Вы находитесь на странице: 1из 121

.

===============
[ :
., 2008-2010,
,
,
http://bloknot.info
creos@narod.ru]
===============

.
: ,
.
. 1950 . ,
La Prensa, ,
.
(,
) . ,
, .
, , .
, ,
, .
, , ,

, .
, ,
,
.
, La Prensa.
,
,
.
,
.

(Yachay Wasi),
.
-

, . ,
,
.
1

[Z1]:

.


: 60 .

, , ,
.

[Z2]: ..:


.

1
[1]
1.01. ,
,
,
.
( proepositio)
,
, ,
(, , , ,
). (
suffixus), ,
.
. , ,
,
. , ,
, : -pi .
()
,
.
1. :

Espaol
En
(preposicin)
En Lima
Con
Con Luis
a (objeto
directo)
A Bolivia

Quechua

-pi


Limapi

-wan

Luwiswan
(
-ta
)

Bolibiyata
(
a (hacia)
-man
)
Hacia el Cusco

Qusquman
, -,
De (lugar,
-manta
(,
circunstancia)
)
De Argentina

Argentinamanta

(Todos los ejemplos)

( -ta ,
. ,
ta ( , ).

Espaol
a

Quechua
-man
3

[Z3]: . Enklitike ,

, .
"" , -, -....

(hacia)
Hacia
Ica
A Huari
De
De Lima
De Ilo

Ikaman
Wariman
manta
Limamanta
Ilumanta

( de), manta,

,
. , ,
, h, hpa pa ( ).
pa.
.
1.02.
. : nuqa , qan , pay
.

Espaol
Yo
T
El o Ella

Quechua
Nuqa
Qan
Pay
(ejemplos 114Kb)

, :
nuqapi, ;
nuqawan, ;
qanta, ;
payman, ;
paypi, ;
nuqamanta, .

1.03. , , . ,
, ,
. , ,
, ,
, .

() :

i u
(), q, q (qh), q h.
,
,
-. , ,
(ser) -,
(sir) Mirab,
1789 , Honor Gabriel de
Riqueti, conde de Mirabeau. ,
Killku Warak'a,
(Andrs Alencastre Gutirrez) (Antonio
Cusihuamn).
. nuqa Punupi u,
Puno , .
.
26 .
1.04. : a, (ch), (ch'),
(chh), h, k, k', kh, l, (ll), m, n, , p, p', (ph), r, s, sh, t, t', th, u, w, y.

- .
- s sh s-k,
- r .
1.05. , 26 ,
b, d, g.
-.
, ,
, ,
.
b p,
m.
Quechua
Panpa
marka
Uru
panpa
Kuta
panpa
Lima
tanpu

Bambamarca
Urubamba
Cotabamba
Limatambo



()

b :

Tambor

tanbur
5

()
(
)

(
, )

(wankar)
Vender

bindiy

Viernes

birnis

Cambio

kanbiyu

Mondar

bunday

Merienda

birinday

d :

Condori

Kuntur-

Domingo

dimungu

12

dusi

Don

dun

,
-

g:


,
Ausangate
Awsangati



Sangarar
Sangarara

gallu
Gallo

(k'anka)

. , phista fiesta
(), phamilla 'familia' (), iskuyla 'escuela' (),
mayistru 'maestro profesor' ( ), inlisa
'iglesia' (), tayta kura 'seor cura o prroco' (
), Diyus 'Dios' ().
. ,
,
.
.
6

[Z4]: . .:
30% .

1.06.


. ,
, , -
.
1.07. .
, ,
. : 't
cantars, ellos bailaban o Julio fue a Ica' - ,
.
, :

Espaol
Cantar
Bailar
Ir

Quechua
Takiy
Tusuy
Riy
(ejemplos 136Kb)

,
, :
, -r,
-y. -r -y,
, ,
. -r -y,
.
1.08 -
, , . ,
? : .
?
: ( ) (
). .
- takiy. / -y
taki, , .
, ,
, .
, :

Nuqa

taki

Qan

taki

Pay

taki

. .
7

1.09
.
:
-ni,
-nki
-n
:

Espaol
Yo canto

Quechua
Nuqa - taki - NI

T cantas

Qan -- taki - NKI

El o Ella canta

Pay --- taki - N


( Ejemplos
280Kb)

C .
:
Yo canto marinera en Trujillo con Elena

:
, - ; , - , . . . . 1- ..; ,
- ( -ta); - (-pi) - (-wan)
:
Nuqa takini marinerata Truxillupi Elenawan.
1.10.
, , ,
. ,
, .
, (bailar),
tusuy. y,
tusu-. :
Nuqa

tusu----- ni

Qan

tusu----- nki

Pay

tusu----- n

yo
bailo

t
bailas
,
l
(ella) baila

1.11.

, .
, , ,
, .
:
tapuyukusayki
:

1.12.
sha (sa) -
, , (. Estar),
. , -,
, . :
- 'canto marinera'
:
- 'estoy cantando marinera'.
, ()
, ( ). , ,
, . :
Marineratan
takini
Marineratan
takishani

Canto marinera


()

Estoy cantando marinera

1.13.
() .
.
. ,
. estar ( -).
, , . ,
, , .
. -

(,
),

, ( )
().
, , ,
.

Marineratachu takishanki. () . - Ests cantando


marinera?
Ar, marineratan takishani. , () . - Si, estoy cantando marinera.
Manan marineratachu taki. , . - Ni. No canto marinera.
( -chu -n -mi ).
,
1- ,
. ,
kashan . .
1.14.
-ku
. ,
.
, ,
,
. :
'Hago esto porque quiero hacer o me da la gana' ,
.
Takikuni
Tusu-kuni
(Ejemplos
165Kb)

,
Canto porque es
un placer cantar.
,
Bailo porque es
un inters bailar.
( )

1.15.
-yku , -ku,
,
.
Takiykuni
. - .
Tusu-ykunki

Tienes el honor de
bailar

Tusuykunki
, .
1.16
-yu - , . -yku -yu .
, , ,
, , , ,
,
.
10

Tusu-yunki


Tienes gran honor

de bailar

Takiyuni Tusuyunki.
( , .1.14,
).
1.17.
, .
1 :
Tapuyukusayki,
:
tapu (), -yu, -yku -sayki (
).
,
(Diego Gonzales Holgun)
,
("Gramtica y Arte Nueva de la Lengua General de Todo el Per llamada Lengua Qquichua
o Lengua del Inca"), , 6
1607 , , - 40.

,
:
"Del aumento de verbos que se saca por composicin con partculas entremetidas en ellos La
copia (quiere decir abundancia) en gran parte pertenece a la composicin de los verbos, los cuales se
multiplican en esta lengua con extrao aumento y copia, con las partculas que se entremeten en el
verbo, y le mudan la significacin, y cada una hace otro verbo mas, y como son en nmero cuarenta,
sin contar las que tienen dos tres significaciones mas que por una aumentan mucho los verbos
porqu casi todas entran en muchos, y algunas en todos y as todos los verbos se aumentan de muchas
maneras, y l que las supiere bien tendr copia de verbos, y todas se ponen en un lugar, que es
quitado el (ni) del presente de indicativo en lo queda del verbo se pone la partcula, y luego el ni ,y
las dems terminaciones".
,
, ( , ),
,
, ,
, ,
, , , -
, - [ ]
[] , [
] [], - ,
, , ,
11

,
, , [ -ni]
, , ,
, -ni, .
1.17.
, ,
.
,
( ,
); ,
,
; , ,
, .

12

[2]

1.18.
,
, ,
. ,
, , , ,
, .
.
. (Dr. Luis E. Valcrcel),
, , .
,
, .
(Andrs
Alencastre).
,
,
. , (phonetik ) .
(Spoken Cuzco
Quechua Dr. Sol),
(, ) ,
.

1.19.
,
- .
p, t, ch, k,
q. , , ,
, .
1.20.
:
)
) ()
) .
1.21.
(),
, pakay, '. ocultar' , ; ,
, tanpu, (campamento, mesn, tambo)
, , ; (),
,
chuchupa, 'capricho, testarudez' , ;
(), ,
,
13

'cancin' - . kancha, 'patio, lugar


cercado, coliseo' , ,
; , , qatiy, 'seguir, acompaar'
, .
,
.
1.22.
'
, .
.
,
.
p'acha, 'vestido, ropa' , ; -
, t'astay,
'aplanar de golpe, achatar' , ;
() ,
ch'uu, 'papa helada y seca' - ;

, k'axmay, 'desgajar, arrancar las ramas de un arbusto o
rbol' , ;
,
q'asa, 'portillo, ventana, abertura en un muro o pared, o el paso ms bajo en una cordillera'
, , ,
.
1.23.
,
, .
, , ,
. ,
, .
:
ph (p''), th (t''), chh (c''), kh (k'') y qh (q'')
bilabial
pata
p'ata
p"ata

alveolar
tanta
t'anta
t"anta

'grada, borde'

'colecta'

(137 kb)

palatal
chuchu
ch'uchu
ch"uchu
'duro,
reseco'

,
,

(151 kb)
(157 kb)

velar
kanka
k'anka
k"anka
'carne
asada'

(153 kb)

p'ata

t'anta

ch'uchu

k'anka

14

postvelar
qata
q'ata
q"ata
'frazada,
techo'

q'ata
,

(151 kb)

'mordedura'

'pan'

phata

thanta

'reventazn'

'arapo,
andrajo'

'choloque'

'gallo'

chhuchu

khanka
,

'mugre
'curandero'
'

'turbio'
Qhata

'ladera'


1.24.
,
,
. - s, sh,
x h.
, .
:
) s () sh
().
, ,
si. ,
, sh
sheet [shit] 'cualquier cosa grande extendida'
, .
kisu

nisun

Luwisa

'reventazn'

'queso'

'Luisa'

nishu

nashun
,

,
'muy'
'nacin'

Alisha

'Alicia'

bindishan

(
)
'est vendiendo'
bindishun
,

'bendicin'

(Pronunciacin WAV 381 Kb)


) sh sy.
Alisha

'Alicia'
k'archisyan

cruje'

wiashan

Est creciendo'
sipasyan

'se vuelve muchacha'
15

bindishasun

'estaremos vendiendo'
bindishasunchisy '

'estaremos vendiendo pues'

) x h . x
k, g s.
- ch. ks gs. (Antonio
Cusihuamn G. Gramtica Quechua Cuzco-Collao, Ministerio de Educacin, edicin dirigida por el
Instituto de Estudios Peruanos. Lima-l976) :
. j - , ,
reloj - . :
Taxlla,'arado' - ;
pachax, '100' .
, h, .
.
, jamn - , hijo .
hina 'as' , ; huh 'uno (1) u otro'

, - rimah, kamah.
:
haku

'vamos'
naha

'antes'

hamuy

'ven'
lluhllu

'huero'

,
'j' ,

.

huh
,
'uno, otro, 1'
sumah

'hermoso'

, x h.
uxu
,

'dentro, tos'
aha

'chicha'

lluxllu

'lquido grasiento flotante'


lluhllu

'huevo podrido'

pachax

'l00'
pusah
08
'08'


1.25.

, , . - m,
n, .
) m, . ,
. ,
p,
panpa, b,
Uruwamba.
16

Tanpu
machay
,

'cantina,
garito'
Tanpu Mach'ay

'recinto de
alojamiento'

Machu
Pixchu

'Machu
Picchu'

mallku


'moraya, chuu
blanco'

machu
paya
,

malqu

'viejo' 'vieja'

,

'palomo,
pichn'


.
pamuku

'calabaza'

hamuy

'ven'

qinpu

' cerquillo arquitec.'

) n, , :
kunan
,

' hoy', 'ahora'


manan

'no'

kanka

tinya

'asado'
niy
,

'decir'

'tamborn'
naq'iy
,

'marchitarse'

, , :
nuqa

pana
winay

,
-
'hermana
'meter'
de v.'

'yo'
ch'unchu

'selvcola'

paa

'derecha'

nanay

nina

'doler'

'fuego'

wiay

ak'ay

'crecer'

'degollar'

an
,

'camino

) , :
paa

hamunqaa

akay
,
17

ak'ay

ust'a


'derecha'

'maldecir'

'ya vendr'

'degollar'

'princesa'

()
1.26. l ll. l
laca, laguna, pedestal, islmico. l 'll',
,
'elle'.
luku

luqhi

wila wila

'lgrima de
virgen, flor'

'loco'

'intil'

lluku

lluk'i

willay

'malla'

'axila'

'contar'

alalw

!
! Qu fro
allin
,

'bueno'


1.27.
r, ,
. l.
: . , ,
.
, : Enrique, enredo, Israel.
, .
saruy
,

'pisar'

kharka

warmi

rimay

rachay

'escama'

'mujer'

'hablar'

'araar'

sara

k'anka

rinri

rakiy

'maiz'

'gallo'

warpi

'endecha'

'orejas'

'repartir'

r l:
Limah
panpa
Rimah
panpa

Lurin

Lima

Rurin

Rima

18

Lunawan
Runa
wanah
,

'auditrium'

hechos'

''conversacin'

'crcel,
escarmiento'

r , :
kurur

'rollo de
hilo'

phar

'ruido del
picaflor'

paqar

kuntur

'amanecer'

'cndor'

W Y
1.28.
w .
hu.
. Huancayo, Huamantanga, Huancavelica.
wasi

'casa'

wisq'u
,

'tuerto'

willka

'sagrado'

ruway

achachw

!
'Qu
'hacer'
sorpresa!

pirway


'hacinar'

Y , i griega (
). elle
(). gallina gayina.
yalliy

yapay

musuhyay

muyuy

vencer

aumentar'

renovarse

'hacer'

taytay

'mi
padre'

tapuyukusayki

'te preguntar'

[3]
1.29.
runa simi ?
.
.
, .
, -
(Antonio Cusihuamn),
(Donald Sol), .

, ,
-
(Academia de Quechua Yachay Wasi).

19

1.
1.30.
.
,
, ,
.

bien, bueno
,
seor, pap
, ?
Est bien, seor?
()
(Saludo para toda hora)
F:
allillan
,
bien no ms
wiraqucha
,
caballero, seor
Allillanmi Wiraqucha
, .
Estoy bien, caballero.
( )
(Respuesta al saludo)
M:
allichu
,
por favor, Es posible?
tapuy

preguntar
tapuyu-kusayki

te preguntar
Allichu, tapuyu-kusayki.

