Открыть Электронные книги
Категории
Открыть Аудиокниги
Категории
Открыть Журналы
Категории
Открыть Документы
Категории
===============
[ :
., 2008-2010,
,
,
http://bloknot.info
creos@narod.ru]
===============
.
: ,
.
. 1950 . ,
La Prensa, ,
.
(,
) . ,
, .
, , .
, ,
, .
, , ,
, .
, ,
,
.
, La Prensa.
,
,
.
,
.
(Yachay Wasi),
.
-
, . ,
,
.
1
[Z1]:
.
: 60 .
, , ,
.
[Z2]: ..:
.
1
[1]
1.01. ,
,
,
.
( proepositio)
,
, ,
(, , , ,
). (
suffixus), ,
.
. , ,
,
. , ,
, : -pi .
()
,
.
1. :
Espaol
En
(preposicin)
En Lima
Con
Con Luis
a (objeto
directo)
A Bolivia
Quechua
-pi
Limapi
-wan
Luwiswan
(
-ta
)
Bolibiyata
(
a (hacia)
-man
)
Hacia el Cusco
Qusquman
, -,
De (lugar,
-manta
(,
circunstancia)
)
De Argentina
Argentinamanta
( -ta ,
. ,
ta ( , ).
Espaol
a
Quechua
-man
3
[Z3]: . Enklitike ,
, .
"" , -, -....
(hacia)
Hacia
Ica
A Huari
De
De Lima
De Ilo
Ikaman
Wariman
manta
Limamanta
Ilumanta
( de), manta,
,
. , ,
, h, hpa pa ( ).
pa.
.
1.02.
. : nuqa , qan , pay
.
Espaol
Yo
T
El o Ella
Quechua
Nuqa
Qan
Pay
(ejemplos 114Kb)
, :
nuqapi, ;
nuqawan, ;
qanta, ;
payman, ;
paypi, ;
nuqamanta, .
1.03. , , . ,
, ,
. , ,
, ,
, .
() :
i u
(), q, q (qh), q h.
,
,
-. , ,
(ser) -,
(sir) Mirab,
1789 , Honor Gabriel de
Riqueti, conde de Mirabeau. ,
Killku Warak'a,
(Andrs Alencastre Gutirrez) (Antonio
Cusihuamn).
. nuqa Punupi u,
Puno , .
.
26 .
1.04. : a, (ch), (ch'),
(chh), h, k, k', kh, l, (ll), m, n, , p, p', (ph), r, s, sh, t, t', th, u, w, y.
- .
- s sh s-k,
- r .
1.05. , 26 ,
b, d, g.
-.
, ,
, ,
.
b p,
m.
Quechua
Panpa
marka
Uru
panpa
Kuta
panpa
Lima
tanpu
Bambamarca
Urubamba
Cotabamba
Limatambo
()
b :
Tambor
tanbur
5
()
(
)
(
, )
(wankar)
Vender
bindiy
Viernes
birnis
Cambio
kanbiyu
Mondar
bunday
Merienda
birinday
d :
Condori
Kuntur-
Domingo
dimungu
12
dusi
Don
dun
,
-
g:
,
Ausangate
Awsangati
Sangarar
Sangarara
gallu
Gallo
(k'anka)
. , phista fiesta
(), phamilla 'familia' (), iskuyla 'escuela' (),
mayistru 'maestro profesor' ( ), inlisa
'iglesia' (), tayta kura 'seor cura o prroco' (
), Diyus 'Dios' ().
. ,
,
.
.
6
[Z4]: . .:
30% .
1.06.
. ,
, , -
.
1.07. .
, ,
. : 't
cantars, ellos bailaban o Julio fue a Ica' - ,
.
, :
Espaol
Cantar
Bailar
Ir
Quechua
Takiy
Tusuy
Riy
(ejemplos 136Kb)
,
, :
, -r,
-y. -r -y,
, ,
. -r -y,
.
1.08 -
, , . ,
? : .
?
: ( ) (
). .
- takiy. / -y
taki, , .
, ,
, .
, :
Nuqa
taki
Qan
taki
Pay
taki
. .
7
1.09
.
:
-ni,
-nki
-n
:
Espaol
Yo canto
Quechua
Nuqa - taki - NI
T cantas
El o Ella canta
C .
:
Yo canto marinera en Trujillo con Elena
:
, - ; , - , . . . . 1- ..; ,
- ( -ta); - (-pi) - (-wan)
:
Nuqa takini marinerata Truxillupi Elenawan.
1.10.
, , ,
. ,
, .
, (bailar),
tusuy. y,
tusu-. :
Nuqa
tusu----- ni
Qan
tusu----- nki
Pay
tusu----- n
yo
bailo
t
bailas
,
l
(ella) baila
1.11.
, .
, , ,
, .
:
tapuyukusayki
:
1.12.
sha (sa) -
, , (. Estar),
. , -,
, . :
- 'canto marinera'
:
- 'estoy cantando marinera'.
, ()
, ( ). , ,
, . :
Marineratan
takini
Marineratan
takishani
Canto marinera
()
1.13.
() .
.
. ,
. estar ( -).
, , . ,
, , .
. -
(,
),
, ( )
().
, , ,
.
,
Canto porque es
un placer cantar.
,
Bailo porque es
un inters bailar.
( )
1.15.
-yku , -ku,
,
.
Takiykuni
. - .
Tusu-ykunki
Tienes el honor de
bailar
Tusuykunki
, .
1.16
-yu - , . -yku -yu .
, , ,
, , , ,
,
.
10
Tusu-yunki
Tienes gran honor
de bailar
Takiyuni Tusuyunki.
( , .1.14,
).
1.17.
, .
1 :
Tapuyukusayki,
:
tapu (), -yu, -yku -sayki (
).
,
(Diego Gonzales Holgun)
,
("Gramtica y Arte Nueva de la Lengua General de Todo el Per llamada Lengua Qquichua
o Lengua del Inca"), , 6
1607 , , - 40.
,
:
"Del aumento de verbos que se saca por composicin con partculas entremetidas en ellos La
copia (quiere decir abundancia) en gran parte pertenece a la composicin de los verbos, los cuales se
multiplican en esta lengua con extrao aumento y copia, con las partculas que se entremeten en el
verbo, y le mudan la significacin, y cada una hace otro verbo mas, y como son en nmero cuarenta,
sin contar las que tienen dos tres significaciones mas que por una aumentan mucho los verbos
porqu casi todas entran en muchos, y algunas en todos y as todos los verbos se aumentan de muchas
maneras, y l que las supiere bien tendr copia de verbos, y todas se ponen en un lugar, que es
quitado el (ni) del presente de indicativo en lo queda del verbo se pone la partcula, y luego el ni ,y
las dems terminaciones".
,
, ( , ),
,
, ,
, ,
, , , -
, - [ ]
[] , [
] [], - ,
, , ,
11
,
, , [ -ni]
, , ,
, -ni, .
1.17.
, ,
.
,
( ,
); ,
,
; , ,
, .
12
[2]
1.18.
,
, ,
. ,
, , , ,
, .
.
. (Dr. Luis E. Valcrcel),
, , .
,
, .
(Andrs
Alencastre).
,
,
. , (phonetik ) .
(Spoken Cuzco
Quechua Dr. Sol),
(, ) ,
.
1.19.
,
- .
p, t, ch, k,
q. , , ,
, .
1.20.
:
)
) ()
) .
1.21.
(),
, pakay, '. ocultar' , ; ,
, tanpu, (campamento, mesn, tambo)
, , ; (),
,
chuchupa, 'capricho, testarudez' , ;
(), ,
,
13
alveolar
tanta
t'anta
t"anta
'grada, borde'
'colecta'
(137 kb)
palatal
chuchu
ch'uchu
ch"uchu
'duro,
reseco'
,
,
(151 kb)
(157 kb)
velar
kanka
k'anka
k"anka
'carne
asada'
(153 kb)
p'ata
t'anta
ch'uchu
k'anka
14
postvelar
qata
q'ata
q"ata
'frazada,
techo'
q'ata
,
(151 kb)
'mordedura'
'pan'
phata
thanta
'reventazn'
'arapo,
andrajo'
'choloque'
'gallo'
chhuchu
khanka
,
'mugre
'curandero'
'
'turbio'
Qhata
'ladera'
1.24.
,
,
. - s, sh,
x h.
, .
:
) s () sh
().
, ,
si. ,
, sh
sheet [shit] 'cualquier cosa grande extendida'
, .
kisu
nisun
Luwisa
'reventazn'
'queso'
'Luisa'
nishu
nashun
,
,
'muy'
'nacin'
Alisha
'Alicia'
bindishan
(
)
'est vendiendo'
bindishun
,
'bendicin'
'Alicia'
k'archisyan
cruje'
wiashan
Est creciendo'
sipasyan
'se vuelve muchacha'
15
bindishasun
'estaremos vendiendo'
bindishasunchisy '
'estaremos vendiendo pues'
) x h . x
k, g s.
- ch. ks gs. (Antonio
Cusihuamn G. Gramtica Quechua Cuzco-Collao, Ministerio de Educacin, edicin dirigida por el
Instituto de Estudios Peruanos. Lima-l976) :
. j - , ,
reloj - . :
Taxlla,'arado' - ;
pachax, '100' .
, h, .
.
, jamn - , hijo .
hina 'as' , ; huh 'uno (1) u otro'
, - rimah, kamah.
:
haku
'vamos'
naha
'antes'
hamuy
'ven'
lluhllu
'huero'
,
'j' ,
.
huh
,
'uno, otro, 1'
sumah
'hermoso'
, x h.
uxu
,
'dentro, tos'
aha
'chicha'
lluxllu
pachax
'l00'
pusah
08
'08'
1.25.
, , . - m,
n, .
) m, . ,
. ,
p,
panpa, b,
Uruwamba.
16
Tanpu
machay
,
'cantina,
garito'
Tanpu Mach'ay
'recinto de
alojamiento'
Machu
Pixchu
'Machu
Picchu'
mallku
'moraya, chuu
blanco'
machu
paya
,
malqu
'viejo' 'vieja'
,
'palomo,
pichn'
.
pamuku
'calabaza'
hamuy
'ven'
qinpu
' cerquillo arquitec.'
) n, , :
kunan
,
'no'
kanka
tinya
'asado'
niy
,
'decir'
'tamborn'
naq'iy
,
'marchitarse'
, , :
nuqa
pana
winay
,
-
'hermana
'meter'
de v.'
'yo'
ch'unchu
'selvcola'
paa
'derecha'
nanay
nina
'doler'
'fuego'
wiay
ak'ay
'crecer'
'degollar'
an
,
'camino
) , :
paa
hamunqaa
akay
,
17
ak'ay
ust'a
'derecha'
'maldecir'
'ya vendr'
'degollar'
'princesa'
()
1.26. l ll. l
laca, laguna, pedestal, islmico. l 'll',
,
'elle'.
luku
luqhi
wila wila
'lgrima de
virgen, flor'
'loco'
'intil'
lluku
lluk'i
willay
'malla'
'axila'
'contar'
alalw
!
! Qu fro
allin
,
'bueno'
1.27.
r, ,
. l.
: . , ,
.
, : Enrique, enredo, Israel.
