeer, romopi...
:vecmevem ceo uec:acmui+;
ov+a 6 ovovue+, :vecmevem ceo paso:apoeauui+;
ue no.v:aem cmo.iro re vooeo.icmeu om rusuu, rar pauime;
ooeo.iuo :acmo :vecmevem ceo euuoeami+;
ov+aem o mo+, :mooi norou:umi c cooo, uo ou omoeo ue coe.aem;
ooecnoroeu me+, :mo eie.oum nocmapeeuu+ u uenpue.erame.iui+;
oecnoroumc no noeoov ncuxoco+amu:ecrux saoo.eeauu;
+euiue, :e+ ooi:uo, uumepecvemc cerco+.
Hs paccxasa xent K. crano nsnecrno:
Mi nocmouuo pveae+c, rpu:u+, ece omparaemc ua peoeure. Ma.iu o:eui nveaemc, roeoa +i e noeiueuuo+
moue eicue+ omuoueuu, ou sa+upaem e oouo+ no.oreuuu u c+ompum ua uac.
Ce:ac +i e o:epeouo pas cepiesuo nopvea.uci, +vr vue. us oo+a u roeoa eepuemc, ue npeono.aeam...
Mt ntxcnnnn, uro n nenom nanonee uacro ntnpaemtm cnocoom connaannx c rpynocrxmn y myxunn,
nnepnte cranmnx ornamn, xnnxercx npoo.e+uo-opueumupoeauui xonnnr (sannrepeconannocrt n npxmte ecrnnx no
paspemennm nponemt). V myxunn-ornon c npeonaannem neccnmncrnuntx nsrnxon na xnsnt, naccnnno
xnsnenno nosnnnn n nannunem cnmnromon cyenpeccnn camo ntnpaemo xonnnr-crparerne n connaannn c
rpynocrxmn oxasanact crparernx oeecmeo-usoeeauue. Honyuennte pesyntrart nornepxamrcx nanmennxmn sa
noneennem monotx myxunn-ornon (mnorouncnennte cnyuan yxoa ns oma, anxoronnsm, nnrnmnte ornomennx nne
cemtn).
Bo mnorom ntop myxunno ornom npoo.e+uoopueumupoeauuom xonnnra n connaemmem noneennn
oycnonnen opnenranne na cymecrnymmn n omecrnennom cosnannn opasen neantnoro myxunnt renepnt
crepeornn (myxunna cnntnt, nesanncnmt, nncrpymenrantnt, emy nentsx noxastnart cnon nerarnnnte uyncrna,
+monnn, nocxontxy +ro ne oopxercx omecrnom). Ho nena raxoro noneennx n connaannn c rpynocrxmn ntcoxa.
Ha +rom +rane y myxunnt-orna noxnnxmrcx n mexannsmt ncnxonornuecxo samnrt, n uacrnocrn peaxnnx
nserannx, uro tno nornepxeno c nomomtm npoexrnnno meronxn om. epeno. uenonex. 3ra peaxnnx
npoxnnxercx n neocosnanaemo ycranonxe Ecnn x ne mory xauecrnenno paspemnrt nponemy, x or nee oranmct, npo -
nrnopnpym. Myxunnt, nnepnte cranmne ornamn, npenounramr cxopee ncnxonornuecxn orennrtcx or cnryannn n
ymentmnrt ee snaunmocrt, uem ntpaxart cnon nerarnnnte +monnn, ntpactnart arpeccnm na oxpyxammnx nme,
ocrnrax +rnm nyumero +monnonantnoro camouyncrnnx.
Bropoe mecro y myxunn, nnepnte cranmnx ornamn, sannmaer ronuue, opueumupoeauui ua usoeeauue. On
nomoraer myxunnam, oxasanmnmcx n nono poneno cnryannn, coxpannrt +monnonantnt xom]opr, onrnmncrnunte
nsrnxt na xnsnt n, nosmoxno, nyume aanrnponartcx x nono connantno ponn.
Mt cunraem, uro myxunna, nnepnte cranmn ornom, necomnenno, ncntrtnaer crpecc, xoropt on uacrnuno
ntrecnxer, nocxontxy cunraer, uro emy nentsx noxastnart cnon uyncrna, paccxastnart o cnonx nepexnnannxx, mtcnxx.
H esycnonno, n noneennn conpemennoro monooro myxunnt-orna npncyrcrnymr xax samnrnte mexannsmt, rax
n mexannsmt connaannx, npn neymem snauennn connaannx.
Conpemennoe ornoncrno +ro pasnoopasnoe n nnamnunoe xnnenne. K cuacrtm, cymecrnymr n momnte
nosnrnnnte renennnn. Ona ns nnx ontmee nonneuenne orna n nocnnranne peenxa, ocrynnocrt n omennn,
ornercrnennocrt, xomnerenrnocrt n enax n norpenocrxx peenxa.
Kon1pontnme nonpocm
1. C xaxnmn rpynocrxmn cranxnnaercx cemtx na nauantnom +rane xnsnennoro nnxna?
2. Kaxona nnamnxa ponrentcxnx ycranonox na +rane npnnxrnx ponn marepn?
3. Kax onpeenxer ornoncrno M. Mn, xaxont nsrnxt conpemenntx anropon?
4. uro raxoe nonoe ornoncrno n nacxontxo ono pacnpocrpaneno n Poccnn?
5. Kaxont nepexnnannx myxunnt no npemx epemennocrn xent?
6. Kaxne rpynocrn, n rom uncne +monnonantnte, ncntrtnaer oren c noxnnennem n cemte nepnoro peenxa?
7. Hasonnre ocoennocrn +monnonantnoro cocroxnnx n connaammero noneennx myxunn, nnepnte cranmnx
ornamn?
8. B uem ornnunx connaammero noneennx orna n marepn nepnoro peenxa?
3aannn nn cauoc1on1entnon pao1m
1. Cxocrno n pasnnune mexy npnnxrnem marepnncxo n ornoncxo pone.
2. Bnnxnne opaunoro noneennx na cranntnocrt monoo cemtn.
3. Hcnxonornuecxax nnsocrt n monoo cemte n ornomennx c ponrenxmn.
4. Mornnannx poxennx nepnoro peenxa n ponrentcxne ycranonxn.
AHTEPATYPA
1. Auopeeea I. M. Connantnax ncnxonornx. M.: ACHEKT -Hpecc, 2000.
2. A.euuua P. E., Bo.oeu:A. C. Hponemt ycnoennx pone myxunnt n xenmnnt // Bonpoct ncnxonornn. 1991.
N 4.
3. Axmepon P. A. Fnorpa]nuecxne xpnsnct nnunocrn: nc.... xan. ncnxon. nayx. M., 1994.
4. Bopucoe H. P. Honoponenax n]]epennnannx no nsanmoornomennxx cynpyron na pasntx cranxx xnsnennoro
nnxna cemtn // Becrnnx MIV. Cepnx 14. Hcnxonornx. 1987. N 1.
5. Bpvm+auB. H., Bapea A. B.,Xa+umoea H. P. Bnnxnne cementx ]axropon na ]opmnponanne ennanrnoro
noneennx marepn // Hcnxonornuecxn xypnan. 2000. N 2.
6. Bumarep K. Honnounte pasmtmnennx cemenoro ncnxorepanenra. M.: Hesanncnmax ]npma Knacc, 1998.
7. Eeceeuroea P. B. Tenepnte acnexrt ]opmnponannx ponrentcxnx uyncrn npn oxnannn peenxa //
Exeronnx PHO: Marepnant 3-ro Bcepoccncxoro cesa ncnxonoron. T. 3. CH.: Hs-no C.-Herepyprcxoroyn-ra,
2003. 8. 3aenuu B. H. Monoax cemtx: Connantno-+xonomnuecxne, npanonte, mopantno-ncnxonornuecxne nponemt.
Knen: Vxpama, 1991. 9. Ka.+iroea E. C. Hcnxonornuecxne nponemt nepntx ner cynpyxecxo xnsnn // Bonpoct
ncnxonornn. 1983. N 2. 10. Ke..ep+au H. 4. Hcnxopama xpynntm nnanom: Ananns repanenrnuecxnx mexannsmon. M.:
Hesanncnmax ]npma Knacc, 1998.
11. Kou H. C. Bneenne n cexconornm. M.: Mennnna, 1988.
12. Kpamoxeu. C. Hcnxorepannx cemeno cexcyantntx ncrapmonn. M.: Mennnna, 1991.
13. Mauepoe P. B. Hcnxonornx ornoncrna // Exeronnx PHO: Marepnant 3-ro Bcepoccncxoro cesa
ncnxonoron. T. 5. CH.: Hs-no C.-Herepyprcxoro yn-ra, 2003.
14. Muo M. Kyntrypa n mnp ercrna. M.: Hayxa, 1998.
15. Muuv xuu C, 4uu+au U. Texnnxn cemeno ncnxorepannn. M.: Hesanncnmax ]npma Knacc, 1998.
16. Hoooouua O. B. Ocoennocrn ncnxonornuecxoro connaennx (monoo marepn // Exeronnx PHO: Marepnant
3-ro Bcepoccncxoro cesa ncnxonoron. T. 6. CH.: Hs-no C.-Herepyprcxoro yn-ra, 2003. v.
17. Cruuuep P., K.uus . Cemtx n xax n ne ynenert. M.: Hesanncnmax ]npma Knacc, 1995.
18. C.oooo:uroeB. H., HcaeeE. H. Ocnont ncnxonornuecxo (anrpononornn. Hcnxonornx pasnnrnx uenonexa:
Pasnnrne cyexrnnno peantnocrn n onrorenese: Vuenoe nocone nx nyson. M.: Bxontnax Hpecca, 2000.
19. C+upuoeaB.A. Hccneonanne connaammero noneennx myxunn, nnepnte cranmnx ornamn.
Knann]nxannonnax paora. (Ha npanax pyxonncn.) Kocrpoma, 2004 (nayun. pyx. T. H. Kpmxona).
4u.unnoea I. I. Hcnxonornx marepnncrna. M.: Hs-no Hncrnryra Hcnxorepannn, 2002.
4ecmuueep H. Teopnx xornnrnnnoro ncconanca. CH.: Peut 2000.
Joe+u..ep J. I., ooproe H. B., Huro.icra H. M. Cement narnos n cemenax repannx. CH.: Peut, 2003.
LazarreJ. The mother: Knot. N. Y.: Dell, 1977. Rich A. Of woman born: Motherhood as experience and institution. N. Y.:
Norton, Cop., 1976.
Stress and the Family. Vol. 1. Coping with Normative Transitions / Ed. by H. I. McCubbin, C R. Figley. N.Y.:
Brunner/ Mazel Publishers, 1983.
Inana 4.
CEMLR C OCOBLMH TPYHOCTRMH
MATEPH HEOHOmEHHLX ETEH
Cepoe +amepu .v:ue co.ua epeem.
Pyccxax naponax nocnonnna
B nocnenne ecxrnnernx ontmoe nnnmanne yenxercx marepnncrny na +rane epemennocrn, poon n
mnaenuecrna, connantno +monnonantnomy pasnnrnm mnaennen no nsanmoecrnnn c mareptm. Bce ontmnm uncnom
cnennanncron on paccmarpnnaercx xax npnopnrernt. Bo mnorom +ro oycnonneno naennem poxaemocrn, pocrom
connantntx cnpor n orxasntx ere, yxymennem cocroxnnx sopontx ere, manopaspaorannocrtm connantno-
ncnxonornuecxnx nporpamm n npoexron conponoxennx cemtn c peenxom, ocrpannannem orcyrcrnymme crpyxrypt
cncremt pannero nmemarentcrna.
3naunrentnt nxna n nsyuenne ponn marepn n opasonannn pannnx nnunocrntx crpyxryp, ocosnanne
nxnmuennx pannero nmemarentcrna xax onoro ns nanpannenn ncnxonornuecxo exrentnocrn n yupexennxx
pooncnomoxennx n ercrna nnecnn sapyexnte n oreuecrnennte nccneonannx n reopnn: nonoxenne o connantnocrn
pasnnrnx mnaennen (H. C. Btrorcxn); nnnxnne pannero +monnonantnoro ontra peenxa na ero antnemee pasnnrne
(x. Foynn); reopnx ncnxonornn mnaenuecrna n renesnca omennx (M. H. Hncnna); xonnennnx nsanmoecrnnx
marepn n mnaenna (P. X. Myxamepaxnmon). Hecmorpx na pacrymn nnrepec x ncnxonornn epemennocrn n
marepnncrna, npexenpemennte pot n nocneymmee cranonnenne marepnncrna ona ns nanmenee nsyuenntx
nponem conpemenno ncnxonornn.
Ocoennoc1n ncnxnuecxoro pasnn1nn neonomennoro unaenna
B name crpane nanmenne sa pasnnrnem neonomenntx ere naxonrcx ncxnmunrentno n none spennx
menxon. Cornacno conpemennomy onpeenennm, neonomennt peenox +ro peenox, ponnmncx
npexenpemenno o oxonuannx nopmantnoro cpoxa epemennocrn copoxa neent. Heonomennte ern n name
crpane cocrannxmr oxono 5% or ncex nonopoxenntx ere. Hpexenpemennte pot cnryannx, n xoropo
crpaamr noe n peenox, n mart.
Mnorouncnennte oreuecrnennte n sapyexnte cnennanncrt ormeuamr, uro na pannee ncnxnuecxoe pasnnrne
neonomenntx mnaennen snaunrentnoe nnnxnne oxastnamr cneymmne ouo.oeu:ecrue qarmopi: recrannonnt
nospacr (ro ecrt npoonxnrentnocrt anno epemennocrn), omax mop]o]ynxnnonantnax nespenocrt opranon n
cncrem (npexe ncero, HHC), xpnrnuecxn nnsxax macca rena npn poxennn (or 700 o 1100 r), nenponornuecxne
napymennx.
Heonomennte ern cocrannxmr rpynny ntcoxoro pncxa n ornomennn nosnnxnonennx y nnx n antnemem
napymenn comarnuecxoro, nenponornuecxoro xapaxrepa, sauacrym neymnm x orxnonennxm n ncnxnuecxom pasnnrnn.
Heonomennocrt uacro coueraercx c npoxenntmn saonenannxmn n nepexo xnnxercx ocnono nx nnnannnocrn c
ercrna. annte, naxonnennte sapyexno crarncrnxo (M. 3. Bepnacxax, 2003), cnnerentcrnymr o rom, uro cpen
neonomenntx mnaennen:
n 16 % cnyuaen tn nocrannen narnos HH; nponenr annoro saonenannx oxasancx ocrarouno cranntntm
n tn npnnxr n xauecrne noxasarenx pacnpocrpanennocrn HH y ntxnnmnx neonomenntx mnaennen;
n 20% cnyuaen ormeuaercx ymcrnennax orcranocrt;
n 21 % cnyuaen yponent nnrennexryantnoro pasnnrnx tn nnxe nopmt;
n 10% cnyuaen onapyxnnanact neocrarounocrt pasnnrnx spennx n cnyxa;
n 33% cnyuaen ncrpeuancx cnoxnt e]exr pasnnrnx. Cpen ncuxocoua.iuix qarmopoe nastnamr pannmm
rocnnrantnym enpnnannm (npoonxnrentnocrtm o 46 mec), nerarnnno oxpamennoe nsanmoecrnne c pyrnmn
nspocntmn npauentm nepconanom (neonomennt mnaenen nonepraercx nponeypam, nexoropte ns nnx
ocrarouno onesnennt) n npoxnnenne crepeornna neonomennoro (neonomennoro cunramr onee onesnenntm,
pannmtm, xpynxnm n nn]anrnntntm, ecrt annte o npononrnponannocrn ecrnnx crepeornna nnnort o mxontnoro
nospacra).
Hpexenpemenno ponnmnecx mnaennt, no anntm P. X. Myxamepaxnmona, nonaamr n rpynny mnaennen c
ntcoxnm pncxom. Hponecc nsanmoecrnnx marepn n peenxa onnctnaercx nm xax acnnxponnt, c e]nnnrom
nsanmno perynxnnn yponnx nosyxennx n crnmynxnnn, napymennem ranna nsanmoecrnnx. Ecnn mart ne n cnnax
nacrponrtcx na nonny mnaenna n ycranonnrt c nnm nsanmonanpannennte ornomennx c nentm yonnernopennx
asontx norpenocre peenxa, ro n antnemem ntcoxa nepoxrnocrt ]opmnponannx neesonacno npnnxsannocrn.
Heoxonmo ormernrt, uro nnrencnnnax nonneuennocrt marepn no nsanmoecrnne c mnaennem ranr onacnocrt nx
nee, rax xax neer x nnyrpennemy neperopannm yxe n reuenne nepnoro roa xnsnn peenxa.
Tax, +monnonantnax npnnxsannocrt ns sa ncnxnuecxo nespenocrn peenxa (n pesyntrare xoropo ormeuamrcx
nexcnocrt cnrnanon, nenocneonarentnocrt noneennx peenxa) yxe crpaaer, a ornyuenne ero or marepn na
ocrarouno npoonxnrentnoe npemx ycyrynxer n es roro napymennoe nsanmoecrnne n memaer ycranonnennm
+monnonantntx cnxse.
Kax nsnecrno, n nepnte nn cnoe xnsnn neonomennte ern nonepxent cmeprentno onacnocrn n
snaunrentno ontme crenenn, uem re ern, xoropte nponenn n yrpoe marepn nce nonoxennte 9 mecxnen. Cornacno
conpemenntm nccneonannxm, nocnomnnanne o +ro cmeprentno onacnocrn ocraercx rnyoxo n namxrn peenxa.
Vcranonneno, uro neonomennte ern uame cnepcrnnxon crpaamr or crpaxa nepe cmeprtm nnn crpaxa norepn
marepn (n nccneonannn npnnnmann yuacrne 50 nopocrxon n nospacre or 14 o 16 ner, xoropte ponnnct pantme
nonoxennoro cpoxa n co cnnmxom mantm necom).
B cncreme oreuecrnennoro spanooxpanennx cnoxnnact ocranonxa, ne coecrnymmax connantno-
+monnonantnomy ntxaxnnannm ere. Tax, n orenennn ntxaxnnannx neonomenntx ormeuaercx orpannuennoe
xonnuecrno xoex nx marepe (nanpnmep, ncero 18marepe 50mnaennen moryr naxonrtcx n orenennn ntxaxnnannx
neonomenntx ercxo ropocxo ontnnnt r. Kocrpomt), nx ocrantntx marepe nocemennx cneent x mnnnmymy,
y mennnncxnx cnennanncron ner rpamornoro uerxoro npecrannennx o snauennn pannero +monnonantnoro xonraxra
(npnnxsannocrn) c ponrenxmn n pasnnrnn peenxa, orcyrcrnymr nporpammt, onrnmnsnpymmne nsanmoecrnne n
cncreme neonomennt ponrent.
Hocnepoonan enpeccnn
Hourn nonnexa nasa x. Foynn ntnnnyn npenonoxenne o rom, uro enpeccnnnte marepn npncyrcrnymr
nanononnny: ]nsnuecxn npncyrcrnymr, no +monnonantno orcyrcrnymr. C rex nop tno nponeeno mnoxecrno
nccneonann, xaxoe ns xoroptx pasnnuntm opasom pasnnnano +ry nem.
B rpynny pncxa no nosnnxnonennm nocnepoono enpeccnn ornocxr:
1) xenmnn, y xoroptx n cemte tnn ncnxonaronornn;
2) xenmnn, nepexnnammnx poxenne peenxa c ]nsnuecxnm nnn ncnxnuecxnm e]exrom;
3) xenmnn, y xoroptx nauano marepnncrna cnxsano c nerarnnntmn +monnxmn n rpynocrxmn;
4) xenmnnt, xoroptm ne oxastnaercx connantnax noepxxa.
Hsyuenne xonnennnn marepnncrnonannx (mothering), a nmenno, peantnoro marepnncxoro noneennx n
peaxnnn marepn na cotrnx nocne poon, nosnonnno ntennrt ne rpynnt marepe no+oeamuux n
peev.upvmuux.
B nepnym rpynny nomnn xenmnnt, opnenrnponannte na ecrecrnennte pot n ornoxmne peenxy nenrpantnoe
mecro n cnoe xnsnn. Ko nropo ornocxr xenmnn, ne xenammnx ocrannrt paory, xaptepy, y xoroptx noxnnenne
peenxa oycnonneno connantntmn nopmarnnntmn npecrannennxmn o cemeno xnsnn.
Xenmnnt oenx rpynn onnaxono nonepxent nocnepoono enpeccnn. V nomorammnx mam enpeccnx
nosnnxaer ns-sa nenosmoxnocrn +]]exrnnno ocymecrnnxrt marepnncxne ]ynxnnn nno naxonrtcx pxom c peenxom
(nanpnmep, n cnyuae panne rocnnrannsannn nonopoxennoro). Perynnpymmne marepn cxnonnt x enpeccnn,
nocxontxy ne moryr oennnrt xaptepy n saory o peenxe, a raxxe omymamr norepm nesanncnmocrn.
3apyexnte nccneonarenn ormeuamr, uro nenaronpnxrnoe ecrnne nepnnarantno enpeccnn ne npoxonr c
poxennem peenxa n sarparnnaer ne rontxo camouyncrnne marepn; ona orpaxaercx n na soponte peenxa (P. Meredith,
P. Noller, 2003). Cneyer oannrt, uro cocroxnne enpeccnnno marepn, no cpannennm c cocroxnnem marepe c
pyrnmn narnosamn, menee naronpnxrno nnnxer na ncnxnuecxoe pasnnrne peenxa, ocoenno na uyncrno asncnoro
onepnx, nnyrpennne samnrnte mexannsmt, peuenoe pasnnrne.
3ameueno, uro connantnax noepxxa cnocona cmxrunrt nocnecrnnx nenaronpnxrntx cotrn n xnsnn
xenmnnt. Tax, xenmnnt, nonyuammne menee xauecrnennym connantnym noepxxy nepe poamn, naxoxrcx no
ontmnm pncxom pasnnrnx npepoono n nocnepoono enpeccnn (L. H. Zayas , K. R. J ankowski, M. D. McKee,2003).
Hccneonarenn ormeuamr, uro marepn, ncntrtnammne nocrnarantnym enpeccnm, nmemr sarpynennx n
omennn c ertmn, oxastnamrcx necnocont x nenepantnomy omennm c nonopoxenntm. enpeccnnnoe cocroxnne
xenmnnt memaer saore o peenxe n nonnmannm ero norpenocre. Onn pexe epyr mnaennen na pyxn, ne noxoxr
x nnm no npemx nnaua n axe orxastnamrcx xopmnrt rpytm. Mnorne anropt yxastnamr na nannune onee snaunmtx
rpynocre n ercxo-ponrentcxnx ornomennxx y marepe c nocrnarantno enpeccne, uem y marepe c nopmantntm
+monnonantntm cocroxnnem (P. Meredith, P. Noller, 2003).
Mt ne moxem oorn nnnmannem n acnexrt, cnxsannte c xopmnennem rpytm mnaennen. Ho mnennm M. Knxn,
npnxnatnanne x rpyn n nsanmoornomennx peenxa c marepnncxo rpytm ona ns nanonee cymecrnenntx
cocrannxmmnx +monnonantno xnsnn mnaenna. Ipyt, ammax omymenne yonnernopennx or npnnxrnx nnmn,
oxastnaercx nmnmo n omymaercx xax xopomax, uro cranonnrcx nosnrnnno ocnono ornomennx x xopoue
marepn (M. Knxn, 2001). Ecnn xe rpyt xnnxercx ncrounnxom ]pycrpannn, ona ntstnaer nenanncrt n omymaercx
xax n.oxa.
Taxnm opasom, nepnte nepexnnannx peenxa, cnxsannte c xopmnennem (xopoua / n.oxa rpyt) n
npncyrcrnnem ero marepn, nnnxmr na cnoconocrt mnaenna nmnrt n onepxrt xopomnm oexram, nnnnnnpymr
oexrnoe ornomenne x marepn. Cneonarentno, nmoe cnntnoe +monnonantnoe nepexnnanne n nerarnnnoe cocroxnne
xenmnnt cnocont napymnrt (a nopo n paspymnrt) ornomennx c mnaennem, nocnyxnrt ncrounnxom pasnnrnx y
peenxa asantno rpenorn.
Cymecrnymr annte, cnnerentcrnymmne o rnyoxom nnnxnnn marepnncxo enpeccnn na noneenne mnaenna.
Tax, n onom ns nccneonann onapyxeno, uro mnaennt orpaxamr noneenne n cocroxnne cnonx enpeccnnnt
marepe (P. Meredith, P. Noller, 2003). ern enpeccnnntx marepe n nponecce cnonrannoro nsanmoecrnnx
oxastnamrcx menee axrnnntmn, pexe ntpaxamr yonnernopenne, uame nporecrymr n ornoxr nsrnx no cpannennm c
mnaennamn neenpeccnnntx marepe.
Xenmnnt, crpaammne or enpeccnn n ncntrtnammne cnntnt crpecc, pasronapnnamr co cnonmn ertmn n
onee rpyo ]opme, onn ontme pyramr cnonx ere n mentme xnanxr nx (n cpannennn c xenmnnamn, nsexanmnmn
enpeccnn).
Taxnm opasom, ncnxnuecxoe soponte marepn nocne poon (n no npemx epemennocrn) moxer oxasart nnnxnne
na ee cnoconocrt coornercrnymme saornrtcx o nonopoxennom n o cee.
Hpeaenpeuennme pom n aenmnna: connantno-ncnxonornuecxoe nccneonanne
Hccneonanne nepexnnaemtx ncnxonornuecxnx rpynocre n +monnonantnoro cocroxnnx xenmnnt, cnxsanntx
c poxennem neonomennoro peenxa, npononnoct na ase orenennx ntxaxnnannx neonomenntx nonopoxenntx
ercxo ropocxo ontnnnt r. Kocrpomt. Hsnecrno, uro marepn ere c nmtm rnnom napymennx pasnnrnx
paccmarpnnamrcx xax nepnte xannart nx +monnonantntx paccrpocrn.
Meronuecxax cxema nponeennoro nccneonannx nxnmuana 4 meronxn: onpocnnx enpeccnnnocrn A. Fexa
(BDI), pncynount recr n mo peenox, onpocnnx Konnnr-noneenne n crpeccontx cnryannxx ( CISS),
Onpocnnx o cnocoax xonnnra (WCQ).
Fontmnncrno ere nocrynaer n ontnnny n nospacre or uertpex o cemn ne c pasno crenentm
neonomennocrn (1 crenent 3536 neent; 2 crenent 3234 neenn; 3 crenent 2931 neenx; 4 crenent
mentme 29 neent), a cneonarentno, n pasno macco rena (or 850 r o 2200 r). ern, nocrynammne n orenenne,
nmemr pasnnunym nepnnarantnym naronornm (nnenmonarnn, remonnrnuecxax onesnt, nepnnarantnte +nne]anonarnn
n r. n.). Hapxy c nepnnarantno naronorne y mantme ncrpeuamrcx pasnnunte nopoxn pasnnrnx: nopox cepna,
npoxennt axpnonncrnr, oprannuecxne nopaxennx nenrpantno nepnno cncremt, nopoxn pasnnrnx nouex, a raxxe
mnoxecrnennte nopoxn pasnnrnx.
Cneyer paccmorpert xonrnnrenr marepe, yuacrnonanmnx n nccneonannn, xoroptm oxastnanact ncnxonoro-
nearornuecxax nomomt. Bcex xenmnn moxno ycnonno pasennrt c yuerom nospacra na ne rpynnt: monote marepn
(cpenn nospacr 21 ro) n marepn crapme 32 ner. Ecnn nx monotx marepe marepnncrno eme ne crano nennocrtm
xnsnn, rax xax connantnax pont marepn nmn ne ocnoena n naxonrcx rontxo n crann npnnxrnx, a n xaptepa ne crana
naxno uacrtm xnsnn, ro nx marepe crapmero nospacra, xax noxasan ananns nnrepntm, peenox npecrannxer
camocroxrentnym nennocrt. Onn pexe ronopxr o cnyuanocrn noxnnennx peenxa, uame on xnnxercx onroxanntm n
nocnene naexo nmert ere. B xoe nnrepntm onn ormeuann, uro peenox n nx cemte xenanen, nmnm,
noxnnenne ero na cner payer ncex, nxnmuax cecrep n parten.
C nomomtm onpocnnxa enpeccnnnocrn Fexa (BDI) tno ycranonneno, uro n rpynne xenmnn crapme 32 ner
uame, uem n rpynne monotx marepe, ormeuaercx onee ntcoxn yponent enpeccnn, rax nastnaemt xpnrnuecxn
yponent. Cpen ncnxonaronornuecxo cnmnromarnxn na xornnrnnno-a]]exrnnnom yponne ormeuamrcx neuant,
neyonnernopennocrt coo, omymenne naxasannx, nnaxcnnocrt, nepemnrentnocrt. Ha comarnuecxom yponne
npoxnnennx enpeccnn ntpaxent ecconnnna, norepx annernra, norepx n nece, norepx cexcyantnoro nneuennx.
B xoe nnrepntm xenmnnt onnctnann cnntnte +monnn n nerarnnnte nepexnnannx, cnxsannte c poxennem
neonomennoro peenxa. nx nexoroptx marepe ecea, cocroxnmaxcx n pamxax nccneonannx, tna enncrnenno
nosmoxnocrtm noropenart (npoenart paory ropx) no nonoy rpanmarnunoro poxennx ne raxoro, xax y ncex
peenxa.
Hcnxnxa nmo marepn, x romy xe oxnamme nepnenna, otuno ne rorona x rpanme. Kpome roro, xenmnna n
nocnepoonom nepnoe oxastnaercx ocrarouno pannmo, naxonrcx n cocroxnnn nontmenno uyncrnnrentnocrn n
xpynxocrn. Mart, xax n oren, nnxora ne ymamr, uro nx peenox moxer trt nnnannom. Ho+romy nepnoe nerarnnnoe
coomenne o poxennn mnaenna ntstnaer y marepe mox. H pesyntrarom +roro moxa tnaer ont. Font raxo
nnrencnnnocrn, uro moxer napannsonart nno cnecrn c yma xenmnny. 3ro napymaer samnrnte mexannsmt ncnxnxn,
nnmax uenonexa nosmoxnocrn npnernyrt x aanrnnntm peaxnnxm n crparernxm connaannx c xpnsncno cnryanne.
Bcne sa moxom n ontm noxnnxmrcx nnna (uro x cenana..?), rnen (mox onx necnpanennna), orpnnanne
nponcxoxmero ( ... +ro nponcxonr ne co mno ), enpeccnx (mne nce panno...). Box n +monnn esoprannsymr
ncnxnxy, xax yro opasymr n ne pasptnt, n nonnocrtm noxnpymr ee nopmantnoe ]ynxnnonnponanne.
C ncnxoanannrnuecxo rouxn spennx, noonte nenonnonennte +monnonantnte nepexnnannx nerarnnno
cxastnamrcx na npecrannennxx xenmnnt o camo cee. Tax, y xenmnn c camonponsnontntm ntxntmem n cxnonntx
x neonamnnannm ormeuamrcx norepx camoynaxennx n nenanncrt x cocrnennomy xencxomy reny, xoropoe ne cmorno
ponrt nonnonennoro / xnnoro peenxa (. Hans, 1997). Omymax uyncrno cocrnenno nenonnonennocrn, marepn
ncntrtnamr crpax nepe yymnm: o yymem ymart crpamno, oxpyxammne ne onxnt snart o rom, uro
cnyunnoct, ne mory ronopnrt... axe ymart... uro antme....
Ho xpxomy ntpaxennm . Hans, marepnncrno ontr rpex noxonenn: epemennax nrpaer pont marepn nx
cnoero peenxa, ononpemenno ocranaxct peenxom nx cnoe marepn.
B ncnxoanannse npexenpemennte pot, ntxntm paccmarpnnamrcx xax comarnsannx +monnonantntx
rpynocre ercrna xenmnnt, paspemammnxcx n nrore orxasom nnoy n xnsnn. Hcnxnuecxn xon]nnxr,
eccosnarentno nepexnnaemt xenmnno n' pemaemt na ncnxocomarnuecxom yponne, ntsnan nynnuntm oexrom
cnoe marepn. Hpoyxaemte uyncrna y nnn, cranonxmnxcx po-
t
nrenxmn, nmemr mnoro omero c remn uyncrnamn,
xoropte tnn npoyxent peantntmn ponrenxmn n ercrne (x. Foynn, 2004). Bcxopmnnmax nx mart, c ono
cropont, morymecrnennax, mepax, nnrammax n xnsneammax ]nrypa, c pyro, nonnax ee npornnononoxnocrt
snax netma, ynna, necymax nosmesne ouepn (. Hans, 1997).
