1.

Koncept nulte emisije Zero emission concept

Findacevska Emilija Gilev B. Jadranka Gruji Radoslav Midhat Jai

Univerzitet Sv. iril i Metodije, Tehnoloko-metalurki fakultet Skopje Univerzitet Sv. iril i Metodije, Tehnoloko-metalurki fakultet Skopje Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet Zvornik Univerzitet u Tuzli, Tehnoloki fakultet Tuzla

Zavargo Zoltan

Univerzitet u Novom Sadu, Tehnoloki fakultet Novi Sad

The linear model of development seems not to be sustainable. The results is exhaustion of the natural resources and waste generation. The Zero emission model, like in the nature, predict the circulation of material flows and consequently reduce the emission of material and energy to a minimum, idellay zero. The amount of generated waste is minimum, because almost all flows are used. Besides environmental there are also economic benefit. The import of reources are minimum, local/regional resources are used efficently and new jobs are created. The problem of waste control and reduction, can be handled by three concept. The first is End-of-Pipe pollution control technologies, the second is Cleaner Production concept and finally the Zero emission concept. Treatment "end of pipe" or control of already generated waste while the Cleaner production involves the treatment of production is needed more efficient use of resources by reducing pollution. The Zero emission concept, however, seems to be the final solution to waste control and reduction. However, the limits of the previous two concept is to be known. In the final Zero emission solution the previous two concepts, especially Cleaner production, cant be omitted. The Industry with zero emission, industrial clusters, ecio-industrial parks and circular economy are given in the following part of the chapter as the practical impacts/benefits of the Concept. Dosadanji linerani model razvoja, koji je neminovno vodio iscrpljivanju resursa i nagomilavanja otpada, pokazao se neodrivim. Model Nulte emisije predvia, slino kao u prirodi, kruenje materijalnih tokova i shodno tome minimalnu emisiju materije i energije u okolinu - idealno
5

U cilju ouvanja prirodnih resursa, potrebno je promijeniti sistem upravljanja otpadom, i kroz primjenu procedura za oporavak materijala omoguiti odrivu obradu. Drugaije reeno, neophodno je postii optimalne rezultate u oporavku materijala i to bez unitavanja ivotne sredine i iscrpljivanja prirodnih resursa. Dakle, tradicionalni tretman moe biti djelimino ili potpuno zamijenjen novim postupkom obrade za odrivo upravljanje otpadom. Optimalni pristup koji industrija treba da koristi za eliminisanje negativnih uticaja na ivotnu sredinu podrazumijeva puno uvaavanje prednosti i nedostataka svake od tehnika koje se primjenjuju u obradi otpada. Ekonomske indikatore treba odrediti na osnovu analize odnosa trokovi/beneficije, ali svakako u obzir treba uzeti nematerijalne koristi kao to su uticaj na zdravlje, bezbjednost i ivotnu sredinu, ukljuujui i korist po ivotnu sredinu zbog zatite od zagaenja. Sama industrija treba da odredi koje tehnike e tom prilikom primjenjivati. Iako su tehniki parametri (kao to su koliina i kvalitet otpada) kljuni faktori, od izuzetne vanosti su ekonomski, politiki, drutveni i psiholoki faktori. Da bi se rijeili problemi industrijskog zagaenja, trae se inovativne tehnologije za odrivu obradu, pri emu se primjenjuje nekoliko tehnika za proizvodnju koje manje zagauju kroz: primjenu sirovina boljeg kvaliteta, smanjenje zagaenja koje potiu od sirovina ili modifikovanje proizvoda, preusmjeravanje povrataka otpada u proizvodnju ili njihova indirektna primjena kao polu-proizvoda u drugim vrstama industrije, obrada resursa (ponovna upotreba ili recikliranje) ili spajanje sa drugim industrijskim otpadom za dobijanje korisnih proizvoda, saglasno propisima o zatiti ivotne sredine, oporavak materijala prema principima odrivog tretmana. Treba imati u vidu sljedeu injenicu: manji tretman otpada znai nastanak vee tete po ivotnu sredinu. Ako industrija ne obezbijedi obradu otpada, trokovi za nadoknadu ekoloke tete mogu dostii visoke iznose. Zato je za industriju najbolje rjeenje koje omoguava odrivi razvoj, to znai manji ili nikakav uticaj na ivotnu sredinu ili spreavanje iscrpljivanja prirodnih resursa. To se moe realizovati kroz primjenu odrivog tretmana unutar koncepta od sirovine do gotovog proizvoda. 1.2. Koncept nulte emisije i drugi koncepti odrivosti Zero emission and other sustainable concepts