, .
saruy
,
'pisar'
kharka
warmi
rimay
rachay
'escama'
'mujer'
'hablar'
'araar'
sara
k'anka
rinri
rakiy
'maiz'
'gallo'
warpi
'endecha'
'orejas'
'repartir'
r l:
Limah
panpa
Rimah
panpa
Lurin
Lima
Rurin
Rima
18
Lunawan
Runa
wanah
,
'auditrium'
hechos'
''conversacin'
'crcel,
escarmiento'
r , :
kurur
'rollo de
hilo'
phar
'ruido del
picaflor'
paqar
kuntur
'amanecer'
'cndor'
W Y
1.28.
w .
hu.
. Huancayo, Huamantanga, Huancavelica.
wasi
'casa'
wisq'u
,
'tuerto'
willka
'sagrado'
ruway
achachw
!
'Qu
'hacer'
sorpresa!
pirway
'hacinar'
Y , i griega (
). elle
(). gallina gayina.
yalliy
yapay
musuhyay
muyuy
vencer
aumentar'
renovarse
'hacer'
taytay
'mi
padre'
tapuyukusayki
'te preguntar'
[3]
1.29.
runa simi ?
.
.
, .
, -
(Antonio Cusihuamn),
(Donald Sol), .
, ,
-
(Academia de Quechua Yachay Wasi).
19
1.
1.30.
.
,
, ,
.
bien, bueno
,
seor, pap
, ?
Est bien, seor?
()
(Saludo para toda hora)
F:
allillan
,
bien no ms
wiraqucha
,
caballero, seor
Allillanmi Wiraqucha
, .
Estoy bien, caballero.
( )
(Respuesta al saludo)
M:
allichu
,
por favor, Es posible?
tapuy
preguntar
tapuyu-kusayki
te preguntar
Allichu, tapuyu-kusayki.
Es posible que te haga
?
una pregunta?
F:
ima
?
qu?
icha
Cusco
Qusquman
al Cusco
kay
, ,
este, esta, esto
an
camino
riy
ir
rishan
est yendo, va
Qusqumanchu kay an
?
Este camino va al
rishan.
Cusco?
F:
manan
no
chay
, , ()
ese, esa, eso
habiy
, ,
aquel, aquella, aquello
huh
,
uno u otro
Manan chaychu rin. Hahiy
.
Ese no va. Aquel otro
huh anmi.
- .
camino
Qusquta
al Cusco
M:
allin
tayta
Allillanchu tayty
rishanki
M:
kay
, , ,
()
, .
?
Qusqutachu rishanki
ar
karu
-rah
20
ests yendo,vas
Ests yendo al Cusco?
s
lejos
todava, an
ser, estar, haber, existir
y tener (verbo).
S, estoy yendo ah.
Est lejos an?
F:
nishu
Manan nishu karuchu
urqu
qhipa
urqu qhipallapi
Hahiy urqu qhipallapin
kashan.
M:
F:
M:
allin
chhaynaqa
Allinmi chhaynaqa
Chinchiru
Kaychu Chinchiru.
Ar, kaymi
may
maymanta
Maymantatah kankiri.
Uruwamba
Uruwambamantan kani.
risah
kunan
p'unchay
tupay
tupasunchis
M:
imamanta
allinllaa
Imamanta wiraqucha.
Allinllaa.
,
.
?
, .
?
.
, ,
muy, mucho
No est muy lejos.
montaa, cerro
detrs, a la espalda
en detrs de la montaa
Est detracito de
aquella montaas no ms
bien
entonces
Entonces est bien
Chinchero
Esto es chinero?
S, es este lugar.
donde?
de dnde
De dnde eres?
Urubamba
Soy de Urubamba
me ir
ahora, hoy
da
entrevistarse
nos venremos
muchacha, joven
tambin aquella chica
,
l, ella
,
seguir, ir detrs
.
.
formidable, fantstico
gracias
, ,
Formidable. Gracias,
seor.
().
, ().
, ?
,
, ?
(
21
de nada, de qu?
buenito noms
De qu seor?. Que le
vaya bien.
).
M.
Allillanchu, tayty.
F.
Allillanmi, wiraqucha.
M.
Allichu tapuyu-kusayki.
F.
Imallatachu icha.
M.
F.
M.
F.
M.
F.
M.
F.
M.
F.
,
, -
. :
-lla
(V. 1.31 )
(. 1.31)
lejos
marcadores de pregunta
abstracta.
,
adv. de modo tambin
1.31.
22
,
Allillanchu tayty, :
allin - ;
-lla , ,
:
. ,
;
: no ms .
, allillan :
) , , . ,
; ) ( -
, - ); ) , )
, . ( )
. allillan :
, , , en pianmo.
?.
1.32.
?.
, ,
(
), 4 5.
, , ( )
- , , - ,
-chu -tah -ri. ,
.
-chu
1.33.
-chu . ? ,
,
. , :
?
, , , , ,
, ,
, .
-chu, ,
. ,
- .
-chu - , .
:
T
seviche
quieres?
23
Qanchu
siwichita
munanki.
Inters en el
sujeto.
seviche
quieres?
Qan
siwichitachu
Inters en el
munanki.
sujeto.
seviche
quieres?
Qan
siwichita
Inters en el
munankichu.
sujeto.
,
( ), , ,
. : T
quieres seviche? (
).
-Tah ---- -Ri.
1.34.
-tah -ri .
? , ,
.
:
-
(ima),
(pi),
(imayna),
(may),
(hayk'ah)
(hayk'a)
:
Qusqutachu
rishanki
?
( )
Maymantatah
kankiri
Binuta munankichu.
?
( )
?
( )
?
( )
Imatatah
munashankiri
-N, -Mi
24
Al Cusco ests
yendo?
Preg. concreta.
De dnde eres?
Preg. abstracta.
Quieres vino?
Preg. concreta.
Qu quieres?
Preg. abstracta
1.35.
-n -mi , -tah --- -ri.
( )
, .
, ,
, , .
1.36.
-n -mi ,
.
-n ,
, -mi , , y, w; . -tah -ri ,
:
Maymantatah
kankiri
Maymantan kanki
Imatatah
munashankiri
Imatan
munashanki
De dnde
eres?
De dnde
eres?
Qu quieres?
Qu quieres?
[4]
1.35.
-chu,
,
. , ,
-chu .
.
, .
1.36.
-n -mi.
-n -mi kay (
, , ).
, .
,
,
to be. , ,
,
. ,
. ,
(si) - ,
, .
25
, si (ar)
. -chu:
Qusquta chu
rishanki
Ar,
Ar,
Qusquta n rishani.
Qusquman chu
kay an rishan
Qusquman mi
rishan.
, .
?
, .
Ests yendo al
Cusco?
Si, estoy yendo al
Cusco.
Al Cusco va este
camino?
Si, est yendo al
Cusco
.
.
1.37.
-tah -ri, -n -mi
, ,
, .
. :
Maymanta tah
kankiri.
Qusqumanta n
kani.
Maymanta n
Qusqumanta n
kanki
kani
?
.
De dnde
dnde eres?
Del Cusco soy.
De dnde eres?
Del Cusco soy.
1.38.
manan
-chu , ,
, .
:
Manan kanchu.
manan -chu, n
: manachu. no
: no? ,
, manan -chu
, kan.
1.39.
-chu. :
26
, .
Manan Qusquta chu ri----ni No al
Cusco voy.
(No voy a Cusco)
, .
.
.
.
1.40.
,
, .
. ,
. -
, , , ,
, .
,
, ,
. - -pis -pas
.
,
. :
Maytan rishanki o
A dnde
maytatah rishankiri.
?
vas?
Qusqusqutan
Al Cusco
.
.
rishani.
voy
Qu
?
quieres?
Sal estoy
. queriendo.
No quiero
muna----nichu.
Imallatachu
. icha (pregunta en
relativo)
(Sin. Qu cosita
ser?
nada.
(Lit.: Ni algo
quiero).
Alguito
ser?
Podr
servirlo?
1.41.
. 3-
.
,
.
Kaychu Qusqu
Ar.
Ar, kaymi.
Ar, kaymi Qusquqa. (qa )
() ?
.
, .
, ()
(Chinchiru)
(Uruwamba)
(Ullanta)
(Lima)
Esto es Cusco?
Si.
Si, esto es
Si, esto es Cusco(-qa
comentario)
'Chinchero'
'Urubamba'
'Ollanta'
'Lima'
Chaychu P'isah
() ?
Ese es Pisac?
Hahiychu Chiklayu
() ?
Aquello es Chiclayo ?
()
?
.
Manan.
, .
Manan kaychu.
,
Manan kaychu Machu
Pixchuqa.
(Sahsaywaman)
(Tampu Mach'ay)
(San Hirunimu)
Esto es Machu
Picchu?
No.
No es esto.
No es esto Machu
Picchu.
'Sacsayhuamn'
'Tambo Mach'ay'
'San Jernimo'
1.42.
. kay
(, , ),
(, ). ,
,
-ta.
28
Qusqutachu rishanki.
Ar,
Manan
Qusqutan
rishani
Qusqutachu ri----ni.
(Chinchiru)
(Yukay)
(Wayllapanpa)
(San Siwastiyan)
Ikatachu kay sipas
rishan.
Ar,
Manan
Manan
'Cusco'
'Calca'
'aquel pueblo'
'esa casa'
Punumanchu kay an
A Puno este
rishan
camino va?
Punumanmi
,
Si, a Puno
rishan.
est yendo.
,
Punumanchu
No a Puno ----ri----n --- .
--- va.
Qusqumantachu kanki
Manan
'Chinchero'
'Yucy)
'Huayllabamba'
'San
Sebastin'
A Ica sta
? seorita va?
(Wankayu)
(Wamanqa)
(Arkipa)
(Bulibiya)
Ar,
.Este camino
va al Cusco?
Ar, Si, al
.
Cusco estoy
?
yendo?
,
No al Cusco -- --- .
- voy.
(Qusqu)
(Kalka)
(hahiy llahta)
(chay wasi)
Ar,
Qusqumantan
kani
Qusqumantachu kani
(Huliyaka)
(Chukuwitu)
(Maras)
(Limatanpu)
29
'Huancayo'
'Huamanga'
'Arequipa'
'Bolivia'
Del Cusco
?
eres?
Si, del Cusco
,
.
soy.
,
No del Cusco
.
soy.
'Juliaca'
'Chucuito'
'Maras'
'Limatambo'
(Pachakamah)
(Saylla)
Limamantan.
Manan
Limamantachu
'Pachacmac'
'Saylla'
De Lima es
?
este joven?
,
Si, es de Lima.
.
,
No es de Lima.
.
(Abankay)
(Pawkartanpu)
(Lukri)
(Wakarpay)
'Abancay'
'Paucartambo'
'Lucre'
'Huacarpy'
[5]
.
1.43.
: Hahiy sipaspis Qusqutan rishan. Payta qatikuy,
2- .. :
, -y (qatikuy). -y
.
,
, , ,
, ,
. ,
( ) ,
. .. .. takiy
:
!.
:
Hahiy sipaspis Qusqutan rishan. Payta qatikuy.
( . .)
(mama)
(tayta)
Imatan
kamachikunki.
'Qu ordenas,
(mandas)?
(
)?
'corre all'
'ven ac'
'sigue a aquella
chica'
'seora'
'seor'
Qusquta riy
(Viaja al Cusco)
(
)
30
(hahiy - phaway)
(kay - hamuy)
(hahiy sipas qatikuy)
'pregunta a este
seor'
'sigue este
.
1.44.
manan.
ama -chu.
, .
: no anda al Cusco ( ),
: no vayas al Cusco.
Qusqutan rishani.
Ama
riychu.