Marepnncxax amnnanenrnocrt nmeer na ntxoa (paspemennx): xenmnna nno yepxnnaer, samnmaer,
nosnonxer pacrn, nno ]nsnuecxn ornepraer ecnomomnoe sanncnmoe cosanne. Taxnm opasom, xenmnna moxer
coecrnonart xnsnn nnoa n cocrnennomy marepnncrny nnn paspymnrt n ro n pyroe (. Hans, 1997).
Pncynxn marepe neonomenntx mnaennen na remy n mo peenox coornercrnonann nym rnnam
nepexnnannx cnryannn marepnncrna. Hepnt rnn pncynxon (33%) yxastnaer na nannune y xenmnn nesnaunrentntx
cnmnromon rpenorn, neynepennocrn, xon]nnxrnocrn.
Bo nropom rnne pncynxon (67%) npncyrcrnonan xon]nnxr c cnryanne marepnncrna. O xon]nnxre
cnnerentcrnymr raxne npnsnaxn, xax orcyrcrnne na pncynxe cex n / nnn peenxa, samena opason na pacrennx /
cnmnont, orxas or pnconannx.
Hpnmepom moxer cnyxnrt pncynox R. 18 ner (pot n cpox 34 35 ne.), xoropt coepxnr npnsnaxn
xon]nnxra c cnryanne marepnncrna (pnc. 2). Monoax xenmnna napnconana uepntm nnerom cepne neontmoro
pasmepa, cnmnonnsnpymmee ee peenxa.
Hepnax acconnannx, nosnnxammax n cnxsn c +rnm nsopaxennem, remnax cropona nmnn. B annom cnyuae R.
ncnontsonana xomnencnpymmn cnmnon nx ntpaxennx cnoe norpenocrn n marepnncxo nmnn. R. nmeer
nponemt co cnoe mareptm.
pyrax ntsnannax pncynxom acconnannx tna +monnonantnoro nnana. R. omymaer noannennocrt, rpenory,
crpax. uepnt nner, acconnnpyxct c apxernnom rent, necer cnmnonnuecxym cyrt neocrynnocrt, ]pycrpannm,
yrpary npnntunoro omymennx , nepno yxoa n esecrnne.
B cnryannn xon]nnxrnoro marepnncrna raxxe naunnamr ecrnonart ornecennte x nnunocrn peenxa +monnn
pasouaponannx, neonontcrna, nect ror cnoxnt +monnonantnt xomnnexc ornomenn x peenxy, xoropt nmenyercx
xomnnexcom ne onpananmero naex. Honxrno, uro +ror +monnonantnt ysen nectma nenaronpnxren nx
ncnxnuecxoro n nnunocrnoro pasnnrnx ere.
Hccneonanne ntxnnno ocoennocrn ncnxonornuecxoro connaannx xenmnnt na +rane aanrannn x ponn marepn
ocooro peenxa, xora axryannsnpyercx peantnoe ponenoe marepnncxoe noneenne n ornomennn cocrnennoro
nenonnonennoro peenxa. Ho anntm nccneonannx oxasanoct, uro xenmnnt nmemr onee ntcoxne noxasarenn no
cneymmnm crnnxm / crparernxm connaammero noneennx: c ono cropont, y marepe ormeuamrcx nponemno-
opnenrnponannt xonnnr (nanpannen na pemenne saau), nnannponanne pemennx nponemt (nponemno-
]oxycnponannte ycnnnx no nsmenennm cnryannn), nonoxnrentnax nepeonenxa (ycnnnx no cosannm nonoxnrentnoro
snauennx, nxnmuax pennrnosnte namepennx), npnnxrne ornercrnennocrn (npnsnanne cnoe ponn n nponeme); c pyro,
onn uame ncnontsymr ercrnonseranne (mtcnennoe crpemnenne n noneenuecxne ycnnnx, nanpannennte x ercrny)
n ncrannnponanne (xornnrnnnte nontrxn ymentmnrt snaunmocrt cnryannn).
Tax, xenmnnt roront ncnontsonart axrnnnte crparernn connaannx, opnenrnponannte na pemenne nponemt,
n roront x nepecmorpy cnryannn, uro cosaer naronpnxrnte ycnonnx nx ntxoa ns xpnsnca. Onaxo nnny
esoprannsannn ncnxnxn xoncrpyxrnnnte, aanrnnnte crparernn samnrt ne cpaartnamr, noxnnxmrcx n o-|
mnnnpymr nexoncrpyxrnnnte, uro, n cnom ouepet, neer x ycnnennm ncrpecca. Tem camtm xenmnnt ntramrcx
ymentmnrt snaunmocrt croxme nepe nnmn nponemt, urot anee or nee orcoennnrtcx n ncxyccrnenno
oronnnyrt na nropo nnan. Ho mnennm cnennanncron, cyexrt yxoa +ro, npexe ncero, nnnnnt,
nepexnnmne mnoro pasouaponann n neyau. Vxo nnn ercrno ns nponemntx cnryann, cnxsanntx c peenxom,
ocymecrnnxercx ne rontxo na noneenuecxom yponne, nyrem nserannx xonraxron c peantntmn nnnamn xpnsncno
cnryannn (nanpnmep, c peenxom) n yxoa or pemennx nponem, cnxsanntx c peenxom, no raxxe n na uncro
ncnxonornuecxom yponne nyrem nnyrpennero oruyxennx or cnryannn, cnxsanno c peenxom, n noannennx
mtcne o ne.
Taxnm opasom, cnryannx npexenpemenntx poon npecrannxer omnpnte nosmoxnocrn pasnnrnx nerarnnntx
nocnecrnn nx peenxa, marepn n cemtn, nxnmuax pncx pasnnrnx napymennx npnnxsannocrn, xecroxoro opamennx c
peenxom, connantntx nponem, rpynocre, cnxsanntx c pasnnrnem nc]ynxnnonantntx cynpyxecxnx ornomenn.
Ananns pesyntraron nccneonannx yxastnaer na neoxonmocrt ncnxonoro-nearornuecxo paort na nauantntx
+ranax pasnnrnx peenxa, nosnonxmme nsmennrt nerarnnnoe ornomenne ponrene x cnoemy mantmy n oxasart emy
neoxonmym pannmm nomomt nx nsexannx nponem n mnamem omxontnom nospacre.
COHHAALHLH KPH3HC CEMLH: EBHAHTHLE MATEPH H HX ETH
B conpemenno nayuno nnreparype pacnpocrpanent nsrnxt na nponsomemne cemente nsmenennx xax na
ncxnmunrentno oexrnnnt nponecc, nensexno n saxonomepno neymn x e]opmannn cemtn n xoe
nnycrpnantnoro pasnnrnx omecrna. Tem ne menee, unrax xecrxne xareropnunte cyxennx o saauax npeopasonannx
pauno-cementx ornomenn neonoron conercxoro rocyapcrna n nmex oexrnnnym xaprnny xpnsnca conpemenno
cemtn, nentsx nrnopnponart npnuacrnocrt rocyapcrna x ]opmnponannm cemeno nnamnxn n orpnnart nosmoxnocrt
nenenanpannennoro nosecrnnx rocyapcrnenntx crpyxryp na cemtm. Tax n 1919 r. neestsnecrnax Hnecca Apman
nncana: Mt onxnt n mt yxe nauann nnonrt omecrnennoe nocnnranne ere n ynnuroxart nnacrt ponrene na
ertmn.
K ycnexam noono nenenanpannenno nonnrnxn n onacrn cementx ornomenn moxno ornecrn
nanmaemte n conpemennom omecrne aconnantnte xnnennx: connantnoe cnporcrno, ennanrnoe noneenne,
nopocrxonte cynnnt, connantnax n mxontnax esaanrannx, ercxax npocrnrynnx, napxomannx, anxoronnsm,
npecrynnocrt.
B nx uncno nxnmuaercx n ennanrnoe marepnncrno, no xoroptm nonnmaercx orxnonxmmeecx noneenne marepn,
npoxnnxmmeecx n +monnonantnom n ]nsnuecxom ornepxennn peenxa n ntpaxammeecx n pasnnuntx ]opmax
(rnnoonexa, anropnrapnsm, rnneponexa, ]nsnuecxoe n ncnxnuecxoe nacnnne, orxas or peenxa), xoropte nmemr
ontmoe nnnxnne na ]opmnponanne e]nnnra n ncnxnuecxom n ]nsnuecxom pasnnrnn peenxa.
ennanrnoe marepnncrno moxno paccmarpnnart n xax npnunny, n xax cnecrnne cemenoro nenarononyunx.
ennanrnax mart cama nponcxonr ns nenarononyuno cemtn. Taxnm opasom, +ro nponema mnoronoxonennax.
Hpnunnt ennanrnoro marepnncrna xopenxrcx n pame xenmnnt c ennanrntm noneennem n ee cocrnenno marepn.
ennanrnax mart +ro mart, xoropo neoann marepnncrna, +ro ra, xoropax ornepranact cnoe mareptm c ercrna.
3ra marepnncxax enpnnannx cenana nenosmoxntm nponecc nenrn]nxannn c mareptm, xax na yponne
ncnxonornuecxoro nona, rax n na yponne ]opmnponannx marepnncxo ponn. Beymax norpenocrt xenmnnt c
ennanrntm noneennem nonyunrt nmont n npnsnanne cnoe pono marepn. Taxax norpenocrt npnnonr x
+monnonantno sanncnmocrn or marepn n no mnorom noxnpyer nnunocrnt pocr xenmnnt, ne nosnonxx e n
yymem crart xopome mareptm.
Ocoennocrt pasnnrnx marepnncxo c]ept xenmnnt n uenoneuecxom omecrne cocronr n rom, uro omecrno n
cama mart uacrnuno ocosnamr marepnncxne ]ynxnnn, uacrnuno onn npecrannent n ]opme nonepn, npnmer, cyenepn.
B nponecce ercxo-marepnncxoro nsanmoecrnnx mart, napxy c cosnarentno perynxnne cnoe exrentnocrn,
nontsyercx nnrynnne n cnonmn +monnxmn. Fopta sa panencrno myxunnt n xenmnnt, xax ocrnxenne neanon
connannsma, n nenenanpannennax, na nporxxennn mnornx ner, nonnrnxa rocyapcrna n onacrn cementx ornomenn
npnnena x romy, uro conpemennax poccncxax xenmnna necer na cee pemx ornercrnennocrn sa cemtm (B. H.
pyxnnnn, 2000). Xenmnna crana nsnnmne myxecrnenna, neocrarouno orstnunna n +mnarnuna, no rpeonarentna
n xareropnuna. Hoonoe nsnpamenne poneno crpyxrypt cemtn moxno paccmarpnnart xax ony ns npnunn ercxnx
nenposon.
Moent marepnncxoro noneennx, n xoropo peenox onxen trt rontxo ctr, sopon, oyr, oer, nmena no
coo peantnte (n yxacnte) ocnonannx: ontr mnnnnonon xenmnn, nx xoroptx ]nsnuecxoe ntxnnanne ere crano
naxnee ncero ocrantnoro. Hrnopnponanne, orpnnanne rpanm n nnmenn, npnunnxemtx orptnom or marepn npn
nomemennn peenxa n ercxne yupexennx, nrpano pont nycrt npnmnrnnno, no nce xe samnrt or uyncrn onn n
nnnt (H. M. Kpont, E. H. Mnxanona, 1999).
Conpemennax xenmnna +ro crepxent, ocnona, na xoropo epxnrcx narononyune cemtn. Ho nmenno
xenmnna uame ncero n noncenenno xnsnn cranxnnaercx co crpeccom n ne ncera ycnemno c nnm connaaer.
Bospacranne oecnoxoennocrn n, n nrore, nocroxnnoe crpecconoe cocroxnne conpemenno xenmnnt, orcyrcrnne
connantno noepxxn, onoro ns momntx cpeontx xonnnr-pecypcon, nce +ro oxastnaer narynoe nosecrnne na
xenmnn, mnornm ns xoroptx nnunocrntx pecypcon neocrarouno nx +]]exrnnnoro connaennx c xnsnenntmn
rpynocrxmn. 3ro, noxany, camax naxnax npnunna cemenoro nenarononyunx. Heconnaanne nnn ecrpyxrnnnoe
connaanne xenmnn npnnonr x camopaspymennm, x nnnennponannm ponn marepn n ontnee ncero ter no erxm.
Xenmnnt, nornomennte paspemennem cocrnenntx nponem, c rpyom nocnpnnnmamr nnn noome nrnopnpymr
cnrnant, ncxoxmne or peenxa, npeneperamr ero norpenocrxmn n nseramr xonraxra c nnm. Fontmnncrno
ennanrntx marepe nmemr craryc onnoxo marepn, ro ecrt ntnyxent ntnonnxrt xax xencxne, rax n myxcxne
]ynxnnn n xnsnn nenonno cemtn. H, x coxanennm, mnorne ns nnx ne cnpannxmrcx c xnsnenntmn rpynocrxmn,
ntnpax ecrpyxrnnnte cnocot connaannx (anxoront, orxas or peenxa).
Cemtx xnnxercx nnrantno, ro ecrt xnsnenno neoxonmo cpeo nx pasnnrnx n nocnnrannx peenxa. Ona
moxer ntcrynart n crpeccopom, n connantno noepxxo (B. H. pyxnnnn, 2000). Henarononyunax cemtx cemtx,
xapaxrepnsymmaxcx nnsxnm cocroxnnem ncnxonornuecxoro xom]opra nnyrpn cemenoro npocrpancrna. Taxax cemtx
nonnocrtm nnn uacrnuno ne yonnernopxer norpenocrt unenon cemtn n +monnonantno noepxxe, uyncrne
esonacnocrn, omymennn nennocrn n snaunmocrn cnoero , +monnonantnom renne n nmnn.
Xnsnt ere n nenarononyuno cemte ocoenno rxxeno cxastnaercx na ncnxnuecxom pasnnrnn peenxa.
Hanonee uyncrnnrentntmn x nosecrnnm cemenoro nenarononyunx oxastnamrcx crepxnente opasonannx
nnunocrn peenxa ero npecrannennx o cee, camoornomenne, camoonenxa, opas cex. Orcyrcrnne nonoxnrentnoro
camonpnnxrnx ocoenno samerno n noneennn ere es cemtn. Ono ntpaxaercx n nserannn npxmoro spnrentnoro
xonraxra xax c naprnepom no omennm, rax n c cocrnenntm orpaxennem n sepxane, a raxxe n saepxxe pasnnrnx
rpa]nuecxo exrentnocrn (n uacrnocrn, n orxase ere 46 ner pnconart uenonexa, n rom uncne cno noprper).
Hpnunna +roro xnnennx nentnonnenne mareptm ]ynxnn nonornuecxoro sepxana n nonornuecxoro +xa,
xora ee nnno, mnmnxa, nnronannn cnyxar nornepxennem xenarentntx ]opm noneennx n ornepxennem
nexenarentntx. C nepntx ne xnsnn peenxy nyxno omenne c mareptm, nyxna ee nomomt, on cnxstnaer c ne
onpeenennte oxnannx, nnpane no-cnoemy pacnonarart e. On xouer xax t orpaxartcx n ne. Ho +ro nosmoxno
nnmt npn ycnonnn, uro mart ecrnnrentno nnnr n nem manentxoe ecnomomnoe enncrnennoe n nenonropnmoe
cymecrno, a ne cocrnennte oxnannx, crpaxn, nnant-npoexnnn ornocnrentno yymero peenxa. B nocnenem cnyuae
peenox nnnr n marepn orpaxenne ne cex camoro, a ee nponem. Cam on ocraercx es sepxana n n antnemem yer
conepmenno nanpacno ncxart ero. Ecnn xe peenxy nonesno, n on poc, nnx n marepn orpaxenne cex n uyncrnyx, uro
mart saornrcx o ero pasnnrnn, ro n nem c roamn moxer pasnnrtcx soponoe camocosnanne. B onrnmantnom cnyuae
nmenno mart cosaer pyxenmnym +monnonantnym armoc]epy n c nonnmannem ornocnrcx x norpenocrxm peenxa
(A. Mnnnep, 2001).
Ho mnennm 3. upomma, marepnncxax nmont +ro esycnonnoe yrnepxenne xnsnn n norpenocre peenxa.
Hoepxanne xnsnn nmeer na acnexra: onn +ro saora n ornercrnennocrt, aconmrno neoxonmte nx
oecneuennx xnsnn n pasnnrnx peenxa. Ho pyro acnexr xacaercx onee naxntx nponem, uem npocro coxpanenne
xnsnn. Mart onxna nnymnrt peenxy nmont x xnsnn, omymenne, uro xnrt npexpacno, npexpacno trt
mantunxom nnn enouxo, npexpacno xnrt na +ro semne.
3emnx ncera cnmnon marepn, ona reuer monoxom n meom. Monoxo cnmnon nepnoro acnexra nmnn, ro
ecrt saort n yrnepxennx. Me cnmnonnsnpyer cnaocrt xnsnn, nmont x xnsnn n cuacrte or roro, uro xnnemt na
cnere. Fontmnncrno marepe moryr art cnonm erxm monoxo, no nnmt nemnorne amr eme n me. urot anart
me, xenmnna onxna trt ne npocro xopome mareptm, no cuacrnnntm uenonexom, a +ro ocrnxenne nemnornx.
Marepnncxax nmont x xnsnn cront xe sapasnrentna, xax n ee rpenora.
Mart moxer art xnsnt, no moxer n ornxrt ee. Ona nospoxaer, no ona xe n ynnuroxaer; ona moxer rnopnrt
uyeca nmnn nnxro ne ymeer pannrt ontnee, uem ona. Marepnncrno, mart nacrontxo nocnert n name xyntrype,
uro uenoneuecxomy paccyxy rpyno cmnpnrtcx c amnnanenrnocrtrm +roro xnnennx. Ho mnennm K. Rnra, apxernn
marepn nonepxen nenpnmernomy cxontxennm or nonoxnrentnoro nonmca x orpnnarentnomy: 3aornnnax
yamxnnammax ononaxnnammax yymammax noxnpammax. Ha yponne ncnxonornuecxo samnrt
nponcxonr orpnnanne remno cropont marepn xax camo mareptm, rax n ee peenxom. Ho cnt, xoropte amr ntxo
eccosnarentnomy, nopoxamr uyonnm, n xoroptx xopomo yratnamrcx opast ponrene, n nepnym ouepet
marepn. Bor, nanpnmep, con 10-nernero mantunxa, naxoxmerocx n Connantno-peannnrannonnom nenrpe nx
neconepmennonernnx n ocrpo nepexnnammero xon]nnxrnte ornomennx c orunmom n xononocrt marepn. Inannoe
ecrnymmee nnno nonropxmmerocx xommapnoro cna manentxn uenoneuex, ncemorymn, snont, xoropt
cnocoen ynrt axe Fora n Anrena-xpannrenx, on nocroxnno yrpoxaer mantunxy. A pxom ontmax, nnauymax,
opax n yme nnanera 3emnx, xoropym +ror uenoneuex sacrannxer trt sno. H anee, no cmxery cna nosnnxaer opas
coaxn, oxpanxmme nopora x cuacrtm, coaxa snax, nounnxercx manentxomy uenonexy, ona rnyxax n cnenax, c ne
nenosmoxno oronopnrtcx, pasne rontxo, ecnn ona npornornr mantunxa, n ror nsnyrpn yer e xpnuart n npocnrt o
nomomn. B nponecce ncnxonornuecxo paort co cnamn, crannnsannn xnsnn peenxa n Connantno-
peannnrannonnom nenrpe nponsomno npnmnpenne n npomenne marepn na cnmnonnuecxom yponne (ona nocemana
peenxa xpane pexo). Mantunxy npncnnncx con, re on nrpaer c coaxo, xaraercx na ne, rnanr n onnmaer
cranmym opo coaxy.
Ponrentcrno +ro nenerxn rpy. H nmax mart ncntrtnaer ncm rammy uyncrn no ornomennm x cnoemy
peenxy, or orpomno nmnn o paspaxennx n, nopo, nenanncrn. Ho, ocosnanax n paspemax cee +rn uyncrna, ona rem
camtm noexaer nx, eme onee yxpennxx cnernte cropont marepnncrna.
Honeenne marepn, yxnonxmmecx or nocnnrannx peenxa, xapaxrepnsyercx axrnnntm ncnontsonannem
ncnxonornuecxnx samnr, neymnx x ne+]]exrnnno aanrannn, n ncnontsonannem nexoncrpyxrnnntx xonnnr-
crparern. Ha nepnom +rane ncrpeun c xnsnenno rpynocrtm, nnmennem peenxa, xenmnna ncnontsyer samnry no
rnny perpeccnn. Tnnnunoe noneenne: cnest, oemanne ncnpannrtcx, nseranne spnrentnoro xonraxra, nenonxocrt n
nnxennxx, cyrynocrt, xenanne ntsnart xanocrt. Cneymmn +ran xapaxrepnsyercx nexoropo necranntnocrtm,
napacrannem ynepennocrn, ymentmennem crpaxa n rpenorn. H nepexo sanepmaercx emoncrpanne ncnxonornuecxo
samnrt no rnny npoexnnn, ntpaxammecx n arpeccnnnocrn no ornomennm x paornnxam connantntx cnyx,
nocnnrarene, xenannn cnxrt c cex nnny sa orxas or peenxa.
Pesyntrart nsyuennx crparern connaannx co crpeccom y xenmnn, utn ern nonann n Connantno-
peannnrannonnt nenrp nx neconepmennonernnx, cnnerentcrnymr o enom penepryape nx connaammero
noneennx. Oxasanmnct n rpyno xnsnenno cnryannn, xenmnnt uacro ymamr o ne, nepexnnamr uyncrno nnnt, no
pexo nnn nnxora ne ntramrcx pemnrt ee, ne ncnontsymr cno ontr, ne yuarcx na cnonx omnxax. Hemnorne
opamamrcx sa connantno noepxxo, rax xax, nepoxrno, eccosnarentno oxrcx orxasa. C nopyramn uame ncero
ocyxamr tronte nponemt, a myx, ecnn on ecrt, uame ncero ne nnrepecyercx ne rontxo nepexnnannxmn, no n
noome xaxnmn-nno nsmenennxmn n xnsnn xenmnnt. uacro peenox n raxo cemte cranonnrcx nnuno nponemo
marepn, nno na nepnom mecre oxastnamrcx cynpyxecxne, cexcyantnte ornomennx, a nocnnranne ere yxonr na
nropo nnan. Xenmnnt ncntrtnamr rpynocrn n orpearnponannn +monn, pexo nnauyr, uame neyr cex
ecrpyxrnnno: xpnuar, epyrcx, nomamr nemn, tmr myxa, crpemxrcx orannrtcx or rpanmnpymme cnryannn, yxoxr
ns oma, nnora ocrannxx ere c ntxntm myxem, oxcnxx +ro rem, uro nm nnuero ne rposnr. C nentm ornneuennx or
xnsnenntx nponem cmorpxr renennsop nno ncnontsymr mnoronexono cnoco cnxrnx nanpxxennx anxoront.
V ponrene ns nenarononyuntx ceme nanmamrcx ocote, roamn ntpaartnaemte, ycranonxn n cnocot
nocnpnxrnx mnpa. 3rn ycranonxn n cnocot nanpannent na noepxanne nnnmsopnoro, npnspaunoro, no, n ro xe
npemx, +monnonantno xom]oprnoro mnpoomymennx. V ontmnncrna marepe, utn ern tnn nsxrt ns cemtn, ecrt
crpemnenne nepemennrt cnom xnsnt, nauart paorart, ne nnrt n nepnyrt peenxa n cemtm. Onn ynepxmr, uro pemenne
+rnx nponem ne xnnxercx nx nnx rpyntm nnn nenosmoxntm. He nmex n apcenane crparernn noncxa connantno
noepxxn, onn npaxrnuecxn nnxora ne opamamrcx sa nomomtm x connantntm paornnxam. Heoxonmocrt
opamennx x napxonory nocnpnnnmamr c ynnnennem, nnora c neroonannem. Hoonym peaxnnm oxcnxmr rem,
uro y nnx orcyrcrnyer anxorontnax sanncnmocrt, onn ntnnnamr rontxo no npasnnxam n xopome xomnannn, n nmo
momenr moryr pocnrt nnrt. Moxno c ynepennocrtm ormernrt napaoxc ncnxonornn +rnx xenmnn: na cnonax
ocyxenne ntxncrna, npecrannenne cex nmxme, saornnno mareptm, na ene nnnmte nocnecrnnx
anxorontno sanncnmocrn, npenepexenne nnsxnmn, npnnnunxmn n nopmamn.
Hponox nnrepntm n narnocrnpyx ocoennocrn ercxo-ponrentcxnx ornomenn y marepe, ern xoroptx
oxasannct n Connantno-peannnrannonnom nenrpe nx neconepmennonernnx, moxno ormernrt npeonaanne
pannonantnoro, nnrennexryantnoro ornomennx x cnoe marepnncxo ponn n x peenxy. Anannsnpyx ercxo-
ponrentcxne ornomennx, xenmnnt, xax npannno, onnctnamr nx xax rapmonnunte, ormeuamr npnnxsannocrt x
peenxy, nonnmanne ero nponem n nouepxnnamr xeprnennocrt cnoero ornomennx (paou ueeo eomoea ua ece). Tem
ne menee, nanmax sa ncrpeue marepn n peenxa, moxno ormernrt ocoennocrn noneennx, xoropte npornnopeuar
cxasannomy. Hpn nanmennn ]nxcnponannct necxontxo napamerpon: +monnonantnax oxpacxa ncrpeu paccranann,
nnnnnaropt xonraxra (nspocnt nnn peenox), ocnonnoe coepxanne omennx.
Hpn anannse anntx nanmennx moxno tno ormernrt ocoennocrn n noneennn marepe n ere. Oexrom
nanmennx ntcrynann ern-omxontnnxn, rax xax nmenno nx uame ncero nocemamr ponrenn nnn pocrnennnxn.
ern no-pasnomy pearnponann na npnxo marepn, uame ncero cnoxono noxonnn x ne, nnemne nnxax ne npoxnnxx
paocrt, cannnct pxom n monuann. Marepn cmymenno naunnann onnmart ere, caxann nx na xonenn n naunnann
xopmnrt cnaocrxmn. Cosananoct nneuarnenne, uro ]nsnuecxn xonraxr uyx +rnm ornomennxm marepn n peenxa,
nonenyn n oxrnx ntrnxxr nenonxnmn, nontrxa yntxn y marepe coueraercx c rpycrntm ycranmnm xonontm
ntpaxennem rnas. Ocoym nenonxocrt ncntrtnamr marepn, xora n npncyrcrnnn nocnnrarenx ern ne cpasy
ycrpemnxmrcx x nnm, a ntramrcx uro-ro npoemoncrpnponart, noxasart. Hnnnnaropom xonraxra uame ntcrynamr
marepn, saanax onocnoxnte nonpoct: Hy, xax rt ryr? uro en?. Hanonee pacnpocrpanenno xaprnno xnnxercx
monuannnoe npncyrcrnne pxom pyr c pyrom; npemx nocemennx saxanunnaercx, xora peenox cecr npnnecennte
cnaocrn. Paccrananne peenox nepenocnr ocrarouno rxxeno, yyun nnemne conepmenno cnoxontm npn ncrpeue,
on sannnaercx roptxnm nnauem, no n pexnx cnyuaxx xnaraercx sa mart. Marepn otuno cmymenno noropannnnamr
peenxa ( ny, ana, nn, nce, x npny), npn +rom ocranaxct xonontmn n orcrpanenntmn. Anannsnpyx pesyntrart
nanmennx, moxno cenart ntno, uro snaunrentnt nponenr ere, nonaammnx n Connantno-peannnrannonnt
nenrp, naxoxrcx n +monnonantno nsonxnnn or nspocnoro (marepn), ncntrtnax e]nnnr n nacxe n renne. Mart
nnrynrnnno ne uyncrnyer cnoero peenxa, orcrpanxercx or nero, ne ncnontsyer nosmoxnocrn recnoro xonraxra c nnm,
ncrpeun npoxoxr n ]opme oxsannocrn.
Hnrepecno, uro ern, nocrynammne n Connantno-peannnrannonnt nenrp, na nepnom +rane neyr cex
onnaxono nacropoxenno, npncmarpnnaxct x cnryannn. ern omxontnnxn pexo nnauyr, axe xora cnntno yapxrcx,
ecnn n noxnnxmrcx cnest, ro rnxne n nesamernte. Hnmt co npemenem, npnntxnyn x nono cnryannn, ysnan nme,
xoropte c nnmn xnnyr n paoramr, mnorne ern cranonxrcx npyr nenocnymntmn, xanpnsntmn, neynpannxemtmn.
Cranntnocrt ornomenn n nonom mnpe, re onn oxasannct, nosnonxer erxm ocnanrt nensypy n npoxnnennn +monn,
rax xax cnoe ymenne nosepxnnartcx or npoxnnennx uyncrn onn npenparnnn n nacroxmee ncxyccrno. Bet peenox
cnocoen ncntrtnart uyncrna nnmt n rom cnyuae, ecnn pxom naxonrcx uenonex, c nonnmannem ornocxmncx x nemy.
Ho ecnn manentxn peenox ns-sa cnoero ymennoro nonnennx pncxyer yrparnrt nmont nspocntx, on ne npocro
cxptnaer or oxpyxammnx cnon +monnn, no ntnyxenno ntrecnxer nx n eccosnarentnoe. C roamn onn
naxannnnamrcx n oprannsme peenxa, oxastnaxct ncrounnxom nnyrpennero nosecrnnx na ero ncnxnxy (A. Mnnnep,
2001).
Inynna +monnonantntx napymenn n cnoconocrt x aanrannn ere, naxoxmnxcx n Connantno-
peannnrannonnom nenrpe, no mnorom sanncxr or npetymero ontra cemeno xnsnn, ero npoonxnrentnocrn n
+]]exrnnnocrn, a raxxe or nnunocrntx ocoennocre camnx ere. Henarononyunax nx peenxa cemtx +ro ne
cnnonnm aconnantno cemtn, nce sanncnr or nocnpnxrnx peenxom cemeno cnryannn n ornomennx x nponcxoxmemy
n ne. H uame ncero ern opoxar raxnmn nonxrnxmn, xax om, cemtx, mart, oren, pocrnennnxn. Peenox, ocoenno
nopocrox, moxer cxasart, uro nenannnr cnom mart, no ncntrtnaer nenpnxrnte, a nopo arpeccnnnte uyncrna, ecnn
xro-nno uyxo ronopnr o ne nnoxo. ern, nnmennte ponrentcxoro noneuennx, crpemxrcx n ponym cemtm. B
Connantno-peannnrannonnom nenrpe ern naxoxrcx nocroxnno, no crapmne ns nnx npemx or npemenn nnn perynxpno
esxr omo, axe ecnn ram nx xer ntxnax mart. Omymennx cnoero, a ne xasennoro oma, pontx nme, cemtn,
nnnmo, ocrpo neoxonmt nx cranonnennx cemeno connantno nenrnunocrn n camocosnannx peenxa. B
nocnomnnannxx manentxnx ere raxxe uacro nosnnxamr opast oma, ponrene, conmecrno c nnmn exrentnocrn
(xonn c ornom na ptanxy ). Pexo cnyuaercx, urot manentxn peenox uyxoro uenonexa cran nastnart mamo.
Cocrnennte nocnomnnannx, neuacrt npnxo pocrnennnxon ne amr peenxy satrt roro, uro y nero ecrt mart, ecrt
cno om. Hpnxrnte nocnomnnannx cnxsant c nosmoxnocrtm camocroxrentnoro npemxnponoxennx (rynxn, re
xoren), c cementm ortxom, c poxennem para, n uame ncero npocro c omymennem ponoro mecra,
npnnanexnocrn x cemte (camoe npnxrnoe nocnomnnanne, xora x tna oma). Bcrpeuannct n ornert, xora cemtm
ncnomnnamr pexo. Onn tnn cnxsant n onom cnyuae co cmeprtm orna, n pyrom, mt nonaraem, c eme ne
npopaoranntm n nesaneuenntm npemenem ropem n crpaannxmn, xacammnmncx cemtn. V peenxa ecrt oprannuecxn
neoxonmax norpenocrt n cemte, npexe ncero, marepn, n ern uacro n cnonx ]anrasnxx neannsnpymr ee opas.
