T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KUYUMCULUK TEKNOLOJS

DKM

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. ALI PRME LEM...................................................................................................... 3 1.1. Al Kalbn Piirmeye Hazrlk................................................................................... 3 1.2. Al Kalbnn Piirilmesi ve Piirme leminde Dikkat Edilecek Hususlar ................. 3 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 7 LME VE DEERLENDRME ...................................................................................... 8 RENME FAALYET - 2 ................................................................................................. 11 2. ALAIM METALNN DKM MAKNESNDE ERGTME ...................................... 11 2.1. Dkm Makinelerinin eitleri ve zellikleri............................................................ 11 2.2. Ergitme leminin Yapl ve Dikkat Edilecek Hususlar ........................................... 14 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 15 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 16 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 18 3.DERECENN (FANUSUN) DKM MAKNESNE YERLETRLMES .................. 18 3.1. Dereceyi Piirme Frnndan Alma ve Makineye Yerletirme .................................... 18 3.1.1 Dereceyi Makineye Yerletirirken Dikkat Edilecek Hususlar.............................. 18 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 19 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 RENME FAALYET - 4 ................................................................................................. 22 4. DKM LEM............................................................................................................... 22 4.1. Dkmn Tanm ve nemi ....................................................................................... 22 4.2. Dkm eitleri .......................................................................................................... 22 4.2.1.Statik Dkm (Kum Kalba Dkm)................................................................... 22 4.2.1.1.Dkmclkte Kullanlan Genel Terimler ........................................................ 22 4.2.1.2. Statik Dkm leminin Yapl ...................................................................... 23 4.2.2. Santrifj Dkm .................................................................................................. 24 4.2.2.1. Santrifj Dkmde Temel lem Basamaklar.................................................. 25 4.2.2.2. Santrifj Dkm leminde Meydana Gelebilecek Hatalar .............................. 27 4.2.3. Vakumlu Dkm ................................................................................................. 28 4.2.4. Vakumlu Basnl Dkm ................................................................................... 28 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 29 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 33 5. ALININ KIRILMASI...................................................................................................... 33 5.1 Derecenin Dkm Makinesinden Alnmas ve Aldan Ayrlmas.............................. 33 5.2 Alnn Krlmasnda Dikkat Edilecek Hususlar.......................................................... 33 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 34 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 35 RENME FAALYET - 6 ................................................................................................. 37 6. METAL AATAN ALININ TEMZLENMES .......................................................... 37 6.1. Temizleme Yntemleri ............................................................................................... 37 6.2. Temizleme ilemi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar .............................................. 38 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 40 RENME FAALYET -7 .................................................................................................. 42

7. FRE KONTROL ............................................................................................................ 42 7.1. Firenin Tanm ve Kontrol ........................................................................................ 42 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 43 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 44 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 46 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 47 MODL DEERLENDRME .......................................................................................... 49 KAYNAKA ......................................................................................................................... 50

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
MODLN KODU ALAN DAL / MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 215ESB022 Kuyumculuk Tak malatl Dkm Kuyumculukta daha ok seri retim iin kullanlan dkm ileminin yapl ve bu ilem srasnda izlenecek yolun anlatld renme materyalidir. 40/40 Al Kalp modln baarm olmak nceden hazrlanan dkm boluuna deerli metali dkmek. Genel Ama Uygun dkm atlyesi salandnda, nceden hazrlanan al kalb ierisindeki bolua tekniine uygun olarak deerli metali dkebilecek ve dkm sonras temizliini yapabileceksiniz. Amalar Al kalb tekniine uygun olarak piirebileceksiniz. Deerli metali tekniine uygun olarak eritebileceksiniz. Dereceyi dkm makinesine doru olarak yerletirebileceksiniz. Dkm ilemini teknie uygun olarak yapabileceksiniz. Al krma ilemini tekniine uygun olarak yapabileceksiniz. Metal aacn tekniine uygun olarak temizleyebileceksiniz. Dkm ilemi sonrasnda firenin kontroln doru olarak yapabileceksiniz. Al piirme frn, derece, maa, eldiven, santrifj dkm makinesi, kartrma ubuu, gzlk, baret kova, su, maa, zac ya ve kab, kurutma gereleri, tavlama gereleri, l aletleri, dkm sonras elde edilen metal aa, atlye nl. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralar ile kazand bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LMEVE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Gelien teknoloji her sektrde olduu gibi kuyumculuk sektrnde de deiikliklere sebep olmu ve baz kolaylklar getirmitir. Bu sektrde nceleri taklar tek tek sadekarlar tarafndan retilmekte idi. Bu retim ekli hem zaman kaybna neden olmakta hem de iilik maliyetlerini artrmaktayd. Gelien teknoloji sayesinde zamanla deiik retim ekilleri gelitirildi ve uygulanmaya baland. Kuyumcu dkmcl de bu retim biimlerinden biridir. Dkm ilemi sayesinde ayn anda ok sayda taknn retimi yaplabilmekte, tak retimi aamasndaki baz ilemler ortadan kaldrlabilmektedir. Baz hassa dkmlerde tesviye ve cila ilemlerine fazla gerek duyulmamakta, taklarn talar dkm ilemleri srasnda taklabilmektedir. Dkm ilemi sayesinde hem zamandan hem de iilik maliyetlerinden tasarruf edilmekte ksa zamanda ok sayda rn elde edilebilmektedir. Bu avantajlar dkmcl, kuyumculuun ayrlmaz meslek dallarndan biri haline getirmitir. Dkm modlnde nceden hazrlanan al kalbnn piirilmesi, kalbn dkm makinesine yerletirilmesi, deerli madenin eritilerek al kalp ierisindeki bolua dklmesi ve dkm sonras temizliin yaplmasn tekniine uygun olarak yapabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler dorultusunda uygun ortam salandnda nceden hazrlanan al kalbn tekniine uygun olarak piirebileceksiniz.

1. ALI PRME LEM

1.1. Al Kalbn Piirmeye Hazrlk
Hatasz bir dkm ilemi iin al kalbn kusursuz hazrlanmas gerekir. Mum modellerin hatasz dizilmesi, allama ve vakumlama ileminin kusursuz yaplmas, mum indirme ileminin en uygun ekliyle yaplmas gerekir. Al kalbn oluturabilmek iin de dkm elverili allar kullanmak gerekir. nceden hazrlanp piirme ilemine hazr hale getirilen al kalplarnn zerlerine numaralar yazlarak bir izelge tutulur. Bu ilemin amac dkm esnasnda hangi derece iin ne kadar ve hangi ayarda maden kullanlacan bilmek iindir. Dereceler hazr hale geldikten sonra uygun piirme frn belirlenir ve frnn 80100 dereceye kadar aamal olarak stlr. Piirme ilemi iin kademeli stmaya elverili frnlar kullanlmaldr. Derecelerin homojen piebilmesi iin en uygun piirme frn dner tablal frnlardr. Normal frnlarda rezistanslara yakn dereceler fazla piecek rezistanslara uzak olan dereceler gerektii gibi pimeyecektir. Ayrca piirme srasnda meydana gelebilecek gaz k unutulmamaldr. kan gazn darya atlabilmesi iin frn zerine uygun tertibat yaplmal ve gaz atlye dna atlmaldr.

1.2. Al Kalbnn Piirilmesi ve Piirme leminde Dikkat Edilecek Hususlar

Tm hazrlklar tamamlandktan sonra frn aamal olarak 100 dereceye kadar stlarak daha fazla pimesi istenen byk apl dereceler en arkaya; kk apl dereceler ve az pimesi istenen dereceler, n ksma gelecek ekilde yerletirilir Frn ii yerletirme pln bir izelgeye kaydedilir. Kullanlan al kataloundan derecelerin ap ve yksekliklerine bal olarak piirme scaklklaryla sreleri tespit edilir. Derecelerin katalogdan bulunan pime sresi iinde tavsiye edilen scakla kadar piirilmesi takip edilir. Gelitirilmi frnlarda scaklk deerlerini kendi kendine ayarlayan zaman saatleri vardr. Bu saatler piirme ileminin i yeri ak olmad zamanlarda da devam etmesini

salar. Piirme ilemi srasnda rezistanslara yakn blgelerin yanmasn nlemek iin dner tablal frnlar retilmitir. Frn kademeli olarak 700 dereceye kadar stlr. Frn kullanlan alnn zelliine ve retici firmann nerilerine gre 740750 dereceye kadar stlarak bu scaklkta 23 saat bekletilir. Bu srenin sonunda frn scakl kullanlacak alamn dkm scaklna yakn scakla drlr.