(No
vayas)
Ama
hamuychu.
Ama
tapuychu.
Ama
qatiychu.
-y.
1.45.
phaway ( !, !)
phaway () -y, !, !. -
y, , y
(, ), .
1.46.
-y , ,
, .
() ,
. , , ,
, - . pues,
. pues ,
.
:
Qusqutan rishani
Riy
(Anda
pues)
Amay
riychu.
(no
vayas pues)
Hahiytan
31
phawashani
Kaytan hamushani
Kay taytatan
tapukushani
Hahiy
wiraquchatan
qatikushani
!
!
1.47.
Nihil novum est sub sole, - ,
: (
). .
1 .
. 2 ,
.
- :
1.Panchita
Jos
Panchita
Jos
Panchita
Jos
Panchita
Jos
.......-
2.
J
os
P
Qu cosita ser, seor?
anchita J
A Urubamba este camino est
os
- yendo?
P
Si, ahi est yendo.
anchita J
All ese joven est yendo?
os
P
Si, all est yendo. Sguelo.
anchita - (Acompate con l).
J
Gracias, seora.
os
P
De qu, caballero.
anchita
. ,
.
32
Tawantinsuyu:
anpi huh siura huh waynawan tupan chaymantatah kuska Qusquta rinku.
D.- Wayna, icha Qusqutachu rishanki.
B.- Ar chaytan rishani, siury
D.- Chhaynaqa allichu qatikusayki.
B.- Kusa. Hamuy. Kay anta risunchis.
D.- Manachu hahiy anri Qusquman rin.
B.- Manan. Chay anqa huh llahtamanmi rishan.
D.- Maypitah Qusquri kashan.
B.- Kay urqu qhipallapin kashan.
D.- Chinchirumantachu kanki.
B.- Ar, chaymantan kani siury.
33
1.50.
, .. .
, ,
. , ,
.
de ah
,
juntos,
kuska
acompaados
avisar,
,
, , narrar, contar,
willay
decir
34
2.1.
coniugare iugum , .
, , , .
,
(modo indicativo presente, pasado y futuro, ms un
pluscuamperfecto). , ,
; ,
. ,
, .
, ,
:
) ..:
Yo
voy
l o
,
ella va
T
vas
Nuqa
Qan
Pay
ri
NI
ri
NKI
ri
N
) :
Yo ir
Nosotros nos
encontraremos
Nuqa ri SAH (1a. persona singular)
Nuqanchis tupa SUNCHIS (1a. persona
plurar incluyente)
) 2- ..:
Sguela t
Payta
qatiku Y
2.
-H. ,
,
ut.
. -
, .
:
Verbo Principal de
Infinitivo o verbo
movimiento
subordinado
35
Yo estoy yendo
a trabajar papas
rishaNI
papa llank'aH
3.-naku, . naku,
, ,
, . ,
. - ,
,
. , - ,
, .
: ,
. :
Hakuy rihsinakusunchis.
4.-na, (
).
-na, mixuy, , -na,
, , - mixuNA.
,
,
, ,
, .
-na : Mixuna,
, , , , , .
-y, -yki, ,
-n, nchis, -yku, -ykichis, nku, - 1- ,
: ut queant laxis resonare fibris mira gestorum famulae tuorum,
------
.
(
, ).
:
Tengo que irme rpido
debo irme rpido
kashan -sha- ,
kay, ,
, , 1- 2-
() 3- (),
, .
:
36
, , , ,
. .
:
!
Achachw
!
Achakw
!
Achalw
!
Aaw
!
Yw
2.3.
.
. - .
, , ,
, . :
, , - 3- . . .
. ,
,
.
1- 2- ..
.
Yo te quiero - .
- , -
37
Yo te quiero a t.
, ,
,
1-
2-
.
:
Muna YKI
significa de por s yo te
quiero a t.
, Nuqa,
qanta, , , .
, :
- ,
, .
, -
.
:
.
, , :
Jos:
Past:
Jos:
Past:
Jos:
,
, ,
,
! ?
,
,
?
,
,
,
!
ac, aquisito
hola, eh, oye
Hola seorita! Ac?
kaylla
yaw
Kayllapichu, yaw sipas.
amigo, paloma
Ac noms, amigo mo
urpi
Kayllapin urpilly.
hacer
Qu ests haciendo?
oveja
pastar, pastorear
por eso
sentarse, residir
Estoy pastando ovejar por
eso estoy sentada ac.
oh...
yo
ruway
Imatatah ruwashankiri.
uwixa
michiy
chaymi
tiyay
Uwixatan michishani,
chaymi kaypi tiya-kushani.
aaannn
nuqa
38
Past:
Jos:
Past:
Jos:
Past:
Jos:
Past:
,
..!
()
,
,
.
!, !
, .
,
? (
)
.
.
?
? ( ?)
.
,
,
( )
.
?
,
. .
,
, ,
. ?
! !
! ?
,
,
,
,
,
papas
trabajar
pampa
Oh...! Yo estoy yendo a
trabajar papas a aquella
pampa
claro, por supuesto
Claro que est bueno
pues.
vamos (let's go)
conocer
conocerse recprocamente
Vamos conocindonos
pues amiga.
papa
llank'ay
panpa
Aaannn. Nuqaqa papa
llank'ahmi rishani hahiy
panpata.
riki
alliny riki.
haku
rihsiy
rihsina-kuy
Hakuy rihsina-kusunchis.
Conozcmonos pues
amiga
nombre
Que es tu nombre?
Luisa
Luisita es mi nombre.
quien?
t
Quin eres t?
Rihsina-kusunchisy
urpilly.
suti
Imatah sutiykiri.
Luwisa
Luwisachan sutiyqa
pi
qan
Pitah qanri kashanki.
Jos
Yo soy Jos.
la vez pasada
pueblo, ciudad
ver, observar
recordar, pensar
La vez pasada te vi en el
pueblo. Recuerdas?
Husiy
Nuqaqa Husiymi kani.
qayninpa
llahta
rikuy
yuyay
Qayninpaqa llahtapi
rikuykin. Yuyashankichu.
yaqa
yaqapas
Yaqapasch. Manan
yuyanichu.
kayqa
t'anta
munay
toma, he aqui
pan
querer, amar, desear
Toma pan. Quieres?
Qu sorpresa!
Qu sorpresa! Para m?
gracias
corazn, amor
paloma, amigo
Gracias palomita,
corazn, amiguito
39
Jos:
Past:
.
,
,
()
,
.
.
,
, .
.
as
Siquiera esito.
presto, rpido
vez, veces
ms (cantidad)
hablar, dialogar
Rpido tengo que irme.
Ya otras hablaremos ms.
est bien, bien
reunin lugar de citas
hasta vernos otra vez
Est bien amigo mo.
Hasta vernos otra vez.
hina
Hinallatapis.
usq''ay
kuti
astawan
rimay
Usqhaymi rinay kashan.
Huh kutina astawan
rimasunchis.
chay
tupana
tupananchiskama
Chay urpilly.
Tupananchiskama.
J.
P.
Kayllapin urpilly
J.
Imatatah ruwashankiri.
P.
J.
P.
J.
P.
J.
P.
J.
P.
J.
P.
2.4.
. .1.4.5.
, ,
. ,
. :
) -chu :
40
Qusqutachu ri/shan\ki.
) :
Maytatah rishan/ki\ri.
Qanr
Y t?
Nuqaph
?
Qusqut
?
Luwisar
Y Luisa?
Para m?
Al Cusco?
[3]
-N -MI
2.5.
-n -mi kay
. kay (, ,
) , ka-,
1-, 2- 3- ..,
.
().
-n, ,
mi, ,
y w. ,
:
41
I am
I'm
You are
You're
He is
He's
Nuqa kani
Qan kanki
.............
Nuqan
Qanmi
Paymi
3- .. kay ,
KAN , , , ,
. , -
, -sha-, ku pu.
What is?
Where is
the orange
What's?
............
Where's the
orange?
............
Iman kay
Maypin
laranxa kashan.
2.5.1.
-n -mi ,
, .
, ,
. :
Maymantatah
?
kankiri
Qusqumantan
,
kani
().
Kayllapichu,
,
yaw sipas
?
Kayllapin,
, .
urpilly
De dnde eres?
Del Cusco (es cierto) soy.
Ac no ms, seorita?
Ac no ms amigo mo.
2.5.2.
-n -mi -tah ...ri, ,
.
Iman kay
?
T'antan
. (
chayqa
)
Maytan
?
rishanki
(
, )
Punutan
(
rishani
,
)
42
Qu es esto?
Pan es eso .
(es verdad)
Dnde ests yendo?
(A dnde es verdad que ests
yendo?)
A puno estoy yendo.
(Es verdad que voy a Puno)
2.6.
, ,
. ,
, ,
.
. , ,
, ,
. : ,
, , , .
.
,
, .
,
.
.
..
, ,
, -kuna,
.
2.61.
,
. nominare,
, , ..
el, la, lo, las los. . . chaxra (),
sipas (), wayna (), Luwisa ()
.. kuna, ..
2.62.
, ,
.
de. el auto de Luis ( ) ,
; la casa de Mara ,
,
, .
-h hpa, , .
, ,
y w -pa.
.
-pa. -h, -hpa.
43
2.6.3.
para a.
-pah.
2.6.4.
. . ,
,
. : Yo quiero cerveza .
, a. : Yo quiero a Hilda
.
-ta.
2.6.5.
(
propendere . propensio),
a, , ..
, .
-ta -man ( ) .
:
Qusqutachu kay
sipas rishan
Qusqumanchu kay
an rishan
Al Cusco est yendo esta
?
muchacha?
Al Cusco est yendo este
camino
, ,
, ,
:
Qusqutachu kay sipas rishan
-ta, ,
-.
. :
Qusqumanchu kay an rishan
sicut est,
. .
, .
2.6.6.
44
Wiraquchua, maypin
iskuyla kashan
2.6.7.
,
, .
, , ,
con, ( -wan), de (-manta), desde (manta), en (-pi), por, , ,
, , . - -nta.
2.6.8.
:
. N ,
G , D , A , V , Abl
Prp .
Singular
pueblo
del
pueblo
del pueblo
Plural
N.
llahta
llahtakuna
Pueblos
llahtah
llahtakunah
de los
G.
llahtahpa
llahtakunahpa
pueblos
llahtapa
de los
Llahtakunpa
(Ayacucho)
(Ayacucho)
pueblos
para el
para
llahtapah
D.
llahtakunapah
pueblo
los pueblos
al
a los
llahtata
llahtakunata
A.
pueblo
pueblos
ao
ao
Prp.
Llahtaman
llahtakunaman hacia los
hacia
pueblos
!
!
V.
llahta
Pueblos!
llahtakuna
llahtawan
con el
llahtakunawan
con
Abl.
45
llahtapi
llahtanta
pueblo
en el pueblo
por el pueblo
llahtakunapi
llahtakunanta
los pueblos
en los
pueblos
por los
pueblos.
. nta
, ,
. , ,
y w, ni :
por Abancay
Abankayninta
[4]
2.7.
cha, -lla. -cha ,
. Luwisacha
; ancha ; urpicha ; sunqucha .
, -lla
, , ,
, . Sunqully -
, urpilly ,
, .
: Sunquchally, urpichally, .
, ,
-cha -lla .
, ,
. . ,
, , ,
. :
Yau
Husiy,
sirwisatachu,
Eh Jos, deseas cerveza o whisky?
whiskytachu
munanki
, , ?