Hoonte ]anrasnn naxoxr cnoe ntpaxenne n pncynxax ere, nnmenntx ponrentcxoro noneuennx.
Opas neantno marepn moxer trt ycnoen xax cement mn]. Orpnnanne peantno ecrnnrentnocrn camo
mareptm, nocroxnnax nepannsannx xenaemoro, sanper na ntpaxenne peantntx uyncrn n mtcne npnnoxr x romy, uro
peenox xopomo ycnannaer nonoxenne neme n naunnaer rpancnnponart +ror mn]. Ho npn coxpannom nnrennexre,
ymennn anannsnponart n cpannnnart peenox ncntrtnaer npornnopeunnte uyncrna. Hoonax amnnanenrnocrt
uyncrn n mtcne npoxnnxercx n napacramme rpenoxnocrn, xora pyrne nmn naunnamr nnnmarentno nsyuart ero
cemtm. Hpnmepom moxer cnyxnrt noneenne cemnnerne enouxn, onnctnamme cnom mart ouent xopome, opo,
concem ne ntmme. Marepn 39 ner. Ha nn noxnnax xenmnna, c anxorontno sanncnmocrtm, na nnne cnnxxn, xax
pesyntrar cementx xon]nnxron c coxnrenem. Hs ecet ntxcneno, uro n npomnom y nee oxono 10 ner rmpemnoro
saxnmuennx sa yuacrne n paxax n pasoxx. Ionopnr o +rom, cmymaxct, noonax nn]opmannx orxptro ne
pasrnamaercx. Cunraer cex xeprno ocroxrentcrn. B pasronope nocroxnno ntraercx oxasart ro, uro ona xopomax
mart cnoe ouepn: ntpacrnna ee, mnoromy nayunna, ona camocroxrentnt, nspocnt uenonex (peut ner o
enouxe 7 ner). Ha nporxxennn ncero pasronopa enouxa ncntrtnana rpenory, npncnymnnanact x ecee, crapanact
trt n xypce ocyxaemoro.
ern, naxoxmnecx n Henrpe, n ornnune or ere ns ercxnx omon, nmemr ono naxnoe npenmymecrno. Onn
snamr, uro y nnx ecrt cemtx, om, xnnyr nocnomnnannxmn, uacro neannsnponanntmn, n naemrcx, uro ponrenn ne
npeayr nx. B anno cnryannn ecrt nosmoxnocrt oxasart nomomt raxnm cemtxm. Ho rontxo ncnxonornuecxnmn
cpecrnamn nponemt ne pemnrt. Hyxna cncremnax nonnrnxa rocyapcrna, peannsannx connantntx nporpamm,
cosanne connantno-xpnsncntx nenrpon nx xenmnn c ertmn, rax xax connantno-peannnrannonnte nenrpt nx
neconepmennonernnx samnmamr peenxa, no ne n cnnax pemnrt nponemy cemtn, xya +romy peenxy pano nnn nosno
npnercx nepnyrtcx.
HEPEHBAHHE POHTEARMH CHTYAHHH POEHHR PEBEHKA C CEHCOPHLMH
HAPYmEHHRMH
Poxenne peenxa c orxnonennxmn n pasnnrnn xnnxercx rxxentm xnsnenntm cotrnem n cemte. Tpynocrn,
cnxsannte c nocnnrannem peenxa c orxnonennxmn n pasnnrnn, ntstnamr xauecrnennte nsmenennx
xnsneexrentnocrn cemtn, napymamr aanrannm, xax orentntx ee unenon, rax n rpynnt (cemtn) n nenom, npnnox x
cemenomy xpnsncy (B. B. Txauena, 2004).
B nayuno nnreparype ne sa]nxcnponano cnyuaen, re cemtx, nmemmax peenxa c napymennxmn, oxonnact t
es xpnsnca. Onaxo nccneonarenn ormeuamr, uro cam nponecc nepexnnannx xpnsnca raxoro xapaxrepa n connaanne c
nnm y ceme pasnnunt n onpeenxmrcx ocotmn cementmn n nnunocrntmn pecypcamn.
Ho anntm nccneonann B. B. Txaueno, ]ynxnnonnponanne noono cemtn nperepnenaer px xauecrnenntx
nsmenenn, npoxnnxmmnxcx na necxontxnx yponnxx: ncnxonornuecxom, connantnom, comarnuecxom. Hcuxo.oeu:ecru
vpoeeui xapaxrepnsyercx nsmenennxmn n +monnonantno-noneno n nnunocrno c]epax ponrene. Coua.iui
vpoeeui npoxnnxercx napymennxmn cynpyxecxnx, ponrentcxnx n +xcrpacementx ornomenn (omenne c
pocrnennnxamn, pystxmn n pyrnmn nmtmn). Co+amu:ecru vpoeeui sarparnnaercx n cnxsn c npentmennem yponnx
nepenocnmtx narpysox: xax pesyntrar nepenanpxxennx y ponrene moryr nosnnxart pasnnunte comarnuecxne
saonenannx, acrennuecxne n nererarnnnte paccrpocrna.
Taxax cemtx raxxe ncntrtnaer nosecrnne crpecca exenenntx rpynocre. Bosnnxamr ocote nponemt n
nepexnnannx, xoropte npoxnnxmrcx nso nx n ent na pasntx +ranax xnsnennoro nnxna, nponepxx cemtm na
npounocrt n ycrounnocrt. Cemtx n nce ee unent naxoxrcx nepe neoxonmocrtm npornnocroxrt nenaronpnxrntm
nsmenennxm n ntpaartnart nonte ]opmt noneennx, npncnocannnaxct x anno cnryannn nnn ntxnnax n ne.
He nce cemtn, nmemmne ere-nnnannon, xoncrpyxrnnno connaamr c nepexnnannxmn. B nayuno nnreparype
onncant cnyuan necnoconocrn cemtn nnn ponrene npncnoconrtcx nnn connaart c rxxecrtm ecrnymmero
crpeccopa. Hrorom neconnaannx xnnxercx npxmoe ycrpanenne nponemt orxas or peenxa nnn xocnennoe
+monnonantnoe ornepxenne, xecroxoe opamenne c peenxom (H. M. Bn-nnntna, 2005; E. M. Macrmxona, 2003).
Cemente xpnsnct, ntsnannte nannunem xaxoro-nno saonenannx nnn napymennx n pasnnrnn y peenxa,
moxno paccmarpnnart xax crpeccopt +xcrpemantnoro yponnx, ceptesno n neoxnanno napymammne xnsnt cemtn.
Cemtn, nmemmne ere-nnnannon, xnnxmrcx ncnxonornuecxn nesamnmenntmn n uyncrnymr cnoe ornnune or
pyrnx. B +rom cnyuae mt moxem ronopnrt, uro raxax cemtx nocnrent onpeenenno crnrmt (or nar. stigma
nxrno). Inanno npnunno, crnrmarnsnpymme cemtm, xnnxercx ocooeuuoe, uemunu:uoe, omr.oumueec om uop+i
pasnnrne peenxa.
Hsyuenne cncremt ornomenn n nepexnnann n raxoro poa cemte sarpyneno, nocxontxy ponrenn n
ontmnncrne cnyuaen saxptrt or nnemnero nmemarentcrna (M. M. Cemaro, 1992). Heoxonmte ycnonnx nponecca
omennx c raxo cemte uyncrno +mnarnn n npo]eccnonantnoe conepexnnanne.
&. roro urot nonxrt n npecrannrt, uro nepexnnamr ponrenn, nmemmne ere c napymennxmn n pasnnrnn, n
xax onn connaamr c rpynocrxmn, n paore c raxnmn cemtxmn ncnontsonanoct ]enomenonornuecxoe nnrepntm.
Hnrepntm cocroxno ns rpex noxon nonpocon. Bnauane ncnontsonannct nonpoct, nomorammne ponrenxm
cocrannrt paccxas o cnoem peenxe. Cma ornocxrcx npecrannennx ponrene o peenxe, cneennx o omennn c
peenxom, ocoennocrxx n nenxx nocnnrannx, nennocrn peenxa n xnsnn ponrene, xapaxrepncrnxa cex xax ponrenx
n r. . Bnonax uacrt nnrepntm ne coepxnr ncnxonornuecxn ocrptx nonpocon, uro nosnonxer cnxrt nexoropoe
nonnenne ponrene, nacrponrt nx na nponecc omennx, pacnonoxnrt x nccneonarenm. Hpnmepnte nonpoct nnono
uacrn:
1) Paccxaxnre, noxanycra, o cee n namem peenxe.
2) Peenox n nt: nasonnre rpn naxntx nx nac momenra nocnnrannx.
anee npenarannct nonpoct, nosnonxmmne nonxrt nepexnnannx ponrene, ntsnannte poxennem peenxa c
nponemamn n pasnnrnn, xnsneexrentnocrt cemtn n anntx ycnonnxx n ocoennocrn cementx nnn nnnnnyantntx
pecypcon connaennx:
1) Honpoyre onncart namn nnunte nepexnnannx na momenr nosnnxnonennx napymennx y peenxa.
2) uro nt enann, xax nt nenn cex n ror nepno?
3) Kax nt cunraere, uro nomorno nnn xro nomor (n nomoraer) nam cnpannrtcx c rxxentmn nepexnnannxmn?
3anepmann nnrepntm nonpoct, cnxsannte c nannunem, noncxom n npnnxrnem ponrenxmn nnemnnx pecypcon,
cnococrnymmnx cemenomy n nnnnnyantnomy connaannm:
1) Kaxono name ornomenne x cymecrnymme cncreme nomomn peenxy c nponemamn n pasnnrnn n ero cemte?
3]]exrnnna nn raxax nomomt?
2) Cymecrnyer nn, na nam nsrnx, norpenocrt ponrene n ncnxonornuecxo noepxxe? Or xoro, utx?
B nccneonannn npnnnmann yuacrne ponrenn, nocnnrtnammne ere omxontnoro n mnamero mxontnoro
nospacra c cencopntmn napymennxmn (no onomy ponrenm ns xaxo cemtn).
Hpenourenne orananoct ponrenxm, ne nmemmnm orxnonenn n cencopno c]epe. B ]oxyce nnnmannx tnn,
npexe ncero, ponrenn, xoropte oponontno cornacnnnct npnnxrt yuacrne n nccneonannn. Honyuennte n xoe
nccneonannx perpocnexrnnnte annte tnn opaorant c nomomtm xauecrnennoro anannsa n npecrannent n pxe
cmtcnontx noxon, xoropte onncant nnxe.
Pon1entcxne nepeannannn cn1yannn poaennn peenxa c o1xnonennnun n pasnn1nn
Kax ntxcnnnoct, nponecc npnnomnnannx ponrenxmn nnuntx nepexnnann ntstnan y nnx ncnxonornuecxoe
nanpxxenne. 3ro npoxnnxnoct n nsmenennn nx noneennx: ncuesana xecrnxynxnnx, ponrenn onycxann ronony nnns,
nepenonnn nsrnx na pyrne npemert (nanpnmep, n xoe paccxasa marepn repennn cocrnennte cymouxn, ornt
paccmarpnnann monntnte rene]ont, opranasept nnn xnmun). Bce +ro mt moxem nnrepnpernponart xax npnsnaxn
samnrnoro noneennx. Taxxe nsmenxnact peut ponrene: ona repxna +monnonantnt oxpac, cranonnnact
npnrnymenno, n nexoroptx cnyuaxx nepexonna n menor. Ho npoonxnrentnocrn ornert na annt nonpoc
sannmann camoe xoporxoe npemx ns uncna orneron na nce nonpoct. B ornerax ponrenn orpannunnannct nno onnm
npenoxennem, nno necxontxnmn cnonocouerannxmn.
Ponrentcxne nepexnnannx, xacammnecx cnryannn poxennx peenxa c nponemamn n pasnnrnn, moxno
oosnaunrt xax nepexnnannx, xacammnecx pannero nepnoa n nacroxmero npemenn.
1. Heperueauu, racamuuec pauueeo nepuooa (na momenr poxennx peenxa c napymennxmn n pasnnrnn nnn na
momenr nocranonxn narnosa peenxy).
Cam ]axr roro, uro ponnmncx peenox, onroxannt, nmnmt, xenannt, nmeer napymenne n pasnnrnn,
nepnonauantno nocnpnnnmancx ponrenxmn xax nepeantnax cnryannx: ne nepnn (a), uro raxoe nponsomno co mno,
ne nonnman(a), nouemy raxoe cnyunnoct. Hponsomemee onennnanoct xax rope, ea npnmna n om. Ocnonnoe
cocroxnne ponrene na momenr nocranonxn narnosa mox n yrpara uyncrna peantnocrn nponcxoxmero. Mnorne
ponrenn orxastnannct nepnrt ne rontxo npauam, no n cocrnenntm nanmennxm. Bosnnxana peaxnnx nerarnnnsma:
He xouy nepnrt. 3roro ne moxer trt.
Hpnuep 7.
4pae+eum uumepeim +a+i oeeo:ru 8-+u .em c uapvueuue+ c.vxa e.vxoma.
Mo oeeo:ra poou.aci maro. Koue:uo, mre.o neperuea.a. Homo+ oi.o o:eui +uoeo uenpumuix
+o+eumoe. Hauura rara-mo. B-mo ca+a euoe.a, :mo peoeuor ue omr.uraemc u ece npo:ee. A epa:u oo.eo ue +oe.u
crasami, :mo oua ue c.iuum. Muoeo noesoor oi.o e Mocrev. Ho ma+ vre oi. nocmae.eu orou:ame.iui ouaeuos,
xom eepcu more oi.o +uoeo. H uaoeroa-mo, oua oi.a, ue xome.oci eepumi ceou+ uao.moeuu+...
Hpn onncannn cnonx nepexnnann ponrenn n ocnonnom ynorpenxmr cnonocouerannx rxxeno nepexnnan,
tno rxxeno. Hnmt nemnorne ntramrcx xonxpernsnponart nepexnroe cocroxnne, ronopxr o rom, uro ncntrtnann
uyncrna onn, ont, onnouecrna.
Cnryannx nepeantnocrn noxpennxercx n rem, uro o +roro n cemtxx xax cynpyxecxo, rax n ponrentcxo
ne tno noxoxnx cnyuaen poxennx peenxa c napymennxmn n pasnnrnn; orcma n nosnnxnonenne uyncrna
onnouecrna n crecnennx or nponsomeme cnryannn.
B pxe cnyuaen poxenne peenxa c napymennxmn cnyxa n rxxentmn napymennxmn spennx npnneno x pasptny
cynpyxecxnx ornomenn n pacnay cemtn. B raxo cnryannn uyncrno onnouecrna cranonnnoct omnnnpymmnm n
omem cocroxnnn marepn. 3ect moxno ronopnrt o nnnxnnn na marepnncxym ncnxnxy nontx rpanmnpymmnx
crpeccopon: poxenne peenxa c nponemamn n pasnnrnn n pasno. Camn marepn, onennnax cnoxnnmnecx cnryannn,
ronopnnn cneymmnm opasom: ocranact conepmenno ona. Hexoropte marepn ncntrtnann uyncrno norepn
npemenn n opnenrnponxn n npocrpancrne: ne nomnm, uro x enana, uro co mno nponcxonno, tno cnnmxom mnoro
saor. Hoonoe cocroxnne cnnerentcrnyer o cyxennn marepnncxoro cosnannx, cnocrnennoro cnntnomy crpeccy.
uyncrno onnouecrna, nepexnnaemoe marepxmn, coueranoct c nepexnnannem npearentcrna co cropont nnsxoro
uenonexa, axryannsnpyemtm n cnryannn pasnoa.
B pyrnx cemtxx poxenne peenxa c napymennxmn n pasnnrnn npnneno x pasptny pocrnenntx n pyxecxnx
ornomenn nnn x orpannuennm nonnonennoro omennx. Ho orpannuennem omennx ponrenn nonnmamr cneymmee:
crecnxnnct norn nnmnn pas n rocrn, pystx crapannct nac ne ecnoxonrt, ne tno xenannx xonrt n rocrn nnn
snart xoro-ro x cee, nepexnnana, xora nnena, uro y pyrnx- ro nopmantnte ern.
V ponrene npn omennn c nmtmn nosnnxann nerarnnnte +monnn: paspaxenne, rnen (snocrt na npaue),
crpemnenne onnnnrt menxon n nexomnerenrnocrn. Paspaxenne ponrenn xommenrnpymr xax peaxnnm na xanocrt,
couyncrnne co cropont nnsxnx n pocrnennnxon. uyncrno ont oxcnxnn nenosmoxnocrtm nepexnrt ry paocrt or
poxennx peenxa, xoropym ncntrtnamr pyrne cemtn.
B nexoroptx cnyuaxx ponrenn ronopnnn o rom, uro ncntrann nacroxmn crpax sa antnemym xnsnt cnoe
cemtn: x ymana, uro yxe nnxora ne yy xnrt nopmantno, xasanoct, uro nopmantno xnsnn yxe ne yer, ne
snana n ne nonnmana, uro noome nonyunrcx ns peenxa, xax antme xnrt? , uro yer c monm peenxom?. 3ect
moxem ronopnrt o nepexnnannn ponrenxmn cocroxnnx estcxonocrn, neccnmnsma.
3monnonantnte nponemt ponrene onpeenenntm opasom orpaxannct n n nx noneennn. ecrnnx,
nocrynxn ponrene tnn cxonnenrpnponant na noncxe onponepxenn nocrannennoro peenxy narnosa nnn xorx t
nocxasxn, uro enart n anno cnryannn: ecnpeptnno xoncyntrnponannct c npauamn, opamannct x
+xcrpacencam, pasnnuntm axam, ncxan(a) nme, xoropte t mne nomornn, nce npemx crapanact sa uro-ro
sanennrtcx, unrana xaxym-ro nnreparypy, ncxana cnennanncron, esnnn na pasnte ocneonannx, ntrancx
onrtcx npant.
Ponrenn no-pasnomy onennnamr cocrnennoe noneenne. Hexoropte ronopxr o nontmenno cocrnenno
copannocrn, oxcnxx +ro rem, uro nyxno tno uro-ro enart. pyrne xapaxrepnsonann cnoe cocroxnne xax nannxy
(ne snann, uro enart n ocnonnom, +ro onnoxne marepn) nnn pacrepxnnocrt.
B ornomennxx c oxpyxammnmn ponrenn xoncrarnpymr ]axr nannunx rpyoro noneennx, crpemnennx
saxptrtcx or oxpyxammnx. B nexoroptx cnyuaxx axe yuacrne nnsxnx n pontx nme, xenammnx nomout,
nocnpnnnmanoct ponrenxmn xax nanxstnanne, xanocrt. Hoonte nepexnnannx ponrene paccmarpnnamrcx xax
npnsnaxn ncrannnponannx cex or oxpyxammnx, xon]ponrannn.
Hpnuep 8.
4pae+eum uumepeim +a+i +a.i:ura 4x .em co spume.iuo namo.oeue (+eouuucru ouaeuos puuonamu).
Toeoa +ue oi.o oououo: Ho no:e+v u+euuo +ue ? . B, roue:uo, s.u.aci ua epa:e moeoa. Ecmi mic:u
a.roeo.uroe, uapro+auoe u v uux uv, c.aea ooev, roue:uo, poroammc uop+a.iuie oemu. A v +eu c nepeoeo ou u
n.auupoeauue oepe+euuocmu, u no.ui ro+n.erc euma+uuoe...B mre.o ece o:eui neperuea.a, nora v +eu e ovue
ece nepeoa.uea.o. B vracuo, roue:uo, eie.oe.a e mom +o+eum. O:eui cu.iuo peee.a. Bi.u +o+eumi, roeoa c.esi
npocmo mervm u ece, a +eu uamaem us cmopoui e cmopouv. B npocmo sa+ruv.aci e mom +o+eum. B uuroeo ue
c.vua.a. Bom npuu.u, noco:vecmeoea.u, a +ue om omom ue .ee:e. Bo.i-mo +o, oua ece paeuo co +uo ocmaemc. B ue
mo, :mooi cmecu.aci, :mo +o peoeuor u+eem npoo.e+i, npocmo ue xome.a :mo-mo oocumi. B ue xome.a,
:mooi us n.oxux u.u xopouux noovroeuu mpoea.u u+ +oeeo peoeura.
Hepexnnaemte ponrenxmn +monnn n uyncrna moxno oennnrt n omne cocroxnnx, xoropte cnocrnennt
nepexnnannxm pannero nepnoa, ntsnanntx poxennem peenxa c napymennxmn. 3ro cocroxnne moxa, enpeccnn,
onnouecrna, estcxonocrn, neccnmnsma, npaxenocrn, xon]ponrannn n ]pycrpannn (napymenne +monnonantntx
oxnann yymero ponrentcrna).
2. Heperueauu pooume.e, racamuuec uacmoueeo epe+euu. Hx moxno pasennrt na nepexnnannx n
ornomennn narnosa peenxa, ero nnunocrn n camnx cex.
B nacroxmem, no npomecrnnn onpeenennoro npemenn (ern naxoxrcx n nospacre 48 ner), ponrenn ormeuamr
onee cnoxonoe ornomenne x romy, uro y peenxa ecrt napymenne n pasnnrnn: +monnn nemnoro npnrynnnnct,
ycnoxonnnct, nayunnnct npnnnmart nce, xax ecrt, cmnpnnnct, co npemenem xo ncemy npnntxaemt. Bosnnxaer
uyncrno npnmnpennx c narnosom peenxa. Ponrenn cranonxrcx onee oexrnnntmn n ntope cpecrn n nnon
nomomn peenxy, aexnarno onennnamr nocnecrnnx, xax nerarnnnte, rax n nosnrnnnte. Hoxnnxercx ocmtcnennocrt
noneennx.
Hpnuep 9.
4pae+eum uumepeim oma +a.i:ura 6-mu .em co spume.iui+ uapvueuue+ (+eouuucru ouaeuos
puuonamu).
H ce:ac +ic.u oieamm pasuie, u nopo uaramieaem +e.auxo.u. Ho mo:uo nouu+am, :mo ce:ac
eouucmeeuua pea.iua no+oui o. +oeeo peoeura omo neoaeoeu:ecra no+oui. B npuuune mo, :mo ce:ac
oe.amm neoaeoeu soeci, e oemcro+ caov. Moruo, roue:uo, oes roua nu:rami peoeura mao.emra+u, rvoa-mo esoumi
ooc.eooeamic, npoeepmic, mpamumi oesv+uoe ro.u:ecmeo oeuee. Ho rmo +ue oacm eapaumuu, :mo omo no+orem ?
A eeoi peoeurv uvruo paseueamic, xooumi e oemcru cao. 3oeci v ueeo u ooueuue, u npoepa++a v uux cneua.iua.
3oeci ouu npoxoom .e:euue, u +i eceeoa noo roumpo.e+ v oqma.i+o.oea.
Ormeuax nosnrnnnte nsmenennx n cnoe xnsnn, ponrenn rem ne menee npnsnamr, uro n n nacroxmee npemx
ncntrtnamr nopo nepexnnannx onn n menanxonnn, no +ro cocroxnne na ceronxmnn momenr nx nnx cranonnrcx
onee xonrponnpyemtm no cpannennm c. pannnm nepnoom.
Hpnuep 10.
4pae+eum uumepeim +a+i oeeo:ru 8-+u .em c uapvueuue+ c.vxa e.vxoma.
Koue:uo, u ce:ac oieamm +o+eumi uenpumuix neperueauu, roeoa eoeui e aemoovce c peoeuro+, u rmo-mo
na meo ueeamue copocum. Ho onmi re saur.ueamic ue cmoum e .moo+ c.v:ae.
V nexoroptx marepe napxy c +monnonantntm xonrponem raxxe npncyrcrnyer naexa na ncnenenne
cocrnennoro peenxa, onn eme naxoxrcx n noncxe roro nyumero, uro nomoxer peenxy nsannrtcx or neyra.
Hpnuep 11.
4pae+eum uumepeim +a+i +a.i:ura 4x .em c uapvueuue+ speuu (+eouuucru ouaeuos puuonamu).
Ec.u eua:a.e npocmo ue npuuu+a.a mo, :mo v A ecmi omr.oueuue, mo menepi nouu+am, :mo uvruo epe+.
Karoi oeui omo uaro:er, nvcmi +a.euiru, uo e .v:uvm cmopouv. H cma.a cnorouee. Xom oo.iuo - oua ece
paeuo ecmi. Ho raroi oeui +i sa :mo mo en.e+c... Ce:ac +i npuuu+ae+ ro+n.erc euma+uuoe. V +eu +a+a
eoe-mo ei:uma.a, :mo omom ro+n.erc noouu+aem :vmi .u ue napa.usoeauuix oeme. Mi c +a+o noov+a.u: Hv,
oaea nonpoove+ Jmo ece paeuo uvruo. Ho+u+o paseumu oo.ruo oimi u .e:euue, u oo.ee uumeucueuoe.
Hnora marepn nnramr naext na nsneuenne ere uepes onepannonnoe nmemarentcrno, +xcrpacencon nnn npn
nomomn rnnnosa.
Mnorne ponrenn n nacroxmn momenr ncntrtnamr uyncrno paocrn omennx co cnonm peenxom, nnxr
nonoxnrentnte pesyntrart n ero pasnnrnn: peenox pacrer n pasnnnaercx, n uem-ro oronxer cnepcrnnxon; mo
peenox pacrer, on cranonnrcx mne nnrepecen, n, x ymam, nnepen nac xer mnoro xopomero; peenox moxer
npenonocnrt cmpnpnst, o uem-nnyt nnrepecnom paccxasart ; y moero peenxa xopomax namxrt, on snaer mnoro
crnxon n necen; nnxy, uro y moero peenxa ecrt rxra x yuee, on nmosnarentnt, saaer mnoro nonpocon;
peenox, necmorpx na napymenne, nmeer ymnym ronony, coopasnrentnt, pasnnnaercx n pacrer; nmnm omartcx
c peenxom, ocoenno xya-nnyt nmecre cesnrt. Ornt n nacroxmem ncntrtnamr uyncrno ropocrn sa cnoero
peenxa, ne crecnxmrcx ero.
Hpnuep 12.
4pae+eum uumepeim oma +a.i:ura 8+u .em c uapvueuue+ speuu (+eouuucru ouaeuos ampoqu
spume.iuoeo uepea).
Ce:ac +oe+v ciuv 8 .em. B n.oxoeo o ue+ uu:eeo ue +oev crasami. Ou oouaemc e rpvev ceoux ceepcmuuroe.
ocmamo:uo v+ui no eospacmv....aea. uumepeim no rocmpo+cro+v paouo, eicmvnaem e TP (o+ meop:ecmea
muix). A e uro.e sa nepevm :emeepmi npuuec ua+ o.aeooapcmeeuuoe nuci+o. Boooue, veepeu e ceoux oemx. Mue
raremc, ouu ovovm uen.oxu+u .moi+u.
B cocroxnnn ponrene ormeuaercx nepexnnanne rpenorn n ecnoxocrna no nonoy nosmoxnocre yyme
xnsnn peenxa: omenne co cnepcrnnxamn, antnemee oyuenne peenxa, ero npo]eccnonantnax peannsannx, nnunax
xnsnt. 3rn nepexnnannx xnnxmrcx nepnocrenenntmn n crpyxrype ponrentcxnx nepexnnann nacroxmero npemenn,
rax xax onn npnsnamr n nonnmamr nannune nexoroporo orpannuennx (n nne nmemmerocx y peenxa napymennx) nx
peannsannn xax cocrnenntx oxnann n xenann, rax n oxnann camoro peenxa.
B cnxsn c nepexnnannxmn rpenorn yymero y ponrene ycnnnnaercx uyncrno mopantno ornercrnennocrn n
onra xax no ornomennm xo ncemy xoy pasnnrnx peenxa, rax n n ornomennn exrentnocrn no crnaxnnannm
nocnecrnn nmemmerocx y nero napymennx. Bo ncex ornerax ponrene snyuar yrnepxennx o rom, uro n omennn c
raxnm peenxom neoxonmo xonrponnponart cnoe noneenne: trt repnnmee, crapartcx nserart cptnon, xpnxon,
ontme pasronapnnart c peenxom, oxcnxrt. Ocnonno nermornn yrnepxenn ne nanpen.
Taxxe ponrenn nanenent na ro, urot npnxnatnart nce ycnnnx no npeoonennm nocnecrnn napymennx:
ceuac nx menx rnannoe narn xopomnx cnennanncron: noroneon, e]exronoron, xoropte peantno snamr, xax
nomout moemy peenxy;
npnoperam mnoro cnennantno nnreparypt, urot snart, xax sannmartcx c peenxom;
nocroxnno conerymct c nearoramn, cnpamnnam, uem onxna sannmartcx c peenxom oma;
crapamct narn nx peenxa ynneuenne, xoropoe, moxer trt, craner ero npo]eccne;
axe n nn mxontntx xannxyn x nce panno crapamct ne sapactnart sanxrn c peenxom;
npnoperam noconx n nrpt, xoropte cnennantno npenasnauent nx pasnnrnx peenxa.
Hapxy c cocrnenno axrnnno exrentnocrtm ponrenn npnsnamr, uro npemx or npemenn ncntrtnamr uyncrno
ycranocrn, no rem ne menee onxnt cenart, nce, uro nosmoxno.
Hepexnnannx ponrenxmn rpenorn n ecnoxocrna no nonoy yymero recno nepenneramrcx c uyncrnom nnnt
ponrenx nepe peenxom. He nce ponrenn nanpxmym ronopxr o rom, uro ncntrtnamr uyncrno nnnt, no nexoropte
ornert na nonpoct nnrepntm nornepxamr namn npenonoxennx o rom, uro annoe nepexnnanne nmeer mecro.
uyncrno nnnt nnnxer na ponrentcxoe ornomenne n nocnnranne: ne mory naxastnart peenxa, net emy n rax
npnxonrcx nenerxo; crapamct trt crporo, no nce panno xanem; crapamct enart nce nx peenxa, urot norom
ne nnnnrt cex, uro morna uro-ro cenart, no ynycrnna; nnora snmct na peenxa, no norom pyram cex, net mon
+monnn nnuro no cpannennm c rem, uro npnxonrcx nepexnrt emy.
Hpnuep 13.
4pae+eum uumepeim +a+i +a.i:ura 8-+u .em c uapvueuue+ c.vxa e.vxoma.
Mo peoeuor +e:maem o mo+, :mo ou roeoa-uuovoi no.emum e roc+oc. Mi c uu+ ece epe+ oo omo+
paseoeapueae+. Ou eoeopum, :mo oo.reu suami +uoeoe, eeoi uacmouue roc+ouaemi u .em:uru o:eui +uoeoe
v+emm. B, roue:uo, noooeprueam eeo uumepec, uo ca+a mo nouu+am... Ho rar +ue e+v oocuumi... Kar noooopami
c.oea u crasami, :mo e.vxo :e.oeer ue +orem... Koue:uo, ou no+em co epe+eue+... Ho ce:ac... Umo +oev e+v
crasami...
Ponrenn ne orpnnamr, uro moryr n omennn c peenxom ncntrtnart xaxne-ro nerarnnnte +monnn, nanpnmep,
paspaxenne, nerepnenne, snocrt. Ponrenn ormeuamr, uro tnamr n cptnt, n rora onn moryr naxpnuart na peenxa.
Hpnunnt raxoro noneennx ponrenn onpeenxmr cneymmnm opasom: nnora ycram na paore, a peenox eme n
oma uro-nnyt narnopnr; mo peenox, xax n pyrne ern, nnora upesmepno anyercx; peenox moxer cnntno
xanpnsnnuart, a nonoa nx +roro ner; tnaer, peenox nennrcx, npnxonrcx naxpnuart.
B +rnx cnyuaxx ponrenn raxxe npnsnamr, uro ncntrtnamr uyncrno nnnt nepe peenxom. Onn cxnonnt
npnxptnart nexoropoe nerarnnnoe noneenne peenxa ero napymennem n ynpexart cex sa necepxannocrt, axe n
rex cnyuaxx, re noneenne ne cnxsano c napymennem.