Es posible que te haga
?
una pregunta?
F:
ima
?
qu?
icha

quiz, alo mejor


Imallatachu icha.
?
Qu cosita ser?
Qusqu

Cusco
Qusquman

al Cusco
kay
, ,
este, esta, esto
an

camino
riy

ir
rishan

est yendo, va
Qusqumanchu kay an
?
Este camino va al
rishan.
Cusco?
F:
manan

no
chay
, , ()
ese, esa, eso
habiy
, ,
aquel, aquella, aquello
huh
,
uno u otro
Manan chaychu rin. Hahiy
.
Ese no va. Aquel otro
huh anmi.
- .
camino
Qusquta

al Cusco
M:

allin
tayta
Allillanchu tayty

rishanki

M:

kay

, , ,
()

Ar chaytan rishani. Icha


karurahchu kashan.

, .
?

Qusqutachu rishanki
ar
karu
-rah

20

ests yendo,vas
Ests yendo al Cusco?
s
lejos
todava, an
ser, estar, haber, existir
y tener (verbo).
S, estoy yendo ah.
Est lejos an?

F:

nishu
Manan nishu karuchu
urqu
qhipa
urqu qhipallapi
Hahiy urqu qhipallapin
kashan.

M:

F:

M:

allin
chhaynaqa
Allinmi chhaynaqa
Chinchiru
Kaychu Chinchiru.
Ar, kaymi
may
maymanta
Maymantatah kankiri.
Uruwamba
Uruwambamantan kani.
risah
kunan
p'unchay
tupay
tupasunchis

Risah kunanqa. Huh


p'unchaya
tupasunchis.
F:
phaway
Phaway
sipas
hahiy sipaspis
pay
qatiy
Hahiy sipaspis Qusqutan
rishan.
Payta qatikuy.
kusa
yusulpayki
Kusa. Yusulpayki tayty.

M:

imamanta
allinllaa
Imamanta wiraqucha.
Allinllaa.

,


.

?
, .
?

.

, ,

muy, mucho
No est muy lejos.
montaa, cerro
detrs, a la espalda
en detrs de la montaa
Est detracito de
aquella montaas no ms
bien
entonces
Entonces est bien
Chinchero
Esto es chinero?
S, es este lugar.
donde?
de dnde
De dnde eres?
Urubamba
Soy de Urubamba
me ir
ahora, hoy
da
entrevistarse
nos venremos

Me voy ahora. Ya otro


. ( da nos
encontraremos.
).
,
volar. ir rpido
, .
Vete pues

muchacha, joven

tambin aquella chica
,
l, ella
,
seguir, ir detrs

.
.

Tambin aquella chica


est yendo al Cusco.
Sigue a ella

formidable, fantstico
gracias
, ,
Formidable. Gracias,

seor.

().
, ().
, ?
,
, ?
(
21

de nada, de qu?
buenito noms
De qu seor?. Que le
vaya bien.

).

M.

Allillanchu, tayty.

F.

Allillanmi, wiraqucha.

M.

Allichu tapuyu-kusayki.

F.

Imallatachu icha.

M.

Qusqumanchu kay an rishan.

F.

Manan chaychu rin. Hahiy huh anmi. Qusqutachu rishanki.

M.

Ar, chaytan rishani. Icha karurahchu kashan.

F.

Manan nishu karuchu. Hahiy urqu qhipallapin kashan.

M.

Allinmi chhaynaqa. Kaychu Chinchiru.

F.

Ar, kaymi. Maymantatah kankiri.

M.

Uruwambamanta kani. Risah kunanqa. Huh p'unchaya tupasunchis

F.

Phaway. Hahiy sipaspis Qusqutan rishan. Payta qati-kuy.

M.

Kusa. Yusulpayki, tayty.

F.

Imamanta wiraqucha. Allinllaa.


.

,
, -
. :
-lla

(V. 1.31 )
(. 1.31)

posesivo mi o mo; tayty


-y
; taytay/
Oh mi pap!
!/
(marcador de pregunta
(
-chu
)
concreta)
(
-n y -mi
(validares o testimoniales)
)
Manan . (
(componentes de
chu
)
negacin)
-rah
-tah y -ri
-pis

todava Karurah Todava


Kurarah

lejos

marcadores de pregunta

abstracta.
,
adv. de modo tambin

1.31.
22

,
Allillanchu tayty, :
allin - ;
-lla , ,
:
. ,
;
: no ms .
, allillan :
) , , . ,
; ) ( -
, - ); ) , )
, . ( )
. allillan :
, , , en pianmo.
?.
1.32.
?.
, ,
(
), 4 5.
, , ( )
- , , - ,
-chu -tah -ri. ,
.
-chu
1.33.
-chu . ? ,
,
. , :
?
, , , , ,
, ,
, .
-chu, ,
. ,
- .
-chu - , .
:
T

seviche

quieres?

23

Qanchu

siwichita

munanki.

Inters en el
sujeto.

seviche

quieres?

Qan

siwichitachu

Inters en el
munanki.
sujeto.

seviche

quieres?

Qan

siwichita

Inters en el
munankichu.
sujeto.

,
( ), , ,
. : T
quieres seviche? (
).
-Tah ---- -Ri.
1.34.
-tah -ri .
? , ,
.
:
-

(ima),
(pi),
(imayna),
(may),
(hayk'ah)
(hayk'a)

:
Qusqutachu
rishanki

?
( )

Maymantatah
kankiri
Binuta munankichu.

?
( )
?
( )
?
( )

Imatatah
munashankiri

-N, -Mi

24

Al Cusco ests
yendo?
Preg. concreta.
De dnde eres?
Preg. abstracta.
Quieres vino?
Preg. concreta.
Qu quieres?
Preg. abstracta

1.35.
-n -mi , -tah --- -ri.
( )
, .
, ,
, , .
1.36.
-n -mi ,
.
-n ,
, -mi , , y, w; . -tah -ri ,
:
Maymantatah
kankiri
Maymantan kanki

Imatatah
munashankiri
Imatan
munashanki

De dnde
eres?
De dnde
eres?
Qu quieres?
Qu quieres?

[4]

1.35.

-chu,
,
. , ,
-chu .
.
, .
1.36.
-n -mi.
-n -mi kay (
, , ).
, .
,
,
to be. , ,
,
. ,
. ,
(si) - ,
, .

25

, si (ar)
. -chu:
Qusquta chu
rishanki
Ar,

Ar,

Qusquta n rishani.
Qusquman chu
kay an rishan
Qusquman mi
rishan.

, .

?
, .

Ests yendo al
Cusco?
Si, estoy yendo al
Cusco.
Al Cusco va este
camino?
Si, est yendo al
Cusco

.
.
1.37.
-tah -ri, -n -mi
, ,
, .
. :
Maymanta tah

kankiri.

Qusqumanta n

kani.

Maymanta n
Qusqumanta n

kanki
kani

?
.

De dnde
dnde eres?
Del Cusco soy.
De dnde eres?
Del Cusco soy.


1.38.
manan
-chu , ,
, .
:
Manan kanchu.
manan -chu, n
: manachu. no
: no? ,
, manan -chu
, kan.
1.39.
-chu. :

26

Qusquta chu rishanki Al Cusco


vas?
?

Ar, Qusquta n rishani. Si, al Cusco voy.

, .
Manan Qusquta chu ri----ni No al
Cusco voy.
(No voy a Cusco)
, .

.
.
.

Qusqumanchu kay an rishan. Este camino va


al Cusco?
.
Ar, Qusqumanmi -------- rishan.
Si, al Cusco
est yendo.
, .
Manan Qusqumanchu -------- ri----n.
No va al
Cusco.
.

1.40.
,
, .
. ,
. -
, , , ,
, .
,
, ,

. - -pis -pas
.
,
. :


Maytan rishanki o
A dnde
maytatah rishankiri.
?
vas?

Qusqusqutan
Al Cusco
.
.
rishani.
voy

Manan maytapis riNo voy a


.

-- nichu.
ninguna parte
.
Imatan munashanki
Kachitan
.
munashani
.
Manan imatapis
27


Qu
?
quieres?

Sal estoy
. queriendo.

No quiero

muna----nichu.

Imallatachu
. icha (pregunta en
relativo)
(Sin. Qu cosita
ser?

nada.
(Lit.: Ni algo
quiero).

Alguito
ser?
Podr
servirlo?

1.41.
. 3-
.
,
.
Kaychu Qusqu
Ar.
Ar, kaymi.
Ar, kaymi Qusquqa. (qa )

() ?
.
, .
, ()

(Chinchiru)
(Uruwamba)
(Ullanta)
(Lima)

Esto es Cusco?
Si.
Si, esto es
Si, esto es Cusco(-qa
comentario)
'Chinchero'
'Urubamba'
'Ollanta'
'Lima'

Chaychu P'isah

() ?

Ese es Pisac?

Hahiychu Chiklayu

() ?

Aquello es Chiclayo ?

Kaychu Machu Pixchu.

()
?

.
Manan.
, .
Manan kaychu.
,
Manan kaychu Machu

Pixchuqa.
(Sahsaywaman)
(Tampu Mach'ay)
(San Hirunimu)

Esto es Machu
Picchu?
No.
No es esto.
No es esto Machu
Picchu.
'Sacsayhuamn'
'Tambo Mach'ay'
'San Jernimo'

1.42.
. kay
(, , ),
(, ). ,
,
-ta.
28

Qusqutachu rishanki.
Ar,
Manan

Qusqutan

rishani

Qusqutachu ri----ni.
(Chinchiru)
(Yukay)
(Wayllapanpa)
(San Siwastiyan)
Ikatachu kay sipas
rishan.

Ar,
Manan

Manan

'Cusco'
'Calca'
'aquel pueblo'
'esa casa'


Punumanchu kay an
A Puno este
rishan
camino va?
Punumanmi
,
Si, a Puno
rishan.
est yendo.
,
Punumanchu
No a Puno ----ri----n --- .
--- va.

Qusqumantachu kanki

Manan

'Chinchero'

'Yucy)

'Huayllabamba'

'San

Sebastin'

A Ica sta
? seorita va?

, ---Si, a Ica -------- .


------ va.
,
No a Ica -------Ikatachu ------------ri---- n
----- .
------- va

(Wankayu)
(Wamanqa)
(Arkipa)
(Bulibiya)

Ar,

.Este camino
va al Cusco?
Ar, Si, al
.
Cusco estoy
?
yendo?
,
No al Cusco -- --- .
- voy.

Ikatan ----- ------ rishan

(Qusqu)
(Kalka)
(hahiy llahta)
(chay wasi)

Ar,

Qusqumantan

kani

Qusqumantachu kani

(Huliyaka)
(Chukuwitu)
(Maras)
(Limatanpu)
29

'Huancayo'
'Huamanga'
'Arequipa'
'Bolivia'


Del Cusco
?
eres?
Si, del Cusco
,
.
soy.
,
No del Cusco
.
soy.

'Juliaca'
'Chucuito'
'Maras'
'Limatambo'

(Pachakamah)
(Saylla)

Limamantachu kay wayna.


Ar,

Limamantan.

Manan

Limamantachu

'Pachacmac'
'Saylla'


De Lima es
?
este joven?
,
Si, es de Lima.
.
,
No es de Lima.
.

(Abankay)
(Pawkartanpu)
(Lukri)
(Wakarpay)

'Abancay'
'Paucartambo'
'Lucre'
'Huacarpy'

[5]
.
1.43.
: Hahiy sipaspis Qusqutan rishan. Payta qatikuy,
2- .. :
, -y (qatikuy). -y
.
,
, , ,
, ,
. ,
( ) ,
. .. .. takiy
:
!.
:
Hahiy sipaspis Qusqutan rishan. Payta qatikuy.
( . .)
(mama)
(tayta)
Imatan
kamachikunki.
'Qu ordenas,
(mandas)?

(
)?
'corre all'
'ven ac'
'sigue a aquella
chica'

'seora'
'seor'
Qusquta riy
(Viaja al Cusco)
(
)

30

(hahiy - phaway)
(kay - hamuy)
(hahiy sipas qatikuy)

'pregunta a este
seor'
'sigue este

(kay wiraqucha tapukuy)

.
1.44.
manan.
ama -chu.
, .
: no anda al Cusco ( ),
: no vayas al Cusco.
Qusqutan rishani.

(Al Cusco estoy yendo)


Kaytan hamushani
Kay mamatan tapukushani.
Hahiy taytatan qatikushani.

Ama
riychu.
(No
vayas)
Ama
hamuychu.
Ama
tapuychu.
Ama
qatiychu.

-y.
1.45.
phaway ( !, !)
phaway () -y, !, !. -
y, , y
(, ), .
1.46.
-y , ,
, .
() ,
. , , ,
, - . pues,
. pues ,
.
:
Qusqutan rishani

(Al Cusco estoy


yendo)

Riy
(Anda
pues)
Amay
riychu.
(no
vayas pues)

Hahiytan
31

phawashani
Kaytan hamushani
Kay taytatan
tapukushani
Hahiy
wiraquchatan
qatikushani

!
!


1.47.
Nihil novum est sub sole, - ,
: (
). .
1 .
. 2 ,
.
- :
1.Panchita
Jos
Panchita
Jos
Panchita
Jos
Panchita
Jos

.......-

Buenas tardes, seor.


Buenas tardes, seora.
A dnde ests yendo?
A Chinchero estoy yendo.
Ese es Chinchero?
S, ese es.
De dnde eres?
Del Cusco soy.

2.
J
os

Seora, es posible que te haga una


- pregunta?

P
Qu cosita ser, seor?
anchita J
A Urubamba este camino est
os
- yendo?
P
Si, ahi est yendo.
anchita J
All ese joven est yendo?
os
P
Si, all est yendo. Sguelo.
anchita - (Acompate con l).
J
Gracias, seora.
os
P
De qu, caballero.
anchita
. ,
.

32

. , - : A Chinchero estoy yendo


, : voy a Chinchero; : A Urubamba ese camino est yendo?
?, : Ese camino est yendo a Urubamba? , -
, :
Chinchirutachu rishanki; Uruwambamanchu kay an rishan.
.
Y -tah
1.48.
, -tah
-ri. , . ,
-tah ,
.
.
. :
Hahiy wiraquchan Uruwambata rishan kay siuratahmi Qusquta.
( , .)
, , ,
,
.
, .
?
1.49.

-, , 10 .

(Bixtur ). , ,
,
. chaymantatah 'y despus' , kuska, 'juntos' .

Tawantinsuyu:
anpi huh siura huh waynawan tupan chaymantatah kuska Qusquta rinku.
D.- Wayna, icha Qusqutachu rishanki.
B.- Ar chaytan rishani, siury
D.- Chhaynaqa allichu qatikusayki.
B.- Kusa. Hamuy. Kay anta risunchis.
D.- Manachu hahiy anri Qusquman rin.
B.- Manan. Chay anqa huh llahtamanmi rishan.
D.- Maypitah Qusquri kashan.
B.- Kay urqu qhipallapin kashan.
D.- Chinchirumantachu kanki.
B.- Ar, chaymantan kani siury.
33


1.50.
, .. .
, ,
. , ,
.