Piirme ilemine balandktan sonra ara vermeden ilem tamamlanmal frn scaklklarnda ani deiiklikler yaplmamaldr. nceden yarm piirilmi olan dereceler tekrar piirilmemelidir. Bu gibi durumlarda al kalbnda atlamalar meydana gelebilir. Piirme ileminde frnn homojen ekilde stma ilemi yapmas nemlidir. Buna dikkat edilmemesi sonucunda derecelerin bazlar fazla bazlar da az sya maruz kalacaktr. Bu durumda dkm srasnda istenmeyen hatalara neden olacaktr. Dereceler frna yerletirilirken birbirleri arasnda ve frn duvarlar arasnda boluk (2025 mm) braklmaldr. Kataloglarda tavsiye edilen scaklklardan daha yksek scaklklarda stlma ilemi yaplmas karbon kalntlarnn etkisiyle kalsiyum slfatn ayrmasna sebep olabilir. Kalsiyum slfatn piirme ilemi srasnda ayrmas kumlu yzey gibi hatalara neden olur. Dkm srasnda byle yzeyler gaz boluuna neden olur ve hatal dkm gerekleir. Ayrca fazla snn etkisiyle kalp boluunda kararmalar meydana gelecek ve salkl olmayan bu artlarda beyaz altn, siyah renge brnecektir. Bu siyah katmann uzaklatrlmas iin altn %25lik nitrik aside, soda ieren suya ve son olarak slfrik aside batrlr.

Resim 1.1: Klasik al piirme frnlar

Resim 1.2: Dner tablal al piirme frn

Al Piirmede Dikkat Edilecek Hususlar Derecelerin zeri numaralanmal ve derecelerle ilgili izelge oluturulmaldr. Piirme ilemi iin en uygun piirme frnlar seilmelidir. Frn ierisine dereceler dikkatli ekilde yerletirilmeli ve birbirleri arasnda 2025 mm mesafe olmaldr. Dereceler frn rezistanslarna ok yakn konmamaldr. Piirme ilemi ara vermeden tamamlanmaldr. Istma ilemleri kademeli olarak yaplmaldr. Frn scakl dkmde kullanlacak madenin dkm scaklnn 80-100 derece zerine kadar stlmal bu scaklkta 2-3 saat bekletildikten sonra scaklk dkm scaklna dlmelidir. Piirme normal frnlarda yaplacaksa zaman zaman derecelerin yer ve konumlar deitirilmeli ve homojen snma salanmaldr. Piirme srasnda oluacak gazn darya atlmas iin gerekli nlem alnmaldr. Piirme ilemlerinde retici firmann nerdii scaklk ve zaman aralna dikkat edilmelidir. Piirme ilemi srasnda gaz kna dikkat edilmeli gaz veya buhar k tamamlanana kadar piirme ilemine devam edilmelidir. Piirme ilemi sonunda derece frndan alnmamal dkm scaklndaki frnda bekletilmedir. Frnda alnan derece fazla s deiikliine uramadan dkm ilemine geilmelidir.

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak Ara Gereler
Derece (fanus) Dkm als Al piirme frnlar Maa ve eldiven

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkatte alarak, al piirme ilemin yapnz.

ALI KALIBINI PRME LEM BASAMAKLARI NERLER

Piirme frnn kademeli olarak Derecelere uygun frn seiniz. Frnn 100 dereceye kadar stnz. kademeli s artl olmasna dikkat ediniz. Derecelerin zerine Hangi dereceye ka gram ve ka ayar numaralama ilemi yaparak izelge maden dkleceine dikkat ediniz. oluturunuz. Dereceleri uygun ekilde frn Derecelerin birbirleri arasndaki ve frn ierisine yerletiriniz. rezistanslar arasndaki mesafeye dikkat ediniz. retici firmann nerdii scaklklara ve Frn kademeli olarak 730750 pi irme srelerine dikkat ediniz. dereceye kadar stnz. Derecelerin tam pimesine dikkat ediniz ve Bu scaklkta dereceleri 23 zaman zaman derecelerin konumlarn saat bekletiniz. deitiriniz (klasik frnlarda). Dkmde kullanlacak alamlarn ergime Bu sre sonunda scakl scaklklarn gz nnde bulundurunuz. dkm scaklna drnz. Souyan derecelere dkm yaplmas Dereceler dkm scaklnda sakncal olduunu ve atlamalarn iken dkm ilemine geiniz. oluabileceini unutmaynz. Oluabilecek yanklara kar tedbir almay Piirme ilemi esnasnda maa unutmaynz. ve eldiven kullannz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI
Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1.) Al kalbnn kademeli olarak stlmamasnn sakncas ne olabilir? A) Kalbn homojen olarak stlmasna B)Al kalbnn atlamasna C)Al kalbnn yanmasna D)Dkmn kusursuz yaplmasna neden olur. 2.) Al piirme frn yaklak olarak en fazla ka dereceye kadar stlmaldr? A) 250300 derece B) 300500 derece C) 550600 derece D) 730750 derece 3.) Al piirme sresi yaklak olarak ka saattir? A) 2 saat B) 4 saat C) 12 saat D) 9 saat 4- Derecelerin gereinden fazla stlmas sonucunda ne gibi sorun meydana gelir? A) Al kalbnda atlamalar oluur B) Al kalbnn yzeyinde kararmalar ve kumlu yzey oluur C) Al kalb homojen ekilde pimez D) Hibir sorun olumaz. 5.) Klasik frnlarda piirme yaplrken neye dikkat edilmelidir? A) Frnn scaklna B) Derecelerin konumlarnn zaman zaman deitirilmesine C) Scakln artna D) Al kalbn frnda bekleme sresine

(Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz belirleyebilmeniz iin bir ksm doru, bir ksm yanl cmleler verilmitir. Cmle doru ise bandaki parantezin ierisine D, yanl ise Y harfini koyunuz). ( ) 6.) Dner tablal frnlar piirme ilemi iin kullanlmamaldr. ( ) 7 .)Dereceler frn ierisine yerletirilirken birbirleri ve frn duvarlaryla aralarnda 2025. mm mesafe olmaldr. ( ) 8.)Al piirme srasnda frn s ayarlar kademeli olarak yaplmamaldr. ( ) 9.) Piirme ilemine ara vermeden yaplmal frndan alnan derece direk dkm makinesine yerletirilmelidir. ( )10.) Derece frna konulduktan sonra frnn kapaklar almamaldr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili konuyu tekrarlaynz. Baarlysanz bir sonraki blme geiniz.

KONTROL LSTES AIKLAMA

Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

DEERLENDRME KRTERLER
Derecelerin piirmeye elverili olduunu takip ettiniz mi? Dereceler zerine numara yazp izelge oluturdunuz mu? Dereceleri frn ierisine dikkatli bir ekilde ve aralarndaki mesafeye dikkat ederek yerletirdiniz mi? Frn kademeli olarak starak retici firmalarn veya kataloglarn belirttii sy elde ettiniz mi? En yksek scaklkta bir mddet bekleyip sy dkm scaklna drdnz m? Istma ilemi esnasnda zaman zaman derecelerin konumlarn deitirdiniz mi? Piirme ilemi sonunda dereceleri frndan karmamaya dikkat ettiniz mi? Piirme ilemi yaparken yanklara kar tedbir aldnz m?

DEER LE
EVET HAYIR

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise bu yantlarnzla ilgili konuyu tekrarlaynz. Tamam EVET ise dier renme faaliyetine geiniz.

10

RENME FAALYET2 RENME FAALYET - 2

AMA
Bu renim faaliyetinde dkm ileminde kullanlan makineleri tanyarak ve makinelerin alma sistemleri hakknda bilgi sahibi olabileceksiniz.