Whiskychallatan,
Wiskycito noms, caballero.
wiraqucha
46
, .
whiskycito noms
,
, , ,
. , :
, .
2.8.
,
-, , :
.
-qa . .
.
,
, -.
, ,
.
-qa . ,
,
.
-n mi,
2 .
Nuqaqa Husiymi kani
Nuqaqa manan Husiychu kani
Yo soy Jos
Yo no soy Jos.
Estoy yendo al
Qusqutan rishani
Cusco.
Hahiy waynaqa manan wakata
Aquel muchacho
michinchu
no pasta vacas.
Luisita es mi
Luwisachan sutiyqa
(
nombre.
)
.
-qa -n -mi. Payqa mayistrun
kashan : Paymi mayistruqa kashan.
payqa ,
mayustruqa
paymi.
:
47
,
, ,
, -ta.
, , ,
-man.
, kay,
,
,
,
,
,
, .
.
Nuqaqa t'antatan
munashani.
Kay anmi Qusquman
rishan.
Payqa mayistrun
kashan.
.
.
.
.
1.
48
Yo quiero pan.
Este camino va al
Cusco.
El es profesor.
- T'antata munakichu
Ar, munanin.
Manan munanichu.
(papa)
(kisu)''
(misk'i)''
(siyaru)''
- kay taytata rihsinkichu.
Ar rihsinin.
Manan rihsinichu.
(mama)
(wayna)
(sipas)
- Qusquta rikunkichu.
Ar rikunin.
Manan rikunichu.
(Chinchiru)
(Uruwamba)
(Lima )
Qanr rikunkichu
- Luwisa Peruwta rikunchu
Ar, rikunmi.
Manan rikunchu.
(Husiy
(Alisha)
(Luwis)
Payr rikunchu.
- Imatatah ruwashankiri.
(munay)
(mixuy)''
(michiy)
(quy)''
Wasitan ruwashani.
(siyaru)
(t'anta)
(uwixa)
(lapis)
Lapistan qushan.
2.a
Waka hamushan ninin.
(awtu)''
(awiyun)''
(runa)', '
- Pi rishan ninkn.
49
2.b
Maytan hahiy runa rishan.
(warmi) ', '
(awtu)
(awiyun)
Urqutan
(llahta)
(Qusqu)
(Lima)
2.c
Maymanmi kay an rishan.
(runaan) ''
(awtuan) ''
Chinchirumanmi.
(hahiy wasi)
(Abankay) 'Abancay'
(Arkipa)'Arequipa'
Siyarumanmi.
(papa)
(aha) ' '
(liwru)
Imamanmi hamushanki.
2.d
Qusqumantan.
Maymantan kanki.
Qanr
(Lima)
(Arkipa)
(Peruw)''
()
Imamantan siyaru ruwa-kun
(t'anta)
(aha)
(kisu)
Tawakumantan
(triyu)'
(sara)', '
(lichi)''
2.e
Chinchirupin.
Maypin tiyanki.
Qanr.
(Uruwamba)
(Qusqu)
(Wila Wila)'Huila Huila'
Iskuylapin kashan.
(wasi)
(urqu)
(hahiy)
(kay)
Manan. Kayllapin
(hahiy)
(hahiy pampa)
(hahiy urqu qhipa)
50
3.a
Pitah qanri
kashanki.
Qanr.
( Luwis)
(Isawil)
(Luwisa)
Pitah payri kashan.
Nuqari pitah
kashani.
Maytah
Luwisachari.
(Husiy)
(Mariya)
(Luwis)
(Isawil)
Iman kay.
Kayr.
Hahiyr
Chayr
3.b
Imatah kankiri.
Imatah Husiychari.
Mariyachar.
Luwischar.
Kay runar.
Kay wiraquchar
Mayistruchu kay
Mayistrun kani
(chakariru) ''
(karpintiru) ', '
(chufir) ''
Payqa iskuylirun.
(uwixiru)
(wakiru)
(chakariru)
(kamachi-kuh)', '
Ar, payqa mayistrun kashan.
51
1.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
?
.
?
.
?
.
( )?
.
2.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
?
, . . ?
, . .
?
( ).
.
. ?
.
.
A.
L.
A.
L.
A.
L.
A.
L.
A.
L.
Kayllatachu.
Kayllatan.
Maytatah rishankiri.
Uruwambatan rishani.
Imamantah rishankiri.
Saramanmi rishani.
Imatatah chay saramantari ruwanki.
Ahatan ruwasah.
Imata ninkn
Ahata ninith.
52
A.
L.
A.
L.
3.1.
,
, pro
nomine. , ; ,
;
, ; ,
.
3.1.1.
:
nuqa, (); qan, (); pay, ( )
:
Nuqanchis
Nuqayku
Qankuna
. : Nuqanchis
takinchis waynuta, , .
, , , ,
, ,
. , . : Nuqayku
takiyku waynuta, , ,
,
. ,
() ()
.
2- ..
53
3- .. - .
Paykuna
3.1.2.
, pay, , paykuna, , ,
. ,
per se, , .
3.1.3.
. Huh,
, .
, : Huh siura, huh waynawan tupan,
: .
3.1.4.
,
.2.6.8.
3.2.
,
.
.
3.2.1.
-h -hpa , pa , ,
. ,
-pa.
Nuqa
, h -hpa
Pay
,
Nuqahpa
paypa
..
3.2.2.
, ,
,
.2.6.8. :
Nuqahpah
Qankunahwan
54
Para lo que es mo
Con lo que vosotrosa o
Paykunahpi
ustedes
En lo que es de ellos
3.3.
Kay, chay, hahiy chahay y wah,
, , , ;
, , ,
.
)
( )
.. .. :
Kaymi tapun Luwista
Ahatan chaykunaqa munanku
Munaychatan hahiykunaqa takinku.
) , ,
, .
, kay, chay hahiy,
, , ,
, . :
Kay
(chay)
()
Chay sipaskunawan
Hahiy sipaskunapah
sipas
(hahiy)
()
) .
:
Kayllapichu, yaw
,
sipas.
Seorita usted ac?
? (
(en este sitio o lugar o en aqui?)
?)
Kaylatachu.
Ac no ms?
?
Kayllatan.
Ac no mas.
[2]
55
3.4.
qui, quae, quod ,
, quin (el que o la que) ..
.
-h -sqa
.
T'anta
mixusqaykiqa
, ,
)
mamaypa
ruwasqanmi
(
El pan que comiste fue hecho por mi mam (de mi mma su hechura es)
Chayamuh
runaqa
.
wayqiymi.
ususiymi.
qhapah
kasqanku
rayku.
rihsisqansunkin.
1-
Usqhaymi
.
Tengo
rinay
que
kashan
ir
56
pronto.
Tupananchis
, ( ).
Hasta que nos veamos (otra vez).
kama
3.5.
, 1 .1.5.4.
3.6.
,
, ,
. mo (), tuyo (),
suyo (), nuestro (), vuestro () y el su () (su de ellos ()) y
: mi, tu, su .
(). , ..,
,
, ,
. ,
,
. : . ,
, : .
.
: tu casa ( ) tus casas ( ); nuestra casa ( )
nuestras casas ( ).
:
-y
-yki
-n
mi, mo;
tu, tuyo;
su (de l).
:
(
)
nchis
()
-yku
-nku
57
nuestro (incluyente o de
todos)
nuestro (excluyente)
su (de ellos)
.
- res nullus (
). .. , . -
,
. ,
, , : . , ,
, , . ,
,
.
) , ,
, ,
.
:
chaxra
allpa
rinri
la
chacra
llahta
tierra
oreja
pueblo
llahta
alqu
uchu
pueblo
mi
chacra
allapayki
tu tierra
rinrin
su oreja
nuestro
llahtanchis
pueblo
() (incluyente)
nuestro
llahtayku
pueblo
()(excluyente)
vuestro
alquykichis
perro
el aj de
uchunku
ellos.
chaxray
perro
aj
) , ,
, y w
-ni, .
-nta.
sipas
Per
takiy
tusuy
haylliy
an
allin
muchacha
sipasniy
Per
cantar
Peruniyki
takiynin
bailar
tusuyninchis
mi chica
tu Per
su cantar
nuestro
baile
nuestro
halliyniyku
triunfo
vuestro
anniykichis
camino
bienestar
allinninku
de ellos
triunfar
camino
bien,
bueno
58
) .
-kuna,
, -s -es,
, . :
mis
casas
tus
sipasniykikuna
chicas
sus
wawankuna
hijos
wasiykuna
)
-kuna, -kuna - .
askha, , .
Singular
wasinchis
(incluyente)
wasiyku
(excluyente)
wasiykichis
Plural
wasinchiskuna
askhan wasiyku
wasiykichiskuna
kinsan wasiyku
wasinku
iskaymi
wasinku
askhan wasinku
.2.6.8.
[3]
wawayuh
warmiyuh
wasiyuh
barayuh
59
tiene beb
tiene
mujer
tiene casa
o es dueo de
casa
tiene vara
o es dueo de
la vara
( varayh , .
, ,
.
-yuh - llahta,
( ).
.
de. :
Qusqu
llahtayuh
Bolibiya
llahtayuh
de
Cusco
de
Bolivia
cusqueo
boliviano
-yuh, ,
.
11
es chunka
huhniyuh
10
1
10 1
101
es pachax
huhniyuh
100
1
101
,
.
:
Auc.:
nio
adolescente
ya
mnibus
Eh
muchachos!
Ya llegar
el mnibus?
Esc.:
llegar,
arribar
S, pronto
llegar ya.
noche
temprano, de
maana
, !
?
warma
a
unnibus
Yaw warmakuna. achu
omnibus hamunqaa.
,
chayay
Ar yaqaan
, tuta
.
tutallamanta
sapa
,
tutamanta
Tutallamantan sapa
,
60
Auc.:
Esc.:
Auc.:
Esc.:
Auc.:
Todas las
maanas viene
temprano.
.
y yo ms
esperar
as, de este
,
modo
vosotros
Entonces
,
esperaremos
conmigo ms y -.
as les seguir
a Uds.
hasta Wila
Wila.
Claro.
.
.
Ven pues.
pero
nosotros
()
(excluyente)
ir por
obligacin
Pero nosotros
estamos yendo .
a la escuela
del pueblo.
luego,
,
entonces
,
semejante,
igual
,
colega,
compaero
escolar
Entonces sois ?
compaeros
de escuela?
hermana
(v. a m.)
hermano (m. a
( )
v.)
hermanos (v. y
,
.
m.)
S, tambin
somos
hermanos.
saber,
! .
conocer
61
tutumantanpis hamun.
nuqapuwan
suyay
hinaspa
qankuna
Chhaynaqa hakuy
nuqapuwan suyasunchis
hinaspa qankunata qatikusaykichis Wila
Wilakama.
Riki. Hamuy.
chaypas
nuqayku
ripuy
Chaypas nuqaykuqa llahta
iskuylatan ripushayku.
chayri
masi
iskuylirumasi
Chayri
iskuylirumasintinchu
kankichis.
pana
tura
panatura
Ar. Panaturantin m
kaykupas.
yachay
Aaannn. Manan chaytaqa
Oh!. No saba
eso.
pap y mam
Quienes son
vuestros
padres?
Esc.:
don
doa
Juan
Don Juan y
doa Mara.
Auc.:
verdad,
cierto
ellos
Verdad? Yo
les conozco.
natural del
pueblo
Yo tambin
soy de este
pueblo.