Bce ponrenn es ncxnmuennx ormeuamr ro, uro ncntrtnamr uyncrno crpaxa nepe omecrnenntm mnennem n
ornomennn peenxa. Ponrenn oxrcx, uro peenox craner nocnrenem onpeenennoro xnema, oxrcx upesmepnoro
nerarnna, omecrnenntx crepeornnon n ornomennn raxnx ere nnn cnnmxom xanocrnnnoro ornomennx. nx mnornx
ponrene peenox xnnxercx cnoeopasntm xpnrepnem n ntope omennx: omamct rontxo c remn, xro npnnnmaer
peenxa.
Hpnuep 14.
4pae+eum uumepeim +amepu ciua 5-mu .em c uapvueuue+ speuu.
Ce:ac eom e caoure ou v +eu vre nonpueir. Xom , :ecmuo crasami, ue xome.a omoaeami eeo cmoa, oo.aci,
:mo v peoeura ocmauemc raroe-mo r.e+o, :mo ou noceua. cnecaour. B oomci, :mo npuoemc uomu u e cneuro.v.
B uu:eeo ue u+em npomue marux uro.. Ho oomci, :mo ou ovoem :vecmeoeami ceom ueno.uoeuuocmi. Beoi v uac e
omo+ n.aue o:eui mre.o e cmpaue. Beoi e+v rumi. Hoomo+v ue u+em npaea opocumi ceoeeo peoeura. B npocmo
oo.rua eeo nooumi ua uoeu.
Ponrenn ormeuamr, uro omenne c peenxom, nmemmnm ocooe pasnnrne, rpynocrn, xoropte onn nepexnnn,
npnnoxr nx x nexoemy nonomy nennocrnomy ocosnannm oxpyxamme ecrnnrentnocrn. Fontmnncrno ponrene (18
ns 27) axnenrnpymr nnnmanne na rom, uro crann repnnmee xo mnornm nponcxoxmnm noxpyr cnryannxm. Inanntm
]axropom n ornomennxx c peenxom n oxpyxammnmn nmtmn cranonxrcx nsanmononnmanne, repnnmocrt, orcyrcrnne
pesxo xpnrnxn.
Hpnuep 15.
4pae+eum uumepeim oma ciua 5-mu .em c uapvueuue+ speuu (+eouuucru ouaeuos uucmae+).
B o.aeooapeu me+ .mo+, romopie uac noooepra.u. Ha ca+o+ oe.e, ece +i pasuie u .mocrue xaparmepi, u
oemcrue. H, uaeepuoe, +i oo.rui oimi mepnu+ee opve r opvev, r pooume.+, r orpvramuu+.
nx marepe nepexnrte nepnte rxxente ncntrannx yxpennnn nepy n cex, n cnon nnunocrnte nosmoxnocrn. B
ntcxastnannxx mnornx ponrentnnn snyunr ]pasa: crana cnntnee.
Taxnm opasom, perpocnexrnnno npocnenn ocoennocrn nepexnnann ponrenxmn cnryannn poxennx peenxa
c napymennxmn spennx nnn cnyxa, mt moxem ntennrt ocoennocrn nepexnnann, xax pannero nepnoa, rax n
nocneymme xnsnn.
nx pannero nepnoa xapaxrepnt nepexnnannx nenocpecrnenno roro, uro cnyunnoct, ro ecrt nepexnnanne
camo rparnuecxo cnryannn. 3monnn n uyncrna na +rom +rane ocrarouno cmemant, ponrenxm xpane cnoxno nx
xonrponnponart.
B ome crpyxrype nepexnnann nacroxmero npemenn raxxe npncyrcrnymr nepexnnannx crpaxa, ecnoxocrna,
rpenorn, nonnxennt ]on nacrpoennx. Ho napxy c nenpnxrntmn +monnxmn ormeuamrcx n nepexnnannx nosnrnnnoro
nnana, n ocnonnom, onn xacamrcx omennx c peenxom n nepcnexrnn pasnnrnx, xoropte nnnt nx ponrenx. Bce
ponrenn es ncxnmuennx npn onncannn nepexnnann nacroxmero npemenn naunnann c nonoxnrentntx nsmenenn n
nx xnsnn.
Hccneonanne nosnonnno ntennrt cneymmne xareropnn nepexnnann:
nepexnnannx onesnn peenxa,
nepexnnannx peannsannn cex xax ponrenx,
nepexnnannx ornomenn c peenxom,
nepexnnannx omennx c connymom,
nepexnnannx conyrcrnymmnx cementx rpynocre (pasno, cmeprt nnsxnx),
nepexnnannx yymero.
B xaxo xareropnn nepexnnann nacroxmero npemenn moxno ormernrt xax nosnrnn, rax n nerarnn
ponrentcxoro cocroxnnx. K nosnrnnntm nepexnnannxm ornocnrcx nosmoxnocrt ponrene ncntrtnart uyncrno
paocrn, ropocrn n omennn c peenxom; ynepennocrt n peenxe, cocrnenntx cnnax n nosmoxnocrxx cocrnenno
cemtn.
C1pa1ernn connaammero n samn1noro noneennn pon1enen
Btcxastnannx ponrene nosnonnnn ntennrt crparernn noneennx, xoropte onn ncnontsymr, urot
cnpannrtcx c raxo xnsnenno rpynocrtm, xax poxenne n cemte peenxa c napymennxmn n pasnnrnn.
Hsnecrno, uro n rpyntx xnsnenntx cnryannxx cyexrt nx ymentmennx nnnxnnx pasnnuntx crpeccopon
moryr ncnontsonart xax cosnarentnte (connaammee noneenne), rax n eccosnarentnte mexannsmt (samnrnoe
noneenne).
Cpen cmpameeu coe.aoamueeo noeeoeuu tnn ntenent cneymmne:
1. Axrnnnoe noneenne n noncx connantno noepxxn. 3rn crparernn cnxsant c xenannxmn n
namepennxmn ponrene nomout peenxy pasnnnartcx n nyume aanrnponartcx. Axrnnnoe noneenne nopasymenaer
nxnmuenne ponrene n xoppexnnonno-pasnnnammn nponecc (sannmaemcx c peenxom oma; crapamct narn
meronxn, xnnrn no pasnnrnm raxoro peenxa; nocemam sanxrnx e]exronora) n opamenne x rem nmxm, xoropte
onaamr ontrom pemennx anntx nponem (xoncyntrnpymct co cnennanncramn; crapamct narn nearoron,
xoropte nyxnt peenxy; conerymct c pyrnmn ponrenxmn). V ponrene, ncnontsymmnx annym crparernm,
nanmaercx axrnnnax connantnax nosnnnx: onn nontsymrcx connantntmn ntroramn no nnnannnocrn peenxa;
rpeonarentnt n nonyuennn npo]eccnonantntx xoncyntrann.
2. Oymtnanne cnryannn. annax crparernx nxnmuaer n cex rmarentnoe oymtnanne nponemt n
npnnxrne onpeenennoro pemennx (nocnen, noyman). Crparernx oymtnanne cnryannnn ontmnncrne cnyuaen
ncnontsonanact ornamn.
Hpnuep 16.
4pae+eum uumepeim oma ciua 5mu .em c uapvueuue+ speuu (+eouuucru ouaeuos uucmae+).
a, e nepei +o+eum v +eu oi. onpeoe.euui uor. A nomo+ nocuoe., noov+a.: A :e+ ou n.ox ? Peoeuor ue
oo.eem, ue rau.em, oee pvru, oee uoeu, rusuu paovemc, ue ompeueu uu om uem.
3. Onrnmnsm, nepa n nyumee. Hpenonoxenne o npncyrcrnnn n noneennn ponrene anno crparernn
ocnonano na uacrom ynorpenennn ponrenxmn cneymmnx ]pas: mt naeemcx, uro y nac nce yer xopomo; mne,
xaxercx, nce yer nopmantno; x nouemy-ro ynepena, uro nce opasyercx; x, noome-ro, onrnmncr no narype,
ymam, uro nce yer xopomo.
4. Hosnrnnnoe ]oxycnponanne. Cyrt crparernn saxnmuaercx n rom, uro ponrenn, npexe ncero, pat camomy
]axry poxennx peenxa, ero npncyrcrnnm n nx xnsnn. annax crparernx nanonee xpxo npoxnnnact n nyx cnyuaxx.
Oa onn tnn cnxsant c norepe nnsxnx' nme (n nepnom cnyuae yrpara onoro ns ere; nropo cnyua norepn
cocrnennoro ponrenx, xora xenmnna nepexnna cmeprt marepn).
5. Connantnoe cpannenne nnns. B annom cnyuae ponrent cpannnnaer napymenne, xoropoe ecrt y ero peenxa,
c ananornuntmn napymennxmn, no nmemmnmn ontmn naronornuecxn xapaxrep, y pyrnx ere. Hanpnmep, x
narnosam, xacammnmcx cnaonnennx, ponrenn onee repnnmt n ronopxr: Cnana ory, uro ne cneno.
6. Camoxonrpont n repnenne. Ponrenn yronapnnamr cex nepexnrt rpynte ncntrannx, noromy uro nce re
cnnt, xoropte onn ceuac npnnaramr, nomoryr peenxy n ayr onpeenennt pesyntrar. B ponrentcxom cosnannn
cymecrnyer ycranonxa, uro annoe ncntranne mt onxnt ntepxart c ocronncrnom. Mnorne ponrenn
xoncrarnpymr ycnnenne ronepanrnocrn. Xponnuecxne nepexnnannx, ntstnaemte nocroxnntm crpeccopom (onesnt
peenxa), cnococrnymr cnoero poa ncnxnuecxomy saxannnannm +rnx ponrene.
7. Connantnoe ornneuenne. 3ra crparernx connaammero noneennx xapaxrepna nx ornon. Onn raxxe, xax n
marepn, xenamr nomout cnoemy peenxy, no cnom pont nnxr n noncxe cnennanncron-npo]eccnonanon, xoropte
orneuann t sa xoppexnnonnt nponecc n pasnnrnn peenxa.
Hnxe onncant nanonee pacnpocrpanennte ]opmt samnrnoro noneennx y ponrene.
1. Pannonannsannx. B annom cnyuae ponrent ne o xonna ocosnaer n npnnnmaer rxxecrt napymennx pasnnrnx
peenxa. B xoe ecet ponrenn oxastnann nopmantnocrt cnoero peenxa, opamann nnnmanne ne na e]exr
spennx nnn cnyxa, a na nnrennexryantnte n rnopuecxne cnoconocrn peenxa.
2. Henrn]nxannx nepenoc na peenxa cocrnennoro ontra.
Hpnuep 17.
4pae+eum uumepeim oma ciua 5-mu .em c uapvueuue+ speuu (+eouuucru ouaeuos uucmae+).
Mo peoeuor ce:ac ueoocmamo:uo suaem mo, :mo, +orem oimi, suamm opveue oemu, mar rar e+v speuue ue
noseo.em, e+v mpvouo opueumupoeamic e npocmpaucmee. Hv oa, ecmi v peoeura mara ocooeuuocmi. Hv u :mo
maroeo. B eom, uanpu+ep, nosouo ua:a. eoeopumi, u reua nosouo ua:a.a eoeopumi. Hv re ue ovpar. V +eu xomi u
uesarou:euuoe, uo ece-maru eicuee oopasoeauue... He nocmvnum +o peoeuor e uucmumvm? He oeoa. B more ue c
nepeoeo pasa nocmvnu., me+ ue +euee ruev ue xvre opveux, ecmi ceo ousuec.
3. Conpornnnenne npornnoecrnne ponrene nmemarentcrny nsnne (ceuac nam nomomt yxe ne nyxna, mt
camn moxem co ncem cnpannrtcx; sauem nycxart xoro-ro x cee n ymy? ; nmax ecea nx nac rxxena, ne
xorenoct t ncnomnnart npomnoe ).
4. uanrasnponanne. B +rom cnyuae ponrenn (marepn) ne nepecramr nnrart naexy na ro, uro napymenne
peenxa xora-nnyt ncuesner concem. B nnannponannn yyme xnsnn peenxa mart cosaer cnryannn, xoropte
nenosmoxno peannsonart c yuerom cnoxnocrn naronornn peenxa.
Pecypcm connaammero noneennn pon1enen, nocnn1mnammnx e1en c cencopnmun napymennnun
Pecypct +ro ro, uro nomoraer uenonexy cnpannrtcx co crpeccono cnryanne. 3naunmtmn nx cemtn xnnxmrcx
nnunocrnte, cemente pecypct, n nnemnne, connantno-opnenrnponannte pecypct.
Hu:uocmuie pecvpci coe.aoauu: ponrentcxne uyncrna x peenxy ( mo peenox mox camax rnannax
paocrt ); xauecrno hardy (crpemnenne n cnoconocrt ntcroxrt, npeoonert). Ce+euie pecvpci: cynpyxecxne
ornomennx (mt c myxem camn cnpannxnnct c rpynocrxmn), nonnmanne n yuacrne pyroro peenxa n cemte, nomomt
n noepxxa pocrnennnxon. Coua.iuo-opueumupoeauuie pecvpci: marepnantnt ocrarox, noepxxa pyse
(pystx nac noepxann, or peenxa nnxro ne ornepnyncx ), aexnarnoe ornomenne oxpyxammnx x peenxy,
cnennannsnponannax nearornuecxax nomomt peenxy (x naroapen nearoram, mne nomoramr nearorn ),
nomomt uepes omenne c pyrnmn ponrenxmn.
Cmpvrmvpa ce+iu (nonnax / nenonnax) nnnxer na ornomenne ponrenx x peenxy n na ero +monnonantnoe
cocroxnne.
1. Oouuorue +amepu. Hepexnnannx, oycnonnennte poxennem peenxa c napymennxmn n pasnnrnn, ornnuamrcx
ntpaxenntm uyncrnom onnouecrna, cocroxnnem nannxn, norepn xonrponx, cnmnosom c peenxom. Marepn
ncntrtnamr rnyoxoe uyncrno nnnt nepe peenxom. Bnyrpn +ro rpynnt marepe moxno ntennrt ne norpynnt.
a. Marepn c npeonaannem ncnxonornuecxnx samnr (nanpnmep, ]anrasnponanne, conpornnnenne) n
ncnontsonannem crparern connaannx camoxonrpont n repnenne, nosnrnnnoe ]oxycnponanne. Onn orpnnamr
neoxonmocrt connantno noepxxn, nx pecypct cnxsant, npexe ncero, c camnm peenxom, c ycranonxo na cnny
cnoero .
. Marepn, ncnontsymmne axrnnnt xonnnr, nanpannennt na pemenne nponem. Onn ncnontsymr nnemnne
pecypct: omenne c pyrnmn ponrenxmn, nosnrnnnoe ornomenne omecrna x peenxy, omenne co cnennanncramn.
2. Ce+euie +amepu. 3rnm marepxm npncymn nce nnt nepexnnann, nepeuncnennte ntme. Onaxo menee
oruernnno uyncrno onnouecrna, cnxst c peenxom ne nocnr xpxoro ntpaxennoro cnmnornuecxoro xapaxrepa.
Hcnontsymrcx crparernn axrnnnoro n naccnnnoro connaannx. Pecypcamn xnnxmrcx noepxxa myxa, pocrnennte
ornomennx, cam peenox, noepxxa soponoro peenxa n cemte. Ornomenne x connantno noepxxe naptnpyercx or
nonnoro ornepxennx o nosmoxnocrn npnnxrt.
3. Ce+euie omi. Btcxastnannx ornocnrentno cnonx nepexnnann y myxunn ornnuamrcx ontme
cxynocrtm. Onn crapamrcx nserart ncnxonornuecxn nanpxxenntx rem. B crpyxrype nepexnnann npeonaamr
nepexnnannx snocrn, paspaxennx, neroonannx. Ornt npoxnnxmr axrnnnoe noneenne n paspemennn nponem,
cnxsanntx c peenxom. B ornnune or marepe, +ro noneenne nanpanneno ne na cocrnennoe yuacrne n xoppexnnonno-
noccranonnrentnom nponecce peenxa, a na noncx npo]eccnonanon, cnocontx oxasart cnennantnym nomomt. Ornt
nnxr cnom pont n ]nnancono noepxxe cemtn n peenxa. Orpnnamr pont ncnxonornuecxo nomomn cocrnenno
ponrenxm.
Taxnm opasom, cemtx, nmemmax peenxa c orpannuenntmn nosmoxnocrxmn sopontx (napymennx spennx n
cnyxa), npn poxennn peenxa nepexnnaer nnnxnne raxoro crpecca, xoropt npnnonr x nosnnxnonennm xpnsnca n
cemte. Ponrenn naxoxrcx n cocroxnnn nenosmoxnocrn npnnxrt cnyunnmeecx. Poxenne peenxa c napymennem
nocnpnnnmaercx xax nepeantnax rparnuecxax cnryannx. Hapymamrcx +monnonantnte oxnannx, cnxsannte c nono
connantno pontm marepn nnn orna. Hsmenxercx cncrema cementx ornomenn (n nexoroptx cnyuaxx pacna cemtn,
pasptn ornomenn c pocrnennnxamn, ntop connantntx xonraxron n sanncnmocrn or npnnxrnx nnn nenpnnxrnx
peenxa).
Ho nnnxnnem npemenn ocrpte nepexnnannx ponrene moryr crnaxnnartcx nnn rpanc]opmnponartcx n nexne
pyrne cocroxnnx (nanpnmep, npnmnpenne, npnntuxa), no ne ncuesamr concem n moryr nosononnxrtcx n nponecce
noncenenno xnsnn cemtn n npn nepexoe c onoro +rana xnsnennoro nnxna na pyro. Moxno cxasart, uro
ponrenn raxnx ere naxoxrcx no nnnxnnem xponnuecxoro crpecca, ro ecrt n nponecce xnsneexrentnocrn cemtn
nosnnxamr cnryannn, nosononnxmmne nerarnnnte nepexnnannx.
Ponrenn, nocnnrtnammne ere c rxxentmn napymennxmn spennx n cnyxa, n opte c rpynocrxmn axrnnnt,
crpemxrcx pemnrt nponemt, nomout peenxy. Hexoropte ponrenn xnnyr c uyncrnom nept, ne nosnonxmr cee
oruannartcx, nacrpoent na nnenne nosnrnnntx momenron n cnoe xnsnn n xnsnn peenxa. Onaxo pamarnunocrt
xnsnenno cnryannn, ee neoparnmocrt sacrannxmr ponrene ncnontsonart ncnxonornuecxne samnrt, ne
nosnonxmmne ntpnartcx napyxy nerarnnntm nepexnnannxm. B ocnonnom +ro npoxnnxercx n yexennn oxpyxammnx
n nopmantnocrn cnoero peenxa n cemtn n n orxase or cnennannsnponanno nomomn n noepxxn cemtn.
nx ponrene, nmemmnx ere c napymennxmn spennx n cnyxa, n xauecrne ocnonnoro pecypca, nomorammero
connaart n npornnocroxrt crpeccy, xnnxmrcx npnnxrne peenxa n ecrecrnennax ponrentcxax nmont.
COBAAAKmEE HOBEEHHE POHTEAEH, BOCHHTLBAKmHX ETEH C 3AEPKOH
HCHXHHECKOIO PA3BHTHR*
Hponemt mxontno neycnenaemocrn n saepxxn ncnxnuecxoro pasnnrnx recno cnxsant mexy coo n
xnnxmrcx axryantntmn n conpemenno cnennantno ncnxonornn n xoppexnnonno nearornxe. Ho anntm pasntx
anropon, n ercxo nonynxnnn ntenxercx or 6 o 11% ere c saepxxo ncnxnuecxoro pasnnrnx (3HP).
ern yxasanno xareropnn nmemr nerpyte orxnonennx n ]ynxnnonnponannn HHC, oxastnammne nerarnnnoe
nnnxnne na mxontnym n connantnym aanrannm. Bnemne rpynocrn aanrannn npoxnnxmrcx xax necnoconocrt
cocpeorounrtcx, pacropmoxennocrt, yromnxemocrt, napymennx paorocnoconocrn, neynepennocrt n npnnxrnn
pemenn (uro npnnonr x croxo neycnenaemocrn n maccono mxone); nontmennax nosynmocrt, rpenora, crpaxn,
arpeccnx, ynpxmcrno, nxnnocrt, xon]nnxrnocrt (uro npoxnnxercx n esaanrnnntx ]opmax noneennx n napymennxx
xonraxron c oxpyxamme cpeo).
Kax npannno, napymennx aanrannn ntstnamrcx nentm pxom ]axropon, nnnxmmnx n cncremnom enncrne:
naunnax or xpnsncno cnryannn n connyme, e]nnnra nosnrnnnoro nosecrnnx na peenxa ncex nncrnryron
connannsannn, orpemennocrn n ecnomomnocrn opasonarentntx yupexenn o nearornuecxo nexomnerenrnocrn
ponrene n ocoennocre peenxa.
B nearornxe cnoxnnoct ocnonannoe na ecuncnenntx ]axrax yexenne n rom, uro axe camte rpyte
npomaxn yunrene otuno ne rax ]arantno cxastnamrcx na pasnnrnn nnunocrn peenxa, xax nenpannntnoe noneenne
ponrene.
B oreuecrnenno ncnxonornn cymecrnyer onpeenennt e]nnnr nccneonann cemtn n xpnrnuecxo
xnsnenno cnryannn (poxennx n nocnnrannx peenxa c orxnonennxmn n pasnnrnn), xorx norpenocrt n raxom snannn
orpomna. Fes +roro nenosmoxno oprannsonart rpamornym ncnxonornuecxym nomomt anno xareropnn ceme.
* B oauuo+ napaepaqe ucno.isoeaui +amepua.i rea.uqurauouuoeo ucc.eooeauu E. A. Cu.uuo, npoeeoeuuoeo
noo pvroeoocmeo+ E. B. Kvqmr.
Hponecc ]opmnponannx ncnxnxn peenxa (H. C. Btrorcxn, 1983) onpeenxercx connantno cnryanne
pasnnrnx. Henaronpnxrnte ycnonnx cpet, pano nosnnxmne, nnrentno ecrnymmne n oxastnammne rpanmnpymmee
nnnxnne na ncnxnxy peenxa, moryr npnnecrn x croxnm orxnonennxm n nepnno-ncnxnuecxo c]epe, napymennm
cnauana nererarnnntx, a sarem n ncnxnuecxnx ]ynxnn.
Hccneonannx noxasann, uro onee nononnnt ere c 3HP +ro oemu us ce+e eicoroeo coua.iuoeo pucra..
K nnm ornocxrcx cemtn necxontxnx rnnon:
1) cemtn c nenarononyuntm +xonomnuecxnm nonoxennem (espaornte ponrenn, neyonnernopnrentnte
marepnantno-tronte ycnonnx);
2) cemtn c nenaronpnxrno emorpa]nuecxo cnryanne (nenonnte n mnoroernte cemtn, orcyrcrnne oonx
ponrene);
3) cemtn c ntcoxnm yponnem ncnxonornuecxo nanpxxennocrn (nocroxnnte ccopt, xon]nnxrt n paxn mexy
ponrenxmn, rpynocrn n ercxo-ponrentcxnx ornomennxx, xecroxoe opamenne c peenxom);
4) cemtn, neymne aconnantnt opas xnsnn (ponrenn crpaamr anxoronnsmom, napxomanne, ncnxnuecxnmn
saonenannxmn, neyr amopantnt opas xnsnn, conepmamr npanonapymennx).
B cemtxx ntcoxoro connantnoro pncxa erxm npaxrnuecxn ne yenxmr nnnmannx. V +rnx ere moryr noxnnxrtcx
npnsnaxn +monnonantno enpnnannn +monnonantnoro ronoa ncnecrnne neocrarxa marepnncxo nacxn n
nopmantnoro uenoneuecxoro omennx. Hearornuecxax sanymennocrt cnococrnyer orcranannm peenxa n
ncnxnuecxom pasnnrnn.
B nacroxmee npemx ntenxmr ocuoeuie npusuaru ce+iu (H. M. Bnnnntna, 2005), eocnumieamue peoeura c
omr.oueuu+u e paseumuu:
1) ponrenn ncntrtnamr nepnno-ncnxnuecxym narpysxy, ycranocrt, nanpxxenne n neynepennocrt n ornomennn
yymero peenxa, uro orpaxaer napymennx npemenno nepcnexrnnt;
2) nnunocrnte npoxnnennx n noneenne peenxa ne orneuamr oxnannxm ponrene, n, xax cnecrnne, ntstnamr
y nnx paspaxenne n ropeut;
3) cemente nsanmoornomennx napymamrcx n ncxaxamrcx;
4) connantnt craryc cemtn cnnxaercx nosnnxammne nponemt sarparnnamr ne rontxo nnyrpncemente
nsanmoornomennx, no n npnnoxr x nsmenennxm n ee nnxamem oxpyxennn: ponrenn crapamrcx cxptrt ]axr
napymennx ncnxnuecxoro pasnnrnx y peenxa n nanmennx ero cnennanncrom (ncnxnarpom, nenponaronorom) or
oxpyxammnx, uro cyxaer xpyr nnecemenoro ]ynxnnonnponannx;
5) ocot ncnxonornuecxn xon]nnxr nosnnxaer n cemte xax pesyntrar cronxnonennx c omecrnenntm
mnennem, neaexnarno onennnammnm ycnnnx ponrene no nocnnrannm, neuennm raxoro peenxa.
Hyrt, no xoropomy ner pasnnrne raxoro peenxa, oycnonnen xax xapaxrepom n crenentm nmemmecx y nero
naronornn, rax n ornomennem ponrene x nannunm ercxo naronornn. Hsnecrno, uro connantnax aanrannx +rnx
ere nanpxmym sanncnr or rpamornoro ponrentcxoro (npexe ncero, marepnncxoro) noneennx. Ouent uacro
ponrentcxoe noneenne xnnxercx ne nosnrnnntm, a naoopor, nerarnnntm ]axropom n pasnnrnn peenxa c
orxnonennxmn n pasnnrnn. B paorax mnornx nccneonarene nouepxnnaercx nex o panencrne nnnxnnx xax ponrene
na peenxa, rax n peenxa na ponrene (B. C. Cannna, O. F. uapona, 2002). C ono cropont, ponrentcxoe
ornomenne moxer npononnponart noxnnenne y peenxa nropnuntx napymenn, a c pyro ercxax ncnxonaronornx
npnnonr x pasnnuntm ncxaxennxm ponrentcxoro ornomennx.
Vunrtnax rpynocrn nocnnrannx n nsanmoecrnnx c peenxom, nnrentnoe nnyrpennee nanpxxenne,
nepexnnanne crpecca ponrenxmn, ncnxonornuecxne narpysxn, ncxaxenne connantnoro craryca cemtn, moxno ronopnrt
o neocrarounocrn n cemte pecypcon, neoxonmtx nx xoncrpyxrnnnoro connaannx c rpynocrxmn.
Hexoncrpyxrnnnoe connaanne ne nosnonxer ponrenxm aanrnponartcx x rpynocrxm, aexnarno ecrnonart n
xpnrnuecxo cnryannn, uro ycyrynxer nnyrpncemente nponemt, nsanmoornomennx c peenxom, nnunocrnte
nepexnnannx. I. Max-Kynn nponecc connaannx n ycnonnxx cementx rpynocre paccmarpnnaer xax cnocrno
cemeno cncremt, nosnonxmmee cosanart nonte moenn ]ynxnnonnponannx nocne nosecrnnx nenaronpnxrntx
]axron n ammee nosmoxnocrt antnemero npornnocroxnnx +rnm ]axropam.
B namem nccneonannn nsyuannct ocoennocrn connaammero noneennx ponrene, nocnnrtnammnx ere c
saepxxo ncnxnuecxoro pasnnrnx. Hccneonanne npononnoct na ase mxont; n nem npnnxnn yuacrne ponrenn,
nocnnrtnammne ere c 3HP, n xonnuecrne 37 uenonex (18 ornon n 19 marepe). Cpenn nospacr marepe n anno
rpynne cocrannxer 33 roa, ornon 36 ner. Bce ern c 3HP oyuamrcx n xnaccax xoppexnnonno-pasnnnammero
oyuennx omeopasonarentno mxont. Fontmnncrno ere nmemr 3HP comarorennoro nponcxoxennx n
nepepantno-oprannuecxoro renesa.
nx cpannennx noxasarene tna oropana rpynna ncntryemtx, ern xoroptx xapaxrepnsonannct nopmantntm
ncnxnuecxnm pasnnrnem. uncno ponrene 39 (19 ornon n 20 marepe). Cpenn nospacr ornon cocrannxer 37 ner,
marepe 33 roa.
Omax xapaxrepncrnxa cocrana ceme y ere c 3HP nosnonnna ntxnnrt nx snaunrentnte ornnunx. 90%
ponrene ere c 3HP nmemr cpenee cnennantnoe opasonanne. B rpynne ponrene ere es 3HP cpenee
cnennantnoe opasonanne nmemr 74% ponrene. Ocrantnte ponrenn nmemr ntcmee opasonanne. V ontmnncrna
mxontnnxon ocnonno rpynnt cemtx xnnxercx ncrounnxom nnyrpenne ncnxonornuecxo nanpxxennocrn. B noono
cemte orcyrcrnymr nosmoxnocrn nx nonnonennoro pasnnrnx n nocnnrannx ere, ponrenn n nspocnte ornnuamrcx
neocrarountm norennnanom omero pasnnrnx n nnsxnm yponnem connantno aanrannn. B raxo cemte peannsyercx
coueranne nnn onn ns raxnx rnnon cemenoro nocnnrannx, xax nenpnnnmammn, anropnrapnt n cnmnornuecxn.
C nomomtm onpocnnxa Konnnr-noneenne n crpeccontx cnryannxx H. 3nnepa n . Hapxepa, Onpocnnxa
cnocoon connaannx P. Hasapyca n C. uontxman, Bxant connantno-ncnxonornuecxo aanrnponannocrn K. Poxepca
n P. amona tnn ntxnnent ocoennocrn connaammero noneennx n yponent connantno-ncnxonornuecxo
aanrnponannocrn ponrene, nocnnrtnammnx ere c 3HP.
Hpn cronxnonennn c rpynocrxmn marepn n ornt, nocnnrtnammne ocotx ere, nmemr renennnm pexe
ncnontsonart crparernm noncx connantno noepxxn, uem marepn n ornt nopmantno pasnnnammnxcx ere. C ono
cropont, raxoe npenourenne n ntope crparernn cnxsano c rem, uro ponrenn ne concem ynepent n xomnerenrnocrn
connantnoro oxpyxennx, ne uyncrnymr peantno nomomn nx cex n cnoero peenxa. C pyro, onn ne xenamr
ocyxart rpynocrn n nocnxmart n cnon nponemt pyrnx nme, urot nnmnn pas ne axnenrnponart nnnmanne na
ocoennocrxx pasnnrnx cnoero peenxa. Xorx n anno xonxperno cnryannn noncx connantno noepxxn mor t
nocnyxnrt pecypcom, nosnonxmmnm uenonexy cnpannxrtcx c rpynocrxmn.
V ornon, nocnnrtnammnx ere c orpannuenntmn nosmoxnocrxmn sopontx, no cpannennm c ornamn nopmantno
pasnnnammnxcx ere nanmaercx renennnx pexe ntnpart npn cronxnonennn c rpynocrxmn rouqpoumamueui
ronuue. Pexoe ncnontsonanne ornamn xon]ponrarnnnoro xonnnra nentsx oxcnnrt onosnauno. Tax, xon]ponrannx
+ro ono ns npoxnnenn ynopcrna n ynepennocrn uenonexa n cee. Cneonarentno, moxno ormernrt, uro ornt
anno ponrentcxo rpynnt pexe uyncrnymr n cee +rn xauecrna n npoxnnxmr nx n peantno xnsnn. Ononpemenno
xon]ponrarnnnt xonnnrnonnmaercx anropom meronxn xax onpeenennax crenent npaxenocrn n roronnocrn x
pncxy n nponecce connaannx c rpynocrtm. Ho+romy moxno npenonoxnrt, uro ornt, nocnnrtnammne ere c 3HP, n
crpeccontx cnryannxx ne cxnonnt ncnontsonart arpeccnnnte ycnnnx no nsmenennm cnryannn, neonpananno
pncxonart, uro, nepoxrno, cnxsano c nnunocrntmn ocoennocrxmn ornon.