2. ALAIM METALNN DKM MAKNESNDE ERGTME

2.1. Dkm Makinelerinin eitleri ve zellikleri
Kuyumculukta kullanlan dkm makineleri zamanla deiime uram ve gnmzdeki teknolojiye paralel olarak en ekonomik ve pratik halini almtr. Balangta makine yerine elde merkez ka kuvvetinden yararlanlarak az saydaki taklarn retimi yaplabilmi ilerleyen yllarda ayn dnce ile santrifj dkm makineleri retilmitir. Zamanla bunlar da gelitirilerek vakumlu, konfin dkm makineleri elde edilmitir. Kuyumculukta Kullanlan Dkm Makineleri ve zellikleri Santrifj Dkm Makineleri Bu makinelerde balca iki sistem vardr (Resim 2.1). 1. Ergitme sistemi: Bu sistemde g kaynandan alnan elektrik enerjisi pota iinde ark oluturabilecek ekilde dzenlenmitir. Potada oluan elektrik ark sebebiyle snma meydana gelir. Bu s, ubuk hlinde potaya yerletirilen alamlar kat fazndan sv fazna geirir. Ancak alamlar srekli snacandan sv fazndan gaz fazna gememesinin kontrol edilmesi gerekir. Bu sebeple sisteme ampermetre ve kademeli bir anahtar yerletirilmitir. Anahtar ile ampermetreden okunan akm artrlabilir veya azaltlabilir. Bylece madenin hem ksa srede ergimesi hem de gaz fazna gememesi salanm olur. 2. Santrifj (dndrme) sistemi: Ergitme srasnda dik konumda bulunan potaya derecenin skca balanabilmesi iin muhafaza ve emniyet vidalar vardr. nce dik konumda olan pota dnme hareketinin balamasyla yatay konuma geer. Ergimi alam merkezde bulunan potadan buna bal bulunan all dereceye sv hlde doldurulmu olur. Mamul cinsine uygun sayda dnme gerekir. Makinelerde dnme says veya dnme sresi iin tur saati bulunur.

11

Makinenin altrlmas: Makineye elektrik verilir, anahtardan amper ayar yaplr ve ubuk hlindeki alam potaya yerletirilir. Ampermetre 10 ampere yaklatnda, pota iindeki alam grafit ubuk ile kartrlr ve anahtardan amper drlr. Potaya boraks ve yanma pay atlr. Piirme frnndan maa ile alnan derece pota zerine yerletirilir, muhafaza taklr ve emniyet vidalar sklr. Tur saati kurulur ve start verilir. Hzla dnen potadaki maden, kalp iine doldurulur. Santrifj dkm makinelerinin avantajlar Scak dereceye dkm yapldndan yolluklarda tkanmalar olmaz. Scak madenin dkm ncesi kartrlabilmesine imkn verir. Makinenin maliyeti ucuzdur ve temiz alma ortam salar. Santrifj dkm makinelerinin dezavantajlar Dkm kapal ortamda yapld iin mdahale imkn yoktur. Makinenin kullanm bilgiden ziyade tecrbeye dayanr. Pota ii scakl bilinmeden dkm gerekleir.

Resim 2.1: Santrifj dkm makinesi

Vakumlu Dkm Makineleri Bu tip makinelerde merkezka makinelerinden farkl sistem bulunmakta ve pota seramik malzemelerden elde edilmektedir. Pota iinde aa doru bir kanal bulunur. Deerli metal, potada elektrik enerjisi ile eritilir. Pota kanal termokupola (elektronik sler) bal olan ve potann akma kanaln kontrol eden bir ubuk vardr. Pota ak hava ortamnda az ak ve dik bir konumda bulunmaktadr. Makinenin kumanda tablosu elektronik olup bu tabloda pota ii scaklklar kontrol etmek mmkndr. Ayrca scaklk toleranslar da

12

makineye verilebilir. Makine dkm srasnda bir st toleransa ve bir alt toleransa geldikten sonra yeniden istenen scakla iner. Termokupol yukar doru kalkarak ubuu aar. Bu durumda potadaki erimi metal kanaldan geerek dereceyi doldurur. Altta bulunan vakum motoru da derece iindeki havay emerek metalin kalba kolayca dolmasn salar. nce ve hassas paralar bu makinelerde daha elverili ekilde elde edilir (Resim 2.2).

Resim 2.2: Vakumlu dkm makinesi

Kontini Dkm Makineleri Seri imalt srasnda devaml ayn ebatlarda yar mamullerin elde edilmesinde kullanlan makinelerdir. ok miktardaki maden dikey konumdaki makine potasna yerletirildikten sonra orada ergir, sonra ve daha nceden ayarlanm olan malzemenin kesitini belirleyen ide ve derecelerden srekli olarak geerek yar mamul oluur. Seri imaltta, srekli ayn tip ham madde kullanldndan ayrca oluan artklar byk ve temizdir. Artklarn srekli ham maddeye dnmesi iin bu makineler nemlidir (Resim 2.3).

Resim 2.3: Kontini dkm makineleri

13

2.2. Ergitme leminin Yapl ve Dikkat Edilecek Hususlar

Dkmde kullanlacak deerli metal ya da metal alam, nceden ergitilerek ubuk derecelerine dklr ve ubuk hline getirilir. Dkm esnasnda bu ubuklar dkm makinesi zerindeki grafit potaya konur. Elektrik ark yardmyla deerli metal ubuk ergimeye balar (Resim 2.4). Metal ubuun ergitilme ss ve sresi nemlidir. Bu s metalin dkm scakln gememelidir. Potalarda ok snan alam metalinin buhar fazna getii gzlenir. Buna piyasada madenin fazla sdan yanarak umas denir. Bunu nlemek iin sistemdeki kademeli anahtarlardan ayar drlr. Ayn zamanda potaya yanma pay eklenir. Sv hle gelmi olan metal ya da alamnn zerine tenikel (boraks) ve karbonat atlr, karbon ubuk ile kartrlarak alamn yapsnn homojen olmas salanr. Ergitmede dikkat edilecek hususlar Dkmde kullanlacak alamn ergime ve dkm scaklna dikkat edilmelidir. Ergime srasnda kolay ergime ve oksitlenmeyi nlemek iin boraks kullanlmaldr. Eritme ileminde uygun pota kullanlmaldr. Eritme srasnda alamn erime scakl kontrol altnda tutulmaldr. Erime ilemi gerekletikten sonra hemen dkm ilemine geilmelidir.

Resim 2.4 : Alam metalinin eritilmesi

14

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak Ara Gereler
Dkm makinesi Alam metal ubuklar Pota Maa ve eldivenler, dkmc gzl, tozluk, baret, nlk Kartrma ubuu

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkatte alarak, al piirme ilemin yapnz.

ALI KALIBINI PRME LEM BASAMAKLARI

Uygun potay dkm makinesine yerletiriniz. Makineyi altrarak potann snmasn salaynz. Pota belirli sya ulanca (krmz hal alnca) nceden ubuklar halinde hazrlanan alam metallerini potaya koyunuz. ubuklarn erimesini gzlemleyiniz. Dkm scakl elde edilince scakl kontrol altnda tutarak dkm ilemine geiniz. Eritme srasnda yanklara kar nlem alnz.

NERLER
Potann salam ve makineye uygun olann seiniz. Isnmay kontroll olarak yapnz. Alam ubuklar pota boyuna gre ayarlamal, eritme esnasnda potaya boraks ilave ediniz. Alam ubuklarnn sv hale gelmesini gzlemleyiniz. Erimi haldeki metali fazla bekletmeden hemen dkm ilemine geiniz. Eritme ilemi yaparken maa ve eldiven kullannz.