Esc.:
ah si?
nosotros
(incluyente)
Ah, si?
Entonces
nosotros
somos
paisanos.
cual, quin
Cul del
pueblo eres?
Auc.:
Pablo
Auccacusi
Yo soy Pablo
Auccacusi.
cuanto?
ao
Cuntos aos
tienen?
Esc.:
diez
cuatro
catorce
dos
doce
Yo tengo 14
aos y ella
tiene 12 aos.
.
, ,
?
.
.
yacharanichu.
taytamama
Pikunatah
taytamamaykichisri kanku.
dun
dua
Huwan
Dun Huwanwan dua
Mariyapuwanmi.
chiqah
paykuna
Chiqaht. Paykunataqa
rihsinin.
kay llahtayuh
Nuqapis kay llahtayuhmi
kani.
?
()
ansi
, ? nuqanchis
Ansi. Chhaynaqa
().
nuqanchisqa
llahtamasintincha kanchis.
,
mayqin
Mayqintah kashankiri.
?
.
?
14 ,
12.
62
Pawlu
Awqakusi
Pawlu Awqakusin.
hayk'a
wata
Hayk'a watayuhatah
kankichisri.
chunka
tawa
chunka tawayuh
iskay
chunka iskayniyuh
Nuqan chunka tawayuh kani
paytahmi chunka
iskayniyuh.
Est bien
.
ensear
Qu cosas les
ensean en la ?
escuela.
Esc.:
,
leer
libro, escritura
escribir
castellano
..,
etc., todo eso y
ms
A leer, escribir
,
y a hablar el
-.
castellano.
Auc.:
allinmi
yachachiy
Imakunatatah iskuylapiri
yachachisunkichis.
liyiy
qilqa
qilqay
katillau
ima
Liyiyta, qilqayta, kastillanu
rimayta iman.
A.
E.
A.
E.
A.
E.
A.
E.
A.
E.
A.
E.
A.
E.
3.8.
63
, ,
, , , .
, ,
( ) . ,
,
.
, ,
, ,
.
3.8.1.
.
.
,
, . Yo como seviche ( ), :
siwichitan mixushani; ,
, : t'antatawan, siwillatawan, papatawanmi
mixushanki. ( ,
-ta, ).
, ,
. ?
, , .
: Yo amo, yo amar, ellos amaban - , ,
. , ,
, , ,
. : Yo
te amo; Elsa me ama; Tus padres te quieren , ,
. ,
,
.
3.8.2.
, ,
. munayki, munawanki, munasunki : ,
, . , ,
: nuqa munani qanta, yo te quiero ..
, .
, , , .
: Nuqa munayki qanta, qan munawanki
64
munawanki
munasunkichis
munasunkiku
, (
1s. 3p 3s/P).
,
, .
65
S\
1s (a
1s
2s
3s
1Pi
2s (a t)
m)
yki
wanki
wan
sunki
3s/P
Normal
ni
nki
n
nchis
(qanta)
ykiku
1Pe
(nuqata)
wankichis
3P
wanku
2P
1Pi
(nos-in)
2P (a vos.)
ykichis
wanchis
wankiku
wanku
sunkichis
(qankunata)
ykiku
yku
mkichis
sunkiku
1Pe (nosex)
nku
(nuqaykuta)
wankichis
wanchis
wanku
sunkichis
S\
1s
2s.
3s
1Pi
1Pe
2P
3P
3s/P
1Pi (nos-in)
Normal
(rqayki)
(rqani)
rayki
rani
(warqanki)
(rqanki)
waranki
ranki
(warqan)
(rqasunki)
(rqan)
(warqanchis)
waran
rasunki
ran
waranchis
(rqanchis)
ranchis
(rqaykiku)
(rqayku)
raykiku
rayku
(warqankichis)
(rqankichis)
warankichis
rankichis
(warqanku)
(rqasunkiku)
(rqanku)
(warqanchis)
waranku
rasunkiku
ranku
waranchis
1s (a m)
2s (a t)
1Pe (nos-ex)
(warqankiku)
warankiku
(warqanku)
waranku
(warqankichis)
warankichis
(warqanku)
waranku
S\
1s ( a m)
(sqayki)
sayki
1s
2s
3s
2s (a t)
wanki
wanqa
sunki
1Pi
(sqaykiku)
saykiku
1Pe
2P
3P
wankichis
wanqaku
sunkiku
3s/P
Normal
1Pi
(nos-in)
1Pe (nosex)
(sqaykichis)
saykichis
sah
nki
nqa
sun
sunchis
wanchis
wankiku
wanqaku
66
sunkichis
(sqaykiku)
saykiku
sahku
nkichis
nqaku
2P
wanchis
wankichis
wanqaku
sunkichis
S\
1s
1s
2s
3s
1Pi
1Pe
2P
3P
2s
3s/P
1Pi
1Pe
2P
way
wanchun
sunki
y
chun
wananchis
wayku
wananku
sunkichis
waychis
wacunku
sunkiku
ychis
chunku
wananchis
wayku
wachunku
sunkichis
( )
S\
1s
1s
2s
3s
1Pi
1Pe
2P
3P
2s
(qanta)
3s/P
nayki
nan
nanchis
nayku
naykichis
nanku
nasunki
naykiku
wanaykichis
wananku
1Pe
2P
(qankunata)
wananchis
wanaykiku
wananku
wananchis
wanaykichis
wananku
nay
nay
wanayki
wanan
1Pi
nasunkiku
nay
nasunkichis
naykiku
nasunkichis
()
S\
1s
1s
2s
3s
1Pi
3s/P
waytiyki
wahtin
htiyki
htin
htinchis
suhtiyki
(qanta)
htiyku
wahtiykichis
wahtinku
1Pi
1Pe
wahtinchis
wahtiykiku
wantinku
htiy
htiy
1Pe
2P
3P
2s
qanta
htiy
htiykichis
htinku
wahtinchis
wahtiykiku
wahtinku
()
67
suhtiykichis
(qankunata)
htiyku
htiyku
suhtiykiku
2P
qankunata
suhtiykichis
S\
1s
2s
3s
1s
2s
ykiman
3s/P
yman
wah
wankiman
wanman
sunkiman
nman
3P
ykikuman
wankichisman
wankuman
sunkikuman
1Pe
wankikuman
waswan
wasunman
waswanchis
wasunchisman
swan
sunman
swanchis
sunchisman
ykuman
wahchis
1Pi
1Pe
2P
1Pi
wankuman
wankichisman
waswan
wasunman
nkuman
waswanchis
wasunchisman
wankuman
S\
1s
2s
3s
1Pi
1Pe
2P
3P
1s
wasqanki
wasqa
2s
sqayki
sqasunki
sqaykiku
wasqankichis
wasqaku
sqasunkiku
3s/P
sqani
sqanki
sqa
sqanchis
sqayku
sqankichis
sqaku
1Pi
1Pe
wasqanchis
wasqankiku
wasqaku
wasqanchis
wasqankiku
wasqaku
[5]
/
3.10.
/, ,
.
.
, . /
:
) -ntin, ()
todo integrado , ,
. ,
. ,
,
.
68
,
, .
:
Tawantin suyo .
. ,
,
,
.
, , :
panaturantin
: ,
,
. siblings too - ,
, .
, inclusive somos hermanos -
.
) Hinantin, - .
, .
,
.
:
an niykia, Piki Chaki,
kikin wauy ichhunantin,
hinantin urqu hinantin,
sayarinman awqa wasi,
chaypachapis sayariymanmi
paykunawan churakuspa.
,
. urqu
(mountain, hill high land (, ) ;
, , , )
. ,
urqu . urqu high land
() Dios (). ,
- ,
,
. :
, ,
69
[Z5]: .. ..
.
,
,
,
, ,
.
) Tukuy (
, ).
, . :
Tukuy runakuna,
: tukuywanmi phiasqa kashani ,
.
) Llapa, llipi, lluy, lliw , ,
. :
,
:
Lluymi yachanan Constituciontaqa
Llapa Ciudadano runan yachanan Constituciontaqa
Llipinmi yachanan Constituciontaqa.
, ,
,
. , , hic et
nunc, ,
, , .
.
) Sapa
, , . ,
, .. ,
.
Sapa p'unchaymi inti lluhsimun
Sapa watanmi Qusqutaqa rini
.
.
Sapa ,
nka (
).
Rakiychis iskay laranxata sapankaman
Kinsankay aswan
.
70
[Z6]:
(). .
1. ,
sapa ,
solus , ,
. .
(3.3)
Sapaymi wasipiqa kashani
( )
Sapaykin uwixataqa michinayki
.
sapa,
,
:
Uma sapa
sinqa sapa
simi sapa
maki sapa
siki sapa
( )
qulqi sapa
yachay
sapa
; ,
) Imaymana, . Imaymana ,
curriculum vitae, ..
, .
Qanmantaqa imaymanatan yachani
-.
(curriculum vitae).
Imaymanatay willariwanki
.
) Ima, que (),
,
, aet coetera, ,
y (), , ,
.. . .. :
:
:
71
[Z7]:
: / : ) ntin,
; ) hinantin,
; ) tukuy,
, ; ) llapa, llipi, lluy lliw,
; ) sapa,
; ) imaymana, ) ima
.. ...
() Kama, Pura Masi
3.11. kama ,
.
) ,
, .
Qusqukaman risah
Luniskamay
Manusaykin waranqa
suliskama
) -kama
:
warmikamachu
kaypi
() ?
tiyankichis
mayistrukamachu
?
mixunqaku
[6]
3.12 -pura -kama
, , .
, , :
warmipurachu kaypi
( )
tiyankichis.
?
Mayistru purachu
mixunqaku
, pura -kama
, :
warmipurakamuchu
kaypi tiyankichis
?
Mayistrupurakamachu
72
mixunqaku
3.13. -masi - : , , , ( -,
-), .
-.
iskuylirumasi
llahtamasi
qharimasi
,
,
:
, .
iskuylirumasiyki
llahtamasinchis
qharimasiykichis
3.14. .
. 1 9, - 10 ,
9 ,
-yuh, ,
, veinte y uno, treinta y siete ochenta
y seis.
,
. , yuh 1 9. , , , yuh . , -yuh.
,
. ,
-ni. :
huh
chunka
10
huhniyuh
iskay
pachax
100
iskayniyuh
kinsa
waranqa
kinsayuh
tawa
hanu
tawayuh
pisqa
pisqayuh
suhta
suhtayuh
qanchis
qanchisniyuh
pusah
pusahniyuh
isqun
isqunniyuh
1
000
1
000 000
73
[Z8]: ,
: !
[Z9]: .
, 555 [] []
[Z10]:
[Z11]:
[Z12]:
11, : 11 -
10, 1,
chunka huhniyuh,
. , 20
10 () : iskay chunka.
77, qanchis chunka qanchisniyuh
70, 7.
.
- , .
, . ,
, ,
1996 : waranqa isqun pachax isqun chunka
suhtayuh.
3.14.1. ,
. , ,
. , ,
(1). :
kinsa warmi
chunka wawa
10
90
. . . .. -kuna.
.. .
.
3.15. kay sum ()
, to be , -
. , , ,
, .
, ,
.
( ), kay.
) kay .
, ,
. :
Iman sutiyki
Luwisachan
sutiyqa
Qanmi kanki allin
runa
Iman kay
?
74
Chayqa lapisth
) , , -n -mi
, ,
, ,
kay.
. :
Luwisachan sutiyqa
-n
.