Kpome roro, ponrenn (marepn n ornt), nocnnrtnammne ere c 3HP, pexe, uem ponrenn nopmantno
pasnnnammnxcx ere, npn cronxnonennn c xnsnenntmn rpynocrxmn ntnpamr crnnt coua.iuoe ome.e:euue,
npenounrax c ronono oxynyrtcx n nponemy. Ponrenn ne cnocont noennrtcx cnoe nponemo c nnsxnm
uenonexom, nonyunrt noepxxy n noccranonnrt nnyrpennne pecypct.
Hnrepec npecrannxmr n ntxnnennte namn pasnnunx nnyrpn ceme (mexy ornamn n marepxmn): n cemtxx
rpynnt ponrene ere c 3HP ornt uame, uem marepn, cranxnnaxct c rpynocrtm, ntnpamr crparernm
ca+oroumpo.i.
Hocneymmn xoppenxnnonnt ananns nosnonnn ntxnnrt neonosnaunte nsanmocnxsn. Btcoxn yponent
esaanrnponannocrn ponrene ere c saepxanntm pasnnrnem snaunrentno cnnxaer nepoxrnocrt ncnontsonannx
nmn raxnx crparern, xax noucr coua.iuo noooeprru n coua.iuoe ome.e:euue. Hsnecrno, uro connantnax
axrnnnocrt ne cymecrnyer es aanrannn nnunocrn, nmenno cnnxennte aanrannonnte nosmoxnocrn ponrene neyr
x npoxnnennm naccnnnocrn npn connaennn c rpyntmn cementmn cnryannxmn.
Tax, oxnanne nnemnero xonrponx ponrenxmn, nocnnrtnammnmn ere c 3HP, oxasanoct orpnnarentno
cnxsanntm c connantntm ornneuennem. Btxnnennax cnxst emoncrpnpyer, uro ponrenn ne cunramr nyxntm n
rpyno cnryannn npnerart x connantno noepxxe, n n ro xe npemx onn oxnamr +ry noepxxy, xyr
nanomnnannx n ronuox nsnne, npoxnnxx ecnomomnocrt, esornercrnennocrt n naccnnnocrt n pemennn xnsnenntx
nponem. Ho pesyntraram nccneonannx H. B. Cmnpnono (1998), ponrenn yuamnxcx mnamnx xnaccon
xoppexnnonno- pasnnnammero oyuennx orxastnamrcx npnnnmart nocnntnoe yuacrne n oyuennn peenxa, oxcnxx
+ro rem, uro nce panno nnuero ne nonyunrcx. uame ncero sa +rnm xpomrcx nenepne n cocrnennte cnnt, ycranocrt,
esnaexnocrt, pacrepxnnocrt, nepeanncrnunoe npecrannenne o nponcxoxmem.
Taxnm opasom, esaanrnponannocrt ponrene ere c saepxanntm pasnnrnem, npoxnnxmmaxcx n xon]nnxre
c pyrnmn, oxnannn nnemnero xonrponx, samxnyrocrn, ne nosnonxer nm opamartcx sa nomomtm x connantnomy
oxpyxennm, uro cnnxaer ]oxycnponanne na rpynocrxx noncenenno xnsnn n sarpynxer noncx nosmoxntx
cnocoon nx pemennx. Cneonarentno, y ponrene ere c saepxanntm pasnnrnem ormeuaercx neocrarounocrt
nnyrpennnx pecypcon nx npoxnnennx aanrnnntx peaxnn n noneennx.
Ecrecrnenno, uro noonte cnocot peaxnnn na crpecconte cnryannn yyr nenocpecrnenno npoxnnxrtcx n n
npaxrnxe nocnnrannx. Panee nccneonanne connaemmero noneennx ponrene n crpyxrype ercxo - ponrentcxoro
nsanmoecrnnx noxasano, uro or roro, nacxontxo +]]exrnnno ponrent connaaer c rpyntmn cnryannxmn +roro
nsanmoecrnnx, no mnorom sanncnr n xauecrno ercxo ponrentcxnx ornomenn.
Tax, cemtx, nocnnrtnammax peenxa c orxnonennxmn n pasnnrnn, cranxnnaxct c xnsnenntmn rpynocrxmn,
xapaxrepntmn nx otuno cemtn, nmeer cnon cnenn]nuecxne napymennx: n connantntx ornomennxx, n cncreme
cnenn]nuecxnx connantntx norpenocre (nnsocrn, nn]opmannn, npaxrnuecxo nomomn n r. .), no
nsanmoornomennxx peenxa c ponrenxmn, n nnrerpannn cemtn. Txxente napymennx cementx npecrannenn n
nepexnnannx ponrene npnnoxr x napymennm connantno-ncnxonornuecxnx acnexron xnsneexrentnocrn cemtn.
Bosmoxnocrt ntrn na nyrt connaannx c rpynocrxmn sanncnr or ymennx ponrene npnnxrt ocoennocrn pasnnrnx
peenxa n oprannsonart cnoe noneenne.
HACHAHE B CEMLE H CEMEHHLE HAPYmEHHR
3anpeuaemc... sanpeuaemc... sanpeuaemc.
Hmi mic: pas oi.u coe.aui omu uaonucu.
Bce-maru :voecuo oimi ooopo,
ov+a.a v+upomeopeuuo +a.euira xe+v.uxa.
B nacroxmee npemx mnpoxym pacnpocrpanennocrt npnoperaer nonxrne oo+auuee uacu.ue, xax cncrema
noneennx, nentm xoroporo xnnxercx ocrnxenne nnacrn n xonrponx n cementx ornomennxx. Ocxopnennx,
sanyrnnannx, yrpost, npnnynrentnte cexcyantnte ornomennx, +xonomnuecxax sanncnmocrt uacrt nacnntcrnenntx
nsanmoornomenn. Oexrom omamnero nacnnnx moryr trt nmte unent cemtn. Cnennanncrt ntenxmr mpu muna
ce+euo recmorocmu:
1) co cropont ponrene no ornomennm x erxm;
2) co cropont onoro cynpyra no ornomennm x pyromy;
3) co cropont ere n nnyxon no ornomennm x npecrapentm pocrnennnxam.
Xecroxoe opamenne c peenxom n cemte npnunna mnornx ncnxonornuecxnx nponem, xoropte n antnemem
conponoxamr uenonexa ncm xnsnt.
B ycnonnxx nceomero crpecca, marepnantntx rpynocre snoynorpenennx n ornomennn ere no mnornx
cemtxx crano npnntuntm xnnennem. Hpn anonnmnom nccneonannn ere pasnoro nospacra ns 15 ropoon Poccnn
ntxcnnnoct, uro 60% ponrene ncnontsymr ]nsnuecxne naxasannx. Cpen nnx n 85% cnyuaen ern ronopxr o nopxe,
9% o croxnnn n yrny, 5% o yapax no ronone, nnny n r. .
Hponema npeornpamennx nacnnnx na ertmn axryantna no ncem mnpe. Ananns oreuecrnenno n sapyexno
nnreparypt noxastnaer, uro reopernuecxne n npaxrnuecxne acnexrt nacnnnx na ertmn neocrarouno nsyuent n
xnnxmrcx camocroxrentntm npemerom nccneonannx.
3noynorpenenne, xecroxoe opamenne, arpeccnnnoe opamenne, npenepexenne, cnnpom onacnoro opamennx
c ertmn, child abuse, maltreatment, nnn mistreatment +ro mnpoxn, no ne nonnt nanason nanocxmnx npe peenxy
ecrnn co cropont nme, xoropte onexamr ero n onxnt o nem saornrtcx.
Hecmorpx na ontmoe xonnuecrno nccneonann no nonpocy ponrentcrna, ouent nemnorne ns nnx nocnxment
nmenno nonpocy ]nsnuecxoro naxasannx n ]axropam, xoropte npeonpeenxmr ero ncnontsonanne. 3ro ceptesnt
npoen n nonnmannn nponeccon ponrentcrna, nocxontxy nmoe nacnnne n cemte, n rom uncne n ncnontsonanne
]nsnuecxnx naxasann, nmeer ocoenno paspymnrentnoe nosecrnne na ocnonnte nponecct nsanmoornomenn n
cemte (K. Kanoy, 2003).
B xoe nannonantnoro onpoca amepnxancxne nccneonarenn nocunrann, uro 7090% amepnxancxnx ponrene
mnenamr ere omxontnoro nospacra, npnuem nexoropte ponrenn nopxxa 5 pas n ent (R. L. Simons, C. J ohnson,
1994). Anropamn tno ntxnneno, uro, no-nepntx, yponent ]nsnuecxnx naxasann ntme n 5 ner, uem n 2 roa, no
nroptx, yponent naxasann sanncnr or nona peenxa. Tax, ponrenn npnmenxmr onee uacrte ]nsnuecxne naxasannx n
onee rpyo ]opme x enouxam n nospacre 5 ner, uem n 2 roa, n ro npemx xax nx mantunxon yponent naxasann tn
ntcox n 2 roa n snaunrentno ne ynennunnancx (K. Kanoy, 2003). enouxn onee samnment or ]nsnuecxnx naxasann n
nepnte rot xnsnn, uro xnnxercx cnecrnnem naronpnxrntx ponrentcxnx oxnann, a raxxe xopomero noneennx
enouex. K nxrn roam, onaxo, yponent ]nsnuecxoro naxasannx enouex npnnnxaercx x yponnm naxasannx
mantunxon, nosmoxno, no npnunne roro, uro n onee crapmem nospacre napymennx nopm cranonxrcx
pacnpocrpanenntm xnnennem cpen ere, n enouxn yuacrnymr n +rom ne mentme, uem mantunxn.
Xecroxoe opamenne n nacnnne, conepmennoe no ornomennm x peenxy, no cnonm nocnecrnnxm ornocxr x
camtm rxxentm ncnxo+monnonantntm rpanmam, npnnoxmnm x pasnnrnm nocrrpanmarnuecxnx crpeccontx
paccrpocrn (HTCP). Horennnantnt pncx nx ere, cnxsannt c noontm noneennem ponrene, nxnmuaer pocr
nepoxrnocrn ercxoro ncnxonornuecxoro ncrpecca, yponnx ercxo arpeccnnnocrn, nepoxrnocrn pasnnrnx
norpannunoro nnunocrnoro paccrpocrna, ocrporo moxa, nenpornuecxnx n peaxrnnntx ncnxornuecxnx paccrpocrn (H.
B. Tapapnna, 2001). Xapaxrep n oparnmocrt ncnxonornuecxnx nocnecrnn xecroxoro opamennx no mnorom
onpeenxmrcx nospacrom peenxa n nonropxemocrtm rpanmnpymmnx nnnnenron. Hocxontxy xecroxoe opamenne
npaxrnuecxn ncera conponoxaer peenxa n reuenne onrnx ner ero xnsnn n ponrentcxo cemte, ro co npemenem
nponcxonr ne nnnennponanne, a naxonnenne nerarnnntx ncnxonornuecxnx nocnecrnn.
Herarnnnte nsanmoornomennx n paxe, xoropte npoxnnxmrcx n xon]nnxrax n npaxenocrn,
nenrn]nnnponant nccneonarenxmn xax nanonee nepoxrnt ]axrop, paspymammn nponecc nocnnrannx peenxa.
Ponrenn, nepexnnammne pasnornacnx n paxe, c ontme nepoxrnocrtm emoncrpnpymr rpyocrt, nceosnonennocrt
n npornnopeunnocrt n nponecce nocnnrannx peenxa (O. Erel, B. Burman, 1995). Onaxo ne nce xon]nnxrt,
nosnnxammne n paxe, onnaxono npent nx nsanmoornomenn n paxe n nx
1
nocnnrannx peenxa. Vcranonneno, uro
cynpyxecxne napt, xoropte cnopnnn, no nx noneenne n cnope ocrananoct nosnrnnntm, ne ncranann nepe nponemo
ncnontsonannx rpytx meroon nocnnrannx peenxa (K. Kanoy, 2003). B npnmepe ntmeyxasanntx anropon, ornt
ncnontsonann arpeccnnnte crparernn nocnnrannx rontxo n rom cnyuae, xora n nponecce paspemennx xon]nnxra
mexy cynpyramn npoxnnxnact xecroxocrt pyr x pyry.
V nexoroptx ponrene ]nsnuecxoe naxasanne moxer trt cxopee ntsnano arpeccnnnocrtm, sanoxenno nnyrpn
nnunocrn, nexenn rexnnxo nocnnrannx, ntpanno no npnunne ee +]]exrnnnocrn xax cpecrno npornn
nenpannntnoro noneennx.
Taxnm opasom, onee uacrte n onee xecroxne ]nsnuecxne naxasannx ere n cemte moryr trt cnecrnnem
nyx pasnnuntx nponeccon ntcoxoro yponnx cynpyxecxoro xon]nnxra nnn nnunocrno npaxenocrn, uro
emoncrpnpyer ]enomen rax nastnaemoro pannoro pesyntrara (equifmality) (K. Kanoy, 2003). Hannune nmoro ns
+rnx ]axropon onnaxono npeno nx ynpannennx noneennem peenxa.
Connantno-ncnxonornuecxoe nccneonanne cemtn, npnmenxmme ]nsnuecxne naxasannx ere, tno nponeeno
c nentm nsyuennx ocoennocre ]ynxnnonnponannx n mexnnunocrnoro nsanmoecrnnx n ne. Ftnn oropant 38
ceme (nxnmuax mart, orna n peenxa), n xoroptx ponrenn perynxpno npnmenxnn ]nsnuecxne naxasannx no
ornomennm x cocrnennomy peenxy. Kpnrepnxmn oropa noontx ceme tnn: opamenne sa ncnxonornuecxo
nomomtm x cnennanncry no nonoy esaanrnponannocrn peenxa n
mxone; nannune ncnxonornuecxnx nponem n neconnaanne c nnmn peenxa n cemtn n nenom; nce npnsnaxn
nponemnocrn, nc]ynxnnonantnocrn cemtn, xoropte moxno ycranonnrt npn nomomn nxnmuennoro nanmennx n
nnrepntm. Kpnrepnxmn oropa 42 ycnonno narononyuntx ceme c ertmn nocnyxnnn nonoxnrentnax +xcneprnax
onenxa n xapaxrepncrnxa cemtn, annax xnaccntm pyxononrenem, nearorom-ncnxonorom mxont, n xoropo
oyuaercx peenox; annte, nonyuennte ns anonnmnoro mnnn-counnennx peenxa, cnnerentcrnymmne o orcyrcrnnn
npnmenennx ]nsnuecxnx naxasann n cemte; xenanne n roronnocrt ponrene npnnxrt yuacrne n annom
nccneonannn. Btopxy cocrannnn 231 ncntryemt (80 marepe, 71 oren, 80 ere).
Hyrem anannsa nonyuenntx pesyntraron tnn ntenent cneymmne nnt naxasann, onennnaemtx unenamn
ceme xax ]nsnuecxne. 3ro naxasannx peenxa sa nponnnnocrn pemnem, nomeunnt, nosartntnnxn, rtuxn, nsnenne
cnyuano oxasanmnmncx no pyxo npemeramn.
Onapyxeno, uro ocnonntmn mornnamn npnmenennx ]nsnuecxoro naxasannx ponrenn ocnonno rpynnt
cunramr paspxxy crpeccono cnryannn, ne sanncxme or peenxa (92% ornon n 66% marepe). Marepn raxxe
cxnonnt naxastnart ere ns-sa roro, uro peenox oropuaer nx nnoxo yueo, nenocnymannem, nmnyntcnnntm
noneennem (66%), a ornt naxastnamr, urot nocnnrart (50%). Btop ]nsnuecxoro naxasannx nononnna ponrene
oxcnxmr rem, uro nx roxe nnn n ercrne, uro ronopnr o npoxnnennn naronornsnpymmero cemenoro nacneonannx.
Hpnneennte pesyntrart nosnonxmr ntennrt na ]axropa, xoropte npnnoxr x npnmenennm ]nsnuecxoro
naxasannx.
Bo-nepntx, +ro cocrnennte nponemt ponrene, nanpxxenne or xoroptx onn cptnamr na erxx, n,
no-nroptx, nponemt, nocnpnnnmaemte ponrenxmn y peenxa.
B xauecrne cocrnenntx nponem ponrene ntxnnent nerapmonnunte cynpyxecxne ornomennx, mentmee, uem
n rpynne ycnonno narononyuntx ponrene npnnxrne ornamn n marepxmn cex n nx ntpaxennt +monnonantnt
ncxom]opr. Ornon +ro rpynnt raxxe xapaxrepnsyer cxnonnocrt x xon]nnxry c pyrnmn. Eme 3. upomm ormeuan,
uro nmont x cee n nmont x pyrnm nyr pyxa o pyxy. Hmenno nenmont x cee conponoxaercx cymecrnenno
npaxenocrtm x pyrnm.
Taxnm opasom, ponrenn, naxastnammne cnonx ere, mentme yonnernopent cnonmn cynpyxecxnmn
ornomennxmn, menee ynepent n cee n onee uyncrnnrentnt x nponcxoxmnm nsmenennxm.
V ere, xoropte nonepramrcx oma ]nsnuecxnm naxasannxm, tnn ntxnnent cneymmne ncnxonornuecxne
nponemt: cnnpom e]nnnra nnnmannx c rnnepaxrnnnocrtm, nearornuecxax sanymennocrt, nontmennax
rpenoxnocrt, nec]opmnponannocrt nantxon omennx, rpynnonax nsonxnnx n r. . Moxno npenonoxnrt, uro
nnnnnyantnte ncnxonornuecxne ocoennocrn ere, nannune +nemenron +monnonantntx n noneenuecxnx
paccrpocrn enamr +rnx ere rpyntm nocnnrarentntm oexrom nx ponrene.
Ornomenne ponrene ocnonno rpynnt x cnonm erxm n pesyntrare nannunx ntmeonncannoro xomnnexca
nponem xapaxrepnsymr rpn nerarnnnte nocnnrarentnte ycranonxn:
1) ornepxenne peenxa,
2) crporn xonrpont na nnm n ero connantntmn ocrnxennxmn,
3) npnnnctnanne peenxy nnunocrno n connantno necocroxrentnocrn, ro ecrt ero nn]anrnnnsannx n
nnnannnsannx.
C nomomtm perpeccnonnoro anannsa tno ycranonneno, uro oa ponrenx, ncnontsyx nocnnrarentnte
ycranonxn, nanpannennte na nenpnnxrne n anropnrapnt xonrpont na noneennem peenxa, nontmamr nepoxrnocrt
ncnontsonannx nm +monnonantntx cnocoon connaannx co crpeccom (xycam norrn, nomam cycrant nantnen,
nonnm, xpnuy, nnauy, rpymy, cxoxy c yma, tm, nomam, pasnm xoro-nnyt n r.n.).
C ono cropont, n ornt n marepn, npaxrnxymmne ]nsnuecxoe naxasanne cnoero peenxa, ocronepno uame
ncnontsymr nocnnrarentnte ycranonxn, nanpannennte na nenpnnxrne n anropnrapnt xonrpont na noneennem
peenxa, uem nontmamr nepoxrnocrt ntopa nm xonnnr-crparern, opnenrnponanntx na +monnonantno-
ecrpyxrnnnoe orpearnponanne.
C pyro cropont, ntop marepxmn crnnx connantnoe ornneuenne, a ornamn crparernn noncx connantno
noepxxn oxastnaer naronpnxrnoe nnnxnne na cranonnenne xonnnr-noneennx peenxa. Btop mareptm n ornom
crparern, nanpannenntx na noncx +monnonantno, nn]opmannonno noepxxn, conera y nnsxnx n cnennanncron,
ymentmaer pncx ntopa peenxom +monnonantno-ecrpyxrnnntx xonnnr-crparern.
Bo-nepntx, noonoe noneenne ponrene npn paspemennn ercxnx nponem (ro ecrt opamenne x ncnxonoram)
nosnonxer n xoe xoncyntrarnnno ecet cmxrunrt nenpornuecxne cnmnromt y ere.
Bo-nroptx, nosmoxno, nponemt, paspemaemte ponrenxmn, ne nocnpnnnmamrcx ertmn xax cocrnennte,
no+romy n ner nepexnnann, npnnoxmnx x ecrpyxrnnntm crparernxm connaannx.
Kon]nnxrnte nsanmoornomennx n napymenne xommynnxann n cemte, onpeenennte ueprt nnunocrn
ponrene, nerapmonnunt crnnt nocnnrannx ne cosamr ycnonnx nx yonnernopennx naxneme norpenocrn
peenxa n esonacnocrn, a norpenocrt n npnnxsannocrn nonepraercx ceptesnomy ncntrannm, uro, n cnom ouepet,
moxer npnnecrn x ]opmnponannm y peenxa nexoncrpyxrnnntx crnne n crparern connaammero noneennx. Taxnm
opasom, cemtx, ntcrynax ncnxoconnantntm nocpennxom omecrna, ne rontxo axryannsnpyer y peenxa samnrnte
nponecct, ]opmnpyx y nero na yponne axnenryannn nnunocrn onpeenennt samnrnt crnnt xnsnn , no n
ntpaartnaer xonnnr-crparernn xax cpecrna connantno-ncnxonornuecxo aanrannn.
HPOBAEML CEMEHHLX OTHOmEHHH H COBAAAKmEE HOBEEHHE YHACTHHKOB
BOEHHLX EHCTBHH
Hccneonannx noxastnamr, uro ne menee uerneprn myxunn, npnnnmanmnx yuacrne n oentx ecrnnxx,
nyxamrcx n cnennannsnponanno ncnxonornuecxo nomomn no nponemam cemeno xnsnn. Ocoenno ntcox +ror
noxasarent y nerepanon noenntx ecrnn, onapyxnnammnx npnsnaxn nocrrpanmarnuecxoro crpecconoro
paccrpocrna (HTCP). 3ro nnepnte onapyxnnn amepnxancxne ncnxonorn y conar, ncntrtnammnx ycranocrt or
nrn (S. A. Stouffer, 1949). Ftno ormeueno, uro uacrt noennocnyxamnx npocro ne onaann pecypcamn, ammnmn
nosmoxnocrt nepexnrt rpanmy, n ouent tcrpo npnoperann ncnxnuecxne paccrpocrna, ntsnannte crpeccom. Tax,
npnmepno rpert nponem co sopontem y amepnxancxnx noenntx no npemx Bropo mnpono nont tnn
ncnxnarpnuecxnmn no nponcxoxennm.
Hpnunnt cementx nponem, no cnonam camnx noennocnyxamnx, xpomrcx n rom, uro xent n pocrnennnxn nx
npocro ne nonnmamr. Coornercrnenno, npu:uua+u uenouu+auu eoeuuoc.vrauux ux ce+i+u (B. B. 3naxon, 1989)
moryr trt cneymmne ocroxrentcrna:
1. Xnsnennt ontr conar, orcnyxnnmnx n ueune n pyrnx paonax noenntx ecrnn, pesxo ornnuaercx or
ontra nx unenon ceme. Bocnomnnannx, omee npomnoe, neneomoe pontm n snaxomtm, cnnxaer nx, sacrannxer
rxnyrtcx pyr x pyry.
2. Orpnnarentnte ncnxonornuecxne nocnecrnnx nnrentnoro npetnannx n +xcrpemantntx ycnonnxx nont
nocrrpanmarnuecxn crpecc. 3ro nennnmte mnpy cnest: mnorne nocne nosnpamennx omo cronxnynnct c rem, uero
ne onenoct ncntrart ontmnncrny nme (nounte xommapt c nocnomnnannxmn o oxx, nontmennax rpenoxnocrt,
ecnpnunnnax paspaxnrentnocrt, uyncrno rpenorn n crpaxa n r. .).
3. Ocooe ornomenne omecrna, n rom uncne n unenon nx ceme, nsmennnmeecx nocne yuacrnx n none,
nxnmuammee nect cnexrp uenoneuecxnx +monn, mnenn, yexenn. Onn xanemr, pyrne ornocxrcx c
nacropoxennocrtm, rpertn onacamrcx (onn ynnt), uerneprte cunramr repoxmn, ro ecrt nannno onpeenennax
crnrmarnsannx (or nar. stigma nxrno).
Taxoe ornomenne oxpyxammnx, ocoenno nnsxnx nme, cnococrnyer romy, uro nexoropte noennocnyxamne
n camn uyncrnymr cnom nnaxocrt, nenoxoxecrt na ocrantntx. Ecrecrnenno, +ro sarpynxer nponecc nocnenoenno
aanrannn noome n n cemte, n ocoennocrn.
Pesyntrart nccneonann ronopxr o rom, uro ontmoe xonnuecrno cementx nponem yuacrnnxon noenntx
ecrnn cnonrcx x rpynocrxm n nponemam, nosnnxammnm n c]epe cexcyantntx ornomenn. Ecrecrnenno,
narononyune n nenarononyune +ro c]ept nnnxer na rapmonnm cementx ornomenn n nenom (H. B. Tapapnna,
2001).
Cymecrnennym pont n ]opmnponannn nnrnmntx nponem noenanmnx nrpamr nenaronpnxrnte ncnxnuecxne
]axropt, x xoroptm n nepnym ouepet ornocxrcx cu+nmo+i nocmmpae+amu:ecroeo cmpeccoeoeo paccmpocmea.
Cpen nnx ocoenno uacro ormeuamr cneymmne:
1) nerxo nacrynammax exomnencannx no nnnxnnem nnemnnx ]axropon (]nsnuecxoe n ncnxnuecxoe
nepeyromnenne, nnrentnoe +monnonantnoe nanpxxenne, snoynorpenenne anxoronem) ;
2) nontmennax ncromaemocrt;
3) a]]exrnnnax neycrounnocrt co ncntmxamn nc]opnn (snono-rocxnnnoro nacrpoennx), rpenorn n yrparo
nxyca x xnsnn, npexnnx nnrepecon;
4) orpannuenne n npeentnax ]opmannsannx xonraxron c oxpyxammnmn (n rom uncne c nnsxnmn nmtmn n
cemte);
5) aconnantnte ecrnnx.
Bce +ro cosaer xpane nenaronpnxrnt ]on nx cynpyxecxnx ornomenn n nontmaer nepoxrnocrt
cexcyantntx nponem y myxunn. B cnom ouepet, cnenn]nuecxne ocoennocrn nnunocrnoro pearnponannx
crpaammnx nocrrpanmarnuecxnm crpeccontm paccrpocrnom na crpecconte cnryannn, x xoroptm n nonno mepe
moxno ornecrn esycnemnte nontrxn cexcyantntx xonraxron, cnococrnymr nenpornuecxo ]nxcannn na nonono
c]epe n pasnnrnm rpenoxnoro oxnannx nontx neyau. Kon]nnxrnte mexnnunocrnte ornomennx c xeno nnn
nocroxnno naprnepme, ncnontsonanne esaanrnnntx crparern connaennx c cnryanne, nanpnmep, crpemnenne
nepenoxnrt ncm ornercrnennocrt sa cexcyantnte neyaun na xenmnny, oecnennnanne ee xax nnunocrn n
cexcyantnoro naprnepa, npononnponanne ccop nnnort o pasptna cynpyxecxo cnxsn n / nnn uacroe ynorpenenne
anxoronx, urot nsexart nnsocrn, ononnxmr cnoxnym xaprnny nonontx paccrpocrn (H. A. Ioronnn, 2000).
Fesycnonno, +ro napymaer aanrannonnte nosmoxnocrn uenonexa, cnnxaer yponent ero cyexrnnnoro narononyunx
n yonnernopennocrn xnsntm.
Cemente rpynocrn npoxnnxmrcx n n exenennom omennn. Xent yuacrnnxon noenntx ecrnn ronopxr o
rom, uro nx myxtx npnxoxr pyrnmn, mt ne snaem, xax c nnmn omartcx. H +ro npanomepno, nocxontxy n nponecce
cnyxt n cnryannxx ceptesno yrpost nx xnsnn nponcxonr nepeocmtcnenne raxnx +xsncrennnantntx nonxrn, xax
xnsnt, cmeprt, uecrt, onr, a +ro, n cnom ouepet, neer x ocosnannm roro, uro neoxonmo ne rontxo
omartcx no-pyromy, no n xnrt no-pyromy, nce, uro rax nennnoct pantme (o cnyxt), cranonnrcx menee snaunmtm,
orxonr na nropo nnan, n naoopor.
Hponecc aanrannn noennocnyxamnx n cemte conponoxaercx nontmennem xon]nnxrnocrn ncnecrnne roro,
uro nm npnxonrcx npnnnmart nopmt n ycnonnocrn +ro xnsnn, a ram ornomennx tnn orxptrtmn. Hanmaercx
raxxe nontmenne xornnrnnno cnoxnocrn, ro ecrt pacmnpenne ocnonann nx nono onenxn oxpyxammnx xnnenn, n
rom uncne noneennx nme.
B. B. 3naxon (1990) ntenxer cneymmne ]axropt-xarannsaropt xon]nnxrnoro cemenoro omennx yuacrnnxon
noenntx ecrnn: +ro nontmennax yromnxemocrt n omennn (cnnxennax connantnax +prnunocrt), nontmennax
+monnonantnax uyncrnnrentnocrt (connantnax +monnonantnocrt), npeonaanne +xcrepnantnoro rnna noxyca
xonrponx. Ouent uacro cemente xon]nnxrt nosnnxamr na noune roro, uro re nantxn n ontr, xoropte c raxnm rpyom
npnoperannct na none, oxastnamrcx nnxomy ne nyxntmn n ne nocrpeonant axe nnsxnmn nmtmn.
Hontmennax paspaxnrentnocrt, mnnrentnocrt oocrpxmr n uyncrno pennocrn, xoropoe naxonr cnoe
ntpaxenne n arpeccnnntx nocrynxax no ornomennm x xene n erxm.
Oomax ntmecxasannoe, nyxno ormernrt, uro cemtx +ro ra c]epa xnsneexrentnocrn, n xoropo nanonee
ocrpo npoxnnxmrcx n omymamrcx re nsmenennx yuacrnnxon noenntx ecrnn, ne coornercrnymmne oxnannxm nx
nnsxnx nme n, cneonarentno, ntstnammne maccy xon]nnxron. 3ro cnxsano c nnrencnnnocrtm cemenoro omennx
n nsanmoecrnnx, nnamnunocrtm cementx rpynnontx nponeccon n xnnenn, oexrnnno neoxonmocrtm n
recntx cnxsxx, ornomennxx mexy unenamn cemtn nnn cynpyxecxo napt.
Cnoconocrt cnpannrtcx c noontmn nerarnnntmn xnnennxmn no mnorom sanncnr or nmemmnxcx y yuacrnnxon
noenntx ecrnn crparern n mexannsmon, a raxxe pecypcon connaammero co crpeccom noneennx.
B sapyexno ncnxonornn nponemarnxy crpecca-xonnnra yuacrnnxon noenntx ecrnn ornocxr x peaxnnxm na
+xcrpemantnt crpecc (H. I. MucCubbin, 1983). Bont ornocxrcx x +xcrpemantntm crpeccopam, nocnecrnnx
xoroptx cxastnamrcx n reuenne mnornx ecxrnnern. Ho nx nosecrnnem xonnnr-pecypct nnnnna, cemtn,
coomecrna nonepramrcx xecroxomy ncntrannm.
B 1970-x rr. noxnnnoct ontmoe xonnuecrno anrnoxstuntx nccneonann nocnecrnn noenntx xaracrpo].
Ocnonno npnunno +roro crana amepnxancxax nona no Btername.
Hpoyxrnnntm cunraercx npnmenenne reopnn COR (Conservation of Resources), nnn Coxpanennx pecypcon, C.
Xo]onna (1988, 1991), paccmarpnnamme +xcrpemantnt crpecc n ero nocnecrnnx n ncnxoconnantnom xonrexcre.
3ra reopnx nosnonxer nonxrt n npecxasart, xax +xcrpemantnt crpecc moxer nomemart uenonexy npncnoconrtcx x
mnpno xnsnn, nno, naoopor, nacxontxo nosmoxno cnnsnrt ero paspymnrentnt +]]exr. Ona paccmarpnnaer
pasnoopasnte nnt pecypcon, nomorammnx yuacrnnxam noenntx ecrnn aanrnponartcx x mnpno xnsnn. K raxnm
pecypcam ornocxrcx: nnunocrnte pecypct, connantnte n pecypct coomecrna (community).