Rastom industrijske proizvodnje rastao je i problem nastalog otpada. Otpad moemo definisati kao oteen ili neeljan sporedan produkat, suvian material nastao u procesu proizvodnje. Veoma esto, u datom stanju, nema vrednost. Isputanjem u atmosferu moe biti tetan ili toksian. Pod zagaivaem okoline podrazumevamo bilo koje isputanje otpada u okolinu. Za problem kontrole i smanjivanje otpada nastalih u industriji, generalno postoje tri koncepta. Istorijski, prvo je nastao koncept kontrole otpada na kraju cevi (End-of-Pipe pollution control technologies), zatim konvept istije proizvodnje (Cleaner Production concept) I konano koncept nulte emisije (Zero Emissions concept)1.2.1. Koncept Na kraju cijevi The End of Pipe concept to se tie zatite ivotne sredine, u tradicionalnom sistemu upravljanja otpadom u svakoj vrsti industrije, posebno je vaan tretman na kraju cijevi ili kontrola ve nastalog otpada. Postoji nekoliko vrsta tehnologija za upravljanje otpadom, a koji tip e se izabrati zavisi od nekoliko
9

faktora, kao to su fiziko stanje (vrsto, gasovito ili teno), koliina, karakteristike, stepen sloenosti otpada, nivo obrade koji je potreban i tako dalje. Tehnologije za obradu otpada obuhvataju: fizike, hemijske i bioloke tretmane. esto se kombinuje nekoliko tehnologija kako bi se postigla vea efikasnost, u smislu ouvanja ivotne sredine i najprihvatljivijeg rjeenje za obradu otpada. Fiziki tretman otpada (The physical treatment of waste). Fiziki procesi za obradu otpada su: sedimentacija i klasifikacija, centrifugiranje, flotacija, filtracija, sorpcija, isparavanje i destilacija, procesi membranske filtracije i tako dalje. Procesi, koji se posebno primjenjuju na opasni teni otpad, obuhvataju razdvajanja suspendovanih vrstih estica ili koloidnih estica dobijenih poslije procesa filtracije. Vrsta tehnologije koji e se primijeniti zavisi od vrste i koncentracije vrstih estica suspendovanih u tenoj fazi. Fiziki procesi se primjenjuju za izdvajanje vrstog iz tenog otpada, za njegovo smanjenje, prikupljanje i pripremu za dalju obradu. Prvo je potrebno provesti fiziko odvajanje vrstog otpada od otpadnih voda radi smanja trokova tokom dalje obrade. Tom prilikom treba teiti ka smanjenju zapremine i poveanju koncentracije otpada. U cilju optimizacije tretmana otpada i njegovog odlaganja, fiziki tretman se uglavnom koristi u kombinaciji sa drugim tehnologijama obrade. Hemijski tretman otpada (Chemical treatment of waste). Primjena hemijskih reakcija, koje obuhvataju transformaciju tetnog otpada u manje tetnan ili potpuno bezbjedan otpad po ivotnu sredinu, predstavlja hemijski tretman otpada. Neutralizacija, taloenje, koagulacija, flokulacija, oksidacija, redukcija i slino se ubrajaju u hemijske procese koji se primjenjuju za upravljanje otpadom. Hemijski postupci obrade imaju prednost zbog smanjenja zapremine otpada i pruanja mogunosti da se resursi obnove na bazi otpadnih materija iz industrije. Ovaj tretman omoguava obnovu resursa, proizvodnju korisnih sporednih proizvoda i ekoloki prihvatljivih rezidua. Posebno se koristi za tretman opasnog otpada koji se ne obrauje prije odlaganja. To se odnosi i na teni otpad, osim ako nije obraen prije deponovanja, u cilju njegovog konzervisanja u neopasni otpad, pretvarajui ga u vrsto ili poluvrsto stanje, i prevodei ga u komponente otpada koje su hemijski stabilnije i manje pokretne nakon deponovanja. Bioloki tretman otpada (Biological treatment of waste). Bioloki tretman se primjenjuje za obradu tenog ili vrstog otpada, kao to je komunalni otpad, kontaminirano zemljite i sl. S obzirom na prisustvo kiseonika, bioloki tretmani se dijele na aerobne i anaerobne procese. U aerobnim procesima, u prisustvu kiseonika, organska materija se razgrauje pomou bakterija koje rastu i razmnoavaju se. U anaerobnim procesima se koriste anaerobne bakterije koje razgrauju organsku materiju bez kiseonika. Aerobni procesi se koriste za obradu industrijskog i komunalnog otpada. Anaerobni procesi se koriste za obradu koncentrisanog organskog otpada ili za obradu organskog mulja. Primjena anerobnih bakterija je tehnologije koja se vie primjenjuju na obradu sloenog toksinog organskog otpada, koji se koristi kao rastvara kontaminiranih podzemnih voda. Aerobne bakterije se uglavnom koriste za tretman kontaminiranog zemljita i mulja od nafte. 1.2.2. Koncept istije proizvodnje Cleaner production Pojam ista/istija proizvodnja je nastao u trenutku kada se proizvodnja poela posmatrati iz ugla odrivosti materijala. U osnovi ovaj pojam oznaava primjenu istih tretmana (obrade) u proizvodnji i zatiti ivotne sredine, pri emu je potrebno efikasnije korienje resursa i smanjenje zagaenja ivotne sredine. Na ovaj nain se moe uticati na poboljanje zdravlja ljudi i ukupnog nivoa zatite. Svrha ovog vida proizvodnje se odnosi na poveanje ekonomskog profita i stvaranej boljeg okruenja. Glavni pravci iste proizvodnje su prikazani na Slici 1.2. ista proizvodnja podrazumeva domainsko voenje proizvodnje, izmjenu procesa u proizvodnji, eko10