) -th - . -th
-n -mi .
:
Luwisachath
, ,
, :
Luwisachath sutiyq
) - ,
-tah. , tah -ri ,
Imatah sutiykiri. tah
,
: hahiy wiraquchan Qusquta rishan kay siuratahmi Uruwambata rishan,
- : , -
. , ,
, .
[Z13]: ..
[Z14]:
,
,
-
.
,
(contrapeso)!
,
tah ri.
[7]
,
3.16. ,
, ,
.
-ta.
T'antatan munashani
Karmintan munashanki
Allichu tapuyukusayki
qanta
Imallatachu icha
,
?
?
3.16.1. , , .
: ,
. .
75
[Z15]: ..
.
, ,
, .
3.16.2.
, : , .
(
) ,
- .
, [Andrs Alencastre
Gutirrez], [Kilku Warak'a],
,
. :
, .
Kusisqallapuni
kawsakuy
Llahtayta, wasiyta
, ,
qhawarihtiymi,
sumah para phuyu
,
,
[, ] .
rixuriykamun
(
)
Imatachu icha
kamachikunki
Maytatah rishankiri
- ?
?
Qusqutan rishani
3.16.3. , ,
. .
, ,
, .
.
1.
Imakunan Kaykuna
(chay)
(hahiy)
Runakunan
(wasi)
(urqu)
(an)
(waka)
(mallki) ''
(alqu) ''
(urpicha) ''
(michi) ''
2.
Kastillanuta
Ar, yachaykun.
76
[Z16]: ..
, .
yachankichischu.
Manan yachaykuchu
(siyaru - munay)
(Lima -rikuy)
(mayistru - rihsiy)
(kichwa - rimay)
Hahiy warmakuna
Ar, rimankun.
kichwata
Manan rimankuchu.
riman kuchu.
(mayistru rihsiy)
(Lima - rikuy )
(misk'i - munay)
(kastillanu - rimay)
Ar, allintan rimashanchis
Allintachu
rimashanchis.
Manan. Pantashanchismi.
(. ).
(liyiy )
(qilqay)
(yachay)
(ruway)
(llank'ay)
Imatan
Mayistrutan suyashayku.
ruwashankichis.
(siyaru - pitay) ''
(liwru - liyiy)
(waka -michiy)
(uwixa - ak'ay) ''
(sara - muchay) ''
Paykunaqa t'antatan
Paykunari imatatah
mixushanku.
ruwashanku.
(chaxra - llank'ay)
(aha - uxyay) ''
(kichwa - yachay)
(Qusqu -riy)
3.
Piwanmi
Mayistruwanmi.
llank'ankichis.
(tiyay)
(Mariyanu)
(puriy) ''
(runakuna)
(tupay)
(sipaskuna)
''
(mayistrukuna)
(yachay) ''
Imawanmi papata
Taxllawanmi.
llank'ankichis.
(qilqay)
(lapis)
(mixuy)
(kuchara) ''
(waka - ak'ay)
(kuchillu) ''
(unquy)
(chuxchu) ''
'
Siyarutawan, kafiytawanmi.
Imakunatan
77
munashankichis
(lapis, liwru)
(aha, kuka)
(papa, sara. t'anta )
(alqu, michi, uwixa, waka)
Pipuwanmi
iskuylata rinkichis
Pikunan
taytamamaykichis.
Mayqinkunan
iskuyliru
masiykichiskuna.
Husiychapuwanmi.
(Mariyacha)
(qan)
(paykuna)
(qankuna)
(iskuylirukuna)
Dun Huwanwan, dua
Mariyapuwanmi.
(dun Luwis, dua Alisha).
(kay tayta, hahiy mama)
(hahiy siura, kay wiraqucha).
Husiychawan, Mariyachawan,
Luwisachapuwanmi.
(Mariyanu, Isawil, Huwan)
(Antuu, Luwis, Mariya)
(kay sipas, hahiy wayna)
(chay waynakuna, kay sipakuna)
Maykaman
rishankichis.
Iskuylakaman.
(llahta)
(Qusqu)
(Lima)
(Peruw)
Hayk'ahkaman
kaypi kankichis.
Tayrimankaman.
(ch'isin) ''
(paqarin) ''
(minchha) ' '
(huh simana) ' '
(huh killa) ' '
(huh wata) ' '
4.
Yupaychis huhmanta chunkakama
78
Huh,
(2,3,4,5,6,7,8,9,10)
Chunka
huhniyuh,
(12,13, 14, 15, 16, 17,
18, 19, 20).
Iskay chunka
tawayuhmi.
(8)
(21)
(26)
Maytukuymi wakayki.
(uwixa)
(chaxra) ' ( )'
(liwru)
(mallki)
Maychhikatah qulqiykiri kashan.
( ?)
(15)
(29)
(30)
(44)
Pisqa chunka
kinsayuhmi.
(300)
(17)
(32)
(1,000)
Tawa pachax
sulismi kashan.
( 400 .)
(55) (500)
(70) (4,000)
(98) (10,000)
.
1.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
? ( ?)
.
?
.
?
.
?
.
2.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
?
.
10 15.
. 10, 11, 12, 13, 14, 15.
?
5 .
?
.
- numiru.
Huh wiraqucha huh t'aqa istudiyantikunawan rimanku unibersidadmanta rimaykuna
yachaymanta ima.
79
W.
I.
W.
I.
W.
I.
W.
I.
W.
t'aqa
istudiyanti
Unibersidad
agustu
''
''
''
''
qhari
Istudiyay
klasi
''
''
''
makina
''
Titiqaqa
'
-
Qucha
'
''
Sahsaywaman
''
''
''
4
[1]
(
) -y, , , -m,
!, ! ( !
!). ,
.
80
4.1 -y (; ) -
, , .
, ,
. pues (, ,
), ,
. , pues
,
.
,
, pues
,
.
, -y.
:
()
, .
-
Hakuy rihsinakusunchis
Rihsinakusunchisy, urpilly
Wasiykitaqa risahy
Manay munanqachu
4.2. -ya .
, ictus
.
Llahtaytaqa hamuyari
Llank'aytaqa tukunkiyari
.
.
, -y
-ya -y -. :
, ,
,
,
,
.
Waqayari, waqayari
qhari waqayta wiay waqay
awqanakuyman haykuspayki,
wayqi kayta qunqaspayki,
ak'ariypi rikukunki,
qan kikiyki siq'ukunki.
waqay ,
-y, -y.
4.3 -ma ,
, .
Askham wakaykiqa
[Z17]:
.
! .
81
[Z18]: .
kasqa
Panaturantinm
kaykupas
! ..
!
.
Sinchitam parayusqa
4.4. -ma ,
.
(Faustino Espinoza
Navarro), 1963 ("Qosqo")
.
? ? (
)
Yachaypa paqarinan
.
Khullu llunp'ah
, .
q'isan .
-----Yachay Wasi
----- .
Imasmari, imasmari
? ?
.
.
.
.
----- .
Imasmari, imasmari
awiyuhpa rihsisqan
Yachayniyuh wiraqucha
Manatah purinchu
Manatah rimanchu
-----Qilqan.
Imasmari, imasmari
Samaykupas,
puukuypas
Qillakuypas,
llank'aypas
Mihllayllapin
hap'irayasunki
-----Tiyana
, ?
, .
.
.
----- -
4.5. Yaw, .
. . . Yawkuna.
Eh!, Hey!, : !
.
, , ,
, .
:
82
[Z19]:
[Z20]:
.
Kayllapichu, yaw
sipas
, , (
)?
(carnaval apurimeo):
, , !
?
4.7. Kayqa - .
(. He aqui), (toma), (coge),
(recibe), .
, ,
: Ecce homo,
. , ,
to be, here is , , heres,
: H aqu.
Kayqa t'anta. Munankichu
Kayqa phuyu phumushan
Paramunqapasch
Simon! Simon!
Kayqa Satanassi maakun
hap'inasuykita, triyuta
hina suysunapi
suysunasuykipah
[Z22]: - He
aqui el hombre
. ?
.
, .
! !
, ,
,
.
. . 22, .31
, 22 1901 ,
()
, San Lucaspa Quelnaskan
83
[Z21]: , ,
[Z23]: :
! ! , ,
- ;
.
[2]
.
4.8. (1.4. )
-sha, -ku, -yku -yu. 4,
.
.
4.8.1. -mu ,
. , , ,
, , .
:
apay
Mixunata
taytaykiman apay.
Hahiypin
llank'ashan.
.
(
).
12 .
apamuy
Las dus urastay mixunataqa
apamuwanki
lluhsiy
Ama rimayachu.
lluhsiy kaymanta
lluhsimuy
Ima urastan
iskuylirukuna
lluhsimunqaku
( )
.
( ).
( )
? ( )
84
()
takiruni
ayqirinki
ayqirunki
, .
- Ar yaqaan chayaramunqa
85
,
.
-pu ,
.
. ( ,
, . 4.10.)
Chaymantatah Limata ripunki unnibuspi
.
, pu . .
86
[Z24]: a
fortiori - .
,
, , ,
.
4.8.7. -pu, ,
,
-ku, yku,
, .. .
-ku -yku u a. qhipay
: . Qhipapuy :
, a quipakapuy, :
, .
- -ku ,
-ka, , :
qhipakupuy.
Kilku
:
Maytan pusaykiman,
, ,
urpi,
qhipakapuy,
qhipakapullay.
, (
)
87
4.8.10. -chi, , ,
. -chi ,
, ,
.
Llank'ani
Llank'achini
,
.
Qatini
Qatichini
,
.
-chi ("Melodas
Religiosas") () 1924
(Jos Pacfico Jorge).
:
Khuyasqay llahta, niway
,
:
Maypin llakichirqayki
Qantan qispichirayki
Awqaykikunah
makinmanta.
, , :
,
Rimasqayta uyariwaychis,
Chaymantatah
qatichikuwaychis
(
).
.
.
.
.
.
, ?
allin
Allillanchu mayistru.
, . ?
?
wawa
Allillanmi wawakuna. Imaynallan
kashankichis.
sumah
aswan
kamay
88
,
,
.
,
?
. ( )
.
.
?
.
.
,
(
)
.
, ,
kamah
Sumahllan aswan kamahninchispa
munayninwanqa.
uras
Ima urasan kashan.
las uchu
an las uchua.
haykuy
haykumuy
klasi
uxu
Haykumuychis klasi uxuman.
Imatan kunan tutamanta ruwasahku.
amarah
chaymantaa
Amarahy.Chaymantaa nisaykichis.
llapa
llapaykichis
hampuy
q'asa
q'asay
q'asa-kuy
Llapaykichischu hampurankichis, icha
pikunachu q'asakamurankupas.
?
- ?
.
.
,
, ,
,
.
Bixturchawan Mariyanuchawanmi
mana kankuchu.
chayqa
chayrah
rixuriy
Karupin wasinku. chayqa chayqa
chayrahch rixurimunqaku.
pihpa
,
( ) maay
.
Pihpan lapisnin kashan.Maayuwaychis.
?
,
.
.
kulur (pawkar)
.
89
.
?
.
,
.
.
.
.
,
!
.
,
.
puka
Pukata, allichu.
Manul
punku
wisq'ay
Yaw Manulcha. Punkuta wisq'ay.
bintana
kichay
Qantah bintanata kichay wayrah
haykurimunanpah.
, .
.
,
?
runa simi
simi
Mayistru hayk'ahmi runa simita
rimasahku.
,
.