15

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI
Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1 ) Aadakilerden hangisi dkme ileminde kullanlan makinedir? A) Piirme frn B) Mum indirme frn C) Santrifj dkm makinesi D) Derece 2 ) Merkezka kuvvetiyle alan dkm makinesi hangisidir? A) Kontini dkm makinesi B) Vakumlu dkm makinesi C) Basnl vakumlu dkm makinesi D) Santrifj dkm makinesi 3 ) Aadakilerden hangisi santrifj makinesinin avantajlarndandr? A) Dkm kapal ortamda yapld iin mdahale imkn yoktur. B) Makinenin kullanm bilgiden ziyade tecrbeye dayanr. C) Scak dereceye dkm yapldndan yolluklarda tkanmalar olmaz. D) Pota ii scakl bilinmeden dkm gerekleir. 4 ) Santrifj dkm makinesinde alam metalinin eritilmesi nasl gerekletirilir? A) Eritme ocaklarnda eritilir. B) Dkm makinesi zerindeki potada eritilir. C) alomayla eritilerek dereceye dklr. D) Piirme frnlarnda eritilir. 5 ) Aadakilerden hangisi vakumlu dkm makinesinin avantajlarndan deildir? A) Pota ii scakl kontrol imkn vardr. B) Havann emilmesi sayesinde erimi metal dereceye kolayca dolar. C) Hassas paralarn dkmne elverilidir. D) Dkm srasnda erimi madeni kartrma imkn vardr.

16

(Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz belirleyebilmeniz iin bir ksm doru, bir ksm yanl cmleler verilmitir. Cmle doru ise bandaki parantezin ierisine D, yanl ise Y harfini koyunuz). ( ) 6 ) Kontini dkm makineleriyle az saydaki retimler gerekletirilir. ( ) 7 ) Santrifj dkm makinesi hava basnc ile alan makinelerdir. ( ) 8 ) Vakumlu dkm makinelerinde pota ierisindeki scaklk kontrolldr. ( ) 9 ) Santrifj dkm makinelerinde ergimi alam metaline mdahale imkn vardr. ( ) 10 ) Vakumlu dkm makineleri ayn ebat, zellik ve ok saydaki taknn retilmesinde kullanlr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

KONTROL LSTES AIKLAMA

Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

GZLENECEK DAVRANILAR
Uygun potay dkm makinesine yerletiriniz mi? Makineyi altrarak potann snmasn salaynz m? Pota belirli sya ulanca (krmz hal alnca) nceden ubuklar halinde hazrlanan alam metallerini potaya koyunuz mu? ubuklarn erimesini gzlemlediniz mi? Dkm scakl elde edilince scakl kontrol altnda tutarak dkm ilemini gerekletirdiniz mi? Eritme srasnda yanklara kar nlem aldnz m?

DEER LE
Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise bu yantlarnzla ilgili konuyu tekrarlaynz. Tamam EVET ise dier renme faaliyetine geiniz.

17

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Piirme frnnda piirilen dereceyi tekniine uygun olarak dkm makinesine yerletirebileceksiniz.

3.DERECENN (FANUSUN) DKM MAKNESNE YERLETRLMES

3.1. Dereceyi Piirme Frnndan Alma ve Makineye Yerletirme
Al kalb piirildikten sonra hemen frndan alnmaz. Dkmde kullanlacak alam metali eritildikten sonra dkm ilemine geilir. Dkm ilemine geildii anda derce makineye yerletirilmelidir. Aksi takdirde derece souyarak hatal dkme sebep olacaktr. Derece makineye yerletirilmeden nce makinenin sktrma vidalar alr. Piirilmi olan al derecesi maa ile frndan alnr. ok scak ise birka kere sallanp dkm makinesi zerine yerletirilir. Derecenin muhafazas taklp emniyet vidalar sklr. Bu ilemler yaplrken fazla zaman geirilmemelidir. Derecenin yolluk boluu ve potann az aln alna gelecek ekilde konur ve koruyucu balklar taklarak sktrma vidalar sklr (Resim 3.1). Bu ilemler yaplrken yanklara kar tedbir iin mutlaka maa veya eldiven kullanlmaldr

Resim 3.1: Derecenin santrifj dkm makinesine yerletirilmesi

3.1.1 Dereceyi Makineye Yerletirirken Dikkat Edilecek Hususlar

Derece frndan maa ile alnmaldr. Makineye yerletirilecek derece nceden hazrlanan izelgeye dikkat edilerek yerletirilmelidir. Derece yolluk boluu ile pota az birbiriyle rtmelidir. Derece ve eritme potas arasnda boluk braklmamaldr. Derece uygun ekilde yerletirildikten sonra koruyucu balk geirilerek mutlaka cvatalar sklmaldr.

18

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET .

Kullanlacak Ara-Gereler
Dkm makinesi Derece Eritilecek metal Maa veya eldiven Ne oldu nal arpt kane Cvata, somun, koruyucu balk, gzlk, tozluk, eldiven, nlk

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak yaldz banyosunu hazrlaynz.

DERECENN DKM MAKNESNE YERLETRLMES LEM BASAMAKLARI NERLER

Dereceyi maayla piirme frnndan Derecenin scak olduunu unutmaynz. alnz. Zaman geirmeden dereceyi makine Derecenin yolluk boluu ile potann birbirini zerindeki yerine uygun ekilde azlamasna dikkat ediniz. koyunuz. Koruyucu bal takarak uygun ekilde sknz. cvatalar Cvatalar gevek brakmaynz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz.

1) Derece frndan ne zaman karlr? A) Alnn piirilmesinden hemen sonra B) Dkm ilemine balanrken C) Derece souduktan sonra D) Frn souduktan sonra 2) Derece piirme frnndan alnrken neye dikkat edilmelidir? A) Yanmalara kar tedbir alnmaldr. B) Derecenin souk olmasna dikkat edilmelidir. C) Numaras en dk olan derece frndan alnmaldr. D) Derece yava yava frndan alnarak soutulmaldr. 3 )Derece dkm makinesine yerletirirken neye dikkat etmelidir? A) Derecenin souk olmasna B) Derecenin byklne C) Derece yolluu ile potann az aza gelmesine D) Alam metalinin ayarna 4 ) Derece frndan ne ile alnr? A) El ile B) Pense ile C) Maa ile D) Kargaburnu ile. 5 ) Derece ile pota arasnda boluk braklrsa ne olur? A) B) C) D) Eritilen alam metali sour Derece ierisindeki al atlar Eritilen alam metali boluktan savrulur Derece makineden frlayabilir.

Aada (doru yanl) hazrlanan sorularda doru yant olarak bildiiniz kutucuklara doru ise (D) , yanl ise (Y) harfi koyunuz.

20

6 ) ( ) Derece makineye konulduktan sonra cvatalar fazla sklmamaldr. 7 ) ( ) Dereceler makineye yerletirilirken nceden hazrlanan izelge gz nnde bulundurulmamaldr. 8 ) ( ) Cvatalar iyi sklmazsa dkm srasnda derece savrulabilir. Aada braklan boluklara doru szckleri yaznz. 9) Derece pota zerine yerletirildikten sonra geirilmelidir. derece zerine mutlaka

10 ) Derece frndan alnrken kullanlmaldr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam doru ise bir sonraki blme geiniz.

KONTROL LSTES

AIKLAMA
Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

GZLENECEK DAVRANILAR
Dereceyi maayla piirme frnndan aldnz m? Zaman geirmeden dereceyi makine zerindeki yerine uygun ekilde koydunuz mu? Derece yolluk az ile pota azn ayn hizaya getirdiniz mi? Koruyucu bal takarak cvatalar uygun ekilde sktnz m?

DEER LE
Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam EVET ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

21

RENME FAALYET4 RENME FAALYET - 4

AMA
Bu renme faaliyeti ile eritilen alam metalini nceden hazrlanan al boluuna tekniine uygun olarak dkebileceksiniz.

4. DKM LEM
4.1. Dkmn Tanm ve nemi
Tanm: nceden hazrlanm olan kalp boluu ierisine sv hldeki metal ya da metal alamlarn dkerek yaplan ekillendirme ilemine dkm yntemiyle ekillendirme denir. Dkmcln esas nceden yaplm olan bir mcevherin tekrar gerektiinde veya fazla sayda mamuln istendii durumlarda retim iin gerekli zamandan tasarruf salamaktr. Dkm sayesinde az zamanda ok sayda tak elde edilmektedir. Dkm yardmyla retimde iilik maliyetleri drlr, retim srasndaki birok ilem basama dkm esnasnda yaplabilir. Dkme ilemi yer ekimi kuvveti(statik dkm),vakum ve santrifj kuvveti ilede yaplabilir. Yaplan dkmlerde kalp olarak; Statik dkmde kum kalp, al kalp, kokil (metal) kalp, Vakum dkmde seramik kalp, Santrifj dkmde ise kauuk ve al kalplardan yararlanlmaktadr.