procesa. Da bi se ovi nedostaci prevazili, potrebno je uspostaviti stroije uslove za izdavanje dozvola, licenci i podrke industrijskim pogonima. U principu, novootvoreni industrijski objekati imaju dugorona rjeenja za industrijski otpad u pogledu zatite ivotne sredine. Tretman otpada, radi bezbjednog odlaganja, esto moe da kota vie od izgradnje potpuno novih industrijskih kapaciteta koji e otpad iz prethodne industrije koristiti kao vlastitu sirovinu. Ovakav nain planiranja i rada vodi ka ekonomskoj stabilnosti zajednice. 1.2.3. Koncept nulta emisija Zero emission concept Koncept istije proizvodn ije, oigledno predstavlja napredak u odnosu na koncept na kraju cevi, jer ima za cilj smanjivanje nastajanje otpada. Meutim, i nakon primene koncepta istije proizvodnje, postoke itav niz procesa sa izlaznim materijalnim tokovima koji ne predstavljaju proizvod. Ako se ovi tokovi ne nau primenu neminovno predstavljaju otpad. Kombinacija koncepta istije proizvodnje i koncepta kontrole otpada na kraju cevi takoe ne reava problem. Primena koncepta nulte emisije vrimo konverziju i upotreba izlaznih materijala kao ulaza za druge procese. Ovo moe biti u okviru inste industrije ili povezano sa drugom industrijom pa ak i regionom. Cilj je kruni tok materija, koja je za neki proces otpad izlazni neupotrebljiv materijalni tok a za drugi proces korisna sirovina. Cilj koncepta je maksimalna produktivnost resursa i poveanje eko-efikasnosti uz istovremeno eliminacije otpada ili zagaenja. Pod eko-efikasnou podrazumevamo ekonomsku efikasnost koja ima pozitivne benefite sa stanovita zatite ivotne sredine (Tapas, 2005).Oba koncepta, koncept istije proizvodnje koncept nulte emisije imaju za cilj efikasnost, kako sa stanovita zatite ivotne sredine tako sa ekonomskog. Kod koncepta istije proizvodnji prvestvenmi cilj je efikasnost sa stanovita ivotne sredine a zatim ekonomski benefit, dok je kod koncepta nulte emisije cilj ekonomski benefit uz pozitivne efekte na ivotnu sredinu. ini se da je koncept nulte emisije krajnji odgovor na problem otpada. Uspenu realizaciju koncepta nulte emisije zahteva industrija visoke efikasnosti i maksimalno iskorienje resursa uz smanjivanje ili potpunu eliminaciju otpada i zagaivaa. Pored industrije visokih performansi, koja minimizuje nastajanje otpada neophodno je i prelazak industrije proizvodnje sa konvencionalnog linearnog na cirkularni model. Kod konvencionalne linearne industrijske proizvodnje, sirovine zavravaju na kraju procesa kao otpad. Kod cirkularnog modela, izlazni otpadni tokovi koriste se za druge procese ili industriju. Idealno, svi materijalni tokovi krue i ne proizvodi se otpad. Industrija I drutvo u celini treba da funkcionie kao prirodni ekoloki sistem, koji kad je u ravnotei ne proizvodi otpad. Sa ekoloke take ovo se ini, koncept nulte emisije predstavlja krajnje reenje za ukanjanje otpada kako na globalnom tako i na lokalnom nivou. Potpuno iskorienje sirovina uz korienje obnovljivih izvora daju nadu u prelazak na odrivo korienje resursa nae planete. Sa stanovita ekonomije, ovo takoe ima pozitivan efekat. Ovo znai veu konkurentnost i efikasnost a ujedno i zamah lokalnoj privredni. Vie korienje lokalnih resursa znai i nova radna mesta. Treba rei, da pored korienja otpada kao resursa za druge proizvode moe da se koristi i kao energetska Pri realizaciji koncepta nulte emisije, kao zaokruene celine tok materije, razlikujemo vie nivoa sistema (Tapas, 2005). 1. Mali sistemi Ovo moe da predstavlja jednu fabriku ili malu farmu. Zatvoreni su I marterijalni i energetski tokova.Ovo se pre svega moe ostvariti u poljoprivredi I prehrambenoj industriji, gde se otpadni tokovi mogu koristi i kao energenti. 2. Veliki sistemi
14