3anante nccneonarenn ntenxmr na ocnonntx nocnecrnnx HTCP: comarnsannx (nosnnxnonenne onesne) n
enpeccnx (+monnonantnoe paccrpocrno peaxnnx na ncrpecc). Hanonee uacro ncrpeuaemtmn peaxnnxmn y
nerepanon nont Cynoro nx 1983 r. n Hspanne tnn: nonenax, nnn upesmepnax, sanncnmocrt or cnryannn
omennx; ayroarpeccnx (arpeccnnnoe noneenne, opamennoe npornn cex); neaexnarnax cexcyantnax nenrn]nxannx.
pyrne nccneonannx noxasann, uro yuacrnnxn noenntx ecrnn, xoropte n mentme crenenn ncnontsymr
nponemno-]oxycnponannt xonnnr n n ontme crenenn +monnonantno-]oxycnponannt, xyxe ntsopannnnamr,
noccranannnnamrcx n nmemr ontmn pncx nosnnxnonennx n pasnnrnx nocrrpanmarnuecxoro crpecconoro paccrpocrna
(H. I. MucCubbin, 1983).
Hecmorpx na cnny +xcrpemantnoro crpecca, cymecrnymr ]axropt, xoropte nomoramr uenonexy npeoonert
nerarnnnte nocnecrnnx ero nosecrnnx. C. Xo]onn n pyrne anropt reopnn COR nastnamr nx menaropamn
(nocpennxamn), nosnonxmmnmn cnpannxrtcx axe c orcpouenntmn nosecrnnxmn crpecca.
3ro, no-nepntx, pecypct coomecrna (nnn community): mecro xnrentcrna, omecrnennoe mnenne n
omecrnennte oprannsannn n p.
Bo-nroptx, connantnte pecypct (cemtx, pystx, cocen). Hccneonarenn noxasann, uro n nyumem nonoxennn
oxastnamrcx re yuacrnnxn noenntx ecrnn , xoropte ncnontsonann crparernm noncxa connantno noepxxn n
ontme mepe, uem pyrne nnt xonnnra. B-rpertnx, +ro nnnnnyantnte pecypct, x xoroptm ornocxrcx nospacr, non
n renep, rpesnocrt nnn cxnonnocrt x anxoronnsannn n p.
B. Tenop, cnennanncr no ncnxonornn sopontx, noxasana, uro nannaxnemnm acnexrom ycnemnoro
npncnoconennx x cnoe rpanme xnnxercx npnoperenne uyncrna xonrponx na rpanmnpymmnm cotrnem, nno
ycnemnax oprannsannx camoxonrponx, camoperynxnnn. B +rom cmtcne menee ycnemnt nmn, y xoroptx ntpaxen
nnemnn noxyc xonrponx xax nnunocrnax uepra. Hsnecrno, uro on cnxsan c nepenecennem ornercrnennocrn sa
nponcxoxmee na pyrnx nme n nnemnne ocroxrentcrna (H. I. MucCubbin, 1983). Hmenno nnyrpennn noxyc
xonrponx nosnonxer yuacrnnxam noenntx ecrnn ncnontsonart onee npoyxrnnnte crparernn n crnnn
connaammero noneennx, ro ecrt, n annom cnyuae, nponemno-opnenrnponannt xonnnr.
Hccneonannx nocnecrnn noenno rpanmt ronopxr o rom, uro ona enaer nnnnnon upesntuano yxsnnmtmn,
nenxnmuenntmn n xnsnt. 3ro cnococrnyer romy, uro nexoropte ns nnx pemamr xnsnennte rpynocrn, naexct na
uyo, pncyx ecnnonte, nenonnornmte n xnsnt meurt n ]anrasnn, uro npnnonr x ncromennm xnsnenntx pecypcon.
Hccneonannx C. B. Hnrnnnnena, E. B. Cnexona (1997) npoemoncrpnponann, xax sanncxr nocnecrnnx peaxnn
oenoro crpecca or neymnx xonnnr-crparern nnunocrn. Pesyntrart ronopxr o rom, uro nanonee +]]exrnnntmn n
npoyxrnnntmn xnnxmrcx noncx noepxxn n connantno c]epe, axrnnnt nporecr nnn emoncrparnnnoe
pearnponanne, ycranonxa na axrnnnym nepepaorxy nponem. 3arxxnte naccnnnte peaxnnn oenoro crpecca n
snaunrentno mepe oycnonnnnannct xonnnr-crparernxmn nserannx, ycranonxamn na nsmenenne cnryannn n ercrno
ns nee nnn orxas or npeoonennx rpynocre n oxastnannct nenpoyxrnnntmn. Hporecr, nosmymenne, nanpannennocrt
a]]exra na oxpyxammnx xnnxnnct npenxropamn pasnnrnx esaanrannn n yymem. Haxonen, mpaunax camoonenxa
cnoero camouyncrnnx na nepcnexrnny, nanpannennocrt rpenoxntx onacenn n yymee, camoonnnenne,
ayroarpeccnnnte renennnn yxymann npornos xax nnxamnx, rax n oranenntx nocnecrnn.
Kax nponcxonr ntop crparern n crnne connaannx y noennocnyxamnx, nmemmnx cnmnromt n narnos
HTCP, n es nnx, mt nsyuann +mnnpnuecxn. Fnaroapx nannunm nropo rpynnt noennocnyxamnx, ne npnnnmanmnx
yuacrnx n oentx ecrnnxx, mt namnn pasnnunx n ntope nmn crnne connaammero noneennx. Mt npenonoxnnn,
uro npeonaanne rex nnn nntx xonnnr-crparern y noennocnyxamnx c cnmnromamn nocrrpanmarnuecxoro
crpecconoro paccrpocrna cnxsano xax c nx nnunocrntmn pecypcamn, rax n c ycnonnxmn connantnoro nsanmoecrnnx
(connantnoro pecypca), npexe ncero, n cemte. B nccneonannn oponontno npnnxno yuacrne 90 uenonex. Ipynny
noennocnyxamnx c HTCP (n =50) cocrannxnn corpynnxn opranon nnyrpennnx en orpxa ocooro nasnauennx,
npnnnmanmne yuacrne n oentx anrnreppopncrnuecxnx ecrnnxx na reppnropnn ueunn, a no nropym rpynny (n =40)
nomnn noennocnyxamne cpouno n cnepxcpouno cnyxt nonncxo uacrn r. Kocrpomt. Oe rpynnt onopont no
cocrany: nxnmuann monotx myxunn n nospacre or 18 o 35 ner.
Pesyntrart noxasann, uro cymecrnymr ocronepnte pasnnunx na ntcoxom yponne snaunmocrn npn ntope
ncntryemtmn roro nnn nnoro crnnx xonnnra, nsmepennoro npn nomomn onpocnnxa KHCC (CISS) 3nnepa n Hapxepa
(aanrannx T. H. Kpmxono, 2001). Mt c ynepennocrtm moxem ronopnrt o rom, uro n rpynne noennocnyxamnx, ne
yuacrnonanmnx n noenntx ecrnnxx, npeonaaer nponemno opnenrnponannt xonnnr (70% ncntryemtx).
Boennocnyxamne, yuacrnonanmne n oentx ecrnnxx, uame, uem ne yuacrnonanmne, ncnontsymr +monnonantno-
opnenrnponannt xonnnr (3OK) n xonnnr, opnenrnponannt na nseranne (KOH). Xorx n oenx rpynnax nponemno-
opnenrnponannt xonnnr (HOK) npeonaaer, n xonrpontno rpynne ero ntpaxennocrt ropaso ntme.
Hpeonaammnm xonnnr-noneennem y noenntx c cnmnromamn HTCP xnnxercx xonnnr, opnenrnponannt na
nseranne (KOH).
Ocot nnrepec nx nac npecrannxer xareropnx nme, onaammax cnnpomom HTCP. Kax ntxcnnnoct, +rn
nmn cxnonnt ne pemart xnsnennte nponemt n rpynocrn (axrnnnoe connaanne), a nserart nx, ro ecrt nmemr
naccnnnt rnn connaannx. pyrax xe xareropnx noennocnyxamnx, xoropte narononyuno aanrnponannct x mnpno
xnsnn (n rom uncne, n +ro naxno, n cemeno xnsnn), ntnpamr nponemno-opnenrnponannt xonnnr. Hpnunnt
pasnoro ntopa n +xcnepnmenrantntx norpynnax roro nnn nnoro xonnnr-noneennx mt nontrannct narn n
nnunocrntx n connantntx pecypcax ncntryemtx. Xopomo aanrnpymmnecx ncntryemte n ecrnnrentnocrn
onaamr onee cnntntm nnunocrntm norennnanom (naopom cyexrntx xauecrn, nosnonxmmnx nm onpeenxrt,
npeopasontnart cnom xnsnt, nanpnmep cnna , camo+]]exrnnnocrt, nosnrnnnoe camoornomenne). Ionopx o
connantntx pecypcax, mt raxxe yennnct n rom, uro ncntryemte, xoropte ntnpamr xonnnr, opnenrnponannt na
nseranne n ntpoc +monn, ncntrtnamr ropaso ontme rpynocre n raxnx c]epax xnsneexrentnocrn, xax
soponte n nannune connantno noepxxn. Onn snaunrentno uame ne yonnernopent xon]nnxrntmn
nsanmoornomennxmn n cemte, nepexnnamr ram ononnnrentnt crpecc. Vponent nx cyexrnnnoro narononyunx n
cemenom xonrexcre nnsox n snaunmo ornnuaercx or noxasarene rpynnt noennocnyxamnx, ne yuacrnonanmnx n
oentx ecrnnxx.
B xoe nccneonannx ntxcnnnoct, uro nnmt nononnna nepnynmnxcx c nont monotx nme no npomecrnnn
onpeenennoro npemenn onapyxnnamr ocrarounym crenent connantno aanrnponannocrn x mnpno xnsnn. 3ro
snaunr, uro ocranmnecx 50% ncntrtnamr re nnn nnte connantno ncnxonornuecxne rpynocrn n nyxamrcx n
cnennannsnponanno ncnxonornuecxo, connantno n mennnncxo nomomn. Fesycnonno, nm rpeyercx n nomomt
cemenoro xoncyntranra.
OHHOHECTBO B CEMLE
Oouu mvm oporv... oes roua ece ouu
u ece ueoe.u uanpo.em, nora ca+ ue npeepauvci
e cvepoo, o romopo+ uurmo oare
suami ue suaem, ov+a. Mv+u-mpo..i.
Tema onnouecrna n cemte nmeer ne cropont paccmorpennx: onnouecrno moxer trt sopontm nnn
naronornuecxnm n sanncnmocrn or roro, xax ono nocnpnnnmaercx ncemn unenamn cemtn.
Vaunt pax nopasymenaer nannune nexecrxnx, cnoono n rnxo nepecrpannammnxcx ornomenn cynpyron,
nocrpoenntx na onepnn pyr x pyry. Taxo pax nmemaer n cex pasnte ]opmt uenoneuecxoro cymecrnonannx, n
rom uncne n onnouecrno. Ono, xax npannno, nosnnxaer no xenannm cynpyron n nocnpnnnmaercx nmn xax npemennt
ortx pyr or pyra nnn veouueuue, neoxonmoe nx paort n rnopuecrna.
ecrnnrentno, xaxt ns cynpyron npemx or npemenn nyxaercx n eoccmauoeume.iuo+ oouuo:ecmee (H. B.
Camoyxnna, 2003), urot notrt onomy, paccnanrtcx, orartcx cnonm nnyrpennnm pasmtmnennxm, acconnannxm
n omymennxm. urot moxno tno nn c xem ne pasronapnnart, nnxomy ne saanart nonpocon n ne orneuart, ne ymart o
nacrpoennn pyroro uenonexa, x xoropomy nyxno npncrpannartcx, ne npoymtnart xonrexcrt cxasanntx cnon, ne
nonnonartcx, ne nanpxrartcx n ne xonnenrpnponart cnoe nnnmanne. Taxo xommynnxarnnnt ortx nosmoxen rontxo
n onnouecrne.
Vonnernopenne norpenocrn n yennennn nporexaer esonesnenno nx cemtn, ecnn cynpyrn nonnmamr
neoxonmocrt +roro n ne cunramr crpemnenne x onnouecrny napymennem cementx nopm n oxsannocre.
Onaxo, ecnn n cementx cynpyxecxnx, a raxxe n ercxo-ponrentcxnx ornomennxx unent cemtn ncntrtnamr
cnntnoe uyncrno neyonnernopennocrn, neocrarounocrt nnsxo npnnxsannocrn, uyncrno onycromennocrn, ro n +rom
cnyuae mt ronopnm o naronornuecxom onnouecrne n cemte.
Kax n nce cnoxnte uyncrna, onnouecrno oycnonneno nsanmoecrnnem nnuno npepacnonoxennocrn n
cnryarnnntx ]axropon. Inanntm opasom, nomnmo nponem pasnyxn c cemte n rpanmnpymme cnryannn norepn
naprnepa, erepmnnanro onnouecrna xnnxercx neyonnernopennocrt xauecrnom ornomenn n cemte. Pemammee
snauenne nmemr nponemt omennx, conepexnnannx, uyncrno nonnmannx. Hccneonarenn onnctnamr: Armoc]epa
es cmexa n necentx n yrpmmax mpaunocrt nanonnxmr om. unent cemtn ne ocyxamr pyr c pyrom cnonx nponem n
nepexnnann, omenne cneeno o mnnnmyma (H. E. Hoxponcxn, 1989). Taxax cemtx acconnnpyercx c nycro
paxonnno paxa.
Ocrpory +ro nponemt nouepxnnamr annte sapyexntx nccneonarene onnouecrna. Onapyxeno, uro 27%
aconmrno onnoxnx nme cocroxnn n paxe: nx onnouecrno xnnnoct pesyntrarom oranennx cynpyra (cynpyrn),
nosnnxno ns-sa ocosnannx npenepexennx ouent sanxrtm cynpyrom (cynpyro), y xoroporo (xoropo) npnnxsannocrt
x omy nnn oxsnt uro-nno ynycrnrt cnntnee xenannx notrt c xeno (myxem).
Onnouecrno n cemte moxno ornecrn x paspxy cnryarnnnoro onnouecrna, xoropoe xnnxercx cnecrnnem
xpymennx cnoxnnmecx moenn connantntx (cementx) cnxse uenonexa. annt nn onnouecrna mano nsyuen.
Hanontmee pasnnrne nccneonannx ]enomena onnouecrna nonyunnn n CBA. Onnouecrno onpeenxmr xax
nepexnnanne, ntstnammee xomnnexcnoe n ocrpoe uyncrno, xoropoe ntpaxaer onpeenennym ]opmy camocosnannx n
noxastnaer pacxon ocnonno peantno cern ornomenn n cnxse nnyrpennero mnpa nnunocrn. Hepexnnanne
onnouecrna nocnpnnnmaercx xax ocrpo cyexrnnnoe, cyryo nnnnnyantnoe nepexnnanne. 3ro cyexrnnnax
peaxnnx na ecrnnrentnt nnn noopaxaemt e]nnnr connantntx ornomenn.
Paccmorpnm nexoropte reopernuecxne oxcnennx npnpot onnouecrna, nosnnxammero n cementx
ornomennxx. Tax, croponnnxn nnrepaxnnonncrcxoro noxoa x nponeme onnouecrna ocoo nouepxnnamr rexymne
cotrnx n xnsnn nnunocrn xax xnmueno ]axrop ]opmnponannx onnouecrna. Onn ntennnn raxo rnn, xax
o+ououa.iuoe oouuo:ecmeo, xoropoe npecrannxercx pesyntrarom orcyrcrnnx recno +monnonantno (nnrnmno)
npnnxsannocrn (nmonno nnn cynpyxecxo). Hccneonarenn ]nxcnpymr, uro +monnonantno onnoxn uenonex
ncntrtnaer neuro npoe ecnoxocrna noxnnyroro peenxa rpenory, nycrory. 3ra ]opma onnouecrna,
ncntrtnaemax paccranmnmncx, pasneenntmn nnn nontmn pauntmn naprnepamn, utn recnte connantnte xonraxrt
napyment, cnxsn pasopnant.
Hpecrannrenn ncnxonnamnuecxoro noxoa ycmarpnnamr xopnn onnouecrna n ercrne, nouepxnnax npente
nocnecrnnx npexenpemennoro ornyuennx or marepnncxo nacxn.
nx ncronxonannx onnouecrna nexoroptmn nccneonarenxmn ncnontsymrcx raxxe nonxrnx nnrnmnocrt n
camopacxptrne. B ocnone +roro noxoa nexnr npenonoxenne o rom, uro nnnnn crpemnrcx x coxpanennm
pannonecnx mexy xenaemtm n ocrnrnyrtm yponnxmn connantnoro xonraxra. B cnryannn, xora mexnnunocrntm
ornomennxm nnnnna ne xnaraer nnrnmnocrn, neoxonmo nx onepnrentnoro omennx, uenonex ncntrtnaer
uyncrno onnouecrna.
Cornacno pyro rouxe spennx, nepexnnanne cocroxnnx onnouecrna y unenon cemtn xnnxercx nensexntm
nponeccom. Onnouecrno y F. Xennnnrepa paccmarpnnaercx xax nnnnnyannx n ncxnmuenne ns cncremt unena cemtn.
Hnnnnyannx n cementx ornomennxx ecrecrnennt nponecc. Hnnnnyym nocrenenno ocnooxaercx or cnonx
cnxse n ornomenn. Ho n ro xe npemx raxoe ocnooxenne neer ero x nnrerpannn n ropaso onee mnpoxn
xonrexcr. 3ro xax ecnn xro-ro ns manentxoro recnoro mecra nonnmaercx nce ntme n ntme n ropt n nonyuaer nce
onee n onee mnpoxn osop. Ho uem ntme on nonnmaercx, rem cnntnee cranonnrcx ero onnouecrno. Hecmorpx na
+ro, on nepexnnaer cnom nonym peantnocrt xax onee mnpoxn xonrexcr, uem npexe. Hntmn cnonamn, ocnooxenne
or nnsxoro cnxstnaer nac c uem-ro ontmnm, no sa +ro uenonexy npnxonrcx nnarnrt onee rnyoxnm onnouecrnom.
Ho+romy mar or xonrexcra recntx ornomenn x nonomy n mnpoxomy rax rpyen nx mnornx. Bo ncex recntx cnxsxx n
ornomennxx uyncrnyercx norpenocrt pasnnnart cex antme x +romy ontmemy n onee mnpoxomy. Ho+romy, xora
ornomennx ocrnramr cnoe nanntcme rouxn, ncnxonornuecxax cnxst mexy naprnepamn nsmenxercx n samenxercx na
onee mnpoxym. Cnxst mexy naprnepamn xnnxercx nponeccom ymnpannx. Kaxt xpnsnc n ornomennxx
nepexnnaercx xax nponecc ymnpannx: nnsocrt nnmaercx uero-ro, no n ro xe npemx, na pyrom yponne, cnxst
cranonnrcx nno onee mnpoxo, cnoxono n cnoono. Hmont moxer crart axe ontme, no ee xauecrno
nsmenxercx (F. Xennnnrep, 2001).
ncrapmonnunte nsanmoornomennx n cemte (uacrte xon]nnxrt, nnsxax xyntrypa omennx, orcyrcrnne
ynaxennx n onepnx mexy unenamn cemtn) ]opmnpymr y ere npecrannennx o mexnnunocrntx ornomennxx xax
nenpecxasyemtx n onacntx, xoroptx nyume cneyer nserart (F. Xennnnrep, 2001). Heocrarox +monnonantnoro,
]nsnuecxoro, yxonnoro xonraxra c ponrenxmn, orcyrcrnne npnsnannx nennocrn peenxa xax nnunocrn cnococrnymr
nosnnxnonennm y ere nocnpnxrnx cex xax nenyxntx, ]opmnponannm sannxenno camoonenxn.
Bnnxnne naronornuecxnx nnn nc]ynxnnonantntx ornomenn n cemte na ]opmnponanne nosnnnn ayrcaepa
onnctnaer P. Cxnnnep n cnoe xnnre Cemtx n xax n ne ynenert. On nnmer o rom, uro ayrcaep +ro uenonex,
xoropt ne cmor n cnoem ercrne npeoonert o xonna ony ns crynene pasnnrnx. A nmenno, on cmor oropnartcx or
marepn, no ne cmor npncoennnrtcx x xomane mart oren, rax n ocranmnct onn. Ho+romy ayrcaepy rax rxxeno
naxonrtcx n xaxo t ro nn tno xomane: cemtx, paoun xonnexrnn, pystx. Ero nnyrpennee ponrenn ne
cmornn yxart, n ono ocranoct mnaenuecxn ontmnm. Bspocnomy uenonexy c raxnm nenosmoxno ontno
nsmennrt cex, no+romy on crpemnrcx nsmennrt cnoe oxpyxenne: necrtm, npecmtxarentcrnom, naxnmom, ynpxmcrnom
on yer ncera ocrnrart cnoe nenn sacrannrt nme nnxcart no cnom yxy, urot samnrnrt cnoe (P.
Cxnnnep, 1995).
Taxnm opasom, cosaercx nopount xpyr: ayrcaep npnnnexaer x cee nnnmanne xpnxom nnn
neoyuaemocrtm , cemtx pearnpyer na +ro noneenne sameuannxmn, xpnxom nnn nrnopnponannem, n pesyntrare uero
ynennunnaercx ncrannnx mexy ayrcaepom n cemte, sarem ayrcaep cnona neaexnarno rpeyer x cee nnnmannx,
ymentmax, raxnm opasom, ncrannnm, a cemtx cnona neaexnarno pearnpyer, ynennunnax, raxnm opasom, ncrannnm
n r. .
Taxo nopount xpyr paspymnrt camo cemte ouent rpyno, nocxontxy ponrenn ayrcaepa camn xnnxmrcx
ayrcaepamn. 3naunr, n +ro cemte ncem yer ne no cnnam rpynnonax saaua oranart part, nce yyr n xaxo-
ro crenenn mannnynnponart pyr pyrom. B raxo cemte ner nocroxnnax cxptrax opta sa nnacrt. Homomt raxo
cemte saxnmuaercx n npopnconxe rpannn mexy ercxo n ponrentcxo nocncremamn, n emoncrpannn ponrenxm nx
cocrnenno nyxt no nnnmannn, nmnn n nacxe, n oyuennn nx cornacontnart cnon pyxonoxmne yxasannx peenxy.
Oxasannem repanenrnuecxo nomomn cemtxm co cnoxntmn mexnnunocrntmn ornomennxmn sannmancx K.
Bnraxep. B cnoe xnnre Tannt c cemte on ronopnr, uro ayrcaepom n cemte otuno xnnxercx oren, n cunraer, uro
pasronop nao naunnart nmenno c orna, xax +monnonantnoro ayrcaepa. 3ro nauano oxastnaercx n ecrnnrentnocrn
cnoxnee, uem npocrax ]oxycnponxa na orne, n npecrannxer coo nn uro nnoe, xax nxnmuenne n peantnt cement
xpyr n saecrnonanne nx repanenrnuecxoro nponecca +monnonantnoro ayrcaepa, uro pesxo nsmenxer yxe
ycroxnmymcx cemenym xon]nrypannm. Orxptnamrcx nonte nosmoxnocrn. Mamy n nmoro nenrn]nnnponannoro
nannenra x ocrannxm na norom, rax xax xouy noronopnrt c pyrnmn unenamn cemtn npexe, uem oparnrtcx x nnm n x
nx nponemam (K. Bnraxep, 1997).
anee K. Bnraxep npenonaraer, uro onnoxo uyncrnyer cex ne rontxo oren, no n ero xena, rax xax ona ocraercx
es noepxxn myxa. nx onncannx rpannnonno cemeno moenn x ncnontsym ananornm c xonecom nenocnnea.
Mart +ro oct xoneca. Ona ornercrnenna sa ncnxnuecxym armoc]epy n cemte, sa ro, ocrarouno nn saort n
nnnmannx nonyuaer xaxt unen cemtn. Oren noxox na mnny. Ero ]ynxnnx saxnmuaercx n onee nenocpecrnennom
nsanmoecrnnn c nnemnnm mnpom. On onxen samnrnrt ocrantntx unenon cemtn or onacnocre peantnoro mnpa, a
raxxe nororonnrt ere x peantno xnsnn. ern n moe ananornn nanomnnamr cnnnt xoneca. Onn ro, uro coennxer
mart n orna, n ecnn npoonxnrt ananornm, rax xe n ro, uro ponrene pasenxer. B nmom cnyuae raxax moent
ornmt ne naronpnxrcrnyer nnsocrn mexy mamo n nano xax myxem n xeno. H n +rom cmtcne n cemte ne moxer
trt rontxo onoro ayrcaepa: ecnn oren epxnrcx n cropone, ro n xena oxastnaercx n onnouecrne es myxa. H
rora xena naunnaer xomnencnponart cnoe onnouecrno nepeeannem, nsnnmne saoro o erxx, xponnuecxnmn
saonenannxmn n r. ..
Ona ns rnynnntx npnunn nspocnoro onnouecrna xpoercx n pannnx ercxnx nepexnnannxx pasnyxn, yrpart
npnnxsannocrn x ponrenxm nnn n nepexnnannxx crpaxa ns-sa nonyuennx orxasa n ne. Honeenne ponrene xnnxercx
pemammnm ]axropom, ]opmnpymmnm ercxoe uyncrno npnnxsannocrn nnn onacennx pasnyxn.
Hponeennoe nccneonanne tno ocnonano na anxere, paspaoranno K. Pynncran n u. Benep, ero nent
cocroxna n nsyuennn npnunn nspocnoro onnouecrna (H. E. Hoxponcxn, 1989).
Anxera nxnmuana nonpoct, re pecnonenron npocnnn ntcxasartcx o norepe ponrene n npaponrene no
npnunne nx cmeprn nnn pasnoa, o nnsocrn x marepn nnn orny, o sanncnmocrn or marepn n orna, o crenenn
ynepennocrn n nnx, ro ecrt cunraer nn pecnonenr cnonx ponrene naexno n npouno onopo n xnsnn, nacxontxo
on n ecrnnrentnocrn mor t paccunrtnart na nnx? .
B nccneonannn npnnxno yuacrne 47 pecnonenron (7 myxunn n 40 xenmnn) n nospacre or 17 o 56 ner. Hs
ome ntopxn onpomenntx ntennnn rex, xro cnyuaercx(28uenonex) n uacro(19uenonex) uyncrnymr cex
onnoxnm. Hcntryemtm npenaranoct ornernrt na nonpoct anxert, xacammnecx crenenn nnsocrn n xauecrna
ornomenn pecnonenron n ercrne c nnsxnmn pocrnennnxamn.
B pesyntrare nccneonannx ntxcnnnoct, uro nnna, nepexnnammne onnouecrno no nspocnocrn n spenocrn, nmenn
xon]nnxrnte ornomennx c mareptm (38%) nnn ne xnnn c ne ontmym uacrt xnsnn (3%), nnn ornom
(coornercrnenno, 47 n 7%). 6% pecnonenron ne moryr nnn moryr n mano crenenn nonoxnrtcx na ponrene, onepxrt
nm.
Ha crenent onnouecrna oxastnaer nnnxnne ]axr norepn nnsxnx pocrnennnxon: ponrene, npaponrene,
cynpyra, parten n cecrep. V 21% onpomenntx sa]nxcnponana norepx n pesyntrare cmeprn ponrene (n nospacre 12,
15, 18 ner), y 76% npaponrene (npnuem y 73% o momenra ocrnxennx pecnonenrom 18-nernero nospacra), a
raxxe norepn parten n nnsxnx pyse.
Vxsnnmt nepe onnouecrnom n re, xro nnmnncx ponrene n pesyntrare pasnyxn nnn pasnoa (17%
onpomenntx). Bepoxrno, norennnantno nnsxn, ocrynnt nx omennx pasneennt ponrent nocnpnnnmaercx
peenxom xax eiopaeuu pasnyxy, ro ecrt orxasanmncx or peenxa.
Herarnnntm nocnecrnnem onnouecrna n cemte xnnxmrcx ne rontxo napymennx xommynnxannn, no n nepenoc
peenxom nexoncrpyxrnnntx crparern noneennx n nonym cocrnennym cemtm. K. Bnraxep n P. Cxnnnep
nornepxamr, uro onnouecrno cynpyron nepeaercx nx erxm, a ern, n cnom ouepet, nepeamr ero cnonm erxm
n r. . 3monnonantnte nsanmoornomennx mexy ponrenxmn oxastnamr rnyoxoe nnnxnne na ere. Bocnnranne n
raxom cemenom oxpyxennn, xoropoe ormeueno esyuacrnocrtm n ncrannne mexy myxem n xeno, otuno
npnnonr x nponemam c nnsocrtm y ere. ern npnnaramr ycnnnx x romy, urot nsexart raxo cytt, onaxo
pesyntrar oxastnaercx rem xe.
Peenox nonyuaer ponrentcxne npenncannx, nanmax n yuacrnyx n cementx xommynnxannxx. Cymecrnymr
npenncannx, na ocnone xoroptx crpoxrcx cnenapnn cemeno xnsnn.
Hpnuep 18.
Pacc+ompu+ oouu us npocmix ceuapuee ce+euo rusuu, oe+oucmpupvmuu noc.eocmeu namo.oeu:ecrux
omuoeueuu e ce+ie. u.a-oi.a ce+i: +ami, ome u oo:i. Cvnpveu :acmo ccopu.uci. Mami rpu:a.a u n.ara.a, a
ome sa+ira.c e ceoe. Cmapa.c pere oieami oo+a, a ec.u u oiea., mo e.aeui+ oopaso+ +o.:a. (:uma., cuoe.
sa nuci+euui+ cmo.o+, c+ompe. me.eeusop u m. o.).
Mami o:eui +uom epe+euu voe..a oo:epu, :mo no+oea.o e neperueami u eocno.umi mom oequum o+ou,
romopo oua ueoono.v:a.a e opare. Mami oi.a e.acmuo reuuuuo u npueir.a, :mooi ece e oo+e noo:uu.uci ee
eo.e, noomo+v u oo:i oua roumpo.upoea.a o:eui recmro: :mo ooemi, :mo crasami, :mo coe.ami.
Hora oo:i oi.a +a.euiro, maro cmu.i eocnumauu e ue epeou.. Ho oeeo:ra eipoc.a u esovumoea.aci, cma.a
npoe.mi ca+ocmome.iuocmi, romopo +ami peuume.iuo eocnpomueu.aci. Hocmouui pocm uesaeucu+ocmu
oo:epu ece oo.iue u oo.iue omoa.. ux opve om opvea. Jma oucmauu ooepuv.aci o. +amepu oouuo:ecmeo+. B
umoee rouq.urm.
A :mo re ome ? A ome c oemcmea oi. eceeo .uui uao.moame.e+ eocnumauu oo:epu. Hu eo :mo ue
e+euuea.c oo.c oami .uuuu noeoo r rouq.urma+ c reuo. Ha nanv oo:i c+ompe.a +a+uui+u e.asa+u (eeoi
pauiue ouu oi.u eouuo+iu.euuua+u). Koeoa omuoueuu c +a+o ooocmpu.uci, oo:ra nonima.aci uamu comsuura
e nane. B omom +o+eum oeeo:ra oi.a e noopocmroeo+ eospacme, roeoa .oeura ncuxu:ecroeo paseumu mpeovem
eipaoomami ueru oma.ou, cmauoapm +vr:uui. Oua uuem nanuuoeo oouecmea: sapv:umic eeo noooeprro e
oopioe c +a+o, usoerami oouuo:ecmea e ce+ie, pasoopamic, :mo maroe +vr:uui. Ho, oopamueuuci r omv,
oeeo:ra oouapvru.a e ue+ :e.oeera, oa.eroeo om ce+iu (xom u euo r ue o.aeocr.ouuoeo). Cmpax +a+uuix
ucmepu:ecrux npunaoroe voepruea. oma om ovueeuo o.usocmu c oo:epim. Ceom .mooei ou eipara. ua
paccmouuu. o:i cmpe+u.aci r ovxoeuo o.usocmu c nano, uo oespesv.imamuo.