Hamuy, willasayki huhta. Hahiy wiraquchan Uruwambata rishan kay siuratahmi


Qusquta rishan. Chay wiraquchan hahiy sipasta qatikushan chay siuratahmi kay
waynata qatikushan. Chay wiraquchaqa Qusqumantan kay siuratahmi
Uruwambamanta, kay wayna sipastah kay llahtamanta. Hahiy anmi Qusquman
rishan, kay antah Uruwambaman.
Qusquqa karun. Hahiy urqu qhipapin kashan. Uruwambaqa manan karuchu.
Hahiymi.
:
,
despus,
chaymanta

de ah
,
juntos,
kuska

acompaados
avisar,
,
, , narrar, contar,
willay

decir

34

2.1.

coniugare iugum , .


, , , .
,
(modo indicativo presente, pasado y futuro, ms un
pluscuamperfecto). , ,
; ,
. ,
, .
, ,
:
) ..:

Yo

voy

l o
,
ella va
T

vas

Nuqa
Qan
Pay

ri
NI
ri
NKI
ri
N

) :
Yo ir
Nosotros nos
encontraremos


Nuqa ri SAH (1a. persona singular)
Nuqanchis tupa SUNCHIS (1a. persona

plurar incluyente)

) 2- ..:
Sguela t

Payta

qatiku Y

2.
-H. ,
,
ut.
. -
, .
:
Verbo Principal de
Infinitivo o verbo
movimiento
subordinado
35


Yo estoy yendo
a trabajar papas


rishaNI
papa llank'aH
3.-naku, . naku,
, ,
, . ,
. - ,
,
. , - ,
, .
: ,
. :
Hakuy rihsinakusunchis.
4.-na, (
).
-na, mixuy, , -na,

, , - mixuNA.
,
,
, ,
, .
-na : Mixuna,
, , , , , .
-y, -yki, ,
-n, nchis, -yku, -ykichis, nku, - 1- ,
: ut queant laxis resonare fibris mira gestorum famulae tuorum,

------

.
(
, ).
:
Tengo que irme rpido

debo irme rpido

Usqhaymi rinay kashan


Usqhaymi rinay kashan

kashan -sha- ,
kay, ,
, , 1- 2-
() 3- (),
, .
:
36

tupa NANCHIS kama,


:
- , ,
- , ,
- , .
2.2.
.
,
- ( ).
)

, , , ,
. .
:
!

Achachw
!

Achakw
!

Achalw
!

Aaw
!
Yw

Eh! , Oye! Hey en ingls


Qu sorpresa! For goodness
sake! del ingls
Qu dolor!, Qu desagrado!
Qu lindo!
Qu lindo!

2.3.
.


. - .
, , ,
, . :
, , - 3- . . .
. ,
,
.
1- 2- ..
.
Yo te quiero - .
- , -
37

Yo te quiero a t.

, ,
,

1-

2-
.
:
Muna YKI

significa de por s yo te
quiero a t.

, Nuqa,
qanta, , , .
, :
- ,
, .
, -
.
:

.
, , :
Jos:

Past:

Jos:
Past:

Jos:

,
, ,
,
! ?
,
,

?
,

,
,

!

ac, aquisito
hola, eh, oye
Hola seorita! Ac?

kaylla
yaw
Kayllapichu, yaw sipas.

amigo, paloma
Ac noms, amigo mo

urpi
Kayllapin urpilly.

hacer
Qu ests haciendo?
oveja
pastar, pastorear
por eso
sentarse, residir
Estoy pastando ovejar por
eso estoy sentada ac.
oh...
yo

ruway
Imatatah ruwashankiri.
uwixa
michiy
chaymi
tiyay
Uwixatan michishani,
chaymi kaypi tiya-kushani.
aaannn
nuqa

38

Past:

Jos:

Past:

Jos:

Past:

Jos:

Past:

,
..!

()
,
,
.
!, !



, .
,

? (
)
.
.
?

? ( ?)

.

,

,
( )
.
?
,

. .
,

, ,
. ?

! !
! ?
,
,
,
,
,

papas
trabajar
pampa
Oh...! Yo estoy yendo a
trabajar papas a aquella
pampa
claro, por supuesto
Claro que est bueno
pues.
vamos (let's go)
conocer
conocerse recprocamente
Vamos conocindonos
pues amiga.

papa
llank'ay
panpa
Aaannn. Nuqaqa papa
llank'ahmi rishani hahiy
panpata.
riki
alliny riki.
haku
rihsiy
rihsina-kuy
Hakuy rihsina-kusunchis.

Conozcmonos pues
amiga
nombre
Que es tu nombre?
Luisa
Luisita es mi nombre.
quien?
t
Quin eres t?

Rihsina-kusunchisy
urpilly.
suti
Imatah sutiykiri.
Luwisa
Luwisachan sutiyqa
pi
qan
Pitah qanri kashanki.

Jos
Yo soy Jos.
la vez pasada
pueblo, ciudad
ver, observar
recordar, pensar
La vez pasada te vi en el
pueblo. Recuerdas?

Husiy
Nuqaqa Husiymi kani.
qayninpa
llahta
rikuy
yuyay
Qayninpaqa llahtapi
rikuykin. Yuyashankichu.

tal vez, quiz


tal vez, a lo mejor
Quiz. No recuerdo.

yaqa
yaqapas
Yaqapasch. Manan
yuyanichu.
kayqa
t'anta
munay

toma, he aqui
pan
querer, amar, desear
Toma pan. Quieres?

Qu sorpresa!
Qu sorpresa! Para m?
gracias
corazn, amor
paloma, amigo
Gracias palomita,
corazn, amiguito
39

kayqa t'anta. Munankichu.


achachw
Achachw. Nuqapn.
yusulpaykinsunki
sunqu
urpi sunqu
Yusulpaykinsunki, urpicha,
sunqucha.

Jos:

Past:

.
,
,
()
,

.
.

,

, .
.

as
Siquiera esito.
presto, rpido
vez, veces
ms (cantidad)
hablar, dialogar
Rpido tengo que irme.
Ya otras hablaremos ms.
est bien, bien
reunin lugar de citas
hasta vernos otra vez
Est bien amigo mo.
Hasta vernos otra vez.

hina
Hinallatapis.
usq''ay
kuti
astawan
rimay
Usqhaymi rinay kashan.
Huh kutina astawan
rimasunchis.
chay
tupana
tupananchiskama
Chay urpilly.
Tupananchiskama.


J.

Kayllapichu, yaw sipas.

P.

Kayllapin urpilly

J.

Imatatah ruwashankiri.

P.

Uwixatan michishani, chaymi kaypi tiya-kushani.

J.

Aaannn. Nuqaqa papa llank'ahmi rishani hahiy panpata.

P.

Alliny riki. Hakuy rihsina-kusunchis.

J.

Rihsina-kusunchisy, urpilly. Imatah sutiykiri.

P.

Luwisachan sutiyqa. Pitah qanri kashanki.

J.

Nuqaqa Husiymi kani. Qayninpaqa llahtapi rikuykin. Yuyashankichu.

P.

Yaqapasch. Manan yuyanichu.

J.

Kayqa t'anta. Munankichu.

P.

Achachw. Nuqaph. Yusulpaykisunki urpicha, sunqucha.

J.
P.

Hinallatapis. Usqhaymi rinay kashan. Huh kutina astawan


rimasunchis.
Chay urpilly. Tupananchiskama.

2.4.
. .1.4.5.
, ,
. ,
. :
) -chu :
40

Qusqutachu ri/shan\ki.

) :

Maytatah rishan/ki\ri.

-chu -tah --- ri.


-tah --- ri -n o -mi, ,

. -ri.
) , ,
, ,
?. :

Qanr

Y t?

Nuqaph
?

Qusqut
?
Luwisar

Y Luisa?
Para m?
Al Cusco?

[3]
-N -MI
2.5.
-n -mi kay
. kay (, ,
) , ka-,
1-, 2- 3- ..,
.

().
-n, ,
mi, ,
y w. ,
:
41

I am
I'm
You are
You're
He is
He's

Nuqa kani
Qan kanki
.............

Nuqan
Qanmi
Paymi

3- .. kay ,
KAN , , , ,
. , -
, -sha-, ku pu.
What is?
Where is
the orange

What's?

............

Where's the
orange?

............

Iman kay
Maypin
laranxa kashan.

2.5.1.
-n -mi ,
, .
, ,
. :
Maymantatah
?
kankiri
Qusqumantan
,
kani
().
Kayllapichu,
,
yaw sipas
?
Kayllapin,

, .
urpilly

De dnde eres?
Del Cusco (es cierto) soy.
Ac no ms, seorita?
Ac no ms amigo mo.

2.5.2.
-n -mi -tah ...ri, ,
.
Iman kay
?
T'antan
. (
chayqa
)
Maytan
?
rishanki
(
, )
Punutan
(
rishani
,
)
42

Qu es esto?
Pan es eso .
(es verdad)
Dnde ests yendo?
(A dnde es verdad que ests
yendo?)
A puno estoy yendo.
(Es verdad que voy a Puno)


2.6.
, ,
. ,
, ,
.
. , ,
, ,
. : ,
, , , .

.
,
, .
,
.
.
..
, ,
, -kuna,
.
2.61.
,
. nominare,
, , ..

el, la, lo, las los. . . chaxra (),
sipas (), wayna (), Luwisa ()
.. kuna, ..
2.62.
, ,
.
de. el auto de Luis ( ) ,
; la casa de Mara ,
,
, .
-h hpa, , .
, ,
y w -pa.
.
-pa. -h, -hpa.
43

2.6.3.

para a.
-pah.
2.6.4.

. . ,
,
. : Yo quiero cerveza .
, a. : Yo quiero a Hilda
.
-ta.
2.6.5.
(
propendere . propensio),
a, , ..
, .
-ta -man ( ) .
:
Qusqutachu kay
sipas rishan
Qusqumanchu kay
an rishan


Al Cusco est yendo esta
?
muchacha?
Al Cusco est yendo este

camino

, ,
, ,
:
Qusqutachu kay sipas rishan
-ta, ,
-.
. :
Qusqumanchu kay an rishan
sicut est,
. .
, .
2.6.6.
44

( vocare (llamar, gritar) ,


,
. Oh!
!, !, ,
.
, , , ,
. , (,).
:
,
Seor, dnde est la
?
escuela?

Wayna, icha Qusqutachu


Jven, quiz vas al
, , ,
rishanki.
Cusco?
?

Wiraquchua, maypin
iskuyla kashan

2.6.7.
,
, .
, , ,
con, ( -wan), de (-manta), desde (manta), en (-pi), por, , ,
, , . - -nta.
2.6.8.
:
. N ,
G , D , A , V , Abl
Prp .
Singular

pueblo
del

pueblo
del pueblo

Plural

N.
llahta
llahtakuna
Pueblos
llahtah
llahtakunah
de los

G.

llahtahpa
llahtakunahpa
pueblos
llahtapa
de los
Llahtakunpa
(Ayacucho)
(Ayacucho)
pueblos
para el

para

llahtapah
D.
llahtakunapah

pueblo
los pueblos
al
a los
llahtata

llahtakunata

A.
pueblo
pueblos

ao
ao

Prp.
Llahtaman
llahtakunaman hacia los
hacia
pueblos
!
!
V.
llahta
Pueblos!
llahtakuna


llahtawan
con el
llahtakunawan
con
Abl.
45

llahtapi
llahtanta

pueblo
en el pueblo
por el pueblo


llahtakunapi
llahtakunanta

los pueblos
en los
pueblos
por los
pueblos.

. nta
, ,
. , ,
y w, ni :
por Abancay

Abankayninta

[4]

2.7.
cha, -lla. -cha ,
. Luwisacha
; ancha ; urpicha ; sunqucha .
, -lla
, , ,
, . Sunqully -
, urpilly ,
, .
: Sunquchally, urpichally, .
, ,
-cha -lla .
, ,
. . ,
, , ,
. :

Yau
Husiy,
sirwisatachu,
Eh Jos, deseas cerveza o whisky?

whiskytachu

munanki

, , ?
Whiskychallatan,
Wiskycito noms, caballero.

wiraqucha

46

, .
whiskycito noms
,
, , ,
. , :
, .

2.8.
,
-, , :
.
-qa . .
.
,
, -.
, ,
.
-qa . ,
,
.
-n mi,
2 .
Nuqaqa Husiymi kani
Nuqaqa manan Husiychu kani

Yo soy Jos
Yo no soy Jos.
Estoy yendo al
Qusqutan rishani
Cusco.
Hahiy waynaqa manan wakata

Aquel muchacho
michinchu

no pasta vacas.

Luisita es mi
Luwisachan sutiyqa
(
nombre.
)

.
-qa -n -mi. Payqa mayistrun
kashan : Paymi mayistruqa kashan.
payqa ,
mayustruqa
paymi.
:
47

,
, ,
, -ta.
, , ,
-man.
, kay,
,
,
,
,

,
, .

.
Nuqaqa t'antatan
munashani.
Kay anmi Qusquman
rishan.
Payqa mayistrun
kashan.

.

.
.

.
1.

48

Yo quiero pan.
Este camino va al
Cusco.
El es profesor.

- T'antata munakichu

Ar, munanin.
Manan munanichu.

(papa)
(kisu)''
(misk'i)''
(siyaru)''
- kay taytata rihsinkichu.

Ar rihsinin.
Manan rihsinichu.

(mama)
(wayna)
(sipas)
- Qusquta rikunkichu.

Ar rikunin.
Manan rikunichu.

(Chinchiru)
(Uruwamba)
(Lima )
Qanr rikunkichu
- Luwisa Peruwta rikunchu

Ar, rikunmi.
Manan rikunchu.

(Husiy
(Alisha)
(Luwis)
Payr rikunchu.
- Imatatah ruwashankiri.
(munay)
(mixuy)''
(michiy)
(quy)''

Wasitan ruwashani.
(siyaru)
(t'anta)
(uwixa)
(lapis)

Payr imatatah qushan.

Lapistan qushan.

2.a
Waka hamushan ninin.
(awtu)''
(awiyun)''
(runa)', '

- Ima ninkin. 'Qu dices?'

- Pi rishan ninkn.

Hahiy sipas rishan ninith


(wayna)
(wiraqucha)
(siura)

49

2.b
Maytan hahiy runa rishan.
(warmi) ', '
(awtu)
(awiyun)

Urqutan
(llahta)
(Qusqu)
(Lima)

2.c
Maymanmi kay an rishan.
(runaan) ''
(awtuan) ''

Chinchirumanmi.
(hahiy wasi)
(Abankay) 'Abancay'
(Arkipa)'Arequipa'
Siyarumanmi.
(papa)
(aha) ' '
(liwru)

Imamanmi hamushanki.