Treba izgraditi efikasne klastere, to namee inovativna reenja, gde su mogue veze izmeu naizgled nesrodnih industrija. Pri traenju industrijskog klaster partnera najvaniji podaci su svakako vrste i koliine otpada. Geografska lokacija budueg potencijalnog partnera takoe je vana i moe biti kljuni faktor pri optimizaciji razmene otpada. Primer 1.1 Industrijski klaster Kalundborg, Danska (Grann, 1994). Ovaj integrisani sistem razvijao se od 1970. godine. Centralno postrojenje u ovom industrijskom klasteru predstavlja lokalna elektrana koja proizvodi viak pare. Viak pare koristi loakalna rafinerija Statoil (uteda od 19.000 tona nafte godinje). U Statoil rafineriji uklanja se viak fosfora uklanja se iz gasa, koji se koristi u elektrani kao zamena uglja (uteda od 30.000 tona uglja godinje). Uklonjeni fosfor koristi se kao sirovina u fabrici za proizvodnju sumporne kiseline. Elektrana vri desulfurizaciju dimnih gasova u procesu u kojem se dobija kalcijum sulfat, koji koristi Gyproc kompanija za proizvodnju zidnih ploa. Ova kompanija za svoje energetske potrebe koristi viak gasa iz Statoil rafinerije. Otpadna voda iz Statoil rafinerije se odvodi u Elektranu, gde se preiava I koristi kao napojna voda I kao voda za ienje ureaja. Otpadna toplota iz elektrane koristi lokalni ribnjak koji proizvodi 250 tona ribe godinje. Mulj iz ribnjaka I biotehnolokog postrojenja se koristi ubrivo. Konano pepeo I klinker iz Elektrane se prodaje I koristi se u cementarama i za izgradnju puteva. Razvoj konverzionih tehnologija Develop conversion technologies Najlaki nain povezivanja industrijskih klastera je posredstvom jednostavne, direktne izmene otpada. Sledei najlaki put je razvoj intermedijarnog procesa koji e prihvatiti postojeu otpadnu struju, konvertovati je u korisnu formu, i proslediti je industriji kojoj je potrebna. Projektovani otpad Designer Wastes Korienje konverzionih tehnologija se moe izbei projektovanjem procesa da das eljeni projektovani otpad, koji je pogodan za datu industriju. Tako se na primer u pivarama za pranje boca moe koristiti srestvo na bazi eera. Prednost ovog sredstva to se nakon korienja moe direktno pustiti u vodene tokove (Tapas, 2005). Ogranienja Constraints Koncept nulte emisije ima svakako i svoja ogranienja. Prvo, nemogue je u potpunosti eliminisati otpad, nego ga ovim pritupom svesti na minimum. Ostvarivanje industrijskih klastera omoguava maksimano iskorienja resursa, Umreavanjem tokova, meutim, ima i cenu: ovakav siste je krut i nefleksibilan. 1.3. Cirkularna ekonomija Circular economy