4.2. Dkm eitleri

4.2.1.Statik Dkm (Kum Kalba Dkm)
ki derece arasna model yardmyle kalp kumunu sktrarak elde edilen kalp boluuna ergitilmi metalin dklmesi yntemidir. Bu dkm ilemi kuyumculukta kullanlmamaktadr. Statik dkm ilemi daha ok makinecilik sektrnde kullanlmaktadr.

4.2.1.1.Dkmclkte Kullanlan Genel Terimler

Modeller: Dkm boluunun oluturulmas iin ahap, metal, seramik veya mumdan yaplan, imal edilecek parann benzerine denir. Maalar: Modeller zerindeki ve iindeki boluklarn oluturulmas iin kullanlan uygun llerde hazrlanarak kalba yerletirilen kum ktlesine denir. Dereceler: Dkm ilemlerinde kullanlan kalp malzemesini snrlayan ve dalmasn nleyen kaplara denir. Piirme kalplar: Kuyumculuk dkm ilemlerinde iki eit piirme kalp kullanlr. Birincisi kauuk kalp; Dkm yaplacak modelin kauuk kalba

22

alnmasdr. Kalplama ilemi sonras kauuk kalp piirilir (vulkanizasyon). Sonucunda mum model basmaya hazr hale gelmitir. kincisi al kalplar; Mum modeller baslm, aa dizimi olumu, derece iersine yerletirilmi, als dklm vaziyetteki al kalplarn piirme frnnda piirilmesi ile oluur. Altlklar: Santrifj dkmde kauuk kalbn preste piirilmesi srasnda kullanlan dz metal paralardr. Yolluklar: Ergimi metal veya alamn kalp boluuna doldurulmas iin kalp zerinde oluturulan boluklara denir. kclar: Ergitilmi metalin kalba dklmesi ve soumas srasnda oluan gazlarn d ortama atlmasn salayan kanallardr. Hava: Ergimi metalin rahat dklmesini salar. Huni eklindedir.

4.2.1.2. Statik Dkm leminin Yapl

Modele uygun alt ve st derece seilir. Maa gerekliyse hazrlanr, yolluk ve kclar monte edilir. Alt dereceye bir miktar kum doldurulur. Modelin yars bu kuma gmlr. Modelin etrafndaki kumlar sktrlr. Kumun ve modelin zerine yzey ayrc (grafit tozu) serpilir. Daha sonra st derece alt dereceye monte edilir. st dereceye de kum doldurulur, sktrlr ve ilenir. Dikkatlice yolluk ve kclar kartlr. st derece alt dereceden ayrlarak orta ksmdaki model alnr. Derecelerdeki hatalar varsa gzden geirilir ve dzeltilir. Dzeltme ileminden sonra dereceler tekrar birbirine monte edilir. Modelin kuma kalplanmas yaplm olur (ekil 4.1). Kalplama srasnda modelin temas ettii yerlerde zel model kumu, dier boluklarda dolgu kumu kullanlr. Model kumu ince taneli, dolgu kumuysa daha iri tanelidir. Kumlarn birbirine yapmalarn salamak iin reine kullanlr. Model kumu bir defa kullanldktan sonra tekrar model kumu olarak kullanlmaz. Daha sonra dolgu kumu olarak kullanlabilir. Ergimi metalin kalba rahat dklebilmesi iin yolluun en st ksmna batak alr. Batak, sv metalin kalba giri hzn ayarlar. Ayrca sv metalle kumun ilk temas srasnda kumda meydana gelecek krlmalar, kopmalar nler.

23

pota ergitilmi maden

st derece

kalp boluu maa

alt derece ekil 4.1: Modellerin kalplanmas ve ergimi metalin dklmesi

Hatasz bir dkm ilemi iin; kalbn hazrland kumun uygun zelliklerde olmas gerekir. Kalp kumu verilen ekli koruma, dayanm, gaz geirgenlii ve sya dayankllk gibi zellikleri tamaldr. Kumdan kaynaklanacak hatalarn ortadan kaldrlmas iin uygun kum ve karmlar kullanlmaldr. Ayrca modelin llerine uygun (ekme boyutu da dnlerek) ekilde hazrlanp kalplanmas hatalar azaltr. Para yzeyinin przsz kmas iin modelin kumla temas eden ksmlar kmr tozu ve grafit karmyla svanmaldr. Bylece gzenekler dolar, dkm sonras i paras yzey kalitesi daha hassas elde edilmi olur. Svnn akmas sresince katlama olmamas ve ak esnasnda kalbn bozulmamas iin yolluklar en uygun yere konmaldr.

4.2.2. Santrifj Dkm

Bir cismin bir yrngede merkeze bal olarak hzla dndrlmesiyle merkezka kuvvet oluturulup, ktlenin merkezden da doru itilmesi ile salanr. nceden Hazrlanan al kalba sv hldeki metal ya da metal alamlarnn merkezka kuvveti etkisiyle doldurulmas yntemiyle yaplan dkm ilemine santrifj dkm denir. Bu dkm yntemiyle, bir defada birden fazla model ayn anda dklebilmektedir. Santrifj dkm makinesindeki tur saati ayarlanarak makineye start verilir. nce dik konumda bulunan pota ve derece yatay konuma geerek merkezdeki pota ierisinde ergimi alam hazrlanan derece ierisine sratle ve basnla doldurulur.

24

Santrfj dkmde dkme ilemi hzlanma esnasnda tamamlanr. Sv metal yksek bir hzla frlatld iin, kalbn en u noktasna ve en ince ksmlarna kadar iletilir. Kuyumculukta ilk uygulanan dkme yntemidir. Kuyumculuun ilk yllarnda az saydaki tak retiminde ilkel ekilde sanrifj yntemle retimler yaplm daha sonra makine ve teknikler gelitirilerek gnmzdeki duruma gelmitir. Ucuz ve kolay bir dkm ilemi olduundan kuyumculuk sektrnde oka kullanlan bir yntemdir.

4.2.2.1. Santrifj Dkmde Temel lem Basamaklar

Model yapm Modeli kauuk kalba alma Kauuk kalb piirme (vulkanizasyon) Kauuk kalp kesimi Mum basm Mum modeller Mum aac dizimi Allama ve vakumlama Mum indirme ve al piirme Dereceyi dkm makinesine yerletirme Metali ergitme ve dkme Dkm sonras temizlik

a. model yapm

b. modeli kauuk

c. kauuk kalb kesimi

. kauuk kalp pisirme

d. mum basm

e. mum modeller

f. Mum aac dizimi

25

. mum indirme ve al piirme

a.

allama ve vakumlama

h. dereceyi dkm makinesine yerletirme

. metali ergitme ve dkme

26

i. dkm sonras kesim ve temizlik

4.2.2.2. Santrifj Dkm leminde Meydana Gelebilecek Hatalar

Metal ve alamlar katlarken katlama ekmesine bal olarak hacimde % 3-10 orannda bzlme gsterir. Kalp boluu sv metalle srekli beslenmesi gerekir. Katlama srasnda bzlme boluklar meydana gelecektir. Kalp boluu, besleme grevi gren ana yollua bal bulunan yardmc yolluktan gelen sv matal ile devaml beslenir. ekilme boluu, kaln kesitli ana yolluktan ince kesitli yardmc yollua sv metal geii srasnda ortaya kar. Bu hatann nlenmesi iin: Parann giri yolluklar ksa tutulmal ve ok dar olmamaldr. Yolluklar direkt olarak parann geni kesitini beslemeli, gerekiyorsa birden fazla yolluk balanmaldr. Mum aac gerei gibi dzgn oluturulmaldr. Gaz fiskeleri Dkm ierisindeki genellikle yuvarlak boluklar eklinde grlr. Nedenleri unlardr: Baz gazlar ergimi sv metal ierisinde znr. Bu oluumun nlenmesinin yolu, vakum altnda ergitme ve dkm yapmaktr. Dkm srasnda kalp boluunda bulunan havann hapsolmasdr. Al kalp ve ergimi metal arasndaki reaksiyonlardr. Batklar Alamn ergitilmesi srasnda oluan metal oksitleridir. Metal oksitlerinin nlenmesi iin ergitme havann oksijeninden etkilenmeyen vakumlu ortamda yaplmaldr. Ayrca ergitme srasnda oksit giderici boraks kullanlabilir. Ergimeye srasnda kullanlan karbon ubuu temiz olmaldr. Ergimi sv metalin kalba girii srasnda meydana getirdii darbeler, yolluktan para kopmasna yol aar. Bunu nlemek iin, keskin kelerden ve eski pota kullanmndan kanlmaldr.