, .
,
,
.
,
,
,
,
.
unay
Manan unaypichu.
qhaway
uyariy
qatichi-kuy
Liwruykichista qhawaspa rimasqayta
uyariwaychis chaymantatah
qatichikuwaychis.
,
.
,
.
.
yapa
yapamanta
atiy
Allichu yapamanta niy.Manan atiruykurahchu.
,
.
, .
,
.
()
. ,
.
90
E.
Allillanchu, mayistru.
P.
E.
P.
E.
P.
E.
P.
E.
P.
E.
P.
E.
P.
[4]
, . . . , 1, 2 3
. . .
(, , ,
, ).
,
,
.
, ,
, , :
Qusqurani, , .
, , -naya,
ahanayani, .
4.9. -y, ,
.
, :
91
!
. , , . .
,
:
:
, ;
.
,
:
-n
-wan
-y -w
(
)
.
:
( ).
, :
simi
-n
-pa
()
92
[Z25]: -
Cantar de los Cantares
[Z26]: El canto
de los cantos
.
:
.
munay,
Kamahninchispa munayninwanqa
:
,
Kamah
-ni
,
()
-nchis
-pa
munay
-ni
-n
-wan
-qa
:
, .
, :
.
4.10. h -
. h, :
,
Kamah
Kamay
Takih
Llank'ah
93
, :
.
Takihniykichiskunawan
()
Rimasqa
,
( ())
,
.
,
.
,
,
, , ..
:
Rimasqa
,
()
,
, .
, .
(., . ..), .
Rimasqayta
uyariwaychis
,
( )
, .
, .
, -sqa
-y (, ), , ,
( )
. 4
, : rimasqayta hinalla ninkichis.
[5]
4.12. -spa . ,
, - , -. , ,
. -spa , ,
94
.
:
Takispa
llank'aspa
purispa
unquspa
:
, ; , ;
(nuqa)
takispay
(qan)
(pay)
(Nuqanchis)
(takispayku)
(qankuna)
(paykuna)
takispayki
takispan
takispanchis
takispayku
takispaykichis
takispanku
,
,
,
,
,
,
(inclus.)
(exclus.)
,
.
, ,
.
. :
, .
Liwruykichista qhawaspa
rimasqayta uyariwaychis
4.13. -na, -
(). -na
, . na , , ,
, , ,
,
. ,
, , , .
) na, (),
.
mixuy (), mixuna ; takiy (), takina
. ,
, , : , , ,
, , ,
. :
(), ,
.
) na - , ,
,
95
,
.
. :
[Z27]:
Ut queant laxis
resonare fibris,
Mira gestorum
famuli tuorum,
Solve polluti
labii reatum,
Sancte Iohannes.
,
VIII .
,
,
.
nuqa
llank'anay
qan
llank'ana yki
,...
pay
llank'anan
,...
nuqanchis
llank'ananchis
,...
nuqayku
llank'anayku
,...
qankuna
llank'anaykichis
,...
paykuna
llank'ananku
,...
, , 1-
, .
, , ,
.
Kunkayhuh
hank'unkuna
sumahta
ruwasqaykita, San Huwan taytacha.
takirinankupah,
manchay
hatun
() ()
, .
,
, 1 .
;
ut -pah,
.
96
[Z28]:
:
Para que nuestra fibras bucales puedan cantar
(resonar) las maravillas de tus hechos, San
Juan.
takirinankupah, :
- , ,
- [ ], ,
- , .
-pah .
[] (. que) - ,
.
, -
.
- .
.
,
, , ,
.
, (
), ,
, , ,
() .
[6]
4.14. , KAY
, , , .
) ,
, ,
, 3- . .,
, , .
, .
nuqa
qan
pay
nuqanchis
nuqayku
qankuna
paykuna
.......
kani
kanki
KAN
kanchis
kayku
kankichis
kanku
.......
-, , : ,
? , - , :
97
1) Kay .., -n
-mi (.2.5). :
Luwismi
Limapi
Mariyan mdico
Hanachan
sutiyqa
2) Kay ..,
-pu, -mu, -ku -sha.
, kan. :
Luwismi kapun
Limapi
Mariyan kakun
mdico
Hanachan
kashan sutiyqa
(
,
).
(
)
, -mi -n ,
. 1),
, kay 3-
. , , kay
,
, , .
) , . KAN 3 ..
, ,
, , (
, .).
, ,
:
t'anta kan
qulqi
karqan
kanqa
()
98
[Z29]: -
.
mixuna
, ,
,
. ,
-chu, , -tah ...ri,
-n -mi, - .
, -n -mi,
-th . :
t'anta kanchu
Ar, kanmi
, .
Manan kanchu
(), .
) , . Kay,
, ,
, , . 1-
-na, . 4.13,
).
, usucapio
,
, .
. ,
, ,
,
, .
, ,
: , , , (.
.), . :
t'antay
kan
( ;
)
t'antayki
kan
(
; )
t'antan
() (
kan / ; / /
)
t'antanchis
kan
( ;
) (Incluyente).
t'antayku
kan
( ;
) (Excluyente).
t'antaykichis
kan
( ;
99
[Z30]:
(
bon fide
just causa)
- la usucapion.
)
t'antanku
kan
( ;
)
, kan
. : t'antay kashan,
taytayki kapusunki ..
4.13. )
(), :
nuqanchis llank'ananchis
;
, .
, .
,
:
nuqah
t'antay
kan
[]
qanpa
t'antayki
kan
[]
Husiypa
t'antan
kan
[]
,
3- . ,
3- ,
,
. :
Husiy
t'antan kan
Husiypa
t'antan kan.
.
:
Pihpan lapisnin kashan. Maayuwaychis.
? , .
Nuqahqa kashanmi. Ima kulurtatah munashankiri.
(). ?
100
[7]
Limata hamusahchu.
(iskuyla - ripuy)
(siyaru - pitay)
(karta - qilqay)
(wasi - haykuy)
Iskuylata ripunkichischu.
(uwixa - michiy)
(punku - wisq'ay)
(bintana - kichay)
(liwru - qhaway)
(waka - bindiy) 'vebder'
Imatan kunan ruwasunchis.
Husiycha hamunqachu.
Paqarinmi risah
(miccha) 'pasado maana'
(hawa simana) 'prxima semana'
(hawa killa) '--mes'
(wataman) 'otro ao'
(tayriman) 'a la tarde'
(chisiman) 'a la noche'
Ar, hamunkin.
Ama hamunkichu.
Ar, ripusahkun.
Manan ripusahkuchu.
Kichwatan yachasunchis
(liwru - liyiy)
(siyaru - pitay)
(kafiy - uxyay)
(runa simi-rimay)
(samay) 'descansar'
Ar hamunqan.
Manan hamunqachu.
(Mariya - mixuy)
(mayistru - yachachiy)
(aha - kay)
(mamacha - wayk'uy) 'cocinar'
(taytacha - llank'ay)
Husiychawan Mariyachawan
Ar hamunqakun
hamunqakuchu.
Manan hamunqakuchu
(mayistrukuna - yachachiy)
(sipaskuna - wayk'uy)
(waynakuna - llank'ay)
(warmakuna - puxllay) 'jugar'
(Luwisa Isawil - rimay)
Maymi mamayki.
Mamayqa wasipin kashan.
(tayta)
(urwamba - kay)
(warmi) 'mujer'
(mixuna 'aliento' - wayk'uy)
(qusa) 'esposo'
(papa llank'ay)
Panaykunaqa wakatan
Maymi panaykikuna.
michishanku
101
(tura)
(wayqi) 'hermano'
(aa)
Wakaykichu kay.
(liwru)
(lapis)
(sumbriru) 'sombrero'
(saku)
(rilux)
Taytaykih wakan kanchu.
(iskuyla - kay)
(kanasta 'canansta' - ruway)
(llixlla 'manta' - away 'tejer')
Ar wakaymi
Manan wakaychu. Huhpan.
(mama - llixlla)
(sipas - mak'as) 'hidra'
(pana - qulqi)
(tura - lapis)
(ntilde;aa - qusa)
Hahiy iskuylirukunah
Ar, paykunahqa liwrunku kanmi.
liwrunku kanchu.
Manan paykunahqa liwrunku kanchu.
(warmacha - bula 'pelota')
(wayna - sipas)
(runa - warmi)
(warmi - qusa)
Llahtaykuta rikunkichu.
Ar, rikunin llahtaykichis taqa.
(wasi)
(chaxra)
(iskuyla)
(tayta - rihsiy)
(mayistru - rihsiy)
Maypin wakanchis kashan.
(lapis)
(qulqi)
(mama)
(mayistru)
Pihpa lapisninmi kay.
(liwru)
(mak'as)
(qulqi)
(chaxra)
May llahtayuhmi kanki.
Nuqahmi.
(pay)
(nuqayku)
(qan)
(paykuna)
Qusqu llahtayuhmi kani
(Abancay)
(Ayakuchu)
(Arkipa)
(Punu)
(Peruw)
iskay chunka watayuhmi kani
(pusah)
(pachax)
(iskay)
102
(wawa)
(warmi)
Qanchu wasiyuh kashanki.
(chaxra)
(tinda) 'tienda'
(asida) 'hacienda'
(allpa)
Sapallaykichu kanki icha
piniyuhchu.
(Eres solo o tienes a alguien)
(pisqa)
(ch'ulla) 'uno'
Ar, nuqan wasiyuhqa kani
Manan nuqachu wasiyuhqa kani.
Sapallaymi kani.
Taytayuhmi kani
(mama)
(warmi)
(qusa)
(wawa)
Imatan ruwasahku
[8]
1.
?
. ?
. .
, . ?
.
.
B.
.
A.
. ?
B.
, .
A.
B.
A.
B.
A.
103
2.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
A.
B.
, ! ?
.
!.. ?
12 .
?
. .
?
.
Estados Unidosmanta sipas huh qusqu llahtayuh waynawan rihsina-kunku
unibersidadpi. Chaymantatah chay wayna llahtanmanta willan chay sipasman.
Sipas:
Wayna:
Allillanmi, sipas.
Sipas:
Wayna:
Sipas:
Wayna:
Sipas:
Wayna:
Sipas:
Wayna:
Sipas:
Wayna:
Sipas:
Wayna:
Sipas:
Wayna:
nashun
imayna
mana
''
'
'
kutipuy
tukuy
104
'(),
'
', '
( )
kawsay
wauy
iduka-kuy
kulixyu
sisk"ucha
siskucha ,
tusuy
takiy
kusichiy
, , .
[1]
,
. , ..
fulgor veritatis (),
-n -mi, ,
.
,
, icha
-ch -pach, , ,
..
( )
().
5.1 -s -si .
,
.
-s -si, : , , ,
-. -s , , -si
, , -y -w.
105
[Z31]:
, (
,
..; ,
).
()
,
3-
,
.
:
, ; , ,
; (), /
. .
, , , .
:
- Qantahsi Limamanta hamuh wiraqucha kashank.
- , , .
.
, : Qantahmi.
- ,
Qantahsi, , .
-, ,
, : ?,
: .
.
5.2. -naya , , .
pitanayawashanmi. Pitay
pitar (), ,
fumar () fumare, , ,
. :
.
.
Sirwisanayawashanmi
Purinayawashami
Warminayawashanmi
Qharinayawashanmi
[ ]
[]
[2]
5.2.1. -mu, -pu -ru - [].
, u,
. , ,
.
.
:
.