Cirkularna ekonomija se bazira na konceptu nulte emisije. Kao i kocept nulte emisije i cirkularna ekonomija predstavlja pomak od ekonomije bazirane na linearnom modelu industrije, koja uvozi sirovine i generie otpad, ka cirkularnoj ekonomiji. Cirkularna ekonomija bazira se na korienju regionalnih materijalnih i energetskih resursa. Inovativnim tehnologijama koriste se domae
18

2.

3. 4. 5. 6. 7.

8.

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Koje komponente sainjavaju odrivi razvoj? Odrivi razvoj se sastoji od tri komponente (drutvo, ivotna sredina i ekonomija), a ciljevi odrivog razvoja se mogu postii ako su zadovoljene sve tri komponente istovremeno. ta misli zato je vana socijalna odrivost? ta su odrivi materijali? Objasnite razliku izmeu tradicionalnih postupaka obrade i odrivih postupaka obrade otpada! Direktni i indirektni trokovi obrade otpada? Objasnite tehnike koje se primjenjuju u proizvodnji za stvaranje novih inovativnih tehnologija za odrivi tretman! Postoje sljedee tehnike koje se primjenjuju u proizvodnji za stvaranje novih inovativnih tehnologija odrivog razvoja: upotreba sirovina boljeg kvaliteta, smanjenje zagaenja koje dolazi iz sirovina i modifikacija proizvoda, ponovno ukljuenje otpada iz proizvodnje ili njegova direktna primjena kao poluproizvoda u drugim granama industrije, obrada resursa (ponovna upotreba ili reciklaa) ili spajanje sa drugim industrijskim otpadom za dobijanje korisnih proizvoda, saglasno sa propisima o zatiti ivotne sredine, oporavak materijala prema principu odrivog tretmana. Objasnite pojam na kraju cijevi i tehnologije koje ovaj tretman otpada obuhvata! Tretman na kraju cijevi ili kontrola ve formiranog otpada iz aspekta zatite ivotne sredine je veoma vana tehnologija u tradicionalnoj hijerarhiji upravljanja otpadom iz bilo koje industrije. Postoji nekoliko vrsta tehnologija za upravljanje otpadom, a koja vrsta e se odabrati zavisi od vie faktora, kao to je agregatno stanje (vrsto, teno ili gasovito), koliina, svojstva, da li se radi o jednostavnom ili sloenom materijalu, koliki stepen obrade se zahtijeva i sl. Tehnologije za tretman otpada obuhvataju sljedee vidove tretmana: fiziki, hemijski i bioloki tretman. Definiite povoljne aspekte za poslovanje i industriju iste proizvodnje! Na emu se zasniva ista proizvodnja? Razlika izmeu koncepta "na kraju cevi" i koncepta "istija proizvodnja"! Objasnite koncept nulte emisije! Razlika izmeu koncepta nulte emisije i ostala dva kocepta! Da li primena koncepta nulte emisije iskljuuje prethodna dva koncepta? ta je Eko-industrijski park? Kako se u praksi moe realizovati kocept nulte emisije? Naglasite potencijalne aspekte koncepta cirkularne ekonomije!

22