27

Dolmayan kalp boluu (yetersiz besleme) Kalp boluu tamamen dolmadan metalin katlamas sonucu boluklar oluur. Bu boluklarn olumasnn nedenleri: Dkm scaklnn ok dk olmas, Dkm hznn ok yava olmas, Metal akkanlnn dk olmas, Hapsolan gazn yaratt diren, Kesit kalnlnn ok dar olmas, Hatal yolluklandrmadr.

Przl yzey, su izleri, yzey ikinlii Hata nedenleri: Al karmndan suyun ayrlmas ve mum yzeyi zerinde birikmesi, Piirme ileminin doru yaplmamas, Mum indirmenin doru yaplmamas, . Kalbn rutubetli olmas ve hzl stlmasdr.

Hatalarn giderilmesi: Alnn ya mukavemetinin artrlmasyla, Yeni al kullanlmasyla, Al kalplarnn 250oCa kadar yava stlmasyla, . Piirme ileminin aralksz yaplmas ve al kalplarn rezistanslara ok yakn yerletirilmemesi ile olur.

4.2.3. Vakumlu Dkm

All derece, dkm esnasnda hareket etmez. Al kalbn ierisindeki hava, vakum yoluyla emilir, bylece basn fark oluur. Bu dkm ynteminde bas fark sv metali, kalbn en ince boluklarna kadar dolmasna yardmc olur.

4.2.4. Vakumlu Basnl Dkm

Ergimi metalin dik konumda bulunan dereceye vakumlanrken ayn zamanda st ksmdan ar gazlar ile basnla sktrlarak yaplan dkm ilemidir. Vakumlu dkm ve vakumlu basnl dkm ilemlerinde kalplama santrifj dkmdeki gibi yaplr. Bunlarn sadece dkm makinelerinin yaps ve alma sistemi farkldr.

28

UYGULAMA FAAL UYGULAMA FAAL YET YET

Kullanlacak Ara-Gereler
Dkm makinesi Derece Maa veya eldiven Alam metali Pota

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak yaldz banyosunu hazrlaynz.

DKM LEM (SANTRFJ DKM) NERLER

Al derecenin balantlarn kontrol ediniz ve dikkatli olunuz. Makineyi altrmadan kenarlklarn kapatnz. koruma

LEM BASAMAKLARI
Dkm ncesi hazrlk ilemlerini yapnz. Dereceyi dkm makinesine sabitleyerek makinenin altrma dmesine basnz. Santrifj dkm makinesi yeterince hza ulatnda yatrma butonuna basnz. Ayarlanan sre bitiminde makineyi durdurarak dereceyi makineden kartnz.

Erimi metal veya srayabilecek baka maddelere kar tedbir alnz.

Makinenin tamamen durmasn bekleyiniz ve dereceyi eldivenle tutunuz.

29

LME VE DEERLENDRME UYGULAMA FAALYET

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI
Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1 ) nceden hazrlanan kalp boluuna eritilmi metalin dklmesiyle yaplan ileme ne ad verilir? A) Model hazrlama B) Vakumlama C) Dkm D) Al piirme 2) Aadakilerden hangisi dkm eidi deildir? A) Statik dkm B) Santrifj dkm C) Vakumlu dkm D) Dinamik dkm 3 )Dkm ileminde kullanlan ve kalp malzemesini snrlayan kaplara ne ad verilir? A) Model B) Piirme derecesi C) Derece D) Maa 4) Statik dkmde kullanlan ana madde nedir? A) Kauuk B) Al C) Mum D) Kum 5 ) Statik dkm ileminde bo kmas istenilen yerlere ne konmaldr? A) Derece B) Yolluk C) Maa D) Batak

30

6) Aadakilerden hangisi santrifj dkmcln basamaklarndan deildir? A) Model hazrlama B) Maa hazrlama C) Kauuk kalp hazrlama D) Mum model basma 7 ) Dkm esnasnda kalp boluunda bulunan havann hapsolunmasna ne ad verilir? A) Batk B) Yetersiz beslenme C) Gaz fskiyeleri D) Hatal yolluklandrma Aada (doru yanl) hazrlanan sorularda doru yant olarak bildiiniz kutucuklara doru ise (D) , yanl ise (Y) harfi koyunuz. 8 ) ( ) Dereceler arasnda kumla elde edilen kalp boluklarna eritilmi metalin dklmesi ile yaplan ileme santrifj dkm ilemi ad verilir. 9 ) ( ) Dkmclkte kullanlan aa, seramik veya metalden yaplm imal edilecek parann benzerine maa ad verilir. 10 ) ( ) Aa dizimi santrifj dkm ileminin bir basamadr. Aada braklan boluklara uygun szckleri yerletiriniz. 11) Dkm ileminde al kalp ierisindeki havann emilmesi yntemiyle yaplan ileme.dkm ilemi ad verilir. 12) Kalp malzemesini snrlayan ve onlarn dalmasn nleyen kaplara.................ad verilir. 13) nceden hazrlanan kalp boluuna deiik yntemlerle ergitilmi metalin doldurulmas ilemine.ad verilir. 14) Dkm ileminde sv metalin akarak kalp boluuna ulamas iin braklan bolua .ad verilir. 15) Basn ve vakum yardmyla kalp boluklarnn doldurulmas yntemiyle yaplan ileme dkm yntemi ad verilir. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam doru ise bir sonraki blme geiniz.

31

KONTROL LSTES

AIKLAMA
Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

DEERLENDRME KRTELER
Dkm ncesi hazrlk ilemlerini yaptnz m? Dereceyi dkm makinesine sabitleyerek makinenin altrma dmesine bastnz m? Santrifj dkm makinesi yeterince hza ulatnda yatrma butonuna bastnz m? Ayarlanan sre bitiminde makineyi durdurarak dereceyi makineden karttnz m?

DEER LE
Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise hayr yantlarnzla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam EVET ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

32

RENME FAALYET5 RENME FAALYET5

AMA
Dkm ilemi sonrasnda dkm gerekletirilen taklarn elde edilmesi iin al kalb krlarak taklar aa karmak.

5. ALININ KIRILMASI
5.1 Derecenin Dkm Makinesinden Alnmas ve Aldan Ayrlmas
Dkm makinesi, dnme turlarn tamamlayp durduktan sonra makine arteli kapatlr. Derecenin koruyucu kapa sklerek derece dkm makinesinden alnr. O anda al ierisindeki erimi maden yolluk ksmlarda hala scak haldedir ve rengi krmzdr. Anayolluk ste gelecek ekilde bir kenara konur ve metalin soumas (krmzlk gidene kadar 35 dak.) beklenir. Bu esnada bir kova ierisine su konur. Souyan derece maa ile tutularak su ierisine batrlr ve ekseni boyunca hareket ettirilir. Scak haldeki al souk suyla temas ettiinde atlayarak dalr ve dkm yaplan alam metali zerinden ayrlr. Alnn erimesi ile derecenin ierisi boalacak ve metal aa su ierisine decektir.

5.2 Alnn Krlmasnda Dikkat Edilecek Hususlar

Derece dkm makinesinden maa ile alnmaldr. Makineden alnan derece soutulmaldr. Souyan derece maa ile tutularak souk suyla dolu kovaya sokulmal ve su ierisinde gezdirilmelidir. Derece ok fazla soutulmadan su ierisine konulmaldr, aksi takdirde alnn znmesi zorlar. Kova sya kar dayankl olmaldr. Ayrtrma srasnda aatan kopan ramatn geri kazanlmas iin gerekli tedbir alnmaldr.