2.d
Qusqumantan.

Maymantan kanki.
Qanr

(Lima)
(Arkipa)
(Peruw)''
()
Imamantan siyaru ruwa-kun
(t'anta)
(aha)
(kisu)

Tawakumantan
(triyu)'
(sara)', '
(lichi)''

2.e
Chinchirupin.

Maypin tiyanki.
Qanr.

(Uruwamba)
(Qusqu)
(Wila Wila)'Huila Huila'

Maypin Mayistru kashan.


(Husiycha)
(waka)
(liwru)
(lapis)

Iskuylapin kashan.
(wasi)
(urqu)
(hahiy)
(kay)

Karupichu iskuyla kashan.

Manan. Kayllapin
(hahiy)
(hahiy pampa)
(hahiy urqu qhipa)

50

3.a
Pitah qanri
kashanki.
Qanr.

Nuqaqa Husiymi kashani.

( Luwis)
(Isawil)
(Luwisa)
Pitah payri kashan.

(pay) (Mariya) 'Mara'


(Luwis)
(Husiy)

Nuqari pitah
kashani.
Maytah
Luwisachari.
(Husiy)
(Mariya)
(Luwis)
(Isawil)
Iman kay.
Kayr.
Hahiyr
Chayr

(qan) (Antunu) ''


Luwisachaqa uwixatan
michishan.
(papa - llank'ay)
(wasi - tiyay)
(Qusqu -riy)
(Hahiy -kay)
Chayqa lapistah.
(chay-liwru)
(hahiy-wasi)
(kay-sillita)
Manan chaytaqa rihsinichu.

3.b
Imatah kankiri.

Imatah Husiychari.
Mariyachar.
Luwischar.
Kay runar.
Kay wiraquchar
Mayistruchu kay

Mayistrun kani
(chakariru) ''
(karpintiru) ', '
(chufir) ''
Payqa iskuylirun.
(uwixiru)
(wakiru)
(chakariru)
(kamachi-kuh)', '
Ar, payqa mayistrun kashan.
51

Manan payqa mayistruchu.


wiraqucha kashan.
(kamachi-kuh)
(chufir)
(karpintiru)
Conversacin

1.

A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.

?
.
?
.
?
.
( )?
.

2.

A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.

?
, . . ?
, . .
?
( ).
.
. ?
.
.

Luwischa Uruwambata rin saraman. anpi Antukuchawan tupan hinaspa payman


siyaruta qun.

A.
L.
A.
L.
A.
L.
A.
L.
A.
L.

Kayllatachu.
Kayllatan.
Maytatah rishankiri.
Uruwambatan rishani.
Imamantah rishankiri.
Saramanmi rishani.
Imatatah chay saramantari ruwanki.
Ahatan ruwasah.
Imata ninkn
Ahata ninith.
52

A.
L.
A.
L.

Aaannn. Icha siyaruyki kashanchu.


Ar, kashanmi. Kayqa.
Yusulpayki urpilly.
Hinallatapis.

Pitah kay waynari kashan, nishankich. Nuqaqa Pawlu Awqakusin kani.


Chinchirumantan kani chaymi kichwata allinta rimani. Llahtaypiqa runa kichwallapin riman.
Kunanqa manan chaypichu tiyani. Phamillaymi ichaqa chaypi kashan. Taytaymi chakariru,
mamaytah wasipi tiyan, panaytah uwixiru. Huhllan panay, manan waqiyqa kanchu.
Chinchirupiqa papata llank'anin, wakatapis michinin. Kunanqa iskuylapin kashani Qusqupi
chaymi kastillanutapis rimani. Chinchiruqa Uruwambapin, Uruwambatah Qusqupi, Qusqutah
Peruwpi.
[1]

3.1.
,
, pro
nomine. , ; ,

;
, ; ,
.
3.1.1.

:
nuqa, (); qan, (); pay, ( )
:
Nuqanchis
Nuqayku

Qankuna

. : Nuqanchis
takinchis waynuta, , .
, , , ,
, ,
. , . : Nuqayku
takiyku waynuta, , ,
,
. ,
() ()
.
2- ..
53

3- .. - .

Paykuna

3.1.2.
, pay, , paykuna, , ,
. ,
per se, , .
3.1.3.
. Huh,
, .
, : Huh siura, huh waynawan tupan,
: .
3.1.4.
,
.2.6.8.

3.2.
,
.

.
3.2.1.

-h -hpa , pa , ,
. ,
-pa.
Nuqa
, h -hpa

Pay

,
Nuqahpa

paypa

..

3.2.2.
, ,
,
.2.6.8. :
Nuqahpah
Qankunahwan



54

Para lo que es mo
Con lo que vosotrosa o

Paykunahpi

ustedes
En lo que es de ellos


3.3.
Kay, chay, hahiy chahay y wah,
, , , ;
, , ,
.
)
( )
.. .. :
Kaymi tapun Luwista
Ahatan chaykunaqa munanku
Munaychatan hahiykunaqa takinku.

Este(a) pregunta a Luis.


Esos quieren chicha
Aquellos(as) cantan bonito.

) , ,
, .
, kay, chay hahiy,
, , ,
, . :
Kay
(chay)
()
Chay sipaskunawan
Hahiy sipaskunapah

sipas


(hahiy)
()

) .
:
Kayllapichu, yaw
,
sipas.
Seorita usted ac?
? (
(en este sitio o lugar o en aqui?)

?)

Kaylatachu.
Ac no ms?
?

Kayllatan.
Ac no mas.

[2]

55

3.4.
qui, quae, quod ,
, quin (el que o la que) ..
.
-h -sqa
.

T'anta
mixusqaykiqa
, ,
)

mamaypa

ruwasqanmi
(

El pan que comiste fue hecho por mi mam (de mi mma su hechura es)

Chayamuh
runaqa
.

wayqiymi.

El hombre que ha llegado es mi hermano.


Waqah
wawachaqa

ususiymi.

La bebe que llora es mi hija


Rikusqaykuqa
chiqahmi.
, () . ( , ).
Lo que nosotros (excluyente) vimos es verdad. (lo visto por nosotros).
Paykunaqa
rakiyta
atinkuy
,

qhapah

kasqanku

rayku.

Ellos pueden repartir por que son ricos.


Rikusqay
wiraquchaqa
, , .

rihsisqansunkin.

El caballero que (a quien) vi te haba conocido.

1-
Usqhaymi
.
Tengo

rinay
que

kashan
ir

56

pronto.

Tupananchis
, ( ).
Hasta que nos veamos (otra vez).

kama

3.5.

, 1 .1.5.4.

3.6.
,
, ,
. mo (), tuyo (),
suyo (), nuestro (), vuestro () y el su () (su de ellos ()) y
: mi, tu, su .


(). , ..,
,
, ,
. ,
,
. : . ,
, : .

.
: tu casa ( ) tus casas ( ); nuestra casa ( )
nuestras casas ( ).
:
-y
-yki
-n

mi, mo;
tu, tuyo;
su (de l).

:
(
)
nchis
()
-yku
-nku

57

nuestro (incluyente o de
todos)
nuestro (excluyente)
su (de ellos)

.
- res nullus (
). .. , . -
,
. ,
, , : . , ,
, , . ,
,
.
) , ,
, ,
.
:

chaxra
allpa
rinri

la
chacra

llahta

tierra
oreja
pueblo

llahta
alqu
uchu

pueblo

mi

chacra

allapayki
tu tierra

rinrin

su oreja
nuestro

llahtanchis
pueblo
() (incluyente)

nuestro
llahtayku
pueblo
()(excluyente)

vuestro
alquykichis

perro

el aj de
uchunku
ellos.
chaxray

perro
aj

) , ,
, y w
-ni, .
-nta.

sipas
Per
takiy
tusuy

haylliy

an
allin

muchacha

sipasniy

Per
cantar

Peruniyki
takiynin

bailar

tusuyninchis

mi chica
tu Per
su cantar
nuestro

baile

nuestro
halliyniyku

triunfo

vuestro
anniykichis

camino

bienestar
allinninku
de ellos

triunfar
camino
bien,
bueno

58

) .
-kuna,
, -s -es,
, . :
mis
casas

tus
sipasniykikuna

chicas
sus

wawankuna
hijos
wasiykuna

)
-kuna, -kuna - .
askha, , .
Singular
wasinchis

(incluyente)

wasiyku

(excluyente)

wasiykichis

Plural
wasinchiskuna

askhan wasiyku

wasiykichiskuna

kinsan wasiyku

wasinku

iskaymi

wasinku


askhan wasinku

.2.6.8.
[3]
wawayuh
warmiyuh


wasiyuh

barayuh

59

tiene beb
tiene
mujer
tiene casa
o es dueo de
casa
tiene vara
o es dueo de
la vara

( varayh , .
, ,
.
-yuh - llahta,
( ).
.
de. :
Qusqu
llahtayuh
Bolibiya
llahtayuh

de
Cusco

de
Bolivia

cusqueo
boliviano

-yuh, ,
.

11

es chunka
huhniyuh

10

1
10 1

101

es pachax
huhniyuh

100

1
101

,
.


:
Auc.:

nio
adolescente
ya
mnibus
Eh
muchachos!
Ya llegar
el mnibus?
Esc.:
llegar,
arribar
S, pronto
llegar ya.
noche
temprano, de
maana

, !

?

warma
a
unnibus
Yaw warmakuna. achu
omnibus hamunqaa.

,
chayay
Ar yaqaan

, tuta
.
tutallamanta
sapa
,
tutamanta
Tutallamantan sapa
,
60

Auc.:

Esc.:

Auc.:

Esc.:

Auc.:

cada, todos los


das
,
de maana

Todas las
maanas viene


temprano.
.
y yo ms

esperar

as, de este
,
modo

vosotros

Entonces
,
esperaremos
conmigo ms y -.
as les seguir
a Uds.
hasta Wila
Wila.
Claro.
.
.
Ven pues.
pero

nosotros
()
(excluyente)
ir por

obligacin

Pero nosotros

estamos yendo .
a la escuela
del pueblo.
luego,
,
entonces
,
semejante,

igual
,
colega,

compaero

escolar
Entonces sois ?
compaeros
de escuela?
hermana

(v. a m.)

hermano (m. a
( )
v.)
hermanos (v. y
,
.
m.)
S, tambin
somos
hermanos.
saber,

! .
conocer
61

tutumantanpis hamun.

nuqapuwan
suyay
hinaspa
qankuna
Chhaynaqa hakuy
nuqapuwan suyasunchis
hinaspa qankunata qatikusaykichis Wila
Wilakama.

Riki. Hamuy.
chaypas
nuqayku
ripuy
Chaypas nuqaykuqa llahta
iskuylatan ripushayku.

chayri
masi
iskuylirumasi
Chayri
iskuylirumasintinchu
kankichis.

pana
tura
panatura
Ar. Panaturantin m
kaykupas.

yachay
Aaannn. Manan chaytaqa

Oh!. No saba
eso.
pap y mam
Quienes son
vuestros
padres?
Esc.:
don
doa
Juan
Don Juan y
doa Mara.
Auc.:
verdad,
cierto
ellos
Verdad? Yo
les conozco.
natural del
pueblo
Yo tambin
soy de este
pueblo.
Esc.:
ah si?
nosotros
(incluyente)
Ah, si?
Entonces
nosotros
somos
paisanos.
cual, quin
Cul del
pueblo eres?
Auc.:
Pablo
Auccacusi
Yo soy Pablo
Auccacusi.
cuanto?
ao
Cuntos aos
tienen?
Esc.:

diez
cuatro
catorce
dos
doce
Yo tengo 14
aos y ella
tiene 12 aos.


.
, ,

?
.


.

yacharanichu.
taytamama
Pikunatah
taytamamaykichisri kanku.

dun
dua
Huwan
Dun Huwanwan dua
Mariyapuwanmi.
chiqah
paykuna
Chiqaht. Paykunataqa
rihsinin.
kay llahtayuh
Nuqapis kay llahtayuhmi
kani.

?
()
ansi
, ? nuqanchis

Ansi. Chhaynaqa
().
nuqanchisqa
llahtamasintincha kanchis.
,
mayqin

Mayqintah kashankiri.
?


.
?

14 ,
12.

62

Pawlu
Awqakusi
Pawlu Awqakusin.
hayk'a
wata
Hayk'a watayuhatah
kankichisri.
chunka
tawa
chunka tawayuh
iskay
chunka iskayniyuh
Nuqan chunka tawayuh kani
paytahmi chunka
iskayniyuh.

Est bien
.
ensear


Qu cosas les
ensean en la ?
escuela.
Esc.:
,

leer
libro, escritura

escribir

castellano
..,
etc., todo eso y

ms
A leer, escribir
,
y a hablar el
-.
castellano.
Auc.:

allinmi
yachachiy
Imakunatatah iskuylapiri
yachachisunkichis.

liyiy
qilqa
qilqay
katillau
ima
Liyiyta, qilqayta, kastillanu
rimayta iman.

A.

Yaw warmakuna. achu unnibus hamunqaa.

E.

Ar, yaqaan chayaramunqa. Tutallamantan sapa tutamantanpis hamun.

A.

Chhaynaqa hakuy nuqapuwan suyasunchis, hinaspa qankunata qatikusaykichis Wila Wilakama.

E.

Riki. Hamuy. Chaypas nuqaykuqa llahta iskuylatan ripushayku.

A.

Chayri iskuylirumasintinchu kankichis.

E.

Ar. Panaturantinm kaykupas.

A.

Aaannn. Manan chaytaqa yacharanichu. Pikunatah taytamamaykichisri kanku.

E.

Dun Huwanwan dua Mariyapuwanmi.

A.

Chiqaht. Paykunataqa rihsinin. Nuqapis kay llahtayuhmi kani.

E.

Ansi. Chhaynaqa nuqanchisqa llahtamasintinch kanchis. Mayqintah


kashankiri.

A.

Pawlu Awqakusin. Hayk'a watayuhatah kankichisri.

E.

Nuqan chunka tawayuh kani, paytahmi chunka iskayniyuh.

A.

Allinmi. Imakunatatah iskuylapiri yachachisunkichis.

E.

Liyiyta, qilqayta, kastillanu rimayta iman.


[4]

3.8.
63

, ,
, , , .
, ,
( ) . ,
,
.
, ,
, ,
.
3.8.1.
.

.
,
, . Yo como seviche ( ), :
siwichitan mixushani; ,
, : t'antatawan, siwillatawan, papatawanmi
mixushanki. ( ,
-ta, ).
, ,
. ?
, , .
: Yo amo, yo amar, ellos amaban - , ,
. , ,
, , ,

. : Yo
te amo; Elsa me ama; Tus padres te quieren , ,
. ,
,

.
3.8.2.
, ,
. munayki, munawanki, munasunki : ,
, . , ,
: nuqa munani qanta, yo te quiero ..