Hoymaem, xaxym cnenn]nuecxym norpenocrt enouxa sapaorana n cemte? V nee xon]nnxrnte ornomennx c
mareptm. Anx nontmennx cnoe xencxo camoonenxn e neoxonmo sanoenart nany. out nacrounno crpemnrcx
onrtcx yxonno nnsocrn c ornom, crapaxct trt nyume n ycnemnee mamt, no nana ocraercx neocxraem. B
antnemem raxo crepeornn ornomenn (norpenocrt n sanoenannn myxunnt) enouxa nepenecer na cnon
nsanmoornomennx c npornnononoxntm nonom. Kaxne mnomn e yyr npannrtcx? Hexnte, npnnxsunnte?
Hpnnnexarentntmn nx nee yyr xononte, cepxannte monote nmn. Taxon cpnconannt c nant +ranon
myxunnt.
Hayrcx nn raxne monote nmn, xoropte yyr roront nonmnrt n cxpennrt +ro ntcoxoe uyncrno pauntmn
ysamn? Tpeyemte mantunxn pacryr n ananornuntx cemtxx, re oren ncranrnt n nennxrnt, a mart crpacrnax n
cnmnornunax (crpemxmaxcx x ncenornomamme ymenno nnsocrn). 3ror mantunx n nopocrxonom nospacre sa
npano na nnunym cnooy nnarnr ouent oporo crpaxom trt nmecre c xem t ro nn tno. Ho+romy on n ntpacraer
raxnm saxptrtm n anexnm. A npoxnnxer +ro, xax oren, na xoropom cmorpen ncm xnsnt. 3neprnunte n
+monnonantnte xenmnnt no-cnoemy oporn. Ero cnenn]nuecxax norpenocrt, ntpamennax n ercrne,
norpenocrt n cnooe. B paxe on npoyer paspemnrt cno ercxn xon]nnxr trt cnoontm pxom c
xenmnno, rax noxoxe na mart.
Ha monoo uero nanncaer ]arantnax nensexnocrt paspymennx cepeunoro comsa. Kon]nnxr n nero ncrpoen
yxe nsnauantno. On crpacrno xenaer ]nsnuecxo n yxonno nnsocrn, no xouer npn +rom ocranartcx cnoontm n
noromy oranxercx. uem ontme on oranxercx, rem ontme on e nyxen, uem tcrpee Apremna ronnrcx sa cnonm
snepem, rem tcrpee exnr snept. 3a npenecrtm xnaccnuecxoro mn]a peantnocrt. Rnax xena n cnoem noneennn
yer xonnponart mart, noromy uro pyro moenn y nee ne tno: ona ymeer trt rpeonarentno n nnacrno, nnaxart
n xpnuart. B nrore pasouaponanne, crpaanne or nenonnmannx, oruyxennocrt n nensexnoe uyncrno onnouecrna
n ornomennxx cynpyron.
Moxno nn nsmennrt ycroxnmymcx cemenym xon]nrypannm ? a. Tax, K. Bnraxep ntnonr na nonepxnocrt
cemenym nnamnxy, ronopnr ncnyx o cxptrtx nponeccax. Hama cnoconocrt npeoonenart raxne npenxrcrnnx
orxptrtm n npxmtm cnocoom cosaer ycnonnx, npn xoroptx pocr oxastnaercx nosmoxntm. 3ro moxer paspymnrt
noonoe rnnnosy saxnxrte, xoropoe, xasanoct t, yepxnnaer ere n pamxax narrepnon cnoe cemtn. Hanmax
ncrannnm mexy ponrenxmn n conyrcrnymmne e ont n nsonxnnm, ern, cxopee ncero, saayr cee cneymmn
nonpoc: Hoy nn x no ro xe opoxxe? 3ro aer nosmoxnocrt noncxa nsanmoornomenn xauecrnenno nnoro
poa (K. Bnraxep, 1997).
Ponrentcxne ycranonxn, nsrnxt, nosnnnn na cemenym xnsnt no mnorom onpeenxmr antnemym cyty nx
ere n cynpyxecrne. Ho+romy ponrenn, xenammne cuacrtx cnoemy peenxy, onxnt nosaornrtcx o narononyunom
mnxpoxnnmare n cocrnenno cemte.
Kon1pontnme nonpocm
1. Hpnnenre npnmept nnnxnnx +monnonantnoro cocroxnnx marepn na pasnnrne peenxa mnaenuecxoro
nospacra.
2. uro raxoe ennanrnoe marepnncrno? Onnmnre ncnxonornuecxn noprper ennanrno marepn.
3. B uem npoxnnxmrcx ocoennocrn nepexnnannx ponrenxmn, nmemmnmn ere c napymennxmn spennx / cnyxa,
cocroxnn crpecca n ]pycrpannn?
4. Kaxont ocoennocrn connaammero co crpeccom noneennx y ponrene, nocnnrtnammnx peenxa c
saepxxo ncnxnuecxoro pasnnrnx?
5. Kax moxno npnmennrt reopnm coxpanennx pecypcon C. Xo]onna x oxcnennm nponem noenntx nerepanon?
6. B uem cyrt nenonnmannx yuacrnnxon oentx ecrnn pyrnmn nmtmn?
7. Kaxne ]axropt n ycnonnx erepmnnnpymr noxnnenne uyncrna onnouecrna?
8. Hepeuncnnre reopnn, oxcnxmmne npnpoy onnouecrna n cemte.
3aannn nn cauoc1on1entnon pao1m
1. Hcnxonornuecxax paora c cemte, oxnamme peenxa.
2. Hcnxnuecxax rpanmarnsannx peenxa n ycnonnxx connantnoro cnporcrna.
3. Ocnonnte nanpannennx ncnxonornuecxo nomomn ponrenxm, nocnnrtnammnm ere c cencopntmn
napymennxmn.
4. Pont cemtn n nocnnrannn peenxa c saepxxo ncnxnuecxoro pasnnrnx.
5. Hapymenne npan peenxa n cemte.
6. Hocrrpanmarnuecxoe crpecconoe paccrpocrno n yuacrnnxn oentx ecrnn.
7. Ocote rpynocrn ceme yuacrnnxon oentx ecrnn.
8. Cement xonrexcr nepexnnannx uyncrna onnouecrna: nepcnexrnnt nomomn.
AHTEPATYPA
1. Bepuaocra M. J. Hoxasarenn ncnxnuecxoro pasnnrnx y onomenntx n neonomenntx mnaennen c
nepnnarantntm nopaxennem HHC // Pannxx ncnxonoro-menxo-nearornuecxax nomomt erxm c ocotmn
norpenocrxmn n nx cemtxm / Cocr. R. A. Pasenxona, E. F. Anasxn. M.: Honnrpa] cepnnc, 2003.
2. Bov.ou r. Cosanne n paspymenne +monnonantntx cnxse. M.: Axaemnuecxn npoexr, 2004.
3. Bumarep K., Ba+oeppu B. Tannt c cemte. M.: Knacc, 1997.
4. Bieomcru A. C. Copanne counnenn: B 6-rn r. M.: Hearornxa, 1984.
5. Ioeo.uuH. A. Hocrnoennt aanrannonnt cnnpom n nxennopncrcxom nsmepennn connantnoro xon]nnxra /
Hocrrpanmarnuecxn n nocrnoennt crpecc. Hponemt peannnrannn n connantno aanrannn yuacrnnxon
upesntuantx cnryann. Hepmt, 2000.
6. opoxuua O. B. Hccneonanne nonnrnxn rocyapcrna n ornomennn cemtn // Cemtx n Poccnn. 1997. N 2.
7. pvruuuu B. H. Hcnxonornx cemtn. Exarepnnypr: enonax xnnra, 2000.
8. 3uaroe B. B. Honnmanne nonnamn-nnrepnannonanncramn cnryannn nacnnnx n ynnxennx uenoneuecxoro
ocronncrna / / Hcnxonornuecxn xypnan. 1989. Tom 11. N 2.
9. 3uaroe B. B. Hcnxonornuecxne npnunnt nenonnmannx a]rannen n mexnnunocrnom omennn //
Hcnxonornuecxn xypnan. 1990. Tom 10. N 2.
10. K.u M., Asere C., Paeepu r., Xa+auu H. Pasnnrne n ncnxoanannse / Cocr. n nayu. pe. H. R. Pomanon.
M.: Axaemnuecxn Hpoexr, 2001.
11. Kpo.i A. M., Muxa.oea E.H. O rom, uro n sepxanax: Ouepxn rpynnono ncnxorepannn n rpennnra. M.: Knacc,
1999.
12. Hanpnnrt onnouecrna / Ho pe. H.E. Hoxponcxoro. M.: Hporpecc, 1989.
13. MacmmroeaE. M., MocroeruuaA. I. Cemenoe nocnnranne ere c orxnonennxmn n pasnnrnn / Ho pe. B. H.
Cennnepcrona. M.: Iymannr. ns. nenrp BHAOC, 2003.
14. Mu..ep A. pama oapennoro peenxa n noncx cocrnennoro . M.: Axaemnuecxn npoexr, 2001.
15. Mvxa+e1paxu+oe P. . Mart n mnaenen: ncnxonornuecxoe nsanmoecrnne. CH.: Peut, 2003.
16. He:unopeuroB. B., Aumeuuee CB., Cue1roe E.B. Conpemennt nsrnx na nponemy oeno ncnxnuecxo
rpanmt / / Boenno-mennnncxn xypnan. 1997. N 4.
17. Haus . Feccosnarentnoe ncnontsonanne cnoero rena xenmnno. CH.: Bocrouno-Enponecxn nncrnryr
ncnxoanannsa, 1997.
18. Caeuua B. C, Uapoea O. B. Ocoennocrn marepnncxnx ycranonox no ornomennm x erxm c napymennxmn n
pasnnrnn / / Bonpoct ncnxonornn. 2002. N 6.
19. Ca+ovruua H. B. Xencxoe onnouecrno: nonnonennax xnsnt nnn crpaanne? M.: Acrpem, 2003.
20. Ce+aeo M. M. Koncyntrnponanne cemtn nponemnoro peenxa (ncnxoxoppexnnonnte acnexrt paort
ncnxonora-xoncyntranra) // Hcnxonor n ercxom cay. 1998. N 1.
21. Cruuuep P., K.uus r. Cemtx n xax n ne ynenert. M.: Knacc, 1995.
22. C+upuoea H. B. Ontr ncnxonornuecxoro nsyuennx ponrene, nmemmnx ere c saepxxo ncnxnuecxoro
pasnnrnx // uenoment nnunocrn n rpynnt n nsmenxmmemcx mnpe: Marepnant nayuno-npaxrnuecxo xon]epennnn.
uacrt 2. Kocrpoma: Hs-no KIHV, 1998.
23. TapaopuuaH. B. Hpaxrnxym no ncnxonornn nocrrpanmarnuecxoro crpecca. CH.: Hnrep, 2001.
24. Tra:eea B. B. Hcnxonornuecxoe nsyuenne ceme, nocnnrtnammnx ere c orxnonennxmn n pasnnrnn. M.:
VMK Hcnxonornx, 2003.
25. 4po++ J. Hcxyccrno nmnrt: Hccneonanne npnpot nmnn. M.: Hearornxa, 1990.
26. Xe..uueep B. Hopxxn nmnn. M.: Hs-no Hncrnryra Hcnxorepannn, 2001.
27. Lunuiua A. M. Heoyuaemt peenox n cemte n omecrne. Connannsannx ere c napymennem
nnrennexra. CH.: Peut, 2005.
28. Erel O., BunnanB. Interrelatedness of marital relations and parent-child relations: Ameta-analytic review //
Psychological Bulletin. 1995.
29. KanoyK., Ulku-SteinerB., CoxM., BurchinalM. Marital Relationship and Individual Psychological Characteristics
that Predict Physical Punishment of Children // J ournal of Family Psychology, 2003. Vol. 17. P. 20-28.
30. Meredith P., NollerP. Attachment and Infant Difficultness in Postnatal Depression //J ournal of Family Issues. 2003.
No5. Vol. 24. P. 668-686.
31. Simons R. L., Johnson C, Conger R. D. Harsh corporal punishment versus quality of parental involvement as an
explanation of adolescent maladjustment / / J ournal of Marriage and Family. 1994. Vol. 56. P. 591-607.
32. Stouffer S. A. The American Soldier. Princeton Press, 1949.
33. Stress and the Family. Vol. 2.Copingwith Catastrophe / Ed. by H. I. MucCubbin, C. R. Figley. Brunner/ Mazel
Publishers, New York. 1983.
34. ZayasL. H., Jankowski K. R., McKeeM. D. Prenatal and Postpartum Depression Among Low-Income Dominican
and Puerto Rican Women / / Hispanic J ournal of Behavioral Sciences. 2003. No. 3. Vol. 25. P. 370-38.
Inana 5.
HPOIPAMML YHEBHLX KYPCOB HO HCHXOAOIHH CEMLH
OCHOBL HCHXOAOIHH CEMLH H CEMEHHOIO KOHCYALTHPOBAHHR
Hponemt cementx ornomenn ncera ntstnann xnno nnrepec. 3ro oxcnxercx rem, uro cemtx
nocnpnnnmaercx namn xax ncnxonornuecxn rtn. Or roro, nacxontxo xpenox n naexen +ror rtn, sanncxr
ncnxonornuecxoe narononyune nme, nx cnoconocrt npeoonenart pasnnunte xnsnennte rpynocrn. Crpecct
conpemenno xnsnn enamr cemtm eme onee naxno c]epo uacrno xnsnn cyexra, re on nonyuaer connantnym
noepxxy, pasnnnaercx n naxonr cnocot camoaxryannsannn n nnrnmntx, onepnrentntx nsanmoornomennxx.
B xypce Hcnxonornx cemtn paccmarpnnamrcx cneymmne nponemt:
1) ocnonnte reopernuecxne noxot x nonnmannm cyrn cementx ornomenn;
2) ]ynxnnn cemtn, n uacrnocrn, n cnxsn c ocoennocrxmn conpemenno cemtn, ee crpyxrypo n nnamnxo
pasnnrnx;
3) cemente ornomennx, xyntrypa cementx ornomenn, ncnxonornuecxn xnnmar;
4) napymennx cementx ornomenn, nx npnunnt n nosmoxnax xoppexnnx; xon]nnxrt n cemte: nx npnunnt,
nnamnxa, nocnecrnnx n npo]nnaxrnxa xon]nnxron;
5) ncnxonornuecxax e]opmannx nnunocrn npn ecrpyxrnnntx cementx ornomennxx, ee npnunnt n
nosmoxnocrt npo]nnaxrnxn;
6) ncnxonornx pacnaa cementx ornomenn, pasno ero nocnecrnnx n connaanne c nnmn;
7) nponemt nocnnrtnamme cemtn: ponrentcxne ycranonxn n crnnn nocnnrannx, nnnxnne ercxo-
ponrentcxnx ornomenn na ]opmnponanne nnunocrn peenxa.
B xypce Hcnxonornx cemtn pemaercx px saau reopernuecxoro n npnxnanoro xapaxrepa:
1. Pacxptrt cymnocrt cementx ornomenn c pasnnuntx reopernuecxnx nosnnn, n uacrnocrn, n cnere
conpemennoro cncremnoro noxoa x nonnmannm ncnxonornn cemtn.
2. Paccmorpert nnnxnne cementx ornomenn na nnunocrnoe pasnnrne ncex unenon cemtn. Hoxasart
ncnxonornuecxym ocnony nponem, xoropte xnnxmrcx rnnnuntmn nx ontmnncrna ceme.
3. Osnaxomnrt cryenron c xonxperntmn ncnxonarnocrnuecxnmn n ncnxoxoppexnnonntmn rexnonornxmn
paort c cementmn ornomennxmn.
4. Cnococrnonart pasnnrnm y cryenron pe]nexcnn cnonx nnuntx cementx nponem nx nx onee rnyoxoro
ocosnannx n nosmoxno npopaorxn n nnnnnyantno repannn.
1e+amuuecuu nuau
Coepaanne yuenon ncnnnnnnm
Te+a 1. Armva.iuie coua.iuo-ncuxo.oeu:ecrue npoo.e+i u meuoeuuu paseumu ce+iu.
1. Cemtx xax manax rpynna n ee ]enomenonornx.
2. Cncremnt noxo x nonnmannm cymnocrn cementx ornomenn.
3. Hponema xpnsnca cemtn.
4. Tenennnn pasnnrnx conpemenno cemtn.
5. Xnsnennt nnxn cemtn.
Te+a 2. Hocmpoeuue meopemu:ecro +ooe.u ce+iu e ncuxo.oeuu.
1. Honxrne nopmantnax cemtx (no B. H. pyxnnnny).
2. Moent paxa n nepno n nropo nononnnax xnsnn y K. I. Rnra.
3. Teopnx cementx cncrem M. Foy+na.
4. Conpemennax cncremnax moent cementx ornomenn.
Te+a 3. Hcuxo.oeu:ecrue ucc.eooeauu ce+iu u ce+euix cese: meopemu:ecrue +ooe.u opara u ce+iu.
1. Hccneonannx cementx ornomenn y B. H. pyxnnnna.
2. Moent paxa (no K. Rnry).
3. Tnnt paxa (no P. Cxnnnepy).
4. Tnnt cemtn (no A. C. Cnnnaxoncxo).
Te+a 4. Ocuoeuie ncuxo.oeu:ecrue xaparmepucmuru ce+euix omuoueuu.
1. 3monnonantnte ornomennx n cemte, nponemt conmecrnocrn.
2. Vonnernopennocrt paxom.
3. Ponenax crpyxrypa cemtn n connantnax nnacrt n cemte.
4. Vcranonxn n nennocrn n cemeno nape.
Te+a 5. Hcuxo.oeu:ecrue saoa:u opara: ncuxoaua.umu:ecru nooxoo.
1. Teopnx oexrntx ornomenn n ee npnmenenne nx anannsa paxa n cemtn.
2. Hponemt monoramnoro paxa (neana) no K. Xopnn.
3. Hcnxonornuecxne saaun paxa n conpemennom ncnxoanannse (. Bannepcran, P. Cxnnnep).
Te+a 6. Ooueuue u esau+ooecmeue e ce+ie.
1. Hponema connantno nnacrn n nnepcrna n cemte.
2. Kommynnxarnnnte moenn n cemte.
3. Cemenax crpyxrypa n ee nnnxnne na cnenn]nxycementx ornomenn.
4. Kauecrno cynpyxecxnx ornomenn n yonnernopennocrt paxom.
N Hasnanne remt
Bcero
uacon
Hexnnn
Hpaxrnuecxne
sanxrnx
1
Axryantnte connantno-ncnxonornuecxne nponemt n renennnn pasnnrnx
cemtn xax cncremt ornomenn n oreuecrnenno n sapyexno ncnxonornn.
Hponema xpnsnca cemtn n conpemennom omecrne
4 4 2
2
Hcnxonornuecxne nccneonannx cemtn n cementx cnxse: reopernuecxne
moenn paxa n cemtn (Rnr, Kanrop n Hep, Hennc n Cnannep)
4 2 2
3
Hcnxonornuecxne saaun paxa: ncnxoanannrnuecxn noxo: Xopnn,
Bannepcran
4 2 2
4
Ocnonnte ncnxonornuecxne xapaxrepncrnxn cementx ornomenn:
+monnonantno-xornnrnnnte, noneenuecxne, nennocrno- opnenrannonnte
(nmont n cnmnarnx, yonnernopennocrt paxom; connantnax nnacrt, ponenoe
nsanmoecrnne, ycranonxn n nennocrn, camopeannsannx nnunocrn n cemte)
4 2 2
5 Omenne n nsanmoecrnne n cemte: cemente crpyxrypt npannna n nopmt 4 2 2
6
Cemtx n ncnxonornuecxax rpanmarnsannx nnunocrn. Hacnnne n arpeccnx n cemte.
Anxorontnax cemtx
2 2 2
7 Kon]nnxrt n cemte n nx paspemenne 2 2
8
Hapymenne cementx ornomenn: npnunnt, rnnt, nocnrenn. Pasno n ero
nocnecrnnx. Homomt npn pasnoe
2 2
9 Bocnnrtnammax cemtx, cncrema ercxo-ponrentcxnx ornomenn 4 2 2
10
Hcnxonornuecxn xnnmar cemtn: nponemt cynpyxecxo conmecrnmocrn,
cemenoe eccosnarentnoe xax cemenax ncropnx n mn], yx cemtn
4 2
11
Merot paort c cementmn ornomennxmn; nx narnocrnxa, xoppexnnx n
ncnxorepannx. Meronxa cemenoro pncynxa
4 2 2
12 Hcnxonornx nona n renepa: nx nnnxnne na cemente ornomennx 2 2
5. Ocoennocrn omennx ponrene n ere.
6. Omenne n ornomennx cnnnnron (parten n cecrep).
7. Bnnxnne nopxxa poxennx na xapaxreponornuecxne ocoennocrn ere.
8. Cemente npannna n nopmt.
Te+a 7. Ce+i u .u:uocmuoe paseumue.
1. Cemtx xax ncrounnx e]opmannn pasnnrnx nnunocrn.
2. uyncrno nnnt, cnxsannoe c cemte.
3. Hacnnne n arpeccnx n cemte.
4. Cemtx xax ]axrop, onpeenxmmn peaxnnm nnnnna na crpecconym cnryannm. Hcnxonornuecxn xnnmar
cemtn.
5. Cement crpecc n connaanne c nnm unenon cemtn n cemtn xax nenoro.
6. uaxropt pncxa nx pasnnrnx cemtn.
7. Anxorontnax cemtx, ee nnnxnne na ere. Bspocnte ern anxoronnxon. <
Te+a 8. Paseoo u eeo noc.eocmeu.
1. Pasno xax crpecc: noxasarenn n nocnecrnnx.
2. Hsmenenne poneno crpyxrypt cemtn.
3. Hponemt ere, nepexnnammnx pasno ponrene.
4. Paora ncnxonora c cemte, nepexnnamme pasno.
Te+a 9. Hapvueuue ce+euix omuoueuu.
1. Hpnunnt n npoxnnennx cementx napymenn.
2. Hapymennx npecrannenn unenon cemtn o cemte n nnunocrn.
3. Hapymenne mexnnunocrno xommynnxannn n cemte.
4. Koppexnnx n repannx cementx napymenn.
Te+a 10. Bocnumieamua ce+i: cucme+a oemcro-pooume.icrux omuoueuu.
1. erepmnnanrt ponrentcxoro ornomennx.
2. Bocnpnxrne peenxom cementx ornomenn.
3. Cemenax connannsannx n nponema rpannn.
4. Ocnonnte nnt napymenn n cemenom nocnnrannn.
5. Inneponexa n rnnoonexa.
6. Hpornnopeunnoe nocnnranne.
7. Hstrounax +monnonantnax npnnxsannocrt (cnmnos).
8. 3monnonantnoe ornepxenne.
9. Hocnecrnnx nenpannntnoro nocnnrannx.
10. Hcnxonornuecxax nomomt nocnnrtnamme cemte.
Te+a 11. Kouq.urmi e ce+ie.
1. Tnnt xon]nnxron n cemte n nx nocnecrnnx.
2. Hcnxonornuecxne npnunnt xon]nnxron n cemte.
3. Cnocot paspemennx n npo]nnaxrnxa cementx xon]nnxron.
Te+a 12. Memooi paoomi c ce+eui+u omuoueuu+u.
1. Hontmenne ncnxonornuecxo xomnerenrnocrn cemtn.
2. Hcnxonarnocrnxa.
3. Hcnxonornuecxne nnrepnennnn n c]epe cementx ornomenn.
4. Konxpernte ncnxonarnocrnuecxne n ncnxoxoppexnnonnte merot paort c cementmn ornomennxmn.
Pncynox cemtn (I. Xomenraycxac, A. H. 3axapon).
Te+a 13. Hcuxo.oeu nona u eeuoepa: e.uuue ua ce+euie omuoueuu.
1. Hononte pasnnunx n nx npoxnnennx n cemeno xnsnn.
2. Tpannnonnte nonoponente crepeornnt myxecrnennocrn n xencrnennocrn: nx ncrounnxn n ]ynxnnn.
3. Hponemt renepno ncnxonornn n cemenom xonrexcre. uemnnnsm.
4. Panencrno n cnpanennnocrt no nsanmoornomennxx mexy nonamn: rpynocrn nepexoa or narpnapxantntx
ornomenn x emoxparnn n rymannsmy n cemte.
Hnanm ceunnapcxnx sann1nn
3aumue 1. Ocuoeuie ncuxo.oeu:ecrue xaparmepucmuru ce+euix omuoueuu.
Bonpoct nx ocyxennx:
1. Feccosnarentnoe cemtn: cemenax ncropnx n cemente mn]t.
2. 3monnonantnte ornomennx n cemte, nponemt conmecrnocrn.
3. Vonnernopennocrt paxom.
4. Ponenax crpyxrypa cemtn n connantnax nnacrt n cemte.
5. Vcranonxn n nennocrn n cemeno nape.
3aumue 2. Hacu.ue u aepeccu e ce+ie. Bonpoct nx ocyxennx:
1. Hponema ncnxonornuecxoro n ]nsnuecxoro nacnnnx.
2. Hpnsnaxn arpeccnnno cemtn.
3. Hcnxonornuecxax nomomt xeprnam cemenoro nacnnnx. Kpnsncnte nenrpt.
3aumue 3. Ooueuue u esau+ooecmeue e ce+ie. Bonpoct nx ocyxennx:
1. Cemenax crpyxrypa: cnenn]nxa cementx ornomenn (nponema nnepcrna).
2. Ocoennocrn cncremt ercxo-ponrentcxnx ornomenn.
3. Omenne cnnnnron.
4. Bnnxnne nopxxa poxennx na xapaxreponornuecxne ocoennocrn ere.
5. Cemente npannna n nopmt.
3aumue 4. Ce+i u ncuxu:ecra mpae+amusau .u:uocmu. Bonpoct nx ocyxennx:
1. Cemtx xax ncrounnx e]opmann nnunocrn: cocroxnne cemeno neyonnernopennocrn no P. Cxnnnepy n .
Knnnsy, 3. I. 3emnnnepy n B. Rcrnnxncy.
2. uyncrno nnnt, cnxsannoe c cemte.
3. Cemtx xax ]axrop, onpeenxmmn peaxnnm nnnnna na crpecconym cnryannm. Cement crpecc n
connaanne c nnm.
4. Anxorontnax cemtx. ern anxoronnxon.
3aumue 5. Bocnumieamua ce+i: cucme+a oemcro-pooume.icrux omuoueuu.
Bonpoct nx ocyxennx:
1. erepmnnanrt ponrentcxoro ornomennx.
2. Bocnpnxrne peenxom cementx ornomenn.
3. Cemenax connannsannx.
3aumue 6. Tpvouocmu ce+euoeo eocnumauu. Bonpoct nx ocyxennx:
1. Ocnonnte nnt napymenn n cemenom nocnnrannn: rnneponexa n rnnoonexa, npornnopeunnoe nocnnranne,
cnmnos nnn nstrounax +monnonantnax npnnxsannocrt, +monnonantnoe ornepxenne.
2. Hocnecrnnx nenpannntnoro nocnnrannx.
3. Hcnxonornuecxax nomomt cemte.
3aumue 7. Kouq.urmi e ce+ie. Bonpoct nx ocyxennx:
1. Hpnunnt n rnnt xon]nnxron n cemte n nx nocnecrnnx.
2. Hcnxonornuecxne cnocot paspemennx xon]nnxron n cemte.
3. Hpo]nnaxrnxa cementx xon]nnxron.
3aumue 8. Memooi paoomi c ce+eui+u omuoueuu+u. Bonpoct nx ocyxennx:
1. Hontmenne ncnxonornuecxo xomnerenrnocrn cemtn.
2. Hcnxonarnocrnxa.
3. Hcnxonornuecxax xoppexnnx n ncnxorepannx cementx ornomenn.
4. Konxpernte ncnxonarnocrnuecxne n ncnxoxoppexnnonnte merot paort c cementmn ornomennxmn.
5. Meronxa cemenoro pncynxa I. Xomenraycxaca.
Bonpocm x +xsaueny
1. Cemtx n connantno ncnxonornn. Hcnxonornuecxne nccneonannx cemtn n cementx ornomenn.
2. Tenennnn pasnnrnx conpemenno cemtn. Hponema xpnsnca cemtn.
3. uynxnnn cemtn n ee xnsnennt nnxn xax npemer ncnxonornuecxoro nsyuennx.
4. Cymnocrt n nnt cementx ornomenn Hcnxonornuecxne nccneonannx cementx ornomenn.
5. Cemtx n pax. Cynpyxecxne ornomennx n ncnxonornuecxne nponemt monoramnoro paxa. Cynpyxecxax
nenepnocrt.
6. Moent paxa K. I. Rnra: pax xax ncnxonornuecxoe ornomenne.
7. K. Xopnn o ncnxonornn paxa, ornomennxx myxunnt n xenmnnt n cemte.
8. Hocrpoenne reopernuecxnx moene paxa n cemtn. Moent nopmantno cemtn (no B. H. pyxnnnny).
9. Cemtx xax cncrema: connantno-ncnxonornuecxne xapaxrepncrnxn nponeccon n ornomenn. Cuacrnnnax n
necuacrnnnax cemtx.
10. 3monnonantnte ornomennx n cemte: nnt, nx nnamnxa, ]axropt crannnsannn, snauenne.
11. Hponema mornnon ncrynnennx n pax n cosannx cemtn.
12. Hponema conmecrnmocrn n yonnernopennocrn paxom: ncnxonornuecxn xnnmar cemtn.
13. Connantnax nnacrt n ponenax crpyxrypa cemtn.
14. Omenne, ycranonxn n nennocrn cynpyron, nx nnnxnne na cemente ornomennx.
15. Omenne n nsanmoecrnne n cemte: npannna, nopmt, moenn xommynnxannn (no B. Carnp).
16. Arpeccnx n nacnnne n cemte. Hponema narnocrnxn nacnnnx n cemte. Homomt xeprnam cemenoro nacnnnx.
17. Cemtx n ncnxonornuecxax rpanmarnsannx nnunocrn anxorontnax cemtx, ern anxoronnxon.
18. Hnunocrt n cementx ornomennxx: camoonenxa, camoaxryannsannx, pasnnrne.
19. Cemtx xax ncrounnx nnunocrno e]opmannn no P. Cxnnnepy.
20. Hapymennx cynpyxecxnx n cementx ornomenn npnunnt, npoxnnennx, xoppexnnx.
21. Pasno n ero nocnecrnnx. Pasno n ern, nomomt nepexnnammnm pasno.
22. Hcnxonornuecxne nponemt nenonno cemtn. Cemtn c nepontmn ertmn.
23. Bocnnrtnammax cemtx: nponemt ercxo-ponrentcxnx ornomenn.
24. Cnnnnrn n cemte, nnnxnne nopxxa poxennx n cemte na cranonnenne nnunocrn.
25. Kon]nnxrt n cemte, nyrn pemennx, cemente xonnnr-crparernn n rpyntx xnsnenntx cnryannxx.
2 6. Hcnxonornx onnouecrna. Homomt onnoxnm nmxm n cosannn cemtn.
27. Hcnxonornx nona n cemente ornomennx. Crepeornnt n nnamnxa ]emnnnocrn n macxynnnnocrn. Hponema
anpornnno nnunocrn.
28. Hcnxonornuecxax narnocrnxa cementx ornomenn: noxot, merot.
29. Meronxa pncynxa cemtn (mon]nxannn I. Xomenraycxaca, A.H. 3axapona).
30. Bosmoxnocrn ncnxonornuecxo xoppexnnn n ncnxorepannn cementx ornomenn.
31. Ocoennocrn xencxo ncnxonornn, nx nnnxnne na cemente ornomennx (3. upe). 3nauenne nsyuennx
apxernna marepn (no K. I. Rnry).
32. Cemtx n cncreme pocrnenntx cnxse. Hsyuenne cemenoro epena meroom renoconnorpammt.
33. Knnra B. Carnp Kax crponrt cex n cnom cemtm (1992).
34. Knnra P. Cxnnnepa, x. Knnnsa Cemtx n xax n ne ynenert (1999).
OBR3ATEALHAR AHTEPATYPA
1. pvruuuu B. H. Hcnxonornx cemtn. Exarepnnypr: enonax xnnra, 2000.