33

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak Ara-Gereler
Derece Maa Su kovas ve su

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak yaldz banyosunu hazrlaynz.

ALININ KIRILMASI LEM BASAMAKLARI

Dereceyi maayla piirme dkm makinesinden alnz. Dereceyi bir kenara koyarak soumasn bekleyiniz. Dereceyi tekrar maa ile tutarak su ierine batrnz.

NERLER
Derecenin scak olduunu unutmaynz. Anayolluk ksm ste gelecek ekilde koyunuz. Dereceyi ekseni etrafnda hareket ettiriniz.

34

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI
Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1) Derece dkm makinesinden ne zaman alnmaldr? A) Derece ierisindeki metal tamamen souyunca B) Makine dnme turunu tamamlaynca C) kinci dkm ilemi balangcnda D) Su hazrlannca 2) Derece makineye yerletirirken neye dikkat etmelidir? A) Yanmalara kar tedbir alnmaldr. B) Derecenin souk olmasna dikkat edilmelidir. C) Numaras en dk olan derece frndan alnmaldr. D) Derece yava yava frndan alnarak soutulmaldr. 3) Derece Dkm makinesinden alnrken neye dikkat edilmelidir? A) Bir kenarda 35 dakika bekletilir B) Hemen suya batrlr C) Derecenin tamamen soumas beklenir D) Tokmakla al dereceden kartlr 4) Al derece ierisinden nasl kartlr? A) Derece kesilerek B) Al tokmakla krlarak C) Scak al suda eritilerek D) Tanzikli suyla. 5 )Al eritmede kullanlan kova zellii nasl olmaldr? A) Isya dayankl ve ramat geri kazanmaya elverili olmaldr B) Kurun kap olmaldr C) Plastik kova olmal D) Cam kap olmaldr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam doru ise bir sonraki blme geiniz.

35

KONTROL LSTES AIKLAMA

Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

DEERLENDRME KRTERLER
Dereceyi maayla piirme dkm makinesinden aldnz m? Dereceyi bir kenara koyarak soumasn beklediniz mi? Dereceyi tekrar maa ile tutarak su ierine batrdnz m? Dereceyi ekseni boyunca hareket ettirdiniz mi? Alnn dalmasn gzlemlediniz mi?

DEER LE
EVET HAYIR

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise hayr ilgili faaliyetleri tekrarlaynz. Tamam EVET ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

36

RENME FAALYET6 RENME FAALYET - 6

AMA
Bu faaliyet dorultusunda derece ierisinden kartlan metal zerinde kalan al kalntlarn metal aa zerinden tekniine uygun temizleyebileceksiniz.

6. METAL AATAN ALININ TEMZLENMES

6.1. Temizleme Yntemleri
Tasz dkm derecelerinin temizlenmesi iinde ta bulunmayan dkm dereceleri, dkm makinelerinden karlp ksa bir sre dz bir zeminde bekletilir. Daha sonra koann yolluk ksmna baklarak kzarkllk gitmise temizlemeye geilir. Temizleme iki usulle yaplr. Derecenin kovada temizlenmesi Bir kova ierisine yarya kadar su doldurulur. All derece maa yardmyla kova ierisinde ekseni boyunca yavaa hareket ettirilerek alnn yumuamas salanr. 35 dakika ileme devam edilir. Derece iindeki dkm rahata kabildiinde derece karlr. Dkm aa mmkn olduunca temizleninceye kadar ileme devam edilir. Adan n temizleme ilemiyle ayrtrlan dkm alamnn durumuna gre ikinci temizleme ilemine tabi tutulur. Gm ve bakr katkl altn alamlarnda koan kkne 7080 cm uzunluunda bir bakr tel balanr, byk bek taklarak aloma ile tavlanr ve za ya kabna batrlr. Bu ileme yzeyde al kalnts kalmayncaya kadar devam edilir. Daha sonra metal aa ultrasonik ykama makinelerinde ykanr. Alloy katkl altn alamlar ise za yana atlmaz. Bu dereceler dorudan ultrasonik ykama makinelerinde ykanr. Basnl ykama makinelerinde derecelerin aldan temizlenmesi

Farkl ekilde dizayn edilen bu makinelerde iinde dereceye basnla su pskrtlerek dkmn aldan temizlenmesi salanr. Daha sonra gibi tavlanarak za yana atlr. Tal dkmlerde derecelerin aldan arndrlmas iin su kullanlmaz. nk scak haldeki talar suya temas ettiinde atlama meydana gelebilir. Bu ekildeki dereceler ekile

37

dikkatli ekilde krlarak als dklr. Daha sonra basnl suyla ykanr (souduktan sonra). Bu ilemden sonra ultrasonik ykama makinelerinde ykanr.

6.2. Temizleme ilemi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar

Koan yolluunda madenin katlat grlmelidir. Tal dkm dereceleri souduktan sonra temizlenmelidir (bu sre 35 saat olabilir) kan dkm tartlarak kontrol edilmelidir. Ykma sonrasnda ykama kovas ve makinelerindeki kopan para olup olmad kontrol edilmelidir.

38

UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak Ara-Gereler
Ultrasonik ykama makinesi Kova Tanzikli su Za ya kab, slfrik asit ift

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak yaldz banyosunu hazrlaynz.

ALININ KIRILMASI LEM BASAMAKLARI NERLER

Aly makineden alarak katlamasn Yolluktaki kzarkllk gidene kadar bekleyiniz. bekleyiniz. Dereceyi suya batrarak ekseni etrafnda hareket ettiriniz. Basnl suyla metal aac ykaynz. Metal aac tavlayarak za yana atnz. Kopan paralara dikkat ediniz. Tal dkmlerde ta zelliine dikkat ediniz.

Metal aac ultrasonik ykama makinesinde ykayarak temiz suyla Fireyi kontrol ediniz. durulaynz.

39

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz.

1 ) Dkm makinesinden alnan derece sonra hangi ileme tabi tutulmaldr? A) Derece soumaya braklmaldr, tamamen souduktan sonra derece kesilmelidir. B) Yolluun katlamas beklenmelidir. C) Derece iericindeki al ekile krlmaldr. D) Derece mteriye teslim edilmelidir. 2) Kova ierisindeki su ile al nasl eritilir? A) Derece su ierisine atlarak uzun sre bekletilir. B) Su ierisinde dereceye ekile vurularak al krlr. C) Derece maa ile tutularak kova ierisindeki suda hareket ettirilir. D) Derece zerine su dklerek al yumuatlr. 3) Dereceden kartlan metal aac zerindeki allar tamamen nasl temizlenir? A) Metal aa bir gn suda bekletilir. B) Tanzikli su yardmyla al ykanr. C) Koanlar kesilerek taklar tezghlara datlr ve allar tesviye edilir. D) Kova ierisindeki aly yumuatma yeterlidir. 4) Alloy katkl alam metallerinden al nasl temizlenir? A) Za yana atarak B) Su ierisinde ksa bir sre bekletilerek C) Ultrasonik ykama makinelerinde ykayarak D) ekile aly krarak 5) Alnn temizlenmesi ilemi srasnda neye dikkat edilmelidir? A) Koan yolluunun katlat kontrol edilmelidir. B) Kova ierisindeki su ierisine asit atlmaldr. C) Tal dkmler dkm makinesinden alndktan hemen sonra suya batrlmaldr. D) Dereceden kartlan koan mteriye teslim edilmelidir. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam doru ise bir sonraki blme geiniz.

40

KONTROL LSTES AIKLAMA

Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

DEERLENDRME KRTERLER
Dereceyi makineden alarak soumasn beklediniz mi? Dereceyi suya batrp aly erittiniz mi? Metal aacn basnl suyla ykadnz m? Metal aacn tavlayp za yana attnz m? Metal aac ultrasonik ykama makinesinde ykadnz m?