, .
, , , .
: Nuqa munayki qanta, qan munawanki

64

nuqata, Huhiy munasunki qanta, : ,


.

3.9.
, ,
,
.
, S,
O,
.
:
1s.- 1- ..; 2s.- 2- ..; 3s.- 3- ..; 1Pi - 1-
..; 1Pe - 1- .. ; 2P - 2- ..
; 3P 3- ..
. ,
, ,
. Allichu tapuyu-kusayki
: , .
: S 1s. () > 2s. ( O.). ,
1s,
, 2s ,
.
-sayki,
tapu. -yu, ,
-ku,
.
:
T me amas (S.

2s., O. 1s)

l les quiere (S.



3s., O. 2P)
Ellos te quieren (3P

a 2s.)

munawanki
munasunkichis
munasunkiku

, (
1s. 3p 3s/P).
,
, .

65

S\

1s (a

1s
2s
3s
1Pi

2s (a t)

m)

yki
wanki
wan

sunki

3s/P
Normal
ni
nki
n
nchis

(qanta)
ykiku

1Pe
(nuqata)
wankichis
3P
wanku
2P

1Pi
(nos-in)

2P (a vos.)
ykichis

wanchis

wankiku
wanku

sunkichis
(qankunata)
ykiku

yku
mkichis

sunkiku

1Pe (nosex)

nku

(nuqaykuta)
wankichis
wanchis
wanku

sunkichis


S\

1s
2s.
3s
1Pi
1Pe
2P
3P

3s/P
1Pi (nos-in)
Normal
(rqayki)
(rqani)
rayki
rani
(warqanki)
(rqanki)
waranki
ranki
(warqan)
(rqasunki)
(rqan)
(warqanchis)
waran
rasunki
ran
waranchis
(rqanchis)
ranchis
(rqaykiku)
(rqayku)
raykiku
rayku
(warqankichis)
(rqankichis)
warankichis
rankichis
(warqanku)
(rqasunkiku)
(rqanku)
(warqanchis)
waranku
rasunkiku
ranku
waranchis
1s (a m)

2s (a t)

1Pe (nos-ex)

(warqankiku)
warankiku
(warqanku)
waranku

(warqankichis)
warankichis
(warqanku)
waranku

S\

1s ( a m)

(sqayki)
sayki

1s
2s
3s

2s (a t)

wanki
wanqa

sunki

1Pi
(sqaykiku)
saykiku

1Pe
2P
3P

wankichis
wanqaku

sunkiku

3s/P
Normal

1Pi
(nos-in)

1Pe (nosex)

(sqaykichis)
saykichis

sah
nki
nqa
sun
sunchis

wanchis

wankiku
wanqaku

66

sunkichis

(sqaykiku)
saykiku

sahku
nkichis
nqaku

2P

wanchis

wankichis
wanqaku

sunkichis


S\

1s

1s
2s
3s
1Pi
1Pe
2P
3P

2s

3s/P

1Pi

1Pe

2P

way
wanchun

sunki

y
chun

wananchis

wayku
wananku

sunkichis

waychis
wacunku

sunkiku

ychis
chunku

wananchis

wayku
wachunku

sunkichis


( )
S\

1s

1s
2s
3s
1Pi
1Pe
2P
3P

2s
(qanta)

3s/P

nayki
nan
nanchis
nayku
naykichis
nanku

nasunki
naykiku

wanaykichis
wananku

1Pe

2P
(qankunata)

wananchis

wanaykiku
wananku

wananchis

wanaykichis
wananku

nay

nay
wanayki
wanan

1Pi

nasunkiku

nay
nasunkichis
naykiku
nasunkichis


()
S\

1s

1s
2s
3s
1Pi

3s/P

waytiyki
wahtin

htiyki
htin
htinchis

suhtiyki
(qanta)
htiyku

wahtiykichis
wahtinku

1Pi

1Pe

wahtinchis

wahtiykiku
wantinku

htiy

htiy

1Pe
2P
3P

2s
qanta

htiy

htiykichis
htinku

wahtinchis

wahtiykiku
wahtinku


()
67

suhtiykichis
(qankunata)
htiyku

htiyku

suhtiykiku

2P
qankunata

suhtiykichis

S\

1s
2s
3s

1s

2s
ykiman

3s/P
yman
wah

wankiman
wanman

sunkiman

nman

3P

ykikuman
wankichisman
wankuman

sunkikuman

1Pe
wankikuman

waswan
wasunman
waswanchis
wasunchisman

swan
sunman
swanchis
sunchisman
ykuman
wahchis

1Pi
1Pe
2P

1Pi

wankuman

wankichisman

waswan
wasunman
nkuman
waswanchis
wasunchisman

wankuman


S\

1s
2s
3s
1Pi
1Pe
2P
3P

1s
wasqanki
wasqa

2s
sqayki
sqasunki
sqaykiku

wasqankichis
wasqaku

sqasunkiku

3s/P
sqani
sqanki
sqa
sqanchis
sqayku
sqankichis
sqaku

1Pi

1Pe

wasqanchis

wasqankiku
wasqaku

wasqanchis

wasqankiku
wasqaku

[5]
/
3.10.
/, ,
.
.
, . /
:
) -ntin, ()
todo integrado , ,
. ,
. ,
,
.
68

,
, .
:

Tawantin suyo .
. ,
,
,
.
, , :
panaturantin
: ,
,
. siblings too - ,
, .
, inclusive somos hermanos -
.
) Hinantin, - .
, .
,
.
:
an niykia, Piki Chaki,
kikin wauy ichhunantin,
hinantin urqu hinantin,
sayarinman awqa wasi,
chaypachapis sayariymanmi
paykunawan churakuspa.

,
. urqu
(mountain, hill high land (, ) ;
, , , )
. ,
urqu . urqu high land
() Dios (). ,
- ,
,
. :
, ,
69

[Z5]: .. ..
.

,
,
,
, ,
.
) Tukuy (
, ).
, . :
Tukuy runakuna,
: tukuywanmi phiasqa kashani ,
.
) Llapa, llipi, lluy, lliw , ,
. :
,
:
Lluymi yachanan Constituciontaqa
Llapa Ciudadano runan yachanan Constituciontaqa
Llipinmi yachanan Constituciontaqa.

, ,
,
. , , hic et
nunc, ,
, , .
.
) Sapa
, , . ,
, .. ,
.
Sapa p'unchaymi inti lluhsimun


Sapa watanmi Qusqutaqa rini
.
.
Sapa ,
nka (
).
Rakiychis iskay laranxata sapankaman

Kinsankay aswan
.
70

[Z6]:
(). .

1. ,

sapa ,
solus , ,
. .
(3.3)
Sapaymi wasipiqa kashani
( )
Sapaykin uwixataqa michinayki
.
sapa,
,
:
Uma sapa

sinqa sapa

simi sapa

maki sapa
siki sapa

( )

qulqi sapa
yachay
sapa

; ,

) Imaymana, . Imaymana ,
curriculum vitae, ..
, .
Qanmantaqa imaymanatan yachani
-.
(curriculum vitae).
Imaymanatay willariwanki
.
) Ima, que (),
,
, aet coetera, ,
y (), , ,
.. . .. :
:
:

Imakunatatah iskuylapiri yachachisunkichis


?
Liyiyta, qilqayta, kastillanu rimayta iman.
, , ,
.

71

[Z7]:

: / : ) ntin,
; ) hinantin,
; ) tukuy,
, ; ) llapa, llipi, lluy lliw,
; ) sapa,
; ) imaymana, ) ima
.. ...
() Kama, Pura Masi
3.11. kama ,
.
) ,
, .
Qusqukaman risah
Luniskamay
Manusaykin waranqa
suliskama

) -kama
:
warmikamachu

kaypi
() ?
tiyankichis
mayistrukamachu
?
mixunqaku

[6]
3.12 -pura -kama
, , .
, , :

warmipurachu kaypi
( )
tiyankichis.
?
Mayistru purachu

mixunqaku
, pura -kama
, :
warmipurakamuchu

kaypi tiyankichis
?
Mayistrupurakamachu

72

mixunqaku
3.13. -masi - : , , , ( -,
-), .

-.
iskuylirumasi
llahtamasi
qharimasi


,
,

:


, .

iskuylirumasiyki
llahtamasinchis
qharimasiykichis

3.14. .
. 1 9, - 10 ,
9 ,
-yuh, ,
, veinte y uno, treinta y siete ochenta
y seis.
,
. , yuh 1 9. , , , yuh . , -yuh.
,
. ,
-ni. :
huh

chunka

10

huhniyuh

iskay

pachax

100

iskayniyuh

kinsa

waranqa

kinsayuh

tawa

hanu

tawayuh

pisqa

pisqayuh

suhta

suhtayuh

qanchis

qanchisniyuh

pusah

pusahniyuh

isqun

isqunniyuh

1
000
1
000 000

73

[Z8]: ,


: !
[Z9]: .
, 555 [] []

[Z10]:
[Z11]:
[Z12]:

11, : 11 -
10, 1,
chunka huhniyuh,
. , 20
10 () : iskay chunka.
77, qanchis chunka qanchisniyuh
70, 7.
.
- , .
, . ,
, ,
1996 : waranqa isqun pachax isqun chunka
suhtayuh.
3.14.1. ,
. , ,
. , ,
(1). :
kinsa warmi

chunka wawa

10

isqun chunka kilumitru

90

. . . .. -kuna.
.. .
.
3.15. kay sum ()
, to be , -
. , , ,
, .
, ,
.
( ), kay.
) kay .
, ,
. :
Iman sutiyki
Luwisachan
sutiyqa
Qanmi kanki allin
runa
Iman kay

?
74

Chayqa lapisth

) , , -n -mi
, ,
, ,
kay.
. :
Luwisachan sutiyqa
-n
.
) -th - . -th
-n -mi .
:
Luwisachath
, ,
, :
Luwisachath sutiyq
) - ,
-tah. , tah -ri ,
Imatah sutiykiri. tah
,
: hahiy wiraquchan Qusquta rishan kay siuratahmi Uruwambata rishan,
- : , -
. , ,
, .

[Z13]: ..
[Z14]:
,
,
-
.
,
(contrapeso)!

,
tah ri.

[7]
,
3.16. ,
, ,
.
-ta.
T'antatan munashani
Karmintan munashanki
Allichu tapuyukusayki
qanta
Imallatachu icha



,
?
?

3.16.1. , , .
: ,
. .
75

[Z15]: ..

.
, ,
, .
3.16.2.
, : , .
(
) ,
- .
, [Andrs Alencastre
Gutirrez], [Kilku Warak'a],
,
. :
, .
Kusisqallapuni
kawsakuy
Llahtayta, wasiyta


, ,

qhawarihtiymi,
sumah para phuyu

,
,
[, ] .

rixuriykamun

(
)
Imatachu icha
kamachikunki
Maytatah rishankiri

- ?
?

Qusqutan rishani

3.16.3. , ,
. .
, ,
, .
.
1.
Imakunan Kaykuna
(chay)
(hahiy)

Runakunan
(wasi)
(urqu)
(an)
(waka)
(mallki) ''
(alqu) ''
(urpicha) ''
(michi) ''

2.
Kastillanuta

Ar, yachaykun.
76

[Z16]: ..
, .

yachankichischu.
Manan yachaykuchu
(siyaru - munay)
(Lima -rikuy)
(mayistru - rihsiy)
(kichwa - rimay)
Hahiy warmakuna
Ar, rimankun.
kichwata
Manan rimankuchu.
riman kuchu.
(mayistru rihsiy)
(Lima - rikuy )
(misk'i - munay)
(kastillanu - rimay)
Ar, allintan rimashanchis
Allintachu
rimashanchis.
Manan. Pantashanchismi.
(. ).
(liyiy )
(qilqay)
(yachay)
(ruway)
(llank'ay)
Imatan
Mayistrutan suyashayku.
ruwashankichis.
(siyaru - pitay) ''
(liwru - liyiy)
(waka -michiy)
(uwixa - ak'ay) ''
(sara - muchay) ''
Paykunaqa t'antatan
Paykunari imatatah
mixushanku.
ruwashanku.
(chaxra - llank'ay)
(aha - uxyay) ''
(kichwa - yachay)
(Qusqu -riy)
3.
Piwanmi
Mayistruwanmi.
llank'ankichis.
(tiyay)
(Mariyanu)
(puriy) ''
(runakuna)
(tupay)
(sipaskuna)
''
(mayistrukuna)
(yachay) ''
Imawanmi papata
Taxllawanmi.
llank'ankichis.
(qilqay)
(lapis)
(mixuy)
(kuchara) ''
(waka - ak'ay)
(kuchillu) ''
(unquy)
(chuxchu) ''
'
Siyarutawan, kafiytawanmi.
Imakunatan
77

munashankichis
(lapis, liwru)
(aha, kuka)
(papa, sara. t'anta )
(alqu, michi, uwixa, waka)
Pipuwanmi
iskuylata rinkichis

Pikunan
taytamamaykichis.

Mayqinkunan
iskuyliru
masiykichiskuna.

Husiychapuwanmi.
(Mariyacha)
(qan)
(paykuna)
(qankuna)
(iskuylirukuna)
Dun Huwanwan, dua
Mariyapuwanmi.
(dun Luwis, dua Alisha).
(kay tayta, hahiy mama)
(hahiy siura, kay wiraqucha).
Husiychawan, Mariyachawan,
Luwisachapuwanmi.
(Mariyanu, Isawil, Huwan)
(Antuu, Luwis, Mariya)
(kay sipas, hahiy wayna)
(chay waynakuna, kay sipakuna)

Maykaman
rishankichis.

Iskuylakaman.
(llahta)
(Qusqu)
(Lima)
(Peruw)

Hayk'ahkaman
kaypi kankichis.

Tayrimankaman.
(ch'isin) ''
(paqarin) ''
(minchha) ' '
(huh simana) ' '
(huh killa) ' '
(huh wata) ' '

4.
Yupaychis huhmanta chunkakama

Kunantah chunka huhniyuhmanta iskay


chunkakama.
Hayk'an watayki.

78

Huh,
(2,3,4,5,6,7,8,9,10)
Chunka
huhniyuh,
(12,13, 14, 15, 16, 17,
18, 19, 20).
Iskay chunka
tawayuhmi.
(8)
(21)
(26)

Maytukuymi wakayki.
(uwixa)
(chaxra) ' ( )'
(liwru)
(mallki)
Maychhikatah qulqiykiri kashan.
( ?)