2. Camup B. Kax crponrt cex n cnom cemtm. M.: Hearornxa-Hpecc, 1992.
3. Cemtx n ncnxonornuecxo xoncyntrannn. / Ho pe. A. A. Foanena, B. B. Cronnna. M.: Hearornxa, 1989.
4. Cruuuep P., K.uus . Cemtx n xax n ne ynenert. M.: Knacc, 1995.
5. Xo+eumavcrac I. Cemtx rnasamn peenxa. M.: Hearornxa, 1989.
6. Xopuu K. Hcnxonornx xenmnnt / Cou. n 3-x rr. T. 1. M.: Cmtcn, 1997..
7. Joe+u..ep J. I., PcmurucB. Hcnxonornx n ncnxorepannx cemtn. CH.: Hnrep, 1999.
8. Pue K. I. Fpax xax ncnxonornuecxoe ornomenne / Kon]nnxrt ercxo ymn. M.: Kanon, 1995.
OHOAHHTEALHAR AHTEPATYPA
1. Ao.ep A. Teopnx n npaxrnxa nnnnnyantno ncnxonornn. M.: HHO Hparma, 1997.
2. A.euuua P. E. Hnnnnyantnoe n cemenoe ncnxonornuecxoe xoncyntrnponanne. M.: Hu Knacc, 2002.
3. Auuqepoea A. H. Vcnonnx e]opmann pasnnrnx nnunocrn. Honte nccneonannx. M.: Hs-no Hncrnryr
ncnxonornn PAH, 1998.
4. Bopou P., Pu:apocou . Arpeccnx. CH.: Hnrep, 1997.
5. Bemme.ee+B. Hmnm nn x... nanor c mareptm. CH.: Rnenra, 1998.
6. Bpemm. Xnna-tna enouxa, noxoxax na rex.... Hcnxorepanenrnuecxne ncropnn nx ere. M.: Hu Knacc,
1996.
7. Bvp.a:vr A. 4., Moposoe C. M. Cnonapt-cnpanounnx no ncnxonarnocrnxe. CH.: Hnrep, 2002.
8. Bacu.mr 4. E. Hcnxonornx nepexnnannx. M.: Hs-no Mocxoncxoro ynnnepcnrera, 1984.
9. Buuuuromm . B. Pasronop c ponrenxmn. M.: Hu Knacc, 1994.
10. Buuuuromm . B. Hrpa n peantnocrt. M.: Hn-r omerymanncrnuecxnx nccneonann, 2002.
11. Bumarep K. Honnounte pasmtmnennx cemenoro ncnxorepanenra. M.: Hu Knacc, 2000.
12. Io.oo C. H., K.euu A. A. Cocroxnne n nepcnexrnnt pasnnrnx cemtn. Teopernxo-rnnonornuecxn ananns.
3mnnpnuecxoe oocnonanne. CH.: unnnan nncrnryra connonornn PAH, 1994.
13. Ipauoecra P. M. 3nemenrt npaxrnuecxo ncnxonornn. CH.: Peut, 2003.
14. ruoapu H. A., Aumouoea E. B. Hponema ome yonnernopennocrn xnsntm: reopernuecxoe n
+mnnpnuecxoe nccneonanne / Cosnanne nnunocrn n xpnsncnom omecrne. M.: Hncrnryr ncnxonornn PAH, 1995.
15. pvruuuu B. H. Bapnanrt xnsnn. Ouepxn +xsncrennnantno ncnxonornn. M.- CH.: HEP C3, 2000.
16. i+uoea T. H. 3anncnmocrt xapaxrepncrnx cynpyxecxo cemtn or ponrentcxo // Bonpoct ncnxonornn. N
2, 1998.
17. 3axapoe A. H. ercxne nenpost. Hcnxonornuecxax nomomt ponrenxm n erxm. CH.: PECHEKC, 1995.
18. 3uaroe B. B. Honnmanne n nosnannn n omennn. Camapa: Hs-no Camapcxoro IHV, 1998.
19. Ka.+iroea E.C. Hcnxonornuecxne nponemt nepntx ner cynpyxecrna // Bonpoct ncnxonornn. 1983. N 3.
20. Kupuoav+ J. H., Epe+eeea A. H. Hcnxonornuecxax samnra. M.: Cmtcn, 2000.
21. Kou H. C. Hcnxonornx mnomecxoro nospacra. M.: Hpocnemenne, 1979.
22. Kopocmi.eea H. A. Hcnxonornx camopeannsannn nnunocrn: pauno-cemente ornomennx. CH.: Hs-no
Canxr-Herepyprcxoro ynnnepcnrera, 2000.
23. Hanpnnrt onnouecrna. Hep. c anrn. / Cocr. H. E. Hoxponcxn. M.: Hporpecc, 1989.
24. AaovucraB. A., MeuorepuraP. A., BpevcE. . Hcnxonornx sarpynennoro omennx. M.: Academia, 2001.
25. Hoceea B. K. Pncyem cemtm: narnocrnxa cementx ornomenn. M.: A.H.O., 1995.
26. Maepc. Connantnax ncnxonornx. CH.: Hnrep, 1997.
27. Marepnncrno. Hcnxonoro-connantnte acnexrt (nopma n ennannx) // Ho pe. H. E. Hcennno. Hnanono:
Hs-no Hnanoncxoro rocynnnepcnrera, 2002.
28. Mud M. Kyntrypa n mnp ercrna. M.: Inannax peaxnnx nocrouno nnreparypt ns-na Hayxa, 1988.
29. Mu..ep A. pama oapennoro peenxa n noncx cocrnennoro . M.: Axaemnuecxn Hpoexr, 2001.
30. Mu..ep A. Bnauane tno nocnnranne. M.: Axaemnuecxn Hpoexr, 2003.
31. Haeamuc I. Tant cemenoro (ne) cuacrtx. M.Boponex: Hncrnryr npaxrnuecxo ncnxonornn, 1998.
32. Huro.icra H. M., Ipauoecra P. M. Hcnxonornuecxax samnra y ere. CH.: Peut, 2000.
33. Hepu I. Kax cnpannrtcx c xpnsncom. M.: Hearornxa-Hpecc, 1995.
34. Hcnxorepanenrnuecxax +nnnxnonenx / / Ho pe. F. . Kap-nacapcxoro. CH.: Hnrep, 1999.
35. Honn H. Cemenax repannx n ee napaoxct. M.: Hu Knacc, 1998.
36. Pe+u+uom X. Hopocrxont nospacr. Hponemt cranonnennx nnunocrn. M.: Mnp, 1994.
37. Po+uuua E. E. Pont ponrentcxo cemtn n nosnnxnonennn n pasnnrnn nenposon y nopocrxon / / Oospenne
ncnxnarpnn n mennnncxo ncnxonornn HHH nm. B. M. Fexrepena. 1998. N2.
38. Pyxonocrno npaxrnuecxoro ncnxonora: ncnxnuecxoe soponte ere n nopocrxon n xonrexcre
ncnxonornuecxo cnyxt / / Ho pe. H. B. yponnno. M.: Academia, 2000.
39. Ca+ou P. Onn x onomy. Fecet c cosarenxmn cemeno repannn. M.: Hu Knacc, 1996.
40. Ce.m+au M. J. Kax nayunrtcx onrnmnsmy. M.: Beue, 1997.
41. Cemenax ncnxorepannx. (Xpecromarnx) / Cocr. 3. I. 3e-mnnnep n p. CH.: Hnrep, 2000.
42. Cnuearoecra A. C. Hcnxorepannx: nrpa, ercrno, cemtx. B 2-x romax. M.: 3KCMO-npecc, 1999.
43. Cma.uu B. B., Po+auoea T. A. Onpocnnx yonnernopennocrn paxom // Becrnnx Mocxoncxoro ynnnepcnrera.
1984. Cepnx 14. N 2.
44. TaueeaA. H. Coueranne crparern nosecrnnx n paore c ecrpyxrnnntmn nsanmoornomennxmn n cemte //
Exeronnx PHO: Hcnxonornx n npaxrnxa. Btn. 2. pocnannt, 1998. T. 4.
45. Tveaoaeea B. H. Hmont n nacnnne // Exeronnx PHO: Hcnxonornx n npaxrnxa. Btn. 2. pocnannt, 1998. T.
3.
46. Xap.a+euroea H. E. Or +]]exron camoyrnepxennx nnunocrn x ero nnyrpnnnunocrntm xoppenxram: ananns
ncnxonornuecxnx mexannsmon samnrt // Poccncxn menrannrer. M.: Hncrnryr ncnxonornn PAH, 1996.
47. 4epuxe+A., XeeeuH. Hnunocrt n connantnoe noneenne. CH.: Hnrep, 2001.
48. 4oumaua . Kax cnpannrtcx co crpeccom.
49. 4peo3. Xencrnennocrt. 33-x nexnnx / Bneenne n ncnxoananns. Hexnnn. M.: Hayxa, 1995.
50. 4po++ J. Anaromnx uenoneuecxo ecrpyxrnnnocrn. Mn.: Honyppn, 1998.
51. 4po++ J. uenoneuecxax cnryannx. M.: Cmtcn, 1995.
5 2. Uepuuroe. Cncremnax cemenax repannx: Hnrerparnnnax moent narnocrnxn. M.: Hu Knacc. 2002.
53. Uv+aroea E. B. Hcnxonornuecxax samnra n cncreme ercxo-ponrentcxnxornomenn. Anrope]. ncc... xan.
ncnxon. nayx. CH., 1998.
54. Lep+auP., 4peo+auH. Crpyxrypnponannte rexnnxn cemeno n cynpyxecxo repannn. Pyxonocrno. M.:
Hu Knacc, 1997.
55. Lvmeuoepeep A. A. Cnnpom npexon. M.: Hs-no Hncrnryra ncnxorepannn. 2001.
56. Lu.oe H. P. uamnnncrnxa. (Hcnxonornx n nearornxa cemtn). Hpaxrnxym. CH.: Herpononnc, 2000.
AIPECCHR H HACHAHE B CEMEHHLX OTHOmEHHRX HCHXOAOIHHECKAR HOMOmL
B KPH3HCHOH CHTYAHHH (CHEHKYPC)
o neannero npemenn nponema nacnnnx n cemte n cneymmne sa +rnm ncnxonornuecxne paccrpocrna ne tnn
remo nx mnpoxoro ocyxennx n name crpane, n ornnune or 3anaa, re anno nponemo ncnxonorn sannmamrcx
na nporxxennn necxontxnx ecxrnnern. Ceronx n cocroxnnn namero omecrna npoxnnxmrcx px renennn,
yxastnammnx na naxnocrt nsyuennx nocnecrnn pasnnuntx ]opm nacnnnx.
Bo-nepntx, no npemena ecrannnsannn yxymaercx xpnmnnorennax ocranonxa n nnrencn]nnnpymrcx
npoxnnennx ennanrnoro noneennx.
Bo-nroptx, no mepe pasnnrnx omecrna y xaxoro uenonexa pacrer neoxonmocrt n nnuno cnooe n
esonacnocrn, uro oxstnaer ocrpee pearnponart na npecrynnennx npornn nnunocrn.
He.i cnervpca: osnaxomnrt cryenron c pasnoopasnem noxoon, ]opm n meroon ncnxonornuecxo nomomn
nnunocrn, naxoxmecx n xpnsncno cnryannn, a raxxe c ocnonntmn reopernuecxnmn nosnnnxmn ncnxonornn
nacnnnx.
3aoa:u cnervpca:
1) nneenne n xpnsncnym cnryannm;
2) ]opmnponanne npo]eccnonantno nosnnnn npn paore c xpnsncntmn cocroxnnxmn;
3) osnaxomnenne c npaxrnuecxnmn meroamn ncnxonornuecxo nomomn npn nacnnnn;
4) ]opmnponanne nantxon oxasannx ncnxonornuecxo nomomn n camonomomn n xpnrnuecxnx cnryannxx.
B nrore ycnoennx xypca Arpeccnx n nacnnne n cementx ornomennxx. Hcnxonornuecxax nomomt n xpnsncno
cnryannn cryenrt onnaenamr cneymmnmn suauu+u:
5) o omnx (asontx) reopernxo-meronuecxnx nonxrnxx, ornocxmnxcx x ncnxonornn xpnsnca n nacnnnx;
6) o ncnxonornuecxnx ocoennocrxx cemtn, n xoropo cranonnrcx nosmoxno cnryannx nacnnnx;
7) o npnsnaxax n nocnecrnnxx ]nsnuecxoro naxasannx ere n cemte.
Cryenrt npnoperamr uaeiru n v+euu no noopy cnocoon n nnon oxasannx ncnxonornuecxo nomomn n
xpnsncntx cnryannxx.
Te+amu:ecru n.au
Coepaanne yuenon ncnnnnnnm
N
n/n
Hanmenonanne remt
Bcero
uacon
Bcero
aynropntx
Hexnnn
1 Bneenne n nponemarnxy xpnsncno ncnxonornn 2 2 2
2 Arpeccnx n nacnnne n cemte 2 2 2
3 unsnuecxoe naxasanne ere n cemte 2 2 2
4
Ocoennocrn ncnxonornuecxo nomomn xnnenram n xpnsncno
cnryannn
4 4 4
HTOIO: 10 10 10
Te+a 1. Beeoeuue e npoo.e+amurv rpusucuo ncuxo.oeuu.
Honxrnx xpnsnc n xpnsncnax cnryannx n oreuecrnenno n sapyexno ncnxonornn. Hpoxnnenne xecroxocrn
n conpemennom mnpe xax connantno-ncnxonornuecxax nponema omecrna.
Hcnxonornuecxn noprper nnunocrn, naxoxmecx n xpnsnce. Crparernn connaannx (xonnnr-crparernn) c
xpnsncntmn cnryannxmn.
Te+a 2. Aepeccu u uacu.ue e ce+ie.
Arpeccnx n nacnnne: onpeenenne n nonxrne n ncnxonornn. Bnt nacnnnx: ]nsnuecxoe, ncnxonornuecxoe,
cexcyantnoe, omamnee. Crarncrnxa MB, xpnsncntx nenrpon n r. . Hnxn omamnero nacnnnx. Mn]t o nacnnnn.
Cemente ]axropt pncxa, npononnpymmne nacnnne. Tnpaxnpyemocrt nacnnnx n nocneymmnx noxonennxx.
Te+a 3. 4usu:ecroe uarasauue oeme e ce+ie.
Cnnpom child abuse. Kyntrypno-ncropnuecxn acnexr npecrannenn o npnmenennn ]nsnuecxnx naxasann
ere n cemte. Honxrne perynxpnoro ]nsnuecxoro naxasannx. Hpnsnaxn xecroxoro opamennx y ere n nopocrxon.
Hocnecrnnx ]nsnuecxoro naxasannx ere.
Te+a 4. Ocooeuuocmu ncuxo.oeu:ecro no+ouu r.ueuma+ e rpusucuo cumvauu.
Hnrepntm - paccneonanne n repanenrnuecxoe nnrepntm.Ocoennocrn oxasannx ncnxonornuecxo nomomn erxm
xeprnam nacnnnx. Merot ncnxonornuecxo nomomn nocrpaanmnm or nacnnnx (cosanne onepnrentntx
ornomenn, paora c esonacntm nncrom , +nemenrt renecno-opnenrnponanno repannn n apr-repannn).
Bonpocm x saue1y
1. Honxrne xpnsnca n xpnsncno cnryannn n ncnxonornn.
2. Connaemmee noneenne ere n nspocntx n xpnsncno cnryannn.
3. Hcnxonornuecxne ocoennocrn nnunocrn, nepexnnamme xpnsnc.
4. Hacnnne: nonxrne n nnt.
5. omamnee nacnnne. Cemente ]axropt, npepacnonarammne x nacnnnm.
6. omamnee nacnnne. Hnxn omamnero nacnnnx.
7. Hpnsnaxn nacnnnx y ere n nopocrxon.
8. Hocnecrnnx nacnnnx y ere n nopocrxon.
9. Ocoennocrn connantno samnrt xeprn nacnnnx n conpemennom omecrne.
10. Arpeccnx n nacnnne. Honxrne. Hx ornnunrentnte ocoennocrn.
11. Cnnpom child abuse. Honxrne.
12. unsnuecxoe naxasanne xax ecxpnnrop (npnsnax) ecrpyxrnnntx ercxo-ponrentcxnx ornomenn.
13. Ocoennocrn cemtn, npnmenxmme nacnnne x erxm.
14. Ocoennocrn oxasannx ncnxonornuecxo nomomn erxm xeprnam nacnnnx.
15. Merot ncnxonornuecxo nomomn nocrpaanmnm or nacnnnx.
Ocnonnan nn1epa1ypa
1. Beproeu H. Arpeccnx: npnunnt, nocnecrnnx n xonrpont. CH.: npam-EBPO3HAK, 2001.
2. BopouP., Pu:apocou A- Arpeccnx. CH.: Hnrep, 1997.
3. ern Poccnn: nacnnne n samnra. Marepnant Bcepoccncxo nayuno-npaxrnuecxo xon]epennnn. M.,
PHHKPO, 1997.
4. KpaeI. Hcnxonornx pasnnrnx. CH.: Hnrep, 2000.
5. KvqmnrE. B. Hexoropte acnexrt nponemt nacnnnx n cemte // Hcnxonornx n npaxrnxa: Copnnx nayu. rp.
Btn. 1 / Orn. pe. B. A. Conontena. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H. A. Hexpacona, 2001
6. KvqmrE. B. Paora c ponrenxmn, npnmenxmmnmn ]nsnuecxne naxasannx // Connantnax paora n
conpemenntx ycnonnxx: nponemt n nepcnexrnnt: rpertx mexynaponax nayuno-npaxrnuecxax xon]epennnx.
Bonora, 2002.
7. Haue+eep H.,Mame:er3. Hcnxnuecxax enpnnannx n ercxom nospacre. Hpara, Annnenym, 1984.
8. Mouoe.. r. I., a+ou H. Ipynnonax ncnxorepanenrnuecxax paora c ertmn, nepexnnmnmn cexcyantnoe
nacnnne / Hep. c anrn. M., 1998.
9. Hpancrnennocrt, arpeccnx, cnpanennnocrt (Coxpamennoe nsnoxenne rnant ns xnnrn Cruchfield R., Livson N.,
Elements of Psychology.N. Y., 1974) //Bonpoct ncnxonornn. 1992. N 1.
10. Ocoennocrn nnunocrn npn norpannuntx paccrpocrnax n comarnuecxnx saonenannxx. M.: Svr- Apryc, 1995.
ononnn1entnan nn1epa1ypa
1. pyxnnnn B. H. Hcnxonornx cemtn. Exarepnnypr: enonax xnnra, 2000.
2. 3axapon A. H. Cemenoe nocnnranne n ero e]exrt // Connantnax ncnxonornx nnunocrn. H., 1974.
3. Hanarnc I. Cemtx n ncnxonornuecxo xoncyntrannn. M.: Mocxoncxn ncnxonoro-connantnt nncrnryr;
Boponex: Hs-no HHO MO3K, 1999.
4. Hopron K., onan F. Hnunocrnte paccrpocrna y ponrene n nocnnranne ere // Cemenax ncnxorepannx /
Cocrannrenn 3. I. 3emnnnep, H. B. Anexcanpona, B. Rcrnnxnc. CH., Hnrep, 2000.
5. Cemtx n ncnxonornuecxo xoncyntrannn: Ontr n nponemt ncnxonornuecxoro xoncyntrnponannx / Ho pe.
A. A. Foanena, B. B. Cronnna; HHH ome n ne. ncnxonornn Axa. He. Hayx CCCP. M.: Hearornxa, 1989. 6.
XennH., 3nrnep . Teopnn nnunocrn. CH.: Hnrep Hpecc, 1997.
OCOBEHHOCTH COBAAAHHR C TPYHOCTRMH ETCKO-POHTEALCKOIO
B3AHMOEHCTBHR
(CHEHKYPC)
He.im annoro cnenxypca xnnxercx osnaxomnenne cryenron c ocnonntmn nanpannennxmn xonnennn ercxo-
ponrentcxnx ornomenn n noxoamn x nonnmannm connaammero (xonnnr) noneennx nnunocrn n cemtn.
Ocnonntmn saoa:a+u cnenxypca xnnxmrcx:
1) nsyuenne xonnenryantntx noxoon x nonnmannm connaannx n sapyexno n oreuecrnenno ncnxonornn;
2) nsyuenne xomnonenron ponrentcxoro ornomennx, rpynocre ercxo-ponrentcxnx ornomenn n
ocoennocre connaammero (xonnnr) c rpynocrxmn noneennx ponrene n ere n pasntx cementx cncremax;
3) ]opmnponanne nantxa cncremnoro nnennx cemtn;
4) nontmenne npo]eccnonantnoro yponnx, pacmnpenne npo]eccnonantntx snann n ymenn.
B nrore ycnoennx cnenxypca Ocoennocrn connaannx c rpynocrxmn ercxo-ponrentcxoro nsanmoecrnnx n
cemte cryenrt onnaenamr cneymmnmn suauu+u:
o reopnxx (xonnennnxx) ercxo-ponrentcxnx ornomenn (PO);
o conpemenntx noxoax x nsyuennm n nonnmannm connaammero (xonnnr) noneennx;
o ocoennocrxx connaannx c rpynocrxmn ercxo-ponrentcxoro nsanmoecrnnx n ycnonno
narononyuno / ecrpyxrnnno cemte.
Cryenrt npnoperamr uaeiru n v+euu:
1) anannsa ocnonononarammnx nccneonann no ncnxonornn connaannx n PO;
2 ) paccmorpennx pasnnuntx noxoon x paore c cemte n ertmn.
1e+amuuecuu nuau
Coepaanne yuenon ncnnnnnnm
Te+a 1. Teopemu:ecrue nooxooi r usv:euum oemcro-pooume.icrux omuoueuu.
Ponrentcxoe ornomenne (PO) n ercxo-ponrentcxoe ornomenne (PO). Honxrnx. Komnonenrt PO:
+monnonantnt, xornnrnnnt, noneenuecxn. nnamnuecxax nyx]axropnax moent PO (E. S. Shaefer, R. A. Bell).
Tnnt PO n crnnn noneennx ponrene (A. . Bapra, B. H. Iapyson, A. C. Cnnnaxoncxax, E. O. Cmnpnona, 3. I.
3emnnnep). Ocnonnte napamerpt ercxo-ponrentcxoro nsanmoecrnnx.
Konnennnn PO n sapyexno ncnxonornn (A. Anep, x. Fo-ynn, K. Xopnn, A. upe, 3. upomm).
Te+a 2. Ce+i c peoeuro+: ce+eui cmpecc u eocnumauue oeme.
Crpecc n crpeccop. Hopmarnnnte crpeccopt. Honxrnx. Moenn cemenoro xpnsnca n crpecca (R. HB, R. Lazarus,
H. Me. Cubbin). Conpemennte npecrannennx o cemenom crpecce. Tpynocrn n crpeccopt na pasnnuntx cranxx
cynpyxecrna: nerarnnnoe ornomenne cynpyxecxo napt x noxnnennm ere, nepepacnpeenennm cementx pone n
nepecrpoxa nsanmoornomenn npn noxnnennn peenxa n cemte, sanxrocrt marepn, nomemenne peenxa no
nnecemente nncrnryrt, ponrentcrno xax crpecc (npnnxrne n ocymecrnnenne ponrentcxo ponn).
Te+a 3. 4euo+eu coe.aoamueeo noeeoeuu.
Honxrne coping n conpemenno ncnxonornn. Ananorn nonxrnx. uynxnnn ncnxonornuecxoro npeoonennx.
Pasrpannuenne ncnxonornuecxo samnrt n xonnnr-noneennx (cxema anannsa B. A. Tamntxona). Bnt n
napnanrt xonnnr-noneennx (R. Moos, H. Weber, H. Endler, P. Parker, R. Lazarus, S. Folkman).
Oreuecrnennt mexncnnnnnnapnt noxo x nsyuennm connaammero noneennx: reopnn nn]opmannonnoro
crpecca n aanrannn (B. A. Fopon, H. A. Knraen-Cmtx), nnunocrno-nennocrnt noxo (H. H. Annt]epona),
xnnnnuecxn noxo (H. u. Mnxanona, H. M. Hnxontcxax, B. M. nroncxn). Ocnonnte (asonte) crnnn
connaammero noneennx n cnryarnnno-cnenn]nuecxne crparernn.
Hcnxonarnocrnuecxne meronxn: onpocnnx CISS (Konnnr-noneenne n crpeccontx cnryannxx), onpocnnx
WCQ (Onpocnnx cnocoonconnaannx), onpocnnx MCI (Konnnr-noneennen cynpyxecrne ), onpocnnx xonnnr
crparern ere mnamero mxontnoro nospacra.
Te+a 4. Ocooeuuocmu coe.aoamueeo noeeoeuu e ce+ie c peoeuro+.
3oponax, yxsnnmax n pereneparnnnax cemtx: pearnponanne na nopmarnnnte rpynocrn.
Konnnr-noneenne cemtn. Cnenn]nxa connaammero noneennx n sopontx cemtxx (H. u. Mnxanona, u. ].
unopec Fy+no, M. Ha-naonyny).
Cemente n nnunocrnte pecypct cemtn. uynxnnonantnte xonnnr-crparernn, ncnontsyemte ponrenxmn.
Ocoennocrn connaammero noneennx n nopmantntxcemtxx na pasntx +ranax xnsnennoro nnxna (H. O.
N
n/n
Hanmenonanne remt
Bcero
uacon
Bcero
aynropntx
Hexnnn
1
Teopernuecxne noxot x nsyuennm ercxo-ponrentcxnx
ornomenn
4 4 4
2 Cemtx c peenxom: cement crpecc n nocnnranne ere 4 4 4
3 uenomen connaemmero noneennx 3 3 3
4 Ocoennocrn connaemmero noneennx n cemte c peenxom 4 4 4
HTOIO: 15 15 15
Fenopyxona).
Connaemmee noneenne n ecrpyxrnnno cemte (E. B. Ky]rxx).
Mexannsm nnnxnnx connaammero noneennx ponrene na +]]exrnnnocrt aanrannn nepnoxnaccnnxon x
cnryannn mxontnoro oyuennx (M. B. Canoponcxax).
Cnenxypc sanepmaercx ycrntm sauerom, na xoropom cryenrt pemamr npaxrnuecxne saaun n cnryannn,
nocnxmennte ercxo-ponrentcxnm ornomennxm.
Ocnonnan nn1epa1ypa
1. Aoaoroe A. B., HeppeM. Aanrannx x crpeccy. Ocnont reopnn, narnocrnxn, repannn. CH.: Peut, 2004.
2. Auuqepoea H. H. Hnunocrt n rpyntx xnsnenntx ycnonnxx: nepeocmtcnnnanne, npeopasonanne xnsnenntx
cnryann n ncnxonornuecxax samnra // Hcnxonornuecxn xypnan. T. 15. 1994. N 1.
3. Bapea A. B. Cncremnax cemenax ncnxorepannx. Kparxn nexnnonnt xypc. CH.: Peut, 2001.
4. Iopiroea H. A. Crparernn xonnnr-noneennx y nopocrxon-npanonapymnrene / / Hcnxonornx uenonexa:
nnrerparnnnt noxo: C. nayuntx crare. CH.: Hs-no PIHV nm. A. H. Iepnena, 2000.
5. Ivuuua T. B. ern n cemte n es cemtn: cpannnrentnoe nccneonanne connaammero noneennx ere
mnamero mxontnoro nospacra // Hcnxnuecxoe soponte n connantno-ncnxonornuecxax noepxxa ere n nopocrxon:
cocroxnne n nepcnexrnnt (Marepnant mexpernonantno nayuno-npaxrnuecxo xon]epennnn) / Cocr. T. H. Kpmxona,
B. A. Conontena, O. B. Cocnxo. Kocrpoma, 2002.
6. pvruuuu B. H. Hcnxonornx cemtn. Exarepnnypr: enonax xnnra, 2000.
7. Kumaee-C+ir A. A. Hcnxonornx crpecca. M.: Hayxa, 1983.
8. Kpae I. Hcnxonornx pasnnrnx. CH.: Hnrep, 2000.
9. Kpmroea T. A. O meroonornn aanrannn onpocnnxa narnocrnxn connaammero (xonnnr) noneennx //
Hcnxonornx n npaxrnxa: C. nayu. rp. Btn. 1. / Orn. pe. B. A. Conontena. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H. A. Hexpacona,
2001.
10. Ky]rxxE. B. Connantno-ncnxonornuecxn noxo x nccneonannm connaammero noneennx n
ecrpyxrnnno cemte // Cemtx: crpecc, xonnnr, aanrannx: Hponemt ncnxonornn connaammero noneennx n
cemenom xonrexcre / Orn. pe. T. H. Kpmxona, M. B. Canoponcxax. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H. A. Hexpacona, 2003.
11. Kvqmr E. B. Hcnxonornuecxne mexannsmt connaammero noneennx n npeoonenne rpynocre ertmn n
cemte / / Hcnxonornx n npaxrnxa: C. nayu. rp. Btn. 2 / Orn. pe. B.A. Conontena. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H. A.
Hexpacona, 2002.
12. Aasapvc P. Teopnx crpecca n ncnxo]nsnonornuecxne nccneonannx // 3monnonantnt crpecc
]nsnonornuecxne n ncnxonornuecxne peaxnnn / Ho pe H. Henn. H.: Mennnna 1970.
13. Hapmoea-Bo:aeep C. K. Coping Behavior n cncreme nonxrn ncnxonornn nnunocrn // Hcnxonornuecxn
xypnan. T 18 1997. N 5.
14. Huro.icra H. M., Ipauoecra P. M. Hcnxonornuecxax samnra y ere. CH.: Peut, 2000.
15. Canopoecra M. B. Ponrenn n ern: x nonpocy o erepmnnanrax ercxo-ponrentcxnx ornomenn //
Hcnxonornx n npaxrnxa: C. nayu. rp. Btn. 1. / Orn. pe. B. A. Conontena. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H. A. Hexpacona,
2001.
16. Joe+u..ep J. I., ooproe H. B., Huro.icra H. M. Cement narnos n cemenax ncnxorepannx. CH.:
Peut, 2003.
OHOAHHTEALHAR AHTEPATYPA
1. Be.opvroea H. O. Cemente rpynocrn n ncnxonornuecxoe connaanne c nnmn na pasntx +ranax xnsnennoro
nnxna cemtn / / Cemtx: crpecc, xonnnr, aanrannx: Hponemt ncnxonornn connaammero noneennx n cemenom
xonrexcre / Orn. pe. T. H. Kpmxona, M. B. Canoponcxax. Kocrpoma: Hs-no KIV nm. H.A. Hexpacona, 2003.
2. Bu.eu.oeeea T. P., Kpmroea T. H. O nospacrntx acnexrax xonnnr-noneennx // Hnunocrt n omecrno:
axryantnte nponemt conpemenno ncnxonornn. Kocrpoma, 2000.
3. Boopoe B. A. Kornnrnnnte nponecct n ncnxonornuecxn crpecc // Hcnxonornuecxn xypnan. 1996. N 4.
4. Buuuuromm . B. Manentxne ern n nx marepn / Hep. c anrn. H. M. Haanxo. M.: Hesanncnmax ]npma Knacc,
1998.
5. Buuuuromm . B. Pasronop c ponrenxmn / Hep. c anrn. M. H. Houyxaeno, B. B. Tnmo]eena. M.: Hesanncnmax
]npma Knacc, 1994.
6. Tunneupemep P. B. Omartcx c peenxom. Kax? M.: uePo, 2001.
7. Cuueuua H. P. Hcnxonoro nearornuecxax xoppexnnx ercxo-ponrentcxnx ornomenn. M.: Iymannr. ns.
Henrp BHA-OC, 2001.
8. Coro.oea E. T., Huro.aeea B. B. Ocoennocrn nnunocrn npn norpannuntx paccrpocrnax n comarnuecxnx
saonenannxx. M.: Svr- Apryc, 1995.
9. 4peo A. Teopnx n npaxrnxa ercxoro ncnxoanannsa. M.: Hs-no 3KCMO-Hpecc, 1999. T. 1.
10. Uepuuroe A. B. Cncremnax cemenax repannx: Hnrerparnnnax moent narnocrnxn. M.: Hesanncnmax ]npma
Knacc, 2001.
T. H. Kpmxona, M. B. Canoponcxax, E. B. Ky]rxx
Hcnxonornx cemtn: xnsnennte rpynocrn n connaanne c nnmn
Hsarentcrno: Peut, 2005 r.
Mxrxax onoxxa, 240crp.
ISBN 5-9268-0382-9
Tnpax: 1500 +xs.
uopmar: 60x88/16

Вам также может понравиться