Achhuyamuy kayman
Allichayrukunayrahmi
kashan.
allichayurukunayrahmi - ,
u yu.
.
G.
buscar, averiguar
Eh caballero, te estuve
buscando
A.
que hay!
acercarse
Qu hay joven! Acrcate pues
ac.
para qu
Para qu me ests buscando?
G.
G.
A.
formidable
pero
rato, momento
esperar, pararse
acicalar, arreglar
Pero espera un momento.
Tengo que arreglarme mis
algunas cositas.
fumar
tener ganas de fumar
Tengo ganas de fumar.
Cmo no! Toma.
cajetilla
107
maskhay
Yaw, wiraqucha,
maskhamusharaykin.
hay
achhuyuy
Hay wayna, achhuyamuy
kayman.
imapah
Imallapahchu icha
maskhamuwashanki.
Qantahsi Limamanta hamuh
wiraqucha kashank.
Ar, nuqath.
willay
Pitah willarasunkiri.
kamachi
kamachi-kuh
pusay
kachay
Kamachi-kuhniykun nin
chaymi pay kachamuwashan
pusahniykita.
kusa
ichaqa
ratu
sayay
allichay
Ichaqa huh ratulla sayaykuy.
Allichay-ru- kunay rahmi
kashan imaykunapis .
pitay
pitanayay.
Pitanayawashanmi.
Imayna nama. Kayqa.
kaxitilla
G.
A.
G.
A.
G.
llevar
Si, gustas llvate toda la
cajetilla.
ayudar
porque tienes que
ayudarme.
amado, deseado
Si tienes que ayudarme te
dar todo lo que quieras.
Qu? Todava para m?
muy, muchos
feliz, contento
alegrarse
todo
Me alegra mucho encontrarme
contigo. Yo ya te guiar con
todo el corazn.
contento, feliz
Tambin estoy contento por
que eres buena gente.
vamos
rpido, pronto
tiempo
atardecer, avanzar
Ahora vamos. Pronto est
atardeciendo.
suceder as
S, est atardeciendo.
entre jvenes
rpidamente
andar, caminar
Como somos jovenes
rpidamente recorreremos.
sol
calor
quemar, hacer calor
solear, hacer sol
Tambin el sol esta
alumbrando lindo.
por donde
Por dnde iremos?
por este
por este camino
abra, hueco
Iremos por este camino hasta
aquella abra.
derecha
lado
108
apay
Munaspaykiqa hina kaxitillanta
apa-kuy.
yanapay
yanapawanaykirayku
munasqa
Yanapawanaykiraykuqa ima
munasqaykitapis qusaykin.
Ima nuqapahrahtah.
ancha
kusi
kusi-kuy
tukuy
Anchatan kusi-kuni qanwan
tupasqayta. Nuqaa pusakachamusayki tukuy
sunquywan.
kusisqa
Nuqapis kusisqan kani allin
runa kahtiyki.
hakuchis
askama
timpu
timpuyay
Hakuchis kunanqa. Askaman
timpuyaramushan.
hinay
Ar, hinanmi.
wayna pura
llukulla
puriy
Waynapuratah kashanchis
chayqa llukullatahch
puriramusunchis.
inti
rupha
ruphay
ruphayay
Sumahtan intipas
ruphayamushan.
mayninta
Maynintatah risunchisri.
kayninta
kay antakama
q'asa
Kay anta kaman risunchis
hahiy q'asakama.
paa
laru
voltear
lago
ribera (mar, ros)
Piviray
bordear, dar vueltas
Despus voltearemos a la
derecha y luego bordearemos
a la ribera del lago Piviray
A.
ayllo, comunidad
hacer conocer
todo, todas partes
hasta el atardecer
Como todas las comunidades
son conocidas por t me hars
conocer hasta el atardecer
(todo el da)
entrevistar
hacer encontrar
Inclusive me presentars a las
gentes.
q'iwiy
qucha
pata
Piwiray
muyuy
Chaymantatahmi paa
laruman q'iwirisunchis,
hinaspan Piwiray quchah
patanta muyumusunchis.
ayllu
rikuchiy
hinastin
ch'isiyah
Llapan ayllupas rikusqaytah
chayqa qanch riki
rikuchimuwanki hinastintapas
ch'isiyah.
tinkuy
tinkunachiy
Runakunawan ima
tinkunachimuwanki.
G.
A.
G.
A.
G.
A.
G.
A.
G.
A.
G.
109
A.
G.
A.
[3]
5.3. .
1. -ra, . ra, -ru -ri , - .
,
. , ,
.
3 :
Yaqaan chayaramunqa
-nqa, 3 ,
.
:
Iskuylapin karani
(wasi)
(llahta)
(chaxra)
(kay)
Ar, yacharaykun.
Manan yacharaykuchu
(iskuyla - hamuy)
(wasi - ripuy)
(Qusqu - riy)
(liyiy - tukuy) ''
) , , ,
, .
, ,
: , , .
:
Ar, rikunin. (,
)
Manan rikunichu. (,
)
(liwru - apay)
(lapis - tariy)
(siyaru - huqariy)
(chaxra - llank'ay)
achu mixunata mixurankia
Ar, an mixunia.
Manan mixunirahchu
(mixuna - wayk'uy)
(mixuna - quchikuy) ,
(karta - iskribiy)
(kafiy - uxyay)
5.4. pah
. pah , , .
( a, para):
Pipahmi chay liwruta apashanki
(karta - iskribiy)
(llixlla - away)
(saku - rantiy)
(linchi - apay)
Mayistrupahmi.
(Mariyacha)
(mamay)
(turanchis)
(panayki)
. , pah, ,
, , , .
Imapahmi chay papayki.
( []
?)
(siyaru)
(kisu)
111
Sarapahmi.
(qulqi)
(uchu)
(kapuli) ''
(lapis)
''
(papa)
(qulqi)
[4]
5.5.
. Rayku , ,
.
yanapawanayki raykuqa :
; , ..
chayqa
. : t'antata munanki chayqa :
/ .
(. )
. , -spa.
a) -rayku. ,
, , ,
. , ,
, por eso ( ).
chay raykun rayku, chaymi.
Ima raykun mana iskuylata
Tinpuyahtinmi.
hamurankichu.
( )
( ?)
(paray) ' '
(rit'iy) ' '
(karu kay)
(tinpu kay)
(chiri kay)
Unquspan mana
Ima raykun mana runasimita
yachamurankichischu.
istudiyaraykuchu, chaymi.
(llank'ay)
(puxllay) ''
(Qusqu - riy)
(waka - michiy)
( )
( )
) -spa . , -spa
.
, :
Cantando te conoc y cantando te perd (, , ,
).
: Takispan rihsirqayki, takispaytahmi
chinkachirayki.
Imanaspan qulqita
tukuranki.
()
?
Siyaruta rantispan
(
/ ).
(mixuna - mixuy)
(aha - uxyay)
(alqu - rantiy)
llank'ayta tukuspaykichisqa
wasita ripunkichis.
(mixuy ........................ iskula
.............)
(........... munay ........... wasi
...............)
(runasimi ..............................
hamuy ...)
(........... yachay ........... Qusqu
.............)
(kastillanu .................... Lima
..............)
(puriy .... tukuy ............. kay....
hamuy...)
Awira ripusahkuy.
d) Chayqa, ,
( ),
113
( ).
( . si, . if).
Qusquta rinki chayqa Machu Pixchuta rikunki.
( ,
-)
Kusa risahy
(.
)
Llank'aytan munashani
llank'ay -y.
-ta, ,
(). -n
, . :
Liyiyta, iskribiyta iman.
(runasimi rima-kastillanu rima-)
(chaxra - llank'a, kanasta - ruwa-)
(wayk'u -, awa-)
(sara muchha-, sipas much'a-)
Imakunatan yachanki.
114
''
(rima-, taki-, '', huywi'')
llank'ayta tukuspaykichisqa wasita
ripunkichis.
(mixuy ........................ iskuyla.............)
(........... munay ............ wasi................)
(runasimi ............................... hamuy....)
(........... yachay ............ Qusqu.............)
(kastillanu ..................... Lima...............)
(puriy .... tukuy .............. kay .... hampuy.)
Imapahtah ahatari munashanki
Awiri ripusahkuy.
chaxra llank'aypahmi
(wasi - ruway)
(papa - aysay) ''
(sara - kallchay) ', '
(kasara-kuy) ''
Mixunapahmi
(ahay)
(qilqay)
(liyiy)
(ura qhaway)
) -y - , ,
-h, ,
, .
,
,
.
) :
Llank'aytan munashani
, :
Llank'ahmi hamushani
.
:
Llank'ahpahy
Pipahtah mixunatari qusah
( ?)
(, )
(yachichi-) ', '
(awa-) ''
(puri-) ''
Llank'ahkunapahy
(, )
(puri-)
(wayk'u-) ''
115
[Z33]: :
Vengo a trabajar,
.
(michi-) ''
Kamachikuhninchiskunapahy
(, )
(muma-) ''
(llank'a-)
(yanapa-) ''
. :
Llak'ah
-pah
-y
,
: ,
: ,
: , .
: - kuna, . .:
.
3- :
,
-nchis
,
kamachikuhninchiskuna
-pah
-y
,
kamachikuh
-, - :
, .
: - ,
, . ,
,
, . :
()?
takiyta munankichu
- munanki, takiy, ..
, ,
.
116
. ,
.
:
[6]
5.7.
() .
( )
,
.
: -
, . Kayta hamuy ;
Qusquta riy ; Iskuylata ripuy , -
.
, llank'anaykin kashan, ,
, , , ; saran
muchhanay kanqa ;
; taytaykin hamunan karqan
.., ,
,
(- ).
. -na (
). , na
. ,
117
ut,
.
,
.
1.
na . mixuy
-y, mixu.
-na, :
mixuna , , , , ,
. ,
( ), : , .
. :
chaxran llank'ana kashan
( /
)
(Qusqu - ri-)
(llixlla - awa-)
(uwixa - ak'a-)
(karta - iskribi-)
Imapahtah kay papari
( ,
)
(sara)
(lapis)
(liwru)
(rilux)
mixuna
( , )
(ahay)
(qilqay)
(liyiy)
(ura chaway)
Qusqu rinapahmi
( )
(kastillanu)
(inglis)
(aymara)
(Ispaa) ''
()
(Punu)
-na, .
2.
-na, -y ,
-yki ; -n ; -nchis .; -yku, .; ykichis, -nku, .
nuqa
takinay
qan
pay
takinayki
takinan
118
nuqanchis
nuqayku
qankuna
paykuna
takinanchis
takinayku
takinaykichis
takinanku
,
nuqa, qan, pay .. .
, ,
. : ruwananchis
: , : ()
. :
Iman ruwanayki kashan
( ?)
[7]
1.
A.
/ ?
.
?
, . .
! .
?
. . ,
A.
?
B.
, . , .
B.
A.
B.
A.
B.
119
(wayq'u).
2.
?
. (q'ui)
? (wiachiy)
, () ,
B.
.
A.
?
B.
. (Kachi)
A.
? .
, . ,
B.
.
A.
B.
A.
Ch.
G.
Ch.
G.
Ch.
G.
Ch.
G.
Ch.
G.
Ch.
G.
Kaychu Sahsaywaman.
Ch.
G.
Ch.
G.
120
chikucha
gringa
ruynas
prupina
turista
muqu
qhata
siqay
iwkalistu
las nuywi
pirqa
rumi
chinkana
phutu
hurquy
,
121