(15)
(29)
(30)
(44)
Pisqa chunka
kinsayuhmi.
(300)
(17)
(32)
(1,000)
Tawa pachax
sulismi kashan.
( 400 .)
(55) (500)
(70) (4,000)
(98) (10,000)

.
1.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.

? ( ?)
.
?
.
?
.
?
.

2.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.

?
.
10 15.
. 10, 11, 12, 13, 14, 15.
?
5 .
?
.

- numiru.

Huh wiraqucha huh t'aqa istudiyantikunawan rimanku unibersidadmanta rimaykuna
yachaymanta ima.
79

W.
I.
W.
I.
W.
I.
W.
I.
W.

Yaw, wayna sipaskuna. Imatan kaypi ruwashankichis.


Unibersidadpin istudiyashayku.
Imakunatatah chaypiri yachashankichis.
Kastillanu rimayta, kichwa rimayta iman yachashayku.
Pitah kichwatari yachachishan.
Ayakuchumanta mayistruwan Qusqumanta huh waynapuwanmi.
Mayqin kichwatah chayri.
Qusqu kichwan.
Hayk'atah kichwa klasipiri kashankichis.
Chunka kinsayuhmi kayku. Isqunmi warmikuna tawatah
I.
qharikuna.
W.
Hayk'ahkamatah kay unibersidadpiri tiyankichis.
I.
Agustu killakaman.

t'aqa
istudiyanti
Unibersidad
agustu

''
''
''
''

qhari
Istudiyay
klasi

''
''
''

Qusquqa karupin kashan. Limamantan unnibus rin Abankayninta, hinaspan


kinsa p'unchaypi chayan Qusquman. Awiyunmi ichaqa yaqa iskay urallapi phawan.
Sapa p'unchaymi awiyun rin Qusquta. Chaypin rinku runakuna huh llahtakunamanta.
Qusquta rinki chayqa Machupixchuta, sahsaywamanta, Chinchuruta iman rikunki.
Qusqumantan awtukaril rin Machupixchuman. Chinchiruqa manan karupichu, awtun
rin sapa dumingun Qusqumanta. Munanki chayqa Arkipatapis rinki makinapi, hinaspa
Punuta, Titiqaqa quchata ima rikunki chaymantatah Limaman ripunki unnibuspi.
ura
Machupixchu
dumingu
awtukaril

makina
''
Titiqaqa
'
-
Qucha
'
''
Sahsaywaman
''
''
''

4
[1]
(
) -y, , , -m,
!, ! ( !
!). ,
.

80

4.1 -y (; ) -
, , .
, ,
. pues (, ,
), ,
. , pues
,
.
,
, pues
,
.
, -y.
:
()
, .
-

Hakuy rihsinakusunchis
Rihsinakusunchisy, urpilly
Wasiykitaqa risahy
Manay munanqachu

4.2. -ya .
, ictus
.
Llahtaytaqa hamuyari
Llank'aytaqa tukunkiyari

.
.

, -y
-ya -y -. :
, ,
,
,

,
.

Waqayari, waqayari
qhari waqayta wiay waqay
awqanakuyman haykuspayki,
wayqi kayta qunqaspayki,
ak'ariypi rikukunki,
qan kikiyki siq'ukunki.

waqay ,
-y, -y.
4.3 -ma ,
, .
Askham wakaykiqa

[Z17]:
.

! .
81

[Z18]: .

kasqa
Panaturantinm
kaykupas

! ..
!
.

Sinchitam parayusqa

4.4. -ma ,
.
(Faustino Espinoza
Navarro), 1963 ("Qosqo")
.
? ? (
)
Yachaypa paqarinan
.
Khullu llunp'ah
, .
q'isan .
-----Yachay Wasi
----- .
Imasmari, imasmari

? ?
.
.
.
.
----- .

Imasmari, imasmari
awiyuhpa rihsisqan
Yachayniyuh wiraqucha
Manatah purinchu
Manatah rimanchu
-----Qilqan.
Imasmari, imasmari
Samaykupas,
puukuypas
Qillakuypas,
llank'aypas
Mihllayllapin
hap'irayasunki
-----Tiyana

, ?
, .
.

.
----- -

4.5. Yaw, .
. . . Yawkuna.
Eh!, Hey!, : !
.
, , ,
, .
:
82

[Z19]:

[Z20]:
.

Kayllapichu, yaw
sipas

, , (
)?


(carnaval apurimeo):
, , !
?

Yaw, yaw, puka pulliracha


Imatan ruwanki chaxray uxupi

4.6 Haku hakuchis ,


,
vamos, (), ,
. let's go
let's get, let,
.
() .
, .
Rihsinakusunchisy,
,
urpilly
.
Hakuy, puriramusunchis
, .
Hakuy rihsinakusunchis

4.7. Kayqa - .
(. He aqui), (toma), (coge),
(recibe), .
, ,
: Ecce homo,
. , ,
to be, here is , , heres,
: H aqu.
Kayqa t'anta. Munankichu
Kayqa phuyu phumushan
Paramunqapasch
Simon! Simon!
Kayqa Satanassi maakun
hap'inasuykita, triyuta
hina suysunapi
suysunasuykipah

[Z22]: - He
aqui el hombre

. ?
.
, .
! !
, ,
,

.

. . 22, .31
, 22 1901 ,
()
, San Lucaspa Quelnaskan
83

[Z21]: , ,

[Z23]: :
! ! , ,

- ;
.
[2]
.
4.8. (1.4. )
-sha, -ku, -yku -yu. 4,
.
.
4.8.1. -mu ,
. , , ,
, , .
:

apay
Mixunata
taytaykiman apay.
Hahiypin
llank'ashan.

.
(
).

12 .

apamuy
Las dus urastay mixunataqa
apamuwanki

lluhsiy
Ama rimayachu.
lluhsiy kaymanta

lluhsimuy
Ima urastan
iskuylirukuna
lluhsimunqaku

( )
.
( ).

( )

? ( )

4.8.2. -ra, -ri -ru .


, , ,
. :
takini
takirini
ayqinki
ayqirinki


84


()

4.8.3. -ru, , -ri. :


takirini

takiruni

ayqirinki

ayqirunki

4.8.4. -ra, , -ri -ru,


-mu.
, (Auccacusi) :
?

- achu unnibus hamunqaa


:

, .

- Ar yaqaan chayaramunqa

-ra -ri -ru,


. ,
-ra -rqa,
. :

Aaan, mana chaytaqa yacharanichu


! .

Nuqaqa, Qusqu, apamuraykin


Layu quchaypa ch'inkil ununta,
sumah allpayki qarpanaypah,
llapa chaxraykih t'ikarinanpah
Kilku Warak'a
!
,
,
.

85

4.8.5. -ra -ri -ru,


. , ,
-ri -ru, .
:

- Ar, yaqaan chayarumunqa.


4.8.6. -pu, ,
.
:
:
Chaypas nuqaykuqa llahta iskuylatun ripushayku.
.
rishayku -pu.
, ex motu propio (
) . ,
, ,
:
(), .
.
:
, .
a fortiori (,
) . :
Warmiyuhas
kapun

,
.

-pu ,
.
. ( ,
, . 4.10.)
Chaymantatah Limata ripunki unnibuspi
.
, pu . .
86

[Z24]: a
fortiori - .

,
, , ,
.
4.8.7. -pu, ,
,
-ku, yku,
, .. .
-ku -yku u a. qhipay
: . Qhipapuy :
, a quipakapuy, :
, .
- -ku ,
-ka, , :
qhipakupuy.
Kilku
:
Maytan pusaykiman,

, ,

urpi,
qhipakapuy,
qhipakapullay.

, (
)

4.8.8 -mu, ab distans -ku yku -ka -yka,


. :
Apu Willkanuta,
,
Apu Awsanqati,
,
qunqur chakin

nuqa,
()
qayllaykamuykichis.
.
: qayllaykumuykichis,
qayllaykamuykichis.
4.8.9. -pu, , ,
mu, u ,
.
u hamuy, -pu -ku -ka q'asay.
Llapaykichischu hampurankichis, icha pikunachu q'asakamurankupas.
- ?
[3]

87

4.8.10. -chi, , ,
. -chi ,
, ,
.
Llank'ani

Llank'achini


,
.

Qatini

Qatichini

,

.

-chi ("Melodas
Religiosas") () 1924
(Jos Pacfico Jorge).
:
Khuyasqay llahta, niway

,
:

Maypin llakichirqayki

Qantan qispichirayki

Awqaykikunah
makinmanta.

, , :
,

Rimasqayta uyariwaychis,
Chaymantatah
qatichikuwaychis

(
).

.
.
.

.
.

, ?

allin
Allillanchu mayistru.

, . ?
?

wawa
Allillanmi wawakuna. Imaynallan
kashankichis.

sumah
aswan
kamay
88

,
,
.
,
?

. ( )

.
.

?


.
.
,

(
)
.
, ,

kamah
Sumahllan aswan kamahninchispa
munayninwanqa.
uras
Ima urasan kashan.

las uchu
an las uchua.
haykuy
haykumuy
klasi
uxu
Haykumuychis klasi uxuman.
Imatan kunan tutamanta ruwasahku.
amarah
chaymantaa
Amarahy.Chaymantaa nisaykichis.
llapa
llapaykichis
hampuy
q'asa
q'asay
q'asa-kuy
Llapaykichischu hampurankichis, icha
pikunachu q'asakamurankupas.

?
- ?
.


.
,
, ,


,
.

Bixturchawan Mariyanuchawanmi
mana kankuchu.
chayqa
chayrah
rixuriy
Karupin wasinku. chayqa chayqa
chayrahch rixurimunqaku.

pihpa
,
( ) maay

.
Pihpan lapisnin kashan.Maayuwaychis.
?
,
.
.
kulur (pawkar)
.
89

Nuqahqa kashanmi. Ima kulurtatah


munashankiri.

.
?
.
,
.

.
.
.
,
!
.

,
.

puka
Pukata, allichu.
Manul
punku
wisq'ay
Yaw Manulcha. Punkuta wisq'ay.
bintana
kichay
Qantah bintanata kichay wayrah
haykurimunanpah.

, .
.
,

?

runa simi
simi
Mayistru hayk'ahmi runa simita
rimasahku.

,
.
, .
,
,
.
,
,
,
,
.

unay
Manan unaypichu.
qhaway
uyariy
qatichi-kuy
Liwruykichista qhawaspa rimasqayta
uyariwaychis chaymantatah
qatichikuwaychis.

,
.
,
.
.

yapa
yapamanta
atiy
Allichu yapamanta niy.Manan atiruykurahchu.

,
.
, .
,
.

()
. ,
.

Rimasqayta hinalla ninkichis.


kusa
chhayna
sasa
Kusa kunanqa. Chayna manan sasachu.


90

E.

Allillanchu, mayistru.

P.

Allillanmi wawakuna. Imaynallan kashankichis.

E.

Sumahllan aswan kamahninchispa munayninwanqa. Ima


urasan kashan.

P.

an las uchua. Haykumuychis klasi uxuman.

E.

Imatan kunan tutamantan ruwasahku.

P.

Amarahy. Chaymantaa nisaykichis. Llapaykichischu


hampurankichis icha pikunachu q'asa-kamurankupas.

E.

Bixturchawan Mariyanuchawanmi mana kankuchu. Karupin


wasinku, chayqa chayrahch rixurimunqaku.

P.

Pihpan lapisnin kashan. Maayuwaychis.

E.

Nuqahqa kashanmi. Ima kulurtah munashankiri.

P.
E.
P.
E.
P.

Pukata, allichu. Yaw Manulcha, punkuta wisq'ay. Qantah


bintanata kichay wayrah haykurimunanpah.
Mayistru, hayk'ahmi runa simita rimasahku.
Manan unaypichu, Liwruykichista qhawaspa rimasqayta
uyariwachis, chaymantatah qatichi-kuwaychis.
Allichu yapamanta niy. Manan atiruy-kurahchu.
Rimasqayta hinalla ninkichis. Kusa kunanqa. Chhayna manan
sasachu

[4]

, . . . , 1, 2 3
. . .
(, , ,
, ).
,
,
.
, ,
, , :
Qusqurani, , .
, , -naya,
ahanayani, .
4.9. -y, ,
.
, :
91

!

. , , . .
,
:
:
, ;
.

,
:

Much'awachuny payqa, siminpa much'ayninwan.


Munayninkunaqa sinchi kallpachasqa, vinumantapis aswan sumahm.
much'ayninwan:
Much'ay
-ni

-n
-wan

-y -w

(

)

.
:
( ).

, :
simi
-n
-pa

()

92

[Z25]: -
Cantar de los Cantares

[Z26]: El canto
de los cantos

.
:
.

munay,

Kamahninchispa munayninwanqa
:
,

Kamah
-ni

,
()

-nchis
-pa
munay
-ni

-n
-wan
-qa

:
, .

, :
.
4.10. h -
. h, :
,

Kamah

Kamay

Takih
Llank'ah
93


, :
.

Takihniykichiskunawan

4.11. -Sqa . -sqa


, ,
.
Munasqa

()

Rimasqa

,
( ())

,
.
,
.

,
,
, , ..
:
Rimasqa

,
()
,

, .

, .
(., . ..), .
Rimasqayta
uyariwaychis

,
( )
, .
, .

, -sqa
-y (, ), , ,
( )
. 4
, : rimasqayta hinalla ninkichis.
[5]
4.12. -spa . ,
, - , -. , ,

. -spa , ,
94

.
:
Takispa
llank'aspa

purispa
unquspa

:
, ; , ;

(nuqa)

takispay

(qan)
(pay)
(Nuqanchis)
(takispayku)
(qankuna)
(paykuna)

takispayki
takispan
takispanchis
takispayku
takispaykichis
takispanku

,
,
,
,
,
,

(inclus.)
(exclus.)

,
.
, ,
.
. :

, .

Liwruykichista qhawaspa
rimasqayta uyariwaychis

4.13. -na, -
(). -na
, . na , , ,
, , ,
,
. ,
, , , .
) na, (),
.
mixuy (), mixuna ; takiy (), takina
. ,
, , : , , ,
, , ,
. :
(), ,
.
) na - , ,
,
95

,
.
. :

Ut queant laxis resonare fibris mira gestorum famuli tuorum, S. I.


ut queant ( )
,
na , -nku (3 . .),
3 . ., -pah ( ).
,
ut (), re, mi, fa, sol, la si.
, ,
,
, ,
. , ,
- . :

[Z27]:
Ut queant laxis
resonare fibris,
Mira gestorum
famuli tuorum,
Solve polluti
labii reatum,
Sancte Iohannes.

,
VIII .