DEER LE
Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise hayr yantlarnzla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam EVET ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

41

RENME FAALYET7 RENME FAALYET -7

AMA
Bu faaliyet dorultusunda dkm ilemi srasnda uygulanan ilemler srasnda meydana gelmi olabilecek fireyi doru kontrol edebileceksiniz.

7. FRE KONTROL
7.1. Firenin Tanm ve Kontrol
Dkm srasnda meydana gelebilecek maden kayplarna fire ad verilir. Erime derecesinin iyi ayarlanmamas derecenin makineye salkl balanmamas neticesinde bir takm kayplar olabilir. Dkm balangcnda eritilen maden ile dkm sonras elde edilen metal aac arasndaki fark bize fireyi verecektir. Aradaki farkn en az olmas dkmn salkl yapldn gsterir. Dkm ilemi srasnda fire iki ekilde meydana gelebilir. Yanma kayplar: Dkm srasnda dk erime scaklna sahip metallerin gaz fazna geerek havaya karmalar sz konusudur. Buna yanma veya uma denir. Bu kayplar nlemek iin nceden potaya gm veya bakr alamlarda (1 kg alam iin) 0,5 gram pirin (sar), alloylu alamlarda 0,5 gram avelenyum atlr. Uygulamalarda 1 kglk her dkm iin dkmcye 11,5 gram fire hakk tannr. . Ykama srasnda oluan kayplar: Scak derecelerin al temizleme ilemi gerekleirken kopan paracklar al iine karmas sz konusu olur. Bunu nlemek iin mum aacna dizilen paralar saylmal ykama sonras tartmla beraber say kontrol de yaplmaldr.

42

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak Ara-Gereler
Terazi Dkm ilemi balangc ve sonundaki tutulan arlk miktarlar Metal aa lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak fireyi kontrol ediniz.

FRENN KONTROL LEM BASAMAKLARI

Dkm ncesi kullanlacak metali tartnz. Dkm sonras ykama kovas ve pota evresindeki metalleri toplaynz Metal aac ve toplanan dier artklar tartarak balangtaki metali karlatrnz.

NERLER
Mum aacndaki kaydediniz. modelleri saynz ve

Metal paralarn sayarak balangtakiyle karlatrnz.

43

LME ERLEND RME LME VEVE DEDE ERLEND RME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

LME SORULARI
Aada oktan semeli sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1 ) Firenin tanm aadakilerden hangisidir? A) Dkm srasndaki meydana gelebilecek maden kayplarna denir B) Dkm balangcndaki maden miktarna denir C) Dkm sonrasndaki maden miktarna denir D) Metal aacn arlna denir. 2) Fire kaybnn az olmas bize dkm hakknda ne gibi bilgi verir? A) Dkmn salksz olduu B) Dkmn salkl olduu C) Al boluklarnn yeterince dolmad D) Metal miktarnn bir ksmnn boa gittii

3) Aadakilerden hangisi firenin fazla olmasna sebeptir?

A) Metal alamnn dk ayar olmas B) Alamda fazla gm kullanlmas C) Alam metalinin ergime scaklnn zerinde stlmas D) Alam ierisinde fazla bakr kullanlmas

4) Yanma kayplarn nlemek iin alam eritme esnasnda pota ierisine ne ilave edilir?
A) Alam metali ierisine sar ilavesi yaplr B) Alam ierisine bakr ilavesi yaplr C) Alam ierisine gm ilavesi yaplr D) Alam ierisine alminyum ilave edilir. 5) Fire miktar nasl kontrol edilir? A) Balang ve sondaki metal miktar tartlarak karlatrlr B) Metal aacndaki saf altn miktar tartlr C) Metal aac ierisindeki yolluk tartlr D) Metal aacndan kopan paralar tartlr DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam doru ise bir sonraki blme geiniz.

44

KONTROL LSTES AIKLAMA

Aada listelenen davranlar, davranlarnzn her birinde gzleyemediyseniz HAYIR, gzlediyseniz EVET eklinde karsndaki kutucua (X) le iaretleyiniz.

DEERLENDRME KRTERLER
Balangtaki metali tarttnz m? Mum aacndaki mum modelleri saydnz m? Dkm sonras metal aacn tarttnz m? Dkm sonras metal taklar saydnz m? Balang ve sonraki metali karlatrdnz m?

DEER LE
Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise hayr yantlarnzla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam EVET ise modl deerlendirmeye geiniz.

45

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

YETERLK LME
UYGULAMA FAALYET: Dkm ilemi AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinde rencinin kazand davranlar deer leine gre deerlendiriniz.

DEERLENDRME LE

EVET

HAYIR

1-Faaliyet n Hazrl A.alma ortamn faaliyete hazr duruma getirdiniz mi? B.Kullanlacak ara-gereci uygun olarak setiniz mi? C.Kullanacak malzemelerin salamln kontrol ettiniz mi? 2- Gvenlii A. Asitlerin hazrlanmasnda yanklara ve zehirlenmelere kar tedbir aldnz m? B.Piirme ve eritme ileminde yanklara kar tedbir aldnz m? C.alrken eldiven veya maa kullandnz m? D.Kullanlan ara, gerelerin ilem sonunda kaldrdnz m? 3.Dkmn yaplmas A.Frn altrdnz m? B.Dereceleri numaralandrdnz m? C. Dereceleri frna yerletirerek sy kademeli olarak artrdnz m? D.Pime sresini beklediniz mi? E.Dkm makinesini ve uygun potay setiniz mi? F.ubuk halindeki alam metallerini scak potaya koydunuz mu? G. Alam metalinin erimesini beklediniz mi? H. Dereceyi frndan alarak pota zerine yerletirdiniz mi? I.Derecenin koruyucu baln takarak sktnz m? J.Makinenin tur saysn ayarladnz m? K.Makineye start verdiniz mi? L.Makine turunu tamamlaynca dereceyi sktnz m? M.Dereceyi biraz bekletip su dolu kovaya soktunuz mu? N. Aly eritip metal aacn derece ierisinden karttnz m? O. Metal aac zerindeki aly su ve asitle tamamen temizlediniz mi? P. Fireyi kontrol ettiniz mi? R. Koan kestiniz mi? DEERLENDRME Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIR yantlarnz var ise hayr yantlarnzla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Tamam EVET ise bir sonraki blme geiniz.

46

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1IN CEVAP ANAHTARI
SORULAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 CEVAPLAR B D C B B Y D D D Y

RENME FAALYET 2NINCEVAP ANAHTARI

SORULAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 CEVAPLAR C D C B D Y Y D D D

47

RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI

SORULAR CEVAPLAR 1 B 2 A 3 C 4 C 5 C 6 Y 7 Y 8 D 9 Koruyucu balk 10 Maa

RENME FAALYET 4N CEVAP ANAHTARI

SORULAR CEVAPLAR 1 C 2 D 3 C 4 D 5 C 6 B 7 C 8 Y 9 Y 10 D 11 Vakumlu dkm 12 Derece 13 Dkm ilemi 14 Yolluk 15 Basnl vakumlu dkm

48

RENME FAALYET 5 N CEVAP ANAHTARI

SORULAR 1 2 3 4 5 CEVAPLAR B A A C A

RENME FAALYET 6 NIN CEVAP ANAHTARI

SORULAR 1 2 3 4 5 CEVAPLAR B C B C A

RENME FAALYET 7NINCEVAP ANAHTARI

SORULAR 1 2 3 4 5 CEVAPLAR A B C A B

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz.

MODL DEERLENDRME
Dkm modl, faaliyetleri ve almalar sonunda kazandnz davranlarn deerlendirilmesi iin retmeniniz size lme arac uygulayacaktr. Bu deerlendirme sonucuna gre bir sonraki modle geebilirsiniz. Dkm modln bitirme deerlendirmesi iin retmeninizle iletiim kurunuz.

49

KAYNAKA KAYNAKA
zer H., mer Bykboa, Rfk Altay, Kuyumculuk Meslek Bilgisi Temel Ders Kitab, MEB, Ankara, 2004. stanbul Kuyumcular Odas Aylk Yayn, Gold News Dergileri. stanbul. Vtello, Lug. Modern Teknik ve Pratik Kuyumculuk, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995. Teknik Dkm A., Dergi ve Brorler, stanbul.

50