,
,
.

nuqa

llank'anay

qan

llank'ana yki

,...

pay

llank'anan

,...

nuqanchis

llank'ananchis

,...

nuqayku

llank'anayku

,...

qankuna

llank'anaykichis

,...

paykuna

llank'ananku

,...

, , 1-
, .
, , ,
.
Kunkayhuh
hank'unkuna
sumahta
ruwasqaykita, San Huwan taytacha.

takirinankupah,

manchay

hatun

() ()
, .
,
, 1 .
;
ut -pah,
.
96

[Z28]:
:
Para que nuestra fibras bucales puedan cantar
(resonar) las maravillas de tus hechos, San
Juan.


takirinankupah, :
- , ,
- [ ], ,
- , .
-pah .
[] (. que) - ,
.
, -
.
- .
.
,

, , ,
.
, (
), ,
, , ,
() .
[6]

4.14. , KAY
, , , .
) ,
, ,
, 3- . .,
, , .
, .
nuqa
qan
pay
nuqanchis
nuqayku
qankuna
paykuna

.......

kani
kanki
KAN
kanchis
kayku
kankichis
kanku

.......

-, , : ,
? , - , :
97

1) Kay .., -n
-mi (.2.5). :

Luwismi

Limapi

Mariyan mdico
Hanachan
sutiyqa

2) Kay ..,
-pu, -mu, -ku -sha.
, kan. :
Luwismi kapun
Limapi
Mariyan kakun
mdico
Hanachan
kashan sutiyqa

(
,
).

(
)

, -mi -n ,
. 1),
, kay 3-
. , , kay
,
, , .
) , . KAN 3 ..
, ,
, , (
, .).
, ,
:
t'anta kan
qulqi
karqan
kanqa

()

98

[Z29]: -
.

mixuna

, ,
,
. ,
-chu, , -tah ...ri,
-n -mi, - .
, -n -mi,
-th . :
t'anta kanchu

Ar, kanmi

, .

Manan kanchu

(), .

) , . Kay,
, ,
, , . 1-
-na, . 4.13,
).
, usucapio
,
, .
. ,
, ,
,
, .
, ,
: , , , (.
.), . :
t'antay

kan

( ;
)

t'antayki

kan

(
; )

t'antan

() (
kan / ; / /
)

t'antanchis

kan

( ;
) (Incluyente).

t'antayku

kan

( ;
) (Excluyente).

t'antaykichis

kan

( ;
99

[Z30]:
(
bon fide
just causa)
- la usucapion.

)
t'antanku

kan

( ;
)

, kan
. : t'antay kashan,
taytayki kapusunki ..
4.13. )
(), :
nuqanchis llank'ananchis

;
, .
, .
,
:
nuqah

t'antay

kan

[]

qanpa

t'antayki

kan

[]

Husiypa

t'antan

kan

[]

,
3- . ,
3- ,
,
. :
Husiy

t'antan kan

Husiypa

t'antan kan.

.
:
Pihpan lapisnin kashan. Maayuwaychis.
? , .
Nuqahqa kashanmi. Ima kulurtatah munashankiri.
(). ?

100

[7]

Hayk'ahmi Qusquta rinki

Limata hamusahchu.
(iskuyla - ripuy)
(siyaru - pitay)
(karta - qilqay)
(wasi - haykuy)
Iskuylata ripunkichischu.
(uwixa - michiy)
(punku - wisq'ay)
(bintana - kichay)
(liwru - qhaway)
(waka - bindiy) 'vebder'
Imatan kunan ruwasunchis.

Husiycha hamunqachu.

Paqarinmi risah
(miccha) 'pasado maana'
(hawa simana) 'prxima semana'
(hawa killa) '--mes'
(wataman) 'otro ao'
(tayriman) 'a la tarde'
(chisiman) 'a la noche'
Ar, hamunkin.
Ama hamunkichu.

Ar, ripusahkun.
Manan ripusahkuchu.

Kichwatan yachasunchis
(liwru - liyiy)
(siyaru - pitay)
(kafiy - uxyay)
(runa simi-rimay)
(samay) 'descansar'
Ar hamunqan.
Manan hamunqachu.

(Mariya - mixuy)
(mayistru - yachachiy)
(aha - kay)
(mamacha - wayk'uy) 'cocinar'
(taytacha - llank'ay)
Husiychawan Mariyachawan
Ar hamunqakun
hamunqakuchu.
Manan hamunqakuchu
(mayistrukuna - yachachiy)
(sipaskuna - wayk'uy)
(waynakuna - llank'ay)
(warmakuna - puxllay) 'jugar'
(Luwisa Isawil - rimay)
Maymi mamayki.
Mamayqa wasipin kashan.
(tayta)
(urwamba - kay)
(warmi) 'mujer'
(mixuna 'aliento' - wayk'uy)
(qusa) 'esposo'
(papa llank'ay)
Panaykunaqa wakatan
Maymi panaykikuna.
michishanku
101

(tura)
(wayqi) 'hermano'
(aa)
Wakaykichu kay.
(liwru)
(lapis)
(sumbriru) 'sombrero'
(saku)
(rilux)
Taytaykih wakan kanchu.

(iskuyla - kay)
(kanasta 'canansta' - ruway)
(llixlla 'manta' - away 'tejer')
Ar wakaymi
Manan wakaychu. Huhpan.

Ar, taytaypaqa wakan kanmi.


Manan taytaypaqa wakan kanchu

(mama - llixlla)
(sipas - mak'as) 'hidra'
(pana - qulqi)
(tura - lapis)
(ntilde;aa - qusa)
Hahiy iskuylirukunah
Ar, paykunahqa liwrunku kanmi.
liwrunku kanchu.
Manan paykunahqa liwrunku kanchu.
(warmacha - bula 'pelota')
(wayna - sipas)
(runa - warmi)
(warmi - qusa)
Llahtaykuta rikunkichu.
Ar, rikunin llahtaykichis taqa.
(wasi)
(chaxra)
(iskuyla)
(tayta - rihsiy)
(mayistru - rihsiy)
Maypin wakanchis kashan.
(lapis)
(qulqi)
(mama)
(mayistru)
Pihpa lapisninmi kay.
(liwru)
(mak'as)
(qulqi)
(chaxra)
May llahtayuhmi kanki.

Hayk'a watayuhmi kanki.


(waka)
(uwixa)
(wasi)

Wakanchisqa hahiypin kashan.

Nuqahmi.
(pay)
(nuqayku)
(qan)
(paykuna)
Qusqu llahtayuhmi kani
(Abancay)
(Ayakuchu)
(Arkipa)
(Punu)
(Peruw)
iskay chunka watayuhmi kani
(pusah)
(pachax)
(iskay)
102

(wawa)
(warmi)
Qanchu wasiyuh kashanki.
(chaxra)
(tinda) 'tienda'
(asida) 'hacienda'
(allpa)
Sapallaykichu kanki icha
piniyuhchu.
(Eres solo o tienes a alguien)

(pisqa)
(ch'ulla) 'uno'
Ar, nuqan wasiyuhqa kani
Manan nuqachu wasiyuhqa kani.

Sapallaymi kani.
Taytayuhmi kani
(mama)
(warmi)
(qusa)
(wawa)

Imatan ruwasahku

Kay patachapi tiyayuychis


(siyaru - pitay)
(aha - uxyay)
(kuka - hallpay) 'chacchar'
(misk'i - ch'unqay) 'chupar'

taytayuh mamayuhmi kani.


(wayqi, pana)
(aa, tura)
(tiyah masi) 'conviviente'
(kasakuhmasi) 'novio'
Wasi uxuta haykuychis
(punku - kichay)
(bintana - wisq'ay)
(liwru - liyiy)
(wasi - ripuy)
(siyaru - pitay)
Qanpis tiyayuy

[8]

1.

?
. ?
. .
, . ?
.
.
B.
.
A.
. ?
B.
, .

A.
B.
A.
B.
A.

103

2.

A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.

, ! ?
.
!.. ?
12 .
?
. .
?
.


Estados Unidosmanta sipas huh qusqu llahtayuh waynawan rihsina-kunku
unibersidadpi. Chaymantatah chay wayna llahtanmanta willan chay sipasman.
Sipas:

Imaynallan, yaw wayna.

Wayna:

Allillanmi, sipas.

Sipas:

May nashunniyuhmi kanki.

Wayna:

Peruw llahtayuhmi kani.

Sipas:

Chhaynaqa Qusquta rikunkichu.

Wayna:

Riki. Qusqumanta kani.

Sipas:

Chiqaht. Hakuy rihsina-kusunchis.

Wayna:

Riki Imayna nana. Qanri maymantatah kanki.

Sipas:

Nuqaqa Estados Unidosmantan kani.

Wayna:

Kusa. Kay unibersidadpichu istudiyashanki.

Sipas:

Ar, kaypin. Kanchu Unibersidad Qusqupiri.

Wayna:

Ar, kanmi. San Antunun sutin.

Sipas:

Karurahchu Limamanta Qusqumanri.

Wayna:

Ar, karurahmi. Awtupin iskay p'unchay riy, chaypas


awiyunpiqa huh ura phawayllan.

Sipas:

Hayk'ahtah Qusqutari kutipunki.

Wayna:

Kay wata tukuytan, siuracha.

nashun
imayna
mana

''
'
'

kutipuy
tukuy

104

'(),
'
', '

Kunanqa huh llahtamasiymanta willasaykichis. Lisardo Peresmi sutin. Payqa


wiraqucha Danilpawan siura Alixandrinahpuwan wawanmi. Chinchirumantan kani, ninmi.
Mamanmi mayistra karan unay Chinchiru warmi iskuylapi, hinapin Lisardoqa wia.
Taytamamanqa Uruwambamantan kanku. Iskaymi panankuna kawsashanku, huh pananqa
waupunmi, wayqinmi ichaqa mana kanchu. Chay Lisardoqa warmallarahmi Qusquta
ripuran, hinaspa chaypi iduka-kuran allin runa kanan Kunanqa huh kulixyupin yachachishan.
Warmiyuh wawakunayuh iman kanpis. Paytaqa sisk"uchamantan rihsiyku. Kusatan tusun,
takin ima. Chaykunawanmi llapa runah sunqunta kusichin.
wiay

( )

kawsay

wauy

iduka-kuy

kulixyu

sisk"ucha

siskucha ,

tusuy

takiy

kusichiy

, , .

[1]

,
. , ..
fulgor veritatis (),
-n -mi, ,
.

,
, icha
-ch -pach, , ,
..
( )
().
5.1 -s -si .
,
.
-s -si, : , , ,
-. -s , , -si
, , -y -w.
105

[Z31]:
, (
,
..; ,
).
()
,
3-
,
.
:
, ; , ,
; (), /
. .
, , , .

:
- Qantahsi Limamanta hamuh wiraqucha kashank.
- , , .
.
, : Qantahmi.
- ,
Qantahsi, , .
-, ,
, : ?,
: .
.
5.2. -naya , , .
pitanayawashanmi. Pitay
pitar (), ,
fumar () fumare, , ,
. :
.
.
Sirwisanayawashanmi
Purinayawashami
Warminayawashanmi
Qharinayawashanmi



[ ]
[]

[2]
5.2.1. -mu, -pu -ru - [].

, u,
. , ,
.
.
:
.

Achhuyamuy kayman

- achhuyuy. achhuyu. mu,


, ,
. : achhuyumuy.
achhuyamuy, : .
-yu -ru u,
:
106

Allichayrukunayrahmi
kashan.

allichayurukunayrahmi - ,
u yu.

.
G.

buscar, averiguar
Eh caballero, te estuve
buscando

A.
que hay!
acercarse
Qu hay joven! Acrcate pues
ac.
para qu
Para qu me ests buscando?
G.

Dice que t eres el caballero


que viene de Lima
A.
S, soy yo.
contar, avisar
Quin te cont?
G.
orden, mandato
autoridad
guiar, conducir
mandar, ordenar,
enviar
Dijo nuestra autoridad, por me
enva a guiarte.
A.

G.

A.

formidable
pero
rato, momento
esperar, pararse
acicalar, arreglar
Pero espera un momento.
Tengo que arreglarme mis
algunas cositas.
fumar
tener ganas de fumar
Tengo ganas de fumar.
Cmo no! Toma.
cajetilla
107

maskhay
Yaw, wiraqucha,
maskhamusharaykin.
hay
achhuyuy
Hay wayna, achhuyamuy
kayman.
imapah
Imallapahchu icha
maskhamuwashanki.
Qantahsi Limamanta hamuh
wiraqucha kashank.
Ar, nuqath.
willay
Pitah willarasunkiri.
kamachi
kamachi-kuh
pusay
kachay
Kamachi-kuhniykun nin
chaymi pay kachamuwashan
pusahniykita.
kusa
ichaqa
ratu
sayay
allichay
Ichaqa huh ratulla sayaykuy.
Allichay-ru- kunay rahmi
kashan imaykunapis .
pitay
pitanayay.
Pitanayawashanmi.
Imayna nama. Kayqa.
kaxitilla

G.

A.

G.

A.

G.

llevar
Si, gustas llvate toda la
cajetilla.
ayudar
porque tienes que
ayudarme.
amado, deseado
Si tienes que ayudarme te
dar todo lo que quieras.
Qu? Todava para m?
muy, muchos
feliz, contento
alegrarse
todo
Me alegra mucho encontrarme
contigo. Yo ya te guiar con
todo el corazn.
contento, feliz
Tambin estoy contento por
que eres buena gente.
vamos
rpido, pronto
tiempo
atardecer, avanzar
Ahora vamos. Pronto est
atardeciendo.
suceder as
S, est atardeciendo.
entre jvenes
rpidamente
andar, caminar
Como somos jovenes
rpidamente recorreremos.
sol
calor
quemar, hacer calor
solear, hacer sol
Tambin el sol esta
alumbrando lindo.
por donde
Por dnde iremos?
por este
por este camino
abra, hueco
Iremos por este camino hasta
aquella abra.
derecha
lado
108

apay
Munaspaykiqa hina kaxitillanta
apa-kuy.
yanapay
yanapawanaykirayku
munasqa
Yanapawanaykiraykuqa ima
munasqaykitapis qusaykin.
Ima nuqapahrahtah.
ancha
kusi
kusi-kuy
tukuy
Anchatan kusi-kuni qanwan
tupasqayta. Nuqaa pusakachamusayki tukuy
sunquywan.
kusisqa
Nuqapis kusisqan kani allin
runa kahtiyki.
hakuchis
askama
timpu
timpuyay
Hakuchis kunanqa. Askaman
timpuyaramushan.
hinay
Ar, hinanmi.
wayna pura
llukulla
puriy
Waynapuratah kashanchis
chayqa llukullatahch
puriramusunchis.
inti
rupha
ruphay
ruphayay
Sumahtan intipas
ruphayamushan.
mayninta
Maynintatah risunchisri.
kayninta
kay antakama
q'asa
Kay anta kaman risunchis
hahiy q'asakama.
paa
laru

voltear
lago
ribera (mar, ros)
Piviray
bordear, dar vueltas
Despus voltearemos a la
derecha y luego bordearemos
a la ribera del lago Piviray
A.

ayllo, comunidad
hacer conocer
todo, todas partes
hasta el atardecer
Como todas las comunidades
son conocidas por t me hars
conocer hasta el atardecer
(todo el da)
entrevistar
hacer encontrar
Inclusive me presentars a las
gentes.

q'iwiy
qucha
pata
Piwiray
muyuy
Chaymantatahmi paa
laruman q'iwirisunchis,
hinaspan Piwiray quchah
patanta muyumusunchis.
ayllu
rikuchiy
hinastin
ch'isiyah
Llapan ayllupas rikusqaytah
chayqa qanch riki
rikuchimuwanki hinastintapas
ch'isiyah.
tinkuy
tinkunachiy
Runakunawan ima
tinkunachimuwanki.


G.

Yaw wiraqucha. Maskahamusharaykin.

A.

Hay, wayna. Achhuyamuy kayman. Imallapahchu icha


maskhamuwashanki.

G.

Qantahsi Limamanta hamuh wiraqucha kashank.

A.

Ar, nuqath. Pitah willarasunkiri.

G.

Kamachi-kuhniykun nin, chaymi pay kachamuwashan


pusahniykita.

A.

Kusa. Ichaqa huh ratulla sayay-kuy. Allicharu-kunayrahmi


kashan imaykunapis.

G.

Siyaruykiqa kashanch. Allichu quyuway.


Pitanayawashanmi.

A.

Imayna mana. Kayqa. Munaspaykiqa hina kaxitillantinta


apa-kuy. Yanapawanayki raykuqa ima munasqaykitapis
qusaykin.

G.

Ima nuqapahrahtah. Achatan kusikuni qanwan tupasqayta.


Nuqaa pusakachamusayki tukuy sunquywan.

A.

Nuqapis kusisqan kanin allin runa kahtiyki. Hakuchis


kunanqa askaman timpuyaramushan.

G.

Ari, hinanmi. Waynapuratah kashanchis chayqa,


llukullatahch puriramusunchis.

109

A.

Sumahtan intipas ruphayamushan. Maynintatah risunchisri.

G.

Kaynintan. Kay anta kaman risunchis hahiy q'asakama,


chaymantatahmi paa laruman q'iwirisunchis, hinaspan Piwiray
quchah patanta muyumusunchis.

A.

Llapan ayllupas rikusqaykitah chayqa, qanch riki rikuchi


muwanki hinastintapas ch'isiyah, runakunawan ima
tinkunachimuwanki.

[3]
5.3. .
1. -ra, . ra, -ru -ri , - .
,
. , ,
.
3 :
Yaqaan chayaramunqa

-nqa, 3 ,
.
:

- Qayna wataqa Limatan rirani.


- ( ).
-rani, 1-, 3-
, .
) ,
.
Maypin qayninwanchay karanki
( ?)

Iskuylapin karani
(wasi)
(llahta)
(chaxra)
(kay)

Runasimita yacharankichischu qayninpa.


( ?)
110

Ar, yacharaykun.
Manan yacharaykuchu

(iskuyla - hamuy)
(wasi - ripuy)
(Qusqu - riy)
(liyiy - tukuy) ''

) , , ,
, .
, ,
: , , .
:

Icha mamayta rikurankichu.


( , ?)

Ar, rikunin. (,
)
Manan rikunichu. (,
)

(liwru - apay)
(lapis - tariy)
(siyaru - huqariy)
(chaxra - llank'ay)
achu mixunata mixurankia

Ar, an mixunia.
Manan mixunirahchu

(mixuna - wayk'uy)
(mixuna - quchikuy) ,

(karta - iskribiy)
(kafiy - uxyay)

5.4. pah
. pah , , .
( a, para):
Pipahmi chay liwruta apashanki
(karta - iskribiy)
(llixlla - away)
(saku - rantiy)
(linchi - apay)

Mayistrupahmi.
(Mariyacha)
(mamay)
(turanchis)
(panayki)

. , pah, ,
, , , .
Imapahmi chay papayki.
( []
?)
(siyaru)
(kisu)
111

Sarapahmi.
(qulqi)
(uchu)

(kapuli) ''
(lapis)

''
(papa)
(qulqi)

[4]
5.5.


. Rayku , ,
.
yanapawanayki raykuqa :
; , ..
chayqa
. : t'antata munanki chayqa :
/ .
(. )
. , -spa.
a) -rayku. ,
, , ,
. , ,
, por eso ( ).
chay raykun rayku, chaymi.
Ima raykun mana iskuylata
Tinpuyahtinmi.
hamurankichu.
( )
( ?)
(paray) ' '
(rit'iy) ' '
(karu kay)
(tinpu kay)
(chiri kay)
Unquspan mana
Ima raykun mana runasimita
yachamurankichischu.
istudiyaraykuchu, chaymi.
(llank'ay)
(puxllay) ''
(Qusqu - riy)
(waka - michiy)

) -hti . -rayku, hti,


(.
), .
.
Imanahtinmi mana papa kanchu.
112

Mana para kahtinmi.

( )

( )

Parahtinqa wasita haykunki


( )
(chiriy ........... hampuy)
(yarqay ' '...)
(............... mati tumay)
(cha'akiy unu .............) ' '

(muxu) ', '


(allpa) ' '
(unu) ' '
(wanu) ' '
Awiri. Nuqaay
(. )

) -spa . , -spa
.
, :
Cantando te conoc y cantando te perd (, , ,
).
: Takispan rihsirqayki, takispaytahmi
chinkachirayki.
Imanaspan qulqita
tukuranki.
()
?

Siyaruta rantispan
(
/ ).
(mixuna - mixuy)
(aha - uxyay)
(alqu - rantiy)

llank'ayta tukuspaykichisqa
wasita ripunkichis.
(mixuy ........................ iskula
.............)
(........... munay ........... wasi
...............)
(runasimi ..............................
hamuy ...)
(........... yachay ........... Qusqu
.............)
(kastillanu .................... Lima
..............)
(puriy .... tukuy ............. kay....
hamuy...)

Awira ripusahkuy.

d) Chayqa, ,
( ),
113

( ).
( . si, . if).
Qusquta rinki chayqa Machu Pixchuta rikunki.
( ,
-)

Kusa risahy
(.
)

(....................... Sahsaywaman ...........)


(Punu ................ Titiqaqa ...................)
(Ankash (hamuy) .. Waskaran .................)
(Truxillu (riy) ....... marinera .......(tusuy)..)
(Piyura ............... acha ............(uxyay)..)
: -
,
rayki. :

Qusquta rinki chayqa Machu Pixchuta rikunki.


Qusquta rihtiykiqa Machu Pixchuta rikunki.
Qusquta rispaykiqa Machu pixchuta rikunki.
[5]
5.6.

, : ,
,
, - , .
). -y ; ,
, .
:

Llank'aytan munashani

llank'ay -y.
-ta, ,
(). -n
, . :
Liyiyta, iskribiyta iman.
(runasimi rima-kastillanu rima-)
(chaxra - llank'a, kanasta - ruwa-)
(wayk'u -, awa-)
(sara muchha-, sipas much'a-)

Imakunatan yachanki.

114

''
(rima-, taki-, '', huywi'')
llank'ayta tukuspaykichisqa wasita
ripunkichis.
(mixuy ........................ iskuyla.............)
(........... munay ............ wasi................)
(runasimi ............................... hamuy....)
(........... yachay ............ Qusqu.............)
(kastillanu ..................... Lima...............)
(puriy .... tukuy .............. kay .... hampuy.)
Imapahtah ahatari munashanki

Imapahtah kay papari


(sara)
(lapis)
(liwru)
(rilux)

Awiri ripusahkuy.

chaxra llank'aypahmi
(wasi - ruway)
(papa - aysay) ''
(sara - kallchay) ', '
(kasara-kuy) ''
Mixunapahmi
(ahay)
(qilqay)
(liyiy)
(ura qhaway)

) -y - , ,
-h, ,
, .
,
,
.
) :

Llank'aytan munashani

[Z32]: Quiero trabajar

, :

Llank'ahmi hamushani

.
:
Llank'ahpahy
Pipahtah mixunatari qusah
( ?)
(, )
(yachichi-) ', '
(awa-) ''
(puri-) ''
Llank'ahkunapahy
(, )
(puri-)
(wayk'u-) ''
115

[Z33]: :
Vengo a trabajar,
.

(michi-) ''
Kamachikuhninchiskunapahy
(, )
(muma-) ''
(llank'a-)
(yanapa-) ''


. :
Llak'ah
-pah
-y

,
: ,
: ,

: , .
: - kuna, . .:
.
3- :
,

-nchis

,
kamachikuhninchiskuna

-pah

-y
,
kamachikuh

-, - :
, .
: - ,
, . ,
,
, . :
()?

takiyta munankichu

- munanki, takiy, ..
, ,
.

116


. ,
.
:

Maytatah kunanri rishanki


(qayniwanchay) ''
(paqarin) ''
Kunanqa Qusqutan (rishani) papa bindih.
(........................................rantiy .. )
(.................................siyaru..........)
(Qayniwanchay.................................)
(.................................kuka maskhay)
(...........urqu.................llama..........)
(Paqarin...............................michiy..)
(...........asinda...............uwixa..........)
(.........................................ank'ay)

[6]

5.7.
() .

( )
,
.
: -
, . Kayta hamuy ;
Qusquta riy ; Iskuylata ripuy , -
.
, llank'anaykin kashan, ,
, , , ; saran
muchhanay kanqa ;
; taytaykin hamunan karqan
.., ,
,
(- ).
. -na (
). , na
. ,
117

ut,
.
,

.
1.
na . mixuy
-y, mixu.
-na, :
mixuna , , , , ,
. ,
( ), : , .

. :
chaxran llank'ana kashan
( /
)

Iman ruwana kashan


( ?)

(Qusqu - ri-)
(llixlla - awa-)
(uwixa - ak'a-)
(karta - iskribi-)
Imapahtah kay papari
( ,
)
(sara)
(lapis)
(liwru)
(rilux)

mixuna
( , )
(ahay)
(qilqay)
(liyiy)
(ura chaway)

Imapahtah runa simitari


yachashanki.
( )

Qusqu rinapahmi
( )

(kastillanu)
(inglis)
(aymara)

(Ispaa) ''
()
(Punu)

-na, .
2.
-na, -y ,
-yki ; -n ; -nchis .; -yku, .; ykichis, -nku, .
nuqa

takinay

qan
pay

takinayki
takinan



118

nuqanchis
nuqayku
qankuna
paykuna

takinanchis
takinayku
takinaykichis
takinanku

,
nuqa, qan, pay .. .
, ,
. : ruwananchis
: , : ()
. :
Iman ruwanayki kashan
( ?)

Wakan michinay kashan


( )
(chaxra - llank'a-)
(papa - alla-) ' '
(almusay '' - mixu-)
(mati '' - tuma- '')

Imatan kay wata ruwacunchis


( )
Runa simitan yachasunchis wataman Qusqu rinanchispah.
( , )
(kastillanu................................Lima..................)
(aymara...................................Bolibiya..............)
(inglis.....................................Unibersidad haykuy)
(qulqi huuy 'ahorrar' .........................................)
(............................................Qusqu ripuy........ )

[7]

1.

A.

/ ?

.
?
, . .
! .
?
. . ,
A.
?
B.
, . , .

B.
A.
B.
A.
B.

119

(wayq'u).
2.

?
. (q'ui)
? (wiachiy)
, () ,
B.
.
A.
?
B.
. (Kachi)
A.
? .
, . ,
B.
.

A.
B.
A.

Huh tutamantan Qusqu chikucha huh gringachata pusan Sahsaywamanta ruynaskuna


rikuchih.
Siura, propinata quyuway, allipas Sahsaywamanta
pusasayki.

Ch.
G.

Kayqa chikucha. Chayri allintachu ruynaskunata rikunki.

Ch.

Ar siuracha. Sapa kutinmi pusani turistakunata.

G.

Hakuy chhaynaqa. Maypitah kashanri.

Ch.
G.
Ch.
G.
Ch.
G.

Hahiy muqu patapin kashan. Rikushankichu. Mallkikunah


qhipanmantan rixurimushan.
Chiqahtath. Chaypas nishu qhatam. Sasa siqaych kashan.
Manan sasa siqaychu. Kaychallan kashan. Chayqa ratullan
chayarusun.
Rihsinkichu kay mallkikunatari.
Riki. Iwkalistukunan. Qhawariy qhipanchista. Qusqutaqa
mallkikunan muyuyushan.
Chiqahtath. Urqukuna ima muyuyushasqa. Awiyunpis
Limamanta chayaramushana.

Ch.

Ar. Las nuywitan chayamun sapa tutamantan.

G.

Kaychu Sahsaywaman.

Ch.

Ar kayth. Haku llapan ruynaskunata puriramusunchis.

G.

Munaym inka pirqakuna kasqa rumimanta ruwasqa.

Ch.

Kunanqa haku chinkanata haykusunchis.

G.

Amarahy. Phututarah hurqurusah.

120

chikucha
gringa
ruynas
prupina
turista
muqu
qhata
siqay

iwkalistu

las nuywi

pirqa

rumi

chinkana

phutu

hurquy
,

Kunanqa Chinchiruta rikuchisaykichis. Qusqumanta rinkichis chayqa yaqa dusikama


puriymi chakipi. Hatun anmi rishan Qhurqur urqunta. Chayninta Chinchiru runakuna
purinku sapa p'unchay. Tutamantanmi Qusquta haykunku bindinata apaspa, rantikuyta
tukuspatahmi kutipunku tayrinta. Purinapahqa qhatan sasa siqana, urayuymi ichaqa
phasilchalla. Urqu patamanta qhawarihtiykin Chinchiruqa pampa uraypi kashan. Chaypin
wasikuna mallki mallki uxupi kashan. Intih siqamunan larumantan urqukuna
muyuyamushan, intih haykunan larumantahmi ichaqa waypun asindawan tupapurashan.
Chinchiruqa ayllun yaqa pusah waranqa runayuh, chunka iskayniyuh ayllupi t'aqaspa. Urqu
k'uchupin Piwiray qucha kaskan asul unuyuh. Llahtatahmi ayllupungupi kashan, chaypin
nukliyu iskuylapis kashan. Karu chimpamantan hatun rit'i urqukuna rixurimushan yurahta
chihchirispa. Chay rit'i urqu tukukuypitahmi Machupixchu kashan.

121

Вам также может понравиться